Emocje i motywacja Tomasz Maruszewski Wydziat Zamiejscowy Szkoly Wyészej Psychologii Spotecznej w Sopocie Dariusz Dolifiski Wydziat Zamiejscowy Szkoly Wyészej Psychologii Spotecznej we Wroclawiu Wiestaw tukaszewski Wydzial Zamiejscowy Szkoly Wyzszej Psychologii Spotecznej w Sopocie Magdalena Marszat-Wisniewska Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk . Wprowadzenie 7.2. Powstawanie emogji — interakcja mechanizmow biologicanych, psychologicanych i spotecznych 7.3. Wyraéanie emocji podstawowych i pochodnych 7.4. Wsp6tdeterminowanie zachowania przez emocje i poznanie 7.5. Motywacja w najwainiejszych systemach teoretycznych 1 > Podstawowe mechanizmy motywacyjne 7. x Typy motywagji 7.8. Motywacja w przebiegu zachowania 7.9. Podsumowanie512 Psychologia # Podrgcznik akademicki 7.1. Wprowadzenie i procesy zasilania. Chetnie wykorzystywali metafore. iz nie wystarcay, by samo- chéd miat dobry siinik i bak peten paliwa, lecz musi siedzie¢ w nim jeszcze kierow- «a, kt6ry nie tylko uruchomi silnik, 'ecz takze wybierze cel podréiy. Taka metafora zakla- dala Sciste odgraniczenie procesow poznawczych | emocjonalno-motywacyjnych. Byla ona szczegélnie popularna wtedy. kiedy intensywnie rozwijala sie psychologia poznawcza. jed- nak od lat 80. poprzedniego stulecia coraz wiece] zwolennikéw zdobywa poglad, Ze prze- prowadzenie cistej linii demarkacyjne| migdzy procesami emocjonaina-motywacyjnymi a poznawczymi jest nie tylko niemoéliwe, ale moze te? utrudnia€ prowadzenie badat i po- dejmowanie nowych probleméw. Przytoczmy kilka przyktadéw, ktorych rozwiniecie znaj- dzie Czytelnik w dalszej czesci tego rozdziatu. U podtoza motywacji znajduje sie zwykle ja- kis cel dziatania, ktory jednostka wybiera i zazwyczaj sobie uswiadamia. Kiedy cel juz zostaje wybrany, jednostka przystepuje do formutowania planéw. Badacze motywacji wy- odrebnili rézne rodzaje planéw i pokazali, w jakich sytuacjach cztowiek je wykorzystuje. Analizujac podobne zjawiska, badacz proces6w poznawczych bedzie méwit o pamieci pro- spektywnej i 0 sposobach wykorzystywania je] zasobéw. Podobna sytuacja wystepuje w wypadku badaf nad procesami emocjonalnymi. Emo- je zapoczatkowywane sq przez identyfikace jakiegos wyzwania adaptacyjnego (aiekiedy méwi sig 0 ocenie emocjonalnej. choc wspdtczesnie pojecie takie jest coraz cagiciej Kryty- kowane), a wiec przez proces poznawczy, Moze by¢ to stosunkowo prosty, szybki i autorna- tycany proces w wypadku powaénych wyzwaf adaptacyjnych ~ wtedy, zgodnie z koncep- ja Zajonca, omawiana w dalszej czesci rozdziatu (por. podrozdziat 7.4.1.3). we wzbudza- niu emogji nie uczestnicza procesy poznawcze. Moze to by¢ jednak proces bardzo zlozony, Kiedy mamy do czynienia 2 emeciami wewnatrzpochodnymi, Takie emocje, jak zazdrose lub nostalgia, wymagaja 2tozone| interpretacji ciagu zachowan czy zdarzen. Interpretacja ta jest wynikiem ztogonej analizy poznawcze| i nie musi by podzielana przez innych ludzi. To, co dla jecinej osoby mode byé powodem wybuchu za2drosci, dla drugiej moze by¢ niewin- nym zachowaniem. Jeszcze wyraéniej rola proces6w poznawczych. ujawnia sie w trakcie kontrolowania emogji, Skuteczna kontrola wymaga rozpoznania emocji, poniewaz dopiero wtedy mozna dobra¢ odpowiednie techniki modulowania emocji (modulacja moze azna- czaé zaréwno werost, jak i zmniejszenie intensywnosci emocji). Ludzie inaczej kontroluja gniew, a inaczej smutek. Podobne przykiady mozna by mnoiyé. Zapraszajac C2yielnika w podréz do krainy proces6w emocjonalno-motywacyjnych, uprzedzamy, Ze wspdtczesne analizy tych proceséw wyradnie sie ,skognitywizowaly”. Ana- logicany trend wystepuje w analizie proces6w poznawczych, w kt6rej coraz czeSciej dostrze- ga Sig ich nasycenie elementami afektywnymi D 0 niedawna psychologowie odréiniali od siebie wyraénie procesy informacyjneEmocje i motywacja # Rozdzial 7 513 7.2. Powstawanie emodji - interakeja mechanizméw Z emocia jest troche jak z wiatrem. Wszyscy wiemy, ze jest, ale go nie widzimy. Widzimy tylko kapelusze spa- dajace z ludzkich glow i ligcie gnane wedluz jezdni. Ale przeciez lecace kapelusze i liscie to nie wiatr. Wiatr mode mieé tez swoje skutki: dobre, gdy wreszcie uru- chamia jacht stojacy od wielu: godzin na samym srodku. Jeziora, zie, gdy zrywa dachy na zabudowaniach gospo- darskich. Wiatr ma takée swoje przyczyny, o czym wie- dzq meteorologowie i fizycy, ale praecigtni ludzie nie- specjalnie potrafia je zidentyfikowaé, Dlaczego prayréwnujemy emocje do wiatru? Emocji réwnied nie widzimy. Widzimy twarze, na ktérych ma luja sig Igki i radosci, czujemry, Ze sami sig wstydzimy, bo wiemy, ze na naszej twarzy pojawil sie rumieniec, albo ze sig boimy, bo serce wali nam jak oszalale. Widzimy teé konsekwencje emogji: ktoS z radosci postawit wszystkim piwo w barze, ktoS inny z wSciekloSci pobil sasiada, a my sami z powodu zazdrosci nie mozemy przestaé mysteé ‘tym, dlaczego najlepsza oceng z kolokwium dostal Ze- non, a nie my. Emocje, podobnie jak wiatry, takée maja przyczyny. O ile jednak ludzie na przyczynach wiatrow: na og6t sig nie znaja, o tyle zazwyczaj dysponuija jakas wiedza (oparta gléwnie na wlasnych doswiadczeniach) na temat przyezyn poszczeg6Inych emocji, choé zara~ zem adaja sobie sprawe z tego, ze niemal kazdemu zda- rzasig byé smutnym czy rozztoszczonym bez widocene- 0 powodu Ini ludzie zajmuja sig preyczynami wiatréw, inni — ich konsekwencjami. Meteorolog6w i fizyk6w intere- suja przyczyny, a mnie} — konsekwencje gwaltownych podmuchéw powietrza. Te ostatnie natomiast sa pracd- miotem zainteresowania architektw i agentw ubez~ pieczeniowych, kt6rych z kolei mnie] interesuje sam mechanizm powstawania wiatrow. Psychologowie zajmujacy sig emocjami staraja sig je zrozumieé calosciowo. Interesuje nas nic tylko to, jak: one powstaja i jakie powodnija konsekweneje, ale row- nic? to, jaka jest ich dynamika, a takZe dlaczego niekts- te z nich pojawiaja sig w naszym ayciu czgsto, a inne radko, Wydaje si psyckologom, wiele 1 ¢ w ostatnich dekadach ucato sig nam, ccry zrozumie€ i zbadaé. To, co nna pewno nie udalo sig do korica, to r2ce2, wydawaloby sig, najpiostsza: jasne zdefiniowanie poi emogii oraz ich jednozmacene odrdznienie od pojgé poktewnych, jak afokt czy nats), Sprobujmy prayjrzeé sig tym definicy)- nym problemom., biologicznych, psychologicznych i spotecznych 7.2.1, Czym jest emocja - czy modliwe jest odréznienie emogji od innych proceséw psychicznych? Byé moe trudniej o wigkszy balagan ni batagan termi- nologicany awigzany 2 definiowaniem terminu emocja” i pojeé pokrewnych. Susan Presby Kodish tak pisze otych klopotach: ,Zdajemy sie osiaga€ niewypowiedzia- ny poziom niedefiniowalnosci terminéw. Do pewnego stopnia wiemy, co chcemy powiedzie¢, ale nie potrafimny do kofica tego powiedziec” (Kodish, 2006, 137). Prry- czyny owych probleméw wiaia si¢ gléwnie z tym, 2 po- Jgcia te funkcjonuja nie tylko w psychologii, ale i w in- ‘nych naukach, a take w codziennym zyciv. W dodatku © procesach emocjonalnych mona méwié zaréwno jak co subiektywnych odezuciach, jak i o zjawiskach mierzo- nych na poziomach fizjologicznym i behawioralnym. Wybitny psycholog holenderski Nico Frijda (1986) przedstawia rozwazania, na ktérych podstawie mozemy praedstawié try robocze definicje emocji (1) Emocja jest zazwyczaj wynikiem oceny 2darzenia Jako wplywajaccgo w istotny spos6b na cele lub in- teresy dzialajacego podmiotu. Ocena ta moze byé zaréwno w pelni swiadoma, jak i — przynaimnie} czeSciewo ~ nieuSwiadamiana. Emocja bedzie od- czuwana jako pozytywna, jesli zdarzenie zostanic ocenione jako zgodne ze wspomnianymi celami i interesami, a negatywna, jedeli bedzie uanane za niezgodne 2 nimi. (2) Kluczowym clementem emogji jest uruchomienic gotowosei do realizacji odpowiadajgcego jej progra- mu dziatania orv nadania temu programowi statust prioryteti, Program emocjonalny moze wige bloko- waé, zaburzaé lub medyfikowa€ inne (poznawee oraz behawioralne) programy aktualnie realizowane przez podmiot. Program emocjonalny, w odréznie nitt od programéw behawioralnych czy poznaw- ;ch, ma status pillnego i jego realizacja nie moze by€ odlozona w czasic (3) Emogja jest zwykle doswiadczana jako szezegslny rodzaj stanu psychicznego, Ktoremu ezesto towarzy s7q (badé nastgpuyja beeposrednio po nim) zmiany somatyezne. ekspresje mimiczne 1 reakcje behawio: rine, Do tego rozumienia nawiqzuje okreslenie514 | Psychologia # Podrecznik akademicki emogji zaproponowane przez Izarda i Malateste (1987), do ktorego bedziemy sig odwolywali w dal~ szej cugsei rozdziat Te trzy robocze definieje nie maj charakteru kon= kureneyjncgo, lecz komplementarny. Koncentruja sig bowiem na zupetnie innych aspektach emogji. Picrwsza z nich wydaje sig pray tym dose oczywista, ale — jak sig preckonamy, czytajac ten rozdziat ~ w istocie jest do: Kontrowersyjna. Zaproponujemy tu zatem definicje emogji, z tory wigkszos¢ psychologow zapewne by sig zgodzita, choé zarazem niewiclu uznaloby jq za w pelni satysfakejonuijaca: Emocja to subickrywny stan psychiczny, urucha- miajacy priorytet dla zwiqzancgo z nig programu dziala- nia, Odczuwaniu emogji towarzysza zwykle zmiany so- matyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz specyficzne zachowania. Wicmy juz zatem, czym jest emocja. Preyjrzyjmy sig teraz innym terminom pojawiajacym sig w literatu- rze psychologiczne} i okreSlajacym zjawiska do emogi podobne, 7.2.1.1. Emogja, nastréj, zaburzenia afektywne, osobowos¢ emacjonalna - rodzina pokrewnych zjawisk Keith Oatley i Jennifer Jenkins (2003) proponuja rozpa- trywanie 2jawisk zwigzanych 2 emocjonalnymi aspek- tami funkcjonowania czlowieka na osi czasu. Takie aspekty doswiadczania emogji, jak ich ekspresja oraz su biektywnie odezuwane zmiany w organizmie, zwykle trwaja krétko - od ulamkéw sckund do kilku sekund. Gdy méwimy tu 0 ekspresji, chodzi o ekspresjg emocji faktycenie odezuwanych, a nie udawanych. Ktos, kto wi- deial kiedykolwiek brazylijska telenowele, nie mégl nie zwrécié uwagi na to, Ze rzekomo przezywane przez bo- hateréw emocje sq bardzo przerysowane. Ich sztucznosé polega glownie na niewiarygodnie dlugim czasie, w ja~ kim ujawniane sa na twarzach. Odgrywane zaskoczenie czy strach zmienia twarz aktora na kilkanascie, a czasem nawet na kilkadziesiat sekund. Jesli chodzi o subiektywnie odczuwane zmiany w organizmic, to dotycza one przede wszystkim funk- cjonowania takich organéw, jak serce, zoladek i naczynia krwionogne, a take odczuwanie 2mian temperatury Wh vetinicie ciata oraz wilgotnosei sk6ry. Wszyscy chyba doswiadeay- Ii tego, ze pod wplywem strachu i zdenerwowania serce zaczelo bié szybcic} i glosniej, a dlonie sig spocily. Nie- obce jest tez nam wszystkim doswiadczenie rumiesica wstydu czy bladosei twarzy podczas precéywania stant Crasem, aby opisaé doswiadczanie emogji nna poziomie somatycznym, uzywamy pojeé bardziej ob- razowych ~ mowimy 0 ,dreszczu niepokoju”, ,mrowie- niut plecdw” czy ,stanic blogosei rozplywajace) sig po ca- tym ciele” Dluzej niz.ckspresja emogji trwajq seany, kiorye die sq Swiadomi i o ktdrych méwig ~ mysli dotycza emog)i. Trvvaja one zazwyezaj od kilku minut do kitku godzin. Przez psychiatréw i psycholog6w Klinicznych precrazenia stany te micrzone sq cagsto przy wéyciu tak zwanych dzicnnik6w. Pacjenci opisuja w nich sytuacje, ktore webudzily w nich poszezegslne emocje, opisuja nasilenic odcawwanych emogji, mysli, kt6re im WOwezas towarzy- szyly i tym podobne. Dzienniki takic ulatwiajg terap tom identyfikacje czyanikow nasilajacych te emogje, ktd- re sq dla pacjenta ktopotliwe (na przyklad 2diagnoz0- wanie, kiedy pojawiaja sig u niego napady Ieku), a takze okreslenie, pod wplywem jakich sycuaci zewnetrznych i jakich mysli pacjenta dochodzi do pozadancgo osta- bienia odczuwanych przez niego emogji (np. Clancy i Noyes, 1976) Trudno wige jednoznacznie powiedzieé, ile trwa cemogja. Je} czas jest bowiem inny, gdy za podstawe bic- rzemy zmiane ukladu miesni twarzy, inny, gdy koncen- ‘ssujemy sig na odezuwanych przez podmiot zmianach somatycenych, a jeszcze inny, gdy podstawa wyrokowa- nia 0 emogji jest to, 2¢ podmiot méwi o je} doswiadeza- niu, Mimo tych rozbiegnosci mozna powiedzieé, ze ww rodzinie zjawisk afektywnych emocje sa tym, co zda- 12a sig najezeScie ale trwa najkréce), Wyraénie dhuzsze od emogji sa nastroje — stany trwa~ Jace calymi godzinami, dniami, a nickiedy tygodniami, czy wrecz miesigcami, Méwimy na prayklad, ze dzié czy ostatnimi dniami jestesmy preygnebieni, ze jestesmy po- denerwowani albo ~ bardzie| og6Inie ~ ze jestesmy ‘w Swietnym albo w zlym nastroju. Zaburzenia emocjonalne, w przeciwienistwie do emocji czy nastrojéw, nie sq tym, czego doswiadczaja wszyscy. Dotknigte nimi osoby moga jednak cierpieé dlugo — cale tygodnie, miesiace, a nawet lata. Wreszcie, cechy osobowosci awigzane 2 emocjonalnoscia to cos, co Emocja to subiektywny stan psychiceny, uruchamiajacy priorytet dla zwigzanego z niq programu dziatania. Od- czuwaniu emogji towarzysza 2wykle zmiany somatyczne, ekspresje mimicane i pantomimiczne oraz specyficene zachowania515 Emogje i motywacja w Rozdziat 7 Zhistorii sporéw 0 definicje emocji Obowiazujace dzis powszechnie w psychologti rozumienie emogj nie zawsze bylo oczywiste. Wybitny psycholog Paul Young tak pisat w tekécie opublikowanym kilka lat po Il wojnie Swiatowef: .Emocja jest ostrym zaburzeniem afektyw- nym, dotykajacym jednostke jako cafoée, webudzanym sytuacja psychologicana i manifestujacym sig Swiadomoscia jej doswiadczania zachowaniem, a w szczegélnosci zmianami somatycznymi, ktore sq regulowane przez autonomicany sys- tem nerwowy" (Young, 1949, s. 198). Young twierdzit pray tym. 2e emocja jest czynnikiem dezorganizujacym zacho- wania calowieka. Postulowat w awiazku 2 tym, by nie uzywa¢ terminéw w rodzaju ,roz%6) emiocjonalny” czy ,procesy emoxjonalne”, lecz zastepowa¢ je terminami .rozw6j afektywny” i .procesy afektywne”. W przeciwnym razie, ostrze- gat, psychologia nie upora sie 2 zamieszaniem terminologicenym... Kto wie, moe miat racjg? Moze gdyby go postu- naledy rozpatrywa€ na przestrzeni dlugich lat, a nickiedy catego Zycia jednostki Nastroje, zaburzenia emocjonalne czy zwiazane z emocjonalnoscia cechy osobowosci réznia sie od emo- ji nie tylko czasem trwania. Przyjreyjmy sig wigc blidej podobiefistwom i réznicom poszczegéInych stan6w. To, co przede wszystkim odréinia nastroje od emogji, to po- za wspomnianym juz czasem trwania intensywnosé do- znait i ich obiekt. Zaklada sig, de nastroje sa zwykle wy- raénie mnie} intensywne od emogji. Ponadto emocje maja na og6l sw6j obiekt, nastroje za$ przewainic sq obiektu pozbawione. Przyjrzyjmy sig tej roénicy na przyktadzie zlosci i smutku. Emocje te moga wiazaé sig z sytuacja, w kt6re} student dowizduje sig, ze nie zdat po- wtérkowego egzaminu i mus} powtarzaé rok. Najpierw mote rozzloscié sig na egzaminatora, ktory wymyslil bardzo trudny test, a potem moze zaczaé sie smucié, z¢ z powodu oblania egzaminu bedzie musial powtarzac rok. Obiektem zloéei jest egzaminator, obiektem smut- ku —sam podmiot. Zapelnie inaczej jest w wypadku na- stroju, kiedy to czlowiek mote byé ,og6lnie, niespecy- ficznie rozzloszczony” czy tez ,ogdlnie, niespecyficznic smutny”. Spine z réénicami Swiadomosei obiektu do- anai afektywnych jest przckonanic 0 ich érédle. O ile w wypadku emogji ludzie na og6l zdaja sobie sprawe 2é€R0, Co ja wywolalo, tow wypadku nastroju taka Swia- domosé jest rzadka, Inna réznica migdzy emoejami a nastrojami jest bar- dzic) zlozona. Przypomnijmy, 2¢ emocja uruchamia priorytet do okreslonego dzialania, nadajge mu status pilnego, jednoczesnic hamujae lub zaburzajqe podejmi- wanie innych aktywnosci, Emocja zmicnia wige goto wos do okreslonych dviatan i wyznacea kierunki dziata- nia podmiotu, Nastrdj nie urnchamia speeyficzmych programéw dzialania, Nie znaczy to jednak, Ze ma dziala- hia nie wplywa. Aby zrozumic€ to, w jaki spos6b nastrdj ukierunkowuje lndzky aktywnos, warto sobie najpierw 7daé sprawy 7 jesze7e jedne} résruiey migelzy emoejami chano, dais nie bytoby w obszarze definicji zjawisk afektywnych tak wielkiego zamieszania terminologicenego. a nastrojami. Jesli myslimy 0 rodzajach emogj, to pierw- szy podzial, kt6ry przychodzi nam do glowy, to ich zr63- nicowanie na pozytywne i negatywne. Wierny jednak, Ze Jest to podziat ,gruby”, poniewai emocja pozytywng moée byé zaréwno poczucie dumy, jak i zacickawienic, a emocja negatywna ~ zaréwno strach, jak i smutek cay pogarda, W wypadku nastrojéw podzial na pozytywne i megatywne zazwyczaj jest wystarczajacy, bo nastroje przewaznie nie sq zabarwione konkretna trescia (Frijda, 1986). Stwierdzenie, Ze ktos jest w nastroju pozytywnym lub negatyimym (czy tez podwyiszonym lub obnizo- nym), przynosi nam na og6t wystarczajaco duzo infor- ‘ma¢ji 0 jego stanie, W jaki spos6b tak rozumiany nastréj wplywa na ludakie funkcjonowanie? Przede wszystkim warto zauwazyé, Ze steruje on naszymi oczekiwaniami co do biegu wydarzeii (Batson, 1990). Jesli jestesmy Ww nastroju pozytywnym, to latwiej nam mysleé, ze bieg zdarzeti potoczy sie zgodnie z naszym interesem. Jes je- stesmy w nastroju negatywnym, do glowy latwiei przy- chodza nam czame scenariusze. Te odmienne oczekiwa- nia sq tak wyragnie zwigzane z nastrojem, ée znale: -musza swoje miejsce w definicji tego stam Nastr6j to stan afektywny 0 zazwyczaj niewielkigj intensywnosei, charakteryzujacy sig okreslonym 2na- kien (pozytywnym lub negatywnym) i zawierajgcy mni¢j lib bardziej konkreme oczckiwania co do wystq~ pienia w przyszlosei podmiom standw zgodnych 2 tym makiem, Daniel Batson, Laura Shaw i Kataryn Oleson (1992) zvwracaja uwage, Ze waleneja (wartosciowanie) nastroju jest bardzo ezesto zwigzana i zbicéna z oceng aktnaln} pogody. Uwazaja oni, Ze Zrédel tej zhieznosci nalezy po- saaikiwaé w ewolucyjne| przeszlosci czlowicka. Nasz przodck mgt oczekiwaé korzystnego bieg zdarzeti przy dobre] pogodzie (latwic} bylo weedy zbieraé i polo- wag), a nickorzystnego przy kiepskic}. Z. czasem nastrs aceal pelnié Funkcjg systemu afektywnego, ktGry w za- -mosei od walengjt lho sygnalizuje organizmowi, xe516 Psychologia & Podrecznik akademicki WB pefinicje Nastrdj to stan afektywny 0 zazwyczaj niewielkiej intensywnosci, charakteryzujacy sig okreslonyst znakiem (poz tywnym lub negatywnym) i zewierajacy mniej lub bardziej konkretne oczekiwania co do wystapienia w praysztosci podmiotu standw zgodnych z tym znakiem. nalezy byé aktywnym, bo szanse na sukces 53 spore, albo nalezy pozostaé pasywnym i nie tracié na prézno sil ‘Adaptacyjna rola tego mechanizmu nie byla oczywiscie perfekcyjna, alc miala duéq wartosé heurystyezna Zjawiskiem wytaénic réznym od nastrojéw sq za- burzenia emocjonalne, ktére — jak sama nazwa wskazu- jj¢ ~ oznaczajg stan patologicany. Mozemy je 2definio~ ‘wa€ jako subicktywnic nioprzyjemne odczuicia, trwaja- ce tygodniami, micsigcami, a nickiedy nawet latami, przeszkadzajace podmiotowi w ofekepwnym funkcjo~ nowaniu. W DSM-IV, podrgczniku Amerykariskiego Towarzystwa Psychologicanego (1994), klasyfikujacym wszelkic choroby i deficyty psychicane, zaburzenia emo- cjonalne obejmuja zjawiska nalezace do dwéch grup: zaburzeh nastroju (depresja i mania) oraz zaburzeh \e~ kowych. Veggeberg (1996) podaje, ze depresia jest zaburze- niem bardzo rozpowszechnionym. Dotyka okolo 10% wwszystkich meicayan i dwa razy wigeej kobiet. Cho da- ne te wydaja sig przesadzone i moga mieé zwiazck, 2 jednej strony, z chgcia podkreslenia wagi tego proble- mu, a2 drugiej ~ ze swoistym snobowaniem sie niekt6~ rych ludzi na bycie osoba dotknigta depresia, to bez wat- pienia jest to zaburzenie wystepujace stosunkowo czgsto. Jeszcze kilkadziesiat lat temu etiologig depresii wigzand praede wszystkim z praezywanymi przez czlo- wieka Klopotami i problemami dnia codziennego, Dzis sadzi sig, ze mylono przyczyny ze skutkami, owe pro- blery bowiem sq skutkiem wplywu choroby na nastr6} ~uczucie ciaglego zmeczenia, brak motywacji do dziala- nia, Klopoty z koncentracja uwagi i niemonosé po- prawnego ulozenia stosunk6w interpersonalnych z oto- czeniem spotecenymn. Depresja jest choraba, ktéra miewa bardzo gwaltowny przebieg. 15% chorych na de- presj¢ usiluje popelnié samobojstwo. CzeSciej robia to kobiety, ale na ogdt nieskutecznie. Znaczqco czescie} w wyniku samobéjstw umieraja cierpiqcy na depresje meéczyéni Mania jest zaburzeniem zdecydowanie rzadszym od depresji. Szacuje sig, Ze cierpi na nig mniej niz 1% popu- lagi. O ile depresja wiaze sig z brakiem energii do dziala- nia, 0 tyle w wypadkw manii mozna powiedzieé, ze owe] energii podmiot ma za duzo. Demonstruje niebywate ‘wptost zaangazowanie w réine idee, sporo pomystow, niekiedy niedorzecanych, dziwacznych, weiela w zycie, ale wigkszosé jego dziala ma charakter nieuporzadko- ‘wany i chaotycany. Wiele zaburzei emocjonalnych ma zwigzck z odezu- wanicm przez calowicka silnego Igku,, nieadekwarnego do raecaywistego zagrozenia. NajczeScie} spotykanymi zaburzeniami Iekowymni sa fobic, Veggeberg (1996) sza- ccuje, Ze na wyraéng posta ktGrejé 2 fobii cierpi co dzic~ sigty micsekanive Zierni. Da uajbardziej znanych fobii naleéa Icki praed przestrzenig zamknigt (klaustrofobia) i otwarta (agorafobia) oraz Iek wysokosci (akrofobia) Caestymi sytuacjami wywolujacymi silne Icki sq tez: lot samolotem, widok weza, widok pajaka. Szczeg6lnym rodzajom fobii sq Ieki przcd negatywng oceng inmych, ludzi. Podmiot dotknigty t dolegliwoscig boi sig pu- blicenie zabraé glos czy przejsé bracgiem zatloczone} plazy. Tego typu fobie spolecane rozpoczynaja sig za- cowyczaj w aktesie p6znego dzieciristwa lub w okresie dorastania. Nie oznacza to, 3c ludzie dotknigci fobiami, przepelniaja gabinety psychoterapcutyczne. Przeciwnie — wigksz08é os6b radzi sobie z takimi praypadlosciami Ww najprostszy spos6b, czyli popraez unikanie sytuacj wywolujacych lek. Tacy ludzie na preyklad przez cale aycie kategorycznic odmawiaja latania samolotem albo tez wola wehodzié na dwunaste pietro piechota niz do- trzeé tam winda, Inna, bardzicj interpersonalna forma zaburzen Ieko~ -wych sq napady paniki. Pojawiaja sie one spontanicanie, bez wyraénego powodu. Ich najwyraéniejszym symp- tomem jest uczucie przerazenia, trwajace awykle od kwa- dransa do pét godziny (Plutchik, 1994), Panika ma ch rakter spoleceny w tym sensie, Ze objawy silnego, parali- Zaijacego leku u jakie}s osoby udzielaja sie innym ~ Indzie niejako zarazaja sig od siebie tym stanem. Doswiadczane silne przerazeniee sprawia, Ze uaktywnia si¢ wspOlczulny uklad nerwowy, wydzielajgcy hormony przyspieszajace prace serca oraz powodujace drzenie 1 pocenie sig ciata. Poteguje to doswiadczanie leku, a w sytuacjach skrajnych, rodzi preypuszczenia o nadchodzacej bliskiej Smierci czy pojawieniu sie choroby psychicznej Jeszcze inne zaburzenie Iekowe to tak zwany lek uogélniony (generalized anxiety disorder — GAD) — czto- wwiek doswiadcea napigcia i jest wyraénie podenerwowa- ny i zirytowany, mimo ae nie ma jakichkolwiek widocz~ nych powod6w do wystepowania takich reakeji O ile zaburzenia afektyone rozpatrywane sa przede wszystkim 2 perspektywy patologii funkcjonowania calowieka (szerzej na ten temat — zob. rozdzial 17), 0 ty- le 2wigzek osobowosci z emocjami moze by€ rozpatry- wany nie tylko (a wlasciwie: nie przede wszystkim) z tejperspektywy. Rédnie definiowana emocjonalnos¢ jest jednym z glownych wymiaréw temperament w niemal ‘wszystkich jego ujeciach teoretyczych (zob. rozdzial 9) ‘Takée poszezegéine koncepcje osobowosci bardzo cze- sto odwoluja si¢ do mechanizméw emocjonalnych Obecne w wielu koncepcjach pojgcie newrotycznosci za~ wiera w sobie takie komponerity emocjonalne, jak le wrogos¢ i depresja. Nicsmialosé i zwigzany 2 nia Ick przed kontaktamti 2 innymi, 2wlaszcza nieznanymi ludé- mi jest bardzo powszechna, Prayznaje sig do nie) 40% ln~ dzi Zimbardo, 1994). Jeszcze innym, wielce specyficz- nym przyktadern zwiazku emocjonalnosci i osobowosci moze byé syndrom aleksytymtii - zjawisko zaburzajace welad we wlasne Zycie emocjonalne, ktére metaforye ‘nic mozna okreslié jako emocjonalng Slepote na infor- macje dotyczace praczywanych emog)i. Szerze) piszerny tym w podrozdziale 7. 7.2.1.2, Biologiczne mechanizmy powstawania emocji - uniwersalne i specyficzne gatunkowo bodéce emocjonaine. Nieodwotalnos¢ i automatycznos¢ biologicanie uwarunkowanych reakcji emocjonalnych Szczur na widok kota atakuje go, kuli sig ze strachu albo ucicka. Widok kota jest tu bodécem wywolujacym emo- cig leku. Reakejq studenta na informacje, Ze 2a chwilg ma pisaé niezapowiedziany wezeSniej sprawdzian, takzc moze byé Igk, ale jego zachowanic znacznic trudnic) pracwidzic€ niz dzialanic gryzonia, Student moe za czaé prosié prowadzacego ,w imicniu calej grupy”, by sprawdzian odroczyé, moze zaczaé intensywnie mysleé © tym, co wie © zagadnicnisch, ktorych sprawdzian be- dzic dotyczyl, moze poprosié » niedozwalong pomoc kolezanke, moze po trzech minutach oddaé czystq kart- ke alo moze siedzieé bezczynnic przez pottore} godt ny. Reakcje organizmaw wywolywane przez cmocie 23 zwycraj nic 83 automatyeznymi odpowiedziami na te zdarzenia. $a one generowane prac? Aodone systemny samoregulag)i. oparte na wewngtrzne} reprezentagji ce fow ina pordwnywania zdarzeti 2 ty cekimi, Nawet svezur racze| wyhierze ucieczkg, gay kot jest dalcko od uiiegn, albo zastygnigcie w bezeichu Tub atak, gdy na uucieczke nic ma juz sans, Czlowick w toku swego Zycia wypracowuje ré7ne i bardzie) zlozone niz w wypadku rvierzat wroree xachowani, kt6re nastgpnie moze mio dyfikowae i dostosowywné do konkretnyeh sytuag)i.Chot -wytlaje sig te dost orzywiste. poczathowo hadkieze zea Hi sig tego nie dostrzcgac i usilnie poszukiwali w contrat nym ukladzic sterwowynn jakicgos osrodka, ktdry bylby oxlpowiedzialay 72 sterowanie reakcjami ennoejonalnyn W latach 20.130 XX wicker w hiboratorien » Cannot Emocje i motywacja # Rozdzial 7 517 badano koty i w wyniku tych studiw role takiego oSrodka praypisano waporan. Nieco péznie] w laborato- rium Hessa wykazano, ée reakcje zlosci maja zwigzck raczej z aktywnoscig podweg6rza niz wop6rza. Zasadni- 20 7godni byli natomiast psychofizjologowie co do te- 0, fe kora mézgowa tonizuje reakcje emocjonalne. Idea Cannona, kazaca mu szukaé osrodka emoxji we wags- zu, nawigzywala do dziewigtnastowiecenego zalozenia Hughlinsa-Jacksona, ge 2a automatyczne reakcje na proste bodéce odpowiedzialne sq najnizsze pigtra mé- 2gu. Za reakcje emocjonalne za odpowiadaja mlodsze ewolucyjnie osrodki. Najwysze (i ewolucyjnie naj- milodsze) osrodki mézgu ~ struktury korowe ~ nic tyl- ko odpowiadaja 2a wyésze czynnosci psychicene, takie jak rozumowanie abstrakcyjne czy pisanie poezji, ale ‘akie kantrolaja oba nizsze poziomy. Zalozenie istnie- hia tréjstopniowe) organizacji mbzgu nie odeszlo cal- kowicie do lamusa histori psychologii. Przeciwnie, le~ 2y ono u podstaw jednej z najbardzicj oryginalnych wspélezesnych tcorii wyjasniajacych biologiczne uwa~ runkewania emog)i, ktdra zaprezentowal Paul MacLean, (1990, 1993) Badacz ten zalodyl, de w ludzkim mézgu mozna wyodrebnié trzy systemy zréénicowane anatomicznie i funkcjonalnie, Kady 2 nich rozwijal sig w inne) fazie ewolucji, ale systemy starsze ewoluowaly caly czas, to- warzyszac rozwojowi systeméw mlodszych. Dzigki te- mu wszystkie try struktuty sq ze soba wzajemnic pola- czone. W odniesieniu do wszystkich kregoweow mona méwi€ o trzech glownych fazach ewolucj. Kazda z nich dodata charakterystyczny dla danego gatunku repertuar nowych fankeji. Ewolucyjnie najstarsza czgSeig mozgtt kregowcw jest tak zwany mézg gadzi, zawicrajacy praz- kowie (corns strianm). Druga, nowsza ¢zescia jest mézg palcossakw, zwany tez mézgiem limbicznym. Do te} czgici mérgu nalezy migdzy innymi przegroda, (septuen) i cialo migdalowate (corpus aurygdaloidenm). Najnowsza ewohucyjnie czgsé to mézg neossakGw, na ktory sklada sig kora nowa (newortex). Jak widzimyy na rycinie 7.1, cz¢- Sci starsze znajdujg sig w wewngtrzne] c2gSei mézgn, nowsze zaS — w zewnetrautg) Autor koncepcii trzech pigter suuktur me: zgowycl. 2 Woryeh kaise zaszacea inmym procesamii emoxjanalayri. Tworca termini aklad limbiczay” na okreslenieczeSci mo: 2gu obeimajace|hipakamp i ciato migdat- wate. Struktura ta adpawiedzialna jest za 78 chowania {ypu -walka-ueiectka "= Wainiejsze dziela The Tne brain in evolution Paul D. MacLean Opracowanie: Yom Manzewsti (1913-2007) ae en518 Psychotogia & Podsecznik akademicki ag est RYCINA 7.1. Tray zrénicowane mézgowe systemy emocjonalne wediug koncepqj Paula MacLeana: mézg gadzi, mézg paleossakéw i mézg neossakow ots: pocoanie oe Mézg gadzi, czyli struktura ewolucyjnie najstarsza, istnieje zaréwno u gadéw, jak i ptakéw oraz ssak6w. CzeSé ta odpowiada za zachowania umotliwiajace co- dziening egzystencje i takie adaptacyjne zachowania, jak cozaczanie terytorium i jego obrona, polowanie, migra- je, defekacja czy tez tak prosty spos6b regulacji tempe- ratury ciala, jak wystawianie sig na promienie stoneczne oraz ich unikanie, MacLean prowadzil interesujace ba- dania na malpach, ustuwajac im poszczegélne czgsci mé- zu i Sledzac ich reagowanie na rééne bodéce spoleczne i fizycene, Wykazal, Ze spos6b reagowania na widok in- nego osobnika wlasnego gatunku (a wigc na prayklad przyjmowanie wyzywajacej czy podporzadkowanej po- stawy w zaleznosci od masy i wygladu tego osobnika) zanika, gdy malpie usunie sig czesé mézgu gadziego, autrzymuje sig, gdy usuwa sig fragmenty mézgu z dwéch pozostalych czesci. Innym przykladem roli mézgu ga- dziego moga byé obserwacje ludzi dotknigtych dzie~ dziczna choroba o nazwie plasawica Huntingtona, Na poziomie biologicznym choroba ta wigée sie 2 uszkodze- niiem czeSci mozgu gadziego, na poziomic behawioral- nym objawia sig uposledzeniem (niekiedy znacznym) onganizowania sobie codziennych czynnosci. Osoby cier- ppigce na tg chorobe zwykle same niczego spontanicznie nile robia, sa jednak saczgsliwe, gdy ktos inny zorganiznje im akrywnosé i wyznaczy zadanie do wykonania U wielu gad6w dzieci bezposrednio po urodzeniu sy pozbawione jakiejkolwiek opieki rodzicow, au niekto- rych musza wrece praed nimi uciekaé, by nie staé sig ich pozywieniem, Zjawisko takie jest niesporykane w ssa~ kow, u ktorych mamy do ceynienia z opieka rodzicielska i preywigzaniem dzieci do rodzicéw. To, co jeszcze r62- ni ssaki od gadow, to migdzy innymi wokalne porozu- miewanie sig i zabawa. Struktury ukladu limbicznego zwigeane sq ze sterowaniem zachowaniami nastawiony- mi na przetrwanie jednostki i gatunku. W odniesieniu do ssakéw w duzym stopniu wigde sig to z zachowaniami spolecznymi. U wigkszosci ssakéw uzaleinienie to doty- czy nie tylko okresu dziecifistwa (to jest uzaleznienia od rodzicéw dostarczajacych pokarm i sprawujacych opie- ke), ale rozciaga sig na cale éycie. Zniedolgzniale stonie moga liczyé na pomoc i opieke cztonkéw stada a do chwili swej naturalnej Smierci, Uzalednienie spotecene Jest szczegéimie charakterystyczne dla czlowieka. Zwykle nie zdajemy sobie sprawy z tego, ze gdyby zabrakto wo- két nas innych ludzi, stracilibysmy podstawy do 2ycia (zob. ramka 7.2). Uzaleinienie spoteczne W starym elementarzu Falskiego, z kt6rego cate pokolenia polskich dzieci uczyty sie czytania i pisania, zamieszczono wiersz Juliana Tuwima, ktérego fragmenty tu praytocaymy: Murarz domy muryj Krawiec szyje ubrania Ale gdzieaby co uszyt, Gdyby nie miat mieszkania, Ld Piekarz musi mieé buty, Wigc do szewca id€ treeba... Wiersz ten ma symptomatycany tytut Wsayscy dla wszystkich i mimo swego nieco socrealistycznego charakteru jest swietng ilustracja faktu, Ze cate nasze Zycie, nie tylko zawodowe, jest korzystaniem z tego, co 2vobili ini ludzie. Take my dodajemiy czasthe, ktéra utatwia, a ceasem wrecz umoiliwia egzystencje innych. Psychologowie spotecani przeprowadzi- li wiele badah nad zjawiskier wspdtzaleznosci spolecane}. Z2 reresowany Czytelnik preeczyta 0 tym w rozdziale 13.RAMKA 7.3. Diaczego ludzie chea sig baé? Emocje i motywacja m Rozdzial 7 | 519 Jednym 2 bardziej zastanawiajacych paradokséw jest umitowanie ludzi do horroréw. Telewidzowie i kinomani patrza ‘w ekran po to, by sie bac. A preecie? odczuwanie leku jest tym, czego ludzie zazwyczaj unikaja. Diaczego tak sie dzie je? Pewne] odpowiedzi na to pytanie dostarczaja badania neuropsychologicane. Okazuje sie. 2e bardzo niewielkie zmi ny w lokalizacjielektrod w uktadze limbicenym prowadza do zupetnie innych reakc}i emacjonalnych. W zespole Mac Leana wykazano na preyktad, ie umieszcrenie elektrody w pewnym miejscu mézgu matpy prowadzi do erekcji penisa, ale preesunigcie jej 0 jeden milimetr (!) wywoluje reakcje strachu. Oczywigcie impulsy nerwowe razchodza sie zazwy- czaj do sasiadujacych 2 danym ogniskiem struktur mézgu, co sprawia, 2e mitosnicy horroréw preedywae moga w isto- ie nie tylko strach, ale tez emorje pozytywne. Nickt6rzy badacze (zob. zwlaszcza Dunbar, 1993) sugeruja, 2e wlasnie to uzaleznienie i zwigeany z nim rozw6j stosunk6w spolecznych doprowadzilo do nie zwykle szybkiej ewolucji czlowieka i zmiany budowy miézgu podczas ostatnich pigciu milionéw lat. Dla petniejszego rozumienia roli ukladu limbiczne~ go musimy to przedstawié pewne dane na temat jego bu- dowy (wigcej moina o tym przeczytaé w rozdziale 17). Uklad limbiczny ma bardzo rozbudowane polaczenia z podwzgorzem, ktore kontroluje nic tylko funkejono- wanie autonomicznego ukladu nerwowego (AUN), ale = poprzcz gruczol przysadkowy ~ réwnied system hor- ‘monalny. Ju w latach 30. XX wicku wykazano, Ze wy. cigeie pewnych czeSci ukladu limbicznego malp powo: duije zanik tak istotnych dla Zycia reakeji emoejonalnych, jak Ipk praed ludémi czy reakeje agresywne. Jednocze- Snie malpy zmienily swoje preferencje zywicniowe. Za- cagly migdzy innymi jesé ryby, czego wezeSnie nie robi- ly. Niemal kaidy nowo poznawany obickt wkladaty do ust, takée wtedy, gdy obicktem tym byly kawalki szkla Podobnych cfektéw nic obserwowano przy wycinaniu innych parti ukladu limbicznego ani fragment6w pozo~ stalych struktur mézgu. Dzig wiadomo, ze malpy zaczy- nly gustowaé w rybach i rozeitafy sobie wargt i praclyk kawatkansi szkla weedy, gdy wycinano im cialo migdalo~ wate (amygdala) ~ strukturg, ktdre} powszechnie przy- anaje sig d2is role szezegdlng. Badacze s9 2godni, Ze oct gtywa ona kluczowa role w_sterowaniu reakejanti éemogjonalnymi. Joseph LeDous (1993) nazywa ja meta~ dokonuj eym ewaluagji sygnaléw naplywajacych nerwamit cz1t- forycznie centralnym komputerem moze clowymi, Zwvraca on uw, ic, 7¢ Chalo migdalowate ma wszelkie polaczenia nevronalne umoyliwiaigce pelniv: ie tej szezegalne) funkeji, Otrzymuje impulsy 7 eych bszaréw kory, ktére sa zwigzane ze warokowyn rozpo- znawanicm obicktéw i sluchowym rozpoznawaniem dawickow. Ma ted rozlegle polaczenia 2 podwagdrzem strukturg od dawna (less, 1975) awazang za 2wigzang, rachowaniami emocjonalnymni, LeDous wykazal, 7 warunkowanie hlasyezne w sczurow bylo mozliwe po usunigciu kory, ale prey zachowaniu ciala migdalowate- g0, a niemotliwe w sytuacji odwrotne). Poniewad wa runkowanie klasyezne opiera sig na tym, 2e organizm na- daje emocjonalne znaczenie poczatkowo obojetnym bodécom, ktére sygnalizuja pojawienie sig przyjemne- go lub nieprzyjemnego zdarzenia, oznacza to, Ze cialo migdalowate moze uzyskiwa¢ informacje, ktOre nie sa (a przynajmniej nie musza) byé tresciowo intérpretowa~ ne przez korg. Metafora komputera, ktéra LeDoux po- sluzyl sig w odniesieniu do ciala migdalowatego, nie jest tak bardzo przesadzona. Struktura ta u ludzi rzeceywi- Scie jest kluczcm do zrozumienia procesw emocjonal- nych. Z jedne} strony otrzymuje informacje zréznicowa- ne ze wegledu na znaczenie werbalne, z drugiej — mnie} alozone informacje drogami nerwowymi, kt6re w ewo- Iucji pojawily sig wezeSniej niz kora nowa. Wiele wska- zuje tez na to, ze cialo migdalowate jest ~ obok platow c2otowych — odpowiedzialne za pravbieg procesu oceny poznawerg} Traeci ctap ewoluji ludzkiego mézgu jest absolut- nie wyjatkowy w Swiecie wszystkich ssak6w. Co wigce), Jest to obszar zaréwno bardzo rozbudowany (Kora nowa zajmuje w ludzi okolo 80% objetosci calego mézgu, a szczegilnie silnic rozbudowane sq platy czolowe), jak i majgcy fimdamentalne znaczenie dla funkcjonowania czlowieka. Obszar ten odgrywa ted istotna role we wzbu- czani i koordynowaniu procesow emocjonalnych u t= Uzi. Platy czolowe maja bardzo wyrazne polaczenia ze strukturami limbicanymi, To, co jest charakterystyezne Ula tudzkiego mézgu, to migdzy innymi funkejonalne ~zrGanicowanie polkul. Skrzyzowanic wstepujacych dro, nerwowych sprawia, Ze informacje ze Swiata zewngtrz- nego, uzyskiwane 2a pomoca analizatora werokowego, docierajy do tyeh obs: 11, Ktore znajduig sig czgSciwwo po stronic przeciwng), a czesciowo po tej sa- ine}. Dowiedziono takze, ze prawa potkula mézgn jest Scislejawigzatna z rozpoznawaniem emoji niz lewa. Gaz- rw moi zaniga (1Y88) wykazal, 7 jesli pagjentom neurologicznym, inaiqeym przeeigte pokyezenia nerwowe migdzy patku- huni pokazuje sig fila z przerazaigeyti scemann w tiki520 Psychologia = Podrecanik akademicki sposdb, by obraz dotar! tylko do prawej polkuli mézgu, to nie potrafig oni dokladnie powiedzieé, co widzieli (j¢- zyk nalezy do lewej pétkuli), alc reaguja przestrachem i zdenerwowaniem. Strauss i Moscovitch (1981) z kolei eksponowali zdrowym ludziom siedzacym przed moni- torem komputera twarze wyrazajace poszczegélne emo- je. Czynili to w ten spos6b, ze twarze wySwietlaly sig na krotko w régnych punktach ekranu. Okazato sig, ze traf nogé rozpoznawania emogji byta wigksza, gdy obraz po- Jawial sig po lewej stronie ekranu, niz wowezas, gdy cks- ponowane go po stronie prawej. W jeszcze innych badaniach (Etcoff i in., 1992, za: Oatley i Jenkins, 2003) okazalo sig, 2e w pewnym specyficenym zadaniu ludzie z uszkodzeniami lewej polkuli mézgu byl lepsi nie tylko od tych, kt6rzy mieli uszkodzona patkule prawa, ale tak- ie od ludzi zdrowych. Zadanie to polegalo na osacowa- ni, czy osoba opowiadajaca cos Klamie, c7y nie, a wska- z26wka do udzielenia odpowiedzi na to pytanie mogla byé obserwacja emocji rystijacych sig na twarzy opowiadaja- ej osoby. Na poziomie biologicznym wicksza rolg prawej nié. lewe} potkuli mézgu w rozpoznawaniu emocji mona swigzaé preede wszystkim 2 tym, ze obstary korowe znaj- dujace sig po lewej stronie maja silniejsze polgczenia z clalem migdalowatym nid analogiczne obszary znaj- dujace sie w lewej potkuli, Nowsze badania 2daja sig jed nak sugerowaé, ze uprzywilejowana rola prawej péikuli w dekodowaniu ekspresji emocjonalnych ogranicza sig do emogji pozytywnych. Bardzo interesujacego dowodu na wiekszq role w dekodowaniu pozytywnych ekspresji emocjonalnych przez prawa potkule, ale negatywnych przez lewa dostarczyli Root, Wong i Kinsbourne (2006). ‘Wich eksperymencie osoba badana siedziata przed ekra- stem komputera i w zaleinosci od tego, czy pojawiala sig nna nim twarz rozzloseczona, czy radosna, miala naciskaé jeden 2 Klawisey. By! to albo klawisz ,4” (znajdujacy sie po lewej stronic klawiatury), albo klawise ,k” (enajduja- cy sig po stronie prawe)). Pierwszy z nich naciskany byt palcem lewej reki, a drugi ~ prawej. Okazalo sig, de re~ akcje na twarz rozztoszczona byly szybsze, gdy instruk- cja zakladala naciskanie w takich wypadkach klawisza 2k’. Odwrotnie bylo natomiast wtedy, gay w gre wcho- dzito reagowanie na twarz radosna. Poniewaé impuls do Jewe} dtoni wysylany jest 2 prawej potkuli, a impuls do prawej dtoni z pétkuli lewej, badaczom udato sie wyka- zaé-wspomniana wezesniej specjalizacje potkul mézgo- wych w opracowywaniu sygnatéw emocjonalnych zotoczenia. W preeciwieristwie do rozpoznawania emogji u in- nych ludzi doswiadczanie i ekspresja emocji nie wigia sig zwigkszym zaangazowaniem prawej pétkuli. Specjaliza- ja potkulowa preybiera tu zupelnie inna forme: do- Swwiadczanie i ekspresje emocji pozytywnych sytuuje sig racze] po lewej stronie, a negatywnych — po prawe}. W jedym z prostych, ale jakze sugestywnych ckspery- mentow proszono badanych o éciskanie w dioni gumo- wej pileczki. Czynienie tego przy uzyciu lewe} rgki (a wigc pobuidzanie prawe} pélkuli) indukowslo raczej negatywne niz pozytywne emocje, a uzywanie reki pra ‘wej (a tym samym pobudzanie pétkuli lewe) ~ pozytyw- ne (Schiff i Lamon, 1989, 1994). Z.tymi danymi dobrze koresponduja te’ dane neuro- patologicane. Lewostronne uszkodzenia platw czolo- wych (zmuszajace niejako pacjentw do postugiwania sig platami lezacymi po stronie prawe)) sprzyjaja poja~ vwianit sig depresji, a uszkodzenia prawostronne ~ manii (Starkstein i Robinson, 1991). ‘Warto podkresli¢, Ze biologiczne mechanizmy emo- jinie ograniczaja sig do dzialania poszczegélnych czeSci ogrodkowego ukladu nerwowego (UN). Emocje nie moglyby sig pojawiaé, adyby nie istnialy pewne specy- ficane substancje chemiczne. Charakterystyczng cecha neuron6w jest ich zdolnosé do bezpoSredniego i szybkiego przekazywania informa- ji Jest ona przekazywana wadlué aksonu do synapsy = wyspecjalizowanego miejsca polaczenia z innym neu ronem, Synapsy dwéch neuronéw nie tgcva sig jednak ze soba bezposrednio ~ pomigd2y nitai jest mikroskopijna szezelina. Informacja mode pokonaé t¢ szczeling tylko wowezas, gdy zostang uwolnione substancje przckazni- kowe ~ tak zwane neuroprzekaéniki (rob. rozdzial 17). Jest ich w organizmie kilkadziesige. Niekt6re z nich sq aminami, inne aminokwasami, jeszcze inne ~ peptyda- mi, Ich zbyt wysoki lub zbyt niski poziom prowadzi nie tylko do zaburzef w praekazywaniu informagji neuronal- nych, ale i do osobowosciowych zaburzefi emocjonal- nych. Dzié duo juz wiadomo o wplywie norepinefiyny, acerylocholiny czy (zwlaszcza) serotoniny na depresie, ale w odniesieniu do roli, jaka neuropeeekatniki odgrywajg ww innych zaburzeniach emocjonalnych, nasza wiedza jest mnie) precyzyjna, Innymi substancjami chemicenymi petnigcymi bar- dao wazne funkeje w procesach emocjonalnych sq hor- mony ~ substancje, ktore krazq we krwi i pobudzaja or- gany wradliwe na ich stezenie, Wymienié tu moina na przyklad adrenaling, noradrenaline czy kortyzol. Struk- tura, ktora wplywa na wigkszoSé systeméw hormonal- nych, jest przysadka, kt6ra jest bardzo silnie polaczona z podwagStzem i otrzymuje z niego liczne sygnaly. Ro- I¢ hormonéw najdogodnie} zobrazowaé na przykladzie zachowah zwigzanych ze sprawowaniem opieki nad po- tomstwem. U ssakéw mechanizm wyzwalajacy takie re- akcje jest wprawdzie zdeterminowany genetycznie, ale wabudza go aktywnosé pewnych hormonéw przy jed- noczesnym obnideniu poziomu innych (Oatley i Jen kins, 2003).Treecia waina grupa substancji chemicenych wply- wajacych na emocje to neuromodulatory. Wigkszo: nich to peptydy. Nad rola neuromodulatorow w od- czuvwaniu emogji cagle trwaja badania, ale wiadomo juz ponad wszelka watpliwosé, ze nicktore z nich (tak 2wane opiaty endogenne) pelnia bardzo waina funkcje w mo- dulowaniu odczué bolowych. Wiele wskazuje na to, de wyr6znione przez Mac- Leana trzy systemy emocjonalne wykorzystuyja odmien- ne substancje chemiczne do transmisji i modulacji sy- gnaléw. Wspomniane trzy systemy bylyby wigc odr6z~ nialne nie tylko na poziomie anatomicznym, ale takie neurochemicanym, 7.2.1.3. Psychologiczne mechanizmy wabudzania emoci Jesli pomyslimy 0 odczuwanych przez siebie enocjach, to latwo zauwazymy, 2¢ zwykle dotycza one tego, co sigaktualnie dzieje, co jué sie stato, albo tego, co moze lub, pod pewnymi warunkami mogtoby sig staé, Zdarzenia ta- kie oceniamy jako przyjemne lub nieprayjemne, sprzyja~ jace realizacji réénych naszych celéw lub nie, zagrazajace lub niegroéne i tak dale). Emocja ma zatem zwigzek 7 do- konywaniem przez nas ocen tych zdarzeri ta réinych wy- miarach. Zgodnie z tak zwanymi koncepejami oceny po- znawcze) emocja jest nastepstwem specyficznej orientacji cAowieka w otoczeniu, jego stosunku do dokonujacych sie wnim zmian. Ocena poznaweza to rozpoznanie przez podmiot okreslonego zdarzenia jako znaczacego z punk- tu widzenia jego celow i interesow. Zdauiem Lazarusa (1991) wspomniany proces dotyczy trzech kwestit, Dwie Znich skladaja sie na tak zwang oceng pierwotna, a traccia dotyczy oceny wtSrne}. Ocena pierwotna jest procesem determinujacym to, czy emocja w og6le sig pojawi. Jezeli 226 sig pojawi, to powstaje kwestia je} waleneji: czy bedzie to cmocja pozytywna, czy tez negatywna. Tak wige zgod~ nie z koncepcja oceny poznaweze) podmiot najpierw orientuje sig, czy zaistniale zdarzenic ma jakikolwick awigack < jego celami i interesami, Jesli odpowied? na to pytanie jest negatywna, emogja sig nie pojawia. Jezeli za jest pozytywna, podmiot zadaje sobie z kolei pytamie, czy ‘adarzenic to zwigksza szanse na realizacjg przez niggo ce- lew hub spreyia jego interesom, czy te2 zmmniejsza wspo- mniane szanse. W pierwszym z tych wypadkow pojawiy sig emogje pozytywne, w drngin — negatywne. Trzeba podkreslig, ze chodzi tu zardwno © konkretne aktualne deiala (na przyklad zdanic egzaminu, poznanie prey stojnego brumeta, ktdry sicelzi w rogu kawiarui), jak ibat= zo ogdine wartosci, kt6re moys byé aktualnic niedostep- ne Swiadomosci podmiotu (na przyklid zachowanic osobiste) godnosei | honor). Ox sig vctym wlasnic momencie 1a pierwotna konezy Emocje i motywacja m Rozdziat7 ff 521 Nie kofiezy ona jednak zlozonego procesu oceny poznawezej. Teraz podmiot skoncentruje sig bowiem na moiliwosciach badé zdyskontowania zaistnialej sytu.acji (w wypadku emocji pozytywnych), badé poradzenia so- bie z zaistnialy sytuacja (w wypadku emocji negatyw- nych). Inacze} méwiac, zada sobie pytanie: co mozna ‘w tej sytuac]i zrobie? Szukajac na nie odpowiedzi, doko- na prsegladu tak zwanych zasob6w osobistych (jakie mam 2dolnosci i simiejetnosci2) i zasob6w srodowisko- wych (czy to, co dzieje sig w moim Srodowisku, ulatwria mi, czy utrudnia poradzenie sobie z zaistniala sytuacja?). Jesli w wyniku oceny pierwotnej podmiot odczuwa ‘emogje negatywne, moze sig teé zastanawiaé, w jaki spo- s6b moie sobie 2 tymi odczuciami poradzi¢. Proces oc ny wt6rnej polega zatem na rozwazeniu przez podmiot, ww jaki sposéb moie sig uporaé z problemem, a takée z przezywanymi emocjonalnymi konsekwencjami poja- wienia sig tego problemu. Warto zwrdcié uwage, Ze choé Lazarus (1991) roz~ r6znia dwa rodzaje oceny poznaweze}, to zarazem pod- kresla, ze w rzeczywistosci sq to jedynie dwa aspekty Jjednolitego, ciaglego procesu. Zaktada takée, e ocena poznaweza nie tylko przesadza, cay emocja sig pojawi i jaka to bedzie emogja, ale jest zarowno wystarczajacym, jak i koniecznym warunkiem jej pojawienia sig. Specy- ficzne wzorce ocen poznawczych determinuja pojawi nic sig konkretnych emogji. J tak, na przyktad, szczeScie pojawia sig, gdy podmiot stwierdzi, Ze zaistniate zdarze~ nie oznacza osiagnigcie praez niego jakiegos celu, Na- dzicja wystapi, gdy okolicznosci stworza szanse (ale nie pewnosé) osiagnigcia celu. Smutck zrodzi sie, gdy pod- miot dojdzie do wniosku, ze nie dysponuje zasobami umoiliwiajacymi uporanie sie z problemem, a ztosé, edy stwierdzi, ze przyczyna wystapientia nickorzystne} dla niego sytuagji jest ktos obcy. Inne wzorce maja, zdaniem Lazarusa, w sposob nicodwolalny prowadzié do pojawia- nia sig cmogj strachu, dumy, poczucia winy czy wstydu. Koncepeja oceny poznawezej byla weryfikowana ww wielut badaniach empirycznych. Jako przyklad prayto- czynyy tu eksperynient Smitha i Pope'a (1992), w ktéryrn wwzigli udzial ludzic wzdolnicni matematyeznie i pozba- wicni takich zdolnesci. Wszystkich postawiono przed zadaniem rozwigeywania pewnych ukladanek wymaga- jacych vastosowania prawidel matematyki, W polowie ‘wypadkow zadania te byly latwe t doskonale raclzli sobie 2 nimi nie tyiko Indzie matematycznie utalentowani, ale te? pozostali uczestnicy eksperymentn, W drugiej polo. wie wypadkéw badanych stawiano przed koniecznoseig zmierzenia sig z zadanianit trudnymi. Osoby pozbawio- ne zdolnosci matemratycznych reagowaly wowezas wezy gnagja, bezradnoscig i spadkiem optymizinu, Reakeji takich nie zaabserwowano w pozastalych grupach (0 jest wsrod bicanyeh uvdolmionych -matematyeznic522 ff Psychotogia Pocrecanik akademick iw warunkach, w ktdrych Indzie pozbawieni takich ta- lentéw rozwiazywali zadania tatwe). Widzimy wige, Ze reakeje emocjonalne wyznaczane byly z jednej strony ‘cena zewnetrzne} sytuagji, az drugiej - oceng whasnych zasobaw, pozwalajacych lub nic na uporanie sig z trud- nosciami, Autorami innych, klasyeznych juz badaf nad rola oceny poznaweze) we webudzaniu emo sq Smith i Ells- worth (1985), Prosili studentéw o przypominanic sobic adarzeh Zyciowych, w ktGrych doswiadezali oni pigtna- stu réznych emogji, Badanych pytano o rane detale sy tuacji, w ktorych te cmocje sig pojawialy. Okazalo sig, ze poszczegblne (specyficzne i stale) waorce oceny sytuacji zewnetrzng] sq silnie zwiqzanc z prawdopodobieristwem pojawiania sic okreslonych emocji. ZtoSé na przyklad wwigzala sig na og6t z wydarzeniami, kt6re odbierane by- ty jako niepreyjemne, a odpowiedzialni za nie byli inni ludzie, podczss gdy poczucie winy laczylo sig 2 niepray- jemnymi stanami vywolywanymi przez sam podmiot. ( jeszcze innym eksperymencie dotycaacyn roli oceny poznawczej w doswiadczaniu emogji przeczyta Czyte\~ nik w ramee 7.4 W Swietle najnowszych badait rola oceny poznaweze} we webudzaniu emocji wydaje sig jednak niezwykle skomplikowana, Na przyklad w latach 70. (np. Hzard, 1977), 80. (np. McGraw, 1987), a nawet 90. (np. Taylor, 1996) XX wieku wszystkim wydawalo sig oczywiste, 4e przypisanie sobie odpowiedzialnosci za wystapienic ne- gatywnego 2darzenia prowadzi do pojawienia sie poczucia winy. Tymezasem Mariette Berndsen i Antony Manstead (2007) w serii trzech pomystowych eksperymentéw do- wiedli, ze... jest dokladnie na odwrét! To nie przypisanic sobie odpowiedzialnosci prowadzi do pojawienia sig po- caucia winy, ale doznawanie tej specyficzne] emogji spra- ‘wia, Ze podmiot zaczyna przypisywa€ sobie odpowiedzial- noSE za pojawienie sig niepozadanych stanéw rzeczy. ‘Wynik ten dobrze wpisuje sie na liste najrézniej- saych veatpliwosci co do tego, ze ocena poznawcza jest [UCN warunkiom koniecznym i wystarczajacym do pojawienia sig emogji. W sposé szczegélnie systematyezny problem ten podjal w swoim artykute brytyjski badacz Brian Par- kinson (1995). Dokonat on krytyeznego praegladu fi nych badafi empirycznych dotyezacyeh rol, jaka we wrbudzaniu emogji odgrywa ocena poznaweza. Podsta~ ‘wow watpliwosé, keira wysunal, dotyezy sckwengji cea- sowych pojawiania sig emogji i oceny poznawezej. Par- kinson nic kwestionuje tego, Zc ocena poznaweza towa- rzyszy konkretnym emocjom, ale stwierdza, 2¢ nie ma ‘wystarezajacych podstaw, by przyjaé, iz wypraedza ona pojawienie sig erg, Inaczej méwigc, badacz ten uwaa, ze praedstawiany praca zwolennik6w Scisle poznawezcgo podejécia do cmocji material empirycany nie przesadza otym, id oceny poznawcze wyprzedzaja w ezasie pojawia- nic sig emocji. Parkinson wskazuje tcz na kilka proble- méw metodologicznych zwigzanych z badaniami proce- sOw oceny poznawczej. Po picrwsze, stwierdza, ze w wiclu badaniach, w ktérych r6énicowano detale precdstawia- nych badanym historii 0 osobach doswiadczajacych r6i- nych adarzett, odnotowywano réznice migdzy intensyw- noscig emocii preezywanych przez poseczegélne grupy. ‘Tymeczasem wyniki imerpretowano tak, jakby byly to r62- nice migdzy poszczeg6Inymi (innymi jakosciowo) emo- Gjami. Po drugie, w zdecydowane} wigkszosci analizowa- nych przez Parkinsona badaft nie wykazano zwiqzku przyczynowego migdzy poznaweza oceng zdarzeh a wy- stepowaniem emogji. Modliwe wigc, 2e wspomniana oce- na nastepuje nie przed doswiadezaniem emocji, lecz ww trakcie je) préeZywania, albo ted jst jej skutkiem. Istnie- {ja zresztq dane empiryczne posrednio wskazujace na te ‘ostatnig moéliwose. W jednym z badah wykazano, Ze jesli prosi sig ludzi, zeby wyobrazili sobie, iz zostali skreywilze- ni przez egzaminatora, to pojawia sig u nich emocja zlosci. Konsekweneja tego jest jednak zmiana percepcji innych zdarzeh, zupelnie niezwigeanych z ta sytuacia, Zaczely sie one wydawaé badanym w mniejszym stopniu zdetermi= nowane niekontrolowanymi czynnikami sytuacyjnymi. Wynik to nie wszystko! Jakie emocje odczuwamy po egzaminie? W jednym z dose rozbudowanych eksperymentéw proszono osoby badane o prieczytanie historyjki, kt6rej bohaterka ~ dziewczyna o imieniu Susan — zdawata egzamin. W zaleinosci od warunk6w eksperymentainych z historyjki wynika- to, Ze studentka odnosita sukces lub nie zdawata egzaminu. Réznicowano takze inne detale historyjki (na prayktad to, cay studentka spodziewala sie okreslonego wyniku, czy nie, czy przygotowywata sie do egzaminu solidnie, czy nie i tym podobnie). konstruuiac og6tem 48 jej wariantéw (Roseman, 1991). Badanych poproszono, by orzekali, jakie emocje preezywa bohaterka historyjki. Okazato sie, ze na odpowiedzi na to pytanie wptywat nie tylko wynik osiagany przez Su- san na egzaminie, ale takie najrézniejsze detale zawarte w opowiadaniu. Nie jest wigc tak, Ze po prostu sukces zawsze wywolywat radose, a porazka ~ smutek. Podobne wyniki zanotowano takée w innych badaniach Rosemana, ktorych tuczestnicy mieli wyobrazac sobie. 2e sq bohaterami pewnych (réinie opisywanych) zdarzen.Oatley i Johnson-Laird (1987, 1995) koncentruja sig wlasnie na roli emogji w swiecie, ktOrego podmiot nie jest w stanie w petni kontrolowaé, a wiec w realnej rze- czywistosci, w ktére] wszyscy Zyjemy. Autorzy ci zapro- ponowali komunikacyjna teorig emocji, ktorej kluczowe zalozenie opiera sig na tezie, ze w systemic nerwowym mamy do czynienia z dwoma réinymi rodzajami syg- naléw. Pierwszy 2 nich to sygnaly informacyjne, prze- noszace dane na temat réznych 2darzeh, oraz rozkazy uruchamiajace odpowiednie reakcje. Sygnaly drugiego rodzaju nie przenosza Zadnej specyficzne} informacji. Sprawuja natomiast kontrole nad mézgiem, nadajgc mu rine modalnosci, czy tez tryby organizacji, stanowia ce podstawe emogji i nastrojow. Sygnal uruchamiajicy okreslong modalnosé moze byé uruchamiany na wiele sposob6w — zaréwno z udzialem kory mézgowe; iSwia- domoSci, jak i bez ich udziatu. Tak wiec, 0 ile pierwszy sygnal informuje organizm, co spowodowalo dang emo- je ina kogo jest ona ukierunkowana (na prayklad zlosé na Zenona, strach przed Zdzislawem), 0 tyle sygnal rodzaju zaburzen maja- cych zwigzek 7 Iekiem i nicpokojent mode byé kazus lode) urzcdniczki, opisywane} przez Stanleya Rachma- nna (2045). Lixiewezyna ta, zaniny udawallo jo} sig Wyse536 Psychologia # Podrecznik akademicki A. Pozytywne stany afektywne a r a 00 02 05 og ___i__. nas 1415, Godzina 124s 1545. 175 B. Negatywne stany afektywne BIS 94s tas 1411545, ovina 135; mas RYCINA 7.4. Deienna dynamika astroja w os4b 2drowyeh i depresyjnych ‘beds ett leat, Ronee, eke, 208, 538 hme ayn oration. weds 2015245, weds OS 25 Posraegtne pola nasoly 9 dokonywane co 90 minut acjnae probly exc depres 40a sie dotyaye she godin annch preedpokdniowych Fk uetesijego wsodlprcowniy Petes, Barto, DelespauRotenber Talsn. 2006 loa depresyne | say rove o acowaneswojege ras opto oot od pores wie, ak wisn, po poh carer oy depres doswiaceay nae ge BOR Weh and atk: eh rg regatyereh nid asbyedowe. Cece to djs walny pees agonlpego panawaniaakiywnats ree osby doit depres z domu, musiala sprawdzié, czy wytaczone sq wszelkie urzadzenia elektrycane i kuchenki oraz pozamykane okna i drawi. Normalne? Ty, Czytelniku, czgsto to ro- bisz? Tak, tyle de problem tej urzedniczki polegal na tym, iz codziennie praed wyjSciem z domu aktywnosé ta zabierala jej okolo dwoch godzin. Kobieta bezustannie upewniala sig, czy okna, ktrych zamknigcie sprawdzala kilka minut wzesnie, naprawde sq zamknigte i czy ku- chenka na pewno jest wylaczona. Zdawala sobie sprawe, Ge prawdopodobieristwo jakiegokolwiek zagrodenia jest -nikome, ale nie potrafila pozbyé sie Ieku, 2e wychodzac, zostawi dom na pastwe ognia lub ztodziei. ,Osoby do- tknigte przymusem sprawdzania napotykaja wielkie trudnosi, a powtarzalnos¢ ich ezynnosci mote wydawaé sig zdumiewajaca nawet dla nich samych” ~ konkluduje Rachman (2005, s. 126) Opisana kobieta cierpiala na zaburzenia obsesyjno- -kompulsywne. Sktadaja sig one z dwéch elementéw,od kt6rych zreszta biora swq nazwe: obsesji i kompulsj. Obsesje sa 4[-~] powracajacymi myslami, wyobrazenia- mai lub impulsami, kt6re przenikaja do swiadomosc, czgsto sq niespéjne i trudno sig ich pozbyé lub nimi kie~ rowaé” (Seligmann, Walker i Rosenhan, 2003, s. 223) Kompulsje za$ sq ,reakcjami na obsesyjne mysii. Polega~ {jz one na sztywnych rytualach (jak mycie rak, sprawdza- nie, wymazywanie) lub na czynnosciach umystowych (jak liczenie, modlitwa albo powtarzanie stow w mysli), ktore czlowiek czuje sie zmuszony wykonywa¢” (tam- ie, s. 223), Z perspektywy tego rozdzialu najwatniejsze jest po- znanie relacji migczy zaburzeniami obsesyjno-kompul- sywnymi a emocjami. Kluczowa role odgrywa tu lek. Ciagle mysli zwigzane tematycznie z obsesjami sa bardzo meczace. Powoduja silay niepok6j wewnetrany. Sprayja temu takie fakt, Ze mysli te sq tematycznie zwigzane z okreslonymi zagrozeniami. Perfekcyjnie wykonywany rytual dose szybko tagodzi, a nawet eliminuje ten Ick, Problem jednak w tym, Ze stopniowo staje sig on jedy- nym sposobem radzeniia sobie z niepokojem. Gdy ry- tual nie moze byé wykonany, bo nie sprzyjaja temu oko- licemoSci zewngtrzne lub podmiot sam zdaje sobie spra- wwe z dziwacznosei wlasnego zachowania i usituje po- wstrzymaé sig przed kompulsywnymi caynnosciami,, napigcie warasta, algk sie nasila, Iznowu jedynie powtd- rzenic sctywnego rytuialu uwalnia czlowieka od Ieku Lek nie jest jednak jedynym stanem afektywaym, ktory towarzyszy opisywanym tu zaburzeniom. Jak pokazuja wyniki licznych badaf (inp. Edelmann, 1992; Fava i in., 2000), z obsesjami i kompulsjami czgsto wspdiwystepu Je depresja ‘Wigce} na temat zaburzeti emocjonalnych przeczyta Caytelnik w rozdziale 16, dotyezacym psychopacologii 7.2.7. Teorie emocj Teorie emogji poszukuja odpowiedzi na kilka podstawo- wych pytat dotyczacych mechanizméw powstawania, struktury proceséw emocjonalnych, zwiqzkow micdzy poszczegdlnymi cmocjami oraz relagji migdzy proces imi pojawiajacymi si¢-na poziomie subicktywnym a po- budzenicm fizjologicznym. Emocje bardzigj anizeli inne procesy psychiczne wigza sig z pobudzenicm fizjologicz= hnynt ita sprawa zaczgla interesowa€ badaczy relatywnie najwezesnig). Bardzo waina jest rownie? fankeja moty- wacyin emogji jest nadawanie priorytem pewnyn: dzialaniom (Oatley i Jenkins, 2003). Strach zavigksza tendencig do ucieczki, a blokuje dzialania agresywne; ghiew dziala w przeciwnytn kiertinku ~ blokiije tendencjg do ucieez~ ki jednoczesmie wlatwia podigere dztalan agresywnych, cmogji — nicktarzy antorzy wznaja, Ze istoty 537 Emocje i motywacja = Rozdzial 7 Lista podstawowych pyta, na ktore probowano zna- leéé odpowiedzi w réénych teoriach emogji, przedstawia sig nastepujaco: (1) Czy pobudzenie fizjologiczne jest konsekwencja pewnych przeayé, czy tez wystepuje sytuacja od- \wrotta ~ najpierw pojawia sig pobudzenie fizjolo- gicane, a dopiero poters pewne przedycia? Choé jed- na z odpowiedzi na to pytanie, stwierdeajaca, ze pobudzenie fizjologicene wyprzedza wystapienic przezycia emogji, jest odpowiedzia niezgodng z po- tocenym doswiadczeniem, to istnieje wiele danych empirycznych, ktore przemawiaja na rzecr tego roz~ wigania. Termin ,emocja” rozumiemy tak, jak po- daligmy w podrozdziale 7.2.1, czyli jako ,okreslone zbiory proces6w nerwowych, ktére prowadza do specyficzne| ekspresji oraz do odpowiadajgcym im specyficznym uczuciom” (Izard i Malatesta, 1987, s. 496). Emocja jest systemem trdjskladnikowym, ponicwaz obejmuje komponenty nerwowe, ekspre- syjno-motoryczne oraz subiektywne, ezyli ucztcia Uczucia sa skladnikiem subiektywnym, wywodza- cym sig z bazalnych proces6w nerwowych i mo- torycznych (Izard, 1990a, 1990b). Pewne nieporo- zumienia dotyczace sposobu rozumiienia emocji wy- nikaja stad, 2¢ w jezyku polskim okreslenia ,cmo i ,uiezucia” sq traktowane w sposdb niemal synoni- micany, natomiast w jezyku angiclskim taka syewacja nie zachodzi. Feeling, czyli uczucie, odnosi sig do su- biektywnego elementu emocji, z kolei termin ento tion jest szerszy i oprécz uczucia obcjmuje procesy nerwowe oraz ckspresje, a nickiedy specyficzne za- chowania (2) Na pytanie doryczace struktury procesow emocjo- nalnych odpowiadano dwojako. Z jednej strony pro~ bowano wykazaé, 2 poszczegdlne emocje stanowig pewne calosci, w ktérych obrebie wystepuja silne i konieczne powiqzania migdzy poszczegdlnymi skladnikami,z drugic| natomiast uznawano, Ze emo- je majg budowe skladnikowg. $1 one zbudowane 7 wWinych clementow, ktére mosa tworzye odmien: ne konfigurage. Istnicja emogje, w ktOrych doxinu ja wyraziste tendencje behawioralne oraz ekspresja (na przyklad panika), sq te# takie, w ktérych na plan pierwszy wysuwajq sig praczycia wewnetrane, cks- presja mimiczna zas jest trudno dostrzegalna lub wrge nicobeena (na prayklad nostalgia). Co wigeej, nawet w obrebie jedne} grupy skladnikow emocji 2winzki migdzy nimi sq stosimkowo slabe. Duffy (1962) eytuje olbrzymig liczbe badai, w ktSrych wykazano, de interkorclacje migdzy réznymi wskaz nikami pobudz nie lub nawet niskie nia emocjonalnego sy umiarkowa- Fo pozwala preypuszezae, 2538 ff psychologia « Podrecenik akademick ‘emocje sq czym$ w rodzaju konglomerat réznych, skladnikow, a sprawa do rozstraygnigcia staje sig €0, jakie clementy wehodza w sklad poszczegolnych ‘emogji. Byé moze pewnym rozwigzanicm jest przy- [gcie hipotezy o isticniu rodzin emoeji. Shaver, Schwartz, Kirson i O'Connor (1987) preeprowadzi- libadanie, w ktérym prosili ludzi o aceng stopnia po- dobiesisewa migdzy réznymi emoejami. Nastgpnie preeprowadzono analizg skupiet dzigki ktorej moz~ tna stwierdzié, jak grupuja sig emocje. Wyniki wska~ zuijg bardzo wyragnie, ze wigzki emogji traktowa- nych pracz osoby badane jako spokrewnione ze soba ‘bardzo przypominajg to, co dawniej okteslano mia- nem emorii podstawowych (radosé, gniew, smutek, -wstret, serach, zdziwicnie). Opréce tych szeSciu ro- dein pojawila sig jeszcze rodzina mitosci; milosé jest ‘emocja wysoka ceniona we wspélcaesne} kulturze, cchoé taki stan rzeczy nie ma weale charakters uni- wersalnego (Oatley i Jenkins, 2003; Matsumoto i Juang, 2007), (3) Pytanie dotyczace mechanizméw powstawania emo- ji doceckalo sig takze zrdénicowanych odpowied:z. Jest rzeczq niewatpliwa, ze emocje powstyja pod wply- ‘we rozmaitych bodécow zewnetrznych. Zwracaja na to uwage praedstawicicle réznych podejéé, ale przede wszystkim zwolemnicy podejécia ewolucjoni- stycentego. Podkreslaja oni, ze emocie wyksztalcily sig jako wyspecjalizowane mechanizmy adaptacyjne, ktGre umotliwiaja szybkie oraz zdecydowane reago- wanie w obliczu réénych wyewas, Dzicki temu po- trafimy zrozumieé, dlaczego strach nicktérym ga- tunkom ulatwia ucieezke preed drapieznikami, a gniew (ub jego odpowicdnik) ulatwia drapiczni- kom polowanie, Interpretacje ewolucjonistyczne $4 bardzo popularne we wspélezesne| psychologii (Co- smides i Tooby, 2005). Jednak u czlowieka pojawita sig cala grupa emocji, kt6re nic sa wyzwalane precz bodéce zewnetrzne, ale indukowane przez sam pod- miot. Przykladem mode by€ zazdros¢ (choé zwolen- nicy psychologii ewolucjonistyczne| dostarczyliby swoich wyjasnieit, zob. Buss, 2000, 2003), zawisé czy wspominana wczesnie} nostalgia (tu jué interpreta- je ewolucjonistyczne sq zdecydowanie trudniejsze) Kwestia mechanizméw powstawania emocji jest jed- nak bardziej skomplikowana anizeli tylko wywolywwa- nie emoqj przez czynniki zewngtrane lub te2 induko- ‘wanie emocji przez podmiot. Wetnym problemem| Jest takie to, czy emocje sq wabudzane przez jedng ‘grupe czynnik6w, czy praez czynniki pochodzace z rinych grup. Ludzie, kt6rzy poczuli na wlasnej sk6- ze drialanie Srodk6w odurzajacych, wiedza, e emo- ja moze byé wywolana przez substancje chemiczne; policjanci biorgcy udzial w thumieniu zamieszek albo podoficerowie w czasie musztry wiedza, ze wy kony- ‘wane prece nich dzialania moga byé érddiem emo i tak dale, (4) Kolgjne pytanie dotycey tego, ezy emocje powsta- ja wskutek uruchomicnia mechanizméw automs- tycenych, czy tez moga byé one wynikiem refleksjt W praewazajace} wigkszosci wypadkow emocje po- jawiaja sig w spos6b przez nas nickontrolowany i spontaniczny ~ nie wiemy, jak to sig stalo, Ze roz~ plakaligmy sig podczas spotkania 2 terpeuta albo dlaczego w pesne] sytuacji ogarnela nas wScicklosé, Jednoczesnie wybieramy sig do kina po t, by poczué dreseczyk grozy podezas ogladania filmu z agentem 007 cay rozbawienic podezas ogladania komedi. Re- fcksyjnic wykonujemy dzialania, w keorych wynike przczywamy pewne emocje (cho€ nickoniecznic sy to emocie 2godne 2 naszymi zamierzeniami ~ glupa- wa komedia moze wywolaé w nas zlosé i znudzenic).. Lista podstawowych pytai, na kt6re probuja odpo- wiedzice teorie emogji, jest zdecydowanie dluzsza. Bar- zie} wyczerpujaca i nicco inaczej skontruowang liste przedstawiaja Ekman i Davidson (1998), kt6rzy poprosi- Ji najwybitnicjszych psychologéw emog)i » udziclenie ‘odpowiedsi na dwanaécie pytafi. Dokladna Icktura tych odpowiedzi wskazuje na to, ze badacze sq bardzo dale- ko od uzyskania zgody w kwestiach podstawowych. Jed- noczesnie Okazuje sig, 3e odpowiedzi na poszczegélne pytania sq ze soba powiazane. Na przyklad, jesli ktos do- puszcza modliwosé, 2c jednostka moze sama u siebie indukowaé pewne emogje, to jednoczesnie uznaje, é emocje moga powstawaé w wyniku kontrolowanych dzialai jednostki i Ze moga byé one uwarunkowane wieloceynnikowo, 7.2.7.1. Czy pobudzenie fizjologiczne jest przyczyna, czy ted przejawem emocji? Proba odpowiedzi na to pytanie byla przedmiotem zain- teresowania klasycznych teorii emocii, sposréd ktérych ‘oméwione zostang dwie teorie, co prawda dziewigtna- stowieczne, ale nadal bardzo wplywowe (Izard, 1990a). Pierwsza z nich zostala sformufowana niezaleénie przez ojea psychologii amerykariskie} Wiliama Jamesa oraz duriskiego fizjologa Carla Langego i od nazwisk swoich twércow preybrala nazwe teorii famesa-Langego. Rozu- mowanie Jamesa opicralo sig na zalozeniu, 2c dzialanie czlowieka poprzedza odczucie stantt emocjonalnego. Ja~ mesowi chodzilo praede wszystkim o dzialania instru- mentalne oraz ekspresyjne, poéniej za$ psychologowie rozwijajacy jego teorig skupili sig przede wszystkim na zachowaniach ekspresyjnych. Istote myslenia Jamesa od- daje nastepujacy cytat: ,Moja teza stwierdza, Ze zmianyRYCINA 7.5. Sekwencja zdarzef prowadzacych do pojawienia sie emogj w Swietleteoni Jamesa-Langego ote: pacer (weve atapagjne) fizjologicane wynikajg bezposrednio ze spostrzeéenia pewnego pobudzajacego faktu i odczucie (feeling) tych ~zmian jest emocja” (James, 1884, s. 189-190) i dale} ,{..] jest nam przykro, poniewaz placzemy, jestesmy wiciekli, poniewaz uderzamy, boimy sig, poniewaz draymy” (Ja- mes, 1884, s, 190). Sekwencje zdarzefi prowadzacych do pojawienia sig emocji moéna przedstawié za pomoca schematu widniejacego na rycinie 7.5. Rycina 7.5 wskazuje, Ze po odebraniu informacji na temat jakiegos bodéca (James postugiwal sig przykladem niiedéwiedzia) nastepuje jego interpretacja, na prayklad konstatacja, ze niedéwied moze nas rozszarpaé. Pééniej pojawia sie pobudzenie OUN, ktore przcklada sie na po- budzenie AUN, sterujacogo praca naraadéw wewnetr2- nych, Pobudzenic autonomicznego ukladu nerwowego przejawia sie w prayspieszeniu lub zwolnieniu akcji serca, ‘we waroscie cisnienia krwi, w zmianach rytmu oddy- chania czy zmianach elektrycznego przewodnictwa sk6- ry. Po zarejestrowaniu i zinterpretowaniu tych wszyst- kich zmian jednostka zaczyna doznawaé specyficznych uuczué. Posrednio z takiego rozumowania wynika, é¢ po- szczegélne emocje winny charakteryzowaé sie odmien- nnymi wzorcami pobudzenia fizjologicznego. Skoro nasze uuczucia s4 zr6znicowane, to zmiany fizjologiczne, kere Je poprzedzaly, rownicé powinny byé specyficene dla po- sacacydtnych vez Trzcha prayznaé, ze hipoteza ta bardzo dluugo c7cka- fa na potwierdzenie, a wspélezesne tore przenna= winja na jej kore, odnosy sig do bardzo spocyticenycl cemogji — nie ednosza sig one do emoeji przezywanych wwarunkach nacuralnych ale do tych, ktOre sy odgrywat- nie praca aktor6w szkolonych za pantocy metoxly Stni- skowskiego (Ekman, Levenson i Priesen, 1983), R6znice migdzy fizjologicznymi przejawami poszezegdhnych emocji sa jednak stosunkowe niewielkie ~ wystepuja weedy, kicdly pordwnajemy grupy osil, ktdre daswiad- caja rozuyeh uczué, natomiast trudno tu podstawie da- nych Ekmana, Levenson i Priesena oxtidiniiaé od siebie uucrucia u pojedynczych asi, Przeglgdowa praca Ca mann i Ito (21ND) cetoppo. Berntsona, Larsen, Po sposracienie "dazenia csc —sposcieie poe pee) Emocje i motywacja w Rozdziat 7 539 powie penfenna ost tga, pceie se) ‘wskazuie na to, 2e wyniki dalekie sq od jasnosci. Okaza- lo sig bowiem, Ze czasami r6anice dotycza nie tylko ro- dzaju przezywanej emogji, lecz takée charakteru bodéca ‘swywoltjacego emocje. Gdy Indzie przezywali smutek lub wswret wskutek dzialania bodéc6w zewngtranych, pojawialy sie inne zmiany nid wtedy, kiedy manipulo- wano emocjami poprzez webudzenie specyfiezne} ak- tywnosci mimicznej (ta technika byyla wykorzystywana przez Ekmana i wspétpracownik6w; 0 badaniach tych ‘wspominamy wezeSnie} w tym podrozdziale). Cacciop- po wraz ze wspélpracownikami podsumownja wyniki badati nastepujaco: LJ zgodnie 2 wynikami metaanaliz nawet ograniczonego 2bioru emodji ré2nicowych. takich jak saczesce. strach, 2tose i wstret. nie mozna w petni (ich) zrznicowac wylacznie na podstawie aktywnosci wisceralne), lecz mimo to metaanali- 2y powstale w drodze dalszego opracowania sugeruia, ze emocje negatywne |...] wigéa sie z silniejszymi reakcjami AUN nid emacje pozytywne (Caccioppo, Berntsen, Larsen, Poehlmann i Ito, 2005, s. 244-245), Poniewaé w teorii Langego okreslona jest isla sckweneja czasowa wyrnicnionych zmian, proby je] weryfikagi odwolywaly sig do sytuagji, w ktGrych wekutck pewnych uszkoctzeri neurologicznych nienior- liwe bylo spostrzeganie zmian sterowanych przez AUN. Takie sytuagje wystepuga mudi z usckexlaeniami rdze ia kregowego, Badania tego typu prowadzile wichy rucorow. Pierwsze badania potwierdzaly eorig kaw sa-Langego, Hohman stwierdzil, 2¢ asoby x uszhoctze= niami rdzenia kregowego przejawialy pewne uposledze- przcdywania emogji, Oto przykhad wypowiedzi jednego sposréd jogo badanych, ktéry w ezasic burzy ‘wypadl z kidki do wody: Wied: Scie czulem obawg, lez nie czul lem, Ze tong, i oczywie jestem w szpo- nach panicznego strachu, w &torych, jak przypusze va malvelbym sig we7esnie(” (ohman, $966, s. 150). Ba- dan Hohmana wspominali take 0 tym. ze ich gatew me,540 Psychologia @ Podirgcznik akademicki byt gniewei ,gorgeyin” — wiedzieli, ze sq rozgniewani, ale nie wybuchah, ednak pééniejsze, lepie] kontrolow. ne badania wskazija, 2e sprawa moze preedstawiné sig inaczgj. W badaniu Bermonda, Niewwenhuyse, Fasottie- 01 Schuermana (1991) stwierdzono, de osoby niemoga- ce spostr2cgaé swojego pobudzenia AUN zachowywaly sig dokladnic odwrotie w stosunkur do oczckiwai wy- prowadzonych z teoriiJamesa-Langego. Zanniastodezu- waé stabsze doznania emogjonalne, badani doswiadezali silnigjszych cau. Jeszeze inne wyniki uzyskali Deady, North i O'Carroll (2005). Nic wykryliistotnych roznic migdzy osobami 2 uszkodzeniami rdzenia kregowego a osobamni z grupy konsrolne| pod wzgledem poziomta Swindomosci emocjonalnej oraz ckspresyjnosc. Warto dodaé, Ze dua roly odgrywa tu czas, jaki uptynal od mo- ment uszkodzenia rdzenia. Bezposrednio po uszkod: niu rdzenia zmiany w funkcjonowaniu emocjonalnyra sq bardzo dude, ale mona je praypisaé oddzialywaniu traumy, a nic brakowi informac{i awrotne] z narzadow wewngtrznych. Po ezterech latach aycie emocjonalne i spolecene badanych pacjent6w wracalo do normy (Lund~ qvist, Siésteen, Blomstrand, Lind i Sullivan, 1991). Wyni- kaz tego, ae dane pochodzace z dobrze kontrolowanych badari empirycznych nie sq jednoznaczne. Argumenty krytyczne pod adrescm teorii Jame~ sa-Langego wysunal takée wspélew6rca tcorii Konku- rencyjne} Walter Cannon (1927, 1929). Cannon zwr6- cil uwage na to, zc siedliskiem emogji jest mézg, a nie AUN oraz narzady wewngtrzne. Doszedt do takiego wniosku na podstawie obserwacjt kotéw, ktorym tsu~ niigto kore mézgowa. Koty takie byly zupetnie rozha- ‘mowane i na przyklad atakowaly nie tylko myszy, lecz take ludzi, Canton doszed! do wniosku, Ze kora mé- zgowa hamuje reakcje emocjonalne, a ich érédtem jest wag6rze (thalamus). Z tego wagledu jego teoria zwana jest weg6rzowa albo talamiczna teotia emocji. Poglady ‘Cannona rozwijal jeden z jego uceni6w - Bard, dlate- g0 ted teoria ta czgsto nazywana jest teorig Canno- na-Barda Inne argumenty podnoszone przez Cannona przed- stawimy w punktach. Po pierwsze, Cannon podkreslat, 2e réine stany emocjonalne wigza sig 2 tym stmnym po- budzenicm fizjologicenym. Wprawdzie poéniejsze bada- nia wykazaly, Ze poszczeglne emocje ycza sig 2 r6iny- mi wzorcami pobudzenia fizjologicznego, ale réznice te faktycanie sa niewielkie i pojawiaja sie w bardzo specy- ficenych warunkach, Cannon oczywiscie nie mégt znaé tych badari. Po drugie, w rzeczywistosci trudno uzyskaé analogicana sekwencje czasowa pobudzenia fizjologicz~ nego i odczucia emogji, jaka wynikalaby z teorii Jame- sa-Langego. Zmiany fizjologiczne pojawiaja sig z pew- nym opéénieniem w stosunku do swiadomego odczu- cia emogji, podezas gdy najpierw powinny pojawiaé sig ia. Po tz amiany fizjologicane,a dopicro péénic) uczu cic, jesli wywola sig cztowieka zmiany fizjologicane charakterystyeane dla emoeji, ro sama emiogja weale nie musi sig pojawié, Na prayklad podanie adrenaliny powo. dujace] werost aktywnosei sympatycenego ukladu ner- wowego 1 wiekszosci ludzi wywoltje pobudzenie ni specyficane ludzte mowia, ée czuja sig tak, jak gdyby ‘odezurwali emocje, ale nie jest co emocja. Moana zreseeq sprawdzié doswiadczainie wplyw jedne) z apisywanych placau ~ na poja- wienie sig smutku, Placzemy podezas krojenia cebuli, Je~ den z autorow tego rozdzialu stwierdzit, Ze w takiej sytu- agji nie odezuwa smutku, a czasem pojawia sig niego alos, de wie ma on maski gazowe) do wykenywanin czymmosci tego typu. Sckwencje 2darzef prowadzacych do pojawienia sig emogji w swietle teorii Cannona—Barda moéna praedsta~ wié za pomoca schematu umieszczonego na rycinie 7.6, Obie koncepeje zawicraly idee, ktdre byly rozwijane przez teorie wspSiczesne. Zasluga Cannona bylo wska- zanie na kluczowg role struktur mézgowych w pojawi niu sig emogji. Jednakze wspélczesnic wskazuje sig na inne struktury jako kluczowe dla powstawania i przezy- wania cmocji. $a to praede wszystkim struktury potozo- ne w ukladzie limbicanym, takie jak podwzg6rze i ciato migdatowate. Z drugic} strony zasloga famtesa i Langego. bylo zwrécenie uwagi na role spostrzegania zmian soma- tycenych w powstawanitt emocji. Idea spostrzegania zmian zachodzacych w organizmie byla rozwijana przez, r6inych badaczy. Na przyklad Antonio Damasio zapro- ponowal koncepeje matkerdw somatycznych, ktére sq praca Jamesa reakeji emoejonalnych ora moagon mote keynaiewngb Potala est = _[ miespeoftane [>] pobudzerie fille “danenie ‘chomanieenogoraine ‘ypu wala wdecla® tenor mg) RYCINA 7.6, Sckwencja zdarzef prowadzacych do pojawienia sig emocit Ww Swietle teorii Cannona-Barda, Warto zauwaiyé, Ze w tej kon~ cepeii badacze skancentrowali sig na bardzo prostych procesach temocjonalnych, Trudno byloby za jej pomoca wyjasni¢ emocie zo: Zone, takie jak duma czy ironia ‘ee: poco weezwigzane z réinymi emocjami — edczytanie znaczenia zawartego w specyficznym akladzie aktywnosci neuro- hormonalnej pozwala na trafny wyb6r kierunku dziata~ nia (Damasio, 1999, 2000; Kolaficzyk i in., 2004). W tej chwili na plan dalszy schodzi to, kt6ra 2 tych koncepgji okazala sig lopsza. Kontrowersja teoretyczna pozostala, a dotyczy ona tego, czy najpierw pojawiaja sig tendencje do dziatania oraz towarzyszace im zmiany w funkcjonowaniu organizmu, a potem dopiero Swiado- me odezucie emocji, czy te2 emocja pojawia sig w wyni- ku pobudzenia specyficanych struktur znajdujacych sig w mézgu, a te z kolei wywoluja pobudzenie autono- micznego ukladu nerwowege i zmiany w dzialaniu na- rzad6w wewngtranych. Warto ted stwierdzi¢, ze owe zmiany fizjologiczne to nie tylko zmiany obejmujace dziatanie ukladu sercowo-naczyniowego (tetno, cxnic- nie krwi), lecz take oddechowego (zmiany tempa i gle- bokosci oddechu), pokarmowego (zmiany perystaltyki Jjelit) czy moczowo-piciowego (skureze pecherza mo- czowego) i tak dale). Uwagi na ten temat znajdowaly si juz.w klasycznej pracy Jamesa z 1884 roku; wspétezesnic ‘biednic przyjmuje sig, 2¢ do fizjologicznych wskagnikow emogji naleza jedynic te, ktore mozna latwo zmierzyé, cho de facto ich lista jest znacznie bogatsza. Koncepgje stanowiace rozwiniccie idei Jamesa oraz Cannona sq jué dutdo bardzie} precyzyjne od swoich an- tenatéw. Po pierwsze, uwzgledniaja znacznie bogatsza ‘wiedzg na temat struktur mézgowych odpowiedzialnych za powstawanic proces6w cmocjonalnych; wicdza ta zdobywana jest z dwéch Zrddel: z badari neuropsycholo- g6w nad pacjentamti, u ktérych uszkodzone zostaly spe~ cyficzne okolice mézgu, oraz z badait wykorzystujacych wspétezesne techniki neuroobrazowania (zob. rozdziat 17), dzicki kt6rym mozna sprawdzi¢, jakie okolice mé~ 231 sq pobudzone podczas prze2ywania specyficznyclt standw emogjonalnych. Po drugic, w badaniach uwagle- dna sig dwojakiego rodzaju zmiany — jedng grupe stano~ wia zmiany w furnkcjonowanin: narzadow wewngttz- ych, regulowante przez AUN (moana powiedzieg, 2e st to zmiany w pracy migsni gladkich), druga natomiast ‘obgjmnuje zmianty w ekspresji mimiczng| i pantomimic?- nngj (czyli sq to zntiany w pracy migsni poprzecznie pstZ= kowanych), Po trzecie wreszcic, pojawily sig koncepeje. 2e emagje moga byé wynikiem odkodowywania znacze~ nia specyficanych markeréw somatycenych bydé odezy- tywania komunikatéw hormonalnych (Henry i Ste- phens, 197) 7.2.7.2. Nktywacyjne teorie emocji Zanim preejdziemy do omawiania koncepe}i, kedre sta- nowii odpowied? na problemy podniesione przez Jame 801 Cannon, warte wsponmiec 0 peste) gripe tear Emocje i motywacjam Rozdziat 7} 541 tore stanely niejako z boku referowanego sporu. Teorie te nie wypowiadaly sig w kwestii tego, czy zmiany fizjo- logiczne wyprzedzaja Swiadome odczucie emogji, czy tex odczucie Swiadome wystepuje najpierw, a potem poja- wiajg sig fizjologiczne wskadniki emocji. Zaproponowa- ne przez te teorie rozwigzanie moiliwe bylo dzicki zre- dukowaniu emogi do zmian fizjologicznych. Elizabeth Duffy (1962) uznata, Ze w psychologii pojecie emocji jest niepotrzebne, a zamiast niego mozna postugiwaé sig po- Jjeciem aktywacji. Aktywacje daje sie precyzyjnie mic~ rzyé, dzigki czemu unika sig klopotliwych probleméw zwiazanych z brakiem intersubiektywnej sprawdzalnosci danych dotyczacych stanéw uczuciowych, jakie wyste- puja u ludzi, Te koncepeje byly okreslane mianem aktywacyinych teorii emogj. Prace prowadzone w ramach tych koncepeji ograniczaly sie do analigy awiqzkéw migdzy wskaznikami fizjclogicanymi, Odréaniano od siebie aktywacjg OUN od pobudzeuia pojawiajacego sie na obwodzie i mierzone- go w wigkszosci eksperymentéw psychologicznych. To Dstatnie traktowano jako wskaénik aktywagit OUN. Nie zawsze jednak pobudzenie pojawiaiace sie na obwodzie wskazywalo na pobudzenie ogrodkéw emogi w mézgu, poniewa moglo byé wynikiem wysilku fizycanego lub teé efektem dzialania innych ceynnikew. W ramach aktywacyjnej tcorii emoeji nic mowito sig wprost © emogjach, ale pojawily sig pomysly, ktore wskazywaly na to, 2¢ aktywacja nic jest stanem niespe- cyficznym. Duffy (1962) rozwija Koncepeje ukladéw aktywacji Laceya (1967), ktére wykazuia pewne zrozni- cowanie interindywidualne oraz intersytuacyjne. Au- torka zwraca uwage na to, zc pewni ludzie moga reago~ wae wzrostem tena i elektryeziego przewodnictwa skory, u innych za$ pojawia sie spadek tetna i elektryez~ nego przewodnictwa skiry (opis tych reakeji psychofi- Zjologicznych zob. w rozdziale 18). Analugiczne réznice og by€ zwigzane z typem sytuacji niosyce} ze soba wyzwania adaptacyjne. Pewne sytuacje mogy prov dzié na przyklad do warostu cisnienia krwi i spadku tet ‘Na, nator t inne — do spadku ciSnicnia krwi i spadku tetna. Méglby to byé pankt wyjseia do tworzentia klasy- fikaeji ukludiw aktywacji (a w domysle ~ klasyfikacji emg}, ale mys! ta nie byla rozwijana w tym kicrunku, "Feorie aktywacyjne skupialy sig na jednym wyrnia- anowicie na intensywnosei emocji. Badacze two rzyli kontinna pozionu aktywacji, w ktOrych na jednyne kraricn majdowala sig bardzo niska aktywaeja (w skraj- nym: wypadkn byla to koma, ezyfi stan spigezki patolo giezne]). na drugint zag aktywacia bardze wysoka, poja- wiajica sig na przyklad podezas doswiadezania paniki, silnego strachu ezy wseicktosei. Pojgcic intensywnose, mimo pozorne| prostoty moze byé jednak réznic rezn- niane. oc7ym prsalsmy w podroad ake 724.8 (por, te?542 Psychologia » Podrecznik akademicki tabela 7.1). Jednoczesnie pojawil sie problem dotyezacy znakti emoc)i ~ anak emogji jest wlasciwoscig podsta~ wowa i nalezafoby go jakos powigzaé 2 poziomem akty- wacji. Pierwsza probe tego typu podjal Wundt (1896), a pozniej w podobnym kicrunku zmicraaly uwagi Heb- ba (1973). Hebb uwazal, Ze emocjc 0 znaku ujemmnym ‘pojawiajg sig przy bardzo wysokim (strach, 2lose) i bar- dzo niskim poziomie aktywacji (1a prayklad nuda), na- tomiast emogje o znaku dodatnim ~ przy umiarkowa- nym poziomic aktywadji. Jednak dokladniejsza analiza nie potwierdzila tych oczckiwa, Zauwazmy, ze werost poziomu aktywacji nic zawsze musi prowadaié do cernog{i o znaku ujemaym —wybuch radosci ted oznacza wysokq aktywacje. Z drugicj strony spadck poziomu aktywacji moze prowadzié zarowno do emocji pozy- tywnych, jak i negatywnych. Aktywacja obniza sig wie tylko w wypadku nudy, lecz takéc smutku, ale spadck ak- tywagji towarzyszy réwnied ukojeniu. W chwili obecnej wiadomo, Ze znak emogji pojawia sig zaréwno w wyni- ku uruchomienia prostych mechanizméw fizjologic: nych (na przyklad pobudzenia ogrodka kary i nagrody ‘w mézgu; por. Olds i Milner, 1954, 1958), jak i w wyni- ku zlozonych proceséw poznawezych, pojawiajacych sig wefekcie oceny poziomu rozbieénosci migdzy standar- dami jednostki a aktualnie odbierang stymulacja. Ten ostatni pomys! pojawit sig w pracach Hebba (1973), 2 ni zaleznie te koncepcje rozwijal Eukaszewski (1974). Jed- nak calkowite zredukowanic emogji do aktywacji nie by- Jo rozwigzaniem zadowalajgcym i Hebb, zwolennik tego. podejécia, zwraca uwage na awiazki emocj z innymi pro- cesami, Stwierdza on, Ze oprécz aktywacji w sklad emogji wehodza procesy mySlowe: Strach modna okresié jako aktywacje Ktej towaraysza pro- cesy posredniceace: zawieraja one wyobrazenia razu oraz vwywolulatendencje do unikania i ucieczk..). Wstret lub odraza jest aktywacia bez towarzyszqcych wyobrazef urazu, lecz 2 tendencja do unikania wszystkiego (ogladania, zapa- chu, déwigku i dotyku). co wiade sie z preedmiotem budza- com te emocje. Radose i mitosé to aktywacja, ktora wrazzto- warays2acymi je procesami postedniczacymi prowadzi do siebszego oraz ciaglego kontaktu 2 raecza lub asoba dajaca radosé lub kochang (Hebb, 1973. s. 322-323) Jakkolwiek Hebb nie pisze o tym wprost, zaklada on, ie jednym z element6w wspominanych proces6w po- sredniczacych jest ocena bodécéw emocjonalnych. Ta mysl Hebba, doryczqca oceny (cytowana praca Hebba zostala po raz pierwszy opublikowana w 1959 roku), byla rozwijana przez Magde Arnold (1960). Amold wskazuje, ze w powstawanie procesu emocjonalnego zaangazowany jest proces oceny. Emogja nic powst: razu, a proces generowania emogji sklada sig z pigciu ko- lejnych faz: (1) Neutralna recepgja. Jest to rejestracja jakiejé srymu- lagi traktowanej jako cos noutralnego. Przykladem mode byé obraz ta siatkowee (2) Ocena, Stymulacja oceniana jest jako dobra tub zta al bo ted jako korzystna lub nickorzystna dla jednostki W te) fazie pojawia sig znak proces emocjonalnego. (2) Uruchomicnie tendeneji do dzialania, Znak proce- sui emogjonainego okresia kicrunck te} tendengji —w wypadku znaku pozytywnego jest to kierunck »do”, czyli tendencja do zblizania sie, w wypadku znaku negatywnego zag jest to tendencja ,0d”, czyli tendencja do unikania, (a) Wysapienie emocji, cayli subiektywnego przezycia vwraz z komponentem wisceralnym. (8) Pojawienie sie dzialania sterowanego przez emoge, Dzialania takie moga byé zr6znicowane, a ich wspsl- ng cecha jest znaczna dynamika oraz niewielki zakres kontrol intelektualne}. Ow ogranicaony zakres mo~ ize wyntka€ nie tylko 2 tego, ze emocje drenuja zaso- by uvwagi, lecz takie tego, ze bodice zewnetrzne sq interpretowane w sposdb tendencyjny, tak aby byly 2godne 2 tresciq odczuwanej przez jednostke emocj. Koncepeja Arnold odegrata dua role w rozwoju teo- ri emog). Zwrécila ona uwage na koniecznos¢ uwzgled~ nienia w analizie powstevania emocji procesu interpre~ taeji znaczenia bodécéw docierajacych do jednostki. To z kolei stalo sie podstawa do stworzenia nowych, ukie~ runkowanych poznawczo teorii emocji. Kwestia do dys~ kusji w kolejnych koncepejach bylo to, jakiego rodzaju bodéce podlegaig interpretacji — cay sa to wylacenie bodice srodowiskowe, czy teé bodice pochodzace od sa- mej jednostki. Moga byé one zaréwno bodécami stanu ‘wewnetrznego, jak i bodécami prioprioceptywnymi, do- tyczacymi mimiki jednostki. Ta ostatnia idea byla rozwi- jana w koncepgji ekspresyinego sprzezenia zwrotnego (Oatley i Jenkins, 2003; Tomkins, 1962). . Czy samo pobudzenie fizjologiczne wystarcza do wywotania emocji? Dwuczynnikowa teoria emoc Schachtera i Singera Badania eksperymentalne, prowadzone zaréwno przez Tekarzy, jak i przez psychologéw, zaprzeczaly tezie Ja~ mesa, 2e emocje pojawiaja sig w wyniku spostrzeze~ nia i interpretacji pobudzenia fizjologicznego. Ponie- wai umiany fizjologicane w wielu emocjach przypo: minajg obraz pojarviaiacy sig w wyniku podwyészenipoziomu adrenaliny we krwi, oczywistym zabiegiem eksperymentalnym byto wstrzykiwanie badanym adre~ naliny. Jak wspomnieligmy wczeSnie}, badani najeze- Sciej stwierdzali, a czuja sig tak, jak gdyby odczuwali Jakas emocjg; tylko nieliczni méwili, ze odczuwaja nie- pokdj i Iek ‘W eksperymencie Schachtera i Singera, opisanym wramce 7.9, sytuacje zostaly 2definiowane przez badaczy. W preeciwieristwie do warunkéw naturalnych badacze Emocje i motywacja m Rozdzial 7 543 niczaleznie manipulowali poziomem pobudzenis oraz sy- swacia, W naturze sytuacje zaréwno wywoluja pobudz nie, jak i dostarczaja informa, kt6re pozwalaja wyjasnigé powstanie tego pobudzenia. Warto dodaé, Ze w sytmacjach naturalnych ludzie sami nadaja znaczenie sytuacjom emo- jonalnym; to znaczenie z kolei uzaleznione jest od cech Jednostki, jej teningu socjalizacyjnego oraz osobistych, doswiadezeit. Osoba podejrzliwa bedaie dopatrywata sig spiskéw tam, gdzie inni ich nie widza Eksperyment Schachtera i Singera ~Jednoczesna kontrola pobudzenia fizjologicznego i sytuacji zewngtranej Schachter i Singer (1962) przeprowadzili eksperyment, w ktérym nie tylko wywotywali pobudzenie figjologicane u ba- danych, lece takée dostarczali bodicéw, kt6re badanym pozwolityby wyjasnié wlasny stan, Plan eksperymentu Schachtera i Singera byt dosé skomplikowany i abejmowal wiele grup badanych. Wymagat te? udziatu lekarza, poniewad badanym wstreykiwano dozylnie adrenaling, kt6ra jest bardzo silnie dziatajacym srod- kiem. Instrukeja maskujaca przedstawiona badanym informowala, 2e celem eksperymentu jest zbadanie wplywu pre- paratu witaminowego Suproxin na proces widzenia. Badanych podzielono na cztery grupy. Trzem pierwszym grupom wstrzykiwano adrenaline, grupie cewartej za8 — placebo. czyli srodek obojetny. niewptywajacy na poziom pobudze- nia. Grupe pierwsza poinformowano, Ze rzekomy preparat witaminowy wywoluje pewne skutki uboczne. Naleza do nich migdzy innymi suchos w ustach. preyspieszone bicie serca i tak dale). Byty to rzecaywiste konsekwencje dody!- nego podania adrenaliny. Druga grupa nie otraymywata zadnych informacji na temat dziatania Suproxinu. Wreszcie, grupie trzecie} podawano falszywa informacje 0 dziataniu preparatu: miat on rzekomo powodowaé swedzenie i dre- twienie. Cawarta grupa wiedziata tylko, Ze podano jej Suproxin, ale nie inforrowano jejo skutkach ubocznych tego specyfiku. Wszystkich badanych proszono 0 odczekanie do momentu. kiedy podany im preparat zacznie diatac. ‘Nastepnie wszystkie grupy badanych podzielono na pot. Potowa w okresie oczekiwania umieszczana byta w sytu- acji powodujacej gniew. potowa zas w sytuacji powodujacej euforie. W okresie oczekiwania badani siedzieli w po- mieszczeniu, w ktérym pojawiat sie pozorant odgrywajacy role innego badanego, ale w rzeczywistosci byt on wspét- pracownikiem eksperymentatora. W sytuacji, kt6rej celem byto wywolanie gniewu, badani otrzymywali do ‘wypetnienia kwestionariusz zawierajacy obradlive pytania (na prayktad pytania o pozamatieriskie kontakty seksuaine ich matek). Pozorant glosno wyrazal niezadowolenie z powodu pytah kwestionariusza, w pewnym momencie dart go i wybiegal z pokoju. Reakcje emocjonaine badanych byly rejestrowane przez lustro weneckie. Z kolel w sytuacji wywo- tujace} euforie pozorant opowiadat dowcipy i probowat rozbawié badanego. Reakcje emocjonalne badanych rejestro- wano w identyczny sposob, Jesli badani znali prawdziwe skutki dziatania rzekomego preparatu witaminowego. ich reakcje emocjonaine byty albo stabe, albo w ogéle sie nie pojawialy. Wiedzieli preeciez. ze pobudzenie, kuérego daswiadczall, jest skutkiem dzia- ‘ania podanego im specyfiku, a nie sytuacj. w jakiej sig znalezli. Reakcje emocjonaine pojawity sig w dwéch pozosta- tych grupach — w grupie niepoinformowane| oraz poinformowanej blednie. Ich reakeje emocjonalne odpowiadaty ro- dzajowi sytuacji, w jakiej umieszczono ich w okresie oczekiwania. W sytuacji prowokujace| do gniews wystapity rééne przejawy te} emocji, a w sjtuacji wywotujacej euforie badani achoczo prylaczali sie do zabawy. Niezgodne z preewidywaniami byly wyniki grupy, ktGrej padano placebo. W tej grupie réwniez pojawily sig stany emorjonalne. Gdyby za autorami eksperymentu przyjaé zatodenie, 2e emocje sa wynikiem interakcji pobudzenia fizjo logicznego oraz czynnikéw sytuacyjnych, ktére mozna uznaé za przyczyne tego pobudzenia, to emocie w tej grupie nie powinny wystepowac. Moéna oczywiscie argumentowae. Ze jesli sytuacja, w jakiej znalezli sie badani. wywoluje pobu- Gzeniefzjalogicane (8 tak sig dzieje w wiekszoSci sytuac)i naturalnych). to wynik jest zrozumialy. Interpretacje taka po- twierdzityby wyniki pomiardw pobudzenia fizjologicenego. Jednak w eksperymencie Schachtera i Singera nie dokony- wano takich pomiarow. Schachter i Singer uwagali, 2e badani z grupy drugiej i wzecie. czy niepoinforrnowani tub btednie poinformowa- nio skutkach dziatania adrenaliny. prébowali wyjasni¢ odczuwane przez siebie pobudzenie, poszukujac caynnikgw sy- tuacyjnych, kt6re bylyby ac/powierlzialne 7a jego pojawienie sie. Wiedza utajona, jaka dysponuja ludzle na temat pro- ceséw emocjonainych, stwierdza, ¢ emocje maja swoje érddta w caynnikach istniejacych na zewnatrz jednostki Do takich czynnikéw odwotywali sie badani544 Psychologia « Podreczaik akademicki Podsumowujac, mozna stwicrdaié, Ze zdaniem Schachtera i Singera proces cmogjonalny powstaje werzoch krokach: (1) podmiot musi sig znaleéé w stanie pobudzenia, (2) podmiot musi praypisaé pojawienic sig tego pobu- daenia deiataniu pewnych czynrik6w sytuacyjnych, 3) na podstawic interpretacji dokonane} w kroku (2) podmiot musi werbalnie oznaczyé powstaly stan ‘emocjonalny. Preedstawione rozumowanie moze staé sig punktem wyjscia dla réanych rozwigzait praktycznych, Jesli bada- emu zasugeruje sig w posredni spos6b, Ze jego pobu- dzenic jest nizsze, to moze on dokonywaé odmienne} in- terpretacji bodécéw zewngtrznych. Pomyst blednego informowania o sile pobudzenia emocjonalnego zostat wykorzystany w badaniti Younga, Hirschmana i Clarka (1982). Pokazywali oni osobom badanym film preedsta- wiajacy borowanie zeba. Podczas rzeczywistego borowa~ nia, jak rownied w trakcie ogladania filmu przedstawiajq- cego taki zabieg tetno przyspiesza. Badanym udzielano dodatkowej informacji na temat pracy ich serca — przez sluchawki slyszeli rzekomo rytm uderzen swojego serca. W jednej grupie serce bilo bardzo szybko, w drugie) za8 doSé wolno. Po pewnym czasie rzeczywiste tetno przy- stosowalo sig do rytmu styszanego w shuchawkach. In- terpretacja tych wynikow w duchu koncepcji Schachtera i Singera przedstawialaby sig nastepujaco. W grupie pierwszej badani byli przekonani o silnym pobudzeni kore incerpretowal jako strach (na podstawie odwolania sig do tresci filmu). W grupie drugicj badani otrzymywa- Ii informacje konfliktowe ~ z jedne} strony musieli od- cauwaé pobudzenie podczas ogladania filmu, z drugiej natomiast na podstawie rytmu w sluchawkach mogli wnioskowaé, Ze pobudzenie to jest slabsze. W efekcie zmieniali interpretacje 2abiegu stomatologicanego, $4 dzac, Ze nie jest on wale taki straszny, i ich pobudzenie rzeczywiscie sig zmniejszato. Kolejne badania poswigcone roli informacji o pobs dzeniu fizjologicenym przedstawiaja Kolaticzyk i wspét- autorzy (2004). W preeprowadzonych przez nich bada- niach uzyskano jeden bardzo interesujacy wynik: poda- nie falszywej informacji na temat spowolnienia tetna prowadzito do glebszego przetwarzania informagji afek- tywnych, Wyglada to tak, jak gdyby wolniejsza akeja ser- casugerowala ludziom, ze napotkali jakis wainy bodziec, kt6ry naledy bardzo dokladnie praeanalizowaé. Eksperyment Schachtera i Singera otwiera zupetnie now perspektywe myslenia o mechanizmie powsta- wania emocji, Do powstania emocji konieczna jest in- rerakeja proceséw poznawczych oraz automatycanie webudzonej aktywacji. Co wigcej, aktywacja ta nie moze micé jasno okreslonego érédla, 2 ktSrego istnienia jed- nostka zdaje sobie sprawe. Zlozonosé cksperymentu Schachtera ingera spra- wila, Ze nie zostal on w calosei zreplikowany. Jest to jo- den z nielicenych wypadkéw, kiedy srodowisko psycho- logw zaakeeptowalo wyniki jednego badania, choé nie do kotica byly one jasne pod wzgledem teoretycznym. Warto te2 podkreslig, 2¢ autorzy eksperymentu musich ‘wspélpracowaé z lekarzem, a nicktore clementy ckspery- etycane (procedu- godnos¢ i autonomig mentu budzily powazne zastrzezen ra wywolywania gniewu naruszal badanych) Dopiero w latich 90. poprzedniego stulecia podjeto proby replikacji eksperymentu Schachtera i Singera (Sinclair i in., 1994), ale nie mialy one tak rozlegle- go charakteru jak eksperyment oryginalny. W badaniu Sinclaira i wspélpracownik6w pobudzenie fizjologice- ne wywolywano za pomoca wysitku fizycznego; preed ‘wysitkiem badani wykonywali specyficzne zadanie, wy- ‘magajace przeprowadzenia operacji na materiale afek- tywnym. Poinformowano ich, ze badanie dotyczy tw6r- czego myslenia. Otrzymywali oni serie pigédziesigciu paskow papier. Na kazdym pasku znajdowaly sie cztery slowa. Zadaniem badanych bylo podkreslenie trzech si6wi, 2 kt6rych mozna 2budowaé zdanie. Grupy slow mialy albo pozytywny znak afcktywny, albo znak nega- tywny, albo te2 byly to slowa neutralne. Przykladem, gtupy pozytywne) jest zbiGr: ,Gdzieniegdzie, weso- to, Spiewalismy, razem”, Grupe negatywng mogly stano~ wie slowa: ,Psa, pod, zlosliwie, kopnal”. Przykladem grupy neutralne} mégl byé nastepujacy zestaw: ,Usiasé, onegdaj, tutaj, prosze”. Méwigc inaczej, Sinclair i jego wspélpracownicy wykorzystywali do webudzania emo- ji bodéce wewnetrzne, a nie bodéce Srodowiskowe. Wy- niki eksperymentu byly czeSciowo zgodne z rezultatami uzyskanymi przez Schachtera i Singera. Stwierdzono, Ze w warunkach odroczenia i prey brake: wyjaSnienia po- wstalego u badanych pobudzenia najsilnie) réznicowali oni oceny afektywne pod wplywem bodécéw poprze- deajacych Do idei zaproponowanych przez Schachtera i Singe- ra chetnie siggajq ini badacze. Na przyklad Zillman, wykorzystal schemat ich rozumowania do wyjaénienia powstawania agresji. Twierdzi on, 2 pobudzenie po- chodzace 2 réznych érddel moze spowodowaé wystapie- nie zachowania agresywnego w sytuacji, kiedy czlowiek zostanie sprowokowany. Przy braku pobudzenia prowo- kacja staje sig relatywnie mato skuteczna (Zillmann i Weaver, 1999). W koncepeji Schachtera i Singera w spos6b ukryty zakladano, Ze ludzie, interpretujac swoje pobudzenie, siggaja do bodécéw Srodowiskowych. Proces interpreta- gj jest zwigzany z oceng poznaweza i to istotnie réznipodejécie tych dwoch badaczy od koncepeji Jamesa, KtSry pisal wyragnie o spostrzedeniu sytuacji stanowia- cej wyzwanie adaptacyjne. Modliwe jednak, Ze ludzie korzystaja rownie? z informacji pochodzacych 2 ich ‘wngtrza. Moga to by¢ informacje zwigzane 2 ich oso- bistymi doswiadceeniami — jak w badaniu Sinclaira i wspolpracownikéw (1994) ~ i zapisane w pamigci auto- biograficzne}. Moga to byé takée informacje biezace, dotyczace aktualnych informacji webudzanych i odbie~ ranych w spos6b automatycany. Mamy tu na mysli 62 nego typu reakcje ekspresyjne; wprawdzie nad niektory- mi czlowick potrafi zapanowa€ (tak dzieje sig w wypad- ku usmiechu, kt6ry moana w2budza€ u siebie niejako na 2yczenie), ale w olbrzymiej wikszosci wypadkéw eks- presja ma charakter automatyezny i niepoddajacy sie kontroli, Niemal zawsze taki charakter maja mikro- ekspresje, ktre trwajq bardzo krétko i choé swiado- mi nie sa rejestrowane przez obserwatoréw, to jednak ‘w spos6b utajony vwplywaja na ich nastréj i zachowanie (Frank, Yarbrough i Ekman, 2006). Moga to byé réw- nied informacje pochodzace z wnetrza organizmn.— Jednokrotnie caujemy, jak silnie bije nam serce albo jak pot splywa po plecach. 7.2.7.4. Wplyw ekspresji emocjonalnej na przezywanie emogji Analiza wplywu eksptesji emocjonalne} na emocje zaj- mowal sig juz James. Poczatkowo przyjmowal on, Ze spostrzcganie alstywnosci migSni poprzecznie prazkowa- nych —w tym aktywnosci zwigzanej z ruchami ekspre- syjnymi — jest podstawa odczucia emocji. Potem jednak, pod wplywem prac i pogladéw Langego, uznal, ze od- czucie emocji wiaze sig ze spostrzeganiem aktywnosci migéni gladkich, czyli migSni znajdujacych sig w narzq~ dach wewngtrznych. To zresata stalo sig podstawa kryty- ki jego koncepgi przez Cannona. Sam pomyst, ze dicm emocji moze byé spostrzeganie wlasne] ckspresji, zostal odkryty niejake ma nowo przez Tomkinsa (1962) oraz przez Leventhala (1984) Pierwsze badania empirycane praeprowadzih Laird (1974), ktéry manipulowal ekspresja badanych w taki spos6b, Ze nic zdawali sobie sprawy z tego, ae kurczqc lub rozluéniajac poszczegdlne migénic, tworza ckspresje réinych emoeji. Wyniki tych badaf byly tylko ezgscio~ wo 2godne z hipoteza ckspresyjnego spr2 nego. Zimiany napigcia migSni ckspresyjnych prowadzity nie tylko do zmian poziomn pobudzenia, lecz takze do amnian w zakresic ucrné, Zmiany stanu subicktywnego, uu wigkszosci badanych zachodzily tylko w zakresie 20 ku afcktywnego. Kiedy hadani wykonywali polecenic ty- put: ,Unies kaciki ust ku gérze i zmruz oczy” (ekspresja radosci), pojawiala sig 1 nich nie tyle sama radose, ike ena 2wrot 545 Emoxje i motywacja Rozdziat 7 przyjemne uczucie, W nielicenych badaniach (Laird, ‘Wagener, Hallal i Szegda, 1982) wystepowala zgodnosé migdzy ekspresia a tresciq uczué. Na preyklad osoby, ktore praybraly smutny wyraz ovarzy, odczuwaly smu- tek, a osoby, na ktérych twarzach malowala sig zloSé, od- cauwaly zlos. Propozycja Lairda czasarni jest okreslana jako sil- na wersja teorii ekspresyjnego sprzezenia zwrotnego. teorii tej piszemy szerzej w podrozdziale 7.3.2. Zawie- 1a ona dwie tezy, ktore trudno udowodnié. Pierwsza znich gtosi, ¢e zmiany ekspresyjne (giSwnie mimiczne) stanowig przyczyng stanéw subiektywnych. Wedlug drugiej tezy zmiany mimicene sa jedyna lub najwaznie}- szq przyczyna uczué. Znacznie wieksza popularnoscia wsréd badaczy cieszy sig wersja umiarkowana, zgodnie z kt6rq ekspresja mimiczna jest jednym z wielu caynini- kéw ksztaltujacych swiadome odczucia stan6w emocjo- nalnych; uenaje sig, ze mechanizmy oddzialywania eks- presji na uczucia mogg mie¢ charakter poznawezy lub pozapoznawezy (Fiske i Taylor, 1991). Duza popularnosé teorii ekspresyjnego spraezenia zwrotnego wiaée sig 2 faktem, Ze powszechnie znane sq wyniki eksperymentu Stracka, Martina i Steppera (1988), pokazujace, ze wymuszony przez procedure eks- perymentalng wyraz twarzy, jaki mieli badani podczas ogladania dowcipéw rysunkowych, wplywal na oceng Smiesznosei tych zartow. Analogiczne wyniki uzyskali Zajonc, Murphy i Inglehart (1989), wykorzystujac nieco inna technike. Ci ostatni skomentowali jednak niezwy- kle trzeéwo rezultaty takich badan: ,Nie oczekujmy od kogos, kto wlasnie sig dowiedzial, ze ma raka, by od roz~ paczy przeszedi do radosci dzieki zwyklemu skurczeniu migsnia jarzmowego” (Zajonc, Murphy i Inglehart, 1989, s. 412). Warto dodaé, ie jeszcze dwa czynniki wplywaja na sile zwigzku miedzy ekspresja mimicena a stanami uczu- ciowymi. Po pierwsze, zmiany te sa silniejsze, kiedy re- akeje ckspresyjne stanowig naturalny element jakiegos dialania. Natomiast weedy, gdy sa wywolywane w trak- cic eksperymentu, ich skutecznos¢ jest zdecydowanic mnigjsza (Oatley i Jenkins, 2003). Po drugic, zmia- ny ckspresyjne nic 53 jedynym czynnikiem oddzialu- Jacym na subicktywnie doswiadczane uezucia na za sadzic spraczenia zwromego. Warto 2wrdcié uwage, de istnicja emogje, kt6re nic prowadza do speeyficzne cckspregji nsimiczntej, mimo to sq silnie odczuwane su biektywnie. Taka emocja jest na prayklad nostalgia Praedstawimy teraz Koncepejg, kt6ra w sposdb calo Sciowy probuje odpowiedzieé na pytanie dotyczace risi= nych czynnikow warunkujacych pojawienie sig praczy- cia emogjonalnego. Wiele danych wskazuje wprawdzic nna to, £c informacje zwrotne moga wplywaé na przezy- cic emocji. warto jodnak podkreslié, #¢ informacje te546 i Psychologia » Podrecznik akademicki moga pochodziéz réinych ér6del. Moga to by€ nie tylko informacje dotyczace mimiki, lecz takze informacje wi- sceralne. Wszystkic one moga sig cechowaé niejednako~ ‘wa wytazistoscia. Z.jedne} strony moga to byé informa- je bardzo wyraziste ~ na przyKtad w wypadku wstsgt. bardzo latwo zidentyfikowaé wlasng ckspresjg oraz to- warzyszqce tej cmocji zmiany wisceralne (datycea one glownie przewodu pokarmowego). Z drugiej strony j nak zmiany wisccrame moga mieé charakter nicspecy- ficeny ~ dzieje sig tak na przyklad w wypadku bezpracd- miotowego Ickis. Innym preykladem niespecyficzne} aktywaeji moe byé aktywacja wabudzona w ekspery- mencie Schachterai Singera, ktSry zostal opisany w ram- ce 7.9. W tym wypadku aktywacja nie dostarcea danych specyficznych i jednostka w takiej sytuacji poszukuje czego’, co pozwoliloby jej wyjasnié pobudzenie Do tego wszystkiego nalezaloby dodaé jednoznacz- noSé sytuacji wywolujace} emocjg, Sa sytuacje, ktore w jednoznaceny spossb wywoluja emocje. Publiczna zniewaga budai vlosé i cheé odwetu. Niekiedy jednak trudno wskazaé bodéce, ktére wywoluja stany emocjo- naine. Dobryen przyktadem jest film Blair witch project. Dla wielu os6b jest to film przerazajgcy, cho€ nie potra- fig one wskazaé, co takiego wywoluje w nich groze. Na innych osobach 2a nie robi on wielkiego wraienia. Doswiadczenie emocjonalne, kt6re subiektywnie odezuwa jednostka, jest wspétksztaltwane przez s6éne caynniki. Cacioppo wraz ze swoimi wspétpracownika- mi (Cacioppo 1 in., 2008; Cacioppo, Berntson i Klein, 1992) stworzyt model opisujacy i wyjaSninjacy dziatanie Reakcja somatowisceral lyase wot ‘ewodonaine RYCINAT7. Aferentny sygnat Ssomatowisceralny procesiw aferenenych podczas powstawania uezuc. Gra ficena prezentagje tego modelu przedstawia rycina 7. Rycina 7.7 przedstawia tray ciagi zjawisk wyzwala- nych przez sytuacje, poczynajgc od cechujacych sig wy sokim poziomem jednoznacenosci, poprzez sytuacje dwuenacane, az po sytuacje witloznaczne. Rozpocznic~ my analizg od sytuacji calkowicie jednoznacanych, by zakoticzyé ja na sytuacjach wieloznacznych, kt6rych in- torpretacja konstruowana jest niejako on line. Sytuacja, dra prowadli do jednoznacznej reakeji emocjonalne}, jest sytuacja zagrozenia ~ kiedy widzimy samochéd ‘zmierzajacy w naszym kierunku z dua predkoScia, od- ruchowo odskakujemy w bok i odczuwamy silny strach, Po jakimé czasie pojawia sie reakcja wisceralna — czuje~ iy, jak wali nam serce, dria kolana, a pot splywa po ple~ cach. Nie musimy jednak odwolywaé sig do swoje} reak~ ji wisceralne} czy ekspsesji, aby stwierdzic, Ze pojawilo sig u nas uczucie strachu. Strach jest emocja wyrazista, pojawiajaca sig ww odpowiedai na wyrazista sytuacje. Bye moge w ten wlasnie spos6b powstaja emocje podstawo- we, choé astatnio pojccie emogji podstawowych jest kwestionowane. W pracy Natura emogji (1998) wigks20s¢ autoréw odpowiada przeczqco na to pytanie, ale Pank~ sepp i Bkman uznaja istnienie takich emocj. ‘W wypadku postednim, przedstawionym w postaci ciagu w Srodkowej czgSci ryciny, sytuacja wywolujaca ‘emocje moie by interpretowana dwojako. Czesciowo specyficane weorce aktywacii oraz sygnaly plynace z wnetr2a organiziu pozwalaja na blidsze okreslenie do- Swindezanego uceucia, Duta role zaczynajg tu odgrywae Operacie poznawere aspozraie Doswiadczenie ‘emocjonalne Rola sygnaléw aferentnych w powstawaniu emocj w zaleznosci od zrbaricowania aktywad ‘te comcoarie wise Gullo resprocesy poznaweze ~ na przyklad dzigki torowaniu (priming) tatwo dostepne staja sig pewne interpretacje sytuacji emocjonalne}. Dla jednych sytuacja polityczna wywolujaca oburzenie mode byé wynikiem dzialania sukladu’, inni 2aS powiedza, de oburzenie to jest efek- fem paranoidalne} interpretacji faktow. Tu mozemy odwolaé si¢ do prawa znaczenia sytuacyjnego Frijdy (1988), ktore dokladniej preedstawimy w podrozdzia- 1e7.2.75. Najbardziej niejasna sytuacja zostala przedstawiona vw dolnej czeéci ryciny. Sytuacja wyzwalajaca emocje jest wielozmaczna i pojawia sig niespecyficane pobudzenie fi zjologiczne. Tu réwnies waang role zaczynaja odgrywaé procesy poznaweze, nastawione na wykrycie érédel po- vwstalego pobudzenia, a takze na werbalne oznakowanie doznawanego uczucia, To oznakowanie werbalne ma bardzo duze znaczenie, poniewaz z jedne} strony pozwa- la na uruchomienie specyficznych technik kontroli (ina- czej kontroluje sig wécieklosé, inacze] obawe przed od- wetem), a 2 drugie) daje mozliwosé odwolania sig do doswiadczeni dotyczacych poszczegéInych emoeji. Warto przy tej okazji zwrécié uwage, éc licrba oznaczefi werbal- nych dla poszczeg6lnych emogji wynosi kilkaset w 16i- nych jezykach; isticja te2 rOénice migdzy poszczeg6iny- mi jezykami (Mamszewski i Scigala, 1998). Intuicyjnie caujemy, Ze liceba okeslei jest mniejsza anizeli bogac- two doznawanych przez nas uczué, Wynika to z natury jgzyka, kt6ry jest nieciagly, podczas gdy Swiat emocji ma charakter ciagly i poszczeg6Ine emocje przechodza plyn- nie jedna w druga. Sytuacja jest analogiczna do tej, ktéra ‘wystepuje w wypadku spostrzegania barw. Barwy w wid- mie wiatla rozszezepion plynnic jedna w druga, czasami jednak brakuje nam stow na odr6énienie od siebie subtelnych odcieni — wiemy, ze sq one réne, ale trudno nam je nazwaé. Z tego wagledu od pewnego czasu zaczeto prowa- dzié badania dotyczace pojeé odnoszacych sig do emocji (Fehr i Russell, 1984; Russell, 1990). Istnieje wiele da- nych wskazujacych na to, ze pojecia odnoszace sig do cmogji maja strukture prototypows. Jednak w przeci- wicristwie do dawniejszych koncepc}i pojgcic prototypu wyraénie sig skomplikowalo. Danie przypuszczano, 7¢ prototypy stanowig reprezentacje centralnych, najbar- dziej eypowych egeemplarzy dane} kategorii. Gdy méwi- iy 0 strachn, jego prototypem jest strach pojawiajacy si¢ najezesciej. Jednak badania Medina i Atrana (2004) suge- ruja, 2e w pewnych sytuagjach hudzie wykorzystuja jako prototypy reprezentacje obicktéw idealnych. (Doklad- hie] pisza o tym Falkowski, Maruiszewski i Necka w roz~ dziale 6.4.3.1). Nickiedy, méwige o strachu, mamy na mysli strach idcaluy; to samo odnosi sig do gniewu. W innych sytuacjach moemy przez strach rozumicé emocig typow, pojawiajaca sig w sytuacii zagrozenia, Emocje i motywacjam Rozdsiat 7 | 547 ‘Taka emocja przypominataby to, co Scherer (1998) okresla mianem emocji modalnych. Cacioppo wraz ze wsp6tpracownikami (2005) pod- kresla, 2 w powstawanie emoeji zaangazowane sq za- rowno mechanizmy ,d6l-g6ra”, jak i mechanizmy ,.g6- ra-dél”. Te pierwsze dominuja wtedy, kiedy mamy do cxynienia z sytuacja jasno okreslona, zawierajaca specy- ficzne wyzwanie adaptacyjne. Wowczas powstawanic emioch jest preede wszystkim wyznaczone przez nature sytuacji, w jakiej znalazla sig jednostka. Natomiast me- chanizmy ,g6ra-d6!” dominuja wtedy, kiedy sytuacja -wyzwalajgca emocje nie jest jasno okresiona, Jednostka poszukuje wéweras dodatkowych danych, ktére dookre- Slityby rodzaj i site doznania emocjonalnego. Udziat proces6w poznawczych w postawaniu emogji jest ace nie wiekszy. Koncepeja Cacioppo stanowi probe calosciowego spojrzenia na wszystkie aspekty procesu emocjonalnego. Pokazuije ona rownoczesnie, ze relacje migdzy poszeze- .g6lnymi skladnikami emogji sa zlozone i zaleza zar6wno od charakteru sytuacji emotogennej, jak i od ukladu ak~ tywacji. Koncepeja ta stanowi zarazem rozwinigcie idei Schachtera i Singera, ktorzy w swoich badaniach webu- daali u badanych aktywacje niespecyficzna. W realnych sytuacjach aktywacja moze byé bardzo specyficzna. Poza tym model Cacioppo i jego wspélpracownikow wskazu- je na znacena rznice migdzy emocjami ,zewngtrzpo- chodnymi”, czyli emocjami wyzwalanymi przez réane sploty okolicznosci zyciowych, a emocjami ,wewnatr2- pochodnymi, wynikajacymi na prayklad z przywolania pewnych informagji z przeszlosci. Przywolywanie wspomnieh jest zreszta chetnie wy- korzystywanym przez badaczy sposobem wplywania na stany emocjonalne jednostki. Czasami odbywa sig to ‘w spos6b posredni, jak w wypadku procedury Veltena, ‘w kt6rej prosi sie osobe badang o wolne odczytywanie li- sty st6w nasyconych afektywnie (Sinclair, Mark, Enzle, Borkoveci Cumbleton, 1994). Procedura ta przypomina Jed z technik uzyskiwania wspomnien autobiografice- nych. Wzbudzone w taki sposdb procesy emocjonalne odnosza sig do czegos, co wydarzylo sig w praeszlose Jestto specyficzna grupa procesdw, ktéryin brakuje waz~ nego clement, jaki wystepuje w wypadku emocji yz ‘wnatrzpochodnych”, a mianowicie tendeneji do dzial nia. Kiedy calowick znajduje sig w sytuaeji wywoljace) strach, pojawia sig u niego tendeneja do ucieczki, a kiedy 08 lub ktos wabudzi jego gniew, pojawia sig sklonnosé do reakeji agresywnych i tak dale). Analogicane zjawisko nie wystepije wtedy. kiedy proces emacjonalny nic 20- stal webudzony przez jabies wspomnienia z przesztosci Na przyklad odezuwanie strachu wywolancgo wspo: mmieniem zagenéajgce| sytnacji nie budzi tendeneji do uuciee7ki. Dlatego pojawia sig pykanie, na ile uprs548 i Psychologia « Podrgcanik akademicki Jest generalizowanie wniosk6w uzyskanych w tak pro~ ‘wadzonych badaniach cksperymentalnych na inne ro- dzaje emogji. Procedure Veltena i je} odmiany wykorzy. stuje sig w wielu cksperymentach do wywolywania standw emocjonalnych. Procedura ta budzi mniejsze watpliwosci etyczne anizeli procedury bezposrednio wy- ‘wolujace emogje. Jednak badacze placa 2a to pewna ceng uruchamiane przez procedure Veltena procesy tylko pod pewnymi wzgledami przypominaja cmocje. Podnic- siony ts problem staje sig miezwykle waiiny w Swietle koncepcji zaproponowanej przez Nico Frijdg, kt6ra przedstawiamy w nastepnym podrozdziale. 7.2.7.5. Funk¢jonalistyczna koncepeja emogji Frijdy Frijda (1998) kladzie nacisk na adaptacyjne znaczenie proceséw emocjonalnych, kt6re sprowadza do dwéch spraw: (1) oceny 2darze‘i jako istotnych z punktu widze- nia interes6w jednostki i wyzwalajacych stany przyjemne lub nieprzyjemne; (2) uruchomienia pewnych zacho- ‘wari oraz wzbudzenia reak¢ji fizjologicznych i przezyé. Badacz ten kladzie nacisk na to, 2 emocje pelnia funkeje sygnalizacyjna w procesie regulacji zachowania: »Emogje mozna pojmowa€ jako proces sygnalizowania, 2¢ Adzieje sig co8istotnego z punktu widzenia dobrastanu jed- nostki oraz zadafirealizowanych przez system poznawezy i zachowanie” (Frijda, 19988, s. 102). Kluczowe znaczenie ma tutaj fakt, Ze emocje moga ulatwiaé lub utrudniaé re- alizacjg cel6w i zadaf stojacych przed jednostka, Gdy jed- nostka gladko zmierza do celu, pojawiaja sie emocje pozy- tywne, kiedy za$ napotyka przeszkody na tej drodze, ‘wystepuja emocje negatywne. Emocje negatywne sygnali- zuja rowniez koniecznog podjecia dziatat preywracaja- cych dobrostan. Na przyklad nadzieja podtrzymuje za- chowanie nastawione na osiagni¢cie celu, smack porwala na pogodzenie sig z nieodwracalna strata, a strach umodli- ‘wia uniknigcie szkody fizycznej lub psychicane} Frijda klasyfikuje stany afektywne ze wzgledu na dwa keyteria: (1) rodzaj relacji migdzy obiektem a syeuacja Emerytowany profesor uniwersytetu w Art sterdamie, twérca funkcjonalistycznejteoril temogj. Pierwsze prace poswicit ekspresfi temacjonalne). Poznie) skoncerhraviah sie 1 probiestworzenia ogéine|teori emo Take Tuje emocje jako stany motywacyine urucha- mmigjace priorytetowe tendencje do deiatania Emacje lokule 228 w pofowie drogi miedzy procesami behawioralnymi a danymisubiek ‘ywyeni (uczuciam, mM Wainiejsce dzeta De beteens an de gebatexorese (1956) Getat entarater (O38) 79) COpracowanie: Tomase Marusewsk (intenejonalnosé versus nicintencjonalnosé), (2) czasowe whasciwosei dancgo stanu lub procesu, Klasyfikacja ta pozwala na wyodrgbnicnic takich zja- wisk, jak afckty, cmocje, sentymenty, nastroje, epizody emocjonalne i cechy osobowosci (sq to cechy zwiazane 2¢ specyficznyti cmociami, takie jak lekliwos czy agresyw- nosé). Warto jednak wspomnicé o epizodach emocjoral- nych, kt6re na wymiarze czasu trwania zajmuja poSrednig pozycje migdzy cmocjami, ktore trwajg krotko, a nastro~ Jjami, kt6re trwaja dlugo. W wypadku cpizodéw emocjo- nalnych sila emocji mode ulegaé fluktuacjom; mose sig takéc zmieniaé tresé emocji. Politycy, usilnie dazqc do wladzy, przejawiaja okresy wemozonej i zmniejszonej akeywnosci; te same asoby moga byé raz przez nich obda~ zane podziwem i uznaniem, a innym razem moga byé przedmiotem nienawise. Jest to preyklad zmian charak- terystycznych dla epizodu emocjonalnego. Frijda bardzo dude znaczenie przypisuje procesom oceny, a w wypadku niektorych zjawisk emocjonalnych, takich jak sentymenty, oceny stanowia ceche konstytu- cywng (,mmilos patrzy przez rotowe obtulary”). Autor ten przestrzcga przed uproszczonym traktowaniem bodé~ cow emocjonalnych: ,Najprostsze bodéce wywolujace emogje sa co prawda proste jako bodéce, lecz dosé ziozo- ne jako konstelacje pobudzajace” (Frijda, 1998b, s. 176) Badacz ten probowal skodyfikowaé zaleinosei datyezace emogji. Przedstawil je w postaci dziesigciu praw emogji (Frijda, 1988), Prawa te maja raczej postaé postulatow teoretycznych, nie sq generalizacjami empirycznymi Porzadkuja one wiedze na temat emogji, a jednoczesnie mog; stanowié heurystyczny punkt wyjscia dla postuki- ‘wah empitycznych, Oto owe prawa (1) Prawo znaczenia sytuacyjnego stwierdza, de emocje stanowia odpowiedé na strukture znaczeniowa sytu- agji. Rzadko sig 2darza, by emocja pojawiala sig vy lacznie jako efekt sensorycanych wlasciwosci bodz- cw, bez uwagledniania ich znaczenia, Preyktadem takiej sytuacji moze byé bardzo gtosny déwigk. Mo- ‘te an wywolaé strach lub zaskoczenie, Najceeécie} jednak sytuacja oceniana jest w kategoriach mo‘i- ‘wosci realizacji dxzef lub tez blokowania ich realiza- ji, Znaczenie marszczenia brwi przez szefa moze byé r6inie interpretowane przez podwladnych. Mo- ga oni sqdzié, Ze zapowiada to wybuch gniewu; inni za§ moga praypuszczaé, e szef, marszczac brwi, in- tensywnie zastanawia sig nad tym, jak poméc swoim podwldnym, W pierwseym wypadku pojawiaia sig ‘emocje negatywne, w drugim — pozytywne, Analo- giczne zalemosci wymnieniane sa w koncepaji oceny poznawczej Lazarusa (1991) (2) Prawo zaangazowania glosi, ze emocje powstaja wtedy, kiedy jakies zdarzenie jest waine dla celéwi motyw6w dane} osoby. Wielkosé zaangazowania okreéla intensywnosé emocji. Kiedy na prayklad dwie sytuacje wydaja sie korzystne dia jednostki, to emogje pozytywne pojawiajg sig w obu sytuacjach. Jednak silniejsza emocja wystapi wtedy, kiedy jed- nostka jest bardziej zaangazowana albo kiedy stojacy przed nig cel wydaje sig jej bardziej wartosciowy. @) Prawo bezposrednio spostrzeganej rzeczywistosci. Ludzie, reagujac emocjonalnie, sq przekonani, Ze ich reakcje zostaly wywolane przez faktyczne wlaSciwo- Sci pewnej sytuacji czy przez faktyczne zachowania drugiej osoby. Jezeli ktos wybucha gniewem po usly- szeniu jake) uwagi na sw6j temat, to jest przekona- ny, Ze ta uwaga rzeczywiscie jest obraéliwa. Nie przychodzi mu do glowy, Ze jej obraéliwoSé wynika z tego, Ze slowa skierowane pod swoim adresem zin- terpretowal w spos6b specyficzny. Bodice odbierane jako rzeczywiste naleza do nastepujacych grup: (a) bezwarunkowe bodéce afektywne, takie jak bol, bodice nieoczekiwane oraz reakcje ekspresyjne in- nych ludzi; (b) te bodéce zmyslowe, ktore s@ sil zwigzane 2 bodécami bezwarunkowymi; (c) zdarze- nia wskazujace na nieskutecznosé dziatat. (4) Prawo zmiany przyewyceajenia i oczekiwania po- réwnawezego. Emocje pojawiaja sig nie tyle pod wplywem pewnych beewzglednych wartosci bodé- cw, ile pod wplywem wartosci waglednych. Wana |jest réénica pomigdzy tym, czego jednostka oczcki wala, a tym, co rzeczywiscie nastapilo. Méwigc ina- c2ej, ukladem odniesienia jest poziom adaptacji oraz stopief uwanioslenia czy wyidealizowania wizji przyszloSci. Prawo to wykorzystywane jest jako pod- stawa dla takiej techniki manipulacji, kt6ra jest hus tawka emogjonalna. Hustawka emocjonalna polega na wywolywaniu na przemian lub w nicregularny spos6b pozytywnych i negatywnych emogji. Przy- Kladem hustawki emocjonalng jest technika ,dobre- g0 i zlego policjanta”. Przesitichanie prowadzone jest najpierw praca surowego ji nicuprzcjmego poli- Gjanta, zastraszajacego osobe przestuchiwang. Potem pateczke pracjmuje osoba uprzejma, czestujgea her~ bata i papicrosami, przepraszajaca za zachowanic swojego popraednika, Taka procedura, stosowana wiclokrot wywoluje znacznie silnigjsze stany cemocjonalne, anizeli wynikaloby to charaktert i si- ly bodacéw wywokujacych emocje (©) Prawo hedonistyczne} asymetrit, Stwierdza ono, podtrzymywanie przyjemnogci wymaga zmiany bod#- cow. Brak zmiany powoduje szybk adaptacig i prze- stajemy odczuwaé przyicmnose. Piata kostka cze~ kolady jest juz mniej prayjemna niz pierwsza, choe ww ustach mamry relatywnie wigce} slodyczy. Nato- miast hodce nieprzyjenne mic ulegaja habituae} Emocje i motywacja@ Rozdiat7 ff 549 i przez caly czas ich subiektywne awersyjne oddzialy- wanie nie ulega zmianie. Prawo to jest Konsekwencja adaptacyjnej funkcji stan6w emocjonalnych. Emocje negatywne sygnalizuja koniecznosé zmiany istnieja- cego stanu rzeczy i dlatego ich sila w miare uptywu czasu nie ulega zmianie. Prawo to rodzi pewne wat- pliwosci, poniewaé wynikaloby z niego, Ze ogélny bi- Jans yciowy powinien byé negatywny. Tymczasem wiele danych empirycznych wskazuje na to, Ze u lu- dzi dominuja wspomnienia zdarzefi pozytywnych nad negatywnymi (Maruszewski, 2005a, 2005b). Moina preypuszc7aé, Ze nie jest to efekt wybirezego zapominania zdarzefi negatywnych, lecz odzwiercie- dlenie tego, ié wspétczeSnie ludzie maja wiecej do- Swiadczett pozytywnych niz negatywnych (Thomp- son, Skowronski, Larsen i Betz, 1996). Zaleznosé ta ma zapewne charakter relatywny i odnosi sig tylko do krajow rozwinigtych, (6) Prawo zachowania emocjonalnego momentu. Pra- ‘wo to stwierdza, ze 2darzenia wywolujace emocje pozostajq skuteczne przez bardzo dlugi, a niekie- dy nieokreslony czas. Ich zdolnosé do webudzania emocji zmniejsza sig wtedy, kiedy zostang one nie- jako zneutralizowane przez inne powtarzajace sig ‘zdarzenia, rowniez wywolujace emocje. Prawo to pozwala zrozumieé niekt6re zjawiska wystepujace 1 ofiar traumy, na prayklad flashbacks, czyli przebly- ski, Sq to bardzo Zywe wspomnienia sytuacji trauma- tycznych, ktore wywoluja tak samo silne emocje jak pierwotna trauma, Wediug niektorych badaczy prze- biyski sa érddiem wt6mej traumy. Przykre doswiad- czenia emocjonalne zachowujg swoja SwiedoS€ przez dlugi czas i po uplywie wielu lat moga tak samo bo- leé, jak w chwili ich pierwotnego wystapienia. (7) Prawo zamknigcia sie w sobie. Zdarzenia webudza- {Jace emocje s9 traktowane w sposob absolutystyczny. Ludzie nie potrafig dostrzegaé elementéw kontek- stowych sytuacj i nie uwzgledniaja faktu, ze ich da- enia nie sq jedynymi dazeniami na Swiecie. Dlatego osoby, u ktérych rozwinal sig proces emocjonal- ny, nie sq w stanie dostrzegaé innego punktu widze- nia nid ich wlasny. Pracéywana przez nich emocja praejmuje kontrole nad procesami practwarzania in- formacji — swiat spostrzegany jest w tendencyjny spos6, a uwaga skierowana tylko na te informacje, kedre 59 zgodne 2 trescig emog}i. Trudno uruchomié jinkickolwick dziatania, kt6re bylyby r6zne od dziatar sterowanych przez dang emogj¢. (8) Prawo zwadania na konsekweneje. Prawo to dotyczy kontroli cmocjonalne| i stwierdza, ze webudzenie procestt emocjonalnego uruchamia wtérny impuls, kxérego celem jest zmodylikowanie pierwotnego pro- cesiemogjonalnego, Moana powiedzie550 i Psychologia # Podrgcznik akademicki aycie emocjonalne whudowane sq sweyo rodzaju bezpiecaniki. Nawet w wypadku paniki lub Slepego gnicwu emogje nie rosna w nicskoficzonosé i po luzszym lub kréeseym czasic wygasaja, Sytuacje ca kowite} utraty kontroli nad impulsami emogjonalny- mi zdarzaja sig rzadko; pociagaja one za soba dotkli- we sankeje spotecane, takic jak ostracyzm czy kary przewidziane pracz kodcks karny. Procesy kontrol emogjonalngj nie zawsze majq na celu praywrdcenic stanu pozytywnego lub zredukowanie sily emogji negatywmych, Czasami Iudzic wykorzystuja pozalie- donistyczng regulacje cmoe)i (Erber, Wegner i Ther- siault, 1996; Jasielska, 2002). Daéa wera do obni- Zenia sily emocji pozytywnych lub do zwigkszania intensywnosci emocji negatywnych. W pewnych warunkach pozwala to na sprawne dziatanie ~ przy- kladem moze byé obrona przed strategiami reklamo- ‘wymi, ktdrych celem jest wywolanic u klientéw po- zytywnych emogji, w wyniku czego podejmuja oni bardzo ryzykowne decyzje finansowe. (9) Prawo minimalnego obciazenia. Gtosi ono, Ze w sy- tuagji pobudzenia emocjonalnego ludzie unikajg ta- kiego je} ujmowania, tore awigkszyloby jego sile Nie mogge 2mienié wlasciwosci syruacji wywoluja- cej obcigzenie, ludzie zmicniaja jej interpretacje. Zmiana interpretaci moze zachodzié na réinych poziomach ~ najprostszy to podwyiszenie progow sensorycznych, dzieki czemu pewne zagrazajace in- formace staja sig niedostrzegalne, a2 po poziom wy- ciagania wnioskow. Agresywny uczestnik debaty pu- blicznej radzi sobie z obcigzeniem emocjonalnym, stwierdzajae, ée sam stal sie ofiarg bezprzykladnej agresji i nie pozostaje mu nic innego, jak tylko sig przed nig bronié, albo ze zmuszony zosial do bardzo energicznego wyartykulowania swojego stanowiska, Innym przyklademn moze byé reinterpretacja stoso- ‘wana przez ofiarg gwaltu. Przypisujac Sobie wing za traume (,Musialam go jakos sprowokowae”), broni sig ona przed skrajnym poczuciem krzywdy i upoko~ rzenia. Obwinianie siebie jest w takiej sytuacji mnie} bolesne, choé utrudnia proby powrou do rownowa- gi emocjonalne}. (10) Prawo maksymalnego zysku. Prawo to dotyczy nie tyle samych emogji, ile pewnej formy ich wplywu na procesy poznaweze. Zgodnie z nim ilekroé istnieje moiliwoS zr6anicowanego interpretowania sytuac}i, ‘wybierana jest taka interpretacja, kt5ra maksymali- zuje zysk emocjonalny. Frijda podbresla, ze dzieki przezywaniu emoqji jednostka odnosi réinego co- dzaju korzySci. Polegaja one nie tylko na tym, ze dzie- ki emocjom nasze dycie nabiera Zywszych barw, lecz takée na tym, Ze nasze emocje przekazuja wane komunikaty otoczeniu, Kiedy kros jest smutny, moze ‘ocackiwaé wsparcia i pomocy. Wybuch gnicwu syg- nalizuje innym, Ze zostaly naruszone interesy lub dobro jednostki i tak dale). Dzigki dzialaniu tego pra- wa Indzie zyskuja szacunck dla samych sic zwickszaja prawdopodobieristwo przezywania emo- gi pozytywnych. Dlatego teé nie budzi zdziwicnia fakt, 2c aleksytymicy ~ osoby nicjako dystansujace sig od wiasnych emogji ~sq przewaznie w nastroju nega~ tywnym (Maruszewskt i Scigala, 1998). 7.2.1.6. Cay teorie emogji odnosza sig takie do emogji zlozonych? Koncepeja Frijdy, wigaqea emocje ze specyficznymi pro- gramami dzialania, zwrécila uwage na to, ae nie wszyst- kie te programy sq proste i zautomatyzowane. Pierwsze ~ klasyczne ~ teorie cmogji skupialy sig na emocjach le~ Zacych u podstaw programéw najprostszych, czyli walki albo ucieczki. U podstaw pierwszego lezala emocja gnie- wu lub wicieklosci, u podstaw drugiego zaé - emocja strachu. Jednak tak prosty repertuar behawioralny nie pozwata na skutecana adaptacje w zmieniajgcym sig Sro~ dowisku, Dylan Evans (2002) opisuje proste mikrorobo- ty wyposazone w takie podstawowe programy. Ludzie obserwujacy ich ,zachowanie” odnosza wrazenie, ze 53 ‘one wyposazone w emogje. To jednak prowokuje Evan- sa do postawienia koleinego pytania, czy owe mikroro- boty sq wyposazone w zdolnosé czucia, czy tylko reaguja na scisle akreslone bodice. Kolejne pytanie dotyczy tego, cay obwody elektronicene sterujace ich zachowaniami przypominaja obwody neuronalne sterujace zachowa- niami emocjonalnymi czlowieka. Na oba pytatia naledy uudzielié odpowiedzi praeczace} Mikroroboty zachowuja sig tak, jak gdyby czuly, ale nie czuja nic. Réwnied obwody sterujace ich zachowania- mi ,emocjonalnymi” maja stalg strukture i nie zmicniaja. sig pod wplywem doswiadczenia, Natomiast zachowanie czlowieka pod wplywem bodécéw emocjonalnych ulega zmianie ~ na przyktad ludzie rzadko uruchamiaja sche mat walki w oblicau przeciwnika zdecydowanie silnicj- szeg0, poniewad ich wezeSniejsze doswiadczenia wskazu- jana nieskutecanosé tej taktyki. ‘Ostatnio wbadaniach nad emocjami dominuje pode}- écie neurobiologicene i badacze skupiaja sig na mézgo- swych mechanizmach emogj, ki6re moga rejestrowaé pray uuzyciu nowoczesnych technik neuroobrazowania. Wyla- niajacy sig 2 nich obraz jest juz bardziej 2lozony anizeli ob- rz postulowany przez klasycane teorie emocji, w ktdrych ~ jak pisalismy wezesniej ~ analizowano dwa mechani- zmy: walki i ucieceki, Jaak Panksepp (1998) twierdzi, 2e ‘w mézgu znajdnie sie siedem obwodew sterujacych za- chowaniami emocjonalnymi: poszukiwania, strachu, wscieklosci, opicki, zadzy, paniki izabawy. Zauwaimy, 3badacze zajmujacy sig ekspresja mimicang réwnied przedstawiaja liste liczaca siedem pozycji (Matsumoto i Ekman, 1989). S to ekspresje strachu, gniewu, pogar~ dy, smutku, radosci, wstretu i zaskoczenia. Zauwaimy, ie niekt6re pozycje na obu listach pokrywaja sig calko- wicie lub czgSciowo (strach oraz gniew i wScieklosé), inne sig réznia. Mamy wigc do czynienia z innym obra- zem, kiedy bierzemy pod uwage ,obwody emocjonal- ne” mézgu, sterujace specyficznymi programami beha- wioralnymi, z innym zaS, gdy uwzgledniamy ekspresie emocjonalng Na podobne problemy natknela sie psychoewolucjo- nistyczna teoria emogji Roberta Plutchika (1980, 1984). Zreby tej koncepeji powstaly w latach 60. poprzedniego stulecia, Autor wigze pojawianie sig emogji z uruchamia- niem podstawowych program6w behawioralnych za- pewniajacych adaptacje jednostki. $q to kolejno: (1) wlaczanie, czyli zachowanie polegajace na wprowa- dzaniu pokarmu albo innych korzystnych bodécéw ze Swiata zewnetrznego do organizmu jednostki; (2) odraucanie, czyli usuwanie wehlonigtych wezesniej bodécéw, ktére okazaly sig szkodliwe; 3) ochrona, czyli zachowanie, keOrego celem jest unik- nigcie szk6d lub niebezpieczetistw; (4) destrukeja, czyli zachowanie nastawione na znisz~ czenie przeszkéd uniemoiliwiajacych zaspokojenie waanych potrzcb; (8) reprodukcja, ezyli zachowanie nastawione na zbliza- nie sig lub na utrzymywanie kontaktu z osobnikami wlasnego gatunku w celu wymiany lub zmieszania materiaiu genetycznego; (6) reintegracja, czyli reakeja na strate czego$ lub kogos waznego; je) glowna funkeja jest odzyskanie opie~ kufezego kontakt; () orientacja, czyli zachowanie, ktore wynika z kontak- tu z nowym, dziwnym i dotychezas nicocenionym obiektom (8) cksploraca, czyli zachowanie nastawione 1a stwo- rzenie psychiczne} many danego srodowiska Plutchik zwraca uwage na to, de poszczegéIne ten- deneje behawioralne tworza pary, w ktorych kazdy ele rnient ma swoje pracciwiciistwo. Pracciwieiistwent w= czania jest odrzutcanie, ochrony ~ destrukeja, reprodukcji cksploracja. Jednoczesnie poszczegdlnym tendencjom mozna przyporzadkowaé reintegracja, a oricntagyi terminy okreslajgce réznte emogje. [ tak, odrzucanin od enic, achronie ~ strach, de= ceprodukeji ~ radose i cks: acji smutek i Zal, orientaci — zaskoczenic, powiada wstret i obrzy¢: strakeji taza, reintegs ksploragji za ~ antycypacja. Phutchik mial pewien pro, ghiew i wécieklos¢, bhlem tendene}q behawioralng polegajqcy na whyczann Emocje i motywacja 9 Rozdztat7 ff 551 ale wznal, ze jest to forma afiliaii i Ze wigde sig ona 2 ta- kimi emocjami, jak akceptacja i zaufanie (Plutchik, 1984, s. 208). Mozna uzna€ takie rozwiqzanie na podstawie ‘mocno rozciagnigtej metafory, w ktorej posiadanie przy- jaciela i zjadanie czegos to realizacja podobnego zacho- wana adaptacyjnego. Badacz ten zwr6cit takée uwage na fakt, 2e pomigdzy pewnymi emocjami wystepuja praeciwiefistwa, podczas gdy inne emacje sa bardzo do siebie podobne. Odwotu- {Jacsig do wezeSniejszych badafi Blocka (1957), wykorzy- stujacych metode dyferencjalu semantycznego (opis tej metody znajdzie Czytelnik w podrozdziale 6.9.3.2), oraz ‘wlasnej techniki, Plutchik stwierdzil, ée wszystkie emo- cje mona uporzadkowaé w modelu kotowym. Model ten przedstawiamy na rycinie 7.8 Zauwaimy, de w modelu tym sasiadujace ze soba emogje tworza ,pierwotne diady”. Na przyklad miesza- nina smutku i zaskoczenia daje rozczarowanie, miesza- nina smutku i wstretu zaS — Zal lub skruche. Z kolei gniew zmieszany ze wstretem daje pogarde, Zasada jest zatem prosta: dzieki mieszaniu emoqji podstawowych uzysku- ,jemy emocje zlozone. Mieszaniny emogji, ktdre przed- stawiono na rycinie 7.8, mozemy okreslié mianem emo- ji drugicgo rzedu. Zauwaimy, Ze moina p6jéé dalej tq droga i zastanawiaé si, jakie emocje powstang w drodze polgczenia ze soba emogji drugiego rzedu. Na prayklad mieszanina pogardy i wrogoSci moze daé w efekcie iro- nig. ronie mozemy zaklasyfikowaé jako emocje trzeciego Fg ie akceptaca i & Ocekiwanie Strach : % Gniew ‘Zaskocenie % ton, Wtret Smutek & ‘Skrucha, 7) RYCINA 7.8. Kolo emocji wedlug Plutchiks552 « Podrgcznik akadernicki r2¢du. Moina zatem powiedzieg, de emocje elozone po- wstaja w wyniku mieszania sqsiadujacych Ze soby emocji prostych lub — ujmujac sprawe nieco szerzej ~ emoqi niiszego raedu. Analogia do kota barw moze zosta€ rozwinigta: w ko- le tym barwy lezace naprzeciwko siebie po zmieszanin daja barwe ciemnoszara lub czama (w wypadkut nia barwnikéw) lub biala (w wypadku mieszania Swia- tel). Emocje lezace naprzcciwko siebie réwnic# moga, waajemnite sig anosi¢. Dotycry to zarswno emogji pro- stych, jak i zlozonych. Dzicki emu mozna zrozumicé dynamikg zycia cmocjonalnego czlowieka i wskazaé na jeszcze jeden mechanizm, ktory prowadzi do zmiany coccz wane} emocji. Warto jednak pamignaé 0 ogranicze- niu owegomeckianizmu. Kiedy emocja jest bardzo silna, bodéce wyzwalajace inng emocjg moga byé interpreto- ‘wane w spos6b, kt6ry zwigksza sile aktualnie praezywa- rej emogji. Na przyklad osoba przezywajqca panicany strach, kiedy zostanie przez kogos obragona, weale nie musi sig rozzloscié, ale mote odczuwaé jeszcze silniejszy strach. O tym méwi przeciez prawo znaczenia sytuacyj- nego Frijdy (1988), kt6re glosi, ze jednostka teaguje na znaczeniowa strukturg sytuacji — znaczenie tej sytuacji Jest przez jednostke konstrtowane, a nie wymuszane przez wlasciwosci owej sytuadj. Plutchik zwraca wage na jeszcze jedng rzecz, a mia~ nowicie na to, 2e model kolowy odnosi sig do emogjisil- nych, ktore wyraénie réznia si¢ od siebie, Gdy emocje sa slabsze, rodnice migdzy nimi staja sig mniej dostrzegal- ‘ne, 22 w koficu zlewaja sig ze soba, Plurchik w swoim, modelu uwzglednia ta zjawisko i twierdzi, Ze oprécz tre- Sci emoeji mozna doh wprowadzié ich intensywnosé, Wyobraziny sobie, Ze przez srodek kols emocji popro- ‘wadzimy prosta obrazujaca malejaca intensywnosé emo- ji. Koniec tej prostej oznacza punkt, w ktorym emocje sa tak slabe, Ze nie mozna ich od siebie odréznié. Jesli ob- wd kola emogji pokryjemy powierzchnia i rozciagnie~ my ja af do korica owe) prostej obrazujacej intensyw- nos, to uzyskamy bryle o ksztalcie stozka, Stozek ten przedstawiamy na rycinie 7.9 Plutchik, proponujac owa bryle, starat sig wykorzy- sta€ analogi¢ z kolem barw. Jeden ze sposob6w porzad- kowania barw, zaproponowany przez fizyka Wilhelma Ostwalda (Munn, 1951), rwniez polega na umieszcze- niu ich na powierzchni stozka, 0 jasnosci za8 biegnie ww taki sama sposdb jak of intensywnosci emogji. Analogia, Jjednak nie jest peina, poniewaz barwy umieszcza sig na dwch stozkach stykajacych sie ze soba podstavami. Je- den wierzcholek odnosi sie do barw 0 niskiej jasnosci —odpowiada czerni, drugi zaé odnosi sig do maksymalne} JasnoSci i odpowiada bieli, W koncep¢ji Plutchika znaj- duje sig odpowiednik wierzchotka czerni (bardzo slabe emogje sq nieodrSénialne), ale brakuje odpawiednika _Obimenspnos Na powierc ol tanoniacego podang adrdconego ska zd ig ‘sem emi godstawowyeh Ponizchns Scan bocanchstodka playa emo Ge pawowre saliva, Wieacholek sta pul, w Maryn temo ak abe, fe moma ich ed sete oe RYCINA7.9. Bryta emocii wedtug Plutchika et: preemie wa. ‘wierzcholka bieli. Emocje o maksymalnej intensywnosei nadal silnie si¢ od siebie réania, a nie zlewaja sig w jakis nicokreslony stan. Plutchik starat sie znale#é interpretacje neurobiolo- giczna dla zaproponowanego przez siebie zestawu emo- ji podstawowych. Wraz z Pribramem w trakcie dysku- gji na jednej z konferencji poswigconych emocjom podieli prabe wyodrebnienia wymiarow odrééniajacych posaczegoine emocje — kazda emocja byla charakteryzo- Wana przez neuronalne systemy ,start”i stop” oraz nie~ zaleénie przez trzy systemy: apetytywny, podtreymywa- nia wysitku oraz zaspokojenia. To z Kolei pozwolito wskazaé okolice mézgu, kt6re sq pobudzone podczas przedywania rozmaitych emogji, Oprécz tego badacze ci vwskazuja, jak zmienia sie w tym czasie funkcjonowanie autonomicznego ukladu nerwowego oraz wydzielanie neuroprzekagnikow i neuromodulator6w. Co prawda struktury wymieniane przez tych autoréw zblizone sq do tego, co wiadomo na temat tych okolic mézgu, ktore sq wzbudzone podczas “#ystepowania rznych emocji (mowa jest 0 boczne} i Srodkowej czeSci padwegorza, hipokampie, zwojach podstawy oraz 0 ciele migdalowa- tym), ale trudno traktowa¢ te propozyci¢ jako wskazanie na przyklad ,mézgowego osrodka strachu” albo ,m6- zgowego osrodka gniewa” Tu areszta pojawia sig problem og6lniejszej natury, na ktGrego przedstawieniu zakoficeymy omawianie teorit ‘emogj. Plutchik podjal ambitna probe stworzenia og6Ine}teorii emocji, wychodzac od jezyka funkcjonalnego. Opisywat podstawowe typy zachowafi, wazne z punktu widzenia adaptacji. Z tymi zachowaniami sq zwiqzane réine emogje, ktre mozna charakteryzowaé zarowno poprzez uruchamiane przez nie tendencje do dialania, Jjak i poprzez preedycia subiektywne, a takée przez ak- tywnosé réznych czesci mézgu. Jednakée wykorzysty- wane przez Plutchika jezyki opisu i analizy nie zawsze sq do kofica przekladalne. Poniewai zachowania czlo- wieka moga byé uwarunkowane polimotywacyjnie, Plutchik wprowadzil pojecie emocji wtérnych. Nie probowal jednak poszukiwaé mechanizméw mézgo- ‘wych odpowiedzialnych za ich wystepowanie i prze- bieg — zarowno na poziomie strukturalnym, jak i neu- rochemicznym. Emocje naleéa do tych zjawisk, w kt6rych kompo- nent fizjologicany jest bardzo silny. Opisywanie emocji za pomioca termin6w funkejonalnych i subiektywnych jest niewystarczajacc, dlatego tez badacze staraja sie od- ‘twarzaé neuronalne i ekspresyjne komponenty emogji Emocje i motywacja® Roxdsiat7? J 553 Jednak informacje pochodzace 2 tych trzech érédet nie zawsze do siebie pasuja. Przyklad tego moéna znalezé Ww niniejseym podrordziale: Kiedy poréwnujemy obwo- dy emocjonalne wyr6anione praez Pankseppa orazemo- je podstawowe wymieniane przez Plutchika, mamy do czynienia z odmiennymi zbiorami elementow. Czy 2a kryterium poprawnosci uzna€ to, ze prace Pankseppa zo- staly opublikowane pOéniej? Badacze i teoretycy emogji powinni w najblizszym czasie podjaé prOby polaczenia réénych pozioméw analizy. Jesli tego nie uczyniqi beda obstawali wylacenie przy analizach psychologicznych, traktujgc dane fizjologicane jedynie jako wskaéniki emogji,albo ted ~ przeciwnie —beda obstawali przy ana- lizach neurobiologicanych, ignorujac wiedze psycholo- giczna, to wiedza o emocjach bedzie miata charakter moraiki; modna 2 te] mozaiki ukladaé réane ukladanki, ale sq one niczwykle zmienne. Jako podstawa przewidy- wania zachowan emocjonalnych albo jako podstawa do planowania oddzialywai psychoterapeutycznych beda one nieprzydame. 7.3. Wyrazanie emocji podstawowych i pochodnych Cay 3 emocje wainiejsze i mnie) wazne? Czy sy emocje tuniwersalne i takie, kt6re zalcza od kultury, w jakicj Zyje czlowick? Czy zewnetreny obserwator wie, jakic emocje praciywa widziany przez niego czlowick? Skad to wie? Cay trafnie odezytuje sygnaly emocjonalne? Tego typu pytania psychologowie zajmujacy sig emocjami zadajq sobic od dawna, ale weiaz spieraja sig ‘0~ pizynajmmnic} nicktore ~ odpowiedzi 7.3.1. Uniwersalnosé ekspresji emocji podstawowych ~ porownania migdzykulturowe Gay ogladamy wiadomosci telewizyine, pokizujqce pox dary czy powodzie w réanych czgsciach Swiata, t widzi my twaree ludzi 2 Afryki, Azji czy Australii, nie mamy watpliwosei, Ze malnje sig na nich przcrazenic czy roz pacz, Takée ruchy ciala czy wn g co widzimy na twarzach, W psyc do zjawisk, ks losu wspolgraja z tyr, git w odniesicnint i przedstawiamy w tym rozdziale, miwi sig © ekspresji emoeji, Rozimmie sie pod tym termine wazelkie syetialy (zmtany wwyelgdzie organiza, ruchy i dawigki) cinitowane przez jednosthe. bedace dla kogos innego wskazéwka przczywania przez t¢ osobe okreslo ney emo. Choé Indzie ci moga méwi¢ zupetnie niezrozumia- lymi dla nas j¢zykami, jezyk ckspresji cmocii wydaje sig uniwersalny. Czy jest tak w istocie? Swiat dzicki telewi- ji, kinu czy internetowi stal sig bardzo zunifikowany. Takie same déinsy firmy Levis czy Wrangler i sportowe buty marki Puma czy Nike zobaczymy na ulicach miast wszystkich kontynent6w. W kinach ludzie z réznych Kultur ogladaja te same filmy, preyeladaja sig tym sarnym modelkom, ktore w reklamach udaja adziwienic, ze pro- szck picrze, a potem ciesza sig z tego, de wypral. Patrzqe na twarz Eskimosa, potrafimy stwierdzié, Ze wyraza voz pacz, widzje usmicchnictego aborygena, sadzimy, Zc jest on szczgsliwy ~ ale czy stmowi to wystarczajaca przc- slanke, Zeby prayjaé teze. i% ckspresja emocji (przynaj- niej nicktorych) jest uniwersalna kulttirowo? Byé mo- 3¢ Eskimosi i Aboryg iajac telewigje, nauczyli sig wyraéaé mimikg poszezegdine stany emoejonalne, bye moze my, ogladajge filmy z udzialem Eskimoséw i Abo= rygendw, nauczylismy sig trafic odezytywa€ sygnaly emogjonalne malujgce sig na ich twarzach, Na szezescie psychologit udalo sig ustalig pewne fikty, zanim global- chi, ogly nia unifikacja dotknela caly Swiat,a tak7e zgromadzié da nie iunego rodzaju nif we wezesnic) preywolywane Opisane w ranice 7.10 wyniki badan sklonily Ekma- na (1992) do potrakwewania strachn, zlosei, stautkty, ra sei i wstrgtu jako emo padstawowych, a wige takich554 | psychologia « Podrecznik akademicki ktdre sa pankulturowe - podobnie doswiadezane proce roinych ludzi na calym éwiecie i rozpoznawane na podstawie tych samych sygnal6w ekspresji. Inne emo- je, traktowane precz Ekmana jako pochodne, sq — jeg0 zdaniem — mieszankg réinych emocji podstawowych, a ich ckspresja jest odmienna w poszczegéinych kultu- rach. Jak widzimy, na ligcie emocji podstawowych nie znalazlo sie zaskoczenie, Jednym z powodéw, z jakich tak sig stalo, byly nidsze wskaZniki trafnosci rozpozna- ‘wania ekspresji zaskoczenia niz innych emogji zakwali fikowanych jako podstawowe. O innych powodach ta- kiej decyzji Ekmana przeczyta Czytelnik w podroz- dziale 73.3.1 O ite sama idea wyréénienia emogji podstawowych spotkala sig w Srodowisku psychologow z pelna akcepta- ja, 0 tyle podstawa tego wyrdénienia byla jué mnie} oceywista. Carroll Izard (1977, 1994) do listy Ekmana dodal wstyd, poczucie winy, zaskoczenie (jednak!), zain- teresowanie i pogarde, kierujac sig nie tylko zasada jed- noznacznosci odrééniania poszczeg6lnych ekspresji, ale tez specyficanoscia substratu neuronalnego i odréznial- 1 jakosciq subiektywna. Plutchik (1962, 1980, 1994) za- proponowal inne podejicie. Nawiqzujac do stanowiska Darwina, wyszedl z zalozenia, 2e emocje podstawowe to takie, kt6re moga byé obserwowane na réanych pozio~ mach filogenetycznych i ktére maja dla jednostki i ga- tunku znaczenie adaptacyjne. Jego zdaniem kryterium to spetnia osiem emogji:strach, zlosé, smutek, radose, ak~ ceptacja, wstret, antycypacja i zaskoczenie. Plutchik zda- wal sobie sprawe, Ze takie stany, jak akceptacja czy anty- cypacja, moga budzié kontrowersje. Wprowadzil wige zastraeienive, ze nie nalety sie przywigzywraé do etykiet CUSED werbainych. Wymienione emocje moina bowicm opisy- waé w kategoriach behawioralnych, méwigc o zblizaniu sig do danego obicktu, oddalaniu sig od niego badé tei zachowywaniu wobec niego dystansu. W jezyku funk- cjonalnym (por. uwagi w podrozdziale 7.2.7.6) uzywali- bysmy kategorii ilustrujacych sens lub celowosé po- szczegoinych emocii, a edyby$my za podstawe przyjeli subicktywne odezucia introspekcyjne, Kluczowa bylaby intensywnosé odeaué Kwestie werbalne, od kt6rych Plutchik radzit abstra- howaé, znalazly sig natomniast w centrum uwagi tych ba- dacry, ktOrzy uwazaja, 2e emocje podstawowe to te, ktd- re spontanicznie i fatwo przychodza Iudziom do glowy, gdy przychodzi im mysleé czy mowi¢ o stanach emocjo- nalnych, W badaniach tego typu okazalo sig, 2 Iudzie poproszeni o podanie raznych emocji najezesciej wy- mieniali milosé, strach, zloSé, smutek i szezeScie (np. Fehr i Russell, 1984; Shaver, Schwartz, Kirson i O’Con- nor, 1987). Widzimy wige, Ze badacze nie sq 2godni ani co do kryterium uznania danej emogji za podstawowa, ani co do listy emogji, Ktére zastuguja na to miano (zob. tez Maruszewski i Scigala, 1995). Nic dziwnego, Ze gdy zwrécono sig do czternastu wybitnych badaczy emogji z prosba o wymienienie emocji podstawowych, nie by- to miedzy nimi pelnej zgodnosci w stosunku do k16- rejkolwiek 2 nich (Ortony i Turner, 1990). Stosunko- ‘wo najmniej kontrowersyjne byly: strach, wymieniony przez dziewigciu psychologow, zlosé, kt6ra znalazta uznanie siedmiu z nich, i wstret, ktéry znalazi si¢ na szeéciu listach. Po pigé glos6w dostaly smutek, radose i zaskoczenie. Badania Ekmana i Friesena nad ekspresja emocji os6b z plemienia Fore W Klasycanym ju dzis eksperymencie Ekmana i Friesena (1971) czytano czlonkom egzotycenego plemienia Fore krét- ka historyjke (na preyktad .Przyszli jego prayjaciele i on jest seczeSlivyy” lub .Jej dziecko zmarto i ona czuje sig bardzo smutna") i pokazywano tray fotografie biatego cztowieka. Byla to ta sama osoba, ale na jej twarzy malowaly sie trzy Gane emocfe, a wir6d nich ta, kt6ra pasowata do historyjki. Zadaniem osoby badanej bylo wybranie jednego ze zd. Dodac trzeha, ze lud Fore, zamieszkujacy gory w Nowe] Gwinei, wciag zyt w epoce kamienne] i nie miat 2adnych weze- Sniejszych kontaktow z ludimi o biate) bade 26tte| barwie skory. Opisane zadanie okazato sig dla wiekszoSci badanych dose fatwe. W ponad 92% wypadkéw trafnie wskazywall na twarz wyraiajaca radose. Niemal réwnie trafnie wybiera- li tware wyradajqca 2tosé (85.3%) i wstret (8396). Nieco gorze| byto w wypadku strachu (80,5%) oraz smutku (79%). ‘Stosunkowo duzo klopot6w mieli badani z trafna identyfikacja zaskoczenia (68%), zwlasecza w warunkach, gdy twarz na jednym z dwéch pozostalych zdje€ przedstawiata strach, Trafnosé rozpoznania ekspresji emod|i spadata wowczas do poziomu 42,796, a wigc byta niewiele wieksza od wyboru losowego. Najprawdopodobnie) wynika to 2 tego. 2e w ewo- lucyjne} przesztosci cztowieka i strach, i zaskoczenie zwykle pojawiaty sie wraz 2 wystapieniem zagrozenia. Rownie? dzis obie te emocje czesto wystepula tacznie Ekman i Friesen sfotografowali takée twarze catonkéw plemienia Fore wyrazajace rozne emocje i przeprowadzli sy- metryczne badanie na popslacii Amerykandw — uzyskali bardzo zblizone wyniki. Jednoczesnie w wielu badaniach wy- kazywano dose staba trafnose rozpoznawania ekspresii innych emac{i.. Zmiany mimiczne i pantomimiczne charakterystyczne dia poszczegélnych emogji ‘W wypadku praezywania strachu nie tylko ludzie, ale i wicksz08¢ innych kregowedw cofa glowe. Juz Darwin zauwaiyl, Ze jest to reakcja zmnigjszajaca prawdopo- dobieristwo uszkodzenia te} najwatniejszej czeSci ciala, Zupetnie inaczej zachowrije sig wigks2osé ssakOw w sta~ nie odezuwania zlosci ~ odstonigte zeby i wysunigta do przodu glowa moga ulatwiaé atak lub odstraszyé prze- ciwnika, Warto podkreslié, ze wspomniane ekspresje emocjonalne wyprzedzajq w czasie odmienne dla obu emogji reakeje behawioralne (odpowiednio: ucieczke lub znieruchomienie badé te atak) Ekspresje ciata, charakterystycane dla poszczegél- nych emogji, wykraczaja jednak poza funkcje biologice- ne. Pelnia funkcjg komunikacyjna (Andrew, 1963, 1965), Stalo sig tak dlatego, ze w ewolucyjnej przeszlosci czlo- vwieka poszczeglne ekspresje emocjonalne w sposob sta- bilny i uniwersainy gatunkowo wyprzedzaly okreslo- ne reakcje behawioraine. Obserwacja innych czlonkow wlasnej grupy spoleczne} (a byé mote takze Sledzenic reakcji organizméw nalezacych do innych gatunk6w) umozliwita czlowiekowi wnioskowanie 0 emogonal- nych stanach innych Indzi na podstawic ich reakeji mi= miczne] i pantomimicene}. Nasz praodek odkryl tez, ze Ww mimiczny i pantomimiczny spos6b mozts komuni- kowaé innym wasne stany. Ekspresja emocjonalna stala sig zatem przedjezykowg forma sygnalizowania inten ji. Wzajemmne komunikowanie sobie pozytywnych sta néw emocjonalnych przez ludzi prawdopodobnie stano- wilo podstawe formowania wigzi spotecznych. Ekspre- sja umoiliwiata rodzaj dialogu: jeden z osobnik6w sig unsmiechal, sklantiajqc innego do tego samego. Z takim re- agowanicm w formic szczatkowe} mamy do ezynicnia i dais. Wigkszos¢ ludat automatycznie usmiecha sig do kkogos, kto usiiceha sig do nich, Jest to odruch tak silny, Ze nawet w galeriach obrazow mona zobaczyé tudzi, ktorzy zaczynaja sig usmicchaé na widok portretu osoby, eéra sig ustniceha Zgodnie z przedstawionym tu rozamowaniem cks- presia emocjostalna jest wytworem ewoluji. Powinna byé zatem umiejgtnoscig, ktore} czlowick nie inusi sig uczyé, Wydgje sig, Ze jest tak w istocie. Poza wynikamti cksperymentu Ekmana i Priesena (zob. ramka 7.10) srezeggolnie suugestywne wydajp sig wyniki badat Eibl: -Fibesfeldta (1973). Obserwowal an reakeje dieci sle~ pyc i gluchych od urodzenia, Okazalosig, 2e takiv dzie~ ci usmicchaja sig, placza i marszeza brwi, opuszezajy 3 podnoszq ramiona, rozluZniajy i zaciskajg pigsci. Doro- Ii (rardwno ich opickunowi, jak ic. ktOrzy wid7a je po Emocje i motywaciaw Rozdiat? 555 raz pierwszy) sq 2godni co do tego, kiedy drieci te prze- ywaja zloSe, smutek czy radose Psychologia zgromadzila juz sporo danych na temnat tego, caym réznia sig ckspresje poszczegélnych emoc) W wypadku preezywania radosci kurczy sig migsie jarz- mowy wielki, rozciagajacy sie od koSci policekowych do kacikéw ust. W wypadku silnego skurezu tego migSnia na- stepuje ted wybrauszenie skéry ponizej oczu i wystapienie zmarszceek przy zewnetrznych kacikach oczu (Ekman, Friesen i Angoli, 1980). Nad dzialaniem migsnia jarzmo- ‘wego mamy spora kontrole. Mozemy wige stosunkowo latwo sugerowaé innym, ée przezywamy radosé. Bardzo bystry obserwator potrafi jednak odkryé, ze ja tylko udaje- my. Rados¢ autentycana wigie sie bowiem takée 2 napie- ciem malutkich migSni orbicularis ocul, otaczajgcych nasze oczy. Nad nimi zag mamy kontrole niewielka, CChoé usmiech wigzemy zwykle ze stanem szczescia, nie kaédy usmiech jest przejawem radosci. Moe on tak- ‘e oznacza€ praezywanie przez podmit 2upelnie innych stanéw emocjonalnych ~ na przyklad zzktopotania, lek- cewaienia czy uleglosci, Paul Ekman (1997) wyréznia ponad pigédziesiat (!) r6znych rodzajéw usmieche. R6i- nig sig one zaréwmo zaangazowaniem odmiennych parti mini, jak i dynamika czasowa (por. tez kulturowa ana~ liza usmiechu w pracy Szaroty, 2006) Ekspresja zlosci wigze sig 2 opuszczeniem brwi, kt6- re od czastt do ezasu moga jednak wedrowaé ku gorze Nozdrza sa rozszerzone. Wargi najpicrw, zanimn czlo- wick uswiadomi sobie preedywanie zlosei, sq zwezone. Potem usta sig rozchylaja, przybierajgc ksztalt waskiego prostokata, pracz ktory wida¢ zacisnigte zeby. Twarz jest zaczerwieniona (Tomkins, 1991), ale — jak dowodzi Ek- man (1997) ~ tylko wtedy, gdy podmiot ma ktopoty x komtrolowanicm zlosci ijest bliski wybuchu, Czlowiek rozloszcaony czgsto tez zaciska pigSci i wysuwa glowe nieco do przodu Strach i pokrewne mu stany I¢ku, paniki czy obawy ‘winéa sig 2 podniesieniem brw i Sciagnigciem ich do sie~ bie. Staja sig przcz to mnie] zaokraglone. Géme powieki sig podnosza, a dolne napingjq. Nad brwiami i nosem pojawiaja sig podiuzne, dose krétkie zmarszczki. Oczy zaokraglaj sig, a w stanie silnego strachu sq wrecz wyba- tuszone (Tomikins, 1991). Dosé ezgsto hudzie preestra- szeni cofajg glow, chowajac ja w ramionach W stanie zaskoczenia brwi sig unosza. Na czole po- jawiajg sig podluzne zmarszczki. Sq wyraénic dluzsze nid. w warsnkach przezywania przez podmiot strachu cay staja sig wytrzeszczone, ale dolna powieka jest wy- rafnie rozhiéniona, Usta praybierajg owalny wyghd Cala sylwetka odchyla sig nicco do tyla (Prijda, 1986: Parkinson, 1995). Odeznwanie smutkt, zalu i zmartwienia wigée sig 7 opuszezeniem kacikow ust, przy jednoczesnyin556 Psychologia = Podrgcznis akadericki pozostawieniu podbrédka na swoim miejscu. Dla wick- szosci ludzi kontrolowane wykonanie takiej ekspresji mi- micznej jest zadanicm niewykonalnym. Srautek i zmar- twienie poznaé tez modna (i odrGzni¢ od alu) po tym, 4 ‘wewnetrzne kofice brwvi sa uniesione do gory, co gornym powiekom nadaje tréjkatny ksztalt i powoduje powstanie zmarszczek na Srodku czola (Izard, 1977). Ludzie smutni zazwycea spogladaja w d6l, czesto sq preygarbieni i maja opuszczone ramiona Bardzo specyficzna jest ekspresja wstydu, Na ewarzy pojawia sie charakterystyczny rumieniec. Co cickzwe, Swiadomosé ekspresii wyprzedza tu sama ekspresje, cO _jest rzecza wyjatkowa w calym obszarze emocji - zwykle ‘wiemy wezesnie), Ze za chwile sig zaczerwienimy. Wwy- padku wszystkich innych emocji najpierw pojawia sie ekspresja, a potem Swiadomos¢ jej wystapienia. Lewis (1992) sugeruje, ze wspomniany rumieniec jest rodza- jem komunikatu dla otoczenia spotecznego ~ podmiot “sm6wi" w ten spos6b innym, e Zaluje, iz zachowal si¢ nieodpowiednio. Choe wstyd wydaje sig emocia podob- ‘na do poczucia winy, co ta ostatnia nie charakteryzuje sie zbyt wyraéng ekspresja, Thumaczy sig to tym, 2e wstyd jjest emocja spoleczna i jego ekspresja stuzy kornunikacji interpersonalnej, natomiast poczucie winy to emocja prywatnia. Wysylanie sygnal6w do otoczenia jest tu wiec mni¢j istotne. 7.3.1.2. Kulturowo zdefiniowane formy ekspresji emocji: emblematy, ilustratory, regulatory, manipulatory ‘Choé spontaniczne ekspresje emogji saw znacznym stop- nit uniwersalne dla catego gatunku ludzkiego, inaczej jest wesytuacj, w ktbre fudzie intencjonalnie chca pokaza¢ in- nym, de przezywaja okreslone stany emocjonalne Szczegélnie wiele uwagi poswigcili badacze tak zwanym emblematom, czyli Swiadomie wykonywanym przez ludzi gestom, majacym écisle okreslone znaczenie ww poszczegélnych kregach kulturowych, Wyprostowane i nieco rozstawione palce wskazujacy i srodkowy, pray zlozonych pozostalych, to znany w kulturze euroamery- kafiskiej znak V (Victoria), pokazujacy, jak rozradowana Jest osoba, kt6ra ten sygnal wysyla. Taki sam anak, ale 7 dlonig skierowana w dol, w Wielkiej Brytanii moze oznaczaé pogarde 2 konoracja seksualna. Brytyjczyk6w eksponujacych ten gest nie zrozumieliby najprawdopo dobniej mieszkaticy basenu Morza Srodaiernnego, kts: r2y w taki sytuacji pokazuja zacignieta pieSe z wysunie- tymi palcami malym i wskazujacym. Amerykanie dzicki kinematografii rozpowszechnili wlasny wynalazek ko- munikacyjny: pigS¢ jest zacignigta, a wystaje z nie) wy- prostowany palec srodkowy. Australijezycy nie byli ak cekspansywni ze swoim pomyslem na okazywanie innym pogardy o konotagji scksualne). Na Antypodach w takic) sytuiagiz zacisnigtej pigSci wystaje kciuk. Tak! Jest to ta- kisam znak, jak ten, ktdrego my i Amerykanie uzywamy, by pokazaé, 2e wszystko jest w porzadku! Emblematy s4 wige jak slowa, ktSre w dwéch jezykach moga brzmicé niczwykle podobnie, ale znacza cS zupelnie innego. O Ktopotliwe pomylki w czasie egzotycanych podrozy jest wigc bardzo latwo. Oczywiscie nie wszystkie gesty, Kt6re przekaztajemy innym Indziom, sq informacjami 0 przeaywanych przez nas emocjach. Prosty gest kiwania glowa w g6re i w dot to w nasze) kulvarze znak, ze egadzamy sig 2 rozmowea, obracanie glowa naprzemiennie w iewo iw prawo ~ ze sig z nim nie zgadzamy, Ekman i Fraser (1969) oprécz emblematéw wyrdzniaja: (1) ilustratory ~ czyli gesty towarzyszace wypowie- dziom, ktére zmieniaja sie wraz ze stopniem pobu- dzenia emocjonalnego (na przyktad zaciskanie pig- Sci, machanie rekami); (2) regulatory (na przyklad lekkie potakiwanie glowa ‘weelu podtrzymania rozmowy, wystania sygnalu, de stucha sig partnera); (3) okazywanie afekeu (ekspresje w rodzaju podnoszenia brwi, aby okazaé zdziwienie, cry ich marszezenia, kore ma byé oznaka zniecierpliwienia); (4) adaptatory ~ manipulacje cielesne zwigzane z doty- kaniem wlasnego ciala (na przyklad pocieranie dloni, zastanianie dlosimi oczu i tym podobne). Sposréd wszystkich tych sygnatéw, kt6re wysylamy swojemu otoczeniu spolecznemu, jedynie okazywanie afektu ma z calq pewnoscia charakter ponadkuleurowy. ‘Uniwersalne wydaja sig takie niektore adaptatory, kt6re ctologowie sklonni sq interpretowa¢ jako oznaki I¢ku czy konfliktu wewngtranego. 7.3.2, Koncepda ekspresyjnego sprzgzenia zwrotnego ‘Wyratanie przezywanych (a take udawanych) przez podmiot emogji przynosi nie tylko konsekwencje w po- staci komunikat6w odbieranych praez. jego otoczenie spoleczne. Jak wiadomo, ekspresje emocjonalne moga wywolywaé emocjonalne skutki dla samego podmiotu. W podrozdziale 7.2.2.2 opisalismy hipoteze, jaka posta wil Robert Zajonc wraz ze swymi wspélpracownikami, (Melntosh, Zajone, Vig i Emerick, 1997; Zajonc, Mur- phy i Inglehart, 1989). Ot6é skurcze poszczegotnych, migSni twarzy moga wplywaé na temperature krwi coplywajace) mézg i nastepuijace w wyniku tego procesy neurochemiczne. Wzrost temperatury krwi sprzyjatby