Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t.

8
http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/images/FAG/2011.t.8/art.08.pdf

Paul de Vries

Naturalizm w naukach przyrodniczych.

Perspektywa chrzecijaska *
Dwa rodzaje naturalizmu
Czym zajmuj si naukowcy? Odkrywaniem zjawisk zachodzcych w przyrodzie. Naukowcy nie tylko opisuj zjawiska, lecz prbuj
umiejscowi je w eksplanacyjnym kontekcie fizycznych zasad, praw i
pl. Jednake w naukach przyrodniczych za dopuszczalne uznaje si
tylko niektre rodzaje wyjanie, mianowicie odnoszce si wycznie
do obiektw i zdarze przyrodniczych. Tym samym wyklucza si osobiste wybory i dziaania czowieka lub istot boskich.
Na pierwszy rzut oka to szczeglne pojmowanie nauk przyrodniczych mogoby bardzo przeszkadza chrzecijaskim uczonym, ktrym wpajano wiar w to, e nasze relacje z Bogiem powinny by nierozerwalnie zwizane z wszelkimi aspektami naszego ycia wliczajc w to badania w dziedzinie nauk przyrodniczych. Zawsze powinnimy wysawia Boga, bez wzgldu na to, czym si zajmujemy. Ale jeli nie moemy mwi o Bogu w ramach nauk przyrodniczych, to
trudno uzna, e praca naukowa ma charakter chrzecijaski. Uczeni
chrzecijascy mog znale si midzy motem a kowadem jeli

*
Paul DE VRIES, Naturalism in the Natural Sciences: A Christian Perspective, Christian
Scholars Review, Summer 1986, vol. 15, no. 4, s. 388-396. Za zgod Autora z jzyka angielskiego przeoy Radosaw PLATO. Recenzent: Jzef ZON, Katedra Biologii Teoretycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

122

Paul de Vries, Naturalizm w naukach przyrodniczych...

w naukach przyrodniczych dopucimy odniesienia do Boga, to nie bdziemy ju uprawia nauki.

Czy chrzecijanin, ktry jest naukowcem, musi prowadzi podwjne ycie? Czy musi by rozdarty midzy biblijnym nakazem gloryfikowania Boga we wszystkich rzeczach a wymogiem zawodowym, by
nie mwi o Bogu w sprawach naukowych? Sdz, e nie. Celem moich filozoficznych docieka jest obrona tezy, e chrzecijanom powinien odpowiada ten rodzaj naturalizmu, ktry przyjmowany jest
w naukach przyrodniczych.
Celem bada nauk przyrodniczych jest wyjanianie przygodnych
zjawisk w przyrodzie wycznie za pomoc innych przygodnych czynnikw i kategorii przyrodniczych praw, pl, prawdopodobiestw.
Z nauk przyrodniczych wyklucza si oczywicie wszelkie wyjanienia
odnoszce si do istot lub si nadprzyrodzonych. Wyjwszy terminy
matematyczne i prawdy logiki, przedmioty, o ktrych mwi teorie
naukowe, s zawsze przygodne; kady z nich jest zaleny od innych
przedmiotw. Upuszczam owek i natychmiast spada on na podog.
Dlaczego? Stwierdzenie Bg tak uczyni nie byoby zbyt pouczajce
z naukowego punktu widzenia. Podobnie naukowiec nie mgby
stwierdzi, e jak konkretn ulew wywoa indiaski taniec deszczu
albo modlitwy farmera. Ulewy wyjania si czynnikami przyrodniczymi, takimi jak cinienie i temperatura powietrza, a te czynniki uzalenione s z kolei od innych naturalnych czynnikw.
Krtko mwic, w naukach przyrodniczych udziela si wyjanie
wyraonych w kategoriach przygodnych, nieosobowych czynnikw,
ktre stanowi cz Wszechwiata. Jeli zanurz w wodzie dwie naadowane elektrody, zacznie wydziela si wodr i tlen. Gdybym pisa
sprawozdanie z bada (nawet na chrzecijaskiej uczelni!), nie do
przyjcia byoby stwierdzenie, e Bg zaingerowa, powodujc rozdzielenie si tych pierwiastkw. Z perspektywy wyjaniania naukowego hipoteza Boga jest zbdna i niewaciwa.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

123

Naturalizm nauk przyrodniczych jest jedynie metod tej dyscypliny. Rzecz jasna, naukowcy nie mogli odkry, i to nie Bg sprawi, e
zjawiska przyrodnicze zachodz w taki a nie inny sposb. Pierwotne
przyczyny lub ostateczne rda regularnoci przyrody nie s waciwym przedmiotem zainteresowa adnej z nauk przyrodniczych
aczkolwiek liczni naukowcy nadal ywo i szczerze interesuj si tymi
zagadnieniami. Przyjta metoda ogranicza nauki przyrodnicze do poszukiwania wyjanie naturalistycznych, co znaczy, e odpowiedzi na
pytania naley poszukiwa w samej przyrodzie, w nieosobowym,
przygodnym uporzdkowaniu i nigdzie indziej. Tak wic nauki przyrodnicze kieruj si tym, co nazywam naturalizmem metodologicznym.
Naturalizm metodologiczny jest zupenie odmienny od naturalizmu metafizycznego. Ten ostatni jest perspektyw filozoficzn, ktra
zaprzecza istnieniu transcendentnego Boga. Z naturalizmu metodologicznego nic takiego nie wynika, poniewa ta metodologia naukowa
nawet nie podnosi kwestii istnienia Boga. Niestety, te dwa rodzaje naturalizmu czsto bywaj ze sob mylone. W rezultacie ludziom niezwaajcym na subtelnoci filozoficzne wydaje si, e osignicia
nauk przyrodniczych, kierujcych si naturalizmem metodologicznym, przemawiaj na rzecz naturalizmu metafizycznego. To nieporozumienie jest godne ubolewania i z pewnoci nie znajduje usprawiedliwienia.
Nauki przyrodnicze zajmuj si systematycznym badaniem materii
i energii w kontekcie naturalizmu metodologicznego. Jeli wic jaki
naukowiec uwaa, e Boga nie ma, a istniej tylko energia i materia,
jak rwnie, e wycznie wyjanienia naukowe maj jakkolwiek
warto, to nie moe broni swoich pogldw na podstawie adnej nauki przyrodniczej, poniewa wszelkie twierdzenia tego rodzaju dalece
przekraczaj powszechnie akceptowane kompetencje metodologiczne
nauk przyrodniczych. Co wicej, wanie z tego powodu, e dziaalno naukowa ograniczona jest do wyjanie naturalistycznych, wszyscy powinnimy uczciwie otworzy si na inne typy wyjaniania, kiedy nie pracujemy w laboratoriach lub nie tworzymy teorii naukowych.

124

Paul de Vries, Naturalizm w naukach przyrodniczych...

By moe lepiej zrozumiemy to metodologiczne ograniczenie nauk

przyrodniczych na konkretnym przykadzie. Gdy po spotkaniu w klubie poprosicie mnie, abym wyjani, dlaczego podniosem rk w jakim gosowaniu, mog da wam szczegowy opis fizyko-chemicznych stanw mzgu, adunkw elektrycznych przepywajcych przez
neurony, skurczw tricepsu i mini piersiowych, ruchw koci oraz
chrzstek i tak dalej. Innymi sowy, mgbym udzieli prawdziwego,
biologicznego wyjanienia tej sytuacji. Jednak taki pokaz naukowej
precyzji najprawdopodobniej tylko by was zirytowa nie byaby to
odpowied na wasze pytanie. Proszc mnie o wyjanienie, dlaczego
zagosowaem, interesowayby was aspekty, ktrymi nauki przyrodnicze, przyjmujce naturalistyczn metodologi, si nie zajmuj. Chcielibycie pozna moje cele i powody kwestie susznie pomijane na
przykad w wyjanieniach biologicznych. Mog wyjani jakie zdarzenie w ramach wymogw naturalizmu metodologicznego, a wyjanienie to, choby byo prawdziwe i wyczerpujce, wci nie stanowioby odpowiedzi na postawione pytanie. Wiele zasadnych pyta, dotyczcych zjawisk zachodzcych w wiecie, wykracza poza dziedzin
nauk przyrodniczych.
Co ciekawe, wspczenie istniej dwie znaczce grupy ludzi, ktre usiuj znieksztaci obraz nauk przyrodniczych: z jednej strony s
to zwolennicy ewolucjonistycznego scjentyzmu (na przykad Carl Sagan), a z drugiej kreacjonistycznego biblicyzmu (zwaszcza Henry
Morris). adna z tych grup, aby osign wasne cele, ewidentnie nie
zamierza respektowa naturalizmu metodologicznego w naukach
przyrodniczych, ich obszaru kompetencji, ograniczonego do systematycznych bada materii i energii. Respektujc waciw rol nauk
przyrodniczych, musimy sprzeciwi si zarwno propozycjom biblicystw, jak i ewolucjonistw. Jedni i drudzy (wiadomie bd nie)
wykorzystuj dobre imi nauk przyrodniczych do realizacji swoich
programw ideologicznych. Sukces naturalizmu metodologicznego
nie stanowi jednak adnego zagroenia dla prawdy chrzecijaskiej.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

125

Punkt rozbienoci
Perspektyw cakowicie rn zarwno od ewolucjonistycznego
scjentyzmu, jak i kreacjonistycznego biblicyzmu, ktra wydaje si niezgodna z naturalizmem metodologicznym w naukach przyrodniczych,
prezentuje pewna praca powszechnie szanowanego filozofa chrzecijaskiego, Nicholasa Wolterstorffa. W ksice Reason within the
Bounds of Religion [Rozum w ryzach religii] Wolterstorff opisuje
i broni roli czego, co nazywa przekonaniami kontrolnymi (control
beliefs). Jego zdaniem przekonania kontrolne funkcjonuj dwojako:
przez wzgld na nie pewne teorie odrzucamy, a inne tworzymy. 1
Oglnie rzecz biorc, formuujemy rozmaite teorie tak, by dobrze odpowiaday naszym konkretnym przekonaniom kontrolnym, nie za
aby byy z nimi niezgodne. 2 Co wicej, Wolterstorff twierdzi, e
przekonania religijne uczonych chrzecijaskich powinny funkcjonowa jak przekonania kontrolne podczas opracowywania i oceniania
teorii. 3
Czy chrzecijaskie przekonania religijne powinny kierowa rzeczywist prac zawodow naukowcw, ktrzy s chrzecijanami?
Wolterstorff sdzi, e powinno tak by, aby nie popa w konformizm
wobec nauki. Nie powinnimy przecie z perspektywy autentycznej chrzecijaskiej wiary zakada, e nauka jest i zawsze bdzie
taka sama. Czynioby to z nas duchowych braci logicznych pozytywistw 4 aczkolwiek obecnie logiczni pozytywici s, na szczcie,
na wymarciu! Wolterstorff susznie wskazuje, e adna teoria nigdy
nie jest w peni autonomiczna, gdy kady uczony konfrontuje wiat
z ca sieci teoretycznych i nieteoretycznych przekona. 5 Gdy mi1
Por. Nicholas WOLTERSTORFF, Reason within the Bounds of Religion, Eerdmans, Grand
Rapids 1976, s. 64.
2

Por. WOLTERSTORFF, Reason, s. 64.

WOLTERSTORFF, Reason, s. 66 [wyrnienie w oryginale].

Por. WOLTERSTORFF, Reason, s. 26.

WOLTERSTORFF, Reason, s. 39.

126

Paul de Vries, Naturalizm w naukach przyrodniczych...

dzy jak atrakcyjn teori a sieci aktualnych przekona uczonego

zachodzi sprzeczno, naley zrezygnowa albo z tej teorii, albo
z pewnych przekona. 6
Ukazawszy, w jaki sposb powinny funkcjonowa przekonania
kontrolne, Wolterstorff ubolewa nad tym, e uczeni chrzecijascy nie
uwzgldniaj swoich religijnych przekona w pracy naukowej. 7 Smuci go, e oglnie pojmowana wiara w Boga jako Stwrc nie ma adnego wpywu na programy badawcze w obrbie biologii. 8 Zdaniem
Wolterstorffa przyczyn takiego stanu rzeczy naley upatrywa w tym,
e uczeni chrzecijascy nie rozumiej roli, jak odgrywaj przekonania kontrolne, nie rozwijaj chrzecijaskich wzorcw mylenia, nie
znaj teologii oraz filozofii chrzecijaskiej i maj sab wyobrani. 9
Nie ulega wtpliwoci, e to smutne zjawisko jest a nazbyt powszechne wrd chrzecijaskim uczonych zarwno w obrbie
nauk przyrodniczych, jak i poza nimi. Ocena Wolterstorffa jest trafna,
jednak jego ujcie natrafia na kilka trudnoci. Ma ono trzy powane
mankamenty, ktre sprawiaj, e cise przestrzeganie jego atrakcyjnej
wizji nie jest ani podane, ani moliwe. Zanim sam odwoam si do
pewnych chrzecijaskich przekona kontrolnych w celu obrony naturalizmu metodologicznego w naukach przyrodniczych, pokrtce wyjani najpierw, w czym kryje si sabo pogldu Wolterstorffa.
Po pierwsze, wprawdzie okrelony przez Wolterstorffa wymg
unikania sprzecznoci oraz nadawania spjnoci wszystkim naszym
rozmaitym przekonaniom z pewnoci naley uzna za cnot, ale jest
on take niezmiernie niejednoznaczny. Ze wzgldu na rnorodno
naszych gier jzykowych twierdzenie jednej teorii w ramach danej
dyscypliny tylko pozornie moe przeczy twierdzeniu innej teorii
w ramach innej dyscypliny. Owa sprzeczno jest czsto pozorna.
6

Por. WOLTERSTORFF, Reason, s. 39.

Por. WOLTERSTORFF, Reason, s. 101.

WOLTERSTORFF, Reason, s. 101 [wyrnienie dodane].

WOLTERSTORFF, Reason, s. 101-104.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

127

Podobnie twierdzenie jakiej teorii naukowej moe jedynie z pozoru

przeczy jakiej historycznej doktrynie chrzecijaskiej. atwo da si
zwie powierzchownej gramatyce i mylnie porwnywa jabka z pomaraczami albo nawet z kolorem pomaraczowym! Na przykad
w fizyce moemy przyj, e cakowita ilo materii i energii jest staa. W ramach fizyki twierdzenie to jest prawdziwe i rzetelnie udokumentowane. Niemniej chrzecijanie (czy to bdcy fizykami, czy nie)
powszechnie wierz, e to Bg powoa materi i energi do istnienia.
Wydaje si wic, e ilo materii i energii nie zawsze bya staa. To religijne przekonanie nie przeczy jednak wspomnianemu wyej twierdzeniu fizyki, poniewa nigdy nie wchodz one ze sob w kontakt
umieszczone s w zupenie innych kontekstach. Ustalone granice dyscyplin zwykle uniemoliwiaj przyznanie przekonaniom religijnym
wikszego autorytetu ni twierdzeniom teoretycznym.
Naley take zauway, e w pniejszych publikacjach Wolterstorff znacznie osabi swj wymg spjnoci. Na przykad w artykule
Can Belief in God Be Rational If It Has No Foundations? [Czy wiara w Boga moe by racjonalna, jeli nie ma podstaw?] czstokro bagatelizuje on znaczenie logicznej spjnoci, rozumowania oraz racjonalnoci (jest to wyraz jego obecnego, Reidowskiego podejcia). 10
Wolterstorff jest teraz bardziej wiadomy pewnych potencjalnych puapek, zwizanych z prbami wprowadzenia koherencji.
Po drugie, Wolterstorff sabo uzasadnia tez, e przekonania kontrolne powinny mie wpyw na formuowanie i akceptacj teorii.
Oczywicie jego ujcie moe by suszne, nawet jeli nie daje dobrych
wskazwek, jak naley je realizowa. Jednak brak choby jednej takiej
wskazwki nasuwa powane wtpliwoci co do waciwego zrozumienia lub sposobu realizacji jego zalece.
Z jednej strony przedstawia on tylko dwa przypadki, w ktrych,
jak twierdzi, chrzecijaskie przekonania kontrolne powinny wpywa
10

Artyku ten zosta opublikowany w: Alvin PLANTINGA and Nicholas WOLTERSTORFF (eds.),
Faith and Rationality, University of Notre Dame Press, Notre Dame, Indianapolis 1983; por.
zw. s. 172.

128

Paul de Vries, Naturalizm w naukach przyrodniczych...

na wybr teorii: naley odrzuci Freudowsk oraz behawiorystyczn

teori psychologiczn. 11 By moe Wolterstorff ma racj, ale jego argumenty s zupenie nieprzekonujce. Nawet gdyby te dwie szkoy
mylenia zaprzeczay ludzkiej wolnoci i odpowiedzialnoci, to i tak
mogoby by to zgodne z niektrymi chrzecijaskimi przekonaniami
kontrolnymi. Co waniejsze, ani psychologia Freudowska, ani behawiorystyczna nie wymagaj negacji ludzkiej wolnoci i odpowiedzialnoci. Zachowanie czowieka nie jest, rzecz jasna, niezalene od czynnikw przyczynowych, a mimo to psychoanaliza Freudowska stara si
okreli obszary, w ktrych pacjenci mog uzyska kontrol. Psychoanaliza usiuje rozszerzy dziedzin racjonalnej wolnoci i odpowiedzialnoci poprzez odkrywanie prawdziwych przyczyn, ktre pacjent moe kontrolowa. 12 Nawet behawioryzm w psychologii mona
poprawnie rozumie jako sposb badania osoby jako ukadu fizycznego, 13 nie uznajc jednoczenie, e badana osoba jest wycznie
ukadem fizycznym. Psychologiczny behawioryzm jest prb stworzenia takiej psychologii, ktra byaby nauk przyrodnicz, podlegajc
wymogom naturalizmu metodologicznego. Prba ta z pewnoci doprowadzia do rnych wartociowych odkry. Jednake obaj z Wolterstorffem sprzeciwiamy si nieostronym filozoficznym i religijnym wypowiedziom takich ludzi jak B.F. Skinner, wedug ktrych
wski przedmiot zainteresowania tego typu psychologii stanowi cao
ludzkiej jani. Chrzecijanin moe ceni behawioryzm, potpiajc zarazem chybione prby przeksztacenia tej teorii psychologicznej w filozoficzn antropologi.
Z drugiej strony Wolterstorff szczegowo omawia przykady ukazujce, jak zmiany w rozmaitych teoriach prawidowo, jak sdzi, do-

11

Por. WOLTERSTORFF, Reason, s. 64 i n., 73.

12

Por. C. Stephen EVANS, Must Psychoanalysis Embrace Determinism? Or Can a Psychoanalyst Be a Libertarian?, Psychoanalysis and Contemporary Thought 1984, vol. 7,
no. 3, s. 339-365.
13

Burrhus F. SKINNER (cyt. za: WOLTERSTORFF, Reason, s. 64 i n.).

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

129

prowadziy do zmian w chrzecijaskich przekonaniach kontrolnych. 14 Oczywicie w takich przypadkach tak zwane przekonania
kontrolne znajduj si ju poza wszelk kontrol! Nie zamierzam krytykowa ktregokolwiek przykadu Wolterstorffa. Bez wtpienia nasze oglne pojmowanie wiary chrzecijaskiej zawsze moe ulec udoskonaleniu za spraw dowolnego rda prawdy Boej, nie wyczajc
pewnych teorii naukowych. Tym, co mnie niepokoi, jest cige posugiwanie si mylcym terminem przekonania kontrolne. Lepszym
okreleniem s przekonania bazowe lub jeszcze lepiej przedrozumienia (preunderstandings). Termin przekonania kontrolne
powinien by zastrzeony dla przekona zakorzenionych tak gboko,
e niesychanie rzadko ulegaj zmianie. Te niepodwaalne przekonania stanowi na og fundament naszych wiatopogldw. Jeli jednak
wikszo przytoczonych przykadw, jak w pracy Wolterstorffa,
wskazuje raczej na zmian przekona kontrolnych, nie za na posikowanie si nimi przy wyborze teorii naukowych, to etykietka przekonania kontrolne jest niewaciwa.
Po trzecie, skupiajc si jedynie na wyborze i opracowywaniu teorii, Wolterstorff nie dostrzega najwaniejszej roli autentycznie chrzecijaskich przekona kontrolnych w wyborze i opracowywaniu podstaw rnych dyscyplin, zwaszcza nauk przyrodniczych. Historycznie
rzecz biorc, rozmaite wiatopogldowe przekonania kontrolne wywary zasadniczy wpyw na wybr zaoe i metodologii waciwych
rnym dyscyplinom nauk przyrodniczych. 15 Rwnie tutaj, podobnie
jak w przypadku teorii, powierzchowna niezgodno z innymi gboko
zakorzenionymi przekonaniami nie musi prowadzi do zmiany ani zaoe danej dyscypliny, ani innych przekona. Naley pamita o rnicach midzy grami jzykowymi. Niemniej podstawowe zaoenia
oraz metodologie tych dyscyplin podlegaj wiatopogldowym ocenom w wikszym stopniu ni konkretne teorie formuowane w ich ra14
15

Por. wielokrotnie przytaczane przykady w: WOLTERSTORFF, Reason, s. 80-96.

Por. kontrowersyjne omwienia tych zagadnie w: Stanley L. JAKI, The Road to Science and the Ways to God, University of Chicago Press, Chicago 1978; Reijer HOOYKAAS,
Religion and the Rise of Modern Science, Eerdmans, Grand Rapids 1972.

130

Paul de Vries, Naturalizm w naukach przyrodniczych...

mach. Podstawowe zaoenia i metodologia jednej dyscypliny le na

granicy z innymi dyscyplinami. To na ich podstawie dokonuje si podziau i analizy porwnawczej dyscyplin. I wanie tych zaoe i metodologii dotycz najwaniejsze zagadnienia w filozofii nauki, wliczajc w to chrzecijask filozofi nauki.
Gdyby jaka teoria rzeczywicie okazaa si sprzeczna z naszymi
autentycznymi przekonaniami kontrolnymi, ktre bardzo silnie przyswoilimy, to mamy cztery moliwoci. Po pierwsze, moemy zakwestionowa zaoenia lub metodologi tej domniemanej nauki jak
w przypadku astrologii i argumentowa, e w istocie jest to pseudonauka. Po drugie, moemy sprbowa zmieni cz podstawowych
zaoe i metod dyscypliny, w ktrej budzca sprzeciw teoria powstaa lub zostaa przyjta. Jest to proces, ktry czsto od Kopernika do
czasw obecnych prowadzi do nowych odkry naukowych oraz
zmian w teoriach. Znaczce zmiany teorii rzeczywicie nastpoway
wycznie wtedy, gdy uczeni z powodzeniem podwaali niejawne
bd jawne zaoenia i metody danej dyscypliny. Po trzecie, moemy
przyj, e teoria ma ograniczony zakres bada jak w przypadku
psychologii behawiorystycznej oraz sprzeciwia si wykorzystywaniu jej w celach wiatopogldowych. Po czwarte, by moe nasze
przekonania kontrolne wymagaj ponownej oceny, aczkolwiek najrozsdniej byoby rozway t moliwo jedynie bardzo ostronie i dopiero po upywie jakiego czasu. To, co pocztkowo wygldao na
sprzeczno, czsto okazuje si niesprzeczne lub moliwe do rozwizania w inny sposb. Krtko mwic, albo naley wykaza, e rozpatrywana dyscyplina jest pseudonauk, albo sprbowa zmieni jej zaoenia lub metody, albo postara si ograniczy teori do jej naleytego kontekstu badawczego, albo wreszcie zmieni wasne przekonania.
Zaoenia i metody rnych dyscyplin odgrywaj wan rol w kadej
z tych reakcji. Majc to na uwadze i przyjmujc za podstaw chrzecijaskie zobowizania teologiczne i filozoficzne, chciabym teraz
przej do obrony naturalizmu metodologicznego w naukach przyrodniczych.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

131

Chrzecijaskie poparcie dla naturalizmu metodologicznego

Jak chrzecijanie powinni podchodzi do naturalizmu metodologicznego? Istnieje sze powodw, dla ktrych powinnimy przyjmowa naturalistyczn metodologi nauk przyrodniczych z entuzjazmem.
Po pierwsze, chrzecijastwo naucza, e w zjawiskach przyrody
mona odkry prawidowoci i spjno. Metodologi naturalistyczn
w naukach przyrodniczych mona zatem zaakceptowa przy zaoeniu, e Bg urzdzi wiat w sposb spjny. Kwestia istnienia Boga
nie musi by podnoszona w naukach przyrodniczych, poniewa wiara
w Jego istnienie staa si ju czci historycznego podoa wspczesnej nauki. Dziki mocy i niezawodnoci Boga Stwrcy moemy
oczekiwa, e w stworzonym porzdku naturalnym odkryjemy regularne wzorce przyczynowoci i wzajemnych oddziaywa. Wzorce te
czsto robi wiksze wraenie, gdy badane s w izolacji (z pomoc naturalizmu metodologicznego) przez naukowcw, ktrzy bezustannie
badaj wszelkie wzajemne relacje midzy faktami. W pracy naukowej
teologiczne lub filozoficzne spekulacje bd analizy nie musz rozprasza naszej uwagi. Niemniej, prowadzc badania naukowe w granicach naturalizmu metodologicznego, ze stanowiska pogbionego poznania moemy darzy Stwrc jeszcze wikszym podziwem.
Po drugie, waciwie rozumiany naturalizm metodologiczny stanowi uyteczne podejcie do pracy naukowej, nie przesdza to jednak
o jego uytecznoci w innych dziedzinach ycia. Wywaone zrozumienie moliwoci i ogranicze nauk przyrodniczych pozwala dostrzec prawdziw zasadno nienaturalistycznych wyjanie tych zdarze, ktre nie wchodz w zakres bada nauk przyrodniczych.
Przykadowo farmer moe uzna, e jaka konkretna ulewa jest odpowiedzi na jego modlitwy, nie kwestionujc przy tym wyjanie
meteorologicznych moe widzie dziaanie Boga w zoonych zalenociach przyczynowych, ktre wywieraj wpyw na pogod. Moe
by wdziczny Bogu nie tylko za to, e odpowiedzia na jego modlitwy, ale take za zdumiewajce prawidowoci, ktre wystpuj

132

Paul de Vries, Naturalizm w naukach przyrodniczych...

w przyrodzie. Podobnie lekarz moe, z naukow trafnoci, przepisa

pacjentowi waciwe lekarstwo, dzikujc zarazem Bogu za jego
uzdrowienie. Dzieo Boe mona dostrzec w naszych procesach fizjologicznych nie trzeba w tym celu dokada hipotezy Boga do naszej wiedzy o fizjologii.
W zasadzie wanie z tego powodu, e metodologia nauk przyrodniczych ogranicza je do wyjanie naturalistycznych, kady powinien
yczliwie rozway take inne wyjanienia, ktre przekraczaj zakres
zainteresowa nauki modlitwy, cele, stworzenie ex nihilo, indywidualn wol. W istocie podstaw do oddania Bogu wielkiej chway
daje wanie pojmowalna natura wiata, moliwa do odkrycia w zgodzie z wymogami naturalizmu metodologicznego. Jednak metoda, ktra prowadzi do tak wielkich sukcesw w naukach przyrodniczych,
w innych dyscyplinach miaaby katastrofalne skutki. Czy moglibymy
mwi o moralnoci, nie odwoujc si do celw, albo o teologii, nie
wspominajc ani sowem o Bogu?
Po trzecie, skoro dyscypliny nauk przyrodniczych kieruj si naturalizmem metodologicznym, to nie mog roci sobie prawa, by odpowiada na pytania ostateczne. W pewnym punkcie adne naukowe
wyjanienie zjawisk przyrody nie moe ju odpowiada na pytanie
Dlaczego? wyjwszy stwierdzenie, e dotarlimy tak daleko, na
ile w danym czasie pozwoliy nam metody nauk przyrodniczych. Czy
wyjanienie to jest cakowicie wice, czy te waciwsze byoby zastosowanie bardziej ostatecznych wyjanie (na przykad: Bg tak to
urzdzi albo Bg dziaa w taki sposb), pozostaje kwesti, ktr
naley rozstrzygn poza obrbem nauk przyrodniczych. Gdyby nie
rygory naturalizmu metodologicznego, niektrzy mogliby zbyt szybko
zaprzesta bada naukowych i spocz na laurach, zadowalajc si
wyjanieniami ostatecznymi. Niemniej jednak naturalizm metodologiczny w naukach przyrodniczych i chrzecijaskie wyjanienia ostateczne s ze sob w peni zgodne. Niestety, rozmaite wyjanienia ostateczne propagowane s jako wyniki bada naukowych. Skoro nie
mamy istotnych powodw, by wierzy, e caa prawda ma charakter
naukowy, i skoro nauki przyrodnicze ograniczone s naturalizmem

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

133

metodologicznym, to rozstrzygajc sprawy ostateczne, dotyczce na

przykad wiatopogldu lub sensu i podstawowych wartoci w yciu,
musimy polega rwnie na rdach pozanaukowych.
Na przykad zrozumienie roli mutacji genetycznych i doboru naturalnego w caej historii rasy ludzkiej naley do dziedziny bada naukowych, ale pytanie o rzeczywiste pochodzenie ludzi ma charakter
ostateczny. Przekracza ono zakres kompetencji nauk przyrodniczych,
przyjmujcych naturalistyczn metodologi, poniewa dotyczy podstawowego sensu i celu naszego istnienia. Jest to zagadnienie wiatopogldowe, nie za problem moliwy do rozwizania w ramach nauk
przyrodniczych. Gdybymy rozpatrywali takie ostateczne pytania tylko w zgodzie z wytycznymi naturalizmu metodologicznego, to nasze
wnioski wspierayby naturalizm metafizyczny. Musimy dokadniej
przyjrze si charakterystycznym cechom pyta ostatecznych i
udzielajc na nie odpowiedzi konsekwentnie unika stosowania
wycznie tendencyjnych metod (takich jak naturalizm metodologiczny).
Po czwarte, chrzecijanie nie powinni czu si skrpowani naturalizmem metodologicznym w naukach przyrodniczych, poniewa Bg
rozciga wadz nad caym yciem. Boska wadza nad wszelkimi
aspektami naszego ycia nie zaley ani od tego, czy wymusimy
uwzgldnienie Boga w kadej dyscyplinie lub sytuacji, ani od tego,
czy teologia gruje nad innymi dyscyplinami. Jak wskazywa Abraham Kuyper, jeli Bg wada caym yciem, to panuje rwnie nad
kad jego czci. Wewntrzna struktura dziaalnoci naukowej stanowi cz Krlestwa Boego. Tak wic jakiekolwiek manipulowanie
naukami przyrodniczymi, by dopasowa je do celw teologw, kociow czy rzdw, jest przejawem braku wiary. W sferze objtej
kompetencjami nauk przyrodniczych wolno nam bada dziea Boe
bez koniecznoci jawnego odnoszenia si do Osoby Boga lub nawet
Jego istnienia. 16 Dziea Boga objawione s kademu i wszyscy mog
16
Por. zw. Abraham KUYPER, Lectures on Calvinism, Eerdmans, Grand Rapids 1931,
wykad IV.

134

Paul de Vries, Naturalizm w naukach przyrodniczych...

je bada nawet ci, ktrzy Go nie znaj.

Po pite, Wcielenie powinno wyzwoli chrzecijan od wszelkich
obaw o naturalizm metodologiczny w naukach przyrodniczych, kiedy
bowiem Sowo ciaem si stao, Syn Boy nie zawadn kondycj
ludzk, lecz uszanowa jej ograniczenia. Zstpi do tego wiata, nie
zmieniajc go. Przez dziewi miesicy by podem w onie matki.
Dorasta w naturalnych okolicach Nazaretu. Cierpia razem z nami
i umar. Biologicznie niczym si od nas nie rni. Nie ulega wtpliwoci, e mia wyjtkowy cel, a poprzez zmartwychwstanie pokona
mier. W oczach ludzi i Boga by jednak czowiekiem. Przeto ucielenianie idei naukowych w postaci naczy woskowatych, walencyjnoci czy gluonw, o ktrych mona mwi w ramach naturalizmu metodologicznego, nie powinno uwacza naszej godnoci.
Wreszcie, naukowiec chrzecijaski powinien bez mrugnicia
okiem zaakceptowa naturalizm metodologiczny w pracy naukowej,
poniewa ycie to co znacznie wicej ni dziedziny bada naukowych. Teorie naukowe s z koniecznoci niezupene, poniewa wiat
to nie tylko materia i energia. Pracujc w laboratorium lub analizujc
dane przy biurku, moemy postrzega wiat wycznie w kategoriach
materii i energii. W kocu jest to waciwy przedmiot zainteresowa
nauk przyrodniczych. Tragikomedia rozpoczyna si wwczas, gdy naukowiec zapomina o swoim czowieczestwie i twierdzi, e jego materialno-energetyczny obraz wiata jest kompletny. Moe by to najsmutniejszy z dowcipw o profesorze zapominalskim. Najwyraniej
naukowcy zbyt atwo zapominaj o tym, eby wasne teorie odnie
do siebie samych. Gdzie w materialno-energetycznym obrazie wiata
jest miejsce dla mioci naukowca do wasnej ony, nadziei na spenienie marze swoich dzieci, pragnienia uznania przez innych naukowcw czy oddania prawdzie naukowej? Czy drzewa musz przesania uczonemu las? Czy nie moe dostrzec osoby, a tylko koci
i minie? Na pewno przecie spoglda w lustro podczas golenia!
Gdzie w jego teoriach miejsce dla wciekoci na asystenta laboratoryjnego lub podziwu dla urody i wdziku studentki, ktr wypatrzy

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

135

z okna!? Czy mgby utraci zdolno spostrzegania? Byoby to przygnbiajce.

Pozwoliwszy, by nauka swobodnie kierowaa si naturalizmem
metodologicznym, atwiej bdzie mona wskazywa autentyczne
ograniczenia nauk przyrodniczych. Wiele prawd ley poza ich zasigiem na przykad te, dotyczce ludzkiej natury, potrzeb, waciwych wartoci i sensu ycia, albo tego, skd pochodzimy i dokd
zmierzamy. Pomylmy przecie: podrcznik biologii nie pomaga wiele w wyborze partnerki, podobnie jak poradnik mechanika samochodowego nie inspiruje pomysw na wakacje. (Moglibymy by ju po
rozwodzie i w ogle nie ruszy si z domu!) Jeli pozwolimy, by nauki przyrodnicze ograniczay si do swoich przedmiotw bada zgodnie z wymogami naturalizmu metodologicznego, to wwczas atwiej
uda si obroni inne rda prawdy. Natomiast nacisk, by w naukach
przyrodniczych mwiono o Bogu, jest rwnoznaczny z nierozsdnym
podporzdkowaniem si wspczesnemu mitowi scjentyzmu, w myl
ktrego caa prawda zawiera si w nauce.
Naturalizm metodologiczny w naukach przyrodniczych nie musi
zagraa chrzecijanom. (1) Z pewnoci oczekujemy przecie, e
stworzony porzdek ma jak struktur. Niemniej (2) ten wski, naturalistyczny obszar zainteresowa jest wartociowy tylko w obrbie nauki, za (3) problemy spoza tego obszaru naley rozpatrywa w wietle innych metodologii. Ponadto (4) fakt, e w naukach przyrodniczych nie wspomina si o Bogu, nie wyklucza wpywu Jego Obecnoci. Wrcz przeciwnie, (5) Jego Inkarnacja potwierdza, e osadzenie
w porzdku naturalnym w niczym Mu nie przeszkadza. Wreszcie,
(6) nie powinnimy na si wprowadza do nauki docieka teologicznych, poniewa nauki przyrodnicze z koniecznoci s niezupene. Nasze ycie jest czym znacznie wicej ni mog bada nauki przyrodnicze, te za musz respektowa naturalistyczn metodologi. A skoro
ju o tym mowa, c moe by bardziej naturalne?

Paul de Vries