Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t.

10
http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/images/FAG/2013.t.10/art.08.pdf

Jitse M. van der Meer

Pojcie natury ludzkiej w nauce i teologii *

1. Wprowadzenie
Moim gwnym celem jest przyczynienie si do lepszego zrozumienia, jak
religia i nauka ** mog wzajemnie wpywa na swoj tre. Jednym z powodw,
dla ktrych chrzecijanie utrzymuj religi i nauk w separacji, jest obawa, e
zmiany w naukowym rozumieniu przyrody wymusz zmiany w przekonaniach
religijnych. Wielu chrzecijan, chcc zagodzi t obaw, wyklucza istnienie oddziaywania midzy tymi dziedzinami, redukujc jego zoono. Nauk oraz
religi sprowadza si na przykad do odrbnych dziedzin wiedzy, w ktrych
obowizuj ich wasne, swoiste twierdzenia. Twierdzi si bowiem, e relacje zachodzce pomidzy zbiorami twierdze ograniczaj si do relacji jedynie logicznych. Jednake zgodnie z teori typw logicznych 1 pomidzy religi a nauk
nie mog zachodzi adne relacje logiczne, jeli t pierwsz rozumie si jako
pozalogiczny sposb funkcjonowania czowieka zwany wiar, drug za jako
logiczny sposb funkcjonowania. Niemniej udao si zidentyfikowa przynajmniej jedn relacj logiczn midzy religi a nauk, 2 a wywieray one na siebie
*

Jitse M. VAN DER MEER, The Concept of Human Nature in Science and Theology, Studies
in Science and Theology 1997, vol. 3, s. 187-192. Za zgod Autora i Redakcji z jzyka angielskiego przeoy: Radosaw PLATO.
**

(Przyp. tum.) W tekcie termin nauka rozumiany jest w anglosaskim znaczeniu scien ce jako nauki empiryczne.
1
Por. Bertrand RUSSELL, Principles of Mathematics, 2nd ed., W.W. Norton & Company,
Inc., New York 1903.
2

Por. Amos FUNKENSTEIN, Theology and the Scientific Imagination from the Middle Ages to
the Seventeenth Century, Princeton University Press, Princeton 1986, s. 76-77. Logiczna natura
tej relacji jest otwarta na interpretacje. Por. w tej sprawie: Gerd BUCHDAHL, Metaphysics and the

244

J.M. van der Meer, Pojcie natury ludzkiej w nauce i teologii

wpyw take na inne sposoby. 3 Moja propozycja pozwala na wyjanienie tych

sposobw oddziaywania dziki zastpieniu jednowymiarowych logicznych
koncepcji poznania, takich jak syntaktyczne oraz semantyczne ujcia teorii, 4
wielowymiarow koncepcj poznania. Rozpoczn od osadzenia oddziaywa
pomidzy religi a nauk w naturze ludzkiej, poniewa wycznie ludzie stoj
w relacji zarwno do Boga, jak i przyrody. Nastpnie zastosuj analiz poziomw organizacji do natury ludzkiej.

2. Poziomy organizacji
Struktury poziomw to warstwy struktur epistemologicznych uywane do
wyznaczania poziomw przedmiotw i zjawisk wedle okrelonego kryterium.
Wspomn jedynie o zagniedonym oraz modalnym typie struktury poziomw.
Podstaw zagniedonej struktury poziomw jest fizyczna relacja czci do caoci: czci definiuje si jako przedmioty fizycznie zawierajce si w caociach. W rezultacie mamy do czynienia ze Wszechwiatem przypominajcym
pojemnik, w ktrym elementami skadowymi czsteczek s atomy, organizmw
komrki, a Wszechwiata galaktyki. Natomiast modalna struktura poziomw klasyfikuje przedmioty i zjawiska na podstawie liczby nieredukowalnych
sposobw ich funkcjonowania. Na przykad zarwno krysztay, jak i zwierzta
funkcjonuj w sposb przestrzenny, liczbowy, kinematyczny i chemiczny.
Funkcjonuj one w sposb liczbowy w tym sensie, e te pierwsze maj cztery
strony, a drugie cztery nogi. Jednake zwierzta funkcjonuj take w sposb
biotyczny i percepcyjny. Ludzie funkcjonuj we wszystkie wymienione sposoby, ale take w sposb obserwacyjny, emocjonalny, logiczny, wyobraeniowy
oraz religijny. Z epistemologicznego punktu widzenia poziom modalny jest
przeto pewnym zbiorem praw, teorii i poj opisujcych pewien nieredukowalny sposb funkcjonowania. Natomiast z perspektywy ontologicznej niszy poPhilosophy of Science. The Classical Origins: Descartes to Kant, The MIT Press, Cambridge,
Massachusetts 1969, s. 147-180.
3

Por. John Hedley BROOKE, Science and Religion. Some Historical Perspectives, Cambridge
Studies in the History of Science, Cambridge University Press, Cambridge 1991.
4
Por. Frederick SUPPE, The Semantic Conception of Theories and Scientific Realism, University of Illinois Press, Urbana 1989, s. 82, 84, 86, 270-271.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

245

ziom stanowi warunek konieczny, ale nie wystarczajcy istnienia kolejnego,

wyszego poziomu.
Zastosowanie koncepcji poziomw organizacji do natury ludzkiej wymaga
wyboru midzy zagniedon a modaln struktur poziomw. Wybr ten dotyczy rzeczywistoci Boga oraz moliwoci zawierzenia Mu. Zjawiska mentalne
i religijne nie s fizycznie zawarte w zjawiskach materialnych ani tych ostatnich
nie zawieraj. Dlatego nie pasuj do zagniedonej struktury poziomw, chyba
e jako epifenomeny. 5 Istnienie Boga i nasza wiedza o tym stayby si zudzeniami, ktre wyaniaj si z dynamiki materii. Przedmiot bada teologii zostaby
zredukowany do dowiadcze religijnych i aktywnoci ludzkiej zinterpretowanych jako funkcje zjawisk biologicznych i psychologicznych. Nie mona, rzecz
jasna, pokada nadziei w Bogu, ktry jest tylko zudzeniem. Jednake do poziomw modalnych zalicza si istnienie niematerialnych rzeczywistoci, takich jak
Bg. Poziomy te mieszcz take mentalne i duchowe sposoby funkcjonowania
czowieka, nie sprowadzajc ich do epifenomenw (umysu) oraz konstruktw
mentalnych (Boga, religii, umysu, liczby i przestrzeni), jak w przypadku zagniedonej struktury poziomw.

3. Trzy typy oddziaywa pomidzy religi a nauk

Nieredukowalne sposoby funkcjonowania czowieka ujawniaj si w odpowiadajcych sobie wymiarach relacji osoby do Boga oraz przyrody. Dwa spord tych wymiarw to zawierzenie Bogu i poznanie. 6 Poznanie prowadzi do
przekona pojciowych dotyczcych Boga oraz przyrody. Teologia i nauki empiryczne stanowi systematyczne i pogbione prby poznania Boga i przyrody.
W ten sposb objanione zostaje znaczenie terminw religia i nauka. Oddziaywanie pomidzy religi a nauk rozumie si jako zachodzce pomidzy
(1) zawierzeniem Bogu (wiar) a przekonaniami dotyczcymi Boga (teologi);
5

Na przykad w socjobiologii zagniedenie pociga za sob analogi midzy atomami, genami oraz ludmi. Analogii tej uywa si w celu uzasadnienia zastosowania teoretycznej aparatury mechaniki kwantowej do opisu i wyjaniania zjawisk spoecznych. Jest to wic pewien fizykalny model rzeczywistoci spoecznej oraz religijnej.
6
Por. M.C. GRANT, Faith and Belief, The Iliff Review 1977, vol. 34, s. 21-27; Wilfred
C. SMITH, Faith and Belief, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1979.

246

J.M. van der Meer, Pojcie natury ludzkiej w nauce i teologii

(b) zawierzeniem Bogu (wiar) a przekonaniami dotyczcymi wiata (nauk)

oraz (c) przekonaniami dotyczcymi Boga (teologi) a przekonaniami dotyczcymi wiata (nauk).
Jakie korzyci wynikaj z przyjcia, e zawierzenie Bogu i poznanie s odmiennymi sposobami, w jakie czowiek odnosi si do Boga i przyrody? Jakie
korzyci pyn z powstaych tym samym trzech rnych trybw oddziaywania
pomidzy religi a nauk? Po pierwsze, antropologiczny przedmiot zainteresowania sugeruje, w jaki sposb przekonania dotyczce Boga i przyrody mog
wzajemnie wpywa na swoj tre. Korzy ta zwizana jest z oddziaywaniem
midzy poznawczym a twrczym poziomem funkcjonowania osoby. Ludzie poznaj to, co nieznane, drog twrczych porwna z tym, co ju wiedz. 7 Wie
si to z przeniesieniem znaczenia pomidzy kadym znanym i nieznanym wiatem znacze. 8 Gdy ludzie prbuj zrozumie przyrod w kategoriach Boga i vice versa albo gdy Bg objawia si w przyrodzie, to pomidzy przekonaniami
o Bogu a przekonaniami o przyrodzie powstaj relacje znaczeniowe. Relacje takie obejmuj uycie poj naukowych w znaczeniu religijnym, a take uycie
poj religijnych w znaczeniu naukowym. Przykadowo, gdy Faraday wywnioskowa jedno si elektrycznych i magnetycznych z jednoci trzech osb
w Trjcy witej, znaczenie pojcia religijnego zostao przeniesione do pojcia
fizycznego. 9 Podobne przeniesienie znaczenia miao miejsce, gdy Kartezjusz
7
Por. Michael A. ARBIB and Mary B. HESSE, The Construction of Reality, Cambridge Studies in Philosophy, Cambridge University Press, Cambridge New York 1986; Mary GERHART
and Allan M. RUSSELL, Metaphoric Process: The Creation of Scientific and Religious Understanding, Texas University Press, Fort Worth 1984; Mary B. HESSE, The Cognitive Claims of
Metaphor, The Journal of Speculative Philosophy. New Series 1988, vol. 2, no. 1, s. 1-16; Nancy
J. NERSESSIAN, Reasoning from Imagery and Analogy in Scientific Concept Formation,
w: Arthur FINE and Jarrett LEPLIN (eds.), Proceedings of the 1988 Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, vol. 1, East Lansing, Michigan 1988, s. 41-47; Nancy J. NERSESSIAN,
How Do Scientists Think? Capturing the Dynamics of Conceptual Change in Science, w: Ro nald N. GIERE (ed.), Cognitive Models in Science, Minnesota Studies in the Philosophy of Science, vol. 15, University of Minnesota Press, Minneapolis 1992, s. 3-44.
8
Relacje znaczeniowe midzy naukami empirycznymi a teologi stanowi szczeglny przypadek relacji znaczeniowych pomidzy dowolnymi dziedzinami wiedzy, takimi jak rozmaite dyscypliny naukowe, w ktrych relacje te odgrywaj pewn rol w badaniach nad redukcj teorii.
9
Por. Geoffrey N. CANTOR, Michael Faraday, Sandemanian and Scientist. A Study of Science and Religion in the Nineteenth Century, Mcmillan, Basingstocke London 1991.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

247

wyprowadzi prawo bezwadnoci, a take ide zachowania iloci ruchu z idei

niezmiennoci Boga. 10 Przeniesienie znaczenia moe dotyczy dowolnego przekonania religijnego, poniewa dokonywanie twrczych porwna cechuje poznanie i wyobrani, nie religi. Przeniesienie takie wymaga jedynie podobiestw midzy przyrod a bstwem. 11
Kiedy dochodzi do przeniesienia znaczenia midzy Bogiem a przyrod,
uywa si poj nauki w znaczeniu religijnym, a poj religijnych w naukowym. Oznacza to, e nonikami znaczenia s raczej uytkownicy, a nie waciwoci jzyka nauki. 12 Druga korzy, jakiej dostarcza to podejcie, polega na
tym, e ustala ono warunki istnienia relacji logicznych pomidzy religi a nauk. Relacje logiczne nie mog zachodzi pomidzy zawierzeniem Bogu a przekonaniami pojciowymi o przyrodzie, poniewa stanowi one nieredukowalne
sposoby funkcjonowania. Twierdzenia epistemologiczne nie wynikaj z wiary
z tego samego powodu, z jakiego twierdzenia obserwacyjne nie wynikaj z obserwacji, nale one bowiem do odmiennych typw logicznych. Relacje logiczne mog zachodzi wycznie midzy przekonaniami pojciowymi, na przykad
pomidzy pojciowymi przekonaniami o Bogu i przyrodzie, a i to wycznie,
gdy s one wzajemnie powizane. Przykadowo przekonanie, e Bg jest wity, nie ma zwizku z przekonaniem, i przyroda jest deterministyczna. Przekonanie, e przyroda jest nieciga, najprawdopodobniej nie ma za adnych kon10

Por. przyp. 2.

11

Przykadami takich podobiestw s identyfikowanie przyrody z bstwami (animizm, panteizm) oraz przekonanie, e przyroda dostarcza wiedzy o bstwie w taki sposb jak pogld o podobiestwie mikrokosmosu i makrokosmosu. Za przykad tego drugiego przypadku niech posuy
pogld staroytnych Grekw o czerpaniu z natury pewnych wskazwek etycznych. Pogldy takie
mogy prowadzi do przeniesienia znaczenia z nauki, ktra nie jest specyficzna dla chrzecijastwa. Dla chrzecijastwa charakterystyczne jest przewiadczenie, e Bg mwi o sobie jzykiem
przyrody (objawienie dostosowane), a chrzecijanie mwi o przyrodzie jzykiem Boga. To wanie pozwala, by chrzecijaskie pojcia religijne nabieray przyrodniczego znaczenia, za pojcia
naukowe znaczenia religijnego.
12
Por. Janet M. SOSKICE, Metaphor and Religious Language, Oxford University Press, Oxford 1985, s. 52. Rozszerzenie tego, co znane, na to, co nieznane, nazywam analogicznym, jeli
rozszerzenie to nie prowadzi do napi poznawczych, za metaforycznym, jeli do takich napi
prowadzi (por. GERHART and RUSSELL, Metaphoric Process, s. 110,113; SOSKICE, Metaphor,
s. 64-66). Analogia i metafora pozwalaj na przeniesienie znaczenia pomidzy wiedz o Bogu
a wiedz o przyrodzie.

248

J.M. van der Meer, Pojcie natury ludzkiej w nauce i teologii

sekwencji dla przekonania, i Bg jest cierpliwy. Wzajemny zwizek istnieje,

gdy ludzie myl o Bogu w kategoriach przyrody, jak ma to miejsce w teologii
naturalnej czy teologii procesu. Taki zwizek zachodzi take, gdy ludzie myl
o przyrodzie w kategoriach Boga, jak w przekonaniu, e przyroda jest deterministyczna, bo Bg nie gra w koci. Wreszcie, wzajemny zwizek istnieje, gdy
Bg objawia si w przyrodzie, na przykad pod postaci supa ognia czy wiatru,
bd jako Bg Ojciec lub Pasterz. Uwaam wic, e pojcia religijne uyte
w znaczeniu przyrodniczym mog prowadzi do wnioskw dotyczcych przyrody. Tak samo pojcia przyrodnicze uyte w znaczeniu religijnym mog prowadzi do wnioskw dotyczcych Boga. 13
Wynika z tego, e okrelonego sowa mona uy w rozmaitych znaczeniach. Wedle Mary Hesse ta zmienno znaczeniowa uniemoliwia zachodzenie
logicznych relacji rwnowanoci oraz wynikania, poniewa znak sowny, ktry zmienia swoje znaczenie w zalenoci od czasu lub kontekstu, nie moe
stanowi elementu formalnego, ktry jest ponownie identyfikowalny i wymienny, gdziekolwiek pojawia si w obrbie danego systemu logicznego. 14 W mojej opinii jest to do utrzymania wycznie dlatego, e Hesse lokalizuje znaczenie
w jzyku. Jednake relacje logiczne zachodz pomidzy znaczeniami, nie pomidzy sowami. Jeli nonikiem znaczenia jest raczej uytkownik jzyka ni
sam jzyk, to moe ono funkcjonowa jako stabilny przedmiot w operacjach logicznych pod warunkiem, e intencja uytkownika jest jednoznaczna. Relacje
wynikania oraz znaczenia dopuszczayby zatem wzajemne oddziaywanie treci
religii i nauki.
Na koniec wspomn jeszcze o trzech innych kwestiach. Po pierwsze, zastosowanie koncepcji poziomw organizacji do natury ludzkiej przynosi korzy
w postaci rozrnienia wiary, poznania oraz wyobrae jako nieredukowalnych
sposobw funkcjonowania. Do wyjanienia pozostaje, jak mielibymy rozpo13
Por. Hans JONAS, Zasada odpowiedzialnoci. Etyka dla cywilizacji technologicznej, prze.
Marek Klimowicz, Wydawnictwo Platan, Krakw 1996, s. 92-93. Jonas przypisuje etyczne zuboenie zjawisk przyrodniczych jak w przypadku bdu naturalistycznego, ktry uznaje si za
bd wanie ze wzgldu na to zuboenie rozwiniciu si koncepcji bytu, ktra wyklucza znaczenie. Wynika z tego, e koncepcja bytu, ktra inkorporuje znaczenie, uznaaby istnienie relacji
logicznych oraz semantycznych pomidzy religi a nauk za co naturalnego.
14

HESSE, The Cognitive Claims of Metaphor, s. 1.

249

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

znawa te nieredukowalne sposoby funkcjonowania. Po drugie, skupiem uwag

na oddziaywaniu pomidzy poznaniem a wyobrani oraz na tym, w jaki sposb objaniaj one wzajemne oddziaywanie treci religii i nauki. Wyzwanie polega na wyjanieniu, jak wiara oddziauje z poznaniem lub jak poznanie oddziauje z wyobrani. By moe istniej jeszcze inne konsekwencje dla oddziaywania midzy religi a nauk. Wreszcie, w omwionych przykadach metaforycznego przeniesienia takie pojcia jak stao i jedno nie maj charakteru wycznie chrzecijaskiego. Przeniesienie znaczenia swoicie chrzecijaskiego wymagaoby bowiem chrzecijaskiego kontekstu.

Jitse M. van der Meer

The Concept of Human Nature in Science and Theology
Summary
Many Christians separate religion and science for fear that changes in scientific understanding of nature will force changes in religious belief. To alleviate this fear, many Christians
define interaction out of existence by reducing its complexity. For instance, science is often
reduced to a logical domain of knowledge characterized by its propositions. Religion is
taken to be a non-logical way of human functioning known as trusting characterized by
feelings. According to the doctrine of logical types there can be logical relations only between logical domains of knowledge. Therefore, there can be no logical relations between
religion and science if religion is taken to be a non-logical way of human functioning
known as trusting, and science as a logical way of functioning. Yet one logical relation has
been identified, and religion and science have affected each others content in other ways.
These ways can be accounted for, I propose, by replacing one-dimensional logical conceptions of knowing such as the syntactic and semantic views of theory with a multi-dimensional conception of knowing.
I begin my alternative account of the interaction between religion and science by grounding
it in human nature because only people stand in relation to both God and nature. Next,
I distinguish a range of irreducible ways of human functioning which correspond with dimensions of a persons relation with God and with nature. Using two of these dimensions
as an example trusting and knowing I show that interaction between religion and science is seen to be between (a) trust in God (faith) and beliefs about God (theology), (b)
trust in God (faith) and beliefs about the world (science) and (c) beliefs about God (theology) and beliefs about the world (science). I argue that there can be interaction between
each and every way of human functioning by means of the metaphoric transfer of meaning,
for instance, between each of the pairs of functioning just listed.

250

J.M. van der Meer, Pojcie natury ludzkiej w nauce i teologii

Keywords: religion and science, theology and science, human nature, metaphor.
Sowa kluczowe: religia a nauka, teologia a nauka, natura ludzka, metafora.