Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t.

10
http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/index.php?action=tekst&id=266

Gary Emberger

Teologiczne i naukowe wyjanienia

pochodzenia i celu za naturalnego *

Zdarzenia w rodzaju trzsie ziemi i wyniszczajcych chorb czsto uwaane s za co zego i skaniaj do zadawania kopotliwych pyta o Bo dobro.
Chocia nauka nie uznaje takich zdarze za ze, to jednak dostarcza pewnych
wskazwek na temat ich pochodzenia. Teodycea podejmuje prb teologicznego
wyjanienia pochodzenia za oraz celu, w jakim Bg pozwala mu istnie. Pytanie, czy ewolucja moe by jednym z Boskich mechanizmw stwrczych, uzyskuje inn odpowied w wietle zaoe teodycei augustiaskiej, a inn w ramach
teodycei ireneuszowej. Uznajc, e kada prawda jest prawd Bo, chrzecijanie staraj si stworzy pogld na wiat, ktry czyby naukowe i teologiczne
spojrzenie na prowadzce do cierpienia zdarzenia przyrodnicze.
Chrzecijanie najczciej maj ambiwalentny stosunek do wiata przyrody.
Istniej w nim cierpienie, skrajny bl i mier, ale wierzymy te, e zosta stworzony przez Boga, ktry uzna go za dobry i rozcign nad nim swoj wadz.
Czytamy, e Bg zapewnia poywienie lwom i krukom (Hi 38:39, 41) oraz
ptakom podniebnym (Mt 6:26), e nawet mier wrbli nie umknie Jego uwadze

Gary EMBERGER, Theological and Scientific Explanations for the Origin and Purpose of Natural Evil, Perspectives on Science and Christian Faith 1994, vol. 46, no. 3, s. 150-158, http://
www.asa3.org/ASA/PSCF/1994/PSCF9-94Emberger.html (23.02.2013). Za zgod Autora i Redakcji z jzyka angielskiego przeoyli: Magorzata GAZDA, Artur GIERZKIEWICZ, Pawe JAKUBOWSKI,
Radosaw PLATO i Dariusz SAGAN. Przekadu dokonali studenci filozofii na Uniwersytecie Zielonogrskim w ramach translatorium z jzyka angielskiego, prowadzonego przez dra Dariusza Saga na.

140

G. Emberger, Teologiczne i naukowe wyjanienia...

(k 12:6), e igra z Lewiatanem (Ps 104:26), nadaje pikno kwiatom (k

12:27), a cae stworzenie oddaje mu chwa (Ps 148). Zoono, pikno i dostrzegalny projekt naszego wiata przedstawione s w Biblii jako wyrane wiadectwa niewidzialnych przymiotw Boga wiekuistej Jego potgi oraz bstwa (Rz 1:20 [BT]). Co jednak ze starzeniem si i mierci? Co z chorobami,
pasoytami, drapienikami, suszami, trzsieniami ziemi, wadami wrodzonymi,
powodziami, lepot, upoledzeniem umysowym i wypadkami? Czy jest to
cz stworzenia, ktre Bg nazwa dobrym? Czy raczej wielu ludzi, nie tylko
chrzecijan, uznaje te zjawiska za przejawy za?
Podejmowane przez chrzecijan prby wyjanienia pochodzenia oraz celu
cierpienia, blu i mierci wi si z powanym problemem teologicznym: jak
wszechmogcy, wszechwiedzcy, kochajcy Bg mg stworzy wiat, w ktrym istnieje zo? John Hick przedstawia ten dylemat nastpujco: Jeli Bg jest
absolutnie dobry, to musi chcie pooy kres wszelkiemu zu; jeli jest bezgranicznie potny, to musi by w stanie je unicestwi; jednak zo istnieje, zatem
albo Bg nie jest absolutnie dobry, albo nie jest bezgranicznie potny. 1 To
wanie ze wzgldu na ten problem wielu ludzi, ktrzy nie s chrzecijanami,
nie potrafi uwierzy w Boga, za wrd chrzecijan czsto przyczynia si on do
osabienia wiary. Trudno nam pogodzi si z obecnoci za na wiecie stworzonym przez wszechmocnego Boga mioci.

Chrzecijaskie wyjanienia pochodzenia

i celu za naturalnego
Prby rozwizania tego dylematu musz, jak twierdzi Clive Staples Lewis,
ustrzec nas przed dwiema przedchrzecijaskimi teoriami na temat pocztkw za.
Pierwsz z nich jest monizm, wedle ktrego Bg dziaa bezstronnie, jest bowiem
poza dobrem i zem to tylko my klasyfikujemy skutki Jego dziaa jako dobre
lub ze. Druga teoria to dualizm, ktry twierdzi, e Bg jest sprawc dobra, natomiast zo stwarza pewna inna moc, rwna Mu i niezalena od Niego. 2
1
2

John HICK, Evil and the God of Love, Harper & Row, New York 1966, s. 5.

Clive Staples LEWIS, Problem cierpienia, prze. Andrzej Wojtasik, Wydawnictwo Esprit,
Krakw 2010, s. 83.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

141

W Biblii znajdujemy niezgodne z tymi koncepcjami twierdzenia, e zo jest

rzeczywiste, wdaro si do Boego wiata przez grzech i pewnego dnia zostanie
unicestwione. Ponadto wedug Biblii tylko Bg jest wieczny i cakowicie suwerenny. Zo jest konsekwencj naduycia wolnej woli i trwa w istnieniu wycznie dziki przyzwoleniu Boga i dla Jego celw.
Chrzecijaskie wyjanienia pochodzenia i celu cierpienia, blu i mierci
nale do dziau teologii zwanego teodyce. Teodycea to filozoficzna prba
uzasadnienia relacji Boga do ludzkoci i zrozumienia, dlaczego Bg pozwala na
istnienie za. 3 Wikszo teodycei dzieli zo na moralne i naturalne. Zo moralne to takie, ktrego rdem jest czowiek: kamstwa, kradziee, morderstwa,
chciwo czy egoizm. Zo naturalne to zo, ktrego przyczyny s niezalene od
czynw czowieka: huragany, tec, susze, wady wrodzone, trzsienia ziemi,
skrajne cierpienie zwierzt i ludzi. Wszelkie prby zdefiniowania i klasyfikacji
za obarczone s pewnymi problemami. Istniej wtpliwoci co do tego, co naprawd jest ze. Na przykad Robert Clark twierdzi, e ludzkie zmagania
z przyrod z reguy nie s walk z czym zym, lecz prb utrzymania na waciwym miejscu tego, co potencjalnie dobre i uyteczne. 4 Clark i Peter Harrison s zdania, e cierpienie zwierzt nie stanowi problemu dla teodycei, poniewa zwierzta doznaj blu jedynie w niewielkim stopniu lub nawet wcale. 5
Nie zgadza si z tym Robert Wennberg. 6 Hick twierdzi za:
[] podstawowym problemem jest, czy zdarzenia zachodzce w przyrodzie, ktre nie
dotykaj ludzkoci bezporednio, na przykad zabijanie jednych zwierzt przez inne,
aby zaspokoi gd, obumieranie i rozkad rolin lub mier gwiazd, naley uwaa za
przejawy za. Czy zo naley definiowa wycznie w odniesieniu do dziaa i dowiadcze ludzkich, przez co zdarzenia przyrodnicze, niezwizane z aktywnoci czowieka, nie stanowiyby problemu dla teodycei? Czy moe zakres problemu naley roz3

William H. WILLIMON, Sighing for Eden: Sin, Evil, and the Christian Faith, Abingdon,
Nashville, Tennessee 1985, s. 34.
4
Robert E.D. CLARK, The Universe: Plan or Accident?, Paternoster Press, London 1961,
s. 206.
5

Por. CLARK, The Universe; Peter HARRISON, Theodicy and Animal Pain, Philosophy
1989, vol. 64, no. 247, s. 79-92.
6
Por. Robert WENNBERG, Animal Suffering and the Problem of Evil, Christian Scholars
Review 1991, vol. 21, no. 2, s. 120-140.

142

G. Emberger, Teologiczne i naukowe wyjanienia...

szerzy rwnie na wszystkie istoty odczuwajce bd na same krgowce lub jedynie

ssaki wysze? 7

Zajmuje on w tej sprawie (przyjte te w niniejszym artykule) stanowisko

umiarkowane, zgodnie z ktrym
[] cykl organiczny w nieodczuwajcej czci wiata przyrody nie stanowi problemu
dla teodycei, ale gdziekolwiek istnieje bl, a wszystko wskazuje na to, e doznaj go
nawet zwierzta znajdujce si na niskich poziomach organizacji ycia, jest to ju prima facie problem wymagajcy rozwizania. W wietle tego pogldu przejawami za
naturalnego s niespowodowane przez czowieka, niepodane dowiadczenia istot odczuwajcych ludzi lub zwierzt. 8

Hick objania dwa gwne typy teodycei, augustiask i ireneuszow, oferujce przeciwstawne wyjanienia pochodzenia i celu za naturalnego. Augustyn
(354-432 n.e.), biskup Hippony, uwaa, e zo bierze si z naduywania wolnoci, z niewaciwych wyborw dokonywanych przez racjonalne i obdarzone
woln wol istoty ludzi bd aniow. Wskutek ich grzechu stworzony przez
Boga dobry i doskonay wiat uleg zepsuciu. Zupenie inn teodyce przypisuje
si Ireneuszowi (130?-202? n.e.), biskupowi Lyonu. Wedug niego Bg stworzy wiat, w ktrym od pocztku istniao zo naturalne. wiat ten mia by rodowiskiem umoliwiajcym rozwj czowieka ku doskonaoci jako wypenienia dobrego, wyznaczonego mu przez Boga celu. 9 W tej perspektywie ani
czowiek, ani wiat nigdy nie znajdoway si w rajskim stanie, o jakim mwi
teodycea augustiaska. Teodycea ireneuszowa nie bya ujciem dominujcym
w chrzecijastwie zachodnim, ale jej zaoenia, w takiej czy innej formie, byy
i s przyjmowane przez znaczn liczb ludzi.
W tradycji augustiaskiej przyczyn za naturalnego by grzech wolnych, racjonalnych istot. Z pogldem tym identyfikuje si wikszo kreacjonistw modej Ziemi, ktrzy wierz, e zo naturalne jest rzeczywiste, e jest ono skutkiem
upadku Adama i Ewy oraz pniejszego sdu Boego nad nimi i caym stworzeniem. Wedug nich nie dawniej ni 10 000 lat temu Bg stworzy doskonay
7

HICK, Evil, s. 18.

HICK, Evil, s. 19.

HICK, Evil, s. 221.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

143

wiat, w ktrym nie istniao zo moralne ani naturalne. 10 Czowiek i przynajmniej zwierzta z wyszych poziomw organizacji zostay stworzone jako istoty
niemiertelne, niepodatne na choroby i niestarzejce si. Drapieniki nie istniay. Wszystkie zwierzta byy rolinoerne. Ewolucja a przynajmniej makroewolucja nie stanowia jednego z Boskich mechanizmw stwrczych. Druga
zasada termodynamiki zgodnie z ktr wszystko dy do stanu coraz wikszego nieuporzdkowania albo nie obowizywaa, albo Bg nieustannie neutralizowa j swoj moc podtrzymujc lub organizujc. W tym wiecie pojawi si grzech moralny dobrowolne odwrcenie si od Boga a zaraz po
nim zo naturalne. Cae stworzenie ulego zepsuciu. Przyjmuje si, e pasoyty,
drapieniki i organizmy chorobotwrcze pojawiy si dopiero po upadku w wyniku procesw mikroewolucyjnych. Stworzenia zaczy si starze i umiera.
Pniej doszo do kolejnego sdu Boego Bg zesa potop, ktry zapocztkowa ruchy skorupy ziemskiej, a w konsekwencji trzsienia ziemi, erupcje wulkanw, epoki lodowcowe, masowe wymieranie (na co wskazuje zapis kopalny)
oraz inne przejawy za naturalnego. Krtko mwic, zo naturalne istnieje z powodu grzechu czowieka.
Inni chrzecijanie 11 s przekonani, e Ziemia jest znacznie starsza ni dopuszczaj kreacjonici modej Ziemi oraz e zapis kopalny wiadczy o istnieniu
mierci i cierpienia na dugo przed upadkiem Adama i Ewy. Nie chcc jednak
uzna, e te zdarzenia byy zamierzon czci Boskiego stworzenia, sugeruj
oni, e to dawne zo naturalne byo skutkiem upadku aniow, ktry mia miejsce dugo przed stworzeniem Adama i Ewy. Szatan, strcony na Ziemi wraz
z innymi anioami, zniszczy doskonae dzieo Boe, przez co pojawiy si trzsienia ziemi, wulkany, choroby, drapienictwo i mier. Upadek Adama i Ewy
wydarzenie, w ktrym dokonao si zerwanie zwizku czowieka z Bogiem,
a wic i z Boskim stworzeniem wywoa kolejne zo, w tym mier ludzi
i dalsze zepsucie wiata przyrody. Ta teodycea pozostawia miejsce dla procesw ewolucyjnych, nie ma jednak jednomylnoci co do tego, w jakim stopniu
mogy zachodzi przypadki dobrej mierci. Lewis spekuluje, e drapienictwo
10
Por. Henry M. MORRIS and Martin E. CLARK, The Bible Has the Answer, rev. and expand.
ed., Creation-Life Publishers, El Cajon, California 1987.
11

Por. LEWIS, Problem cierpienia; WENNBERG, Animal Suffering.

144

G. Emberger, Teologiczne i naukowe wyjanienia...

oraz dua podno, ktra je kompensuje, to skutki wypaczenia pierwotnego Boskiego projektu przez Szatana. 12
Wszystkie odmiany teodycei augustiaskiej zakadaj niewinno Boga,
a win za pojawienie si za naturalnego obarczaj Jego stworzenia. Hick krytykuje teodyce augustiask, gdy nie potrafi sobie wyobrazi, e zo mogo powsta ex nihilo i mie rdo w zamieszkujcych cakowicie dobry wiat, absolutnie dobrych istotach, ktre dopuciy si grzechu. 13
Hick opowiada si za teodyce ireneuszow. W jej wietle to Bg ponosi
ostateczn odpowiedzialno za zo naturalne. Czowiek, ktry jako twr ewolucji by niedoskonay i niedojrzay, dotar w swoim rozwoju do punktu, w ktrym
mg ju utworzy wsplnot z Bogiem i uwiadomi sobie Jego obecno. Jednak Bg nie mg wymusi nastpnego etapu swojego planu dla czowieka
powoania do istnienia dzieci Boych, istot, ktre z wasnej woli wybior mio
do Boga i rozwj ukierunkowany wiedz o Nim. Przejcie do tego drugiego etapu wymagao umieszczenia ludzi w niejednoznacznym wiecie, podobnym do
tego, w jakim yjemy obecnie.
Hick argumentuje, e gdyby obecno Boga bya jednoznacznie dostrzegalna w wiecie, to czowiek nie mgby w peni swobodnie wybra drogi ku
Bogu, gdy byby przez Niego przytoczony. Dlatego Bg stworzy niejednoznaczny wiat wiat zawierajcy lady Jego istnienia, ale zarazem taki, ktry
dopuszcza przekonanie o Jego nieobecnoci. Czowiek zosta umieszczony
w tym wiecie w taki sposb, by zachowa jak nazywa to Hick poznawczy dystans wobec Boga. 14 By to wiat peny zarwno dobra, jak i rzeczywistego za oraz wyzwa. Hick, posugujc si okreleniem Johna Keatsa, opisuje
ten wiat jako pad ksztatowania duszy. 15 Tylko w takim wiecie, poprzez
dugi proces dobrych i zych dowiadcze bdcych udziaem yjcych w nim
stworze, ludzie mogli swobodnie wybra mio do Boga i rozwija tak dobro, jak On uznaje za wartociow.
12

Por. LEWIS, Problem cierpienia.

13

HICK, Evil, s. 286.

14

Por. HICK, Evil, s. 317.

15

Por. HICK, Evil, s. 289.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

145

Wedug Hicka upadek by niemal nieuchronny, gdy czowiek, walczc

o przetrwanie w nieprzyjaznym wiecie i bdc oddalonym od Boga, doszed do
przekonania, e Boga nie ma, a istnieje tylko wiat przyrody. Uzasadnienie
stworzenia wiata, w ktrym istnieje zo, ma charakter eschatologiczny nieskoczone przysze dobro ukae warto caego blu, mozou i okruciestwa,
jakich dowiadczamy, zdajc do celu. 16
Aby wyjani pochodzenie za naturalnego, teodycea augustiaska powraca
w przeszo do doskonaego stworzenia i naduycia wolnej woli przez stworzone przez Boga istoty. Teodycea ireneuszowa za, starajc si uzasadni stworzenie wiata, w ktrym istnieje zo, szuka rozwizania w przyszoci. A co mwi
o tym naukowe badania wiata przyrody? Czy teorie naukowe mog rzuci nieco wiata na zdarzenia, ktre w oczach chrzecijanina maj przyczyn
moraln i nadnaturaln podstaw? Na pierwszy rzut oka nie wydaje si to prawdopodobne, poniewa nauka przyjmuje, e wiat przyrody ma charakter pozamoralny. Co wicej, jednym z celw nauki jest wyjanienie materialnego
Wszechwiata za pomoc przyczyn czysto fizycznych i materialnych, bez powoywania si na przyczyny nadnaturalne. Na przykad z punktu widzenia nauki
mier nie jest traktowana jako dobra lub za bd jako konsekwencja grzechu
jest po prostu ustaniem ycia. mier biologiczna moe by niekiedy nazwana dobr, lecz tylko w tym sensie, e uatwia funkcjonowanie ekosystemu,
umoliwiajc przepyw energii przez sieci pokarmowe lub powrt do obiegu
skadnikw pokarmowych przetworzonych przez organizmy rozkadajce materi organiczn. Moe by tak, e nie kada mier jest konsekwencj grzechu.
Niezalenie od tego, w jakim stopniu mier stanowi element dobrego Boskiego
stworzenia, peniejsze zrozumienie naszego wiata wymaga naukowych teorii
jej pochodzenia i funkcjonowania.

Naukowe wyjanienia pochodzenia i celu za naturalnego

Wszelkie naukowe wyjanienia pochodzenia za naturalnego odwouj si
do procesw geologicznych lub biologicznych zachodzcych w zgodzie z prawami przyrody. Na przykad trzsienia ziemi i erupcje wulkanw spowodowane
16

HICK, Evil, s. 376.

146

G. Emberger, Teologiczne i naukowe wyjanienia...

s przemieszczaniem si, zderzaniem i subdukcj pyt skorupy ziemskiej, tak jak

ujmuje to teoria pyt tektonicznych. Procesy te postrzegane s jako naturalny
skutek formowania si naszej planety. Podobnie jest w przypadku huraganw,
tornad, powodzi, suszy i burz z piorunami, ktre s zjawiskami meteorologicznymi. Cho nie s one cile przewidywalne, to przynajmniej do dobrze je rozumiemy s efektem dziaania praw rzdzcych dyssypacj energii cieplnej
i ruchem mas powietrza na kulistej planecie. Zgodnie z wiedz biologiczn wiele pasoytw uwaa si za ewolucyjnie przeksztacone, strukturalnie uproszczone (zdegenerowane) formy organizmw, ktre pierwotnie prowadziy niezaleny tryb ycia. 17 Wielu biologw uznaje, e wirusy to fragmenty DNA wyodrbnione kiedy z komrek swoich dzisiejszych ywicieli. 18 Pojawienie si licznych szkodnikw, w tym rnych krgowcw, chorobotwrczych mikrobw
i insektw, przypisywane jest dziaalnoci ludzi, odpowiedzialnych za roznoszenie tych organizmw po caym wiecie. W rezultacie niektre z tych organizmw docieraj do lokalizacji sprzyjajcych ich proliferacji do miejsc, w ktrych bd nie maj one naturalnych wrogw, bd znajduj nowych ywicieli,
ktrzy nie wyksztacili odpornoci na ich dziaanie. 19 Jak dobrze wiadomo, wystawienie na dziaanie chemicznych mutagenw lub szkodliwego promieniowania przyczynia si do zachorowa na pewne postaci raka oraz wystpienia wad
wrodzonych.
W ramach wszystkich tych naukowych wyjanie pochodzenia za naturalnego uznaje si po prostu, e nasz wiat funkcjonuje w zgodzie z prawami
przyrody i e cierpienie, bl i mier s nieuchronnymi konsekwencjami ycia
w takim wiecie. Na Ziemi wci zachodzi aktywno geologiczna, wic zwizane z ni niszczycielskie zdarzenia bd nastpoway nie inaczej ni to byo do
tej pory. To samo dotyczy powanych zaburze meteorologicznych. Czasem
ucierpi na tym ludzie i inne organizmy. Ewolucja nadal bdzie tworzy pasoyty, patogeny i drapieniki, a organizmy naraone na ich ataki bd wyksztaca

17

Por. Peter H. RAVEN and George B. JOHNSON, Biology, 3rd ed., Mosby-Year Book, Inc., St.
Louis, Missouri 1992.
18
19

Por. RAVEN and JOHNSON, Biology.

Por. Gail L. SCHUMANN, Plant Diseases: Their Biology and Social Impact, APS Press, St.
Paul, Minnesota 1991.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

147

mechanizmy obronne. Teorie naukowe wyjaniaj pochodzenie lub cel tych zdarze jedynie w taki sposb, e zdarzenia te stanowi nieodczn cz naszego
wiata. Czy zagadk za, jakim jest mier, mona wyjani podobnie? Wszak
organizmy, ktrym uda si ustrzec przed wypadkami, chorobami lub drapienikami, i tak w kocu umieraj. Starzej si, degeneruj i w kocu uchodzi z nich
ycie. Dlaczego dobr naturalny nie miaby faworyzowa niemiertelnoci? Co
o procesie starzenia si i mierci mwi nauka?
Omwienie problemu starzenia si i mierci ogranicz w tym artykule do
dwch zagadnie. Po pierwsze, rozwa przypadek mierci organizmw wielokomrkowych, poniewa, co ciekawe, nie wszystkie organizmy umieraj. Jednokomrkowe prokarionty rozmnaaj si przez podzia. Kada nowa komrka
dokonuje nastpnego podziau. Nieskoczona replikacja komrkowa (niemiertelno) jest moliwa. 20 Pewne jednokomrkowe protisty rwnie rozmnaaj
si w ten sposb. Niektre wielokomrkowe roliny 21 i grzyby 22 potencjalnie
mog istnie jako dugowieczne klony, co rozmywaoby rozrnienie na ycie
i mier organizmu. Po drugie, omwi przypadek krgowcw iteroparycznych
(rozmnaajcych si wicej ni raz w dorosym yciu). Ta grupa organizmw,
obejmujca wikszo ssakw i ptakw, ma najwiksze znaczenie teologiczne,
poniewa na gruncie teodycei kwestia cierpienia zwierzt najczciej analizowana jest wanie w odniesieniu do nich.
Teorie wyjaniajce ewolucj mierci mona podzieli na dwa typy: adaptacyjne i nieadaptacyjne. 23 Teorie adaptacyjne przyjmuj wspln ide, e starzenie si i mier maj jak pozytywn warto, daj przewag selekcyjn, zwikszaj przystosowanie czy te zdolno organizmw do adaptacji. Jednym
z moliwych korzystnych aspektw skoczonej dugoci ycia jest to, e
20
Por. Robert ARKING, Biology of Aging: Observations and Principles, Prentice-Hall, Inc.,
Englewood Cliffs, New Jersey 1991.
21

Por. Hudson T. HARTMANN, Dale E. KESTER, and Fred T. DAVIES, Plant Propagation: Principles and Practices, 5th ed., Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1990.
22

Por. Clive M. BRASIER, A Champion Thallus, Nature 1992, vol. 356, no. 6368, s. 382-

383.
23

Por. Thomas B.L. KIRKWOOD, Comparative and Evolutionary Aspects of Longevity,

w: Caleb E. FINCH and Edward L. SCHNEIDER (eds.), Handbook of the Biology of Aging, 2nd ed.,
The Handbooks of Ageing, Van Nostrand Reinhold Co., New York 1985, s. 27-44.

148

G. Emberger, Teologiczne i naukowe wyjanienia...

w wiecie z ograniczonymi zasobami mier jest konieczna do eliminacji starych osobnikw, dziki czemu zasoby te bd dostpne dla ich potomstwa. Starzenie si i mier gwarantuj take szybsz wymian pokole (i genotypw),
co umoliwia uzyskanie wikszej genetycznej zdolnoci adaptacji (ewolucj) do
zmiennego rodowiska. Teorie adaptacyjne postrzegaj je wic jako korzystne
lub wrcz niezbdne do naoenia skoczonej granicy na ycie osobnicze. 24
Przeciwko teoriom adaptacyjnym przemawiaj jednak rne grupy wiadectw
empirycznych. Sab stron argumentu z przestrzeni yciowej jest fakt, e
w przypadku yjcych na swobodzie populacji rzadko obserwuje si wyrane
oznaki starzenia. Do przypadkowej mierci dochodzi tak czsto, e nie tylko
nie ma potrzeby istnienia jakiego szczeglnego mechanizmu przerywania ycia, ale nie ma nawet okazji, by mg on wyewoluowa. 25 Ponadto, majc dwa
genotypy rnice si jedynie tym, e jeden z nich posiada mechanizm przerywania ycia w okrelonym wieku, trudno ustali, dlaczego genotyp, ktry sam
si eksterminuje, miaby mie lepsze przystosowanie reprodukcyjne od drugiego
genotypu. Ustalenie tego wymagaoby zaobserwowania, e selekcja dziaajca
na korzy gatunku lub grupy jest efektywniejsza ni selekcja osobnikw w obrbie grupy, ktre zyskuj przewag reprodukcyjn dziki duszemu yciu. 26
Jednak rzadko kiedy tak wanie jest.
Ze wzgldu na wiadectwa przemawiajce przeciwko teoriom adaptacyjnym
wiksz popularnoci ciesz si teorie nieadaptacyjne, zgodnie z ktrymi starzenie si jest szkodliwe dla wywoujcego je genotypu. 27 Teorie te musz tumaczy ewolucj starzenia si w sposb bardziej poredni, sugerujc, e (1) sia
doboru naturalnego sabnie wraz z wiekiem, poniewa skumulowane skutki
przypadkowej miertelnoci stopniowo redukuj liczb osobnikw osigajcych
coraz starszy wiek, lub e (2) mier stanowi produkt uboczny innych, przystosowawczych cech. Zasugerowano na przykad, e starzenie si ma zwizek z genami plejotropowymi (majcymi wicej ni jeden efekt fenotypowy), ktre s
korzystne na wczesnych etapach ycia (i podlegaj pozytywnej selekcji z powo24

KIRKWOOD, Comparative and Evolutionary, s. 36.

25

KIRKWOOD, Comparative and Evolutionary, s. 37.

26

KIRKWOOD, Comparative and Evolutionary, s. 37.

27

Por. KIRKWOOD, Comparative and Evolutionary.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

149

du duej liczby modych, rozmnaajcych si osobnikw), lecz niekorzystne

w starszym wieku (nie podlegaj jednak negatywnej selekcji, poniewa przypadkowa miertelno sprawia, e istnieje niewiele starych osobnikw). Nad selekcj eliminujc geny, ktrych szkodliwe dziaanie ujawnia si w pnym
wieku, moe wic przewaa selekcja faworyzujca ich korzystne dziaanie na
wczesnych etapach ycia. Starzenie si i mier byyby ewolucyjnym produktem ubocznym selekcji przystosowawczych wasnoci takich genw.
Na miejscu bdzie tu omwienie teorii ciaa jednorazowego uytku. Zgodnie z t teori 28 mona uzna, e organizmy wielokomrkowe skadaj si z linii
pciowej i somatycznej. Linia pciowa, reprezentowana przez komrki rozrodcze, jest potencjalnie niemiertelna. Ciao lub komrki somatyczne (komrki
ciaa) bior si z komrek rozrodczych i podlegaj starzeniu si i mierci. Teoria
ciaa jednorazowego uytku gosi, e wiksze przystosowanie reprodukcyjne
uzyskiwane jest przez przydzielenie linii somatycznej mniejszej iloci energii
ni potrzebowaaby ona do nieskoczonego ycia. Komrki somatyczne (a w rezultacie organizm) starzej si na skutek skumulowanego wpywu rnorodnych
losowych, szkodliwych zdarze i procesw. Uwaa si, e te procesy zachodz
w staym tempie, lecz komrkowe mechanizmy naprawcze nie s stuprocentowo
skuteczne. W konsekwencji ilo energii potrzebnej do naprawy stale nagromadzajcych si uszkodze oraz utrzymania ciaa przy yciu wzrasta wraz z wiekiem. Ze wzgldu na prawdopodobiestwo przypadkowej mierci adne ciao
nie moe istnie bez koca. Wraz z momentem ostatecznej i nieuchronnej
28

Por. KIRKWOOD, Comparative and Evolutionary; ARKING, Biology of Aging.

(Przyp. tum.) Teoria ciaa jednorazowego uytku zostaa przedstawiona po raz pierwszy
w artykule: Thomas B.L. KIRKWOOD, Evolution of Ageing, Nature 1977, vol. 270, no. 5635,
s. 301-304. Omwienie pewnych filozoficznych konsekwencji tej teorii mona znale w artykuach: Thomas B.L. KIRKWOOD and Michael R. ROSE, Evolution of Senescence: Late Survival Sacrificed for Reproduction, Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences
1991, vol. 332, no. 1262, s. 15-24; Thomas B.L. KIRKWOOD, The Origins of Human Ageing,
Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 1997, vol. 352, no. 1363,
s. 1765-1772.
Popularne omwienie teorii ciaa jednorazowego uytku w jzyku polskim czytelnik znajdzie w pracach: Thomas B.L. KIRKWOOD, Czas naszego ycia. Co wiemy o starzeniu si czowieka, prze. Monika Kowaleczko-Szumowska, Wydawnictwo Charaktery, Kielce 2005, zw. s. 83100; Dariusz BUGALSKI, Skromni nosiciele genw (wywiad z Thomasem Kirkwoodem), Charaktery 2006, nr 1 (106), s. 52-54.

150

G. Emberger, Teologiczne i naukowe wyjanienia...

mierci wszystkie zasoby zainwestowane w utrzymanie ciaa zostaj utracone.

Dziki wydatkowaniu mniejszej iloci energii na utrzymanie ciaa dodatkowa
energia moe zosta wykorzystana do zwikszenia aktywnoci reprodukcyjnej.
Gdy koszt energetyczny naprawy ciaa zaczyna przewaa nad kosztem energetycznym reprodukcji, to wedle teorii ewolucji aktywno naprawcza starzejcego si organizmu sabnie, zaczyna si on szybciej starze i w kocu umiera.
Teoria ciaa jednorazowego uytku wie si ze wspomnian wczeniej koncepcj genw plejotropowych. Jeli takie geny decyduj o stopniu, w jakim dziaaj
procesy utrzymywania ciaa przy yciu, to korzystnym skutkiem mniejszej siy
dziaania takich procesw na wczesnych etapach ycia jest zwikszona aktywno reprodukcyjna, natomiast skutkiem niekorzystnym w starszym wieku
wczeniejsze osiganie go. Tak wic pochodzenie oraz cel starzenia si i mierci, podobnie jak innych przejaww za na tym wiecie, mog mie wyjanienie
naturalistyczne.

Teodycea augustiaska dwa trudne pytania

W tej czci moim zaoeniem roboczym jest teza, e prawda zostaa objawiona w Biblii i osigalna jest na podstawie naukowych bada stworzonego
wiata. Odrzucenie ktrego z czonw tej koniunkcji i przyjcie tylko jednego
nieuchronnie prowadzi do konfliktu i nieporozumie.
Podstawowe zaoenie kreacjonizmu modej Ziemi, czyli cakowite odrzucenie naukowych (i biblijnych) wiadectw starego wieku Ziemi, jest przejawem
biblicyzmu i dlatego naraone jest na ostr krytyk. wiadectwa przemawiajce
za kilkumiliardowym wiekiem Ziemi s mocne, a odgrne odrzucanie tej moliwoci zakrawa na arogancj, skoro przecie istniej inne zasadne interpretacje
Biblii, ktre w tym zakresie znacznie agodz napicia midzy nauk
a wiar. 29 Przyjwszy, e Ziemia jest stara, nie ma dobrych powodw, by
wszelkie przejawy za naturalnego przypisywa grzechowi pierwszych ludzi.
Odrzucenie kreacjonizmu modej Ziemi nie jest jednak rwnoznaczne z odrzuceniem teodycei augustiaskiej.

29
Por. Henri BLOCHER, In The Beginning: The Opening Chapters of Genesis, InterVarsity
Press, Downers Grove, Illinois 1984.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

151

Teodycea ireneuszowa popenia by moe bd cakowicie przeciwny, skaniajc do powtpiewania w prawdziwo biblijnego objawienia. 30 W myl pogldw Hicka pierwszych ludzi dzieli od Boga wikszy dystans poznawczy ni
mona to zaakceptowa w wietle tekstu Biblii. Upadek staje si praktycznie
nieuchronny, a jako taki niemal zrozumiay. Jego potworno, jak rwnie
rnica midzy dobrem a zem, jest zminimalizowana. Wreszcie, upatrywanie
w Bogu przyczyny sprowadzenia za naturalnego na wiat nie pozwala nam, jak
stwierdzi Wennberg, utrzyma zasady, e Bg nigdy bezporednio nie pragnie
lub nie stwarza za; posuguje si on zem stworzonym przez innych, wyprowadza z niego dobro, lecz sam nie powouje do istnienia za, ktre wykorzystuje,
by osign swoje dobre cele. 31
W moim przekonaniu najwiarygodniejsza teodycea to taka, ktra przyjmuje
augustiask koncepcj, e to upadek aniow odpowiada za pojawienie si za
naturalnego na wiecie i zepsucie pierwotnie doskonaego stworzenia. Pogld
ten zachowuje niewinno Boga, zo przypisuje naduyciu wolnej woli, dopuszcza moliwo powstania Ziemi miliardy lat temu i uznaje, e cierpienie
i mier istniay na dugo przed grzechem Adama i Ewy. Pozostaj jednak powane pytania. Na przykad, dlaczego Bg pozwoli Szatanowi zniszczy swj
wiat? Kwesti sporn s te Boskie mechanizmy stwrcze. Czy Bg posuy
si mechanizmami ewolucyjnymi, czy te stwarza z niczego? Czy teodycea augustiaska moe pomc w udzieleniu odpowiedzi na te pytania?
Tradycyjna odpowied na pierwsze pytanie, jak w zarysie przedstawia to
Alvin Plantinga, 32 stanowi obron wolnej woli. Zgodnie z t odpowiedzi, jak
podsumowuje Wennberg, jest moliwe, e posiadanie i korzystanie z wolnej
woli, zarwno w przypadku ludzi, jak i aniow, a take posuenie si ni w ce30

Por. John W. WENHAM, The Enigma of Evil: Can We Believe in the Goodness of God?,
2nd rev. ed., Zondervan, Grand Rapids, Michigan 1985.
(Przyp. tum.) Pierwsze wydanie tej ksiki nosio tytu: The Goodness of God, Zondervan,
Grand Rapids, Michigan 1974.
31
32

WENNBERG, Animal Suffering, s. 134.

Por. Alvin PLANTINGA, God and Other Minds: A Study of the Rational Justification of Belief in God, Contemporary Philosophy, Cornell University Press, Ithaca, New York London
1967.

152

G. Emberger, Teologiczne i naukowe wyjanienia...

lu uczynienia wicej dobra ni za (a Bg z gry wiedzia, e tak bdzie), stanowi dobro tak wielkie, e przymiewa ono cae zo na wiecie. 33 Bg mg dopuci do buntu aniow ze wzgldu na warto, jak ma dla Niego wolna wola.
Na pierwsze pytanie mona te odpowiedzie na gruncie teodycei ksztatowania duszy, zgodnie ze wspomnianym wczeniej ujciem Hicka. Jeeli celem,
dla ktrego Bg stworzy ludzi, byo powoanie do istnienia istot zdolnych do
tego, by w sposb wolny wybiera poznanie Boga i mio do Niego oraz zdolnych do przemieniania si na obraz Chrystusa, to ten rodzaj wiata, w jakim yjemy, jest najlepszym moliwym wiatem do podjcia takiej decyzji oraz
uksztatowania duszy. Bg nie przejawia si w wiecie w sposb przytaczajcy
i apodyktyczny. Istnieje zo naturalne powodujce bl, cierpienie i mier, ale
wystpuj te wiadectwa Boskiej obecnoci w piknie, harmonii, dobroci
i uporzdkowaniu wiata. W takim niejednoznacznym wiecie oddajemy si i jestemy wierni czemu w sposb wolny. Wennberg pisze:
W niejednoznacznym rodowisku takim, w ktrym istnieje dobro i zo, wiato
i ciemno nadzieje i pragnienia musz odgrywa rol w ostatecznym oddaniu si
czemu, a to dlatego, e nic nie jest pewne ponad wszelk wtpliwo. Tak wic dana
osoba moe zwrci si w kierunku wiatoci i dobroci po czci dlatego, e chce, aby
to bya prawda o Wszechwiecie, aby istnia Bg mioci i sprawiedliwoci, ktry ostatecznie zatriumfuje nad wszelkimi siami za, mierci i destrukcji. Wiara jest czciowym wyrazem tej nadziei. 34

Niektrzy sugeruj, e akt oddania si Bogu w takich wanie warunkach

ma dla Niego gbok warto i znaczenie. Zatem Bg pozwoli upadym anioom zakci swoje doskonae stworzenie, poniewa taki niedoskonay wiat jest
najlepszym z moliwych rodzajw wiata, w jakim upadli ludzie decyzj swojej
wolnej woli mog wybra mio i wierno, ktrych pragnie Bg. O koniecznoci przeznaczenia takiego rodzaju wiata dla upadej ludzkoci przekonany jest
rwnie Lewis, wedug ktrego prbujc wykluczy moliwo cierpienia, ktre stanowi konsekwencj porzdku natury i istnienia wolnej woli odkryjemy, e

33

WENNBERG, Animal Suffering, s. 136.

34

WENNBERG, Animal Suffering, s. 138.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

153

wykluczamy w ten sposb samo ycie. 35 Co jeli Adam i Ewa nie zgrzeszyli?
Lewis zastanawia si nad ich stanem biologicznym jako bezgrzesznych jeszcze
istot, ich moliwym zadaniem odkupienia stworzenia zaburzonego przez upade
anioy, a take nad biologicznymi konsekwencjami ich upadku. 36 John Wenham
spekuluje, e w wiecie, w ktrym nie doszo do upadku, nawet trzsienia ziemi
mog by uwaane za co dobrego (gdy dziki nim formuj si gry), a krzywda
[] dzieje si, gdy czowiek, nie majc kontaktu ze swoim Stwrc, znajduje si
w niewaciwym miejscu w niewaciwym czasie. Czowiek majcy kontakt ze Stwrc znajduje si we waciwym miejscu we waciwym czasie i cieszy si Bosk ochron. To dziki temu Jezus mg spa bezpiecznie podczas burzy. 37

Co ta teodycea ksztatowania duszy mwi o cierpieniu zwierzt zwaszcza zwierzt odczuwajcych, takich jak ssaki i ptaki? Wennberg rozwaa rol
cierpienia zwierzt w tworzeniu rodowiska dla ksztatowania duszy i analizuje,
czy jest to zgodne z wizj Boga, ktrego miosierdzie rozciga si na wszystkie
Jego stworzenia. 38 Niewtpliwie ksztatowanie ludzkiej duszy nie powinno by
postrzegane jako jedyny powd istnienia zwierzt. Maj one zasadnicz warto
dla Boga, gdy stanowi cz Jego stworzenia, ktre uzna za dobre.
Przejdmy teraz do drugiego pytania do jakiego stopnia, z punktu widzenia teodycei, ktra zo naturalne przypisuje upadym anioom, Bg posuy si
ewolucj jako swoim mechanizmem stwrczym? Wie si z tym pytanie, jak
bardzo upadek aniow zepsu Boskie stworzenie? Przy odpowiedzi na te pytania warto rozway dwa skrajne pogldy.
Zgodnie z jednym ze stanowisk Bg nie posuy si ewolucj jako swoim
mechanizmem stwrczym. Fred Van Dyke i Stanley Rice 39 argumentuj, e
35

LEWIS, Problem cierpienia, s. 37.

36

Por. LEWIS, Problem cierpienia.

37

WENHAM, The Enigma of Evil, s. 196-197.

38

WENNBERG, Animal Suffering, s. 121.

39

Por. Fred VAN DYKE, Theological Problems of Theistic Evolution, Journal of the American Scientific Affiliation 1986, vol. 38, no. 1, s. 11-18; Stanley RICE, On the Problem of Apparent
Evil in the Natural World, Perspectives on Science and Christian Faith 1987, vol. 39, no. 3,
s. 150-157.

154

G. Emberger, Teologiczne i naukowe wyjanienia...

ewolucja jest ze swej natury procesem samolubnym, ktrego podstaw s niedostatki zasobw, rywalizacja i mier. Cae pokolenia organizmw yj i umieraj, powoli przystosowujc si do zmiennego rodowiska. Gdy jedne gatunki powstaj, inne wymieraj. Osobniki troszcz si o swoje przetrwanie, nie za
o dobro ekosystemu. Czy mechanizm polegajcy na samolubnej skutecznoci
moe by jednym z Boskich mechanizmw stwrczych? Czy mier towarzyszca ewolucji moe by dobra? Jeli odpowiedzi na te pytania brzmi nie, to
jak mogo wyglda pierwotne stworzenie? Prawdopodobnie nie istniaa mier,
nie byo pasoytw, misoercw, mutacji czy wad wrodzonych. Zwierzta odczuwajce byy niemiertelne i zostay stworzone z niczego by moe w rnych okresach dugiej historii Ziemi.
Upadek aniow przynis wielkie zmiany. Pasoyty, patogeny, drapieniki
i mier wypaczyy Boski plan (by moe za porednictwem kierowanego przez
Szatana procesu ewolucji). Zachwianie rwnowagi przez upade anioy doprowadzio z biegiem czasu (o czym wiadczy zapis kopalny) do wymierania rnych gatunkw przypuszczalnie nawet dinozaurw! Z omwionych ju powodw Bg dopuci te zaburzenia i dziaa tak, by ze za wyprowadza dobro.
Czy taki rodzaj wiata jest moliwy? By moe. Musimy zachowa ostrono, by nie przykada do przeszego wiata miary wzitej ze wiata, ktry istnieje obecnie. Czai si tu jednak niebezpieczestwo, e zaczniemy postrzega
Boskie stworzenie jako tak zepsute przez ze anioy, e uznamy, i ono samo te
jest ze. Jest to odmiana dualizmu, ktra wedug Wesleya Granberga-Michaelsona przyczynia si do tego, e chrzecijanie nie troszcz si o rodowisko. 40
Z drugiej strony ewolucj mona uzna za jeden z Boskich mechanizmw
stwrczych. Rice sugeruje, e ewolucja stanowi przykad duchowej zasady, stosowanej przez Boga, by z nieszczcia wyprowadza bogosawiestwo. 41 George Murphy twierdzi, i Biblia to wanie pokazuje e Bg obraca mier

40

Por. Wesley GRANBERG-MICHAELSON, Ecology and Life: Accepting Our Environmental Responsibility, Issues of Christian Conscience Series, Word Books, Waco, Texas 1988.
41
Por. Stanley RICE, Bringing Blessings Out of Adversity: Gods Activity in the Natural
World, Perspectives on Science and Christian Faith 1989, vol. 41, no. 1, s. 2-9.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

155

w ycie, chaos w byt i daje nadziej w beznadziejnych sytuacjach. 42 By moe

nie powinnimy wywodzi nauk moralnych z pozamoralnego stworzenia, lecz
ze spisanego Sowa Boego. 43 Murphy i Loren Wilkinson wskazuj, e mier
zwizana z ewolucj naprawd nie jest czym zym. 44 W wietle tego pogldu
mier stanowia cz Boskiego dobrego stworzenia, element harmonijnego
wzorca wymiany, ktry zosta stworzony przez Boga i uznany przez Niego za
dobry. 45 mier zaczto uznawa za co zego dopiero po upadku czowieka.
Od tego momentu, z powodu zerwania zwizku czowieka z Bogiem, mier postrzegana bya jako wrg, przestaa by czym dobrym. W rezultacie kada
mier przesza (skamieniaoci), teraniejsza i przysza interpretowana
jest jako przejaw za. Autorzy ci sugeruj, e zapis paleontologiczny i cae istniejce ycie naley uzna za odpowiednio histori i wynik kierowanego
przez Boga dobrego procesu ewolucji. Pozostaj jednak pewne pytania. Czy nieszczcie pochodzi od Boga? Czy nierozwanie jest oczekiwa, e w stworzeniu
dostrzeemy co odzwierciedlajcego moraln natur Boga? Rnica midzy
dobrem a zem wydaje si rozmyta. Jakie zo spowodoway upade anioy?
Moliwe, e aden z tych skrajnych pogldw nie jest prawdziwy. By
moe Bg, w cigu dugiej historii Ziemi, powoywa organizmy do istnienia
poprzez jak kombinacj procesw ewolucyjnych i aktw stwrczych ex nihilo.
Moe organizmy te umieray dobr mierci, gdy dotary do ustalonej granicy
swojego ycia. Moe pasoyty, patogeny, drapieniki, skrajny bl i wyniszczajce skutki starzenia si s kierowanymi przez ze istoty ewolucyjnymi zaburzeniami tego stworzonego porzdku. Czy niszczycielskie zdarzenia meteorologiczne i geologiczne take mog by atakami Szatana na Boy wiat? Ludzie,
stworzeni na obraz Boga, umierali mierci duchow (i fizyczn?) z powodu
grzechu dobrowolnego odwrcenia si od Boga. W jak wielkim stopniu srogo naszej kary moe zabarwia nasz pogld na ewentualn dobr (bezgrzesz42
George L. MURPHY, A Theological Argument for Evolution, Journal of the American
Scientific Affiliation 1986, vol. 38, no. 1, s. 23 [19-26].
43

Por. RICE, On the Problem of Apparent Evil.

44

Por. MURPHY, A Theological Argument; Loren E. WILKINSON, A Christian Ecology of

Death: Biblical Imagery and the Ecologic Crisis, Christian Scholars Review 1976, vol. 5, no. 1,
s. 319-338.
45

WILKINSON, A Christian Ecology of Death, s. 323.

156

G. Emberger, Teologiczne i naukowe wyjanienia...

n) mier w pozostaej czci stworzenia? Naley take pamita, e wiele

przejaww za w wiecie przyrody siga swymi korzeniami do moralnego za
w wiecie czowieka.
Prawdopodobnie niepodwaalne odpowiedzi na rozpatrywane tu pytania poznamy dopiero, gdy trafimy do Nieba. Naley jednak zauway, e definitywne
odpowiedzi nie s konieczne do usunicia pozornej sprzecznoci logicznej w
pogldzie, e wszechpotny Bg mioci stworzy wiat, w ktrym istnieje realne zo. S one konieczne jedynie do wykazania, e ostatecznie zo nie pochodzi
od Boga i e ma On swj cel, pozwalajc nadal mu istnie.

Scalenie teologicznych i naukowych pogldw

na pochodzenie i cel za naturalnego
Gdzie, z perspektywy chrzecijan, wystpuj punkty zbienoci i rozbienoci midzy teologicznymi i naukowymi wyjanieniami pochodzenia i celu cierpienia, blu i mierci? Oglnie biorc, teologia i nauka s ze sob zgodne wwczas, gdy uznamy, e kada z tych dziedzin dostarcza jedynie czciowego spojrzenia na rzeczywisto. Rozbienoci powstaj wtedy, gdy zamiast wyjanie
teologicznych i naukowych proponowane s wyjanienia zabarwione biblicyzmem i scjentyzmem. W tym wypadku rwnowaga zawsze jest chwiejna, ale
wydaje mi si, e w dzisiejszym klimacie naukowym, negujcym duchowy wymiar rzeczywistoci, 46 szala przechylia si zbyt mocno na niekorzy teologii
i naley to naprawi. Na przykad naukowa wiedza o przyczynach niszczycielskich zdarze geologicznych i meteorologicznych ogromnie si powikszya,
dziki czemu mona je wyjania za pomoc znanych praw naukowych. Jednak
prawa naukowe s opisami rzeczywistoci, nie za przepisami. Opisanie, jak
funkcjonuje Ziemia, to nie to samo, co ustalenie, jak Ziemia musi funkcjonowa.
Gdyby pochodzenie tych niszczycielskich zdarze naprawd miao zwizek
z aktywnoci upadych aniow, to na Ziemi, na ktrej nie zachodziaby taka
aktywno, nie byoby trzsie ziemi i wulkanw. Nauka nie moe wykaza, e
jakie poszczeglne powodzie, susze, burze lub trzsienia ziemi, wystpujce
w danym okresie historii, nie zostay spowodowane przez aktywno istot nad46

Por. GRANBERG-MICHAELSON, Ecology and Life.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

157

naturalnych i e Bg nie posuy si nimi dla swoich celw. Zagadnienie to

znajduje si poza domen nauki.
Ewolucj czsto opisuje si jako losow oraz pozbawion celu i niekierowan. S to twierdzenia nie tyle naukowe, ile wyraajce naturalistyczn filozofi
niektrych naukowcw. Naukowa teoria ewolucji stara si zrozumie mechanizmy zmiany: na przykad, jak tasiemiec mg wyewoluowa z przodka prowadzcego niezaleny tryb ycia. W jakimkolwiek stopniu Bg lub upade anioy
posuyy si procesami ewolucyjnymi, zawsze musiao mie to jaki cel. Z perspektywy nauki wytwory ewolucji (pandy, tasiemce czy lwy) s moralnie neutralne. Jeli istnia jaki nieprzyjazny zamys, to tasiemce lub lwy mona uwaa
za istoty ze, za wypaczenia Boskich zamiarw dla tych stworze.
Jeli zwierzta, poza ludmi, zostay stworzone jako istoty miertelne, a ich
mier stanowia cz dobrego projektu Boga, to takie modele jak teoria ciaa
jednorazowego uytku mog nam pomc zrozumie, jak Bg zrealizowa plan
nadania organizmom skoczonej dugoci ycia. Jeeli jednak mier zwierzt
jest rezultatem ataku Szatana, to takie teorie nie s wystarczajce. Wiedza naukowa czy naukowe teorie na adnym poziomie nie wyka, e mechanizmy starzenia si zaistniay jako za aberracja Boego zamysu. Z naukowego
punktu widzenia ludzie s jedynie innym gatunkiem zwierzt. Mona dowie,
e starzejemy si i umieramy z takich samych powodw, co zwierzta. Mimo to
Biblia, w popularnej interpretacji, wskazuje, e Adam i Ewa byli potencjalnie
niemiertelni. Takie aspekty ludzkiego ycia jak nasz wymiar duchowy, stworzenie na obraz Boga, wykraczaj poza domen nauki. W wietle scjentyzmu
istoty duchowe i zmartwychwstanie ciaa s niemoliwe. Biblia mwi jednak
co innego.
Chrzecijanie atwo mog zaakceptowa naukowe rozumienie pochodzenia
takich procesw fizycznych jak trzsienia ziemi i burze, ktre niekiedy powoduj bl, cierpienie i mier. Takie rozumienie jest uyteczne, poniewa pozwala
nam na uniknicie i czasem na osabienie siy tych niszczycielskich zdarze.
Naukowe wyjanienie pochodzenia wirusw, pasoytw, bakterii chorobotwrczych oraz procesw powodujcych starzenie si i mier take jest uyteczne,
gdy umoliwia nam walk z tymi szkodliwymi czynnikami. Jeeli jednak te fizyczne i biologiczne zdarzenia maj zwizek z upadkiem aniow lub czowie-

158

G. Emberger, Teologiczne i naukowe wyjanienia...

ka, to naukowe wyjanienia pochodzenia tych zdarze zawsze bd niekompletne. Jeli te przejawy za istniej za przyzwoleniem Boga i dla jego celw, to nauka nigdy nie bdzie w stanie wyjani penego znaczenia tych zdarze.
Chrzecijaski pogld na wiat musi opiera si tak na nauce, jak i na teologii. Chrzecijanie powinni zwraca si w stron nauki po wyjanienia dotyczce
funkcjonowania wiata, lecz to teologia umoliwi im znalezienie ostatecznego
sensu i celu.
Gary Emberger
Theological and Scientific Explanations
for the Origin and Purpose of Natural Evil
Summary
Events such as earthquakes and crippling illnesses are often viewed as evils and raise troubling questions about Gods goodness. While science does not recognize these events as
evils, it does offer insights into their origins. Theodicy attempts to explain theologically
how evil originated and for what purpose God allows it to exist. Adopting either Augus tinian or Irenaean theodicy has important implications concerning the question of whether
evolution could be one of Gods creative mechanisms. Finally, recognizing that all truth is
Gods truth, Christians seek to develop a world view that includes both scientific and theological understanding of harmful natural events.
Keywords: natural evil, moral evil, free will, Augustinian theodicy, Irenaean theodicy,
Christian God, Satan, evolutionary theory, disposable soma theory.
Sowa kluczowe: zo naturalne, zo moralne, wolna wola, teodycea augustiaska, teodycea
ireneuszowa, Bg chrzecijaski, Szatan, teoria ewolucji, teoria ciaa jednorazowego uytku.