You are on page 1of 15

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t.

8
http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/images/FAG/2011.t.8/art.09.pdf

Harry Lee Poe i Chelsea Rose Mytyk

Od metody naukowej
do naturalizmu metodologicznego.
Ewolucja idei *

Paul de Vries, w reakcji na pojawienie si kreacjonizmu naukowego i jego rosnc popularno w konserwatywnych krgach protestanckich w latach szedziesitych dwudziestego wieku, zaproponowa pewien sposb rozumienia nauki, ktry nazwa naturalizmem
metodologicznym. Jako profesor filozofii w Wheaton College, znalaz si on w intelektualnym centrum amerykaskiego ewangelikalizmu i chcia zaoferowa studentom alternatyw dla kreacjonizmu naukowego, z jednej strony, oraz ewolucjonistycznego scjentyzmu,
z drugiej. Zdaniem de Vriesa oba te pogldy przedstawiaj znieksztacony obraz nauki i zmanipulowan wiar. 1
*
Harry Lee POE and Chelsea Rose MYTYK, From Scientific Method to Methodological
Naturalism: The Evolution of an Idea, Perspectives on Science and Christian Faith, September 2007, vol. 59, no. 3, s. 213-218, http://www.asa3.org/ASA/PSCF/2007/PSCF9-07Poe.pdf
(22.01.2010). Za zgod Autorw z jzyka angielskiego przeoyli: Bartosz BASZCZAK, Gerard
DMUCH, Ewa KOMOROWSKA, Iwona KUMISZCZE, Izabela OBACZYSKA, Katarzyna PIKA, Radosaw
PLATO , Marika POPRAWSKA, Dariusz SAGAN, Karolina STENCEL, Katarzyna SZOT i Piotr
WRBLEWSKI. Przekadu dokonali studenci filozofii na Uniwersytecie Zielonogrskim w ramach translatorium z jzyka angielskiego, prowadzonego przez mgra Dariusza Sagana. Recenzent: Jzef ZON, Katedra Biologii Teoretycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
1
Korespondencja elektroniczna midzy Paulem de Vriesem a Chelsea Mytyk, 28 kwietnia 2006; Paul DE VRIES, Naturalizm w naukach przyrodniczych. Perspektywa chrzecijaska, prze. Radosaw PLATO , Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8, s. 124 [121-135],
http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/index.php?action=tekst&id=214 (05.02.2012).

138

Harry Poe i Chelsea Mytyk, Od metody naukowej do naturalizmu...

Termin naturalizm metodologiczny po raz pierwszy ukaza si


w druku w artykule Naturalizm w naukach przyrodniczych, napisanym przez de Vriesa dla Christian Scholars Review w 1986 roku.
Wczeniej de Vries przez wiele lat posugiwa si tym terminem
w trakcie zaj uniwersyteckich oraz rozmw z kolegami z Wheaton
College. Od czasu publikacji termin naturalizm metodologiczny
przyj si wrd czci naukowcw, teologw i filozofw, zajmujcych si tematyk nauki i religii. Uywa go przychylny temu ujciu
nauki fizyk i teolog Robert Russell, jak rwnie matematyk i filozof
William Dembski, ktry si mu sprzeciwia. 2 Karl Giberson i Donald
Yerxa argumentuj, e pogld ten jest gwnym przedmiotem sporu
midzy chrzecijanami, ale twierdz te, e spr o naturalizm metodologiczny i teistyczn nauk nie obejmuje przecitnego naukowca
w fartuchu laboratoryjnym []. 3
Zwolennikami tej koncepcji s midzy innymi Richard H. Bube,
Denis Lamoureux, Howard Van Till, Keith B. Miller i Robert O. Connor, 4 natomiast przeciwnicy to na przykad Alvin Plantinga, J.P. Moreland i Stephen C. Meyer. 5 Ci ostatni odrzucaj naturalizm metodo2
Por. Robert John RUSSELL, Eschatology and Scientific Cosmology: From Conflict to Interaction, w: Harry Lee POE and J. Stanley MATTSON (eds.), What God Knows: Time and
the Question of Divine, Baylor University Press, Waco, Texas 2005, s. 107; William
A. DEMBSKI, Intelligent Design: The Bridge Between Science & Theology, InterVarsity
Press, Downers Grove, Illinois 1999, s. 19, 67, 69, 119, 223-224, 257.
3
Karl W. GIBERSON i Donald A. YERXA, O gatunkach powstawania. W poszukiwaniu
opowieci o stworzeniu, prze. Dariusz Sagan, Biblioteka Filozoficznych Aspektw Genezy,
t. 3, Wydawnictwo MEGAS, Warszawa 2008, s. 220.
4
5

Por. GIBERSON i YERXA, O gatunkach powstawania, s. 222-223.

Por. GIBERSON i YERXA, O gatunkach powstawania, s. 220-221. Jednym z najwaniejszych celw Plantingi, Morelanda i Meyera jest zapewnienie w nauce miejsca dla Boga.
Jeeli kto wierzy w Boga i stworzenie, to ta wiara powinna wpywa na jego praktyk naukow. Wydaje si, e t trjk uczonych jeszcze bardziej interesuje, w jaki sposb wiara moe
pomc w opracowaniu programu badawczego w ramach danej dziedziny nauki. Boga traktuj
gwnie jako przyczyn celow, nie za bezporedni, ale opowiadaj si za takim spojrzeniem na nauk, ktre dopuszcza moliwo bezporedniego dziaania Boga w wiecie. Susznie podejmuj oni kwesti podstawowych zaoe na temat rzeczywistoci, kierujcych badaniami naukowymi, mimo i problem ten naley raczej do dziedziny filozofii, a nie metodolo -

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

139

logiczny gwnie dlatego, e nie pozostawia w nauce miejsca dla bezporedniego dziaania (direct action) Boga. Chcieliby oni, aby oprcz
przyczynowoci bezporedniej (immediate causality), nauka braa pod
uwag take przyczynowo ostateczn lub celow. Pisz tak, jakby
przekonanie, e nauka powinna zajmowa si tylko przyczynami bezporednimi, stanowio wspczesn innowacj, a przecie przyczyn
celowych nie uwzgldniaa ju nauka w sensie zdefiniowanym przez
Francisa Bacona (1561-1626) w Novum Organum.
W zasadzie sowo nauka (ang. science), pochodzce od aciskiego sowa scientia, pierwotnie oznaczao wiedz. Kiedy redniowieczni scholastycy uznawali teologi za krlow nauk, mieli na
myli wszystkie dziedziny wiedzy. Znaczenie sw zmienia si jednak
z biegiem czasu pod wpywem czynnikw kulturowych, w tym rozmaitych pogldw filozoficznych. Dla Platona wiedza zmysowa bya jedynie mniemaniem, ale dla Arystotelesa stanowia najpewniejsz form wiedzy. Od czasw redniowiecznych, pod wpywem arystotelesowskiego pogldu na wiedz, przesiknitego myl Tomasza z Akwinu, sowo nauka zaczo oznacza wiedz zmysow. Od wieku
dziewitnastego terminem tym okrelano dziedzin nazywan niegdy
filozofi przyrody. Z upywem czasu filozofia przyrody otrzymaa
miano nauki przyrodniczej, a ta w kocu staa si po prostu nauk.
Nauka nie wyklucza innych form wiedzy, a jej kompetencje ograniczaj si do opisu wiedzy moliwej do uzyskania drog obserwacji
zmysowej. Nawet jeli Bg dziaa w fizycznym wiecie bezporednio, nauce pozostaje opisanie tego, co mona zaobserwowa za pomoc zmysw, nie za tego, co naukowiec uwaa za ostateczn przyczyn zaobserwowanego zjawiska. Powoujc si na autorytet Pisma
witego, ludzie mog wierzy, e Bg uksztatowa ich w onie matki. Aby jednak ten pogld mg by naukowy, naleaoby opisa, jak
gii naukowej. Ich stanowisko prawdopodobnie nie byoby tak kontrowersyjne, gdyby de Vries
nie zaproponowa metody naukowej, ktra jako swj punkt wyjcia przyjmuje naturalizm.
Por. Alvin PLANTINGA, Methodological Naturalism?, Perspectives on Science and Christian
Faith, September 1997, vol. 49, no. 3, s. 143-154, http://www.asa3.org/ASA/PSCF/1997/
PSCF9-97Plantinga.html (25.01.2010).

140

Harry Poe i Chelsea Mytyk, Od metody naukowej do naturalizmu...

ten proces przebiega fizycznie w ciele. O dziwo, osoby debatujce nad


wartoci naturalizmu metodologicznego nie odwouj si ani do artykuu de Vriesa, w ktrym przedstawi on uzasadnienie tego rozumienia naukowoci, ani do Bacona i jego metody naukowej. Mwi po
prostu oglnikowo o nauce.
By moe takie samo znaczenie, co uczestnicy sporu o naturalizm
metodologiczny, maj ci, ktrzy poruszaj pokrewne zagadnienia, lecz
nie uywaj tego terminu. O ile nam wiadomo, John Polkinghorne,
Arthur Peacocke, Stephen Jay Gould, Richard Dawkins, Russell Stannard czy Paul Davies nie posuguj si nim. Niektrzy stosuj inn terminologi. Peacocke mwi o teistycznym naturalizmie, przez ktry
ma na myli, e w twrczoci Boga w wiecie dziaa czsto [] co,
co nazywamy przypadkiem. 6 Giberson i Yerxa mwi o metodologicznym agnostycyzmie. 7 Plantinga za, za Basilem Willeyem, naturalizm metodologiczny okrela jako prowizoryczny ateizm. 8
W artykule Naturalizm w naukach przyrodniczych de Vries
twierdzi, e naturalizm metodologiczny jest jedynie metod nauk
przyrodniczych i diametralnie rni si od metafizycznego naturalizmu darwinowskiego. 9 Pisze on:
Naturalizm metodologiczny jest zupenie odmienny od naturalizmu metafizycznego. Ten ostatni jest perspektyw filozoficzn, ktra zaprzecza istnieniu transcendentnego Boga. Z naturalizmu metodologicznego nic takiego nie wynika, poniewa ta metodologia naukowa nawet nie podnosi kwestii istnienia Boga. Niestety, te dwa rodzaje naturalizmu czsto bywaj ze sob mylone. W rezultacie
ludziom niezwaajcym na subtelnoci filozoficzne wydaje si, e osignicia
nauk przyrodniczych, kierujcych si naturalizmem metodologicznym, przema-

6
Arthur PEACOCKE , Drogi od nauki do Boga. Kres naszych wszelkich poszukiwa,
prze. Joanna Gilewicz, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2004, s. 178, 79, 177-180, 206,
208-209, 211, 236.
7

GIBERSON i YERXA, O gatunkach powstawania, s. 20.

PLANTINGA, Methodological Naturalism.

Por. DE VRIES, Naturalizm w naukach przyrodniczych, s. 123.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

141

wiaj na rzecz naturalizmu metafizycznego. To nieporozumienie jest godne ubolewania i z pewnoci nie znajduje usprawiedliwienia. 10

De Vries przestrzega, abymy nie wikali si w gry jzykowe,


i przypomina, e sprzecznoci lub semantyka nie powinny przesania
istoty tej idei. Podkrela on, e chrzecijanie powinni przyjmowa
naturalistyczn metodologi nauk przyrodniczych z entuzjazmem. 11
Dziki tej metodologii moemy odkry wiele tajemnic Boga i odda
mu chwa. De Vries uczula jednak, e gdy powicimy si badaniom
naukowym, naszej uwagi nie powinny rozprasza teologiczne lub filozoficzne spekulacje. 12 Wskazuje, e naturalizm, rozumiany jako
metoda, nie udziela odpowiedzi na adne pytania filozoficzne lub teologiczne. 13 Naturalizm metodologiczny ma swoje ograniczenia i nigdy nie odpowie na wielkie pytania typu Dlaczego?, natomiast
z wiksz atwoci odpowiada na pytania typu Jak?
Nauki przyrodnicze musz zachowa wierno naturalizmowi metodologicznemu, ale w innych dyscyplinach miaby on katastrofalne
skutki. 14 De Vriesa niezmiernie niepokoi nie tylko kreacjonizm naukowy i ewolucjonistyczny scjentyzm, ale rwnie nieuprawnione
prby zastosowania metody naukowej w dyscyplinach spoza nauk
przyrodniczych. Wierzy on, e przyjcie naturalizmu metodologicznego zapobiegnie narzucaniu go dziedzinom, do ktrych on si nie nadaje. 15

10
11
12

DE

VRIES, Naturalizm w naukach przyrodniczych, s. 123.

DE

VRIES, Naturalizm w naukach przyrodniczych, s. 131.

DE

VRIES, Naturalizm w naukach przyrodniczych, s. 131.

13
Korespondencja elektroniczna midzy Paulem de Vriesem a Chelsea Mytyk, 28 kwietnia 2006.
14
15

DE

VRIES, Naturalizm w naukach przyrodniczych, s. 132.

Korespondencja elektroniczna midzy Paulem de Vriesem a Chelsea Mytyk, 28 kwietnia 2006.

142

Harry Poe i Chelsea Mytyk, Od metody naukowej do naturalizmu...

Metoda naukowa Francisa Bacona


W dialogu nauki i religii termin naturalizm metodologiczny odnosi si do wymogu uprawiania nauki tak, jak gdyby Bg nie istnia,
a przynajmniej jakby nie odgrywa adnej roli w fizycznym wiecie.
Przypomina naukowcom i teologom o potrzebie obiektywizmu bada.
Naturalizm metodologiczny to prba stworzenia neutralnego sposobu
mylenia, ktry rozwaania teologiczne releguje poza obrb nauki.
Czy jednak rzeczywicie jest to pogld neutralny, sprzyjajcy obiektywizmowi? A moe w istocie niweczy on denia Bacona do opracowania metody naukowej, ktra byaby wolna od metafizycznych
uprzedze?
Szybki rozwj wiedzy o wiecie fizycznym, ktr nazwano pniej
nauk, nastpi wraz z wielkim rozkwitem intelektualnym na pocztku siedemnastego wieku. Za spraw takich ludzi jak Kopernik
i Kepler pod koniec redniowiecza wytrysn strumie idei dotyczcych ruchu planet, lecz spitrzon fal zainicjowaa dopiero zaproponowana przez Bacona nowa, rygorystyczna metoda bada fizycznego
wiata. Bacon uzna, e rozwj tego, co dzi nazywamy wiedz naukow, nie mgby doj do skutku, gdyby naukowcy nie przestali bazowa na metafizycznym fundamencie filozofii greckiej. Chocia istnienie wikszoci nauk zawdziczamy Grekom, Bacon zauway, e nauka grecka miaa zwykle charakter retoryczny, a nie dowiadczalny,
prawdy poszukiwano drog dysput, a filozofowie ulegali ambicji
i prnoci, zbytnio si kady z nich troszczy o stworzenie wasnej
sekty i zdobycie popularnoci. 16
Arystoteles i inni greccy filozofowie wyjaniali dziaanie fizycznego wiata, przeprowadzajc rozumowanie logiczne, oparte na filozoficznych przesankach. Stagiryta objani w ten sposb czas absolutny, nieskoczon przestrze i wieczn materi wiata. Na podstawie
swojej koncepcji Nieporuszonego Poruszyciela wytumaczy doskona16
Franciszek BACON, Novum Organum, prze. Jan Wikarjak, Biblioteka Klasykw Filozofii, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1955, s. 95.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

143

y, sferyczny ksztat cia niebieskich oraz ich doskonae, koliste orbity.


Arystotelesowski Bg to narcyz, ktry spdza wieczno na kontemplacji wasnego pikna, podczas gdy cay Wszechwiat obraca si wok niego. Pod koniec redniowiecza nauka polegaa na dopasowywaniu obserwacji do systemu metafizycznego Arystotelesa. Bacon nie
zaproponowa nowej metody po to, by uwolni nauk od Boga, nie
uwaa bowiem, e kwestia Boga moe w jakikolwiek sposb wstrzymywa rozwj wiedzy. Opracowa natomiast podejcie do bada nad
funkcjonowaniem wiata, ktre opierao si na obserwacji, nie za na
ideach metafizycznych. Brak miejsca nie pozwala nam na analiz pokrewnej, wspczesnej debaty nad tym, czy metoda naukowa w ogle
istnieje, ale ju sam fakt, e taka dyskusja si toczy, wiadczy o tym,
e filozoficzne problemy humanistyki przenikny na grunt nauk przyrodniczych i spoecznych.
Bacon wyodrbni rne kategorie przyczyn zjawisk. Metafizyka
mwi o przyczynach celowych lub ostatecznych, natomiast obserwacje wiata wskazuj na bezporednie przyczyny w sferze empirii. Idei
metafizycznych o tyle nie uznawano za wzajemnie sprzeczne, o ile postrzegano je jako dotyczce innego poziomu dowiadczenia. Z drugiej
strony Bacon wyranie uwaa, e niektre z nich s bdne. Mniej
wicej w tym samym czasie Galileusz doszed do identycznego wniosku w odniesieniu do arystotelesowskiej koncepcji nieba. Metoda naukowa opiera si jednak na paru wielkich zaoeniach metafizycznych,
wywodzcych si z wiary biblijnej: (1) istnieje rzeczywisty, poznawalny zmysowo wiat oraz (2) wiat ten cechuje si pewnym uporzdkowaniem, ktrego przejawy da si opisa i przewidzie w taki sposb,
e mona im nada miano praw. Rnica midzy metafizycznymi
zaoeniami Bacona a scholastykw polega na tym, e te pierwsze nie
obejmuj konkretnych wyjanie dziaania wiata. Wedug Bacona
wiara w Stwrc w aden sposb nie ogranicza tego, do jakich odkry
mog doprowadzi badania w tym zakresie.

144

Harry Poe i Chelsea Mytyk, Od metody naukowej do naturalizmu...

Metafizyczne konotacje naturalizmu


De Vries wolaby, abymy zastanawiajc si nad zastosowaniem terminu naturalizm nie angaowali si w gry jzykowe, jednak sowa s narzdziami sucymi do przekazywania idei i nie mona ich ignorowa. Czy naturalizm mona uzna za metod zdobywania wiedzy naukowej, pozbawion metafizycznych konotacji, z jakimi
to sowo zawsze czono? Rodzina wyrazw natura/naturalny/naturalizm wywodzi si w istocie z tradycji myli zachodniej, nabrzmiaej
ukrytymi filozoficznymi i teologicznymi implikacjami.
Sowo natura to poetycki synonim lub metafora dowiadczalnego zmysowo wiata ma ono liczne metafizyczne konotacje, od ktrych wolny jest bardziej naukowy termin fizyczny. Zwyczaj okrelania fizycznej rzeczywistoci czy materialnego wiata mianem natury
wyrs z alegorycznej poezji szkoy w Chartres. W czasie, gdy arystotelizm przeywa rozkwit, przedstawiciele tej szkoy ywili platoski
pogld na wiat, ktry dominowa przed wiekiem jedenastym. Godzili
oni Ksig Rodzaju z platoskim Timajosem, darzyli szacunkiem
i badali wiat materialny. W ich alegorycznej poezji stworzony porzdek fizycznego wiata nosi zatem miano Natury bogini, ktra na
polecenie Boga koryguje to, co nienaturalne. 17 aciskie sowo natura nie odnosi si do fizycznego wiata jako takiego, lecz do powstawania, charakteru, konstytucji lub kolei rzeczy. 18 Inne pokrewne mu
okrelenia to: natalny, natywno i natywny. Wybrawszy sowo natura jako nazw dla personifikacji porzdku fizycznego, poeci sugerowali, e jego charakterem, kolej rzeczy czy natur jest realizacja
woli Boga.

17

C.S. LEWIS, The Allegory of Love: A Study in Medieval Tradition, Oxford University Press, New York 1958, s. 88. Najwaniejsi poeci z Chartres i ich dziea to: Bernard Silvestris (De Mundi Universitate sive Magacosmos et Microcosmos), Alanus ab Insulis (Anticlaudianus oraz De Planctu Naturae) i Johannes de Altavilla (Architrenius).
18
Por. etymologi tego sowa w: The Compact Edition of the Oxford English Dictionary I, Oxford University Press, New York 1971, s. 1900.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

145

W jzyku angielskim sowo natura, w wielu swoich znaczeniach,


odnosio si do istotnych przymiotw rzeczy, posiadanych przez nie
mocy lub mocy dziaajcych w rzeczach. Definicja sowa natura
w odniesieniu do wiata fizycznego, podana w Oxford English Dictionary, ma wysoce metafizyczny wydwik: Twrcza i regulujca
sia fizyczna, ktrej przypisuje si dziaanie w materialnym wiecie
i ktr uznaje si za bezporedni przyczyn wszystkich jego zjawisk. 19 Wittgenstein naucza, rzecz jasna, e znaczenie sowa okrelane jest przez sposb jego uycia, nie za sownikow definicj.
Dziki zrozumieniu, co naukowcy i inni ludzie maj na myli, odnoszc pojcie natury do fizycznego wiata, moemy zda sobie spraw ze zwizanej z nim nieuwiadomionej skonnoci do mylenia
i mwienia, e natura wykonuje rne dziaania. Natura, jako wiat fizyczny, niczego jednak nie robi. Ona po prostu jest. W naturze zachodz rne zjawiska, ale ona sama nie podejmuje adnej inicjatywy. Po
prostu istnieje.
Wspczesna skonno do mylenia, e natura jest bytem oywionym, nie wywodzi si bezporednio ze redniowiecznej poezji alegorycznej, w ktrej stworzenie po raz pierwszy spersonifikowano jako
Natur. Skonno ta ma rdo raczej w Owieceniu, a spotgowaa j
nowoytna koncepcja racjonalnoci propagowana przez takich metafizykw jak Hegel, Marks, Nietzsche, Spinoza i Leibniz, ktrzy tchnli
w Natur si napdow i cel. Wiek dziewitnasty wypeni Natur
zasad, ktra wedug Gregoryego Thornbury penia funkcj substytutu Boga. 20
Sowo naturalizm wzbogaca pojcie natury o dodatkow tre.
Na pierwszy rzut oka wydawa by si mogo, e niesie ono ze sob
ide obiektywizmu, ale jest wprost przeciwnie. Naturalizm to pogld
filozoficzny, w myl ktrego wszystkie zjawiska mona wyjani wycznie za pomoc naturalnych czy fizycznych przyczyn, bez ucie19
20

The Compact Edition, s. 1900.

Za t uwag Harry Lee Poe jest wdziczny Gregoryemu Thornbury, z ktrym regularnie prowadzi dyskusje.

146

Harry Poe i Chelsea Mytyk, Od metody naukowej do naturalizmu...

kania si do wyjanie metafizycznych. Zauwamy, e naturalizm


wcale nie oferuje pomocy w badaniu fizycznego wiata. Mwic
o naturalnym stanie czego, mamy na myli normaln konstytucj
rzeczy, czyli rzeczy takie, jakimi s. Pojcie konstytucji czego nie
implikuje jednak, e to co musi mie charakter fizyczny. Aby otrzyma pogld, zgodnie z ktrym wyjanienie naturalistyczne wyczerpuje wszystko, co mona powiedzie o danej rzeczy, naley doda
inne rozrnienie oddzieli to, co naturalne, od tego, co duchowe.
Metoda naukowa ju od dawna opiera si na zaoeniu, e nauka
zajmuje si jedynie badaniem wiata fizycznego i tym, czego mona
dowiedzie si na podstawie obserwacji zjawisk fizycznych. Naturalizm nie wnosi do metody naukowej niczego, co i tak nie ograniczaoby ju nauki do badania takich zjawisk. Gosi natomiast, e przyczyny
naturalne czy fizyczne tumacz wszystkie zjawiska, e tylko naukowa analiza danego zagadnienia prowadzi do uzasadnionych rozwiza
oraz e empiryzm (goszcy, i wiedza zdobywana jest drog dowiadczenia zmysowego) to jedyna uprawniona forma wiedzy. Problem z naturalizmem polega na tym, e w aden sposb nie przyczynia si do rozwoju wiedzy naukowej i zniechca do zgbiania innych
rodzajw wiedzy.
Bacon dostrzeg, e metafizyczne wyjanienia funkcjonowania
wiata wstrzymuj dalsze dociekania. Pojcie przypadku to wanie
takie wspczesne metafizyczne wyjanienie, przypadek nie naley
jednak do jzyka nauki, lecz do jzyka Las Vegas i Monte Carlo.
W ramach naturalizmu przypadek stanowi znakomite wyjanienie,
poniewa ma zastosowanie w kadej sytuacji. Wyjania wszystko. Jeli wiemy, e co zachodzi przypadkowo, to nie musimy prowadzi
dalszych bada. Nie ma potrzeby poszukiwa jakiego nieznanego
jeszcze mechanizmu. Zdarzenie przypadkowe nie ma przyczyny. Nauka zajmuje si jednak odkrywaniem przyczyn nawet tych, ktre
le u podstaw zdarze losowych. W tym wzgldzie przyjcie istnienia Boga znacznie bardziej przyczynia si do rozwoju nauki ni zaoenie dziaania przypadku. Bg zapewnia podstaw dla uporzdkowa-

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

147

nia i regularnoci, ktre mona odkrywa w wiecie fizycznym. Przypadek, z drugiej strony, to przyczyna celowa, ktra peni rwnie
funkcj przyczyny sprawczej stanowi metafizyczne wyjanienie fizycznych zjawisk!
Naturalizm metodologiczny sugeruje, e badania naukowe naley
prowadzi w zgodzie z zaoeniem, i Bg nie odgrywa adnej roli
w wiecie fizycznym. Jeeli jednak metoda naukowa sprowadza si jedynie do obserwacji i opisu fizycznego wiata, to po co w ogle porusza zagadnienie Boga? Przyjmujc naturalizm metodologiczny, naukowiec posikuje si stanowiskiem filozoficznym jako metodologi
obejmujc idee metafizyczne, ktre nie maj istotnego znaczenia dla
badanego problemu naukowego.

Eksperyment
Rozpatrzmy prosty eksperyment naukowy. Chcemy dowiedzie
si, ile way lecy na stole bochenek chleba. Jaki chopiec twierdzi,
e chleb umiecia na stole jego matka. Inne dziecko mwi, e zrobi
to ssiad z mieszkania obok, a jeszcze kto inny przekonuje, e bochenek lea tam zawsze. atwo zauway, e aden z tych moliwych
scenariuszy nie ma wpywu na wag chleba. Nie trzeba zakada, e
kto pooy chleb na stole (teizm lub deizm), ani e chleb by tam zawsze (naturalizm), ani nawet e kto go tam pooy, ale naley way
go tak, jakby zawsze lea na stole (naturalizm metodologiczny). Zwaenie chleba w zgodzie z zaoeniem, e zawsze by na stole (nawet
jeli uwaamy, e kto go tam umieci), nie ma adnego wpywu na
wynik waenia.
Sowo natura to poetycki synonim lub metafora dowiadczalnego zmysowo wiata. Suyo take jako jego alegoryczna personifikacja, utosamiajca rzeczywisto fizyczn z bogini Natur. Gdy
w wiekach osiemnastym i dziewitnastym ta personifikacja zyskiwaa
coraz wiksz popularno, nie oznaczaa niczego metafizycznego czy
religijnego, ludzie Zachodu na og nie wierzyli ju bowiem w duchowo boskiego aspektu wiata fizycznego. W wieku dwudziestym, za

148

Harry Poe i Chelsea Mytyk, Od metody naukowej do naturalizmu...

spraw przecicia si ruchu ekologicznego, skrajnej teologii feministycznej wraz z towarzyszcym jej odrodzeniem kultu bogini matki,
jak rwnie skonnoci do przypisywania procesowi ewolucji woli
oraz zdolnoci mylenia i podejmowania decyzji, doszo jednak do ponownej sakralizacji fizycznego wiata.
Jak na ironi, owa resakralizacja zbiega si w czasie ze mierci
poezji w szeroko rozumianej kulturze Zachodu. Ludzie piszcy poezj
dla siebie i nielicznych elit wci stanowi margines spoeczestwa,
za masy nie czerpi ju przyjemnoci z kontemplowania poezji. Ju
jej nie rozumiej. Nie przemawia do nich. Umiejtno rachowania
i zdolno obserwacji jego runo byo biae niczym nieg *
to dwa aspekty jednej caoci. Nauka polega na symbolicznej reprezentacji i analogii. mier wyobrani poetyckiej i zastpienie jej such, rzeczow dosownoci nie ubogaca nauki.
Naturalizm zdominowa liberaln teologi na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku, kiedy to uczeni poszukiwali naturalistycznych wyjanie dla zjawisk religijnych. W badaniach biblijnych
pojawia si skonno do naturalistycznego wyjaniania cudw, proroctw, objawie, wcielenia Chrystusa i caej gamy innych chrzecijaskich wierze. Naturalizm przeczy temu, by jakikolwiek transcendentny byt dziaa w dowiadczalnym zmysowo wiecie. Z tego powodu
naturalizm cile wie si z filozoficznym materializmem, goszcym, e istnieje tylko wiat materialny.
Czy naturalizm metodologiczny posuwa nauk naprzd? Czy naley oczekiwa od ateistw, by przyjli metodologiczny agnostycyzm,
dziki ktremu mogliby zachowa obiektywizm w pracy naukowej?
Nie byoby to dobre rozwizanie, poniewa podobnie jak w przypadku naturalizmu metodologicznego do metody naukowej niepotrzebnie wprowadzano by tym samym kwesti Boga.
*
(Przyp. tum.) Jest to fragment dziewitnastowiecznej amerykaskiej rymowanki przedszkolnej i szkolnej Mary Had a Little Lamb. Autorzy odnosz si zapewne do przekonania,
e rymowanki i muzyka pomagaj uczniom rozwija wyobrani przestrzenn, dziki czemu
atwiej przyswajaj wiedz z zakresu matematyki i nauk przyrodniczych.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

149

W pogldach Richarda Dawkinsa i innych podobnych mu ludzi


mona dostrzec przekonanie, e jeli zjawisko zostao opisane, to je
wyjaniono. Przechodz oni od naturalizmu metodologicznego do materializmu metodologicznego, ktry w jeszcze wikszym stopniu odbiega od metody naukowej. Podczas gdy metoda ta ogranicza si do
tego, co mona empirycznie zaobserwowa w naturze, naturalizm metodologiczny zakada, e to, co wydarza si w empirycznie obserwowalnym wiecie, jest wszystkim, co da si pozna, lub wszystkim, co
moe przyczyni si do zrozumienia danego zjawiska. Co wicej, ludzie sabo znajcy si na filozofii odnosz wraenie, e naturalizm jest
prawdziwy i e to wanie on ley u podstaw nauki.
Dawkins popenia ten bd w Bogu urojonym, * gdzie na podstawie teorii, ktr nakada na fakty przed ich sprawdzeniem, z gry
okrela, czego mona dowiedzie si na temat wiata. Tak sam metod posuyli si przeciwnicy Galileusza, ktrzy naoyli teori Arystotelesa na wszystkie dane zdobyte dziki obserwacjom nieba. Taki
sam bd Bacon skrytykowa w dziele Novum Organum, w ktrym
wyoy swoj koncepcj metody naukowej. Bacon doskonale rozumia, e to nie teologia stanowi ogromne zagroenie dla wiedzy naukowej (teologia ma przecie inny przedmiot bada), lecz filozofia,
bowiem ustanowia ona schematy mylenia, w wietle ktrych ludzie,
nie bdc tego wiadomi, postrzegaj wiat.
Propozycja de Vriesa, aby utosami nauk z naturalizmem metodologicznym, wynika z dobrych intencji i dotyka powanego problemu, majcego rdo w kreacjonizmie naukowym oraz w stanowisku,
ktre nazwalimy ewolucjonistycznym scjentyzmem. Tym chrzecijanom, ktrzy dosownie interpretujc rne fragmenty Biblii upatruj
tam wskazania bezporednich przyczyn, podejcie de Vriesa uzmysawia, e nauka zajmuje si wycznie tym, co mona odkry dziki badaniu fizycznego wiata. Tym za, ktrzy na podstawie bezporednich
przyczyn wnioskuj, e istnieje tylko wiat fizyczny, pogld de Vriesa
*
(Przyp. tum.) Richard DAWKINS, Bg urojony, prze. Piotr Szwajcer, Wydawnictwo
CiS, Warszawa 2007.

150

Harry Poe i Chelsea Mytyk, Od metody naukowej do naturalizmu...

uwiadamia, e naturalizm jest jedynie metod bada. Niestety, aden


z tych obozw nie zwraca uwagi na to, co de Vries rozumie pod pojciem naturalizmu metodologicznego. Kreacjonici naukowi s wierni
hermeneutyce zgodnej z ich wiar i najpewniej nie porzuc swojego
stanowiska na rzecz naturalizmu metodologicznego, chyba e uda si
wykaza, e ich interpretacja Biblii jest bdna. Natomiast ludzie pokroju Dawkinsa, ktrzy pozostaj wierni naturalizmowi (oraz materializmowi i ateizmowi), nie sprowadz naturalizmu do zwykej metody,
wierz bowiem, e jest to najlepsze ujcie rzeczywistoci.
Naturalizm metodologiczny nie uwalnia nauki od restrykcyjnych
wyjanie metafizycznych, lecz wzmacnia status naturalizmu jako
waciwego metafizycznego wyjanienia. A jeli metoda naukowa
opiera si na naturalizmie, to naturalizm musi by prawdziwy. Ten tok
rozumowania opisaa Barbara Forrest. Sugeruje ona, e filozoficzny
naturalizm jest ide czysto metafizyczn, podczas gdy naturalizm de
Vriesa to take epistemologia. Jeli przyczynowo nadnaturalna istnieje, to naturalizm metodologiczny jest do przyjcia. Z drugiej strony, jeeli ostateczn przyczyn jest natura, to niezalena metoda nie
jest konieczna, gdy naturalizm filozoficzny stanowi jedyn logiczn
moliwo. A skoro naukowcy nie znaleli adnych empirycznych
wiadectw nadnaturalnych zjawisk lub oddziaywa, to jako najbardziej logiczny wniosek naley przyj, e filozoficzny naturalizm ma
lepsze uzasadnienie. 21
Podstaw metody naukowej nie jest oczywicie ani naturalizm, ani
adna inna metafizyka. U jej podstaw ley metafizyczny neutralizm.
Naukowcy powinni o tym pamita wanie z tego powodu, e wbrew
zaoeniom ideau owieceniowego, midzy tym, co fizyczne, a tym,
co metafizyczne, nie istnieje bezkresna, nieprzekraczalna przepa.
Teici i ateici atwo te dwie sfery myl i mieszaj. W sferze metafizycznej poruszamy si niestety do nieporadnie. Mimo i wiksza
cz ludzkiego dowiadczenia ma charakter umysowy, bardziej
21
Por. Barbara FORREST, Methodological Naturalism and Philosophical Naturalism:
Clarifying the Connection, Philosophy, Winter 2000, vol. 3, no. 2, s. 7-29.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

151

wiadomi jestemy wasnej fizycznoci. Fizyczno definiujemy najczciej na podstawie pogldw metafizycznych, jednak robimy to dopiero wtedy, gdy w wietle ustalonych wczeniej przekona na temat
tego, czym jest fizyczno, zdefiniujemy najpierw to, co metafizyczne.
Potrzebujemy zatem rygorystycznej metody naukowej. Filozofowie
mog natomiast wsplnie z naukowcami bada zwizek (o ile taki istnieje) midzy tymi dwiema sferami fizyczn i metafizyczn.
W eseju powiconym analizie kilku ksiek na temat nauki i religii ktrych autorami s teici Owen Gingerich i Francis Collins
oraz ateici Daniel Dennett i Richard Dawkins Cornelia Dean
susznie zauwaya:
W tym momencie wkracza metoda naukowa. Dopki naukowcy s gotowi formuowa hipotezy, opisywa sposb ich testowania, prezentowa dane, wyjania sposb ich analizy oraz pynce std wnioski, nie powinno mie znaczenia,
czy modl si do Zeusa, Jahwe, Wrki Zbuszki czy te do nikogo.
Ich praca bdzie mwi sama za siebie. 22

Harry Lee Poe


i Chelsea Rose Mytyk

22

Cornelia DEAN, Faith, Reason, God and Other Imponderables, The New York Times,
25 July 2006, http://www.nytimes.com/2006/07/25/science/25books.html?_r=3&pagewanted
=all (26.01.2010).

You might also like