You are on page 1of 162

I Wasim, Masinisa,

Masiba, Dihya d yemma-tsen.


I akk wid zizen fell-ane$
d wid i$ef nekkni zizit.
I wid akk yesselmaden d wid ilemmden
tutlayt tamazi$t.

Tazwart
I wakken ad nernu asurif nniven $er zdat, assa, ad
nessenked amahil d amaynut. Adlis-a, d yiwen wallal i
d-nga ger ifassen n yal win yeb$an ad yesnerni aswir-is,
di tutlayt. D anelmad, d aselmad ne$ d wayev, nessaram
kan ad t-afen d tagnit i usilqey n tmusniwin-nsen.
Si tazwara, tu$ neb$a-t ad yili d ummid daymi ara tafev
deg-s, a gma ne$ a weltma, aas yixfawen i igebren
tibuda, ilugan d isegziyen s imedyaten d waas tfelwiyin.
S waya, nerev ad as-nefk yiwen wudem atrar i umahil i
d-nessewjed. Ma tella kra n tuccva tafessast ara d-ibanen
deg-s, ad a$-tili kan d tamsirt i uzekka.
I usihrew n tegzi d usemres, nefka-d azal n yal awal
amazi$ s tutlayt tafransist. Si tama, nesfallat akken ad
yefk waya, ugar ufud i waas n yemdanen; si tama
nniven, neb$a ad yili d aseb$es i wiyev, i tu$alin $er
tutlayt-nsen ne$ i usekfel n Tmazi$t.
Neqqar, nekkni s Leqbayel Ad temlil tasa d wi ay
turew. Asirem-nne$ d akken ad yaf wedlis-nne$ amviqis, ama deg u$erbaz, di twacult, di tmarit ne$ di yal
tamkarvit

Tt@
Xvx x y|? tx wtttzx? wx tt? xx
tx wy|? t t xt| wx vx x tzx x
x xx t|A
i | vvx wx x |xt? x t |z||x?
x x txt? xx|zt |xx |x t t
tzx wx [x |ux? x {t| x wxtx wx wx
wxxx x ux w|A
T vx xyyx? tyw|xx wx vt|tvx? vx |x
x x x |wtA ct v| w tzx y|? t
xv tzx w Ytt|A Wx x|vt| x wx |tx
wx xxt w x|x ztt|vt w? wt vxx
tzxA
at|? wx xyy vxt|x? wx x t? t|x
t xxx w|yy|v? x tyt|x t||t| wx
z|x t|| x wx xx | ttt|x xtA
_x vw wx yt| ut wx tv|x x wx zx
|xx tt|z{xA

Prsentation :

Cet ouvrage se veut un manuel gnral et pratique de


langue amazighe. On y trouve des dfinitions et des rgles
soutenues par des exemples clairs et diversifis ainsi que
des tableaux explicatifs pour une meilleure assimilation
de lusager. Le mot y est prsent dans ses diffrentes
classes et formes. Les types de phrases, les noncs et
les propositions y sont tudis.
Avec ce travail, la morphologie et la syntaxe de la
langue du regrett Mouloud Mammeri ne sera un secret
pour personne. Il renferme les diffrentes mthodes
danalyses : grammaticale, logique et littraire. Cette
tude de Tamazi$t est faite en Tamazi$t, avec une
terminologie en Franais pour un meilleur profit. Elle
comporte onze (11) parties :

Le nom et ladjectif qualificatif.


Le verbe et sa conjugaison.
La drivation.
Les pronoms.
Les prpositions, les conjonctions et les adverbes.
Les nombres et leurs drivs.
La ponctuation.

Les fonctions nominales.


Les temps verbaux
La phrase et la proposition.
Lanalyse.

Etant enseignant de Tamazi$t, lauteur compte investir


son exprience acquise sur le terrain pour ventuellement
tenter de rpondre aux besoins et exigences du domaine.
Pour donner un lan notre langue ancestrale, des tudes
de ce genre son indispensables. Nous voulons la propulser
dans le concert des langues vivantes modernes et
personne ne le fera notre place.
Un espace gographique vaste et trs important existe :
TAMAZGHA.
Des
communauts
amazighes
trs
importantes vivent en Europe et en Amrique, avec
parfois un statut des plus respectables. Ne pourront-elles
pas contribuer la ralisation du rve de millions
dHommes Libres ? Et ne pourra-t-on pas profiter des
moyens modernes de la technologie, comme linformatique
et lInternet ? Le proverbe ne dit-il pas qu Il ny a pas
meilleur messager que soi .

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

IXEF I : ISEM D YEGLEM

LE NOM ET LADJECTIF QUALIFICATIF

ISEM
LE NOM

Isem d awal ameskil yemmalen amdan, a$ersiw ne$ ta$awsa. Isem


n t$awsa yezmer ad yili d akmam ne$ d amadwan. Isem akmam d
win yerzan ayen iwumi nettulfu: i nerr, i nettaaf, i izemren ad
yers $ef tfekka-nne$ (avu). Si ama nniven, isem amadwan d ayen i
d-izerrin deg walla$, ur nezmir ad t-ner ne$ ad t-neef
Imedyaten
Amdan
A$ersiw
Ta$awsa

Taqcict
Yuba
Kahina

Uccen
Aruy
Izinzer

AKMAM

AMADWAN

Adlis
Tagut
Akal

Tilelli
Tameddit
Axemmem

Isem amatu:
Le nom commun

Isem amatu d isem i izemren ad imel aas t$awsiwin ne$ tgemsin i


yettemcabin.
Md:: agellid, acennay, taselmadt (d tigemsin).
Adrar, taftist, adfel ( d ti$awsiwin).

Isem uzzig:
Le nom propre

Isem uzzig d isem yerzan yiwet tegmest, yiwet t$awsa ne$ aas;
ma sant yiwet tmagit i ur nettbeddil ara.
Md : Masensen, Iflisen, Baya (d ismawen uzzigen mmalen
tigemsin).

13

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

Aheggar,Tici, Mizrana (d ismawen uzzigen mmalen


ti$awsiwin).
Tamawt:
Ismawen uzzigen ttarun akk s usekkil ameqqran, di tazwara.

Ismawen uddisen:
Les noms composs

Llan yismawen uddisen yedduklen, d yiwen wawal (amagraman),


wiyev qqimen deg-sen iferdisen akken llan (tislit n waman).
Gar-asen, ad naf ismawen uddisen i yettwassnen di tutlayt n yalass.
Md:: Ibiw n yilef
d im$i.
Aksum n wuglan
d ta$awsa.
Tinejdemt n liv
d a$ersiw.
Si tama nniven, llan yismawen i d-yekkan si tutlayt talatinit d
yismawen ussnanen imaynuten.
Md: :Adikaliter
mraw ilitren.

Akilumiter
Tasnakta
Tasnilsit

agim imitren.
tussna + tikti.
tussna + iles (tutlayt).

Tuddsa s bu:
Bu terurt (amalay) : M terurt (unti).
Burekku (bu + rekku); tabuzewwa$t ( bu + azewwa$ di taggara n
wunti).
Tuddsa s Ayt, At (iderman):

At ebbas, Ayt Yeya Musa, At Zmenzer

14

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

Ismawen n Trakalt:
Les noms de gographie

Ismawen n trakalt d ismawen uzzigen yerzan timura, tuddar,


timdinin, idurar, isaffen
Md:Tizi Wezzu, Tizi ennif, Tawrirt n Musa, I$il (n) li

Tafelwit n yismawen uddisen:


Tableau de noms composes

Iferdisen n
tuddsa
Isem + isem

Isem +
iglem
Amyag +
isem

Im$an

Ti$awsiwin

Iles ufunas
Ibiw n yilef
Ameu$ n yilef
Tu$mest n tem$art
Aberquq n ta$avt
Abelluv urumi
Taduvt n wulli
Tivt n tejqa
Asennan n we$yul
Arir n yigran
Fudel$em
Ajanjal aberrani
A$anim arab

Aman n tasa

Amagraman
idelmum

Amager isaffen
Cuff mejjir

I$ersiwen

A$yul n lexla
Tinejdemt n liv

Amergu amezda$
Aqelqul azegzaw
Amcic aqerun

15

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

Ismawen n timmarewt:
Les noms de parent

Ismawen n timmarewt rzan imeslaven n twacult ne$ imdanen


yettemyilin. Aas yismawen n timmarewt ur sin ara ti$ri
tamezwarut: Baba, yemma, gma, weltma, dadda, nanna.
Ismawen emmi, emmti, xali, xalti, jeddi, jida; kkan-d si tutlayt
tarabt.

Tafelwit n yismawen n timmarewt:


Tableau des noms de parent

AMALAY
Asuf
asget
jeddi
baba
gma

UNTI
asuf

Asget

ijedditen
ibabaten
ayetma, atmaten,
ayetmaten
idaddaten

jida, setti
yemma
weltma
nanna

tijidatin, tisettitin
tiyemmatin
yessetma,
tiyessetmatin
tinannatin

arraw

yelli

yessi

arraw n gma

yelli-s n gma

yessi-s n gma

ayyawen
arraw n weltma

tayyawt
yelli-s n weltma

Tayyawin
yessi-s n weltma

mmi-s n
mmi
mmi-s n
yelli
emmi

arraw n mmi

yelli-s n mmi

yessi-s n mmi

arraw n yelli

yelli-s n yelli

yessi-s n yelli

mumi

emmti

mumati

xali

xwali

xalti

Xwalati

dada
mmi,
memmi
mmi-s n
gma
ayyaw
mmi-s n
weltma

16

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

mmi-s n
emmi
mmi-s n
xali
argaz n
emmti
argaz n
xalti
argaz n
yemma
am$ar
argaz

arraw n emmi

yelli-s n emmi

yessi-s n emmi

arraw n xali

yelli-s n xali

yessi-s n xali

irgazen n
mumati
irgazen n xwalati

tameut n emmi

tilawin n mumi

tameut n xali

tilawin n xwali

tameut n baba

tilawin n baba

im$aren
irgazen

tam$art
tameut

tim$arin
tilawin

alwes
aslif
arbib

ilewsan
islifen
irbiben

talwest
taslift
tarbibt

tilewsatin
tislifin
tirbibin

mmi-s n
welwes
mmi-s n
telwest

arraw n welwes

yelli-s n welwes

yessi-s n welwes

arraw n telwest

yelli-s n telwest

yessi-s n telwest

takna

takniwin

arraw n takna

yelli-s n takna

yessi-s n takna

ivewlan

tavewwalt

tivewlatin

mmi-s n
takna
avewwal

TALIWIN N YISEM:
Les formes du nom

S umata, isem $ur-s snat tewsatin, sin yemvanen d sin waddaden:


Snat tewsatin:
Deux genres

-Amalay::Aqcic, awtul, axxam.


-Unti: Taqcict, tawtult, taxxamt.

17

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

Sin yemvanen:
Deux nombres

-Asuf: Anelmad, tamurt, afus.


-Asget: Inelmaden, timura, ifassen.
Sin waddaden:
Deux tats

-Addad ilelli: Anelmad yura.


-Addad amaruz: Yura unelmad.
1. Tawsit:
Le genre

Amalay izewwir s te$ri: iles, udem, amger; maca llant tsuraf anida
izewwir s tergalt: dadda, bururu. Llan kra yismawen san kan yiwet
tewsit:
a- d amalay kan : imi, adlis.
b- d unti kan: tawla, tunt.
Asile$ n wunti:
Formation du fminin

S umata, yettili usile$ n wunti, s t di tazwara d taggara t-----t,


md: ilef / tileft. Si tama nniven llant tal$iwin tiyev i usile$ n wunti:
t di tazwara, wt di taggara, md: ameksa / tameksawt.
t di tazwara, yt di taggara, md: a$erda / ta$erdayt.
t di tazwara, ct di taggara, md: avad / tavadect.
t di tazwara, ti$ri a di taggara, md: agaref / tagarfa.
t di tazwara, ti$ri i di taggara, md: asusem / tasusmi.

18

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

Tamawt:
Di kra yismawen, unti izewwir s usekkil nniven: ulli (yezwar s te$ri
u), lmut ( yezwar s tergalt nniven).
Inumak n wunti:
Les sens du fminin

Unti yessenfalay asimey (asemi), tawtemt ne$ tayant.


a- Asimey (asemi):

Aqejjir / taqejjirt, aqemmuc / taqemmuct.


b- Tawtemt:

Aselway / taselwayt, aydi / taydit, itbir / titbirt.

c- Tayant (yiwet seg waas):

Ifires / tifirest, azemmur / tazemmurt.


Tamawt:
Llan yismawen ideg mgaraden wunti d umalay, deg uar.
Imedyaten: azger tafunast (zgr fns)
iiqel tasekkurt (ql skr)
2. -Amvan:
Le nombre

a-asuf: deg-s yiwen wemdan, u$ersiw ne$ yiwet t$awsa.


b-asget::deg-s aas (ugar n yiwen) yemdanen, i$ersiwen ne$
t$awsiwin.
Asuf
Asget
Amdan
Argaz
Irgazen
A$ersiw
Awtul
Iwtal
Ta$awsa
Adrar
Idurar

19

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

Tamawt:
Llan yismawen i yesan kan yiwen wemvan:
a - d asuf kan: temlel, talwit.
b - d asget kan: aman, imetman, tuccanin (im$i).
Asile$ n wesget:
Formation du pluriel

Xas yettili ubeddel n te$ri tamezwarut, annect-a ur igeddez ara i


usile$ n wesget. Asile$ n wesget yettili:
1- S tehrayt:

Ilef / ilfan, tileft / tilfatin.

2- S temlellit::
Amcic / imcac, tamcict / timcac.
3- S temlellit d tehrayt::
Izimer / izamaren, tizimert / tizamarin.
4- D amalay:(yeffe$ $ef ulugen)gen):
Ass / ussan, timmi / tammiwin.
Tamawt:
Ismawen ijenaven i d-yusan si tutlayt tarabt yeqqimen di tal$a-nsen
tamezwarut, tt$iman di tal$a-nsen n wesget taqburt ne$ ttbeddilen am
wacemma:
lhemm lehmum
ddwa ddwawi
loar loiran
lbir
lebyur

20

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

Ti$ri tamezwarut:
La voyelle initiale

Ti$ri tamezwarut, ger wasuf d wesget, tettili akka:


Ti$ri
ta1ut

Tahrayt

Tamlellit

Tamlellit d
tehrayt

ai

axxam/ixxamen

afrux/ifrax

abrid/iberdan

ii

iger/igran

tiddest/tiddas

ibiw/ibawen

aa

addad/addaden

Amalay

tarda/tardiwin

au

ass/ussan

ia

iccer/accaren

iu

iv/uvan

Tal$iwin tigejdanin n wesget:


Formes principales du pluriel

Tal$iwin usile$ n wesget ggtent, llant 04 tal$iwin tigejdanin


qqnent-d $ur-sent aas n tiyev:

21

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

Asget s tehrayt:
Pluriel avec dsinence

Amalay Unti
an
atin

en

in

awen

awin

iwen

iwin

wen

win

ten

tin

yen

yin

n,en+tussda

Imedyaten

alwes / ilewsan, talwest / tilewsatin


ilef / ilfan, tileft / tilfatin
ugel / uglan, tulmut / tulmatin
aselmad/iselmaden, taselmadt/tiselmadin
igellil / igellilen, tigellilt / tigellilin
uday / udayen, tudayt / tudayin
ilem / ilmawen, tilemt / tilmawin
udem / udmawen
afer / afriwen, ti$irdemt / ti$iredmiwin
ameksa/imeksawen, tamusni/timusniwin
ifiri / ifiriwen, tidi / tidiwin
igi / igiten
adda / addaten
acenwi / icenwiyen, tacenwit / ticenwiyin
unti / untiyen, tuntit / tuntiyin
azara / izaran
avar / ivarren

22

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Asget s temlellit:
Pluriel avec alternance

Tamlellit
a / i-a
a / iwa

Amedya

tamart / timira
tala / tiliwa

e / u-a

tagest / tigusa

i / a(y)
i / (y)a
i / (w)a

targit / tirga
tasirt / tisyar
tigi / tiegwa

---a
---w

taluft / tilufa
targa / tiregwa

a-a / u-a
a-e / i-a
a-e / u-a

asalas / isulas
asakwen / isikwan
amayeg / imuyag

a-i / i-a
tamazirt / timizar
a-i / u-a(y) tacacit / ticucay
a-u / u-a

asaru / isura

i-e / i-(w)a idikel / idikwal


i-e / u-a
igider / igudar
i-a / u-a
azital / izutal
u-e / u-a

asumer / isumar

23

ISEM D YEGLEM

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


-a / u-a

ISEM D YEGLEM

adrar / idurar

Tussda / w tasevva / tisevwa


Asget s temlellit d tehrayt:
Pluriel avec alternance et dsinence

Tamlellit
a / iwin
a / win
a / u-an
a / en, in

Amedya

i / an, atin
i /a-en
i / awen, awin
i / an, atin
i / aS-en, a-tin

isli / islan, tislit / tislatin


ibiw / ibawen
inebgi / inebgawen, tinebgit / tinebgawin
azniq / izenqan, tazniqt / tizenqatin
i$il / i$allen, ti$ilt / ti$altin

u / an, atin
u / awen
u / an, atin
u / in
u / aS-en

aulfu / iulfan, tulmut / tulmatin


usu / usawen
amzur / imezran, tamzurt / timezratin
ta$rudt / ti$erdin
afus / ifassen

i-e/ a-a-en,a-a-in

izimer / izamaren, tizimert / tizamarin

Sa / -San
Si / -Swan
Su /-Sen, - Sin
S / -Swan

avewwal / ivewlan, tavewwalt / tivewlatin


igenni / igenwan
awevvuf / iwevfen, tawevvuft / tiwevfin
aekka / iekwan

tabarda / tibardiwin
tamilla / timillwin
aar / iuran
aekkaz / iekkzen, taekkazt / tiekkzin

Tamawt: S d asekkil ussid.

24

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

-S d tukksa n tussda.
3- Addad:
Ltat

Addaden d tal$iwin i yezmer ad yesu yisem ne$ awal nniven ilmend


n wadeg-is (n wemkan-is), di tefyirt d wawalen i t-isuman.
a. Addad ilelli:
Ltat libre

Addad ilelli d tal$a tamagnut n yisem ideg ur yuriz ara $er kra n
wawal nniven s ususru. Md : Tagrest tekfa.
b. Addad amaruz:
Ltat li (annexion)
Addad amaruz d tal$a n yisem yurzen s ususru $er wawal i yevfer. S
umata, yettili ubeddel di te$ri tamezwarut, maca, tikwal, ur d-yettili
ara ubeddel.
Addad ilelli
Addad amaruz

Tagrest tekfa.
Ass yuli.
Tafsut ad d-tas.

Tekfa tegrest
Yuli wass.
Ad d-tas tefsut.

Ti$ri tamezwarut:
La voyelle initiale

Yettili-d wemgired ger sin waddaden, akka:


Tal$a
wa
we
u
i
yi
ye
i

Amalay

asif / wasif
abrid / webrid
afus / ufus
iles / yiles
iqcer / yeqcer
igenni / igenni

Tal$a
ta
ta
te
t
ti
ti
te
t

25

Unti

taga / taga
tamsirt / temsirt
tamurt / tmurt
tileft / tileft
tiqcert / teqcert
tilelli / tlelli

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


u

tu

ulmu / wulmu

ISEM D YEGLEM
tu
te

tu
te

tulmut / tulmut
temlel / temlel

Tamawt:
-Amalay ibeddun s u, yettu$al wu , di tazwara-s, deg waddad
amaruz.
-Unti ibeddun s tu ne$ s te, ur yettbeddil ara deg waddad amaruz.
Ismawen irmeskilen n waddad:
Noms tat invariable

Tuget n yismawen irmeskilen n waddad d ijenaven, kkan-d si


tutlayin nniven, ur ttumaz$en ara. Aas gar-asen zewwiren s te$ri
maca ur llin ara d imalayen. Daymi ur zmiren ara ad beddlen.
Neqqar-asen: Ismawen irmeskilen n waddad.
Imedyaten:
a / a:
Albanya / Albanya, Amestirdam / Amestirdam.
i / i:
Iran / Iran, Izmir / Izmir.
u / u:
Usetralya / Usetralya, Urugway / Urugway.
Targalt: Maser / Maser, Kanada / Kanada.
Melmi yettili waddad amaruz?
Cas dexistence de ltat dannexion

Yettili wawal deg waddad amaruz mi ara yesu yiwet si twuriwin-a:


1. Asemmad arusrid-------Tura tabrat i tselmadt.
2. Asemmad anez$an:
n wadeg-----------Yegzem webrid, di Delles.
n wakud-----------Ixeddem Yuba, deg yiv.
n t$ara-------------Zegren abrid, s tazzla.
n yeswi------------U$en-d azger i tmecrevt.

26

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

n tmentilt----------Yekkaw si fad.

3. Asemmad asegzay amaruz:


umeggay------------Ugment tullas aman.
n wubdir-------------Yegzem webrid di Delles.
n wuddid n wemyag usrid---Tura-tt, tebrat-nni.
n wuddid n wemyag arusrid-Yefka-as uselmad adlis,

unelmad.

n wuddid n tenze$t-Tga deg-s aman, tecmuxt.


n yisem--------------D Masil, umenzu.
n yeglem------------D tiberkanin, wallen-is.
n wemqim----------D wa, unemhal.
n wuddid n wesnekdan-Ha-t, webrid.
n wuddid usestan--Anida-tt, tsarut?

4. Asemmad agucclan:
n yisem---------------Neswa aman n tala.
umernu---------------Ufgen aas izivav.
n yeglem-------------Qasi d unciw uqerru.
n wemqim-----------D wid n tala i neswa.
n wemvan------------D iger n sin watmaten.
Tamawt:
Tinza$ ar, war (bla), s (n tnila) d s$ur , sselkament addad ilelli.
Melmi yettili waddad ilelli?
Cas dexistence de ltat libre

Yettili wawal deg waddad ilelli ma ur yelli waruz deg ususru gar-as d
wawal nniven i t-yezwaren. Tiwuriwin n waddad ilelli d ti:

27

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

1- Asemmad usrid:-----------Yeswa wemcic aman.


2- Asemmad war tanze$t:
n wadeg----------------Qqim, dinna.
n wakud----------------Ad d-asen, tameddit.
n t$ara------------------La yettugir, timendeffirt.
n tesmekta-------------Tewzen tfeqqust-a

akilugram.

uzegzi------------------Ixeddem axeddim igerrzen.

3- Asemmad asegzay ilelli:


umeggay---------------Tullas ugment aman.
n wubdir---------------Amakar yettwaef.
n wuddid n wemyag usrid--Tabrat-nni, tura-tt.
n wuddid n wemyag arusrid-Anelmad, yefka-as

uselmad adlis.

n wuddid n tenze$t----Tacmuxt, tga deg-s aman.


n yisem-----------------Amenzu d Masil.
n yeglem---------------Allen-is d tiberkanin.
n wemqim-------------Anemhal d wa.
n wuddid n wesnekdan-Abrid ha-t.
n wuddid usestan-----Tasarut anida-tt?

4- Asemmad ilelli usiwel:----Aksil, gma, yeqqar di


Bumerdas.
----Kker, Linda, ad teev imensi.
5- Isemmaden inez$anen i sselkament tenza$ ar, war, s (n
tnila):
--Azzel ar aseklu-inna.

28

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

--As-d s axxam.
--Itett war tiflewt.
I G L E M (ARBIB):
Ladjectif qualificatif

Iglem d awal ameskil i yemmalen ta$ara n yisem ne$ amek iga. Iglem
yevvafar uglim deg wemvan d tewsit, md:

Am$ar afermac.
uglim iglem
asuf amalayiasuf amalay

Im$aren ifermacen.
uglim iglem
asget amalayiasget amalay

Tim$arin tifermacin.
uglim
iglem
asget unti i asget unti

TALIWIN N YEGLEM:
Formes de ladj. qualificatif

Iglem am yisem, yezmer ad yesu snat tewsatin, sin yemvanen d


sin waddaden:
a) -Snat tewsatin
-Amalay: Amcic amellal.
-Unti: Tamcict tamellalt.
b) -Sin yemvanen:
-Asuf: Amcic amellal.
-Asget::Imcac imellalen.
c) -Sin waddaden:
-Addad ilelli: Aqerru aberkan.
-Addad amaruz: Aqerru uberkan.
Unti n yeglem:
Le fminin de ladj. qualificatif

Unti n yeglem yettili s tmerna n t n wunti di tazwara d taggara:

amellal / tamellalt, uzyin / tuzyint, imseggem / timseggemt.

29

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

Asget n yeglem:
Le pluriel de ladj. qualificatif

Yettili usile$ n wesget n yeglem s tehrayt ne$ s temlellit .


Imedyaten:
a-S tehrayt:

Afessas / ifessasen, tafessast / tifessasin.

b-S temlellit:

Aneggaru / ineggura, taneggarut / tineggura.

Addad amaruz n yeglem:


Ltat dannexion de ladj. qualificatif

S umata, yettili waddad amaruz n yeglem am waddad amaruz deg


yisem:
Tal$a
awe
au
iye
ii
uwu

Amalay
aqbur / weqbur
amezwaru/umezwaru
iqburen / yeqburen
imezwura / imezwura
ubrin / wubrin
:

Tal$a
tate
tat
tite
tit
tutu

Unti
taqburt / teqburt
tamezwarut/tmezwarut
tiqburin / teqburin
timezwura / tmezwura
tubrint / tubrint

Tamu$li $ef waddaden:


A propos des tats

Ma nessiked $er tal$iwin n wawalen ad tent-naf skant (bnant) akk


$ef ilugan (d amyag, d isem). Deg wayen yerzan tal$iwin n yisem,
nettaf d akken d isekkilen i isuman ti$ri tamezwarut, deg waddad
ilelli, i yemmalen amek ara tili tal$a n waddad amaruz. Ma ad yili
ubeddel ne$ ala, si tama, ma yella ubeddel amek ara d-yili, si tama
nniven. er tafelwit-a yerzan tal$iwin n sin waddaden:

30

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Ti$ri
tamezwarut
au
awe
awa
ii

i ye
i yi

Tirgalin ivefren
ti$ri tamezwarut

Tisawalin

ISEM D YEGLEM

Imedyaten

yiwet
snat
yiwet
yiwet

3 ne$ ugar
snat ne$ ugar
2 ne$ ugar
3 ne$ ugar

a$erbazu$erbaz
Adrarwedrar
addalwaddal
inelmadeninelmaden

snat
yiwet
targalt
tussidt

snat ne$ ugar

Iwtalyewtal
ilesyiles
Icceryiccer

yiwet ne$ ugar

Udemwudem

uwu

D tidet, llant kra tal$iwin n waddad amaruz deg-sent tisuraf.


Annect-a yesra anadi i tukksa n wuguren: Yessefk ad mmuggen
wumu$en n tsuraf akk i yellan i yal tal$a. Imusnawen ara dyessuff$en imawalen, deg yimal, ilaq-asen ad fken azal i waya.
Amawal Taqbaylit-Tafransist n J.M Dallet d amedya igerrzen.
Tussna yessefk-as ad taf amkan-is i wesnefli d usetrer n tutlayt-nne$,
maca ur ilaq ara ad nbeddel udem i tmeslayt n yal ass i ssnen
yemdanen, i ttmeslayen. D ayen ibanen, mai d asnulfu ara dnesnulfu tutlayt, imi tella $er wegdud.
S waya aql-a$ ur neddi ara deg yiwen webrid d kra n watmatennne$ i d-igan kra isumar anida ttwakksent snat tal$iwin s wazal-nsent
ideg i d-tkeccem te$ri e deg waddad amaruz d tayev ideg ur
tettbeddil ara te$ri i [awe, iye, ii].
Segmi neb$a ad nerez tutlayt-nne$, tamezwarut n tmezwura, ilaq
ad nezwir seg weraz n tgejda i$ef tbedd seg wacal igiman
iseggasen aya. Gar-asent:

31

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ISEM D YEGLEM

Tamsertit d waddad amaruz.


Amside$ ger tal$iwin umalay d wunti, di sin waddaden, ilelli
d umaruz.
Amside$ ger tal$iwin n yisem d tid n wemyag: isekkilen n
tazwara n yisem yellan deg waddad amaruz am imataren
udmawanen n tazwara deg wemyag yeftin.
er imedyaten di tfelwit-a tasrewsant:
AMALAY
isekkilen
isekkilen
isem
amyag
n tazwara
n tazwara
amaruz
yeftin
ye
ye$zer
yegzem
te
yi
yiger
ad yili
ti
i
imensi
ibedd
t
-a
wasif
ad yaf
ta
-u
wudem
yu$al
tu

UNTI
isem
amaruz

amyag
yeftin

te$zert
tidet
tnelmadt
tamurt
tussna

tegzem
ad tili
tbedd
ad taf
tu$al

Alugen:
Mi ara neb$u ad naru isem (ne$ awal nniven) deg waddad-is
amaruz, ad t-nerr d asemmad anez$an s $er:
Aselway $er uselway
Adrar
$er wedrar
Asif
$er wasif
Igenni
$er igenni
Itran
$er yetran
$er yiij
Iij
Uffal
$er wuffal
Tame$ra $er tme$ra
Tamdint $er temdint
Tala
$er tala
Tizi
$er tizi

32

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


Tirget

ISEM D YEGLEM

$er terget

IXEF II: AMYAG:

LE VERBE

Amyag d awal ameskil ifettin. Nettaf deg-s sin yericen:


1-Afeggag:
yegber aar (tirgalin) + ti$ra:
-Aar yemmal anamek.
-Ti$ra mmalent timeri.
2- Imataren:
-Yella umatar udmawan (azwir, adfir): yemmal udem wi$er
yefti wemyag.
-Imataren nniven: mmalen timeri tussidt (amatar n
wussid tt, tussda n tergalt).
Tamawt:
-Deg yemyagen isuddimen rennun-d imataren nniven: n weswa$
(s), n wettwa$ (ttwa, ttu), n wemya$ (my).
Imedyaten:
(Ad) yaru: y : d amatar udmawan.
aru: d afeggag (r d aar), (a-u d ti$ra mmalent
urmir).
Nettemyaru: ne: d amatar udmawan.
tte: d amatar n wussid (amyag yefti $er wurmir ussid).
my: d amatar n wemya$.
aru: d amyag.

33

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

Tal$a taerfit:
La forme simple (linfinitif)

Tal$a taerfit d tal$a n wemyag send ad yefti. D nettat i d tameyant


di tal$iwin n wemyag (ulac deg-s imataren), md: aru, del, kcem,

muqel, ini, sel

Imyagen iluganen d yerluganen:


Les verbes rguliers et irrguliers

Amyag alugan:
Le verbe rgulier

Amyag alugan d amyag ideg tal$a n wurmir temgarad $ef tin n yezri:
md: amyag kcem---urmir:: (ad)yekcem, (ad) kecmen
izri :
yekcem,
kecmen
Amyag arlugan:
Le verbe irrgulier

Amyag arlugan d amyag ideg tal$a n wurmir temgarad $ef tin n yezri:
md: amyag kcem---urmir: (ad) yazzel, (ad) azzlen
izri :
yuzzel,
uzzlen
Imyagen n t$ara:
Les verbes de qualit

Amyag n t$ara d amyag arlugan i yemmalen ta$ara n wubdir ne$


addad-is (amek iga).
Md: Amyag imlul / Mellul wedfel = D amellal wedfel.
Amyag iwzil / Wezzil wass. = D awezzlan wass.

34

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

Tamawt:
Akk imyagen n t$ara nezmer ad d-nessuddem seg-sen igelman:
Ihriw ahrawan, tahrawant, ihrawanen, tihrawanin.
Uzur azuran, tazurant, izuranen, tizuranin
Ifsus
afessas, tafessast, ifessasen, tifessasin.
Zegzew azegzaw, tazegzawt, izegzawen, tizegzawin.
Imyagen isenvanen d yersenvanen :
Les verbes transitifs et intransitifs

Amyag asenvan:
Le verbe transitif

Amyag asenvan d amyag i yettawin (i yesan) asemmad usrid::


Teswa teqcict aman.
md: Amyag sew
Amyag ddem
Yeddem wergaz agelzim.
Amyag arsenvan:
Le verbe intransitif

Amyag arsenvan d amyag ur nettawi ara (ur nesi ara) asemmad


usrid:
Md: Amyag rwel----Awtul yerwel.
Amyag azzel---Aydi yettazzal.
Tamawt:
Llan yemyagen i izemren ad ilin si tama, d isenvanen, si tama nniven,
d irsenvanen:
Md: Yegzem webrid Amyag gzem d arsenvan (Amatar udmawan ye
d ubdir).

35

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

Yegzem wedfel abrid Amyag gzem d asenvan (Amatar udmawan


ye d ameggay).
Timera d tal$iwin:
Llant smuset tmera:

o Izri:
Izri yemmal ayen yezrin ifukk , md: yeffe$, temmut, ne$ra.
o Urmir:
Urmir yemmal tigawt taerfit, md: ad yeffe$, ad temmet, ad

n$er.

o Urmir ussid:
Urmir ussid yemmal tigawt yettalsen ne$ tanumi, md: iteffe$,

la tettmettat, neqqar.

o Anav:
Anav yemmal asendeh (tasunva) $ef tigawt taerfit, md: ff$et,

ddu, $remt.

o Anav ussid:
Anav ussid yemmal asendeh $ef tigawt yettalsen ne$ tanumi,
md: teff$et, teddu, qqaremt.
Tafelwit n tmera:
Tableau des aspects

Ha-tt-a tfelwit n tmera s imedyaten :


Timera
Izri
Urmir
Urmir
ussid

Ilaw

tlemvev
ad tlemvev
tlemmvev

ibaw

ur telmidev
ara
ur tlemmdev
ara

36

Ama$un
ilaw

ibaw

ilemden

ur nelmid ara

ara ilemden
ilemmden

ur nlemmed
ara

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


Anav

lmed

Anav
ussid

lemmed

AMYAG

ur lemmed ara

Ama$un:
Tella yiwet tal$a ur nfetti ara neqqar-as ama$un. Ama$un mai d
timeri xas akken tebva $ef 3 yericen ilmend unamek :
Ama$un n yezri: yeff$en, yeddan, ye$ran.
Ama$un n wurmir: ara yeff$en, ara yeddun, ara ye$ren.
Ama$un n wurmir ussid : iteff$en, iteddun, yeqqaren.
Tasemlilt:
Synthse

-Urmir d wanav ur sin ara tal$a tibawt.


-Anav d wanav ussid ur sin ara ama$un.
-Yal ama$un yevvafar timeri-s.
Amatar uma$un:
Laffixe du participe

Amatar uma$un ilaw n yemyagen imugna deg-s sin yericen: y(i) di


tazwara, n di taggara. Amatar uma$un ibaw deg-s kan n di tazwara.
a. ilaw: i(y)-------------n
md: ilulen, yuran Tal$a n wudem 3.sf + n.
b.
ibaw: ur n------------md: ur nlul, ur nuriTal$a n wudem 1.gt.
Amatar uma$un n yemyagen n t$ara, deg yezri d n di taggara n
tal$a-s tilawt d tazwara n tal$a-s tibawt:
a. ilaw: -------------n

37

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

md: mellulen tal$a n wudem 3.sf.m + en.


b. ibaw: ur n ---------md: ur nmellul n + tal$a n wudem 1.gt.
Taggayin n yemyagen:
Les groupes des verbes

Nezmer ad nebvu imyagen ilmend n tal$a n wussid-nsen (anav


ussid d wurmir ussid). S wakka ad naf smuset taggayin i yerzan
ama imyagen iluganen ama irluganen. er tafelwit-a:
IMEDYATEN
TAGGAYIN

IMYAGEN
ILUGANEN

IMYAGEN
IRLUGANEN

Taggayt ta 1 ut
-s tussda n tergalt

sni / senni

rnu / rennu

Taggayt ta 2 ant
-s tmerna umatar n wussid

if / ttif

all / ttall

Taggayt ta 3 ant
-s temlellit
Taggayt ta 4 ant
-s temlellit d tussda n tergalt
Taggayt ta 5 ant
-s temlellit d tmerna umatar
n wussid

ssekcem/ssekcam sserwu/sserway
gen / ggan

mel / mmal

susem / ttsusum seggem/ttseggim

-Tasureft:
-Tasureft tettili s tussda n tergalt d tmerna umatar n wussid eg/tegg.
Tasureft deg-s kan yiwen wemyag (eg), ur yessefk ara ad d-nini d
taggayt s timmad-is.

38

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

UDMAWEN:
LES PERSONNES

Llan krav (3) wudmawen, yal wa ila amqim-is udmawan:


1.Win yettmeslayen : Nekk, nekkni, nekkenti.
2. Win iwumi ttmeslayen: Ke, kemm, kunwi, kunemti.
3. Win i$ef ttmeslayen (yettwabdaren): Netta, nettat, nitni,

nitenti.

Tamawt:
Udem d ameskil seg mi yezmer ad yesu: asuf, asget, amalay d wunti.
er wudmawen-a, ad d-rnun sin wudmawen uddisen. Udem uddis ur
yesi ara amqim udmawan ilelli i t-yemmalen maca zdin deg-s sin
wudmawen:
Uddis amalay J Azal-is: Nekkni ne$ nekkenti d kunwi.
Uddis unti
J Azal-is: Nekkni ne$ nekkenti d kunemti.
Imataren udmawanen:
Les affixes personnels
Amatar udmawan d isekkilen i d-irennun, di tseftit, di tazwara d
taggara n wemyag; yemmal-d anwa udem wi$er yefti wemyag.
md: yufeg y = netta 3.sf. m
ufant nt = nitenti 3. gt. Nt
Tamawt:
Amatar udmawan n wudem uddis yegber sin imataren zdin:
Nessnet (n-----------) d (-----------t) 1gt+2gt.m

39

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

Nessnemt (n-----------) d (---------mt) 1gt+2gt.nt

Tafelwit n wudmawen :
UDMAWEN IMQIMEN

IMATAREN
UDMAWANEN
IZRI+URMIR+URMIR USSID

1.sf
2.sf
2.gt.nt
3.sf.m
3.sf.nt
1.gt.m
1.gt.nt
2.gt.m
2.gt.nt
3.gt.m
3.gt.nt
ds.m
ds.nt

nekk
ke
kemm
netta
nettat
nekkni
nekkenti
kunwi
kunemti
nitni
nitenti

------------------------$
t-----------------------v
i, y--------------------t-----------------------n----------------------t----------------------m
t---------------------mt
----------------------n
---------------------nt
n----------------------t
n--------------------mt

Timawin:
1-Amatar udmawan 3.sf.m, yettili :
i : zdat yiwet tergalt, md: ibedd, itett, imuqel.
ye: zdat snat tergalin ne$ zdat tergalt tussidt, md: yensa, yeddem.
y: zdat te$ri, md: yuli, (ad) yaf, (ad) yini.
2- Nrennu ti$rie:
a- I umatar udmawan n tazwara, ma yebda ufeggag s snat tergalin:
kcem / t.kcem, n.kcem ------tekcem, nekcem.
b- I umatar udmawan n taggara, ma yekfa ufeggag s tergalt:
kcem / kecme$, tkecmem, tkecmemt, nkecmet, nkecmemt.

40

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

lal / lulen, lulent, tlulem, tlulemt.


3- Di kra tmeslayin, deg wanav d wanav ussid, amatar udmawan
2.gt.m (kunwi), yettili di tal$a nniven (--------m), md:
arum - ttarum, lemdem - lemmdem, azzlem - ttazzalem.
Izri n yemyagen n t$ara:
Prtrit des verbes de qualit:

Di tseftit $er yezri, imataren udmawanen n yemyagen n t$ara


mgaraden $ef wid n yemyagen imugna. Ha-ten-aya:
1.gt: -------------it
1. sf : --------------$
2.gt.m: ------------it
2. sf : --------------v
2.gt.nt: ------------it
3. sf.m: -----------3.gt.m: ------------it
3. sf.nt : ------------t
3.gt.nt: ------------it
ds.m: -----------it
ds.nt:------------it
Tasemlilt:
Synthse

Deg yezri n yemyagen n t$ara, imataren udmawanen ttilin kan di


taggara.
Udem a3an asuf amalay ur yesi ara amatar udmawan.
Tettili kan yiwet tal$a n wesget, amatar-is udmawan d it.
Timawin:
1- Di kra tmeslayin, ulac amgired ger tseftit n wemyag n t$ara d tin
n wemyag amagnu.
2- Llan yemyagen n t$ara i ilan taseftit am tin n yemyagen imugna:
lhu, cbe.
Kra n tseftay:
Quelques conjugaisons

IBRIK

IFSUS

IHRIW

UZUR

41

IWSIR

IWRI

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

berrike$
berrikev
berrik
berriket
Berrikit

Fessuse$
fessusev
fessus
fessuset
Fessusit

AMYAG

zure$
zurev
zur
zuret
zurit

hrawe$
hrawev
hraw
hrawet
hrawit

wessre$
wessrev
wesser
wessret
wessrit

werra$e$
werra$ev
werra$
werra$et
werra$it

Udmawen uddisen:
Les personnes composes

Di tmeslayt n yal ass, sseqdacen aas Imazi$en (lad$a Leqbayel), snat


tal$iwin: azal n yal yiwet deg-sent d sin wudmawen n wesget 1.gt +
2.gt.m + nt:
a-Udem uddis amalay: 1.gt + 2. gt.m

-Ad nkecmet = Ad nekcem (nekkni) + ad tkecmem (kunwi).


b-Udem uddis unti: 1.gt + 2.gt.nt

-Ad nkecmet = Ad nekcem (nekkni ne$ nekkenti) + Ad tkecmemt


(kunemti).
TALA TIBAWT:
LA FORME NEGATIVE

Tettili tal$a tibawt s tmerna umernu n tibawt i wemyag.


Imedyaten:
Tal$a tilawt
Yura unelmad taseddart.
Yessen wegdud amezruy-is.
an swan.

Tal$a tibawt
Ur yuri ara unelmad taseddart.
Ur yessin ara wegdud amezruy-is.
Ur in ur swin.

Timawin:
1-Urmir d wanav ulac $ur-sen tal$a tibawt.
2-Deg wanav ussid d wurmir ussid, tal$a tibawt am tal$a tilawt.

42

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

Ttagmet -------------Ur ttagmet ara


Tettaggmem----------Ur tettagmem ara

Amgired ger yezri ilaw d yezri ibaw:


Irrgularit entre le prtrit positif et le prtrit ngatif

Deg waas yemyagen, yettili wemgired ger snat tal$iwin n yezri,


tilawt d tibawt. Yettili deg wudmawen akk ne$ deg wudmawen n
wesget d wudem a3an asuf amalay d wunti.
Amgired deg wudmawen akk:
Irrgularit toutes les personnes

Tal$iwin nniven
Amedya n tseftit:
1.sf:bedre$ (ur) bdire$
bder / bder bdir
2.sf:tbedrev (ur) tebdirev
kker / kker kkir
3.sf.m:yebder (ur) yebdir
mseglu/mseglumsegla
3.sf.nt:tebder (ur) tebdir
adef / adef udif
1.gt:nebder (ur) nebdir
idir / idir ddir 3.gt.m:
2.gt.nt:tbedrem (ur) tebdirem
tbedremt (ur)tebdiremt
2.gt.m:bedren (ur) bdiren
3.gt.nt:bedrent (ur) bdirent
ds.m:nbedret (ur) nebdiret
ds.nt:nbedremt (ur) nebdiremt
b-Amgired deg wudmawen akk, anagar deg wudmawen 1.2.sf:
Amedya ntseftit:
2.gt.nt: tebramt (ur) tebrimt
3.gt.m: bran (ur) brin
1.sf: bri$ (ur) bri$
2.sf: tebriv (ur) tebriv
3.gt.nt: brant (ur) brint
3.sf.m: yebra (ur) yebri
ds.m: nebrat (ur) nebrit
3.sf.nt: tebra (ur) tebri
ds.nt: nebramt (ur) nebrimt
Tal$iwin nniven:
1.gt: nebra (ur) nebri
2.gt.m: tebram (ur) tebrim
bru / bra bri

43

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

sel / sla sli


zzu / zza zzi
ekk / kka kki
ri / ra ri
azu / uza uzi

AMYAG

af / ufa ufi
ili / ila ili
mel / mla mli
els / lsa lsi
eg / ga gi

Tamawt:
Deg yemyagen iswa$en d yettwa$en, d yemyagen n t$ara, izri ibaw am
yezri ilaw.
Sselmed
nesselmed = (ur) nesselmed.
Ttubeddel yettubeddel = (ur) yettubeddel.
Imsus
messus = (ur) messus.
Tizel$iwin n tnila:
Les particules de direction

D d n d tizel$iwin n tnila, mmalent ani$er terra tigawt. Di


snat yid-sent teqqnent s tjerrivt n tuqqna::
-d: $er win yettmeslayen.
-n: $er win iwumi ttmeslayen ne$ $er wemkan i d-yettwabedren ne$
$er din.
Tettili tzel$a n tnila zdat wemyag ne$ deffir-s:
1-Zdat wemyag:
Devant le verbe

Tettili tzel$a n tnila zdat wemyag ma tella tzel$a n yimal ne$ umiran
ne$ ma yella umernu n tibawt ne$ amqim amassa$ ::

Anav ussid: Ur d-ttaru ara tibratin.


Izri: Ur d-yuri ara tibratin.
Urmir: Ad d-yaru tabrat.

44

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

Urmir ussid: La d-yettaru tibratin.


Ama$un: D netta i d-yuran tabrat.

2-Deffir wemyag:
Derrire le verbe

Tettili tzel$a n tnila deffir wemyag ma ulac tizel$iwin, amernu n


tibawt d wemqim amassa$ ::

Anav: Aru-d tibratin.


Anav ussid: Ttaru-d tibratin.
Izri: Yura-d tibratin.
Urmir: Awev kan, taruv-d tabrat.
Urmir ussid: Yettaru-d tibratin.
Timawin:
1-Imyagen n t$ara ur seun ara tazel$a n tnila:
&Yella: izwi$- isliw- im$ur.
&Maca ulac: izwi$-d, isliw-d, im$ur-d.
2-S umata, deffir wuddiden n wemyag, tizel$iwin n tnila d, n
ttu$alent d: id, in. md: Ddem-as-t-id. Awi-as-t-in.
3- Llant tzel$iwin n tnila nniven, teqqnent $er wesnekdan : er
asnekdan.

45

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

KRA IZUMAL N TSEFTIT:


QUELQUES MODELES DE CONJUGAISON

SEL
IMQIMEN

Amyag arlugan.
Ussid-is: s tussda n tergalt.

IZRI
ILAW

IZRI
IBAW

URMIR

URMIR
USSID

Nekk
Ke
Netta
Nettat
Nekkni
Kunwi
Kunemti
Nitni
Nitenti
Ds.m
Ds.nt

sli$
tesliv
yesla
tesla
nesla
teslam
teslamt
slan
slant
neslat
neslamt

ur sli$
ur tesliv
ur yesli
ur tesli
ur nesli
ur teslim
ur teslimt
ur slin
ur slint
ur neslit
ur neslimt

ad sle$
ad teslev
ad isel
ad tsel
ad nsel
ad teslem
ad teslemt
ad slen
ad slent
ad neslet
ad neslemt

selle$
tsellev
isell
tsell
nsell
tsellem
tsellemt
sellen
sellent
nsellet
nsellemt

AMAUN

yeslan

ur nesli

ara yeslen

isellen
(ur nsel)

ANAV

sel

slet

slemt

46

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

sell

ANAV
USSID

AF

AMYAG

sellet sellemt

Amyag arlugan.
Ussid-is: s tmerna umatar n wussid.

IMQIMEN

IZRI
ILAW

IZRI
IBAW

URMIR

URMIR
USSID

Nekk
Ke
Netta
Nettat

ufi$
tufiv
yufa
tufa

ur ufi$
ur tufiv
ur yufi
ur tufi

ad afe$
ad tafev
ad yaf
ad taf

ttafe$
tettafev
yettaf
tettaf

Nekkni
Kunwi
Kunemti
Nitni
Nitenti
Ds.m
Ds.nt

nufa
tufam
tufamt
ufan
ufant
nufat
nufamt

ur nufi
ur tufim
ur tufimt
ur ufin
ur ufint
ur nufit
ur nufimt

ad naf
ad tafem
ad tafemt
ad afen
ad afent
ad nafet
ad nafemt

nettaf
tettafem
tettafemt
ttafen
ttafent
nettafet
nettafemt

AMAUN

Yufan

ur nufi

ara yafen

yettafen
(ur nettaf)

ANAV
ANAV
USSID

af
ttaf

afet
ttafet

ttafet
ttafemt

47

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

SNI
IMQIMEN

AMYAG

Amyag alugan.
Ussid-is: s tussda n tergalt.

IZRI ILAW IZRI IBAW

URMIR

URMIR
USSID

Nekk
Ke
Netta
Nettat
Nekkni
Kunwi
Kunemti
Nitni
Nitenti
Ds.m
Ds.nt

sni$
tesniv
yesni
tesni
nesni
tesnim
tesnimt
snin
snint
nesnit
nesnimt

ur sni$
ur tesniv
ur yesni
ur tesni
ur nesni
ur tesnim
ur tesnimt
ur snin
ur snint
ur nesnit
ur nesnimt

ad sni$
ad tesniv
ad yesni
ad tesni
ad nesni
ad tesnim
ad tesnimt
ad snin
ad snint
ad nesnit
ad nesnimt

senni$
tsenniv
isenni
tsenni
nsenni
tsennim
tsennimt
sennin
sennint
nsennit
nsennimt

AMAUN

yesnin

ur nesni

ara yesnin

isennin

ANAV
ANAV
USSID

sni
snit
Senni sennit

snimt
sennimt

48

(ur nsenni)

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IF

AMYAG

Amyag alugan.
Ussid-is: s tmerna umatar n wussid.

IMQIMEN

IZRI ILAW IZRI IBAW

URMIR

URMIR
USSID

Nekk
Ke
Netta
Nettat
Nekkni
Kunwi
Kunemti
Nitni
Nitenti

ife$
tifev
yif
tif
nif
tifem
tifemt
ifen
ifent

ur ife$
ur tifev
ur yif
ur tif
ur nif
ur tifem
ur tifemt
ur ifen
ur ifent

ad ife$
ad tifev
ad yif
ad tif
ad nif
ad tifem
ad tifemt
ad ifen
ad ifent

ttife$
tettifev
yettif
tettif
nettif
tettifem
tettifemt
ttifen
ttifent

AMAUN

Yifen

ur nif

ara yifen

yettifen
(ur nettif)

ANAV

if

ifet

ifemt

ANAV
USSID

ttif

ttifet

ttifemt

49

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

SSIWEL
IMQIMEN

AMYAG

Amyag arlugan.
Ussid-is: s temlellit.

IZRI
ILAW

IZRI
IBAW

URMIR

URMIR
USSID

Nekk
Ke
Netta
Nettat
Nekkni
Kunwi
Kunemti
Nitni
Nitenti
Ds.m
Ds.nt

ssawle$
tessawlev
yessawel
tessawel
nessawel
tessawlem
tessawlemt
ssawlen
ssawlent
nessawlet
nessawlemt

ur ssawle$
ur tessawlev
ur yessawel
ur tessawel
ur nessawel
ur tessawlem
ur tessawlemt
ur ssawlen
ur ssawlent
ur nessawlet

ad ssiwle$
ad tessiwlev
ad yessiwel
ad tessiwel
ad nessiwel
ad tessiwlem
ad tessiwlemt
ad ssiwlen
ad ssiwlent
ad nessiwlet

ssawale$
tessawalev
yessawal
tessawal
nessawal
tessawalem

AMAUN

Yessawlen

ur nessawel

ara yessiwlen

ANAV
ANAV
USSID

ur nessawlemt

ssiwel ssiwlet ssiwlemt


ssawal ssawalet ssawalemt

50

ad nessiwlemt

tessawalemt

ssawalen
ssawalent
nessawalet

nessawalemt

yessawalen

(ur nessawal)

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

DEL
IMQIMEN

AMYAG

Amyag arlugan.
Ussid-is: s temlellit d tussda n tergalt.

IZRI
ILAW

IZRI
IBAW

URMIR

URMIR
USSID

Nekk
Ke
Netta
Nettat
Nekkni
Kunwi
Kunemti
Nitni
Nitenti
Ds.m
Ds.nt

dli$
tedliv
yedla
tedla
nedla
tedlam
tedlamt
dlan
dlant
nedlat
nedlamt

ur dli$
ur tedliv
ur yedli
ur tedli
ur nedli
ur tedlim
ur tedlimt
ur dlin
ur dlint
ur nedlit
ur nedlimt

ad dle$
ad tedlev
ad idel
ad tdel
ad ndel
ad tedlem
ad tedlemt
ad dlen
ad dlent
ad nedlet
ad nedlemt

ddale$
teddalev
yeddal
teddal
neddal
teddalem
teddalemt
ddalen
ddalent
neddalet
neddalemt

AMAUN

yedlan

ur nedli

ara yedlen

yeddalen

ANAV
ANAV
USSID

del
ddal

dlet
dlemt
ddalet ddalemt

51

(ur neddal)

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

SSEKCEM
IZRI
ILAW

AMYAG

Amyag alugan.
Ussid-is: s temlellit.

IZRI
IBAW

URMIR

URMIR
USSID

sskecme$
tesskecmev
yessekcem
tessekcem
nessekcem
tesskecmem
tesskecmemt
sskecmen
sskecment
nesskecmet
nesskecmemt

ur sskecme$
ur tesskecmev
ur yessekcem
ur tessekcem
ur nessekcem
ur tesskecmem
ur tesskecmemt
ur sskecmen
ur sskecment
ur nesskecmet
ur nesskecmemt

ad sskecme$
ad tesskecmev
ad yessekcem
ad tessekcem
ad nessekcem
ad tesskecmem
ad tesskecmemt
ad sskecmen
ad sskecment
ad nesskecmet
ad neskecmemt

ssekcame$
tessekcamev
yessekcam
tessekcam
nessekcam
tessekcamem
tessekcamemt
ssekcamen
ssekcament
nessekcamet
nessekcamemt

Yesskecmen

ur nessekcem

ara yesskecmen

yessekcamen (ur
nessekcam)

ssekcem sskecmet sskecmemt


ssekcam ssekcamet ssekcamemt

52

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

GEN
IMQIMEN

AMYAG

Amyag alugan.

Ussid-is: s temlellit d tussda n tergalt.

IZRI
ILAW

IZRI
IBAW

URMIR

URMIR
USSID

Nekk
Ke
Netta
Nettat
Nekkni
Kunwi
Kunemti
Nitni
Nitenti
Ds.m
Ds.nt

gne$
tegnev
igen
tgen
ngen
tegnem
tegnemt
gnen
gnent
negnet
negnemt

ur gne$
ur tegnev
ur igen
ur tgen
ur ngen
ur tegnem
ur tegnemt
ur gnen
ur gnent
ur negnet
ur negnemt

ad gne$
ad tegnev
ad igen
ad tgen
ad ngen
ad tegnem
ad tegnemt
ad gnen
ad gnent
ad negnet
ad negnemt

ggane$
tegganev
yeggan
teggan
neggan
tegganem
tegganemt
gganen
gganent
negganet
negganemt

AMAUN

yegnen

ur ngen

ara yegnen

yegganen

ANAV
ANAV
USSID

gen gnet gnemt


ggan gganet gganemt

53

(ur neggan)

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

GGALL
IMQIMEN

AMYAG

Amyag arlugan.
Ussid-is: s temlellit d tmerna umatar n wussid.
IZRI
ILAW

IZRI
IBAW

URMIR

URMIR
USSID

Nekk
Ke
Netta
Nettat
Nekkni
Kunwi
Kunemti
Nitni
Nitenti
Ds.m
Ds.nt

ggulle$
teggullev
yeggull
teggull
neggull
teggullem
teggullemt
ggullen
ggullent
neggullet
neggullemt

ur ggulle$
ur teggullev
ur yeggull
ur teggull
ur neggull
ur teggullem

ad ggalle$
ad teggallev
ad yeggall
ad teggall
ad neggall

ur ggullen
ur ggullent
ur neggullet

ad ggalen
ad ggallent
ad neggallet
ad neggallemt

ttgalla$
tettgallav
yettgalla
tettgalla
nettgalla
tettgallam
tettgallamt
ttgallan
ttgallant
nettgallat
nettgallamt

AMAUN

yeggullen

ur neggull

ara yeggallen

yettgallan

ANAV

ggall ggallet ggallemt


ttgalla ttgallat ttgallamt

ANAV
USSID

ur teggullemt

ur neggullemt

54

ad teggallem
ad teggallemt

(ur nettgalla)

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

BUDD

AMYAG

Amyag alugan.
Ussid-is : s temlellit d tmerna umatar n wussid.

IZRI
ILAW

IZRI
IBAW

Nekk
Ke
Netta
Nettat
Nekkni
Kunwi
Kunemti
Nitni
Nitenti
Ds.m
Ds.nt

budde$
tbuddev
ibudd
tbudd
nbudd
tbuddem
tbuddemt
budden
buddent
nbuddet
nbuddemt

ur budde$
ur tbuddev
ur ibudd
ur tbudd
ur nbudd
ur tbuddem
ur tbuddemt
ur budden
ur buddent
ur nbuddet
ur nbuddemt

ad budde$
ad tbuddev
ad ibudd
ad tbudd
ad nbudd
ad tbuddem
ad tbuddemt
ad budden
ad buddent
ad nbuddet
ad nbuddemt

AMAUN

Ibudden

ur nbudd

ara ibudden

ANAV
ANAV
USSID

budd buddet buddemt

IMQIMEN

ttbuddu ttbuddut ttbuddumt

55

URMIR

URMIR
USSID
ttbuddu$
tettbudduv
yettbuddu
tettbuddu
nettbuddu
tettbuddum
tettbuddumt
ttbuddun
ttbuddunt
nettbuddut
nettbuddumt
yettbuddun

(ur nettbuddu)

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

EG

AMYAG

Amyag arlugan.
Ussid-is: s tussda n tergalt d tmerna umatar n wussid.

IMQIMEN

IZRI
ILAW

IZRI
IBAW

URMIR

URMIR
USSID

Nekk
Ke
Netta
Nettat
Nekkni
Kunwi
Kunemti
Nitni
Nitenti
Ds.m
Ds.nt

gi$
tgiv
iga
tga
nga
tgam
tgamt
gan
gant
ngat
ngamt

ur gi$
ur tgiv
ur igi
ur tgi
ur ngi
ur tgim
ur tgimt
ur gin
ur gint
ur ngit
ur ngimt

ad ge$
ad tgev
ad yeg
ad teg
ad neg
ad tgem
ad tgemt
ad gen
ad gent
ad nget
ad ngemt

tegge$
tetteggev
itegg
tettegg
ntegg
tetteggem
tetteggemt
teggen
teggent
ntegget
nteggemt

AMAUN

Igan

ur ngi

ara igen

iteggen
(ur ntegg)

ANAV
ANAV
USSID

eg
get gemt
tegg tegget teggemt

56

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

Ilugan n tseftit:
Rgles de conjugaison

1-Tettili te$ri e di tazwara n wemyag, ma ur telli deg-s


te$ri nniven.
Nettaf aya anagar di tal$a taerfit ne$ deg wudem wis 2
n wasuf, deg wanav..
Imedyaten:
eks, eg, ekk, ens, enz, err, ers.
2-Weroin ad tili te$ri e di taggara n wemyag ne$ n
wawal nniven.
3-Trennu te$ri e $er umatar udmawan n tazwara, ma
yebda ufeggag s snat n tergalin .
Imedyaten:
bder / yebder, tebder, nebder.
-Trennu te$ri e $er umatar udmawan n taggara ma
yekfa ufeggag n wemyag s tergalt.
Imedyaten:
bder/ bedre$, tbedrev, tbedrem, tbedremt.

57

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

4-Trennu te$ri e $er umatar uma$un n tazwara ma


yebda ufeggag n wemyag s snat tergalin (er alugen3).
Imedyaten:
yerwan, (ara) yerwun, yettazzalen, yelsan.
-Trennu $er umatar uma$un n taggara ma yekfa
ufeggag s tergalt
(er alugen 3).
Imedyaten:
ikecmen, yettanfen, yettazzalen, imuqlen.
5-Amatar n wussid d: tt, tte, te:
-Yettili d tt, zdat te$ri ne$ yiwet tergalt :
md: af / ttaf, herri /ttherri, bedd / ttbedda.
-Yettili d tte, zdat snat tergalin:
md: fruri / ttefruri, zmumeg / ttezmumug.
-Yettili d te, zdat tergalt tussidt :
md: ddu / teddu, kker / tekker, eg / tegg.
6-Amatar n wussid te, mi ara yemlil d umatar udmawan
n tazwara t, yettu$al d tte.
Imedyaten:
2.sf: (ad) tekkrev / tettekkrev, (ad) tedduv / tettedduv,
(ad) tekkev / tettekkev, (ad) tgev / tetteggev.
3.sf.nt: (ad) tekker / tettekker, (ad) teddu / tetteddu,

58

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

(ad) tekk / tettekk, (ad) teg / tettegg.


2.gt.m: (ad) tekkrem / tettekkrem, (ad) teddum /
tetteddum,
(ad) tekkem / tettekkem, (ad) tgem / tetteggem.
2.gtnt: (ad) tekkremt / tettekkremt, (ad) teddumt/
tetteddumt, (ad) tekkemt / tettekkemt, (ad) tgemt /
tetteggemt.
7-Ma irennu umatar n wussid zdat tergalt tussidt
tettekkes tussda.
Imedyaten: ggall / ttgalla, nnerni / ttnerni, mmekti-d /
ttmekti-d.

8-Deg wemgired ger yezri ilaw d yezri ibaw, tettili-d


temlellit n te$ri n taggara s te$ri n tibawt i. Ti$ri i d
ti$ri n tibawt.
Imedyaten:
yeddem ----------------ur yeddim
yufeg ------------------ur yufig
yerna ------------------ur yerni
9-Ussid n yemyagen iswa$en d yettwa$en s ttu, ttw (a),
yettili kan s temlellit.
Imedyaten:
ssifeg / ssafag, sgen / sgan, sselhu / sselhay.

59

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AMYAG

ttucemmet / ttucemmat, ttwakkes / ttwakkas, ttwawi /


ttwaway.
10-Anav d wurmir ne$ anav ussid d wurmir ussid,
ttemgaraden kan deg umatar udmawan.
ANAV

URMIR

ANAV
USSID

URMIR
USSID

Aru
Arut
Arumt

taruv
tarum
tarumt

ttaru
ttarut
ttarumt

tettaruv
tettarum
tettarumt

11-Di tal$a tussidt i d-yettilin s tussda n tergalt, d targalt


ta2ant i itessden, yalass.
Imedyaten:
bder / bedder, rnu / rennu, zwi / zewwi.
12-Di tal$a tussidt i d-yettilin s temlellit d tussda n
tergalt, d targalt tamezwarut i itessden, yalass.
Imedyaten:
gen / ggan, del / ddal, mel / mmal.

60

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ASUDDEM

IXEF III: A S U D D E M:

LA DERIVATION

Asuddem d asuffe$ n wawal seg wawal nniven, awal i dyettusuddmen d awal asuddim, yettili d isem, d iglem, d amyag...
Si zik ar assa, simmal ttlalen-d wawalen imaynuten, rennun-d $er
umawal n tutlayt. Tarrayt tagejdant deg wesnelfu-nsen d asuddem.
Seg wemyag, nessudum-d:
-Ismawen:

tazzla (si azzel), ameksa (si eks).

-Igelman:

amellal (si imlul), asellaw (si isliw).


-Imyagen:

ssekcem, ttwakcem, myekcam (si kcem).


ISMAWEN ISUDDIMEN (IZELMAN) :
LES NOMS DERIVES

Ismawen isuddimen bvan $ef 03 yericen: ismawen n tigawt,


ismawen umeggay, ismawen n wallal.
1. Isem n tigawt:
Le nom daction

Isem n tigawt yemmal ayen iverrun. Tal$iwin-is tigejdanin d ti:


a. Asuf amalay:

61

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


Masculin singulier

aRRaR

azdar si zder
azway si zwi
afa
si fe

aRRuR

affug
alluy

si afeg
si ali

a-----------

amured si mured
aselmed si sselmed

a----------i

asemlili si ssemlil
a$illi
si $ill

a---------u

abuddu si budd

aneRRuR

anekcum si kcem

i----------i

i$imi
ibeddi

si qqim
si bedd

u----------i

ui

si e

u----------u

uzu

si zzu

uRuR

u$ud

si qqed

------------

urar
inig
fad

si urar
si inig
si ffad (da, tekkes tussda).

b. Asget amalay:
Masculin pluriel

62

ASUDDEM

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


i----------an

iraran

ASUDDEM

si err-d

c. Asuf unti:
Fminin singulier

taRuRi
ta-------i
ta-------it
ta-----awt
ta-------a
tane------a
ta-------t
te-------ti--------t
ti--------it
ti---------i
tim(e)-----iwt
tuRRRa
tu-------t
tuRut
d.

taguni

ta$uri

tasusmi
taduli

talalit
tagallit

tazedmawt
tazzla

tarda

tanekkra
taayt

tatut

tewzel

tizegzewt

tifit
tizelgi

timesliwt

tuddza
tuzzya

tudert
tuzert

tuut

asget unti:

Fminin pluriel

ti--------in

63

si gen
si $er
si ssusem
si del
si lal
si ggall
si zdem
si azzel
si irid
si kker
si aay
si ttu
si iwzil
si zegzew
si if
si zleg
si sel
si ddez
si zzi
si idir
si uzur
si u

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

tifin
tigin
tu$alin

tu-------in

ASUDDEM

si af
si eg
si u$al

2. Isem umeggay :
Le nom dagent

Isem umeggay yemmal win yessevran tigawt.Tal$iwin-is


tigejdanin d ti:
ameRRaR
aneRRaR
amaRRaR
aReRRaR
aReRRaR
aRaRaR
amuRiR
am--------am--------a
am--------u
an(e)-----u
im----------

amekraz
anelmad
amakkas
aselmad
asemmad
amaway
amuvin
amsuter
ameksa
amallu
aneqqamu
iminig

si krez
si lmed
si kkes
si sselmed
si smed
si awi
si aven
si ssuter
si eks
si all
si qqim
si inig

3. Isem n wallal:
Le nom dinstrument

Isem n wallal yemmal ta$awsa s wayes tevra tigawt.


aReRRaR
aReRRuR
as---------im(e)-----iRReR

ise--------isi----------

areqqas
akemmus
asagem

si rqes
si kmes
si agem

64

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

imelwi
si lwi

ASUDDEM

imcev,timcevt si mcev
isegni, tisegnit si gnu
tisiqqest
si qqes

IMYAGEN ISUDDIMEN:
LES VERBES DERIVES

Amyag asuddim yettili d aswa$, d amya$ ne$ d attwa$. Iverru-d


usuddem n yemyagen ilmend isekkilen s wayes yebda wemyag
amenzu. Amyag ansi d-yekka usuddem d amyag amenzu.
Imedyaten
TALA
Aswa$
Amya$
Attwa$

AMYAG
ASUDDIM

AMYAG
AMENZU

s s e lm e d
myaf
ttwaqqes

lmed
af
qqes

Aswa$:
Le factitif

Yettili usile$ n weswa$ s tmerna n yiwen seg yezwiren-a: s, ss,


sse, ssu i wemyag amenzu. S wezwir ss, tezmer ad d-tili temlellit n
te$ri n tazwara ne$ n taggara.
AZWIR

s
sse

ISEKKILEN S
WAYES
YEBDA
WEMYAG
AMENZU
R
RR
RR

AMYAG
AMENZU

AMYAG
ASWA$

bedd
nnerni
rwel

sbedd
snerni
sserwel

65

TAMAWT

-Tekkes tussda.

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ssu
ss

ASUDDEM

Rru

ddu

sseddu

Rre
$R

ffe$
ers
afeg
imlul
ilqiq

ssuffe$
ssers
ssifeg
ssimlel
ssilqeq

-Amyag amenzu
deg-s kan yiwet
tergalt tussidt.
-Tella temlellit di
tazwara.
-Tella temlellit di
taggara.

Amya$:
Le rciproque

Yettili usile$ n wemya$ s tmerna n wezwir: my, mye, myu, m.


AZWIR

ISEKKILEN S
WAYES YEBDA
WEMYAG
AMENZU

AMYAG
AMENZU

AMYAG
ASWA

my

$R

aru
if
err
asem
kcem
zzem
issin
nadi
gaber

myaru
myif
myerr
myasam
myekcam
myuzzam

mye
my
m

RR
RR
$RR
R

myussan
mnadi
mgabar

TAMAWT

-Tella temlellit.
-Tella temlellit.
-Tella temlellit.
-Tella temlellit.
-Tella temlellit.

Attwa$:
Le passif

Yettili usuddem n wettwa$ slid seg yemyagen isenvanen, s tmerna


n wezwir: ttu, ttwa, ttw, mm.

66

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ASUDDEM

ISEKKILEN S
WAYES YEBDA
WEMYAG AMENZU

AMYAG
AMENZU

AMYAG

ttu

ttwa

RR
RR
$R

beddel
dawi
mudd
lmed
ddem
awi
azen
els
zlu
e

ttubeddel
ttudawi
ttumudd
ttwalmed
ttwaddem
ttwawi
ttwazen
mmels
mmzel
mme

AZWIR

ttw
mm

eR
RR
eRR

TAMAWT

ASWA

-Tella temlellit.

G-M : R d targalt ; RR d targalt tussidt; $ d ti$ri.


Tal$iwin tuddisin:
Les formes composes

Llant kradet tal$iwin tuddisin:


-Aswa$ n wemya$:
ssemyehdar myehdar hder
-Amya$ n weswa$:
mselmad sselmed lmed
-Attwa$ n weswa$:
ttuselmed sselmed lmed

67

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ASUDDEM

Asile$ n tal$iwin tuddisin:


Formation des formes composes

Asile$ n tal$iwin-a tuddisin, iverru-d akken i d-iverru usile$ n


tal$iwin tisuddimin tierfiyin.

Aswa$ n
wemya$
Amya$ n
weswa$
Attwa$ n
weswa$

AZWIR
UDDIS

AMYAG
AMENZU

TALA
TASUDDIMT
TA ERFIT

TALA
TASUDDIMT
TUDDIST

Ssem
ssemy($)
my($)s
Ms($)
ttus($)
Ttwas

wali
hder
bedd
nger
lmed
bedd

mwali
myehdar
sbedd
ssenger
sselmed
sbedd

ssemwali
ssemyehdar
myesbedd
msengar
ttuselmed
ttwasbedd

Tamawt:
Attwa$ ur d-nesuddum ara seg-s tal$a tuddist.
Asekkil ($) yemmal ti$ri.
Tarrayt usile$ n yemyagen isuddimen:
Procd de formation des verbes drivs

Akken i d-nezwar awal, s umata, asile$ n yemyagen isuddimen


yevvafar isekkilen imezwura si tama, si tama nniven yezmer ad
yili wassa$ d wemvan n tsawalin i ila wemyag amenzu ne$ amyag
ansi ara d-yili usuddem:

68

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ASUDDEM

Asuddem n weswa$:
-Zdat yiwet tergalt, yiwet tsawalt [gen-sgen]
s
-Zdat yiwet tergalt iwumi tekkes tussda, aas
tsawalin [dder$el-sder$el]
sse

-Zdat snat tergalin [msed-ssemsed]


-Zdat tergalt tussidt, yiwen imesli [ttu-ssettu]

ssu

-Zdat tergalt tussidt, yiwet tsawalt, sin imesla

ssi

-Zdat te$ri a n wemyag amagnu, tamlellit s


te$ri i [afeg-ssifeg]

ss

-Zdat te$ri i, tamlellit n te$ri ta2ant deg


wemyag n t$ara [imlul-ssimlel]
-Zdat te$ri e [els-ssel

[ev-ssuev]

Asuddem n wemya$:
m
myu
mye
-Zdat yiwet tergalt [nadi-mnadi]
mm
my

-Zdat snat tergalin, ugar n yiwet tsawalt,


tamlellit [kcem-myekcam]
-Zdat tergalt tussidt [ttu-myettu]

69

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ASUDDEM

-Zdat te$ri a, i, u [awi-myawi, ini-myini,

-Zdat te$ri e,
yiwet tsawalt

[en$-mmen$]

u$al-myu$al]

-Zdat te$ri yezwaren targalt


tussidt, tamlellit [issin-myussan]

Asuddem n wettwa$:
ttu
ttwa
ttw

-Zdat yiwet tergalt [beddel-ttubeddel]


-Zdat snat tergalin [zde$-ttwazde$]
-Zdat tergalt tussidt [ddem-ttwaddem]
-Zdat te$ri [a$-ttwa$]

ASUDDEM IGELMAN:
LA DERIVATION DADJ. QUALIFICATIFS

S wudem amatu, yettili-d usuddem igelman seg yemyagen. Si


tama nniven nettulfu d akken yessefk ad yettunefk wazal i
usuddem-nsen seg yismawen.
Tal$iwin tigejdanin:
Les formes principales

1-Asuddem seg wemyag:


La drivation verbale

a------------an

uRRiR
ame--------u

uRRiR

aneRRaRu

70

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


aReRRiR
aReRRaR
aRRaRaR
aReRRaR
aRRaR
im---------aRiRan-------- aivan
aRuRan------- azuran
aReRRRan----

ameqqran
aReRRan----- azedgan

ASUDDEM

aRRaRan------ ahrawan
------------------ ubrin
------------------ uddiz
ameRRu------- amerku
ameRReRRu-- ameqqersu
ameRRaRu---- amezwaru
ameRRaRu---- amellau
------------------ aneqqaru
------------------ aderwic
------------------ azegzaw
------------------ aftatas
------------------ asellaw
------------------ awra$
------------------ imseggem

2-Asuddem seg yisem:


La drivation nominale

a------------an
ams(e)-------aRuRRiR

------------------ adelsan
------------------ amsedrar
------------------ a$urbiz

Awal $ef usuddem seg yisem:


A propos de la drivation nominale

Akken nwala deg ufella, yettili usuddem ula seg yismawen. Xas ur
teggit ara tarrayt-a, tezmer ad tili, deg yimal, d yiwen wallal s
wazal-is, i wesnelfi d wesnerni n tutlayt-nne$ am di tutlayin
nniven n umaval. Abrid yenjer i waya mi ara ner imedyaten-a:
a-Asuddem seg yisem amatu:
Drivation du nom commun
iglem: a$urbiz a$erbaz, agdudan agdud.

71

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


amyag: ssiwel awal
b-Asuddem seg yisem uzzig:
Drivation du nom propre
isem : Atunsi Tunes, Afransis Fransa.
iglem : Agdud Atunsi Tunes.
amyag: Ttumaze$ Tamazi$t.

IXEF IV: IMQIMEN

72

ASUDDEM

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMQIMEN

LES PRONOMS

S wudem amatu, amqim yettili deg wadeg n yisem.Yezmer ad


yesu akk tal$iwin-is (amvan, tawsit, addad) d twuriwin-is (d
asemmad: usrid, arusrid, agucclan, anez$an.). Llant smuset (05)
taggayin n yemqimen:
Imqimen udmawanen:
Les pronoms personnels

Imqimen udmawanen ttilin d ilelliyen (nekk, netta.) ne$ d


uddiden iwsilen (fkan-as-ten). Uddiden teqqnen s tjerrivt n
tuqqna, $er wemyag, $er yisem, $er tenze$t, $er usestan, ne$ $er
wesnekdan.
Imqimen imeskanen:
Les pronoms dmonstratifs

Imqimen imeskanen skanen-d kra (amdan, ta$awsa ne$ a$ersiw).


Ttilin d ilelliyen ne$ d uddiden.
Imqimen irbuda:
Les proroms indfinis

Llan yemqimen irbuda i yesan amvan d tewsit: d imeskilen


(wayev, tayev), wiyev ur sin ara: d irmeskilen (kra).
Imqimen isestanen (imattaren):
Les pronoms interrogatifs

Imqimen isestanen, tbeddu yis-sen tsestant tamurant:

Anta i imeslen tabuqalt-a?


Imqimen imassa$en:
Les pronoms relatifs

73

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMQIMEN

Imqimen imassa$en, yis-sen i yettili usile$ isumar imsental


imassa$en. er aric n tseddast.
Imqimen udmawanen:
Les pronoms personnels

a- Imqimen udmawanen ilelliyen:


Pronoms personnels libres (autonomes)

UDEM
1.sf

AMQIM
nekk

2.sf
2.sf.nt
3.sf.m
3.sf.nt

ke
kemm
netta
nettat

UDEM
1.gt.m
1.gt.nt
2.gt.m
2.gt.nt
3.gt.m
3.gt.nt

AMQIM
nekkni
nekkenti
kunwi
kunemti
nitni
nitenti

Timawin:
1-Udmawen 1.sf, 2.sf.m + nt, $ur-sen snat tal$iwin:
-Tal$a tawezzlant: nekk, ke, kem.
-Tal$a ta$ezzfant: nekkini, keini, kemmini.
2-Imqimen n wesget, nezmer ad ten-naf $ef tal$a-a: kenwi, kennemti,
nutni, nutenti.

b- Imqimen udmawanen uddiden (iwsilen):

74

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMQIMEN

Pronoms personnels affixes

b1-Uddiden (iwsilen) n yisem:


Affixes du nom
UDEM

DEFFIR
TERI

1.sf
2.sf.m
2.sf.nt
3.sf.m
3.sf.nt

-w
-k
-m
-s
-s

1.gt.m
1.gt.nt
2.gt.m
2.gt.nt
3.gt.m
3.gt.nt

DEFFIR TERI
D
DEFFIR TERGALT

-inu
-nnek
-nnem
-nnes
-nnes
-nne$
-nte$
-nwen
-nwent
-nsen
-nsent

DEFFIR
TERGALT

UDDIDEN
N YISEM
N TIMMAREWT

-iw
-ik
-im
-is
-is

--k
-m
-s
-s
-tne$
-tente$
-twen
-went
-tsen
-tsen

Timawin:
1- Tikwal, uddiden n yisem ttilin d unsiren di tefyirt, ma ur qqinen
ara $er wawal i ttgucculen: Nne$ tmurt-a. Nnes wemam-nni.
2- Uddiden n yisem: nnek, nnem, nnes, nne$ yegget usemres-nsen di
tuget n tmeslayin, di Tcawit, di Tmahe$t, di Teqbaylit, di Temabt.

b2-Uddiden (iwsilen) n wemyag:


Affixes du verbe

75

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMQIMEN

UDEM
1.sf
2.sf.m
2.sf.nt
3.sf.m
3.sf.nt

USRID
deffir te$ri
deffir tergalt
-iyi
-yi
-ik
-k
-ikem
-kem
-it
-t
-itt
-tt

1.gt.m
1.gt.nt
2.gt.m
2.gt.nt
3.gt.m
3.gt.nt

-ane$, a$
-ante$
-ken
-kent
-ten
-tent

-ane$, a$
-ante$
-iken
-ikent
-iten
-itent

ARUSRID
-iyi, yi
-ak
-am
-as
-as
-ane$, ne$
-ante$
-awen
-awent
-asen
-asent

Tamawt:
Zdat wemyag, uddid n wemyag (1- gt.m) yettili d a$ ne$ yettu$al d
a$en, maca weroin d ane$:
Yemla-ane$ Ad a$en-imel. Ad a$-imel.
Ad ane$ imel.

UDEM

B
76

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMQIMEN
-i
-ak
-am
-as
-as
-a$,-ane$
-ante$
-awen
-awent
-asen
-asent

1.sf
-i
2.sf.m
-k
-m
2.sf.nt
-s
3.sf.m
-s
3.sf.nt
1.gt.m
-ne$
1.gt.nt
-nte$
2.gt.m
-wen
2.gt.nt
-went
3.gt.m
-sen
3.gt.nt
-sent
b3-Uddiden (iwsilen) n tenze$t:

-i
-ak
-am
-as
-as
-atne$
-ante$
-atwen
-atwent
-atsen
-atsent

Affixes de prposition

Tamawt:
A: D uddiden yerzan tinza$: deg, seg, $ur, yid, nnig, zdat, yis,
deffir, s nnig, s deffir, s zdat.
B: d uddiden yerzan tinza$: fell, gar.
D: d uddiden yerzan tinza$: ddaw, s ddaw.

77

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMQIMEN

b4- Uddiden usestan:


Affixes dinterrogatifs

UDEM
1.sf.
2.sf.m
2.sf.nt.
3.sf.m.
3.sf.nt.
1.gt.m.
1.gt.nt
2.gt.m
2.gt.nt
3.gt.m
3.gt.nt
ds.m+nt

USRIDEN
DEFFIR
DEFFIR
TERI
TERGALT

Acu-i?
Acu-k?
Acu-kem?
Acu-t?
Acu-tt?
Acu-ane$(a$)?
Acu-ante$?
Acu-ken?
Acu-kent?
Acu-ten?
Acu-tent?
Acu-ane$(a$)?

Annect-iyi?
Annect-ik?
Annect-ikem?
Annect-it?
Annect-itt?
Annect-ane$(a$)?
Annect-ante$?
Annect-iken?
Annect-ikent?
Annect-iten?
Annect-itent?
Annect-ane$(a$)?

IRUSRIDEN

Acu-iyi-t?
Acu-ak-t?
Acu-am-t?
Acu-as-t?
Acu-as-t?
Acu-ane$(a$)-t?
Acu-ante$-t?
Acu-awen-t?
Acu-awent-t?
Acu-asen-t ?
Acu-asent-t?
Acu-ane$(a$)-t?

Tamawt:
Uddiden usestan am wuddiden n wemyag, ama di tal$a ama di
twuri: llan wusriden, llan irusriden.
IMQIMEN IRBUDA, IMESKANEN D ISESTANEN:
Imqimen irbuda:
Les pronoms indfinis

Irbuda imeskilen seun aas tal$iwin: wayev, tayev, wiyev, tiyev,


yiwen, yiwet, winnat, tinnat. Kra n yerbuda d irmeskilen seun
kan yiwet tal$a: kra, yal, akk, acemma.

78

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMQIMEN

Imqimen imeskanen:
Les pronoms dmonstratifs

Imqimen imeskanen bvan ilmend unamek n tallunt: tama, agugu,


abdar (tibawt). Llant ddeqs tal$iwin.
Uddiden imeskanen d irmeskilen. Llant kradet tal$iwin kan:
a yemmal tama
anelmad-a, tanelmadt-a,

inelmaden-a
inna yemmal agugu adrar-inna, idurar-inna
nni yemmal abdar amcic-nni, imcac-nni, timcacnni

ISESTANEN

Anwa

IRBUDA
wayev

Anta

tayev

Anwi

wiyev
wiyiv
wiyav

Anti

tiyev
tiyiv
tiyav

N TAMA
wa, waki
wayi, wagi
ta, taki
tayi, tagi
wi, wiki
wiyi, wigi
ti, tiki
tiyi, tigi

79

IMESKANEN
N TUGUGT
winna
Wihin
tinna
Tihin
wigad-inna
widak-inna
wikad-inna
tigad-inna
tidak-inna
tikad-inna

N WEBDAR

win
tin
wid-wigad
wikad-widak

wigad-nni
wikad-nni
tid-tigad
tikad-tidak
tigad-nni
tidak-nni

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TINZA, TISUNIN, IMERNA

IXEF V : TINZA, TISUNIN, IMERNA.


PREPOSITIONS, CONJONCTIONS, ADVERBES.

TINZA :
LES PREPOSITIONS

Tanze$t d awal armeskil iteqqnen asemmad $er wawal i


isemmed. Tanze$t tettili srid zdat usemmad.
Tinza$ d ti: n, am, i, ar, ddaw, s ddaw, nnig, s nnig, zdat, deffir,
s deffir, deg (di), seg (si), ger (gar), $ef(fell), d (yid), akked, s (n
wallal), s (n tnila), war (=bla). S umata, tinza$ sselkament addad
amaruz, maca tinza$ ar, war, s ( n tnila), sselkament addad ilelli.
Tanze$t n:
Tanze$t n temmal ayla, tettili zdat usemmad agucclan i
ibeddun s tergalt d yismawen irmeskilen n waddad. Xas yella
wanida i tt-ssemrasen zdat usemmad agucclan yebdan s te$ri, yifit ma nekkes-itt anida ur twulem ara.
Nettaru
& Mmi-s n wedrar.

Ur nettaru ara

Mmi-s wedrar.
Tamurt n Leqbayel. Tamurt Leqbayel.
Ta$erma n Iran.
Ta$erma Iran.

& Tamurt Imazi$en.

Asirem ufella.

Tanze$t s n tnila:

80

Tamurt n Imazi$en.
Asirem n ufella.

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TINZA, TISUNIN, IMERNA

Tanze$t s n tnila, anamek-is: ani$er, nezmer ad nerr deg


wadeg-is tanze$t $er. Tanze$t-a, weroin tettili zdat yisem yebdan
s tergalt ne$ zdat yisem armeskil n waddad:
a- Neqqar: Kcem s axxam.
Neqqar:Kcem $er texxamt.
Maca ur neqqar ara: Kcem s taxxamt.
b- Neqqar: Yunag $er Irlanda.
Maca ur neqqar ara: Yunag s Irlanda. Irlanda d isem armeskil
n waddad, I (i$ri) mai d ti$ri tamezwarut yemmalen isem
amalay, acku isem-a yusa-d si tutlayt nniven, mai d amazi$.
Tanze$t s n wallal:
Tanze$t s n wallal, anamek-is: s wayes.Temmal ta$awsa s
wayes tevra tigawt.
-S wayes i yezwi azemmur?

-Yezwi azemmur s umextaf.

TAMSERTIT:
LASSIMILATION
Tamsertit d abeddel ususru i yettilin mi ara mlilen sin imesla (sin
isekkilen). Tamsertit tezmer ad tili s tenze$t i yevfer yisem (ne$
wemqim) ne$ s wemqim amassa$ d wemyag i yebdan s usekkil i
ne$ y. Di temsertit, ilaq ad nqader ilugan n tjerrumt, ma dayen
yerzan ta$uri ur yelli wugur ma nevfer tamsertit, ne$ tajerrumt.

1-Tanze$t d yisem:

81

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TINZA, TISUNIN, IMERNA

Prposition et nom

TAMSERTIT
n + t tt
n+w
bbw
n + y gg
g + u ggw
g + w ggw
g + y gg
g + i gg
f + u ff
f + w ff
m + w mm
d + t tt

TIRA

ASUSRU

n tefsut
n weqcic
n yexxamen

ttefsut
bbweqcic
ggexxamen

deg ufus
deg webrid
deg yexxamen
deg iberdan
$ef uvar
$ef wedrar
am wergaz

deggwfus
deggwebrid
deggexxamen
deggberdan
$effvar
$effedrar
ammergaz

teqqim d tselmadt

teqqim ttselmadt

Timawin:
1-Deg yismawen irmeskilen n waddad ur tettili ara temsertit, md: -Yezde$
Wilyam di Irlanda. Yusa-d Wilyam si tmurt n Irlanda.
2-Tinza$ seg, deg teggent tamsertit maca mi ara u$alent $ef tal$a di, si ur
teggent ara tamsertit:
TELLA TEMSERTIT
ULAC TAMSERTIT
Afus deg ufusseg ufus Yeqqim di taddertYekka-d si taddert
Deg igenniseg igenni Yeqqim di IslandaYekka-d si Islanda.
Deg yilesseg yiles
Yeqqim di lexlaYekka-d si lexla.
Deg wawalseg wawal Yeqqim di WehranYekka-d si Wehran.
2-Amassa$ d wemyag:

82

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TINZA, TISUNIN, IMERNA

Relatif et verbe

i + i igg
i + yigg

D Yuba i ibedden
D Yuba iggbedden.
D argaz-a i yettbeddan D argaz-a iggettbeddan.

3-Tas$unt mi d wemyag:
Conjonction mi et verbe

mi + i igg ri$ Yuba mi ibedd ri$ Yuba miggbedd.


mi + y migg erre$-t mi yettbedda erre$-t miggettbedda.
4-Timsertiyin nniven :
Autres assimilations
Zemrent ad d-ilint temsertiyin nniven, akka:
a-Tamsertit s tenze$t d yismawen yebdan s tergalin-a: l, m, f, r,b.

-Aman n leber

-Aekka n Masensen
-Axxam n Fu$al

-Awal n Rebbi

-Tamurt n baba

Aman lleber
Aekka Mmasensen.
Axxam Ffu$al.
Awal Rrebbi.
Tamurt bbaba.

b-Tettili temsertit ula deg yiwen wawal ne$ ger sin wawalen s:
v + t :
-Tacvavt
Tacva
Tabla
-Tablavt
-Tufiv-ten? Tufien?
c- Tamsertit s tzel$a n yimal ad d umatar udmawan:

83

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TINZA, TISUNIN, IMERNA

ad + ttt , ad+nn
Attawim
Annawi

-Ad tawim
-Ad nawi

TANA S IMESLI Y:
Tana s imesli y tettili mi ara mlilent snat te$ra: taneggarut n
wawal d tmezwarut n wawal nniven i yeqqnen ne$ ur neqqin ara
$ur-s s tjerrivt n tuqqna. Imesli y yettili kan deg ususru, ur yessefk
ara ad t-naru. Ha-tent-aya tegnatin ideg tettili tana s imesli y :
TAGNIT N TANA

TIRA

ASUSRU

Amyag d wuddidis
Amyag d ara
umernu n tibawt
Isem d wuddid-is
Isem d wuddid
ameskan

Nenna-as.

Nenna-y-as.

Ur as-nenni ara.

Ur as-nenni-y-ara.

Asefru-ik igerrez.
Asefru-a ad igerrez

Asefru-y-ik igerrez.
Asefru-y-a ad igerrez.

Isem d wuddid-is
ameskan
Asestan d wuddidis
Tazel$a usiwel d
usemmad ilelli
usiwel
Tazel$a n yimal
ara d wemyag

Tala-aki teqqur.

Tala-y-aki teqqur.

Acu-ak-t, Mend?

Acu-y-ak-t, Mend?

Kker, a Amazi$.

Kker, a y Amazi$.

Mi ara awve$, ad dssiwle$.

Mi ara y awve$, ad dssiwle$.

Tazel$a n tilawt d:

84

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TINZA, TISUNIN, IMERNA

Yalass, tzewwir isem ne$ awal i yefen amkan-is, i yellan deg


waddad ilelli. Deg ususru, tazel$a n tilawt d tazenza$t maca
weroin tesselkam addad amaruz. Tazel$a n tilawt temgarad $ef
tenze$t, yis-s i nessili$ asumer aramyagan.
d + isem:
D ageffur.
Anamek-is: Yella ugeffur.
D anelmad. Anamek-is: D acu-t.
d + amqim:

D winna.
D netta.

Anamek-is: D anwa-t.
Anamek-is: D anwa-t.

d + iglem:
D aberkan .

Anamek-is: Amek iga.

d + aggay n wawalen:
D tamurt Imazi$en.Anamek-is: D acu-tt.
TISUNIN :
LES CONJONCTIONS

Tas$unt d awal armeskil iteqqnen ger sin wawalen, sin


waggayen n wawalen, ne$ sin isumar.
Tis$unin n tuqqna teqqnent ger sin wawalen (ne$ aggayen n
wawalen) i ilan yiwen ugama d yiwet twuri.
Imedyaten:-Qqim ne$ kker.

-Yexdem iv d wass.

Tis$unin usentel teqqnent ger sin isumar.

Yettna$ wegdud akken ad yawi tilelli-s.

85

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


asumer
agejdan

tas$unt
usentel

TINZA, TISUNIN, IMERNA

asumer imsentel
as$unan

Tamawt:
Mi teqqnent ger sin isumar, tis$unin n tuqqna ur ssentalent ara
asumer $er wayev. Isumar i teqqnent ttilin d ilelliyen ulac gar-asen
agejdan., ulac win isemmden wayev.
-Ad tedduv $er Dra Lmizan ne$ ad teqqimev deg wexxam.

Nezmer ad d-nefk tafyirt-a, $ef tal$a nniven war ma ibeddel kra deg
unamek-is:
- Ad teqqimev deg wexxam ne$ ad tedduv $er Dra Lmizan.
asumer ilelli

asumer ilelli

Tis$unin n tuqqna:
Les conjonctions de coordination

Tis$unin n tuqqna d ti: Abeda, ahat, ammar, da$en, d$a, ihi, ini,
la-la, lad$a, lamena, maca, meqqar, mena, ne$, ni$, nniqal,
wamag, wannag, waqila, yerna, zi$, zi$en, zuni.
Tamawt:
Tikwal, d tettili d tas$unt n tuqqna, ur-sen tazert d
uzemmur ; maca mi ara teqqen ger wemyag d wawal nniven, tettili d
tanze$t, Ddant d Dihya.

86

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TINZA, TISUNIN, IMERNA

Tis$unin usentel:
Les conjonctions de subordination

Tis$unin usentel d ti: Acku, akken, alamma, alarmi, armi, ala, ma,
asmi, ar, ar asmi, ar d, bac akken, belli, d akken, amzun, imi, i
wakken, aca ma, lemmer, limer, ma, mi, mi akken, ma drus, ma
ulac, segmi, seg wakken, seg wasmi, send, skud, ulama, ulamma,
xas, xas ma, xas akken, $as, $as ma.
IMERNA:
LES ADVERBES

Amernu d awal armeskil i d-irennun di tefyirt akken ad yesmed


anamek n wawal nniven (ne$ n taggayt n wawalen), s wakka
yettbeddil kra deg unamek n tefyirt.
Itett drus. Amernu drus isemmed anamek n wemyag e.
ri$ drus inelmaden. Amernu drus isemmed anamek n yisem

inelmaden.
D ameqqran aas.Amernu aas isemmed anamek n yeglem
ameqqran.

Deg waddad amaruz yezmer ad yili ubeddel di te$ri tamezwarut


umernu.
Imedyaten: Aas

waas

uzekka
Azekka
Ivelli

yivelli
Tameddit
tmeddit
Llan aas waggayen imerna ( n wadeg, n wakud, n t$ara, n
tesmekta, n tilawt, n tibawt, usurdu, usesten).

87

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TINZA, TISUNIN, IMERNA

Imerna n wadeg:
Les adverbes de lieu

Imerna n wadeg mmalen adeg (amkan): Da, daki, dayi, dagi, din,
dinna, dihin, sya, syaki, syayi, syagi, syin, syinna, syihin, daxel,
berra, deffir, zdat, akkin, akkina, s wadda, d akessar, d asawen, i
ukessar, i usawen, yeffus, zelmev, yeffes
Imerna n wakud:
Les adverbes de temps

Imerna n wakud mmalen akud (lweqt): Assa, assaki, assayi, assagi,


azekka, sellazekka, iva, iv azeryan, azekkayen, azekka-nni, zik,
tura, qabel, wabel, tikkelt, tikwal, yal ass, yalass, imira, imiren,
imir-nni, ilindi, ccaw, akk ass, tameddit, tazwara, taggara, llina,
seg llina, si llina, akkamira, aseggasa, aseggas nni
Imerna n t$ara:
Les adverbes de qualit

Imerna n t$ara mmalen ta$ara, ne$ amek tverru tigawt: Akka,


akken, akkagi, akkayi, akken, mezleg, mli, timendeffirt,
ti$endist, tabelhuccent, tinegnit, tidist
Imerna n tesmekta:
Les adverbes de quantit

Imerna n tesmekta mmalen tasmekta ne$ azal (acal): Aas,


acemma, drus, ddeqs, cwi, cie, ciu, nezzeh, ugar

88

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TINZA, TISUNIN, IMERNA

Imerna n tilawt:
Les adverbes daffirmation

Imerna n tilawt ur ggiten ara: ih, s tidet


Imerna n tibawt:
Les adverbes de ngation

Imerna n tibawt mmalen tal$a tibawt: Ala, ur-ara, weroin, ur,


werad, ur-ur
Imerna usurdu:
Les adverbes de doute

Imerna usurdu mmalen asurdu (ccekk): Ahat, wissen.


Imerna isestanen:
Les adverbes interrogatifs

Imerna isestanen (imattaren) nesseqdac-iten i usesten (i


westeqsi), yal wa d acu yemmal adeg, akud, tasmekta, ta$ara
Ha-ten-aya imerna isestanen: Anida, anda, anisi, ansi, ani$er,
aniwer, melmi, ar melmi, acal, acal aya, amek, annect
Timawin:
1-Aas imerna san tal$win n yismawen:
Tikkelt, tikwal, tazwara, taggara, tameddit, timendeffirt, tinegnit, ti$endist,
tidist, tabelhuccent.
2-Tikwal, izeddi uferdis kan d wayev akken ad ssil$en amernu uddis:
- Imerna n tesmekta: ddeqs kan, cwi kan, cie kan.
- Imerna nt$ara: akka kan, tinegnit kan, akken kan.
- Imerna n wadeg: daki kan, zdat kan, deffir kan.
- Imerna n wakud: tameddit kan, tura kan, azekka kan.
- Imerna usurdu: wissen kan, ahat kan.

89

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

IXEF VI: IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

LES NOMBRES ET LEURS DERIVES

Di tutlayt Tamazi$t, llan yemvanen maca yettili kra n wemgired


gar-asen, si tmeslayt $er tayev. Amgired-a yerza ama tal$a ama
aar: aas seg-sen, kkan-d si tutlayt tarabt. Aas tmeslayin n
watmaten-nne$ Imazi$en sseqdacent amalay d wunti ilmend
usemmad n wemvan. D$a d asemmad n wemvan i yemmalen
tawsit iwatan i wemvan. Deg umedya, imi argaz d amalay yessefk
ad d-nini sin yergazen, maca neqqar snat tem$arin imi tawsit
usemmad n wemvan d unti. Neb$a ad nerev ad neg asurif $er
zdat, deg webrid usetrer n tutlayt-nne$.
Di teqbaylit, amvan d armeskil slid yiwen d sin (yiwet, snat: deg
wunti), maca akken i d-nezwar awal, imvanen ur llin ara d aylanne$. Xas yettban-d wannect-a d ayen igerrzen, ara yessifessen
tutlayt, yessefk ad nesmenyaf tikci n wazal i tmeslayin timazi$in
nniven, am Tmahe$t ideg sseqdacen kan imvanen n Tmazi$t. Ahat
ur a$-terri ara tmara akken ad d-nervel ta$awsa ma nesa-tt.
Ma yella yiwen wemvan i ur nettaf ara di tantaliwin timazi$in d
izider ne$ 0. Azal-is d war tilas deg wakuden-a itraren ideg
simmal tetteddu tussna $er zdat. Ur telli yiwet n ta$ult ideg ur
nserr ara i izider (d amvan ne$ d azwil). Ma nera tasenselkimt,
tussnakt, tiraf, addalen wissen ma nezmer ad neg kra deg-sen s
tutlayt-nne$ tamazi$t war ma nesseqdec aferdis-a!? D ayen
ibanen: ulamek, d awez$i. D tidet amvan yella mai ur yelli ara
maca amek i as-neqqar, amek i t-nessusruy? Ddeqs n watmaten d
tyessetmatin-nne$ i iulfan i wugur-a, nudan ad as-d-afen tifrat.
Llan wid i as-yefkan isem ilem ma d wiyev rran-t d ulac.
Ma nessaked $er inumak n sin wawalen-a, ad naf:

90

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

a-Ilem (ilmawen, tilemt, tilmawin), yettili d iglem ne$ d isem.


Iglem ilem anamek-is ulac deg-s kra, yefre$: Abuqal d ilem,
tarbut d tilemt. Ma d isem ilem , deg waas temnavin, anamek-is
d yiwet t$awsa yevan s u$anim fessren deg-s ibuben akken ad
qqaren.
b-Ulac d yiwen wawal uddis i d-yusan seg usumer ur yelli c
(=ur yelli ara), ur-c d amernu n tibawt i yellan di Tcawit ar assa, azal-is d ur-ara n Teqbaylit.
Segmi tutlayt teqqim kan akken tezga, atmaten-nne$
imusnawen, ar ass-a ur d-muqlen ara $er taluft-a; nekkni
nesmenyaf yal tikkelt ad nferres abrid i d-nu$ ma nufa deg-s
isennanen. Aql-ane$ ad d-neg asumer izider yebna $ef snat
t$awsiwin: aar amazi$ d tal$a tamazi$t. Aar deg-s sin yericen z
+ dr (zzi + ader): di tal$a, 0 d imezzi ; azal-is yuder $ef
yemvanen nniven ugaren-t akk. Si tama nniven deg-s aar zdr
(zder), ayen izedren d ayen yersen alamma d akessar (Yezder
weru deg waman). Tal$a n wawal izider (asget: izudar) d iRiReR,
d yiwet n tal$a tamazi$t ara naf deg waas yismawen: idifer,

idikel, igider, iiqel, ijifer, iziker... G-M: Asekkil R yemmal targalt.

Si tama nniven, imira, ur nettaf ara igelman isuslanen di tantaliwin


timazi$in, ayen ara tser tutlayt tamazi$t deg wakuden-a itraren.
Amedya, di Teqbaylit tella kan yiwet tal$a wis d wunti-s tis,
maca tal$iwin n wesget, ulac. Amek ara teddu tutlayt $er zdat s
waya, ma ur ngi tamu$li $er tutlayin nniven. Ma nezzi $er yismawen
n tunin ad naf ala yiwen i yellan: azgen. Ar melmi, ad teqqim
tutlayt n Masensen deg waddad ideg tella? D asteqsi-a i a$-ideggren
ad d-nnadi meqqar tazwara n tifrat imi tagnit tella. War ma nesnulfad yal ta$awsa, ad nerev ad nebnu $ef terselt yellan.

Imvanen:

91

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

les nombres

0-izider
10- mraw
20- snat tmerwin
1-yiwen, yan (yiwet) 11- mraw yan
30- kradet tmerwin
2-sin, sen (snat)
12- mraw sin
40- ukkuet tmerwin
3-krad (kradet)
13- mraw krad
50-smuset tmerwin
4-ukku (ukkuet)
14- mraw ukku 51- smuset tmerwin d
yan
5-smus,semmus(smuset) 15- mraw smus
52- smuset tmerwin d sin
6-svis (sviset)
16- mraw svis
100-timivi
7-sa (sat)
17- mraw sa
200-snat tmav
8-am (amet)
18- mraw am
203-snat tmav krad
9-ta (tat)
19- mraw ta
309-kradet tmav ta
1000- agim
2000- sin igiman 3000- krad igiman
65009- svis tmerwin semmus igiman d ta
100000- amelyun
2000000- sin imelyunen (imelyan)
1000000000- amelyar 7400532- sa imelyunen d ukkuet tmav
igiman d smuset tmav kradet tmerwin sin
17800000000-mraw sa imelyaren d amet timav imelyunen
Timawin:
1-Ilmend usemmad n wemvan unti, nrennu t n wunti di taggara n
yemvanen : si 11 ar 19, si 21 ar 29, si 31 ar 39, si 121, ar 129, si 131 ar
139
Imedyaten:
11: mraw yan inelmaden mraw yiwet tnelmadin.
39: mraw ta yetbiren mraw tat tetbirin.
45: ukkuet tmerwin smus yexxamen ukkuet tmerwin smuset texxamin.
1346: agim kradet tmav d ukkuet tmerwin svis iyuzav.
agim kradet tmav d ukkuet tmerwin sviset tyuzav.
2-Zdat igiman, imelyunen, imelyaren, nettaru sin, krad, ukku

92

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

Md: Sin igiman, krad imelyunen, smus imelyaren.


3-Zdat tmerwin, tmav, nettaru snat, kradet, ukkuet
Md: Snat tmerwin, kradet timav, ukkuet timav.

Ismawen n tunin:
Les noms de fractions

Ismawen n tunin d isuddimen n yemvanen, yal wa yemmal kan


aric si tayant: Anekrad deg-s yiwen umur si t$awsa yebvan $ef
krad imuren. Ismawen n tunin $ur-sen tal$iwin n wasuf d wesget
maca ur sin ara tal$a n wunti: Azgen, anekrad, anku, anesmus,

anesvis, ansa, anam, aneta, anemraw - Amraw yanan, imraw


yananen, amraw sinan, imraw sinanen, akrad sinan Si 11 d
asawen san tal$iwin igelman isuslanen.

Anekrad 1/3

Sin inekraden 2/3

Ha-ten-aya yismawen n tunin:


asuf

azgen

anekrad

anku
1
/5
anesmus
1
/6
anesvis
1
/7
ansa

anam
1
/9
aneta
1
/10 anemraw
1
/100 amivan
1
/1000 agiman
1
/10000 amraw giman
1
/100000 amelyunan

Krad inekraden 3/3

asget
izegnan
inekraden
inkuen
inesmusen
inesvisen
insan
inamen
inetan
inemrawen
imivanen
igimanen
imraw gimanen
imelyunanen

93

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

Tamawt:
Si 1/11 d akessar, ismawen n tunin am igelman isuslanen, maca ur
sin ara tal$a n wunti.
1
/11 amraw yanan, 1/12 amraw sinan, 1/13 amraw kradan, 1/14 amraw
kuan
Igelman isuslanen:
Les adjectifs numraux ordinaux

Igelman isuslanen d isuddimen n yemvanen, mmalen amyezwar


gar-asen. Igelman isuslanen san sin yemvanen, snat tewsatin d
sin waddaden, am igelman imugna. Asile$ n yeglem asuslan yettili
(anagar amezwaru) di tal$a-a: a + amvan + adfir an.
Md: a k r a d a n a + krad + an [ a 3 an ]
a s a n a + sa + an [ a 7 an ](da, segmi tella tana, te$li
yiwet te$ri a)
A
w
w
a
v Amezwaru

Asinan

Akradan

n
Akuan

Ha-ten-a igelman isuslanen:


AMALAY
ASUF
ASGET

1 Amezwaru
2 Asinan
3 Akradan
4 Akuan
5 Asmusan
6 Asvisan

Imezwura
Isinanen
Ikradanen
Ikuanen
Ismusanen
Isvisanen

UNTI
ASUF
ASGET

Tamezwarut Timezwura
Tasinant
Tisinanin
Takradant
Tikradanin
Takuant
Tikuanin
Tasmusant
Tismusanin
Tasvisant
Tisvisanin

93

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

7 Asan
Isanen
Tasant
Tisanin
8 Aaman
Iamanen
Taamant
Tiamanin
9 Atan
Itanen
Tatant
Titanin
10 Amrawan Imrawanen Tamrawant Timrawanin
11 amraw yanan imraw yananen tamraw yanant timraw yananin
12 amraw sinan imraw sinanen tamraw sinant timraw sinanin
13 amraw kradanimraw kradanentamraw kradanttimraw kradanin
14 amraw kuanimraw kuanentamraw kuanttimraw kuanin
15amraw smusanimraw smusanentamraw smusanttimraw smusanin
16 amraw svisanimraw svisanentamraw svisanttimraw svisanin
17 amraw san imraw sanen tamraw sant timraw sanin
18 amraw aman imraw amanen tamraw amant timraw amanin
19 amraw tan imraw tanen tamraw tant timraw tanin
20 asin mrawan isin mrawanen tasin mrawant tisin mrawanin
30 akrad mrawanikrad mrawanentakrad mrawanttikrad mrawanin
40 aku mrawaniku mrawanentaku mrawanttiku mrawanin
50asmus mrawanismus mrawanentasmus mrawanttismus mrawanin
60 asvis mrawanisvis mrawanentasvis mrawanttisvis mrawanin
70 asa mrawan isa mrawanen tasa mrawant tisa mrawanin
80 aam mrawaniam mrawanentaam mrawanttiam mrawanin
90 ata mrawan-ita mrawanentata mrawanttita mrawanin
100 amivan
imivanen
tamivant
timivanin
101 amiv yanan imiv yananen tamiv yanant timiv yananin
200 asin mivan isin mivanen tasin mivant tisin mivanin
300 akrad mivan ikrad mivanen takrad mivant tikrad mivanin
400 aku mivaniku mivanen taku mivanttiku mivannin
1 000 agiman igimanen tagimant tigimanin
2 000 asin giman isin gimanen tasin gimant tisin gimanin
3 000 akrad giman ikrad gimanen takrad gimant tikrad gimanin
1 006 agim d svisanigim d svisanentagim d svisanttigim d svisanin

94

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

100 000 amiv giman imiv gimanen tamiv gimanttimiv gimanin


200 000 asin miv giman isin miv gimanen tasin miv gimant tisin miv
gimanin
300 000 akrad miv giman ikrad miv gimanen takrad miv gimant tikrad miv
gimanin

1 000 000 amelyunan imelyunanen tamelynant timelyunanin


2 000 000 asin melyunan isin melyunanen tasin melyunant tisin
melyunanin

3 000 007 akrad melyun d san ikrad melyun d sanen takrad melyun d
sant tikrad melyun d sanin
10 000 000 amraw melyunan imraw melyunanen tamraw melyunant
timraw melyunanin
50 000 000 asmus melyunan ismus melyunanen tasmus melyunant
tismus melyunanin
1 000 000 000 amelyaran imelyaranen tamelyarant timelyaranin
210 asin miv mrawan isin miv mrawanen tasin miv mrawant tisin
miv mrawanin
230 asin miv krad mrawan isin miv krad mrawanen asin miv krad
mrawant tisin miv krad mrawanin
4 015 aku gim d mraw smusan iku gim d mraw smusan taku
gim d mraw smusant tiku igiman d mraw smusanin

4 839 aku gim d am timav kradet tmerwin tan iku gim d am


timav kradet tmerwin tanen taku gim d am timav kradet tmerwin
tant tiku gim d am timav kradet tmerwin tanin
10 000 amraw giman imraw gimanen tamraw gimant timraw
gimanin
20 000 asin mraw giman isin mraw gimanen tasin mraw gimant
tisin mraw gimanin

95

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

30 000 akrad mraw giman ikrad mraw gimanen takrad mraw


gimant tikrad mraw gimanin
43 046 aku mraw krad igiman d ku tmerwin svisan
iku mraw krad igiman d ku tmerwin svisanen
taku mraw krad igiman d ku tmerwin svisant
tiku mraw krad igiman d ku tmerwin svidanin
43 247 aku mraw krad igiman d snat timav ku tmerwin san
iku mraw krad igiman d snat timav ku tmerwin sanen
taku mraw krad igiman d snat timav ku tmerwin sant
tiku mraw krad igiman d snat timav ku tmerwin sanin
391 742 akrad miv tat tmerwin yan igiman d sat timav ukkuet
tmerwin sinan
ikrad miv tat tmerwin yan igiman d sat timav ukkuet
tmerwin sinanen
takrad miv tat tmerwin yan igiman d sat timav ukkuet
tmerwin sinant
tikrad miv tat tmerwin yan igiman d sat timav ukkuet
tmerwin sinanin
1 001 003 amelyun d wagim d kradan
imelyun d wagim d kradanen
tamelyun d wagim d kradan
timelyun d wagim d kradanin
6 033 429 asvis imelyunen d kradet tmerwin krad igiman d ukkuet
timav snat tmerwin tan
isvis imelyunen d kradet tmerwin krad igiman d ukkuet
timav snat tmerwin tanen
tasvis imelyunen d kradet tmerwin krad igiman d
ukkuet timav snat tmerwin tant
tisvis imelyunen d kradet tmerwin krad igiman d ukkuet
timav snat tmerwin tanin

96

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

Ta$uri d tira igelman isuslanen:


Lecture et criture des adjectifs numraux ordinaux

1-/a- Di tazwara d taggara n yeglem asuslan, ur neqqar ara


tmerwin, timav, igiman, imelyunen (imelyan) ne$ imelyaren:
a 20 an
asin mrawan asnat tmerwinan
a 300an
akrad mivan akradet timav
a 25 an
asin mraw smusan asnat tmerwin smusan
akrad mid tan akradet timav smusan
a 305 an
a 5008 an
asmus gim d aman / asmus igiman d aman
a 1 005 000an amelyun d smus giman/ amelyun s smus igiman
a 4 300 603an aku melyun d kradet timav igiman d sviset

timav kradan/ aku imelyunen d kradet timav igiman d sviset


timav kradan

b-Di tlemmast n yeglem asuslan, neqqar tmerwin, timav, igiman,


imelyunen (imelyan), am deg wemvan:
Imedyaten
a 352 an
akrad miv smuset tmerwin sinan
agim d kradet timav smuset tmerwin sinan
a 1 352 an
a 35 008 an
akrad mraw smus igiman d aman
a 1 005 008 an
amelyun d smus igiman d aman
a 1 002 003 009 anamelyar d sin imelyunen d krad igiman d

tan

2-/a-Zdat tmerwin, timav, neqqar: snat, kradet, ukkuet, smuset,


sviset, sat, amet, tat.
Imedyaten
a 1 250 an
agim d snat timav smusan
a 1 305 an
agim d kradet timav smusan

97

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

b-Zdat mraw, mrawan, miv, mivan, gim, giman, melyun,


melyunan, melyar, melyaran, neqqar: sin, krad, ku,
smus(semmus), svis, sa, am, ta.
Imedyaten

a 133 an
a 220 an

amiv kradet tmerwin kuan


asin miv sin mrawan
a 1 230 an
agim d sin miv krad mrawan
a 6 000 000 an
asvis melyunan
a 6 000 005 an
asvis melyun d smusan
a 7 000 000 000 an asa melyaran
a 7 000 000 001 an asa melyar d yanan
Timawin:
1-Tettili tes$unt d ger tserkemt d tayev : Iferdisen igiman
imelyunen imelyaren. er imedyaten deg ufella.
2-Iglem asuslan yezmer ad yesu aas tal$iwin, am yeglem (amagnu).
ADDAD ILELLI

asuf amalay

a------------------an

asget amalay

i---------------anen

asuf unti

ta---------------ant

asget unti

ti--------------anin

98

ADDAD AMARUZ

u------------------an
we----------------an
i----------------anen
ye--------------anen
t-----------------ant
te----------------ant
t---------------anin
te--------------anin

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN

Tizegzilin igelman isuslanen:


Abrviations des adj. numraux ordinaux

Tizegzilin igelman isuslanen ttilint akk, akka:


Amalay

Unti

ASUF
a1 u
a 2 an
a 3 an
a 4 an
a 5 an
a 6 an
a 7 an
a 8 an
a 9 an
a 10 an
a 11 an
a 12 an
a 13 an
a 14 an
a 15 an
a 16 an
a 17 an
a 18 an
a 19 an

ASGET
i1a
i 2anen
i 3 anen
i 4 anen
i 5 anen
i 6 anen
i7 anen
i 8 anen
i 9 anen
i 10 anen
i 11 anen
i 12 anen
i 13 anen
i 14 anen
i 15 anen
i 16 anen
i 17 anen
i 18 anen
i 19 anen

ASUF
ta 1ut
ta 2ant
ta 3 ant
ta 4 ant
ta 5 ant
ta 6 ant
ta 7 ant
ta 8 ant
ta 9 ant
ta 10 ant
ta 11 ant
ta 12 ant
ta 13 ant
ta 14 ant
ta 15 ant
ta 16 ant
ta 17 ant
ta 18 ant
ta 19 ant

ASGET
ti 1a
ti 2anin
ti 3 anin
ti 4 anin
ti 5 anin
ti 6 anin
ti 7 anin
ti 8 anin
ti 9 anin
ti 10 anin
ti 11 anin
ti 12 anin
ti 13 anin
ti 14 anin
ti 15 anin
ti 16 anin
ti 17 anin
ti 18 anin
ti 19 anin

a 100 an
a 1000 an
a 10000 an
a 1000000 an

i 100 anen
i 1000 anen
i 10000 anen
i 1000000 anen

ta 100 ant
ta 1000 ant
ta 10000 ant
ta 1000000 ant

ti 100 anin
ti 1000 anin
ti 10000 anin
ti1000000 anin

99

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ASENQEV

IXEF VII : ASENQEV

LA PONCTUATION

Mi ara yettmeslay wemdan, ta$ect-is tettali tettader. Tikwal,


nettulfu i wawal yebes ne$ yennegzam, yu$al irennu. S wakka i
d-ttbinint tlisa ger tefyar ne$ ger waggayen n wawalen. Yiwen
umussnaw yesserwes tifyar $er iberdan, ma d asenqev $er
usezmel. Tigudamin usenqev d ti:

Ticcert .
Taneqqivt.
Ticcert tunqivt.....
Snat tneqqivin......
Taneqqivt usesten (n tuttra).....
Taneqqivt n webhat.....
Tineqqivin n wegzam..
Tacciwin..
Tajerrivt...
Tusligin........
Asekkil ameqqran
Tannuft

,
.
;
:
?
!

()

Ticcert :
La virgule

Ticcert tettili, lad$a, ger sin wawalen deg wesmiwer, di tsamit, d


ger sin isumar ilelliyen.

-Azwaw isell i tezlatin n Takfarinas, Akli D, Farid Ferragi d Lunis


Ayt Mangellat.
-Yefsex yiij, yu$al wass d iv.

100

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ASENQEV

-Di Tefsut Taberkant n 2001, mmuten aas yelmeyen, di Tmurt n


Leqbayel.
Taneqqivt:
Le point

Taneqqivt temmal taggara n tefyirt. Ad tader ta$ect, ad d-tevfer


tsusmi send ad tu$al ad tali ta$ect akken ad tebdu tefyirt nniven.
Nettaf-itt, da$en, di taggara n tseddart

-Kfi$ ta$uri n wedlis-nni n Taher Oawut.


-Nerza $er Maser akken ad ner tizamugin.
-Amwiwel n tmurt n 21 Mayu 2003, yegla s waas yemdanen d
tmezdu$in.
Ticcert tunqivt:
Le point virgule

S umata, ticcert tunqivt tettili ger sin isumar. Tettader ta$ect ugar
mi ara tili ticcert, war ma yegzem wawal ger sin isumar.

-Aksil d amdan iemmlen aas tamurt-is.Ye$ra amezruy-is; yessen


idles d t$erma n wegdud-is; Yettmeslay tutlayt-is; Yerza akk $er
temnavin-is.
Taneqqivt usesten:
Le point dinterrogation

Taneqqivt usesten tkeffu yis-s tsestant tusridt. Ur tt-nesseqdac ara


i tefyirt tasestant tarusridt. (er imedyaten n tsestanin tusridin.)

-Anida ara teseddim imuras unebdu-a?


-Ad tefev deg wawal-nnek?

101

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ASENQEV

-Anwa i ye$zan ires-a alqayan?


Taneqqivt n webhat:
Le point dexclamation

Taneqqivt n webhat tettili di taggara n tefyirt tabehtant. Tettili,


da$en, di taggara n t$uyit.

-Ay tecbe tjeooigt-a !


-Ah, aqerru-inu !
-Acal d asemmiv, assa !
Tineqqivin n wegzam:
Les points de suspension

Tineqqivin n wegzam zdint di kradet, ttilint ma tegzem tefyirt war


ma ifukk wawal.

-Di tmazirt-is, tea tem$art ticcert, aalim, tajilbant


-Tu$-d Lidya amendil, til$atin, tafenda d
-Efk-iyi agim idinaren akken ad d-a$e$...
Tacciwin:
Les parenthses

S umata, tacciwin tezzint i isalli ne$ i usegzi di tefyirt.


Tamezwarut tleddi, tayev tmeddel.

-Tesa-d Jeooiga taqrurt (d tamezwarut), tga-as isem amazi$,


Tilelli.
-Nnegrawent tmura n Yill Agrakal (Lezzayer, Fransa, Lubnan,
Lmerruk, Grik), mtawant $ef t$ellist n temnavt-a.

102

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ASENQEV

Tajerrivt:
Le tiret

Tettili tjerrivt di tazwara n tefyirt, mi ara ibeddel win


yettmeslayen, deg udiwenni. Di tlemmast n tefyirt, nettara ger snat
tjerrivin asumer i d-ikecmen, deg-s.
Tamawt:
Llan imedyazen i yesseqdacen tajerrivt deg wefyir anida i tezmer ad
tesu tsusmi azal n imesli.
Tusligin:
Les guillemets

Tusligin teddunt snat snat, timezwura leddint (d tineldayin), ma d


tineggura meddlent (d tinemdalin). Merrsent:
- Mi ad yezri umaru seg yinaw arusrid $er yinaw usrid: Yenna-as:
Mi ara awve$ $er Berlin, ad ak-d-ceyye$ izen.
- Deg yinaw arusrid, war snat tneqqivin: Yenna-as belli mi ara
yawev $er Berlin ad as-d-iceyye izen.
- Tezzint i tenfalit i yeb$a umaru ad d-imel belli ur telli d ayla-s
(Ad tt-yeoo akken i tt-yenna bab-is).
Tamawt:
Deg udiwenni tezzint tusligin i umeslay i d-yenna win yeddmen
ameslay. Ger tusligin asenqev yettili akken iwata: Ma tella tneqqivt
usesten ne$ n webhat, ntegg-itt send tusligin tinemdalin.
Asekkil ameqqran:

103

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

ASENQEV

La majuscule

Asekkil ameqqran ila azal usenqev imi tbeddu yis-s tefyirt.


Yevvafar taneqqivt acku tekfa tefyirt ad tebdu tayev. Maca ur
yettili ara deffir tneqqivt usesten ne$ n webhat d tneqqivin n
wegzam. Da, nessemras asekkil ameyan, ma d tafyirt tugzimt i
irennun. Di tmedyazt beddun yefyar s usekkil ameqqran.

-Anta-tt tmane$t ugellid Masensen?


-D Sirta (ne$ Qsenina) i d tamane$t ugellid Masensen.
-Ay cebit idurar n mi ten-yeddal wedfel!

Tamawt:
Nettaru da$en asekkil ameqqran di tazwara n yal isem uzzig.
Imedyaten: Tadmayt, Awras, Tafna, Nijer.
Fellag, Dilem, Sliman Ben isa.
Tannuft:
Le retrait (lalina)

Tettili tannuft di tazwara n tseddart: d yiwen yilem i nettaooa


akken ad yemmal ansi tebda tseddart.
Tamawt:
Di taggara-a, tella-d tekti, tennerna aas, d akken ur d-tettili ara
tannuft-a. Ahat, tetteddu ad tettwakkes mavi.

IXEF VIII: TIWURIWIN N YISEM

104

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TIWURIWIN N YISEM

FONCTIONS NOMINALES

Tawuri n yisem ne$ n wawal nniven d ayen itegg di tefyirt. Llant


twuriwin rzant amyag, ma d tiyev rzant isem.

Tiwuriwin yerzan amyag d ti:


Asemmad usrid
Asemmad arusrid
Isemmaden inez$anen
Isemmaden war tanze$t
Tiwuriwin yerzan isem d ti::
Isemmaden isegzayen imuraz
Isemmaden isegzayen ilelliyen
Isemmaden igucclanen
Asemmad ilelli
Asemmad ilelli usiwel
ASEMMAD USRID:
C.O.D

Asemmad usrid yemmal tagmest ne$ ta$awsa i$ef tevra tigawt n


wemyag asenvan i yevvafar. Assa$ gar-asen d tigawt imi tettili di
tuget n yemyagen. Adeg-is di tefyirt, deffir wemyag, deffir
usemmad asegzay umeggay (ne$ n wubdir) ne$ deffir wuddid n
wemyag arusrid:

-Tura tabrat i gma-s.


deffir wemyag
-Tura teqcict tabrat i gma-s. deffir usemmad asegzay
-Tura-as tabrat i gma-s.
deffir wuddid n wemyag arusrid

105

TIWURIWIN N YISEM

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Asemmad usrid yettili d isem, d aggay isman, d iglem, d amqim,


d amernu, d uddid n wemyag ne$ d asumer.

-Nlemmed amezruy.
-Nlemmed amezruy n Tmaz$a.
-Yeddem amellal, yeooa aberkan.
-Ddem wa, teooev winna.
-Yura aas.
-Yura-t.
-Yeb$a ad d-ya$ aselkim.

d isem
d aggay isman
d iglem
d amqim
d amernu
d uddid n wemyag
d asumer

Timawin:
1-Asemmad usrid, addad-is d ilelli, ur iteqqen ara s tenze$t. Yettak-d tiririt
i isestan (tuttriwin): Acu? Anwa? ( Anta? Anwi? Anti?)
2-Di tefyirt $ur-s aydi, wergaz-inna. Aydi d asemmad usrid. Anamek n
tefyirt Yesa aydi, wergaz-inna.
ASEMMAD ARUSRID:
C.O.I

Asemmad arusrid yemmal tagmest ne$ ta$awsa i terza tigawt n


wemyag. Iteqqen s tenze$t i. S umata, adeg-is di tefyirt, yettili:
deffir usemmad usrid, deffir wemyag ne$ deffir usemmad asegzay
amaruz.
deffir usemmad usrid
-Tuzen takarva i tselmadt.
-Tuzen i tselmadt takarva.
deffir wemyag
-Tuzen Masilya i tselmadt, takarva. deffir usemmad asegzay

106

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TIWURIWIN N YISEM

Timawin:
1-Asemmad arusrid, addad-is d amaruz. Yettak-d tiririt i usesten iwumi,
imumi, iwimi?
Iwumi tuzen Masilya takarva? i tselmadt.
2-Mi ara yilin sin wuddiden n wemyag, yalass d arusrid i izewwiren
usrid.
Tura - as - tt.
Ad - as - tt - taru.
amyag + uddid arusrid + uddid usrid

uddid arusrid + usrid + amyag

ISEMMADEN INEZANEN:
Complments prpositionnels

Asemmad anez$an yessegzay-d tagnit ideg tverru tigawt n


wemyag, iteqqen s tenze$t. Isemmaden inez$anen ggten, ad nwali
wid yettuseqdacen s waas:
1. Asemmad anez$an n wadeg: [Anida? Ansi?...]
Complment prpositionnel de lieu

Yensa Masil, di Tegzirt.


Yu$al-d weqcic, si teftist.

2. Asemmad anez$an n wakud: [ Melmi?]


Complment prpositionnel de temps

Yettili usemmiv, di tegrest.


Yewwet ugeffur, deg yiv.

3. Asemmad anez$an n t$ara: [ Amek ?]


Complment prpositionnel de manire

Yezger abrid, s tazzla.


Nesedda ussan, di tumert (lfer).

4. Asemmad anez$an n wallal: [ S wayes?]


Complment prpositionnel de moyen

107

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TIWURIWIN N YISEM

Yettidir igellil, s usirem.


Yegzem aksum, s ujenwi.

5. Asemmad anez$an n tdukli: [Wukkud?]


Complment prpositionnel daccompagnement

Ksan izamaren, d wuccen.


Tru $er Yemma Guraya, d baba-s.

6. Asemmad anez$an n yeswi: [ Ay$er? I wacu?]


Complment prpositionnel de but

Yeqqar aas , i wesnerni n weswir-is.


U$en-d aejmi, i tmecrevt.

7. Asemmad anez$an n tmentilt: [Ay$er? Seg wacu?]


Complment prpositionnel de cause

Yemmut wefrux, si fad.


La yettergigi, seg usemmiv.

8. Asemmad anez$an userwes: [Am wacu? Am wanwa?


Amek?]
Complment prpositionnel de comparaison

Dihya tecbe, am wayyur.


Tettaru tnelmadt-a, am uselmad-is.

Tamawt:
Asemmad anez$an, addad-is d amaruz slid ma yedded s yiwet si
tenza$-a: ar, war (bla) d s n tnila.
ISEMMADEN WAR TANZET:
COMPLEMENTS CIRCONSTANCIELS

Am isemmaden inez$anen, isemmaden war tanze$t ssegzayen-d


tagnit ideg tverru tigawt n wemyag maca ur teqqnen ara s tenze$t:

108

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TIWURIWIN N YISEM

1. Asemmad war tanze$t n wadeg: [Anida ?]


C.C. de lieu

-Ad nebnu axxam, daki.


-Nufa is$aren, dinna.
2. Asemmad war tanze$t n wakud: [Melmi ?]
C.C. de temps

-Ad nesserwet irden, azekka.


-Yemger ufella timin, ivelli.

3. Asemmad war tanze$t n t$ara: [Amek ?]


C.C.de manire

-Tgen teqcict, tinegnit.


-Tenna tyemmat i mmi-s: E, akka.

4. Asemmad war tanze$t n tesmekta: [Acal ? Annect ?]


C.C.de qualit

Asemmad war tanze$t n tesmekta yemmal ayen nezmer ad


t-nesket ne$ ad t-nessiven: adrim, akud, taayt, tajumma
-Itett, aas.
-Teswa tsegnit, adinar.
-Yewzen wergaz, aqentar.
-Nessedda ayyur, di Tubiret.
-Te$ra smus iseggasen, di tesdawit.
-Nedda mraw ikilumitren, $ef uvar.
5. Asemmad war tanze$t usegzi:
C.C.dexplication (C.C. interne)
-Tettaru tira uselmad.
-Tettaru tira igerrzen.
-Yettaru yir tira.

109

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TIWURIWIN N YISEM

Tamawt:
Asemmad war tanze$t, addad-is d ilelli.
ISEMMADEN ISEGZAYEN:
COMPLEMENTS EXPLICATIFS

Asemmad asegzay yessegzay-d tamagit n wawal i isemmed


(anwa? acu?). Ma yella zdat-s, ad yili waddad-is d ilelli. Ma yella
deffir-s, ad yili waddad-is d amaruz.
-Afrux yufeg.------------------- d ilelli.
-Yufeg wefrux.----------------- d amaruz.
Isemmaden isegzayen d wi:
1-asegzay umeggay
C.E de sujet actif

2-asegzay n wubdir
C.E. de sujet inactif(C.E de lvoqu)

3- asegzay n wuddid n wemyag usrid


C.E. daffixe du verbe direct

4- asegzay n wuddid n wemyag arusrid


C.E daffixe du verbe indirect

5- asegzay n tenze$t
C.E. de prposition

6- asegzay n yeglem
C.E. dadjectif qualificatif

7- asegzay n yisem
C.E. de nom

8- asegzay n wemqim
C.E.de pronom

9- asegzay n wuddid n wesnekdan


C.E.daffixe de prsentatif

10- asegzay n wuddid n usestan


C.E. daffice dinterrogatif

110

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TIWURIWIN N YISEM

Tafelwit isemmaden isegzayen:


Tableau des complment explicatifs:

ASEMMAD

ILELLI

AMARUZ

ASEGZAY

THEMATISATION

COMP.
REFERENCIELS

umeggay
n wubdir
n wuddid n
wemyag usrid
n wuddid n
wemyag arusrid
n wuddid n
tenze$t
n yeglem
n yisem
n wemqim
n wuddid n
wesnekdan
n wuddid
usestan

Amedyaz yura asefru.


Aqcic yettwet.
Tabrat-nni, tura-tt.

Yura umedyaz asefru.


Yettwet weqcic.
Tura-tt, tebrat-nni.

Anelmad-a, fkan-as
arraz.
Tacmuxt, tga deg-s,
aman.
Aqendur-is d amerku.
Winna, d anemhal.
Anaddal, d wa.
Aselway, ha-t.

Fkan-as arraz, unelmada.


Tga deg-s aman,
tecmuxt.
D amerku uqendur-is.
D anemhal, winna.
D wa, unaddal.
Ha-t, uselway.

Tasarut, anida-tt?

Anida-tt, tsarut?

Timawin:
1-Asemmad asegzay yettili d isem, d iglem ne$ d amqim udmawan ilelli,
ameskan, asestan ne$ arbadu.
2-Asemmad asegzay umeggay yemmal win ixedmen tigawt:
Amedya: Amedyaz yura asefru.
Anamek-is: Amedyaz yemmal win igan tigawt n tira.
Asemmad asegzay n wubdir ibedder (yemmal) win i$ef tevra tigawt.
Imedyaten: Aqcic yettwet.
Anamek-is: Aqcic tevra fell-as tigawt n tyita = Aqcic yu$ tiyita.
Yegzem webrid.

111

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TIWURIWIN N YISEM

Anamek-is: Yegzem ahat seg wedfel ne$ d imdanen i t-igezmen maca, abrid
yebder-d win i$ef tevra tigawt n wegzam.
ISEMMADEN IGUCCLANEN:
COMPLEMENTS DETRMINATIFS

Asemmad agucclan yettguccul isem (amqim, iglem, amernu)


wi$er yurez s tenze$t n ne$ srid, ma d amaruz yebdan s te$ri
u ne$ i.
Tamurt_Umazi$
Tamurt_Imazi$en
Tamurt n Masensen

Tamurt d ayla Umazi$


Tamurt d ayla Imazi$en
Tamurt d ayla n Masensen

Isemmaden igucclanen d wi:


1. Asemmad n yisem:
Complment de nom

-Awal n Rebbi, $ri$-t.


-Tamurt Umazi$, meqqret.
2. Asemmad umernu:
Complment dadverbe

-Drus n wedrim i yellan.


-Aas yegvav i ila Sifaks.
3. Asemmad n yeglem:
Complment dadj. qualificatif

-Qasi d ahrawan uqadum.


-Yuba d amezwaru n tne$rit.
4. Asemmad n wemqim:
Complment de pronom

-D win n wexxam i itett.

112

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TIWURIWIN N YISEM

-Ile$man-a d wid Uheggar.


5. Asemmad n wemvan:
Complment de nombre

-Snat tnelmadin, ur d-usint ara.


-ri$ krad yedlisen n Mulud At Memmer.
Timawin:
1-Asemmad agucclan, addad-is d amaruz.
2-Asemmad aguccclan, yettili:
d isem: Azal n tegmat meqqer.
d aggay isman: Ta d tamurt n wegdud amazi$.
d amernu: Timlilit n yivelli tgerrez.
d iglem: Taferka umeyan, d asuki.
d amqim: Taferka n wa, tekrez.
d amvan: Taferka n yiwen, tekrez.
d uddid n yisem: Tamurt-is, iga-as azal.
d uddid n wemqim: Wid-nsen, erzen-ten.
d uddid umeskan: Akal-a, n wegdud amazi$.
ASEMMAD ILELLI:
LAPPOSITION

Asemmad ilelli yemmal isem (ne$ awal) i isemmed. S umata,


tettili
gar-asen ticcert ne$ snat tneqqivin.
-Aksil, gma-s, yeqqar di Bumerdas. (Aksil, gma-s

yeqqar di Bumerdas).
-Yessaram uder$al yiwet t$awsa: tafat.

113

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TIWURIWIN N YISEM

Tamawt:
Asemmad ilelli yettili deffir wawal i isemmed (yevvafar-it srid).
ASEMMAD ILELLI USIWEL:
LAPOSTROPHE:
Asemmad ilelli usiwel yettili, iman-is kan ne$ tettili zdat-s tzel$a
usiwel a .
-Masil, kker ad truev s a$erbaz.
-Kker, a Masil, ad truev s a$erbaz.
-Kker, a argaz ad d-tesskeflev izerfan-ik.
Timawin:
1-Asemmad usiwel yezmer ad yili di tazwara, di tlemmast ne$ di
taggara n tefyirt.
2-Zdat te$ri, xas nessusruy ay argaz , nettaru a argaz .er
tana s imesli y .
TAUYIT TAZELA N N WEBHAT :
LINTERJECTION

Ta$uyit d yiwen wawal ur nkeccem ara deg usumer. Tikwal,


tettili d imesli ne$ d asu$u n wemdan: Ay ! Uk ! A ! Uf ! Ccett !
Mi ara tili t$uyit di tefyirt, ntegg deffir-s ticcert, nrennu taneqqivt
n webhat di taggara n tefyirt ideg tella. -A, la tgezzem tebbuvt-

iw !

Ta$uyit temmal tumert, anemrat, abhat, tandemmit, awelleh


Tumert
Uk, wwi$-d akayad n Bak, a yemma!
Anemrat
A, la tgezzem tebbuvt-iw!
Abhat
Ay, ay $ezzif wergaz-inna!

114

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TIWURIWIN N YISEM

Tandemmit Ah, lemmer xedme$ tamurt-iw, assa

ad $ellten warraw-iw!
Awelleh
Ccett, $ur-k ad d-tessikiv gma-k!

IXEF IX : AKUDEN IMYAGANEN:

TEMPS VERBAUX

Akud yebva $ef kradet tallitin tigejdanin: izri, amiran d yimal.


Tigawt tezmer ad tevru di yiwet seg-sent.
a. izri (= zik):
-Tewwi Lezzayer azarug-is, di 1962.
b. Amiran (= tura):

-La yettna$ wegdud $ef tugdut.


c. Imal (= akud ara d-yasen):

-Ad nesfugel amulli-nnes, azekka.


Azenzi$ 1:
Schma 1

Ivelli
Tura
Azekka
/////////////////
yeksa (izri)
la ikess (amiran)
ad yeks (imal)
Azenzi$ 2: Imu$an
Schma 2: les participes

/////////////////

yeksan

(la) ikessen

ama$un n yezri ama$un n wurmir ussid

115

ara yeksen

ama$un n wurmir

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AKUDEN IMYAGANEN

IZRI :
LE PRETERIT (LE PASSE)

Izri d timeri yemmalen ayen yevran, yezrin, ifukken. Llant


tegnatin ideg i d-keccmen imallalen i d-yeskanen akud ne$ amek
ttemyezwirent tigawin ne$ tidyanin.
Tal$a tilawt:
Forme affirmative

Tal$a tilawt terza tigawt yevran (ne$ yellan). Deg imedyaten-a


tevra tigawt n tira:
-Uran inelmaden tamsirt.
-Mi ara yeffe$ uselmad, inelmaden ad ilin uran tamsirt
-Mi yeffe$ uselmad, inelmaden llan uran tamsirt.
-Mi yeffe$ uselmad, uran inelmaden tamsirt.
Tal$a tibawt:
Forme ngative

Tal$a tibawt terza tigawt ur nevri, ur nverru, ne$ ayen ur nelli ur


nettili. Deg imedyaten-a ur tevri ara tigawt n tira: :
-Ur urin ara inelmaden tamsirt.
-Mi ara yeffe$ uselmad, ad ilin inelmaden ur urin ara

tamsirt.
-Mi yeffe$ uselmad, llan inelmaden ur urin ara tamsirt.
-Mi yeffe$ uselmad, ur urin ara inelmaden tamsirt.

116

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AKUDEN IMYAGANEN

URMIR:
LAORISTE

Urmir d timeri yemmalen tigawt taerfit. Akud ideg tverru


temmal-it tegzi n tefyirt ideg yella wemyag. Amyag yezmer ad yili
s tzel$a ne$ war tazel$a.
1-Urmir s tzel$a n yimal ad:
Aoriste avec participe du futur ad

Urmir s tzel$a n yimal ad yemmal: imal, asirem, asfillet.


a-Imal:
Futur

-Ad d-yas Masil, sellazekka.


b-Asfillet:
Optatif

-Ad awen-yefk Rebbi ayen teb$am!


c-Asfillet ibaw:
Optatif ngatif

-Awer tafem talwit.


Tamawt:
Awer temmal asfillet ibaw.Awer d tazel$a n wesfillet ibaw.[Awer
= ad + ur]
d-Inaw asnegman:
Discours didactique

117

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AKUDEN IMYAGANEN

-Ad tazen mmi-s $er yiger, ad d-yekkes tajilbant, ad d-yernu


tife$wa.
e-Asumer imsentel asaman:
Proposition subordonne juxtapose

-Teb$a ad teddu Silya $er Tunes.


2-Urmir s tzel$a n yimal ara:
Aoriste avec particule du futur ara

S umata, aseqdec n tzel$a n yimal ara , yegget d uma$un.


a-Ama$un n wurmir:
Participe de laoriste

-D nettat ara yezden abernus.


b-Ama$un n wurmir, deg usumer amassa$:

Participe de laoriste,dans une proposition relative

-Tin ara yeden abernus d Kahina.


c-Amyag yeftin, deg usumer amassa$:
Verbe conjugu, dans une proposition relative

-Abernus ara ted Kahina d amellal.


3-Urmir war tazel$a:
Aoriste sans particule

a-Asunvan uvfir:
Injonctif enchan

-Ssired ivarren-ik, tkecmev usu.

-Megret irden, tessrewtem.


-Kerzet iger, teum-t d afeqqus.
b-Asfillet uvfir:

118

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AKUDEN IMYAGANEN

Optatif enchan

-Ad awen-yefk Rebbi talwit, yefk-ane$-tt.


-Ad ak-yefk Rebbi tumert, yefk-iyi-tt.
c- Urmir uvfir: (deg wullis ne$ di tmacahut)
Aoriste enchan

...Nufa aas yergazen d tsednan, di tili n temsunin, niwev


tama-nsen, ini zulen-ane$-d, inin-ane$-d: azul, ansuf yis-wen.
Nekkni, nerr-asen: Azul fell-awen, aql-a$ nerza-d $er tmurt-nwen
tahuskayt, s tumert tameqqrant. Ini bdun azmumeg, acrah iban $ef
wudmawen-nsen..
d-Asunvan:
Injonctif

-Ar d-yas, tessutrev-as ayen teb$iv.


-Mi d-yu$al, tiniv-as.
URMIR USSID:
AORISTE INTENSIF

Urmir ussid d timeri yemmalen tigawt yettalsen ne$ inezzgen i


iverrun deg yezri, deg umiran ne$ deg yimal. Akud yemmal-it
umernu, amallal, tazel$a ne$ tigzi n tefyirt.
1-Urmir ussid war tazel$a:
Aoriste intensif sans particule

a-Tanumi:

-Terrew Baya di tesdawit n Bgayet.


-Ur tzerrew ara Baya di tesdawit n Bgayet.
b-Izri:

-Zik, tzerrew Baya di tesdawit n Bgayet.


-Zik, ur tzerrew ara Baya di tesdawit n Bgayet.

119

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AKUDEN IMYAGANEN

-Tella Baya tzerrew di tesdawit n Bgayet.


-Ur telli ara Baya tzerrew di tesdawit n Bgayet.
2-Urmir ussid s tzel$a:
Aoriste avec particule

a-Amiran:
Prsent

-Kahina la tevv abernus.


-Kahina ur la tevv ara abernus.
b-Imal :
Futur

Deg unebdu-a, yal ass, ad d-ntekkes tibexsisin.


Deg unebdu-a, ur d-ntekkes ara, yal ass, tibexsisin.
IMALLALEN:
Les auxiliaires

Di tutlayt tamazi$t, llan kra n yemyagen merrsen d imallalen n


wakud. Nrennu amallal zdat wemyag akken ad d-imel akud ideg
tverru tigawt. Xas akken ddeqs imallalen i yellan, sin kan i
nessemras s waas ili, a$.

120

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AKUDEN IMYAGANEN

Amallal ili:
Lauxiliaire ili

TIMERA

IZRI

IZRI
URMIR

URMIR

URMIR
USSID
IZRI
URMIR

URMIR
USSID
URMIR
USSID

IZRI
URMIR

URMIR
USSID

TALA TILAWT

Nella nugem aman.

TALA TIBAWT

Nella ur nugim ara aman.


Ur nelli ara nugem aman.
Nella ad nagem
Nella ur nettagem ara aman.
aman.
Ur nelli ara ad nagem aman.
Nella ur nettagem ara aman.
Nella nettagem
aman.
Ur nelli ara nettagem aman.
Ad nili ur nugim ara aman.
Ad nili nugem
aman.
Ur nettili ara nugem aman.
Ad nili ad nagem
Ad nili ur nettagem ara
aman.
aman.
Ur nettili ara ad nagem
aman.
Ad nili ur nettagem ara
Ad nili nettagem
aman.
aman.
Ur nettili ara nettagem.
aman.
Nettili nugem aman. Nettilli ur nugim ara aman.
Ur nettili ara nugem aman.
Nettili ad nagem
Nettili ur nettagem ara
aman.
aman.
Ur nettili ara nettagem
aman.
Nettili nettagem
Nettili ur nettagem ara
aman.
aman.
Ur nettili ara nettagem
aman.

121

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AKUDEN IMYAGANEN

Amallal a$ :
Lauxiliaire a$

TIMERA

IZRI

URMIR

Tu$ nugem aman.

URMIR

Tu$ ad nagem
aman.
Tu$ nettagem
aman.
Ad ta$ nugem
aman.
Ad ta$ ad nagem
aman.

URMIR
USSID
IZRI
URMIR

URMIR
USSID
URMIR
USSID

Tal$a tilawt

IZRI

IZRI

Ad ta$ nettagem
aman.
Tetta$ nugem
aman.

URMIR

Tetta$ ad nagem
aman.

URMIR
USSID

Tetta$ nettagem
aman.

122

Tal$a tibawt

Tu$ ur nugim ara aman.


Ur tu$ ara nugem aman.
Tu$ ur nettagem ara aman.
Ur tu$ ara ad nagem aman.
Ur tu$ ara nettagem aman.
Tu$ ur nettagem ara aman.
Ur tetta$ ara nugem aman.
Ad ta$ ur nugim ara aman.
Ur tetta$ ara ad nagem
aman.
Ad ta$ ur nettagem ara
aman.
Ur tetta$ ara nettagem
aman.
Ad ta$ ur nettagem ara
aman.
Tetta$ ur nugim ara aman.
Ur tetta$ ara nugem aman.
Tetta$ ur nettagem ara
aman.
Ur tetta$ ara ad nagem
aman.
Tetta$ ur nettagem ara
aman.
Ur tetta$ ara nettagem
aman.

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AKUDEN IMYAGANEN

Tamawt :
Tal$a tibawt tettili deg umallal kan ne$ deg wemyag kan:

Tu$ nugem aman.


Nella nugem aman.

Tu$ ur nugim ara aman.


Ur tu$ ara nugem aman.
Nella ur nugim ara aman.
Ur nelli ara nugem aman.

Aserwes ger sin imallalen ili, a$:


Comparaison entre les deux auxiliaires ili, a$ :

TIMERA
IZRI

URMIR

URMIR
USSID

IZRI
URMIR
URMIR
USSID
IZRI
URMIR
URMIR
USSID
IZRI
URMIR
URMIR
USSID

AMALLAL
ILI

AMALLAL A
WAR
S WUDDID
UDDID

Llan uran.
Llan ad arun.
Llan ttarun.

Tu$ uran.
Tu$ ad arun.
Tu$ ttarun.

Tu$-iten uran.
Tu$-iten ad arun.
Tu$-iten ttarun.

Ad ilin uran.
Ad ilin ad
arun.
Ad ilin ttarun.

Ad ta$ uran.
Ad ta$ ad
arun.
Ad ta$ ttarun.

Ad ten-ta$ uran.
Ad ten-ta$ ad
arun.
Ad ten-ta$ ttarun.

Ttilin uran.
Ttilin ad arun.

Tetta$ uran.
Tetta$ ad
arun.
Tetta$ ttarun.

Tetta$-iten uran.
Tetta$-iten ad
arun.
Tetta$-iten ttarun.

Ttilin ttarun.

Tasemlilt:
Synthse

Amallal ili ifetti d wudem wi$er yefti wemyag.

123

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AKUDEN IMYAGANEN

Amallal a$ ifetti kan $er yiwen wudem: udem akradan n wasuf


unti 3.sf.nt. nettat.
Amallal a$ yezmer ad yeqqen $ur-s wuddid n wemyag usrid.
Uddid n wemyag yevvafar udem wi$er yefti wemyag.
Imallalen nniven:
Autres auxillaires

Wi d imallalen i ur nettuseqdac ara aas, mmalen beddu n tigawt,


fettin $er wudem wi$er yefti wemyag:

Bdu Yebda la d-yekkat wedfel.


Kker Yekker ad iru, bdan imeawen.
Wwet Tewwet la tettnadi fell-as, ur tt-tufi ara.
Ezg Tezga tettraou tu$alin n mmi-s.
Ddu Iteddu ad yeffe$, yessiwel-as gma-s.
U$al Yessired ivarren-is, yu$al yevves.
ef Teef tessen$el abuqal-nni n yi$i.
Qqim Neqqim nettraou-t armi d-ye$li yiv.
ANAV D WANAV USSID:
IMPERATIF ET IMPERATIF INTENSIF

1- Anav:
Limpratif

Anav d timeri yemmalen tasunva ne$ asuter n tigawt. Deg


umedya Kcem, zik, s axxam. Amyag kcem yefti $er wanav,
tigawt tezmer ad tevru yiwet tikkelt kan, tigawt d taerfit.
2- Anav ussid:
Limpratif intensif

124

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AKUDEN IMYAGANEN

Anav ussid d timeri yemmalen tasunva ne$ asuter n tigawt, maca


di tal$a tussidt. Deg umedya Keccem, zik, s axxam. Amyag
kcem yefti $er wanav ussid, tigawt unekcum tezmer ad tevru aas
tikwal, mai yiwet tikkelt kan.
Taseftit-nsen:
Am wanav am wanav ussid, fettin kan d wudem a2an : asuf, asget
(amalay + unti). Taseftit-nsen, tettili d yemqimen-a: ke (kem),
kunwi, kunemti.
Tal$a-nsen tibawt:
Anav ur yesi ara tal$a tibawt, maca yezmer ad d-yawi (ad dyervel) tal$a tibawt n wanav ussid.
Tal$a tilawt: Kcem, zik, s axxam.
Tal$a tibawt: Ur keccem ara, zik, s axxam.
Di tal$a tibawt n wanav ussid, amyag ur yettbeddil ara. Irennu-d
kan $ur-s umernu n tibawt.
Tal$a tilawt: Keccem, zik, s axxam.
Tal$a tibawt: Ur keccem ara, zik, s axxam.

125

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

126

AKUDEN IMYAGANEN

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

IXEF X: TAFYIRT D USUMER:

PHRASE ET PROPOSITION

Tettili teywalt ger yemdanen s wawalen yettemyevfaren i


ssemrasen. Yal awal s unamek-is. S wakka i d-yettlal yinaw
(ameslay). Yal inaw deg-s yiwet tefyirt ne$ ugar. Tifyar bvant $ef
04 yericen ilmend n yinaw:
Tafyirt taselkant (tamse$rut):
La phrase dclarative

Yal ass, ixeddem deg yiger.


Tafyirt tasunvant (tamanavt):
La phrase imprative

U$al-d $er wexxam, zik.


Tafyirt tasestant (tamattart):
La phrase interrogative

Melmi ara d-tili tfaska?


Tafyirt tabehtant:
La phrase exclamative

Ay tecbe tefsut!

Tafyirt d aggay n wawalen i yezdin gar-asen akken ad d-fken kra


n tekti. Di tira, tzewwir s usekkil ameqqran tkeffu s tneqqivt, s
tneqqivt usesten, n webhat ne$ s tneqqivin n wegzam. Tafyirt i
igebren yiwen usumer neqqar-as tafyirt taerfit. Tafyirt i igebren
aas isumar, d tafyirt tuddist.

127

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

TAFYIRT TAERFIT:
PHRASE SIMPLE

Tafyirt taerfit deg-s yiwet tinawt d usemmad ne$ d waas


isemmaden. Tin ilan tinawt tamyagant taddayt d tafyirt tamyagant,
ma d tin ilan tinawt war amyag taddayt d tafyirt taramyagant.
Tafyirt tamyagant:
Phrase verbale

er imedyaten-a:

123456-

Temsel tabuqalt.
Temsel teqcict tabuqalt.
Temsel-as teqcict tabuqalt.
Temsel-as-tt i nanna-s.
Temsel-as-tt, ivelli.
Temsel teqcict tabuqalt i nanna-s, ivelli.

Tifyar-a akk d timyaganin acku deg-sent tinawt tamyagant d


yiwen usemmad ne$ ugar. Ad naf:
1- Tinawt tamyagant taddayt + asemmad usrid.
2- Tinawt tamyagant taddayt + asemmad usrid + asemmad
asegzay.
3- Tinawt tamyagant taddayt + uddid arusrid + asemmad
asegzay+ asemmad usrid.
4- Tinawt tamyagant taddayt + uddid arusrid + uddid usrid +
asemmad arusrid.
5- Tinawt tamyagant taddayt + uddid arusrid + uddid usrid +
amernu.
6- Tinawt tamyagant taddayt + asemmad asegzay + asemmad
usrid + asemmad arusrid + amernu.

128

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

Tafyirt taramyagant:
Phrase non verbale

Neqqar-as tafyirt taramyagant acku d tafyirt taerfit ideg ulac


amyag. Tegber tinawt war amyag taddayt. Tinawt-a war amyag
taddayt tezmer ad tesu aas tal$iwin n sin iferdisen:
a- Tazel$a n tilawt d + isem (ne$ awal i t-yemmalen).
b- Tanze$t + isem (ne$ awal i t-yemmalen).
c- Asnekdan + uddid-is.
d- Tinawt tarlugant: (deg-s iferdisen nniven, mgaraden $ef
wid n kradet tal$iwin ufella).
a-Tazel$a n tilawt d + isem:
Particule daffirmation d + nom

Deg wadeg n yisem nezmer ad naf awal (nniven) i t-yemmalen:


D + isem
D izem.
D + iglem
D taberkant.
D + amqim ameskan D winna.
D + amqim arbadu D wayev.
D + aggay isman
D tafsut taberkant.
Tamawt:
Am di tefyirt tamyagant, zemren ad d-rnun isemmaden $er tinawt
war amyag taddayt:
D taberkant. D taberkant teqcict-a.
b- Tanze$t ( am, deg, n, $er) + isem:
Prposition + nom

Tanze$t n + isem:
Prposition n + nom

-N tselmadt wedlis-a.

129

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

Tanze$t n + amqim ameskan:


Prposition n + pronom dmonstratif

-N taki wedlis-a.
Tanze$t n + iglem:
Prposition n + adjectif

-N tmeqqrant wedlis-a.
Uddid n yisem: n + sen, n + wen, n + sent.
Affixe de nom

-Nsen -Nsent -Nwen wedlis-a.

Asemmad agucclan yezmer ad yessile$ iman-is kan tafyirt


taramyagant: Complment dterminatif

-Uselmad wedlis-a (= n uselmad).


Tanze$t + isem:
Prposition + nom ::

-Yezga Wakli deg yiger.


-D amellal am wedfel.
Tanze$t + amqim ameskan:
Prposition + pronom dmonstratif

-er, deg waki.


-Xedmet, am winna.

Tanze$t + iglem:
Prposition + adjectif

-Deg umeqqran. -Am umeqqran.


Tanze$t + amqim udmawan (uddid ne$ ilelli):
Prposition + pronom personnel (li ou autonome)

-Ires-a deg-s aas waman.

130

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

-Inuda fell-ak gma-k.


-Ma tusmev fell-as, wer am netta.
c-Asnekdan + uddid-is:
Prsentatif + son affixe

Awalen aql d ha ur sin ara adeg di tjerrumt. Ur llin d


imyagen ur llin d tinza$ ne$ d imerna Ad asen-nsemmi
isnekdanen, imi ssenkaden ayen yemmal yisem.
Asnekdan iteqqen $ur-s wuddid s tjerrivt n tuqqna, neqqar-as
uddid n wesnekdan. Tikwal, trennu-d $ur-s tzel$a n tnila id, in
, "a, an ne$ aya.
A q l - i k. Aql-ik-id. Aql-ik-in.
H a - t e n. Ha-ten-id. Ha-ten-aya. Ha-ten-a. Ha-ten-an.
u
u
(Asnekdan + uddid) (Asnekdan + uddid + tazel$a n tnila)
Tamawt:
er waya, zemren ad d-rnun isemmaden:

Ha-ten wakraren deg yiger.


asemmad asegzay + asemmad n wadeg
Asemres n wesnekdan:
Emploi du prsentatif

Nessemras asnekdan aql deg wudmawen: a1u d u2an (asuf d


wesget, amalay d wunti).
Nessemras asnekdan ha deg wudem a3an (asuf d wesget, amalay
d wunti).
Deg wudem a1u d wudem a2an, nezmer ad nernu tizel$iwin n
tnila id d in: Aql-ikem-id / Aql-ikem-in.

131

TAFYIRT D USUMER

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Deg wudem a3an, nezmer ad nernu tazel$a n tnila a, aya.


Azal i tla d azal n tzel$a n tnila -d i iteqqnen $er wemyag:

-Ha-tt-a. Ha-tt-aya. Ha-ten-a. Ha-ten-aya.


-A-tt-a. A-tt-aya. (Mi ara tili yid-s tzel$a a ne$ aya, asnekdan
ha yezmer ad yesu tal$a a).
Asemres n wesnekdan d wuddiden-is s wudmawen:
Emploi du prsentatif et ses affixes personnels

a1u.sf: aql-i, aql-iyi.


a2an.sf.m: aql-ik, aql-ak.

a1u.gt.m: aql-a$, aql-ane$.


a1u.gt.nt: aql-ante$.
a2.gt.m: aql-iken, aql-

a2an.sf.nt: aql-ikem, aql-akem.

a2.gt.nt: aql-ikent, aql-

aken.

akent.

a3an.sf.m: ha-t.
a3an.sf.nt: ha-tt.

a3an.gt.m: ha-ten.
a3an.gt.nt: ha-tent.

d- Tinawt tarlugant:
Enonc irrgulier

-Ddeqs-ik. Akka-t.

Amernu + uddid-is.

-Anwa-t? Acu-tt?
Asestan + uddid-is.
-Ulac tirugza di tmurt. Awal uddis (=Ur +yelli +c), di Tcawit.
-Ulay$er.
Awal uddis (=Ur +yelli + ay$er).

TAFYIRT TUDDIST:
PHRASE COMPLEXE

Tafyirt tuddist deg-s sin isumar ne$ ugar, yettili gar-asen wassa$ n
tuqqna ne$ usentel: s tes$unt ne$ s tsamit. Isumar i tgebber tefyirt
tuddist zemren ad ilin:

132

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

-D isumar uqqinen: Teqqnen gar-asen s tes$unt n tuqqna, ma d


isamanen tettili gar-asen ticcert, ticcert tunqivt ne$ snat tneqqivin.
Tas$unt n tuqqna tetteqqen da$en ger sin wawalen ne$ sin isumar
n yiwet twuri, maca tetteqqen ger sin wawalen ne$ waggayen n
wawalen n yiwet twuri, er imedyaten-a:

Ad teswev aman ne$ i$i ? (Asemmad usrid + asemmad usrid)


Ixeddem, deg yiv, yeggan, deg uzal.
asumer ilelli 1

asumer ilelli 2

-D asumer imsentel: Asumer imsentel yettili-d usentel-nnes $er


usumer agejdan s wawal asental (amqim amassa$, tas$unt usentel,
amernu, tane$t, asestan). Asumer imsentel asaman yettili-d
usentel-is $er usumer agejdan s tsamit (srid). Asumer imsentel
yezmer ad yili d amassa$, d as$unan, d asestan ne$ d asaman. Hatent-a tal$iwin isumar imsental:
Asumer imsentel amassa$:
Proposition subordonne relative

-Yelsa wasin abernus i as-teda Ranida.


Asumer imsentel as$unan:
Proposition subordonne conjonctive

-Yessewjed iman-is akken ad yeffe$.

Asumer imsentel asestan:


Proposition subordonne interrogative

-Yemla-as amek ttidiren imezda$en Uheggar.


Asumer imsentel asaman:
Proposition subordonne juxtapose

-B$an warrac ad gnen, zik.

133

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

Tamawt:
Asumer imsentel d asumer i ilan, di tefyirt tuddist, tawuri n wawal.
Asumer agejdan d asumer wi$er yurez usumer imsentel.
Asumer ilelli d asumer ur nelli d agejdan ur nelli d imsentel.
TUQQNA :
LA COORDINATION

Di tuqqna, isumar d ilelliyen yettili gar-asen wassa$ usefren, n


tenmegla, n tmentilt, n tegrayt, userdes, n tibawt, n wenvan
Asefren:
Lalternative

-Ad teswev ikkil ne$ ad teev iselman ?


-Ixeddem deg yiger-is, ama ireqq yiij ama iteqqes usemmiv.
Tanmegla:
Lopposition

-Yerec Yuba, maca yif-it Masil.

-D ameyan, yerna yessexdam-it.

Tamentilt:
La cause

-Yenfel wasif acku yewwet aas ugeffur.


-Yuven Mend acku ur yessizdig ara.
Tagrayt:
La consquense

-Yekcem-d uselmad, d$a bedden inelmaden.


-Ur yessizdig ara, daymi yeef avvan.

134

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

Aserdes:
La gradation

-Temsel tabuqalt, yerna terqem-itt.


Tibawt:
La ngation

-Ur itett la afeqqus la ifires.


Anvan:
La transition

-Zi$ meqqret, tura, tinna i d-ooi$ tettmurud.


-ille$ tegnev, zi$ tukiv.
TASAMIT:
LA JUXTAPOSITION

Di tsamit, isumar teqqnen, gar-asen, s ticcert, s ticcert tunqivt ne$


s snat tneqqivin.

-Temsel tacmuxt, teqqed-itt.


-Yu$-d a$rum, akeffay d tisent.

Di tal$a tibawt, ulac gar-asen tagudamt usenqev.

-Ur yemmut ur yeddir.


-Ur in ur swin.
ASUMER IMSENTEL:

LA PROPOSITION SUBORDONNEE

Asumer imsentel d win yesan tawuri n wawal. Iteqqen $er usumer


agejdan s wawal asental (tas$unt, amqim amassa$...).

135

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

ASUMER IMSENTEL ASUNAN:


Proposition subordonne conjonctive

Asumer imsentel as$unan iteqqen $er usumer agejdan, s tes$unt


usentel. Isumar is$unanen mmalen akud, tamentilt, iswi, tanmegla,
turda, aserwes.
Akud:
Le temps

-Nuki-as i ugeffur mi yekkat.


-Ur t-nwala ara segmi yunag $er Marikan.
Tamentilt:
La cause

-Seg wakken yelha Mazi$, emmlen-t akk medden.


-Segmi semmvit waman, yeswa aas.
Iswi:
Le but

-ef-as afus i wem$ar-a akken ad yezger abrid.


-Yeqqar aas i wakken ad yesnerni idles-is amatu.
Tanmegla:
Lopposition

-Xas akken d asemmiv, la leqqven azemmur.


-Ulamma yerec Yuba, yif-it Masil.
Turda:
Lhypothse

-Ma temmlev yemma-m, ttall-itt deg umahil.


-Lemmer d imawlan n tmurt, ad tili gerrzen-tt.

136

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

Aserwes:
La comparaison

-Muqlet kan akken leqqay yires-a.


-Temmel-itt, amzun d yemma-s.
Asumer imsentel asaman:
Proposition subordonne juxtapose

Ger usumer agejdan d usumer asaman ulac ticcert. Tettili ticcert


ger isumar imsental isamanen ma llan, ugar n yiwen.
) Teb$a ad te. Teb$a ad tsew.
) Teb$a ad te , ad tsew.
u
u
u
asumer
agejdan

asumer
asaman1

asumer
asaman2

Timawin:
1-Asumer asaman yezmer ad yu$al d isem.
Teb$a ad te. @ Teb$a ui.
2-Asumer asaman yezmer ad yili d tinawt war amyag.
Yu$al yezwar. @ Yu$al d amezwaru.
3-Asumer agejdan yezmer ad yili s wesnekdan d wuddid-is.

Ha-ten ifellaen, la meggren irden.


Asumer imsentel asestan:
Proposition subordone interrogative:

Tasestant tarusridt d tafyirt i igebren asumer agejdan d usumer


imsentel asestan: ummid ne$ amuran.
-Yettxemmim anida ara yeseddi imuras unebdu.

-Ur yeri ara acu yeb$a.

137

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

Asumer imsentel amassa$:


Proposition subordonne relative

Asumer imsentel amassa$ yettili d asemmad agucclan. Isem (ne$


awal) i yegguccel neqqar-as: uzwir.
-Terra-as adlis i
as-yefka , ivelli.
uzwir amqim asumer amassa$
amassa$
Asumer amassa$ izewwir s wawal amassa$ (amqim, amernu,
tanze$t) ne$ yettili war amassa$::
Yezwar s wemqim amassa$:

-Muqel abernus i teva Kahina.


Yezwar s umernu amassa$:

-Taqerbuzt d taddert anida ilul Meqqran.


Yezwar s tenze$t tamassa$t:

-Yemla-asen tasdawit deg yeqqar.


Ulac amassa$:

-Muqel abernus teva Kahina.


D ama$un war amassa$:

-Kahina d taqcict yevan abernus.


Ama$un + amassa$:

-Kahina d taqcict i yevan abernus.

138

TAFYIRT D USUMER

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Tamawt:
Amqim amassa$ i yezmer ad yettwakkes si tefyirt war ma ibeddel unamek-

is :
Muqel abernus i teva Kahina=Muqel abernus teva Kahina!
Kahina d taqcict i yevan abernus=Kahina d taqcict yevan abernus.
Tafelwit imassa$en:
Tableau des relatifs

TINZA
i

IMQIMEN

IMERNA

i, ay
iwumi, imumi

deg
$ef
seg
$er
$ur
s
(n wallal)
d

ideg, deg i
deg way deg
i$ef, $ef i,
$ef way deg
iseg, seg,
seg way deg
i$er, wi$er
u$ur, wu$ur

anida
anda
anisi
ansi
ani$er
(aniwer?)

s way s (=s wayes)


s wiyes (=s wiyes)
s wacu
Ukkud,wukkud,wi d

s (n tnila)

TIWURIWIN
-asemmad asegzay
-asemmad usrid
-asemmad arusrid
-asemmad n wadeg
-asemmad n wakud
-tettemgarad twuri
-asemmad n wadeg
-asemmad n wadeg
-asemmad n wallal
-asemmad n tdukli

sani

Tiwuriwin imassa$en:
Les fonctions des relatifs

139

-asemmad n wadeg

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

Tiwuriwin imassa$en ggtent, ha-ten-aya kra seg-sen:


Asemmad asegzay :
Complment explicatif

D Kahina i yevan abernus.


uzwir / amassa$ d asemmad asegzay

Asemmad usrid:
Complment dobjet direct

-Yecbe ubernus i teva Kahina.

uzwir/ amassa$ d asemmad usrid

Asemmad arusrid:
Complment dobjet indirect

-D gma-s iwumi teva abernus.


uzwir / amassa$ d asemmad arusrid

Asemmad n wadeg, n wakud, n wallal...


C.c de lieu, de temps, dinstrument

-Tafu$alt d taddert anida yezde$ Masinisa.


uzwir/ amassa$ d asemmad n wadeg

-Ur ntettu ara ass ideg yemmut Lwennas.

uzwir/ amassa$ d asemmad n wakud

-Wa, d imru s wayes yettaru.

uzwir/ amassa$ d asemmad n wallal

140

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TAFYIRT D USUMER

IXEF XI: TASLEVT:

LANALYSE

Llant 3 tarrayin n teslevt:


1- Taslevt tajerrumant:
Analyse grammaticale

Taslevt tajerrumant ne$ taslevt n tjerrumt terza awalen n tefyirt. I


yal awal, nessegzay-d (nettmuddu-d):
- Agama-s:
D isem, d amyag, d amernu
- Talmest-is:
D isem amatu, uzzig, d amernu n wakud, n wadeg
- Tal$a-s:
Asuf, asget, amalay
- Tawuri-s:
Asemmad usrid, arusrid
2- Taslevt tameult:
Analyse logique

Taslevt tameult terza tifyar, yettili deg-s:


-Bevvu n wevris d tifyar.
-Bevvu n tefyar d isumar.

141

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TASLEVT

-Yal asumer ad d-yettunefk ugama-s, tal$a-s d twuri-s.


a- Taslevt n tefyirt:
Analyse de la phrase

Taslevt n tefyirt d tifin isumar d userkem-nsen. Di tefyirt, yezmer


ad yili yiwen usumer ne$ ugar.
b- Taslevt usumer:
Analyse de la proposition

I yal asumer, nemmal-d 3 t$awsiwin:


-Agama:
La nature

d agejdan, d imsentel, d ilelli


-Tal$a:
La forme

d amassa$, d as$unan
-Tawuri:
La fonction

d asemmad n wuzwir, d asemmad usrid


3- Taslevt taseklant:
Analyse littraire

Taslevt taseklant d tin yerzan avris, ttunefkayen-d deg-s: talmest


taseklant, tiskiwt, ider d u$anib.
1-Talmest taseklant:
Genre littraire

142

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Aglam
Amezgun
Tamedyazt
Ullis
Tamacahut

TASLEVT

) La description
) Le thtre
) La posie
) Le rcit
) Le conte

2-Tiskiwt:
La structure

A$awas
) Plan
Tara n tektiwin ) Fil conducteur
Invanen
) Transitions

3-Ider:
Fond

Tiktiwin

) Ides:

Amyevfar, amyuqqen, inumak

Afrayen
Asugen
Amvay

) Sentiments
) Imagination
) Got

4-A$anib:
Style

Aswir n tutlayt: Niveau [registre de langue].

D imgerrez, d amagnu, d unnim.

Ta$ara n tenfalit: Qualit de lexpression


Udmawen u$anib yettwamersen: Figures de style utilises

Aserwes: La comparaison
Tarvelnamka: La mtaphore
Rvel + anamek = areal unamek.

143

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TASLEVT

Asmiwer: Lnumration
Asemden: La personnification
S ( n weswa$) + amdan = err d amdan.
Asifses umeslay: LEuphmisme
Asemgel: Lantithse
S (n weswa$) + mgal
Tarevledmit: Lallgorie
Rvel + tidmi = areal n tedmi.
Talsawalt: Lanaphore
Ales + awal = allas n wawal.
Tasenrenfalit: Lhyperbole
Snerni + tanfalit = asnerni n tenfalit.
Tasegdezt: La litote
S (n weswa$) + gdez.
Tamsiswalt Loxymore ou oxymoron
Tamsisit n wawalen: Msisi + awal.

d-Turdiwin i yeb$a umaru ad d-yeoo deg ume$ri:


Impressions que lauteur a cherch produire sur le lecteur

144

TASLEVT

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Taratsa n teslevt tajerrumant: Grille danalyse grammaticale


AGAMA
NATURE
Tal$a
tamyagant
(deg-s sin
yericen)

TALMEST
ESPECE
Amyag:
-d asenvan
-d arsenvan

-Amatar
udmawan
-Amatar
uma$un

TALA
FORME
Taggayt:
1...5
Timeri:
izri,urmir
Tal$a(terza
kan
ama$un):
-n yezri
-n wurmir
-n wurmir
ussid.
Udem:1,2,3.
Amvan:
asuf,asget.
Tawsit:
amalay,unti.

145

TAWURI
FONCTION

-d ameggay
-d ubdir

TASLEVT

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


Isem

-Isem amatu
-Isem uzzig
-Isem n tunt

Amvan
-asuf
-asget
Tawsit
-amalay
-unti
Addad
-ilelli
-amaruz
-ameskil
-armeskil
n addad

Iglem

- amagnu
- asuslan

Amvan
-asuf
-asget
Tawsit
-amalay
-unti
Addad
-ilelli
-amaruz

Amernu

n wadeg
n wakud
n t$ara
n tibawt
n tilawt
asestan
abehtan

Am twuriwin n yisem

Amvan
Amqim

-Asemmad usrid
-Asemmad arusrid
-Asemmad anez$an (n wadeg, n
wakud, n t$ara, n wallal, n tdukli,
n yeswi, n tmentilt, userwes)
-Asemmad war tanze$t ( n wakud,
n wadeg, n tesmekta, usegzi)
-Asemmad asegzay ( umeggay, n
wubdir, n wuddid n wemyag
usrid, n wuddid n wemyag
arusrid, n tenze$t, n yisem, n
wemqim, n wuddid n wesnekdan,
n wuddid usestan)
-Asemmad agucclan (n yisem,
umernu, n yeglem, n wemqim, n
wemvan)
-Asemmad ilelli
-Asemmad ilelli usiwel
-Am twuriwin n yisem

Am twuriwin n yisem
- ameskan
- arbadu
-asestan
(amattar)

Am twuriwin n yisem
Asemmad usrid

146

TASLEVT

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


-udmawan
ilelli

-Asemmad usrid.
-Asemmad arusrid.
-Asemmad anez$an (n wallal, n
tdukli, n yeswi, userwes).
-Isemmaden isegzayen (akk).
-Asemmad ilelli.
-Asemmad ilelli usiwel.
-n yisem, n tenze$t, n wesnekdan,
usestan (usrid, arusrid), n wemyag
(usrid, arusrid).
-Tetteqqen awal $er wayev.

-udmawan
uddid
Tanze$t

s, $er, n,
$ef

Tas$unt

-n tuqqna
-usentel

Tazel$a

-n yimal
-umiran
-n tilawt
-n tnila
-usiwel

Asnekdan

-Tetteqqen awal $er wayev.


-Tetteqqen asumer $er wayev.
-Tessental $er usumer agejdan.

ad, ara,
awer
La
D
-d, n, id, in,
an, a, aya
a (ay?)
ha, a, aql

Ta$uyit

-Yessenkad asegzay n wuddid-is.


-Temmal tumert, anemrat, abhat,
tandemmit,awelleh

Taratsa n teslevt tameult:


Grille danalyse logique

AGAMA

TALA

TAWURI

NATURE

FORME

FONCTION

Asumer ilelli
Asumer agejdan

147

TASLEVT

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Asumer imsentel

amassa$
as$unan
asestan
asaman

asemmad n wuzwir.
asemmad n wakud, n tmentilt, n
yeswi, n tenmegla, userwes.
asemmad usrid.
asemmad usrid.

Taratsa n teslevt taseklant:


Grille danalyse littraire
TALMEST
TASEKLANT
GENRE
LITTRAIRE

TISKIWT
STRUCTURE

IDER
FOND

148

AANIB
STYLE

TASLEVT

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


Aglam
Amezgun
Tamedyazt
(asefru)
Ullis
Tamacahut

A$awas
Tarakti (tara n
tektiwin)
Invanen

Tiktiwin

- Amyevfer
- Amuqqen
- Inumak
Afrayen
Asugen
Amvay

- d imgerrez
- d amagnu
- d unnim
Ta$ara n tenfalit
Tugniwin u$anib
yettwamersen
-Aserwes
-Tarvelnamka
- Asmiwer
- Asemden
- Asemgel
- Asifses
umeslay
- Tarevledmit
- Talsawalt
- Tasenrenfalit
- Tasegdezt
- Tamsiswalt
(Tamsisit n
wawalen)
Turdiwin
(timu$liwin i
yeb$a umaru ad dyeoo s tira-s deg
ume$ri.

Tiwuriwin n wawalen:
Fonctions des mots

Yal awal n tefyirt yezmer ad yesu yiwet si twuriwin-a:


Asemmad usrid.

149

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TASLEVT

Asemmad arusrid.
Asemmad anez$an:
n wadeg, n wakud, n t$ara, n wallal, n tdukli, n yeswi, n tmentilt,
userwes.
Asemmad war tanze$t:
n wadeg, n wakud, n t$ara, n tesmekta, usegzi.
Asemmad asegzay:
umeggay, n wubdir, n wuddid usrid, n wuddid arusrid, n wuddid n
tenze$t, n wuddid usestan, n wesnekdan, n yisem, n yeglem, n
wemqim (ameskan, arbadu, udmawan ilelli).
Asemmad agucclan:
n yisem, umernu, n yeglem, n wemvan, n wemqim (ameskan,
arbadu, udmawan ilelli).
Asemmad ilelli.
Asemmad ilelli usiwel.

Awalen n yiwen uar (n yiwet twacult):


Mots de mme racine (de mme famille)

Awalen n yiwen uar d awalen i kkan-d seg yiwen uar, rzan


yiwet tekti. Aar d aric igebren tirgalin ( n lasel) deg wawal.
Imedyaten:

150

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

TASLEVT

1- lmd d aar i d-yefkan awalen: lmed, almud, anelmad,


ulmid, ttwalmed, sselmed, aselmed, aselmad,mselmed.
2-rwl d aar i d-yefkan awalen: rwel, tarewla, amerwal,
sserwel, aserwel, mserwal, myerwal.
Timawin:
1-Kra imesla ttbeddilen deg ususru, mi ara tessden:
v
vv =
$
$$ = q
w
ww = ggw
y
yy = gg
2-Tikwal, nezmer ad naf amgired d afessas ger yiwen usekkil n wawal d
uar-is:
Md: tayerza yrz = krz / asekkil y yemgarad $ef usekkil k.
3-Llan wawalen lan iuran ttemcabin di tal$a, maca mgaraden deg
unamek:
dr (i d-yefkan idir, tudert) dr (i d-yefkan ader, udru).
r (i d-yefkan er, iri, timeri) r (i d-yefkan aar).

Tarrayt unadi $ef uar n wawal:


Procd de recherche de la racine du mot

Amyag

Isem d yeglem

Verbe

Nom et adjectif qualificatif

151

TASLEVT

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


1-Ad nerr amyag $er tal$a
taerfit (ma yefti).

1-Ad nerr isem ne$ iglem $er


wasuf, deg waddad ilelli.

2-Ad nekkes seg-s akk ti$ra.


3-Ad nekkes seg-s azwir, ma d
asuddim ne$ ad d-nefk amyag
amenzu war ti$ra.

2-Ad nekkes seg-s akk ti$ra d


t n wunti (ma tella).
3-Ad nekkes seg-s azwir d
wedfir, ma d asuddim n
wemyag amenzu.

4- Ma d asuddim uddis, ad
nekkes seg-s amatar n tal$a
tuddist (aswa$ n wemya$, amya$
n weswa$, attwa$ n weswa$).

4- Ma d asuddim n wemyag
asuddim ad nekkes seg-s
amatar n weswa$, n wemya$
ne$ n wettwa$.

5-Ma d amyag udmawan, ad


nekkes seg-s amatar-is (mmu,
nn.).

Timawin:
1- Deg usuffe$ uar n wawal tussda nettaru-tt d asekkil ameqqran. Md: mDn
(Medden), zMr (azemmur).
2- Mi ara yili imesli yettwales deg wawal, nettaru-t snat tikwal deg usuffe$
uar.
Md: sMm (asemmam).

Kra imedyaten:
Quelques exemples

AMYAG

ISEM

152

IG L E M

TASLEVT

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Yessekcem
1- ssekcem
2- sskcm
3- kcm
aar-is: kcm

Tinelmadin
1- tanelmadt
2- nlmd
3- lmd
aar-is: lmd

Isellawen
1- asellaw
2- sllw
3- sLw
aar-is: sLw

Deg wawalen nniven:


Deg unadi $ef uar n wawalen nniven:
DS umata, ntekkes t n wunti, seg imerna i yesan tal$a n yisem
(ma tella).
DNtekkes ti$ra.
DNemmal yal aric di tama, di tal$iwin tuddisin.
Imqimen udmawanen ilelliyen:
Les pronoms personnels libres

Nekk ----------------F nK
Ke------------------F k
Kem-----------------F km
Netta----------------F nT
Nettat---------------F nT (t)

Nekkni -------------F nKn


Nekkenti -----------F nKn (t)
Kunwi -------------F knw
Kunemti -----------F knm (t)
Nitni ---------------F ntn
Nitenti -------------F ntn (t)

Tal$a ta$ezzfant ::

Nekkini------------F nK (n)
keini-------------F k(n)

153

TASLEVT

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Kemmini-----------F kM (n).
Uddiden (iwsilen):
Les affixes

inu-----------------F n
nnek---------------F N/k
nnem--------------F N/m
nnes---------------F N/s
nne$---------------F N/$
nte$----------------F n/t
tne$---------------F tn/$
tente$-------------F tn(t)$

twen--------------F twn
twent-------------F twn(t)
tsen---------------F tsn
tsent---------------F tsn (t)
nsen---------------F n/sn
nsent--------------F n/sn (t)
nwen--------------F n/wn
nwent-------------F n/wn(t)

Isestanen:
Les interrogatifs

anwa-anwi-------F n (w)

anta-anti---------F n (t)

Irbuda:
Les indfinis

wayev-wiyev----F (w) yv

tayev-tiyev------F (t) yv

Imeskanen:
Les dmonstratifs

wa-wi-----------F w

waki-wiki-------F (w)k

154

TASLEVT

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

win--------------F (w)n
wihin-----------F (w)hn
ta-ti--------------F t

taki-tiki---------F (t)k
wid--------------F (w)d
tihin-------------F (t)hn

Imerna:
Les adverbes

azekka---------F zK
dagi------------F dg
tameddit-------F mD

sellazekka------F sL/zK
seg llina--------F dg/Ln
d asawen------F d/swn

Tinza$:
Les prpositions

n----------------F n
i----------------F y
ddaw----------F Dw
deffir----------F dFr
s deffir--------F s/dFr

ger--------------F gr
nnig-------------F Ng
s nnig-----------F s/Ng
$ef---------------F $f

Tis$unin:
Les conjonctions

ahat-----------F ht
ammar--------F Mr
wamag--------F wmg
ini-------------F n
acku-----------F ck

ma--------------F m
ma drus--------F m/drs
xas akken------F xs/Kn
seg wakken-----F sg/Kn

Imvanen:
Les nombres

yiwen-------F ywn
sin-----------F sn

mraw-----------F mrw

155

TASLEVT

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

Ismawen n tunin:
Les noms de fractions

azgen-------F zgn
anekrad----F (n)krd

agiman---------F gm

Igelman isuslanen:
Les adjectifs numraux ordinaux

amezwaru--F zwr
akradan----F krd

awraw san-----F mrw/s

Amawal umris
Lexique utilis
Abdar vocation
Abhat: exclamation, tonnement
Addad amaruz: tat li

Addad ilelli: tat libre


Addad, addaden: tat(s)
Adeg: lieu

156

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


Adfir, idfiren: suffixe(s)
Aric, iricen: partie(s)
Afra, afrayen: sentiment(s)
Agama: nature
Agbur: contenu, table des matires
Aggay, aggayen: groupe(s)
Aglam: description
Agugu (tuggugt): loignement
Akud: temps
Akuden imyaganen: temps verbaux
Alugan, iluganen: rgulier(s)
Alugen, ilugan: rgle(s)
Amalay masculin
Amallal, imallalen: auxiliaire(s)
Ama$un n wurmir ussid: participe de
laoriste intensif
Ama$un n wurmir: participe de
laoriste
Ama$un n yezri: participe pass
Ama$un, imu$an: participe(s)
Amassa$, imassa$en: relatif(s)
Amatar n wussid: affixe de lintensif
Amatar udmawan: affixe personnel
Amatar uma$un: affixe de participe
Amattar, imattaren: interrogatif(s)
Amaynut, imaynuten: nouveau(x)
Amalay particulier
Amvan, imvanen: nombre(s)
Amvay: got
Amedya, imedyaten: exemple(s)
Amenzu, imenza: primaire(s)
Amernu, imerna: adverbe(s)
Ameskan, imeskanen: dmonstratif(s)
Amezgun: thtre
Amiran: prsent, actuel
Amqim, imqimen: pronom(s)
Amside$: paralllisme
Amya$: rciproque

AMAWAL UMRIS

Amyag, imyagen: verbe(s)


Amyagan, imyaganen: verbal(s)
Anamek, inumak: sens
Anav: impratif
Anav ussid: impratif intensif
Anemrat: douleur
Anvan: transition
A$anib: style
A$awas: plan
Arbadu, irbuda: indfini(s)
Arbib, irbiben: adjectif(s) qualificatif(s)
Arlugan, irluganen: irrgulier(s)
Arsenvan, irsenvanen: intransitif(s)
Asefren: alternative
Asegzi: explication
Asekkil ameqqran: majuscule
Asekkil, isekkilen: lettre(s)
Asemden: personnification
Asemgel: antithse
Asemmad agucclan: complment
dterminatif
Asemmad anez$an: complment
prpositionnel
Asemmad arusrid: complment dobjet
indirect
Asemmad asegzay: complment
explicatif
Asemmad asegzay ilelli: thmatisation
Asemmad ilelli: apposition
Asemmad ilelli usiwel: apostrophe
Asemmad usrid: complment dobjet
direct
Asemmad war tanze$t: complment
circonstanciel
Asemmad,isemmaden: complment(s)
Asemres: emploi
Asenvan, isenvanen: transitif(s)
Asenked:: prsentation

157

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


Asenqev: ponctuation
Aserwes: comparaison
Asestan, isestanen: interrogatif(s)
Asfillet optatif
Asget pluriel
Asifses umeslay: euphmisme
Asile$: formation
Asmiwer: numration
Asnekdan, isnekdanen: prsentatif(s)
Asuddem: drivation
Asuddim, isuddimen: driv(s)
Asuf: singulier
Asugen: imagination
Asumer agejdan: proposition principale
Asumer asaman: proposition juxtapose
Asumer ilelli: proposition indpendante
Asumer imsentel amassa$: proposition
subordonne relative
Asumer imsentel as$unan: proposition
subordonne conjonctive
Asumer imsentel asaman: proposition
subordonne juxtapose
Asumer imsentel: proposition
subordonne
Asunvan: injonctif
Asurdu: doute
Aswa$: factitif
Aswir, iswiren: niveau(s)
Attwa$: passif
Awal asental: mot subordonnant
Awelleh: conseil, directive
Awfus: manuel
Awsil, iwsilen: li(s)
Azamul, izumal: modle(s), exemple(s)
Azenzi$, izenzi$en: schmas
Azwir, izwiren: prfixe(s)
Aar, iuran: racine(s)
Ibaw, ibawen: positif(s)

AMAWAL UMRIS

Ider: fond
Iferdisen: lments
Igelman isuslanen: adjectifs numraux
ordinaux
Iglem, igelman: adjectif(s)
qualificatif(s)
Ilaw, ilawen: affirmatif(s)
Ilelli, ilelliyen: libre(s), autonome(s)
Imal: futur
Imyagen isuddimen: verbes drivs
Imyagen n t$ara: verbes de qualit,
dtat
Inaw asnegman: discours didactique
Inaw, inawen: discours
Isem amatu: nom commun
Isem n tigawt: nom daction
Isem n umeggay: nom dagent
Isem n wallal: nom dinstrument
Isem uzzig: nom propre
Isem, ismawen: nom(s)
Ismawen irmeskilen n waddad: noms
tat invariable
Ismawen isuddimen (izelman): noms
drivs
Ismawen n tunin: noms de fractions
Ismawen n timmarewt: nom de parent
Ismawen n trakalt: noms de gographie
Ismawen uddisen: noms composs
Iswi: but
Izider, izudar: zro(s)
Izri: pass (prtrit)
Snat tneqqivin: deux points
Tabehtant: exclamative
Tacciwin: parenthses
Tadukli: accompagnement
Tafelwit, tifelwa: tableau(x)
Tafyirt taerfit: phrase simple
Tafyirt taramyagant: phrase non verbale

158

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


Tafyirt tuddist: phrase complexe
Tafyirt, tifyar: phrase(s)
Tagrayt: consquence
Tahrayt: dsinence
Tajerrivt: tiret
Talmest taseklant: genre littraire
Tal$a taerfit: infinitif
Tal$a tal$iwin: forme(s)
Tal$a tamyagant: forme verbale
Tal$a tibawt: forme affirmative
Tal$iwin tigejdanin: formes principales
Tal$iwin tuddisin : formes composes
Talsawalt: anaphore
Tama: proximit, rapprochement
Tamacahut, timucuha: conte(s)
Tamawt, timawin: remarque(s)
Tamedyazt: posie
Tamentilt : cause
Tameslayt, timeslayin: parler(s)
Tamlellit: alternance
Tamsertit, timsertiyin: assimilation
Tamsiswalt: oxymore ou oxymoron
Tamu$li,timu$liwin: regard(s)
Tandemmit: regret
Tasestant: interrogative
Taslevt tajerrumant: analyse
grammaticale
Taslevt tameult: analyse logique
Taslevt taseklant: analyse littraire
Taslevt, tiselvin: analyse
Tasmekta: quantit
Tas$unt, tis$unin: conjonction(s)
Tasunvant: imprative
Tasureft, tisuraf: exception(s)
Tawacult, tiwaculin: famille(s)
Tawsit, tiwsatin::genre(s)
Tawsit, tiwsatin: genre(s)

AMAWAL UMRIS

Taneqqidt n webhat: point


dexclamation
Taneqqidt usesten: point dinterrogation
Taneqqivt, tineqqivin: point(s)
Tanfalit, tinfaliyin: expression(s)
Tanmegla: opposition
Tannuft: retrait, alina
Tanze$t, tinza$: prposition(s)
Tana, taniwin: lision(s)
Ta$ara: qualit
Ta$uri, ti$uriwin: lecture(s)
Ta$uyit: interjection
Tarakti: fil conducteur
Taratsa, tiratsiwin: grille(s)
Tarvelnamka: mtaphone
Tarevledmit: allgorie
Targalt, tirgalin: consonne(s)
Tarrayt, tarrayin: mthode(s),
procd(s)
Tasamit: juxtaposition
Tasawalt, tisawalin: syllabe(s)
Tasegdezt: litote
Taselkant (tamse$rut): dclarative
Tasemlilt, tisemlilin: synthse(s)
Tasenrenfalit: hyperbole
Tawuri, tiwuriwin: fonction(s)
Tazegzilt, tizegzilin: abrviation(s)
Tazwart: introduction
Tibawt: ngation
Ticcert tunqivt: point virgule
Ticcert, tuccar: virgule(s)
Tigawt, tigawin: action(s)
Tikti, tiktiwin ide(s)
Tilawt: affirmation
Timeri, timera: aspect(s), mode(s)
Tinawt taddayt: nonc minimal
Tinawt, tinawin: nonc(s)

159

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t


Tineqqivin n wegzam: points de
suspension
Ti$ri tamezwarut: voyelle initiale
Ti$ri, ti$ra: voyelle(s)
Tira: criture
Tis$unin n tuqqna: conjonctions de
coordination
Tis$unin usentel: conjonction de
subordination
Tiskiwt: structure
Tizel$iwin n tnila: particule
dorientation
Tuddsa: composition
Tumert: joie
Turda, turdiwin: hypothse(s),
opinion(s)
Tusligin: guillemets
Tutlayt, tutlayin: langue(s)
Tuzzigt: spcifique

AMAWAL UMRIS

Uddid, uddiden: li(s)


Uddiden n wemyag: affixes de
prposition
Uddiden n wesnekdan: affixes de
prsentatif
Uddiden n yisem: affixes
Uddis amalay: masculin compos
Uddis unti: fminin compos
Udem, udmawen: personne(s)
Udmawen uddisen: personnes
composes
Uvfir: enchan
Uglim, uglimen: dcrit(s)
Ullis, ullisen: rcit(s)
Unti: fminin
Urmir: aoriste
Urmir ussid: aoriste intensif
Uzwir, uzwiren: antcdent(s)

160

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AGBUR

AGBUR
TAZWART .................................................................................................................. 7
AVANT-PROPOS ..................................................................................................... 9
PRSENTATION ..................................................................................................11
IXEF I : ISEM D YEGLEM .........................................................................................13
Isem ..........................................................................................................................13
Isem amatu .....................................................................................................13
Isem uzzig ......................................................................................................13
Ismawen uddisen ...........................................................................................14
Tuddsa s bu...... ........................................................................................14
Tuddsa s ayt, at (iderman) ......................................................................14
Ismawen n trakalt ..........................................................................................15
Ismawen n timmarewt...................................................................................16
Tal$iwin n yisem .....................................................................................................17
Tawsit .............................................................................................................18
Asile$ n wunti. ........................................................................................18
Inumak n wunti .....................................................................................19
Amvan ............................................................................................................19
Asuf.................. .........................................................................................19
Asget................ ..........................................................................................19
Asile$ n wesget .........................................................................................20
Ti$ri tamezwarut .....................................................................................21
Tal$iwin tigejdanin n wesget ..................................................................21
Asget s tehrayt ..........................................................................................22
Asget s temlellit ........................................................................................23
Asget s temlellit d tehrayt ........................................................................24
Addad .............................................................................................................25
Addad ilelli: ..............................................................................................25
Addad amaruz ..........................................................................................25
Ti$ri tamezwarut ....................................................................................25
Ismawen irmeskilen n waddad..............................................................26
Melmi yettili waddad amaruz? .............................................................26
Iglem (arbib) ............................................................................................................29
Tal$iwin n yeglem .........................................................................................29
Unti n yeglem ................................................................................................29
Asget n yeglem ...............................................................................................30
Addad amaruz n yeglem ...............................................................................30

161

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AGBUR

Alugen.... .........................................................................................................32
IXEF II: AMYAG .......................................................................................................33
Tal$a taerfit............................................................................................................34
Imyagen iluganen d yerluganen ............................................................................34
Amyag alugan ................................................................................................34
Amyag arlugan ..............................................................................................34
Imyagen n t$ara ............................................................................................34
Imyagen isenvanen d yersenvanen ......................................................................35
Amyag asenvan..............................................................................................35
Amyag arsenvan ............................................................................................35
Timera d tal$iwin ..................................................................................................36
Izri...................................................................................................................36
Urmir ..............................................................................................................36
Urmir ussid ....................................................................................................36
Anav ...............................................................................................................36
Anav ussid ......................................................................................................36
Tafelwit n tmera ..........................................................................................36
Aggayen n yemyagen ..............................................................................................38
Udmawen .................................................................................................................39
Imataren udmawanen...................................................................................39
Izri n yemyagen n t$ara ................................................................................41
Udmawen uddisen ........................................................................................42
Tal$a tibawt ...................................................................................................42
Tizel$iwin n tnila...........................................................................................44
Zdat wemyag..........................................................................................44
Deffir wemyag .......................................................................................45
Ilugan n tseftit..........................................................................................................57
IXEF III: ASUDDEM .................................................................................................61
Ismawen isuddimen (izelman) ..............................................................................61
Isem n tigawt .................................................................................................61
Isem umeggay ...............................................................................................64
Isem n wallal ..................................................................................................64
Imyagen isuddimen .................................................................................................65
Aswa$ .............................................................................................................65
Amya$ .............................................................................................................66
Attwa$ ............................................................................................................66
Tal$iwin tuddisin...........................................................................................67
Asile$ n tal$iwin tuddisin .......................................................................................68
Tarrayt usile$ n yemyagen isuddimen ..................................................................68
Asuddem igelman ...................................................................................................70

162

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AGBUR

Tal$iwin tigejdanin .......................................................................................70


Asuddem seg wemyag ........................................................................70
Asuddem seg yisem ............................................................................71
Awal $ef usuddem seg yisem.........71
IXEF IV: IMQIMEN ..................................................................................................72
Imqimen udmawanen .............................................................................................73
Imqimen udmawanen .............................................................................................74
Imqimen udmawanen ilelliyen ...................................................................74
Imqimen udmawanen uddiden (iwsilen) ..................................................74
Uddiden n yisem.....................................................................................................75
Uddiden n wemyag ................................................................................................75
Uddiden n tenze$t ..................................................................................................77
Uddiden usestan.......................................................................................78
Imqimen irbuda, imeskanen d isestanen ...................................................78
Imqimen irbuda .......................................................................................78
Imqimen imeskanen.................................................................................79
IXEF V: TINZA, TISUNIN, IMERNA. ...................................................................80
Tinza$ ......................................................................................................................80
Tanze$t n ....................................................................................................80
Tanze$t s n tnila .........................................................................................80
Tanze$t s n wallal ......................................................................................81
Tamsertit ..................................................................................................................81
Tanze$t d yisem .............................................................................................81
Amassa$ d wemyag .......................................................................................82
Tas$unt mi d wemyag ...............................................................................83
Timsertiyin nniven .......................................................................................83
Tana s imesli y .........................................................................................84
Tazel$a n tilawt d .....................................................................................84
Tis$unin ...................................................................................................................85
Tis$unin n tuqqna .........................................................................................86
Tis$unin usentel ............................................................................................87
Imerna ......................................................................................................................87
Imerna n wadeg.............................................................................................88
Imerna n wakud ............................................................................................88
Imerna n t$ara ...............................................................................................88
Imerna n tesmekta .........................................................................................88
Imerna n tilawt ..............................................................................................89
Imerna n tibawt .............................................................................................89
Imerna usurdu ...............................................................................................89

163

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AGBUR

Imerna isestanen ...........................................................................................89


IXEF VI: IMVANEN D ISUDDIMEN-NSEN ............................................................90
Imvanen ...................................................................................................................91
Ismawen n tunin....................................................................................................93
Igelman isuslanen....................................................................................................93
Ta$uri d tira igelman isuslanen ...................................................................97
Tizegzilin igelman isuslanen ........................................................................99
IXEF VII: ASENQEV........100
Ticcert ................................................................................................................... 100
Taneqqivt .............................................................................................................. 101
Ticcert tunqivt ...................................................................................................... 101
Taneqqivt usesten ................................................................................................. 101
Taneqqivt n webhat ............................................................................................. 102
Tineqqivin n wegzam .......................................................................................... 102
Tacciwin ................................................................................................................ 102
Tajerrivt................................................................................................................. 103
Tusligin .................................................................................................................. 103
Asekkil ameqqran ................................................................................................. 103
Tannuft .................................................................................................................. 104
IXEF VIII: TIWURIWIN N YISEM ........................................................................ 104
Asemmad usrid ..................................................................................................... 105
Asemmad arusrid ................................................................................................. 106
Isemmaden inez$anen ........................................................................................ 107
Asemmad anez$an n wadeg ...................................................................... 107
Asemmad anez$an n wakud...................................................................... 107
Asemmad anez$an n t$ara ........................................................................ 107
Asemmad anez$an n wallal ....................................................................... 107
Asemmad anez$an n tdukli ....................................................................... 108
Asemmad anez$an n yeswi........................................................................ 108
Asemmad anez$an n tmentilt .................................................................... 108
Asemmad anez$an userwes ....................................................................... 108
Isemmaden war tanze$t: ...................................................................................... 108
Asemmad war tanze$t n wadeg ................................................................ 109
Asemmad war tanze$t n wakud................................................................ 109
Asemmad war tanze$t n t$ara................................................................... 109
Asemmad war tanze$t n tesmekta ............................................................ 109

164

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AGBUR

Asemmad war tanze$t usegzi .................................................................... 109


Isemmaden isegzayen ......................................................................................... 110
Isemmaden igucclanen ....................................................................................... 112
Asemmad n yisem....................................................................................... 112
Asemmad umernu ...................................................................................... 112
Asemmad n yeglem .................................................................................... 112
Asemmad n wemqim ................................................................................. 112
Asemmad n wemvan .................................................................................. 113
Asemmad ilelli ............................................................................................ 113
Asemmad ilelli usiwel ............................................................................... 114
Ta$uyit tazel$a n webhat .............................................................................. 114
IXEF IX : AKUDEN IMYAGANEN......................................................................... 115
Izri.......................................................................................................................... 116
Tal$a tilawt ................................................................................................. 116
Tal$a tibawt ................................................................................................ 116
Urmir ..................................................................................................................... 117
Urmir s tzel$a n yimal ad ...................................................................... 117
Urmir s tzel$a n yimal ara ..................................................................... 118
Urmir war tazel$a ...................................................................................... 118
Urmir ussid ........................................................................................................... 119
Urmir ussid war tazel$a ............................................................................ 119
Urmir ussid s tzel$a.................................................................................... 120
Imallalen ............................................................................................................... 120
Amallal ili ................................................................................................ 121
Amallal a$ .............................................................................................. 122
Aserwes ger sin imallalen ili, a$ ............................................................ 123
Imallalen nniven ........................................................................................ 124
Anav d wanav ussid ............................................................................................. 124
Anav ............................................................................................................ 124
Anav ussid ................................................................................................... 124
Taseftit-nsen ................................................................................................ 125
Tal$a-nsen tibawt ....................................................................................... 125
IXEF X: TAFYIRT D USUMER ............................................................................... 127
Tafyirt taerfit .................................................................................................. 127
Tafyirt ta myagant ................................................................................... 128
Tafyirt taramyagant .................................................................................. 129
Tafyirt tuddist ................................................................................................... 132
Tuqqna ....................................................................................................... 134
Asumer imsentel ......................................................................................... 135
Asumer imsentel as$unan .................................................................. 136
Asumer imsentel asaman ................................................................... 137

165

Awfus amaynut n tutlayt tamazi$t

AGBUR

Asumer imsentel asestan .................................................................... 137


Asumer imsentel amassa$ .................................................................. 138
Tafelwit imassa$en ....................................................................... 139
Tiwuriwin imassa$en ................................................................... 139
IXEF XI: TASLEVT ................................................................................................. 140
Taslevt tajerrumant .............................................................................................. 141
Taslevt tameult .................................................................................................. 141
Taslevt taseklant ................................................................................................... 142
Taratsa n teslevt tajerrumant .................................................................... 145
Taratsa n teslevt tameult ........................................................................ 147
Taratsa n teslevt taseklant.......................................................................... 148
Tiwuriwin n wawalen................................................................................ 149
Awalen n yiwen uar (n yiwet twacult)................................................... 150
Tarrayt unadi $ef uar n wawal ............................................................... 151
Amawal umris......................................................................................................155
Agbur .......159

166

You might also like