HTT SANATI

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN: Evin ZGL
DANIMAN: Prof. Dr. Ekrem MEM
Afyonkarahisar 2008

T.C.
AFYON KOCATEPE NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH BLM

HTT SANATI
YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN
Evin ZGL

DANIMAN
Prof. Dr. Ekrem MEM
Afyonkarahisar - 2008

ii

YKSEK LSANS TEZ ZET

HTT SANATI

Evin ZGL
Tarih Blm

Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Haziran 2008

Danman: Prof. Dr. Ekrem MEM

Eski Ta andan beri Anadolu byk uygarlklarn yurdu olmutur. Bu

nedenle bu corafyann ok kavimli ve ok dilli bir yaps olduu grlmektedir.
Anadoluda byk bir uygarln temsilcisi olan Hitit Devleti, M.. 17001200
yllar arasnda Anadolunun siyasal kaderine hkim olmutur. Hititler, bu 500 yllk
zaman dilimi ierisinde nemli sanat eserleri yaratmlardr. Bunlar kazlar sonucu
ortaya karlan mimari kalntlar, antsal kaplar ve heykeltralk eserleri olarak
sralanabilirler.
Hitit ehirlerinde ev, tapnak ve saray yaplar ortaya karlmtr. Hitit
mimarisinin en nemli zellii asimetrik bir dzende olmasdr. Sadece antsal kaplarda
ve ehir kaplarnda simetri uygulanmtr.
Hitit dini yaplarnn en eski biimleri sadece klt eyalarnn konulduu doal
yerlerden olumaktadr. Zamanla bu doal kutsal alanlar yerine yaplar ina edilmitir.
Bu dneme ait konut mimarisinde bireyselletirme vardr. rnein; ortak duvar
yerine her evin kendi duvar olduu grlmektedir. Hitit evinin plan dikdrtgen biimli
iki odadan olumaktadr.

iii

Hitit saraylar ise avlular etrafna toplanan ok sayda evden oluur. Hitit saray
yapsnn en nemli zellii ayakl geitlerle oluturulmu avlularn olmasdr. Hititler
planl bir ehir oluturmaya zen gstermilerdir.
Hitit sanatnda heykelin ok byk nemi ve anlam vardr. Bu heykellerin ou
tanr ve tanra tasvirlerinden olumaktadr. Bunlar pimi toprak, altn, bronz, gm,
fildii, da kristali gibi malzemelerden yaplm heykellerdir.
Hitit ehir kaplarnda yer alan heykeller boyutludur. Genellikle aslan ve
sfenks tasvirlerinden olumaktadr. Bu heykelli kaplarn ehri dmanlara kar
koruduu inanc vardr.
Hitit sanat evre kltrleri etkilemekle beraber dier kltrlerden de
etkilenmitir. zellikle Msr ve Kuzey Suriye kltrleri Hitit kltrn etkilemitir.
Anahtar Kelimeler: Hitit, Hitit Sanat, Mimari, Heykeltralk, Sanat Tarihi.

iv

ABSTRACT

HTTTE ART

Evin ZGL
History Department

Afyon Kocatepe University, The Institute of Social Sciences

June 2008

Advisor: Prof. Dr. Ekrem MEM

Anatolia has been a center for great civilizations since stone ages. For this
reason this geographical area has been dominated by different societies and their
languages.
The Hittite empire was one of the great civilization n the area who dominated
the political destiny of Anatolia in between 1700-1200 B.C. Hittites created several
noteworthy artistic studies during this period for example results of ex and on going
excavations exhibits that several architectural ruins monumental and sculptures were
produced during this time period.
In these excavations several houses temples and palaces explored. Hittite
architecture characteristically uses asymmetric figures instead of symmetric ones except
monumental doors where symmetry is widely used.
Religious buildings were the places where the religious objects protected.
Initially these buildings were the natural places like caves etc. But later on these places
replaced by men made buildings.
This periods architectural trend mostly concentrated on individualism. For
instance they used separate walls instead of common walls used by several people.
Houses mostly contain two separate rectangle rooms.
Palaces are the combination of courtyards which combines several houses to
each other. Courtyards has spaces for the people so that they can cross one side to the
other. They paid extra attention for a well designed city.

Sculpture had a special importance in their artistic perspectives. There are

several god and goddess sculptures found in the excavations. These sculptures mostly
made up of terracotta, gold, bronze, silver, ivory crystal. The figures which are on the
monumental doors were three dimensional figures
Sphinx and the lions were the main characters in these figures. Because they
thought these lions can protect the city against to the enemy. Their culture influenced
several sub-cultures on the other hand Egyptian and northern Syrian cultures influenced
their culture as well.
Key Words: Hittite, Hittite Art, Architecture, Sculpture, Art History.

vii

NSZ

Tez konumuz olan Hitit Sanat konusunda bugne kadar yaplm olan
almalar, say bakmndan, tatmin edici olmaktan uzaktr. Buna ramen, Hititler
hakknda kaleme alnm yerli ve yabanc eserlerde Hitit Sanat ile ilgili bilgiler bulmak
mmkndr.
Danman hocamz Prof. Dr. Ekrem MEMin gzetiminde balattmz bu
almay gerekletirirken Hititlerin tarihi, kltr ve sanat hakknda yazlm birok
makale ve kitab inceledik. Hititler dnemi hakknda bilgi veren yazl ve arkeolojik
belgelerden yararlanma frsat bulduk. Ayrca, gnmz bilim adamlar tarafndan
kaleme alnan modern eserlerden yararlandk.
Yapm olduumuz bu almalar sonucunda Hititlerin evleri, saraylar, ibadet
ettikleri tapnaklar ve kutsal yerleri, rettikleri sanat eserlerini ayrntl bir ekilde
tanma frsat bulduk. Sz konusu eserler sayesinde Hititlerin sosyal, siyasal, kltrel ve
dini yaantlar hakknda son derece nemli bilgiler elde etmeyi baardk.
Bu almann gerekletirilmesinde benden hibir yardm esirgemeyen
danman hocam Sayn Prof. Dr. Ekrem MEMe sonsuz teekkrlerimi sunarm.

Evin ZGL
Afyonkarahisar -2008

viii

ZGEM

Evin ZGL
Tarih Ana Bilim Dal
Yksek Lisans

Eitim
Lisans: Uluda niversitesi-Fen Edebiyat Fakltesi
Sanat Tarihi Blm
Lise: Erzurum-Karaoban ok Programl Lisesi

Kiisel Bilgiler
Doum Yeri: Hns/ERZURUM
Doum Tarihi: 11.11.1982
Cinsiyet: Kz
Yabanc Dil: ngilizce

ix

NDEKLER
ZET .............................................................................................................................ii
ABSTRACT....................................................................................................................iv
TEZ JRS VE ENSTT MDRL ONAYI ................................................vi
NSZ .........................................................................................................................vii
ZGEM .................................................................................................................viii
NDEKLER ..............................................................................................................ix
KISALTMALAR ...........................................................................................................x
GR .............................................................................................................................1
BRNC BLM
I. HTTLER AINDA ANADOLUNUN CORAFYASI ................................2
KNC BLM
I. KAYNAKLAR .........................................................................................................5
A) YAZILI KAYNAKLAR ....................................................................................5
B) ARKEOLOJK KAYNAKLAR .........................................................................6
NC BLM
I. HTT SYAS TARHNE KISA BR BAKI ...................................................8
A) ESK HTT DEVLET ......................................................................................8
B) YEN HTT DEVLET....................................................................................10
C) GE HTT EHR DEVLETLER .................................................................15
DRDNC BLM
I. HTT MMARS ................................................................................................16
A) HTT TAPINAKLARI.................................................................................18
B) HTT EVLER..............................................................................................23
C) HTT SARAYLARI .....................................................................................24
BENC BLM
I. HTT HEYKELTRALIK ESERLER ..............................................................27
ALTINCI BLM
I. EHR KAPILARI HEYKELCL ..................................................................31
SONU .........................................................................................................................34
KAYNAKA................................................................................................................36
EKLER .........................................................................................................................39

KISALTMALAR

age

: Ad Geen Eser

: Cilt

CTH

: E. Laroche, Catoloque des Textes Hittites, Paris 1971.

ev

: eviren

KBo

: Keilschrifttexte aus Bogazki, Berlin.

KUB

: Keilschrifturkunden aus Bogazki, Berlin.

: Milattan nce

: Sayfa

: Say

TTK

: Trk Tarih Kurumu

TBTAK

: Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu

Yk

: Ykseklik

yy

:Yzyl

GR

Hitit Sanat ile ilgili tez almamz alt ana blmden olumaktadr. Bir
lkenin tarihini anlamann ve anlatmann en iyi yolu o lkenin corafi zelliklerini iyi
kavramaktan geer. Bu nedenle almamzn birinci blmnde Hititler anda
Anadolunun Corafyas konusunu gzler nne sermeye altk
kinci blmde ise Hititler dnemine ait yazl ve arkeolojik kaynaklar ele aldk.
almamzn nc blmnde Hititlerin Siyasi Tarihini alt balk halinde
ana hatlaryla ele almaya altk.
Drdnc blmde Orta Anadoluda 20. yzyldan itibaren srdrlen kaz
almalar sonucunda ortaya karlan mimari kalntlardan bahsettik. Hitit Dini
Yaplar, Hitit Evleri ve Hitit Saraylar olmak zere Hitit mimarisini balk altnda
irdeleme gayreti ierisine girdik. Bu yaplarn planlar ve temel zellikleri hakknda
bilgi verdik.
Tezimizin beinci blmnde ise Hitit sanatnda nemli bir yere sahip olan Hitit
heykeltralk eserlerinden sz ettik. Altn, bronz, gm, da kristali, fildii
malzemeden yaplm tanr ve tanra tasvirlerinden oluan heykelcikleri ele aldk.
Altnc blmde ise Hitit ehir kaplarn ssleyen heykel betimlemelerinden
bahsettik. zellikle Boazky ehir kaplarnda yer alan klasiklemi aslan ve
sfenkslerin biimsel zelliklerine yer verdik.

BRNC BLM

I. HTTLER AINDA ANADOLUNUN CORAFYASI

Tarihi meydana getiren ana unsurun (yer, zaman, mekn) banda corafi
mekn gelmektedir. Anadolu ya da Anatolia denilen Kk Asya topraklar Eski
Ta andan beri insanlarn yerleim alan olmutur. Haritadan takip edilecei gibi
Anadolu Himalayalarn ardndan Fransa, spanya ve Kuzey Afrikann Atlantik ky
eridine kadar uzanan byk bir da kuann parasdr. Ortasnda, deniz seviyesinden
ortalama 1000 metre ykseklikte, ok eski kayalardan oluan yksek bir plato yer alr;
kuzey ve gneyden Karadeniz ve Toros dalaryla evrilidir. Btn olarak bakldnda,
Karadeniz ve Akdeniz arasnda knt yapan byk bir yarmadadr. Van gl
evresindeki dalardan Ege Denizine doru batya ilerledike eim alalmakta, kaya
srtlar sonunda denize ulap sular altnda kaybolmaktadr1.

Anadolunun yeryz ekilleri, akarsular ve iklim artlar, Anadolu tarihinin

meydana gelmesinde byk rol oynamtr. yle ki; Anadolunun kuzeyden ve
gneyden sradalarla kuatlm olmas ve pek az yerden geit vermesi*, bu ynlerden
yaplan glere imkn tanmamtr. Fakat Bat Anadolu blgesindeki dalarn denize
dik olarak uzanmas, pek ok istilacnn Anadolunun ortalarna kadar ulamalarn
mmkn klmtr2. Anadolunun dalar maden yataklar asndan da zengindir. Bu
nedenle Anadolu Yakndou tarihinde nemli bir yere sahiptir3.

Anadolu tarihinde bu dalar kltr etkileimini de etkilemitir. rnein;

Karadeniz blgesinde kabileler halinde yaayan ve her frsatta Hitit Devletini rahatsz
eden Gaka* kavimlerine ulamak ve onlar kltrel etki altna almak mmkn
olmamtr. Ayn sebepten dolay Toroslarn arkasnda oturan Kizzuvatna Krall da,
bu dalar yznden, Anadolu kltrnn deil, daha ok Msr kltrnn etkisi altnda
kalmtr.

J.G. Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, Arkada Yaynlar, Ankara 2001, s.11.
Bu geitler, kuzey Anadoluda Zigana ve Kop geitleri ile gney Anadoluda Glek boaz, Beylan
geidi ve Arslanl Bel geididir. Ekrem Memi, Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, Konya 2003,s.4.
2
E.Memi,a.g.e.,s.4.
3
J.G. Macqueen, a.g.e., s.14.
*
Karadeniz Blgesinde kabileler halinde yaayan, sava bir ruha sahip kavimdir.
*

Dnyann her tarafnda yerleim merkezleri byk akarsu ve gl kenarlarna

kurulmutur. Bu durum Anadoludaki yerleim yerleri iin de geerlidir. rnein, Hitit
Devleti Kzlrmak ve Yeilrmak nehirlerinin bulunduu blgeye kurulurken, Urartu
Devleti Van Gl ve Urmiye Gl arasndaki blgeyi yurt olarak semi, Lidya Devleti
ise Gediz, Byk Menderes ve Kk Menderes nehirlerinin sulam olduu sahada
kurulmutur4.

Anadolu da yaayan insanlar zerinde iklim faktrnn de nemi byktr.

klim hem sosyal hem de ekonomi anlamnda yaam etkilemektedir. klim artlar
Anadolu da yaayan halkn ne yapmas gerektii konusunda ynlendirici olmutur.
Anadolu ya yerleen siyasal topluluklarn hayat, genellikle tarma dayanmak zorunda
idi. nk bu devirlerde, henz denizin nimetlerinden yararlanma konusunda bir bilgiye
sahip deillerdi. Anadolunun ziraat ekonomisine bakacak olursak bunu Msr ve
Mezopotamya ile bir tutmak doru deildir. nk, Anadolu nehirlerinin hibirisi,
Msrn temel kayna olan Nil nehrinin gcne ulaamyordu. Ayrca, Mezopotamya
da olduu gibi, dz bir araziye kanallar amak suretiyle sulama ilemini yapmak
Anadolu topraklar iin sz konusu olamazd. Bu nedenle, Anadolu insannn ziraata
dayanan ekonomik hayatlar, bir yerde yalara bal idi. Yalarn yeterli olmas
halinde bol rn alnyor, bu durumun tersi olursa ktlk tehlikesi ile kar karya
kalnyordu. Bu nedenlerle Hitit krallar, devaml seferler dzenleyerek Mnbit Hilal5
blgesinden saladklar ganimetlerle geinmek zorunda kalyorlard. Anadolunun
tarma elverili olmayan dalk blgelerindeki halkn geim kayna hayvanclkt.
rnein, Van blgesinde M.. 9 6. yzyllar arasnda byk bir devlet kuran
Urartular n da ekonomik hayat byk lde hayvancla dayanyordu6.

Hitit dnemi Anadolusunun etnik yapsn tam olarak belirlemek zordur. Ancak
byle bir corafi alann ok kavimli ve ok dilli bir yap oluturduu da inkr kabul

Ekrem Memi, a.g.e., s.5.

Habur nehri ve kollarnn sulad blgeye Mnbit Hilal blgesi ad verilir.
6
E.Memi, a.g.e., s.3-7.
5

olmayan bir gerektir. Bu durum, Kltepe metinlerinde geen Hitit, Luwi, Hurri ve
Hatti kii adlarnn mevcudiyeti ile teyit edilmektedir7.

Anadolunun M.. 2. binin ilk yzyllarnn etnik yaps ana hatlaryla yledir;
Orta ve Kuzey Anadolunun, yani Kzlrmakn evreledii blgenin Hatti halklar
tarafndan iskn edildii grlr. Hatti, zerine Hititlerin temel att ve onlardan
zellikle klt alannda birok eyi dn ald alt yapy temsil eder.

Gneydou Anadolu Hurriler tarafndan iskn edilmitir. Bu kavim, M.. 3.

Binyln sonlarnda Mardin merkez olmak zere Gneydou Anadolu blgesi ile Kuzey
Mezopotamyadaki Musul ve Kerkk dolaylarnda yaamlardr8. Anadoluda Hurri
kii adlarna Kltepe metinlerinde de rastlanmtr.

Gney ve Bat Anadolu, Hitit metinlerinde Arzava olarak anlan blge, HintAvrupa halklarnn, Hititeye yakn bir dil konuan Luwilerin merkeziydi. Hititlerin
yaylm merkezini belirleyen blge ise Kani/Nea (Kltepe) kentidir9. Anadolunun
eskialardaki tarihi ele alnrken zellikle bu corafyann daima gz nnde
bulundurulmas gerekmektedir.

Stefano De Martino, Hititler, Dost Kitabevi, Ankara 2006, s.34.

E.Memi,a.g.e.,s.31.
9
S. De Martino, a.g.e., s.34-35.
8

KNC BLM

I. KAYNAKLAR
A) YAZILI KAYNAKLAR
Anadoluda ilk yazl kaynaklar M.. 2. Binyln balarnda ortaya kmtr.
Daha nceki binyllarda Anadoluda hangi etnik gruplarn yaad ve hangi dillerin
konuulduu hakknda dorudan bir bilgi yoktur. Hititler, yazl belgeler ile gnmze
ulaan ilk Hint-Avrupal topluluktur10.

Hitit devleti snrlar ierisinde, Hititlerden baka kavimlerin yaam olduu

bilinmektedir. Bu nedenle lkede tek dil, tek yaz deil, eitli diller ve yazlar
kullanlmtr. Ayrca Hitit Devletini idare edenler de, deiik iler iin farkl diller ve
farkl yazlar kullanmlardr. Hattuata yaplan kazlarda Nea dilinin (Hitit dili) yan
sra, Hatti, Luwi, Hurri, Pala, Akkad, Smer dilinde ve eitli yazlarda yazlm
tabletler bulunmutur.

Bu bahsedilen dillerde yazlm tabletlere Anadolu dnda da rastlanmaktadr.

rnein; Msrda Tel el Amarna hynde yaplan kazlarda, M.. 14. yzyln ilk
yarsna ait vesikalar bulunmutur. Bunlarn ou o devirde milletleraras ilikilerde
kullanlan Akkad dilinde ve Akkad ivi yazs ile yazlmtr. Bununla beraber, Arzava
Mektuplar ad verilen iki mektup, Hitit dilinde ve Hitit ivi yazs ile yazlmtr.

Hititler, Nea dili de denilen kendi dillerinde ve kendi ivi yazlaryla yazlm
tabletler, mhrler ve kitabeler brakmlardr. Dini nitelik tayan metinlerin bir
blm ile kitabelerin yazmnda ise Hitit Hiyeroglif yazs kullanmlardr11.

1906 ylnda iviyazl Boazky arivleri kefedilmitir. Eski nasya kltr

dnyasna ait en nemli keifler arasnda yer alan ve 30 bin tablet ya da fragmandan
oluan Boazky arivlerinde kanunlar, kral yaztlar ya da yllklar, antlamalar,

10
11

Sedat Alp, Hitit anda Anadolu, TBTAK Yaynlar, Ankara 2002, s.1.
E.Memi,a.g.e., s.41-42.

mektuplar, ba belgeleri, dinsel metinler, yksek edebi deeri olan mitolojik metinler
ile dualar ve fal metinleri yer almaktadr.

Mhrler ve kaya antlar zerindeki Hiyeroglif yaztlar ile ta antlar zerindeki

hiyeroglif yaztlar ve kral yaztlar, korunmadklar iin elimize gememi olan aa
tablet yaztlar, yazl Hitit a kltrnn dier bir zenginliini oluturmaktadr12.

II. Tuthalyann yllklar, I. uppiluliumann kahramanlk metni, II. Murilinin

yllklar, III. Hattuilinin on yllk annaleri, Veba dualar gibi metinler en nemli yazl
kaynaklardr. Bu belgeler, kronolojideki baz boluklara karn gvenilir bir kaynak
nitelii tamaktadr.

B) ARKEOLOJK KAYNAKLAR
orum ilinin Sungurlu ilesinin 22 km kadar gneydousunda Hattua
(Boazky) ehrine ait kalntlar 1834 ylnda Charles Texier tarafndan kefedilmitir13.
Burada Yazlkaya olarak isimlendirilen bir kaya topluluunun duvarlar stne
ilenmi saysz kabartmalar bulmutur14.
Kltepe hyndeki ilk kazy1893 ylnda Fransz bilgin E. Chantre yapm,
bunu 1906 ylnda hykte sondajlar yapan H. Winckler izlemitir15. Deutsche
Orientgesellchaftn desteiyle binlerce kil tablet ortaya karmlardr. 1907 ylnda
Alman Arkeoloji Enstits tarafndan grevlendirilen O. Puchstein, D. Krencker, H.
Kohl ve L. Curtiusun katld ekip kentin yaplarn incelemilerdir.
Aratrmalarda en nemli aama, 1915 ylnda F. Hroznynin Hitit dilini
zmesiyle balamtr. Hititoloji denilen yeni bir bilim dal ortaya kmtr. Kltepe
hynde eitli belgeler bulmutur16. Fakat Hrozny sistemli bir kaz yapmamtr.
Trk Tarih Kurumu tarafndan Kltepede kaz yaplmasna karar verilmitir.
1948 ylnda Tahsin ve Nimet zg ynetiminde kazlara yeniden balanmtr17.

12

S.Alp, a.g.e., s.156.

Muhibbe Darga, Hitit Mimarl / I. Yap Sanat (Arkeolojik ve Filolojik Veriler), stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1985,s.29.
14
Rudolf Naumann, Eski Anadolu Mimarl, ev.Beral Madra,T.T.K. Yayn,Ankara 1998, s.25.
15
E. Memi,a.g.e.,s.63.
16
R. Naumann, a.g.e.,s.26.
13

1927 ylnda E.F. Schmidt ve V. der Osten ynetiminde Chicago niversitesi

Dou Kltrleri blm Aliarda kazlar yapmtr.
Alman Arkeoloji Enstits ve Alman Dou Kltrleri Dernei 1931 ylnda
kazlar K. Bittel bakanlnda srdrmtr. Bu kazlar, 1939 ylna kadar srm ve
1952 ylndan itibaren bu kazlar dzenli bir ekilde devam etmitir.
1967 ylnda ayn ekip Yazlkayada bir yap topluluu bulmutur. Bu yaplar
tapnak geliiminin yorumlanmasnda nemli bir yer tutmutur.
1935 ylnda Alacahykte T.T.K. tarafndan yeniden kazlara balanmtr.
Hitit tabakas olan Tabaka IIde geni bir saray ve tapnak topluluu bulunmutur.
1946 ylnda H. Th. Bossert, Ceyhan Karatepede bir da kenti bulmutur.
Kabartmalar ve ift dilde yazlm (Fenike ve Hitit hiyeroglifleri) belgeler bulunmutur.
1876 ylnda G. Smith, Yukar Frat blgesindeki Cerablus yaknnda Karkam
kentindeki yaplarn tanmn sunmutur. Burada Ge Hitit ana tarihlenen belgeler
saptanmtr.
Oppenheim ve F. Langenegger, Tell Halafta 1899 ylnda kazlara balamtr.
1929 ylnda yaplan son bir alma ile kazlar tamamlanmtr. Burada bir kent, saray,
tapnak, mezar yap topluluklarn kapsayan kale, birok kabartma ve heykeller ele
geirilmitir18.
C. W. Mc.Ewan ve R. J. Braidwood Tell Tayinatda 1935-1938 yllar arasndaki
kazlar ynetmilerdir. Ge Hitit Arami blgesine zg bir sonu ortaya kmtr.
Hilani tipinde bir saray ile Ege blgesinin Megaron tipine benzeyen bir tapnak
bulunmutur19.
Bu bahsedilen kazlar sayesinde Hititlerin ehircilik anlay, mimari kalntlar,
heykelcilik eserleri ve kk buluntular gn na karlmtr.

17

E. Memi,a.g.e.,s.64.
R. Naumann, a.g.e.,s.27-31.
19
Wulf Schirmer, Hitit Mimarl, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 1982, s.26.
18

NC BLM

I. HTT SYAS TARHNE KISA BR BAKI

M.. 2. Binyl Anadolusunda yaayan kavimlerin en nemlisi Hititlerdir.
Hititler Anadolunun yerli halk myd ya da g yoluyla m gelmilerdi? Eer yle ise
nereden gelmilerdi? Bu konu hakknda farkl grler vardr. Bu grlere gre
Hititler; Anadoluya Boazlar zerinden, Kafkaslardan ya da Kuzey Suriye zerinden
gelmi olmalydlar. Ancak dier bir gr ise Hititlerin Anadolunun yerli
kavimlerinden biri olduunu kabul etmektedir20.

Hitit siyasi tarihi balk altnda incelenmektedir.

A) ESK HTT DEVLET (M.. ca. 1800-1400)
B) YEN HTT DEVLET (M..ca. 1400-1200)
C) GE HTT EHR DEVLETLER (M.. ca. 1200-700)

A) ESK HTT DEVLET

Kuara Krall ile balayan Hitit siyasi tarihi, Hitit tahtna geen Puarumma
slalesinden gelen krallarla devam eder. Bu slaleden bahseden en eski vesikalardan
biri, Hattua arivinde bulunan, I. Hattuilinin vasiyetnamesidir. Bu vesikadan
anlaldna gre, Puarummann iki olu arasnda geen taht mcadelesi sonucu
Labarna* taht ele geirmitir. Labarna Hattua kentini aldktan sonra Hattuili
lakabn alarak Hitit Devletini kurmutur21.

I. Hattuilinin faaliyetleri hakknda en iyi bilgiyi veren vesikalar, Telepinu

Ferman ile 1957 ylnda Boazkyde bulunan I. Hattuiliye ait annallerdir.
Annallerden renildiine gre, bu dnemde Anadolu, Hurri kavimlerinin saldrsna
uramtr. I. Hattuilinin yapt Arzava ve Halep seferleri ile Hitit Devleti Akdeniz
ticaretine fiilen katlamasa da, Halep Kralln zapt ederek Eski Dounun ticaret

20

E. Memi, a.g.e., s.37.

H. Otten, 1968 ylnda yaynlam olduu makalede I. Hattuili ile Labarnann ayn kii olduu fikrini
ortaya atmtr. E. Memi, a.g.e.,s.81.
21
E. Memi, a.g.e., s.80-81.
*

merkezi olan Kuzey Suriyenin denetimini ele geirmi ve bylelikle ekonomik

durumunu glendirmitir.

I. Hattuilinin lm sebebi bilinmemektedir. Ancak Halep antlamasnn Hitite

nshasndaki kaytta Murili, Halep ehrini zaptederek babasnn intikamn ald
ibaresi yer almaktadr. Bu da Hattuilinin savata lm olduunu akla getirmektedir22.

Kuara kentinde yazm olduu vasiyetnamesinde Hattuili veliaht olarak

Muriliyi atamtr. Hitit tahtna geen I. Murili, babasndan devrald snrlar
korumakla kalmam, Halep Krallna son verdii gibi, o zamanki dnyann en byk
kltr merkezi olan Babili de fethetmitir. Bylece Mezopotamya medeniyetinin
kaplar Anadoluya almtr.
Byk baarlara ramen I. Murili enitesi Hantili tarafndan ldrlmtr* ve
lke bir kargaa dnemine srklenmitir. Gerekten, Hantilinin tahta gemesiyle
Puarumma slalesi sona ermi ve Gasp Krallar devri balamtr.

Gasp Krallar devri I. Murilinin lmnden Telepinuun idaresine kadar

geen sreyi kapsamaktadr. Hantili ile balayan bu dnem srasyla Zidanza, Ammuna
ve Huzzian kral olmasyla devam eder. Bu devirde hemen her kral, selefini ldrerek
tahta geer23. Kargaa dnemi Telepinuun tahta gemesiyle son bulur. Bu dnem ile
ilgili bilgileri Telepinuun adyla anlan fermanndan renmekteyiz. Telepinu bu
fermanda hem kendi icraatlarn hem de kendinden nceki olaylar zetlemektedir.
Ayrca krallk ailesi iinde ba gsteren cinayetlere de veraset yasas kararak son
vermitir.

Sadece bir prens, ailenin en byk olu kral olsun. lk oul yoksa ikinci oul
kral olsun. Ama varis olacak prens yoksa aileye damat olarak giren byk kzn kocas
kral olsun24.

22

E.Memi,a.g.e., s.83-84.
Bu cinayet hakknda bilgi veren belge Telepinu Fermandr.
23
E.Memi,a.g.e.,s.85.
24
I.Klock-Fontanille, Hititler, Dost Kitabevi, Ankara 2005,s.23-24.
*

10

Telepinuun tahta kt dnemde siyasal ortamn bozuk olmas, onu

Kizzuvatna kral putahu ile antlama yapmaya kadar gtrmtr. Bu Hititlerin
imzaladklar ilk devlet antlamasdr25.

Telepinuun lmnden Yeni Hitit Devletinin kurucusu II. Tuthalyann tahta

kmasna kadar geen srede belirsizlikler vardr. Bunun nedeni, bahsedilen dnem
hakknda bilgi veren yazl kaynaklarn azldr. Hattua arivinde bulunan KBo II, 15
numaral metinden renildiine gre, bu dnem de Alluwamma, II. Hantili, II. Zidanza
ve II. Huzzia isimli krallar tahta gemitir. Ancak ad geen krallar hakknda fazla bilgi
bulunmamaktadr. Hitit Devleti bu kargaa dneminde gcn yitirmitir. nasya
dnyas, muhtemelen Zaros dalar zerinden gelen Hint-Avrupa kkenli yeni bir
kavimle, Mitannilerle tanmtr26. Bylece, Mitanniler Msrdan sonra ikinci bir
siyasal g olarak nasya dnyasndaki yerlerini almlardr.

B) YEN HTT DEVLET

II. Tuthalyann tahta gemesiyle devlet toparlanmaya balamtr. II. Tuthalya
ok sayda askeri sefer dzenleyerek egemenlik alann geniletmitir. zellikle Kuzey
Suriyenin ele geirilmesi devlet politikas haline gelmitir. Bylece Kuzey Suriye
zerindeki hkimiyet mcadelesi Mitanni Devleti ile Hitit Devletini kar karya
getirmitir. II. Tuthalya Kizzuvatnaya, Kargam ve Halepe aknlar dzenleyerek
blgedeki Hitit karlar korunmutur27.

II. Tuthalyann lmnden sonra Hitit tahtna I. Arnuvanda gemitir. Hitit

Devleti, Kuzey Suriyedeki egemenliini yeniden Mitanni Devletine kaptrmtr.
Kabileler halinde yaayan Gakalar, Hatti memleketine saldrarak, Kuzey Anadoluda
klt merkezi olan Nerik ehrini ele geirmilerdir. zellikle kral Arnuvanda ile kralie
Amunikalin dualarnda Gakalarn saldrlar anlatlmtr28. Kralie Amunikalin bu
dnemde etkili olduunu gsterir mhrler bulunmutur29.

25

Ekrem Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK Yaynlar, Ankara 2005,s.67.

E.Memi,a.g.e.,s.89.
27
E.Akurgal,a.g.e.,s.70.
28
S.De Martino,a.g.e.,s.49.
29
E. Akurgal,a.g.e.,s.73.
26

11

I. uppiluliuma*nn tahta gei olayn olu II. Murili tarafndan yazdrlm

olan Veba Dualar adl belgelerden renmekteyiz. I. Arnuvandann lmnden
sonra yerine olu Tuhkanti- Tuhalya gemitir. Gen krala sadakat yemini edenler
arasnda uppiluliuma da vardr. Fakat uppiluliuma yeminini bozarak gen krala kar
harekete gemitir. in ilgin yan, btn prensler, beyler ve komutanlar da
uppiluliumay destekleyerek Tuhkanti-Tuthalyay ldrmlerdir. Bu i sava
sonunda uppiluliuma tahta karak siyasi gc eline geirmitir. Bylece Hitit Devleti
imparatorluk olma yolunda hzla ilerlemeye balamtr30.

II. Murili tarafndan yazdrlan uppiluliumann Kahramanlklar adl

tabletlerde uppiluliumann siyasi icraatlar hakknda bilgi verilmektedir. ncelikle
Anadolu topraklarnda asayii salayarak, daha sonra Suriye zerine seferler
dzenlemitir. Dier taraftan uppiluliumann Kizzuvatna (ukurova) ile Azzi ve
Hayaa (Yeilrmak havzas) krallar ile yapt antlamalar ele gemitir. Hayaa prensi
Hukkanaa da uppiluliumann kz kardei verilerek, bar antlamas akrabalk
balar ile salamlatrlmtr31. Kizzuvatna Krall ile yaplan antlamayla
uppiluliuma artk Kuzey Suriye zerinde bask kurabilmitir. Kargam ve Halpay
(Halep) ele geirerek bu ehirleri oullar Biyaili ve Telepinunun ynetimine
vermitir.

Hitit kral, Suriye zerine dzenlemi olduu ilk seferde yenilmesine ramen
ikinci seferde Mitanni kraln malup etmi ve bakent Vaukaniyi ele geirmitir.
Bylelikle Mitanni Devleti yklmtr. Ancak Babile kam olan Turattann olu
Mattivaza, uppiluliumaya snnca, Hitit kral onu affetmi ve Mitanni kralln
yeniden tesis ederek Mattivazay tahta oturtmutur. Bylece uppiluliuma Mitanni
Devletini Asur tehlikesine kar tampon blge olarak kullanmtr32.

uppiluliuma Hitite bir isimdir. Daha ncekiler yada sonrakiler Hatti ya da Luvi kkenli
isimlerdir.E.Akurgal,a.g.e., s.81.
30
E.Memi,a.g.e.,s.97-98.
31
E.Memi,a.g.e.,s.99.
32
E.Memi,a.g.e.,s.101-102.

12

uppiluliumann uzun sren krall dneminde oluturduu Hitit Devleti, Babil

ve Msrla eit bir seviyededir33. Fakat bir evlilik teklifi ile Msrla olan ilikiler
bozulmutur. Hitit Devleti, Kargam kuatmas ile urar iken, Msr kraliesi
Dahamunzudan (Dahammuni) bir mektup alr. uppiluliumann birok olu
olduundan sz ap ve bunlarn bir tanesiyle evlenme isteini dile getirir. Kukulu
davranan uppiluliuma oullarndan Zannanzay Msra gndermeyi kabul eder.
Ancak Zannanza Msra varmadan, kralienin dmanlar tarafndan yolda ldrlr.
uppiluliuma evlat acsn hafifletmek iin Msra intikam seferi dzenler. Bu sefer
sonucunda Hatti memleketine getirilen esirler arasnda veba salgn yaylr. Veba lkeyi
krp geirmitir. uppiluliuma da veba hastalna yakalanm ve Gakalarla
savarken lmtr.

uppiluliumann lmesiyle, II. Arnuvanda tahta kar fakat ksa bir sre sonra
ayn salgn hastalk sebebiyle o da lr. Bunun zerine uppiluliumann en kk olu
II. Murili tahta kar. Kral tahta kt zaman ok kktr. Aabeylerinin olmasna
ramen II. Murilinin tahta kmas aklanmas zor bir durumu gstermektedir. Prof.
Dr. Ekrem Memie gre34 aabeyleri Telepinu ve Biyaili lkede yaygnlaan salgn
hastala yakalanmamak iin, Anadoluya gelmeyerek taht kk kardelerine
brakmak zorunda kalm olmaldrlar.

II. Murili dnemi olaylarn, kendi annallerinden renmekteyiz. Dier Hitit

krallar gibi II. Murili de Gakalarla savamtr. Kk yataki bir ocuun tahta
getii haberini alan vasal krallklar ayaklanmaya balamlardr. II. Murilinin en
nemli askeri giriimi Arzavann fethi olmutur. Fetihten sonra Arzavay tek bir kiiye
brakmak yerine blgeyi eha rma lkesi, Mira lkesi ve Hapalla lkesi olmak zere
alana blerek antlamalar yapmtr35.

II. Murili, Bat Anadoluda nlemler aldktan sonra tekrar Gakalar ve

Hayaallara kar savamtr. Amurru Krall ile antlama yaplarak tampon blge
olmas
33

salanmtr.

E.Akurgal,a.g.e.,s.81.
E.Memi,a.g.e., s.105.
35
S.De Martino,a.g.e.,s.60.
34

Tampon

devletiklerle

Hatti

lkesi

ilikileri

yeniden

13

pekitirilmitir36. Kargamta aabeyinin lmyle II. Murilinin zor durumda

kaldn gren Asur kral, Kargam zaptetmitir. Tam bu srada Hayaa memleketi de
ayaklanmtr. Bu isyanlarn bastrlmasyla II. Murili dnemi sona ermitir.

II. Murilinin yerine geen olu II. Muvattali dneminde, Yakndounun iki
byk devleti olan Msr ve Hitit krallklar kar karya gelmitir. Anadoludaki
karklklar devam etmektedir. Gakalar basklarn iyice arttrmlardr. Ancak Yukar
Memleket komutanlna III. Hattuilinin getirilmesiyle durum kontrol altna
alnmtr. Artk Msr seferi iin hazrlklar balamtr. Bu dnemde Msr tahtnda II.
Ramses vardr. II. Ramses Kuzey Suriye politikasn deitirmitir. I. uppiluliuma
dneminden beri Hititlerin elinde olan Kuzey Suriyeyi ele geirme istei nedeniyle iki
byk devletin kar karya gelmesi kanlmaz olur. Kuzey Suriyedeki Amurru
Krallnn Msr nfuzu altna girmesiyle sava balar.

Msr ve Hitit devleti arasndaki bu sava, Ramsesin beinci krallk ylnda

Kadete yaplmtr. Kade sava ile ilgili kaynaklar daha ok Msr tarafna aittir.
Buna karlk, savala ilgili Hitit belgeleri ok daha az saydadr. Ayrca II.
Muvattalinin kendi giriimlerine ilikin bir tarih eseri yazdrp yazdrmad
bilinmemektedir. Hitit arivlerinde Kadee sadece Hatti saray ile firavun saray
arasnda yazlm birka mektupta, III. Hattuilinin Mdafaanamesinin nsznde ve
kimi uluslararas antlamalarda deinilmitir37. Msr kaynaklarnda firavunun
zaferinden bahsedilse de iki taraf aslnda birbirine stnlk salayamamtr. Savatan
karl kan taraf Hitit devleti olmutur. yle ki, Amurru Krall savatan sonra da Hitit
devleti egemenliinde kalmtr.

II. Muvattalinin lmnden sonra yerine olu III. Murili (Urhi - Teup)
gemitir. II. Muvattalinin ikinci derecedeki bir einden domu olan III. Murili taht
ismi olarak dedesinin ismini almtr. Bu dnem hakknda bilgi veren tek kaynak III.
Hattuilinin brakt mdafaanamedir38. Bu belgeye gre III. Murili yedi yl iktidarda
kalabilmitir.
36

E.Akurgal,a.g.e.,s.84.
S.De Martino,a.g.e.,s.63.
38
E.,Memi,a.g.e.,s.113.
37

14

III. Hattuili, yeeni III. Muriliyi tahttan indirerek yerine geer. Bu dnem
Hititlerin Altn a olarak bilinmektedir. III. Hattuili, Babil ve Asurla iyi ilikiler
kurmutur. Msrla ilikiler de dostluk erevesi ierisindedir. yle ki, on alt yldan
beri devam eden Msr savalarna son verdirerek bir antlama yapmtr. Bu olay
Ramsesin yirmi birinci iktidar ylna denk gelmektedir. Msr ve Hitit devleti arasndaki
bu antlama, iki byk devletin eit artlara dayanarak yapt ilk antlamadr. Bu
antlama dnemin diplomasi dili olan Akkada olarak yazlm ve taraflar antlama
nshalarn elileri vastasyla gndermilerdir. Msra gnderilmi olan ve gm bir
tablet zerine kazdrlm olduu bildirilen Hitit nshasnn msr dilinde bir tercmesi
ele gemitir39. Antlama eitlik ilkesine dayanmaktadr. Suriyenin ky blgeleri Hitit
ve Msr olarak iki g alan halinde bltrlmtr40. III. Hattuili, kzlarndan birini
firavuna e olarak vererek, iki devlet arasndaki dostluk, akrabalk ba ile
kuvvetlendirilmitir.

Bu dnemde Msra gnderilen gm tabletler zerinde Hattuili ile ei PudaHepann mhr damgalarnn olmas, Puda- Hepann ynetimde sz sahibi olduunu
gstermektedir. Ayrca, Hattua arivinde kralieye ait birok mektup ve vesika
bulunmaktadr41. III. Hattuilinin bir rahip olarak yetimesi ve einin rahip kz olmas
nedeniyle btn ileri din araclyla yrtmlerdir. Bylece bu dnem, Hurri
inancnn lkede en fazla hissedildii dnem olmutur42.

III. Hattuilinin lmyle yerine IV. Tuthalya geer. Birok vesikada kraln
annesi Puda- Hepa ismine rastlanmas kralielik unvann bu dnemde de srdrdn
gsterir. IV. Tuthalya dneminde, Asur devleti glenmitir. Asur-Hitit ilikileri
bozulmu ve Asur devletinin basks gittike artmtr. Bu durum karsnda IV.
Tuthalya, Hitit vasali Amurru kral tarmuva ile antlaama yaparak Asura kar
ambargo uygulamtr. Bu dnem Hitit devleti topraklarnn en geni olduu fakat ayn
zamanda k belirtilerinin de grld dnemdir. Dou ve Bat dnyalarnn ilk kez

39

E.Memi, a.g.e.,s.116-117.
S. De Martino,a.g.e.,s.71.
41
E.Memi,a.g.e.,s.117-118.
42
E.,Akurgal,a.g.e.,s.96.
40

15

kar karya geldii Eskian Birinci Dnya Sava olarak isimlendirilen Troya
savalar da IV. Tuthalya dneminde vuku bulmutur. Ancak, imparatorluun her
kesinde balayan isyanlar nedeniyle Hititler, Troya blgesi halkna ekonomik ve
askeri yardmda bulunamamlardr43.

IV. Tuthalyann lmnn ardndan tahta olu III. Arnuvanda gemitir. Ksa
sre tahtta kalm olan kral hakknda pek fazla bilgi yoktur.

III. Arnuvandann lmyle yerine IV. Tuthalyann dier olu II. uppiluliuma
kral olur. Bu kral zamannda, Anadoluda balayan karklklar daha da artar. Nitekim
Hitit devleti Ege Gleri (M..1200) ile tarih sahnesinden ekilir44.

C) GE HTT EHR DEVLETLER

Ege glerinden sonra yklan Hitit devleti varln ehir devletleri halinde
srdrmtr. Anadoludaki byk devletler yklmtr. Ege gleri ile gelen kavimler
Anadoluda bulunan dier kavimlerle kararak birtakm kk ehir devletleri meydana
getirmilerdir45. Bylece, Anadoluda ok eitli kavimlere mensup insanlar birlikte
yaamlardr. Bununla birlikte Asur-Babil gcnn yeniden douu, prensliklere son
vermektedir. Bu prenslikler birbiri ardna Asur eyaleti haline gelmitir46.

43

E.Memi,a.g.e.,s.120-123.
E.Memi,a.g.e.,s.124.
45
E.Memi,a.g.e.,s.161.
46
I.Klock- Fontanille,a.g.e., s.39.
44

16

DRDNC BLM

I. HTT MMARS
Orta Anadoluda 20. yzyldan itibaren srdrlen kaz almalar sonucunda,
ortaya karlan mimari kalntlarla Eski Hitit anda askeri, sivil ve dini mimarinin
varl bilinmektedir47. Hitit mimarisinin en gzel rnekleri bakent Hattua
(Boazky), Alacahyk, Maathyk (Tapigga) gibi ehirlerde grlmektedir.

Hititler iin dalarn doruundaki kayalar nemli bir yere sahiptir. Kayalar,
tanrlarn tahtlardr ve Hitit Krallnn gcn simgelemektedir. Hititler dini inanlar
gerei kayalar kutsamlardr. zellikle Hiuva bayramlar adn tayan ritel
yaztlarda kayalara ekmek, cier kurbanlar sunulduu belirtilmektedir. Kayann
seilmi olduunu belirten Labarna-Kraln kutsanmas ile ilgili bir yaztta (TH = KUB
XXXVI 110) u ifade yer almaktadr:

Labarnann evinde torunun ve torununun ocuklarnn sevinci, buraya ait

olsun o (ev) kayann zerine bina edilmitir48. Bu ifade ile kral ailesi kayann tlsmn
ve kutsalln vurgulamaktadr.

Bakent Hattua Kzlrmakn (Hallys) izdii geni bir yay ierisinde, verimli
bir ovann yukar ucunda kurulmu bir da ehridir. Hititlerin ilk kral Kuaral
Anittann Hatti kral Biutiden ald ve lanetledii Hattua ehri, daha sonraki krallar
dneminde de bakent olarak kalmtr. Bu ehir yedi byk tapna, birok kk
tapnak ve sandk duvar tekniinde rlm kent duvarlar ile en grkemli
bakentlerden biridir49.

Hitit ehirleri salam bir sur sistemiyle korunmutur. Btn bu ehirlerde

bulunan sur sisteminin ortak zellii, temelde devasa (kiklopik) talarla har
kullanlmadan, genellikle sandk duvar tekniinde rlm olmasdr. rnein,
47

Muhibbe Darga,Hitit Sanat, Akbank Yaynlar,stanbul 1992,s.27.

M.Darga,a.g.e.,s.28.
49
E.Akurgal,a.g.e.,s.126.
48

17

Hattua Poternli Surda askeri mimaride, sandk duvar tekniinin ok baarl bir ekli
grlmektedir. Potern ad verilen, bindirme tekniinde yaplm sivri kemerli bu
tneller (2,5m-3m ykseklik, 40m-80m rampa uzunluu) kent savunmasyla birlikte
klt ve dini amalar iin kullanlm olduu da kabul edilmektedir50. Poternler tnel gibi
topraa oyulmayp arazinin belirli yerlerinde yzeyde ina edilmitir. Poternlerin bir
ba kent iinde, dieri ise k salayan kentin dnda yer almaktadr.

Eski Hitit Devleti dneminde antsal mimarinin en somut rnei nandktepe

kazlaryla ortaya karlan birok odadan oluan Hitit tapnadr. Bu tapnan
yapmnda tipik Hitit evi plan esas alnmtr.

Yeni Hitit Devleti dneminde ise, sanat ve mimari yaptlar, nceki dneme gre
daha antsal bir boyuta ulamtr. Bylece klasik Hitit biimi olumutur. Bu dnemde
Hitit kltr ve tarihi konusundaki bilgiler olduka salamdr. ivi yazl belgelerle
antlarn byk bir ksm bu aa tarihlenmektedir51.

Hitit mimarisinin zelliklerine bakacak olursak asimetrik bir dzen hkimdir.

Fakat antsal kaplarda ve ehir kaplarnda simetri uygulanmtr. Hitit bakentinde alt
ehir kaps bilinmektedir. Bunlarn iinde en ok tannanlar Kral Kaps, Yer
Kap/Sfenksli Kap ve Aslanl Kapdr52. Bu isimler, kaplar ssleyen heykellere
izafeten verilmitir.

Antsal kaplar, bar zamanlarnda giri ve klara elverili, sava

zamanlarnda ise kentten darya k yasaklayarak kenti kontrol altnda tutup,
savunmaya olanak salyordu. Antsal kaplarn saylar, kentin byklne, yerleri ise
toprak durumuna balyd. Askeri amalarla hendeklere alan gizli kaplar ise antsal
kaplarn yannda, yan geit ya da potern olarak ina edilmilerdir53.

50

M.Darga,a.g.e.,s.27.
R.Naumann, a.g.e.,s.503504.
52
M.Darga,a.g.e.,s.84.
53
R.Naumann,a.g.e.,s.277.
51

18

Yeni Hitit Devletinin, Ege gleriyle yklmas sonucunda Anadoluda mimari

faaliyetler durmutur. Bu ykm, bugn Alacahyk, Boazky, Kltepedeki yaplarda
grlen yangn izleriyle saptanmtr.

Bu g hareketleri sonucunda Hititler ve zellikle Luvviler Gneydou Anadolu

ve Kuzey Suriyeye g ederek kk kent devletikleri kurmulardr. 19. yzyl sonu
ve 20. yzyl balarndaki kazlar Zincirli-Samal, Malatya, Kargam, Sakagz ve
Tel-Tainat hyklerinde gerekletirilmitir54. Bylece Ge Hitit kentleri ortaya
karlmtr.

Bu dnemde (1.Binyln balarnda), Kuzey Suriye yerel zellikleri, Hitit ve

Arami zellikleriyle kararak, mimarlk ve yap heykelcii anlamnda ksa sreli
deiik bir kltr domutur. Douda Frata, gneyde Hamaya, kuzeyde Malatyaya,
batda Karatepe ve Glldaa kadar Ge Hitit Sanat denilen bir kltr yaylmtr55.

Ge Hitit mimarisi tutucu bir grnme sahiptir. Evler iin karlatrma

buluntusu yoktur, ancak tapnaklar Kuzey Suriye geleneini yanstrken, saray yapsnda
kark zellikler grlmektedir. Artk bir savunma ngrlmedii iin, poternler ve
kuleler gibi yap eleri de kullanlmamtr. Daha ok resmi yap, saray, tapnak ve
antsal kaplardaki sslemeler grlmektedir56. Saray yaplarnda Hitit yap biimi olan
hilammar* plan grlse de, bu tarz mimari, Kuzey Suriyede M.. 1200den nce
bilinmekteydi. Bu dnem mimari eleri olarak dayanma ayaklarndan ve alak sekili
pencerelerden sz edilmektedir. yle ki, bahsedilen ayaklar, stun ve hayvan biimli
altlk olarak Ion- Aiolia mimarisini youn biimde etkilemitir57.

A) HTT TAPINAKLARI
Boazkyde (Hattua) Alman arkeologlarn yzyln bandan itibaren
srdrdkleri kazlar sonucunda Hitit dini yaplarnn gzel rnekleri ortaya

54

M.Darga,a.g.e.,s.220.
R. Naumann,a.g.e.,s.510.
56
W. Schirmer, a.g.e.,s.12.
*
ngeit.
57
R.Naumann,a.g.e.,s.510.
55

19

karlmtr58. Hititlere ait en eski tapnak yaplarnn Anitta dneminde ina edildii
anlalmaktadr. Anitta, metninde yle sylemektedir:

Neada kent yaptrdm. Kent arkasna ben, gklerin Frtna tanrsnn evini ve
Siusumminin evini yaptrdm. / Tanr Halmasuittann evini, efendim Frtna tanrsnn
evini ve si(na)-summinin evini yaptrdm./ ve savatan ne mallar getirdimse, onlar
oraya adadm.

Dini yaplarn en eski biimlerinin, zel bir yaps olmayan, sadece klt
eyalarnn konulduu, doal yerler olduu kabul edilmektedir. Zamanla bu doal kutsal
alanlar yerine yaplar ina edilmitir59. Eski Hitit Devleti dneminin en nemli yaps
nandktepede ortaya karlan tapnaktr. nandktepede IV. yap katnda bulunan bu
Hitit tapna dikdrtgen planl, bulunduu tepenin ekline uygun bir biimde ina
edilmitir. Bu Hitit yap tekniinin zelliidir. yle ki, odalar dz bir hat zerine deil,
tepenin ekline gre ileri-geri ina edilmitir60. Drt veya alt odal olarak ortaya
karlm bu tapnak, Hitit evlerinin yan yana ve arka arkaya dizilmesiyle bir Hitit evi
plannda yaplmtr.

Boazkyn yaklak 2 km kuzeydousunda, Hitit dini yaplarnn en

grkemlisi Yazlkaya bulunmaktadr61. Yazlkayann en eski dnemlerde iki doal
galeriden oluan kutsal bir alan olduu grlmektedir. Fakat bakent Hattuan
neminin artmasyla, bu kutsal alan ak hava tapna halini almtr. Birok ek yapyla
geniletilmitir62.

Yazlkaya, kent tapnaklar yaplana kadar Hitit halknn en nemli kutsal alan
olmutur. Bu doal kutsal alan, tarih ncesi alardaki yerkabuu hareketleri srasnda
kaya topluluunun iinde dikey duvarl iki kovuk halini almtr. Bunlar Ana Oda ve
Yan Oda olarak isimlendirilmilerdir. Ana odann duvarnda tanrlar geidine katlan

58

M.Darga,a.g.e.,,s.88.
R.Naumann,a.g.e.,s.450-451.
60
Tahsin zg, nandktepe-Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, T.T.K.Yayn, Ankara
1988,s.4.
61
J.G. Macqueen,a.g.e.,s.138.
62
W.Schimmer,a.g.e.,s.11.
59

20

63 kabartma yer almaktadr. Yan oda duvarnn bir tarafnda ise 12 tanr betimi ve
bunun karsnda kral Tuthalya ile tanr betimi ve yere saplanm bir kl kabartmas
ilenmitir. Yan odann giriine iki yaratk (demon) yerletirilmitir. Kaya duvarlar yer
yer ilenmi, dzeltilmi ve yarklar kesme talarla doldurulmutur. Bu nedenle kayalar
arasnda kk odalar oluturulmutur63.

Tanr

evi

ile

saray

yaplarnn

birbirlerine

kartrlmas

sonucunda

Yazlkayada saray yaps olarak deerlendirilmitir. Tapnak ve sarayn kurulu

amalar ayndr. Ancak, tapnan tanr evi (saray) olmas ile bu karklk ortadan
kaldrlmtr64.

Dini yaplarn balca zelliklerine bakacak olursak, d grn bakmndan bir

benzerlik

yoktur.

Ancak,

yap

geleri

bakmndan

birbirlerine

benzedikleri

grlmektedir. Bu yaplarda sk olarak grlen geler unlardr: Kaplar, merdiven,

avlu, avlu geidi, hilammar, n odalar, kutsal yerler, E.S.A*, dip odalar ve yan
odalardr. Yap gelerinin birbirlerine eklenmesiyle Hitit tapnaklarnn oluumu
tamamlanmtr.

Hitit tapnaklar aydnlk yaplardr. nk yap geleri avluya gereksinim

duymadan dardan almaktadr. Buradan da anlalaca gibi her ge tek bana
duruyormu gibi karmza kmaktadr65. Dini yaplarn at biimi hakknda yeterli
bilgi yoktur. Ancak yazl belgelerde dz damdan sz edilmektedir66. at hakknda
bilgi veren metin yledir:

Tasmisu, Frtna Tanrsnn szlerini iittiinde, hemen ayaa kalkt, eline

asasn ald, ayana hzl giden ayakkablarn ekti. O yksek bir kuleye trmand ve
Hepatn karsnda yerini alarak konutu: Efendim, ona uygun grlm olan yllar
doldurana dek, yetersiz bir yerde kalacak. Hepat, Tasmisuyu grnce az daha damdan

63

R.Naumann,a.g.e., s.456.
R.Naumann, a.g.e.,s.464.
*
Klt heykelinin ykanp, kutsanp, giydirildii, dnyevi baklardan uzak tutulduu
odalardr.R.Naumann,a.g.e.,s.468.
65
R.Naumann, a.g.e.s.485.
66
W.Schimmer,a.g.e.,s.11.
64

21

aa dyordu. Bir tek adm atsayd damdan dyordu, fakat Hieoroduller onu
tuttular ve brakmadlar. Tasmisu sylevini bitirdikten sonra kuleden aa indi ve
frtna tanrsna gitti.67

Antsal tapnaklarda, asimetrik plan uygulanmtr. Giri ksmnda yani tapnan

ana ksmnda simetrik bir dzen grlmektedir. Dier bir zellik ise stunun
kullanlmam olmasdr. Bunun yerine daha ok aa ve ta direkler kullanlmtr68.

Boazkyde antsal boyutta dokuz tapnak ve kk boyutlarda yaklak otuz

tapnak/apel gn na karlmtr69. Bu tapnaklarn (I-V) birok tanrya hizmet
ettii grlmektedir. nk, Hitit toplumundaki her byk tanrya bir tapnak yapma
olana yoktur. Hattinin Frtna tanrsna ve Arrinann Gne tanrasna adanan
Byk Tapnak Hattuada kuzey ehrinin merkezinde yer almaktadr. Antsal bir
yap olarak karmza kan bu tapnak (Tapnak I) 166m x 153m boyutlarndadr.
Tapnan evresi yollar, meydanlar ve meydanlara alan dar ynl depo odalar ile
oluturulmutur. En byk Hitit tapna olan bu tapnan drt girii bulunmaktadr.
Ana giri antsal bir kapyla sslenmitir70. Tapnan evresinde ok odal bir yap
kompleksi ortaya karlmtr. Tapnak ile bu yaplarn bir balants olduu
dnlmektedir. Buradan karlan maden buluntular ve yazl belgelerden anlald
kadaryla Sanatkrlar Evi olarak tannmasn salamtr. Burasnn tapnan klt
personeli tarafndan kullanlm olabilecei dnlmektedir71.

Byk tapnak alan bir duvarla evrilmitir. Gney batdaki bir yapdan avluya
geilmektedir. Kapnn karsndaki ayakl geitler ile iki cella*ya balanmaktadr.
Besin maddelerinin depoland magazinlerin ise iki ya da katl olduu
dnlmektedir. Bu tapnak kutsal bir merkez olduu kadar, ekonomik bir merkez
olma zelliine de sahiptir72. Tapnan ina malzemesi kireta, ahap ve kil karm
67

R.Naumann ,a.g.e.,s.162.
M.Darga,a.g.e.,s.89.
69
M.Darga,a.g.e.,s.90.
70
W.Schimmer, a.g.e.,s.17.
71
M.Darga, a.g.e.,s.90.
*
ok tanrl dinlerde tapnan iinde klt objesinin ya da tanr heykelinin korunduu en kutsal
blm.M.Szen-U.Tanyeli,Sanat Kavram ve Terimleri Szl,Remzi Kitabevi,stanbul 2001.s.51.
72
M.Darga, a.g.e.,s.92.
68

22

bir malzemeden olumaktadr. Tapnan evresinde geni yollarn altnda pis suyu atma
kanallarnn denmi olduu saptanmtr.

Byk tapnan evresi, ikinci derecede nem tayan yaplarla evrilmitir.

Bunlardan biri Yamataki Evdir. Bykl, plan ve ok katl olmasyla ilgi
ekmektedir73. Yolun teki yakasnda, ambarlar dnda 15 oday kapsayan Gney
Alan (118 x 55m) nemli bir yere sahiptir. Bu yaplar topluluunun tapnak hizmetleri
grevlilerinin kapsamnda olduu dnlmektedir. Burada bulunan Hurri dilinde
yazlm bir kil tablette, 18 din grevlisi, 19 kil tablet yazcs, 33 tahta tablet yazcs,
33 khin, 10 arkcnn grevlendirildii E G I S K I N-T I dan yani Gc
Evinden sz edilmektedir. Bu yap topluluunun tapnakta almadklar sre boyunca
bu grevlilere ayrlm olduu dnlmektedir74.

Boazkyde bulunan tapnaklar haricinde Ge Hitit dnemine tarihlenen

tapnaklar vardr. Bunlar, Karkam Frtna Tanrs Tapna, Guzana (Tell Halaf) Saray
ve Tapna, Tell Tayinat Saray ve Tapnadr.

Suriye snrnda Cerablus yaknlarnda 1878 de balayan kazlar sonucunda bir

takm yaplar ortaya karlmtr. Bu yaplar Fratn yukar kesiminde, eski
Kargamtadr. Frtna tanrsna adanm bu tapnakta ve 30 x 30m llerinde bir avlu
bulunmutur. Bu tapnaa giri n cephedeki iki geni oyuntuyla salanmtr. Kapnn
stndeki pencereden k alan odann iinde klt gerelerinin konulduu bir seki
bulunmutur. Avlu iinde sunan alt yapsn oluturan temel yer almaktadr.

Guzana (Tell Halaf) saray ve tapna, Haburun yukar kesimindeki antik kent
Guzanadadr. Dikdrtgen planl bir ehir iinde saray ve tapnak bulunmaktadr. Saraytapnak kale duvarn aan bir yksekliktedir. Yap 8 x 36m llerinde, bir ana oda
birka yan odayla n avluya eklenmitir. Kap, aslan ve boalarn srtnda tanan
tanr tasviriyle sslenmitir. n avludaki tanr heykelciklerinin bulunmas yalnz saray
deil tapnak olduu yorumunu getirmitir.

73
74

M.Darga,a.g.e.,s.90-93.
R.Naumann,a.g.e.,s.474.

23

Tell Tayinat saray ve tapna ise 1935de balayan kazlarla gn na

karlmtr75. Plan emas bakmndan Ege blgesinin Megaron tipini yanstan bir
tapnak bulunmutur. 7 x 25m llerindeki tapnak douya doru genilemektedir.
Kapal yan duvarlar arasnda n avlu ve cellalar vardr. Tapnan stun tabanlar ift
aslanla sslenmi vaziyettedir.

B) HTT EVLER
Anadoluda M.. 2.Binyldan kalan mimari kalntlar vardr. zellikle Hititler
dnemine ait konut mimarisinde bireyselletirme grlmektedir. yle ki, ortak
duvardan kanlm, her ev kendi duvarn kazanmtr76. Birbirlerinden sokaklarla
ayrlm evler kurulmutur. Tm kent geniletilerek planl bir ehir olmasna zen
gsterilmitir.

Hitit evinin plan emas dikdrtgen biimli iki odal bir grntye sahiptir.
Odalar 2-4m llerinde, 50-60 cm duvar kalnlklarndadr. Daha ok odaya ihtiya
duyulduunda iki oda daha eklenerek drt odal plan eklini almtr. Evin giriinde
hangi odalarn yer ald konusunda kesin bir bilgi yoktur.

Hititler avlu ve alma yeri olarak evlerin yaknndaki alanlar kullanm

olmalydlar. Evlerin duvarlar kuzey-bat, gney-dou ynnde uzandklar iin belirli
bir dzenin olduu grlmektedir. Evlerin, kaln duvarl avlular vardr. Bunlar, etraf
odalarla evrili bir i avlu eklinde deildir77. Avlu daha ok evle ilgili amalar iin
kullanlan bir n bahe durumunda olmalyd78.

Byk Krallk anda iki odal, n avlulu ev tipi rneine Boazky aa

kentte (k/20) rastlanmaktadr. Evlerin bamsz duvarlar vardr. Bunun sonucunda
bitiik yaplm yaplarda ift duvarlar olumaktadr. Bu adaki evlerin ok odal
olmas, ikinci katn varln rtmektedir79. Fakat Boazky aa kentte din

75

W.Schirmer,a.g.e.,s.24-26.
R.Naumann, a.g.e.,s.377.
77
R.Naumann, a.g.e.,s.381.
78
J.G.Macqueen, a.g.e.,s.91.
79
R.Naumann, a.g.e.,s.384.
76

24

grevlisinin evi olduu dnlen bir yapnn ikinci kat olduu tespit edilmitir. Ayrca
buluntular da bu yapnn ev olduu yorumunu getirmitir.

Boazky Aslanl Kapdaki Ev Hitit ev mimarisinin ana ilkelerini yanstt

iin nemli bir yere sahiptir. Drt oda evin ana blmlerini oluturur. Batda ise ne
doru knt yapan iki oda daha eklenmitir. Buradan karlan mlek buluntularna
gre, bu odalarn ambar ya da kiler olduunu dndrmektedir. M.. 14. yzyla
tarihlenen bu ev, Eski Hitit evine oranla bir gelime olmadn gstermektedir80.

Hitit evlerinde farkl bir plan emas grlmemektedir. Yap tipleri hemen
hemen ayndr. Standart yap malzemesi olarak ta zerine kerpi kullanlmtr. Bazen
srf ta malzemenin kullanld grlmektedir. at balktan dz dam eklindedir.
Bazen evlere, ahaptan oluan ikinci kat eklenip, bazen de arazinin eiminden
yararlanlarak binann bir ucuna bodrum odalar yaplrd. Bu odalar depo
niteliindeydi. st katlar ise yaama alanlar olarak kullanlyordu. Yer demeleri
dvlm topraktan ya da sva, akl, tala kaplanabilmekteydi. Ta demeli yerlerin
bazlar banyo veya tuvalet olarak kullanldn dndrmektedir81.

Bu blgedeki eski evlere baklacak olursa, yaln alt katlar, cumbal ve

bytlm st katlardan olumaktadr. Tahta merdivenlerin dardan ikinci kata kt
grlmektedir. st kat yaanlan yer, alt kat ise ahr, ambar olarak kullanlmaktadr.
Hitit konutlar da bu dzeni gsteriyor olmalyd82.

C) HTT SARAYLARI
Boyutlar bakmndan ev tipini aan, egemen bir kiinin konutu olarak
yorumlanabilen yaplar Saray olarak kabul edilmektedir.

80

R.Naumann, a.g.e.,s.387.
J.G.Macquuen, a.g.e.,s.92.
82
R.Naumann,a.g.e.,s.390.
81

25

Hitit devlet ynetiminin merkezi, kaynaklarda E.LUGAL kral evi, saray ve

E.GAL byk ev denilen binalardan olumaktadr. Bu binalar bakent Hatua ve
dier kentlerde de bulunmaktadr83.

Hattua sivil konutlara ayrlm bir kent olmaktan ok ynetim ve tapnma

merkezi olarak grlmektedir. Boazkyde bulunan Kral Kalesi en nemli Hitit
saraydr. Kale ve saray yaplarnn Eski ve Orta Krallk ile Ge Krallk erken
dnemlerinde nasl olduu konusu pek aklk kazanmamtr. Yksek dzln yalnz
gney-bat blmnde, yap E ve D arasnda bulunmu bu dneme ait yaplarn (tabaka
V ve IV) bir blm zel konut olup, G altnda kalan yap resmi niteliklidir. Bu nedenle
yalnz Byk Krallk a saraylar incelenebilmektedir. Kral kalesinde karlm
yaplarn ou kral saray ile ilikilidir. yle ki, tm kalenin bakent olduu
dnlmektedir.

Saray Bykkalenin kayalk tepesinde, eski ehre hkim bir arazi zerine
kurulmutur. Hattuan odak noktasn oluturmaktadr. Bu kayalk alan 150m
geniliinde, 250m uzunluunda kent duvarlaryla evrilmitir. Kalenin ana girii
gney-bat kesinde yer almaktadr. Saraya girii salayan kaplar da vardr.

Bykkale saraylarnn olduka zgn bir grnme sahip olduu bilinmektedir.

Arka arkaya dizilmi avlular etrafnda toplanan saraylar birbirlerinden belirli bir ekilde
ayrlan ok sayda evden olumaktadr. Sarayn d grn hakknda kesin bir bilgi
yoktur. Ancak sarayn, kale iindeki stnlnden dolay iki katl olduu
dnlmektedir.

En tepedeki dier bir asal sarayn plan hakknda ok az bilgi bulunmaktadr.

avlusu ve ayakl geitleri olan bir yapdr. Bu i avlulu tek yap, tapnaklar anmsatan
bir biimi yanstmaktadr. Orta ve Aa Kale avlusundaki yaplar ayakl geitlerle
birletirilerek tek yap olarak kalmas salanmtr. Orta Kalede bulunan bir sarayn
aslanlarla sslenmi antsal kaps bulunmaktadr84.

83
84

S.De Martino, a.g.e.,s.80.

R.Naumann, a.g.e.,s.406-408.

26

Boazkydeki

yaplar

bir

kompleks

halinde

oluturulmutur.

Oda

gereksinimine gre, yeni odalar eklenerek, baz odalar eik al olarak ina edilmitir.
Hitit saray yapsnn en belirgin zellii, evresindeki ayakl geitlerle oluturulmu
avlularn olmasdr. Burada avlu, simgesel olarak dnlmtr85.

Saray ve tapnak ayrt edilemeyecek yapsal zellikler gsterebilirler. Sarayn

baz blmleri dini amalar iin kullanlrken, tapnaklarda ise egemen kiilere ayrlm
blmler olduu grlmektedir. rnein, Boazkyn en byk tapna olan Tapnak
I ve Vin uzun sre saray olarak bilinmesi gibi. Daha sonra yaplan aratrmalar
sonucunda bu yaplarn tapnak olduu kesinlemitir86.

Byk Hitit Krallnn sona ermesiyle Bykkaledeki mimari, bir yangnla

ortadan kalkmtr. Kale duvar iinde bamsz yaplar, ayakl geitler ve avlularla
birletirilerek tmel bir saray yaps oluturulmutur87. Saraylardaki bamsz yaplarda
dzgn bir oda plannn uyguland grlmektedir. Bu bamsz yaplar ustalkla
birletirilmitir.

85

R.Naumann, a.g.e., s.419.

R.Naumann, a.g.e.,s.412.
87
W. Schirmer, a.g.e.,s.20.
86

27

BENC BLM

I. HTT HEYKELTRALIK ESERLER

Anadoluda M.. 3. Binyln sonlarnda teknik bakmdan ileri bir heykel sanat
mevcuttur. Bu an heykel sanat idol sanatnn etkisi altndadr88.

Hitit sanatnda heykelin ok byk anlam ve nemi vardr. nk tanr

heykelleri yurtlarn kutsal simgeleri olarak dnlmekteydi. Hitit heykelciklerinin
ou tanr ve tanra tasvirlerinden olumaktadr. Heykeller mabetlerin en nemli
demirbalaryd. Genellikle madenden imal edilmi olup; bronz, altn ve gm
rnekleri grlmektedir. Ayrca elektron, fildii, da kristali ve lapis-lazuli
malzemelerinden yaplm heykelciklere de rastlanmaktadr.

Hitit heykellerinin byk bir ksm tapnaklarda ya da krallarn diktirdii

antlarda yer almaktadr. Bu nedenle, bu kabartma ve heykellerin saray sanat rn
olduu dnlmektedir89.

Hitit yaztlarnda heykel yontan sanat iin e-si / eru Akkada szc
kullanlmtr. Hitit kral ve kraliesinin heykel yapmna nem verdikleri grlmektedir.
zellikle III. Hattuilnin Babil kral Kadaman-Enlile yazd mektupta (CTH 172),
bir heykeltra istemekte ve ii bittiinde geri yollanacan sylemektedir. Ayn
mektupta, nceden istenmi heykeltran, Babile geri gnderildii belirtilmektedir90.
Buradan anlalaca gibi, Byk Hitit kral saraylarnda Babilli ve yabanc usta-heykel
sanatlar altrlmtr.

Eski Hitit dneminden gnmze pek az heykel rnei kalmtr. Bu dnemin

plastik

eserlerini

daha

ok

gneydou

Anadolu

kkenli

yap-adak

ivileri

oluturmaktadr. Bunlarn grnm yass olup, st ksmlar, stilize edilmi insan

gvdesi (tanr, tanra) biiminde ve alt ksmlar ise bir yere sokulmak iin, bir tr ivi
88

S.Alp, a.g.e., s.193,194.

E.Akurgal, a.g.e.,s.129.
90
M.Darga, a.g.e.,s.95.
89

28

gibi yaplmlardr. En ok tannanlar Arapkir, Aliar, Zincirli, Tilmen Hyk kkenli

olanlarla, Doanehir (Malatya) rnekleridir. Bu tr ivilerin yaylma alan Hititlerin
ana vatan olmayp, daha ok Toroslarn gneyi ve gneydou Anadolu olmaldr91.
Boazkyde bulunan Akkada ve Hitite yazlm ivi yazl belgelerde, I.
Hattuilinin gneydouya yapt seferlerinde ganimet olarak birok kymetli eya
yannda tanr heykellerini de memleketine getirerek, mabetlere koydurttuu
belirtilmektedir.92

Eski Hitit dneminin en ok tannan maden eseri, satn alma yoluyla Anadolu
Medeniyetler Mzesine getirilen Dvlek heykelciidir. Bu heykelcik, 11,4cm
yksekliinde olup, bronzdan imal edilmitir. Bandaki ift boynuzdan anlald
kadaryla bir tanry temsil etmektedir. Heykelciin sa kolu yukar kalkk, sol kolu ne
doru uzatlmtr. Kulaklarnda kpe vardr. Hitit sanatnn karakteristik gesi olan
sivri ulu ayakkablar grlmektedir. Hitit maden sanatnn bayaptlarndan biri de
Norbert Schimmel koleksiyonunda yer alan 17 cm boyundaki gm geyik ve boa
riton*lardr93.

Eski Hitit dneminde pimi toprak heykeller ustalkla ilenmitir. Bu heykeller

dini trenlerde kullanlmak iin yaplmtr. zellikle Frtna Tanrsnn iki boas erri
ve Hurriyi temsil etmektedir94. Bu tr heykelcikler sunu kab olarak kullanlmtr. Bu
kaplarn azlar deliktir ve srtndan sv kurban aktlmaktadr.

Yeni Hitit dneminde heykelcikler iki grup halinde izlenmektedir. Bunlar

mimarla bal heykeller ve rlyefler ile kaya zerindeki rlyeflerdir. Bu dnemde
insan biimli ta heykelciklerinin ok az rneklerine rastlanmaktadr. Ancak,
Alacahykde bulunmu olan basz insan heykeli plastik bir biimde ilenmitir.
2.10m yksekliindeki olan bu heykel, antsal heykelin somut bir rneidir.

91

M.Darga, a.g.e.,s.34.
S.Alp,a.g.e.,s.195.
*
Riton (Rhyton): Boynuz ya da hayvan ba biiminde Antik seramik kap tr.(M. SzenU.Tanyeli,a.g.e.,s.202).
93
M.Darga, a.g.e.,s.36-40.
94
M.Darga, a.g.e.,s.42-43.
92

29

Boazkyde ise, insan biimli heykellere ait paralar bulunmutur. zellikle

heykellerin ba ksmna ait bu paralar, Hitit heykel sanatnn nemini gzler nne
sermektedir95.

Bu dnemde grlen bronz ve deerli madenden heykelcikler, Eski Hitit dnemi

sanat geleneini srdrmektedir. Bu dnem insan heykelciklerinin hepsi tanr
betimlemelerinden olumaktadr. Bu dnem klt heykelciliinin revata olduu bir
dnemdir. Kk boyutlu (3cm) altn heykelciklerin arka yzlerinde bulunan halkalarn,
amulet / muska olarak kullanldn kantlamaktadr.

Hitit sanatnda altndan ve bronzdan yaplm tanra heykelcikleri ayr bir grubu
oluturmaktadr. Norbert Schimmel koleksiyonunda bulunan altndan yaplm Gne
Tanras (4,3cm); disk biimli, geni apkas, aslan ayakl taht ile bu grubun en ilgin
eseridir. Tanrann kucanda plak ocuk betimi vardr. Disk eklindeki bal
nedeniyle Ana Tanra, Gne Tanras olarak yorumlanmaktadr96.

Amasya civarndaki Doantepe hynde bulunmu olan heykelcik ise, bu

dnem maden sanatnn bayapt olarak bilinmektedir. Heykelcik sivri balkl, ksa
giysili, yrmekte olan gen bir erkei temsil etmektedir. Bu heykelcik Hititlerin bronz
dkmnde ulatklar teknik seviyeyi kantlamaktadr.

Kayseri Mzesinde bulunan altndan yaplm iftlik Heykelcii kadn klt

heykellerinin amulet olarak tannm en kk rneidir. Bu heykelcik, Hitit
mparatorluk devrinin bir eseridir97. Bir kaide zerine oturmu, banda disk biimli
bal bulunmaktadr. Bu kadn betiminin tanradan ok tanrya sunulmu bir inanl
kadn betimi olduu dnlmektedir. Boazky kkenli bu heykelcikte tanrsal bir
simge grlmemektedir98.

95

M.Darga, a.g.e.,s.598.
M.Darga, a.g.e.,s.102.
97
eniz Doan, iftlik Heykelcii,(Anadolu XIV,1970den ayrbasm),T.T.K.Yayn, Ankara
1972,s.74.
98
M.Darga, a.g.e.,s.104.
96

30

Kayseride bulunmu olan bronz tren baltas olduka dikkat eken dier bir
rnektir. Norbert Schimmel koleksiyonunda yer alan tren baltas, 19,5cm x 9,2cm
boyutlarnda, 1,025kg arlndadr. Bu tren baltas tanrya adanm bir klt eyas
olduu gibi, bir tanr heykelinin elinde tutuu silah-simge olduu dnlmektedir.
Baltadaki figrler aadan yukarya doru dzenlenmi bir sralama ierisindedir.
Konunun ana figr merkezdedir. Ortada aslan zerinde bir tanr betimi vardr.
Boynuzlu bu figr gne tanrsdr99. stte kanatl gnei tayan kark yaratklar,
aslanlar betimlenmitir.

Hitit

heykeltralk

eserlerinde

pimi

toprak

ve

madenden

yaplm

heykellerden baka fildii ve da kristalinden yaplm heykelcikler de bulunmaktadr.

Fildii malzeme Anadoluya dardan ithal edilmitir. Hitit yazl belgelerinde Smerce
LUAM.S ve Hitite hapla szc fildii anlamna gelmektedir. Boazkyde
bulunmu olan fildii malzemeden yaplm Da Tanrs heykelcii, nemli bir yere
sahiptir. Bu fildii heykelcik, farkl biimde olmas nedeniyle yabanc sanat tarafndan
yerel iilikte yaplm bir Hitit eseri izlenimi vermektedir100. Boynuzlu bal, pullu
uzun giysisi, uzun sakalyla da tanrs ikonografisini yanstmaktadr.

Yaztlardan renildii kadar da kristalinden yaplm klt eyalar da vardr.

Hitit yazl belgelerinde Smerce NADUSU.A, Hitite parashi/a szc da kristali
anlamnda kullanlmtr. Tarsus Gzlkulede karlm 6,1cm boyundaki heykelcik,
bu malzemeden yaplmtr. Bann zerindeki sivri klah belirgin deildir, ama Hitit
bieminde yontulmu gen bir tanr betimi grnmndedir.

Hitit klt envanteri yaztlarnda tanr heykelciklerinin zellikleri belirtilmektedir.

Bu belgelerde yer alan figrlere ramen ele geirilmi olan eserler azdr. Bu belgeler
Hitit sanat dnyasnda gelimi bir kk sanat dalnn var olduunu kantlamaktadr.101

99

M.Darga, a.g.e.,s.109.
M.Daga, a.g.e.,s.110.
101
M.Darga, a.g.e.,s.112.
100

31

ALTINCI BLM

I. EHR KAPILARI HEYKELCL

Hitit ehirlerinde bar zamanlarnda giri ve ka elverili, sava zamanlarnda
kentten darya k salayacak antsal kaplarn varlna rastlanmtr. Antsal
kaplarn saylar kentin byklne baldr. Askeri amalar iin kullanlan gizli
kaplar ise antsal kaplarn yanna gizli geit olarak yani potern olarak ina
edilmilerdir.

Kent surlarnda bir kapnn olmas savunma gcnn zayflamas anlamna

gelmektedir. Bu nedenle antsal kaplar, normal bir duvara gre daha yksek bir
biimde ve zel nlemler alnarak yaplmlardr. Yalnz kentin nemli kaplarnn
sslenmi olduu grlmektedir. Bu kaplarn, ehir d yzlerinde, kap pervazlarn
oluturan monolit talar zerine yontulmu, aslan ve sfenksler, protom eklinde
(bedenin n ksm) heykel olarak boyutlu ilenmilerdir. Bu hayvan betimleri ayr
birimler ve kaplara eklenmi geler deildir. Bunlar kap mimarlnn btnln
tamamlayan bir ksm oluturmaktadrlar.

Boazkyde sadece kapda, Aslanl Kap, Kral Kaps ve Sfenksli (Yerkap)

Kapda heykeltralk eserleri grlmektedir. Bu heykelli kaplarn, ehri dmanlara ve
ktlklere kar koruyaca inanc vardr. Aslanl ve Sfenksli kaplardaki heykeller
monolit talar zerine boyutlu olarak ilenmilerdir.

Aslanl kapda yer alan aslan figrleri, Yeni Hitit dneminde form ve biimleri
asndan klasiklemilerdir. rnein kbik ve durgun bir aslan heykelinin en nemli
birimi ba ksmdr. Bedenin te birini kapsayan ba, ayrntl bir ekilde ilenmitir.
Hitit aslannn karakteristik yz biemi genellikle ak, saldr annda betimlenmi az
ve dar sarkk dil eklindedir.

ehir kaplarnda yer alan dier bir heykel betimi ise sfenkslerdir. Boazkyde
kap geitlerini koruyan drt sfenks yontusu bulunmutur. Bu sfenkslerden biri

32

Berlinde, bir dieri ise stanbul Eski ark Eserleri Mzesindedir. Dier iki sfenks ise
restore edilerek eski yerlerine yerletirilmilerdir102.
Bakentin kap aslanlar ile ayn atlyeden km olduu sanlan sfenkslerin
balarnn ayrntl bir ekilde ilendii grlmektedir. Heykel sanats ana prensiplere
sadk kalarak kap aslanlar gibi gvdelerde detaya girmemitir. Ancak sfenkslerin kadn
balar olduka etkileyici bir biimde ilenmitir. Sanat tarihinde arkaik glmseme
denilen ifadeyle yz anlamlandrlmtr. Kbik bir gvde zerinde yer alan bu ba,
heykele gizemli bir grnm vermektedir.

Boazky Kral kapsnn i yzndeki koruyucu tanr kabartmas antsal

rneklerden biridir. Bandaki boynuzlu miferden tanr olduu anlalmaktadr. Ancak,
tanrnn bir ift boynuzla betimlendirilmi olmas, tanr sralamalarnda ilk srada yer
almadn gsterir. Gen tanr hareket eder vaziyette gsterilmitir. Vcut hatlar
detayl bir ekilde ilenmitir. Bu kabartmann en dikkat ekici zellii, figrn plak
ayakl

olmasdr.

nk

Hitit

tanrlar,

genellikle

sivri

ulu

ayakkablarla

gsterilmilerdir. plak ayakl tanr betimleri, ayn ada Kuzey Suriye sanatnda
grlmektedir103. Bu sava tanr betimi, yalnz ann Hitit sanatnda deil, o
yzyllarn n Asya sanatnda dahi yaratlmam ok sonralar Hellen sanatnda
grlebilen bir yapttr.104

Bir klt merkezi olan Alacahykte de apotropeik (ehri ktlklerden

koruyan) anlaml heykeltralk eserler ele geirilmitir. ehrin dinsel kapsn oluturan
Sfenksli

kap

heykelleri,

Boazky

Sfenksli

kap

heykelleriyle

benzerlik

gstermektedirler. Fakat farkllklar da vardr. rnein, Sfenksli kap heykelleri daha

kat bir biimde olmasna ramen, boyun ssleri ve rosasl gerdanlklaryla Boazky
heykellerinden ayrlrlar105. Alacahyk sfenksli kaplarnda Msr etkisinin olduu
gzlemlenmitir. zellikle tak ve salar Msrdan alnt olmasna karn, Hititli
sanatlar tarafndan deiiklik yaplarak uygulanmtr106.

102

M.Darga, a.g.e.,s. 113-119.

M. Darga, a.g.e.,s.125.
104
M.Darga, a.g.e.,s.127.
105
M.Darga, a.g.e.,s.133.
106
M.Darga, a.g.e.,s.140.
103

33

Alacahyk heykelleri ve kabartmalar Boazky dnda kalmasna ramen,

Hitit sanatnn btn biem zelliklerinin uyguland, Hititlere komu lkelerden gelen
yeni akmlarnda byk bir ustalkla denenmi olduu bir ekoln rnleridir107.
Bylece, Msr ve Kuzey Suriye etkili eitli esinlerin ve akmlarn Hitit kltrn
etkilemi olduu grlmektedir.

107

M.Darga, a.g.e.,s.153.

34

SONU

M.. 2. Binyl Anadolusunda byk bir uygarln temsilcisi olan Hititler

nemli sanat eserleri retmilerdir. Sz konusu eserler Hititlerin sosyal, siyasal,
ekonomik, kltrel ve dini yaantlar hakknda birok ipucu vermektedir.
Orta Anadoluda 20.yzyldan beri srdrlen kaz almalar sonucunda ok
sayda sanat eseri ortaya karlmtr. Kazlarla ortaya karlan bu sanat rnleri Hitit
biemini yanstan esiz rneklerdir.
Hitit mimarisinin en nemli zellii asimetrik bir dzene sahip olmasdr.
Sadece antsal kaplar ve ehir kaplarnda simetri uygulanmtr. Dier bir zellik ise
Hitit yaplarnda stunun kullanlmam olmasdr. Bunun yerine aa ve ta direkler
kullanlmtr.
Hititler iin dalarn doruundaki kayalar kutsal alanlard ve bu kayalar Hitit
krallnn gcn simgelemekteydi. Boazkyn 2 km kuzeydousunda yer alan
Yazlkaya ak hava tapna bu doal kutsal alanlarn en nemlisidir. Zamanla bu
alanlarn yerine yaplar ina edilmitir. Bu yaplar Hitit tapnaklarn oluturmaktadr.
zellikle tapnaklarn aydnlk meknlar olmasna zen gstermilerdir.
Hitit ehirlerinde planl bir ehir dzeni vardr. Evler sokaklarla birbirinden
ayrlmtr. ehir etrafnda yer alan surlar sandk duvar tekniinde rlmtr. Bu sur
sisteminin en ilgi ekici zellii devasa talarla, har kullanlmadan yaplm olmasdr.
Hitit konutlar dikdrtgen eklinde, iki oda halinde yaplmlardr. Kullanlan
malzeme ta ve kerpitir. Bu malzemeler gnmz Anadolusunda kullanlan
malzemelerle ayndr. Gerek olan udur ki, Anadolu konut mimarisinde grlen
zellikler Hitit konut mimarisini yanstmaktadr. zellikle, st katn yaam alan olarak,
alt katn ise ambar, ahr olarak kullanlmas bu benzerlii aka ortaya koymaktadr.
Hitit sanatnda heykeltralk eserleri nemli bir yere sahiptir. Genellikle Hitit
heykelcikleri, tanr ve tanralar tasvir etmektedir. Pimi toprak, bronz, gm, altn,
fildii ve da kristali gibi eitli malzemelerden imal edilmi heykelcikler mevcuttur.
Hitit ehirlerinin vazgeilmez bir zellii ise kaplarda yer alan heykellerdir.
Aslan ve sfenks betimlemelerinden oluan bu heykeller, monolit talar zerine,
boyutlu ilenmilerdir. Hitit sanatnda sk sk karmza kan aslan figrnn
karakteristik yz ekli genellikle, ak, saldr annda betimlenmi az ve dar sarkk

35

dil grnmndedir. Bu kap heykellerinin ehri ktlklerden ve dmanlardan

koruyaca inanc vardr.
Tm bunlar bize gsteriyor ki, Hitit sanat zengin ve esiz sanat rnleriyle
Anadoluda stn bir baarya imza atmtr.

36

KAYNAKA

AKURGAL, Ekrem., Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK Yaynlar,Ankara,2005.

ALP, Sedat., Amasya Civarnda Zara Bucanda Bulunan Hitit Heykeli ile Dier
Hitit Eserleri, TTK Yayn, Ankara, 1962.
ALP, Sedat., Libasyon Kaplar Gaga Azl Testi ile Kol Biimli Alet ve
Hitit Metinlerindeki Karlklar, (Belleten, Cilt: XXXI, Say:124, Ekim
1967den ayrbasm), TTK Yayn, Ankara, 1967.
ALP, Sedat., Hitit anda Anadolu, TBTAK Yaynlar, Ankara, 2002.
BALTACIOLU, Hate., Alaca Hyk Sfenksli Kap Heykeltralk
Eserlerinin Tarihlendirilmesi, Anadolu Medeniyetler Mzesi 1995 yll,
T.C. Kltr Bakanl Anadolu Medeniyetler Mzesi, Ankara, 1996.
BAYLADI, Derman., Dinler Kava Anadolu, Say Yaynlar, stanbul, 1998.
AVDAR, Yener., M.. II. Binyl Hitit Dnemi Boa Tasvirleri ve Anadolu
Sanatndaki Yeri, stanbul niversitesi Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi, stanbul, 2001.
I, M. lmiye., Hititler ve Hattua (tarn Kaleminden), Kaynak Yaynlar,
stanbul, 2006.
DALTABAN, F. Necmi., Hitit a Heykelleri, Ankara niversitesi
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1996.
DARGA, Muhibbe., Hitit Mimarl/ I.Yap Sanat (Arkeolojik ve Filolojik
Veriler), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul,
1985.
DARGA, Muhibbe., Hitit Sanat, Akbank Yaynlar, stanbul, 1992.
DE MARTNO, Stefano., Hititler, Dost Kitabevi, Ankara, 2006.
DOAN, eniz., iftlik Heykelcii, (Anadolu XIV, 1970den ayrbasm),
TTK Yayn, Ankara, 1972.
ELKOVAN, Tevfik., Kayseride Hitit Kaya Antlar, Erciyes niversitesi
Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits Yayn No:25, Kayseri,1997.
FONTANILLE, K. Isabelle., Hititler, Dost Kitabevi, Ankara, 2005.

37

IIK, E. Egemen., Hititlerde Bir Klt Objesi Olan Boa Ba ve Boynuz

Formunun

ada

Seramik

yorumlar,

Hacettepe

niversitesi

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2003.

KINAL, Fruzan., Eski Anadolu Tarihi, TTK Yayn, Ankara.1987.
MACQUEEN, J.G., Hititler ve Hitit anda Anadolu, Arkada Yaynlar,
Ankara, 2001.
MEM, Ekrem., Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, (5.Bask), Konya,
2003.
NAUMANN, Rudolf., Eski Anadolu Mimarl ev.:Beral Madra, TTK Yayn,
Ankara, 1998.
ZG, Tahsin., Eski Hitit ann Esiz Bir Eseri, (42 Sayl Belletenden
ayrbasm), TTK Yayn, Ankara, 1947.
ZG, Tahsin., Bitik Vazosu, TTK Yayn, C: XVI, S:1-2, Ankara, 1958.
ZG, Tahsin., Ferzant Hitit Mezarlnda Bulunmu Eserler Hakknda Yeni
Gzlemler, (Belleten, C.L.,Say:197,Austos 1986dan ayrbasm). TTK
Yayn, Ankara, 1986.
ZG, Tahsin., nandktepe- Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi,
TTK Yayn, Ankara, 1988.
SATICI,

Elvan.,

Hititlerde

Din

ve

Tapnaklar,

Seluk

niversitesi

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 1990.

SAVA, . Sava., iviyazl Boazky Metinlerinde altn, gm, bronz,
kalay, kurun ve bunlardan yaplan alet ve nesneler, Ankara niversitesi
Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1998.
SEVM, Cemalettin., Hitit Seramik Sanat ve Gnmz Seramik Sanatna
Etkileri, Anadolu Sanat, Sreli Sanat ve Kltr Dergisi, S:16, Eskiehir,
2005.
SEVN,

Fatma.,

Tasvirli

Eski

Hitit

Kaplar,

Ankara

niversitesi

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1999.

SCHICKERT, H.-B. Brandau., Hititler- Bilinmeyen Bir Dnya mparatorluu,
Arkada Yaynlar, (2.Bask), Ankara, 2004.
SCHRMER, Wulf., Hitit Mimarl, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul,
1982.

38

SZEN, M. U. Tanyeli., Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi,

(6.Bask), stanbul, 2001.
TAYREK, O. Aytu., Silifke Keben Hitit Kaya Kabartmas, TTK Yayn,
(Kltr Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl Trk
Arkeoloji Dergisi S: XXIII-1- 1976dan ayrbasm), Ankara, 1976.
UANKU, T.Hasan., Emirdanda Yeni Bulunan Bir Hitit Kabartmas, TTK
Yayn,(Belleten, C: XXXV, Temmuz 1971, S: 139dan ayrbasm),
Ankara, 1971.
UZUNOLU, Edibe., Kp zerinde Bir Hitit Silindir Mhr Basks, Edebiyat
Fakltesi Basmevi, ( Anadolu Aratrmalar VI, 1978 ayrbasm),
stanbul,1979.
YILMAZ,

mer.,

Hitit

Dnemi

Kaya

Antlar,

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 2002.

Seluk

niversitesi

39

EKLER

40

Harita 1- Anadolunun doal durumu.(Ekrem Memi, Eskia Trkiye Tarihi, 5. Bask,

Konya 2003, s. 260).

41

Harita 2- Hititler zamannda Anadolu (Ekrem Memi, Eskia Trkiye Tarihi, 5. Bask,
Konya 2003, s. 264).

42

Harita 3- Kaz ve buluntu yerlerine toplu bak (E.Memi, Eskia Trkiye Tarihi, 5.
Bask, Konya 2003, s. 262).

43

Resim 1- Bykkalenin plan (J.G.Macqueen, Hititler, Ankara 2001, s.103).

44

Resim 2- Boazkyden Tapnak Iin ayrntl plan (J.G.Macqueen, Hititler,

Ankara 2001, s.132).

45

Resim 3- Boazky, Tapnak Iin kuzeyindeki evlerin plan. A avlu; B geit

(J.G.Macqueen, Hititler, Ankara 2001, s.90).

Resim 4- Potern.Boazky.(http://hattusa.tripod.com./index.tr.htm).

46

Resim 5- Boazky. Yukar ehir. Byk Kale. Aslanl Kap (Anadolu

Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 6- Boazky. Aa ehir. Byk Tapnaktan grnm. (Anadolu

Medeniyetler Mzesi Katalou).

47

Resim 7-Emzikli yksek kaideli kap. Pimi Toprak.

Yk. 32 cm. Alacahyk. M.. 17-16.yy.
(Anadolu Medeniyetleri Mzesi Katalou).

Resim 8- Boa ba biimli trensel iki

kab. Pimi Toprak. Yk. 7,7 cm.
Alacahyk.M..17-16yy.(Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).

48

Resim 9- Boa biimli trensel kap. Pimi

Toprak.Yk.31,4cm. nandk. M.. 17-16yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 11-Gaga azl testi. Pimi

Toprak.Yk.51cm. nandk. M..17-16.yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 10- Ni iinde oturan tanr. Pimi Toprak.

Yk. 16,3 cm. nandk. M.. 17-16. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

49

Resim 12- Kabartmal vazo. Pimi Toprak. Yk. 82 cm. nandk. M..
17.yy. ortalar.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

50

Resim 13-Szgeli kap. Pimi Toprak. Yk.

22,7 cm. nandk. M..17. yy. (Anadolu
MedeniyetlerMzesiKatalou)

Resim 14- Kantharos. Pimi Toprak. Yk. 33,4cm.

nandk. M.. 17. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi
Katalou).

51

Resim 15- Boa ba biimli trensel iki kab. Pimi toprak. Yk. 14,5 cm.
Kltepe. M.. 18-17. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 16- Trensel iki kab. Pimi Toprak. Yk.13,1 cm. Beycesultan.
M..18-17.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

52

Resim 17- inde kutsal alann simgelendii tek kulplu kap. Pimi Toprak. Yk. 8,4
cm. Eskiyapar. M.. 17-16. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

53

Resim 18- Matara. Pimi Toprak. Yk. 42cm.

Eskiyapar. M.. 18. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 19- Ko ba kabartmal kap.

Pimi Toprak.Yk. 12,3 cm. Eskiyapar. M.. 18.yy.(Anadolu Medeniyetler
Mzesi Katalou).

54

Resim 20- Tek kulplu testi. Pimi Toprak.

Yk. 29 cm. Eskiyapar. M.. 18.yy.

Resim 21- Gaga azl testi. Pimi

Toprak. Eskiyapar. M.. 18.yy.(Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou)

55

Resim 22- ift bal rdek biimli kap.

Pimi Toprak. Yk. 20,2 cm.Boazky.
M.. 14.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 23-Kule biimli trensel kap. Pimi Toprak. Yk. 32,5 cm. Boazky.
M..18.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

56

Resim 24- Boa biimli kaplar. Pimi Toprak. Yk. 90 cm. Boazky. M.. 16.yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

57

Resim 25- Halka biimli kap. Pimi Toprak. Yk. 30 cm. Boazky. M..
16.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 26- Kule biimli kap. Kenar Pimi Toprak. Yk. 12 cm. Boazky.
M.. 14.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

58

Resim 27- zm salkm biiminde kap. Pimi Toprak. Yk. 14 cm. Boazky. M..
18.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 28- Boa ba. Pimi toprak. Yk. (ba-ene) 15,8 cm. Tokat. M.. 17-16.yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

59

Resim 29- Tablet. Pimi Toprak. Yk. 9,9 cm. Boazky. M.. 13. yy.(Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 30- Urhi- Teupun mhr basks. Pimi Toprak. Yk. 3,9 cm. Boazky.
M.. 13. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

60

Resim 31- Tablet. Bronz. Yk. 35 cm. Boazky. M.. 13 yy. (Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).

61

Resim 32- Yzk mhr. Altn. Yk. 1,9 cm. Alacahyk. M.. 14 -13 yy. (Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 33- Hiyeroglif yazl kase. Gm. Yk. 7,3 cm. Buluntu yeri (?). M.. 2. binin
ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

62

Resim 34- Tanr heykelcii. Tun. Yk. 11,4 cm. Dvlek (Sivas-arkla kaz
buluntusu deil). M.. 16-15. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

63

Resim 35- Oturan tanra biiminde kolye tanesi. Altn. Yk. 2 cm. Boazky.
M..15.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 36- Gne tanras heykelcii. Tun. Yk. 11 cm. Alacahyk.

M..14-13. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

64

Resim -37 Tanr heykelcii. Gm- Altn.

Yk.4,4 cm. buluntu yeri (?). M.. 15-14.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 38- Tanr kabartmas. Steatit. Yk. 6,4 cm. Yeniky

(orum).M..14-13.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

65

Resim 39- Oturan erkek heykelcii. Fildii. Yk. 3,9 cm.

Alacahyk. M.. 14-13. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 40- Tanr Bes heykelcii. Kemik. Yk. 4,9 cm. Alacahyk.
M..14-13.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

66

Resim 41- Da tanrs heykelcii. Fildii. Yk. 3,6 cm. Boazky. M.. 14. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

67

Resim 42- Sava tanrs kabartmas. Kalker. Yk. 291 cm. Boazky Kral Kaps.
M..14-13. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

68

Resim 43- Uzun manto giymi bir kii (rahip) tarafndan gtrlen hayvanlar. Andezit.
Yk.133 cm. Alacahyk. M.. 14. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 44- Akrobatlar. Andezit. Yk.116 cm. Alacahyk. M.. 14.yy. (Anadolu
Medeniyetler Mzesi).

69

Resim 45- Altar zerindeki boaya dua eden kral ve kralie. Andezit. Yk. 126 cm.
Alacahyk. M.. 14 yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 46- Uzun mantolu kii (Rahipler). Andezit. Yk. 133 cm. Alacahyk. M..
14.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

70

Resim 47- Malatya Aslantepe kaz alannn havadan grnm.(Anadolu

Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 48- Ge Hitit a Beylerinden Warpalavas kabartmas. Ta. ap. 36 cm.

Andaval (Nide). M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

71

Resim 49- Kral Tarhunza heykeli. Kalker. Yk. 318 cm. Malatya. M.. 8. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

72

Resim 50- Kral Sulumelinin byk tanr nnde ibadeti. Bazalt. Yk. 86,2 cm.
Malatya. M.. 10-9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 51- Aslan av kabartmas. Bazalt. Yk. 53,4 cm. Malatya. M.. 9-8. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

73

Resim 52- Yemek sahnesi kabartmas. Kumta. Yk. 52 cm. Malatya. (Buluntu yeri
belli deil). M.. 10-9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 53- Kap aslan. Kalker. Yk. 124 cm. Malatya-Aslantepe. M.. 10-9.yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

74

Resim 54- Kral Araras ve olu Kamanas. Bazalt. Yk. 114,6 cm. Kargam. M.. 8. yy.
ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 55- Kral Ararasn ocuklar. Bazalt. Yk. 119 cm. Kargam. M.. 8. yzyln
ikincisi yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

75

Resim 56- Kral Ararasn hanm kucanda en kk ocuu ve arkasnda hayvan.

Bazalt. Yk. 115,2 cm. Kargam. M.. 8.yzyln ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler
Mzesi).

Resim 57- Sarayllar. Bazalt. Yk. 111 cm. Kargam. M.. 8. yzyln ikinci
yars(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

76

Resim 58- Sarayllar (Ayrnt).(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 59- Miferli askerler. Bazalt. Yk. 133 cm. Kargam. M.. 8. yzyln ikinci
yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

77

Resim 60- Tanra Kubaba. Bazalt. Yk. 82cm. Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).

78

Resim 61- Aslan zerindeki yksek tahtta oturan tanra Kubaba ve trene katlan
kadnlar. Bazalt. Yk. 90 cm. Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi
Katalou).

Resim 62- Omuzlar zerinde kurban tayan insanlar. Bazalt. Yk. 100 cm.
Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

79

Resim 63- Sava arabas. Bazalt. Yk. 175 cm. Kargam. M.. 8.yzyln ikinci
yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 64- Sava arabas (ayrnt).(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

80

Resim 65- nsan ve aslan bal sfenks. Bazalt. Yk. 113 cm. Kargam. M..
9.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 66- Hiyeroglif kabartma ve Kral Katavus. Bazalt. Yk. 128 cm.
Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

81

Resim 67- Hiyeroglif yazt. Bazalt. Yk. 136 cm. Kargam. M.. 9. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

82

Resim 68- Sfenks ifti. Bazalt. Yk. 85 cm. Sakagz. M.. 8. yy.(Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 69- Kanatl gne kursunun altnda hayat aacn kutsayan tanrlar, ku bal
insan vcutlu kanatl cin, kap aslan. Bazalt. M.. 8. yzyln ikinci yars.(Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).

83

Resim 70- nsan bal boa gvdeli cinlerle, aslan bal insan gvdeli cinler
kabartmas. Bazalt. Yk. 117 cm. Kargam. M.. 9.yy.(Anadolu Medeniyetler
Mzesi).

Resim 71- Hayvanlar zapteden kahraman kabartmas. Yk. 117 cm. Kargam.
M.. 9.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

84

Resim 72- Aslan av sahnesi. Bazalt. Yk. 130 cm. Kargam. M.. 9. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 73- ki ku adam kabartmas. Bazalt. Yk.1,25 cm. Kargam. M.. 9.yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

85

Resim 74- Hattua (Boazky). Sfenksler Kaps sfenks ba. M.. 14. yy.
stanbul Arkeoloji Mzesi. (E.Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi).

86

Resim 74deki sfenks ba (Profil).M.. 14. yy. (E.Akurgal, Anadolu

Kltr Tarihi).

87

Resim 75-Hitit ana ait heykelcikler.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 76- Hitit ana ait seramikler.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

88

Resim 77- Bitik vazosu. Kutsal evlenme sahnesi. M.. 1600 civar. (Anadolu
Medeniyetler Mzesi).