Ayse Ozcan - 14.-15. Yuzyil Bursa Cami Ve Mescitlerinde Kubbeye Gecis Elemanlari

1
T.C.
ERCYES NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
14.15. YZYIL BURSA CAM VE MESCTLERNDE

KUBBEYE GE ELEMANLARI
Tezi Hazrlayan
Aye ZCAN
Tez Danman
Do. Dr. Yldray ZBEK
Sanat Tarihi Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi
KAYSER 2008
T.C.
ERCYES NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
14.15. YZYIL BURSA CAM VE MESCTLERNDE

KUBBEYE GE ELEMANLARI
Tezi Hazrlayan
Aye ZCAN
Tez Danman
Do. Dr. Yldray ZBEK
Sanat Tarihi Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi
KAYSER 2008
II
NSZ
Osmanl mimarisine duyduum ilgi ve danman hocamn tavsiyesi zerine Yksek
Lisans tezi olarak 14-15. Yzyl Bursa Cami ve Mescitlerinde Kubbeye Gei
Elemanlar balkl konuyu setim.
almalarm srasnda benden bilgi ve birikimlerini esirgemeyen deerli hocam D. Dr.
Yldray zbeke, Bizans Mimarisi alanndaki bilgilerinden yararlandm Yrd. D. Dr.
Nilay Karakayaya, gei elemanlar konusundaki bilgilerini benimle paylaan Ankara
niversitesi DTCF retim Grevlisi Do. Dr. Mehmet Tunele, manevi
desteklerinden dolay Prof. Dr. Kerim Trkmene, desteklerinden dolay Ar. Grv.
Sultan Topuya teekkrlerimi sunarm. Ayrca Vakflar Genel Mdrlnde grevli
teknik elemanlara, Bursa ve Ktahya Vakflar Blge Mdrl alanlarna
yardmlarndan dolay teekkr ederim.
Aye ZCAN
III
14-15. YZYIL BURSA CAM VE MESCTLERNDE KUBBEYE GE

ELEMANLARI
Aye ZCAN
ZET
Bursa Osmanllar tarafndan 1326da fethedildiinden itibaren Edirnenin bakent
oluuna kadar 42 yl sreyle Osmanlya bakentlik yapmtr. Alnd ilk yllardan
itibaren youn bir yaplamann olduu kentte, gerlerle yerli ustalar birlikte
almlardr.
almamzda 1300-1453 yllar arasnda Osmanllar tarafndan Bursada ina edilen 19
adet cami ve mescit belirlenmi ve bu yaplara ait mekanlarda kullanlan kubbeye gei
elemanlar incelenmitir.
ncelediimiz yaplara ait mekanlarda kullanlan gei elemanlarnda bir eitliin
olduu grlm ve bu eitlilii belirleyen etmenlerin neler olduu zerinde
durulmaya allmtr.
Osmanllar ina ettikleri ilk yaplardan itibaren gei elemanlar da dahil olmak zere
Anadolu Seluklu geleneini devam ettirmekle birlikte daha da gelitirerek yaplarnda
kullanmlardr. Ancak kendilerinden nce kullanlmam olan prizmatik genli kuak
ve trevlerinin Bat Anadoludaki ilk yaplardan itibaren ortaya kmas bugn de merak
konusudur.
Aratrmalarmz srasnda molozta ve tulann blgesel malzeme olmas nedeniyle
tercih edilmi olduu ve ustann kkeni ne olursa olsun, malzeme koullarna bal
kalacandan ortaya koyduklar eserlerde benzerliklerin olmasnn kanlmaz olduu
sonucuna varlmtr.
Osmanllar yerli malzeme ve yapm tekniklerine bal olarak eserler vermi olsalar bile,
ilk yaplardan itibaren yerli geleneklerle Trk-slam mimarisini yorumlayp kendilerine
zg bir slup ortaya koymulardr.
Anahtar Kelimeler: Tromp, Pandantif, Mukarnas, Osmanl
IV
CROSS BEAMS OF DOMES OF MOSQUES AND SMALL MOSQUES IN

BURSA AT THE CENTURIES 14 AND15.
Aye ZCAN
ABSTRACT
When Bursa was conquered by Ottomans, it had been a Bitinya City. It has been the
capital city for Ottomans for 42 years from the date, 1326, being conquered till Edirne
has been capital. From the early years after it was conquered, resident masters and
immigrants have been worked together in the city which has been structured intensively.
In this study we determined 19 mosques and small mosques built in Bursa between the
period from 1300 to1453 by Ottomans and examined the cross beams of domes in these
constructions.
After examination of cross beams used in these constructions, it has seen that there is
one kindness of cross beams and we tried to emphasize on the factors which are
affecting designation of kindness of cross beams.
As of first buildings, Ottomans had continued the style of Seljuk Empire including cross
beams and improved them. Exertion of triangular cinctures which had not been seen in
Western Anatolia before first buildings is subjected to be learned.
During our studies we concluded that rubble stones and bricks are local materials and
the building styles are dependent of the materials, the similarities between the buildings
are unavoidable in spite of wherever the origin of masters.
However Ottomans has built their buildings depending of local materials and structuring
techniques, from the first buildings, they synthesized with Anatolian Seljuks
convention and they established their own styles.
Key Words: Trompes, Pendantive, Stalactit, Ottoman
IX
EKLLER LSTES
ekil: 3.1. Tonoz (.A. Kolay) ................................................................................ 17
ekil: 3.2. Kubbenin dardan kademelenerek ekillenmesi (.emeli)................. 19
ekil: 3.3.Altyapyla Kubbenin Dardan Kademeli Birlemesi (.A.Kolay) .......... 19
ekil: 3.4.Kubbe Detay (.A.Kolay) ...................................................................... 19
ekil: 3.5. Trompta Yk Aktarma emas .............................................................. 21
ekil: 3.6. Pandantifte Yk Aktarma emas .......................................................... 21
ekil: 3.7. Ke geninde Yk Aktarma emas .................................................. 22
ekil: 3.8 Dzlem genli Kuakta Yk Aktarma emas...................................... 22
ekil: 3.9 Prizmatik genli Kuakta Yk Aktarma emas................................... 22
ekil: 3.10 Duvar rgs inden Balayan Ke geni ...................................... 24
ekil: 3.11 Kemerler Arasnda Yer Alan Ke geni ........................................... 24
ekil: 3.12 Yap inden Ke geni (.A.Kolay)................................................. 24
ekil 3.13 Ke geni rg Detay...................................................................... 25
ekil: 3.14 Kasnakl Ke geni ....................................................................... 25
ekil: 3.15 Kasnakl Ke geni ten Grn ................................................... 25
ekil: 3.16. Zemin Seviyesi Plan........................................................................... 26
ekil: 3.17. Ke geni Balang Seviyesi Plan................................................. 26
ekil: 3.18. Ke geni Biti Seviyesi Plan......................................................... 27
ekil 3.19. Kasnak Balang Seviyesi Plan .......................................................... 27
ekil: 3.20. Kasnak Biti Seviyesi Plan ................................................................. 27
ekil: 3.21.Kubbe Balang Seviyesi Plan ........................................................... 28
ekil: 3.22 Kubbe Biti Seviyesi Plan ................................................................... 28
ekil: 3.23 Roma Dnemi Pandantif Kalnts (.A.Kolay) ..................................... 29
ekil 3.24 Pandantif (.A.Kolay) .......................................................................... 30
ekil: 3.25 Kemerler Arasnda Pandantif................................................................ 31
ekil: 3.26. Duvar rgs inde Pandantif ........................................................... 31

ekil: 3.27. Kasnakl Pandantif Mekan inden Grnm ...................................... 31
ekil: 3.28. Duvar rgs inde Pandantif Detay ................................................ 32
ekil: 3.29. Kasnakl Pandantif .............................................................................. 32
ekil 3.30. Kubbe Yarapyla Ayn Yarapa Sahip Olan Pandantif ...................... 32
ekil 3.31. Kubbe Yarapndan Farkl Yarapa Sahip Pandantif .......................... 33
ekil: 3.33. Pandantif Balang Seviyesi Plan ...................................................... 34
ekil: 3.34. Pandantif Biti Seviyesi Plan.............................................................. 34
ekil: 3.35. Kubbe Balang Seviyesi Plan .......................................................... 35
ekil: 3.36. Kubbe Plan......................................................................................... 35
ekil: 3.37. Kubbe Biti Seviyesi Plan .................................................................. 35
ekil: 3.38. Molozta Duvar inde Molozta rg Pandantif (.A.Kolay) ............. 36
ekil: 3.39. Molozta Duvar rgs inde Kesmeta Pandantif (.A.Kolay........... 36
ekil: 3.40. Kesmeta Duvar rgs inde Kesmeta Pandantif (.A.Kolay)......... 37
ekil: 3.41. Biti Seviyesinde okgen Plan Oluturan Pandantif (.A.Kolay) ........ 38
ekil: 3.42. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ...................................................... 38
ekil: 3.43. gen Yzeyli Pandantif (.A.Kolay) ................................................. 39
ekil: 3.44. Tromplu Kuak ................................................................................... 40
ekil: 3.45. Servistan Saray (.emeli) ............................................................... 41
ekil: 3.46. Firuzabad Saray (.emeli) .............................................................. 41
ekil: 3.47. Hoca Rushani Trbesi (.emeli) ....................................................... 43
ekil: 3.48. aburgan Ata Trbesi (.emeli)........................................................ 43
ekil: 3.49. Sarl Tam Trbesi (.emeli) ............................................................ 43
ekil: 3.50. Hoca Mehed Cami ve Trbesi Kesiti (.emeli) .............................. 44
ekil: 3.51. shak Ata Trbesi (.emeli).............................................................. 44
XI
ekil: 3.52. sfahan Mescidi Cumas (D.Kuban)..................................................... 44

ekil: 3.53. Anadolu Seluklu Dneminde Tromplu Kuak Kullanm Plan .......... 46
ekil: 3.54. Anadolu Seluklu Dneminde Tromplu KuakKullanm Kesit .......... 46
ekil: 3.55. Sekiz Destekli emalarda Tromplu Kuak Kullanm .......................... 47
ekil: 3.56 Tromplu Kuakla Kubbe Arasnda Duvar Paras................................. 48
ekil: 3.57. Tromplu Kuakta Kemer Aralarnn genle Doldurulmas
(.A.Kolay) ............................................................................................................ 49
ekil: 3.58. Yarm Kubbe Tromp (.A.Kolay) ........................................................ 49
ekil: 3.59. Ayrtl Tromp (.A.Kolay) ................................................................... 49
ekil: 3.61.Gei Eleman Balang Seviyesi Plan ............................................... 50
ekil: 3.62. Gei Kua Plan .............................................................................. 51
ekil: 3.67. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan .............................................. 53
ekil: 3.68. Gei Kua Plan ............................................................................. 53
ekil:3.72. Zemin Seviyesi Plan............................................................................ 55
ekil:3.73. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan ............................................... 55
ekil: 3.74. Yarm Kubbe Tromp Kua Biti Seviyesi Plan ................................ 56
ekil: 3.75. Kubbe Balang Plan ....................................................................... 56
ekil: 3.76. Kubbe Plan........................................................................................ 56
XII
ekil: 3.77. Altyap le Kubbe Arasnda Tromp Kua.......................................... 57

ekil: 3.78. Tromp Kuann Duvarlarla Ykseltilmesi......................................... 57
ekil 3.79. Altyapnn Yan Duvarndan Kesit........................................................ 59
ekil: 3.80. genli Gei Kua ......................................................................... 59
ekil: 3.81. genli Gei Kua .......................................................................... 60
ekil: 3.82. genli Kuak D Duvarnn Biimlenii ........................................... 61
ekil: 3.84. genli Kuak Zemin Seviyesi Plan................................................... 61
ekil: 3.83. genli Kuak D Duvarnn Dardan Ykseltilmesi........................ 61
ekil: 3.85. genli Kuak Balang Seviyesi Plan.............................................. 62
ekil: 3.86. genli Kuak Biti Seviyesi Plan...................................................... 62
ekil: 3.88. genli Kuan Kelerinin Kapatlmas ........................................... 63
ekil: 3.89. Kubbe Plan......................................................................................... 63
ekil: 3.90. Kubbe Biti Seviyesi Plan
............................................................ 63
ekil: 3.91. Anadolu Seluklu Dnemi genli Kuak Plan (D.Kuban) ................ 64
ekil: 3.92. Anadolu Seluklu Dnemi genli Kuak Kesit (D.Kuban) ................ 64
ekil: 3.93. Basit genli Kuak ............................................................................ 65
ekil: 3.94. Basit genli Kuak ............................................................................ 66
ekil: 3.95. Bileik genli Kuak ......................................................................... 66
ekil: 3.96. Bileik genli Kuak ......................................................................... 66
ekil 3.97. Ke Grubu Yapan genli Kuak ....................................................... 67
ekil 3.98. Ke Grubu Yapan genli Kuak ten Grn ................................ 67
ekil 3.99. Kasnak ................................................................................................. 68
ekil: 3.100. Kubbe Eteinin Kalnlatrlmas (C.Mango)..................................... 70
ekil: 3.101. Kubbemsi Tonoz Uygulamas............................................................ 71
ekil: 3.102. Kubbemsi Tonoz Zemin Seviyesi Plan ............................................. 72
XIII
ekil: 3.103. Kubbemsi Tonoz Gei Eleman Balang Seviyesi Plan................. 72

ekil: 3.104. Kubbemsi Tonoz Gei Eleman Biti Seviyesi Plan.......................... 72
ekil: 3.105. Kubbe Balang Seviyesi Plan ........................................................ 73
ekil: 3.106. Kubbe Biti Seviyesi Plan ................................................................ 73
ekil: 3.107. Yldz Tonoz Uygulamas.................................................................. 74
ekil: 3.108. Yldz Tonoz Zemin Seviyesi Plan ................................................... 75
ekil: 3.109. Yldz Tonoz Balang Seviyesi Plan .............................................. 75
ekil: 3.110. Yldz Tonoz Biti Seviyesi Plan ...................................................... 75
ekil: 3.111. Kubbe Balang Seviyesi plan......................................................... 76
ekil 4.1. Alaaddin Camisi Plan(E.H.Ayverdi)..................................................... 77
ekil 4.2. Alaaddin Camisi Kesit(E.H.Ayverdi) ..................................................... 78
ekil: 4.3. Zemin Seviyesi Plan............................................................................. 79
ekil: 4.4. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan ................................................ 79
ekil: 4.5. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ........................................................ 80
ekil: 4.6. Kubbe Balang Seviyesi ..................................................................... 80
ekil: 4.7. Kubbe Biti Seviyesi Plan .................................................................... 80
ekil: 4.8. Orhan Camisi Plan (E.H.Ayverdi) ......................................................... 82
ekil: 4.9. Orhan Camisi Kesit (E.H.Ayverdi) ........................................................ 83
ekil: 4.10. Zemin Seviyesi.................................................................................... 84
XIV

ekil: 4.18. Kubbe Balang Seviyesi Plan ......................................................... 86
ekil: 4.19. Kubbe Biti Seviyesi Plan ................................................................. 87
ekil: 4.23. Kasnak Balang Seviyesi Plan ......................................................... 89
ekil: 4.24. Kasnak Biti Seviyesi Plan ................................................................. 90
ekil: 4.34. Gei Kua Plan .............................................................................. 94
ekil: 4.37. Kubbe Biti Seviyesi Plan ................................................................. 95
ekil: 4.38. Hdavendigar Camisi Zemin Plan (E.H.Ayverdi) ............................... 97
ekil: 4.39. Hdavendigar Camisi 1. Kat Plan (E.H.Ayverdi)............................... 98
ekil: 4.40. Hdavendigar Camisi Kesit (E.H.Ayverdi).......................................... 99
XV

ekil: 4.54. Gei Kua Plan .............................................................................. 105
ekil: 4.57 Zemin Seviyesi Plan............................................................................ 106
ekil: 4.60. Kasnak Balang Seviyesi Plan ......................................................... 107
ekil: 4.62. Kavakl Camisi Plan........................................................................... 108
ekil: 4.63. Kavakl Camisi Kesiti ......................................................................... 108
ekil: 4.65. Gei Eleman Balang Seviyesi ....................................................... 109
ekil: 4.66. Gei Eleman Biti Seviyesi............................................................... 109
XVI
ekil: 4.69. Demirta Paa Camisi Plan (E.H.Ayverdi)......................................... 111

ekil: 4.70. Demirta Paa Camisi Kesiti (E.H.Ayverdi) ....................................... 111
ekil: 4.78. Gei eleman Biti Seviyesi Plan....................................................... 115
ekil: 4.85. Kubbe Balang Seviyesi .................................................................. 117
ekil: 4.87. Ulu Camii Plan (E.H.Ayverdi)........................................................... 118
ekil: 4.88. Ulu Camii Kesit (E.H.Ayverdi) .......................................................... 119
ekil: 4.89. Zemin Seviyesi Plan.......................................................................... 120
ekil: 4.93. Kubbe Plan........................................................................................ 120
ekil 4.94. Kubbe Biti Seviyesi Plan ................................................................... 121
XVII
ekil 4.95. Yldrm Camisi Kesit (E.H.Ayverdi) .................................................. 121

ekil 4.96. Yldrm Camisi Kesit (E.H.Ayverdi) .................................................. 123
ekil 4.97. Zemin Seviyesi Plan............................................................................ 124
ekil 4.98. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan ............................................... 125
ekil 4.99. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ....................................................... 125
ekil 4.100. Kubbe Balang Seviyesi Plan.......................................................... 125
ekil 4.101. Kubbe Biti Seviyesi Plan ................................................................. 126
ekil 4.102. Zemin Seviyesi Plan.......................................................................... 126
ekil 4.103. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan ............................................. 127
ekil 4.104. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ..................................................... 127
ekil 4.110. Kuak zerindeki Duvar Parasnn Biti Seviyesi Plan .................... 129
ekil 4.113.Zemin Seviyesi Plan........................................................................... 131
ekil 4.114.Gei Eleman Balang Seviyesi Plan .............................................. 131
ekil 4.115.Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ...................................................... 132
ekil 4.119Gei Eleman Balang Seviyesi Plan ............................................... 133
XVIII

ekil 4.122. Kubbe Plan........................................................................................ 135
ekil 4.124. eker Hoca Mescit Plan..................................................................... 136
ekil 4.125. eker Hoca Mescidi Kesit................................................................... 136
ekil 4.127.Gei Eleman balang Seviyesi Plan............................................... 136
ekil 4.131.Yeil Cami Plan (E.H.Ayverdi) .......................................................... 138
ekil. 4.132.Yeil Cami Kesit (E.H.Ayverdi) ........................................................ 139
ekil 4.133 Zemin Seviyesi Plan........................................................................... 140
ekil 4.134.Gei Eleman Balang Seviyesi Plan .............................................. 140
ekil 4.136.Kubbe Balang Plan......................................................................... 141
ekil 4.141. Kasnak Balang Seviyesi Plan ........................................................ 143
ekil 4.142. Kasnak Biti seviyesi Plan................................................................. 143
ekil 4.145. Zemin Seviyesi Plan ......................................................................... 144
XIX
ekil 4.147. Kuak Plan ........................................................................................ 145

ekil 4.148. Kuak Biti Seviyesi Plan.................................................................. 145
ekil 4.155. Kubbe Plan........................................................................................ 148
ekil 4.157. Hoca Ali Camisi Plan (E.H.Ayverdi) ................................................ 149
ekil: 4.158. Hoca Ali Camisi Kesit ....................................................................... 149
ekil: 4.159. Zemin Seviyesi Plan......................................................................... 150
ekil: 2.160. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan ............................................ 150
ekil: 4.161. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan .................................................... 150
ekil: 4.163. Kubbe Plan....................................................................................... 151
ekil: 4.165. Aynal Cami Plan (E.H.Ayverdi) ....................................................... 152
ekil: 4.166. Aynal Cami Kesit (A.Batur) ............................................................ 152
ekil:4.167.Zemin Seviyesi Plan........................................................................... 153
ekil:4.168.Gei Eleman Balang Seviyesi Plan .............................................. 154
ekil:4.169.Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ...................................................... 154
ekil: 3.170.Kubbe Balang Seviyesi Plan ......................................................... 154
ekil:4.171. Kubbe Plan........................................................................................ 155
ekil:4.172. Kubbe Biti Seviyesi Plan ................................................................ 155
XX
ekil: 4.173. Zemin Seviyesi Plan ....................................................................... 156

ekil: 5.174. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan ............................................ 156
ekil: 4.175. Gei Eleman. Biti Seviyesi Plan ................................................... 156
ekil:4.176. Kubbe Balang Seviyesi Plan ......................................................... 157
ekil: 6.177. Kubbe Plan....................................................................................... 157
ekil:4.178. Kubbe Biti Seviyesi Plan ................................................................. 157
ekil:4.179. mareti sa Bey Camisi Plan .............................................................. 158
ekil:4.180. mareti sa Bey Camisi Kesiti............................................................. 158
ekil:4.182. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan ............................................. 159
ekil:4.183. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ..................................................... 159
ekil:4.185. Kubbe Plan........................................................................................ 160
ekil:4.187.Muradiye Camisi Plan (E.H. Ayverdi)............................................... 162
ekil: 7.188.Muradiye Camisi Kesit (E.H.Ayverdi)............................................... 163
ekil:4.189. Zemin Seviyesi Plan......................................................................... 164
ekil: 8.190.Gei Eleman Balang Seviyesi Plan ............................................. 164
ekil:4.191.Gei Eleman Biti seviyesi Plan....................................................... 164
ekil:4.192. Kasnak Balang Seviyesi Plan ........................................................ 165
ekil:4.193. Kasnak Biti Seviyesi Plan ................................................................ 165
ekil:4.196. Zemin Seviyesi Plan.......................................................................... 167
XXI

ekil:4.208.Kubbe Balang Seviyesi Plan .......................................................... 171
ekil:4.217. Nalbantolu Camisi Plan (E.H.Ayverdi)............................................. 176
ekil:4.218. Nalbantolu Camisi Kesit................................................................... 177
ekil: 9.219.Zemin Seviyesi Plan.......................................................................... 177
ekil: 4.221.Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ..................................................... 177
ekil:4.223. Kubbe Plan........................................................................................ 178
XXII
ekil:4.225. Seluk Hatun Camisi Plan .................................................................. 179

ekil:4.226. Seluk Hatun Camisi Kesit ................................................................ 179
ekil:4.231. Kubbe Plan........................................................................................ 181
ekil:4.233. erafettin Paa Camisi Plan ................................................................ 182
ekil:4.234. erafettin Paa Camisi Kesit ............................................................... 182
ekil:4.235. Zemin Seviyesi Plan ....................................................................... 183
ekil:4.236. Gei Eleman Balang Plan ......................................................... 183
ekil:4.237.Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ................................................... 183
ekil:4.238. Kuak Plan ....................................................................................... 183
ekil:4.239. Kubbe Plan........................................................................................ 184
ekil: 10.241.Veled-i Yani Mescidi Plan (E.H.Ayverdi)...................................... 185
ekil: 4.242. Veled-i Yani Mescidi Kesiti............................................................. 185
ekil:4.246. Kubbe Balang Seviyesi Plan ........................................................ 186
ekil:4.247. Kubbe Plan....................................................................................... 187
ekil:4.248. Kubbe Biti Seviyesi Plan ................................................................ 187
ekil:4.249. Yiit Khne Camisi Plan (E.H.Ayverdi)............................................ 188
ekil:4.250. Yiit Khne Camisi Kesit................................................................... 188
XXIII

ekil:4.254. Kubbe Balang Seviyesi Plan ........................................................ 189
ekil:4.255. Kubbe Plan....................................................................................... 190
ekil:4.257. Zeyniler Camisi Plan .......................................................................... 191
ekil:4.258. Zeyniler Camisi Kesit ........................................................................ 191
ekil: 11.261. Gei Kua Plan .......................................................................... 193
ekil:5.1.Digaron Camisi Mukarnas Bingi (.emeli)........................................... 204
ekil:5.2. Kubbe Eteinin Kalnlatrlarak Biimlenmesi ..................................... 206
ekil: 5.3.st ste ki Sra Prizmatik genli Kuak Uygulamas .......................... 211
ekil: 5.4. Kemalli Aslhanbey Camisi (E.H. Ayverdi) 213
ekil: 5.5. Behram Kale Hdavendigar Camisi (E.H. Ayverdi) .............................. 213
ekil: 5.6. genli Kuakta Kelerin Kademelenerek Kapatlmas. ...................... 214
ekil: 5.7. Pustinpu Baba Zaviyesi (E.H. Ayverdi) ............................................... 215
ekil: 5.8. Gebze Orhan Camisi (E.H. Ayverdi) ..................................................... 216
ekil: 5.9. Kubbenin Eimli atyla Kapatlmas ................................................... 217
ekil: 5.10. Kubbenin Eimli atyla Kapatlmas-anak Mescidi (.A.Kolay) ... 217
ekil: 5.11. Ktahya shak Fakih Camisi (A.Kzltan) 218
ekil: 5.12.Tire Hsamettin Camisi (.A.Kolay)..................................................... 218
XXIV
ekil: 5.13. znik Hac zbek Camisi (E.H. Ayverdi) ............................................ 219
ekil:5.14. znik Yeil Cami (E.H. Ayverdi) .......................................................... 219
ekil: 5.15. Pandantif zerinde Kubbenin Dardan okgen Biimlenii .............. 220
ekil: 5.16. Tire Karahasan Camisi (.A.Kolay) ..................................................... 220
ekil: 5.17. Tire lalal Camisi (.A.Kolay) ......................................................... 221
ekil: 5.18. evre Duvarnn ift Kasnak Gibi Biimlenii .................................... 222
ekil: 5.19.evre Duvarnn Birinci Kademe Biti Plan ........................................ 222
XXV
FOTORAFLAR LSTES
Fotg. 1. Alaaddin Camisi Gei Kua
Fotg. 2. Orhan Camisi Grn
Fotg. 3. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blm Gei Kua
Fotg. 4. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Yan Blmler Gei Eleman
Fotg. 5. Orhan Camisi Giri Blm Gei Eleman
Fotg. 6. Orhan Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
Fotg. 7. Orhan Camisi Yan Eyvanlar Gei Eleman
Fotg. 8. Orhan Camisi Mescit Blm Gei Kua
Fotg. 9. Hdavendigar Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
Fotg. 10. Hdavendigar Camisi st Kat Revak Yan Kubbeler Gei Eleman
Fotg. 11. Kavakl Camisi Gei Kua
Fotg. 12. Kavakl Camisi Grn
Fotg. 13. Demirta Paa Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
Fotg. 14. Ulucami Grn
Fotg. 15.Ulucami Gei Eleman
Fotg. 16. Yldrm Camisi Grn
Fotg. 17. Yldrm Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blm Gei Eleman
Fotg. 18. Yldrm Camisi Kubbeli Sofa Gei Kua
Fotg. 19.Yldrm Camisi Yan Eyvanlar Gei Eleman
Fotg. 20. Yldrm Camisi Mescit Blm Gei Kua
Fotg. 21. eker Hoca Mescidi Gei Eleman
Fotg. 22.Yeil Cami Kubbeli Sofa Gei Kua
Fotg. 23.Yeil Cami Yan Eyvanlar Gei Eleman
XXVI
Fotg. 24.Yeil Cami Tabhane Blmleri Gei Kua

Fotg. 25.Yeil Cami Mescit Blm Gei Kua
Fotg. 26. Hoca Ali Camisi Gei Kua
Fotg. 27. Hoca Ali Camisi Grn
Fotg. 28. Aynal-Hoca Tayip- Camisi Giri Kubbesi Gei Kua
Fotg. 29. Aynal-Hoca Tayip- Camisi Mescit Blm Kubbesi Gei Kua
Fotg. 30. mareti sa Bey Mescidi Gei Kua
Fotg. 31. Muradiye Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blm
Fotg. 32. Muradiye Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blmler
Fotg. 33. Muradiye Camisi Yan Eyvanlar Gei Eleman
Fotg. 35. Muradiye Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
Fotg. 36. Muradiye Camisi Mescit Blm Gei Eleman
Fotg. 37. Muradiye Camisi Mescit Blm Kubbesi
Fotg. 38. Nalbantolu Camisi Gei Kua
Fotg. 39. Seluk Hatun Mescidi Gei Kua
Fotg. 40. erafettin Paa Mescidi Gei Kua
Fotg. 41. Veled-i Yani Mescidi Gei Kua
Fotg. 42. Yiit Khne Camisi Son Cemaat yeri Mukarnasl Kubbesi
Fotg. 43. Yiit Khne Camisi Gei Kua
Fotg. 44. Zeyniler Camisi Gei Kua
Fotg. 45. Zeyniler Camisi Grn
1.GR
1.1.KONUNUN TANIMI VE AMACI
Bu yksek lisans tezinin konusu, 14-15 yy. Bursa cami ve mescitlerinde kubbeye gei
elemanlarn iermektedir.
Kubbe ile rtl mekanlarn kbik altyapyla kubbe balantsn salayan en nemli
eler gei elemanlardr. Tezde hem ibadet mekanlarnn hem de son cemaat
yerlerinin st rt birimi olan kubbelere gei elemanlar incelenecektir. Arlkl olarak
hangi gei elemanlarnn kullanld belirlenecek, kubbe genilikleri, tayclar
bakmndan tercih edilen bir gei elemannn olup olmad aratrlacaktr. Ayrca
Erken Osmanl dnemi yaplarnn ounda, duvar rgsnde karlatmz ve almak
olarak adlandrlan Bizansl geleneklerin gei elemanlar iin de sz konusu olup
olmad sorgulanacaktr.
1.2.KONUNUN SINIRLANDIRILMASI
Aratrmamzn kapsam, daha kesin verilere ulalmas amacyla dnem, blge ve yap
tr erevesinde snrlandrlmtr.
Aratrmamz zaman olarak Erken Osmanl Dnemi (1300-1453) yaplaryla snrl
tutulmutur. Bu dnemde Osmanl Devleti Bat Anadoluda ilk mimari eserlerini
vermeye balamtr.
almamzn corafi snrlarn Bursa ehrinin merkezi oluturmaktadr. Erken Osmanl
Dneminde Bursada medrese, cami, mescit, han, hamam, trbe gibi eitli yap tipleri
ortaya kmtr. 1300-1453 yllar arasnda Osmanllar tarafndan Bursada ina edilen
btn kubbeli yaplarn incelenmesi dnlm, fakat tespit edilen yaplarn ve bu
yaplara ait kubbeli mekanlarn okluu nedeniyle yap tipi olarak snrlandrlm ve
belirli sayda tutulmutur. Bu erevede almamzda cami ve mescitler ele alnacaktr.
1.3.YNTEM
almamzn kapsam belirlendikten sonra, ncelikle Osmanl mimarl ile ilgili
yaynlar taranmtr. lgili dnemde Osmanllar ve ada beylikler tarafndan yaplan
yaplar incelenmitir.
Ayrca eitli kaynaklardan Erken Osmanl Dneminde ina edilmi dier yap
trlerinde kullanlan gei elemanlar ve listemize almadmz cami ve mescitler de
taranmtr. Bu yaplarn gei elemanlaryla listemize aldmz yaplarn gei
elemanlar arasnda mukayeseler yaplmtr. stanbulun fethinden nce ve sonra Bursa
ve stanbulda ina edilmi olan yaplarn gei elemanlar aratrlmtr.
Btn gei elemanlar iin ayn llerde kare bir zemin plan belirlenmi; zemin
seviyesi, gei eleman balang seviyesi, biti seviyesi, kubbe balang seviyesi, biti
seviyesi ve at planlar izilmitir. Bunlarn yannda gei elemanlarnn kbik gvde
ve kubbe arasndaki konumunu gsteren persfektifler ve detaylar verilmitir.
Katalogumuz iin be tanesi zaviyeli, bir tanesi iki mekanl, on bir tanesi de tek mekanl
olmak zere toplam on dokuz adet yap belirlenmitir. Yaplar katalog blmnde
kronolojik sralamaya gre ele alnmtr. Belirlediimiz on dokuz adet yap, Bursaya
gidilip yerinde kontrol edilmi ve fotoraflanmtr. Ele aldmz yaplardan plan ve
kesitleri mevcut olanlar E.H.Ayverdinin Osmanl Mimarisi 1. ve 2. ciltlerinden elde
edilmi; olmayanlarn ls yerinde alnarak izilmi ve almamzda kullanlmtr.
Ayrca yaplarn lleri dikkate alnarak btn kubbeli mekanlarn zemin plan, gei
eleman balang seviyesi plan, gei eleman biti seviyesi plan, kubbe balang
seviyesi plan, kubbe biti seviyesi plan (at plan) izilmi, karlatrma yaplmtr.
Kubbe ve gei elemanlarnn yapmyla ilgili olarak kaynaklardaki teorik bilgilerin yan
sra, Vakflar Genel Mdrlndeki teknik elemanlar ve baz retim yeleriyle gr
alveriinde bulunulmutur.
1.4. KONUYLA LGL KAYNAKLAR

Tez almamz iin yaplan kaynak toplama almalar srasnda yararlanlan yaynlar
ana grupta toplanmtr. Bunlar dnda yararlanlan kaynaklar da ayrca belirtilmitir.
1.4.1. Gei eleriyle lgili (Tromp, Pandantif, gen Elemanlar) Kaynaklar;

Kubbeye gei elemanlar zerine yaplan ve hala nemini koruyan alma Rosintalin
kitabdr. Aratrmac mimarlk tarihi iinde kubbeye gei elemanlarnn tarihsel
geliimini incelemektedir. Kitapta, Osmanl Mimarlna ait gei eleman kullanmyla
ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadr.1
. A. Kolayn Bat Anadolu 14. Yzyl Beylikler Mimarisinde Yapm Teknikleri, 2
balkl yayn, Bat Anadoluda Osmanl Beylii ile ada beyliklerde kullanlan gei
elemanlar ve ina teknikleriyle ilgili bilgi verir. Ayrca kitapta yrede Trk ncesi
yaplarda kullanlan gei elemanlar ve yapm tekniklerine de deinilmitir. Doan
Kubann Mimarlk Kavramlar3 isimli kitabndan genel anlamda gei elemanlarnn
yapm teknikleri hakknda bilgi edinilmitir.
Ayrca gei elemanlaryla ilgili bugne kadar adet akademik alma yaplmtr.
Bunlardan ilki, Afife Baturun 1980 ylnda hazrlam olduu ve yaynlanmam
Osmanl Camilerinde Erisel rtler ve Gei eleri4 balkl doentlik
almasdr. almada A. Batur, Osmanl mimarlnda erisel rt ve kubbeye gei
elemanlarn inceler. Gei elemanlarn strktrel adan ele alp tantr. Konu erken
dnem ve klasik dnemdeki Osmanl yaplarn iine alr. Bizim almamzda
incelediimiz, yedi adet yapy5 da tezin iinde bulmak mmkndr. kinci akademik
alma ise Tarkan Okuolunun Anadolu Seluklu Mescitlerinde Kubbeye Gei
Alannn Deerlendirilmesi6 balkl yksek lisans tezidir. Tezde Konya ve
Akehirdeki Seluklu mescitlerinin gei elemanlar zerinde durulmu ve gei
elemanlar hakknda bilgi verilmitir. Ancak strktrel deerlendirme yaplmamtr.
1
Rosintal, J., Pendantifs, Trompes et Stalactites, Paris, 1928

Aktu Kolay, ., Bat Anadolu 14. Yzyl Beylikler Mimarisinde Yapm Teknikleri, stanbul, 1999
3
Kuban, D.,Mimarlk Kavramlar, stanbul, 1989
4
Batur, A. Osmanl Camilerinde Erisel rtler ve Gei eleri (Baslmam Doentlik Tezi), T,
stanbul, 1980
5
Alaaddin Camisi, Orhan Camisi, Hdavendigar Camisi, Yldrm Camisi Yeil Cami, Muradiye Camisi,
Yiit Khne Camisi, Veled-i Yani Camisi.
6
Okuolu, T., Anadolu Seluklu Mescitlerinde rtye Gei Alannn Deerlendirilmesi (Yksek
Lisans Tezi), st. nv., stanbul, 1995
2
Yaplan almalarn ncs ise zand Gnlaln Erken Osmanl Dneminde na

Edilen ok levli Camilerde Kubbeye Gei Elemanlar7 balkl doktora tezidir.
Tezde mimarlk tarihi boyunca kullanlm olan gei elemanlarna nemli bir yer
verilmitir. Ancak gei elemanlarnn yapm teknikleri konusunda yeterli veriler
bulunmamaktadr. almada konuyla ilgili Erken Osmanl Dneminde Anadolunun
eitli yerlerinde ina edilen zaviyeli yaplarn gei elemanlar da incelenmitir. Gei
elemanlar daha ok grsel adan ele alnm, strktrel deerlendirilmesi yetersiz
kalmtr. Konuyla ilgili incelenen yaplarn kubbeli mekanlarn gei elemanlarn da
iine alan plan izimleri yaplm, ancak izimler yzeysel kalmtr. almada
konumuz dahilinde incelediimiz be adet zaviyeli cami8bulunmaktadr.
Anadoluda kullanlan rt sistemleriyle ilgili yaynlar da almamzda yararlanlan
kaynaklar arasnda nemli yer tutar. Bunlardan O. C. Tuncerin Anadolu Seluklu
Yaplarnda Aklklarn rtlmesi ve Sorunlar9 balkl makalesi ile Nermin
amann Anadolu Seluklu Dnemi Yaplarnda rt Sistemi10 balkl yksek lisans
tezi konumuz bakmndan nemlidirler.
1.4.2. Osmanl Mimarlk Tarihiyle ilgili kaynaklar

Osmanl mimarisini ele alan kaynaklarn banda E. Hakk Ayverdinin Osmanl
Mimarisinin lk Devri11 ve Osmanl Mimarisinde elebi Mehmet ve II. Sultan Murad
Devri12 balkl kitaplarla, Doan Kubann Osmanl Mimarisi13 kitaplarndan
yararlanlmtr. E.H. Ayverdinin kitaplarnda dnemle ilgili birok yapnn tasviri,
detayl izimleri, lleri ve geirmi olduklar onarmlarla ilgili bilgiler yer almaktadr.
Bu kaynak eserlerin tamamnda yaplarn mimari planlar verilmi, tanmlar yaplmtr.
Kubbeye gei elemanlar hakknda detayl bilgi verilmemitir.
7
Gnlal, ., Erken Osmanl Dneminde na Edilen ok levli Camilerde Kubbeye Gei

Elemanlar (Doktora Tezi),Ankara, 1997
8
Orhan Camisi, Hdavendigar Camisi, Yeil Cami, Yldrm Camisi, Muradiye Camisi.
9
Tuncer, O.C., Anadolu Seluklu Yaplarnda Aklklarn rtlmesi ve Sorunlar,Bedrettin Cmerte
Armaan, Hacettepe nv. Sosyal ve dari Bilimler Fak. Beeri Bilimler Dergisi zel Say, Ankara,
1980, s.341-361
10
aman, N., Anadolu Seluklu Dnemi yaplarnda rt Sistemi, (Hacettepe nv. Sosyal Bilimler
Ens. Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1985
11
Ayverdi, E.H. Osmanl Mimarisinin ilk Devri Erturul, Osman, Orhan Gaziler, Hdavendigar ve
Yldrm Beyazt 630-805 (1230-1402), stanbul, 1966
12
Ayverdi, E.H. Osmanl Mimarisinde elebi Mehmed ve II. Sultan Murad Devri, 806-855 (14031451), stanbul, 1972
13
Kuban, O., Osmanl Mimarisi, stanbul, 2007
1.4.3. Osmanl ve Bizans Mimari likileriyle lgili Kaynaklar

Konuyla ilgili bata A. Baturun Osmanl Camilerinde Almak Duvar zerine14
balkl makalesi gelir. Dnem ve blgenin sosyal yaps ve nfusunun doru
deerlendirilmesi asndan en nemli kaynaklar ise Nevra Necipolunun Trklerin ve
Bizansllarn Anadoluda Birliktelikleri (11. ve 12.Yzyllar)15 ve I.B. Steinherin, ,
Bitinyada Gayrimslim Nfus (14. Yzyln ikinci Yars-15. Yzyln lk Yars)16
balkl
makaleleri
ile
Robert
Ousterhoutun
Ethncdentty
And
Cultural
17
Appropraton In Early Ottoman Archtecture balkl almas nemlidir. Bunlardan

baka .H. Uzunarlnn XIV. Yzyl Bandan XV. Yzyl Ortalarna Kadar
Osmanl-Bizans Mnasebetleri18 balkl almasyla, Ahmet Erzenin Osmanl
Mimarisinde Cephe Biim Dzenleri ve Bizans Etkileiminin Nitelii19 balkl
doktora tezinden yararlanlmtr.
Anadoluda ve stanbulda Bizans dnemine ait yaplar hakknda Semavi Eyicenin
Son Dnem Bizans Mimarisi20 ve C. Mangonun Bizans Mimarisi21 isimli
kitabndan yararlanlmtr.
almamzda yukarda saylanlardan baka, Osmanl Tarihini konu alan yaynlar
taranmtr. Bunlardan en nemlileri, .H. Uzunarlnn Osmanl Tarihi, 22 Halil
nalckn Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi23 ve Ylmaz
ztunann Byk Osmanl Tarihi 24balkl yaynndan yaralanlmtr.
Erken Dnem sonras ina edilen yaplarda kullanlan gei elemanlaryla karlatrma
yapmak iin de Mimar Sinan dnemi yaplarnda kullanlan gei elemanlar
14
Batur, A., Erken Osmanl Yapklarnda Almak Duvar zerine, Anadolu Sanat Aratrmalar 2,
stanbul, 1970, s.135-227
15
Necipolu, N., Trklerin ve Bizansllarn Anadoluda Birliktelikleri, (11. ve 12. yzyllar), Cogito,
S.29, stanbul, 2001, s. 74-91
16
Steinher, I.B., Bitinyada Gayrimslim Nfus (14. Yzyln kinci Yars-15. Yzyln lk
Yars)Osmanl Beylii(1300-1389), stanbul, 2000, s.8-23
17
Ousterhout, R., Etncdentty and Cultural Appropraton n Early Ottoman Archtecture, Muqarnas,
S.12, Leiden, 1995, s.48-59
18
Uzunarl, .H., XIV. Yzyl Bandan XV. Yzyl Ortalarna Kadar Osmanl-Bizans
Mnasebetleri,Osmanl Tarihi, C.1, TTK, Ankara, 1995, s.129-153
19
Erzen, A., Osmanl Mimarisinde Cephe Biim Dzenleri Ve Bizans Etkileiminin Nitelii, (T
Mimarlk Fakltesi Doktora Tezi), stanbul, 1986
20
Eyice, S., Son Devir Bizans Mimarisi, stanbul, 1980
21
Mango, C., Bizans Mimarisi, Ankara, 2006
22
Uzunarl, .H., Osmanl Tarihi, C.1, TTK, Ankara, 1995
23
nalck, H., Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), C.1, stanbul,
2001
24
ztuna, Y. Byk Osmanl Tarihi, C.1, stanbul, 1994
incelenmi, bunun iin de Doan Kubann Sinann Sanat ve Selimiye25 balkl

kitabndan yararlanlmtr. Kitapta Mimar Sinann nemli yaplarnn detayl
anlatmlarna ve izimlerine yer verilmitir.
Yukarda ad geen kaynaklarn yan sra konuyla ilgili baka kaynaklar26 da taranm
ve almamzda yararlanlmtr.
25
Kuban, D., Sinann Sanat ve Selimiye, stanbul, 1998

Bu yaynlardan bazlar iin bkz. Uluengin, F., Uluengin, B., Uluengin, M.B., Gei Elemanlar,
Osmanl Ant Mimarisinde Klasik Yap Detaylar, YEM Yaynlar, stanbul, 2001;Yetkin, S.K., slam
Mimarisi, Ankara, 1959;Arel, A., Mentee Beylii Devrinde Pein ehri, Anadolu Sanat
Aratrmalar I, stanbul, 1968; Yeniehirliolu, F., Tuzlada Hdavendigar Camii, Rlve ve
Restorasyon Dergisi, Ankara, 1987;nsal, B., Mimari Tarihi, stanbul, 1973; Aslanapa, O., Trk
Sanat, stanbul, 1984; emeli,.,Orta Asya Ve Karahanl Dnemi Mimarisi, stanbul, 2007; Eyice,
S., Karaman-Karada Binbir Kilise,stanbul, 1971
26
BLM II
2. ERKEN OSMANLI DNEM
2.1. ERKEN DNEM OSMANLI TARH
Anadolu Seluklu Devletinin hakimiyetinin zayflamasyla bamszln elde eden
Trkmen Beylikleri merkezle olan ilikilerini keserek kendi bamszlklarn ilan
etmilerdir. Kurulan her beylik kendisini kantlama isteiyle hareket etmi ve bu
dnceyle topraklarn geniletmeye almtr. Yerletikleri kuzey-bat snr
blgesinin Trk-Bizans snrnn nemli bir blmn oluturmas nedeniyle dier
beylikler arasndaki nemi artan Osmanl bu dnemde politik bir g olarak ortaya
km ve Erturul Gazinin olu Osman Gazi bu devletin kurucusu olmutur.
Osman Gazi zamannda (1281-1326) devletin belli bal ehirleri St ve
Eskiehirdi. 27 Ayrca Karacahisar (1288), negl, Bilecik ve Yeniehir de ele
geirilmitir. 1302deki Koyunhisar Savandan sonra Osman Gazi Bizans stanbula
kadar ekilmeye zorlamtr.28 lmnden sonra olu Orhan Gazi (1324-1362)
komutasnda Bizansn byk yerleim yerleri ele geirilmi ve Bursa 1326da alnp
bakent yaplmtr. 29 Ardndan 1331de znik, 1337de de zmit alnmtr.30 Orhan
Gazinin lmnden sonra yerine geen olu Murat Hdavendigar zamannda (13621389)31 Osmanl glenmi ve Bizans emirleri Osmanl tebas haline gelmitir.32
Bursa, znik ve zmitin ele geirilmesinden sonra Trakyaya almak iin Karesi
Beyliinden baz topraklar alnmtr. Bylece denize ulamlar ve Karesi Beylii
donanmasndan yararlanarak Geliboluyu fethetmilerdir. Ayn tarihlerde Balkanlarda
Bulgarlarla Arnavutlar arasnda yaanan karkl frsat bilen Osmanllar, bu blgedeki
27
ztuna, Y., a.g.e., s.38,41

Uzunarl, .H., a.g.e., s.109
29
nalck, H., a.g.e., s.19
30
ztuna, Y., a.g.e., s. 47, 50
31
32
Ousterhout, R., a.g.m., s.53
28
fetih hareketlerini kolaylkla gerekletirmiler, Edirne (1363), orlu, Kean, Dimetoka,

Babaeski, Lleburgaz, Edirne ve Gmlcine ele geirilmitir. 33
Edirnenin fethedilmesinden sonra inaatna balanan Edirne Saraynn 1366 ylnda
bitmesi zerine, bakent Edirneye tanmtr.34 Edirnenin bakent olmas Bursay
ikinci plana drmtr.
1389 ylnda 1. Muratn lmyle yerine geen olu Yldrm Beyazt zamannda ilk i
olarak Bosna fethedilmitir. 1390 ylnda Saruhan, Aydn, Germiyan ve Mentee
Beylikleri ve daha sonra da Hamitolu Beyliinin Antalya blm ele geirilmitir.35
Yldrm Beyazt zamannda (1389-1402)36, 1391 ylnda stanbul ilk defa olarak
kuatlm fakat baarl olunamamtr. 1392 ylnda Candaroullar Beylii Osmanl
egemenliine alnmtr. 1393 ylnda Bulgar topraklar Osmanl toprana katlmtr,
1394te Selanikin ilk fethi tamamlanm, 1395 ylnda da stanbul ikinci kez
kuatlmtr37. 1396 ylnda Hal Ordusuyla Nibolu Sava gereklemi ve Osmanl
bu savata galip gelmitir. 38 Zaferden sonra Gzelhisar denilen yerde Anadolu
Hisarn ina ettiren Beyazt, stanbulu nc kez kuatmtr. Ancak imparatorla bar
imzalayp kuatmay kaldrmtr.39
1400 ylnda stanbulu drdnc kez kuatan Yldrm Beyazt, Timurun Sivas igal
etmesi zerine kuatmay kaldrarak, 40 Timurla savamak zere Anadoluya gemi,
ancak 1402 ylnda Ankara yaknlarnda yapt sava sonrasnda esir dmtr.41
1402-1413 yllar aras, Osmanl tarihinde Fetret Devri olarak anlmaktadr. Bu
dnemde Yldrm Beyaztn drt olu arasnda sren taht kavgalar sonrasnda 1413
ylnda elebi Mehmet taht ele geirmitir. 42 elebi Mehmet 1421 ylna kadar tahtta
kalm, Samsun (1419) ve zmir alnm, Ege sahilleri elde edilmi ve baz Ege Adalar
hakimiyet altna alnmtr.43
33
Uzunarl, .H., a.g.e., s.157-177

Danimend, .H., zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi,stanbul, 1971, s.49
35
Uzunarl, .H., a.g.e., s.260-268
36
nalck, H., a.g.e., s. 48
37
Uzunarl, .H., a.g.e., s.269-274
38
39
Uzunarl, .H., a.g.e., s.291-292
40
ztuna, Y., a.g.e., s.126
41
42
ztuna, Y.,a.g.e.., s.137-150
43
34
elebi Mehmetin lmnden sonra byk olu 2. Murat Amasyadan gelerek tahta
gemitir. 1430 ylnda Selanik, 1431 ylnda Yanya alnmtr. 1437 ylnda
Macaristana sefer dzenlemi, 1439da Semendireyi igal etmi
44
ve Rumelide
istikrar salamtr.
Macarlarla Segedin Barnn imzalanmasndan sonra, 2. Murat tahttan ekilip yerine
henz ocuk olan olu Sultan 2. Mehmeti geirip (1444), kendisi Manisaya ekilir.
Macarlar bu durumu frsat bilip, Segedin Barn bozarlar ve Osmanlya sava aarlar.
2. Murat bunun zerine ikinci kez tahta kar ve 1446 ylnda Varnay ele geirir.45
2. Murat zamannda Anadolunun birliini salamak amacyla Bat Anadolu
Beyliklerine son verilmitir.46
Bylece snrlar genileyen Osmanl Beylii iinde yeni kentler olumutur. na edilen
klliyelerin etrafnda oluan mahalleler ehirlerin gelimesini salarken, ayrca
mahallelerde ina edilen ortak kullanm yaplarnda da art olmutur. Bu da kentlerde
nfus artnn gerekletiini gstermektedir.47
2. Muratn lm zerine yerine olu 2. Mehmet 1451de ikinci kez sultan olur. daresi
zamannda (1451-1481),48 1453 ylnda stanbulu fethedip Bizans mparatorluuna
son vermitir. 49 Bylece kk bir beylik olarak Stte kurulan Osmanl Devleti bir
imparatorluk olarak tarih sahnesindeki yerini almtr.
2.2. ERKEN OSMANLI DNEMNDE BURSA

Bursa, Osmanllar tarafndan (1326) fethedildiinde yaklak olarak 1500 yl nce
kurulmu bir kent idi. lk olarak tarih sahnesine bir Bitinya kenti olarak kar. Kurucusu
Kral Prusiastr. znikin Hristiyanln Anadoluda yaylmaya balamasndan itibaren
daima nemli bir dini merkez olmas, Bursa ve evresinin nemini artrmtr. Dou
Romann 1453teki yklna kadar da hi nemini yitirmemitir. Dou ve Bat
arasndaki ticaret yollarnn bu blgeden gemesi yannda, blgede bulunan kaplcalar
44
Uzunarl, .H., a.g.e.,s.398

Uzunarl, .H., a.g.e.,s.430-435
46
Uzunarl, .H., a.g.e.,s.399-401
47
Yeniehirliolu, F., XIV-XV. YY. Mimari rneklere Gre Bursa Kentinin Sosyal, Ekonomik ve
Kltrel Geliimi,IX. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1989, TTK Yaynlar, s.1347
48
49
Uzunarl, .H., a.g.e., s.490
45
10
daha da nem kazanm ve bu nedenle de Uludan eitli yerlerine manastrlar

kurulmutur.50 Bunlarn yannda bata znik olmak zere ok sayda kilisenin
yapldn kaynaklardan renmekteyiz.51
Bursa, 1326daki fetihten, Edirnenin bakent oluuna kadar 42 yl sreyle Osmanlya
bakentlik yapmtr. Bat Anadolunun egemenlik altna alnmasyla tekrar odak haline
gelmi; 14. yzyln sonunda Balat, Ayasuluk ve Antalya gibi limanlar ele geirilerek,
bunlar Bursaya balayan bir yol ebekesi kurulmutur.52
Kentsel dzenin kurulduu, biimlendii bir Osmanl kenti olarak belirginleen Bursa,
politik bakent olmasa bile, Osmanlnn zellikle uluslar aras ticaret ve retim
boyutlarnda ipek bakenti ve Anadolunun da kltr bakentidir. 53
Bu dnem Bursas d dnya ile kltrel ve ekonomik balants olan bir kentti. Bursa
bir yandan Tokat zerinden Tebrize alm, Konya zerinden de am-Halep kltr ve
ticaret blgesiyle de iliki iinde olmutur.54
lk Osmanl kenti diyebileceimiz Bursada gnmze ulaan yaplar gz nne
alndnda Bizans Dnemine ait Kaleiinin Osmanllar tarafndan ilk yerleim yeri
olarak kullanld grlmektedir.55
Osmanllarn on iki yllk bir ablukadan sonra, bar bir biimde teslim aldklar ehir,
kale iinde olduka kk bir yerlemedir. 56 Fetihten hemen sonra hisarn kuzeydou
kesinde bulunan Haghia Elias Manastrnn bir binas Cuma namaz klnabilmesi
iin camiye dntrlm, baka bir binas da medrese yaplmtr.57
Orhan Gazi 1340larda, Hisarn dousundaki At Pazar denilen bo alana birka
yapdan oluan maretini ve Bey Hann yaptrr.58 Osmanl Bursasnn yapsal
erevesini Orhan Gaziyi izleyen drt sultan yaptrdklar klliyelerle izmilerdir. 59 1.
Murat (1365-1366), 1.Beyazt (1400), 1.Mehmet (1420) ve 2.Murat (1440) kendi
50
Yenal, E., Osmanl Bakenti, Osmanl Kenti Bursa, Bir Masald Bursa, stanbul, 1996, s.15
Eyice, S., znikte Bir Bizans Kilisesi, Belleten, C.XIII, S.49, Ankara, 1949; Erzen, A., a.g.t., s.16
52
nalck, H., a.g.e., s.269-276
53
54
Ouzolu, Y., Osmanl Dneminde Bursa, Bursa, Kltr Bakanl Yaynlar,Ankara, 1996, s.42
55
Yeniehirliolu, F., a.g.m., s.1346
56
Yenal, E., a.g.e., s.24
57
Mehmed Neri, Kitab- Cihan- Nma, Neri Tarihi, (ev. F.R. Unat-M.a. Kymen) I., Ankara,
1987, TTK Yaynlar, s.89
58
Mehmed Neri, a.g.e., s.92
59
Yenal, E., a.g.e., s.,27
51
11
klliyelerini yaptrmlardr. elebi Mehmet zamannda, 1419da ina edilen klliye

evresindeki mahalleye adn vermitir. 2. Murat tarafndan 1426 ylnda yaptrlan
klliye ise Muradiye Mahallesinin olumasn salamtr.60 Ayrca 1. Beyazt ve 1.
Mehmetin, Orhan Gazinin klliyesinin yanna yaptrdklar hanlarla 1. Beyaztn
yaptrd Ulucami, kent merkezinin olumasna katk salamtr.61
Sultanlardan baka hanedan yelerinin, st dzey yneticilerin yaptrdklar klliyeler
mahalle merkezlerinin olumasn salamtr.62na edilen klliyelerin etrafnda oluan
mahalleler ehrin gelimesini salarken, ayrca mahallelerde ina edilen ortak kullanm
yaplarnda da art olmutur.63 Bylece Bursa 15. yy. ortalarnda Osmanllarn en
byk ticaret merkezi haline gelmitir.64
Kentte Hoca ad verilen byk tccarlarn (eker Hoca, Hoca Ali), deiik meslek
sahiplerinin (Nalbantolu, Ekmeki Hamza, Kasap Hseyin), esnaf loncalarnn st
dzey yneticilerinin (Yiit Khne, Yiit Cedid) kendi adlarna yaptrdklar mescitlerin
bulunduu mahalleler bu isimlerle anlmlardr. Ayrca, kentsel gelerin ve kentsel
etkinliklerin (Tuz Pazar, At Pazar, Tavuk Pazar), kentsel retimin younlat kent
kesimleri, deiik dnemlerde lkenin deiik blgelerinden gelenlerin yerletikleri
blgeler (Veled-i Konyal, Sivasi)65 ve etnik gler nedeniyle yerleenlerin bulunduu
blgeler(Bulgarl, tatarlar)66 mahalle adlarnn verilmesinde etkili olmulardr.67
Ayrca, XV. yzylda kle ve cariyelerin de Bursada byk oranda yer aldklar,
bunlarn %90nn dinlerini deitirip Mslman olduklar ve 1492 tarihli belgelerde
zgrlklerine kavuan Azadllarn kent nfusunun % 15ini oluturduu grlyor. 68
Bursa deiik yapdaki yerleik nfusuyla ve ticaret amacyla gelen deiik uluslardan
konuklar ile Erken Osmanl Dneminde kozmopolit nitelii ile belirginleen bir kent
grnm kazanmtr.
60
Yeniehirliolu, F., a.g.m., s.1347

Yenal, E., a.g.e., s.,27
62
63
Yeniehirliolu, F., a.g.m, s.1347
64
65
Fetihten sonra Kayseri, Konya, Nide, Aydn, Karaman, Sivas vb. gibi Anadolunun deiik
yrelerinden gelen Mslman halk Bursaya yerlemitir. Bkz. Evliya elebi (Dervi Muhammed Zlli),
Seyahatname Cilt I-II, dal Yayn, stanbul, 1976, s.366
66
Osmanl ncesi Bursada bulunmayan Ermenilerin 1. Beyazt zamannda, Karadeniz yresinden gelen
Rumlarn 1. Mehmet zamannda, ipek ticareti yapan Trk kkenli ran-Azerbaycanlllarn 15. ve 16.
yy.da Bursaya yerletirildikleri sanlyor. Yenal, E., a.g.e., s. 32
67
68
Yenal, E., a.g.e, s. 32
61
12
2.3.OSMANLI-BZANS LKLERNN MMARYE YANSIMASI

Bursann da iinde bulunduu Bitinyann fethi gazilere byk kolaylk salam ve
yeni i alanlar amtr. Karaman, Orta ve Dou Anadoludaki politik dengesizlik ve
kararszln da etkisiyle bu blgelerin halk g ederek Osmanl Beylii snrlar iine
yerlemi ve Doudan gelen Trkmenlerle nfusu srekli artmtr.69 Bu nfusun
Bizans kentlerinin Trklemesi, yeni kentlerin kurulmas ve gebelerin kentli olmasna
byk katks olmutur.
Kurulu dneminde, Yeniehir dnda Osmanl ehirlerinin neredeyse tamam (Bursa,
Orhaneli, znik, Mudanya, Gemlik) Bizanstan devralnmt. znik bata olmak zere
fethedilen yerlerdeki Hristiyan halkn evlerinde kaldklar belirtilmitir. Hatta baka
yerlerdeki gayrimslimlerin bile Orhan Gazi ve 1. Murat tarafndan Bursaya
yerletirildii bilinmektedir.70
14. yzyl Bitinyas hakknda bilgi vermesi asndan rene-Beldceanu-Stenherrin
yapt alma olduka nemlidir. Vakfiyeler, tapu tahrir defterleri gibi orijinal
kaynaklar ve dier ariv kaynaklarndan hareketle hazrlad almada, 14-15. yzyl
Bitinyasnda mslim ve gayrimslimlerin bir arada yaadklarn ve gayrimslimlerin
ounun Trk isimler aldn, hatta bazlarnn yalnzca Trk dervilerine verilen
abdal, avdal gibi isimlerle anldn sylemitir.71
Etkileimin mimari alandaki nitelii bakmndan cevaplanmas gereken sorulardan biri
de Osmanllar Bitinyaya geldiinde mevcut Bizans yaplarnn durumudur. Bursa ve
evresindeki (zellikle znik) Bizans yaplar aratrlm fakat gnmze rts salam
bir rnein ulamad grlmtr.72 Osmanl blgeye geldiinde bu yaplarn ne
69
Kaplanolu, Bursann ilk devir ulemasnn hemen tmnn Trkistan-Horasanl olmas nedeniyle,
Osmanl Devletinin kurulu dneminde Bursa ve civarndaki fethedilen kentlere gebelerin deil de
daha ok Horasanl Ouz kentlerinden gp gelen ehirli Trk unsurlarn yerletiini sylemitir. Ayrca
Tebrizli sanatkarlarn da Bursaya geldiklerini ifade etmitir. Bkz. Kaplanolu, R., Payitaht Bursada
Gayrimslimler, Payitaht Bursada Kltr ve Sanat, (Sempozyum Kitab), Bursa, 2006, s.163
70
1334 ylnda, Bursada esir den Selanikli Rahip Palamasn, Bursann dmesinden sekiz yl sonra
rastlad dindalarndan oluan cemaatin varl, Bursada yerli Rumlarn kaldnn kesin olarak
delilidir. Bkz. Kaplanolu, R., a.g.m., s.164
71
Steinher, I.B., a.g.m., s.15
72
znik- Hg. Sophia (Orhan Camisi): yapnn ina tarihi olarak 11.yy esas alnmaktadr. 5-6 yy. 1065
sonras, 1330 sonrasnda orta nefte yaplan deiiklikle ayr dneme tarihlendirilmektedir. Bazilikal
planl olan yap, rts dnda ayaktadr. Bkz. Erzen, A., a.g.t., s.16
znik-Koimesis Kilisesi: Yap 9.yzyla ait kubbeli bir bazilikadr. Temel dzeyine kadar yklmtr.
O. Wolf 1898, T. Schmit 1912 ylnda kiliseyi gezmi ve aratrmaclar bunlarn verdii bilgi, fotoraf ve
izimlerden faydalanmlardr. Tarihlendirme de bu verilere gre yaplmtr. Bkz. Erzen, A., a.g.t., s.16
13
durumda olduuyla ilgili de bilgi bulunmamaktadr. Bu nedenle erken dnem

yaplarnda rt ve gei elemanlarnn yapmnda Bizans yaplarndan ne kadar
etkilenildii hakknda bir yorum yapmak zordur.
Kaplanoluna gre Bursada ina edilen yaplarda Horasanl ustalarn73 yannda
gayrimslim ustalarn da byk etkisi olmutur. nce Bizansl iveren iin alm
olan ustann, daha sonra Osmanl ivereni iin almay srdrdn ve zellikle
antsal yaplarn cephe sslemelerine bakldnda Anadolu Seluklu yaplarna deil,
Bitinya ve Bat Anadoludaki Ge Dnem Bizans yaplarna benzediklerini belirtir.74
R. Ousterhout da Bursadaki Orhan Camisi (1334) ve Zeytinbada bulunan
Pantobasilissa Kilisesinin duvar yapm teknikleri arasndaki benzerlikten hareketle,
Osmanlnn ilk yaplarnda Bizansl ustalarn etkisinin olduunu sylemitir.
Aratrmac, Bursann ilk camilerinin mimarisinin Anadolu Seluklu mimarisinden
esinlendiini, ancak dz tula ve ta duvarclnn Seluklu uygulamalarn takip
etmediini ve Seluklularn tulay cami inasnda ok kullanmadklarn sylemitir. 75
Ancak A. Batur, Osmanl ve Bizans rg teknikleri arasnda farkllklar olduunu ve
Osmanlnn bu teknie kendi yorumunu kattn ifade etmektedir.76 Ayverdi ise Orhan
Camisindeki tula-ta almakln Bizansl kaynaklara balayan yazarlara kar,
tula/ta almaklnn Bizansla ilgisi olmadn sylemi, yapda moloz ta
kullanldn ve tulann ancak bu malzemenin kusurunu rtmek iin aralarna
znik-Kilise: 11-13 yzyllar arasnda tarihlendirilen yap, kaz sonucunda temel dzeyinde ortaya
karlmtr. Kare iinde ha planldr. Yapnn beden duvarlar tmyle yklmtr. Bkz. Erzen, A.,
a.g.t., s.16
Gebze (Libyssa): Dil skelesinin kuzey-dousunda Yalanc Bayrda Bizans Manastr Kilisesi
kalntlar. Bkz. Erzen, A., a.g.t., s.16
Krmast (M.Kemal Paa)-Lala ahin Paa Camisi: Hasluck F.W.den yapnn eski bir kilise olduu ve
camiye evrilerek uzun bir sre kullanld konusunda bilgi edinilmektedir. Yapnn rts gnmze
ulamamtr. Bkz. Erzen, A., a.g.t., s.16
Trilya (Mudanyann batsnda)-Aziz Paraskeve Manastr, Aziz Georigos Kilisesi, Aziz Spyridon
Manastr, Aziz Athanasius Manastr. A. Erzen yaplar gzlemlendiinde harabe durumunda olduunu
yazmtr. Bkz. Erzen, A., a.g.t., s.16
Aziz Yohannes manastr: kare iinde ha planl, naos kubbesi drt stuna oturan apsidli bir yapdr.
Yapnn rt sistemiyle ilgili bir bilgi yoktur. Bkz. Erzen, A., a.g.t., s.16
Mudanya manastr Kalnts: rts hakknda kaynaklarda hibir bilgiye rastlanmayan yap, bugn
tamamen kaybolmutur. Bkz. Erzen, A., a.g. t., s.16
Mudanya Pantobasilissa Kilisesi: Mudanyann yaklak 10km.batsnda, kydadr. Kare iinde ha
planl bir kilisenin kalnts olduu anlalan harabe, rt sistemi hakknda bilgi vermemektedir. Bkz.
Erzen, A., a.g.t.,s.16
73
Bunlardan biri de znik Hac Hamza Kmbedi mimar Hoca Alidir. Bkz.Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989,
s.179
74
Kaplanolu, R., a.g.m., s.177
75
Ousterhout, R., a.g.m., s.54, 55
76
Batur, A., a.g.m., s.192
14
yerletirildiini, dolaysyla Bizans eserlerini taklit etmek iin deil, zorunluluktan

kaynaklandn ifade etmitir.77
Anadolu Seluklu dneminde yaplar genellikle kesme ta ile ina ediliyordu. Bunlarn
arasnda da ahap hatllar kullanlyordu. Tula bu dnemde az bulunan ve kymetli bir
yap malzemesi olarak yapnn minaresi ve cephe sslemesi gibi belirli blgelerinde
kullanlyordu.78 Bat Anadoluda daha fazla bulunmas nedeniyle molozta duvarlarda
hatl grevini stlenmesi olduka doaldr.
A. Batur, Bizansta gelimi bir tula endstrisinin varln kantlayan verilerin
bulunduunu79, bunlarn banda dekoratif rgler iin zel hazrlanm ve biim
verilmi tulalarn olduunu; Osmanlnn da yaplarnda bunlar kullandn
belirtmitir. 80
D.Kuban da ilk Osmanl yaplarnda ustann kkeni ne olursa olsun, yerel yap teknii,
yerel malzeme ve eer sonradan tamir grmediyse, yerel yap ayrntlarnn ortak olarak
kullanldn sylemitir. 81 Kullanlan tan eskiden beri alm ocaklardan gelmesi,
tulann var olan frnlarda piirilmesi, harcn yerel inaatlarn bildii ekilde
hazrlanmasnn doal olduunu ve Osmanl ivereninin Bizansl ustalar cami
inaatnda altrma konusunda tutucu davranmadklarn belirtmitir. 82
D. Kuban ayrca, gerlerin ilk devirlerde asl uralarnn sava olduunu, bunun
yannda yapnn yerli ustalar ve batya gelen Doulu ustalar olmak zere iki insan
kaynann olduunu sylemitir. Doulu ustalarn fethedilen yerlerde inaat etkinlii
balamadan ve beyler tarafndan davet edilmeden buralara gelmelerinin, gelseler bile
yanlarnda byk ii gruplarn getirmelerinin sz konusu olmadn belirtmitir.83
Osmanl Bitinyaya geldii zaman mevcut Bizans yaplarn durumu bilinmediinden
yerli ustalarn blgedeki ilk Osmanl yaplarnn ekillenmesinde nasl bir rol
oynadklar hakknda yorum yapmak zordur. Bunun yannda hzl yaplama nedeniyle
tereddt etmeden yerli ustalardan, yerel malzeme ve ina tekniklerinden yararlanm
77
Ayverdi, E.H. a.g.e., 1966, s.61, 62

Selukluda tula kullanm iin bkz. Bakrer, ., Anadolu Seluklu Mimarisinde Ta ve Tula
ilii , Balangcndan Gnmze Trk Sanat, Ankara, 1993, s.255-280
79
14.yy.iin 14x28cm. ve 30x30cm. llerinde iki tip olarak belirlenen tulalarn kalnlklar 4cm. ve
nadiren 4.5cm. olarak saptanmtr. Bkz. Ayverdi, E.H., 1966, s.152
80
Batur, A., a.g.m., s.189
81
naat malzemesi ve yapm teknikleri iin bkz. Ayverdi, E.H., cmal, a.g.e., 1966, s.531-540
82
Kuban, D., a.g.e., 2007, s.164
83
Kuban, D., a.g.e., 2007, s.163
78
15
olmalar kanlmazdr. zellikle Anadolu Seluklu dnemi yaplarnda rastlanmazken,

prizmatik genli gei elemanlarnn 14.-15 yy. Bat Anadolu yaplarnda youn olarak
kullanlmas baka trl aklanamaz.
16
BLM III
3.KUBBE VE GE ELEMANLARI
3.1.KUBBENN TANIMI VE TARHSEL GELM
rt, belirli bir alann zerini, belirli bir strktr dzeni ile kaplayan yap eleman
olarak tanmlanabilir. rtnn gereklemesinde en nemli unsur, kapanacak alann
genilii, yani geilecek alann bykldr. Mimarlk tarihi boyunca toplumlar,
gittike daha byk aklklarn daha kolay geilmesini gerekletirmek amacyla aba
gstermilerdir.84
Byk mekan tasarmlarna ulaan yol, kemerin bulunmasyla balamtr. nsanlar
ellerindeki tek yap eleri bir akl rtecek byklkte olmaynca, bunlar yan yana
getirerek o akl gemeyi dnmlerdir. Bu ekilde bu akl birbirine dayanarak
rten iki ta parasnn rnekleri olan ilkel kemerler bulunmutur.85
Kemerin biimi, kemere gelen btn kuvvetlerin kemerin zengilerinde, kemerin
dayanaklarna gelmesini salar. Kemer zerine gelen yk, kemer eleri tarafndan
basn eklinde birbirlerine nakledilerek kemerin rtt akln iki yakasna aktarlr.
Dayanaklara gelen yklerin dorultusu dey deildir. Bylece dayanak bu eik ykle
kendi arlnn bilekesini karlayacak boyutta ve biimde tasarlanmaktadr.86
Kemerin kefedilmesi tonoz ve kubbenin bulunup gelimesine yol amtr.
84
Ayrntl bilgi iin. Bkz. Smith, E.B., The Dome A Study n The Hstory Of Ideas, Prnceton, 1956,
s.10-44
85
Kuban, D., a.g.e., 1989, s. 36
86
Kuban, D., a.g.e., 1989, s.36
17
ekil: 3.1. Tonoz (.A. Kolay)

Bir kemerin iinde bulunduu dzleme dik bir aks boyunca hareket ederek meydana
getirdii rt biimi tonozdur (ekil:3.1). Tonoz karn ok geniletilmi bir kemer
olarak da grlebilir. Tonozun ilk rneklerine ise, Mezopotamya ve Msrda rastlanr.
Buralardaki rneklerde tonoz, birbirinden bamsz kemerlerin yan yana getirilmesiyle
ortaya kmtr. 87
Bir kemerin aks etrafnda 360 derece dnmesiyle elde edilen ve onunla ayn statik
zelliklere sahip olan rt biimi de kubbedir. Beik tonoz gibi, mesnetlerinde srekli
bir tayc yzeye ihtiya gsterir. Bundan dolay da dairesel bir kaideye oturmas
gerekir.88 zellikle Roma anda kubbeler dairesel planl yaplarn rts olmutur.
Panteon bu uygulamann nemli bir rneidir. 89
Antsal mimarln daha ilk aamasnda, insanlar dikdrtgen ve kare planl hacimleri
esas alan bir mimarlk tasarmna ulatklar iin kubbe balangta elverisiz bir rt
sistemi olarak grlm olabilir.90 nk erisel rt tiplerine gre kubbe, kare ya da
dikdrtgen bir altyapya daha g uymaktadr. 91
Kubbe en basit ekilde, elde edilmesi istenen kubbenin eklinde bir ahap kalp
yapldktan sonra zerine kubbeyi oluturacak ta ve tulalar aadan yukar doru sra
sra yerletirilmesiyle elde edilir. Har iyice donduktan sonra kalp alnr ve kubbe
87
Strktr bakmndan tonozun zellii, dayanak noktalarnda srekli bir tayc yzey gerektirmesidir.
Henz gelimemi sistemlerde, rnein, erken Mezopotamya yaplarnda, beik tonozun getii akla
nazaran tayc duvarlar daha genitir. Bkz.Tuncer, O.C., a.g.m., s.350
88
Kuban, D., a.g.e., 1989, s.37
89
Roth, L.M., Mimarln yks (geleri, Tarihi ve Anlam), (ev.Ergn Aka), stanbul, 2002,
s.56-57
90
Yakn Douda kubbenin geliimi iin bkz. Smith, E.B., The Dome A Study n The Hstory Of
Ideas, Prnceton, 1956, s.10-44
91
Kuban, D., a.g.e., 1989, s.37
18
ieriden svanr. Ancak bazen ahaptan ve iilikten tasarruf etmek iin kubbeler
kalpsz olarak ina edilir. Erken dnem Osmanl camilerinde de kubbe kk
hacimlerde kalpsz ina edilmi olabilir. Bu i iin ncelikle zeri rtlecek mekann
merkezine bir dikme dikilir. Dikmeye dik olacak ekilde kubbenin d yarapna eit
uzunlukta, dnebilen ve dey olarak ykseltilebilen bir sopa balanr. Sopann zerine,
kubbenin i yarapn belirleyen bir ivi aklr. Usta bu sopann yardmyla kubbeyi
rmeye balar. Kubbe rlrken her tula iviye deecek ekilde yerletirilir ve her
tulann merkeze bakmas salanr. Tula, istenen eimi verecek ekilde yatay olarak
bir sra rlr ve kurumas beklenir. Sonra kalp bir sra ykseltilip bir st sra rlr.
ilerleyip alma yzeyi dikletike tulalarn kaymamas iin, birbirlerine en fazla
yaklatklar i kelerin arasna kk tula paralar sktrlr ve kuruca bir har
kullanlr. 92
Kubbe ve tonozda gerilmeler dzgn yayl olarak rtnn tamamna yayld gibi
apraz ve nervrl tonozlarla dilimli kubbelerde omurgalarda toplanmtr. Kubbede
gerilmeler nsal olarak, tonozda ise paralel olarak dalr.93
Rosintal, kkeni Mezopotamya mimarisine dayanan kubbenin genellikle bindirme
tekniinde yapldn ve daire planl mekanlar rttn sylemitir. Sasani
mimarisiyle birlikte kare planl mekanlarn st de kubbeyle rtlmeye balamtr.94
Trklerde ilk kubbe Uygur Dneminde (745-940), Hoo Harabelerindeki kubbeli
mezarlarda grlr.95
Karahanllar dneminde genellikle hafif sivri kubbeler kullanlmtr. Mehedde ir
Kebir kubbesi byk hafif sivri kubbeyle rtldr. Kubbeler genellikle dardan kuak
gibi kademelenerek ina edilmilerdir (ekil:3.2). Kubbeler yksek olduu iin
kademelenme teknolojik zorunluluktan kaynaklanm olabilir. Karahanllarda ve ayn
dnemde Orta Asyada ina edilen mezar yaplarnda ise kubbe dardan klahla
kapatlmtr.
92
Uluengin, F., Uluengin, B., Uluengin, M.B., a.g..e., s.103

Batur, A., a.g..t., s.VI
94
Rosintal, J., a.g.e., s.44-45
95
Tuncer, O.C.,a.g..m., s.348
93
19
ekil: 3.2. Kubbenin Dardan Kademelenerek Biimlenmesi (.emeli)

Anadolu Seluklu dneminde kare planl mahalle mescitlerinde ve hamamlarda
baaryla uygulanan kubbe, dier yap trlerinde bir ya da birka birimin rtsnde,
genellikle farkl ilevdeki birimleri vurgulamak amacyla kullanlmtr. 96 Kubbeden
daha kolay rlmesi ve statik adan da kubbe kadar karmak olmamas nedeniyle
Seluklu yaplarnda tonoz, kubbeden daha ok kullanlm olabilir.97 Bu dnemde de
Karahanllardaki gibi mezar yaplar iten kubbe dardan klahldr.
ekil: 3.3.Altyapyla Kubbenin Dardan Kademeli Olarak Birlemesi (.A.Kolay)
ekil: 3.4.Kubbe Detay (.A.Kolay)
96
Tuncer, O.C., a.g.m., s.350, 359

Aklklar eit olduu halde tonoz, kubbeye oranla daha geni bir alan rtebilir. Diyelim ki 10 m.lik
akl kubbeyle rtmek istersek, ortalama 10x10 m.lik kare ya da buna yakn bir drtgen bir alan
gereklidir. Oysa tonozda derinlemesine kenar istediimiz kadar uzatabiliriz. Bu nedenle kervansaraylarn
st rts genellikle tonozdur. Bkz. Tuncer, O.C., a.g.m., s.358
97
20
Bat Anadoluda gnmze Trk ncesi dnemden kubbesi salam ok az yap

kalmtr. Yaplarda kubbe ve altyapnn birletii yerler dardan alglanmaz. Altyap
duvar kubbe baladktan sonra da dardan kademeli olarak ykselip kubbeyle
birleerek kubbenin daha bask grnmesine neden olur (ekil: 3.3.). Kubbesi ksmen
yklm olan Roma Dnemi yaplarnda kubbe rgsnde ounlukla kaba yonu ta
kullanld anlalmtr (ekil: 3.4).98
Bizans dnemi kubbeli yaplarndan gnmze ulaamam olsa da, dnemin kubbe
mimarisindeki genel geliimin bu blge yaplarnda da kullanld varsaylabilir. Erken
Bizans yaplarnda, kasnak iinden balayan, bask grnml, yarm kre kesitli kubbe
kullanlm olmaldr. 12. yy.dan sonra da kasnak daha yksek tutularak, kasnak
zerinden kubbe balar. Bylece kubbe bask grnmnden kurtulup, dardan daha
iyi alglanabilen bir yap eleman olur. 99
Efes Aziz oannes Kilisesi, Meryem Ana Kilisesi ve Yedi Uyuyanlar Kompleksi
kazlarnda kan kubbe paralarndan, kubbe rgsnde de duvar ve tonozda olduu
gibi kaln derzli tula rg tekniinin uyguland grlmektedir. Kubbe, kaln bir
kasnak zerinde etei birden fazla tula, devam gittike incelerek tepeye yakn
ksmlarda tek tula kalnlnda rlmtr.100
Beylikler dnemi yaplarnda ise kubbe tonozdan daha ok kullanlmtr. Tonoz
genellikle ikincil hacimlerin rts olmutur.
3.2.GE ELEMANLARI
Gei eleri genel olarak, farkl nitelikte iki biim arasndaki balanty salayan,
biimler aras farkllklar uzlatran formllerdir. Konumuz bakmndan ele alndnda
ise; farkl geometrik ekle sahip altyapnn biti seviyesi ve kubbenin balang seviyesi
arasndaki balanty salayan ara okgen grubudur. Yani boyutlu bir ortamda
dnlecek olursa zlecek problem, kbik bir altyapyla kresel bir rt arasndadr.
Sistemdeki konumuna bal olarak, gei esi kubbeden gelen ykleri, altyapya
aktarma ilevini yklenmi bir strktr elemandr. rtden gelen eik ykleri ya belli
98
Aktu Kolay, ., a.g.e., s.87

100
99
21
noktalarda lokalize ederek (ekil: 3.5.) veya dzgn yayl olarak (ekil: 3.6; ekil: 3.7;
ekil: 3.8; ekil: 3.9) altyapya iki ekilde aktarr.101
ekil: 3.5. Trompta Yk Aktarma emas
ekil: 3.6. Pandantifte Yk Aktarma emas
101
Batur, A., a.g.t., s.VII
22
ekil: 3.7. Ke geninde Yk Aktarma emas
ekil: 3.8 Dzlem genli Kuakta Yk Aktarma emas
ekil: 3.9 Prizmatik genli Kuakta Yk Aktarma emas
23
Mekann dikey biimlenmesindeki konumlarna gre gei elemanlar;altyapyla

birlikte rlenler, altyap zerinde kuak oluturanlar ve hem rt hem de gei grevi
stlenenler olarak ana grupta ele alnabilir. Birinciye ke geni ve pandantif,
ikinciye tromp ve genli kuak, kasnaklar, ncye de kubbemsi tonoz paralar ve
yldz tonoz paralar rnek verilebilir.
3.2.1. Altyapyla Birlikte rlenler

Altyap iinde belli bir seviyede balayarak, altyapyla birlikte sonlanan elemanlardr.
Duvar rgs iinde ya da kemerler arasnda yer almaktadrlar. Biti seviyelerinde
okgen plan oluturarak, dorudan veya bir kasnak araclyla kubbeye geii
gerekletirirler.
3.2.1.1.Ke geni
Ke geni, kubbe ile rtl mekanlarda, kubbenin kbik alt yap zerine oturtulmas
amacyla, alt yapnn kelerine yerletirilmektedir. Duvar rgs (ekil: 3.10) ya da
kemerler arasnda (ekil: 3.11) olmak zere iki farkl uygulamas vardr. Eik bir duvar
rgs grnmnde olup, kede olduu iin ters bir gen gibi durur (ekil: 3.12,
ekil: 3.15). Kbik gvde iinde belli bir noktada balar ve bindirme teknii
kullanlarak rlr (ekil: 3.13). Balang seviyesindeki drtgen plan, gei eleman
biti seviyesinde sekizgen plana dntrerek dorudan (ekil: 3.11) veya sekizgen
kasnak araclyla (ekil: 3.14) kubbenin daire planna geii gerekletirir.
24
ekil: 3.10 Duvar rgs inden Balayan Ke geni
ekil: 3.11 Kemerler Arasnda Yer Alan Ke geni
ekil: 3.12 Yap inden Ke geni (.A.Kolay)
25
ekil 3.13 Ke geni rg Detay
ekil: 3.14 Kasnakl Ke geni
ekil: 3.15 Kasnakl Ke geni ten Grn

ounlukla pandantifle zdeletirilerek tanmlanan ke geni, ayr bir biim olarak
ele alnmayp, birok kaynakta dz ke pandantifi olarak adlandrlmtr. Afife
Batur tarafndan dzlem gen102, Rosintal tarafndan byk destek geni103, D.
102
103
Batur, A., a.g.t.,s.134

Rosintal, J., a.g.e., s.37-41
26
Kuban tarafndandz ke pandantifi,104 . Gnlal tarafndan ke geni105

olarak tanmlanmtr. Bunun yannda deiik kaynaklarda ke piramidi ve Trk
geni gibi tanmlamalarla da karmza kar. Trk geni, genel anlamda gen ve
prizmatik kuaklar da iermektedir. Dolaysyla burada kullanlmasnn kavram
kargaasna yol aabilecei dncesiyle ke geni olarak adlandrlmas uygun
grlmtr.
Aada ke geni yapm aamalar verilmitir.
ekil: 3.16. Zemin Seviyesi Plan
ekil: 3.17. Ke geni Balang Seviyesi Plan
104
Kuban, D., Edirnede Baz kinci Murat a Hamamlar Mukarnas Bezemeleri zerine Notlar,
smail Hakk Uzunarl!ya Armaan, TTK, Ankara, 1988, s.455,457
105
Gnlal, ., a.g.t., s.101
27
ekil: 3.18. Ke geni Biti Seviyesi Plan
ekil 3.19. Kasnak Balang Seviyesi Plan
ekil: 3.20. Kasnak Biti Seviyesi Plan
28
ekil: 3.21.Kubbe Balang Seviyesi Plan
ekil: 3.22 Kubbe Biti Seviyesi Plan

Kasnak olmad, kubbenin dorudan ke geni zerine oturtulduu durumlarda ise
ke geni biti seviyesinde sekizgen plan grlr. Kubbe bu sekizgenin zerine
oturur.
. Gnlal almasnda, ke geninin erken rneklerine Suriyede 3. yzyla
tarihlenen bir yapda, Anadoludaki erken rneklerine ise Bizans dnemi yaps olan
Karaman-Karada Kiliselerinin Mohala Tepesinde yer alan ve 4. ve 9. yzyllar
arasna tarihlenen apelde 106rastlandn sylemitir. S. Eyice, Mohala Tepesindeki
uygulamadan Bir pandantif gibi gen biiminde yontulmu ke talar107 olarak
bahsetmitir. Yapda kubbenin balang seviyesinin duvar kelerine rastlayan
106
107
Gnlal, ., a.g.t., s.102den, s.19-20

Eyice, S., Karaman-Karada Binbir Kilise, stanbul, 1971, s.34
29
yerlerine kubbeye dayanak olmas amacyla gen biiminde birer ta konulduu

grlmtr. Dolaysyla buradaki uygulamadan ke geni olarak bahsetmek doru
olmaz. Fakat daha erken tarihlerde ke geninin ileri aamas olan pandantifi
baaryla uyguland Hristiyan mimarisinde ke geni yapm tekniini de bilinmesi
ve eserlerinde kullanmalar doaldr.
ekil: 3.23 Roma Dnemi Pandantif Kalnts (.A.Kolay)

Keramos(ren)de Roma Dnemine ait bir yap kalntsnda grlen ve .A.Kolay
tarafndan pandantif olarak ele alnan gei eleman (ekil: 3.23) teknik ve grnm
asndan ke genine daha ok benzemektedir. Bu durumda ke genine
pandantifin bozulmu hali olarak baklabilir.
Trk mimarisinde ke geninin en erken rnei, Uygur dneminde Koml yaknnda
li Klde 8. yzyla tarihlenen tapnakta grlmektedir.108 Birok sanat tarihi buradaki
uygulamadan ke geninin ilk kullanm olarak bahseder
Ke geninin Anadolu-Trk mimarisinde de rnekleri vardr. Anadolu Seluklu
yaps olan Afyon ay Hann (1278-1279) portal niinin yarm kubbesine ve Sahip Ata
Hangah kubbesine ke geni kullanlarak gereklemitir. 109
3.2.1.2. Pandantif
Pandantif, kubbenin keye karlk gelen ykn serbest destek eleman veya duvarlar
araclyla zemine aktaran elemandr. Erisel izgi arasnda kalan ibkey bir yzey
parasndan oluur (ekil: 3.24). Biti seviyesinde daire ya da okgen plan ortaya kar.
108
109
Aslanapa, O., Trk Sanat, stanbul, 184, s.11

Kuban, D., a.g.e. s. 294
30
Rosintal tarafndan pandantif110 olarak adlandrlan gei eleman, A. Batur

tarafndankresel gen, . Aktu Kolay tarafndan erisel gen111olarak
adlandrlm olup, D.Kuban tarafndan kresel bingi112 tanmlamas kullanlmtr.
almamzda
en
ok
bilinen
tanm
olmas
nedeniyle
pandantif
olarak
adlandrlacaktr.
Rosintal pandantifin; kubbeyi tayan kemerler ile kubbe kaidesinin arasn kapatan ve
kare plandan kubbenin dairesel biimine gemeyi amalayan kresel gen (ekil:
3.25) ve iki duvarn kelerindeki ibkey kavislerle yuvarlak kubbenin tabanna
geii salayan mimari unsur (ekil: 3.26) olarak iki farkl uygulamas olduunu
sylemitir. 113
ekil 3.24 Pandantif (.A.Kolay)

Duvarlar arasnda ya da kemerler arasnda olsun, bindirme teknii kullanlarak rlr
(ekil: 3.28). Yapnn kesinde erisel ters bir gen gibi durur (ekil: 3.27).
Dorudan (ekil: 3.25) ya da bir kasnak araclyla (ekil: 3.29) kubbeye gei salar.
110
Rosintal, J.,a.g.e. s.6

Kolay, .A., a.g.e., s.115
112
Kuban, D., a.g.e., s.41
113
Rosintal, J., a.g.e., s.13
111
31
ekil: 3.25 Kemerler Arasnda Pandantif
ekil: 3.26. Duvar rgs inde Pandantif
ekil: 3.27. Kasnakl Pandantif Mekan inden Grnm
32
ekil: 3.28. Duvar rgs inde Pandantif Detay
ekil: 3.29. Kasnakl Pandantif

D. Kuban da pandantifin kubbe yarapyla ayn yarapa sahip olan pandantif (ekil:
3.30) ve kubbe yarapndan farkl yarapa sahip pandantif (ekil: 3.31) olarak iki
farkl uygulamasndan bahseder. Birinci durumda pandantif, rtnn bir paras olarak
biimlenirken, ikinci durumda rtden ayrlm ve alt yapnn, yani tayclarn bir
paras olmutur. Mimarlk tarihinde pandantif genellikle ikinci halde kullanlmtr. 114
ekil 3.30. Kubbe Yarapyla Ayn Yarapa Sahip Olan Pandantif

114
Kuban, D.,a.g.e., s.47,48
33
ekil 3.31. Kubbe Yarapndan Farkl Yarapa Sahip Pandantif

Choisy, birinci duruma rnek olarak Msr Bagawattaki apelde (4-6yy) grlen
pandantifi; ikinci duruma ise, Ayasofya Camisinde (532-537), Alaehir St. John
Kilisesinde ve Selanik Ayasofyasnda (7.yy) grlen pandantifleri gstermitir.115
Choisy ayrca D.Kubandan farkl, 9. ve 10.yy.lara tarihlenen Ermeni kiliseleri ile 9. ve
13. yy.lar arasnda Bizansllar tarafndan yaplm yksek silindirik kasnakl kiliseleri
iaret ederek silindirik bir kasnaa gemek zere kullanlan pandantif olarak
pandantifin farkl uygulamas olduunu sylemitir. nc durumda da ikincide
olduu gibi pandantif alt yapnn bir paras grnmndedir. Bu nedenle sz edilen
kasnakl uygulama ikinci grupta deerlendirilebilir.
Gideona gre pandantifin ilk kullanld yap, II.yy. sonuna tarihlenen Ostie Sette
Sapienti Hamam, Choisye gre ise 212-217 yllarna tarihlenen Caracalla
Hamamdr. 116 Caracalla Hamamndaki pandantif, rtnn bir paras olarak
biimlenmitir.
Aada pandantifin aamalar verilmitir.
115
116
Gnlal, ., a.g.t., s. 97, 98

Gnlal, ., a.g.t., s.97
34
ekil: 3.33.Pandantif Balang Seviyesi Plan
ekil: 3.34. Pandantif Biti Seviyesi Plan
35
ekil: 3.35. Kubbe Balang Seviyesi Plan
ekil: 3.36. Kubbe Plan
36
Roma Dneminde pandantif, beden duvarlar iinde, alak bir noktadan balayarak
kelerin yuvarlatlmasyla elde edilmektedir. Erken tarihlilerde kaba yonu ta
kullanlmken (ekil: 3.38), daha sonraki dnemlerde duvar rgsnden farkl olarak
kesmeta kullanlmtr (ekil: 3.39). Duvar rgsnn kesmeta olduu yaplarda
pandantifin malzemesi de ayndr (ekil: 3.40). Ge Roma yaplarnda ta kullanmnn
azald, tula kullanmn daha yaygn olduu grlmektedir. Bizans dneminde ise
yalnz tula malzeme kullanlmtr. Duvar iindeki harl molozta dolgu pandantifin
arkasnda devam etmektedir 117
ekil: 3.38. Molozta Duvar inde Molozta rg Pandantif (.A.Kolay)
ekil: 3.39. Molozta Duvar rgs inde Kesmeta Pandantif (.A.Kolay)
117
Aktu Kolay, ., a.g.e., s.57,59
37
ekil: 3.40. Kesmeta Duvar rgs inde Kesmeta rg Pandantif

(.A.Kolay)
Bat Anadolu Trk Dnemi ncesi yaplardan Efes Meryem Ana Kilisesi, Yedi
Uyuyanlar yap grubu gibi Erken Bizans yaplarnda kubbeyle ayn yarapa sahip
pandantif uygulamasna rastlanr. 6. yy. ikinci yarsndan sonra kubbe yarapndan
farkl yarapa sahip pandantif kullanlmaya balanmtr. Efes Aziz oannes
Kilisesinde olduu gibi Hristiyan mimarisinde pandantifin zerine genellikle yksek
silindirik kasnak oturtulur.118
slam mimarlk tarihinde bilinen en erken tarihli pandantif, Kudste Mescid-l
Aksann (11.yy) mihrap n kubbesine geite kullanlmtr.119
Anadolu-Trk mimarisinde kullanlan pandantif, kresel yzeye sahip olmasna ramen
(ekil: 3.41), balang seviyesindeki drtgen plan, biti seviyesinde okgene
dntrmesi zellii ile dier pandantiflerden ayrlr (ekil: 3.42). Rosintal tarafndan
bu durum, yalanc pandantif120 olarak deerlendirilirken, Afife Batur, gen ile
kresel gen arasnda bir ara durum121 tanmlamasn yapmtr. almamzda ise
strktrel kurgu ve grnm asndan pandantifle ayn olmas nedeniyle biti
seviyesinde okgen plan oluturan pandantif tanmlamas kullanlacaktr.
118

Yetkin, S.K., slam Mimarisi, s.86, Batur, A., a.g.t.,17, Rosintal, J., a.g.e., s. 6
120
Rosintal, J., a.g.e., s.51,52
121
Batur, A., a.g.e., s.35
119
38
ekil: 3.41. Biti Seviyesinde okgen Plan Oluturan Pandantif (.A.Kolay)
ekil: 3.42. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan

Balang seviyesindeki drtgen plan, biti seviyesinde okgen plana dntren
pandantifin erken rnei olarak A. Batur sfahan Mescid-i Cumasn (1088)
vermitir.122
Erken Anadolu-Trk mimarisinde kullanlan, kede yelpaze biiminde gruplanm, ,
drt veya be genden meydana gelen gei elemanlar da bu tr pandantife rnek
olabilir. Balang noktas, ayn zamanda grubu oluturan ke genlerinin ortak
noktas olan bu elemanlarn da biti seviyesinde okgen plan ortaya kmaktadr (ekil:
3.43). Seluklu dnemi yaps olan Konya Karatay Medresesi (1251-1252), Konya nce
Minareli Medrese (1260-1265), Sivas Buruciye Medresesi (1271-1272), Afyon ay
Medrese (1278-1279)123 kubbelerine gei amacyla l, drtl, ve beli ke geni
gruplarndan oluan elemanlar kullanlmtr. A.Batur uygulamay dzlem gen124.
122
Batur, A., a.g.t., s.38

Aslanapa, O., a.g.e., s.138, 139, 140
124
123
39
N. aman tromp ilevini yklenen paral genler125 T. Okuolu da gen yzeyli

yelpaze geiler126olarak tanmlamtr. Uygulamann tromp ilevini yklenmesi iin
genlerin bir kemer zerinde birlemesi gerekir. M. Tunel ise durumu pandantif
yzeyinin genlere blnmesi olarak tanmlam ve pandantiften grnm dnda
hibir farknn olmadn sylemitir. Resimde grld gibi geiin iki yannda
kemer yaylar vardr. Bu nedenle uygulamann tanm pandantife daha yakndr.
ekil: 3.43. gen Yzeyli Pandantif (.A.Kolay)

Saltuklu eserlerinden olan ve 12. yzyla tarihlenen Erzurum Kale Mescidinde kubbeye
gei pandantifle salanmtr. Erzurum Ulu Camiinin (12.yy.) kalntlarna
bakldnda mihrap n kubbesinin pandantifli127 olduu grlmtr.
Mengceklilerin yaptrd camilerin en eskisi 12. yzyla tarihlenen Divrii Kale
Camisidir. Yan sahnlarda drder pandantifli kubbe bulunur.
Danimentli eserlerinden Kayseri Ulu Camisi, Amasya Burmal Minare Camisinin
kubbesinde, Amasya Gkmedrese Camisinde ve Tokat Garipler Camisinde (11.yy) ve
Niksar Yabasan Trbesinde (1157-1158) pandantifli geiler grlr. Bunlardan
Amasya Gkmedrese Camisininkiler mukarnasl pandantiftir.
Anadolu Seluklu mescitlerinde en az tercih edilen gei biimi olan pandantif,128
Anadolu Seluklu Devletinin ilk klliyesi Kayseri Huand Hatun Camisi (1238) mihrap
n kubbesi ve Hac Kl Camisi (1249) mihrap n kubbesinde kullanlmtr.
125
aman, N., a.g. t., s.151

Okuolu, T., a.g.t., s. 12
127
Karamaaral, H., Erzurum Ulu Camii, Yllk Aratrmalar Dergisi, III, Ankara, 1981
128
T. Okuolu, pandantifin inceledii Afyon, Alanya, Akehir mescitlerinde kullanlmadn, konyada
ise sadece Zelve Sultan Mescidi(13.yy.2.eyrei) ve Abdlmmin Mescidinde (13.yy) kullanldn
sylemitir. Bkz. Okuolu, T., a.g.t., s. 15
126
40
3.2.2. Altyap zerinde Kuak Oluturanlar

Bu gruptaki gei elemanlar alt yap bittikten sonra balayp, kubbeyle altyap arasnda
bir ara okgen grubu olutururlar.
3.2.2.1. Tromplu Kuaklar

Tromp, drtgen mekandan kubbenin daire planna gemek iin kullanlan bir elemandr.
Bir ke kemeri ve arkasna rlen kk bir kubbemsi tonoz parasndan ibarettir.
Rosintal tarafndan bir bina kesine bindirmeli olarak rlen tonoz paras olarak
tanmlanan129 tromp, O. C. Tuner tarafndan bir ke kemeri ve arkasna yerletirilen
kre dilimi130ve E.H.Ayverdi tarafndan da tonozlu ke alikas131 olarak tanmlanp,
biimi, geometrisi ve strktrel kurgusu bakmndan dier gei elemanlarndan ayrlr.
Altyapy oluturan ve birbirini dik kesen duvarlarn zerinde, keye eit uzaklkta iki
nokta tespit edilir ve bu noktalar arasna kemer atlr. Bu kemer ile ke noktas aras
eyrek kubbe biiminde rlerek tromp tamamlanr. Yan duvarlarn kemer ayaklar
arasndaki blmleri zerine de yine tromp kemeri ykseklii kadar birer kemer
rlerek kubbenin oturaca sekizgen kuak oluturulur (ekil: 3.42). ekilde de
grld gibi sekizgenin her yznde bir kemer bulunur.
ekil: 3.44. Tromplu Kuak

Tromp ilk olarak ran ve Trkistanda ortaya kmtr. En erken rneklerine M.S. 1.
yy.da Trkmenistanda Part ehri Nisada yaplan kazlarda rastlanmtr. 132 randa
129
Rosintal, J., Pendantifs, Trompes et Stalactites, Paris, 1928, s.13

Tuncer, O.C., a.g.m., s.348
131
Ayverdi, E.H. a.g.e, 1989, s.82,140, 147
132
Okuolu, T., a.g.t., s.4
130
41
bulunan Neiserdeki ategedede (2.yy) birka kemerin pepee kullanlmasndan oluan

yarm kubbe tromp bulunur. 133 Daha sonraki yllarda ina edilmi Firuzabad Saray
(224-238) ve Servistan Saraynda (420-438) kullanlan tromplar da gelitirilerek
kullanlmlardr. Firuzabad Saraynda (ekil 3.44) avlunun nnde paralel sralanan
kare mekanda tromplu kubbe bulunur. Burada tromplar dorudan kubbenin iinde yer
almaktadr ve kesik koniye benzemektedirler. Gei gesi duvarlarn birletii yere
doru gittike sivrilen bir dizi kemerden oluur. Servistan Saraynda ise tromplar
kubbeden bamsz, kuak iinde yer alrlar (ekil: 3.43). Grld gibi tromplar
nceleri kubbeye balyken, sonralar sekizgen kuak oluturarak biimlenmilerdir.
ekil: 3.45. Servistan Saray (.emeli)
ekil: 3.46. Firuzabad Saray (.emeli)

Trklerde ise Dou Trkistan dikut ehrinde Uygur Trklerine ait ran ategedeleri
biiminde yaplm Maniheist tapnak kalntlarnda kayaya oyulmu derin niler
133
Gnlal, ., a.g..t., s.104
42
halinde tromplar grlmtr.134 M. Cezar, Ouzlarn yerletikleri Baba Ata ehri

Kalesinde 6-7. yzyllara tarihlenen bir binann rekonstrksiyonunda tromplu kubbeli
mekanlarn bulunduunu sylemitir. 135
slam mimarisinin ilk dnemlerinde en ok kullanlan gei eleman olan tromp, ilk
olarak Kayravan Camisinde (670) karmza kar. Yapnn tromplar istiridye
eklindedir. 136 Fatmi mimarisinin ilk dini tesisi olan Kahiredeki El-Ezher Camisinin
(970-972) mihrap n kubbesi ve son cemaat yerinin orta blmnde bulunan
kubbesine gei, gemi teknesi biiminde krk kemerli ke tromplaryla salanmtr.137
Dier Fatmi yaplar El-Hakim (990-1103)138 ve El-Cuyui (1085)139 camilerinde de
kelerden kubbe yuvarlana gei tromplarla salanmtr.
zkent Nasr Bin Ali Trbesi (1012)nde ve Samanolu smail Trbesinde (907), bask
sivri kemerli, 140Gaznelilere ait Sengbestteki Aslan Cazip Trbesinde (997-1028) ise
tekne biiminde tromp uygulamas grlmektedir.141
Karahanllarn erken yaplarndan Meheddeki ir Kebir (10.yy) adl yapnn kubbesine
tromplarla geilmitir.142 Tromplarda ana kemerden uzaklatka klen kemerler
bulunur. Timdeki Arap Ata Trbesinde (978) ve Horasanda Hazar ehrinde bulunan
Diggaran Camisinde (11.yy) i ie kemerlerle blnm tromplar kullanlmtr. Merv
yaknlarndaki Talhatan Baba Camisinin (11.yy.sonu-12.yy.ba) bask kubbesine gei
tromplarla salanmtr. Tromplu kuan biti seviyesi plan balang seviyesi planyla
ayndr. Sekizgen planl kuan keleriyle kubbe arasndaki uyumsuzluk, Hoca
Ruhani Trbesinde143 kuak stne yerletirilen alak bir duvar parasnn iindeki
uzun ince bir mukarnas dizisiyle (ekil: 3.45), Hoca Mehed Trbesinde144kubbenin
sekizgen kelerine rastlayan ksmlarnda kademeli, basamakl genlerle daireye
evrilmitir (ekil: 3.48). Krgzistandaki eyh Fazl Trbesind (11-12.yy) ve
aburgan Atada da tromp kua biti seviyesinde sekizgen plan ortaya km, ve
134
Aslanapa, O., a.g.e., 1984, s.12

Cezar, M., Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1975, s.85
136
Yetkin, S.K., slam Mimarisi, Ankara, 1959, s.22
137
Yetkin, S.K., a.g.e., s.113,114
138
Yetkin, S.K., a.g.e., s.115
139
Yetkin, S.K., a.g.e., s.115, 121
140
Turan, A., Dnya Sanat Tarihi, stanbul, 2004, s.262
141
Aslanapa, O., a.g.e., 1984, s.29, 32, 34, 46, 47
142
emeli, . a g.t., 2005, s.207,208
143
emeli, ., a.g.e., s.163
144
Trbenin sivri kemerli tromplarnn tulalarn zigzagl rlmesiyle yaplmtr. Bkz.emeli, .,a.g.e.,
s.144
135
43
kubbenin daire plan kuan zerine dorudan oturmutur (ekil 3.46). Kubbe ve kuak
arasnda kelerdeki boluklar plak gzle grlmektedir. shak Ata Trbesinde145
sekizgen kuak ierisinde kemerlerin aras genli konsollarla doldurulmu ve tromp
kua bitiinde sekizgen yerine onaltgen plan kmtr (ekil: 3.49). Kubbe kuak
zerindeki dairesel kuak iinde yuvarlatlarak yaplmtr.
ekil: 3.47.Hoca Rushani Trbesi (.emeli)
ekil: 3.48.aburgan Ata Trbesi (.emeli)
ekil: 3.49. Sarl Tam Trbesi (.emeli)

145
emeli, .,a.g.e., s.146
44
ekil: 3.50. Hoca Mehed Cami ve Trbesi Kesiti (.emeli)
ekil: 3.51. shak Ata Trbesi (.emeli)

Karahanllarla ayn
dnemde Orta
Asyada
yaplm
yaplardan (11-12yy.),
zbekistanda mam Main, Sultan Mir Haydar ve Sarl Tam Trbeleri sivri kemerli
tromplarla kubbeye gei salanmtr (ekil: 3.47). Bu yaplarda da tromp kua biti
seviyesi sekizgen planl olup, kubbe zerindeki alak bir duvar parasnn zerine
oturmutur. Yaplarda tromplar dardan alglanr.
45
ekil: 3.52. sfahan Mescidi Cumas (D.Kuban)

Byk Seluklu eserlerinden sfahan Mescid-i Cumasnda (112)146 kubbeye gei
tromplarla salanmtr. Camide byk bir sivri kemer iine alnm ortada kk bir
sivri kemer ve onun iki yanna dayanm eyrek kubbelerden oluan dilimli tromplar
bulunur. Byk tromplarn iki yannda yer alan kk tromplarla sekizgen kuan plan
onaltgene dnmtr. Kk ve byk tromplar aras genlerle doldurulmutur. Bu
durumuyla daha sonraki byk Seluklu yaplarna rnek olmutur (ekil: 3.52).
Glpayegan Mescidi Cumasnda (1105-1118), Knbed-i Hakide (1072-1092), Zevvare
Mescid-i Cumasnda (1072-1092), 1158-1160 tarihinde son eklini alan Ardistan
Mescid-i Cumasnda buna benzer tromp kurgusu kullanlmtr.147 Anadoluda 12. yy.
balarna tarihlenen Siirt Ulu Camisinde (12.yy.ba) Kazvin Mescidi Cumasnda
(1113 ya da 1119) ise dz tromp kullanlmtr.148 Byk Seluklu yaplarnda tromplar
dardan alglanr.
Anadolu-Trk mimarisinde trompun erken rnekleri Artuklular Dnemine tarihlenen
Mardin
Emineddin
Klliyesinin
(1122-1123)
hamam
kubbesinde,
Silvan
(Meyyafarkin) Ulu Camisi (1031)149, Mardin Ulu Camisi (12.yy), Kzltepe (Dunayasr)
Ulu Camisi (12. yy.sonu), mihrap n kubbelerine geite,150tromp kullanlmtr.
146
Yetkin, S.K., slam Mimarisi, Ankara, 1959, s.141,142

Uygulamaya O. Aslanapa yonca biiminde tromplar, S.K.Yetkin ise ii kavsaralarla dolu tromp
olarak bahsetmitir. Bkz. Aslanapa,O., a.g.e., 1984, s.61, 62, 64 ; Yetkin, S.K., Trk Mimarisi, Ankara,
1970, s.25
148
Aslanapa, O., a.g.e., 1984,s.67, 103,104
149
Caminin 13.50m. apndaki kubbesi ve tromplar tamamen tatan olup, tromplar mukarnasldr. Bkz.
Altun, A., Anadoluda Artuklu Devri Mimarisinin Gelimesi, stanbul, 1978, s. 47
150
Altun, A., Anadoluda Artuklu Devri Mimarisinin Gelimesi, stanbul, 1978, s.15, 62, 83
147
46
Silvan ulu camisinde de byk Seluklu camilerindeki tromp kuruluunun aynsdr.151

Artuklu yaplarnda da tromplar darya yansmtr.
Danimentli eserlerinden Kayseri Ulu Cami (12.y.) ve Kayseri Klk Camisi (12.yy.)
mihrap n kubbelerinde grlmtr.152
Anadolu Seluklu mimarisinde trompun kullanld rneklere, Malatya Ulu
Camisi, 153Nide Alaeddin Camisi, 154 Konya Ta Mescit 155, Akehir Ferruhah
Mescidi156 ve Konya Hac Hasan Mescidi157 gibi yaplar eklenebilir. Dneme ait
medreselere baktmzda ise, Tokat Yabasan Medresesinin (1157) kubbesine, Isparta
Ertoku Medresesinin (1224) kubbesine,158geiler tromplarla salanmtr. Anadolu
Seluklu mimarisinde tromplar altyapnn iinde kalmtr (ekil). Dardan
alglanmazlar.
ekil: 3.53. Anadolu Seluklu Dneminde Tromp Kullanm, Plan
ekil: 3.54. Anadolu Seluklu Dneminde Tromp Kullanm, Kesit

151
Tamamen tatan ina edilmi olan yapnn i3.50m. apndaki kubbesi de tatandr. Mukarnas dolgulu
Byk tromp kemerlerinin iki yanndaki kk tromplarla kuak biti seviyesi plan onlatgene
dnmtr.
152
Kuban, D., Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul, 2001, s.132, 133
153
Kuban, D., a.g.e., 2001, s.127
154
Aslanapa, O., Trk Sanat, stanbul, 1999, s.122
155
Karpuz, H., Anadolu Seluklu Mimarisi, Konya, 2004, s., 46.47
156
Kuban, D., a.g.e., 2001, s.151
157
Karpuz, H., a.g.e., s.48
158
Aslanapa, O., a.g.e., 1984,s.136, 137
47
Anadolu Seluklu mescitlerinde youn olarak kullanlan trompun kubbeye gei

elemanlarn inceleyen Tarkan Okuolu, Konya ve Akehirde inceledii on dokuz
adet tromplu mescidin on nn l tromp kuruluunda olduunu belirmi ve
uygulamann okgenin kenar saysn artrarak kubbenin daire planna geii
kolaylatrdn sylemitir.159 l tromp kuruluunda byk tromp kemerinin st
noktasnn iki yanna kk tromplar yerletirilmitir. Bu tromplarn kare altyapnn
okgen saysn artrp bylelikle kubbenin daire tabanna geii kolaylatrdn
sylemitir. Ancak buradaki kk tromplar ykseklii artrp kuaa fazladan yk
getirecekleri gibi iilik sresinin de uzamasna neden olurlar. stelik tromp
kemerlerinin arasnn genlerle doldurulmas gibi daha uygun zmler varken l
tromp kuruluunun dekoratif nedenlerle yapld dnlebilir.
Roma ve Bizans dneminde fazla tercih edilmeyen tromp kullanmn bilinen ilk rnei
Suriyedeki Rusafadaki (Sergiopolis) Aziz Sergios Bazilikasnn (434) yan odalarn
rten kubbelerine geite grlmektedir. Anadolu Hristiyan sanatnda kullanldn
gsteren ilk rnek ise Konya yaknlarnda bulunan Alahan Manastr Dou Kilisesidir
(5-6. yy.)160
Bizans mimarisinde Dalphni Manastr Kilisesi, Yunanistanda Hosios Lukas Kilisesi,
Sakz Adasnda Nea Moni Manastr (11-12.yy.) gibi sekiz destekli yaplarda tromp
kullanlmtr. Tromp kemerleri kuaktaki dier kemerlerden daha genitir. Tromplarn
iinde ise dini sahneler resmedilmitir. Kua oluturan dier kemerler ise altyap
kemerlerinin devamdr. Bu kemerler altyapyla birlikte sonlanmam, kuak biti
seviyesine kadar devam etmitir (ekil:3.55).
159
160

Eyice, S., Karaman-Karada Binbir Kilise, stanbul, 1971, s.99
48
ekil: 3.55. Sekiz Destekli emalarda Tromplu Kuak Kullanm

Ermeni mimarisinde ise Oghjabeddeki kilise (4.5.yy) ile vaftizhanede (5.6.yy) tromp
kullanlmtr.161 Kesme ta kullanlarak rlen tromplar, yarm kubbe tromp
uygulamasna benzemektedir. Vagarapattaki Azize Gayane Kilisesi (630-636),
Bagavandaki Aziz oannes Kilisesi (631-639) ve Anadoludaki Hah Meryemana
Kilisesiyle (6.yy) Mrendeki kilisede (639-640) kullanlan tromplar serbest destekler
zerinde yer alrlar.162 Bunlardan Meryemana Kilisesinde kullanlan tromp kemerleri
atnal biimindedir. Yaplarn tamamnda kuak biti seviyesinde sekizgen plan ortaya
kmtr.
Grld gibi tromp drtgen mekan rtlmesi konusunda tek bana yeterli bir gei
eleman deildir. Karahanllarda tromplu kuak biti seviyesi balang seviyesindeki
gibi sekizgen olmu, kubbe ya bu sekizgenin zerine dorudan oturmu, ya sekizgen
zerindeki ince duvar parasnn biti seviyesindeki daire plan zerine oturmu (ekil:
3.56) ya da kubbe etei sekizgen kelere uydurulmutur. Son rneklerine doru tromp
kemerleri arasndaki boluklarn aras genlerle doldurularak kuak bitiminde dzgn
olmayan onaltgen plana dnt grlmtr.. Anadoluda da Malatya Ulu Camisi
ve Mardin Kzltepe Ulu Camisinde (ekil 3.57)163 olduu gibi genlerle ya da Silvan
Ulucamisindeki gibi kk tromplarla doldurulmutur.164 Bunlarn yannda Bizans
mimarisinde kua oluturan kemerlerin aras pandantiflerle doldurulup kuak biti
seviyesinde daire plan elde edilirken; Ermeni mimarisinde kubbe, kuak biti
seviyesinde ortaya kan sekizgen plan zerine dorudan oturmutur.
161
Gnlal, ., a.g.t., s.197-215

Mango, C., a.g.e., s.154, 155, 163
163
Kuban, D., a.g.e., 2001, s.87
164
Kuban, D., a.g.e., 2001, s.87
162
49
ekil: 3.56. Tromplu Kuakla Kubbe Arasnda Duvar Paras
ekil: 3.57. Tromplu Kuakta Kemer Aralarnn genle Doldurulmas (.A.Kolay)

Dier gei elemanlarndan farkl olarak trompta ortaya kan sekizgen plan, gei
eleman biti seviyesinde deil, balang seviyesindedir. Trompu oluturan kemer
ayaklarnn izdm alndnda bu durum aka grlebilir.
Trompun Anadolu mimarisinde yarm kubbe tromp (ekil: 3.58)ve ayrtl tromp (ekil:
3.59) olarak iki uygulamasna rastlanmtr.
ekil: 3.58. Yarm Kubbe Tromp (.A.Kolay)
50
ekil: 3.59. Ayrtl Tromp (.A.Kolay)

Yarm kubbe tromp uygulamasnda, duvar kesine 45 a yapan bir tromp kemeri ve
bu kemere paralel, duvar kesinden uzaklatka byyen bir dizi st ste kemer
rgs trompu meydana getirmektedir. Aklk kullanlan malzeme boyutuyla kemer
rlemeyecek kadar kldnde, erisel bir yzey elde edecek ekilde boluk
geliigzel doldurulur. 165
Aadaki ekillerde yarm kubbe trompun yapm aamalar verilmitir.
165
Rosintal, J., a.g.e., s. 37
51
ekil: 3.61.Gei Eleman Balang Seviyesi Plan
ekil: 3.62. Gei Kua Plan
52

Ayrtl tromp, Anadolu Seluklu mimarisinde en ok kullanlan gei elemandr.
Burada trompun ii bir manastr tonozunun apraz olarak ikiye kesilmesinden elde
edilen bir grnmdedir. Ayrtl trompun etei daire planl olmayp drtgen yapnn
kelerini deitirmemektedir.166
Aadaki ekillerde biti seviyesinde daire plan oluturan ayrtl tromp yapm aamalar
verilmitir.
166
53
ekil: 3.67. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan
54
55
Sekiz destekli Bizans Dnemi yaplarnda tromplu kuak biti seviyesinde daire plan
ortaya karken, mekann zemin plan (ekil:3.72) ve kuak balang seviyesi plan
(ekil:3.73) dierlerinden farkldr.
ekil:3.72. Zemin Seviyesi Plan
ekil:3.73. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan

Kemerlerin arasnn genlerle doldurulduu durumlarda ise gei eleman biti
seviyesinde onaltgen plan ortaya kar (ekil: 3.74). Kubbe bu plann zerine oturur
(ekil: 3.75).
56
ekil: 3.74. Yarm Kubbe Tromp Kua Biti Seviyesi Plan
57
Trompun ykseklii kemer ayaklar arasndaki mesafeye, seilen kemer biimine ve

zengi noktasnn balang seviyesine baldr. Altyapnn yksekliinin yetersiz
olduu durumlarda tromp ba kemeri yksek tutularak gei kuann yksekliinin
artmas salanabilir veya tromp yapm bittikten (ekil: 3.77) sonra istenilen ykseklik
salanamazsa zerine duvar rlerek kuaa ykseklik verilebilir (ekil: 3.78). Asl
tayclarn kemerler olmas, tromp iinin deiik biimlerde dekorasyonuna ve
kemerler arasnda pencere almasna imkan vermitir.
ekil: 3.77. Kbik Gvde le Kubbe Arasnda Tromp Kua
ekil: 3.78. Tromp Kuann Duvarlarla Ykseltilmesi
58
3.2.2.2.genli Kuak
genli kuan, dzlem genli kuak, prizmatik genli kuak ve ke grubu yapan
genli kuak olmak zere deiik, uygulamas vardr.
A. Dzlem genli Kuak

Kubbe ile rtl mekanlarda, kubbenin kbik alt yap zerine oturtulmas amacyla, alt
yapnn zerine yerletirilen, kuak eklinde, bir ters bir dz konumlandrlm, biti
seviyesinde daire plan oluturularak kubbeye gei salanmtr. Alt yapnn duvar
rgsnn bittii kotta balayp bindirme tekniiyle rlr. Yedi-sekiz olarak da bilinen
gen kuak yan yana yerletirilmi ters ve dz genlerden oluur. Yedi-sekiz tabiri bu
ters ve dz genler ile Arapadaki yedi (V) ve sekiz ( ) saylar arasndaki biimsel
benzerlikten ileri gelir. 167
Batur tarafndan dzlem genli kuak, Ayverdi tarafndan basit msellesli
kuak,168 .Gnlal tarafndan da genli kuak169 olarak adlandrlmtr. Birok
kaynakta Trk geni olarak tanmlanan eleman, bu terimin ke genini de iine
almasndan dolay tercih edilmemi; kua oluturan elemanlarn ekillerine uygun
olarak dzlem genli kuak olarak adlandrlmas uygun grlmtr.
genli kuak yapm iin altyapnn duvar rgsnn bittii yerden itibaren gen
kalplar kurulur. genlerin tepe noktalar kubbe merkez noktasyla nsal olarak
birleecek ekilde bindirme tekniinde rlr. Altyapnn yanlarnda genlerle kubbe
aras mesafe yatayda az olduundan tulalar az knt yapacak ekilde st ste bindirilir
(ekil: 3.79). Altyapnn kelerinde ise bu mesafe fazla olduundan tulalar daha fazla
knt yaparak st ste bindirilir
167
Uluengin, F., Uluengin, B., Uluengin, M.B., a.g.e., s.51

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s. 227, .232, 328, 331
169
Gnlal, . a.g.t., s.134
168
59
ekil 3.79. Altyapnn yan duvarndan kesit

genli kuakta en nemli kural, kua oluturan genlerin tabanlarnn kubbe
ynnde ve birbirine eit olmasdr (ekil: 3.81de a ile gsterilen birimler). ki
duvarn birletii keye gelen genlerin kubbeyle birleen taban kenar dnda kalan
yan kenarlarnn uzunluklar (ekil: 3.81de b ile gsterilen birimler) birbirine eit,
ikizkenar gendir. Altyapnn drt yannda bunan tam ortadaki genler de ikizkenar
olup,(ekil: 3.81de c ile gsterilen yerler) birbirlerine eittir. Bunlar dnda aralarda
kalan genler ise duvara eik birletikleri iin kenarlarnn hibiri birbirlerine eit
deildir.
ekil: 3.80. genli Gei Kua
60
a
C
b
a
a
ekil: 3.81. genli Gei Kua

gen kuak rldkten sonra ortaya kan okgen, en az 16gen olmak zere, 20gen,
24gen gibi 4n katlar biimindedir. okgenlerin kenar says arttka kubbeye daha
yakn bir plan elde edilir. genlerin says arttka, birim gen bana den yk
miktar azalacandan, genli kuan tayclk kapasitesi artar.
Gei eleman genli kuak olan bir yapya ierden bakldnda kubbe ile genlerin
arasnda kasnak olmad yani, birebir birletii grlr. Dardan bakldnda ise
kubbe yksek bir kasnan zerine oturtulmu gibi grnr. Bu nedenle kaynaklarda
genli kuak kullanlm btn yaplardan kasnakl olarak bahsedilir. Ayrca
dardan kasnak grnm veren kubbenin d duvar, altyapyla genli kuak zerine
gelen ksmlarda farkl, kubbenin duvar zerine oturduu yerlerde farkl kotta
birlemektedir. Gei eleman dnda kalan duvarlarn orta ksmlar, kuak bitimiyle
ayn ykseklie kadar rlr ve bu duvarlar genellikle altyapnn duvar kelerine
yaklak 45 derece a yaparak yan duvarla birleirler. Kubbe yan duvarnn kalnl her
yapda farkl olabildii gibi, ald ekle gre dardan sekizgen ya da onikigen
grnml olabilir. Kasnak grnmndeki bu duvarn ykseklii, genli kuan
yksekliine gre deiir (ekil: 3.82). genli kuan ykseklii de geilecek alann
byklne baldr. Tulalar st ste bindirme tekniiyle rldnden altyapy
istenildii kadar ykseltemezler. Kua evreleyen duvarn dardan yksek tutulmas
halinde kubbe dardan bask grnr (ekil: 3.83). genli kuan kelerde kalan
ksmlar, kubbe duvarnn kalnlna gre dardan kapatlr.
61
ekil: 3.82. genli Kuak evre Duvarnn Biimlenii
ekil: 3.83. genli Kuak evre Duvarnn Dardan Ykseltilmesi

Aadaki ekillerde genli kuan yapm aamalar verilmitir.
ekil: 3.84.genli Kuak Zemin Seviyesi Plan
62
ekil: 3.85. genli Kuak Balang Seviyesi Plan
ekil: 3.86. genli Kuak Biti Seviyesi Plan
63
ekil: 3.88. genli Kuan Kelerinin Kapatlmas
64
ekil: 3.91.Anadolu Seluklu Dnemi genli Kuak, Plan (D.Kuban)
ekil: 3.92.Anadolu Seluklu Dnemi genli Kuak, Kesit (D.Kuban)

Anadolu Seluklu yaplarnda kullanlmaya balanan dzlem genli kuak, ilk olarak
Konya Alaaddin Camisinde (1229-?)170 karmza kar. 1215 tarihli Konya Sral
Mescit 171de gen kuak kullanlan dier bir Anadolu Seluklu yapsdr. Seluklu
yaplarnda genli kuak altyapy oluturan duvarlarn iinde kalr. Dardan
alglanmaz (ekil: 3.91; ekil: 3.92).
B. Prizmatik genli Kuak

Prizmatik genli kuak, uzun kenarlar boyunca birleen dzlem genlerden oluan
prizmatik elemanlarn yapnn kelerinden balayarak yerletirilmesiyle oluan genli
kuaktr. Ayverdi msellesli kuak olarak adlandrm, .Gnlal piramitli kuak172
terimini kullanm ve Batur da prizmatik genli kuak173 demitir. Burada ise,
170
Kuban, D., a.g.e., s. 153

Kuban, D., a.g.e., s.155
172
Gnlal, ., a.g.t., s.135
173
171
65
genli kuan boyutlu durumu olmas nedeniyle prizmatik genli kuak

tanmlamas kullanlacaktr.
Seluklu yaplarnda rnei bulunmayan bu gei biimi, mevcut yaplar dikkate
alndnda ilk olarak Bat Anadoluda ortaya kmtr. Ancak T. Okuolu Anadolu
Seluklu Mescitleri iinde inceledii Beyhekim Mescidinde (13.yy.2.yars) benzer bir
uygulamann olduundan bahsetmitir. Yapda kullanlan gen yzeylerin baklava
eklinde bir araya geldiklerini sylemi ve uygulamayeik dzlemli baklavalar
kua174 olarak tanmlamtr. Ayrca daha erken tarihli Meragadaki Kmbedi
Surhda (1147)175 altyapnn kelerinde bulunan genle de prizmatik genli kuan
erken rnei olarak kabul edilebilir.
Batur uygulamay, basit genli kuak ve bileik kuak olarak iki grupta
toplamtr.176
Basit genli kuak, uzun kenarlar boyunca birleen dzlem genlerden oluan
prizmatik paralarn karlkl olarak yerletirilmesinden olumu bir kuaktr (ekil:
3.93; ekil:3.94).
Bileik genli kuak ise, basit kua oluturan ana prizma zincirinin ara boluklarna
alt veya st yarda veya her ikisinde yer alan ikincil prizmalar eklenmesiyle
olumutur177 (ekil: 3.95; ekil:3.96).
ekil: 3.93. Basit genli Kuak

174
Okuolu, T., a.g.t., s. 19

Tuncer, O.C., Anadolu Kmbetleri, C:1, Ankara, 1986, s.293
176
177
175
66
ekil: 3.94. Basit genli Kuak
ekil: 3.95. Bileik genli Kuak
ekil: 3.96. Bileik genli Kuak

Prizmatik birimlerden oluan genli kuak, kaln derz iinde har kullanlarak tartma
tekniinde rlr. rg sralarn oluturan tulalarn keleri kesilerek kabaca
biimlendikten sonra zerleri svanarak ekillendirilir. 178
Prizmatik kuak daha fazla tula kullanmay gerektirdiinden tayc sisteme daha fazla
yk binmesine neden olur. Bu nedenle strktrel adan dzlem genli kuak daha
avantajldr.
178
67
C.Ke Grubu Yapan genli Kuak

Aslnda gei kua zerinde yer alan, fakat eleri kuak zerinde yaylmayan, tersine
ke grubu yapan gei biimidir (ekil: 3.89; ekil:3.90). Kelerde en az er adet
gen
bulunur.
genler
alt
yap
boyunca
kuak
oluturmayp
kelerde
toplandklarndan, altyapnn keler dnda kalan ksmlar genlerin biti seviyesine

kadar duvarla ayn dzeyde ykselerek rldklerinden dardan kasnak olarak
alglanrlar. Yapya ieriden bakldnda ise tromp gibi grnr. Trompta olduu gibi
genlerin arasnda kalan bu duvarlara pencere almas da mmkn hale gelir.
ekil 3.97. Ke Grubu Yapan genli Kuak
ekil 3.98. Ke Grubu Yapan genli Kuak ten Grn

Anadolu Seluklu dnemi mimarisinde en fazla kullanlan genli gei elemandr.
Sivas Keykavus ifaiyesinin tam kare olmayan trbesinin (1220) rtsne gei,
68
adet genin ke grubu yapmasyla salanmtr. Gei rgsnde malzeme tuladr.

179
Konyadaki mescitlerde ke grubu yapan gen gei eleman youn olarak

kullanlmtr. Konya Meramda Aksine Mescidi (13.yy), Konya ifahane Mescidi
(1221), Konya Halkabeg Camisi, Akehirde Ta Medrese Mescidi gibi yaplarda
gei, adet dzlem genin ke grubu oluturmasyla salanmtr. 180
Bir Anadolu Seluklu eseri olan Konya eyh Alaman Trbesi (1288) gei eleman da
yine genin ke grubu yapmasyla oluturulmutur.181
3.2.2.3.Kasnaklar
ki aamal geilerin ikinci aamasn olutururlar. Birinci aamay oluturan elemanla
tek aamada kubbenin daire tabanna geilebilecekken, kasnak kullanlarak iki aamada
gei salanr (ekil 3.98). Kasnak birinci aamadaki elemann biti seviyesi planna
gre okgen ya da daire planl olabilmektedir.
ekil 3.99. Kasnak

Karahanl
yaplarnda
kubbe
ve
tromp
kua
dardan
kademeli
olarak
biimlendiinden kubbe dardan stste bindirilmi birka kasnak zerindeymi gibi

grnr. Mehedde ir Kebir kubbesi dardan birbiri zerine oturan geni yzeyli
yksek bir kasnak zerindeymi gibi grnr. Horasandaki Hazar ehrindeki Degaron
179
Kuban, D., a.g.e.,2001, s.180

Kuban,D., a.g.e., s.152
181
nal, H., Anadolu Seluklu Trbeleri, stanbul, s.283
180
69
Camisinin kubbesi ise iki kademeli geni bir kasnak iine gml gibi grnr.
Talhatan Baba kubbesi dardan kademeli olarak sekizgen ve onaltgen kasnaklar
zerindeymi gibi grnr. eriden okgen planl kuak dardan kubbeyi saran bir
kuak grnmndedir. Oysaki bu yaplarda dardan kasnak ya da kuak olarak
alglanan mimari biim, kubbenin ve kuan kendisidir. Sefid Bulandaki eyh Fazl
Trbesi kademeli kasnak zerindeymi gibi grnr. Dardan kubbenin
kademelenerek kasnak formunda biimlenmesi yksek kasnan eteini glendirip
sarsntlara kar nlem almak amacyla yaplm olabilir.
Artuklu yaplarnda da tromplar dardan vurgulanm, dolaysyla gei kua kasnak
grnm almtr. Ayn dnmedeki Anadolu Seluklu yaplarnda altyap duvar gei
kua boyunca devam etmi ve dardan dikdrtgen bir prizma ve zerinde kubbe olan
bir yap olarak alglanmlardr.
Karahanl ve ayn dnemdeki Orta Asya yaplarnda tromp kua ve kubbe dardan
genellikle daire planl kasnak, Byk Seluklu ve Artuklu yaplarnda ise kubbe ile
altyap arasnda bir ara okgen grubu olarak algland iin kasnakl gibi grnrken,
Anadolu Seluklu dnemi yaplarnda gei kua altyapy oluturan duvarlarn iinde
kaldndan
dardan
alglanmaz.
Bu
nedenle
zellikle
mescitler
dardan
dikdrtgenler prizmas ve onun zerine oturtulmu yarm kre olarak alglanrlar.

T.Okuolu ise sylenenlerin aksine Anadolu Seluklu Mimarisinde sekizgen ve daire
planl (kuakl kasnak) olduunusylemi ve Konya yaplarndan nce Minareli
Medrese, Karatay Medresesi, Beyhekim Mescidi ve Aksine Mescidi gibi dnemin
yaplarn sekizgen kasnakl; Tercuman Mescidi (1220 dolaylar), Zenburi Mescidi
(13.yy.3.eyrei) gibi yaplar da daire planl kasnaklara rnek vermitir. 182
Kasnaklar kubbenin ykn ve yanlara yapt basnc karlarlar. Bu nedenle de kasnak
olmayan yaplarda kubbe etei kalnlatrlp kasnak grnm verilmi olabilir.
zellikle yksek olan Karahanl kubbelerinde kubbe aadan yukar doru incelerek
hem kubbeyle altyap arasndaki keskin gei yumuatlm, hem de kubbeye
mukavemet kazandrlmtr.
Buna benzer uygulama Roma Dnemi kubbelerinde de grlr. Roma Dnemine ait
bir yapnn restitsyon iziminde (ekil.3.3.) de grld gibi darda kubbeyle
altyap arasnda bir kademelenme vardr. Kubbe etei kalnlatrlarak mukavemeti
182
Okuolu, T., a.g.t., s.17,18
70
artrlmtr. Benzeri bir uygulamaya Ayasofya Camisinde de rastlanr. Kubbe etei

belli bir seviyeye kadar kaln tutulup zerinde pencereler almtr. Bu ksm dardan
kasnak gibi alglanmaktadr.183
ekil: 3.100. Kubbe Eteinin Kalnlatrlmas (C.Mango)

Bizans dnemi yaplarnda da kasnak bittikten sonra balayan kubbe, birka sra daha
duvar rlerek darda kasnakla ayn formda biimlenip daha yksek alglanmtr
(ekil 3.100). Orta Bizans Dnemi yaplarndan Bodrum Camisi (920) ve Selanik
Panagia Kilisesi yksek okgen kasnak grnmndedir. Kubbe de eimli atyla
kapatlmtr. Vize Ayasofya Kilisesinin kubbesi ise silindirik kasnak zerine
oturmutur. Ge Bizans Dneminde(1261-1453) stanbulda ina edilen maret Camisi,
Fenari sa Camisi, Fethiye Camisi ve Kariye Camisi184 gibi yaplarda ierde daire,
darda okgen planl kasnak zerinde yer alan kubbe etei belli bir seviyeye kadar
kalnlatrlmas nedeniyle zerine oturduu kasnan daha yksek alglanmasna neden
olmutur.
3.2.3. rt Paras Olan Gei Elemanlar

rt paras olan gei elemanlar, kubbemsi tonoz paralarnn ve yldz tonoz
paralarnn gei gesi olarak kullanlmasyla ortaya kmtr. A.Batur uygulamay,
Anadolu Trk mimarlnda ssl tonozlar gelenei ile kubbe arasnda ilgin bir
183
184
Mango, C., a.g.e., s. 93

Mango, C., a.g.e., s.137, 167, 169, 180, 187, 215, 218,221,225
71
deneyim185 olarak nitelendirmitir. Bu tr gei elemanlar asl taycnn kemerler

olduu altyaplarda kullanlmtr. Altyapnn biti seviyesine yakn bir seviyeden
balayarak hem rt, hem de gei eleman grevini grrler.
A.Kubbemsi Tonoz Paralar

Kubbe ile rtl mekanlarda, kubbenin kbik alt yap zerine oturtulmas amacyla alt
yapnn zerine yerletirilirler. Kubbemsi tonoz parasnn eklini ve yksekliini
kemer yaylar belirler. Balang seviyesindeki drtgen plan biti seviyesinde daireye
dntrrler (ekil: 3.101).
ekil: 3.101. Kubbemsi Tonoz Uygulamas

Kubbemsi tonoz yapmak iin tulalar nce tonoza yuvarlak bir altlk olacak
pandantifleri salayacak biimde rlp, daha sonra da kubbenin tacna ulamak iin
yatay dzlemden giderek artan bir sapma ile rlrd. stanbul Karagmrk Sarncnda
(11.-12.yy.) kubbemsi tonoz paralarnn rneklerine rastlanmtr.186
185
186
Batur, a.g.t., s. 17
Mango, C., a.g.e., s.14
72
Aadaki ekillerde kubbemsi tonoz parasnn aamalar verilmitir.
ekil: 3.102. Kubbemsi Tonoz Zemin Seviyesi Plan
ekil: 3.103. Kubbemsi Tonoz Gei Eleman Balang Seviyesi Plan
ekil: 3.104. Kubbemsi Tonoz Gei Eleman Biti Seviyesi Plan
73

B. Yldz Tonoz Paralar
Kubbe ile rtl mekanlarda, kubbenin kbik alt yap zerine oturtulmas amacyla alt
yapnn kelerine yerletirilmilerdir. Kemerlerin kelerdeki birleim noktalarndan
gen prizma eklinde kan geler ortada birleip dzgn okgenin bir ke noktasn
meydana getirirler. Aralarda kalan genlerle de dier kenarlar elde edilir (ekil:
3.107).
74
ekil: 3.107. Yldz Tonoz Uygulamas

Kemerler arasna yerletirilmi elemanlarn iki yan kenarlarnn eri biimini kemer
yaylar belirler. Kk boyutlu mekanlarda tonoz paralar kubbeye gerek kalmadan
rt grevini stlenebilirler.
Yldz tonozda tulalar kemer srtlarna paralel yerletirilerek rtlecek mekann
kelerinde birleirken tulalar bir kabarklk olutururlar. Kabarklk taca yaklatka
kaybolur. Genellikle tonoz dnlerinin zerindeki bo yerler yk hafifletmek iin
toprak kaplarla doldurulmutur.187 stanbuldaki Aya rini (6.yy)de yldz tonoz paras
rneine rastlanmtr.
Balang seviyesindeki drtgen plan, biti seviyesinde okgene dntrerek kubbeye
geii gerekletirirler.
Aadaki ekillerde yldz tonoz parasnn yapm aamalar verilmitir.
187
Mango, C., a.g.e., s.14
75
ekil: 3.108. Yldz Tonoz Zemin Seviyesi Plan
ekil: 3.109. Yldz Tonoz Balang Seviyesi Plan
ekil: 3.110. Yldz Tonoz Biti Seviyesi Plan
76
ekil: 3.111. Kubbe Balang Seviyesi plan
77
BLM IV
KATOLOG
4.1. ALAADDN CAMS
4.1.1. Genel Mimari Tanm
Devlet Hastanesi arkasnda Alaaddin Caddesinin sonunda yer alan cami, kuzey ynnde
blml son cemaat yeriyle birlikte tek mekanl kapal ibadet blmnden oluur
(ekil 4.1.). S. etinta sicillere gre yapm tarihinin 1326 olduunu sylemitir.188
ekil 4.2. Alaaddin Camisi Plan (E.H.Ayverdi)
188
etinta, S., Trk Mimari Antlar Osmanl Devri, stanbul, 1946, s.31
78
ekil 4.2. Alaaddin Camisi Kesit (E.H.Ayverdi)

4.1.2. Kubbeye Gei Elemanlar
Yapda kubbeyle rtl bir adet mekan incelenmitir. blmden oluan son cemaat
yerinin ortasnda kk bir kubbecik bulunur (ekil 4.2). Yan blmlerin rts ise
tonozdur. 8.20x8.20 m. llerindeki badet mekannda gei, basit bir dzenleme ile
zmlenmitir (Fot.1).
Gei eleman balang seviyesi plan (ekil 4.4), zeminle ayn plana (ekil 4.3)
sahiptir. byk dzlem gen, birbirine ters konumda bir tromp ii oluturacak
biimde yerletirilmi, iki yana konan birer genle ke dolgusu yaplmtr. Bylece
taban ve tepeleri almak konumda be dzlem genle kede bir gei esi elde
edilmitir. Gei eleman biti seviyesinde (ekil 4.5.) ortaya kan dzgn onaltgen
plan zerine kubbe dorudan oturmutur (ekil 4.6.).
mekann yan duvarlar, kesintisiz olarak gei eleman biti seviyesine (ekil 4.7.)
kadar devam ettiinden, genler altyapnn zerinde deil de iinde gibi
grnmektedir.
Belki
de
bu
nedenle
Ayverdi,
kubbenin
189
Medresesindeki gibi l bir yelpazeyle duvarlara oturduunu
189
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1966, s.50
Konya
Karatay
sylemi olabilir.
79
Ancak gei elemanlar Konya Karatay Medresesinde altyap iinde yer alrken
Alaaddin Camisinde altyapnn stndedir.
Batur ise, gei elemannn genlerden olumasna ramen, genlerin keye gre
45 Clik ayn bir dzlem zerinde olmalar nedeniyle geiin bir genli kuak deil,
tonoz bingili (tromplu) bir sekizgen kasnak niteliinde olduunu sylemitir. 190
Gzlemlerimize gre buradaki gei eleman, tromp karn oluturacak ekilde bir araya
gelmi genlerden meydana gelmike grubu yapan genli kuaktr. Bu nedenle
kasnaktan bahsedilemez. Ayrca altyap zerinde kelerde kemer bulunmay
nedeniyle tromp yapm tekniine uymamaktadr.
190
80
ekil: 4.6. Kubbe Balang Seviyesi

Kubbe dardan yumuak bir eri yaparak altyapya balanmaktadr. Kuan sten
byk bir blm bu erinin iinde kalmtr. Bu nedenle kubbe, altyapdan daha baskn
grlr.191
191
S.etinta kubbenin 1890 onarmnda deimi olabileceini sylemitir. Bkz. etinta, s., a.g.e., s.32
81
4.2.ORHAN CAMS
Cami Atatrk Caddesinin kuzeyindedir(Fotg.2). Orhan Gazi tarafndan H. 740 (1339)
ylnda yaptrldn belirten yapm kitabesi giri kaps zerindedir.192
1339 ylnda yapmna balanan cami 1413 ylnda Karamanolu Mehmet Bey
tarafndan yklm, 1417de elebi Mehmetin emriyle veziri Beyazt Paa tarafndan
yenilenmi, 1855 depreminden sonra 1864te ve 1904te onarlmtr. nceleri yapnn
tamamen yenilendii kansna bal olarak, Wilde ve Gabriel zerinde durmamlarsa da
etinta, Ayverdi ve sonradan kansn deitirmi grnen Gabriel incelemeleri
sonucunda, yangnn bu kagir yapya fazla zarar vermediini, en azndan plan emasnn
ve duvarlarnn bir ksmnn aynen kalm olduunu savunmulardr.193
Yan kanatlarla son cemaat yeri arasnda bat ynnde ince uzun bir imam odas, dou
ynnde kk bir mezzin odas, onun dzeyinde de minare ile kurunlua k
merdivenlerinin balang yeri ve caminin mahzeni olan ince bir oda bulunmaktadr.
mam odas ve minare merdiveni mahzen hcresi uzunlamasna tonoz, giri yeri ve
mezzin odas apraz tonoz rtldr.
Kubbeli sofann gneyinde mescit blm yer almaktadr. Zemini kubbeli sofa
zemininden daha yksek olan bu blmn zeri de kubbeyle rtldr.
Yapda zeri kubbe ile rtl olan hacimler kare yerine dikdrtgen planldr (ekil: 4.8).
Burada gerek mescit ve kubbeli sofa, gerekse eyvanlar planda dikdrtgen biiminde
olup kubbeyle rtlmek zere geni kemerlerle kareye dntrlmtr. Bunun
yaplamad mescit blmnde kubbe elips biimindedir.194
Bu farklar, 14.yy. ilk yarsnda mimarln yeni programlar sz konusu olduunda
hacimler arasnda uyum ve koordinasyon salamakta yeterli deneyimi olmayndan
kaynaklanabilecei gibi onarmlara da balanabilir. Burada her iki neden de etkili
olabilir. 195
192
Ayverdi, E.H., a.g.e.,1989, s.,62

Batur, A., Osmanl Camilerinde Kemer, T Mimarlk Fakltesi, Doktora Tezi, stanbul, 1974,
s.48
194
Onarmlarda plan llerinin deitirilme olasl ok daha az olacandan sz edilen dikdrtgen
planlarn bazlarnn kubbeden farkl bir erisel rts olduu dnlebilir. Bkz. Batur, A., a.g.t., s.4,5
195
193
82
G-6
G-4
G-5
G-5
G-3
G-2
G-1
G-2
ekil: 4.8. Orhan Camisi Plan (E.H.Ayverdi)
83
ekil: 4.9. Orhan Camisi Kesit (E.H.Ayverdi)

Camide son cemaat yeri, drt tanesi de harimde olmak zere yedi adet kubbeli
mekan incelenmitir. Kubbeli mekanlarn her birinde kubbeye farkl ve deiik elerle
geilmitir.
A. Son Cemaat Yeri Orta Blm(G1)
Son cemaat yeri orta ksm kuzey-gney dorultusunda 5.00m. dou-bat dorultusunda
4.07m. boyutlarnda dikdrtgen zemin plana sahiptir. Orta blmn zemini dou ve
batsndaki blmlerin zeminden 0.78m. daha aadadr. Mekan drt ynde atlm
kemerlerle snrlandrlmtr. Kemerlerden dou ve batdakiler gneydeki duvar
payeleri ile kuzeydeki payeler arasna, gneyde olanlar ise duvar payeleri arasna
atlmtr. Mekan rten kubbeye gei, tek aamada prizmatik genli kuakla
salanmtr (Fot.3). Gei eleman balang seviyesi zeminden 8.18m.yksekliktedir.
Gei elemannn balang seviyesi (ekil: 4.10.) ile kemer yaylar arasndaki duvarlar,
zemin plannn gei eleman balang seviyesine (ekil:4.11.) aktarlmasn
salamtr. Yaklak 4.00m. olan kubbenin ap ile mekann gei seviyesindeki
dikdrtgen plann mekann kuzey-gney dorultusunda 5.00m. olan uzunluu arasnda
yaklak 1.00m.lik fark vardr. Bu nedenle kuak ksa kenarlarda hacimsel yaps olan
84
gen prizmalar halinde iken uzun kenarlarda iyice yasslmaktadr. Kuakta toplam 32
adet prizma saylmtr.
ekil: 4.10. Zemin Seviyesi
85

B. Son Cemaat Yeri Yan Blmler(G2)
Son cemaat yerinin ortasndaki blmn dou ve batsndaki blmler, kuzey-gney
dorultusunda 5.00m. dou-bat dorultusunda 4.00m. boyutlarnda dikdrtgen zemin
planna sahiptir. Bu mekanlar da son cemaat yeri orta blmnde olduu gibi
kemerlerle snrlandrlmtr (ekil: 4.15.). Kemerlerden dou ve batda olanlar duvar
payeleri ve payeler zerine, kuzeyde olanlar payeler, gneyde olanlar ise duvar
payeleri zerine oturmaktadr. Blmleri rten kubbelere gei pandantiflerle
gereklemektedir (Fot.4.). Bu mekanlarn dikdrtgen zemin planlar, gneyde duvar
payeleri arasna atlm kemerlerle gei eleman balang seviyesinde (ekil: 4.16.)
4.00x4.70 m. boyutunda dikdrtgen mekana dnmektedir. Bu dikdrtgen plan zerine
kubbenin oturmas iin kullanlan pandantiflerin arasna kuzey ve gneyde kubbemsi
tonoz paralarn andran eimli duvar paralar rlerek kubbe iin kare mekan
oluturulmaya allmtr. Gei eleman biti seviyesinde (ekil: 4.17.) dairesel plan
ortaya kmaktadr.
86
87

B.Giri Blm(G3)
Son cemaat yeri orta blmnn gneyinde yer alan mekan, dou-bat dorultusunda
yaklak 2.70m., kuzey gney dorultusunda 2.50m llerinde olup, kubbeye gei,
kubbemsi tonoz paralaryla salanmtr.(Fotg.5.). kk boyutlara sahip mekan
kubbeye gerek kalmadan tonozla da rtlebilirdi. Burada kubbe tamamen dekoratif
nedenlerle yaplm olabilir.
B. Kubbeli Sofa (G4)
Yapnn ortasnda, mekanlar arasnda dalm gerekletiren blm, kuzey-gney
dorultusunda 8.60m., dou-bat dorultusunda 8.10m. boyutlarnda kareye yakn
dikdrtgen zemin planna sahiptir. Yaklak 8.10m. apnda kubbeyle rtl mekann
zemini dier mekanlarn zemininden 0.60m. aadadr. Mekan dou, bat ve kuzeyden
kr kemerlerle, gneyden ise kemerle snrlandrlmtr. Dou ve batda bu duvarlara
ayrca yan blmlere geii salayan kemerler almaktadr.
Kubbeli sofada gei iki kademelidir (Fot.6). Birinci kademede dzlem genlerle
sekizgen bir taban elde edilmekte, ikinci kademede ierde ve darda iyice
belirginlemi bir kasnak ile daireye geilmektedir.
Birinci kademede geii salayan ke genleri, ikizkenar olmas gerekirken, lleri
arpktr. Gei eleman balang seviyesi (ekil: 4.21.), zeminle ayn plana sahiptir
(ekil: 4.20.). genlerin biti seviyesi kemer yaylarnn st noktasyla ayn ykseklikte
olmas gerekirken ykseltilmitir. Belki de gei eleman balang seviyesi biraz daha
yksekten balatlsayd, biti seviyesinde ykseltilmesine gerek kalmaz ve biti
seviyesinde ortaya kan sekizgen plan da dzgn sekizgene yakn llerde olurdu.
Kemer yaylar zerine de duvarlar rlp, biti seviyesinde kasnan oturaca dzgn
88
olmayan sekizgene yakn plan elde edilmitir (ekil: 4.22.). Kesitte grld gibi
(ekil: 4.9.). birinci kademenin biti noktas, mescit blmnn gei eleman biti
seviyesiyle ayn yksekliktedir. Blmn konumu gerei, dier kubbeli mekanlardan
yksek yaplmak istenmesi nedeniyle byle bir zm bulunmu olmaldr. Bir
silmeden sonra balayan ikinci kademe (ekil: 4.23.)., sekizgen tabann kelerine
almak yerletirilmi pencere ve gen prizma iftlerinden oluan bir kasnaktr.196
Kubbe, bu kasnak nedeniyle mescit blm kubbesinden daha yksek grnr.197
Kubbe dardan belli bir seviyeye kadar kasnakla ayn formda rldnden dardan
bask grnr. Kubbenin kasnak formu darda stte sra testere dii olan geni bir
saakla sonlanmaktadr.
196
genli gruplarn kompozisyonu, bu dnemde kullanlm rneklerden farkldr.A. Batur, bu

kompozisyonun, genli kuak olan zgn gei esinden kalanlarla yaplm ve pencerelerin sonradan
alm olabileceini sylemitir. Bkz. Batur, A., ,a.g.t., s.6
197
Bu dzeyin stndeki ksmlarn onarmlar srasnda deimi olmas mmkndr.

Batur, A., a.g.t.s.6
89
ekil: 4.23. Kasnak Balang Seviyesi Plan
90
ekil: 4.24. Kasnak Biti Seviyesi Plan
91
C. Yan Eyvanlar(G5)
Kubbeli sofann dou ve batsnda kemerlerle girilen blmler, dou-bat dorultusunda
5.60m., kuzey-gney dorultusunda 8.90m. boyutlarnda dikdrtgen zemin planna
sahiptir (ekil: 4.27.).
Kuzey ve gney ynnde dou-bat dorultusunda atlm
kemerlerle, gei eleman balang seviyesinde (ekil: 4.28.). dikdrtgen bir plan elde
edilmitir. Kubbeye gei tek aamada pandantiflerle gereklemitir Fot.7). Gei
eleman biti seviyesinde (ekil: 4.29.) daire plan ortaya kmtr.
Pandantifin balang noktasndan itibaren yaklak 0.50m.ye kadar olan ksm
kelidir. Bu durum bu hacimlerin gei esinin eskiden ke geni olduunu
dndrmektedir. Ayrca kubbelerin altyapdan daha kk apl olmalar ve
yukardan
balamalar
nedeniyle
pandantifler
yelken
tonoz
Pandantiflerin yzeyinde ise herhangi bir bezemeye rastlanmamtr.
grnmndedir.
92

D. Mescit Blm(G6)
Yapnn gneyinde, darya doru kntl olarak ina edilen mescit blm, kuzeygney dorultusunda 9,40m. dou-bat dorultusunda 8,38m. boyutlarnda dikdrtgen
zemin planna sahiptir (ekil: 4.32). Mekan dou, bat ve gneyde duvarlarla, kuzeyde
ise kemerlerle snrlandrlmtr. Mekann zerini rten kubbe elips biiminde
93
yaplmtr. Gei esi olarak sivri kemerli tromplar kullanlmtr (Fot.8). Duvarlar
zerine bast noktalar duvar ke noktalarna yaklak olarak 2.40m. uzaklktadr
(ekil: 4.33).
Tromp kemerlerinin arasna yerletirilen kemerlerle sekizgen kuak
tamamlanmtr (ekil: 4.34). Kuan altnda ve stnde birer silme bulunur. Tromp
kemerlerinden gneyde olan ikisinde her iki ayak da duvarlar zerine basarken,
kuzeydeki tromplarn kemer ayaklarndan kuzeyde olanlar mekann orta blmle
balantsn salayan kemer yay zerine basmaktadr.
Tromp ba kemerinin karn ve srt izgileri birbirine paralel deildir. Ayrca gneybat
trompunun st ksm ne doru belirgin bir ikinlik yapmakta ve kasnaa eri
balanmaktadr.
Tromp ii prizmatik genlerle doldurulmutur. Bu eler kendi balarna ke dolgusu
olan bir grup meydana getirmektedir. A. Batur, bu gen grubun kendisinin dorudan
tayc bir ke dolgusu olabileceini, burada tromp kemerinin iinde strktrel
ilevlerinin gereksinilmedii bir biim esi durumunda olduklarn sylerken, 198 M.
Tunel bu gen grubun dorudan tayclk grevi yapamayacan, hatta tromplara
gereksiz bir yk getirdiini sylemitir. Ayrca genlerin, l ve bir araya gelme
dzenleri arasnda simetri ve geometrik uyum yoktur. Gzlemlediim kadaryla tromp
kemerleri bu geite tayclk grevini stlenmitir.
Blmn kare olmamas nedeniyle tromplu kuak biti seviyesinde elips eklinde plan
ortaya kmtr (ekil: 4.35). Kubbe bu plann zerine dorudan oturtulmutur (ekil:
4.36). Kubbe etei kalnlatrlarak zerinde pencereler almtr. Bu ksm dardan
kasnak olarak alglanmakta ve kubbe bask olduundan daha bask grnmektedir.
Burada gei eleman olarak genli kuak kullanlmas iin kubbe balang
seviyesinin daire planl olmas gerekirdi. genli kuan bindirme tekniiyle yaplmas
nedeniyle byk dikdrtgen boyutlu mekanlarda strktrel adan sakncal olabilecei
dnlmtr. Btn yzlerinde kemer olmas kubbenin yanlara doru almasn
engelleyeceinden kubbeyle kbik altyap arasnda tromptan baka bir zm kalmam
olmaldr. Strktr daha da glendirmek iin kubbe darda belirli bir seviyeye kadar
tromplu kuakla ayn formda rlmtr.
198
94
95
Grld gibi yapnn gei elerinde strktr ve dzenleme asndan bir eitlilik
vardr. gen kuak, dzlem gen, tromp farkl ilkeleri olan gei biimleri olarak bu
yapda
ayn
zamanda
kullanlmlardr.
eitleme
prizmatik
gen
enin
kullanlmasnda da grlmektedir. Kullanlan gei esinde de prizmatik gen
96
motif vardr. Ama genler, son cemaat yerinde kubbeye dorudan geii salamak
zere bir kuak meydana getirdikleri halde, ierde strktrel olarak geii salayan
elerin zerinde bir dekoratif eleman olarak kullanlmaktadrlar.
4.3. HDAVENDGAR CAMS

ekirge semtinde, kaplcalar blgesinde yer alan yap alt kat cami (ekil: 4.38), st kat
medrese (ekil: 4.39) olmak zere iki katl olarak ina edilmitir. Yapnn kuzeyinde
beer blml iki katl revak bulunur. Yapya giri, alt kattaki son cemaat yerinin orta
blmnde bulunan giri kaps ile salanmaktadr.
Yapnn orta blm iki kat boyunca ykselir. Bu blmn dou ve batsnda, tonozla
rtl yan blmler bulunmaktadr. Yan blmlerin kuzeyinde bir, gneyinde ise ard
ardna sralanm ikier oda bulunmaktadr. Kubbeli sofann gneyinde, tonozla rtl
mescit blm yer alr.
Medrese olarak dzenlenmi olan st katn kuzeyinde be blml revak yer almaktadr.
ki kat boyunca ykselen kubbeli sofann dou ve bat yannda bulunan koridorun
arkasnda tonozla rtlm medrese odalar sralanmaktadr.
97
G-3
G-2
G-2
G-1
G-2
G-2
ekil: 4.38. Hdavendigar Camisi Zemin Plan (E.H.Ayverdi)
98
G-3
G-5
G-4
G-5
ekil: 4.39. Hdavendigar Camisi 1. Kat Plan (E.H.Ayverdi)
99
ekil: 4.40. Hdavendigar Camisi Kesit (E.H.Ayverdi)

4.3.2. Gei Elemanlar
Yapda tanesi son cemaat yerinde, bir tanesi harimde ve tanesi de st kat
revaknda olmak zere kubbe ile rtl dokuz mekan vardr.
A. Son Cemaat Yeri Orta Blm(G1)
Yapnn kuzeyinde son cemaat yerinin ortasnda ve giri aksnda yer alan son cemaat
yeri orta blm, kuzey-gney dorultusunda 3.63m., dou-bat dorultusunda ise
3.30m. boyutlarnda dikdrtgen zemin planna sahiptir (ekil: 4.41). Mekann zeri
yaklak 3.20m. apndaki kubbeyle rtlm olup, kubbeye gei pandantiflerle
salanmtr. Pandantiflerin
balang seviyeleri kemerlerin kesime noktalar
zerindedir (ekil: 4.42). Balang noktalarnn bulunduu seviyede zemin plan

ayndr. Biti seviyesinde ise oluan daire plan (ekil: 4.43) zerine kubbe
oturtulmutur.
100

B. Son Cemaat Yeri Yan Blmler (G2)
Son cemaat yerinin orta blm dndaki drt adet yan blm birbirine benzer
zelliklerdedirler.
Blmler
kuzey-gney
dorultusunda
3.66m.
dou-bat
dorultusunda 4.08m. boyutlarnda dikdrtgen zeminlidir. Mekanlar rten yaklak

3.60m.apndaki kubbelere pandantiflerle geilmitir. Pandantiflerin balang seviyesi,
kemerlerin kesiim noktalar zerindedir. Gei eleman balang seviyesi plan (ekil:
101
4.45), zeminle ayndr (ekil: 4.44). Bu plan gei eleman biti seviyesinde daireye
dnmtr (ekil: 4.46). st kat revak olduundan kubbeler dardan alglanmazlar.

C. Kubbeli Sofa (G3)
Yap iinde kubbeyle rtl tek mekandr. Kuzey-gney dorultusunda 12.60m., doubat dorultusunda ise 10.60m. boyutlarnda dikdrtgen zemin planldr.
102
Mekan rten yaklak 10.60m. apndaki kubbeye tek aamada pandantiflerle gei
salanmtr (Fot.9). Zemindeki dikdrtgen plan (ekil: 4.47), kuzey ve gneyde doubat dorultusunda atlan 1.00m.geniliindeki kemerlerle gei eleman balang
seviyesinde (ekil:
4.48)
yaklak 10.60mx10.60m.
boyutlarnda kare plana
dntrlmtr. Pandantiflerin biti seviyesinde onaltgen plan (ekil: 4.49) zerine

kubbe oturutur (ekil: 4.50).
Mekann dikdrtgen plan yapnn yan blmlerinden yksek tutularak dardan
alglanabilmektedir (ekil: 4.51).
103

D. st kat Revak Orta Blm (G4)
Yapnn ikinci kat seviyesinde, son cemaat yerinin zerinde yer alan blmn ortadaki
blm kubbeyle rtldr.
Blmn ortasnda yer alan dikdrtgen planl mekann kubbesine tromplu kuakla
geilmitir. Kubbe ap kk olmasna ramen sekizgen kuan btn kenarlarnda
104
kemer vardr. Tromplarn ii gen prizmalarla doldurulmutur. Gei eleman

balang seviyesi plan (ekil: 4.53) zeminle ayndr (ekil: 4.52). Gei eleman biti
seviyesinde ortaya kan eliptik plan (ekil: 4.55) zerine kubbe dorudan oturur.
Yan blmler dardan alglanmazken orta blmn kubbesi alglanabilmektedir(ekil:
4.56). Kubbeye gei genli kuakla gerekletirilseydi yan blmler kasnakl olduu
iin kubbe bu blmlerden daha bask grnrd. Blmde byle bir zm arandna
gre yan blmlerin rts orta blmden daha nce yaplm olabilir.
105

E. st kat Revak Yan Blmler (G5)
st kat revaknn ortasndaki blmn iki yannda yer alan blmler, kuzey-gney
dorultusunda 3.66m., dou-bat dorultusunda 4.14m. boyutlarnda dikdrtgen zemin
planna sahiptir. Mekanlarn zerlerini rten kubbelerin aplar yaklak 3.50m.dir.
Kubbelere iki aamada ke geni ve kasnak kullanlarak geilmitir (Fot.10). Ke
geni balang seviyesi plan (ekil: 4.58 ) dikdrtgen zemin planyla ayndr (ekil:
4.57.) Ke geni biti seviyesinde sekizgen plan ortaya kmaktadr (ekil: 4.59).
Sekizgen plann zerine kasnak oturur (ekil: 4.60). Kasnak zerindeki prizmatik
genlerle kasnak biti seviyesinde (ekil: 4.61 ) kubbenin oturaca daire plan ortaya
kar.
Ke genlerinin yzeyi prizmalarla ilenmitir. sra halinde yerletirilmi
prizmalar balang noktasndan itibaren ilk srada iki, ikinci srada be, nc srada
106
ise yedi tane olarak dizilmitir.
Ke geni ile kasnak arasnda bir silme
bulunmaktadr.
ekil: 4.57 Zemin Seviyesi Plan
107
ekil: 4.60. Kasnak Balang Seviyesi Plan

4.4. KAVAKLI CAMS
Kavakl Caddesinde yer alan cami, Sultan Hdavendigar devrinde Bursa Kads Koca
Naib tarafndan yaptrlmtr.199
Yenilenen ahap son cemaat yeri batdadr. Harime son cemaat yerinden bir kapyla
geilir (ekil: 4.62 ).
199
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1966, s. 264
108
G-1
ekil: 4.62. Kavakl Camisi Plan
ekil: 4.63. Kavakl Camisi Kesiti

4.4.2. Gei Eleman
Caminin harimi ite 8.85x8.85m llerinde olup kubbeye gei dzlem genli
kuakla salanmtr (Fotg.11). Her kede be gen bulunur. Kuak bitiminde
yirmidrt kenarl okgen plan ortaya kmtr (ekil: 4.66). Biti seviyesindeki okgen
plan plak gzle grlmektedir. Yan duvarlarda bask sivri kemer olup, tanesine
pencere almtr. Aralarda bask sivri kemerli pencereler vardr. Pencerelerden biri
kapaldr.
genlerin kenarlar ve kubbe etei siyah boyayla belirginletirilmi, ok sade olan
kua hareketlendirmitir. genlerin yzeylerinde ve kubbede grlen kalemii
sslemeler onarmlar srasnda yaplm olabilir.
Yapda zemin seviyesi plan (ekil: 4.64) gei eleman balang seviyesine aynen
aktarlmtr (ekil: 4.65). Altyap duvar (Fotg.12)
ykselmitir (ekil: 4.63 ).
gei kuan da iine alarak
109
ekil: 4.65. Gei Eleman Balang Seviyesi
ekil: 4.66. Gei Eleman Biti Seviyesi
110
4.5. DEMRTA PAA CAMS

Gemlik Caddesinin dousunda Demirta Paa Semtinde olan cami, Yldrm Beyazt
Dneminde Kara Timurta Paa tarafndan yaptrlmtr.200
Zaviyeli yaplar grubundan olan caminin kuzeyinde ortadaki kubbeyle rtl be
blml son cemaat yeri bulunur. Son cemaat yerinin batsndaki dikdrtgen planl
beik tonozla rtl mekann girii dardandr.
Son cemaat yerinin ortasndaki blmn gneyindeki kapdan kubbeli sofaya geilir.
Kubbeli sofann dou ve batsnda tonozla rtl dikdrtgen planl tabhane odalar
bulunmaktadr. Gneyinde ise beik tonozla rtl dikdrtgen planl mescit blm
bulunur.
200
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s. 387
111
G-3
G-2
G-1
G-2
ekil: 4.69. Demirta Paa Camisi Plan (E.H.Ayverdi)
ekil: 4.70. Demirta Paa Camisi Kesiti (E.H.Ayverdi)

Yapda kubbeyle rtl drt mekan bulunur.
112
A. Son Cemaat Yeri Orta Blm (G1)

Son cemaat yeri orta blmn kemer izdmleri arasnda kalan dikdrtgen mekann
ls 4.30X3.60m. olup, yaklak ap 3.30m. olan kubbeye gei prizmatik genli
kuakla salanmtr.
Zeminin dikdrtgen plan (ekil: 4.71)
gei eleman balang seviyesine aynen
aktarlmtr (ekil: 4.72). Gei eleman biti seviyesinde (ekil: 4.73) ortaya kan
okgen zerine kubbe dorudan oturmutur (ekil: 4.74). Kubbe yalnz ierden
alglanmaktadr. Dardan ise dier birimlerle birlikte zeri atyla kapatlmtr.
113

Son cemaat yerinin dou ve batsndaki dikdrtgen planl iki blm yaklak
4.06X2.50m llerinde
olup
kubbelere
gei,
kubbemsi
tonoz
paralaryla
gereklemitir. Blmlerin dikdrtgen planna en uygun gei elemanyla geilmitir

(ekil: 4.73).
114
ekil: 4.76. Zemin Seviyesi plan
ekil: 4.78. Gei eleman Biti Seviyesi Plan
115

C. Kubbeli Sofa Blm (G3)
Yaklak lleri 6.05X6.20m. olan blmn kubbesine tek aamada ke genleri
kullanlarak (ekil: 4.83) gei salanmtr (Fotg.13). Yanlarn tonozla rtl olmas
dierlerinden farkl olarak tek aamal tercih edilmesinde etken olabilir.
Ke genlerinin yzeyi sekiz sra mukarnas bezemeli olup biti seviyesinde ortaya
kan sekizgen plan belirtircesine bir profil yer alr. Kubbe etei ise zigzagldr.
116
117

4.6. ULU CAM
Cami, ehir merkezinde, Atatrk Caddesi zerindedir (Fotg.14). Osmanl Devletinin
drdnc padiah Yldrm Beyazt, Niboluda elde ettii ganimetlerle camiyi
yaptrmtr (1394-1399).201
Ankara Savanda Yldrm Beyazt yenen Timur, ordular ile birlikte Bursaya gelip,
caminin kuzey kapsn yakarak tahrip etmitir. Daha sonra Karamanolu Mehmet Bey
tarafndan evresine odun ylarak yaklmtr. 1854 ylnda meydana gelen depremde
caminin on sekiz kubbesi km, sadece bat minaresinin dibindeki kubbe ile mihrap
n kubbesi ayakta kalmtr. 1889da kan bir yangnla minarenin klahlar yanm,
yangn sonucunda kagir olarak yaplmtr. 1959-1961 yllar onarmlarnda sval olan
duvarlar kaznarak, kuzey ynndeki kap aslna uygun olarak onarlmtr. 1494, 1503,
1551, 1563, 1567, 1572, 1668, 1670, 1724, 1742, 1815, 1855, 1961 yllarnda byk
apta onarmlar yaplm, yaplan bu onarmlar sonucu cami bugnk grnmne
kavumutur. 202
201
202
etinta, S., a.g.e., s.22

Ayverdi, E.H., a.g.e.,1966, s.402, 403, 404
118
ekil: 4.87. Ulu Camii Plan (E.H.Ayverdi)
119
ekil: 4.88.Ulu Camii Kesit (E.H.Ayverdi)

Yapda yirmi adet kubbe bulunmaktadr.
D lleri yaklak olarak 55.00x69.00 metre boyutlarnda olan dikdrtgen planl
yapnn kaln duvarlarla evrili on iki e ayak zerine pandantifler araclyla geiin
saland asl ibadet alan, yirmi kubbe ile rtlmtr (Fotg.14). Ayaklar sivri
kemerlerle her iki ynde birbirine balanm, her blm zeri kubbelerle rtlmtr
(Fotg.15).
Gei eleman balang seviyesi plan (ekil: 4.90) zeminle ayn olup (ekil: 4.89),
biti seviyesinde daire plan ortaya kmtr (ekil: 4.91). Kubbe, balang seviyesinde
ieriden daire, dardan okgen olarak biimlenmitir (ekil: 4.92). okgen form, belli
bir seviyeden sonra daireye dntrlmtr (ekil: 4.93). Kubbe bu nedenle okgen
bir kasnak zerindeymi gibi ve bask alglanr.
Yapdaki kubbelerin aplar eit olmakla beraber ykseklikleri birbirlerinden farkldr.
Mihrap ekseni zerindeki kubbeler en yksek olanlardr. Yan sahnlarn zerlerini rten
kubbeler dou-bat yanlara doru kademeli olarak alalrlar. Kubbe etekleri, gei
eleman biti seviyesinden itibaren kalnlatrlarak zerinde pencereler almtr.
120
ekil: 4.89. Zemin seviyesi Plan
121
ekil 4.94. Kubbe Biti Seviyesi Plan
4.7. YILDIRIM CAMS

Yldrm Beyazt tarafndan Bursann dousunda ayn adl tepeye ina ettirilen
klliyenin ortasnda bulunmaktadr (1389-1400).203 Baz kaynaklarda, caminin Timur
istilas yznden yarm kald ve muhtemelen elebi Mehmet zamannda
tamamland gr savunulmaktadr (Fotg.16).
1855 depreminden nemli lde zarar grm olan yapnn onarm almalarna
katlm olan S.etintan gzlemlerine gre, yalnz kubbeli sofa ve son cemaat yeri
rtleri deimitir. Dier hacimlerin rtleri zgn biimlerini koruduklar
varsaylabilecek baz onarmlardan gemitir. 204
203
204
etinta, S., a.g.e., s.49

Batur, A., a.g.t. , s.18
122
Kuzey-gney dorultusunda iki kubbe, dou-bat ynnde kk kubbeli yan eyvanlar

ve bu eyvanlarn iki tarafnda apraz tonoz rtl birer oda vardr. Cami iinden girii
bulunan kuzeydou ve kuzeybatdaki odalar apraz tonoz rtldr (ekil: 4.95).
G-5
G-4
G-2
G-4
G-3
G-2
G-1
G-2
ekil 4.95. Yldrm Camisi Kesit (E.H.Ayverdi)
G-2
123
ekil 4.96. Yldrm Camisi Kesit (E.H.Ayverdi)

Yapda kubbe ile rtl on adet mekan bulunmaktadr.
Camide, gei elerinin
biimlenmesinde Orhan Camisindeki gibi farkllklar olduu grlr. Pandantif, tromp,

genli kuak, tartma tekniinde ve rtlerle birlemi dekoratif biimler
kullanlmtr.205
Yapnn kuzeyinde ve son cemaat yerinin ortasnda ve giri ekseninde yer alan, kuzey
gney dorultusunda 6.43 m., dou-bat dorultusunda 5.44 m. boyutlarnda dikdrtgen
zemin plana sahip son cemaat yeri orta blm bulunur. Mekan drt yandan kemerlerle
snrlandrlmtr.
Son cemaat yeri orta blmn rten 5.40m. apndaki kubbeye tek aamada
pandantiflerle geilmektedir. Dikdrtgen zemin plan (ekil: 4.97), kuzey ve gneyde,
dou-bat dorultusunda atlm 0.50m. geniliindeki kemerler ile balang
seviyesinde 5.44x5.44 boyutlarnda kare plana dnmtr (Fotg.17). Pandantiflerin
balang noktas, gei eleman balang seviyesi plannn (ekil: 4.98) kelerinde
205
124
yer almaktadr. Kubbe pandantiflerin biti seviyesinde oluan daire plan zerine
oturmaktadr (ekil: 4.99). Pandantifler zerinde bezeme grlmemektedir.
ekil 4.97. Zemin Seviyesi Plan
ekil 4.98. Gei Eleman Balang Seviyesi Plan
ekil 4.99. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan
125
ekil 4.100. Kubbe Balang Seviyesi Plan

Orta blmn iki yannda yer alan blmler, toplam drt adet olup, bu blmler
kuzeyde yer alan payeler ile gneydeki duvar payeleri arasnda atlm kemerlerle
snrlandrlmtr.
Blmler,
kuzey-gney
dorultusunda
5.18m.
dou-bat
dorultusunda 5.88m. llerinde kareye yakn zemin planna sahiptir (ekil: 4.102).
Mekanlar rten kubbelere gei tek aamada pandantiflerle salanmtr. Kubbeye gei
uygulamas, son cemaat yeri orta blmle benzerlik gstermektedir. Pandantifler
zerinde bezeme yoktur.
126
ekil 4.102.
Zemin Seviyesi Plan
127

C. Kubbeli Sofa (G3)
Yapnn ortasnda bulunan bu blm, kuzey-gney dorultusunda 11.80m., dou-bat
dorultusunda 11.80m. boyutlarnda kare bir plana sahiptir. Yaklak 11.80m. apndaki
kubbeye, tromplarla gei salanmtr.
Gei eleman balang seviyesinde (ekil: 4.108), zemin plannn (ekil: 4.107)
tekrar grlmektedir. Yeniden yapld bilinen kubbeye, tromplu kuakla geilmitir
(Fotg.18). Tromp kemerlerinin erisi, kemer aya rlmeden gei eleman balang
seviyesinde balamtr. Kemer yaylar yanlara doru almtr. Sekizgen kuan yan
duvarlara rastlayan kemerlerinin tromp kemerlerinden l ve biim olarak farkl
olmas, kuan btn kemerlerinin ayn formda ve birbirine yakn llerde olmasnn
zorunlu olmadn gsterir. Kuan biti seviyesinde ortaya kan plan (ekil: 4.109)
balang seviyesindeki gibi (ekil: 4.108) sekizgendir. Sekizgen kuan zerine alak
bir duvar paras rlm ve kubbenin daire taban bu duvarn biti seviyesinde ortaya
kan daire plan zerine oturmutur (ekil: 4.110). Kubbe balang seviyesi plan
ieriden daire, dardan sekizgendir.
Tromp ii ortadan ayrtldr. Kemer ilerine pencere almtr. A. Batur, gei esinin
kubbe gibi tamamen yenilenmediini, ancak iyice onarlm olabileceini sylemitir.
Tromp iinin ortadan ayrtl olmas, kuan ykseklii ve pencere alm olmasnn ilk
yapdan kalm olabileceini savunmutur.206
Tromplar dardan alglanmaktadr. Kubbe darda olduka yksek bir seviyeye kadar
sekizgen kuakla ayn formda rldkten sonra daire plana geilmitir.
206
128
ekil 4.110. Kuak zerindeki Duvar Parasnn Biti Seviyesi Plan
129

C. Yan Blmler(G4)
Kubbeli sofann dou ve batsnda yer alan blmlere gei, kemerli aklklarla
salanmtr.
Dou-bat
dorultusunda
6.85m.
kuzey-gney
dorultusunda
6.68m.boyutlarnda dikdrtgen zemin planna sahip blmler 6.00m. apnda kubbe ile
rtlmtr.
Kubbeye gei tek aamada apraz tonoz paralar ile gereklemektedir (Fotg.19).
Gei eleman balang seviyesi (ekil: 4.114) zeminle ayn plana sahiptir (ekil:
4.113). Gei eleman olarak aslnda erisel bir rt olan havari tonoz paralar
kullanlmtr (ekil: 4.15). Kubbe bunlarn zerine yerletirilmitir (ekil: 4.116).
Kubbenin ap mekann taban lsne gre kk tutulmutur.
130
ekil 4.113.Zemin Seviyesi Plan
ekil 4.114.Gei Eleman Balang Seviyesi Plan
ekil 4.115.Gei Eleman Biti Seviyesi Plan
131

D. Mescit Blm (G5)
Orta blmn gneyinde yer alan blme byk bir kemerle geilmektedir. Blm,
dou-bat dorultusunda 11.13m., kuzey-gney dorultusunda 11.13m.boyutlarnda
kare zemin planna sahiptir. Kubbeye gei ise tek aamada prizmatik kuakla
salanmtr (Fotg.20). Kubbe ap yaklak 11.00m.dir.
Gei eleman balang seviyesi plan (ekil 4.119), zemin plannn ayndr (ekil
4.118). Kua oluturan birimlerin yan duvarlarda da kma yapmas, kuak
yksekliinin artmasna neden olmutur (ekil 4.120).
Dikey eksenlerde yer alan
pencerelerle drt blme ayrlm olan kua oluturan prizmalarn bazlar svadan
dolay kaybolmutur.
132
ekil 4.119Gei Eleman Balang Seviyesi Plan
133
ekil 4.122. Kubbe Plan

4.8. EKER HOCA MESCD
Ulu caminin arkasnda, eker Hoca Caddesinde yer alan caminin kitabesi
bulunmadndan yapm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Tarihi kaytlara ve
caminin basit iptidai ekline bakarak elebi Sultan Mehmet dnemine ait olduu
belirlenmektedir.207
Dou ve bat yanlar kapal ve st at ile rtl kuzeydeki son cemaat yeri ve
gneyindeki kare planl asl ibadet mekanndan oluur (ekil 4.124.).
207
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.44
134
ekil 4.124. eker Hoca Mescit Plan
ekil 4.125. eker Hoca Mescidi Kesit

4.8.2.Gei Elemanlar
8.20x8.20 metre boyutlarnda, kare planl asl ibadet blmnde kubbeye gei tek
aamada pandantiflerle salanmtr. Duvarlarn kaln olmas ve duvar yzeyinde kemer
izine rastlanmamas nedeniyle buradaki pandantifin iki duvarn kelerine ibkey
kavislerle yuvarlatlarak elde edildii dnlmtr. Pandantifle kubbe arasnda hibir
sslemeye rastlanmaz (Fotg.21).
Gei eleman balang seviyesi plan (ekil 4.127) zeminle ayn plana sahiptir (ekil
4.126). Gei eleman biti seviyesinde (ekil 4.128) ortaya kan daire plan zerine
kubbe dorudan oturur (ekil 4.129).
Aadaki ekillerde gei eleman yapm aamalar verilmitir.
135
4.126. Zemin Seviyesi Plan
4.127.Gei Eleman balang Seviyesi Plan
4.128.Gei Eleman Biti Seviyesi Plan
4.129. Kubbe Balang Seviyesi Plan
136
4.130. Kubbe Biti Seviyesi Plan

4.9.YEL CAM
4.9.1.Genel Mimari Tanm
Bursann Yeil Semtindedir. Yapnn kitabelerinden elde edilen bilgilere dayanarak,
1419-1422 yllar arasnda elebi Sultan Mehmet tarafndan Mimar Hac vaz bin Ahi
Beyazta yaptrld sylenir. Ayrca yap 1855 depreminden sonra onarm
grmtr.208
Yeil Cami, zaviyeli camiler grubundadr (ekil 4.131). Plan dzenlemesi bakmndan
Yldrm Camisine benzer. Kuzey cephede benzer yaplardan farkl olarak son cemaat
yeri yoktur. Fakat n cephede grlen kemer zengilerinden, tipik be blmeli son
cemaat yerinin planlanm olduu, ancak ina edilemedii anlalmaktadr.209
Yapnn duvarlar incelediimiz dier yaplarsan daha kaln tutulmutur.
208
209
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.46

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s48
137
G-4
G-3
G-3
G-1
G-2
G-2
ekil 4.131.Yeil Cami Plan (E.H.Ayverdi)
138
ekil. 4.132.Yeil Cami Kesit (E.H.Ayverdi)

4.9.2. Gei Elemanlar: Yapda kubbe ile rtl alt mekan incelenmitir.
A.Kubbeli Sofa Blm (G1)
Kuzey cephesindeki byk bir ana kapdan girilen bu blm, 12.65m.x12.65 m.
boyutlarnda kare zemin planna sahiptir. Mekan, gneyde mescit blmne alan
byk bir kemerle, dou, bat ve kuzeyde ise duvarlarla snrlandrlmtr. Dou ve
batdaki duvarlarda alan kemerlerle yan blmlere gei salanmaktadr. Gei
eleman balang seviyesinde (ekil 4.134) zemin plannn ayns (ekil 4.133) olduu
grlmektedir. Mekan rten kubbenin ap yaklak olarak 12.60m. apnda olup,
kubbeye gei bileik prizmatik genli kuakla salanmtr (Fotg.22). Gei eleman
balang seviyesindeki kare plan, gei eleman biti seviyesinde daire plana
dnmtr (ekil 4.135).
Bileik genli kua oluturan birimlerin says, her kede 10ar olmak zere toplam
40tr. Kuak zerinde dou-bat ve kuzey-gney eksenlerinde karlkl pencereler
139
almtr. genli prizmalarn yzeylerinde bitkisel motiflerden oluan kalem ii

bezeme grlmektedir.
ekil 4.133 Zemin Seviyesi Plan
ekil 4.134.Gei Eleman Balang Seviyesi Plan
ekil 4.135.Gei Eleman Biti Seviyesi Plan
140
ekil 4.136.Kubbe Balang Plan

B.Yan Eyvanlar (G2)
Orta blmn dousunda ve batsnda, orta blme kemerlerle alan kubbe ile rtl
yan blmler, 7.13x7.13 m. boyutlarnda kare zemin planna sahiptir.
Mekanlar rten kubbelere gei iki aamal olarak gereklemektedir (Fotg.23). lk
aamay oluturan ke genlerinin balang seviyesi (ekil 4.139) zeminle ayn plana
sahiptir (ekil 4.138) genlerin zeri, yedi sra mukarnasla ilenmitir. Btn
motiflerin zeri eritlidir. Mukarnasl genden sonra sekizgene dnm taban plann
belirleyen ve iki silme arasna yerlemi ince bir yaz eridi vardr. Ke genlerinin
biti seviyesindeki plan ise sekizgendir (ekil 4.140). kinci aamay oluturan sekizgen
kasnak zerine prizmatik kuak yerletirilmitir (ekil 4.142). Kasnan sekiz
yzeyinde de pencereler almtr. Bu elerin alt boluklarnda ayrca ikincil
prizmalar bulunmaktadr. Kubbe eteinde yer aldklar iin btn genler ayn
geniliktedir.
141
Batur, bu rt ve gei biiminin baka yaplarda da ayn veya benzer formllerle

uygulandn; fakat Yeil Camide rtnn ve gei kesiminin her ikisinin de dekoratif
biimlenmi olmas, dekorasyon motiflerinin birbiriyle uyumluluu, hacmin lsyle
gei ve rt elerinin boyutlarnn uygunluu gibi etkenler nedeniyle gei
elemanlarnn rtyle btnlemi olduunu sylemitir.210 Bu btnleme eilimi
nedeniyle, yaz tabannn sekizgen tabann belirleyen yatay srekliliine ramen altta
kalan mukarnasl gen, st yapnn bir paras olarak alglanmaktadr. Prizmatik
kuan biti seviyesinde okgen plan olumu ve bunun zerine de 24 dilimli kubbe
yerletirilmitir (ekil 4.143).

210
142
ekil 4.141. Kasnak Balang Seviyesi Plan
ekil 4.142. Kasnak Biti seviyesi Plan
143
C.Tabhane Odalar (G3)

Orta blmden birer kapyla girilen yan blmlerin gneyinde yer alan tabhane odalar
6.20x6.20 m. boyutlarnda kare zemin planna sahiptir. Drt yandan duvarlarla
snrlandrlm mekanlarn gei eleman balang seviyesi planlar (ekil 4.146)
zeminle ayndr (ekil: 4.145). Gei eleman balang seviyesinde tromplu kuak
bulunur (ekil: 4.147). Kelerdeki tromp kemerlerinin ii eyrek kubbe grnmnde
olmayp, dier tromplu gei elemanlarndan farkl olarak duvarla rlmtr.
Kemerlerin biti seviyesinde kk pandantiflerle kubbe balang seviyesi daireye
yakn onaltgen planl olmutur (ekil: 4.148). Byk Seluklu yaplarnda kullanlan
tromplu kuaklarda olduu gibi zerine bir sra daha tromplu kuak rlecekmi gibi
sonlandrlmtr. Kuan zerinde yer alan kubbe de 24 dilimlidir
Tromp kemerlerinin altnda kelerde mukarnaslar bulunur (Fotg.24.). zand Gnlal,
bu mukarnas dolgularn gei eleman balang seviyesinin sekizgene dnmesinde
etkili olduunu sylemitir. Halbuki burada sekizgen plan, tromp kuann bir zellii
olarak kendiliinden ortaya kmtr. Mukarnaslar da tromp kemeri karnnn duvarla
rlmesi nedeniyle hem bu duvara dayanak olmu, hem de duvar kesinde boluu
gizlemek iin kullanlm olabilir.
144
ekil 4.147. Kuak Plan
ekil 4.148. Kuak Biti Seviyesi Plan
145
D.Mescit Blm (G4)

Orta blmn gneyinde, darya doru kntl olarak yaplm mescit blm, byk
bir kemerle kubbeli sofadan ayrlmtr.
Mekan, 11.80m.x11.80 m. boyutlarnda kare zemin planna sahip olup, mekan rten
kubbenin ap da 11.80m.dir. Kubbeye gei tek aamada bileik genli kuak
olarak adlandrlan genli kuan daha da ilenmi halidir( Fotg.25). Burada ikinci
prizmalarn ayrtlar diklemesine tra edilerek gen kesitler veren oluklar almtr.
Gei kuandaki gen yzeyler kalem iiyle sslenmitir. Gei eleman balang
seviyesi plan (ekil 4.152), zeminle (ekil 4.151) ayndr. Kua oluturan prizmalarn
toplam says 40tr.Kuak, dou-bat ve kuzey-gney eksenlerinde yer alan pencerelerle
onar prizmadan oluan drt blme ayrlmtr. Gei eleman biti seviyesinde daire
plan emas (ekil 4.153) ortaya kmtr. Kua oluturan prizmalardan yan duvarlara
rastlayanlar duvar yzeyinde kma yaparak kuak yksekliini artrmtr. Bylece
taban lleri daha fazla olan kubbeli sofann prizmatik kuak yksekliiyle mescit
blmnn prizmatik kuak ykseklii kesitte de grld gibi eitlenmitir.
146
147
ekil 4.155. Kubbe Plan

4.10. HOCA AL CAMS
4.10.1.Genel Mimari Tanm
Kz Lisesinin dousunda Koca Ali Sokanda, tek kubbeli bir camidir. ki yan kapal
ahap bir revak ve revaktan girilen bir harimden olumaktadr (ekil 4.157).
Kble kaps zerindeki kitabeden bu mescidi Hac mer Olu Hoca Alinin 1439da
yaptrd anlalmaktadr. 211 Halk arasnda Hocaalizade Camisi olarak da bilinir.
211
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.293
148
ekil 4.157. Hoca Ali Camisi Plan (E.H.Ayverdi)
ekil: 4.158. Hoca Ali Camisi Kesit

4.10.2.Gei Eleman
Yapda yalnz harim blm kubbeyle rtldr. 8.97X8.69m. i llerindeki mekann
kubbesine tek aamada bileik prizmatik genli kuakla gelmitir (Fotg.26).
Zemin seviyesi plan (ekil 4.159) gei eleman balang seviyesine (ekil 4.160)
aynen aktarlmtr. Her kede alt genli birim zerinde oniki prizma bulunur.
Prizmalar arasnda altta ve stte ikinci kk prizmalar bulunur. Bunlarn arasnda
kuan yan duvarlara rastlayan blmlerinde biri kapal olmak zere drt adet bask
kemerli pencere bulunur. Kuan biti seviyesinde (ekil 4.161) ortaya kan
yirmisekiz kenarl okgen zerinde yaklak drt tula yksekliinde ince bir duvar
paras rlmtr. Kubbe bu duvarn zerinde ortaya kan daire plan zerine
oturtulmutur (ekil 4.162). Kuakta bulunan prizmalar oluturan genlerin kenarlar
149
ince izgilerle belirginletirilmitir. Kuan altnda ve stnde kalemii sslemeler

bulunur.
Kuan evre duvar dardan sekizgen olarak biimlenmi ve kubbe baladktan sonra
da devam edip kubbenin bir ksmn iine almtr. Kubbe bu nedenle dardan bask
olarak alglanr. Kuan evre duvar dnda kalan ksmlar kelerden biraz daha
ykseltilerek dardan kademeli olarak kapatlmtr (Fotg.27).
ekil: 4.159 Zemin Seviyesi Plan
150

4.11. AYNALI-HOCA TAYYP- CAMS
imdiki Setba Caddesi ile eski cadde arasnda, Nasuh Paa Hamamnn karsndaki
aralktadr. Banisi Yldrm Dar-ifas Mderrisi Hoca Tabib Hsn Efendi olup,
Fatih Devrinden nce yaplmtr. 212Halk arasnda apraz Cami, Aynal Mescit, Hoca
Tabip adlaryla da bilinir.
Cami, ayn aks zerinde iki mekana sahiptir. Mescit blm giri blmnden yksek
olup, kubbesi de yaklak 1.25m. daha byktr. Buna ramen ilk kubbenin duvarlar,
212
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.293
151
mescit kubbesinin duvarlarndan daha kalndr (ekil 4.165). ki mekann duvar

iiliinde de farkllk gze arpar. Bu durum, mescit blmnn, giri blmnden
daha sonra yapldn dndrmektedir.
ekil: 4.165. Aynal Cami Plan (E.H.Ayverdi)
ekil: 4.166. Aynal Cami Kesit (A.Batur)
152
4.11.2 Gei elemanlar

Cami, kubbeyle rtl iki mekana sahiptir.
A. Giri Blm (G1)
Mekan rten kubbeye tek aamada prizmatik genli kuakla gei salanmtr. Zemin
seviyesi plan (ekil:4.168) gei eleman balang seviyesiyle (ekil:4.167) ayndr.
Kuan yan duvarlara rastlayan ksmlarnda biri kapal olmak zere bask kemerli drt
pencere bulunur. Gei eleman biti seviyesinde (ekil:4.169) ortaya kan yirmigen
plan kubbe balang seviyesine aynen aktarlmtr (ekil:4.170) . Bu nedenle kubbe
etei daire planl deil gen motiflidir (Fotg.28). genlerin boyutlar kubbe etei
halkas boyunca ayn kalmtr. genlerin bitiminden sonra kubbe ieride daire plana
gemitir (ekil:4.171).
Kubbe kua dardan onikigen planldr. Kuak evre duvarnn yksek tutulup
zerinin eimli atyla kapatlmas (ekil:4.172) nedeniyle kubbe dardan alglanmaz.
ekil:4.167.Zemin Seviyesi Plan
153
ekil:4.168.Gei Eleman Balang Seviyesi Plan
ekil:4.169.Gei Eleman Biti Seviyesi Plan
ekil: 4.170.Kubbe Balang Seviyesi Plan
154
ekil:4.171. Kubbe Plan
ekil:4.172. Kubbe Biti Seviyesi Plan

B. Mescit Blm(G2)
Mekan rten kubbeye giri blmndeki gibi prizmatik genli kuakla gei
salanmtr (Fotg.29). Blmn ykseklii yaklak 4.5m olup, gei kua 3.5.m.
kadardr. Altyap ile gei eleman arasndaki bu oranszln nedeni, blmn zemin
seviyesi giri blmnden yksek olduu halde kesitte grld gibi, giri blmyle
ayn seviyede bitirilmesinden kaynaklanmaktadr (ekil:4.166). Mescit blmn
dardan vurgulamak ya da ierde ferahlatmak iin hibir zm retilmemitir.
Blmn kubbesinin giri kubbesinden daha yksek olmas ise iki birim arasndaki l
farkndan kaynaklanmaktadr.
155
Kubbe kua dardan onaltgen planldr. Burada da giri blmndeki gibi kuak
evre duvarnn yksek tutulmas nedeniyle kubbe dardan alglanmaz. Kuak yap
zerinde yksek bir kasnak gibi grnr.
ekil: 4.175. Gei Eleman. Biti Seviyesi Plan
156
ekil:4.176. Kubbe Balang Seviyesi Plan
157
4.12. MARET- SA BEY MESCD

Kale iinde, Devlet Hastanesi nnde yer alan mescit, Bursa mescitlerinin iinde l
bakmndan en kklerindendir. Kitabesinden elebi Mehmetin ba veziri Bayezit
Paann olu sa Bey tarafndan II.Murat devrinde, XV. yy. balarnda yaptrld
anlalmaktadr.213
Son cemaat yeri yol yapm srasnda apraz bir ekilde kesilmi, yalnz minare
tarafndaki yan duvar kalm, kalan ksmn bir blm ahap oda haline getirilmitir.
Son cemaat yerinden asl ibadet mekanna geilir (ekil:4.179)
ekil:4.179. mareti sa Bey Camisi Plan
ekil:4.180. mareti sa Bey Camisi Kesiti

213
Ayverdi, E.H., a.g.e.,1972, s.295
158

Asl ibadet mekan, iten ie 6.40x6.40m. lsnde olup beden duvarlarndan kubbeye
gei dzlem genli kuakla salanmtr (Fotg.30). Zemin seviyesi plan (ekil:4.181)
gei eleman balang seviyesine aynen aktarlmtr (ekil:4.182)
Kuan evre duvar dardan sekizgen olarak biimlenmi (ekil:4.184) ve kubbe
baladktan sonra da devam edip kubbenin bir ksmn iine almtr. Kubbe dardan
bask olarak alglanp, yksek sekizgen bir kasnan zerindeymi gibi grnr.
Kuan evre duvar dnda kalan ksmlar kelerden ykseltilerek dardan
kademeli olarak evre duvaryla birletirilmitir.
.
ekil:4.183. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan
159
4.13. MURADYE CAMS

Muradiye Semtinde bulunan cami, kap kemeri zerindeki kitabesinden anlaldna
gre, II. Sultan Murat tarafndan H. 828 (1425) ylnda yapmna balanm, H. 830
(1426) ylnda tamamlanmtr. Zaviyeli camiler grubundan olan caminin plan Orhan
160
Camisinin planna benzemektedir. Ard ardna iki byk kubbeli, geni eyvanl kanatl
bir camidir.214
Caminin kuzeyinde be blml son cemaat yeri bulunmaktadr. Son cemaat yerinden
kk bir giri blmyle kubbeli sofaya geilir. Kubbeli sofann iki yannda
kemerlerle geilen tabhane odalar, gneyinde ise mescit blm yer alr (ekil:4.187).
214
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s
161
ekil:4.187.Muradiye Camisi Plan (E.H. Ayverdi)
162
ekil: 8.188.Muradiye Camisi Kesit (E.H.Ayverdi)

Yapda kubbe ile rtl yedi mekan incelenmitir. Camide gei kesiminin biim ve
dzenleniinde belli ilkelere uyulduu gzlenmektedir.
Geiler genellikle iki kademelidir. Biim ve dzenlenite gen e esas alnmtr
Birinci kademede kare planl bir altyap ke genleriyle sekizgene evrilmektedir.
Eteinde ince bir silmeyle balayan ikinci kademe sekizgeni gen bir kuak
araclyla kubbe etei emberine geirmektedir. Bu kompozisyonda birinci kademe
mukarnas dolgu veya prizmatik gen olarak deitii halde ikinci kademe ayn
kalmaktadr.
Son cemaat yeri ortasnda giri ekseninde bulunan orta blm dier blmlerden
yksektir. Zemini ise yan blmlerin zemininden daha aadadr.
Blm,
dou-bat
dorultusunda
4.98m.,
kuzey-gney
dorultusunda
4.98m.
boyutlarnda kare eklinde bir zemine sahiptir. Blm rten kubbenin ii

mukarnaslarla ilenmitir (Fotg31).
Kubbeye gei iki aamal olarak gereklemitir. lk aamay ke genleri
oluturmaktadr. Balang seviyesi plan (ekil:4.189) zemin seviyesi planyla ayn
olup (ekil:4.188), yzeyleri mukarnaslarla ilenmitir. Balang seviyesindeki drtgen
163
plan, ke geni biti seviyesinde sekizgene dnmtr (ekil:4.190). Sekizgen

plann hemen stnde prizmatik kuak balamaktadr (ekil:4.191). Kubbe ise, bu
kuan bitiminde ortaya kan daire plan zerine oturmaktadr (ekil:4.194).
ekil: 9.190.Gei Eleman Balang Seviyesi Plan
ekil:4.191.Gei Eleman Biti seviyesi Plan
164
ekil:4.192. Kasnak Balang Seviyesi Plan
ekil:4.193.Kasnak Biti Seviyesi Plan
ekil:4.194.Kubbe Balang Seviyesi Plan
165

Son cemaat yeri orta blmnn dou ve batsndaki blmler kuzeyde yer alan
stunlar ve payeler ile gneyde yer alan duvar payeleri arasna atlm kemerlerle
snrlandrlmtr. Kuzey-gney dorultusunda 4.80m., dou-bat dorultusunda 4.80m.
boyutlarnda kare zemin planna sahiptir. Yaklak 4.80m. apndaki kubbeye ke
genleriyle geilmektedir. Biti seviyesinde ortaya kan sekizgen plan zerine kubbe
oturmaktadr. Ke genlerinin yzeyleri iki sra piramitlerle ilenmitir (Fotg32).
Son cemaat yerinde giri aklnn mukarnasl kubbeye geiin birinci kademesi yine
dzlem gen zerine mukarnas dolgudur. Aldan yaplm mukarnas motifleri, yaprak
ve badem figrl olarak alt sra zerine almak dizilmilerdir. Her sra tekinden bir
ince silme ve gen yivle ayrlmtr. kinci kademe ensiz bir genli kuaktr.
Giriin iki yanndaki aklklarn kubbesine gei, dzlem gen sistemindedir.
zerinde byk prizmatik gen ilenmitir. Geni bir oluk silmeden sonra sekizgen
taban, kubbeye sva yardmyla uydurulmutur.
C.Kubbeli Sofa (G3)

Yapnn kuzeyindeki giri kaps ile girilen avlu blm, dou-bat dorultusunda
10.45m., kuzey-gney dorultusunda 11.05m. boyutlarnda drtgen zemin plana
sahiptir. Kubbeye gei iki aamada ke geni ve prizmatik kuan bir arada
kullanlmasyla gereklemitir (Fotg.33). Ke genlerinin balang seviyesindeki
plan (ekil:4.197.), zemin planyla ayndr (ekil:4.196.). Yzeyi drt sra prizmalarla
ilenmi ke genlerinin biti seviyesinde ortaya kan sekizgen plan (ekil:4.198.),
ikinci aamadaki prizmatik kuan balang seviyesi plann oluturmaktadr
Prizmalar gerek ke geninde, gerekse kuakta tek ynl dizilmilerdir. Her iki
kademenin ayn motife sahip olmasndan dolay iki kademe arasnda belirli bir
btnleme vardr. kinci kademede genler kltlm ve kuak iki sral
yaplmtr. Sekizgen kuan her kenarnda pencere bulunmaktadr. Sekizgen plann
zerinde ortaya kan daire plan zerine (ekil:4.200.)
(ekil:4.201.).
kubbe oturtulmutur
166
Kesitte grld gibi bu camide kubbeli sofa ve mescit blm kubbeleri ayn
byklk ve ayn yksekliktedir (ekil:4.188). Kasnak duvarlar da dardan ayn
ykseklikte
bitirilmitir.
Dolaysyla
kubbeli
sofann
kubbesinin
vurgulanmasna gerek duyulmamtr.
dardan
167
ekil:4.199.Kasnak Balang Seviyesi Plan
168

D.Yan Eyvanlar (G4)
Orta blmn dou ve batsnda byk kemerlerle alan yan blmler, dou-bat
dorultusunda 6.85m., kuzey-gney dorultusunda 9.00m. boyutlarnda dikdrtgen
zemin planna sahiptir. Zemin plan, mekann kuzey ve gneyinde atlm kemerlerle
gei eleman balang seviyesinde 6.85x7.30 m. boyutlarnda drtgen plana
dnmtr. Mekan rten kubbeye iki aamada gei salanmtr. Birinci aama zeri
yedi sra mukarnasla ilenmi ke genleriyle, ikinci aama ise bu genlerin biti
seviyesinde
oluturduklar
sekizgen
plan
zerine
prizmatik
kuakl
kasnak
uygulanmasyla gereklemitir. Kubbe ap ise 6.90m.dir. Kasnan kenarlarna

pencereler almtr (Fotg.34) .
Beden duvarlar olduka basktr. stelik kubbeyi tayan kemerler de ok alaktan
balatlmtr.
169
170
ekil: 4. 207. Kasnak Biti Seviyesi Plan

E.Mescit Blm (G5)
Yapnn gneyinde darya kntl olarak yaplm blm, byk bir kemerle orta
blmden ayrlmtr. Mihrapl blmn zemini orta blmn zemininden 0.70m.daha
yksektir. Kuzey-gney dorultusunda 11.45m., dou-bat dorultusunda 10.46m.
171
boyutlarnda dikdrtgen zemin planna sahiptir. Zemin plan 1.55m. geniliindeki

kemer ile gei eleman balang seviyesinde 9.90x10.46 m. boyutlarnda dikdrtgen
plana dnmektedir. Burada ilk aamay oluturan dbkey yzeye sahip ke geni
aadan yukarya genileyen on iki halkadan meydana gelmitir.215 Biti seviyesinde
sekizgen plan grlr (ekil:4.212.). kinci aamay oluturan piramitli kuan
balang seviyesindeki sekizgen plan biti seviyesinde daireye dnmektedir
(ekil:4.214.) . Oluan daire plan zerine de kubbe oturmaktadr (ekil:4.215.)
Prizmatik kuan balang seviyesindeki sekizgenin her kenarnn dikey eksenlerinde
yer alan pencereler ile kuak sekiz blme ayrlmtr (Fotg.36).
kinci kademenin genli kua da birbirinin ayn konum ve byklnde (kelerden
kenar ortalarna doru klen ve almak konumlu elerden farkl olarak) bir
prizmatik gen motifi halkasndan meydana gelmitir.216
215
imdiye kadar grlen kelikler dz veya kresel gen gibi ibkey biimlerdi. Bu ise
tam tersine kabark ve dbkey biimiyle kubbenin yap kelerini zorlayan dayanaklar
grnmndedir. Bu biim terslii gei esinin ilk yapmdan olduu konusunda kukuya
neden olmaktadr. 1855 depreminden sonra mihrap ve evresinin elden getii
bilinmektedir. Bu onarmda muhtemelen alttaki mukarnasl gen gei esine benzeterek
veya st doldurularak yenilenmitir. st sralarda yeni sluba uydurularak yuvarlatlm tek
ve ift yaprak dilimlerinden oluan ni eleri bulunduu gibi silindirik halkalar da alttaki
badem kntlarn rtyor olmaldr. st ste svamalarla mukarnas dolgularn bozulmas
pek de seyrek karlalmayan bir durumdur. Benzer sonu burada kelerin doldurulup
Kalnlatrlarak takviye edilmesiyle ve abartlm bir biimde motiflerin geometrik ve stilitik
zelliklerinin kaybolmas, izgilerin silinmesi ve yuvarlaklamasyla ortaya kmaktadr.
gen ke dolgusuna barok bir kabartma ile dbkeylik verilmi, mukarnas motifleri
yeniletirilmitir. Bu dbkeylikten dolay dolgunun genli kuaa birletii kesimde , sekiz
tabann keye gelen kenarlarnda ieriye doru bir tama olmakta, dairesel bir izgi ortaya
kmaktadr. yle ki sekizgenin dz izgisine balanmak iin ularna ikier konsol esi
gerekmektedir. Batur, A., a.g.t., s.35.
216
Bu dizili de Osmanl erken dnem mimarlnn kullanmad veya belirli durumlarda
kulland bir dizilitir Batur, A., a.g.t., s.35.
172
173
ekil:4.216.Kubbe Biti Seviyesi Plan
174
4.14. NALBANTOLU CAMS

Nalbantolu mahallesindedir. II.Murat dneminde Nalbant Ba tarafndan mescit
olarak yaptrlm, 1777 ylnda minber eklenerek camiye dntrlmtr.217
blmden oluan son cemaat yerinden kare planl asl ibadet blmne geilir.
Dou ynnde yer alan minareye asl ibadet mekanndaki bir kapdan klmaktadr
(ekil:4.217.).
Caminin beden duvarlar, sra tula, iki sra moloz ta ve aralarda dikey tek tula
dizisi ile rlmtr.
1957 ylnda Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafndan onarlarak ibadete
almtr.
ekil:4.217. Nalbantolu Camisi Plan (E.H.Ayverdi)
217
Ayverdi, E.H:, a.g.e., 1972, s.328
175
ekil:4.218. Nalbantolu Camisi Kesit

4.14.2. Gei Eleman
Camide harim blmnn zeri kubbeyle rtldr.
3.50x8.12 m. llerindeki son cemaat yeri ortada dar, dou-bat yanlar kapal ve geni
blm halindedir. Orta blmn zeri yarm daire kesitli tonoz, iki yan aynal tonoz
rtldr.
Ana hatlaryla dikdrtgen bir plana sahip olan caminin i lleri, 7.50x7.50m.dir. Tek
kubbeli kare planl asl ibadet alannn stn rten kubbeye gei dzlem genli
kuakla salanmtr (Fotg.38) Kuak bitiminde yirmisekiz kenarl okgen plan ortaya
kmtr (ekil:4.221.) . okgenin yan duvarlarnda bask sivri kemerli pencereler
bulunur. Bu kemerlerin kuakta strktrel grev stlenmi olabilecei dnlmtr.
Dzlem genli kuan yapm teknii gerei okgen planl kuan btn kenarlarnda
taban lleri eit birer gen bulunmas gerekirken kemerlere rastlayan ksmlarda
gen grlmemitir. Hatta kemerler zerine rastlayan ksmlar kuaktaki dier
genlerin tabanlarndan fazladr.
Kubbe dardan bask olarak alglanp, yksek sekizgen bir kasnan zerindeymi gibi
grnr. Kuan evre duvar dnda kalan ksmlar kelerden ykseltilerek
dardan kademeli olarak kapatlmtr (ekil:4.223.).
176
ekil: 4.221.Gei Eleman Biti Seviyesi Plan
177
4.15. SELUK HATUN MESCD

Kayan Semtinde, Seluk Hatun Sokanda bulunan mescidin giri kaps zerinde 1450
ylnda elebi Sultan Mehmetin kz Seluk Hatun tarafndan yaptrldn belirten,
sls harflerle yazl bir kitabesi vardr.218
Yap esas olarak iki ksmdan meydana gelmektedir. Kare planl tek kubbeli asl ibadet
alan ile kuzey ynndeki blml son cemaat yerinde olumaktadr (ekil:4.225.).
218
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.331
178
ekil:4.225. Seluk Hatun Camisi Plan
ekil:4.226. Seluk Hatun Camisi Kesit

4.15.2. Gei Eleman
Son cemaat yeri, 3.10x8.10. i llerinde olup gzldr. Dou-bat yan gzlerinin
zeri dz tavan, orta gz yarm daire kesitli tonoz rtldr. Son cemaat yerinin
ortasndan girilen harimde kubbeye gei prizmatik genli kuakla salanmtr
(Fotg.39).
Kenarlardakiler piramit eklindedir Kuak bitiminde duvar paras yoktur. 24gen plan
ortaya kmtr. Kuan yan duvarlara rastlayan ksmlarnda birer adet be merkezli
bask sivri kemerli pencere vardr. Pencerelerden biri kapaldr. Kuan altndaki ve
kubbenin eteindeki kaln iziyle kuak belirlenmitir. Prizmalar olduka belirgindir.
Kubbe kuak zerinde knt yapmam bylece okgen, daireye kendiliinden
evrilmitir.
179
Zemin seviyesi plan (ekil: 11.227) gei eleman balang seviyesine aynen
aktarlmtr (ekil: 12.228.). Kuan evre duvar dardan sekizgen olarak
biimlenmi (ekil: 13.230) ve kubbe baladktan sonra da devam edip kubbenin bir
ksmn iine almtr. Kubbe dardan bask olarak alglanp, sekizgen bir kasnan
zerindeymi gibi grnr. Kuan evre duvar dnda kalan ksmlar kelerden
ykseltilerek dardan tromp gibi alglanmtr.
180

4.16. EREFDDN PAA CAMS
Tuz pazar Caddesi, Okular ars iinde olan yap, II. Muratn emirlerinden
erefddin Paa tarafndan ina ettirilmitir. Bugn evresine yaplan dkkanlar sonucu
beden duvarlar grlmemektedir. 219
219
Ayverdi, E.H:, a.g.e., 1972, s.334
181
Ahap son cemaat yerinden kare planl asl ibadet mekanna geilir. Caminin batsnda
yer alan minareye gei son cemaat yerindedir (ekil: 16.233.).
ekil:4.233. erafettin Paa Camisi Plan
ekil:4.234. erafettin Paa Camisi Kesit

Caminin kubbeyle rtl tek blm asl ibadet mekandr. 8.80x8.80 metre
boyutlarnda, kare planl mekanda beden duvarlarndan kubbeye basit prizmatik genli
kuakla geilmitir (Fotg.40).
Zemin seviyesi plan (ekil:4.235)
gei eleman balang seviyesine aynen
aktarlmtr (ekil:4.236). Her kede onar adet prizma bulunur Kuan yan duvarlara
rastlayan yerlerinde be merkezli bask sivri kemerler gzlenmitir. Kuakla kubbenin
daire plan arasnda ince bir silme bulunur.
Kuan evre duvar dardan sekizgen olarak biimlenmi (ekil:4.238) ve kubbe
baladktan sonra da devam edip kubbenin bir ksmn iine almtr. Kubbe dardan
182
bask olarak alglanp, yksek sekizgen bir kasnan zerindeymi gibi grnr.
Kuan evre duvar dnda kalan ksmlar kelerden ykseltilerek dardan tromp
gibi alglanr.
ekil:4.236. Gei Eleman Balang Plan
ekil:4.238.Kuak Plan
183

4.17. VELED- YAN MESCD
Hisar Semtinde, Lala ahin Paa Medresesi yaknndaki Zindan Kap Sokanda
bulunan cami, tek mekanl son cemaat yeri ve tek mekanl kapal ibadet mekanndan
oluur. Kap zerindeki kitabesinden Temmuz 1440 ylnda, Yani Olu Hac
Hayrddin Olu Mahmud elebi tarafndan yaptrld anlalmaktadr.220
Kare planl tek bir hacimden oluan ibadet mekan kk bir kubbeyle rtldr
(ekil:4.241). Son cemaat yeri enlemesine bir dikdrtgen olup, uzun kenarlar zerine
konmu bir ift geni kemerle kareye indirgenerek kubbeyle rtlmtr. Son cemaat
yerinin tek aklkl oluu ile dneminin btn camilerinden ayrlmaktadr. Son cemaat
yerinde gei pandantiftir. A. Batur, bu geiin bir onarm sonucunda yaplm
olabileceini sylemitir.221
220
221
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.348

184
ekil: 17.241. Veled-i Yani Mescidi Plan (E.H.Ayverdi)
ekil: 4.242. Veled-i Yani Mescidi Kesiti

4.17.2. Gei Eleman
Asl ibadet mekan, 6.48x6.76 metre i llerinde, zeri tek kubbe ile rtl bir alana
sahiptir. Kubbeye gei tek aamada byk genlerle salanmtr. Her kede drder
adet gen bulunur (Fotg.41). Kuan yan duvarlara rastlayan blmlerinde birer
yuvarlak kemer olup, tanesi pencerelidir. Kuak biti seviyesinde ortaya yirmigen
plan kmas gerekirken genler arasndaki boluklarn doldurulmasyla daire plan
olumutur. Kuakla kubbe arasnda ince bir ibkey silme bulunur. Kuan yan
duvarlara rastlayan ksmlarnda biri kapal drt pencere vardr.
185
186

4.18. YT KHNE CAMS
Eski Gemlik ve Cumhuriyet Caddelerinin kesitikleri kavan kesinde yer alan
cami, kuzey tarafnda tek mekanl dikdrtgen bir son cemaat yeri ve tek mekanl ibadet
blmnden olumutur. Kitabesi bulunmadndan yapm tarihi kesin olarak
bilinmemekle birlikte, yapnn banisinin sa tarafta bulunan mezar tandan 1449
ylndan evvel ina edildii anlalmaktadr.222
Son cemaat yeri gzl olup, giri aklnn dikdrtgen planl altyaps birer kemerle
kareye indirilmi, stne kk, dekoratif nitelikte bir kubbe yerletirilmitir (Fotg.42).
Kubbe eteinde sra zerine mukarnas bezeli eritten bir geni yastk vardr. 223
3.40 metre derinliinde ve 8.40 metre uzunluunda, dou-bat yanlar kapaldr. Yan
ksmlar apraz tonoz, orta ksm, gneyde stalaktitli yasta oturan bir kubbeyle
rtldr (ekil:4.249). Giri kaps be sra stalaktit yamakldr. 224
222
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.350

Batur, A., a.g.t., s. 48
224
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.348
223
187
ekil:4.249. Yiit Khne Camisi Plan (E.H.Ayverdi)
ekil:4.250. Yiit Khne Camisi Kesit

4.18.2. Gei elemanlar
8.40x8.30 metre llerinde olup, kubbeye gei prizmatik genli kuakla
salanmtr. Kuan yan duvarlara rastlayan ksmlarnda birer kemer bulunur.
Kemerlerden tanesinde pencere almtr. Her kede onar adet prizma olup, gei
eleman biti seviyesinde daireye yakn plan ortaya kmtr (ekil:4.253). Gei
kuayla kubbe arasnda ince bir mukarnasl erit bulunur. Kubbe bu eridin iinde
yuvarlatlmtr (Fotg.43).
188
189

4.19. ZEYNLER CAMS
Bursann dousunda, Emirsultan Semtine yakn, Zeyniler Mahallesindedir. 2. Murat
dneminde Abdullatif Kutsi Efendi adna, Hoca ramazan tarafndan mescit olarak
yaptrlmtr. Kad asker Muallimzade Ahmet Efendi 1568 ylnda minber ekleyerek
cami haline getirtmitir.225
1745 ylnda asl ibadet mekann rten kubbe onarm grmtr. Cami, 1957 ylnda
Vakflar Genel Mdrlnn katklaryla Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu
tarafndan onarlarak ibadete almtr.226
Kuzey ynnde zerleri tonoz rtl blmden oluan bir son cemaat yerinden ve
gneydeki kare planl asl ibadet mekanndan oluur (ekil:4.257.).
225
226
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.350

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.352
190
ekil:4.257. Zeyniler Camisi Plan
ekil:4.258. Zeyniler Camisi Kesit

Yapda kubbeyle rtl tek mekan bulunmaktadr.
lleri 9.18x9.18 metre olan kare planl asl ibadet mekannda kubbeye gei bask
sivri kemerli ayrtl tromplarla salanmtr (Fotg.44). Tromplarn ii bo olup,
kemerlerin duvar zerinde izleri belirtilerek kuaa hareket kazandrlmtr. Kua
oluturan kemerlerden yan duvarlarda bulunanlar tromp kemerlerinden daha genitir.
Kuaktaki kemerlerin arasndaki pandantiflerle kuan biti seviyesinde daire plan
ortaya kmtr. Kubbe bu plann zerine dorudan oturmutur. Kuakla kubbe arasnda
kademeli bir korni bulunur.
191
Altyapnn bitiindeki keli bir kmayla tromp kua altyapdan grsel olarak
ayrlmtr (Fotg.45).
Gei eleman balang seviyesi plan (ekil:4.260.) zemin seviyesi planyla ayndr
(ekil:4.259.). Tromp kemerleri arasndaki kk pandantiflerle kuan biti
seviyesinde daire plan ortaya kmtr (ekil:4.262.). Kubbe bu dairenin zerine
dorudan oturmutur (ekil:4.263.).
Duvarlar yksek tutularak tromplar dardan gizlenmitir. Gei kua dtan sekizgen
olup, bir sra kesme ta ile iki sra tula rgl, sra kirpi saakldr. Kubbenin zeri
betonarme olarak kaplanmtr.
Aada caminin kubbeye gei aamalar verilmitir.
192
193
BLM V
5.DEERLENDRME
Erken Osmanl Dnemi Bursasnda ina edilen yaplardan incelenen 19 adet cami ve
mescitte kubbeye gei iin, ke geni, pandantif, kasnak, tromp, genli kuak,
kubbemsi tonoz paralar ve yldz tonoz paralarnn kullanld grlmtr.
ncelediimiz kubbeli mekanlarda kullanlan gei elemanlar ana balk altnda
deerlendirilecektir.
Altyapyla Birlikte rlenler
Altyap zerinde Kuak Oluturanlar
rt Paras Olan Gei Elemanlar
5.1. ALTYAPIYLA BRLKTE RLENLER

5.1.1. Ke geni
ncelediimiz yaplardan Orhan Camisi (1339-1340)227 kubbeli sofa blm,
Hdavendigar Camisi (1366-1385)228 st kat revak yan blmleri, Bursa Demirta
Camisi (1390)229 kubbeli sofa, Muradiye Camisi (1425)230 son cemaat yeri orta blmle
yan blmler, kubbeli sofa blm, tabhane odalar ve mescit blm ve Yeil Cami231
tabhane odalarnda kullanlmtr.
Duvarlarla snrlanm olan mekanlarda ke geninin balang noktas, duvarlarn
kesiim hatlar zerinde zeminden belli bir ykseklikte yer alrken, biti seviyesi
227
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1989, s.61-89

Ayverdi, E.H., a.g.e, 1989, s.231-264
229
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1989, s.387-393
230
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, s.298-316
231
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, s.46-94
228
194
altyapy oluturan duvarlarn st seviyesi ile ayn hizadadr. Serbest desteklerle

snrlandrlm mekanlarda ise balang noktas kemer erilerinin balang
noktasndadr. Biti seviyesi ise kemerlerin tepe noktasyla ayn seviyede olmas
gerekirken, incelediimiz yaplardan Orhan (1339-1340) ve Muradiye Camilerinin
(1425-1426) kubbeli sofa blmlerinde kemer yaylarnn tepe noktasyla ayn seviyede
deildir. Kemer yaylarnn zerine duvar paralar eklenerek ke genlerinin
ykseklii artrlmtr. Orhan Camisinde (1339-1340) bu uygulama kubbeli sofay
mescit blmnde yksek tutmak iin yaplmken, Muradiye Camisinde iki mekann
kasnaklarn ayn seviyeye getirmek iin yaplmtr. Bursa dndan baka bir rnek de
Amasya Beyazt Paa Camisi (1414)232 kubbeli sofa ve mescit blmleridir. Her iki
mekanda da ke genleri zerine duvar rlerek kasnaklarn balang seviyeleri
eitlenmitir.
Osmanl camilerinde bindirme teknii ile rlen ke geni kemerler arasnda yer
aldnda tayclk kapasitesi, duvarlar arasnda yer aldndan daha fazladr. ada
Bat Anadolu Beyliklerinde de kullanlm olan ke genlerinin duvar rgs iinde
yer ald grlmtr. Birgi Ulu Camisi (1312), Seluk sa Bey Camisi bunlardan
ikisidir.233
Ke geni genellikle iki aamal geiler iin tercih edilmitir. ncelediimiz kubbeli
mekanlardan yalnz Muradiye Camisi (1425-1426) son cemaat yerinin yanlarnda
bulunan blmlere ve Demirta Camisi (1390)234 kubbeli sofada kubbeye tek aamada
ke genleriyle geilmitir. Dierlerinde ise ke geni kasnakla birlikte
kullanlmtr. Kasnaklarn tm prizmatik genli kuaklardan olumutur. Orhan
Camisi (1339-1340) kubbeli sofa, Hdavendigar Camisi (1365-1366) son cemaat yeri
orta blmn iki yannda bulunan drt blm, Bursa Yeil Cami (1419) dou ve bat
yan blmler, Bursa Muradiye Camisi (1425-26) son cemaat yeri orta blm, kubbeli
sofa, tabhane odalar ve mescit blmnde kasnakla birlikte kullanld grlmtr.
Bilecik Orhan Camisi235 harimde, Bursa Tavukpazar Hamam236 erkekler ksmnda,
Edirne Gazi Mihal Camisi (1422)237 son cemaat yeri orta blmde, Ankara Karacabey
232
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, s.4-25

234
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1989, s.387-393
235
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1989, s.30-34
236
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, s.362-366
237
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, 386-393
233
195
Camisinin238
son cemaat
yeri
yanlardaki
blmlerde kasnaksz rneklerine
rastlanmtr. Bunlardan yakndan inceleme olana bulduumuz Bilecik Orhan

Camisinde kareye yakn bir alan ke geniyle geilmitir. Ortaya kan sekizgen
plan, dzgn olmad iin kubbeyle arada kalan boluklar doldurulmutur. Yapda ke
geniyle kubbe arasnda kasnak kullanlsayd bu boluklar daha rahat gizlenebilirdi.
Amasya Beyazt Paa Camisi (1414) son cemaat yeri orta blm, kubbeli sofa ve
mescit blmnde, Bursa Yeil Medrese239 dershane odasnda, Bursa Muradiye
Medresesi240 dersane odasnda, Bursa Tavukpazar Hamam erkekler ksmnda, Tire
Yeil maret Camisi (1441)241 tabhane odalarnda, Edirne Gazi Mihal Camisi (1422)
tabhane odalarnda, Edirne Beylerbeyi Camisinde,242 Ankara Karacabey Camisinin
(1427-28) son cemaat yeri orta blmde kasnakla birlikte kullanlmtr. Bursa
Muradiye Medresesi dershane odas kasna dndakiler prizmatik genli kuaktr.
Bat Anadolu beylik yaplarnda Pein Kzlhan, Seluk sa Bey Camisi ve Birgi Ulu
Camisinde olduu gibi ke geni ile kubbe taban arasnda alak bir kuak yer alr.
Kubbe bu kuan iinde yuvarlatlr. 243
Ke geni, dzlem yzeyli olmas nedeniyle dekoratif birimlerin kolayca ilenmesine
olanak verdiinden erken dnem yaplarnda ok tercih edilmi olabilir. Bursa Orhan
Gazi Camisi (1339-1340) gibi yalnzca birka rnekte dz yzeyli braklm, byk
ounluunda prizmatik gen ve mukarnas gibi belirli dekoratif tekniklerle ilenmitir.
Bursa Hdavendigar Camisi (1366-1385) st kat revak yan blmlerindeki ve Bursa
Muradiye Camisinin iindeki ke genlerinin zeri prizmatik genlerle, Muradiye
Camisi son cemaat yeri orta blm ve iki yannda bulunan blmlerde, tabhane
odalarnda, Yeil Cami yan eyvanlar ve tabhane odalarnda mukarnaslarla ilenmitir.
Amasya Beyazt Paa Camisinde (1414) prizmatik genlerle, znik Yeil Caminin
son cemaat yeri, Edirne Gazi Mihal Camisi son cemaat yeri orta blm, Bursa
Karacabey Camisi244 ve Hamzabey Camisi245,Muradiye Medresesi, Tavuk Pazar
238
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, s.255-261

Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, s.94-100
240
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, s.316,320
241
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, s.541-548
242
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, s.377-382
243
244
Ayverdi, E.H., a.g.e, 19
245
Ayverdi, E.H., a.g.e, 19
239
196
Hamam erkekler blm, Yeil Medrese ve
Edirne Tahtakale Hamam246 gibi
yaplarda mukarnaslarla ilenmi ke genlerine rastlanr. 247 Mukarnaslar genellikle

dzgn sralar halinde dzenlenmilerdir.
Ayrca ke geni zerine ilenen dekoratif elemanlardan dolay Muradiye Camisi
(1425-1426) mescit blmnde olduu gibi dbkey bir yzeye de dnebilir. Ancak
bu ksmn sonradan yapld dnlmektedir.
ncelediimiz yaplarda ke geninin hem kare hem de dikdrtgen zemin planna
sahip mekanlarda kullanld grlmtr.
Bunlardan Orhan Camisi (1339-40) kubbeli sofa blm, Hdavendigar Camisi (13661385) st kat revaknn ortasndaki blmn iki yannda yer alan blmler, Muradiye
Camisi kubbeli sofa, tabhane odalar ve mescit blmleri dikdrtgene yakn plandadr.
Edirne Beylerbeyi Camisi (1429) mihrapl blm, Edirne Gazi Mihal Camisi (1422) son
cemaat yeri orta blm, kubbeli sofa, dou ve batsndaki tabhane odalar da dikdrtgen
planl olup, ksa kenar dorultusunda atlan kemerlerle gei eleman balang
seviyesinde kare plana dntrlmtr.248
ncelediimiz yaplardan Muradiye Camisi (1425-1426) son cemaat yeri orta blmn
dou ve batsndaki blmlerle Yeil Camide kubbeli sofann iki yannda bulunan
blmler ise kare zemin planl olup, zemin plan gei eleman balang seviyesine
aynen aktarlmtr. Demirta Paa Camisi (1390) kubbeli sofa blmnn lleri
kareye
yakn
planl
gerekletirilmitir.
olup
Zemin
kubbeye
plan
gei
aynen
tek
gei
aamada
eleman
ke
balang
genleriyle
seviyesine
aktarlmtr. 249
Kare ya da dikdrtgen zemin planda kullanlan tm rneklerde gei eleman balang
seviyesindeki
plann,
gei
eleman
biti
seviyesinde
sekizgene
dnt
grlmektedir. Ancak Orhan Camisinde ortaya kan sekizgen olduka arpktr.

erde genellikle tula bindirme tekniiyle rlen ke geninin arkas duvar
dolgusudur. Bilecik Orhan Camisinde yapm zelliklerini belirtircesine yatay sralar,
dili konsollar halinde yaplmlardr. Strktrel yaps dardan alglanmayp, duvar
246
Kuban, D.,a.g.m., s.455

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s. 98, 318, 365,475
248
Gnlal, , a.g.t., s. 59, 60, 61
249
247
197
rgs genin oluturduu sekizgen kasnak tabanna kadar devam eder. Ayn
uygulama Bat Anadolu beylik yaplarnda da grlr. Beylikler Dnemi yaplarndan
Pein Kzl Handa kesme tala,
Seluk sa Bey Camisinde (1374) tulayla
rlmtr.250
Ke geni Bursa Muradiye Camisinde (1425-1426) olduu gibi yaklak
5.70X5.70m boyutlarnda bir mekann zerindeki kubbeye gemek iin kullanld
gibi, ayn yapnn kubbeli sofa blmnde yaklak 10.80X10.80m. boyutlarndaki
kubbeye gemek iin de kullanlmtr. Son cemaat yerindeki kemer kalnlklar
yaklak 115-120cm. iken, kubbeli sofadaki kemer kalnlklar 155-160cm.yi
bulmaktadr.
Ke geninin 14. ve 15. yzyllarda kronolojik bir gelime gsterdii grlmtr. lk
kullanld yap olan Orhan Camisinde kenarlar arpk ve yzeyleri bo
braklmken, incelediimiz son yap olan Muradiye Camisinde daha dzgn ve
yzeyleri prizmatik genler ve mukarnaslarla ilenmitir.
5.1.2. Pandantif
Erken dnem camilerinde pandantif dier gei elemanlarna oranla fazla tercih
edilmemitir. Pandantifin yap iinde ilk kararl kullanm Bursa Ulucamide karmza
kar. Yap iinde btn kubbelerin gei elemanlar pandantiftir.
ncelediimiz yaplardan Orhan Camisi (1339-1340) son cemaat yeri orta blmn iki
yanndaki blmlerle tabhane odalar, Hdavendigar Camisi (1365-1366) son cemaat
yeri orta blmle yanlardaki blmler, kubbeli sofa blm, Yldrm Camisi (1390)
son cemaat yeri orta blmle yanlardaki blmler ve eker Hoca Mescidinde
kullanlmtr.
Pandantif, Bursa yaplarndan ehadet Camisinde birbirine bal iki mekanda, Eski
Kaplca251 ana kubbesi ve Kkrtl Kaplcas gibi yaplarda kullanlmtr.
Bursa dndan kararllkla kullanld yaplara Tuzla Hdavendigar Camisi, Filibe
Hdavendigar Camisi252 pepee kubbede, Edirne ihabddin Paa Mescidi,253
250
Aktu Kolay, .,a.g.e. , s.66

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.276-284
252
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.295-302
251
198
Dimetoka elebi Camisi, 254 Edirne Muradiye Camisi (1435), Amasya Yrg Paa
Camisinin (1430) kubbeli sofa ve mescit blmleri, Edirne Mezit Bey Camisinin
mescit blm rnek verilebilir.
ncelediimiz yaplarda genellikle son cemaat yerlerinin gei eleman olarak tercih
edildii grlmtr.
Erken dnem sonras ina edilen Edirne Beyazt Camisi (1484-88) ibadet mekan ve son
cemaat yeri orta blm hari btn blmlerin rtsne geite pandantif kullanlmtr.
ncelediimiz yaplarda pandantifin hem dikdrtgen, hem de kare zemin planna sahip
mekanlarda kullanld grlmtr.
Orhan Camisi (1339-1340) son cemaat yeri dou ve batsndaki blmlerle tabhane
odalar, Hdavendigar Camisi (1366-1385) son cemaat yeri orta blmle dou ve
batsndaki blmler, kubbeli sofa blm, Yldrm Camisi (1390) son cemaat yeri orta
blm incelediimiz dikdrtgen planl mekanlardr. Orhan Camisi (1339-1340)
tabhane odalarnda gei eleman balang seviyesi atlan kemerlerle kareye
evrilmitir. Dierlerinde ise aynen aktarlmtr. Gei eleman biti seviyesinde
Hdavendigar Camisi (1366-1385) kubbeli sofa dndakiler daire planldr. Beyliklere
ait yaplardan Tire anak Mescidinde de biti seviyesinde okgen plan oluturan
pandantif grlmtr. Biti seviyesinde ortaya kan sekizgen plan zerine bir dizi
mukarnas yerletirilmitir. 255
ncelediimiz yaplarn eker Hoca Mescidi dndakilerde pandantif kemerler arasnda
yer almtr. Ayn dnem beylik yaplarndan Balat Tekke, Pein Ahmet Gazi Medresesi
ve Pein Trbe Cde de duvarlar arasnda yuvarlatlmasyla elde edilmitir.
znik Nilfer Hatun mareti orta blmle kuzey ve gney tabhane odalar, Edirne
Beylerbeyi Camisi (1429) dou ve bat yan blmleri, Amasya Yrg Paa Camisi
(1430) kubbeli sofa ve mescit blm biti seviyesinde okgen plan oluturan
pandantife rnek olarak verilebilir.
Bursa dnda, Edirne Muradiye Camisi (1435) yan eyvanlar, znik Nilfer Hatun
mareti (1388-1389) kubbeli sofann kuzey ve gneyinde bulunan tabhane odalar, Tire
253
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.479-485

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.135-150
255
Kolay, .A., a.g.e.,s.74-75
254
199
Yeil maret Camisi (1440) son cemaat yeri orta blmnn dou ve batsndaki
blmler dikdrtgen olup gei tek aamada pandantiflerle salanmtr.
ncelediimiz yaplardan pandantif kullanlan tek kare planl yap eker Hoca
Mescididir. Burada da zemin seviyesi plan, gei eleman balang seviyesine aynen
aktarlm ve gei eleman biti seviyesinde oluan daire zerine kubbe dorudan
oturmutur.
Yeniehir Pustinpu Baba Camisi (1347den nce) gney tabhane odas, Edirne Mezit
Bey Camisi (1440-1441) kubbeli sofann dousundaki mekan ve mescit blm, Edirne
Beylerbeyi Camisi (1429) kubbeli sofann dou ve batsnda yer alan tabhane odalar,
Amasya Yrg Paa Camisi (1430) trbe blm, kubbeli sofa blm ve mescit
blm kare planl olup geiler tek aamada pandantiflerle gerekletirilmitir.
Grld gibi pandantif, hem kare plana sahip mekanlarda hem de dikdrtgen plana
sahip mekanlarda kullanlmtr. Dikdrtgen planl mekanlarda kullanldnda kk
llere sahip mekanlarda zemin seviyesi plan aynen aktarlrken byk ldeki
mekanlarda ksa kenar dorultusunda atlan kemerlerle plan gei eleman balang
seviyesinde kareye dntrlmtr.
Mekann dikey biimlenii iindeki konumuna bakldnda pandantifin duvarlarla
snrlandrlm mekanlarda duvar rgs iinden belli bir noktada balayp duvar
rgsnn bittii seviyede bittii grlmtr. Serbest desteklerle snrlandrlm
mekanlarda ise kemer erilerinin kesiim noktasndan balayarak kemerlerin tepe
noktasyla ayn seviyede sonland grlr. Pandantif kullanlan mekanlarn
ykseklii, kemer ayaklar arasndaki uzakla ve pandantifin balang seviyesine
baldr. Buna bal olarak kk mekanlarda pandantifin balang seviyesi byk
mekanlara oranla daha yukardadr. Ancak katalogumuz dndan Tuzla Hdavendigar
Camisi ve Mudurnu Yldrm Camisinde pandantif gereinden fazla aada
balamtr. A.Batur bu durumun taycln glendirmek iin olduunu sylemitir.
Ancak Bursa Hdavendigar Camisinde (1366-1385) daha byk aklk geilmesine
ramen pandantif daha yukardan balamtr.
Son cemaat yerlerinde kullanlan pandantiflerde gei eleman biti seviyesinde daire
plan ortaya karken, yap ilerinde kullanmnda okgen ya da daire plan ortaya
kmtr.
Pandantif kullanlan yaplarda kubbe, dorudan pandantif biti seviyesinde
ortaya kan plan zerine kasnaksz oturmutur. Ancak Bursa Ulucamide olduu gibi
200
kubbe etei pandantifin biti seviyesine uygun olarak dtan okgen olarak
biimlenmitir. Bu ksm dardan kasnak olarak alglanrken kubbeleri de bask
gsterir.
Ayn dnemde ina edilmi stanbul yaplarnda da pandantifin balang seviyesi plan
zeminle ayndr. Biti seviyesinde ortaya kan daire plan zerine silindirik kasnak
oturur. Kubbe bu kasnan zerinde yer alr. Dardan kubbe etei belli bir seviyeye
kadar kaln tutulup bir girinti yaparak biimlenir.
Anadolu Seluklu yaplarnda pandantifin malzemesi kesme ta iken, Osmanl
Beyliinde tula, Osmanlyla ada Bat Anadolu Beyliklerinde moloz ta, kesme ta
ve tuladr. Ayn dnemdeki stanbul yaplarnda ise tuladr. Moloz ta pandantif
kullanmna Pein yaplarnda rastlanmtr. evresi klcna tek sra tula dizisi ile
evrelenmi moloz ta rg pandantifler duvar kesinden balayarak yan duvarlarn
yarsna kadar ykselen bir alanda bol har iinde geliigzel dizilmi kk boyutta
moloz tala rlmtr. Malzeme ve iilik buradaki pandantifin kalpsz, tartma
teknii ile rlmedii kansn uyandrmaktadr. Pein Trbe C ve Manisa ukur
Hamam rnek olarak verilebilir. Kesme ta rg pandantif sadece Pein Ahmet Gazi
Medresesi (1375-1376) ba eyvannda grlmektedir. Kesme ta olmasna ramen
burada da kalp kullanlmtr. 256
. Aktu Kolay, yapm tekniini yakndan incelediini belirttii Pein yaplarnda, da
duvar iinde kalan ince derzli tula sralarndan oluan pandantiflerin tartma
tekniinde bir sra tula kalnlnda kalpsz rldn ve tula sralarnn arkasnda
moloz ta rg duvar tekniinin devam ettiini sylemitir. Yine Pein yaplarnda
pandantifle duvar arasnda bir sra klcna rlm tula dizisinden oluan konturlar
gzlenmitir.257
Osmanl yaplarnda ise pandantif genellikle kemerlerin arasna rlm olmas
nedeniyle kalpla yaplm ve tula kullanlmtr. eker Hoca Mescidi belki beylikler
yaplarna uygun bir teknikle yaplm olabilir.
ncelediimiz
yaplarda
kullanlm
olan
pandantifler
zerinde
sslemeye
rastlanmamtr. Kubbe ynnde silmelerle veya konturlerle kubbeye geiin

yumuatld grlr. Ancak ayn dneme tarihlenen Edirne Tahtakale Hamam ve
256
257

201
Filibe ihabddin Camisinde kullanlan pandantiflerin yzeylerinde mukarnaslar

grlmtr. Osmanlyla ada Bat Anadolu beylik yaplarndan Tire Gucur
Camisinde pandantiflerin kenarlarnda ve kubbe eteinde silmeler grlr. Tire
Ulalal Camisi, Bergama Tabaklar Hamam ve Pein Hamam B Hacim Odaki
pandantiflerin yzeyleri mukarnaslarla ilenmitir. 258
Osmanl mimarlnn stanbul dnemi yaplarnda ilk rneklerden balayarak pandantif
ne gemektedir. 16. yy. banda pandantif, artk gei alannn egemen biimidir.
Erken dnemin gei biimleri ortadan kalkmamsa bile dekoratif alana itilmitir.259
Ara kuaklara yer verilmeksizin kubbe ile tayclarn aracsz olarak birbirine
kenetleyen ve onlar hem yapmsal olarak hem de biimsel olan bir sreklilik iinde
btnletiren pandantif kubbeli yap birimini strktrel esneklii ve mekansal
akkanl olan bir baldekene dntrr. Bylece yap birimleri arasndaki balanty
bitiiklikten birleiklie kaydrr. 260
lk olarak Mimar Sinann yaplarnda yapnn dndan da alglanmaya balamtr.
rnein Sleymaniye Camisinde byk ask kemerlerinin dou ve bat cephesinde
kademelenmesi kemerlerin arasndaki pandantifin biimini iaret etmektedir. Mihrimah
Sultan Camisinde pandantifin ierde ve darda grsel oluuma katlmas en st
noktasndadr. stelik burada tekil bir e olmasna karn iskeletli bir yapmn esi
olarak altyapdan kurtulup beden duvarlarndan bamszlaan gei esi, tpk altyap
gibi, tpk kubbe gibi kendine zg bir strktr ve biim olmutur.261
A.Batur inceledii rneklerde pandantifin en kararl malzeme ve rg tekniini tayan
birim e olduunu sylemitir. Bu rneklerde pandantifler tuladan, dzgn yatay
sralar halinde rlmtr. Yar yklm veya svas dklm birok rnekte enin
malzeme ve yapm zellikleri gzlenebilmitir. Bunlar arasnda Behramkale
Hdavendigar Camisi son cemaat yeri, Edirne erefeli Cami avlu, Edirne Beyazt
Camisi son cemaat yeri eyhi elebi Camisi kubbelerinin pandantifleri sylenebilir.
Batur, eitli tarihlerde yaplm camilerdeki gzlemlerden yapm tekniinin nemli
258

Mahmut Paa ve Rum Mehmed Paa Camileri zaviyeli olmasna ramen, ibadet mekanlarnn byk
kubbelerine kresel genle geilmektedir. Kresel genin caminin hemen btn hacimlerinde ve
genli kuakla mukarnas dolgu gibi gei biimlerini yan hacimlere kaydrlarak kullanlmasna Mahmut
Paa Camisinde balanmtr. Batur, A., a.g.t., s.130
260
Arel, A., a.g.y., s.503
261
Batur, A., a.g.t., s .132
259
202
deime gstermediini sylemitir. Baz rneklerde pandantifin daire tabana ulat

kesimde tatan rlm bir emberin bir tr kuaklama gibi araya girdiini
belirtmitir. 262 Dnem yaplarndan Tuzla Hdavendigar Camisinde (1366) gei
eleman olarak kullanlan pandantifler ise duvarlar gibi tatandr. 263
5.2.ALTYAPI ZERNDE KUAK OLUTURANLAR

5.2.1. Tromp
ncelediimiz
yaplardan
Orhan
Camisinin
(1339-1340)
mescit
blm
ve
Hdavendigar Camisi (1366-1385) st kat revak, Yldrm Camisi (1390) kubbeli sofa
blm264 Yeil Cami tabhane odalar ve Zeyniler Camisi265 tromp kullanmna
rastlanmtr. Tromplarn tamam ayrtldr.
Yldrm Camisi kubbeli sofa blmndeki tromplar dnda kalan tromplar bask sivri
kemerlidir. Burada kullanlan tromplar Bizans Dnemi yaplarnda kullanlan tromplarla
ayn biime sahip olup, kemer erileri gei eleman balang seviyesiyle ayn
noktadan balar.266
Ayrca yan duvarlara rastlayan kemerlerin biimleri Bizans
yaplarnda olduu gibi tromp kemerlerinden daha dardr. Biti seviyesinde ortaya kan
sekizgen plan zerine rlen duvar parasyla kubbenin daire planna gei salanmtr.
Bu ynyle Karahanl ve Orta Asya Trk mimarisinde kullanlan tromplu kuaklarla
benzer zellik gsterir. Biti seviyesinde sekizgen plan grlen dier erken Osmanl
yaps ise Yeniehir Pustinpu Baba Zaviyesi267 mescit blmdr. Mekanda sekizgen
plandan kubbenin daire planna prizmatik genli kuakla gei salanmtr.
262

Yeniehirliolu, F., Tuzlada Hdavendigar Camii, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Vakflar Genel
Mdr. Yaynlar, S.6, Ankara, 1987, s.6
264
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989 , s.419-447
265
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.350-352
266
Benzer bir uygulamaya Gebze Orhan Camisinde de rastlanr. Ancak burada yan duvarlar zerindeki
kemerler de tromp kemerleriyle ayn biimdedir. Bkz. Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.140-145
267
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.208-216
263
203
ekil: 5.1.Digaron Camisi Mukarnas Bingi (.emeli)

Yeil Cami tabhane odalarndaki tromp kullanm da incelediimiz dier yaplardaki
tromp uygulamalarndan farkllk gsterir. Burada tromp karn grnmeyip kemer
aklklar duvarlarla kapatlmtr. Duvar iine de yan duvardakiler gibi pencere
yerletirilmitir. Duvarn altnda yer alan mukarnas ssleme, Digaron Camisindeki
uygulamayla benzerlik gsterir. Ancak Digarondaki kubbeyle sekizgen taban arasndaki
uyumsuzluu gizlemek iin kullanlmtr (ekil: 5.1). Sekizgen kuan biti
seviyesinde ortaya kan plan ise onaltgendir. Kemerlerin aralarndaki boluklar biti
seviyesinde okgen plan oluturan pandantife benzer bir biimde doldurulmutur.
Ancak
onaltgenin
keleri kemerlerin
tepe
noktalaryla
kemer
aralarndaki
pandantiflerin orta noktalarndadr. Biti seviyesindeki onaltgen plan, zerine ikinci

tromp kua yaplacak biimde sonlandrlmtr. Bu ynyle Byk Seluklu
yaplarndaki tromplu kuak uygulamasna benzemektedir.
ncelediimiz mekanlardan Orhan Camisi mescit blm, Hdavendigar Camisi st kat
revak orta blm ve Zeyniler Camisi hariminde kubbeye geii salayan tromplu
kuaklarn tamamnda kuaktaki kemerlerin aralar pandantiflerle doldurulmu ve biti
seviyelerinde daire plan ortaya kmtr. Kuaklar bu ynleriyle Bizans yaplarndaki
tromplu kuak uygulamalaryla benzerlik gsterirler. Ancak kuaklarda kullanlan
kemerler daha ok slam mimarisindeki biimlere benzemektedirler.
Katalog dnda Gebze Orhan Camisi, znik Krgzlar Trbesi, 268 M.K.Paada Lala
ahin Paa Trbesi, 269 Mudurnu Yldrm Camisi, 270 Milas Firuz Bey Camisi271 Bursa
268
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.180-182

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.190-197
270
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.344-349
271
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s. 514-523
269
204
Mahkeme Hamam, 272 Gm Hac Halil Paa Medresesi dershane odasnda,273 Edirne
Mezitbey Camisi (1440-1441) sa yan eyvanda, Edirne Eski Cami mihrap ekseni
zerinde ve Edirne erefeli Cami ibadet mekannda274 rneklerine rastlanmtr.
Milas Firuz Bey Camisi dndaki yaplarn tamamnda tromplu kuaktaki kemer aralar
pandantifle doldurulmu ve kuak biti seviyesinde daire plan elde edilmitir. Milas
Firuz Bey Camisinde ise sekizgen kuan keleri shak Ata Trbesindeki (ekil
3.51) uygulamaya benzer biimde dekoratif birimlerle ilenip kubbenin daire tabanna
geilmitir.
znik Krgzlar Trbesinde altyap duvar tromplu kuak boyunca devam ettiinden
tromplar dardan alglanmaz. Kubbenin zeri de eimli atyla kapatlmtr. Bu
zelliiyle Anadolu Seluklu geleneinin bir devam gibi grnr. Ayrca buradaki
tromp kemerlerinin ayaklar yksek tutulduundan kuak ykseklii de artmtr.
. A. Kolay, beylik yaplarnda tm sivri kemerli olmak zere ayrtl ve yarm kubbe
tromp kullanldn belirmitir. Btn yaplarda tromp kemerleri aras pandantif olup,
kuak bitiminde daire plan ortaya kmtr. Pein Trbe Ada, Tire Karahasan Camisi
haziresindeki trbede ve Manisa lyas Bey Mescidinde ayrtl tromp, Balat lyas Bey
Camisi (1404), Milas Firuz Bey Camisi, Manisa ukur Hamam, Revak Sultan Trbesi
ve Bergama Tabaklar Hamamnda da yarm kubbe tromp kullanldn sylemitir.275
Milas Firuz Bey Camisi dndakilerde kuaktaki kemerlerin aras pandantif olup, kuak
bitiminde daire plan ortaya kmtr. Osmanl yaplarnn tamamnda ayrtl tromp
kullanldn belirten A. Batur ise Osmanl yaplarnda kullanlan tromplarn tamamnn
ayrtl tromp olduunu belirtmi ve Milas Firuz Bey Camisini Osmanl yaplar iinde
deerlendirmitir. 276
ncelediimiz yaplarda trompun hem dikdrtgen, hem de kare zemin planna sahip
mekanlarda kullanld grlmtr.
Orhan Camisinin mihrapl blm ve Hdavendigar Camisi (1366-1385) st kat revak
orta blm dikdrtgen plana sahip olup kubbeye gei tek aamada tromplarla
272
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.124-128

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.171-178
274
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.422-457
275
Kolay, .A., a.g.e., s.72,73
276
273
205
gerekletirilmitir. Dikdrtgen zemin plan tromplarn balang seviyesine aynen

aktarlmtr.
ncelediimiz rneklerden Yldrm Camisi (1390) kubbeli sofa blm, Yeil Cami
tabhane odalar ve Zeyniler Camisinde tromp kare planl mekanda kullanlmtr.
Tromplarn ii bo olup, zemin plan gei eleman balang seviyesine aynen
aktarlmtr.
Gebze Orhan Camisi (14.yy.ilk yars), Edirne Mezit Bey Camisi (1440-441)277 kubbeli
sofann batsnda bulunan eyvan kare plana sahip olup, mekanlar rten kubbelere tek
aamada tromp kullanlarak geilmitir.278
Tromp gei eleman kullanlan yaplarda arpk duvarlar ya da mekann tam kare ya da
kareye yakn olmamas durumunda kubbenin oturtulaca alan daireye evrilmemitir.
Tromp kemerlerinin zerine kubbe dorudan oturtulmutur. Dikdrtgen zemin planna
sahip mekanlarda elips eklinde kubbe ortaya karken, kare planl mekanlarda daire
planl kubbeler olumutur. Kuak zerindeki kubbe etekleri strktrel nedenlerle
kalnlatrlp darda belli bir seviyeye kadar kuakla ayn biimde rlmtr
(ekil:5). Bu nedenle kubbeler dardan daha bask alglanrlar.
ekil: 5.2 Kubbe Eteinin Kalnlatrlarak Tromplu Kuakla Ayn Formda

Biimlenmesi
Tromp esinde ba kemerin ve tromp iinin malzemesi deiik olabilmektedir. Tromp
iinin daima tula olmasna karlk, altyapnn malzemesine ve rtlecek hacmin
byklne bal olarak tula, ta veya tula/ta olmaktadr. Tromp ba kemerinin
277
278
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972

206
tula olmas genellikle kk yaplarda ve kk hacimlerde grlmektedir. rnein

Edirne Mezit Bey Camisinde (14401441) tuladan kk bir erken tromp ba kemeri
bulunmaktadr. Byk yaplarn veya gelimi gei strktrlerinin tromp ba
kemerlerinde genellikle ta kullanld sylenebilir. Tokat Ali Paa Camisinde olduu
gibi tromp iinin de tatan rld rneklere, ta yap geleneine bal evrelerde
rastlanabilmektedir.279
Tromplu kuak, Yldrm Camisi kubbeli sofada 12.20X12.20m.lik bir alan gemek
iin yaklak 150-155cm.lik kemerlerin zerinde yer alrken, Hdavendigar Camisi
(1366-1385)
st kat revaknda yaklak olarak 145-150cmlik kemerlerle geilen
aklklar zerinde kullanlmtr. Ancak Yldrm Camisinde kubbe etei belli bir
seviyeye
kadar
kaln
tutulmuken,
Hdavendigar
Camisinde
buna
gerek
duyulmamtr. Bunun nedeni de iki mekann kubbe aplar arasndaki fark olabilir.
Mudurnu Yldrm Camisinde yaklak 19.50X19.50m.lik bir alanda 160cmlik
duvarlarn zerine oturan tromplarla gei salanmtr. Alan byk ve duvar
kalnlklar alana oranla az olduundan duvarlar ieride tromp kemerlerinin
izdmnde kaln tutulmutur. Ayrca kubbe etei de kalnlatrlarak darda yksek
bir seviyeye kadar kasnak formunda biimlenmitir. Bylece kubbenin yanlara almas
nlenmitir.
5.2.2. genli Kuak

A. Dzlem genli kuak;
ncelediimiz yaplardan Kavakl Camisi, Nalbantolu Camisi, Veled-i Yani Mescidi,
mareti sa Bey Mescidi280 kubbelerine ve Demirta Paa Camisi son cemaat yeri orta
blm kubbesine gei tek aamada dzlem genli kuaklarla salanmtr.
Ayn dnem Bursa yaplarndan Gliek Hatun Trbesinde281 ve Behramkale
Hdavendigar Camisi, 282Kemalli Aslhanbey Camisi283 gibi Bursa dndaki tek mekanl
camilerde de kubbeye gei dzlem genli kuakla salanmtr. Trbede kuak d
duvar kubbenin stlerine kadar ykseltilip eimli atyla sonlanmtr.
279

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.295-296
281
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.463-464
282
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.224-229
283
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.338-339
280
207
Erken dnem sonras ina edilen yaplardan Bursa Veled-i Habib, Bursa Veled-i
Hariri284 Camilerinde kubbeye gei tek aamada dzlem genli kuak kullanlarak
gereklemitir.
Dzlem genli kuak hem dikdrtgen, hem de kare zemin planna sahip mekanlarda
kullanlmtr.
ncelediimiz zaviyeli yaplardan yalnz Demirta Paa son cemaat yeri orta blmde
dzlem genli kuak kullanlmtr. Bunun yannda, Amasya Beyazt Paa Camisi285
(1414) son cemaat yeri orta blmn dou ve batsndaki drt blm, Amasya Yrg
Paa Camisi (1430)286 giri blmnn dousundaki tabhane odasna, ayn yapda
bulunan dou tabhane odalar ve batdaki tabhane odas kare planl olup, kubbelerine
tek aamada dzlem genli kuakla gei salanmtr.
Edirne Muradiye Camisi (1435)287 mescit blm, Amasya Beyazt Paa Camisi
(1414)) kuzey ve gneydeki tabhane odalar dikdrtgen zemin planl olup, kubbelerine
gei dzlem genli kuakla salanmtr. Edirne Muradiye Camisinde (1435) ve
Amasya Beyazt Paa Camisinde (1414) zemin seviyesi gei eleman balang
seviyesinde kareye dntrlmtr.
Yeniehir Pustinpu Baba Zaviyesinde yaklak 5.20X6.40m.lik dikdrtgen zemin plan
gei eleman balang seviyesine aynen aktarlmken, yaklak llere sahip Amasya
Beyazd Paa Camisindeki 5.80X6.50m.lik alan atlan kemerle gei eleman balang
seviyesinde 5.80X5.87m.lik kareye yakn bir alan elde edilmitir. Yeniehir Pustinpu
Baba Zaviyesinde uzun kenarlarda genler strktrel nedenlerle 50cm.kma yapm
ve kuak biti seviyesinde daire yerine elips plan ortaya kmtr. Gei eleman biti
seviyesinde daire plan kmas iin genlerin uzun kenar dorultusunda 65er cm.lik
kma yapmas gerekirdi. Amasya Beyazd Paada kareye indirgenmeseydi kenarlardan
birinde yaklak 35cm.lik bir kma olacakt. Bir yapda 50cm. kma yaplrken, daha
ge tarihli dier yapda 35cm. kma yapmak yerine kemerlerle kuak balang seviyesi
plan kareye dntrlmtr. Pustinpu Baba Zaviyesi duvar kalnl 112cm.iken
Amasya Beyazd Paa Camisi duvar kalnl yaklak 150cm.dir. Bu iki rnek,
yaplarn tayc sistemlerinin altyap ierisinde tam olarak zmlenemediini gsterir.
284

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.4-25
286
Ayverdi, E.H., a.g.e, 1972, s.215-224
287
Ayverdi, E.H., a.g.e.,1972, 405-415
285
208
Osmanlyla ada beylik yaplarndan Balat lyas Bey Medresesi (1404) baodas, Eski
ine Ahi Bayram Trbesi, Pein Yelli Camisi, Karacasu Hafsa Hatun Trbesi, Tire
Sleyman ah Trbesi (1344) ve Balat Hamamda da dzlem genli kuak
uygulamasna rastlanr.288
B. Prizmatik genli Kuak;

ncelediimiz kubbeli mekanlardan Orhan Camisi (1339-1340) son cemaat yeri orta
blm, Yldrm Camisi(1390) mescit blm, Yeil Cami (1419-1422) kubbeli
sofayla mescit blm, Aynal Cami giri blmyle mescit blmnde, Seluk Hatun
Mescidi, erafettin Paa Mescidi, Hoca Ali Camisi ve Yiit Khne Camisinin ibadet
blmlerinde kullanlmtr.
Prizmatik genli kuak kullanlan mekanlarda zemin seviyesi plannn gei eleman
balang seviyesine aynen aktarld grlmtr. Gei eleman biti seviyesinde ise
en az onaltgen olmak zere daireye yakn okgen plan ortaya km ve kubbe
balang seviyesinde daireye dntrlmtr. Ancak Aynal Camide gei eleman
biti seviyesiyle kubbe balang seviyeleri planlar ayn olup, kubbe baladktan sonra
ite daire plana geilmitir. Biti seviyesinde ise kubbe eimli atyla kapatlmtr.
ok sade olan kuaktaki genleri daha ssl gstermek iin Yeil Cami (1419-1422)
kubbeli sofa ve mescit blmyle Hoca Ali Camisinde olduu gibi kimi zaman ilerine
kabartma veya kertme ikincil genler yapld, grlmtr. Yeil camide prizmatik
kua oluturan genlerin yzeyleri kalemiiyle sslenmitir. ncelediimiz tek
mekanl camilerden Kavakl Camisinde youn kalemii sslemeler vardr. Dierlerinde
kuak balang ve biti seviyelerinde kaln izgiyle belirlenmitir. Bunlarn son
yllardaki onarmlarda yapld bellidir. Bunlarn dnda kuan altnda ve stnde tek
sra ya da birka sradan oluan kaval silmeler bulunur. Tek mekanl camilerde ise,
genellikle kuan altna ve stne birer silme yaplarak sadelii azaltmaya
almlardr.
ncelediimiz yaplarda prizmatik genli kuan hem dikdrtgen hem de kare zemin
planna sahip mekanlarda kullanld grlmtr.
288
Aktu Kolay, ., a.g..e., s.66
209
Kare zemin planna sahip tek mekanl camilerden katalogumuzdakiler Seluk Hatun
Mescidi, erafettin Paa Mescidi289, Hoca Ali Camisi,290 Yiit Khne Camisidir.291
Prizmalarn boyutlar ve her mekandaki prizma says farkldr. ncelediimiz yaplarda
kuak biti seviyesinde genellikle 24gen planl okgen olduu grlmtr. Yaplarn
tamamna yaknnda kuak zerine kubbe dorudan otururken Yiit Khne Camisinde
zerine ince bir duvar paras rlerek kuak daireye evrilmitir. ncelediimiz tek
mekanl camilerde kuan yan duvarlara rastlayan ksmlarnda birisi kapal olmak
zere kk, kemerli pencereler grlmtr. Kemerlerin kubbenin yan duvarlara gelen
yknn altyapya aktarlmas iin yaplm olduu dnlmtr.
Bursa dnda Baba Sultan Nahiyesi Geyikli Baba Camisi, 292 znik Hac zbek Camisi
(1333-1334),293 znik Yeil Cami294 znik Mahmut elebi, znik Nilfer Hatun Camisi
(1388-89)295 kubbeli sofa blm gibi ibadet mekanlaryla, Devlet Hatun Trbesi,296
Bursa Kaygan Hamam, Bursa Tavukpazar Hamam ve Mudurnu Yldrm Hamam
gibi yaplarda da kullanlmtr.
Yaplarda zemin seviyesi plan gei eleman balang seviyesine aynen aktarlmtr.
Gei eleman biti seviyesinde ortaya kan okgen zerine kubbenin daire taban
oturtulmutur. Kubbe biti seviyesinde de Bursa Kaygan Hamam, Bursa Tavukpazar
Hamam ve Mudurnu Yldrm Hamamnda eimli atyla kapatlmtr.
ncelediimiz kubbeli mekanlardan prizmatik genli kuakla geilen tek dikdrtgen
planl mekan Orhan Camisi son cemaat yeri orta blmdr. Zemin seviyesi plan gei
eleman balang seviyesine aynen aktarlmtr. Mekan kk olduundan ve uzun
kenar dorultusunda fazla tartma yaplmadndan kareye evrilmemitir.
Bunun dnda, Yeniehir Pustinpu Baba Zaviyesi (1347den nce)
297
gney tabhane
odas, Amasya Beyazt Paa Camisi (1414)) kuzeydeki tabhane odalar ve gney
tabhane odalarnda olduu gibi dikdrtgen planl mekanlarda kullanlmtr. Yeniehir
Pustinpu Baba Zaviyesi gney tabhane odasnda zemin plan gei eleman balang
289
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.334-335

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.291-292
291
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.348-350
292
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.23-29
293
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.163-168
294
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.309-319
295
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.321-328
296
Ayverdi, E.H., a.g.e.,s.1972, s.132-134
297
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.208-216
290
210
seviyesine aynen aktarlmtr. Ancak znik Yakup elebi maretinde 6.50X4.70m.

boyutlarndaki kubbeli sofa blmnde zemin plan gei eleman balang seviyesinde
kareye dnmken, Yeniehir Pustinpu Baba Zaviyesinin (1347den nce)
5.60X6.40m.lik tabhane blmnde zemin seviyesi plan gei eleman balang
seviyesine aktarlmtr. Yeniehir Pustinpu Baba Zaviyesinde genler mekann uzun
kenarnda 40ar cm tartlarak yaplmtr. znik Yakup elebide ise kemer
atlmasayd prizmatik birimler dikdrtgenin iki yannda 90ar cm.lik tartlarak
yaplacakt. Bu da strktrel adan uygun olmazd.
Prizmatik genli kuak, dier gei elemanlarndan farkl olarak kare ve dikdrtgen
zemin planna sahip mekanlar dnda okgen planl mekanlarda da kullanlmtr.
Katalogumuzda incelediimiz yaplarda iki aamal gei biimlerinin ikinci aamasn
oluturan sekizgen kasnak iinde yer almlardr.
Bunlardan baka okgen planl trbelerde de alt yap ile kubbe arasnda
konumlandrlmlardr.
Prizmatik genli kuak kullanlan mekanlarda da kua oluturan genlerin taban
kenarlarnn kubbe ynnde olmalar nedeniyle biti seviyesinde ortaya kan okgen
plannn, uygulama srasnda okgen ile daire plan arasndaki boluklarn rg
malzemeleriyle doldurulmas sonucu biti seviyesinde daire plan olumutur. Yeniehir
Pustinpu Baba Zaviyesinde ise kubbenin oturaca taban elipstir.
ekil: 5.3.st ste ki Sra Prizmatik Kuak Uygulamas

.A.Kolay da Bat Anadolu Beylikler Dnemi yaplarndan Pein Hamam A ve B
hacminde, Balat Delphinion yaknndaki hamamda ve Bergama Tabaklar Hamamnda
iki sra st ste genli kuak uygulamasyla karlaldn (ekil: 5.3) byle
uygulamalarda gei blgesinin daha ok yer kapladn, fakat kubbenin daire planna
211
geii kolaylatrdn sylemitir.298 ekilde grld gibi stteki kuak kubbe

erisinin iinde kaldndan gei eleman olarak deerlendirilemez.
C. Ke Grubu Oluturan genli Kuak;

ncelediimiz yaplardan kullanlm tek rnei Bursa Alaeddin Camisi (1335) ibadet
harimidir.
ncelediimiz zaviyeli yaplarda rnei bulunmamakla birlikte, Amasya Yrg Paa
Camisi (1430) kare zemin planl tabhane odalarnda da karmza kmaktadr.
Anadolu Seluklu Dnemi ve Karamanolu Dnemi yaplarnda299 ok kullanlan gei
eleman olan ke grubu yapan genli kuak, Erken Osmanl yaplarnda fazla tercih
edilmemitir.
Bat Anadolu Beyliklerine ait yaplardan Ktahya Vacidiye Medresesinde (1314-1315)
de ke grubu yapan genli kuak kullanmna rastlanmtr. Buradaki genler
kelerde bir tromp karn oluturacak biimde bir araya gelmilerdir.
Kuak evre duvar, altyap zerinde girinti yaparak rld iin dardan kasnak
olarak alglanr ve kubbe bu kasnan zerinde duruyormu gibi grnr.
Katalogumuzdaki rneklerden Kavakl Camisi dndakiler bunun gibidir. Dnem
balarnda ina edilen Kavakl Camisi gei kuann altyap duvar iinde kalmasyla
Anadolu Seluklu yaplarna benzemektedir. Behramkale Hdavendigar Camisi (ekil
5.4) ve Kemalli Aslhanbey Camisi (ekil 5.5.) gibi baz yaplarda da gei kua
altyap duvarnn iinde kalmtr. Her iki yapda da kuak bittikten sonra balayan
kubbe etei belli bir seviyeye kadar kaln rldnden dardan kasnak olarak
alglanmaktadr.
298
299

Dlgerler, O.N., Karamanoullar Dnemi Mimarisi, TTK, Ankara, 2006
212
ekil: 5.4. Kemalli Aslhanbey Camisi (E.H. Ayverdi)
ekil: 5.5. Behram Kale Hdavendigar Camisi (E.H. Ayverdi)

ncelediimiz rneklerden Aynal Camideki iki mekanda da kuak evre duvar kubbe
biti seviyesine kadar ykseltilip dardan adr biiminde kapatlmtr. Kuak d
duvarnn dardan kubbe eimine gre kademelenerek biimlenmesi sonucu iki
kasnakl olarak alglanan yaplara da rastlanmtr. ncelediimiz yaplarda rnei
bulunmamakla birlikte Ktahya shak Fakih Camisinde buna benzer bir uygulama
grlr.
znik Hac zbek Camisi, Aynal Cami ve Ktahya Arslan Bey Camisinde olduu gibi
kuak evre duvar kaln tutularak altyap kelerindeki genlerin bir ksm daha duvar
iine alnm ve darda kalan ykselti de atyla kapatlmtr. Katalogumuzdaki
genli kuak kullanlan dier mekanlarda, evre duvar kaln tutulmadndan
kelerdeki genler dardan kademelenerek kapatlmtr. atyla kapatlan bu
blmler dardan trompa benzemektedir (ekil: 5.6.).
213
ekil: 5.6. genli Kuakta Kelerin Kademelenerek Kapatlmas.

Kelerdeki kademeler, tek mekanl camilerde altyapyla srekli bir yzey olutururken,
zaviyeli camilerde duvar zerinde girinti yaparak rlrler. Bylelikle zaviyeli
camilerin duvar kalnlklarnn fazla olmas nedeniyle hem malzeme ve iilikten
tasarruf etmek, hem de dolgularn hantal grnmesini engellemek amalanm olabilir.
ncelediimiz rneklere dayanarak en ok tercih edilen genli kuan prizmatik
genli kuak, en az tercih edilenin ke grubu yapan genli kuak olduu
sylenebilir. Bunlardan ke grubu yapan genli kuak Anadolu Seluklu Dnemi
yaplarnda ve Karamanolu yaplarnda; dzlem genli kuak ise Osmanlyla ada
beylik yaplarnda dierlerinden daha fazla kullanlmtr.
Kubbeyle rtlecek mekann duvarlarnda arpklk varsa veya kbik gvde dikdrtgene
daha yakn plandaysa, genler uzun kenar dorultusunda daha fazla tartlarak rlr.
Bindirme tekniiyle yapldndan byk dikdrtgen mekanlar iin uygun bir gei
eleman deildir.
ncelediimiz rneklere dayanarak, genli kuan tek mekanl cami ve mescitlerde
daha fazla kullanldn syleyebiliriz.
Kuaktaki genlerin saysnn fazla olmas, birim gen bana den yk
azaltacandan, byk mekanlarda kk mekanlara oranla daha fazla gen olmas
gerekir. ncelediimiz yaplardan dzlem genli kuakla geilen Kavakl Camisinde
(8.85X8.85 m) 24, Nalbantolu Camisinde (7.50X7.50 m) 28, Veled,i Yani
Mescidinde (6.48X6.76 m) 20 gen saptanmtr. Prizmatik genli kuakla geilen
yaplardan Seluk Hatun Mescidinde (8X8 m) 24, Yiit Khne Camisinde (8.30X8.40
214
m) 24, Hocaali Camisinde (8.97X8.69 m) 28 gen bulunmaktadr. Mekanlarn i

lleri kuaklardaki gen saylarna tam olarak yansmamtr.
5.2.3. Kasnak
ncelediimiz yaplardan Orhan Camisi (1339-1340) kubbeli sofa blmnde,
Hdavendigar Camisi(1366-1385) st kat revak yan blmlerinde, Yeil Cami (14191422) yan eyvanlarda ve tabhane odalarnda, Muradiye Camisi (1425-1426) son cemaat
yeri ortasndaki blmde, kubbeli sofada, tabhane odalarnda ve mescit blmnde
kullanlmtr. Mekanlarn btnnde kasnaklarn zerinde prizmatik genler yer alr.
Bu genlerin yardmyla balang seviyesinde sekizgen olan kasnak plan, biti
seviyesinde daireye evrilir.
Ayrca Amasya Beyazt Paa son cemaat yeri orta blm, kubbeli sofa ve mescit
blmnde, Tire Yeil maret Camisi (1441)300 kubbeli sofada, Ankara Karacabey
Camisi301 son cemaat yeri orta blmde, Edirne Gazi Mihal Camisi (1422) son cemaat
yeri orta blm, kubbeli sofa ve tabhane odalarnda kullanlm rnekleri bulunur.
ekil: 5.7. Pustinpu Baba Zaviyesi (E.H. Ayverdi)
300
301
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.541-548

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.255-261
215
ekil: 5.8. Gebze Orhan Camisi (E.H. Ayverdi)

Yeniehir Pustinpu Camisinde302 tromplu kuak sekizgen olarak bitmi ve zerine
prizmatik kuak eklenerek kubbenin oturaca daire plan elde edilmitir (ekil: 5.7.). Bu
kuak kaynaklarda kasnak olarak deerlendirilmitir. Ancak burada tromp zerine
rlen duvar paralar genli kuak olarak biimlenmi ve Karahanl yaplarnda
bulunan tromplu kuak zerindeki duvar paralaryla ayn ilevi yklenmitir.
Ayn ekilde Yldrm Camisi kubbeli sofada Gebze Orhan Camisinde (ekil: 5.8.)
bulunan
tromplarn
zerine
rlen
duvar
paralarnn
da
kasnak
olarak
deerlendirilmesi gerekirdi.
Kaynaklarda genli kuak ve tromp kullanlan Anadolu Seluklu Dnemi yaplarndan
kasnaksz olarak bahsedilirken, ayn gei elemanlarnn kullanld Erken Dnem
Osmanl yaplarnn kasnakl olduu belirtilmitir. E.H. Ayverdi uygulamalar harici
kasnak303 olarak tanmlarken, A. Batur d kasnak uygulamas304 olduunu sylemi,
.A. Kolay ise kubbenin kasnak iinden balamas305 olarak deerlendirmitir.
Kasnaklar, iki aamal geilerde birinci aamay oluturan gei elemanyla kubbe
arasnda ve altyap zerinde yer alr. zerine geldii gei elemannn biti seviyesi,
kasnan balang seviyesini oluturur.
302
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.208-216

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, 226, 520
304
305
303
216
ekil: 5.9.Kubbenin Eimli atyla Kapatlmas
ekil: 5.10. Kubbenin Eimli atyla Kapatlmas-anak Mescidi (.A.Kolay)

Anadolu Seluklu Dnemi yaplarnda altyap duvar genli kuak ve tromplu kuan
biti seviyesine kadar devam ederek gei kuann dardan alglanmasn engeller.
Erken Osmanl Dnemi yaplarnda ise, altyap duvar kuak balang seviyesinde
sonlanr. Trompta sekizgen kasnak grnm tromp yapm tekniine bal olarak ortaya
karken, genli kuakta kuan d yznn kasnak olarak biimlenmesiyle ortaya
kmtr. Prizmatik kuak ieriye doru eimli rlrken, d duvar altyapyla dik a
oluturarak rlr. Baka bir deyile kuak kubbeye geii tek bana karlayacakken
dardan grsel btnlk salamak amacyla duvar rlmtr. Bu duvarn ykseklii,
incelediimiz genli kuak kullanlan btn yaplarda yksek tutulmutur. Bu nedenle
kubbe dardan bask alglanr. ncelediimiz yaplardan Aynal Camide genli
kuan dndaki duvar gereinden fazla ykseltilerek kubbenin biti seviyesine gelip
saakla sonlandrlm ve kubbe de eimli atyla kapatlmtr (ekil 5.9.). Bu durumda
kubbe sadece ieriden alglanabilmektedir. Benzeri bir uygulamaya Ktahya shak
217
Fakih Camisinde306 (ekil 5.11) ve Tire Hsamettin Camisinde (ekil 5.12) de

rastlanmtr. Burada kuan d duvar iki kademeli yaplm, dolaysyla ift kasnakl
grnm kazandrlmtr.
ekil: 5.11. Ktahya shak Fakih Camisi (A.Kzltan)
ekil: 5.12. Tire Hsamettin Camisi (.A.Kolay)

Dzlem genli kuakla kubbeye gei salanan Behramkale Hdavendigar Camisi
(1366-1385)307 ve Kemalli Aslhan Bey Camisinde308 tromplu kuakla geilen Gebze
Orhan Camisinde. Anadolu Seluklu yaplarnda olduu gibi altyap duvar, kuak
bitimine kadar eklini korumutur. Bylece altyap dardan daha yksekmi gibi
grnr. Kubbe de kuak zerinde dardan girinti yaparak balam ve belli bir
seviyeye kadar dardan okgen olarak biimlendirilmitir. Bu ksm dardan kasnak
olarak alglanr. Kubbenin kalan ksm Aslhan Bey Camisinde eimli atyla
306
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.519-520

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.224-229
308
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.338-339
307
218
kapatlmken, Behramkale Hdavendigar Camisinde (1366-1385) ve Gebze Orhan

Camisinde bask alglanr.
znik Hac zbek (ekil: 5.13) ve Yeil Camide (ekil: 5.14) ve prizmatik genli
kuan d yzeyi, okgen olarak biimlenmi ve kuak bitiminde sona ermitir.
zerine gelen kubbe balang seviyesinde saak yaplm ve kubbenin yarm kre
biimi dardan olduu gibi alglanmtr. Katalogumuzda buna benzer rnek
bulunmamaktadr.
ekil: 5.13.znik Hac zbek Camisi (E.H. Ayverdi)
ekil:5.14.znik Yeil Cami (E.H. Ayverdi)

ncelediimiz Bursa Ulu Camide altyap zerine dorudan oturan kubbeler
pandantiflerin biti seviyesi planna uygun olarak kubbenin ortalarnda bir noktada yer
alan saaa kadar dardan okgen olarak biimlenmitir. Kubbe ieriden dorudan
pandantiflerin zerine otururken, dardan okgen kasnak zerindeymi gibi grnr
(ekil 5.15). Benzer rneklerine Bursa Eski Kaplca ve Kkrtl Kaplcasnda
rastlanr.
219
ekil: 5.15.Pandantif zerinde Kubbenin Dardan okgen Biimlenii

Tire Bedestannda da ortadaki sekiz kubbeli ksmn pandantif olan gei elemanlar
dardan ift kasnakl olarak biimlenmilerdir. Yapda kubbelerin zerleri eimli
atyla kaplanmtr.309
znik Hac zbek Camisinde310 prizmatik kua evreleyen d duvar dardan
onikigen olarak biimlenmitir. Duvarn kaln tutulmas nedeniyle de kelerde kalan
genli blmler ierde kalmtr. Ayn durum katalogumuzda yer alan Aynal
Caminin iki kubbesinde ve Ktahya Arslan Bey Camisinde311 de grlmektedir. Aynal
Camide onaltgen d yzey kubbenin st seviyesine kadar ykseltilmi ve kubbe
eimli atyla kapatlmtr. Ktahya Arslan Bey Camisinde ise saak kubbe balang
seviyesinden yukarda tutulmu ve alt ksm kuak duvarnn iinde kalmtr. znik Hac
zbek Camisinde de kubbe etei kalnlatrlmadndan kubbenin geometrik formu
dardan alglanabilmektedir.
ekil: 5.16. Tire Karahasan Camisi (.A.Kolay)

309
Ayverdi, E.H., a.g.e.,1972, s.196-200

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.163-167
311
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, 514-515
310
220
ekil: 5.17. Tire lalal Camisi (.A.Kolay)

Osmanlyla ada beylik yaplarndan Tiredeki Karahasan (ekil 5.16) ve lalal
Camilerinde (ekil 5.17) de gei kua ve kubbe dardan ift kasnakl olarak
biimlenmitir.
Ayn dneme tarihlenen stanbul yaplarnda da ite silindirik, darda okgen olarak
biimlenmi kasnaklar grlr. Kubbe eteklerinin darda belli bir seviyeye kadar
kasnakla ayn formda olmas, kasnaklarn daha yksek alglanmasna neden olmutur.
Roma Dnemi ve Bizans Dnemi yaplarnda da kubbenin dardan duvarla kademeli
olarak birlemesiyle bir ksm duvar iine alnmtr. Bylece kasnaksz olan yap
dardan alak bir kasnak varm gibi alglanmtr.
Baz yaplarda kubbe iki kasnak zerindeymi gibi alglanr (ekil: 5.18). Byle
durumlarda kuan evre duvar birinci kasnak, kubbenin dardan okgen
biimlenmesiyle (ekil: 5.20) de ikinci kasnak biimi elde edilip eimli atyla kapatlr.
Mudurnu Yldrm Hamamnda312 ana kubbeye gei genli kuakla salanmtr.
Kua evreleyen duvar kubbe eteini de iine alarak ykselip birinci aamay
oluturur. kinci aama ise kubbenin dnn okgen formda biimlenmesiyle oluur.
Ayn dnemde yaplm benzer uygulamalar zellikle Bursadaki hamamlarda karmza
kar. Eski Kaplca Hamam, 313
Kkrtl Kaplcas314, Mahkeme Hamam,315
Muradiye Hamam, 316 Kaygan Hamam, 317 Tavukpazar Hamam318
312
Ayverdi, E.H., a.g.e.,1989, s.349-354

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s. 276-284
314
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1989, s.284-287
315
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.124-130
316
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.320,321
317
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.360,361
318
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.362-366
313
bunlardan
221
bazlardr. Tire Bedesteni319 ve Vize erbetdar Hasan Paa Camisi320 ift kasnan
grld
dier
yaplardr.
Genellikle
hamamlarda
karlalan
ift
kasnak
uygulamasnn nedeni s yaltm olabilir.
ekil: 5.18. evre Duvarnn ift Kasnak Grnmnde Biimlenii
ekil: 5.19.evre Duvarnn Birinci Kademe Biti Plan

Sonu olarak erken dnem Osmanl yaplarnda kasnak, ke geniyle birlikte
kullanlmtr. Dier gei elemanlarnn kasnakla birlikte kullanld uygulamalara
rastlanmamtr. Ancak bu gei elemanlar, kubbenin ve gei kuann dardan
okgen form almas nedeniyle kasnakl olarak alglanmaktadrlar. Kubbe eteinin kaln
tutulmas hem pencere almasna imkan vermi, hem de kubbeye mukavemet
kazandrmtr.
319
320
Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.196-200

Ayverdi, E.H., a.g.e., 1972, s.570-572
222
5.3. RT PARASI OLAN GE ELEMANLARI

5.3.1.Kubbemsi Tonoz Paralar
ncelediimiz yaplara ait kubbeli mekanlardan Orhan Camisi giri blm zerindeki
2.50m. apndaki kubbeye geite ve Demirta Paa Camisi (1390) son cemaat yeri orta
blmnn dou ve batsndaki kk dikdrtgen planl mekanlarn kubbelerine
geilerde kullanlmtr. Aslnda bu mekanlar kubbeye gerek kalmadan tonozla da
rtlebilirdi. Kubbe burada dekoratif bir rol stlenmitir.
Bunun dnda pandantif kullanlm Yldrm ve Orhan Camisi son cemaat yerleri gibi
kk dikdrtgen mekanlarda kubbeyle pandantif biti seviyesi arasndaki boluklar da
kubbemsi tonoz paralaryla doldurulmutur.
Grld gibi kubbemsi tonoz paralar kk dikdrten mekanlarda kullanlmtr.
Mekanlarn zerini rten kubbenin ap altyapnn ksa kenar kadardr.
5.3.2.Yldz Tonoz Paralar

ncelediimiz yaplardan yalnz Yldrm Camisi 6.65X6.85m.lik dikdrtgene yakn
planl tabhane odalarnda kullanlmtr.
znik Nilfer Hatun Camisi (1388-1389) Mescit blm gei eleman balang
seviyesinde ortadan ikiye ayrlm ve ortaya kan dikdrtgenlerden batdaki apraz
tonoz paralaryla kubbeye geilmitir. Amasya Yrg Paa Camisi (1434) kare planl
mescit blmnde ve znik Mahmut elebi Camisi(1442) son cemaat yeri orta blmn
iki yanndaki blmlerde ve Edirne Beylerbeyi Camisi mescit blmndeki kubbelere
geilerde karmza kar.
Hem kare hem de dikdrtgen mekanlarda kullanlmtr. Her ikisinde de zemin seviyesi
plan gei eleman balang seviyesine aynen aktarlmtr.
Yldz tonoz parasnn kullanld mekanlardan Yldrm Camisi ve Amasya Yrg
Paa Camisinde genli kuak kullanlarak gei yaplabilecei halde tercih
edilmemitir. Ancak znik Nilfer Hatun Camisinde ve Edirne Beylerbeyi Camisinde
ise zorunluluktan tercih edilmi olabilir.
Yldrm Camisi ve Amasya Yrg Paa Camisinde kubbelerin ap mekanlarn ksa
kenarlarndan daha kk olduu halde, dierlerinde ksa kenarlaryla ayndr.
223
SONU
Erken Dnem Osmanl yaplarnda kullanlan kubbeye gei elemanlaryla ilgili
yaptmz aratrmada aadaki sonulara ulalmtr.
Kaynaklarda gei elemanlaryla ilgili farkl terminolojik kavramlar kullanld
grlmtr. Kavram kargaasna yol amamak iin almamzda yaygn olarak
kullanlan terimler tercih edilmitir.
Gei
elemanlar
mekann
dikey
biimlenmesi
iindeki
konumlarna
gre
snflandrlm ve incelenmitir. Buna gre incelediimiz btn kubbeli mekanlar iin

zemin seviyesi planlar, gei eleman balang seviyesi ve biti seviyesi planlaryla
kubbe balang seviyesi planlar ve kubbe biti seviyesi planlar izilmitir. Tromp
kullanlan btn mekanlarda zemin seviyesi plannn gei eleman balang seviyesine
aynen aktarld grlmtr. Ke geni, pandantif ve genli kuak kullanlan
kk dikdrtgen mekanlarda zemin seviyesi plan deimemi, byk mekanlarda ise
ksa kenar dorultusunda atlan kemerlerle gei eleman balang seviyesinde kareye
dntrlmtr. Tromp ve kasnaklarn biti seviyesinde daire plan olutuu, ke
genlerinin biti seviyesinde sekizgen plan, genli kuak kullanlan yaplarda ise en
az onaltgen olmak zere daireye yakn okgen plan olutuu grlmtr. Byk
mekanlarda ise pandantif biti seviyesinde okgen plan grlmtr. Kubbemsi tonoz
paralarnda daire plan, yldz tonoz paralarnda en az altgen olmak zere okgen plan
olumutur. Ke geni ve trompta sekizgen tabanl piramide geiren rneklere
rastlanmtr. ncelediimiz mekanlarda kubbe balang seviyesi plannn ierde daire,
darda okgen olduu grlmtr.
Bu dnemde kubbeye gei probleminin zmnde, tek aamal ve iki aamal
geiler olmak zere iki farkl uygulama grlmtr. Birincisinde; kullanlan gei
eleman, balang seviyesindeki drtgen plan, biti seviyesinde okgene ya da daireye
dntrerek kubbeye geii salamtr. kincisinde ise; alt seviyede yer alan ve duvar
iinde balayan eleman biti seviyesinde sekizgen plan ortaya karmaktadr. Oluan
sekizgen plan ikinci aamadaki kasnan balang seviyesidir. Birinci aamada
genellikle ke geni kullanlm, ikinci aamada ise prizmatik genli kuak
kullanlmtr.
ncelediimiz kubbeli mekanlarda son cemaat yerleri dnda kullanlan kubbelerin
balang seviyesi planlar ieride daire, darda okgen olarak biimlendiinden kubbe
224
dardan okgen kasnak zerindeymi gibi alglanr. Kasnak zerine oturmu

kubbelerde ise kasnaklar olduundan daha yksek alglanrlar. Benzeri uygulamalara
daha erken dnemlerdeki Anadolu ncesi Trk-slam mimarisinde, Anadolu Seluklu
Dnemi yaplarnda, Roma ve Bizans Dnemi yaplaryla Osmanlyla ada beylik
yaplarnda da rastlanr.
Tek aamal geite kede ya da kuak halinde kullanlan elemanlar, baz mekanlarda
ayn mekanda ve ayn kubbeye geite birlikte kullanlmtr. Birinci aamada kullanlan
gei
elemannn
tek
bana
karlayabilecei
ilevi
iki
kademeli
olarak
gerekletirmilerdir.
Dzlem genli kuak strktrel adan daha elverili olmasna ramen prizmatik
genli kuan daha ok kullanld, ke grubu yapan genli kua ise ok fazla
tercih edilmedii grlmtr. zellikle tek mekanl cami ve mescitlerde en ok tercih
edilen genli kuak prizmatik genli kuaktr.
ncelediimiz yaplara ait kubbeli mekanlarda grlen kubbeye gei elemanlarndaki
eitlilik ayn dnemde Bursada ina edilmi medrese, hamam, trbe gibi dnemin
dier yaplarnda da grlmtr. Ayn eitlilik, Yeniehir, znik vb. gibi Bursann
evresindeki merkezlerde, Ankara, Amasya, Edirne, Bilecik gibi dneme ait yaplarn
youn olduu merkezlerde ve Balkanlarda ina edilmi yaplara ait kubbeli mekanlarda
da grlmektedir.
ncelediimiz rneklere baktmzda, prizmatik genli kuak dnda Osmanllarn
Seluklu mimarisinde kullanlan gei elemanlarnn benzer uygulamalarn ortaya
koyduklar
grlmektedir.
Seluklularda
kullanlan
ayrtl
tromp
uygulamas
Osmanllarda ve ada beyliklerde de devam etmitir. Ancak Seluklularda grlen

l tromp kurgusu Osmanl yaplarnda hi grlmemitir. Seluklu yaplarnda ke
grubu yapan genli gei eleman ok kullanlmasna ramen, Osmanllarda ve ada
beylikler yaplarnda fazla tercih edilmemitir.
Osmanllarla ayn corafi blgeyi paylaan ve bu blgede Osmanllardan nce de var
olan ve varln 1453 ylna kadar srdren Bizans mparatorluunun ortaya koyduu
mimari yaplardaki kubbeli mekanlarda, Erken Osmanl dnemi yaplarndaki kubbeli
mekanlarda kullanlan gei elemanlarndaki eitlilik grlmemektedir. zellikle
stanbul yaplarnda pandantif kullanlm olup, pandantifle kubbe arasnda ite daire
planl bir kasnak bulunur. Erken Osmanl mimarisinde ise daire planl kasnak hi
225
kullanlmamtr. Pandantif kullanlan yaplarda kubbenin dardan okgen olarak

biimlenip kasnak grnm ald grlr. Bizans dnemi yaplarnda da kubbe belli
bir seviyeye kadar kasnakla ayn formda yapldndan kasnaklarn olduundan yksek
alglanmasna neden olmutur.
Osmanl yaplarnda kasnak ke geniyle birlikte kullanlmtr. ada beyliklere ait
yaplarda da kasnak ok az kullanlmtr. Kubbe gei eleman biti plan zerindeki bir
erit iinde yuvarlatlmtr.
Ke genleri, pandantifler ve tromplarn zerine duvar paralar rlerek zaviyeli
yaplarda mekanlar arasnda uyum salanmaya allmtr. Bunun yannda genli
kuak kullanlan yaplarda gei kua zerinde duvara rastlanmamtr. Pandantif ve
tromplu kuak zerindeki kubbe eteklerine pencere ald grlmtr. genli kuak
kullanlan yaplarda ise bindirme teknii nedeniyle pencereler kuaklarn yan
duvarlarna rastlayan ksmlarna almtr.
Ke genleri birka rnekte bo braklm, dierlerinde prizmatik genlerle ve
mukarnaslarla ilenmitir. Ke genlerinin genellikle iki aamal geilerde birinci
aamay oluturmulardr. Kasnaklarda da genlerin zerindeki dekoratif geler devam
ettirilerek grsel btnlk salanmtr. ncelediimiz tek mekanl camilerde ke
genine ve kasnaa rastlanmamtr.
Pandantifin hem mescitlerde hem de zaviyeli camilerde, seyrek de olsa hamamlarda
kullanld
grlmtr.
Dnemin
sonlarna
doru
pandantiflerin
yzeyleri
mukarnaslarla ilenmitir.
genli kuakta kubbe d yznn belli bir seviyeye kadar okgen rlerek kasnak
grnm kazand grlmtr. Uygulamalarn tamamna yaknnda okgenin
sekizgen olduu grlmtr. Genellikle ite kubbe erisi baladktan sonrada darda
kubbenin belli bir seviyesine kadar ykselen okgen kubbenin dardan bask
alglanmasna neden olmaktadr. Baz yaplarda kubbeden bamsz bir ekilde
ykseltilerek kubbenin zerinin eimli atyla kapland grlmtr. zellikle
hamamlarda kubbenin okgen d duvarnn darda iki kademeli olarak biimlenip ift
kasnak grnm ald grlmtr. Uygulamann s yaltm iin yapld
dnlmtr.
226
Baz yaplarda Anadolu Seluklu geleneine bal olarak altyap duvar gei eleman
biti seviyesine kadar ykseltilip kuak dardan gizlenmitir. Osmanl ve beylik
yaplarnda ayn gei elemanlar kullanlan yaplarda gei eleman balang
seviyesinde biti seviyesinde ve hatta kubbe baladktan sonra da dardan girinti
yaplarak biimlenmitir. Bu da Osmanl yaplarnn kasnakl grnmesine neden
olmutur.
Kubbenin dardan alt ksmnn kaln tutulup kasnaa dahil edilmesi ve saak
uygulamas Roma, Bizans ve ayn dnemde ina edilen stanbul yaplarnda da vardr.
Anadolu ncesi Trk-slam mimarisinde altyap duvaryla kubbe kademeli olarak
birlemitir. Kubbeyle altyap arasndaki bu kademelenmenin belirli bir kurala bal
olmamas teknolojik bir zorunluluktan olduunu dndrmektedir.
Ayn gei eleman dardan farkl olarak biimlendii gibi, tromplu ve genli kuak
deiik gei elemanlarnn ayn biimlendii rnekler de grlmtr. Dolaysyla
erken dnemde ina edilen yaplarda kullanlan gei elemanlarnn dardan doru
alglanmas zordur.
Tromp incelediimiz yaplarda en az kullanlan gei biimidir. ncelediimiz
rneklerin tamamnda bask sivri kemerli ayrtl tromp kullanlmtr. Mescitlerde harim
ksmnda kullanlm, zaviyelilerde kubbeli sofa ve mescit blmnde kullanlmtr.
Hdavendigar st kat revak dnda son cemaat yeri uygulamasna rastlanmamtr.
Anadolu Seluklu yaplarnda tromp kemerleri arasnda kalan boluklar ya kk yan
trompuklarla ya da genlerle doldurulmu ve biti seviyesinde onaltgen plan ortaya
kmtr. Osmanl ve ada beyliklerin yaplarnda ise bu boluklar pandantifle
doldurulup biti seviyesinde daire plan ortaya kmtr.
Snrl sayda olmakla birlikte rt paras olan gei elemanlar da Osmanl yaplarnda
kullanlmtr. Anadolu Seluklu dnemi ve ada beyliklerde ise rneklerine
rastlanmamtr.
almamz kapsamnda incelediimiz yaplara ait mekanlarn, duvarlarla ya da serbest
destek ve bunlar birbirine balayan kemerlerle snrlandrlm olarak iki farkl biimde
olduklar grlmtr. Gei elemanlarnn ise her iki mekan biiminde de kullanld
ve alt yapnn oluum biiminin kullanlan gei elemanlar zerinde etkili olmad
grlmtr.
227
zerinde ssleme bulunmayan ve genli kuaklarda gei eleman balang seviyesi

ve biti seviyesinde kaval silmeler grlmektedir. Anadolu Seluklu yaplarnda
genellikle tulalarn yzeyleri bo braklm, Osmanlyla ada beyliklerde ise
silmeler zerindeki ince eritlerle zenginletirilmitir.
Ayn byklkteki ve ayn duvar kalnlna sahip mekanlarn farkl gei elemanlaryla
gei salanmtr. Mekanlarn aklklarnn ve duvar kalnlklarnn gei eleman
tercihinde etkili olmad grlmtr.
Dnemle ilgili yaplarda kullanlan gei elemanlarndaki eitliliin belli kurallara
bal olmamas, o dnemde banilerin yaplar zerinde fazla sz sahibi olmamas
dolaysyla sanat tercihlerinin n plana km olmasndan kaynaklanabilir. eitliliin
baka bir nedeni de yaplarn imar tarihinden itibaren geirmi olduu onarmlar
gsterilebilir.
228
KAYNAKA
Aktu Kolay, ., Bat Anadolu 14. Yzyl Beylikler Mimarisinde Yapm Teknikleri,
stanbul, 1999
Altun, A.,Artuklu Devri Mimarisinin Gelimesi, stanbul, 1978
Arel, A., Mentee Beylii Devrinde Pein ehri, Anadolu Sanat Aratrmalar I,
stanbul, 1968
Aslanapa, O., Trk Sanat, stanbul, 1984
Ayverdi, E.H. Osmanl Mimarisinin ilk Devri Erturul, Osman, Orhan Gaziler,
Hdavendigar ve Yldrm Beyazt 630-805 (1230-1402), stanbul, 1966
Ayverdi, E.H. Osmanl Mimarisinde elebi Mehmed ve II. Sultan Murad Devri,
806-855 (1403-1451), stanbul, 1972
Bakrer, ., Anadolu Seluklu Mimarisinde Ta ve Tula ilii , Balangcndan
Gnmze Trk Sanat, Ankara, 1993, s.255-280
Batur, A.
Osmanl Camilerinde Erisel rtler ve Gei eleri (Baslmam
Doentlik Tezi), T, stanbul, 1980

Batur, A., Erken Osmanl Yapklarnda Almak Duvar zerine, Anadolu Sanat
Aratrmalar 2, stanbul, 1970, s.135-227
Cezar, M., Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1975, s.85
emeli, ., Orta Asya Camilerinde Tipoloji (7-13.Yzyllar), (Doktora Tezi),
stanbul, 2005
emeli, . Orta Asya ve Karahanl Dnemi Mimarisi, stanbul, 2007
Danimend, .H., zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi,stanbul, 1971, s.49
Erzen, A., Osmanl mimarisinde Cephe biim dzenleri ve Bizans Etkileiminin
Nitelii, (T Mimarlk Fakltesi Doktora Tezi), stanbul, 1986
Evliya elebi (Dervi Muhammed Zlli), Seyahatname Cilt I-II, dal Yayn,
stanbul, 1976
Eyice, S., Son Devir Bizans Mimarisi, stanbul, 1980
Eyice, S., Karaman-Karada Binbir Kilise,stanbul, 1971
Eyice, S., znikte Bir Bizans Kilisesi, Belleten, C.XIII, S.49, Ankara, 1949
Gnlal, ., Erken Osmanl Dneminde na Edilen ok levli
Kubbeye Gei Elemanlar (Doktora Tezi),Ankara, 1997
Camilerde
229
nalck, H., Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600),

C.1, stanbul, 2001
Karamaaral, H., Erzurum Ulu Camii, Yllk Aratrmalar Dergisi, III, Ankara,
1981
Karpuz, H., Anadolu Seluklu Mimarisi, Konya, 2004
Kuban, D.,Mimarlk Kavramlar, stanbul, 1989
Kuban, O., Osmanl Mimarisi, stanbul, 2007
Kuban, D., Sinann Sanat ve Selimiye, stanbul, 1998
Kuban, D., Edirnede Baz kinci Murat a Hamamlar Mukarnas Bezemeleri
zerine Notlar, smail Hakk Uzunarl!ya Armaan, TTK, Ankara, 1988
Kuban, D., Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul, 2001
Kaplanolu, R., Payitaht Bursada Gayrimslimler, Payitaht Bursada Kltr ve
Sanat, (Sempozyum Kitab), Bursa, 2006, s.163
Mango, C., Bizans Mimarisi, Ankara, 2006
Mehmed Neri, Kitab- Cihan- Nma, Neri Tarihi, (ev. F.R. Unat-M.a. Kymen)
I., Ankara, 1987, TTK Yaynlar,
Necipolu, N., Trklerin ve Bizansllarn Anadoluda Birliktelikleri, (11. ve 12.
yzyllar), Cogito, S.29, stanbul, 2001, s. 74-91
Ouzolu, Y., Osmanl Dneminde Bursa, Bursa, Kltr Bakanl Yaynlar,Ankara,
1996
Ousterhout, R., Etncdentty and Cultural Appropraton n Early Ottoman
Archtecture, Muqarnas, S.12, Leiden, 1995, s.48-59
Okuolu, T., Anadolu Seluklu Mescitlerinde rtye Gei Alannn
Deerlendirilmesi (Yksek Lisans Tezi), st. nv., stanbul, 1995
nal, H., Anadolu Seluklu Trbeleri, stanbul,
ztuna, Y. Byk Osmanl Tarihi, C.1, stanbul, 1994
Rosintal, J., Pendantifs, Trompes et Stalactites, Paris, 1928
Roth, L.M., Mimarln yks (geleri, Tarihi ve Anlam), (ev.Ergn Aka),
stanbul, 2002
Smith, E.B., The Dome A Study n The Hstory Of Ideas, Prnceton, 1956, s.10-44
Steinher, I.B., Bitinyada Gayrimslim Nfus (14. Yzyln kinci Yars-15. Yzyln
lk Yars)Osmanl Beylii (1300-1389), stanbul, 2000, s.8-23
230
aman, N., Anadolu Seluklu Dnemi yaplarnda rt Sistemi, (Hacettepe nv.

Sosyal Bilimler Ens. Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1985
Tuncer, O.C., Anadolu Seluklu Yaplarnda Aklklarn rtlmesi ve Sorunlar,
Bedrettin Cmerte Armaan, Hacettepe nv. Sosyal ve dari Bilimler Fak. Beeri
Bilimler Dergisi zel Say, Ankara, 1980, s.341-361
Tuncer, O.C., Anadolu Kmbetleri, 1. Cilt, Ankara, 1986
Turan, A., Dnya Sanat Tarihi, stanbul, 2004
Uluengin, F., Uluengin, B., Uluengin, M.B., Gei Elemanlar, Osmanl Ant
Mimarisnde Klasik Yap Detaylar, YEM Yaynlar, stanbul, 2001
Uzunarl, .H., XIV. Yzyl Bandan XV. Yzyl Ortalarna Kadar Osmanl-Bizans
Mnasebetleri,Osmanl Tarihi, C.1, TTK, Ankara, 1995, s.129-153
Uzunarl, .H., Osmanl Tarihi, C.1, TTK, Ankara, 1995
nsal, B., Mimari Tarihi, stanbul, 1973
Yenal, E., Osmanl Bakenti, Osmanl Kenti Bursa, Bir Masald Bursa, stanbul,
1996
Yetkin, S.K., slam Mimarisi, Ankara, 1959
Yetkin, S.K., Trk Mimarisi, Ankara, 1970
Yeniehirliolu, F., Tuzlada Hdavendigar Camii, Rlve ve Restorasyon Dergisi,
Ankara, 1987
Yeniehirliolu, F., XIV-XV. Yy Mimari rneklere Gre Bursa Kentinin Sosyal,
Ekonomik ve Kltrel Geliimi,IX. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1989, TTK
Yaynlar, s.1347
FOTORAFLAR
232
Fotg. 1. Alaaddin Camisi Gei Kua
Fotg. 2.Orhan Camisi Grn
233
Fotg. 3. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blm Gei Kua
Fotg. 4. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Yan Blmler Gei Eleman
234
Fotg. 5. Orhan Camisi Giri Blm Gei Eleman
Fotg. 6. Orhan Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
235
Fotg. 7. Orhan Camisi Yan Eyvanlar Gei Eleman
Fotg. 8. Orhan Camisi Mescit Blm Gei Kua
236
Fotg. 9. Hdavendigar Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
Fotg. 10. Hdavendigar Camisi st Kat Revak Yan Kubbeler Gei Eleman
237
Fotg. 11. Kavakl Camisi Gei Kua
Fotg. 12. Kavakl Camisi Grn
238
Fotg. 13. Demirta Paa Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
Fotg. 14. Ulucami Grn
239
Fotg. 15.Ulucami Gei Eleman
Fotg. 16.Yldrm Camisi Grn
240
Fotg. 17.Yldrm Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blm Gei Eleman
Fotg. 18.Yldrm Camisi Kubbeli Sofa Gei Kua
241
Fotg. 19.Yldrm Camisi Yan Eyvanlar Gei Eleman
Fotg. 20.
Yldrm Camisi Mescit Blm Gei Kua
242
Fotg.21. eker Hoca Mescidi Gei Eleman
Fotg. 22. Yeil Cami Kubbeli Sofa Gei Kua
243
Fotg. 23. Yeil Cami Yan Eyvanlar Gei Eleman
Fotg. 24. Yeil Cami Tabhane Blmleri Gei Kua
244
Fotg. 25. Yeil Cami Mescit Blm Gei Kua
Fotg. 26. Hoca Ali Camisi Gei Kua
245
Fotg. 27. Hoca Ali Camisi Grn
Fotg.28. Aynal-Hoca Tayip- Camisi Giri Kubbesi Gei Kua
246
Fotg. 29. Aynal-Hoca Tayip- Camisi Mescit Blm Kubbesi Gei Kua
Fotg. 30. mareti sa Bey Mescidi Gei Kua
247
Fotg. 31. Muradiye Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blm
Fotg. 32. Muradiye Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blmler

.
248
249
Fotg. 35. Muradiye Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
Fotg. 36. Muradiye Camisi Mescit Blm Gei Eleman
250
Fotg. 37. Muradiye Camisi Mescit Blm Kubbesi
Fotg. 38. Nalbantolu Camisi Gei Kua
251
Fotg. 39. Seluk Hatun Mescidi Gei Kua
Fotg. 40. erafettin Paa Mescidi Gei Kua
252
Fotg. 41. Veled-i Yani Mescidi Gei Kua
Fotg. 42. Yiit Khne Camisi Son Cemaat yeri Mukarnasl Kubbesi
253
Fotg. 43. Yiit Khne Camisi Gei Kua
Fotg. 44.Zeyniler Camisi Gei Kua
254
Fotg. 45. Zeyniler Camisi Grn
ZGEM
1974 ylnda Ktahyada dodu. lk ve orta renimini Ktahyada tamamlad.1992-93
Eitim retim Ylnda Erciyes niversitesi Mimarlk Fakltesinde lisans eitimine
balad. 1999 ylnda mezun oldu.2003-04 Eitim-retim Ylnda ayn niversiteye
bal Sosyal Bilimler Enstitsnde yksek lisans eitimine balad.
Kayseride yaamakta olup evli ve iki ocuk annesidir.
letiim Bilgileri
Adres:
Hrriyet Mah. Mevlana Cd. Yalnta Apt.no:1 Melikgazi,Kayseri
Tel No:
0-533-3689943
E posta
ayseozcan43@hotmail.com

Ayse Ozcan - 14.-15. Yuzyil Bursa Cami Ve Mescitlerinde Kubbeye Gecis Elemanlari

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ayse Ozcan - 14.-15. Yuzyil Bursa Cami Ve Mescitlerinde Kubbeye Gecis Elemanlari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

14.15. YZYIL BURSA CAM VE MESCTLERNDE

Sanat Tarihi Anabilim Dal

14.15. YZYIL BURSA CAM VE MESCTLERNDE

Sanat Tarihi Anabilim Dal

14-15. YZYIL BURSA CAM VE MESCTLERNDE KUBBEYE GE

CROSS BEAMS OF DOMES OF MOSQUES AND SMALL MOSQUES IN

ekil: 3.26. Duvar rgs inde Pandantif ........................................................... 31

ekil: 3.52. sfahan Mescidi Cumas (D.Kuban)..................................................... 44

ekil: 3.77. Altyap le Kubbe Arasnda Tromp Kua.......................................... 57

ekil: 3.103. Kubbemsi Tonoz Gei Eleman Balang Seviyesi Plan................. 72

ekil: 4.17. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ...................................................... 86

ekil: 4.43. Gei Eleman Biti Seviyesi Plan ...................................................... 100

ekil: 4.69. Demirta Paa Camisi Plan (E.H.Ayverdi)......................................... 111

ekil 4.95. Yldrm Camisi Kesit (E.H.Ayverdi) .................................................. 121

ekil 4.121. Kubbe Balang Seviyesi Plan.......................................................... 134

ekil 4.147. Kuak Plan ........................................................................................ 145

ekil: 4.173. Zemin Seviyesi Plan ....................................................................... 156

ekil:4.199. Kasnak Balang Seviyesi Plan ........................................................ 168

ekil:4.225. Seluk Hatun Camisi Plan .................................................................. 179

ekil:4.251. Zemin Seviyesi Plan.......................................................................... 189

Fotg. 24.Yeil Cami Tabhane Blmleri Gei Kua

1.4. KONUYLA LGL KAYNAKLAR

1.4.1. Gei eleriyle lgili (Tromp, Pandantif, gen Elemanlar) Kaynaklar;

Rosintal, J., Pendantifs, Trompes et Stalactites, Paris, 1928

Yaplan almalarn ncs ise zand Gnlaln Erken Osmanl Dneminde na

1.4.2. Osmanl Mimarlk Tarihiyle ilgili kaynaklar

Gnlal, ., Erken Osmanl Dneminde na Edilen ok levli Camilerde Kubbeye Gei

1.4.3. Osmanl ve Bizans Mimari likileriyle lgili Kaynaklar

Appropraton In Early Ottoman Archtecture balkl almas nemlidir. Bunlardan

incelenmi, bunun iin de Doan Kubann Sinann Sanat ve Selimiye25 balkl

Kuban, D., Sinann Sanat ve Selimiye, stanbul, 1998

ztuna, Y., a.g.e., s.38,41

fetih hareketlerini kolaylkla gerekletirmiler, Edirne (1363), orlu, Kean, Dimetoka,

Uzunarl, .H., a.g.e., s.157-177

2.2. ERKEN OSMANLI DNEMNDE BURSA

Uzunarl, .H., a.g.e.,s.398

daha da nem kazanm ve bu nedenle de Uludan eitli yerlerine manastrlar

klliyelerini yaptrmlardr. elebi Mehmet zamannda, 1419da ina edilen klliye

Yeniehirliolu, F., a.g.m., s.1347

2.3.OSMANLI-BZANS LKLERNN MMARYE YANSIMASI

durumda olduuyla ilgili de bilgi bulunmamaktadr. Bu nedenle erken dnem

yerletirildiini, dolaysyla Bizans eserlerini taklit etmek iin deil, zorunluluktan

Ayverdi, E.H. a.g.e., 1966, s.61, 62

olmalar kanlmazdr. zellikle Anadolu Seluklu dnemi yaplarnda rastlanmazken,

ekil: 3.1. Tonoz (.A. Kolay)

Uluengin, F., Uluengin, B., Uluengin, M.B., a.g..e., s.103

ekil: 3.2. Kubbenin Dardan Kademelenerek Biimlenmesi (.emeli)

ekil: 3.3.Altyapyla Kubbenin Dardan Kademeli Olarak Birlemesi (.A.Kolay)

ekil: 3.4.Kubbe Detay (.A.Kolay)

Tuncer, O.C., a.g.m., s.350, 359

Bat Anadoluda gnmze Trk ncesi dnemden kubbesi salam ok az yap

Aktu Kolay, ., a.g.e., s.87

ekil: 3.5. Trompta Yk Aktarma emas

ekil: 3.6. Pandantifte Yk Aktarma emas

Batur, A., a.g.t., s.VII

ekil: 3.7. Ke geninde Yk Aktarma emas

ekil: 3.8 Dzlem genli Kuakta Yk Aktarma emas

ekil: 3.9 Prizmatik genli Kuakta Yk Aktarma emas

Mekann dikey biimlenmesindeki konumlarna gre gei elemanlar;altyapyla

3.2.1. Altyapyla Birlikte rlenler

ekil: 3.10 Duvar rgs inden Balayan Ke geni

ekil: 3.11 Kemerler Arasnda Yer Alan Ke geni

ekil: 3.12 Yap inden Ke geni (.A.Kolay)