Ana JOVI-LAZI 1

UDK 351.853(497.11)
Biblid 0025-8555,56(2004)
Vol. LVI, br. 4, pp. 465-489
Izvorni nauni rad
Novembar 2004.

ZATITA KULTURNE BATINE NA KOSOVU I METOHIJI

ABSTRACT
The article analyses the key issues concerning the protection of
the cultural heritage in Kosovo and Metohija. In spite of the adopted
international rules and standards in this field, the international forces in
Kosovo committed themselves insufficiently in the protection and
preservation of the Serb cultural heritage. As the author points out, only
after the violence in Kosovo escalated on the part of the Albanian
extremists in March 2004 this issue has gained greater importance in the
activities of the international community. At the same time, Serbia and
Montenegro takes measures to clearly formulate the positions and
activities in order to contribute more efficiently to restoration and
protection of the cultural heritage in Kosovo and Metohija.

1. Uvod

asilje u martu 2004. na Kosovu i Metohiji je na dramatian nain

oivelo i problem ouvanja, obnove i zatite kulturnih spomenika.
Kosovo je sedite sakralnog i umetnikog kulturnog naslea koje
svedoi o prisustvu i ivotu razliitih konfesija i civilizacija na toj teritoriji,
koja je raskre kultura i duhovnog stvaralatva Istoka i Zapada.2 Na teritoriji
1
2

Ana Jovi-Lazi, saradnik Instituta za meunarodnu politiku i privredu, Beograd.

European Commission Council of Europe, Joint Programme: Integrated Rehabilitation Project
Plan / Survey of the arhitectural and arhealogical heritage (IRPP/SAAH), Regional Programme
for Cultural and Natural Heritage in South-East Europe, Kosovo/UNMIK, Introduction
(Mnemosyne, Note on situation), May 2004, p. 5.

465

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

Kosova i Metohije registrovano je preko tri stotine zakonom zatienih

spomenika kulture.3 Od ukupnog broja zatienih spomenika kulture veliki
deo, preko 120, ine srpski spomenici kulture verskog karaktera.4 Mnogi
srednjovekovni pravoslavni spomenici su srueni, oteeni ili ugroeni. Oni
koji nisu neposredno oteeni ili uniteni postepeno propadaju usled zuba
vremena i nepostojanja adekvatnih mera zatite i odravanja. Posledice
nemara ne pogaaju samo pojedinane spomenike kulture sakralnog
karaktera, ve i ukupno kulturno istorijsko graditeljsko naslee. Unitavanje
verskog i kulturnog naslea jedan je od naina ispoljavanja neprijateljstava i
metoda za brisanje svedoanstava o istorijskom prisustvu srpskog naroda
na Kosovu.
Bez obzira to je ugroeno bogato kulturno naslee ovom pitanju nije
poklonjena odgovarajua panja u okviru ukupnog programa stabilizacije stanja i
razvoja na Kosovu i Metohiji. Isto tako, angaovanje meunarodnih, kako
vladinih tako i nevladinih organizacija, na ovom planu esto je parcijalno i bez
jasno utvrenih programa i prioriteta.
Ni nadleni organi Srbije nisu pokazali adekvatan odnos i angaovanje na
zatiti kulturne batine na Kosovu i Metohiji. To se, izmeu ostalog, izraava u
nepostojanju razraenih programa aktivnosti, u nekoordiniranosti angaovanja i
nepostojanju kontinuiteta u radu.
Na alarmantno stanje spomenika kulture uticala je i injenica da
meunarodne snage na Kosovu i Metohiji, UNMIK i KFOR, nisu imale u vidu
da je zatita kulturne batine jedan od bitnih inilaca ukupne stabilizacije
prilika u pokrajini. I u sluajevima kada se ta problematika razmatrala, to je
injeno sporadino i jednostrano. Tek je nasilje u martu 2004. godine,
ostavljajui teke posledice na vie desetina pravoslavnih spomenika kulture,
na brutalan nain skrenulo panju na realnu sliku stanja u kome se nalazi
srpska kulturna batina na Kosovu i Metohiji. Nakon ovih dogaaja obnova
unitenih i zatita ostalih spomenika kulture dobila je znaajniju ulogu u
angaovanju meunarodne zajednice. Treba oekivati da e se ova tendencija
nastaviti i razvijati u predstojeem periodu, jer je to jedan od preduslova za
stabilizaciju stanja i normalizaciju odnosa nacionalnih zajednica na Kosovu.
U tom kontekstu zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji u velikoj meri
e zavisiti i od odgovarajueg, sistematskog angaovanja SCG, odnosno
Srbije i njenih organa.
3
4

466

Spomenici kulture: objekti sakralne i profane arhitekture, objekti narodnog graditeljstva, groblja i
nadgrobni spomenici, javni spomenici i spomen-obeleja.
Izvetaj o radu 02. avgust 2001-29. februar 2004. godine, Koordinacioni centar Srbije i Crne Gore
i Republike Srbije za Kosovo i Metohiju, Beograd, 1. mart 2004, str. 98.

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

2. Zatita kulturnog naslea na meunarodnom planu

Svetska batina obuhvata spomenike, graevinske celine i lokalitete koji
imaju istorijsku, estetsku, arheoloku, naunu ili etnoloku vrednost.5 Iako
predstavlja neponovljivi izraz ljudskog stvaranja u jednom vremenu, istorija je
pokazala da je upravo kulturna batina neretko meu prvim rtvama sukoba i
ratova, kao i da je unitavanje kulturnih spomenika, naroito verske prirode, esto
bilo nezaobilazni metod etnikog ienja.
Razaranja koja su usledila tokom Drugog svetskog rata doprinela su i
razvoju svesti o znaaju zatite kulturne batine. U tom kontekstu pojavila se
potreba za uspostavljanjem meunarodnog sistema koji bi efikasno sauvao
kulturnu batinu, bez obzira kojoj kulturi i kom narodu pripada. Zatita
kulturnog naslea je institucionalizovana brojnim konvencijama meunarodnih
organizacija koje su osnovane posle Drugog svetskog rata, kao to su
UNESCO i Savet Evrope.
Kao svetska organizacija i deo sistema Ujedinjenih nacija, UNESCO
ima izuzetno vanu ulogu u ouvanju kulturne batine. UNESCO je ustanovio
prve meunarodne standarde za zatitu kulturnih dobara. Prirodno je to je
jedna od prvih konvencija, usvojenih pod okriljem UNESCO, bila Konvencija
o zatiti kulturnih dobara u sluaju oruanog sukoba (Haka konvencija) iz
1954.6 Namera je bila da se, donoenjem Hake konvencije i prateeg Prvog
protokola, zatita kulturne batine postavi kao imperativ koji se, bez obzira na
okolnosti, mora potovati kako bi se neprocenjivo bogatstvo naslea sauvalo
za budue generacije. Istovremeno, Konvencija naglaava pravo i obavezu
svake zemlje potpisnice da osigura zatitu i odravanje kulturnih dobara na
svojoj teritoriji. Kako bi dodatno zatitio i spreio brojna stradanja kulturnih
dobara, UNESCO je 1999. usvojio i Drugi protokol Hake konvencije koji
uvodi meunarodnu krivinu odgovornost lica koja unitavaju ili narede da se
napadnu zatiena kulturna dobra.7
U oktobru 2003. UNESCO je usvojio i Deklaraciju koja se odnosi na
namerno unitavanje kulturne batine. Deklaracijom se od svake zemalje lanice
zahteva da u skladu sa meunarodnim pravnim obavezama preduzme sve
neophodne mere kako bi se uspostavio unutranji pravni sistem zatite i
5
6

Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, 16 November
1972, Internet, 05/09/04, http://whc.Unesco.org/world_he.htm.1111.
Convention for the protection of cultural property in the event of armed conflict, Internet,
04/09/04,http://mirror.eschina.bnu.edu.cn/Mirror2/Unesco/www.Unesco.org/culture/laws/hague/ht
ml_eng/fulltext.htm.
Videti: Ana Jovi Lazi, SCG i UNESCO, Meunarodna politika, broj 1112, oktobar
decembar 2003, str. 20.

467

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

omoguilo sprovoenje efikasnih kaznenih mera protiv osoba koje poine ili
narede dela namernog unitavanja kulturnog naslea. Pri tome, zemlje lanice
koje ne budu obezbedile takav nivo zatite, smatrae se da su odgovorne za
nameran neuspeh u zatiti kulturnog naslea.8 Pored toga, za zatitu kulturnog
naslea veliki znaaj ima i Konvencija o sredstvima zabrane i spreavanja
nezakonitog uvoza, izvoza i prenosa vlasnitva nad kulturnim dobrima (Pariz,
novembar, 1970),9 kao i UNIDROIT - Konvencija o ukradenim i ilegalno
izvezenim objektima (Rim, 24. jun 1995).10
Usvajanje Konvencije o zatiti svetske kulturne i prirodne batine11 iz
1972. godine koju je do sada potpisalo 167 zemalja, kao i stvaranje Liste
svetske kulturne i prirodne batine, doprinelo je daljoj afirmaciji znaaja
batine oveanstva kao i razvoju svesti da dobra koja se nalaze na
nacionalnoj teritoriji, a upisana su u Listu svetske batine, predstavljaju bez
naruavanja nacionalne suverenosti i prava svojine, svetsko naslee za iju
zatitu odgovara cela meunarodna zajednica.12 Tako je svetsko naslee
dobilo znaaj koji kao univerzalna kategorija koja svojom vrednou
prevazilazi teritoriju bilo koje zemlje i klasian pojam suverenosti. Doprinos
zemalja potpisnica Konvencije podrazumeva finansijsko i intelektualno
angaovanje, koje treba da sprei da neki lokaliteti sa priznatom kulturnom ili
prirodnom vrednou nestanu. Takoe, zemlje potpisnice se obavezuju da e
obezbediti ne samo dobru zatitu lokaliteta od priznate opte vrednosti na
svojoj teritoriji, ve da e zatiti svoje ukupno nacionalno naslee bez obzira
da li je ono upisano u Listu svetske batine ili ne. U uslovima globalizacije,
veliku vrednost za zatitu kulturnih razliitosti ima i nematerijalna batina. To
8
9

10
11

12

468

Ibidem.
Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Transfer of
Ownership of Cultural Property, Paris, 14 November 1970, Internet, 07/08/04,
http://mirror.eschina.bnu.edu.cn/Mirror2/Unesco/www.Unesco.org/culture/laws/1970/html_eng/p
age1.html.
UNIDROIT Convention on Stolen or Illegally Exported Cultural Objects, Rome, 1995, Internet,
09/11/04, http://www.unidroit.org/english/conventions/1995culturalproperty/main.htm.
Konvencija o zatiti svetske kulturne i prirodne batine iz 1972. definie vrstu prirodnih i kulturnih
dobara iji je upis u Listu svetske batine mogu i odreuje zadatke drava potpisnica u
identifikaciji takvih dobara i njihovu ulogu u zatiti i ouvanju. Iako UNESCO, u skladu sa
Konvencijom, svake godine na svoju listu unosi nekoliko desetina lokaliteta ona je ipak jo daleko
od predstavljanja ukupne raznolikosti prirodnog i kulturnog naslea oveanstva. Trenutno je pod
zatitom 730 dobara i lokaliteta u 125 drava od toga je 31 dobro u opasnosti, ugroeno od
razliitih oblika oskudice, rata ili ekolokih pogoranja i posebno neadekvatnim upravljanjem ili
neodrivim turizmom. Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural
Heritage, 16 November 1972, Internet, 07/08/2004, http://whc.Unesco.org/world_he.htm.1111.
Ana Jovi Lazi, SCG i UNESCO, op. cit., str. 19.

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

je 2003. potvrdio i UNESCO usvajanjem Meunarodne Konvencije o

ouvanju nematerijalne kulturne batine.13
Pored UNESCO, kao univerzalne organizacije, na ovom planu veoma
aktivan je i Savet Evrope, u okviru svoje misije izgradnje Evrope utemeljene na
demokratiji, slobodi, potovanju ljudskih prava. Od samog osnivanja Savet
Evrope se zalagao za zatitu kulturnog naslea, kulturnih prava i politiku kulturne
saradnje. U tom kontekstu usvojene su brojne znaajne konvencije, a jedna od
prvih je Evropska konvencija o kulturi (1954) koja, kao neizostavan deo saradnje
drava potpisnica, istie zatitu i dostupnost svih kulturnih dobara koja se
smatraju sastavnim delom zajednikog, evropskog kulturnog naslea. Pri tome se
naglaava ideja da je raznovrsnost evropskog naslea zapravo onaj element koji
predstavlja najvee bogatstvo u nastojanjima da se stvori jedinstvena Evropa, kao
i da je u tom kontekstu od velike vanosti priznavanje uloge koju svaka kultura
ima u stvaranju identiteta evropskog naslea. Pored ove Konvencije posveene
optem pojmu kulture, od velikog znaaja su i konvencije Saveta Evrope kojima
se detaljno regulie odnos prema posebnim delovima kulturnog naslea, kao to
su Konvencija o zatiti arhitektonskog naslea Evrope iz Granade 1985.14 i
Evropska konvencija o zatiti arheolokog naslea iz Londona usvojena 1969. a
revidirana 1992.15 U oblasti zatite kulturnog naslea Savet Evrope je doneo i niz
smernica i preporuka koje se tiu kako stalne brige o kulturnom nasleu u cilju
borbe protiv fizikog propadanja izazvanog zagaenjem i slinim faktorima, tako
13
14

15

International Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, 17 October
2003, Internet 12/08/04, http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001325/132540e.pdf.
Arhitektonsko naslee obuhvata sledea trajna dobra: 1) spomenike: sve zgrade i graevine od
posebnog istorijskog, arheolokog, umetnikog, naunog, drutvenog ili tehnikog znaaja,
ukljuujui instalacije i opremu; 2) grupe graevina: kompaktne grupe gradskih, odnosno seoskih
graevina koje se istiu svojim istorijskim, arheolokim, umetnikim, naunim, drutvenim,
odnosno tehnikim znaajem, a koje su u dovoljnoj meri koherentne da ine celinu u topografskom
smislu; 3) lokalitete: zajednika dela oveka i prirode, odnosno podruja koja delimino izgraena
i dovoljno prepoznatljiva i kompaktna da bi se u topografskom smislumogla definisati kao celine,
a koja imaju izuzetan istorijski, arheoloki, umetniki, nauni ili tehniki znaaj. lan 1.
Konvencije o zatiti arhitektonskog naslea Evrope (Granada, 3. oktobar 1985), Videti u: Kulturno
naslee, Izbor najznaajnijih dokumenata Saveta Evrope u oblasti kulturnog naslea, Mnemosyne
u saradnji sa Ministarstvom kulture Republike Srbije i Koordinacionim centrom SCG i Republike
Srbije za Kosovo i Metohiju, Beograd, 2004, str 25 47.
Ibidem, str. 49 69. Elementima arheolokog naslea smatraju se svi ostaci i predmeti, kao i bilo
koji drugi tragovi ljudskog roda iz prolih vremena: 1.ije ouvanje i prouavanje pomae da se
rekonstruie istorija oveanstva i njegova veza sa prirodnim okruenjem; 2. za koje su
iskopavanja ili otkria, i druge metode istraivanja ljudskog roda i njegovog okruenja glavni izvor
informacija. Arheoloko naslee obuhvata graevine, konstrukcije, grupe graevina, razvijene
lokalitete pokretne objekte, spomenike druge vrste, kao i kontekst u kome se one nalaze, bilo da
su na zemlji ili pod vodom. lan 1, Evropske konvencije o zatiti arheolokog naslea, revidirana
na Malti 1992.

469

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

i obrazovanja u ovoj oblasti i smernica za razvoj zakonodavstva i upravnih

sistema kako bi se obezbedila efikasna zatita kulturnih dobara.16
Pored meuvladinih organizacija i nevladine organizacije postaju sve
znaajniji instrumenti u zatiti kulturnog naslea.17 Umreavanje aktivnosti
razliitih vladinih i nevladinih organizacija i institucija pokazuje dostignuti nivo
razvoja svesti o znaaju koje kulturno naslee ima kao neponovljivo
svedoanstvo ivota i stvaralatva jednog vremena, kako bi se ouvalo u
izvornom obliku i to vernije prenelo buduim generacijama.

3. Karakteristike i znaaj kulturnih spomenika na Kosovu i Metohiji

Kulturna batina na Kosovu i Metohiji je od izuzetnog, ne samo lokalnog
i regionalnog, ve i ireg meunarodnog znaaja. Bogato naslee nosi tragove
niza epoha i ukazuje na raznovrsnost arhitektonskog i arheolokog kulturnog,
sakralnog i umetnikog naslea razliitih religija i civilizacija. Teritorija Kosova
i Metohije je naseljena je od praistorijskih vremena, sa arheolokim nalazitima
koji datiraju iz VI veka pre nove ere. Arheoloko, pokretno i nepokretno, naslee
datira od neolitskog perioda, sa dokazima bakarnog, bronzanog i metalnog doba,
antikog perioda i iz ranog i kasnog srednjeg veka. Na Kosovu i Metohiji postoje
vana nalazita iz svih ovih perioda, ali se veruje da znaajniji deo arheolokog
naslea tek treba da bude otkriven.18
Bogato arhitektonsko stvaralatvo karakteriu spomenici sagraeni tokom
vizantijske imperije, srednjovekovne srpske drave i otomanskog perioda.
Jedinstveno arhitektonsko naslee odslikava i vrhunac vizantijske arhitekture i
umetnosti, kao i jedinstven spoj pravoslavne Vizantije i katolike romanike, ali i
noviju arhitekturu Srba i Albanaca.19 Tako arhitektonsko naslee na Kosovu i
Metohiji obuhvata srpsko kulturno naslee, islamske spomenike iz Otomanskog
perioda, ali i narodnu arhitekturu kao to su kule, konaci, urbani centri, trnice
itd.20 Pravoslavne crkve, manastiri i freske, zbog jedinstvenog estetskog
16
17

18
19
20

470

Ibidem, str. 377.

Jedna od najznaajnijih nevladinih organizacija na meunarodnom nivou je ICOMOS, koja je
1964. usvojila poznatu Meunarodnu povelju o konzervaciji spomenika i lokaliteta tzv.
Venecijanska povelja. Na nacionalnom nivou najznaajnija nevladina organizacija koja se bavi
problematikom zatite kulturnog naslea na Kosovu i Metohiji je Mnemosyne.
European Commission Council of Europe Joint Programme, Integrated Rehabilitation Project
Plan / Survey of the arhitectural and arhealogical heritage, op.cit., p. 6.
Odluka o utvrivanju plana za politiko reenje sadanje situacije na Kosovu i Metohiji, IV Zatita
i ouvanje spomenika kulture, Slubeni glasnik RS, br. 47/2004, 12. maj 2004. godine.
European Commission Council of Europe Joint Programme, Integrated Rehabilitation Project
Plan / Survey of the arhitectural and arhealogical heritage (IRPP/SAAH), op. cit.

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

ostvarenja, priznati su kao izuzetni primeri srednjovekovne crkvene arhitekture u

Evropi. Oni datiraju iz XII do XIV veka i smatraju se kolevkom srpske kulture i
duhovnog i nacionalnog identiteta.21
Na Kosovu i Metohiji nalazi se i veliki broj reprezentativnih objekata
otomanske kulturne batine. Veliku vrednost imaju damije kao to su Sultan
Mehmet II al-Faith damija u Pritini iz XV veka i Sinan Paina Damija u
Prizrenu iz ranog XVII veka sa pridruenim hamamima.
Od velike kulturne vrednosti je i tradicionalna arhitektura. Pored
stambenih objekata kao to su kule i konaci najee iz XIX veka, tradicionalna
arhitektura obuhvata i brojne istorijske mostove, utvrenja i gradska jezgra, kao i
industrijsko naslee. Ovi objekti imaju pre svega vanost kao autentine urbane
celine. Jedna od najznaajnijih ambijentalno kulturno istorijskih celina je naselje
Velika Hoa, zatim stari gradovi Prizrena, Mitrovice i akovice i istorijske zone
u Pritini. Za razliku od pojedinanih sakralnih spomenika kulture koji su najvie
ugroeni etniki ili politiki motivisanim nasiljem, celine graditeljskog naslea
pored toga to su pretrpele posledice dugogodinjeg nemara, ugroene su i
nekontrolisanom gradnjom i neprikladnom adaptacijom i rekonstrukcijom. Ovom
loem stanju u velikoj meri doprinosi i nepostojanje bilo kakvih prostornih
planova koji bi pomogli ouvanju autentinosti naselja uz istovremeno planirani
razvoj gradova.
Koncentraciju kulturnih spomenika od praistorijskih do sadanjih
vremena odslikava istorijski kontinuitet ivota i bogatstvo umetnikog i
kulturnog stvaralatva stanovnitva Kosova i Metohije.22 U pogledu
meunarodnog znaaja od pravoslavnih graevina treba pre svega pomenuti
crkve iz XII, XIII i XIV veka. Manastir Deani se jedinstvenom sintezom
romanike arhitekture i vizantijskih umetnikih formi izdvaja kao jedan od
najlepih. S obzirom da predlog za upis Manastira Visoki Deani na Listu
svetske batine podnet 1994, nije razmatran zbog suspenzije lanstva SCG u
UNESCO, naa zemlja je ovaj predlog obnovila, a u julu 2004. na sednici
Komiteta UNESCO za svetsku kulturnu i prirodnu batinu u kineskom gradu
Sudou (Souzhu) manastir Deani je upisan na Listu svetske kulturne i
prirodne batine.
Sa oko 60 ikona od XIV do XVII veka, riznica manastira Deani jedna je
od najbogatijih u Srbiji. Ovaj manastir je neobian spoj vizantijske i zapadne
tradicije, a njegovo slikarstvo je najbogatiji sauvani izvor za prouavanje
fresaka. Deani su i izraziti primer poslednje faze razvoja srpsko-slovenske
21
22

Ana Jovi Lazi, SCG i UNESCO, op. cit., str. 20.

Cultural Heritage in Kosovo, Protection and conservation of a multi-ethnic heritage in danger,
Mission Report, UNESCO, 2003.

471

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

arhitekture sa konstrukcijom koja je integrisala Istono vizantijske i zapadne

srednjovekovne tradicije.23
Pored Deana koji su prvi spomenik kulture na Kosovu i Metohiji
upisan na Listu dobara svetske batine, od priznatog svetskog znaaja su i:
Manastir Graanica, koji se nalazi na preliminarnom spisku dobara SCG za
upis na ovu listu, Peka Patrijarija, Bogorodica Ljevika i Manastir Banjska.
Postoje zalaganja da se ovi monumentalni spomenici, ali i naselje Velika
Hoa, kao jedinstvena ostvarenja predloe za upis na Listu svetske kulturne i
prirodne batine.
Prema Konvenciji UNESCO iz 1972. upis dobra na svetsku listu stvara
obavezu dravi lanici da tom spomeniku kulture, kao svetskoj batini, obezbedi
vii nivo zatite nego to uivaju spomenici kulture nacionalnog znaaja, ali
podrazumeva i angaovanost UNESCO i drugih meunarodnih inilaca kako bi
se preko donatorskih konferencija obezbedila sredstva za zatitu i ouvanje
takvog dobra.

4. Ugroenost kulturne batine na Kosovu i Metohiji

U Ustavnom okviru UNMIK-a za privremenu samoupravu na Kosovu i
Metohiji navedeno je da Privremene institucije u svojim smernicama i u praksi
treba da se rukovode potrebom za stvaranje odgovarajuih uslova kako bi se
omoguilo zajednicama da sauvaju, zatite i razvijaju svoj identitet, kao i da te
institucije treba da rade na unapreenju i ouvanju kulturnog naslea svih
zajednica na Kosovu i Metohiji bez diskriminacije.24 Meutim, raznoliko
kulturno naslee, koje prua bogato materijalno svedoanstvo o raznim kulturama
i civilizacijama, narodima i imperijama koje su i iza sebe ostavili trag, preputeno
je propadanju i organizovanom unitavanju.
Bogato naslee, koje je opstajalo vekovima poslednjih godina je
ozbiljno ugroeno a najveu tetu u martu 2004. godine pretrpeli su kulturnoistorijski spomenici hriansko-pravoslavne arhitekture. Od dolaska
meunarodnih mirovnih snaga 1999. do poetka 2004. godine uniteno je 15
spomenika kulture u prvoj i 23 u treoj kategoriji - ukupno 38 spomenika i
objekata. Prilikom martovskog nasilja uniteno je jo, kako je potvreno i u
23

24

472

Decani Monastery, Serbia and Montenegro Autonomous province of Kosovo and Metohija,
Decane municipality, Internet, 12/08/04, http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&id_site=
724&l=en.
United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, UNMIK, UNMIK/REG/2001/XX,
XX maj 2001. Ustavni okvir za privremenu samoupravu, Poglavlje 4, Prava zajednica i njihovih
lanova, Opte odredbe, 4.3, Internet, 09/09/04, http://www.b92.net/doc/uo/ustavni-okvir.doc.

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

strunom izvetaju Saveta Evrope, 35 crkava i manastira,25 od kojih i est iz

prve kategorije, tj. crkvene graevine iz XIV, XV i XVI veka. Tako je ukupan
broj unitenih kulturnih dobara dostigao 47, od kojih je u prvoj kategoriji
uniteno 21, a u treoj kategoriji 36 spomenika kulture. Kada se ovom broju
dodaju ostala oteena dobra, oteeno i uniteno je vie od 140 spomenika i
svetinja.26 Neke crkve i manastiri potpuno su srueni, a njihovi ostaci
odvezeni s mesta na kojem su se objekti nalazili.
S obzirom da se Kosovo i Metohija nalaze pod svojevrsnim
meunarodnim protektoratom, UNMIK je na osnovu Rezolucije 1244 Saveta
Bezbednosti UN odgovoran i za ouvanje kulturnog naslea. Rezolucijom je
predvieno i da e nakon povlaenja, dogovorenom broju jugoslovenskog i
srpskog osoblja biti dozvoljeno da se vrate... radi odravanja prisustva na mestima
srpske kulturne batine.27 U Zajednikom dokumentu UNMIK-a i SRJ
(novembar 2001) u poglavlju o zatiti kulturnih dobara potvruje se volja za
primenu relevantnih odredbi Hake konvencije (1954) koje su vezane za zatitu
spomenika kulture i kulturnih dobara na Kosovu i Metohiji.28 Meutim, UNMIK
25

26
27
28

Lista religijskih i kulturnih spomenika oteenih u martu 2004. godine: 1. Crkva Bogorodice
Ljevike (Prizren), 2. Manastir Svetih Arhagela (Prizren), 3. Manastir Svetog Joanikija Devikog
(Srbica), 4. Saborna Crkva Svetog ora (Prizren), 5. Crkva Svetog Nikole Tutieva (Prizren),
6. Crkva Svetog Spasa (Prizren), 7. Crkva Svetog ora Runovia (Prizren), 8. Crkva Svetog
Ilije (Vuitrn), 9. Crkva Svetog Save (Mitrovica), 10. Crkva Svetog Nikole (Pritina), 11. Crkva
Svetog Andrije Prvozvanog (Sv. Ilije) (Podujevo), 12. Srpska Pravoslavna Bogoslovija Sv. irila i
Metodija (Prizren), 13. Crkva Roenja Presvete Bogorodice (selo Softovi), 14. Vladianski Dvor
(Prizren), 15. Crkva u Donjoj ipanici (Kamenica), 16. Crkva Svete Nedelje (Prizren), 17. Crkva
Svetog Nikole (Kosovo Polje), 18. Crkva Svetog Kralja Uroa (Uroevac), 19. Crkva Svetih
apostola Petra i Pavla (selo Talinovac, Uroevac), 20. Srpsko pravoslavno groblje (Uroevac), 21.
Mala kapela (selo Varo, Uroevac), 22. Crkva Svetog Jovana Krstitelja (Pe), 23. Crkva
Vavedenja Presvete Bogorodicem (Pe), 24. Saborna crkva Svete Trojice (akovica), 25. Crkva
Svetog Ilije (Bitain, akovica), 26. Crkva uspenja Presvete Bogorodice Marije (akovica), 27.
Grobljanska kapela Sv. kneza Lazara, selo Piskote (akovica), 28. Atelje, galerija na otvorenom i
muzej Agim avderbae (aglavica), 29. Crkva svete Petke (Vitina), 30. Crkva Svetog Mihajla
(Obili), 31. Crkva Vaznesenja Presvete Bogorodice (Lipljan), 32. Crkva Svetog Flora i Lavra
(Lipljan), 33. Crkva Svetog Arhangela Mihajla (timlje), 34. Crkva Svete Nedelje (selo Brnjica,
Orahovac), 35. Crkva Svetog Petra i Pavla (Istok). Izvor: Emergency Action Plan 2004 for Kosovo
in the field of Cultural Heritage, Council of Europe and European Commission, Internet, 21/09/04,
http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/Technical%5FCo%2Doperation
%5Fand%5FConsultancy/1%2E%5FEmergency%5FAction%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F20
04/list_of_sites.asp#TopOfPage.
Kosovo and Metohija, The March Pogrom/Martovski pogrom, Mnemosyne, Ministarstvo kulture
Republike Srbije, Muzej u Pritini (sa izmetenim seditem), Beograd, 2004.
Savet Bezbednosti, Rezolucija broj 1244 (1999), Ujedinjene Nacije, Njujork, 10. jun 1999, Aneks
2, 6, Internet, 04/07/04, http://www.info.gov.yu/default.php?id=90&je=.
Zajedniki dokument UNMIK-a i SRJ: Zatita kulturnih spomenika i dobara, Beograd, novembar
2001, Internet, 05/09/04, http://www.info.gov.yu/dokumenta/sporazum_sa_UNMIK.doc.

473

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

se ovom problematikom nije znaajnije bavio i nadlenost za spomenike kulture

postepeno je prenosio na Privremene institucije samouprave na KiM, koje do sada
nisu pokazale interes ni politiku volju da zatite pravoslavne spomenike kulture.
Time je omogueno da kulturno bogatstvo koje predstavlja svedoanstvo
istorije srpskog naroda na Kosovu i Metohiji postane predmet brutalnog
unitavanja. Mnoga mesta, poznata po svojoj lepoti i bogatstvu kulturnog i
umetnikog stvaralatva, oskrnavljena su i razorena. Paljenjem i granatiranjem
objekata, namernim mehanikim oteivanjem freski i ikona, albanski ekstremisti
i teroristi alju poruku Srbima i nealbanskom stanovnitvu, ali i meunarodnoj
zajednici da ne ele multietniko drutvo i bezbedan ivot za sve narode na
Kosovu i Metohiji, ukljuujui povratak izbeglog srpskog i drugog nealbanskog
stanovnitva.
Takoe, pustoenje bogatih riznica, krijumarenje i prodaja ukradenih
kulturnih dobara predstavljaju grubo krenje meunarodnih konvencija.29 To sve
ima direktne i esto nepopravljive posledice po kulturno naslee.
Pored namernih oteenja do propadanja kulturnih dobara na Kosovu i
Metohiji dovodi nepostojanje njihove efikasne zatite. Izostanak konzervacije i
adekvatnih uslova uvanja drastino ubrzavaju procese prirodnog propadanja
kako manastira i crkava, tako i ikona, knjiga, nakita i drugog pokretnog kulturnog
naslea. Iako Rezolucija SB UN 1244 garantuje bezbednost i pristup naim
strunjacima kulturnim dobrima u cilju zatite, kao i njihovo fiziko obezbeenje
od strane mirovnih jedinica UN, do sada nisu stvoreni uslovi da se to ostvari to
je pogodovalo daljem trajnom propadanju spomenika kulture na KiM.
Spomenicima kulture zbog vievekovne starosti neophodna je hitna restauracija i
konzervacija. Ukoliko se to u doglednom periodu ne obezbedi najvei deo
kulturne batine e biti trajno izgubljen. Stoga je neophodno to pre preduzeti
mere zatite, tj. odgovarajue restauratorske i konzervatorske radove kako bi se
spasili preostali spomenici.

5. Meunarodni programi zatite kulturne batine na Kosovu i Metohiji

SCG je u vie navrata traila od UNESCO da poalje na Kosovo i
Metohiju posebnu misiju koja bi utvrdila stanje kulturnih dobara i predloila mere
za njihovu efikasnu zatitu. Misija UNESCO-a30 je u martu 2003. posetila KiM i
29
30

474

Izvetaj o radu 2. avgust 2001 - 29. februar 2004. godine, Koordinacioni centar Republike Srbije
za Kosovo i Metohiju, Beograd, 1. mart 2004.
Delegaciju je predvodio Horst Gedike, predsednik interdisciplinarne Radne grupe za Jugoistonu
Evropu pri UNESCO, a lanovi delegacije bili su - Saleh Lamei, generalni direktor Centra za
konzervaciju i zatitu islamskog arhitekturalnog naslea u Kairu, Slobodan uri, profesor

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

tom prilikom je obila preko 40 kulturnih dobara vizantijsko-pravoslavne

arhitekture, kao to su crkve i manastiri, islamske arhitekture, kao to su damije,
i svetovne arhitekture, kao to su konaci, kue za stanovanje, mostovi i tvrave.31
U julu 2003. godine Misija je podnela Izvetaj Kulturna batina na Kosovu,
zatita i konzervacija ugroene multietnike batine, u kome je konstatovano da
je unitavanjem kulturnih dobara, spaljivanjima i ruenjima manastira, crkava i
damija, religioznih i kulturnih simbola, skrnavljenjima grobalja i slino, uinjena
neprocenljiva teta kulturnoj batini na Kosovu i Metohiji.
U Izvetaju su takoe konstatovani glavni faktori koji utiu na loe stanje
kulturnog naslea na Kosovu i Metohiji, pri emu je ukazano na namerna ruenja,
granatiranja i paljenja, zatim na vandalizam i pljaku, ali i na proces prirodnog
starenja i propadanja spomenika, koji je pogoran ekolokim zagaenjem i
nedostatkom adekvatnih mera zatite. U Izvetaju se, izmeu ostalog, preporuuje
pokretanje programa koji bi kao cilj imao podizanje svesti o zatiti i ouvanju
kulturnog naslea to je spor i naporan proces. Dalje se preporuuje da UNMIK,
u skladu sa relevantnim meunarodnim konvencijama i u saradnji sa Vladom
SCG, Ministarstvom za kulturu, omladinu i sport Kosova, kao i uz konsultacije sa
verskim zajednicama, saini program o zatiti i ouvanju kulturnog naslea na
Kosovu. Formulisanje celovitog programa sa relevantnim meunarodnim
organizacijama i zemljama donatorima treba da omogui da se definiu prioriteti

31

Vizantijske umetnosti i arheologije na Univerzitetu Princeton-SAD, istof Maat, predsedavajui

Meunarodnog komiteta za vernakularnu arhitekturu - Nemaka, Emir Riza, predstavnik
albanskog Instituta za zatitu spomenika-Albanija i Benght O.H. Johanson, poasni lan vedske
kraljevske akademije umetnosti. Videti: Cultural Heritage in Kosovo, Protection and conservation
of a multi-ethnic heritage in danger, Mission Report, UNESCO, 2003.
Ibidem. Tom prilikom lanovi misije izvrili su uvid u stanje spomenika pravoslavne arhitekture
od opteg i regionalnog znaaja. Od pravoslavnih arhitektonskih dobara opteg znaaja misija je
obila: Peku patrijariju; Manastir Deani; Manastir Graanicu; Crkvu Bogorodicu Ljeviku,
Prizren; Manastir Svetih Arhanela, Prizren; Manastir Banjska-Banjska, Zveani. Od
pravoslavnih arhitektonskih dobara regionalnog znaaja strunjaci misije obili su: Crkvu Presvete
Bogorodice, Muutite, Suva Reka; Manastir Svetih Vraa, Orahovac; Manastir Sveti Uro,
arenik, Gornje Nerodimlje ajkovac; Crkvu Sveti Nikola Kijevo, Klina; Crkvu Sv. ore i
groblje Suva Reka; Manastir i Crkvu Bogojavljanje, Dolac-Klina; Manastir Budisavci, BudisavciKlina; Crkvu Sv. ora, Prizren; Crkvu Sv. Nikola u okviru groblja, urakovac-Istok; Baziliku
Sv. Petra, Stari Trg Kosovska Mitrovica. Misijia je obila i izvrila uvid u stanje sledeih
spomenika Islamske arhitekture: Crvenu damiju, Pe; Kurumli damiju, Pe; Lap damiju,
Pritina; Sultan Mehmet II al Fatih damiju, Pritina; Veliki hamam, Pritina; Sinan painu
damiju, Prizren; Hamam Mehmed pae, Prizren; Bajrakli damiju, Pe; Kadim damiju,
akovica; Jaar painu damiju, Pritina; Damiju Deani, Deani; Hamam Ali Bega, Vuitrn;
Muratovo turbe, Kosovo polje. Takoe je izvren uvid i u svetovnu arhitekturu: Kulu u Deanima;
Veliku Hou; Novo Brdo; Prizrensku tvravu; Stari most, Vuitrn; Arheoloko nalazite Ulpijana;
Crkvu Sv. Jeremije, Goradevac; Memorijalni kompleks Kosovo polje i Etnoloki park Emin
Giku, Pritina.

475

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

mesta koja treba da se restauriraju i zatite, da se preduzmu rekonstrukcije

unitenih spomenika od izuzetne istorijske vrednosti. Predlae se i osnivanje
specijalizovanog centra za restauriranje kulturne batine, to bi podrazumevalo i
obuavanje strunjaka koji se bave tradicionalnim vetinama i zanatima. U
preporukama Izvetaja misije navedeno je da e UNESCO uloiti napor kako bi
se putem publikacija, izlobi i kulturnih manifestacija skrenula meunarodna
panja na navedene probleme, kao i da se sistematski osuuje u medijima svaki
sluaj nasilja nad kulturnim nasleem na Kosovu i Metohiji. UNESCO e
nastojati da traenjem pomoi od donatora, kako u okviru vladinog, tako i u
okviru privatnog sektora, mobilie fondove da bi se napravili zajedniki projekti
za restauraciju i rehabilitaciju kulturnog naslea univerzalnih vrednosti. Dalje se
preporuuje da bi i sama Organizacija trebalo da pripremi poseban program
rehabilitacije i ouvanja kulturnog naslea na Kosovu i Metohiji, koji bi bio deo
strategije za jaanje saradnje u Jugoistonoj Evropi. U primeni programa, navodi
se u Izveaju, glavnu ulogu bi imao UNMIK, koji bi trebalo da preuzme
inicijativu da organizuje poetak radova na restauraciji nekoliko glavnih
arhitektonskih spomenika u Prizrenu.32
Iako je Izvetaj misije UNESCO iz 2003. jo jednom potvrdio da postoji
meunarodna saglasnost da spomenike kulture na Kosovu i Metohiji treba zatititi
od daljeg stradanja, dogaaji u martu 2004. godine pokazali su nesposobnost
nadlenih institucija da spree nasilje i razaranja nekoliko desetina pravoslavnih
spomenika na Kosovu. Nakon novih unitenja, krajem aprila 2004, zvanina
delegacija UNESCO33 ponovo je posetila Kosovo i Metohiju kako bi obavila
novu tehniku ekspertizu i u skladu sa njom izradila plan obnove. Strunjaci su
na kraju posete konstatovali da je zateeno stanje veoma loe, kao i da e za
obnovu biti potrebno mnogo vremena i finansijskih sredstava. Pri tome je
konstatovano da se sa obnovom mora poeti to pre, jer su devastirani i oteeni
objekti izloeni ubrzanom propadanju. U tom cilju generalni direktor UNESCO
Koiiro Macura, prihvatio je predlog SCG da se uskoro odri meunarodna
donatorska konferencija za obnovu oteenih i unitenih pravoslavnih spomenika
kulture na Kosovu i Metohiji.34
Sa druge strane, zbog nedovoljno koordiniranog delovanja i odsustva
dogovaranja meu naim institucijama, dolo je do toga da je misija UNESCO
32

33
34

476

Videti ire u: Ana Jovi Lazi, Aktivnost UNESCO i lanstvo dravne zajednice Srbija i Crna
Gora, Godinjak 2000-2003, Udruenje za meunarodno pravo Srbije i Crne Gore, Beograd 2004,
str. 335.
lanovi etvorolane misije UNESCO bili su Mari Pol Rudil, Tomas Stepan, Donatela Zari i
Aleksej Lidov.
Donatorska konferencija o obnovi crkava i manastira na Kosovu 1.09.2004, Tanjug, Internet,
15/09/04, www.krstarica.com/vesti.

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

bila bez predstavnika nae zemlje i iskljuivo preputena UNMIK-u, odnosno

privremenim institucijama Kosova. Na taj nain, iako je kao zemlja lanica
zvanino pozvala delegaciju UNESCO, SCG i Srbija nisu iskoristile priliku da
ueem pokau svoj interes i angaovanje u reavanju problema zatite i obnove
unitene i oteene kulturne batine na KiM.35
Na Kosovu i Metohiji su u cilju izrade celovite strategije reavanja
problema zatite kulturne batine, od 2000. prisutni i strunjaci Saveta Evrope.
Direktorat za kulturu i kulturno naslee Saveta Evrope pokrenuo je jo 2000.
Akcioni plan za kulturno naslee na Kosovu, kao deo Akcionog plana za
Jugoistonu Evropu, koji Savet Evrope sprovodi u saradnji sa Evropskom
komisijom, u sklopu Programa tehnike saradnje i savetovanja. Tokom 2002.
pokrenut je i Regionalni program za kulturnu i prirodnu batinu u Jugoistonoj
Evropi. Kao rezultat dosadanjeg rada strunjaka izraeno je nekoliko analiza i
izvetaja. Aktivnosti ekspertskih timova Saveta Evrope i Evropske komisije
odvijale su se sve vreme bez uea naih strunjaka i ukljuivanja nae zemlje,
a uz saradnju samo sa lokalnim vlastima na Kosovu.
U Izvetaju istraivake misije o zatiti kulturnog naslea koja je oktobra
2003. boravila na KiM, a koji je pripremio Odbor za kulturu, nauku i obrazovanje,
pododbor za kulturno naslee pri Savetu Evrope,36 predloene su odreene mere.
Istaknuto je da UNMIK treba da razmotri vie nivoa zatite lokaliteta, kao to su
fizika zatita koju trenutno prua KFOR, zatim pravna zatita koja treba da
uvede krivinu odgovornost tako to e bilo kakvo oteivanje ili nepotovanje
poruenih znamenitosti biti podlono krivinom gonjenju. Pored toga istaknuta je
neophodnost odravanja kulturnih dobara, ukljuujui i ureivanje ruevina.
Navedeno je da u sluaju veoma oteenih graevina treba pribei sreivanju,
odravanju i obezbeivanju lokaliteta kako bi se spreilo neovlaeno uklanjanje
materijala. Pri tome je istaknuto da se ne sme zaboraviti da vlasnitvo nad
lokalitetima na kojima se nalaze unitene pravoslavne graevine i dalje ima
Pravoslavna crkva. Svrha ovih mera treba da bude zatita i ouvanje lokaliteta do
vremena kada se budu mogli preduzeti dalji radovi, to e zavisiti od prioriteta i
raspoloivih sredstava. Kako se navodi u Izvetaju nezaobilazan element sistema
zatite su obnova i rekonstrukcija, ali i zatita i fiziko obezbeivanje kulturnih
dobara. U tom kontekstu se mora nastaviti i pojaati obezbeenje od strane
KFOR-a, iako on, kako je navedeno u Izvetaju, posle etiri godine na teritoriji
35
36

Neobina zavrnica misije UNESCO, Danas, 7. maj 2004, Internet, 07/05/04, http://www.
danas.co.yu/20040507/dijalog1.html#5.
Protection of the cultural heritage in Kosovo, Memorandum arising from the study-visit in
October 2003 by Mr OHara, Committee on Culture, Science and Education, Parliamentary
Assembly, Council of Europe, Internet, 5/04/04, http://assembly.coe.int/Documents/Working.

477

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

KiM smanjuje svoje kapacitete i zatitu naslea vie ne vidi kao prioritet. U
izvetaju se navodi da su albanski spomenici kulture (njih ukupno tri) koji su
oteeni pre dolaska meunarodnih snaga u potpunosti obnovljeni. Istaknuto je da
je UNMIK-u napomenuto da je potovanje svih etnikih naslea do te mere od
sutinskog znaaja za normalizaciju odnosa meu zajednicama da pitanje koliko
esto i sa kakvim uspehom krivino gone one koji su naruili znamenitosti koje
imaju vrednost batine treba da bude indikator uspeha u radu lokalne i sudske
vlasti. Navedeno je i da kontinuitet zatite srpskih dobara treba da bude obezbeen
kroz prisustvo srpskih strunjaka koji dobro poznaju ovo naslee, i da spomenici
koji su od najveeg znaaja, kao to su Deani, Graanica i Prizren, moraju imati
prednost pri finansiranju.37
Meutim, osnovni prigovor koji se mogao uti na ovaj Izvetaj Saveta
Evrope je to to se on, iako na teritoriji SCG, radio bez konsultacije sa
odgovornim institucijama i strunjacima nae zemlje. Dakle, bilo je izraeno i
zanemarivanje SCG, odnosno Srbije povodom ove problematike. Takoe, u
Izvetaju se predlae angaovanje kosovskih institucija kako bi se kosovsko
naslee stavilo pod nadlenost Pritine, pa se kao jedna od zamerki na ovaj
Izvetaj istie neadekvatnost prebacivanja nadlenosti na privremene institucije
Kosova jer je njihov sastav u etnikom smislu jednonacionalan, to onemoguava
njihov objektivan pristup kulturnoj batini.
Martovski dogaaji 2004, koji su doveli do nepovratnog gubitka
velikog dela riznice kulturnih dragocenosti, umetnikog naslea i arhivske
grae koji svedoe o istorijskom prisustvu srpskog naroda na Kosovu i
Metohiji, uzburkali su meunarodnu javnost i izazvali su i konkretne poteze
Saveta Evrope u pravcu zatite srpske batine.38 U Deklaraciji Saveta Ministara
od 25. marta o dogaajima na Kosovu, otro su osueni akti etniki
motivisanog nasilja pri emu se istie da je ono pored traginih gubitaka
ljudskih ivota, pogodilo i privatnu svojinu, kao i da je unitilo brojna kulturna
i religiozna mesta koja su deo zajednikog naslea Evrope. Istaknuta je i
neophodnost da se izvrioci ovog nasilja privedu pravdi, kao i odlunost Saveta
Evrope da nastavi da prati situaciju kako bi pomogao najbolje to moe.39
Posle nasilja u martu 2004. godine pokrenut je i Hitni akcioni plan za
Kosovo. Ova aktivnost, koja se tie 35 religijskih spomenika i mesta veoma
37
38

39

478

Ibidem.
Call for Cooperation with the International Community, Council of Europe, Internet, 23/08/04,
http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/Technical%5FCo%2Doperation%
5Fand%5FConsultancy/1%2E%5FEmergency%5FAction%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004.
Declaration of the Committee of Ministers of the Council of Europe on recent events in Kosovo,
Internet, 06/09/04, http://press.coe.int/cp/2004/151a(2004).htm.

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

oteenih u martu, ustanovljena je unutar ireg Regionalnog programa za kulturno

i prirodno naslee u jugoistonoj Evropi Saveta Evrope i Evropske komisije koji
postoji na Kosovu od 2002.40
Ubrzo nakon martovskih dogaaja na zahtev UNMIK-a i privremenih
institucija Kosova i uz aktivnu podrku Koordinacionog centra za KiM i
Ministarstva kulture Srbije, tim strunjaka Saveta Evrope i Evropske komisije
organizovao je tri misije kako bi izvrile procenu tete koju su pretrpeli
pravoslavni spomenici kulture i predloile prioritetne mere obnove. Nakon vie
Izvetaja koji su od 2000. godine raeni u saradnji Saveta Evrope i Evropske
komisije, tek su sada ukljueni strunjaci iz Srbije. (Prva misija za strunu
procenu obavljena je od 10. do16. maja, druga od 22. do 26. juna, a trea misija
realizovana je od 27. do 31. jula 2004) Misije koje su bile sastavljene od strane
meunarodnih strunjaka i strunjaka koji pripadaju razliitim kulturama obile
su 35 oteenih spomenika. Osim eksperata Saveta Evrope i Evropske komisije,
predstavnika UNMIK-a, privremenih institucija Kosova, uestvovali su i
strunjaci iz Beograda i predstavnici Srpske pravoslavne crkve.
Izvetaji pomenute tri misije koncentrisani su na tehnike uslove i poloaj
istorijskih spomenika i obezbeuju saet pregled glavnih trokova obnove. U
prvom izvetaju opisuje se stanje svakog od 35 spomenika i predlau neodlone
mere zatite sa priblinom cenom trokova za njihovo sprovoenje. Daje se i
proraun za ukupnu restauraciju ili rekonstrukciju oteenih spomenika. Zgrade su
klasifikovane u tri osnovne grupe na osnovu njihovog znaaja i prioriteta
intervenisanja (najvii prioritet, prioritet drugog i prioritet treeg stepena).
Sledstveno su identifikovane neodlone mere koje treba da budu hitno sprovedene
na najugroenijim kulturnim spomenicima, ali i mere koje mogu da budu
realizovane tokom dueg vremenskog perioda. U izvetajima se navodi i da
injenice ustanovljene na osnovu objektivnog profesionalnog i naunog
istraivanja treba da prue pomo kosovskim privremenim institucijama da
preduzmu predviena reenja i odluke, u koordinaciji sa meunarodnim telima,
SPC i srpskim institucijama. Izvetaj je UNMIK predstavio Skuptini Kosova koja
je podrala preporuku da odvoji 3.7 miliona evra kako bi se pokrili trokovi za
sprovoenje mera koje su kao hitne predviene od strane meunarodnih
strunjaka. Druga misija je sprovedena u junu kako bi se prikupilo vie informacija
o spomenicima kulture koji se smatraju najvanijim ili koji iziskuju najhitnije
radove. Cij je bio da se preciznije identifikuje opseg neodlonih mera, kako bi se
omoguila brza priprema tenderskih dokumenta da se ne bi usporili hitni radovi.
40

Emergency Action Plan 2004 for Kosovo in the field of Cultural Heritage, Council of Europe,
Internet, 15/08/04, http://www.coe.int/T/E/Cultural_Cooperation/Heritage/Technical_Cooperation
_and_Consultancy/1._Emergency_Action_Plan_for_Kosovo_2004/coe_response.asp.

479

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

Cilj tree misije, koja je posetila Kosovo i Metohiju, bio je da kompletira detaljnu
tehniku procenu za 25 spomenika kulture koji su obuhvaeni Listom za
prioritetnu intervenciju.41 Ova lista je ukljuila vie graevina razliitog tipa: jedan
most, tri tvrave, etiri damije, jedanaest pravoslavnih crkava i manastira, tri
hamama, jednu kulu, jedan istorijski grad i urbanu zgradu iz XX veka.42
Loem stanju kulturnog naslea na KiM doprinosi i nepostojanje
adekvatnog zakonodavstva, a u vezi sa tim i svrsishodnog upravljanja kulturnim
nasleem. Predlog Zakona o kulturnoj batini Kosova su izradili predstavnici
Administracije UNMIK i privremenih institucija Kosova, u saradnji sa
strunjacima Saveta Evrope. U Izvetaju Saveta Evrope i Evropske komisije iz
maja 2004. ponovo je istaknuta neophodnost donoenja zakonodavne regulative
koja je, kako je navedeno, osnovni preduslov dalje zatite kosovskog naslea.
Pri tome je ukazano da je neophodno doneti zakon koji e biti u skladu sa
odgovarajuim meunarodnim standardima i koji e podrati adekvatne
institucije i osoblje kako bi se stvorio odgovarajui reim zatite. Takoe je
navedeno da razvoj strategije za zatitu kulturnog naslea, kao i kompletiranje
novog zakonodavstva treba da pobolja situaciju na stratekom nivou i precizira
uloge i odgovornosti svih zainteresovanih strana.43
Ovaj predlog zakona su strunjaci iz Srbije ocenili kao krajnje jednostran
budui da promovie jedan entitet i kulturni identitet Kosovara i na taj nain
ponitava pravo srpskog naroda na KiM da dalje titi i uva svoje kulturno i
duhovno naslee.44
41
42

43
44

480

Technical Assessment Missions, Council of Europe, Internet, 21/09/04, http://www.coe.int/

T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/Technical%5FCo%2Doperation%5Fand%5FConsul
tancy/1%2E%5FEmergency%5FAction%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004.
Kulturna dobra koja se nalaze na listi Saveta Evrope i Evropske komisije za prioritetnu obnovu: 1)
Prizrenska tvrava; 2) Hamam Mehmed Pae, Prizren; 3) Sinan Paina Damija (Jaar Paa),
Pritina; 4) Liapi Damija; 5) Arheoloko nalazite Ulpijana-Justiniana, Graanica selo, Pritina;
6)Damija Sinan Pae, Prizren; 7) Damija Sultan Mehmet Faith, Pritina; 8) Srednjovekovna
tvrava Gumnite, Novobrdo; 9) Veliko Tursko kupatilo, Pritina; 10) Velika trnica, akovica;
11)Zvean - Tvrava; 12) Zgrada biveg hotela Union, Pritina; 13) Manastir Deani; 14) Kameni
most, Vuitrn; 15) Bazilika Svetog Petra, Stan Terg;16) Hamam, Mitrovica. Kulturna dobra dodata
Listi dobara za prioritetnu obnovu nakon martovskog nasilja:17) Crkva Bogorodice Ljevike,
Prizren; 18) Manastir Svetih vraa Kozme i Damnjana, Zoite; 19) Manastir Devi; 20) Zgrada
Episkopije, Prizren; 21) Manastir Svete Trojice, Muutite; 22) Katedrala Svetog ora, Prizren;
23) Crkva Svetog Nikole, Pritina; 24) Manastir Svetog Spasa, Prizren; Masnastir Svetih Arhanela,
Prizren. European Commission Council of Europe, Joint Programme: Integrated Rehabilitation
Project Plan / Survey of the arhitectural and arhealogical heritage (IRPP/SAAH) op. cit.
Ibidem.
Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji, Izvetaj o dosadanjim aktivnostima sprovedenim u
cilju spasavanja i ouvanja kulturne batine na Kosovu i Metohiji jun 1999. jul 2004, Odbor
vlade Republike Srbije za brigu o kulturnoj batini na Kosovu i Metohiji, Beograd 2004.

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

Kako bi se primenile preporuke sadrane u izvetajima pomenutih misija

Evropske komisije i Saveta Evrope u avgustu je formiran Komitet za upravljanje
obnovom verskih objekata. Za predsednika Komiteta od strane Saveta Evrope
imenovan je nezavisni meunarodni strunjak, dok su lanovi komiteta
predstavnici privremenih institucija, predstavnici Ministarstva kulture Srbije i
Srpske pravoslavne crkve. Predvieno je da Komitet radi u skladu sa Izvetajem,
da raspie tendere za obnovu oteenih objekata i da obezbedi praenje realizacije
ugovorenih radova.45 U meuvremenu Srpska pravoslavna crkva povukla je
potpis sa sporazuma koji je zakljuila sa meunarodnom zajednicom i UNMIKom, uz obrazloenje da nain rada Komiteta ne garantuje izvoenje radova u
skladu sa preporukama misija Saveta Evrope. Generalni sekretar Saveta Evrope
ocenio je da odluka SPC da se povue iz projekta zatvara vrata pomoi Saveta
Evrope jer blokira primenu mera koje su predviene za obnovu 35 crkava i
manastira unitenih u martu na Kosmetu.46
Na zajedniku inicijativu Saveta Evrope, Evropske komisije i UNMIK-a
formirana je i Nezavisna meunarodna komisija za zatitu kulturnog naslea na
Kosovu. Predvieno je da uee meunarodnih eksperata treba da garantuje i
nezavisnost Komisije, u skladu sa ciljevima i principima proklamovanim od
strane Saveta Evrope i Evropske komisije u njihovim aktivnostima na Kosovu,
kao i da u rad Komisije tokom njenog mandata budu pozivani i drugi strunjaci
imenovani od strane Privremenih institucija Kosova, ministarstava Srbije ili SPC.
Osnivanje Komisije treba da doprinese naporima u ostvarivanju standarda za
Kosovo u oblasti kulture. U tom kontekstu ona bi trebalo da bude integrisana u
institucionalne mehanizme i trebalo bi da obezbedi miljenje meunarodne
zajednice bazirano na opsenim konsultacijama i konsenzusu. Takoe, oekuje se
da e u radu ove strune komisije uestvovati i predstavnici UNESCO.47
Savet Evrope, za razliku od UNESCO koji zbog svog univerzalnog
karaktera nije u mogunosti da bude u dovoljnoj meri prisutan na Kosovu,
raspolae sa veim materijalnim i strunim potencijalom. U prilog ovome ide i
injenica da se Savet Evrope jo od dolaska meunarodnih mirovnih snaga,
45

46
47

Regional Programme for Cultural and Natural Heritage in South East Europe, Component B:
Integrated Rehabilitation Project Plan / Survey on the Architectural and Archaeological Heritage
(IRPP/SAAH), 18 August 2004, Internet, 25/08/04, http://www.coe.int/T/E/Cultural_Cooperation
/Heritage/Technical_Cooperation_and_Consultancy/1._Emergency_Action_Plan_for_Kosovo_2
004/pressreleaseIC.asp.
Internet, http://www.krstarica.com/naslovi/ 14.11.2004 8:48 (Tanjug).
UNESCO za sada ne pristaje da bude lan Nezavisne meunarodne komisije uz objanjenje da je
misija na Kosovu i Metohiji je misija UN. UNESCO e saraivati sa Komisijom u razmeni
informacija. Sa druge strane, UNESCO je izrazio spremnost potvrdio da za obnovu Bogorodice
Ljevike da 35 000 dolara.

481

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

angauje kako bi se utvrdilo stanje i predloile adekvatne mere za zatitu kulturne

batine na KiM . Savet Evrope je kroz razne vidove saradnje i programe sa
Evropskom komisijom na KiM slao vie ekspertskih timova, a od 2002. realizuje
se i Regionalni program za kulturno i prirodno naslee u JIE. U ovom programu
od maja 2003. uestvuju nai strunjaci, ali samo u delu koji se odnosi na
realizaciju programa za centralni deo Republike Srbije. S obzirom da sve do
martovskog pogroma, nije postojala saradnja Saveta Evrope sa nadlenim
institucijama SCG, kao ni elementarna razmena informacija od velikog znaaja je
injenica da je u poslednje vreme naim predstavnicima omogueno uee u
misijama i programima koje ova organizacija nastoji da realizuje u oblasti zatite
kulturne batine na KiM.
injenica je da je rad Saveta Evrope i Evropske komisije zbog neuea
naih strunjaka dosta jednostrano posmatrao problematiku. Tek su nakon
martovskog nasilja ve utvrenoj listi prioriteta za obnovu prvenstveno
otomanskih i neverskih spomenika kulture, dodati i veoma znaajni pravoslavni
spomenici.

6. Nacionalni programi i aktivnosti za zatitu batine na KiM

Od dolaska meunarodnih snaga na KiM do danas realizovan je samo
Projekt urgentne zatite naslea u Metohiji, u kome su uestvovali strunjaci
okupljeni oko nevladine organizacije Mnemosyne i italijanske nevladine
organizacije Intersos. Na osnovu Sporazuma o programu starateljstva i
zajednikim projektima za kulturnu batinu na KiM izmeu nevladine
organizacije Intersos i Koordinacionog centra za KiM (iz februara 2004. godine)
u toku je realizacija jo dva projekta. Re je o radovima u manastiru Deani i
Pekoj Patrijariji koji se sprovode u saradnji naih i italijanskih strunjaka.48
U skladu sa obavezom da nadoknadi i sanira tete nastale tokom
martovskog nasilja, Vlada Kosova je predvidela da obnova oteenih crkava i
manastira za koju su obezbeena sredstva od 3,7 miliona evra pone poetkom
oktobra.49 U vezi sa tim mogle su se uti brojne zamerke na raun privremenih
institucija. Jedna od njih je da predviena sanacija oteenih i unitenih verskih
objekata nije jo uvek poela iako je prolo pola godine od martovskog nasilja.
Takoe se zamera i da nisu obezbeena sredstva za obnovu konaka koji su
sastavni deo ivota svakog manastira. Pored toga jedno od pitanja je i da li e u
48
49

482

Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji, Izvetaj o dosadanjim aktivnostima sprovedenim u

cilju spasavanja i ouvanja kulturne batine na Kosovu i Metohiji jun 1999. jul 2004, op. cit.
Videti: Badet Brajori (ministar u Vladi Kosova), Obnova crkava i manastira u oktobru, Politika,
Beograd, Internet, 16/09/2004, http://www.politika.co.yu/cyr/tekst.asp-t=10195&r=30.htm.

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

sluaju obnove taj posao biti poveren dovoljno strunim restauratorima i

konzervatorima.
Nastojanja da se proklamuje Kosovska kulturna batina predstavlja
jednu od kljunih taki razmimoilaenja jer iako su spomenici kulture Srbije na
osnovu rezolucije SB UN 1244 trenutno pod upravom UNMIK, legitimni
batinik spomenika kulture na KiM je Srbija, konstatuje se u Planu Vlade
Republike Srbije za politiko reenje situacije na KiM.50 Pored toga se istie da
je, u skladu sa ukupnom meunarodnom praksom, pre svega konvencijama
kojima se regulie odnos prema kulturnoj batini, jedino mogue da batina
pripada narodima ili dravama, a ne teritorijama.51
Plan za politiko reenje sadanje situacije na Kosovu i Metohiji Vlade
Republike Srbije usvojen u maju 2004. godine sadri posebno poglavlje koje se
tie zatite i ouvanja spomenika kulture na Kosovu i Metohiji.52 Na osnovu ovog
Plana pokrenuta je inicijativa i osnovan je Odbor za brigu o kulturnoj batini na
Kosovu i Metohiji kako bi se izvrila to objektivnija procena stanja i predloile
dugorone mere za obnovu i zatitu kulturno-istorijske batine na KiM.
Rezultat dosadanjeg rada Odbora je Izvetaj u kome je analizirano stanje
kulturne batine na osnovu svih izvetaja od 2000. razliitih meunarodnih i
nacionalnih institucija, kao i Predlog programa dugorone zatite srpske kulturne
batine na KiM. Kako se navodi u Izvetaju, merama za ouvanje kulturnoistorijske tradicije i naslea srpskog naroda na KiM treba da bude posveena
naroita panja, s obzirom, da je njihovo stanje veoma zabrinjavajue, kao i da se
zbog veoma kompleksnih okolnosti strune institucije Srbije nalaze u
nezavidnom poloaju.53
U Izvetaju su analizirani koraci koji su do sada uinjeni na zatiti batine
od strane najznaajnijih domaih vladinih i nevladinih institucija. Ukazano je na
ozbiljne probleme i propuste i u vezi s tim konstatovano je da je u potpunosti
izostao rad na definisanju jasne procedure u saradnji sa meunarodnim
predstavnicima, administracijom UNMIK i meunarodnim institucijama i
50
51

52
53

Odluka o utvrivanju plana za politiko reenje sadanje situacije na Kosovu i Metohiji, IV Zatita
i ouvanje spomenika kulture, op. cit.
Jedna od esto isticanih naizgled samo lingvistikih nesuglasica je terminologija koju
meunarodne misije koriste u svojim izvetajima kada govore o batini koja se nalazi na KiM. Pri
tome se neizostavno istie injenica da UNESCO u svojim izvetajima misije govori o kulturnom
nasleu na Kosovu (cultural heritage in Kosovo) potujui suverenitet i teritorijalni integritet
SCG, dok je s druge strane Savet Evrope skloniji da govori o kulturnom nasleu Kosova
(cultural heritage of Kosovo).
Odluka o utvrivanju plana za politiko reenje sadanje situacije na Kosovu i Metohiji, IV Zatita
i ouvanje spomenika kulture, op. cit., str. 8.
Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji: Izvetaj o dosadanjim aktivnostima sprovedenim
u cilju spasavanja i ouvanja kulturne batine na Kosovu i Metohiji jun 1999. jul 2004, op. cit.

483

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

organizacijama koje realizuju projekte zatite kulturne batine na KiM. Takoe je

zakljueno da nije na pravi nain shvaen znaaj rada nevladinog sektora, ne
samo u domenu zatite batine, ve i na planu, pre svega, borbe za ljudska prava
(to je u direktnoj vezi sa zatitom kulturne batine), reavanju pitanja
kindapovanih i nestalih lica i definisanju socijalnih i edukativnih programa.54
Predlog programa dugorone zatite srpske kulturne batine na KiM,
izraen je osnovu Izvetaja Odbora imajui u vidu da se ovo pitanje mora tretirati
i kao struno, ali i kao delikatno politiko pitanje.55 U skladu sa tim predloeni
su operativni programi, koji pretpostavljaju pre svega Izgradnju i utvrivanje
jasne procedure kako bi se ostvarila to efikasnija saradnja sa relevantnim
meunarodnim organizacijama, administracijom UNMIK i privremenim
institucijama samouprave na KiM. Istaknuta je vanost saradnje sa Savetom
Evrope u vezi sa ostvarivanjem Projekta rehabilitacije batine i svetinja koje su
unitene i oteene prilikom martovskog nasilja, kao i nastavak saradnje sa
UNESCO.56
U cilju sprovoenja Programa dugorone zatite srpske kulturne batine
na KiM, predlae se i reorganizacija postojeih ustanova kulture i zatite kulturnih
i prirodnih dobara u oblastima gde ive Srbi, kao i reforma u oblasti
zakonodavstva. Pri tome je istaknuto da predlog zakona o kulturnim dobrima
Republike Srbije mora da predvidi sloenost situacije i budui nain zatite
kulturnih dobara na KiM, u skladu sa Planom za reavanje sadanje politike
situacije Vlade Republike Srbije. Dalje se istie neophodnost formiranja registra
kulturnih i prirodnih dobara na KiM pri Republikom zavodu za zatitu
spomenika kulture u Beogradu i Zavoda za zatitu prirode Republike Srbije, to
zahteva hitnu izradu dokumentacije koja nedostaje. Pored ovog registra predvia
se i utvrivanje Liste ugroenih dobara, kako bi se projekti zatite kulturnih i
prirodnih dobara mogli sprovesti po prioritetima, planski i dugorono. Takoe se
predvia pokretanje kampanje kroz izdavaku i izlobenu delatnost,
organizovanje meunarodnog skupa na temu kulturne batine na KiM, kao i kroz
jaanje uea nevladinog sektora.57

7. Zakljune napomene
Brutalno unitavanje ili preputanje zubu vremena kulturnog naslea na
Kosovu i Metohiji je anticivilizacijska pojava jer je time ugroen opstanak
54
55
56
57

484

Ibidem.
Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji: Predlog programa dugorone zatite srpske
kulturne batine na KiM, Odbor za brigu o kulturnoj batini na Kosovu i Metohiji, Beograd, 2004.
Ibidem.
Ibidem.

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

dostignua verskog i umetnikog duhovnog stvaralatva, pre svega srpskog

naroda. Kulturna batina na Kosovu, ima istorijske, estetske, arheoloke,
etnoloke, naune i druge vrednosti koje svedoe o prisustvu razliitih religija i
civilizacija na tom podruju. Po svojim karakteristikama te vrednosti prevazilaze
lokalni i regionalni znaaj.
Ako se u doglednom periodu ne preduzmu sveobuhvatne mere zatite
preti ozbiljna opasnost od nepovratnog gubitka velikog dela kulturne batine na
KiM. U cilju obnove i ouvanja kulturnog naslea velike obaveze stoje pred
meunarodnom zajednicom, odnosno pred nadlenim meunarodnim
organizacijama i institucijama, a istovremeno pred naom zemljom. Pri tome se
moraju uzeti u obzir specifine okolnosti koje namee sadanji svojevrsni
meunarodni protektorat nad Kosovom, ali uvaiti i injenica da je Kosovo u
skladu sa Rezolucijom 1244 SB UN, sastavni deo nae zemlje. Ako postoji
politika volja da se kulturna batina sauva, nesumnjivo postoje znaajne
mogunosti da uspeno koordiniraju domae i meunarodne aktivnosti u tom
pravcu. Neophodno je da se naa zemlja sistematski i kontinuirano na tome
angauje, to do sada nije bio sluaj. Posebno je vano aktivnim angaovanjem
davati podstrek meunarodnim institucijama (Savet Evrope, UNESCO, UNMIK)
da ovoj problematici posveuju dugoronu panju, pri emu treba polaziti od
injenice da postoji njihova spremnost da obezbede sredstva za obnovu i zatitu
kulturnih objekata na Kosovu. Znaajnu ulogu u tom pogledu treba da ima
dogovorena donatorska konferencija u organizaciji UNESCO i uz podrku UN.

Literatura
1. European Commission Council of Europe, Joint Programme: Integrated
Rehabilitation Project Plan / Survey of the arhitectural and arhealogical
heritage (IRPP/SAAH), Regional Programme for Cultural and Natural
Heritage in South-East Europe, Kosovo/UNMIK, May 2004.
2. Protection of the cultural heritage in Kosovo, Memorandum arising from the
study-visit in October 2003 by Mr OHara, Committee on Culture, Science and
Education, Parliamentary Assembly, Council of Europe, Internet, 5/04/04,
http://assembly.coe.int/Documents/Working.
3. Regional Programme for Cultural and Natural Heritage in South East Europe,
Component B: Integrated Rehabilitation Project Plan / Survey on the
Architectural and Archaeological Heritage (irpp/saah), 18 August 2004,
Internet,25/08/04,http://www.coe.int/T/E/Cultural_Cooperation/Heritage/Tech
nical_Cooperation_and_Consultancy/1._Emergency_Action_Plan_for_Kosov
o_2004/pressreleaseIC.asp.
485

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

4. Cultural Heritage in Kosovo, Protection and conservation of a multi-ethnic

heritage in danger, Mission Report, UNESCO, 2003.
5. Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji, Izvetaj o dosadanjim
aktivnostima sprovedenim u cilju spasavanja i ouvanja kulturne batine na
Kosovu i Metohiji jun 1999. jul 2004, Odbor za brigu o kulturnoj batini na
Kosovu i Metohiji, Beograd 2004.
6. Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji: Predlog programa dugorone
zatite srpske kulturne batine na KiM, Odbor za brigu o kulturnoj batini na
Kosovu i Metohiji, Beograd, 2004.
7. Odluka o utvrivanju plana za politiko reenje sadanje situacije na Kosovu
i Metohiji, IV Zatita i ouvanje spomenika kulture, Slubeni glasnik RS,
br. 47/2004, 12. maj 2004. godine.
8. Ana Jovi Lazi, SCG i UNESCO, Meunarodna politika, broj 1112,
oktobar decembar 2003.
9. Ana Jovi Lazi, Aktivnost UNESCO i lanstvo dravne zajednice Srbija i
Crna Gora, Godinjak 2000-2003, Udruenje za meunarodno pravo Srbije i
Crne Gore, Beograd 2004.
10. Kulturno naslee, izbor najznaajnijih dokumenata Saveta Evrope u oblasti
kulturnog naslea, Mnemosyne u saradnji sa Ministarstvom kulture
Republike Srbije i Koordinacionim centrom SCG i Republike Srbije za
Kosovo i Metohiju, Beograd, 2004.
11. Izvetaj o radu 02. avgust 2001-29. februar 2004. godine, Koordinacioni
centar Srbije i Crne Gore i Republike Srbije za Kosovo i Metohiju, Beograd,
1. mart 2004.
12. United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, UNMIK,
UNMIK/REG/2001/XX, XX maj 2001. Ustavni okvir za privremenu
samoupravu, Poglavlje 4, Prava zajednica i njihovih lanova, Opte odredbe,
4.3, Internet, 09/09/04, .
13. Kosovo and Metohija, The March Pogrom/Martovski pogrom, Mnemosyne,
Ministarstvo kulture Republike Srbije, Muzej u Pritini (sa izmetenim
seditem), Beograd, 2004.
14. Savet Bezbednosti, Rezolucija broj 1244 (1999), Ujedinjene Nacije, Njujork,
10. jun 1999, Internet, 04/07/04, http://www.info.gov.yu/default.php?id
=90&je=.
15. Zajedniki dokument UNMIK-a i SRJ: Zatita kulturnih spomenika i dobara,
Beograd, novembar 2001, Internet, 05/09/04, http://www.info.gov.yu
/dokumenta/sporazum_sa_UNMIK.doc.
16. Call for Cooperation with the International Community, Council of
Europe,Internet,23/08/04,http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperat
486

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

ion/Heritage/Technical%5FCo%2Doperation%5Fand%5FConsultancy/1%2
E%5FEmergency%5FAction%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004.
17. Declaration of the Committee of Ministers of the Council of Europe on recent
events in Kosovo, Internet, 06/09/04, .
18. Technical Assessment Missions, Council of Europe, Internet, 21/09/04,
http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/Technical%5
FCo%2Doperation%5Fand%5FConsultancy/1%2E%5FEmergency%5FActi
on%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004.
19. Emergency Action Plan 2004 for Kosovo in the field of Cultural Heritage,
Council of Europe and European Commission, Internet, 21/09/04,
http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/Technical%5
FCo%2Doperation%5Fand%5FConsultancy/1%2E%5FEmergency%5FActi
on%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004/list_of_sites.asp#TopOfPage.
20. Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural
Heritage, 16 November 1972, Internet, 05/09/04, .
21. Convention for the protection of cultural property in the event of armed
conflict,Internet,04/09/04,http://mirror.eschina.bnu.edu.cn/Mirror2/Unesco/
www.Unesco.org/culture/laws/hague/html_eng/fulltext.htm.
22. Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import,
Export and Transfer of Ownership of Cultural Property, Paris, 14 November
1970, Internet, 07/08/04,http://mirror.eschina.bnu.edu.cn/Mirror2/Unesco
/www.Unesco.org/culture/laws/1970/html_eng/page1.html.
24. International Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural
Heritage, Internet 12/08/04, .
25. International Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural
Heritage, 17 October 2003, Internet 12/08/04, .
26. UNIDROIT Convention on Stolen or Illegally Exported Cultural Objects,
(Rome, 1995), Internet, 09/11/04http://www.unidroit.org/english/conventions
/1995culturalproperty/main.htm.
25. Decani Monastery, Serbia and Montenegro Autonomous province of Kosovo
and Metohija, Decane municipality, Internet, 12/08/04, .
26. Donatorska konferencija o obnovi crkava i manastira na Kosovu 1.09.2004,
Tanjug, Internet, 15/09/04, .
27. Neobina zavrnica misije UNESCO, Danas, 7. maj 2004, Internet, 07/05/04,
28. Badet Brajori (ministar u Vladi Kosova), Obnova crkava i manastira u
oktobru, Politika, Beograd, Internet, 16/09/2004, http://www.politika.co.yu
/cyr/tekst.asp-t=10195&r=30.htm.
487

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

Ana JOVI-LAZI
PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE IN KOSOVO AND METOHIJA
SUMMARY
The author analyses the significance of the rich cultural heritage in Kosovo and
Metohija as well as the consequences of its destruction and ruining. Along with this, she takes
into consideration the international standards of protection of the cultural heritage in the
world. Development of these standards is manifested in increasingly broad implementation of
the existing and adoption of new international conventions whose goal is to protect as
comprehensively as possible the cultural heritage of the mankind. The author gives a survey
of the most important conventions adopted by the UNESCO and the Council of Europe,
pointing to the significance of implementation of the Hague Convention and its 1999 Second
Protocol introducing the international criminal responsibility for the persons who violate or
order violations of the protected cultural property.
The paper presents historical, esthetical, archaeological, ethnological, scientific and
some other values of the cultural heritage in Kosovo. By its characteristics, these values speak
of the presence of various religions and civilisations here, while the value of the cultural
property in Kosovo and Metohija is far from being merely local and regional. This fully
applies to the significance of the cultural monuments of the Serbs.
Since Kosovo is under a special international protectorate, UNMIK is also in
charge of the preservation of the cultural heritage, what is in accordance with the
Resolution 1244 of the Security Council. Also the Joint Document of UNMIK and FRY
(November 2001), the chapter on protection of the cultural property confirms the
willingness to implement the relevant provisions of the Hague Convention (1954) on
protection of the monuments of culture and cultural property. Apart from this, the author
points out that the Constitutional Framework for Provisional Self-Government in Kosovo
(May 2001) provides for the obligation of the Provisional Institutions of Kosovo to create
conditions in order to enable the communities to preserve, protect and develop their
identities, also pointing to the their duty to work on promotion and preservation of the
cultural heritage of all communities with no discrimination. However, in spite of the
presence of the international forces in Kosovo and Metohija, that should guarantee the
implementation of the above mentioned documents and the international standards set by
the UNESCO and the Council of Europe, destruction of the Serb monuments of culture
had not been prevented, and it was particularly prominent in the wave of violence in
March 2004. In those events were also destroyed several dozens of Orthodox churches
and monasteries, what was noted in the joint statement made by the Council of Europe and
European Commission as well as in the report submitted by the UNESCO.
The paper also analyses the international programmes of cultural heritage protection
in Kosovo, pointing to the basic conclusions and proposals submitted by the missions of the
UNESCO, Council of Europe and European Commission that visited Kosovo and Metohija
several times. They point out that the violation of international standards in Kosovo is
reflected in the deliberate destruction as well as the lack of any protection measures of the
monuments from further ruining that results from not taking care of them. Destruction of the

488

MP 4, 2004 Zatita kulturne batine na Kosovu i Metohiji

(str. 465-489)

religious and cultural heritage is one of the ways for manifesting hostilities as well as the
methods for erasing the evidence on the historical presence of the people in Kosovo. Apart
from this, the author points out that the bad conditions of the cultural heritage in Kosovo also
result from the involvement of the international organisations, both governmental and nongovernmental, that in this field has often been partial and with no defined programmes and
priorities. The author takes a critical consideration of the insufficient involvement of the
Serbian authorities in this field, what is, among other things, reflected in the lack of elaborated
programme of activities, non-coordination and lack of continuity in their work.
The author points to the impact of the violence committed in March 2004, as well as
on the further work and composition of the international missions, this above referring to the
common mission of the Council of Europe and European Commission. These events have in
a brutal way drawn attention to the real picture of the bad conditions of the Serb cultural
heritage in Kosovo and Metohija, after which the restoration of the destroyed and protection
of the remaining monuments of the Serb culture has gained a more important role in
involvement of the international community in this field. This role implies, above all,
involvement of the representatives of the Serb community in the work of the organs and
bodies established by the Council of Europe and European Commission with the aim of
restoring the monuments of culture of religious character.
The article also gives a survey of the measures that SM and Serbia, itself, have
already taken or are going to take for the purpose of protecting cultural property in the
Province. According to the author's conclusion, in order to apply comprehensive and efficient
measures of restoration of the destroyed and damaged monuments of culture and protection
of the remaining ones in Kosovo and Metohija it is necessary to, with no delay, ensure the coordination of activities of the international and domestic bodies and organisations in order to
prevent the irretrievable loss of the rich cultural heritage.

489