Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.

Janusz Gowacki

Coraz trudniej kocha

Tower Press 2000

Copyright by Tower Press, Gdask 2000

Zapiski te otrzymaem od przyjaciela; pewnego dnia podczas penienia swych zawodowych obowizkw znalaz na mietniku nadpalon tekturow teczk, zawierajc z
pocztku czyje listy i ich maszynow kpi; z pocztku to zwrot, ktry jest na swoim
miejscu, w chwili kiedy mj przyjaciel natkn si na teczk, bya ona jedynie na poy wypeniona szcztkami wspomnianych materiaw, cz listw i ich odpisw leaa porozrzucana wok teczki na stercie mieci. Z uwagi na nisk makulaturow warto znaleziska
przyjaciel zdecydowa si zrobi mi prezent, znajc moje zamiowanie do dokumentw,
oczywicie dokumentw ycia. Rzecz okazaa si poniekd interesujca. Uznajc, e nie
ma prawa delektowa si lektur sam, postanowiem listy ogosi. Nie musz rozwodzi
si nad tym, jak trudne przedsiwzicie podjem. Usunicie bdw ortograficznych, uzupenienie interpunkcji to byy rzeczy najprostsze, niewykonalne natomiast okazao si
odtworzenie cigoci tych zapisw. Jak wspomniaem, listy byy nadpalone, i to od gry,
po czci bezadnie zmieszane, podobnie jak ich maszynowe kopie. Tak si zoyo, e nie
zachowa si aden nagwek, adna data, aden podpis. Wszelako uparte zestawianie rkopisw z kopiami pozwolio poczy ze sob poszczeglne partie oryginau, a nawet
brakujce zdania, za wymienione w korespondencji nazwiska, na przykad: Grosfeld,
Stryjkowski, lub tytuy teatralnych przedstawie, na przykad: Policjanci, pozwoliy po
zasigniciu informacji u pozostaych przy yciu wiadkw tamtych odlegych czasw,
ustali z grubsza chronologi poszczeglnych sekwencji narracyjnych. Mimo wszystko,
mimo tej mozolnej pracy z icie detektywistyczn skrupulatnoci wykonywanej, ywi
due wtpliwoci co do jej penej skutecznoci, wprost na przykad podejrzewajc, e cig
niepowodze yciowych autora listw sprowadza si w rzeczywistoci do jednego, opisanego drobiazgowo w dugim licie epizodu, ktrego jedno niedobry traf zniszczy. Doradzam tedy szanownemu czytelnikowi mniej zwraca uwag na opisywane w tych listach
zdarzenia i ich chronologi, bardziej za na wyzierajcy z nich portret czowieka, ktry
chcia i umia kocha, mimo pitrzcych si przed nim przeszkd. Z tego powodu, znalazszy na skrawku jednego z listw cierpko brzmice sowa: coraz trudniej kocha, bez namysu obraem je za tytu tego korespondencyjnego zbiorku.
J.G.

Widz Ci w wyobrani tak, jaka jeste, czytasz ksik, majc podsunite nogi pod
siebie. Dzi mija tydzie, jak Ci pieciem nad rowem przy drodze. Wabia mnie i porywaa. Leaa pikna, bezbronna i gotowa do oddania. Ja dyszaem ze szczcia i baem
si, czy nas kto nie podpatruje. Te chwile, kiedy mnie obejmowaa, byy najsodsze. A
tak si Tob delektuj w mylach, od chwili pierwszego spotkania na zebraniu do tej pory,
mimo wszystkich dzielcych nas przeszkd. Ju wtedy zauwayem Ci od razu. Obserwowaem z prezydium, jak siedziaa w pierwszym rzdzie, Twj lekki zarost na nogach,
ktry mnie wabi, i w czasie referatu zupenie zapomniaem o pierwotnym okresie akumulacji kapitau w Polsce, wedug broszurki L.Grosfelda Imperializm. Czytaem j zreszt pospiesznie, do tego dosza Ty, i mwiem raczej o skutkach imperializmu od strony politycznej, nie poruszajc wcale strony ekonomicznej i tych wielkich sprzecznoci oraz koncentracji i centralizacji, w jakie brzemienny jest dzi imperializm. Zreszt, jak pamitasz,
Polkowska w podsumowaniu wytkna mi to i byo mi nawet wstyd, ale cigle kusia
mnie swoim widokiem, do tego piknie i odwanie wystpia w dyskusji w mojej obronie.
Kochanie! Bardzo Ci prosz, wystp Ty u siebie i omw jeden z tematw, ktre Ci podam tylko wielostronnie, posugujc si cyframi i danymi statystycznymi. A wic:
1. Opniony imperializm polski wedug Grosfelda. Kapitalizm w Polsce by wielkokapitalistyczny o tendencjach imperialistycznych, sigajcy do byej Rosji, na Ukrain poprzez Bank Handlowy itp. Jest to strona ekonomiczna, a polityczna to tendencje buruazji i
obszarnictwa sigajce na wschd za kapitaem. Ten temat porusz koniecznie, bez wzgldu
na to, czy bdzie on w referacie, czy nie.
2. Podawaj cyfry, ceny cementu w przeliczeniu na zboe itp.
3. Rola socjaldemokracji dawniej i dzi. Dawniej wstrzymywaa rozwj klasy robotniczej, dzi przesza na pozycje zdrady .

*
Dzi wypacili nam premi za listopad, dostaem szeset trzydzieci osiem zotych. Nie
dojrzaem, ile wypada suma oglna pensja plus minus potrcenia bo si wszyscy toczyli. Postanowiem wysa Ci trzysta zotych, reszt powic na opat obiadw na drug
poow miesica, gazety i zostawi sobie na podr do Ciebie, a take troch dam do domu.

*
Dzi poszedem do kina. Film by ponury, nie bardzo wiadomo, po co si chodzi na takie filmy. ycie nasze nie zawsze jest atwe, ale bywaj w nim chwile pikne. Strasznie
bierze mnie chtka, pojecha do Ciebie na sobot, ale boj si, czy Ty gdzie nie wyjdziesz
na wie obsugiwa biblioteki. Myl tak, kochanie, na razie gono i nie jestem na razie
zdecydowany. Bo z jednej strony i pokusa wielka, z drugiej rozsdek kae zachowa licze-

nie si z kosztami. Rozwamy: majc ulgowy bilet mgbym sobie pozwoli na dwa przejazdy, to wypada trzydzieci pi zotych. Myl, kochanie, e przyjad i pjdziemy na to
zebranie. Bd asystowa swojej pani i adorowa j. Poza tym wysyajc poczt pienidze,
te dopac par zotych, a tak dorcz je osobicie. A e w sobot kocz wczeniej prac,
to nie kupi biletu w Orbisie, ale taniej na dworcu przy kasie. A tak mi si chce jecha do
Ciebie, kochanie, i ucaowa Twoj sodycz. Wic przygotuj grochwk, ale nie specjalnie
na niedziel, aby nie byo wydatkw ekstra. A Ty, kochanie, jeli nie bdziesz miaa czasu,
wzgldnie bdzie bardzo zimno, nie wychod po mnie, jednak czekaj w domu. Przyjd, to
pjdziemy, jak zawsze, po wod, a wieczorem, gdy zostaniemy sami, ucauj serdecznie
Moj Mio tak sodko i czule, jak zawsze to robi.
Czy macie jakie postpowe pamitki w terenie? Na przykad: tradycyjne walki chopw, wasne osignicia itp. Moesz postawi zagadnienie w ten sposb, aby wiza na
przykad kuakw z wrogami Polski. Formy realizacji Frontu Narodowego moesz przyj
rnorakie i poda szereg przykadw, na przykad: wizanie si i przyciganie nauczycielstwa, udzia czonki Ligi Kobiet w akcji skupu, wymieni z nazwiska itp. Kochanie
moje! Masz mnie, moje do Ciebie uczucie, po co, kochanie, zagbiasz si niepotrzebnie
tak daleko? Po co zncasz si nad moj on? Ty wiesz o niej, a nie ona o Tobie to
pierwsze. Ty jeste pani mojego serca, nie ona to drugie. Po c wic ta obawa i niepewno? Ja mam wicej powodw by o Ciebie zazdrosny. Ty jeste w sytuacji, e moesz podglda swoj przeciwniczk od kadej strony masz j jak na doni. Ty strzelasz,
ona przyjmuje pociski. A pomyl: ona dowiedziaa si. wiat staje si ciki jak wieczr
listopadowy. Czy utrapienie i czyj al, w tym wypadku mojej ony, mog stworzy mi
atmosfer. Bojownicy, wielcy bojownicy, gdyby nie umieli cierpie i walczy za innych,
stwarza nowy wiat, oparty na innych prawach i swobodach osobistych, nie byliby tymi,
kim s. Wic nie budowanie wasnego szczcia na krzywdzie, alu i rozterce innych, ale
tworzenie wasnego szczcia, pozbawionego cech egoizmu, naladownictwa i uprawiania
liberalnoburuazyjnego zwyczaju, ale przechodzenie na inny, bardziej ludzki, humanitarny i pozbawiony wyzysku i naigrywania system. Dla nowej epoki tworzy musimy nowe
formy, kady nasz czyn poparty musi by postaw. Porzumy te dyplomatyczny formy i
powrmy do nas samych.
Piszesz, jak Ci podgldaem, ale nie piszesz, jak Ci braem w kuchence na makatce;
wszystko, co robimy, jest naszym wsplnym udziaem i uniesieniem. Ojciec Twj przypomina mojego ojca, ma w sobie co z jego wewntrznych cech bawienia gocia. Pamitaj,
kochanie, e jeste moim okiem. Tak si baem, gdy zaczynaa przyzwyczaja si do palenia papierosa, e jest to cz kroku do zdrady. Tak bardzo trudno jest podnie chociaby o stopie, o malek cz kultur narodow, rozwin j i popchn naprzd. Tak
trudno jest walczy z ciemnot i zacofaniem. Nasza przewodniczca Ligi Kobiet dostaa
spazmw, gdy dowiedziaa si, e nie ma jej kandydatury w dwch wysunitych pracownicach do nagrody po sto pidziesit zotych. Tak inteligentna, zdawaoby si, osoba, a
tak pusta i zacofana. Do prowadzenia tej pracy trzeba mie samemu w sobie wiele kultury,
subtelnoci i wyrozumiaoci dla ludzi. Czekam gorco, eby zje wsplnie kanapk i napi si z jej szklanki.

*
Wracajc od Ciebie wygldaem przez okno pdzcego pocigu, mijaem adnie zalesione rne gaje, widziaem pikno, ale nie majc czasu, nie uwaaem za wskazane skorzysta z niego, wysi i odda si kontemplowaniu. Przypominaem sobie pikny obraz
pt. Poranek mojej ojczyzny, jak wrd mgie i k, w kraju wiecznego umiechu idzie za-

mylony najlepszy przyjaciel wszystkich ludzi. Obok mnie siedziay dwie panny miay
si beztroskim miechem.
miech moe by jedn z najsilniejszych broni, o ile wybucha pod wrogiem. Par dni
temu jednak poszlimy z Markowiakiem i aktywist organizacji modzieowej, odyg, na
wystpy cyrku Din Dona. Byem rozczarowany. Wartociowy, skdind charakterystyczny
duet braci Kownas wystpowa w czarnych cylindrach, frakach i okrca czarne paeczki z
bia gak, uzupeniajc to tacem ze stepowaniem. By to fokstrot pt. Mister Drot. Czy to
ma zdobywa widza rekrutujcego si ze wiata pracy? Najgorsze byo to, e Markowiak
ra jak najty. Co was tu mieszy, Markowiak? zapytaem. Odpowiedzia, e nic, a
jednak mia si dalej. Natomiast odyga podziela mj pogld.
Po przyjedzie od Ciebie zdaem sobie spraw, e wygldajc przez otwarte okno zazibiem si. Kupiem sobie czym prdzej wiartk spirytusu, butelk wina i poiem si
tym cocktailem. Na szczcie spociem si i poczuem lepiej. Ale nadal kaszl. Kiedy pisaem do Ciebie poprzedni list w biurze, nakry mnie inspektor z NIK-u, zapytawszy z lekka, co za memoria pisz. Chcc rozwia jego podejrzenia zmuszony byem pokaza
pierwsz cz listu, ktr powierzchownie przejrza. Powesela, zaczlimy mwi o Tobie w osobie trzeciej, e jeste daleko, e nie mog z Tob si widywa, e brak mieszka
itd. Mimo przezibienia jed w teren i wystpuj. Ostatnio omawiaem obie dusze redniaka oraz ubojowiaem do walki z ukiem Colorado. nia mi si, ale jako niesympatycznie. Prosiem Ci, stojc na kamiennym mocie, by mi potrzymaa teczk, a ty nie
chciaa. Potem szli jacy ludzie do pracy, a Ty do nich doczya. Oni przechodzc ogldali si na mnie i podmiewali. Nie przywizuje uwagi do snw, to moje niewaciwe odywianie wpywa na to, e s takie. Zaczytuj si wspomnieniami o Ry Luksemburg;
c za wspaniaa kobieta. Przyznam si, Poluniu, e w mylach czsto nazywam Ci Swoj
R, a dla Ciebie chciabym by Twoim Tyszk.

*
Kiedy jechaem obsugiwa akademi z ramienia zarzdu okrgowego, chciaem kupi
Mazury, niestety budka bya zamknita. Oparem si o ni, zastanawiajc si, co mam
dalej zrobi. Rwnoczenie czekaem na samochd z prelegentami, ktry mia mnie zabra
z powrotem do mojego miasta. Staem i staem, samochd si spnia, a tymczasem zachodziy mi drog i patrzyy mi w oczy jakie podejrzane indywidua. Mylaem o Tobie i
wzdychaem do Ciebie. Najgorzej mnie rozwcieczyo, e w budce bya terenowa prasa,
ktr mogem przeczyta, oszczdzajc czasu; ale bya zamknita. Dodatkowo deszcz sipi. Oparem si o drzwi budki, wtulajc si pod daszek i obserwowaem indywidua po
drugiej stronie. Wtem sysz jakie ruch w budce, ogldam si, a tam jaki mczyzna z
kobiet namylaj si: wyj czy nie wyj. Wreszcie kobieta bagalnie prosi, bym ich wypuci, bo sob przyciskaem drzwi. Przystaem na to. Wychodzc zamknli normalnie
budk na kdk i nie wygldao, eby to byli zodzieje. Naraz ta kobieta odczya, podchodzi do mnie i prosi, ebym poszed z ni do budki. Umiechnem si, bo sprawa si
wyjania, i zapytaem, czy nie mogaby mi sprzeda dwch paczek Mazurw. Owiadczya, e ma tylko mark Nysa. Zapytaem si, dlaczego nie ma Mazurw. Wytumaczya, e otrzymuje zbyt ma liczb paczek, poniej zapotrzebowania mieszkacw, e
zreszt, jakby wicej dostawaa, to te by nie starczao. Ponowia propozycji pjcia z ni
do budki, miaa zdrow cer i przyzwoity wygld. Zapytaem z umiechem, czy ma powodzenie, machna tylko rk. Ech, panie, te chopy to jak psy. Dodaa, e jest wdow,
ma troje dzieci, matk i trzydzieci lat na karku. Owiadczya te, e nikt na ni na stae
nie poleci, do domu sprowadzi nie moe, a y si chce. Staa przede mn i ze smutkiem

obserwowaa mnie, zrobiem na niej wraenie. Wydawao mi si, e mwi poczciwie i ma

szczere oczy. Zapaa mnie za rk na szczcie nadjecha samochd z prelegentami.
Sabo wypadem na repetytorium, musz wicej nad sob pracowa mimo zmczenia. Dzi
pisz do ciebie z domu, bo zrobio si ju cieplej. Trzosek, jak si okazao, prbowa wykrci si od akcji skupu. I to sotys! Przemawiaa przez niego kuacka wdka. Czas ju,
eby go zatrzyma. Trzeba oczyci szeregi z plew i gnilnych produktw. Tyle jest po
okresie bdw do odrobienia i nadrobienia. Jedno jest pewne: y w takich czasach to
istotnie wielkie szczcie. Jestemy cigle modzi, a staro nie bdzie miaa do nas dostpu.

*
Jak cudownie byo przedwczoraj na przechadzce, a potem u Ciebie w domu, kiedy obja mnie za szyj i piecia bez zapamitania, jak gdyby mnie dawno nie widziaa, a
mj Czeluskin rozrywa lody. Pieszczc tak mylaem, czy nie sposzy nas jaki satyr przez
okno. Czas si duy. Wygldaa jak osiemnastolatka w tej sukience rowej z biaym.
Drcz mnie przykroci. Nie dorczono mi zaproszenia na konsultacj. Wspomniaem o
tym Markowiakowi, ale on odpowiedzia mi tylko, bawic si piknym kompletem angielskim, Watermanem, skadajcym si z pira, zakrtki i dugopisu, e sysza nie tu, w biurze, tylko w CRZZ o mojej cikiej sytuacji. Z grup siedmiu prelegentw zatrzymalimy
si wygodnie w gospodzie jadc na odpraw. Tam zobaczyem Wadka, Maeck z jakim
prezesem i jego kumplami z ZSLu. Wypilimy na prdce plitrwk, zjedlimy kolacj i
ju rozmarzeni wspominalimy dawne czasy. Poprosiwszy mnie na bok, Wadek zwierzy
si poufnie, e o mnie le mwi, mianowicie, podobno wikszo pracownikw jest pod
moim wpywem i trzeba w stosunku do mnie zachowa czujno. Tak podobno Polkowska
klarowaa, e mam zadawnione kontakty w powiatach, e mnie co czy z Tob, co jest
le rozumiane w miecie, oraz e zbieraj na mnie materiay sigajce do okresu przed
poczeniowego. Bym ci nie straszy, jakbym nie mia po co straszy. Rozstalimy si
w przyjani. Jakby jutro przyszed Ciebie straszy, co jest moliwe, bo jedzie w Twoje
strony, to go uspokj, eby spa spokojnie. Sprawa Twojego mieszkania jest u Polkowskiej, wic na razie, kochanie Ty moje, nie mona duo pomc. Ten dywanik z kuchni
roz przy ku. Myl te, kochanie, Twoim urlopie i chc swj do niego przypasowa.
Omw te na zebraniu rozbudow spdzielni produkcyjnych. Ze stu szeciu obecnie do
szeciuset na pierwszego wrzenia. Omw te kredytowanie na nawozy sztuczne w rolnictwie.

*
Nie pisaem przez par dni, poniewa znw czuem si opuchnity. Poza tym miaem
sporo roboty w pracy i duo sprztania po rewizji. Dodawao mi tylko si do ycia wspomnienie, jak leaa przede mn w ekstrawaganckiej pozie i nie robia wraenia podania. Bya wielka i wspaniaa, cho pozycj miaa wyzywajc, ale Twj obraz kci si
o lepsze. Wywoaa we mnie now form uczucia, podaem ci sercem.

*
Wczoraj wezwaa mnie do siebie Polkowska i rozmawiaa ze mn okoo trzy minuty
zapytujc krtko: Wy lusarz? Tak odpowiedziaem zgodnie z prawd. Wwczas dodaa: Jest uchwaa, aby fachowcw kierowa do zawodw. Pjdziecie na POMy. Musimy
przewietrzy zwizki. Co wy na to? zapytaa, a cay jej styl bycia pozowa na wynioso. Ano nic odpowiedziaem jak uchwaa, to uchwaa. Ukryem starannie swoj
gorycz. Na wasz pociech odchodzi take Markowiak. Zapytaem, co to dla mnie za
pociecha, ale ona umiechna si tajemniczo do obserwujcego to z ramienia modziey
odygi. By pikny, gorcy dzie. Wyszedem w tych swoich butach traktorach i pomylaem, e trzeba kupi lejsze buty zamiast pantofli na traktorach, przydatnych na zimowe
soty, ale teraz za gorcych. Markowiak czeka na mnie w biurze blady i przygnbiony.
Panowao nieprzyjemne milczenie. Bdnie wodzi za mn oczyma i mia min, jakby mnie
chcia przeprasza. Podaem mu rk i mwi: - Dzikuj wam, Markowiak, za wspprac. Poderwa si wwczas i przytrzymujc mi rk wyjka: - Poczekajcie. Nie mog
odrzekem bo id na repertorium z rosyjskiego. Markowiak zacz kluczy po pokoju
od biurka do okna, od okna do biura. Zainteresowany obserwowaem go, potem, jakby
wiedziony przeczuciem, mwi: - Ciekawe swoj drog, kto mi si tak przysuy? A on
na to: - Wybaczcie mi, Zygmunt i przechodzc bez bruderszaftu na ty, kontynuowa: Powtrzyem tylko, e by w CKL, tak mi mwiono. Wybacz ci, Judaszu powiedziaem. Wtedy wyzna, e w prezent, Waterman z mark in England otrzyma od Nawilaka w dowd wdzicznoci za dotychczasow wymian myli. Wszysko co mwi Nawilakowi, byo przedmiotem analizy konfrontacyjnej na jego sekcji. Doda rwnie, e piro
napeni atramentem specjalnym do wiecznych pir, ale jako mu nie pisze. Zasycha atrament. Wyraziem przypuszczenie, e bdzie musia kupi oryginalny, ale i obaw, e moe
natrafi na trudnoci z zaopatrzeniem. Jak si dowiedziaem jeszcze pniej od Nawilaka,
Markowiak od dawna kopa pode mn doki, dosta skd informacje o mnie, chcia si
przysuy, mylc, e zajmie moje miejsce, i mnie podkopa, a tu naraz za mn wylecia
sam, i to jeszcze niej. Ju dwa miesice temu zoy podanie o moje mieszkanie, jednak
jest sprawiedliwo i przesunli go za to, e od dawna wiedzia, e byem w CKL, a powiedzia o tym dopiero na ostatniej wymianie myli. Nie mam alu do naszych wadz, poniewa, jak ci o tym pisaem, powiedziano mi, e CKL sta pomidzy londysk RJN a
KRN, organizowan przez PPR, i by dywersj w ruchu robotniczym. Nie mia szczcia
Nawilaka, do ktrego w nocy przyszed postpowy las i on si zacign. Ci z CKL, po
wojnie, powoywali si na mnie jako na przykad, ktrym warto si chlubi. Tym mnie
zgubili. Ale taki jest ju mj los, raz pod wozem, a raz z wozem.
Gratuluj Ci odznaki Dziaacza Terenowego Kultury. To dla mnie prawdziwa dua rado, ycz te, by nadal wyrastaa nad gowy kobiecego aktywu.
Nawilak, jak wiesz, kierowa rewizj w moim mieszkaniu i okaza si by czowiekiem
serdecznym i wysokiej idei. By miy i sympatyczny, traktowa to jako formalno. Gadalimy sobie o tym i owym, interesowa si moimi warunkami bytowymi, by oburzony brakiem centralnego w moim mieszkaniu. Rozpytywa, ile trzeba pali w piecu, skd si nosi
wgiel, nie pozwoli niczego niszczy ani zrywa podogi, ani nawet przecina obrazw.
Kiedy za zaczto nakuwa sond kanap, ofukn ich gromko. Opowiada o sobie. Przez
duszy czas pracowa w wiziennictwie, a obecnie oczekuje awansu. Jednak, jak zdyem wyczu w rozmowie, jego przeoony Potocki nie pozwala mu si wybi. Ponarzekalimy sobie wsplnie.

*
List Twj wydoby ze mnie pierwiastki dodatnie, a nakaza mi brzydzi si egoizmem i
zacofaniem. Co wicej, potwierdzia w licie znan tez, aby nie zniechca si, cierpliwie tumaczy i nie odrywa od mas. Ty rwnie bd cierpliwa, pracowita i oddana sprawie, a przetrzymasz i wytrwasz. Czyja niekompetencja nie moe podway naszej wiary
w spraw. A na przyszo, kochanie, trzeba si wyzby witoci i bardziej fizycznie ocenia sytuacj. Pytasz mnie, kochanie, ktre odchylenie jest gorsze, odpowiadam Ci, e oba
s gorsze. Miaem dzisiaj pikny sen. nio mi si mianowicie, e jestem posem.
Jechaem do Warszawy, jak si pniej okazao, z kilku powodw. Jako czonek komisji i
wstawi zby trzonowe. Jako pose nie wykupiem biletu, a na miejscu wziem takswk. Gmach
Sejmu, cay biay, jakby unosi si nad miastem. Kiedy si zbliyem, drzwi automatycznie si
otworzyy, wszdzie dookoa leay chodniki. Trzeba byo zdj beret, ale wcale nie byo zimno,
poniewa grzay kaloryfery. Potem ze wszystkich stron zaczli napywa czonkowie komisji, nastpnie weszy sprztaczki z kaw, cukrem i petitbeurrami, nastpnie przewodniczcy w czarnym garniturze z siwymi falujcymi wosami i ywymi oczami podda pod dyskusj sowo
felczer. Komisja nasza podzielia si na dwa demokratyczne obozy: obz stary, obcy, w ktrym rozsiedli si lekarze i ramole bronic przestarzaej nazwy, oraz drugi obz, w ktrego byem pierwszej lini.
Chodzi o to wykadaem by sowu temu nada dzisiejsz tre zgodn z duchem czasu i za ktr poszaby modzie. Tylko nie felczer tak jak nie mwi si zdyskredytowanej nazwy cyrulik. Nazwa felczer nie jest naszego pochodzenia, a klasowo siga czasw pierwotnej akumulacji kapitau w Polsce.
Postawiem wniosek o zmian nazwy na podlekarz, tak jak jest podpukownik, podporucznik lub podmajstrzy. Moje wystpienie wywaro due wraenie: ramole posinieli, a mj obz bi brawo. Zrobiono mi
zdjcie do gazety o szerokim zasigu. Poniewa pora bya pna, a historyczna zmiana wymagaa publicznej dysputy, zdecydowalimy odoy spraw. Wtedy udaem si do dentysty. W gabinecie przyjto
mnie poza kolejk, dano ogromny wybr i wstawiono zby trzonowe bez pienidzy. Kiedy si obudziem, dugo leaem bez ruchu, rozmylajc, jak mj projekt wchodzi pod obrady Sejmu.
W POMie idzie mi dobrze, ale wymaga to wielkiej pracy, poniewa po pierwsze, sabo
znam si na najrozmaitszych zagadnieniach, wic nadganiam teoretycznie, po drugie, moi
wsptowarzysze nie posiadaj wyrobienia i poza niewielk grup aktywu dogada si z
nimi mog tylko na podstawie postulatw demokratycznoburuazyjnych. Wszystkie inne
niemoliwe s jeszcze dla nich do przyjcia. Stosuj wic metod demaskowania buruazyjnodemokratycznej hipokryzji i zdzieram z niej mask faszu, obudy i zakamania,
wskazujc na nie ujawnione rezerwy. Odnosi to skutek pozytywny. Obecnie prowadz
polemiki na temat Tajwanu. Niektrzy z nich przy pracy a nie wszystkim chce si pracowa, bo czekaj na jak wielk maszyn, o ktrej czytali, zamiast wzi si do kosy albo duba w starym sprzcie zaczli mi dowodzi, e w przyszym ewentualnym starciu
si USA i ZSRR zwyci Amerykanie. Zgoda odrzekem pohamowujc si i nie wdajc w rozwaania sytuacji militarnej ale wtedy zjad dawniejsi dziedzice, fabrykanci i inne robactwo, zabior wszystko, co lud obecnie posiada w swych rkach. Co to, to nie
wykrzyknli. Na og z naszymi pracownikami, zreszt, s w wikszoci ubocznym produktem odeszych klas, dogada si jeszcze mona, chocia niektrzy maj wyroki z zawieszeniem. Ale s i tacy zatwardziali, ktrzy ju nie s produktem, ale embrionem odeszych klas, i z tymi walka pozostanie na mier i ycie. Jake chciaoby si przytuli do
swojej jedynaczki, ale tak jak si przytula do ciepej kodry. Na jedwabnych safianowych
poduszkach by spaa na naguska, przykryta zwiewnym mulinem, bym mg zawsze odchucha i wypieci. Zniewalabym Ci, kochana, causami i zaciga w zacisze, i porucha
serdecznie, aeby Poluni ziemia zadraa pod dup. To znw poszedbym na daleki spacer,
na poziomki i jagody, i za czuo potrzyma.

10

*
Chwyciy mnie czarne myli, Kochana ty moja! Straciem ochot do ycia po ostatniej z
Tob wizycie na dancingu w gospodzie. Jake Ty moga tak postpi? To, e jeste kokietk, zawsze wiedziaem. Ju wtedy, gdy w dniu naszego poznania na kolacji oddaa mi
swoje miso. Ale tego ostatniego wieczoru znie ju nie mogem. Przedzierzgnij si w
moj skr. Jak siedz z caym towarzystwem i patrz, jak Ty sobie tacujesz z Nawilakiem, jak si przyklejasz w tacu i umiechasz. Przeywaem mki jak Tantal. Owszem, na
pocztku taczya skromnie z opanowaniem, gustownie i z elegancj, jak na przyzwoit
pann przystao. Siadaa z mojej prawej strony i dyskretnie czynia wraenie oddziaywania na mnie. Ale potem chciaem zbeszta ciebie za Twoje zachowanie, wprost nawymyla, jak czowiek, ktry z bezsilnoci nie wie, co pocz. Ty nie miaa prawa moralnego tak mnie chosta. Dlatego ja rozpoczem picie i ostatecznie zasnem z gow na
stole. A rwnie potem, kochanie, nie chciaa mnie wpuci do domu mimo dugotrwaego dobijania si. Wszystko bym Ci wyjani, ucaowa gryzc nieludzko. wiat byby poza
nami, a ciao Poluni z mnstwem niebieskich yek odurzaoby mnie namitnie. Rzucibym si na ciebie jak Mefisto. Twoja bezbronna postawa staaby si kbami uczu, ktre
chciabym przebi, a tak wyjechaem samotny, wrciem do domu i poddawaem si zoliwym mylom. Chciaem zniszczy swoj mio do Ciebie, nie patrze wicej w Twoje
oczy. Chwilami, gdy nachodzia mnie najsilniejsza depresja, mylaem o Tobie i wyobraaem sobie Ciebie w rozmaitych najbardziej, zdawao mi si, zdyskredytowanych pozycjach. Jak wspinasz si na palce, obejmujc kogo czule, caujesz namitnie, gaszczesz
itd. Inynier Podsiady poinformowa mnie poufnie, e ma dla mnie troch tuszczu do
sprzedania. Napisz mi, kochanie, moliwie grzecznie, choby tak, jak Kurcewiczwna odpowiadaa Bohunowi.

*
Mj przyjacielu najdroszy. Tobie jednej ufam. Wic jednak zwyciy Twj sentyment
do mnie w powizaniu z moim szczerym przyznaniem si do winy. To daje razem pikn
spraw. I dlatego nie zamierzam rejterowa. W pracy idzie mi ciko. Tylko wspomnienia
o Tobie, o naszych przekomarzaniach, kiedy to gryza mnie namitnie i caowaa, a kiedy
byem zmczony, kada mi si na nogach, trzymaj mnie przy yciu. Pamitam te nasze
pieszczotki, gdy mi si odcinaa dowcipnie i ze znajomoci rzeczy, troch, powiem, perfidnie, a nawet i obuzersko. Musiaem spojrze na Ciebie z innej strony i dziwiem si
nawet, gdzie si podziaa moja skromnia, bo tu naraz wyrosa europejska kobieta, co to,
jak to si mwi, z niejednego pieca jada. Nie tylko kochanka, i kolega-przyjaciel, ale nawet wamp. Rozumiem , jak czua si dotknita, kiedy wyjania mi si sprawa, e Ty z
Nawilakiem taczya dla mojego dobra, mwic mu o mnie komplementy i nawizujc
do zdarze. Postawili nam takie zadania przy opracowywaniu nowego planu, e wypado,
e nasza narzdziownia bdzie musiaa by rozbudowana i park maszynowy, i ludzie
jedenacie razy. W zwizku z tym w dniu wypaty grupa robotnikw w narzdziowni na
drugiej zmianie urzdzia libacj, byy nawet piewy. Przewodniczy Buza kierownik naszej stray przemysowej. Ale najgorsze to, e na zakoczenie zepsuli zarwno karty zegarowe, jak i sam zegar, w zwizku z czym stosunki w pracy zrobiy si napite. Powiedziaem Buzie par sw do suchu, a potem dowiedziaem si od Jaochy, e kiedy wprost z
zebrania poszedem kupi tuszcz od Podsiadego, za mn, kryjc si w rowie i w krza-

11

kach, szed podobno Buza i ledzi moje kroki, gdzie id i po co id. Wczoraj zadzwoni do
mnie komendant posterunku MO, abym przyby do niego. Chodzio o trzech naszych pracownikw, ktrzy pokradli oyska. Dwaj z nich wydawali mi si wartociowi, ale nie
uwiadomieni, stanowi jednak cenny materia fizyczny. Na skutek moich interwencji komendant ich wypuci. Za to komendant poprosi mnie, abym wyjani i uzupeni trzydzieci pyta na egzaminie z Konstytucji. Zwoa wic cay posterunek i ponad godzin klarowaem im.
Cauj Ci, kochanie. Odywiam si dobrze. Jem duo pomidorw, niestety, ostatnio
bez cebuli, za dla mnie pomidory bez cebulki, to jak Poleczka bez koszulki z falbankami.
Mylaem o tym, co mi mwia. To jednak jest niebezpiecznie. Mgbym przezibi ca
swoj msko.

*
Przyjecha do nas autor z Warszawy na spotkanie autorskie. Mwi piknie o obowizkach obywatela wobec pastwa, cytowa wiersze, ktre zachcay do przetrwania w czasie
okupacji, a take wspczesne. Wzywa nas do rozwijania swego intelektu oraz do pisania
wierszy. Ja, jak wiesz, czyni to, ale nie zdradziem si z tym. Poleca nam, abymy czytali
ksiki najlepszego amerykaskiego pisarza, Howarda Fasta. Jest to ksika o przeladowaniach Murzynw. Trudno uwierzy, e s na wiecie tacy ludzie. Dyskryminacja i rasizm napeniaj mnie gbokim zniechceniem . Zachca take do obejrzenia filmu Wilcze
doy.

*
Mj przyjacielu najdroszy. Tobie jednej ufam. W pracy idzie mi ciko. Jak ci wiadomo, Nawilak wprowadzi si do mojego mieszkania, ktre musiaem zwolni, otrzymujc
zastpcze. W tej sytuacji, kochanie, przestaem wierzy w szczero jego intencji, chocia
caym swoim zachowaniem pozuje na przyjacielsko. Zaczynam zastanawia si, kochanie, czy to czasem nie kreatura i karze. Musz, niestety, przyzna, e wygld czowieka
jest odbiciem jego charakteru, za charaktery skryte i nieufne, tak jak Nawilak, stoj na
granicy wyzysku i ucisku, cho czasami wynosz si ponad poziomy i su caej klasie,
bez wyjtku. Gotowi do kadej akcji, lecz z materialnego punktu widzenia. Wyrachowani,
obliczalni i skuteczni. Nie rodz pozytyww, sami s wzorem, siej wok siebie chd,
podkad do cichego oporu lub naladowania dopiero na dalsz met.
Kocham Ci nie tylko z podania, ale i z przywizania, i z charakteru. Pamitam Ci
dokadnie, Twj miy, ywy, modzieczy profil i urocz, dojrza fizys. Wosy moderne
ukaday Ci si na gowie. Bya tak pikna, e strasznie aowaem, e miaa dla mnie
tylko chwil czasu, poniewa jechaa obsugiwa biblioteki, tak e nie mogem si nacieszy twoj przytuln zadum. Opowiem Ci, moja mia, charakterystyczne zdarzenie. Ot
par dni temu, wieczorem, przechadzaem si w pobliu mojego poprzedniego mieszkania,
rozmylajc o tych i o innych chwilach dobrych i zych, ktre tu spdziem i ktrych nie
spdziem . Po pewnym czasie spostrzegem, e moje (dawne) mieszkanie ttni piewem i
tacami. Czujc si zaintrygowany, przystanem po drugiej stronie ulicy, dyskretnie obserwujc okna zasonite firankami. Upyno troch czasu i mieszkanie moje zaczli
opuszcza rozbawieni gocie, wrd ktrych, kochanie, rej wodzi Nawilak, najwidoczniej penicy funkcj gospodarza caej uroczystoci. Przechodzc wymieniali komentarze
na temat braku wdki. Sam Nawilak sprawia wraenie pewnoci siebie, zatacza si, ci-

12

skajc Wand Radziwiko, pracownic poczty, po plecach i poniej. Przeszli haaliwie,

obserwowani z mieszanymi uczuciami przez ssiadw. Nastpnie Nawilak zatrzyma si
przy figurze za skwerkiem, odepchn Wand Radziwiko, wykrzykn: - Stacja odlew!
wydoby uana i pocz sika pod figur, wspomagajc si gwizdaniem oraz krzykiem: Kto si nie odleje, temu sparszywieje! Co jego otoczenie, czciowo idc w jego lady,
kwitowao generalnie wybuchami miechu. Potem cae towarzystwo przetoczyo si dalej
na zmartwiaych oczach przechodniw. Kochanie, byem wstrznity. Nastpnego dnia
zwolniem si z pracy i udaem si bezporednio do przeoonego Nawilaka. Uprzejmie
zaprosi mnie do pokoju, posadzi przy stole, nala herbat i osobicie wkroi do niej kawaek cytryny. Od pierwszej chwili budzi wraenie zaufania, chocia do tej pory znalimy
si przelotnie. Wypytywa mnie o pogod, o przebieg prac remontowych, zdrowie ony, a
nastpnie zamilk. Potocki to mczyzna nieduego wzrostu i wybitnej urody, jakkolwiek z
lekk tendencj do tycia. Jest brunetem o krconych czarnych wosach i arystokratycznym
haczykowatym nosie. Zreferowaem mu spraw zachowania si Nawilaka. Wysucha jej
z ca yczliwoci, a nastpnie zamyli si na dugo. Potem zacz analizowa przebieg
zdarzenia. W ogromnym skrcie miao to nastpujcy przebie: Kad nacisk na modo i
temperament Nawilaka, z ktrym mia ju kopoty nie po raz pierwszy. Ot, jak si okazao, Nawilak miewa gone ekscesy z chopami, dotyczyo to zwaszcza tych chopw,
ktrzy byli ssiadami jego ojca, ze szczeglnym uwzgldnieniem tych ssiadw, ktrych
bydo wchodzio jego ojcu w szkod. Take i w stosunku do omawianego wydarzenia nie
zawaha si Potocki zaakceptowa swoj dezaprobat. Wzi mnie pod rk, podszed do
okna, skd roztacza si pikny widok na cae miasteczko, nad ktrym mia piecz.
Szcza mwi Nawilak moe i susznie, ale bdem byo wykonanie tego przy ludziach, do tego szczanie jest broni niesychanie prymitywn, pjciem na atwizn i zwykym awanturnictwem. Ludzie mog obrazi si religijnie w imieniu totema, to dziecica
choroba lewicowcw zakoczy Potocki. Podzikowa mi za wi i odprowadzi do
drzwi, opowiadajc szeroko o zagadnieniach pitrzcych si przed nim w pracy zawodowej. I bardzo serdecznie prosi, abym do niego zadzwoni. Wypilimy po duej kawie, duym likierze i torciku. Wyszedem z tego spotkania peen najlepszych wrae, umocniony
na duchu, z odzyskan wiar, z mocnym przekonaniem, e nikt mnie nie odwrci z raz
obranej drogi, by i zawsze naprzd i wierzy w szczcie ludzkoci. Jeeli za, kochanie
moje, chodzi o Twoj sytuacj, pamitaj, co nastpuje: w bibliotece nie zniechcaj si i nie
daj si odsun od toku walki. Musimy czeka na opatrzno, pracowa, pogbia nasz
wiedz i zdobywa warto osobist. Uwaaj na siebie, poniewa zajmujesz stanowisko w
eskim aktywie, jeste kobiet, ktra w waszym sfeminizowanym zawodzie moe zagraa mczyznom nie tylko pci, ale i rozumiem. Na razie za nie wolno Ci si zdradzi do
Wchala z twoim punktem widzenia. Dobrze zrobia, e si pohamowaa. Przemyl zawsze kade zagadnienie i dopiero pniej odpowiedz, ale ju nie jemu czy danemu interlokutorowi, ale komu innemu. Pamitaj, e takim tylko sia imponuje, a si twoj, kochanie, mog by tylko sprzyjajce okolicznoci, ktrymi moesz ich pognbi. W przeciwnym razie oni bd mieli moliwo zastanowi si i szuka okazji do pogrenia Ci. Pamitaj, kochanie moje najdrosze, e mciwo jest nieodczn cech wszelkich oportunistw, jeli nie gupoty. Mciwo idzie w parze z dalekim zacofaniem i oportunizmem, jest
cech sugusw, zwyrodnialcw i wszelkiego rodzaju zaprzacw. Dlatego Ty, kochanie,
najpierw musisz stoczy walk o usunicie Roszaka, w sojuszu z Wchalem i jemu podobnymi, a dopiero nastpnie wzi si za swoich dotychczasowych sojusznikw, ktrzy s
faszywi. Inaczej bdziesz zgubiona i moe to spowodowa nawet zachwianie si Twego
wiatopogldu.

13

*
Znw nie mogem Ci odwiedzi z powodu wytonego koczenia planu. Dodatkowo
mam kopoty z chopakiem Walczaka, ktrego, jak wiesz, protegowaem do naszego wydziau, a ktry porani noem w niedziel jednego z pracownikw. Zarzucaj mi , e to mj
protegowany. A ju mia wezwanie do wojska, za tydzie byby w mundurze, a tam zrobiby z niego czowieka. Co gorsza, przy rewizji szafki znaleli u niego pi niedokoczonych noy, ktre robi jako fuchy, na handel, zamiast roboty waciwej. Zapytujesz mnie,
kochanie, co oznaczay rysuneczki na ostatnim liciku, ktry Ci wysaem. Nakrelone poniej, kochanie, keczko symbolizuje przyblione ksztaty Twojej mioci, przekazywane
Ci ku pamici, za trzy fale u dou imituj fadeczki na pupci.

*
Tak, wiem ju oczywicie, kochanie, o tym, e Wako zostaa przesunita, a ty awansowaa na zastpc Wachala w sieci bibliotek. Syszaem rwnie, e widziano Ci z Nawilakiem. Znw nie wiem, jak do tego podchodzi. Jak ju Ci pisaem, jest to czowiek
bez wartoci, ktremu Potocki zatrzyma awans. Nie wiem, czy, jeeli zamierzasz, jak pisaa poprzednio, spotyka si z nim w mojej sprawie, bdzie to miao jakikolwiek skutek
pozytywny. Pamitaj, kochanie, eby skupia si na pracy zawodowej i spoecznej, bo
stracisz swoj pozycj na terenie miasta i powiatu i dasz wyraz swojemu negatywnemu
stosunkowi. Uwaaj, eby nie lataa do koleanek, bo potem pomylisz, e dla odmiany
przydaby si jaki kolega. Dziwi si bd zawsze i walczy z tymi, ktrzy z mitu pracy
znojnej przejd dobrowolnie do lamusa historii i pokryj si powok muu. I pomyl, e
uchodzisz w powiecie za jedn z najlepszych, jeli nie najlepsz. Bagam Ci, zdawaj sobie
z tego spraw, a i z tego, e wsteczno obapuje nas i wazi w nas jak powiew wiosenny.
Dzi ze wzgldu na upa zaoyem kapcie na goe stopy bez skarpetek. Zrobiem to przede
wszystkim dlatego, e okropnie dr si skarpetki, ju po czterech-piciu dniach nadaj si
do reperacji. Po drugie, zwijaj si pod podeszwami i tworz odgnioty, po trzecie, chc te
kapcie w tym sezonie donosi. Chodzc, zauwayem, e jest bardzo chodno i wygodnie. I
prosz Ci, kochanie, nie kontaktuj si z Nawilakiem, choby to nawet byo konieczne.
Co do spraw midzynarodowych, to patrzc z naszego punktu widzenia dochodzi si do
wniosku, e zachodnio-europejscy kierownicy naw pastwowych utracili ju wszystkie
atuty i zostali przez wasne narody zepchnici na pozycje, nie dajce adnych szans utrzymania. I tylko spraw gupiego przypadku lub nadludzkich wysikw utrzymuj si przy
wadzy.

*
Ty na pewno ju sodko zasypiasz, dochodzi jedenasta, a ja rozebraem si, by pogaworzy z Tob chocia na odlego, pomarzy, jak to na spacerku w lasku krzyem przykucniesz za kamieniem, a stary nie pozwoli ci, jak onegdaj, uy chusteczki, ale scauje
wszystkie kropelki. Nieznona dzi bya kanikua. Wstaem o 7.30, ale potem zrobi si
tumult w domu, bo dziadek Basi zesztywnia (sparaliowao go). Dopiero zastrzyk dyurnego lekarza-specjalisty z ubezpieczalni naprzeciwko przywrci mu przytomno. Nadcigna caa rodzina zaalarmowana wypadkiem. Ale cay czas Ty staa mi przed oczami,
wyrzucaem sobie, em do Ciebie jednak nie pojecha, a tak chciaem by przy Tobie. By
moe nieco przesadnie histeryzuj, ale marzyem o tym, eby wyskoczy do Was i obej14

rze to nowe mieszkanie, do ktrego si wanie sprowadzia, a o ktre tak dugo daremnie staraycie si z mam. Do tego nie mogem przyjecha pomc w przeprowadzce.
Wstydz si tego, kochanie, i nie myl o mnie le. Rozmazaem si teraz jak jaki azienkowy drobnoburua lub inny libera, ale mao ze skry nie wyskocz, tak mi si chce do
was jecha i obejrze te dwa pokoje, ktre mi tak piknie, z plastyk opisaa, e widz je
w szczegach. Ten pierwszy duy, cztery metry na cztery, z kiem, drugi mniejszy dla
mamy oraz kuchnia z widokiem na ulic. A i do wygdki masz teraz, kochanie, bliej, zaledwie kilkanacie metrw.
Pewno nie znasz jeszcze szczegw, ktre mnie przekaza Wadek. Ot wyobra sobie, opowiem Ci pokrtce, co zaszo. Odbyo si przyjcie wewntrzne, na ktrym byli:
Nawilak, Lipa, Polkowska, Wchal i par osb z miejscowego aktywu. Wszyscy duo
pili poza Wchalem, ktry, jak wiadomo, cierpi na serce. Ale Nawilak i Polkowska zachcili go do wypicia jednego kieliszka. Spotkanie si przeduyo. Wchal za mia jeszcze wystpienie w gromadzie. Poniewa nie byo kierowcy, Nawilak zaproponowa mu,
eby wzi jego samochd subowy. On zgodzi si chtnie na t uprzejmo i wsiad do
samochodu, ale zaledwie przejecha kilkadziesit metrw, zosta pechowo zatrzymany
przez milicyjny patrol, ktry stwierdzi, e pi, i pomimo jego protestw i da zawiadomienia bdcych na wewntrznym przyjciu dziaaczy zosta doprowadzony do celi przez
funkcjonariusza, ktry okaza si by subist, i przetrzymany do rana. Rano wpad Nawilak i komendant posterunku i oburzeni na funkcjonariuszy dali im tg szko. Komendant przeprasza Wchala przez dobrych dziesi minut, za protok zosta na jego oczach
podarty. Wrcili do miasta w najlepszej komitywie, artujc sobie z tamtej sprawy. A tu
Wchal zosta wezwany do Wojewdztwa, gdzie ze wspczuciem i sympati owiadczono
mu, e powinien wycofa si z tego terenu, bo zosta skompromitowany ekscesami po pijanemu. Zapytano go, czy uwaa, e na takim stanowisku jak jego moe przebywa czowiek pijcy i siedzcy w komisariatach i czy autorytet takiego czowieka jest wysoki. Potem zaproponowano mu posad dyrektora PGR. Tak wic, kochanie, wyglda wszystko na
to, e Wchal nie bdzie Ci ju duej brudzi na drodze do objcia kierownictwa sieci bibliotek. Tak, kochanie, sprawiedliwo znajduje przejaw w zwykym yciu. Powinno nas
to zapenia wol walki i zwycistwem. Czytaj, kochanie, pras i led wszystko, poniewa panuje due oywienie i mwi si o przemianach. Take u siebie widz, e narasta
niezadowolenie na dogmatyzm i przerost wadzy. Mam ju gotowe wnioski. Ale widziaem dzi z okien pocigu, jak chopi na potg stanli do niw. Byo w tym co wielkiego i
wzruszajcego zarazem. Gromada staje si dzi centralnym zagadnieniem niczym jdro
atomu. Tote poczekam.

*
Bd musia zwoa prezydium rady kobiecej. Jak mi meldowa Jaocha, nowy komendant naszej stray przemysowej, podobno Buza w biurze na krzele pozwala sobie ze
Szczepakwn na rzeczy niemoralne. Do tego trzeba przynajmniej troch zblienia i
sympatii.

*
Wczoraj wysuchaem caego przemwienia przez radio od 21 do 23.06. Gdy mwca
skoczy, wstaem i zawoaem cicho, kochana moja, najdrosza!: - Niech yje! Ciar
spad z serca, co przygniata i dawi, i jakie niewysowione szczcie, rado, i duma na-

15

peniy moje serce i dusz. Chwaa za to, e poczulimy si wolni i dostojniejsi. Mamy
program, mamy wskazwki, ktre bezbdnie okrela bd nasz wysiek i kierunek naszego marszu. Ja osobicie wstydz si, e ulegaem nastrojowi z gry.
Byem na spacerze z Markowiakiem. Wnosimy pismo o zrehabilitowanie. odyga zgodzi si je podpisa. On to teraz zupenie inna osobowo. Po przemwieniu, ktrego take
wysucha przez radio, paka dwie noce. Po powrocie do domu nasmarowaem pynem odcisk i pisz.

*
Jak wiesz, zostaem odwoany z PGR i otrzymaem nominacj na czonka komisji
oczyszczajcej zwizki. Mamy huk roboty, tyle jest po okresie bdw do odrodzenia i
nadrobienia. Jed w teren i wystpuj, odrabiajc midzy innymi dyktatorskie zapdy
Nawilaka, ktry mia wad ludzi miady. Z ludmi trzeba pracowa, a nie administrowa, a Nawilak administrowa i przegina pa. Kady, kto kupi ubranie, by dla niego kotunem i groszorobem. Wszdzie wprowadzamy nowy, ludzki, liberalny kierunek. W
prasie ukaza si artyku odygi o Nawilaku , bez nazwiska.
Jak Ci ju wiadomo, Nawilak zosta przesunity na zastpc kierownika szkoy podstawowej z zadaniem nauczania lekcji piewu. Jest on istotnie obdarzony przez natur
piknym gosem, barytonem. Syszaem go nieraz, jak piewa na przyjciach, odbywajcych si w moim dawnym mieszkaniu, do ktrego ostatnio, jak wiesz, wprowadziem si z
powrotem. Mwiem krtko czterdzieci minut na wczorajszym wystpieniu, po zakoczeniu zbirki dla dzieci koreaskich. Mwiem dobrze, bo zagrali mi i odpiewali
Midzynarodwk, czego nie zrobili gwnemu referentowi. By ze mn odyga, piewa
faszujc. Martwi si o niego, bo zacz pi. Nie auj krytyki organw wyszych, oceniaj
si samokrytycznie i wskazuj na elementy niedocigni. To szczcie y w nowych czasach. Czasach walki i wielkich przemian. Bij si o zaufanie i uwaaj, eby sprawy osobiste
nie wziy w Tobie gry nad oglnospoecznymi.

*
Znw nie mogem do Ciebie przyjecha. Byem na interwencji w terenie oraz na posiedzeniu inauguracyjnym Rady Stoecznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, gdzie byem
delegowany. Mwiem o potrzebie podnoszenia kwalifikacji i przyszoci naszej kultury.
Atakowaem formalizm i tendencje dogmatyczne. Wrczyem take odznaczenia przodownikom. Wyobra sobie, e powiatem kieruje nasza znajoma Stefaniakwna. Zaprosia
mnie do gabinetu. Chodcie, S. mwi pogadamy. Owiadczya, e nie lubi pruderii.
Zapytaem artem o ma. Ona machna rk i nie zbita z pantayku, oparszy okcie na
kolanach i hutajc nimi, mwi patrzc mi w oczy: - Ze starymi dziaaczami to si cakiem
inaczej rozmawia. Nowi to smarkacze. Nie byo to, jak dawniej. Panowa inny duch, inna
atmosfera i byo wicej prawdy i szczeroci w robocie. Owiadczyem, e si z ni nie
zgadzam i przystpiem do omwienia wszystkich zalet i zmian na korzy. Ale ona krcc
przeczco gow przytulia si do mnie caym ciaem. Na szczcie z dou kto zacz si
dobija. Okazao si, e to ju przyjecha po mnie samochd, abym jecha do klubu Ruchu,
gdzie przodownicy w czytelnictwie wrczyem ksik Wrzesie Putramenta z moj dedykacj. Co do Twoich uwag o Wrzeniu, zgadzam si cakowicie i dlatego autor zaj kluczowe stanowisko w ksztatowaniu nowej literatury. W drodze powrotnej samochd si
zepsu, tak e musiaem nocowa w hotelu Grand. By to czterokowy nie opalany pokj.

16

Same prostytutki, alfonsi i zaopatrzeniowcy. A milicji i kelnerw ani na lekarstwo. Straszne rzeczy, kochanie, i kompletny brak przeciwdziaania ze strony czynnikw politycznych.
Samochd zepsu si na dobre, tak e wracaem autobusem. Lubi jedzi autobusem,
szczeglnie siedzie na jednym z ostatnich miejsc mam wtedy wraenie, e jad na hutawce, e poeram przestrze. Chciabym by kierowc. Marzyem o tym, aby kupi Ci
nieduy samochodzik i aby by Twj i Twoim ciaem wypeniony, aby czua si w nim
jak w swoim pokoju, abym i ja si w nim koo Ciebie dobrze czu, gdy bdziesz go prowadzi. Gara bymy pobudowali, na razie drewniany, z tej budy na podwrku. By moga
wzi do niego mam i przewie j na spacer szos, za las. Siedziabym koo Ciebie. I
powiem Ci, e myl, kochanie, wygramy. Cho jeszcze trafi w totka na razie nie mog,
ale jestem na najlepszej drodze. Trafiem ju w szeregach. Ale nie mog trafi w cyfrach.
Zamiast 2 typuj 3, zamiast 25 22, zamiast 31, 32 i 33 typowaem 30, 34 i 35. Te wahania odzwierciedlaj stan mojego ukadu nerwowego, ale myl, kochanie, e i ten mankament opanuj.

*
Czy pamitasz, jak raczylimy si lodami w celuloidowych naczynkach? Przyjecha do
Ciebie nie mog, bo centrala, czyli magistrala gwna, zwikszya dopyw gazu, za gaz
popyn zwikszonym cinieniem na stanowiska pompowe, powodujc poar. Na szczcie ofiar w ludziach nie byo, ale straty finansowe due. Jaka pikna i zgrabna jeste w
tej biaej sukni! Bya w niej troch Chochlikiem, kiedy szlimy na spacer wzdu szosy.
Duo jest do odrobienia. Na doach pijastwo, demoralizacja, kliki i ulego. Polkowska
zoya rezygnacj bya to rezygnacja wymuszona. W swoim wystpieniu podkreliem
niedostateczn rol starego aktywu w sensie oddziaywania i wychowania modej, naukowej, lecz niedowiadczonej administracji. Napomknem o Nawilaku. Mwiem ostro i
dugo, gorco oklaskiwany. Tak tskni za swoj sodyczk i marz.

*
Jak widz z Twojej odpowiedzi, mj poprzedni list nie doszed albo wpad w niepowoane rce. Wic informuj Ci, e uznano za potrzebne poskromi moje liberalne zapdy.
Wysuchaem reprymendy, z ktrej wynikao, e mam zmienno ocen i jestem elementem
niezdyscyplinowanym, zwolennikiem anarchii, nieodpowiedzialnoci i awanturnictwa. Tak
wic obecnie pracuj jako kierownik szkoy podstawowej, a moim zastpc jest Nawilak.
Poprzedni kierownik szkoy skuaczy si mia dwie krowy, par wi i dzierawi boisko
sportowe na swj uytek. Ostatnio rozpija uczniw i musiaem go przenie.
Duo myl o Ry Luksemburg i jej nieszczliwym losie. Ja te, kochanie, mam dla
niej wiele szacunku i wspczucia, tak jak i dla Wery Kostrzewy. Kobiety te nie zaznay
szczcia osobistego, bezwzgldnie jej autobiografia powinna znale wykonawc. Nawilak jest rozgoryczony. Z niechci mwi o obecnych stosunkach. Przesta nawet wiczy
podnoszenie ciarw, uwaa, e staa mu si krzywda. Z gorycz mwi o Potockim, ktry, przeciwnie, awansowa i przeniesiono go do Warszawy. Nawilak zapuci dugie wosy, tak zwan jaskk, i nosi jaskrawy krawat. Podobnie ubiera si cay kierowany przez
niego chr szkolny. Jeli chodzi o mnie, to poraka moja lepiej mnie ustawia politycznie.
Prdzej bd mg pozby si drobnomieszczaskich naleciaoci. Za bardzo ulegaem sugestiom z gry, zbyt mikki, socjaldemokratyczny miaem krgosup. Prbowaem dyskutowa z Nawilakiem, ale krci gow. Co wicej, zwrci si do mnie ze sowami: - Bo

17

powiedzcie sami, Sierpie, eby byo inaczej, to by byo zupenie inaczej. Uciem rozmow mwic, e ja tam w szczegy nie wnikam. Do imperializmu trzeba stasowa podejcie walki, a nie koegzystowa i zachystywa si. wiat kapitalistyczny trzeba osaczy,
niech si sam gotuje. Powstayby pikne poematy, ktre rykoszetem podniosyby temperatur na budowie, w pracy i w szkole. Kierunek byby wytyczony jasno, robotnicy nadawali by ton internacjonalistyczny braterski, serdeczny, ludzki, a nie zgniy, liberalny, stabilny, groszorobowy i formalny. Nie byoby tych amoralnych drobnomieszczaskich pokus, ogldania si i liczenia na dobrze ubranych. ycie samo regulowaoby swoje burzliwe
sprzecznoci. Do zobaczenia w sobot. Czy pamitasz, jak mi cichutko nucia w czwartek
w jarze najrozkoszniejsz melodi mioci? A potem u was w domu, kiedy matka suchaa
radia, zachcaa swojego Ramzesa, podawaa nektar orzewienia i zaklty balsam podania.
P.S. Numery dla Lotka: 2 lub 4, lub nic, 14 lub 10, 18 lub 20. Dalej 29, 31, 40, 45
lub48, lub te 49. Dla Syrenki duej: 17, 22 i 28 lub 22 i 26 albo 31 oraz 44 lub 48, lub 42.
Dla maej Syrenki: 3 lub 8, lub 2, lub 8, lub 3, 8, 9, (1720 lub 151820) i 27 lub 22 i 28.
Cyfry w nawiasach odnosz si do pionowych rubryk szeregw.

*
Obchodz, wykorzystujc przerw w szkoleniu, ulice Warszawy. Kupiem, kochanie,
take kamasze na kauczukowej podeszwie, koloru kawy, za 180 zotych, elastyczne, mikkie i eleganckie. Dziki gumowym rozcigaczom nie spadaj z ng, za wkada si je za
pomoc yki. Ciesz si, e przyjedziesz w pitek na konferencj i przejdziemy si po
obecnej witokrzyskiej, pikniejszej od dawnej, zatkanej ksigarniami. Zachwyca mnie
Nowy wiat pikny, stylowy, niczym dzielnica party biznesmenw pod Rio de Janerio.
Zaatwiem Ci nocleg u kuzynki Jadzi, udaem si rwnie do teatrw i tak jak sobie yczya, wybraem przedstawienie wypytujc kasjerki. Operetka na Puawskiej goci Operetk z Gliwic i wanie w pitek wystawia Tangolit. Jest to bal w Savoyu w trzech aktach, od 19.00 do 21.30. Nam by, kochanie, odpowiadaa jaka sztuka mocno spoeczna,
ciekawa i dyskusyjna. W teatrze Dramatycznym Policjanci jest to jaka komedia czeska,
ruska czy francuska ze wiata andarmerii i jej perypetii u schyku XIX wieku. Podobno
bardzo mieszna, ale archaiczna i ubiory wsate. No i opera chiska. Wic, kochanie, nie
wiem, co by wybraa, ale ja wybraem operetk, bo: 1. najbardziej nowoczesna, wiatowa
i bieca, 2. jeli bdzie tak, jak mnie informowali w kasie, to si bdziemy czu jak w Paryu i wesoo si zabawimy. Peno tu muzyki, taca, piknych nek i igolo. Wic idziemy, kochanie, do operetki, pomimo e jest najdrosza, ale roztoczy nam mira beztroskiego wiata. Do tego spektakl w niej jest najduszy. Tamte to te trzyaktwki, ale od 19.30
do 21.15, tak e zyskujemy 45 minut. Nie znam chiskiej opery, ale to ju jest sprawa
orientalna. Z tymi spodniami, co je oddaem do pralni, mam troch kopotu, bo chodz tam
codziennie, na Rutkowskiego 28, i stale zamknite. Zdjta jest ju kartka o walnym zebraniu spdzielni, ale sklep nadal zamknity bez ogoszenia powodu nieczynnoci i boj si,
kochanie moje, czy to nie jaka plajta. To typowy przerost administracji i tpoty nad postpem technicznym i nowociami. Cauj Twoj sodk pami i Twj niebiaski charakter.

18

*
Mam kopot z Nawilakiem. Uczy swj chr piewa utwr zaczynajcy si od sw:
W krajach zamtu jeszcze noc gucha. Zapytaem go dyskretnie w przerwie, jakie konkretne kraje mia na myli, odpowiedzia jedynie umiechem i machniciem rki. Jest wysportowany i pozyska sobie u uczniw autorytet. Na wieczorku taczy z nauczycielk
geografii, Stefaniakwn, uginajc nog w kolanie. Chr prowadzony przez Nawilaka zyska sobie uznanie u wadz, wystpowa w niedziel o dwunastej w poudnie naprzeciwko
kocioa, z duym sukcesem przycigajc modzie. Sam Wadek przyjecha i wybija nog rytm. Wczoraj Nawilak mijajc mnie na korytarzu szkolnym podpiewywa: ywioy
chci jeszcze s w wojnie..., pomrugujc przy tym do mnie. W niedziel chr Nawilaka
wysany zosta autokarem, aby wystpi w poudnie na rynku w K. odyga zosta dziennikarzem, czytaem jego artyku o sytuacji w Egipcie. Myl o tym, jak dobrze byoby pj
z tob miedz, przycisn do piersi, popatrze na gwiazdy i caowa.

*
Atmosfera zaczyna si zacienia. Aktywizuj si nawet najbardziej obojtni ludzie. le
si mwi o niektrych przywdcach. Przed szko wczoraj staa czarna woga to starzy
koledzy z Wojewdztwa odwiedzili Nawilaka. Ten ostatni chodzi rozpromieniony. Pamitam Twoje sowa, aby ufnie patrze na przemiany zachodzce w ludziach i nie wtpi
w ich sens, jak rwnie w sens oglny. Nawilak w stowce siedzia dzisiaj z nauczycielem gimnastyki, Buz, a kiedy si ukoniem, udali obaj, e mnie nie widz, i wyszli nie
koczc objadu, zachowujc si jak ludzie, ktrzy maj co na sumieniu.

*
Unikaj wystpie ze wzgldu na emocje ludnoci. odyga w tv mwi na temat obcych
wpyww w polskim yciu umysowym.

*
Udaem si w Warszawie do szpitala i ju mam wynik bada. Ot wyobra sobie,
Moja Ty Boa Krwko, bd mi usuwali skrzywione przegrody nosowe, a zwaszcza ten
nieszczliwy polip, ktry podobno jak si rozronie, to zagraa nawet i mzgowi (mona zosta wariatem). Zaniepokoiem si nim bardzo, bo kiedy ostatnio caowaem Ci w
tyeczek, to czuem, jak mnie boli. Ostatnio, kochanie, zaamaem si pod wpywem nauki.
Chaos mam w gowie. Chtnie bym Ci otuli jak bia skr niedwiedzi i posypawszy
confetti, zrobi zdjcie na siedzco z nk zaoon na kolano. Ten portret wisiaby na
honorowym miejscu w naszej sypialni. A do albumu narobibym mas aktw mojej kochanej staruchy. Byby to mj album osobisty, do ktrego zagldabym w chwili zadumy
przed miosnym prologiem. Mj uczek z przodu i z tyu, w lustrze, na play i w wannie,
pracujca i czytajca ksik. Tam na tym filmie tego nie byo. Marz o tym, by by razem
z Tob, kochana, ale na razie ciesz si, e id chocia na trzy dni do szpitala, wic sobie
odpoczn. Kupiem p kilo jabek przygotowujc si do tego. Cauj Ci, najdrosza moja.

19

*
Czuj si bardzo dobrze i oddycham z ogromn swobod. Ustay take dolegliwoci
zwizane z sercem. Do naszej szkoy przyjechali z Wojewdztwa, znajomi Nawilaka.
Byli to: Duda, Zapanik oraz redaktor odyga. Ogldali nauczyciela matematyki. Nastpnie wraz ze mn zwizytowali lekcj polskiego, prowadzon przez profesora Czepika. odyga by nienagannie ubrany, w nowoczesnym fil fil, z kamizelk koloru ciemnego bkitu, bia koszul i kontrastowym krawatem. Wosy blond mia krtko ostrzyone, twarz
zrobia mu si mylca, politycznie by oblatany. Po lekcji przysiedlimy w pokoju nauczycielskim i odyga rozpocz gawdzi o literaturze. Mwi ze swobod, jakkolwiek
pogldy jego wyday mi si zaskakujce. Na pocztku od razu wyraz wtpliwociom, czy
sztuka rzeczywicie powinna by zawsze zaangaowana, czy to mianowicie nie osabia,
zdaniem moim oraz Czepika, jej wartoci pozapolitycznych. Czepik wytrzeszczy oczy, a
ja odpowiedziaem zgodnie z prawd, e odwrotnie, sztuka, co podkreli naley, z istoty
swego posannictwa, jako sztuka intelekt, musi by zaangaowana. Wszystkie dziedziny
sztuki byy pikne, gdy realnie odtwarzay ycie ludzkie. Naturalistycznie oywi si
odyga. Nie odpowiedziaem mu. Nie naturalistycznie, lecz w perspektywie idei.
Czy to piew, czy malarstwo, czy muzyka lub architektura? waha si odyga w ironicznej tonacji. Na to Czepik, ktremu zaczy si trz si rce, zaproponowa, e przyniesie
co do picia. Ale odyga powstrzymywa go rk, a ja tymczasem odpowiedziaem: - Tak
jest. Czy to piew, czy malarstwo, czy muzyka, czy architektura. Czepik wtrci, e jeli
chodzi o czytelnictwo, znajdujemy si w powiecie na pierwszym miejscu, a ja uzupeniem, e nawet krymina mia swoich bohaterw buntu w rodzaju Arseniusza Lupina, ktry
by nadziej krzywdzonych. Z tych tendencji wyrastaa take midzy innymi sztuka Tarana
Zwyka sprawa, opisujca stosunki w USA, przez co bya wstrzsajca. A czy nie dziwicie si popatrzy ze smutkiem odyga e pomimo narastajcych tam wikszych
sprzecznoci nic takiego ani w teatrze, ani w poezji u nas ostatnio nie powstaje? Przyznaem, e jest to z gruntu dziwne, poniewa koryfeusze naszej literatury musz czu w
spoeczestwie tendencje walki albo krzywdy, wzgldnie jakie potrzeby i zapotrzebowania, na ktre odpowiada: Sienkiewicz, Wasilewska, Orzeszkowa, Matejko, Moniuszko i
wilu innych. No a wanie kontynuowa odyga taki na przykad Stryjkowski, autor
Biegu do Fragala przerzuci si na inne tematy, i nie zamierza, jak dotd, realizowa zalece. I tu odyga postawi mi pytanie, czy, mwic w cztery oczy midzy nami, nie uwaam, e nie tylko pisarze ponosz win, lecz moe i sytuacja. Popatrzy na Czepika, ktry
odpowiedzia: Nie czytaem. Na to odyga przecign si i wygldajc na znudzonego
powiedzia: Dlaczego w takim razie krytykujecie na przystankach? I skd u was, wyrobionego, bd co bd, aktywisty, fideizm? Byem wyranie zaskoczony, co musiao si
odmalowa na mojej twarzy. Jake to! protestowaem. No, no wyrozumiale mnie
strofowa odyga. A dlaczego jak krowa, to zaraz u was boa? Tak e widzisz, kochanie, znw kto narobi o mnie plotek. odyga doda jeszcze, e sysza, e wymylaem ordynarnie przy modziey, Polkowsk nazwaam zdzir i pochlebnie wyraaem si o Chinach. Jake to do mnie niepodobne. Rozstalimy si jednak w kocu w zgodzie, kochanie,
rozstrzsajc ludzkie saboci. Ale czuj otaczajc mnie atmosfer i dlatego, kochanie, listy do mnie wysyaj na dom, a nie na szko, aby stara si zatuszowa moj osob.

20

*
Przeywam chandr i lk, moja Polna Myszko. A dziw bierze, jak si zaktywizowali
najbardziej dotychczas obojtni ludzie. Wszyscy chodz i dyskutuj, pojawiy si jakie
tablice. U mnie w domu baagan, bo moja ona wadzi si z babk. wiadcz sobie nieuprzejmoci. Ostatnio ona chciaa rzuci przez okno torb na kartofle Makowskiemu, za
na fotelu przy oknie siedziaa babcia, trzymajc lask koo siebie. Kiedy ona wychylia
si, matka podniosa lask, ona nie zdya jej przeskoczy i zwalia si na podog, uderzya kuprem i zamio j, a bl przeogromny odebra jej wiadomo. Do tego wypad jej
z rki palcy si papieros i upad matce na bawenian koszul midzy kolana. Gdy ona
si ockna, w pokoju byo peno dymu, a matka tlia si. Gdy ona zorientowaa si, co si
wici, ugasia j. Mcz si obie ze sob, kochanie Ty moje. Dodatkowo czuj si ociay, bo midzy szesnast a dziewitnast zniosem do piwnicy jedn ton wgla. Wozaki
chcieli za zniesienie sto pidziesit, dawaem im sto, to nie chcieli. A tak chciabym opa
na Ciebie jak kwiat pocity.
Czuj, e Nawilak pajacuje i dalej si wyobcowuje. Ja si czuj chory i cho na pami
mojej Liszki ptaszek lekko dra, poczuem jednoczenie bl ukryty w dolnej partii brzucha, za nad ranem przy myciu czuem stwardniae lewe jdro. Czyby to trzustka? Zapomniaem Ci napisa, e redaktor odyga wypytywa Nawilaka o Potockiego, na co Nawilak oznajmi, e Potocki obszcza na rynku wit figur. Powtrzy mi to Wadek. odyga podobno si oywi i powiedzia, e do zjawiska fideizmu naley podej dialektycznie,
bo co bymy tam nie gadali, co w tym jednak jest. Potem mia doda, e jest fideizm prosty, ktrym nie jestemy zainteresowani, i fideizm nioscy treci ludowe, plebejskie, jedynie w oprawie religijnej. Naley tylko zmieni opraw, zostawiajc wiar. Dlatego szczanie na idola byo bdem. A bdem byo, poniewa Potocki poplta te dwa fideizmy, a
dlaczego poplta, to tego on ju nie musi tumaczy. Kiedy dowiedziaem si o tym, redaktora odygi ju nie byo i nie mogem sprostowa bezczelnoci Nawilaka. Niezalenie
od tego wtpi, czy odyga by mi uwierzy, poniewa zwraca si do mnie tytuujc: kolego August. Ja mu na to mwi, e moje nazwisko jest Sierpie, a on tylko pokiwa gow
i mwi dalej: suchajcie, kolego Augucie. Z Nawilakiem odbyem rozmow, dlaczego
uczy piewa nowe piosenki. Powiedziaem mu uczciwie: Nawilak ostrzegam was
nie szalejcie. Ale on popatrzy tylko na mnie i nic. Wic go pytam: - Wiecie wy, kto jecha na tej kasztance? Sobiepan, warcho i zdrajca interesw klasowych. A on mnie na
to, ebym si nie przejmowa, bo nas obu wyrolowali. A ja mu na to: Przestaniecie uczy
tej piosenki modzie? A on: Macie mi co wicej do powiedzenia? A ja, e nic. Po paru dniach powiedzia mi Jaocha, e Nawilak chodzi na plebani. Jaocha myla, e chodzi, eby kupi miso nielegalnie, a tu nie, wyszed z grubym kajetem.

*
Zapisaem si do Rentgena i bd przewietlony, ale dopiero 5 marca.

*
Moja ty, moja i jeszcze raz moja. Dzisiaj w szkole usyszaem, jak chr Nawilaka
piewa piosenk pt. Bogurodzica. Wydawao mi si to skrajnym przypadkiem. On mi odpowiedzia takimi sowy, e ja chciaem, eby i wilk by syty i owca... tu zawiesi gos, a

21

kiedy ja z dobrego serca dodaem caa, rechoczc wykrzykn: Pocauj j w dup, eby
nie beczaa.
Tacy s ludzie. Nie ma tak dobrze kontynuowa albo Bogurodzica, albo Marsz
entuzjastw. Poniewa kolejna rozmowa z Nawilakiem nie daa efektu, wysaem w tej
sprawie pismo interwencyjne. ona moja jest za, bo matka powiedziaa, e od przyszego
miesica rent bdzie pobiera w caoci na swoje potrzeby. Dzisiaj, w niedziel, spodziewajc si, e jad do Ciebie jak wiesz, matka jest Twoj zagorza zwolenniczk powiedziaa do mnie z obaw: Uwaaj na pocig, bo nio mi si, e mi zby wyleciay.
Kto umrze z bliskich. Moja ona popatrzya mylc najwyraniej o niej, natomiast Ty
sama, najdrosza moja pieszczoto, wiesz najlepiej, kto umar w mojej rodzinie i dla kogo.
Wspominajc nasz bytno na zorganizowanej u Ciebie w bibliotece ekspozycji malarskiej, postanowiem ponumerowa nasze sodkie pieszczoty symbolami. A wic: Powitanie
1. Zyga stoi pod piecem, patrzy na lec swoj odalisk i poyka j oczami; Powitanie 2.
Zyga potyra swoj bia sug w ubraniu na chybcika; Modlitwa: Zyga na kolanach przed
swoj rozoon pani na kanapie poera j mioci; Macieystwo: Zyga pokrywa swojego idola caym ciaem na stojco, a ona gaszcze go po gowie i podpowiada sodkie bajeczki; Maestwo: Zyga opar gow na poduszce w pozycji jak poprzednio. Zapomniaem Ci powiedzie, e odnalazem w piwnicy resztki starego ka, wniosem je na gr,
nastpnie zorganizowaem spryny, zaataem, jak trzeba, i pi mi si znaczniej wygodniej, bo le sam.

*
Nie pisaem dugo, bo jak wiesz, zmieniem prac, przeniesiono mnie do narzdziowni.
Jak si dowiedziaem poufnie, moje pismo interwencyjne w sprawie upowszechnianej
przez Nawilaka piosenki zostao le przyjte. Zaatakowali mnie oglnie, e jestem osobowoci konsumpcyjn, pozanarodow, orientuj si na Zachd, mebluj, oraz bronie nauczyciela matematyki, odznaczajcego si wrogimi powizaniami. Miaem te sporo roboty z przeprowadzk, poniewa obecny kierownik szkoy Nawilak, wprowadzi si do
mojego mieszkania, a ja wrciem do zastpczego. Pisz do Ciebie, bo jeste mi potrzebna,
czuj, e na Twojej sile si opr, e mnie podtrzymasz. Dzi, jak nigdy dotd, potrzeba by
mi przej si z Tob, czu Twj dotyk na moim ramieniu i krytycznie porozmawia. Powiedziano mi, e bya z Nawilakiem w restauracji na dancingu. Uwaaj, kochanie na
wszystko, bo ludzie s skorzy do plotek i kto wie, czego nie powiedz. Ja domylam si, e
odwiedzi on Ciebie pod pretekstem subowym i przymusi do pjcia do restauracji.

*
Kochana i najdrosza! List Twj przeczytaem w pocigu, by wspaniay. Charakteryzowa Twj pikny, szlachetny charakter. Wstydz si swoich podejrze o Nawilaka,
przepraszam Ci za nie. Podziwiam Ci. I kiedy teraz pisz, mam przed sob Twj list, napisany z takim pietyzmem, e pobudzi moj stron ideologiczn i dum osobist, e mam
tak szlachetnego przyjaciela ycia, tak subteln kochank i tak wiern on. Bo odczuwam
Ci jako on. Moja Ty czarnulo! Z politowaniem patrz na tego ptaka Nawilaka, ktry
wie, e masz mio, a prbuje Ci zdoby. Warcho. List Twj zachowam, bdzie mi si,
ktra doda mi energii do dalszej walki. yjemy w piknych czasach. Dla historii wane
bd efekty rozwijajce si, potgujce, budujce. I dlatego orientowa si trzeba na to, co
si rozwija, cho go jeszcze nie wida, a nie na to, co ginie i zamiera.

22

*
Kochana mija, najdrosza! Wybacz, e nie pisaem wczeniej, ale naprawd nie byem
zdolny. Cay ubiegy tydzie miaem galop po fabryce, poza tym matka le si czua. Skarya si, ze dostaa skwania zup i rozwolnienie. ona moja zaprzeczya, e by to
barszczyk czerwony przetrzymany w lodwce, wic nie mg by kwany. Potem matka
zacza si skary, e stale dostaje na niadanie i kolacj kiebas serdelow i e chciaaby zje jabko, oraz e wszyscy chc j na gwat zmieci w szpitalu, eby prdzej umara. Jem jej cierpliwie wyjania i nakania do spokoju i pojednania, e staro jest ju
taka, a choroba j pogbia, e w szpitalu bdzie miaa lepiej, bo urozmaicone dietetycznie
jedzenie z witamin oraz opiek pielgniarek w dzie i w nocy. Poszedem do kuchni i
znalazem w szafie jabko nie chciaa go zje mwic, e to dla Basi. Przekroiem je i
obraem, wic poow zjada. Rozmylaem o tym dugo, czy czasem ludzie starzy nie s
za mao samokrytyczni. Nie wiem, czy i ja taki bd. Ale to s ju nowoczesne prawa w
nowoczesnej cywilizacji. Sytuacja produkcyjna na naszym zakadzie rwnie nie jest dobra: zamiast 2800 sztuk lamp dziennie produkujemy 1700. Na operacjach kocowych w
pompowni i wykaczaniu lamp panuje zahamowanie. Gryz si majstrowie, mistrzowi i
brygadzici. Za mao jest wiadomoci, ofiarnoci i powice, tych najszczytniejszych
cech ludzkiego humanizmu, ktrymi si ludzko zawsze chlubia. Pleni si nadmierny indywidualizm, cz chce pracowa w nowych normach, cz nie chce. Ci, co nie podjli
zobowiza pierwszomajowych, zarobili w kwietniu 40 procent wicej od tych, co podejmowali. Cz zacza przebkiwa, e plan mamy za duy. A przecie dyscyplina i solidarno na rzecz wsplnej sprawy nie uwaczaa jednostce, odwrotnie, bya zaszczytnym
kryterium w walce o humanistyczne wyzwolenie czowieka. Takiej dyscypliny potrzebowali i podali Staszice, Kotaje, Lelewelowie i im podobni. Nie majc jej, stwarzali j w
swoich dzieach i pismach.

*
Rozmylaem tej niedzieli, czy by nie jecha do Ciebie, kochana, ale byoby to due
rozbicie czasu, sytuacji i psychiki. Sama zreszt zaproponowaa, ebym nie jecha, i kocham Ci stokro gorcej za to Twoje stanowisko, mimo e dusza ma gotowa lecie do
Ciebie od zaraz. Tsknota jest straszna, przeraa mnie ten nastpny tydzie, ktry przyjdzie i ktry trzeba bdzie jeszcze przeczeka. Tyle e pi lepiej, bo matka nie budzi nas
co godzina. Tsknot moj upodobni mona tylko do wizienia, za czowiek staje si
wtedy zy i nieznony dla otoczenia. Bdc w Warszawie kupiem beret, ale par godzin
pniej z powrotem naoyem czapk, poniewa ten beret jest zupenie letni, a wieczr
jest chodny. Pociesza mnie tylko myl, e pani moja troch od starego odpocznie i
wzmocni si nieco. Bo przy najlepszych chciach i postawionych sobie zakazanych nie
wiem, czy powstrzymabym si od ostronego muskania i rozbudzenia pieszczot sodkich.
Fala krwi uderzaaby mi do gowy, potem pojechalimy do Parya, a na koniec uan pracowaby pen par. A mamucia moja ostatnio miaa takie zmczone oczy, taka bya eteryczna, niebiaska, jak cieniutka misterna szklaneczka. Kochaem Ci wtedy najczulej, za
Twoje fluidy przenikay mnie na wskro. Jake chtnie przytulibym Ci do siebie, obj w
pasie i poszed na jak dobr sztuk do kina albo nawet na wydarzenie teatralne.

23

W lotka mam trzy trafne, wic kochanie, bd gra za darmo. A w nastpn niedziel
wygram, kochanie. Wygram, bo Ci kocham i musz Ci ycie osodzi. Bd Ci karmi
pomaraczami i czekolad.

*
Kupi u nas w fabryce now licencj na obudow lampy przeciwkorozyjnej i wszystkie
formy s zmienione. Jest to wyszy standard i niestety bardzo dokadne wykonanie. Zdumiewa mnie to, co piszesz, e otrzymaa anonim, jakobym Ci zdradza z ciotk Stasi.
Istotnie, uszczypnem j na akademii, ale dlatego, e podobaa mi si jako czowiek i raczej wzbudzaa we mnie wspczucie i uczucia solidarnoci anieli flirtu. Kto, kto tak pisze, musi by wrogiem, i wida, e mu zaley na Tobie, aby mnie od Ciebie oderwa.
Szkoda, e tego listu nie zatrzymaa, bo bymy moe ustalili w przyblieniu jego autora,
po charakterze pisma. I to bydl niech si nie wtrca w nie swoje rzeczy. A Ty, kochanie,
nie popularyzuj wszystkim tak szeroko i beztrosko, potrzebnym i niepotrzebnym, rzekomym wsplnym znajomym naszej mioci. Musz koczy, bo id na zebranie zaogi i myl o Twoim przecudownym alabastrowym ciele.

*
Kochanie moje! Dzi przysza do mnie do zakadu po zmianie delegacja uczniw mojej
szkoy w liczbie dwch. Szanuj mnie i, jak si tam mwi, uwaaj, e mj nastpca Nawilak nie dors do mnie. Sprawili mi wielk rado, tylko mi przykro, e bali si pisa do
mnie, ebym im nie odpisywa, i woleli przyj osobicie. Obaj ci moi dawni uczniowie
nie maj suchu i Nawilak wyprawia z nim brewerie. Rozstalimy si bardzo serdecznie.
Kochanie! Karta, ktr od Ciebie otrzymaem w sobot po dwunastej, przyznam si, e
sprawia mi wiele blu. Bodajby nie przychodzia! Ja byem przygotowany jecha do Ciebie nawet po zebraniu, na ktrym zreszt bya powcigliwo w dyskusji, brak oywienia
na sali i sprawozdawczo w wystpieniach. Ani jednego wystpienia o zaciciu ideowym.
Ju wziem trencz, bo deszcz przewidywali, oraz bielizn na zmian, a tu masz! Piszesz:
od swj przyjazd na przysz niedziel. A bodajby Ci rczka uscha! Tak si nastawiem, a tu musz czeka cay tydzie. Szalaem ze zoci. Zabolao mnie serce i prawie zakuo w piersiach. Najczarniejsze myli opltyway m gow, rozszalaem si wewntrznie. Ju jechaem popieci, potyra, ucaowa mordowni, serce mi si rwao, al i bl
zleway w jedn cao. Twoja karta zahipnotyzowaa mnie, rwnoczenie bio z niej tyle
spokoju, opanowania i logiki, e zoci si nie pozwalaa. Zjadliwe mirae myli, ktre
ksay me sumienie, odpychaa spokojna, bijca z niej pewno. Tylko niepewno mnie
gryza, co pocznie moja pani, skoro j cigotki chwyc, czy aby nie przyjdzie do niej jaki
Adonis, nie zapie za przerodzenie. Zaamaa mi si caa filozofia. Ale trudno! Trzeba si
byo pogodzi.

*
Jak wiesz, pracuj obecnie jako zastpca kierownika w szkole, ktrej kierownikiem jest
Nawilak. Nawilak przyj mnie bardzo gorco i serdecznie jako niesusznie opluskiwanego, za chr uczniw odpiewa na moj cze romans po rosyjsku Gdie wy tiepier. Nastpnie Nawilak urzdzi mae przyjcie w pokoju nauczycielskim. Razem ze mn wrci

24

take nauczyciel matematyki, ktry obecnie uczy geografii. Gadalimy dugo. Nawilak
mwi bardzo dobrze o Tobie, chocia drani mnie jedynie, e jest z Tob po imieniu. Tego nie znosz, czuj si, jakbym by okradany. Z Nawilakiem poznaem si bliej i w tej
chwili wydaje mi si, e bezwzgldnie nalea do ludzi uczciwych. Nie by rozbijaczem
ruchu robotniczego ani adnym rowym sklepikarzem, redniakiem, domatorem, przedstawicielem starego obyczaju. Uwzgldnia warunki przeobrae i by czowiekiem. Opowiada mi, jak dawniej pic kad na krzele nabit bro i wstawa, by zobaczy, czy kto
drabiny do okna nie przystawia. Ale doda, e w nocy mg do niego przyby tylko wrg
albo Polcia. Wroga poznaby po milczcym zachowaniu. Polci po gosie, ruchach oraz
szybkim, delikatnym chodzie. A mi dech zaparo w pucach, a serce zabio, gdy wymieni
imi, ale on zaraz sprostowa, e oczywicie chodzi o kogo innego. Wprawdzie pewny jestem Twojej mioci, ale gdy sign do wyobrani lub uzmysawiam sobie, e moja Kurka
mogaby komu z rozrzewnieniem rozsun skrzyda, to jestem zazdrosny i zabibym ci
jak psa. W szkole Nawilak wprowadzi cenn inicjatyw w postaci tymczasowych
uczniowskich komitetw, ktre obecnie przeksztacimy w stae komitety zoone z
uczniw wybranych. Komitety takie bd kontrolowa i mobilizowa do nauki. Kada
trjka otrzyma swoje zadanie i mysz si nie przelinie bez jej wiedzy. A propos lotka, nie
wygralimy nic. Ja, kochanie, miaem pi zagra po dwa trafienia, dwa po jednym trafieniu i jeden pustak. A Ty, kochanie, miaa dwa zagrania po jednym trafieniu i trzy pustaki.
A wic ja tym razem miaem nieco wicej szczcia od Ciebie.

*
Poleczko Ty moja najpierwsza! List Twj przeszy mnie blem i alem. Jak to? Wic
zdecydowaa si wyjecha do Wojewdztwa. Zdawao si, e serce mi pknie. Zarzucasz
mi w moim licie, e jestem egoist, e Ci zaniedbuj, a przecie, kochanie, nie liczc
tych dwudziestu dni zaatwionych przeze mnie dla nas obojga w Kudowie, tak mile i serdecznie spdzonych razem, to, kochanie, na przestrzeni 28 tygodni ostatnich widzielimy
si 42 razy, to znaczy 28 razy 7 rwna si 196, a przez 42 to daje prawie 20, czyli co pity
dzie. I byo mio, i rodzinnie, i serdecznie. A, e nie przyjechaem 29 dni temu w rod, to
dlatego, e przyjechali do nas po linii sportu i uczylimy si rzuca granaty. Zarzucasz mi,
kochanie, e zostaem w tyle, e na naszych oczach dokonuje si rewolucja naukowotechniczna i to., co kiedy nam wystarczao, dzi nie moe wystarczy, bo ycie biegnie nadal i ma swoje nieubagane prawa, a teraz nawet jakby przyspieszyo. Rozumiem
Ci, kochanie, e nie mona zawa si, y tylko starym i rozpamitywa. Ale doszy
mnie pogoski, e Wadek, ktry zabiera Ci do Wojewdztwa, by moim szczciem rywalem i wanie wtedy, kiedy braem Ci jak samiec dorodny i nic nie wskazywao na jakkolwiek zmian, byem Twoj pasj, to rwnolegle on za moimi plecami ciupcia moj
czarnulk, caowa jej oczy, a ar wstrzsa nim caym. Gryz do zmczenia, a potem kad
si na moim miejscu obok synogarlicy. Donis mi o tym Jaocha, mj dawny znajomy,
kierownik stray przemysowej. Przypomniaem sobie, e widziaem czasem siniaki na
Twoim ciele, i te mi one dech w piersiach zapieray. O niektrych mczyznach, na przykad: o Nawilaku, wyraaa si tak mikko, e mnie to bolao. Patrzyem czasami w
Twoje oczy i widzc wiele zmarszczek wok nich, niekiedy promienisto do oczu biegncych, niemal przeszyty byem blem i alem, czy to przypadkiem nie z nadmiaru uycia. I
drczyo mnie pytanie: z kim? Kiedy indziej Twoje listy oraz zachowanie wypeniaa gorycz i zawd. Podejrzewaem wtedy, e byo to wszystko spowodowane czyim stanowiskiem lub czyj obietnic. Do tego byem uwizany planem, robot spoeczn i nauczaniem. Kiedy po rozmowie z Jaoch, po otrzymaniu Twojego listu, wrciem do domu, za-

25

katarzony i z bolcym krzyem, kupiem butelk wina za dwadziecia siedem zotych, ona zagrzaa mi je, wypiem wolno i poszedem spa o 21.15.
Wino to ma czternacie procent alkoholu i doprawione jest specjalnym dodatkiem. Poczuem, jak si moje nogi (piszczele) grzej, jak gdyby mi kto okada je gorcym piaskiem. Odwrotnie do sytuacji, kiedy mi si wydaje, jak gdyby wiatr hula po moich nogach
(tak byo przedtem) lub jak gdyby kto mi je polewa zimn wod. Usnem ukadajc si
jak najostroniej, aby nie wywoywa napre bolesnego krzya. Kiedy si obudziem,
mylami byem przy Tobie, a katar cofn si gdzie gboko. Id do pracy z dreniem, z
alem wspominajc chwile ranne, ktrych ukoronowaniem byy Twoje pieszczoty.

*
Trudno mi do Ciebie pisa, ale wspominam cigle ciako Twoje rowe, kolanka okrge, ksztat smuky i obfity, ale zachowujcy wspania proporcj dosytu i powabu, biust
dyskretny, ale wydatny, swad nad wyraz intymn i ciep, ten nasz kochany wygawor,
ktry przyrwna mg nasze sjesty do historycznych porwna mitycznych kochankw z
zawiata. Czuj, jak elazna pi ciska mi serce. Ale najwaniejsz i najwdziczniejsz
cech humanizmu jest wybacza. Tak jak Oleka wybaczya NSZtowcowi Kmicicowi
wszystkie jego poogi, rozpusty i zaprzastwa. Wic wybacz mi i Ty, kochanie. Dzisiaj po
lekcjach siedlimy dugo z Nawilakiem gawdzc o Tobie. Nawilak ma powane kopoty, wygrzebuj mu jakie dawne sprawy, krtko mwic, nie wiem, czy si utrzyma. By w
dzisiejszej rozmowie zgorzkniay. Zwierzyem mu si ze wszystkiego. Raz jeszcze miaem
dowd, e to serdeczny mi czowiek. Sprawi wraenie caym zachowaniem, jakby to godzio w niego.
Napomkn w rozmowie, e te otrzyma od Ciebie jaki list. Dugo musiaem go przekonywa, zanim si zgodzi ze mn, e absolutnie nic nie czy Ci z Wadkiem. Bo ja ju
si zupenie w tej sprawie uspokoiem. Po pierwsze, wiem kochanie, e na pewno nic Ci z
nim nie czy, a gdyby nawet czy was rodzaj sympatii, to jedziesz z nim nie dla siebie,
tylko eby mc pracowa lepiej, z wikszymi horyzontami i wiksz uytecznoci. Wiem
to na pewno, bo gdyby Ty bya z nim dla niego, byoby to ze, a to do Ciebie nie pasuje.
Tak wic jeste z nim dla oglniejszego dobra, a wic praktycznie biorc, nie jeste. Wiem,
e Ty take cierpisz na pewno i fala goryczy zalewa Ci serce. Ale masz racj. Czowiek si
zmienia, nowe w nim ronie, a potem odrzuca swoje dawne najblisze otoczenie jako zarodek starego. Dlatego ciesz si, e chcesz uczy si dalej i e dr odyga godzi si przyj Ciebie na seminarium z ekonomii. Czytaem zreszt jego prac, bardzo jednolit umysowo, na temat Wsplnota gospodarcza a braterstwo. Nawilak, co musz przyzna z alem, nie ma szerokiego spojrzenia na sprawy codziennie. Krzywi si, e nie jest pewien,
czy jest ideowo wrd obecnej modziey. Odpowiedziaem mu, e s ideowi. A on na
to, e jeeli, to jakby inaczej. Nie zgodziem si z nim, mwic, e tak samo, a nawet lepiej, i Ciebie postawiem za przykad. On niechtnie odnosi si do dra odygi i ze smutkiem mwi o Tobie, o Twoim wyjedzie i jak trudno jest zabra si z nowymi ludmi. Bo
ryj pod czowiekiem i ryj. Pocieszyem go, e podobao mi si jego ustawienie mieszkania i chyba pozostabym przy nim. Dziki przesuniciu wersalki w poblie pieca Nawilak
wygospodarowa duy kt pod oknem, gdzie mona wygodnie ustawi telewizor. Obiecaem mu, e jak przenios mnie na jego funkcj, postaram si go zatrzyma. Kochanie, dlaczego nie chcesz si ze mn zobaczy ani nawet pozwoli przyjecha, porozmawia.

*
26

Nie dostaem od Ciebie adnej odpowiedzi albo te wpada w niepowoane rce. Siedz
w swoim pokoju i rozmylam, e miaa racj, zanadto wpatrzony byem w porywy idei, w
genialny lot ora, ktry natchnieniem uskrzydla wielko myli i wzlotw i wzniesie nas
ponad doczesno czasu. Baem si pozosta kur czy wron, bo kura zawsze zostanie tylko kur, a wrona najwyej usidzie na dachu. Tymczasem jednak nie wziem pod uwag,
e chocia wiat si przeksztaca w naszych rkach i zmienia, to formy wspycia zostaj
w tyle. Mylaem, e ludziom potrzebne s przykady, tak jak marynarzom heroizm morza.
Staraem si by w przodzie, rodzi zapa, energi, emfaz, ale zabrako mi wyczucia czasu. Obraz Twj nie przestaje mnie ani na chwil zniewala, wabi i czarowa. Sprawa z
Nawilakiem jest ju zaatwiona. Wprowadziem si do mojego dawnego mieszkania.
Mam duo pracy, poniewa powsta nowy plan odbudowania jednego skrzyda szkoy.
Tyle jest po okresie bdw do odrobienia i nadrobienia. Nawilak opracowuje tekst piosenki czcej elementy ideologiczne, rnej zreszt maci, z piosenk Anny German Bal u
Posejdona. Znw ciepo rozmawialimy o Tobie. Nadal plotkuj o Tobie i Wadku, ale nie
przejmuj si tym. Chciabym w kadym razie Ci by uyteczny nadal, nawet jeeli przestaem ju by Twoj jedyn, najukochasz pieszczot. Wybacz, e Ci tak gorzko zy do
kieszeni wylewam. Pamitaj, e zawsze dawaem z siebie wszystko i bd czyni to nadal.
Mnie si nie powiodo, ale gdyby Ty poniosa dalej przemylenia z naszych spacerkw i
przetopia je w czyny, moe nie bd one stracone. Wierz bez wtpienia, e wszystkie
bdy zostan nawietlone, ponaprawiane, a wygra jak zawsze rozum i sprawiedliwo.
Tylko musimy dojrze. Jaocha, ktry obecnie pracuje w prasie terenowej, przestrzega
przed nowym kierownikiem szkoy, moe nim zosta mody chopak po studiach. Ja sam
czuj si jak wasny ojciec ale po co ci o tym pisz, kochanie moje lukrowane. Ju wtpi, czy odpiszesz. Czy pamitasz jeszcze, jak bawilimy si w straaka, a potem raczylimy si lodami w celuloidowych naczynkach.
Przeczytaem Ludzi bezdomnnych. Cokolwiek by mu zarzuca, by heroldem naszej dzisiejszej rzeczywistoci.
1974

27