Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.

Zdzisaw Najder

ycie
Conrada Korzeniowskiego
2

Wydawnictwo Tower Press

Gdask 2001

Wybr ilustracji
Zdzisaw Najder

Copyright by Zdzisaw Najder

X
Trudna dojrzao
(19001904)
20 lipca 1900 roku Conrad wyjecha w popiechu, a zapominajc wysa napisane ju
listy do Blackwooda i Meldruma z Jessie i Borysem na miesiczne wakacje do Belgii, gdzie
czekali ju Fordowie z crk. Ford powita ich w Ostendzie. Stamtd pojechali do Bruges, a
nastpnie przenieli si wszyscy do Knocke-sur-Mer i zatrzymali si w Grand Htel de la
Plage.1 Conrad czu si bardzo wyczerpany umysowo i przygnbiony,2 ale nie mg nawet
planowa wypoczynku, bo trzeba byo jeszcze przepisa zakoczenie Lorda Jima, a take
zrobi korekt kolejnych odcinkw powieci. Mimo to mieli z Fordem nadziej, e uda im si
popracowa i nad Seraphin.
Wakacje i wsplne projekty zrujnowaa jednak choroba Borysa, ktry okoo l sierpnia
zapad na cik biegunk. Ford pomaga Jessie w pielgnowaniu dziecka; po latach
wspominaa z wdzicznoci troskliwo i powicenie tak przez ni nielubianego czowieka.
By zawsze pod rk, aby przenie chorego malca, wezwa doktora albo pomc w zajciach
pielgniarskich. Conrad, zupenie tym wszystkim roztrzsiony, dosta ataku podagry. Moga
ona by wyrazem depresji ale rwnie jej przyczyn, bo dolegliwoci reumatyczne wybitnie
obniaj nastrj. Wymczeni, wrcili do Pent okoo 20 sierpnia. 3
Ford przyjecha tam rwnie i przez par tygodni pracowali nad Seraphin ku zgryzocie
Conrada, ktry mia co innego w gowie.4 (Brednie! Okropiestwo!) Okoo poowy
wrzenia zacz pisa Tajfun, chocia najpierw myla o Pierwszym Dowdztwie.5 Opowie
o kapitanie Nan-Shana i walczcych pod pokadem kulisach miaa by krtka i szybko
napisana: 8 padziernika obiecywa, e wyle tekst za tydzie. Jak zwykle potrwao to duej.
27 listopada skary si: Tajfun dmie nadal. Jest mi ogromnie trudno wyrazi jasno
najprostsz myl. Co w rodzaju czasowego zamglenia mzgu... 6 Skoczy dopiero 11
stycznia 1901 roku.7
1

Do Galsworthy'ego [20 VII 1900], Listy, s. 178179; JCC, s. 71 do Blackwooda, 23 VII 1900, Blackburn, s.
107.
2
Do Grahama, 28 VII 1900, Watts, s. 135.

.JCC, s. 71; do Galsworthy'ego, 11 VIII 1900, LL, I, s. 296. Por. A. Kpiski, Melancholia, s. 9.

3
4

Mizener, s. 59.
Do Galsworthy'ego, 19 IX 1900, Birmingham; do Meldruma, l IX 1900, Blackburn, s. 109. Pierwsze
dowdztwo, pniejsz Smug cienia, wymienia w listach parokrotnie, poczynajc od 14 II 1899, Blackburn, s.
56.
6
Do Pinkera, 8 X 1900, Berg; do Meldruma, [27 XI 1900], Blackburn, s. 115116.
7
Data na rkopisie, Harvard.
5

We wrzeniu nawiza kontakt z Jamesem B. Pinkerem, agentem literackim, ktrego ofert

odsun delikatnie rok wczeniej. Przyczyn tego kroku bya niewtpliwie ch zapewnienia
sobie, dziki zaliczkom, bardziej regularnego dopywu gotwki, a take uwolnienia si od
koniecznoci zabiegw okoo umieszczania tekstw i pertraktacji z redaktorami i
wydawcami. Zwaszcza druga wsplnie z Fordem pisana powie, powstajca powoli i
opornie (chocia ju 19 wrzenia 1900 r. Conrad zapewnia Pinkera, e jest bliska
ukoczenia), domagaa si pieczoowitej opieki handlowej. Obaj autorzy wiele sobie po niej
obiecywali, ale kady z osobna, a szczeglnie Conrad, koncentrowa si na wasnych
utworach.
Zwizek z firm Pinkera przetrwa do koca ycia Conrada, a chocia stosunki z agentem
byway burzliwe przez parnacie lat pisarz polega na jego cigej pomocy finansowej.
Pinker (18631922) by niski i krpy, gadko wygolony, siwawy, o pulchnej, rumianej
twarzy, zwodniczych okularach, krtko ostrzyony [...] Jego spokj [...] i umiejtno
siedzenia z zaciekawionym wyrazem twarzy i mwienia tylko dobrze i tak, podczas gdy
rozmwca wypapliwa tajemnice swego serca, stanowiy bezcenne zalety dla powiernika
geniuszy... 8 Nie by intelektualist, nie posiada szczeglnych zainteresowa artystycznych
ani wytrawnego smaku literackiego ale mia dobre wyczucie talentw i potrafi by
odpowiednio bezwzgldny wobec wydawcw i redaktorw
Ju w pierwszych listach Conrada do Pinkera mia ich wysa prawie tysic trzysta
ustala si wyrany model treciowy. Autor zdaje spraw ze stanu pracy nad pisanym aktualnie
utworem, prawie zawsze zapowiada jego ryche ukoczenie (prawie zawsze si mylc),
narzeka na rne cielesne i duchowe dolegliwoci i zwierza si z planw nastpnych nowel i
powieci, ktre maj powsta w najbliszym czasie. Rodziy si niekiedy po dziesiciu latach
albo i nigdy. Gdyby mu si udao popracowa chociaby pi lat zgodnie z wasnymi
zapowiedziami, zmieciby w tym okresie ca niemal twrczo lat 19001924. Stay
konflikt midzy stawianymi sobie wymaganiami a rzeczywistymi moliwociami mczy go i
wytwarza bezporednio stan cigego napicia, a porednio wybuchy poczucia winy,
charakterystyczne dla depresji nerwicowych. Conrad wpltywa si w bdne koo duchowych
tortur. I marzy, ponad wszystko inne, o wytchnieniu. Znienacka, bez uzasadnienia
kontekstem, czytamy w Tajfunie sowa o sercu, ktre bardziej ni jakiegokolwiek innego
daru ziemskiego, bardziej nawet ni samego ycia, pragnie spokoju.9
Zmczenie odczuwa musia tym dotkliwiej, e rytm jego ycia od jesieni 1898 r. a do
lata 1914 r. wyznaczany by prawie wycznie jednym tylko czynnikiem: prac nad kolejnymi
utworami. Nieliczne podre za granic w cigu pierwszych dziewiciu z tych lat minimalnie
ten rytm urozmaicay; wtrowao mu nastpstwo dobrych i przewanie zych nastrojw,
lepszych i przewanie gorszych stanw zdrowia. Jeeli biografia Conrada jest w tych
latach jednostajna i caymi okresami smtnie monotonna dla badacza (i czytelnika), jake
przygnbiajcy w odczuciu samego pisarza by kontrast z wczeniejszymi latami swobody i
cigych odmian!
Najczstszym, prawie jedynym tematem korespondencji staje si teraz literatura: utwory
wasne i dziea adresatw. Dotyczy to zwaszcza listw do Galsworthy'ego: okoo roku 1900
8
9

Frank Swinnerton, An Autobiography, London 1937, s. 242243.

Dziea, t. VII, s. 6162.
5

Conrad sta si jego najbliszym powiernikiem i doradc, czytelnikiem rkopisw kolejnych

powieci i nowel, stale i przesadnie chwalcym, drobiazgowym, serdecznym. Uwagi
krytyczne wypowiada tak ostronie, uywajc tak umownych zwrotw i metafor, e niekiedy
z trudem tylko mona dokadniej okreli, co waciwie gani lub jakie sugeruje ulepszenia.10
Ale to z pewnoci on zaleci Galsworthy'emu lektur Maupassanta i Turgieniewa.11
Przyja tych tak rnicych si od siebie pisarzy jest z koniecznoci opisywana do
jednostronnie, poniewa z paroma wyjtkami nie dochoway si listy Galsworthy'ego do
Conrada i nie wiemy, jak reagowa na pochway ani o jakie prosi rady. Jego sd o utworach
Conrada znamy niemal wycznie z pniejszych wypowiedzi wspomnieniowych. Oczywiste
jest, e tylko w ograniczonej mierze potrafi przenikn treci intelektualne i kunsztowno
dzie przyjaciela; nie podziela ani jego zainteresowa filozoficznych, ani ambicji
artystycznych, ani dnoci do wytworzenia nowych form powieciowych. Jak
powierzchownie odczytywa jego proz, wiadczy fakt, e uwaa Conrada za pisarza przede
wszystkim malarskiego [...] czysty artysta nie ma w nim waciwie nic z moralisty, i
sdzi, e w jego dzieach: Przyroda waniejsza jest ni czowiek.12 Conrad natomiast,
komentujc utwory Galsworthy'ego, musia zdawa sobie spraw z dystansu, jaki go dzieli
od autora Forsyte'w ale chwali, bo takie mia obyczaje.
Niesprawiedliwym uproszczeniem byoby jednak uwaa t zayo za opart, ze strony
Conrada, na przyjemnoci literackiego patronowania wzorowemu angielskiemu
gentlemanowi, od ktrego w dodatku czsto poycza pienidze. Ton wieloletniej
korespondencji i wspomnienia wsplnych znajomych wiadcz, e ywi wobec
Galsworthy'ego uczucie rzeczywistej przyjani. Przyjani do czowieka zupenie od siebie
odmiennego, opanowanego, praktycznego, solidnego, niezbyt gbokiego, ale z gruntu
prawego. Galsworthy za zafascynowany by szczeglnie spron energi nerwowca
Conrada, tak kontrastujc z jego wasnym spokojem i powcigliwoci.
Myl, e nigdy nie widziaem Conrada cakiem nieruchomego. Jego rce, stopy, kolana,
jego wargi wraliwe, wyraziste, ironiczne co zawsze byo w ruchu, wewntrzne dynamo
nigdy nie stawao. Umys mia niezwykle czynny, a pami dozna i ludzi bardzo wiern, tak
e przechowywa z cudown dokadnoci wszystkie spostrzeenia swoich ciemnopiwnych
oczu, ktre byy tak przenikliwe, a potrafiy by tak mikkie. [...] Poczucie humoru mia w
istocie znacznie wiksze, niby mona sdzi po jego ksikach. Absurdalno cieszya go w
sposb niemal gwatowny. Pisanie zdawao si wysusza mu humor, czynio go bardziej,
sardonicznym. Ale w rozmowie wykazywa znacznie ywsze poczucie miesznoci;
wyskakiwao ono wrd nastroju. ponuroci i zmartwienia i ogarniao go w mgnieniu oka.
[...] Niezmiernie szybko osdza ludzi. Pamitam kolacj, zaaranowan przeze mnie, aby
mg pozna swoj rodaczk, zamn za kim, kto nie by rodakiem. Natychmiastowa
antypatia, ktr poczu do tego osobnika, bya tak naadowana elektrycznoci, e kolacja nie
mina przyjemnie. Antypatia bya cakowicie uzasadniona. To szybkie wyczucie charakteru i
10

Por. np. 16 I 1898, o Jocelynie, LL, I, s. 224 i 11 XI 1901; o Man. of Devon and Other Stories, LL, I, s. 301

302.
11

Por. H. V. Marrot, The Life and Letters of J. Galsworthy, London 1935, s. 136, 154.
J. Galsworthy, Castles inl Spain, New York 1927, s. 113, 117, Some We Loved, London 1956, s. 82;
Galsworthy, Joseph Conrad; A Disquisition, Fortnightly Review, l IV 1908, przedruk Sherry, Heritage, s. 205.
12

typw mu wrogich byo rwnowaone rwnie stanowczymi sympatiami, tak e jego

przyjanie byway zawsze albo prawie zawsze trwae przypominam sobie tylko jeden
wyjtek. ywo ilustrowa t gbok prawd, e przyja jest w znacznym stopniu spraw
nerww, opart na instynkcie raczej ni na rozumie lub okolicznociach, wynikiem czego w
rodzaju gbokiego podobiestwa, ktre zapobiega zgrzytom. 13
Ostatni odcinek Lorda Jima ogosi Blackwood's Magazine z dat 15 padziernika 1900
r. i tego dnia ukazao si wydanie ksikowe. Conrad oczekiwa reakcji z wyjtkowym
zdenerwowaniem. Jeeli napisae do mnie o Lordzie Jimie, zatrzymaj swj list przez
tydzie prosi Garnetta. Jestem w stanie graniczcym z obkaniem. Bardzo z tego
powodu nieszczliwy, ale zarazem idiotycznie podniecony. 14 Na krytyczny list przyjaciela
zareagowa samobiczowaniem:
Tak! Utrafie w samo ognisko zarazy. Podzia ksiki na dwie czci, ktry jest
podstaw Twojej krytyki, raz jeszcze ukazuje mi Twoj zadziwiajc wnikliwo, a analiza
wraenia wywoanego ksik ujmuje w sowa, dokadnie i sugestywnie, nieme myli
kadego czytelnika i moje. [...] Podstawowym bowiem bdem tej ksiki przyczyn i
skutkiem jest brak siy. [...] Mam na myli brak rozjaniajcej wyobrani. Sam akcj
chciaem wywoa pewien rodzaj niesamowitego owietlenia. [...] Miaem ambicje, ale na
nieszczcie nie ma we mnie nic z diaba. Wyrzutek jest garci piachu. Murzyn bryzgiem
wody, Jim grud gliny. Sdz, e kamie bdzie moim nastpnym darem dla niecierpliwej
ludzkoci... 15
Samokrytycyzm uatwiaa i czynia mniej bolesnym lektura pierwszych recenzji: byy
entuzjastyczne. Wkrtce sam nazwa siebie rozpieszczanym dzieckiem krytykw.16
Okrelano Lorda Jima jako najznakomitsze dzieo autora, wybitnie oryginalne i
stawiajce go w pierwszym szeregu yjcych powieciopisarzy. Recenzent Speakera
stwierdza, e ukad treci, pozornie naiwny, wynika ze starania, by czytelnik nie da si
zwie samym zewntrznym tylko wydarzeniom, i umoliwia wprowadzenie rozmaitych
punktw widzenia.
Jednake wikszo krytykw gubia si w strukturze powieci i narzekaa na zawiy i
mtny sposb narracji. Autor recenzji w Academy gani opowie Marlowa i wylicza, e
zabraaby ona jedenacie godzin. Pall Mall Gazette wytykaa bezksztatno, rozpad na
dwie czci (epizod Patn i caa niepotrzebna reszta) i stwierdzaa, e Lord Jim jest
wcale nieatwy w czytaniu. Pochway byy wic oparte raczej na intuicyjnym odczuciu ni
na zrozumieniu i znowu stwierdzano trudno ksiki. Recenzent Literature wyrokowa
nawet, e Conrad jest niezdolny do napisania tego, co si oglnie nazywa powieci.17
Tote mimo uznania krytyki powodzenie Lorda Jima byo mierne. Pierwszy nakad 2100
egzemplarzy wyczerpany zosta co prawda w cigu dwu miesicy, ale nastpny wynis tylko
13

J. Galsworthy, Castles in Spain, New York 1927, s. 113, 117, 123124.

Do Garnetta, pitek [2 XI? 1900], Garnett, s. 171.
15
Do Garnetta, 12 XI 1900, Listy, s. 140. Por. Garnett do Galsworthy'ego, 15 XI 1900 (Letters from John
Galsworthy, ed. E. Garnett, London 1934, s. 24): Zaatakowaem krytycznie Conrada, re ostatnie dwie pite i
zakoczenie Lorda Jima. Wicej ni zgadza si z tym, co powiedziaem: idzie za daleko w tej zgodzie.
16
Do Blackwooda, 19 XII 1900, Blackburn, s. 122.
17
Gordan, s. 294297; Sherry, Heritage, s. 1617 i 111128.
14

1050 i wystarczy na cztery lata.18

Przyjemno wiksz ni wszystkie gosy recenzentw sprawi Conradowi list od Henry
Jamesa, otrzymany na pocztku listopada. Okreli go jako absolutnie entuzjastyczny, a
przesyajc do wgldu Garnettowi zachwyca si: yk z Fontanny Wiecznej Modoci. Czy
nie pomylaby, e napisa to chopiec? Co za entuzjazm! Wspaniay starzec ze wspaniaym
twrczym dorobkiem!19 Aby doceni wraenie, trzeba pamita, e James zajmowa w
osobistym panteonie Conrada pozycj jedyn i najwysz: jego tylko spord yjcych
pisarzy okrela mianem Mistrza.
Lord Jim przynis autorowi pochway, ale nie przynis nowego dochodu. Sprzedane
egzemplarze nie pokryy zrazu nawet otrzymanej ju od Blackwooda zaliczki. Tajfun nie by
gotw, Seraphina wymagaa jeszcze mnstwa roboty, a uzupeniajcy utwr do tomu
Modo (te zaliczkowanego) czeka na rozpoczcie. Tymczasem wierzyciel, jak si
domylamy, Krieger, upomnia si znowu o dawny dug. Conrad uchwyci si tedy po raz
pierwszy, ale bynajmniej nie ostatni sposobu zawiego i kosztownego, umoliwiajcego
jednak poyczenie wikszej kwoty. Mianowicie ubezpieczy si na ycie, podejmujc dwie
polisy po 500 funtw, od ktrych roczna opata wynosia razem nieco ponad 35 funtw
rocznie. (Musia w tym celu przej 26 listopada badanie lekarskie, ktre wypado pomylnie
z wyjtkiem stwierdzonej podagry.20) Uywajc tych polis jako gwarancji chcia zacign
od teje firmy ubezpieczeniowej (Standard Life Insurance Company) picioletni poyczk,
oprocentowan na 5% rocznie. Potrzebowa dwu gwarantw, zapewniajcych regularne
opacanie polisy i procentu. Jednym z nich sta si Galsworthy (Ma mnstwo pienidzy i
bardzo mnie lubi, zapewnia Conrad Meldruma; to pierwsze byo znacznie przesadzone),
jako drugiego postanowi zwerbowa Blackwooda (atwiej mi przychodzi zobligowa si
wobec Pana ni wobec kogokolwiek innego fakt to niezbyt zapewne szczliwy dla Pana,
ale wiadczcy o moich do Niego uczuciach). Pocztkowo poyczka wynie miaa 150
funtw, ale w miar postpu pertraktacji apetyt rs i po czterech tygodniach kwota urosa do
250 funtw. Conrad mia wic paci za polis i poyczk prawie 48 funtw rocznie, dwa
razy wicej ni za mieszkanie. Blackwood zgodzi si, a na usiln i naglc prob Conrada
poyczy dodatkowo 50 funtw. Conrad obieca zwrci je po zakoczeniu formalnoci z
firm ubezpieczeniow, ale obietnicy nie dotrzyma.21 Skomplikowany manewr finansowy,
ktry pochon wiele czasu i nerww, powid si i przynis chwilow ulg w budecie.
Mia wic wielorakie powody, by odczuwa wdziczno wobec Blackwooda. Pisa do
niego 30 grudnia: Uczyni Pan ostatni rok Starego Stulecia bardzo dla mnie pamitnym,
dziki Paskiej dobroci. Mam tu na myli ogoszenie Lorda Jima [...] w miar jego
powstawania doceniaem coraz peniej Pana pomocne sowa, pomocne milczenie i pomocne
czyny; uczucie to nigdy si nie zestarzeje ani ostygnie, ani osabnie. 22 Ale wanie od tego
18

Blackburn, s. 199. Pniej wznawiano powie w latach 1904 i 1905 (po 525 egz.), a nastpnie dopiero w
1914, po sukcesie Gry losu i wwczas nakad wynis a 15 tysicy egz.
19
Do Meldruma, wtorek [27 XI 1900], Blackburn, s. 115; do Garnetta, 12 XI 1900, Listy, s. 181. List od
Jamesa zagin.
20
Do Meldruma, jw.
21
Korespondencja w tej sprawie: Blackburn, s. 117124. Blackwood zgodzi si zagwarantowa 200 funtw,
ale otrzyma ju bez pytania (i podpisa) formularz na 250.
22
Do Blackwooda, 30 XII 1900, Blackburn, s. 123.
8

momentu jego stosunki ze starym edynburskim wydawc zaczy si rozlunia i chodn.

W nowym roku 1901 wystartowa do pomylnie. 11 stycznia skoczy Tajfun i cztery
dni potem otrzyma od Pinkera 100 funtw zaliczki za druk w czasopimie, rozpoczty
dopiero w styczniu nastpnego roku.23 Natychmiast potem zacz Falka, zapowiedzianego
agentowi ju 8 padziernika 1900 r. Zdarzya mu si wywrotka przy powoeniu bryczk by
bardzo roztargnionym i chimerycznym wonic ale poszkodowana zostaa gwnie
poczciwa szkapa.24
W styczniu 1900 roku napisa by, na prob Garnetta, list o swoich rodzicach, dalszych
przodkach i o atmosferze walki o niepodlego, w ktrej si wychowa. Tempi passati,
bracie! Tempi passati. Pozwlmy im przemin koczy.25 Teraz, dokadnie po roku,
przeszo odezwaa si znowu. Jzef Korzeniowski, kustosz Biblioteki Jagielloskiej,
przesa mu, na prob Marguerite Poradowskiej, egzemplarz wydanych poprzedniego roku
we Lwowie dwutomowych Pamitnikw Tadeusza Bobrowskiego.26 Dlaczego nie otrzyma
ich drog bezporedni nie wiemy; kontakty z wykonawcami testamentu wuja musiay
widocznie ulec zerwaniu. Pamitniki Bobrowskiego stay si w pniejszych latach
przedmiotem pilnej lektury Conrada i rdem materiaw do twrczoci.
Korzeniowski, zreszt nie krewny, poinformowany przez Poradowsk o wybitnych
osigniciach pisarskich imiennika, doczy do przesyki list z komplementami, na ktry
adresat zareagowa z wyszukan skromnoci. I doda, nie pytany, deklaracj nawizujc
zapewne do nieszczsnej dyskusji o emigracji talentw: Jest jasno wiadomym, e
Polakiem jestem i e Jzef Konrad s dwa chrzestne imiona, z ktrych drugie uywam jako
nazwisko, by mi mojego cudzoziemskie usta nie wykrzywiay czego znie nie mog.
Nie zdaje mi si, bym krajowi by niewierny dlatego, e Anglikom dowiodem, e
szlachcic z Ukrainy moe by tak dobrym marynarzem jak i oni i mie co do powiedzenia im
w ich wasnym jzyku. Uznanie, takie, ktre sobie zdobyem, wanie z tego punktu widzenia
oceniam i cichym hodem skadam, gdzie to naley. 27 Owiadczenie ustawiao problem w
sposb dla piszcego optymalny. Ale i jego samego nie cakiem przekonao, bo nieraz jeszcze
do sprawy wraca.
Praca znowu sza marnie. Narzeka, e albo staje si zjeczay, albo idiocieje; skary
si na gwatowne przezibienie, ktre zaatakowao wtrob, gow i grzbiet, ale przede
wszystkim zwarzyo umys; musia usun zb, co wydaje mi si pocztkiem koca.
Obecno teciowej, w dodatku chorujcej przez jaki czas, przyczyniaa si pewnie do tych
dolegliwoci.28 Zreszt Ford i Seraphina nie pozwalali Conradowi oddawa si wycznie
wasnym nowelom. Krtkie okresy wsplnej pracy w grudniu w Pent, a w marcu w
Aldington, gdzie mieszkali, a raczej gniedzili si Fordowie, mogy rozwin tekst tylko
minimalnie. W kwietniu Ford znowu zjawi si w Pent, a okoo 10 maja Conradowie ca
23

Do Pinkera, 15 I 1901, Berg.

Do Galsworthy'ego, wtorek [stycze? 1901], Danilewiczowa, s. 9. Tor. JCKH, s. 111.
25
Do Garnetta, 20 I 1900, Listy, s. 174176.
26
Listy w tej sprawie Poradowskiej do Korzeniowskiego ogosia S. Kocwna, Kwartalnik Neofilologiczny
1959, zesz. 4, s. 329331.
27
14 II 1901, Listy, s. 182.
28
Do Galsworthy'ego, 27 II, 6 III i 24 III 1901, Birmingham.
24

trjk pojechali w dwutygodniowe odwiedziny robocze do nowego domu Fordw w

Winchelsea. Skoczy tam Falka, a nastpnie obaj zabrali si ostro do Seraphiny.29 Ale nie na
dugo, bo wyobrani Conrada podniecia anegdota, opowiedziana w ksice Forda The
Cinque Ports, wydanej jesieni 1900 r. Ford wspomina tam o rozbitku z niemieckiego okrtu
handlowego, ktry, wyrzucony przez fale na brzeg Kentu, nie mg si z nikim porozumie i,
odpdzany przez chopw, znalaz wreszcie schronienie w chlewie.30 Conrad przeksztaci
anegdot w przejmujc opowie o modym podkarpackim wieniaku, Yanku Gooralu,
rozbitku ze statku wiozcego emigrantw do Ameryki. Nieprzezwycialna obco Janka
wrd angielskich chopw jest orodkiem psychologicznym akcji: oni czuj lk przed
nieznanym i niezrozumiaym, a wraliwego grala przytacza poczucie zupenej samotnoci
wrd cudzoziemcw. Skadnik autobiograficzny jest w tej noweli oczywisty; Bertrand
Russell uwaa j za klucz do psychiki Conrada. Jeden z planowanych tytuw, Maonek,
jeszcze bardziej ten skadnik uwypukla. Conrad myla te o tytule Rozbitek, wreszcie jednak
zdecydowa si wysun na plan pierwszy posta gupkowatej ony Janka, Amy Foster; za
myl przewodni uwaa zasadnicz niezgodno ras. Zacz pisa w maju w Winchelsea,
skoczy 18 czerwca.31
W cigu maja i czerwca Conrad i Ford niemal bez przerwy wymieniali wizyty. Celem bya
wsppraca nad Seraphin. Tekst narasta skokami, a metoda wsppracy, rwnie
emocjonujca co ryzykowna, wiadczy moe o zasadniczej niewspmiernoci postaw i
pozornej tylko zbienoci celw obu partnerw.
Listy Conrada do Pinkera z 7 czerwca i 7 listopada 1901 roku zawieraj t sam
wiadomo: e rkopis Seraphiny jest ukoczony.32 Ale za kadym razem mowa o innym
rkopisie. Wiosn tego roku tekst powieci stanowi jeszcze niemal wycznie produkt
samego Forda i chocia tworzy cao, najwidoczniej nie nadawa si do druku. Trojaki
udzia Conrada mia teraz polega na doradzaniu, poprawianiu gotowego tekstu i dopisywaniu
partii wsplnie lub samodzielnie wykoncypowanych. Ford natomiast, poza naradzaniem si,
czyta i poprawia fragmenty napisane przez partnera. Jessie, ktra patrzya na to wszystko
bez entuzjazmu, bo obecno dwu twrcw pod jednym dachem i przy jednym stole jadalnym
powodowaa wiele kopotw gospodarskich, wspomina:
Caymi godzinami, kiedy ju leaam w ku, gosy dochodziy mnie przez podog.
Czasem, kiedy myli pyny atwo, tony zdaway si miesza w przyjemn harmoni
miechw, rozbawienia i chichotw. Kiedy indziej do moich uszu przenikay dwiki
sownych sporw, a podniesione gosy dochodziy wyranie do sypialni. [...]
Domek zdawa si czasami wypeniony po brzegi i byway dni, kiedy obaj artyci ze
swoimi dziwactwami, temperamentami i zapalczywymi dyskusjami sprawiali, e zdawa si
gorcym miejscem. Trzeba jednak odda sprawiedliwo F. M. H., e by z nich dwu mniej
29

Mizener, s. 69 i 537; Conrad do Blackwooda, 24 V 1901, Listy, s. 183184. Por. List Forda do
Galsworthy'ego z marca 1901, Letters of F. M. Ford, ed. Richard M. Ludwig, Princeton 1965, s. 15.
30
F. M. Hueffer, The Cinque Ports, EdinburghLondon 1900, s. 163. Por. Mizener, s. 6970 i 537, na temat
twierdzenia Forda, e Amy Foster jest przerbk jego wasnej noweli, i wynikej std polemiki z Jessie.
31
Do Pinkera, 7 VI i niedziela wieczr [16 VI 1901], Berg; do Galsworthy'ego, 20 VI 1901, LL, I, 300, e
Yanko pomylany by jako Polak, wyjawia list do Davraya z 2 IV 1902, LF, s. 44.
32
Do Pinkera, 7 VI i 7 XI 1901, Berg; ju 19 IX 1900 twierdzi w licie do tego, e powie jest bliska
ukoczenia.
10

porywczy, pochodzc z mniej pobudliwego narodu, a jego przecigajcy gos stanowi ostry
kontrast z szybkimi, nieangielskimi odezwaniami kolegi-wsppracownika.33
Wszystko wskazuje, e kiedy znajdowali si w tym samym miejscu, wsppraca
ograniczaa si wanie do rozmw. Byy one na pewno mie i pobudzajce ale tekst kady z
nich pisa osobno. wiadcz o tym rnice jzykowe i artystyczne. Seraphina miaa by
powieci przygodow, napisan z dbaoci o efekt estetyczny. Jak zwierza si pniej
Conrad Waliszewskiemu: Cel nasz by czysto estetyczny: waciwe oddanie pewnych scen,
pewnych sytuacji. Byo nam rwnie przyjemnie mc pokaza, e potrafimy napisa co, co
w danej chwili bdzie bardzo poczytne.34 Przyjemno ta zostaa im ostatecznie odmwiona;
i czy mona byo z prawdziwym przekonaniem i przejciem koncentrowa si na
artystycznym opisywaniu samych przygd, kiedy pod piro cisny si takie refleksje: Jake
czsto czynna strona naszego ycia jest najmniej realn jego czstk. 35 U autora powieci
awanturniczej wyznania takie trc literackim samobjstwem.
Nic wic dziwnego, e Blackwood odrzuci zaoferowan do druku w odcinkach Seraphin
(osadzajc odmow propozycj przyjcia artykuu na dowolny temat literacki lub
artystyczny). Bardzo Conradowi przyjazny doradca wydawcy, David Meldrum ktry
skdind skania si do przyjcia tekstu tak streszcza swoje wraenia z lektury: jednym
sowem, wada polega na tym, e jest to opowie Hueffera opowiedziana przez Conrada i e
intensywno dramatyczna, chocia istnieje, sprawia wraenie usilnoci. Ani Blackwood, ani
Meldrum nie czytali zreszt czci trzeciej, napisanej gwnie przez Conrada.36 Powie
skadaa si wwczas z czterech czci, ale ostatni bya dzisiejsza pita; obecna czwarta
jeszcze nie istniaa.
Pierwszy produkt wsppracy, powie Spadkobiercy, ukaza si 26 czerwca 1901 roku i
zosta przyjty do chodno przez krytyk, a cakiem obojtnie przez czytelnikw. Conrad
nastraja Forda optymistycznie, cytujc entuzjastycznego Pawlinga i donoszc o pochwaach
Galsworthy'ego i Poradowskiej.37 Wkrtce jednak okazao si, e ksika jest niewypaem.
Najbardziej przychyln recenzj ogosi New York Times Saturday Book Review ale
jej autor by wyranie pod wraeniem nazwiska Conrada na karcie tytuowej i uj ksik
jako jeszcze jeden, bardzo odmienny od poprzednich, utwr wybitnego pisarza.
Wspautorstwo Forda zignorowa, a w dodatku przypisa powieci intencj satyry na pewne
najbardziej Anglikom drogie tradycje i osignicia.38 Conrad znalaz si w podwjnie gupiej
sytuacji: pochwalono go za powie, ktra bya niemal cakowicie dzieem Forda i ktrej sam
nie ceni, oraz przypisano ch krytykowania tradycji miych jego przybranym ziomkom.
Dlatego, jedyny raz w yciu, odpowiedzia na recenzj listem do redakcji. Uj si rycersko za
partnerem: Starszy z autorw zdaje sobie doskonale spraw, jak wiele z tej zaszczytnej i
wspaniaomylnie
wyraonej
oceny
ksiki
zawdzicza
swemu
modszemu
33

JCC, s. 66.
8 XI 1903, Listy, s. 215. Por. do Blackwooda, 24 V i 4 VII 1901, tame, s. 184 i 187188.
35
Dziea, t. XXVII, s. 363.
36
Meldrum do Blackwooda, 5 VIII 1901, Blackburn, s. 131; Blackwood do Conrada, 15 VIII 1901, tame, s.
132.
37
Do Forda, wtorek [l VII 1901], Listy, s. 185 i 19 VII 1901, Yale.
38
13 VII 1901; Hueffer wymieniony jest tylko w notce bibliograficznej.
34

11

wsppracownikowi. Sprostowa te nieporozumienie co do rzekomego ataku na angielskie

tradycje. A zapewne chcc przyda listowi samodzielnego ciaru gatunkowego dorzuci
krtki wykad wasnych pogldw na nauk, sztuk, tajemnic istnienia, etyk i rol
powieciopisarza.
Zasadnicze myli zamknite s w kilku lapidarnych zdaniach: nauka [...] nie zajmuje si
bynajmniej prawd, lecz dokadnym uporzdkowaniem tych zjawisk, ktre podlegaj
poznaniu zmysowemu. Jej wnioski s wystarczajco prawdziwe, jeeli mog si przyda do
popierania naszych skromnych planw, aby uczyni t planet nieco bardziej nadajc si do
zamieszkania. Prawa, odkrywane przez nauk, pozostaj pewne i nienaruszalne przez kilka
pokole. Natomiast w dziedzinie sztuki, ktrej przedmiotem jest co, czego zarwno
pocztek, jak i koniec s nieznane niemoliwe s adne wnioski. Jedyn niezaprzeczaln
prawd ycia jest nasza niewiedza. Oprcz niej nie ma nic oczywistego, nic absolutnego, nic
niezaprzeczalnego; nie ma ani zasady, ani instynktu, ani impulsu, ktre mogyby stan u
pocztku i przetrwa beztrosko do koca. Egoizm, ktry jest si poruszajc wiat, i
altruizm, ktry jest jego moralnoci, te dwa sprzeczne ze sob instynkty, jeden tak prosty, a
drugi tak tajemniczy, nie mog nam suy inaczej, jak tylko w niepojtym zwizku nie
dajcego si pogodzi antagonizmu. [...]
Na obecnym etapie rozwoju powie wymaga od autora cakowitego samowyrzeczenia.
Jedyn uprawnion podstaw pracy twrczej jest odwane zdanie sobie sprawy z nie dajcych
si pogodzi antagonizmw, ktre czyni nasze ycie tak tajemniczym, cikim,
fascynujcym, niebezpiecznym i tak penym nadziei. One istniej! I na tym wanie polega
jedyna podstawowa prawda literatury. [...] Wana jest jedynie pena samozaparcia wierno
autora wobec wasnych odczu. Niezalenie jednak od nawietlenia, podstawowa prawda
pozostaje nie zmieniona i tylko w jej imieniu jaowe zmagania si sprzecznoci mog nabra
godnoci walki moralnej, trwajcej bezustannie w deniu do tajemniczego celu z nasz
wiadomoci, bezsiln, lecz przejt, siedzc na wysokim tronie ponad kurzem walki, niby
melancholijna parodia wiecznej mdroci. 39
Pogldy na zadania dziea sztuki powieciowej i obowizki jego autora s tu zasadniczo
takie same, jak w Przedmowie do Murzyna, chocia postulat bezwzgldnego
samowyrzeczenia, tak ostro postawiony, zdaje si wyznacza pisarzowi rol sumiennego,
ale i niemal biernego przekaziciela wasnych dozna. Ujawnia si te bardziej moe ze
wzgldu na skrtowo wypowiedzi zaoenie, e wierno wobec wasnych odczu jest
rwnoznaczna z wiernoci wobec rzeczywistoci pozaosobistej pozapsychicznej. W praktyce
jednak nie wida, by Conrad kiedykolwiek kierowa si takim solipsystycznym zaoeniem.
Mogo ono, w przejaskrawionej formie, wyraa jego filozoficzn ostrono, nie byo jednak
skadnikiem postawy twrczej.
Zdania na temat nauki, ktre mog si wyda zdawkowe, s w istocie zastanawiajce i
znamienne. Przebija w nich nowoczesny sceptycyzm wobec dziewitnastowiecznych
scjentystycznych uroszcze jak gdyby Conrad czyta, co zreszt zupenie moliwe, prace
wybitnego filozofa nauki, Emile'a Boutroux. Sceptycyzm rozciga si i na metafizyk;
Conrad jest tu zdecydowanym agnostykiem. Zdania o egoizmie i altruizmie zdaj si
39

.2 VIII 1901, ogoszony 24 VIII, Listy, s. 188190 i Dziea, t. XXV, s. 4346.

12

przedstawia jego wasn koncepcj; jeeli s w nich jakie echa lektur filozoficznych
(Hobbes, Guyau?), to zmienione nie do poznania.
Niepowodzenie Spadkobiercw przyspieszyo nastpny kryzys finansowy. Conrad niczego
poza t ksik w roku 1901 nie ogosi, a poyczone w grudniu pienidze zdyy ju
wyparowa. 7 czerwca, jeszcze przed ukoczeniem Amy Foster, apelowa dramatycznie do
Pinkera: Musi mi Pan te da na to jak zaliczk, jeeli nie chce, bym si zwali na bok i
zaprzesta w ogle pisania. To okropne. Okropne. 40Postanowi powtrzy manewr sprzed
p roku i zacign poyczk zagwarantowan polis asekuracyjn na ycie. Tym razem
wierzycielem sta si Ford, mimo oporw ze strony Roberta Garnetta, ktry opiekowa si
jego sprawami majtkowymi. Conrad uzyska od przyjaciela 100 funtw: wielkie dziki za
odsunicie nadcigajcej zagady.41
W listopadzie wyliczy Pinkerowi, e otrzyma od niego w 1901 roku 240 funtw.42
Sumujc (300 i 100 funtw poyczki, 240 od agenta, jaka niewielka kwota za drugi nakad
Lorda Jima), rozporzdza w tym roku nieco ponad 650 funtami z czego znaczn cz
pochony dugi i procenty. Czy duo wydawa, jak na wczesne stosunki? I tak, i nie. W
caej Anglii i Walii zaledwie 400 tysicy ludzi zgosio dochd powyej 400 funtw rocznie;
powyej 160 zarabiao mniej ni milion. Dochd na gow ludnoci wynosi okoo 40 funtw
rocznie; przecitny dochd osoby zarabiajcej nieco ponad 90; zaledwie 2,5/o pracujcych
zarabiao ponad 2 funty tygodniowo. Pani C. S. Peel, autorka popularnej ksiki O
prowadzeniu domu, obliczaa, e funt tygodniowo wystarcza na bardzo dobre utrzymanie
jednej osoby. Suba domowa bya tania, suca w Pent nie dostawaa wicej ni 20 funtw
rocznie.43
Statystycznie biorc, maa rodzina Conradw naleaa wic do paru procent najlepiej
sytuowanych. Jednake rnice w poziomie ycia byy ogromne, dzi trudne do wyobraenia.
Utrzymanie si w ramach tego, co uchodzio za mieszczask przyzwoito, kosztowao
nieporwnanie wicej ni dom, jedzenie, nawet suba: meble i wyposaenie wntrz,
porzdne ubrania, przyjmowanie goci, ksiki i pisma, wyjazdy do Londynu, rne drobne
nawet luksusy pochaniay dziesitki funtw. Mona byo wydawa mniej, nawet
parokrotnie mniej ale to oznaczaoby ryzyko wypadnicia z lepszej sfery i oficjalne
przyznanie si do ubstwa. Zwrcioby to w krgach kulturalnych uwag, napitnowao
stygmatem ndzy. Conrad, i tak niepewny swego miejsca w spoeczestwie angielskim, ba
si takiego obrotu sprawy rozpaczliwie. Dbao o pozory, wzmagana tradycyjnie polsk
40

Do Pinkera, 7 VI 1901, Berg.

Do Forda, 11 VII, 19 VII i czwartek [25 VII 1901], Yale. Mizener, s. 6465, relacjonuje przebieg sprawy
m.in. na podstawie nie znanych mi listw Roberta Garnetta do Conrada. Najwidoczniej polisa bya 500-funtow
bliniaczk tej, ktra posuya w podobnym celu w grudniu ub. roku. Otrzymane od Forda pienidze
przeznaczone byy w poowie na spacenie pierwszej raty zacignitej wwczas poyczki i pokrycie skadki za
polis (do Forda, 11 VII 1901).
42
.Do Pinkera, 7 XI 1901, Berg. Byo to: Tajfun 100 funtw, Falk 60, Amy Foster 40 i udzia Conrada w
Serapphinie 40.
43
Marghanita Laski, Domestic Life, w tomie Edwardian England 19011914, ed. S. Nowell-Smith, London
1964, s. 142, 166; A. L. Bowley, Wages and Income in the U. K. since 1860, Cambridge 1937, s. 42; E. H.
Phelps Brown, Margaret H. Browne, A Century of Pay, London 1968, appendix 3. Dane statystyczne dotycz lat
1900 i 1901.
41

13

skonnoci do zastaw si, a postaw si, oraz marynarsko-artystyczna nieumiejtno

liczenia si z pienidzmi popychay go stale na skraj zupenego bankructwa.
Ostatnie miesice 1901 roku zaja praca nad przerbk i uzupenianiem Seraphiny.
Dokoczy cz III44 i, kontynuujc opowie o przygodach Kempa, dopisa najbardziej
malownicz i dramatyczn cz IV. Ford przerobi parti kocow.45 Pisa do Elsie:
Posuwamy si naprzd. [...] Conrad umierci ju Don Rodriga, a ja wanie przekazuj
Kempa Admiraowi. C. by tak widocznie przygnbiony myl o moim odjedzie, a raczej tak
ucieszony myl o pozostaniu, e powiedziaem sobie, e skoro nie musz jecha do Londynu
zostan [w Pent]. 46
Conrad rozpocz rwnie nowel Jutro, do ktrej Ford podsun mu pomys.47 W nastroju
bywa zmiennym. 15 listopada Olive Garnett, siostra Edwarda, odwiedzia Pent razem z Elsie
Hueffer. Conrad mwi o swojej pracy z wielkim przygnbieniem, powiedzia, e czsto
myli o powrocie na morze [...] ale ma podagr w nodze i zacign si nie byoby honorowo.
Potem sta si raniejszy. Zjedlimy wsplnie obiad [...] Conrad, powiedziaa Elsie, by
bardzo gocinny i prosty, w dobrym humorze. Powiedzia, emy go rozruszay.48 Ju
wwczas wic przedstawia niemono dostania odpowiedniej posady jako wasn
rezygnacj z pracy na statkach.
Mody Ernest Dawson, ktry pozna go w domu Wellsa, odnis wraenie, e Conrad w
owym czasie przypomina panujcego de iure, pewnego swoich praw, ktry jednak nie
przedstawi jeszcze wiatu roszcze do tronu; by dumny do granic arogancji. Dystans
wierwiecza (Dawson spisa swoje wspomnienia w roku 1928) wpyn na uproszczenie
interpretacji i przesonicie istoty rzeczy pozorami. Przejawy dumy byy u Conrada zapewne
w rwnym stopniu wyrazem poczucia wasnej wartoci, co samoobron przed cigymi
rozterkami wewntrznymi i wiadomoci, jak niepewna jest jego pozycja spoeczna i
materialna. Przekonamy si niejednokrotnie, e jego wybuchy prawie arogancji miay zawsze
podkad defensywny: czu swoj potrjn sabo artysty bez powodzenia, czowieka
cierpicego na depresj, cudzoziemca.
Dawson wspomina pierwsze spotkanie: W niedziel po obiedzie Conrad przyjecha
dwukk. Dzie by zimny i Conrad mia na sobie spiczast czapk marynarskiego kroju, co
w poczeniu z kurtk i spodniami z grubego niebieskiego sukna nadawao mu co z wygldu
pilota. Niezalenie od szczegw ubioru rozpoznawao si w nim szybko eglarza i rwnie
szybko sahiba. Mierzy cal lub dwa poniej redniego wzrostu, ale nigdy nie wyglda na
maego: prostoktne, szerokie i podniesione ramiona razem z krtk szyj sprawiay wraenie
zwizej mocy. Twarz mia bladaw, skr posiekan wiatrami i pofadowan dokoa duych,
ciemnych oczu na skutek dugotrwaego wpatrywania si w ciemno albo w blask
44

Do Pinkera, 7 XI 1901, Berg.

Zmieniona numeracja czci Seraphiny sprawia kopot biografom (por. Baines, s. 270; Mizener, s. 72).
Ot jeszcze w lecie 1901 powie skadaa si z czterech czci, ale koczya, jak i obecnie, procesem Kempa.
Conrad, kontynuujc pisanie czci III, rozwin j w nastpn, ktra staa si czwart, cz za kocowa,
pisana przez Forda, pit.
46
Mizener, s. 7273.
47
Baines, s. 269.
48
Cyt. wg. Thomas C. Moser, From Olive Garnets Diary: Impressions of Ford Madox Ford and His Friends,
18901906, Texas Studies in Literature and Language, 1974, nr 3, s. 524525.
45

14

osonecznionego morza. Wosy i ostro przystrzyona broda byy spryste i prawie czarne.
Nosi monokl, ktrego rzadko uywa; kiedy go wciska w oko, efekt by troch dziwaczny.
Pali niemal bez przerwy, zawsze papierosy; w owym czasie sam je sobie skrca. [...]
Maniery mia wykwintne. Sowo to jest tutaj uyte bez jakiejkolwiek sugestii sztywnoci czy
formalnoci. [...] wszdzie zdawa si wnosi wiew wielkiego wiata [...] ci z jego
czytelnikw, ktrzy go syszeli, zdumiewali si zawsze, bo nie potrafi wypowiedzie dwu
sw po angielsku nie zdradzajc, i nie jest to jego jzyk ojczysty. A byy sowa, ktrych
nauczenia si jak gdyby odmawia.49
Boe Narodzenie, ostatni tydzie roku 1901 i pierwszy 1902 spdzili Conradostwo z
Borysem w Winchelsea u Fordw. Niestety, jeszcze 17 grudnia, podczas przyjcia
urodzinowego, spotka Forda przykry wypadek; utkwia mu w gardle ko kurczcia.50
Conrad, znowu zdenerwowany brakiem pienidzy, uala si Meldrumowi: Seraphina
wydaje si wisie nade mn jak kltwa. Cigle si co zego dzieje z t opowieci. [...] Teraz
to ju utwr zadowalajcy, ale jeszcze nie uporzdkowany na nowo i nie dostosowany w
caoci do zmian w akcji i charakterystyce bohaterw, ktre wprowadziem. Hueffer mia to
wszystko zrobi zamiast tego prbuje pokn kurz ko, prawie si zadawia, okropnie
wytrcony z rwnowagi, niezdolny do pracy, i tak dalej. O mao si nie popakaem. [...]
Ubiegy rok by dla mnie katastrofalny. Straciem go nie przeprnowaem dubic przy
tym i owym, troch przy Ocaleniu, wicej przy tej nieszczsnej Seraphinie, koczc tylko
trzy nowele (50 000 sw), z d w i e m a zacztymi w szufladzie, bez zysku ani przyjemnoci
dla kogokolwiek. [...]
Skoro tylko bd mg, zaczn nareszcie pracowa dla Maga. Mam pomys napisania
czego autobiograficznego o statkach, kapitanach i jednej czy dwu przygodach. [...] Oglnie
biorc w stylu Modoci... A w zwizku z tym, czy sdzi Pan, e p. Blackwood wypaciby mi
50 funtw zaliczki, gdybym wysa powiedzmy 5000 sw. 51
Mamy tu pierwsz wzmiank o Zwierciadle morza, ktrego projekt rozwin si jednak w
innym, nienowelistycznym kierunku. Drugie wspomniane opowiadanie nigdy nie zostao
napisane; wymienia jego tre w licie do Pinkera: To drugie to historia zderzenia barek na
Tamizie i wynikego std procesu sdowego. Raczej zabawna afera, ktra zdarzya si
niedawno.
Ten sam styczniowy list zawiera rozpaczliwy apel o pomoc w postaci 40 funtw kolejnej
zaliczki na Seraphin. Znowu i nie po raz pierwszy sign Conrad po ostateczny
argument-grob: Doprawdy wszystkie te niepokoje doprowadzaj mnie na skraj obkania
ale najlepszym wyjciem byaby mier. Doprawdy, gdyby nie ona i dziecko nie wiem. S
te pilne rachunki. Psiakrew. I przy tym wszystkim moje zdrowie cielesne jest doskonae. To
tylko mzg jest zuyty. 52 Pinker odmwi jednak pienidzy, przesyajc zamiast nich
49

E. Dawson, Some Recollections of Joseph Conrad, The Fortnightly Review, l VIII 1928, s. 204208, Data
spotkania: po wydaniu Lorda Jima i ukoczeniu budowy domu Wellsa, Spade House w Sandgate, w grudniu
1900.
50
Mizener, s. 73.
51
Do Meldruma, 7 I 1902, Blackburn, s. 137139. Blackwood zaliczki nie wypaci, przypomnia natomiast
Conradowi uprzejmie o nie spaconej poyczce 50 funtw, zacignitej jeszcze w grudniu 1900 Blackburn, s.
142.
52
Do Pinkera, 6 I 1902, Berg.
15

reprymend, w ktrej wspomnia o niepowodzeniu Conrada. Wywoao to wielkie

wzburzenie pisarza i olbrzymi, gniewno-apologetyczno-obraony list. Choby Pan by tak
bogaty jak Krezus, i tak wszechwadny jak wszyscy redaktorzy razem wzici, nie znisbym
takiego tonu bez najostrzejszego protestu. I niech mi Pan nie pisze o niepowodzeniu,
poniewa Pan i ja uwaamy za niepowodzenie zupenie inne rzeczy. 53 Dopiero telegraficzna
interwencja Wellsa, ktry odwiedzi Conrada i obejrza rkopisy Seraphiny i Jutra, skonia
Pinkera do ustpienia. Kryzys zosta jednak zaegnany tylko chwilowo. Przy kocu lutego
Conrad zaproponowa Pinkerowi odkupienie jego polisy ubezpieczeniowej na ycie; mia j
nastpnie spaca swoimi utworami. Agent zgodzi si i przesa dan sum, ktrej
wysokoci nie znamy; musiao to by parset funtw.54 I to nie starczyo na dugo. Conrad
spaca zapewne jakie dawniejsze zobowizania, bo w lecie znowu znalaz si bez grosza.
16 lutego skoczy Jutro i natychmiast wysa rkopis Pinkerowi. Przedstawi nowel jako
Conrada przystosowanego do potrzeb czasopisma. Jeszcze przedtem, 28 stycznia,
zapewnia Blackwooda, e jest ju gotw przystpi do uzupenienia tomu Modo ale
praca nad Seraphin, ktrej tytu zmienili w cigu lutego na Romance, Przygod, trwaa
nadal.55 Na zmian przyjedali: Ford do Pent, a Conrad do Winchelsea. Skoczyli tak im
si przynajmniej wydawao 10 marca u Forda. Seraphina zakoczona i znika z domu,
ktry nawiedzaa przez cay ostatni rok. Naprawd mam nadziej, e przypadnie do smaku
ulicy chyba e si w to diabe wmiesza.56
Jak si okazao, diabe nie zaniedba tej sprawy. Ju starania Pinkera, aby ogosi powie
w jakim czasopimie, pozostay bezskuteczne. Conrad tymczasem, mimo atakw
przygnbienia (Nie nadaj si do ycia na tym wiecie.), do ktrych przyczynio si by
moe i odrzucenie Falka przez Blackwooda (Co zego z tym cholernym kawakiem? Zdaj
si go traktowa jak zaraz.57), zabra si energicznie do pracy nad wasnymi utworami.
Pierwszym byo U kresu si, przeznaczone dla Blackwooda i opatrzone pocztkowo
przeraliwym tytuem Koniec pieni, zasugerowanym przez Forda. Najwczeniejsza o nim
wzmianka ma dat 17 marca.58 Dzie przedtem wspomnia Pinkerowi, e tylko przykry
atak widocznie podagry zapobieg wysaniu kawaka... Nostroma, ktry, jak zapewnia,
bdzie pierwszorzdn opowieci. Ju wic wwczas snu plany tego dziea, ale poniewa
potem milcza na jego temat przez dziewi miesicy wzmianka bya chyba motywowana
chci pokrzepienia na duchu zarwno agenta, jak i siebie samego. Zreszt 17 marca

53

Do Pinkera, 8 I 1902, Berg. (Znaczn cz listu przytacza F. R. Karl, Conrad and Pinker, w tomie Joseph
Conrad: a Commemoration, ed. N. Sherry, London 1976, s. 159160.) Baines, s. 268.
54
Do Pinkera, 25 II i [22 III] (z myln dat 23 III) 1902, Berg. Transakcja z Pinkerem umoliwia Conradowi
zwolnienie Galsworthy'ego z obowizku opacania za niego poowy rocznej skadki ubezpieczeniowej, do
Galsworthy'ego, 10 III 1902, Birmingham.
55
Do Pinkera, 16 II 1902, Berg; Do Blackwooda, 28 I 1902, Blackburn, s. 140 (w tyme licie propozycja
ogoszenia w odcinkach Falka); do Pinkera, 25 II 1902, Berg.
56
Do Galsworthy'ego, 10 III 1902, Birmingham. Jak wiadcz jego listy z tego dnia do Bennetta (LL, I, s.
302303) i z 16 III do Pinkera (Berg), bawi wwczas w Winchelsea.
57
Do Pinkera, 23 III 1902, Berg; do Forda, niedziela [9 III 1902], Yale.
58
Do Elsie Hueffer, poniedziaek, [17] III 1902, Yale. Ju 10 IV podawa tytu w obecnym brzmieniu, do
Davraya, LF, s. 48.
16

zapowiada, e nastpnym utworem bdzie... Ocalenie.59 W wishful thinking, czyli

chciejstwie, mao kto mg si z Conradem rwna.
Nie byo ono przejawem zadufania, ale odwrotnie, braku trwaej wiary we wasne siy.
Tylko partem pisa do Forda: na podstawie wasnego dowiadczenia ywi zakorzenion
nieufno wobec naszej pracy Twojej i mojej ktrej patronuje Diabe. Bo zaiste, gdyby
nie omamienie przez zoliwego czarta, ktry czowiek by si jej podj? Jaka istota byaby
na tyle szalona, by podj si zadania twrcy? To jest rzecz bezprawna. Une chose nfaste,
niosca w sobie wasn kar znoju, nieustannych wtpliwoci i uudy. 60 Wsppraca z
Fordem, na ktr czasami narzeka i od ktrej si nieraz wymigiwa, pomagaa zwalcza
poczucie osamotnienia w zadaniu i karze. Te przerwane zwizki musz zosta znowu
podjte. Przyczyn mojej choroby jest, jak zwykle, zgryzota z powodu tekstu, ktry si nie
daje napisa. Brakuje mi wsppracy w sposb zupenie humorystyczny. Mam nadziej, e
nie masz zamiaru cakiem mnie porzuci. [...] Nie wiem, co to jest, ale wydaje mi si, e z
kocem Seraphiny i wiat si skoczy. 61
Jakim podtrzymaniem na duchu bywaa ta wsplnota, wiadczy take smtny list do
Garnetta z 10 czerwca. Straciem teraz ca wiar w siebie, cae poczucie stylu, cae
przekonanie, e potrafi opowiedzie najprostszy fakt prostym sposobem [...] usiuj teraz
pisa co nazwanego U kresu si nieudolny tytu dla rozdzierajcych serce bredni. [...] uka
si [...] cztery opowieci, z ktrych Tajfun jest pierwsz i najlepsz. Wstydz si ich
wszystkich; nie wierz ani w ich popularno, ani warto. Dziwne, ale to mj udzia w
Przygodzie [...] napenia mnie najmniejszym przeraeniem. 62
Przy takim nastawieniu nieatwo broni wasnego dorobku. Kiedy jednak William
Blackwood wytkn Conradowi w rozmowie, e, jak dotychczas, przynis wydawnictwu
straty pisarz wystpi z obszern apologi.
Przyznaj, e po rozstaniu z Panem pozostawaem przez pewien czas pod wraeniem, e
nie jestem nic wart; spiesz jednak Pana upewni, e nigdy nie ywiem zudze na temat
wasnej wartoci. [...] Nie przecz jednak, e pracujc niespokojny o jutro, pod naciskiem
niepewnej przyszoci czuem si czasem pocieszony, wzmocniony i podniesiony na duchu
widokiem ukoczonej strony. [...] Poza tym mam wiadomo, e w blach i wysiku, z
cakowit trzewoci ducha dyem do spokojnego ujcia okrelonego ideau. [...]
Odrzuciem myli o bezwartociowoci i powiem Drogiemu Panu, na jakich zasadniczo
podstawach. Rzecz ma si tak: jeeli przyjmiemy, e mam talent (ktry przypada do gustu tak
bardzo rnym osobowociom, jak W. H. Henley i Bernard Shaw, H. G. Wells i profesor
Yrg Hirn z fiskiego uniwersytetu i malarzowi Maurice Greiffenhagenowi, i kapitanowi
parowca w Zatoce Perskiej, ktry napisa do gazet o moim Tajfunie, i red. P[all] M[all]
M(agazine], i czarujcej starszej damie z Winchesteru), jeeli wic mam talent, to gruntowne
i stae niepowodzenia mogyby wypywa jedynie z przyrodzonej bezwartociowoci
charakteru. Charakter mj za jest uksztatowany: wyprbowany zosta przez
dowiadczenia...
59

Do Pinkera, 16 i 17 III 1902, Berg.

Do Forda, roda [24 IV 1902], Yale.
61
Do Forda, 15 IV 1902, Yale.
62
Do Garnetta, 10 VI 1902, Garnett, s. 183184.
60

17

Marginesowa uwaga [...] e opowiadanie [U kresu si] nie jest jeszcze waciwie zaczte,
jest w pewnej mierze suszna, ale z oglniejszego punktu widzenia nie na temat. Staram
si bowiem napisa je, jak tylko mog najlepiej (pierwszy obowizek), i w wietle
kocowego wydarzenia opowiadanie wraz z caym bogactwem szczegw opisowych
uzyska rwnowag nabierze wartoci i sensu. Na tym polega moja metoda oparta na
wiadomym przekonaniu. Nigdy od niej nie odstpiem. Mam nadziej, e askawy Pan sam
to powiadczy, a dla przykadu przytocz Karaina, Lorda Jima (gdzie w peni rozwinem
moj metod), ostatnie strony Jdra ciemnoci, gdzie rozmowa mczyzny z dziewczyn
zamyka jakby wszystkie 30 000 sw opisu jednym sugestywnym obrazem caego etapu
ycia, i przenosi opowiadanie na inn paszczyzn, tak e nie jest ju ono historyjk o
czowieku, ktry postrada zmysy w gbi Afryki. [...]
Z materiau na opowiadanie dla chopcw zrobiem Modo dziki sile idei wyraonej
zgodnie ze cisymi zasadami mojej metody. Jakkolwiek niekorzystny moe to mie w tej
chwili wpyw na interesy, stwierdzam, e od mojej metody nie odstpi. [...]
Jestem n o w o c z e s n y i wol raczej wymieni muzyka Wagnera i rzebiarza Rodina,
ktrzy obaj za ycia musieli troch godowa i malarza Whistlera, na ktrego krytyk Ruskin
pieni si z pogardy i oburzenia. Oni rwnie osignli sukces. Musieli cierpie za to, e byli
nowi. ywi nadziej, e znajd sobie miejsce w tylnych rzdach, za lepszymi ode mnie.
Ale jednak swoje wasne miejsce. Moja praca nie skoczy si cakowitym niepowodzeniem
poniewa, po pierwsze, oparta jest na solidnych podstawach okrelonego zamiaru, a
nastpnie, poniewa nie stanowi niekoczcej si analizy przesadnych uczu, ale istot jej jest
akcja (jakkolwiek dziwnie moe to stwierdzenie brzmie w tej chwili), nic innego, tylko akcja
akcja obserwowana, odczuwana i interpretowana cakowicie zgodnie z moimi wraeniami
(ktre s podstaw sztuki w literaturze) czyny ludzi, ktrzy krwawi przy ukuciu i
poruszaj si w widzialnym wiecie.
Oto moje wyznanie wiary.63
Conrad uwaa siebie za nowoczesnego ale nie jest to nowoczesno jemu wspczesna,
bo wbrew przewaajcym modom okresu wypowiada si przeciwko ledzeniu drgnie
duszy, chce by pisarzem czynw, nie psychologicznych roztrzsa. Wzmianka o zgodnoci
z wraeniami jest oczywicie nawizaniem do wczeniej wypowiadanych twierdze, ale,
zgodnie z wasn praktyk, na plan pierwszy wysuwa inny postulat: wiadome ksztatowanie
toku opowieci, tak, aby nie bieg opisywanych wydarze decydowa o budowie utworu, lecz
przeciwnie, by przedstawienie wydarze podporzdkowane byo oglnej strukturze
artystycznej.
Przykra rozmowa z Blackwoodem dotyczya nowej propozycji, a raczej proby
finansowej. Conrad powzi desperacki zamys uporzdkowania swojej, znowu katastrofalnej,
sytuacji majtkowej. Kolejny kryzys narasta ju od paru miesicy. W marcu, a powtrnie w
czerwcu, musia odmwi opuszczenia Pent Farm, ktr podnajmowa od Forda: Nie sta
nas na wyprowadzenie si std. Po prostu nie sta.64 Ford by odpowiedzialny za pacenie
63

List pisany w dniu rozmowy, 31 V 1902, Listy, s. 193195.

Do Forda, poniedziaek [24 III 1902] i 10 VI 1902, Yale. W licie do Forda z 15 IV dzikowa za
niewymwienie kontraktu z wacicielem Pent, Richardem Hogbenem. Czynsz, mleko, utrzymanie konia i
pensja stajennego kosztoway 50 funtw rocznie (Conrad do Newbolta, l VI 1905, Mursia).
64

18

czynszu i musia to zwykle robi z wasnej niegbokiej kieszeni. Natomiast Conrad zapaci,
by moe, za remont domku, przeprowadzony wiosn 1902 roku: Pent zostaa dokadnie
odnowiona na zewntrz, wewntrz naprawiono podogi i usterki w cianach. 65 Przy kocu
maja by na bieco bez grosza 66, ale jakim sposobem, zapewne dziki krtkoterminowej
poyczce, zdoa spaci dug 250 funtw, zacignity W styczniu 1901 roku od firmy
ubezpieczeniowej. Mg wic zwrci Blackwoodowi jego zobowizanie gwaranta. Cztery
dni pniej zaproponowa wydawcy sprzedanie praw autorskich do Lorda Jima i nie
gotowego jeszcze tomu Modo za sum 350 funtw. Kiedy Blackwood odmwi, w tym
zapewne kontekcie wspominajc, e Conrad przynis dotychczas firmie straty
zaproponowa z kolei odstpienie tyche praw za 50 funtw gotwk i poyczk 300 funtw,
znowu zagwarantowan polis ubezpieczeniow na ycie. Ale Blackwood i tej probie
odmwi, dodajc bardzo susznie, e pozbycie si praw autorskich byoby dla Conrada strat
na dusz met.67
Przycinity wida do muru, Conrad zwrci si natychmiast z podobn propozycj do
Heinemanna 68, a rwnoczenie zaapelowa o pomoc do Galsworthy'ego. Tu si nie zawid69,
ale moliwoci przyjaciela nie byy tak wielkie, by pozwoliy mu na wydobycie si z
tarapatw. Tymczasem zdarzya si nastpna katastrofa.
W cigu kwietnia i maja pracowa nad U kresu si. 20 maja mia gotowe okoo 20 tys. sw
i oblicza cao na 30 tysicy. Ukoczenie zapowiada na 20 czerwca. 5 czerwca powtrzy
t sam prognoz co do rozmiarw utworu.70 23 zdarzy si wypadek: Wczoraj wieczorem
wybucha u nas lampa i zanim zdyem przybiec do pokoju, cay okrgy st by w
pomieniach, ksiki, papierosy, rps niestety. Caa II cz U kresu si, gotowa do wysania
do E[dynbur]ga. Caa! Ogie spywa potokami, rzucilimy z Jess pledy i taczylimy na nich
dookoa. 71 Upady wszystkie plany nastpnych robt: kontynuacji Ocalenia i rozpoczcia
powieci rdziemnomorskiej.72
Czy rzeczywicie spalony rkopis obejmowa cao (albo prawie cao, jak napisa do
Galsworthy'ego) U kresu si? Wtpliwe. Po pierwsze Conrad wysya zwykle fragment po
fragmencie zwaszcza e Blackwood paci po otrzymaniu kolejnego kawaka tekstu. Nie
przetrzymywaby wic caych 20 tys. sw. Po drugie, odtwarzanie tekstu zajo wicej czasu
ni napisanie po raz pierwszy, bo ukoczy U kresu si dopiero 15 padziernika; tak wic
pierwsza wersja miaa rzekomo powsta midzy poow marca a 23 czerwca, a odtwarzanie
spalonej czci trwao od 24 czerwca do 15 padziernika. Po trzecie wreszcie, tekst liczy
ponad 50 tysicy sw i skada si z 13 rozdziaw, a nie z dziesiciu, jakie wymieni Conrad

65

Do Forda, 24 VI 1902, Yale (drugi list tego dnia).

Do Meldruma, [31 V 1902], Blackburn, s. 151; do Galsworthy'ego, l VI 1902, Listy, s. 196197.
67
Jw. i Blackwood do Conrada, 3 VI 1902, Blackburn, s. 156157. Przebieg sprawy omawia Blackburn, s.
XXVI.
68
Szczegy w licie do Galsworthy'ego z 11 VI 1902, Birmingham.
69
Do Galsworthy'ego, 19 VI 1902, Birmingham.
70
Do G. Blackwooda, 20 V, i do W. Blackwooda, 5 VI 1902, Blackburn, s. 147 i 157
71
Forda, 24 VI 1902, Listy, s. 199. Por. do Galsworthy'ego, 25 VI 1902, LL, I, 304 i do Garnetta, czwartek
[sierpie 1902], Listy, s. 200.
72
Do Blackwooda, 5 VI 1902, Blackburn, s. 157158.
66

19

w licie do Blackwooda, zawiadamiajcym o wypadku. 73 Oczywicie moliwe jest, e

opowie rozrosa si w procesie odtwarzania, ale znacznie bardziej prawdopodobne, e
spalony rkopis nie obejmowa caoci i Conrad, jak zwykle spniony z robot, t
przynajmniej korzy chcia z katastrofy wycign, i zatar lady ponownych bdnych
oblicze dotyczcych zarwno czasu pisania, jak i rozmiarw tekstu.
Nie zmniejszyo to wcale bezporednich trudnoci. Jak w sensacyjnym romansie, ratunek
przyszed w chwili najwikszej grozy: oto na pocztku lipca Krlewski Fundusz Literacki
przyzna Conradowi zapomog w wysokoci trzystu funtw.74 By moe tylko zbiegiem
okolicznoci nastpio to wkrtce po wypadku z rkopisem U kresu si, ale wiadomo
przyspieszyaby zapewne decyzj komitetu.75 Znane jest par dokumentw dotyczcych
stara o zapomog: memorandum Sidneya S. Pawlinga, szkic yciorysu Conrada pira
sekretarza Funduszu, Edmunda Gosse'a, oraz dwa listy Henry Jamesa do Gosse'a, prywatny i
oficjalny.76 yciorys roi si od niecisoci: Urodzony w Warszawie. Rodzice zesani na
Syberi. Uciek do Anglii [...] Dowodzi duymi statkami handlowymi we wszystkich
czciach wiata itd. Zarwno memorandum Pawlinga, jak szkic Gosse'a przypisuj
porzucenie zawodu marynarza osabieniu wzroku (wiadomo ta moga pochodzi tylko od
Conrada) i zawieraj informacj, e pisarz opaca wychowanie dwu sistr ony w szkole pod
Windsorem. James pisze w prywatnym licie: Nie trac ani godziny, aby odpowiedzie na
Pana pytanie w sprawie Conrada o ktrym wcale nie wiedziaem, e jest w sytuacji przez
Pana wymienionej. Przeraa mnie to bardziej, ni umiem powiedzie, i gono przyklaskuj
Pana prbie uczynienia dla czego.
Oficjalny list popierajcy przyznanie zapomogi zawiera liczne i wymowne pochway
dziea Conrada: jeden z najciekawszych i najbardziej uderzajcych powieciopisarzy
nowego pokolenia, rzetelna i wybitna literatura, Murzyn z zaogi Narcyza jest, moim
zdaniem, najpikniejszym obrazem morza i ycia na morzu, jaki posiadamy w naszym jzyku
arcydzieo w caej tej klasie, a Lord Jim bardzo niewiele mu ustpuje. Jednake, jak
susznie zauwaa Ian Watt, pochway wygaszane s jakby z dystansu i przez to dziwnie
ograniczone77 stwierdzenie za, e morskie opowieci Conrada zbliaj si bardziej ni
wszystko inne, co posiadamy, do prawdy i pikna Francuza Pierre Loti, Conrada z
pewnoci by zabolao, a dzisiaj zastanawia powierzchownoci Jamesowskiego sdu. Oba
listy Jamesa ukazuj odczuwany przez Amerykanina dystans spoeczny wobec Conrada, ktry
73

Do Blackwooda, 24 VI 1902, Blackburn, s. 158159. Midzy wyliczeniami Conrada a firmy byy powane
rnice: tekst, szacowany przez Conrada na 14 ty. sw (do Blackwooda, 20 V) liczy tylko 10 tysicy
(Blackwood do Conrada, 23 VI 1902), Blackburn, s. 148 i 158. Z przyjcia tej poprawki wynika, e Conrad
musia odtworzy i dopisa okoo 40 tys. sw. Rozdziay 1113 s bardzo dugie, stanowi ponad 2/5 caoci,
ok. 20 tys. sw.
74
Blackburn, s. XXVII i Baines, s. 285.
75
Blackburn uwaa (s. XXVII), e przyznanie stypendium nastpio na skutek wiadomoci o poarze.
Wymagaoby to byskawicznego dziaania: Conrad musiaby zawiadomi Clifforda natychmiast nie znanym nam
listem z 24 VI, ten musiaby osobicie skomunikowa si z Gosse'em, a Gosse ju 25 VI wysa list do Jamesa.
76
Memorandum i yciorys, Yale; prywatny list Jamesa z 26 VI 1902, BL; list oficjalny, z teje daty,
Blackburn, s. 200201.
77
I. Watt, Conrad, James and Chance. W tomie: Imagined Worlds. Essays on Som English Novels and
Novelists in Honour of John Butt, ed. M. Mack i I. Gregor, London 1968, s. 307.
20

by dla niego przede wszystkim szczeglnym i egzotycznym casusem jako cudzoziemiec i

byy marynarz: Przypadek wydaje mi si jedyny w swoim rodzaju i dlatego zwaszcza wart
uznania. Gwn warto dziea Conrada upatrywa w jego niezwykoci, a pniejsze
okrelenie ten biedny dziwaczny czowiek 78 ujawnia istot postawy Jamesa wobec osoby
autora Murzyna.
Uwolniony chwilowo od nacisku dugw i biecych wydatkw, Conrad spdzi
nastpnych par miesicy pochonity pisaniem U kresu si. Odcinki musiay by gotowe na
okrelony termin, bo druk utworu rozpocz si ju w lipcowym numerze Blackwood's
Magazine. Pracowa bez rezerw czasowych, wysyajc tekst do Edynburga zwykle w
ostatniej chwili, niekiedy tak pno, e musia rezygnowa z korekty albo nawet przepisania
na maszynie. Znowu trzeba byo si usprawiedliwia z opnie i z rozrastania si opowieci,
ktrej ten system pracy z pewnoci na dobre nie wyszed. Historia traccego wzrok kapitana
Whalleya, wierzcego w ludzk dobro i ufajcego Bogu, czowieka, ktry ukrywa swoje
kalectwo, by zapewni dobrobyt crce, tak dramatyczna i wyrazista w pomyle, jest
przegadana, zbyt obficie komentowana przez bezosobowego narratora i spaszczona przez
znaczn domieszk melodramatyzmu.
Przypuszczam, e przynajmniej czciowo wady te naley przypisa uczestnictwu Forda.
Twierdzi on we wspomnieniach, e pomaga Conradowi, ktry wynaj w tym celu domek w
bezporednim ssiedztwie przyjaciela, w odtwarzaniu spalonego tekstu, podejmujc pisanie,
kiedy autor opada ju z si. O drugiej nad ranem osiodano koby [...] Stajenny mia jecha
na stacj i zapa pocig pocztowy o szstej. Zup trzymano na ogniu; pisarze pisali. O
trzeciej wspominajcy zrobi ju, co mg, u siebie w pokoju. Przeszed na drug stron drogi,
gdzie Conrad jeszcze pracowa. Conrad powiedzia: Na lito bosk jeszcze p godziny:
ju kocz, i tak dalej, w rwnie sensacyjnym tonie.79 Rkopis spalonej czci U kresu si
nie jest znany, niemoliwe wic jest sprawdzenie rozmiarw udziau Forda, ale sam jego fakt
nie ulega wtpliwoci. Ciekawe, e Jessie Conrad, tak lubica efekty dramatyczne, ani
sowem nie wspomina o sponiciu rkopisu. Rol Forda przedstawia jako biern. Wedug jej
relacji wikszo tekstu U kresu si napisana zostaa w wycigu z czasem w maym domku w
Winchelsea, nie opodal domu Huefferw. Conrad pisa do pna w noc [...] od czasu do czasu
podtrzymywany przez F. M. H., przynoszcego butelk, par kanapek albo biskwity z serem.
Przerywa prawie o wicie, wymczony, a wwczas ja podejmowaam prac, przepisujc na
maszynie. 80 Naprawd jednak Conrad pracowa wikszo czasu w Pent. Do Winchelsea
jedzili dwa lub trzy razy, cznie na trzy-cztery tygodnie; pechowy utwr zosta tam
nareszcie dokoczony okoo 15 padziernika.81 Prawie bo w korekcie Conrad doda jeszcze
jakie fragmenty na ostatnich stronach: teraz opowie jest odpowiednio zamknita, tak jak
to byo zamierzone.82
78

L. Edel, Henry James: 19011919 The Master, Philadelphia New York 1972, s. 493. Wypowied
datowana: lato 1914.
79
F. M. Ford, Joseph Conrad, s. 243244; por. Return to Yesterday, s. 227.
80
JCKH, s. 115.
81
Pobyty w Winchelsea: zapewne w pierwszej poowie lipca (Mizener, s. 79 i 539): przy kocu lipca i na
pocztku sierpnia (do Blackwooda, 3 VIII 1902, Blackburn, s. 163164); w poowie padziernika (do Garnetta,
17 X 1902, Garnett, s. 185186), kiedy zatrzymali si do 22 lub 23 X.
82
Do Blackwooda, 5 XI 1902, Blackburn, s. 168. Ford rwnie wspomina dopisywanie w korekcie, Joseph
21

Poza Fordem i Elsie Conrad nikogo prawie w owym czasie nie widywa. Rozluni nawet
kontakty z Garnettem; z Galsworthym korespondowa, ale spotyka si rzadko. Cztery lub
pi miesicy temu odwiedzi mnie niechtnie G. B. S[haw], przyholowany przez Wellsa, i
omal go nie ugryzem. Shaw zgorszy wwczas Conrada opowiadaniem o swoim ojcupijaku.83 Nieudan wizyt Shawa wspomina rwnie Jessie. Wells w autobiografii opisuje
inn scen, charakterystyczn dla wszystkich trzech wystpujcych w niej osb, a rwnie dla
wasnego stosunku do Conrada:
Kiedy po raz pierwszy spotka Shawa w moim domu, Shaw jak zwykle wypowiada si
bardzo swobodnie. Wie pan, mj drogi, z pana ksiek nic nie wyjdzie dla jakiego tam
Shawowskiego powodu, ktrego nie pamitam i tak dalej.
Wyszedem z pokoju i nagle stwierdziem, e Conrad postpuje krok w krok za mn,
szybki i blady. Czy ten czowiek chce mnie o b r a z i ? zapyta ostro.
Pokusa powiedzenia tak i asystowania przy wynikym pojedynku bya bardzo silna, ale
j pokonaem. To arty powiedziaem i wyprowadziem Conrada do ogrodu, by tam
ochon. Zawsze mona byo zbi Conrada z tropu, mwic to arty. To jedna z naszych
diabelnych angielskich sztuczek, z ktr nigdy nie umia sobie poradzi. Moe i nie umia,
ale z pewnoci odczuwa w takich sytuacjach wasn obco. Natomiast sam Wells da si
nabra na opowie, e Conrad namawia Forda do pojedynku z nim bya to typowa
Fordowska blaga.84
Na dokoczenie U kresu si czeka nie tylko Blackwood, ale i Ford. Trzeba byo bowiem
skraca Przygod, aby jej da now szans ukazania si w odcinkach. Pinker zada tego
jeszcze w maju85, ale Ford zwleka, odkadajc spraw do czasu, kiedy przyjaciel upora si ze
swoim pogorzeliskiem. Dopiero 26 listopada Conrad zameldowa Pinkerowi, e po czterech
dniach i jednej caej nocy roboty skrcili Przygod prawie o poow. Wszystko, co
zapewne bdzie najbardziej popularne, zostao zachowane. 86 Prny trud. adne czasopismo
nie chciao powieci drukowa.
Na przeomie padziernika i listopada da sobie i Jessie kilka dni wytchnienia w Londynie.
Okreli je jako tydzie hulaszczego ycia 87, ale poza spotkaniem z Galsworthym spdzi
zapewne czas gwnie w bibliotekach, gromadzc materia do Nostroma. Mimo bowiem
kilkakrotnych zapewnie, e podejmie teraz prac nad rozpoczt przed szeciu laty
powieci i e j musi skoczy do marca 88 nic chyba z Ocaleniem nie zrobi i wreszcie
odesa je Fordowi z prob o... ocalenie. Daremn.89
Conrad, s. 244.
83
Do Garnetta, czwartek [sierpie? 1902], Listy, s. 200.
84
H. G. Wells, Experiment in Autobiography, s. 622 i 630.
85
Do Forda, czwartek, maj 1902, BL. Zaprzecza to twierdzeniu Mizenera (s. 80), e dopiero we wrzeniu
udao si Pinkerowi wyjani Conradowi konieczno skrtw.
86
Do Pinkera, 26 XI 1902, Berg; Ford do Pinkera, 28 XI 1902, Letters of F. M. Ford, s. 16. Do Pinkera, 26 XI
1902, Berg; Ford do Pinkera, 28 XI 1902, Letters of F. M. Ford, s. 16.
87
Do Blackwooda, 5 XI 1902, Blackburn, s. 168. Por. do Elsie Hueffer, 4 XI 1902, Yale; Galsworthy do
Garnetta, 5 XI 1902, Letters from Galsworthy, s. 44.
88
Do Pinkera, 26 XI 1902, Berg; tego dnia do Northern Newspapers Syndicate, Berg; do Blackwooda, 4
XII 1902, Blackburn, s. 171; do Ernesta Dawsona, 12 XII 1902, LL, I, 308.
89
Do Forda, 2 I 1903, cyt. Baines, s. 286.
22

Nostromo mia pierwotnie by utworem do krtkim, objtoci Karaina.90 Conrad

parokrotnie powtarza w listach, e rozmiar 3040 tys. sw (a wic taki jak na przykad
Jdra ciemnoci) najbardziej mu odpowiada.91 Pinkerowi donosi 26 listopada, e rozpocz
pisanie noweli. Na pocztku stycznia zawiadamia, e pracuje nad ni od Boego
Narodzena92
Tymczasem 13 listopada ukaza si nareszcie tom Modo i inne opowiadania,
dedykowany Jessie, zawierajcy obok utworu tytuowego Jdro ciemnoci i U kresu si.
Przyjcie byo mieszane: od entuzjastycznego Spectatora (Hugh Clifford) do niechtnego
Speakera (John Masefieid). Dwa pierwsze utwory byy z reguy oceniane wyej, chocia
Jdro ciemnoci sprawio krytykom wiele kopotu. Manchester Guardian czu potrzeb
zaznaczenia, e nie naley przypuszcza, i p. Conrad atakuje kolonizacj, ekspansj, nawet
Imperializm. Sdy byway uderzajco sprzeczne: Times Literary Supplement chwali
wigor, ywo i plastyk narracji a wanie tego wszystkiego odmawia ksice Masefield.93
Popularnoci nie przepowiada nikt, ale Modo rozesza si nieco lepiej ni Lord Jim: dwa
pierwsze nakady (listopad 1902, luty 1903) wynosiy 4200 egzemplarzy.94
Dla Conrada najwaniejsze byy trzy gosy: obszerny, inteligentny i wywaony artyku
Garnetta w Academy and Literature (ktry wywar znaczny wpyw na pniejsze recenzje),
rwnie obszerne i przyjazne omwienie ksiki w Athenaeum przez A. J. Dawsona, oraz
list George'a Gissinga do Edwarda Clodda, pokazany mu przez adresata. Garnett jedyny
wnikliwie zanalizowa Jdro ciemnoci i wskaza zasadniczy temat: rozpad morale biaego
czowieka, zwolnionego z europejskich hamulcw i umieszczonego w tropikach jako
emisariusz wiata, uzbrojony po zby po to, by czerpa zyski handlowe z ras niszych.
On te pierwszy zestawi Conrada z Dostojewskim. Nie podpisany artyku Dawsona by
bardziej oglnikowy, ale trafnie ukazywa poczenie penetracji intelektualno-moralnych z
umiejtnoci wytworzenia i utrzymania atmosfery.
Naturalista Gissing, podumierajcy na grulic w Saint-Jean-de-Luz, pisa do przyjaciela:
Nikt spord wspczesnych prozaikw nie posiada takiego wyczucia rzeczywistoci,
takiego wigoru wyobrani i takiej cudownej wadzy nad jzykiem, jak Joseph Conrad.
Uwaam go za w i e l k i e g o pisarza nie ma innego sowa. A kiedy si wemie pod
uwag jego osobiste dzieje angielszczyzna jego ksiek zakrawa na cud. 95
Conrad przyjmowa te pochway radonie, ale z samokrytyczn ostronoci. Serdecznie
dzikujc Gissingowi ktrego spotka raz przed kilkunastu miesicami w domu Wellsa za
komplementy, wyznawa: Po czterdziestce atwiej jest odpycha zarzuty ni obejmowa
90

Do Galsworthy'ego, czwartek, LL, I, 308. List datowany przez Jean-Aubry'ego: pocztek 1903, ale z
pewnoci wczeniejszy, zapewne z listopada 1902.
91
Do Meldruma, pitek [jesie 1902], Blackburn, s. 170; do Blackwooda, 4 XII 1902, tame, s. 171. Do
Pinkera, 5 I 1903, Berg.
92
Do Pinkera, 5 I 1903, Berg.
93
Gordan, s. 298302; Sherry, Heritage, s. 129142 (tutaj teksty Garnetta, Masefielda i nie podpisana
recenzja A. J. Dawsona w Athenaeum, ktrej autorstwo ustala list Conrada do Ernesta Dawsona, 3 II 1903,
Yale).
94
Blackburn, s. 199.
95
Gissing do Edwarda Clodda, 30 XI 1902, E. Clodd, Memoirs, New York 1916, s. 186. Conrad podzikowa
Cloddowi listem z 21 XII 1902, Rosenbach.
23

pikne ksztaty pochwa. Jest mwica zjawa, upiorny gos szepczcy nieustannie do ucha o
szczupoci krgu zakrelajcego granice wszelkiemu wysikowi, o krtkoci wasnego
widzenia i ubstwie myli.96 Odpowiadajc Ernestowi Dawsonowi (bratu recenzenta), ktry
te wspomnia o wielkoci, pisa: Wtpi, czy wielko jest obecnie osigalna w dzieach
prozy opartych na wyobrani. Kiedy przyjdzie, to w nowej formie, do ktrej jeszczemy nie
dojrzeli. Pki nie wybije godzina i nie pojawi si odpowiedni czowiek, musimy wlec si po
ubitym szlaku...97 Sam jednak przecie prbowa nowych szlakw, wiadom oryginalnoci
swoich usiowa.
Zbliajce si wita sprowokoway go do jednej z rzadkich i nieprzewidywalnych co do
treci wypowiedzi na temat religii. Tym razem artobliwo-blunierczej: Blackwood
zawiadamia, e tom rozchodzi si przyzwoicie i e jeeli Boe Narodzenie go nie wykoczy i
jeeli...
Dziwne, jak zawsze, od czasu kiedy miaem 14 lat, nie lubiem religii chrzecijaskiej, jej
nauk, ceremonii i wit. Pewnie przeczucie, e ktrego dnia wyrzdzi mi szkod. Teraz jest
cakiem moliwe, e legenda betlejemska zabije epos [Modo] i opowie z upiorami [Jdro
ciemnoci] i wzruszajc, tkliw, szlachetn histori kapitana Newcome'a pukownika
Whalleya. Okrutne. Nieprawda? A najbardziej oburzajce jest, e nikt, ani jeden z ich
Biskupw w to nie wierzy. Caa ta stajenka jest nieprzekonujca, podczas gdy moj atmosfer
(patrz recenzje) mona wprost oddycha. 98 Wida, e si naczyta Anatole'a France'a.
Czu si le, niezadowolony z siebie i przygnbiony; nie mg pracowa. 23 grudnia
wyjechali we trjk do Winchelsea. Zamierzali spdzi z Fordami tydzie lub duej, ale
Conrad nadal czu si kiepsko i wrcili po kilku dniach. 99 Ju w poowie stycznia nadarzya
si nastpna okazja do wsplnych uroczystoci: poczone urodziny Christiny Hueffer i
Borysa. Plany tej fety zachoway si w dwu komicznych listach Conrada, ktre wiadcz, e
wspycie obu rodzin, mimo tlcej si stale niechci Jessie do obojga Huefferw, mimo
cigych trosk materialnych i Conradowych udrk z pisaniem, przynosio te chwile
cakowitego odprenia wrd zabaw z dziemi i wyszukanych gier komediowych.100
O codziennym domowym yciu w Pent Farm wiemy mao. Wspomnienia Jessie s tak
nafaszerowane fantazj, tak niecise w szczegach, tak obfituj w sensacyjne emocje, a
ubogie s w rzeczowe opisy, e na ich podstawie owej codziennoci odtworzy niepodobna.
Wicej dowiedzie si moemy nawet z krtkich i te nie zawsze wiarygodnych
wspomnie Borysa; te jednak odnie mona dopiero do lat pniejszych, z wyjtkiem paru
informacji o stosunkach z rodzin Jessie, o ktrych ona sama milczy niemal zupenie. Wedug
Borysa jego ojciec z caego licznego rodzestwa Jessie (cztery siostry i czterej bracia) lubi
tylko Ethel, sidm w kolejnoci wieku, ktra od czasu do czasu bya wykorzystywana jako
96

Do Gissinga, 21 XII 1902, P. Coustillas, Conrad and Gissing. W Studies in Conrad, Montpellier 1975, s.
4344.
97
12 XII 1902, LL, I, s. 308.
98
Do Garnetta, 22 XII 1902, Garnett, s. 188189. Kapitan Whalley to bohater U kresu si; pukownik
Newcome rwnie szlachetny i prosty to bohater powieci W. M. Thackeraya The Newcomes, 1855.
99
Data wyjazdu: telegram do Elsie Hueffer z 23 XII 1902, Yale samopoczucie i intencja duszego pobytu: do
Galsworthy'ego, 22 XI 1902, Birmingham; data powrotu; do Galsworthy'ego, 1 I 1903, Birmingham, i tego dnia
do Meldruma, Blackburn, s. 175.
100
Do Elsie Hueffer, czwartek [8 I 1903], i do Forda, niedziela wieczr [11 I 1903], Listy, s. 201204.
24

ochotnicza, bezpatna guwernantka najmodszego brata, mego wuja Franka, modszej siostry
Nellie i mnie. Conrad lubi te ciotk ony, star pann Alice Sex: bardzo inteligentna i
obdarzona wielk swad; myl, e bya jedyn osob zupenie spoza wiata literackiego,
ktr zaprasza na owe dugie i oywione dyskusje za zamknitymi drzwiami, trwajce czsto
do biaego rana. Natomiast ani ojciec, ani syn nie czuli sympatii do matki Jessie, starej
damy o ponurych rysach twarzy, z min zawsze wyraajc dezaprobat, min, ktra zdawaa
mi si cakowicie zgodna z jej charakterem. Stosunki jej z ziciem nie byy najlepsze. W
istocie nie cierpieli si wzajemnie. Kiedy starej pani George przytrafia si w Pent
przygoda, ktra ostatecznie przypiecztowaa wzajemn antypati midzy ni a Conradem.
Ot pewnego dnia o wicie babcia George cierpiaa na odek. Ubikacje mieciy si w
Pent w osobnej budowli o sporych rozmiarach; zaprojektowane zostay przez architekta
jeeli to by architekt wedle zaoe, ktre okreli mona jako spoeczno-rodzinne,
poniewa zawieray pomieszczenia dla dwu osb dorosych i, na odpowiednio niszym
poziomie, jednej modocianej. Budowla posiadaa cikie dbowe drzwi, zaopatrzone w dwa
elazne skoble, przez ktre uytkownik, czy uytkownicy, przesuwali kawa drewna,
tworzcy prymitywn zasuw. W stron tego przybytku zwrcia swe kroki Babcia, ale jej
ruchy zwrciy uwag piszcego przy biurku Ojca. Natychmiast porwa swoj strzelb na
wrony i wyskoczy z drzwi frontowych w tej samej chwili, kiedy Babcia wynurzya si z
tylnych. Nie widzc intruza ruszy na zwiady. Babcia z kolei musiaa usysze jego kroki i
ucieka skutkiem czego, jak si zdaje, okryli dom raz czy dwa razy, zanim Babcia
odzyskaa gow na tyle, by schroni si w budynku ubikacyjnym. Niestety, nie zasuna
drewnianej zatyczki i Ojciec, przekonany, e zdyba nareszcie intruza, wtargn do rodka z
okrzykiem: Wya ty do cholery. 101
Mimo prymitywnych warunkw sanitarnych, odlegoci od miasta i sklepw i kopotw z
przyjmowaniem goci na noc, Jessie uwaaa pniej, e w Pent spdzia najszczliwsze lata
swojego maestwa.102 Conrad nie podziela tego zdania. Pent musiaa mu si kojarzy
przede wszystkim z cig pisarsk harwk i dugami. W Pent powstay te dziea, ktre
stanowi o wielkoci Conrada i decyduj o jego pozycji o jego niezbdnoci w historii
literatury europejskiej XX wieku. Powstaway w udrce i wysiku, ktre porwna mona z
cierpieniami twrczymi Flauberta. Ale Flaubert nie musia poycza pienidzy na ycie.
Nie zdajc sobie jeszcze na wasne szczcie z tego sprawy, Conrad zaczyna wanie
prac nad najobszerniejszym i najuciliwszym dla do napisania dzieem. To, a czciowo i
akcj, poprzednich powieci i nowel opiera w przewanej mierze na wasnych
wspomnieniach i przeyciach. Byy to utwory o stosunkowo niewielkiej liczbie bohaterw,
nawet jeli bardzo rozlege w geograficznym zakroju akcji, to dosy wskie w zakresie
socjalnym. Teraz wytwarza w wyobrani, wspomoonej parudniow tylko obserwacj i
lekturami, cay ogromny kraj, jego histori, wszystkie warstwy spoeczne, stronnictwa
polityczne, ponad dwudziestoosobowy zesp pierwszoplanowych postaci. Dla pisarza, ktry
za naczelny obowizek stawia sobie wierno wobec rzeczywistego wiata, by to wysiek
rujnujcy.
101
102

Borys Conrad, My Father, s. 13 i 2327. List B. Conrada do autora, 5 VIII 1975.

JCC, s. 74.
25

Z pocztku artowa, e utwr bdzie gupkowaty i atwy do sprzedania.103 Mia

nadziej, e uda si zakontraktowa powie jednoczenie do druku w odcinkach i wydania w
caoci, ale si to nie powiodo, bo wydawnictwo Harper podpisao umow tylko na edycj
ksikow.104 Obawia si zreszt koniecznoci pisania na cile okrelony termin i z gry
ustali z Fordem, e byby gotw do uratowania odcinka lub dwu, gdyby na przykad zosta
powalony na plecy przez podagr.105 W styczniu planowa Nostromo jako dug nowel (35
tys. sw); w marcu ju jako krtk powie, 6070 tys. sw (250 stron), ktr chcia mie
gotow w kocu czerwca. Jeeli zdoam skoczy N w trzy miesice, bd na razie ocalony.
A jeeli potem potrafi skoczy Ocalenie do grudnia, bd ocalony na dobre. Ale pytanie
czy mnie sta na ten wysiek? Czy mam to w sobie zwierza si Fordowi.106 Wtpliwoci
okazay si lepiej uzasadnione ni plany. Strach przed dentyst zapamitany przez obu
synw sprawia, e Conrad zaniedbywa zby i co kilka miesicy cierpia na bolesne
zapalenia i opuchlizny; rzecz jasna zakaenia odbijay si fatalnie na caym organizmie.
Napicie nerwowe wyadowywao si w atakach podagry (jeden z nich powali go wanie
w poowie marca).
Przygoda zostaa ostatecznie przyjta przez wydawnictwo Smith Elder. Conrad musia
jeszcze broni powieci przed skrtami i jedzi do Londynu, by wspomaga Forda w
pertraktacjach. W kwietniu Ford przyjecha do Pent i obaj biedzili si nad korektami.107
W tym samym bodaj czasie Hugh Cliffordowi udao si zwabi Conrada na obiad do
Wellington Club, gdzie obecni te byli Thomas Hardy, E. Gosse, Edw. Clodd, Frank
Swettenham, sir John Rodger, Sidney Brookes, Arthur E. J. Legge i sir Maurice Cameron,
wszystko gorcy wielbiciele jego dziea.108 Clodda i Gosse'a Conrad zna ju wwczas
przynajmniej z korespondencji; spord pozostaych bodaj tylko ze znakomitym znawc
Malajw Swettenhamem utrzymywa pniej kontakty.
W innym londyskim klubie, Savile, pozna go Henry Newbolt, wielbiciel Lorda Jima.
Nie rozczarowa mnie. Jedna rzecz uderzya mnie natychmiast: niezwyka rnica midzy
wyrazem jego twarzy z profilu i na wprost. Z obu stron bya to twarz orientalna, ale podczas
kiedy profil mia orli i wadczy, od przodu szerokie czoo, rozstawione oczy i pene wargi
sprawiay wraenie intelektualnego spokoju, a czasem nawet filozoficznej zadumy. Potem
przysza naga niespodzianka. Kiedymy tak siedzieli w pkole przed kominkiem,
rozmawiajc o tym i owym, zobaczyem, jak wyania si trzeci Conrad: artystyczne ja w
najwyszym stopniu wraliwe i niespokojne. Im wicej mwi, tym prdzej wypala
papierosy, ktre skrca tak szybko jeden po drugim, e palce obu rk mia zabarwione na
ciemnoto a po donie. A potem, kiedy go spytaem, dlaczego wyjeda z Londynu po
dwudniowym zaledwie pobycie, odpowiedzia, e nigdy nie moe zosta w Londynie duej
ni dzie lub dwa, poniewa tum na ulicach tak go przeraa. Przeraa? Ten nudny potok
103

Do Forda, 2 I 1903, Yale

Do Galsworthy'ego, 16 II i 2 IV 1903, Birmingham
105
Do Galsworthy'ego, 16 II 1903, jw. Por. do Forda, 23 III 1903 (Yale): Nie wtpi, e mi pomoesz w
moich wysikach.
106
Do Pinkera, 5 11903, Berg; do Forda, jw., do Meldruma, tego dnia, Blackburn, s. 177.
107
Do Pinkera, 20 II 1903, Berg; Mizener, s. 73.
108
H. Clifford, Joseph Conrad: Some Scattered Memories. The Bookman's Journal and Print Collector, X
1924, s. 5.
104

26

pozacieranych twarzy? Pochyli si naprzd, unoszc zacinite obie donie. Tak,

przeraa. Widz ich wszystkie osobowoci wyskakujce jak tygrysy! Uda tygrysa
dostatecznie dobrze, by niemal przestraszy suchaczy, ale za chwil rozmawia ju mdrze i
trzewo, jak gdyby by przecitnym Anglikiem bez jednego pobudliwego nerwu w ciele. 109
Oywione dawniej stosunki z wydawcami i ich doradcami zastpi teraz Conradowi
zwizek z Pinkerem. Rwnie Blackwooda zawiadomi oficjalnym listem, bez wzmianki o
dugu i paroletnich przyjaznych powizaniach, e przekazuje komunikowanie si z nim w
sprawach finansowych swojemu agentowi. Musiao to cierpliwego wierzyciela urazi.11022
kwietnia 1903 ukaza si tom Tajfun i inne opowieci, dedykowany R. B. Cunninghame
Grahamowi. Dwa dni pniej Olive Garnett notowaa w dzienniku: Umwiam si z Fordem
u Gattiego [kawiarnia]; by z nim Conrad, ktry przyjecha na dzie do Londynu. Conrad,
wesoy, pi kaw zdrowie Tajfuna.111 Skutecznie, bo przyjcie tomu byo bardzo przychylne,
czsto entuzjastyczne. Wywoa mniej nieporozumie ni poprzednie, chocia i teraz zdarzay
si zdumiewajce skojarzenia (np. z Tostojem i Gorkim!), a rozmaito treci i tonacji
utworw wprawiaa niektrych krytykw w zakopotanie. M. H. Vorse, piszcy w tygodniku
The Critic, zwrci uwag, e trzymanie si Conrada na uboczu wiatka literackodziennikarskiego, unikanie wywiadw i wszelkich form autoreklamy szkodzi jego
popularnoci.112 Istotnie, Conrad dba o dobr opini szanowanych kolegw po pirze
(Gissing pisa do Wellsa: Conrad przysa mi tom Tajfun, ktry bardzo mi si spodoba. To
mocny czowiek.113) ale, majc pen wiadomo sensacyjnej wyjtkowoci swojego
ycia, wszelkimi sposobami stara si unikn stania si publicznym curiosum. Wic te
mimo pasowania przez krytyk na pisarza o ustalonej, wysokiej pozycji i autorytecie,
pozostawa nie znany szerszemu gronu czytelnikw.
Pozycj mistrza zajmowa te w maym gronie literackich przyjaci. Elsie Hueffer
udziela wskazwek, jak ma przekada Maupassanta: s trzy konieczne warunki dobrego
tumaczenia M. Imprimis musi by idiomatyczne, secundo musi by idiomatyczne i
wreszcie musi by idiomatyczne. W idiomie bowiem jest j a s n o jzyka, jego sia i
obrazowo pod tym ostatnim sowem rozumiem moliwo wywoywania obrazw przez
uporzdkowane sowa. 114 Fordowi poprawia przedmow do tomu tumacze ony, irytujc
si na jego nie przemylane, popisowe sformuowania. 115 Powaniejsz rol spenia wobec
Galsworthy'ego: czyta rkopisy jego utworw, komentowa tre, dawa rady co do stylu i
konstrukcji, asystowa przy wyborze tytuu The Island Pharisees, pociesza po odrzuceniu tej
109

Sir Henry Newbolt, My World as in My Time. Memoirs, 18621932, London 1932, s. 300.
Do Firmy W. Blackwood and Sons, 16 II 1903, Blackburn, s. 175. Uraz wyczu mona w pniejszych
listach Blackwooda.
111
Moser, From Olive Garnets Diary, s. 526.
112
Sherry, Heritage, s. 1819 i 143158. The Critic, I X 1903, s. 280. Zestawienie z Tostojem i Gorkim w
The Speaker, 6 VI 1903.
113
Gissing do Wellsa, 31 VIII 1903, G. Gissing and H. G. Wells, Their Friendship and Correspondence, ed.
R. A. Gettman, London 1961, s. 215. Gissing napisa te obszerny i ogromnie pochwalny list do Conrada, 9 V
1903, Two Letters from G. Gissing to J. Conrad, ed. G. Jean-Aubry, London 1926
114
Sobota [VI 1902], Listy, s. 198.
115
Do Elsie Hueffer, b.d., zapewne wrzesie 1903, Yale; do teje, 1 X 1903, Yale: Jeeli to jeden z jego
psikusw, przykro mi, e pozwala sobie na bazestwa przed gwnym otarzem.
110

27

powieci przez Blackwooda, a wreszcie skutecznie zaprotegowa j Heinemannowi.116

Frederick Karl susznie stwierdza, e Conrad mg odczuwa kontrast midzy wasnym
rozpaczliwym nieraz borykaniem si z trudnociami twrczymi a nieco dyletanck walk
toczon z literatur przez Galsworthy'ego, pisarza o jasno okrelonych i wiadomie
planowanych tematach, celach i rodkach artystycznych. Nie uzewntrznia jednak tego
poczucia i Karl myli si, przypisujc mu brak szczerego zainteresowania dzieem
przyjaciela.117 Nawet wiadomo wasnej wyszoci literackiej nie musiaa wyklucza
lojalnej i wnikliwej uwagi, ktrej sporo Galsworthy'emu powica.
Naturalne jednak byo, e problemy innych blady wobec wasnych mk nad tekstem
Nostroma. Przytaczay go rozmiary dziea, ogromny wysiek wyobrani pochania ca
energi myli i ciaa. W okresie pisania Nostroma Conrad sprawia wraenie czowieka
wycieczonego staym upywem krwi, a z jego wypowiedzi o pracy nad t powieci mona
uoy przejmujc antologi cierpienia. 13 maja: Zostaem tu przykuty na miesice harwki
i jkw. Harpers zakupi ksik, z ktrej nawet jedna czwarta nie jest jeszcze napisana. Sam
jestem sob przeraony, kiedy pomyl, jakie to musz by i bd wstrtne i poaowania
godne brednie. 8 lipca: Wysaem wczoraj okoo 25 000 sw podczas sztormu blu zba.
A mi od tego szyja zesztywniaa, ale cign dalej bez zatrzymania. 22 sierpnia: Praca w
warunkach, ktre jak mniemam s przewanie wytworem mojej osobowoci, wywouje
skarowacenie i demoralizacj. Bronic si przeciwko tej demoralizacji, ponosz gwny
ciar walki, a moi przyjaciele koszty. [...] Odnosz dziwne wraenie, jakbym stawa si
czym w rodzaju wykolejeca. Duchowego i moralnego wykolejeca. O niczym nie wiem
nic nie myl nad niczym si nie zastanawiam odcinam si od wszystkiego. Nigdy
jeszcze nie pracowaem tak ciko i z takim niepokojem. 118
Tego dnia, po odesaniu poowy (a naprawd jednej czwartej) tekstu, w chwili
odprenia, szczeglnie mocno odczuwa potrzeb zwierze i swoj samotno. ali si Davrayowi: I oto poowa gotowa a ja czuj si na poy martwy i cakowicie ogupiay...
Samotno mnie osacza pochania mnie. Na nic nie patrz, niczego nie czytam. To co w
rodzaju grobowca, ktry jest zarazem piekem, gdzie musi si pisa, pisa, pisa. Zastanawia
si czowiek, czy warto bo ostatecznie nigdy nie jest zadowolony i nigdy nie koczy119
Miego wytchnienia wrd tych udrk dostarczya wizyta Williama Rothensteina. Ten
trzydziestodwuletni malarz by ju wwczas znanym portrecist. Poprosi Conrada o
pozowanie i w lecie 1903 namalowa najwczeniejszy ze znanych portretw pisarza, ktry

116

Marrot, The Life and Letters ofJ. Galsworthy, s. 156160 Conrad omawia te powie Galsworthy'ego z
Fordem; do Galsworthy'ego, 22 IV 1903, Danilewiczowa, s. 11.
117
F. R. Karl, ConradGalsworthy: A Record of Their Friendship in Letters, Midway, jesie 1968, s. 92
93. Powie The Island Pharisees ukazaa si w r. 1904; dopiero dwa lata pniej Posiadacz, znany Conradowi
w rkopisie i omawiany w listach. Pniejszych utworw nie pokazywa Galsworthy przed drukiem, czujc si
ju pewniej taka jest gwna przyczyna braku komentarzy na ich temat w listach Conrada. Nb. opinia
Galsworthy'ego o Dostojewskim (stawia go niej od Turgieniewa i Tostoja), ktr Karl uwaa za dowd jego
nie-Conradowskich gustw (s. 93), jest zbiena z pogldem Conrada.
118
Do Garnetta, 13 V 1903, Garnett, s. 190; do Elsie Hueffer, roda [8 VII 1903] (chocia umieszczony w
zbiorze obok koperty z dat 4 XII 1902), Yale; do Galsworthy'ego i do Pinkera, 22 VIII 1903, Listy, s. 209211.
119
Do Davraya, 22 VIII 1903, LF, s. 50
28

bardzo mu si spodoba (dzi w National Portrait Gallery w Londynie).120 Wizyta

zapocztkowaa wieloletni przyja. Rothenstein by czowiekiem o szerokich
zainteresowaniach, a przy tym zamonym i ustosunkowanym; nieraz te przychodzi
Conradowi z pomoc w tarapatach materialnych. Na pocztku jednak wanie Conrad
posuy mu rad w sprawach finansowych: z jego inicjatywy Pinker zosta agentem
autorskim malarza. Jestem zdania, e artysta powinien otrzymywa kadziusieki grosz, jaki
moe dosta za swoje dzieo nie na zasadzie wynagrodzenia materialnego, ale po prostu dla
zapewnienia wolnego czasu, ktry zdaje mi si koniecznym warunkiem dobrej pracy.121 Ta
wzniole brzmica opinia, uzasadniajca rad, miaa podkad goryczy: Conrad by
przekonany, niewtpliwie susznie, e gdyby rozporzdza wolnym czasem, pisaby lepiej.
Rothenstein wspomina pniej swoje pierwsze wraenia: Z przenikliwymi oczyma i
czujn, pobrudon, brodat twarz, wyglda pod pewnymi wzgldami jak kapitan statku,
ale jego nerwowe zachowanie, szybka, podniecona mowa, jego niepokj i wysoko uniesione
ramiona nie sugeroway eglarza. Uznaem go natychmiast za artyst; nigdy jeszcze,
pomylaem, nie spotkaem nikogo promieniujcego takim ciepem umysowego
porozumienia, sympatii, ktra wychodzia w p drogi wszystkiemu, co si powiedziao. [...]
By zawsze w zachowaniu Conrada element napicia podnietliwo, ktra moga by
cech indywidualn bd te polsk nie potrafi powiedzie. [...] Chocia by z natury
uprzejmy i wyrozumiay, jego nerwy sprawiay, e niekiedy stawa si agresywny, niemal
gwatowny, i, jak wikszo ludzi wraliwych, bardzo silnie reagowa pozytywnie lub
negatywnie na innych. [...] Jego galanteria wobec Jessie bya typow rycerskoci
marynarza. Co miay inne, ona rwnie powinna bya posiada.
[...] kiedy kogo polubi, nie dopuszcza myli, e osoba ta ma wady; w istocie skonny by
do pochlebstw moe to polska cecha zarwno w mowie, jak i w pimie. 122;
Prac nad Nostromem przerywaa korekta Przygody; wspautorzy ukoczyli j we
wrzeniu. Ford dopisa wierszowany epigraf powieci123,dedykowanej Elsie i Jessie. W
ostatniej chwili Conrad dyskutowa z wielkim przejciem nad propozycj Forda, by
uwidoczni w ksice daty 1896 1903 jako czas jej powstawania: Kady, kto chce
zabawia si dyskredytowaniem, bdzie mia drog utorowan. [...] Napadn na oczywisty
brak proporcji. Drwiny ze wsppracy drwiny z tych dwch ludzi, ktrym sze lat zajo
napisanie tej bardzo przecitnej opowieci, podczas gdy R. L. S[tevenson] sam tworzy
swoje arcydziea etc., etc. [...] Ponadto mymy w istocie nie wsppracowali sze lat.
Zaczlimy w grud. 1900, a skoczylimy w lipcu 1902. Reszta to opnienie potworne
opnienie poniewa nie moglimy dosta si wczeniej do druku. Czemu obnaa nasze
prywatne sprawy ku uciesze niezliczonych wi? [...] Nawet Flaubert nie pracowa szeciu lat
nad Madame Bovary, ktra j e s t dzieem epokowym. 124
Przygoda ukazaa si 16 padziernika. Przyjcie przez krytyk byo tolerancyjne, ale na
120

Do Rothensteina, 22 VII i 13 X 1903, Harvard. Watts (s. 147) mylnie datuje wizyt na koniec wrzenia
pocztek padziernika.
121
Do Rothensteina, 11 IX 1903, Harvard.
122
W. Rothenstein, Men and Memories, I, London 1932, s. 4143 i 157.
123
Do H. M. Capes, 26 XII 1903, Yale.
124
Do Forda [IX 1903], Listy, s. 211212. Ostatecznie tekst nie zosta opatrzony datami
29

og chodnawe, wadami obciano jednogonie Forda; czytelnicy pozostali obojtni.125Jeszcze zanim rozwiay si ostatecznie marzenia partnerw o popularnoci i bogactwie,
Conrad stara si ustawi wobec Przygody z dystansem i troch dwuznacznie, jakby chcia
by gotw na wszelkie ewentualnoci. Uwaam Przygod za rzecz absolutnie bah;
wsppracowaem nad tym w czasie, kiedy nie mogem robi nic innego. [...] Podczas pracy
nad t machin byway chwile, kiedy byo nam z Huefferem niezmiernie wesoo. Dbalimy
jednak bardzo o stron techniczn. Przyzna Pan, e dobrze napisane.
[...] obaj z H. chcielimy wyprbowa swoje siy z myl o powanej powieci, ktr
mamy zamiar kiedy napisa. Akcja obracaaby si wok obrazu starego i sawnego malarza,
uwikanego w pode i nikczemne intrygi. Wielki ten czowiek odnis ju pewien sukces, ale
wanie dlatego e jest wybitnym artyst pozosta nie zrozumiany. Mona wiele wydoby
z takiego tematu mwi, co si myli o sztuce szybujcej nad nami i o materializmie
wczogujcym si w nasze ycie. [...] H. posiada w tych sprawach du wiedz dziki swojej
rodzinnej tradycji, wasnym dociekaniom oraz de visu, jako e by bliskim przyjacielem Forda
Madoxa Browna podczas ostatnich szeciu lat jego ycia. Wszystko to, drogi Panie, prosz
zachowa w cisej tajemnicy. 126
Przyczyn wspomnienia (a moe i rdem?) tego nie zrealizowanego pomysu o ktrym
nigdzie nie znajdujemy nawet wzmianki by zapewne fakt, e Conrad mczy si okropnie
nad Nostromem. Znowu ali si Galsworthy'emu: Ksika winna ju by skoczona. Gdyby
tak byo, mgbym istnie; teraz odnosz wraenie, e posuna si zbyt daleko, by j
odratowa. [...] Nieuczciwie sam siebie napominam, by pisa cokolwiek, byle co, jakie
banialuki i n a w e t tego nie potrafi, jak gdyby ciya na mnie kltwa wraliwego
sumienia. Ale tak nie jest! To tylko niemoc, nic innego niestety! 127 Dlatego te rozsnuwa
przed Pinkerem, i samym sob, kuszce projekty innej, atwej, ksiki, pniejszego
Zwierciada morza, sypic jak z rogu obfitoci tytuami planowanych szkicw: Porywy
wiatru, Kotwica w gr, Reje i maski, Krj agli, Sie olinowania, Patyki, Dookoa kompasu,
Przypadki zaoczenia ldu, itd128
To byy jednak tylko tytuy i rojenia. Codzienn rzeczywisto przenikao znuenie walk
o kolejne tysic sw powieci, wyadowujce si w kolejnych atakach podagry. Zapada na
zdrowiu co kilka tygodni, a przy kocu listopada znowu ogarna go prostracja. Paski miy
list zasta mnie w ku i cho wyczogaem si ze dzisiaj, nadal jestem w pozycji lecej i
pisz do Pana na podkadce, okropnym wiecznym pirem. Jeszcze jeden stracony tydzie z
tych niewielu pozostaych na t gupi ksik jeli to w ogle mona nazwa ksik.
Obawiam si, e bdzie to raczej zwyky zadrukowany papier. Jest tam pewna doza taniej
szczeroci, jaki cie intencji (ktrej nikt nie dostrzee), a nawet i pewien artystyczny cel
w sumie jednak nic z tego nie bdzie, poniewa nigdy nie czuem, e trzymam temat w garci:
cigle musiaem za nim goni i do koca bd go tak goni. Tego rodzaju nastrj prowadzi do

125

Por. np. Athenaeum, 7 XI 1903; NY Times Saturday Review, 14 V 1904.

Do Waliszewskiego, 8 XI 1903, Listy, s. 215. W tyme licie ironiczna aluzja do powieci historycznych
Sienkiewicza
127
Do Galsworthy'ego, pitek [29 X ? 1903], Listy, s. 213.
128
Do Pinkera, czwartek [jesie 1903], Berg.
126

30

zwykej paplaniny 129 skary si J. M. Barrie'emu. A w licie do Galsworthy'ego mniej

ozdobnie, a bardziej precyzyjnie opisywa jake typowe objawy:
Robota nie tknita. Brak mi energii do borykania si. Wszystko wydaje mi si czarne, ale
sdz, e to przejdzie, i w kadym razie prbuj nie poddawa si rozpaczy. Niemniej czuj,
e trac grunt pod nogami. Zanurzony jestem w wodzie po pas.
Wiesz, mj drogi, to nie tylko sprawa czstych atakw podagry, ale tego, e i pomidzy
nimi czuj si tak cholernie chory na ciele i duszy. Nigdy tak dawniej nie bywao. O pisaniu
mowy nie ma w mzgu szalej bezadne obrazy. To czasem cakiem przeraajce.130
Pracowa dalej; nie byo wyboru. Miesic pniej wyznawa pannie Harriet Capes: Mj
umys walczy z dziwnym rodzajem otpienia, walczy rozpaczliwie, podczas gdy piasek
koczy si przesypywa w klepsydrze. Oto myl najbardziej przeraajca. Koczy si
przesypywa a nic nie zostao zrobione, nic, co by si chciao zrobi. 131 Niedziwne wic,
e 31 grudnia podsumowa miniony rok sowem disastrous katastrofalny.132
Tej ponurej jesieni dwukrotnie dochodziy go echa przeszoci, polskiej i afrykaskiej.
Mieszkajcy w Paryu historyk Kazimierz Waliszewski zwrci si z prob o informacje
biograficzne i egzemplarze ksiek, bo chcia przygotowa obszerniejszy artyku o rodaku,
ktry sta si angielskim pisarzem. Conrad odpowiedzia skwapliwie i wywizaa si
dwumiesiczna korespondencja. Oznajmia: Uwaana sobie za szczcie i za niemay
zaszczyt wraca do kraju (e si tak wyra) pod paskim przewodnictwem. A jeeli Pan
zechce uwierzy mi na sowo i powie, e pywajc po kuli ziemskiej nigdy, ani myl, ani
sercem, od kraju si nie oddaliem, to pewno zostan przyjtym na stopie rodaka u nas,
pomimo mojej angielszczyzny.133 Warto doda, e mu istotnie zaleao, by o nim w Polsce
wiedziano; prosi np. Blackwooda o wysanie egzemplarza Modoci do redakcji
Chimery.134
W innym licie do Waliszewskiego wyjania i zwierza si: Tak na morzu, jak na ldzie
mj punkt widzenia jest angielski; ale z tego nie naley wyprowadza, e staem si
Anglikiem. Tak nie jest. W moim razie homo duplex ma wicej ni jedno znaczenie. [...]
Koo moich czytelnikw jest bardzo szczupe. ycie stao si teraz o wiele cisze. Pisz z
trudnoci, powoli, przekrelajc cigle. Co za psie rzemioso! 135
W padzierniku zgosi si do Roger Casement, ktry przygotowywa wanie raport o
sytuacji w Kongo, surowo potpiajcy administracj Leopolda II (ogoszony pniej przez
Foreign Office 15 lutego 1904 r.). Wadze Wolnego Pastwa Kongo, chcc zawczasu
odeprze zarzuty Casementa, twierdziy m. in., e obcinanie doni za drobne przestpstwa nie
byo praktyk kolonizatorw, ale skutkiem tubylczych obyczajw murzyskich. Conrad
potwierdzi oskarenia Casementa. Zdumiewajca rzecz, e sumienie Europy, ktre
129

Do J. M. Barrie'ego, 23 XI 1903, Listy, s. 217218.

Do Galsworthy'ego, 30 XI 1903, Listy, s. 219. W licie do Wellsa z teje daty stara si nadrabia min, ale
konkluduje: czuj si jak zupena ruina. Listy, s. 221.
131
26 XII 1903, Yale.
132
Do Barrie'ego, 31 XII 1903, NYPL. To samo wyraenie w licie do Meldruma, 26 XII 1903, Blackburn, s.
179.
133
Do Waliszewskiego, 15 XI 1903, Listy, s. 216.
134
Do Blackwooda, 22 XII 1902, Blackburn, s. 174.
135
Do Waliszewskiego, 5 XII 1903, Listy, s. 223.
130

31

siedemdziesit lat temu z przyczyn humanitarnych zakazao handlu niewolnikami, dzisiaj

toleruje Kongo. To jakby cofn zegar moralnoci o wiele godzin. [...] Teraz jestemy wida
zbyt zajci innymi sprawami: zbyt nas pochaniaj wielkie interesy, eby kruszy kopie o
czowieczestwo, przyzwoito i sprawiedliwo. 136 Chocia uchyli si od przyczenia do
antyleopoldowskiej kampanii (Jestem tylko nieszczsnym powieciopisarzem,
wymylajcym nieszczsne historie, a w dodatku nie potrafi sprosta tej opakanej grze),
dodawa Casementowi otuchy i poleci go wymownie Grahamowi: ma krysztaow
osobowo [...] Miaem zawsze wraenie, e jaka czstka duszy Las Casasa znalaza
schronienie w jego niezmordowanym ciele. [...] On mgby Ci opowiedzie niejedno!
Rzeczy, o ktrych staraem si zapomnie; rzeczy, o ktrych nigdy nie wiedziaem.137 3
stycznia Casement odwiedzi Conrada w Pent i spdzi z nim uroczy dzie.138
Nowy rok 1904 przynis wyran popraw samopoczucia i nage przyspieszenie
aktywnoci. Conrad kontynuowa pisanie Nostroma ktrego druk w odcinkach mia si
zacz 29 stycznia a jednoczenie rozpocz pisanie szkicw morskich, pniejszego
Zwierciada morza.139 17 stycznia wyjecha z rodzin do Londynu. Zamieszkali w dobrej
dzielnicy, na Kensingtonie, przy Gordon Place pod nr 17. Bya to niewtpliwie eskapada
kosztowna, na ktr waciwie nie byo ich sta zwaszcza e w styczniu ogosi upado
bank Watson and Company i nad Conradem zawisa konieczno spacenia znacznego, blisko
dwustufuntowego, przekroczenia stanu konta.140 Co go do Londynu pocigno? Przyczyny
byy bodaj dwie i umacniay si wzajemnie. Chcia by blisko Forda, na ktrego wsparcie
psychiczne i pomoc pisarsk liczy, szczeglnie przy Zwierciadle morza. A poza tym i moe
przede wszystkim wychodzc z depresji pragn odmiany otoczenia i trybu ycia.
Rwnie dla Forda przeniesienie si do Londynu stanowio krok finansowo ryzykowny;
take i w jego wypadku gwnym motywem bya ch odmiany, rozwinicia stosunkw
towarzyskich, zakosztowania bujniejszego ycia miejskiego. 141 Zapa przyjaciela mg si
atwo udzieli Conradowi. Wynaj wic mieszkanie w pobliu domu zajmowanego przez
136

Do Casementa, 21 XII 1903, Z. Najder, Listy Conrada do Rogera D. Casementa, Twrczo 1974, nr 8,
s. 3435; tame obszerniejszy komentarz. Por. P. Singleton-Gates, M. Girodias, The Black Diaries, New York
1959, s. 175; B. Inglis, Roger Casement, London 1973, s. 79.
137
Do Grahama, 26 XII 1903, Listy, s. 226.
138
Singleton-Gates, The Black Diaries, s. 189
139
Rozpocz pisanie jeszcze przed przyjazdem do Londynu: do Forda, poniedziaek [11 I 1904], Listy, s. 228.
Baines myli si rwnie sdzc (s. 292), e trzy artykuy do Daily Mail byy planowane i liczone osobno: w
istocie tworzyy one dwa szkice do zbioru Zwierciado morza. Oto skrcona chronologia powstawania tekstw:
do 4 III 1904, sze (Znaczenie ldu i oderwanie si od brzegu, Goda Nadziei, Sztuka pikna, Ciar
brzemienia, Statki zapnione i statki zaginione, Uchwyt ldu); do 18 IX 1904 dalsze trzy (Charakter wroga,
Wadcy Wschodu i Zachodu, W niewoli); w lipcu i listopadzie 1904 Wierna rzeka; jesieni 1904 Pajczyny i
babie lato; w lipcu 1905 Wtajemniczenie; we wrzeniupadzierniku 1905 trzy ostatnie (Kolebka rzemiosa,
Tremolino, Wiek bohaterski).
140
O upadku banku: do Forda, pitek wieczorem [14 I 1904], Yale, i do Wellsa, 7 II 1904, Listy, s. 229.
Wysoko dugu wobec banku okrela rozmaicie: blisko 200 funtw (do Elsie Hueffer, 2 IX 1904, Listy, s.
235), 250 funtw (do A. Kriegera, 15 III 1904, Sherry, CWW, s. 395). Upadkiem banku i koniecznoci
natychmiastowej spaty dugu zasania si przed wierzycielami (do Elsie Hueffer, jw.), ale naprawd jeszcze w
czerwcu 1905 dug nie by spacony (do Newbolta, l i 9 VI 1905, Mursia).
141
Por. Mizener, s. 85.
32

Huefferw. Nawet stoowa mieli si wsplnie, mimo wyranych i jak si okazao

cakowicie usprawiedliwionych zastrzee Conrada142 niewtpliwie popieranych przez Jessie,
ktra zawsze le si czua w artystyczno-intelektualnej atmosferze kultywowanej przez Forda
i Elsie. Jej niech do tej pary, tak jawna w obu ksikach wspomnieniowych, moga si
wywodzi z nieodpartego i uzasadnionego poczucia, e growali nad ni zdecydowanie
zainteresowaniami, wyksztaceniem, zdolnociami i obyciem towarzyskim; zapewne te
dawali jej to od czasu do czasu odczu.
Ju w kilka dni po przyjedzie przydarzy si Jessie fatalny wypadek o wieloletnich
nastpstwach. Przewrcia si na ulicy, uszkadzajc oba kolana. 143 Zawinia nie tylko znaczna
tusza, ale i poprzednie kopoty z nogami: jeszcze jako szesnastoletnia dziewczyna rozbia
sobie powanie kolano; podobno ju w 1896 r. stale na nie cierpiaa, a w marcu 1903 r.
rwnie upada bardzo bolenie.144 Konieczna okazaa si pomoc lekarska i liczne zabiegi, na
razie zewntrzne. By to pocztek postpujcego pniej inwalidztwa.
Wypadek i zwizane z nim kopoty i wydatki nie przytoczyy jednak Conrada. Zdaje si,
e przechodzi wwczas krtki okres euforyczny po wynurzeniu si z depresji. Wid bujne
jak na siebie ycie towarzyskie, zarwno z Huefferami, jak i samodzielnie. Widywa si m.
in. z poznanym niedawno Sidneyem Colvinem, kierownikiem biblioteki British Museum. Za
jego namow i przy wydatnym udziale Forda przerobi nowel Jutro na jednoaktwk Jeszcze
jeden dzie.145 Pozowa do portretu George'owi Sauterowi szwagrowi Galsworthy'ego; z
samym Galsworthym, ktry mia pracowni nie opodal, wymieniali wizyty prawie
codziennie.146.Napisa te krtki szkic Rzut oka na dwie ksiki, ktrego z jakich powodw
nie wykoczy i nie ogosi.147 Jest to pochwaa ksiek The Island Pharisees Galsworthy'ego
i Green Mansions W. H. Hudsona, dosy paradoksalnie doczona do ironicznej krytyki
tradycyjnego powieciopisarstwa angielskiego: Rdzennie angielski powieciopisarz rzadko
tylko uwaa sw prac uprawianie Sztuki za przejaw czynnego udziau w yciu, majcego
okrelony wpyw na uczucia czytelnikw, traktuje j natomiast, choby w sposb
instynktowny, czsto niedorzeczny, jako ujcie wasnych emocji. Nie stara si komponowa
swojej ksiki z wyran intencj i zrwnowaonym umysem. Nigdy nie przyjdzie mu na
myl, e ksika jest czynem, e napisanie jej jest w rwnej mierze dziaaniem co i zdobycie
kolonii. Nie posiada tak jasnej koncepcji swego zawodu. Piszc z gbi przepenionego serca
wyzwala sw dusz zadowalajc tym wasny sentyment; a kiedy skoczy fragment, ma prawo
wykrzykn dotykajc czoa: Oto jest geniusz.148 Nie jest to cakiem sprawiedliwe;
142

Do Forda, poniedziaek [10 I 1904], BL; powica tu cay obszerny wywd argumentacji przeciw
wsplnym posikom.
143
Do Alice Rothenstein, 23 I 1904, Harvard.
144
JCKH, s. 47; Conrad do Forda, 23 III 1903, Yale.
145
Do Colvina, wtorek [II 1904], Listy, s. 230, i 4 III 1904, Duke do Wellsa, 7 II 1904, Listy, s. 299. O udziale
Forda do Colvina, 28 IV 1905, LL, II, s. 17.
146
Do Colvina, wtorek [II 1904], Listy, s. 30 i 4 III 1904, Duke.
147
Ogoszony dopiero pomiertnie, wczony do tomu Last Essays. Rkopis nosi dat 2 III 1904, G.
Lindstrand, A Bibliographical Survey of the Literary Manuscripts of Joseph Conrad, Conradiana t. II, nr 2
(1969/70), s. 106107. Conrad napisa artyku prawdopodobnie z myl o Blackwood's Magazine.
148
Dziea, t. XXV, s. 52. Mona tu dosysze dalekie echo Flauberta: Wszyscy angielscy pisarze s tacy; z
wyjtkiem Waltera Scotta, brak im planu. List do G. Sand, 12 VII 1872 (Flaubert, Listy, Warszawa 1957, s.
33

Conrad nie zauwaa np. Jane Austen. Przyjmuje postaw bezstronnego, ale uprawnionego do
wydawania sdw autorytetu. Myl, e ksika jest czynem, nawizuje czy wiadomie?
do polskich romantykw. W artykule nie ma ladu tak czstych u niego niepewnoci i braku
zaufania do samego siebie. Przeciwnie: w ustach cudzoziemca z pochodzenia, ktrego wasna
twrczo stanowi zaprzeczenie opisanych angielskich tradycji, cytowane opinie brzmi
niemal impertynencko. By moe dlatego powstrzyma si od ich ogoszenia.
Dwa tygodnie przedtem Olive Garnett, ktra wzia udzia w jednym z wydawanych przez
Forda literackich przyj, zapisaa sowa Conrada: Jestem na szczycie drzewa. 149 Wyraaj
one t sam postaw i wiadomo osigni artystycznych nie znanych przedtem literaturze
angielskiej. Nieliczne listy, pisane w okresie pobytu w Londynie (do Colvina,
Waliszewskiego, Wellsa), rwnie wskazuj na inny nastrj ni u schyku poprzedniego roku.
Nawet ualania si s ujte w artobliw form. Wellsowi opisywa swoje zajcia:
Pracowaem nad Nostromem i oprcz tego pisaem sztuk w jednym akcie (opart na mojej
noweli Jutro), idc za sugesti S. Colvina, ktry jest bardzo przyjazny. Jeszcze jedna
znajomo, ktr zawdziczam Panu, mj drogi, w dugim szeregu wywiadczonych przez
Pana przysug.
Zaczem seri szkicw o morzu i wysaem P., by polowa na moliwo umieszczenia.
To musi mnie uratowa. Odkryem, e tego rodzaju brednie mog dyktowa bez wysiku w
tempie 3000 sw na cztery godziny. Naprawd! Pozostaje jedynie sprzeda to jakiemu
pismu, a potem wyda te miecie w formie ksiki. Niech to diabli!
A wic w dzie Nostromo, a od 11 do l w nocy dyktowanie. 150
Ford przedstawia rzecz w innym wietle: Wiksza cz Zwierciada morza bya po
prostu rozmow, ktr piszcy notowa swoim systemem stenografii, na bieco
przypominajc Conradowi, ktry by wwczas w stanie wielkiego przygnbienia, rne
fragmenty jego wasnych opowieci. A w pniejszym wspomnieniu ozdobniej i
dramatyczniej: Zwierciado morza i Ze wspomnie zostay w wikszoci spisane przeze mnie
pod dyktando Conrada. Podczas kiedy dyktowa, przypominaem mu zdarzenia mam na
myli zdarzenia z jego ycia, o ktrych mi by opowiedzia, ale ktre same nie przychodziy
mu na myl, poniewa by w tym czasie umysowo chory, rozpaczliwie potrzebowa
pienidzy i, przede wszystkim, ywi sceptycyzm co do wartoci formy wspomnieniowej,
ktr mu zasugerowaem. W rzeczywistoci potrafiem skoni Conrada do pisania w
okresach, kiedy jego rozpacz i zmczenie byy tak wielkie, e nie mgby tego robi innym
sposobem. Lea na sofie albo przemierza pokj, wymylajc na ycie i na literatur
uprawian w Anglii, a ja braem blok do pisania i owek i, kiedy si nadal unosi,
przerywaem: No wic, co to opowiadae o wchodzeniu do Kanau, kiedy o mao nie
zatopilicie odzi rybackiej, ktra nagle zjawia si wam przed dziobem? i stopniowo
powstawao Zaoczenie ldu i oderwanie si od brzegu.151
Ani w wymienionym szkicu (ktry Conrad zacz sam pisa, a moe i cay napisa w Pent),
ani w pozostaych nie ma przytoczonej scenki na Kanale ale to drobiazg w zestawieniu z
308). Ale jedynym pisarzem, ktrego Conrad przeciwstawia angielskiej tradycji, a trzykrotnie, jest Turgieniew.
149
Zapisek z 13 II 1904, Moser, From Olive Garnetts Diary, s. 527.
150
7 II 1904, Listy, s. 229.
151
F. M. Ford, Joseph Conrad, s. 30, Return to Yesterday, s. 286287.
34

przesad caoci opisu. Chocia jednak Ford, jak zwykle, wyolbrzymi swoj rol, bo
dziewi (na pitnacie) szkicw Zwierciada morza, w tym dwa najlepsze, powstao podczas
jego nieobecnoci udzia w szeciu najwczeniejszych: Zaoczenie ldu i oderwanie si od
brzegu, Goda Nadziei, Sztuka pikna, Pajczyny i babie lato, Ciar brzemienia oraz Statki
zapnione i statki zaginione, jest niewtpliwy. Przypuszczam, e od Forda wyszed sam
pomys tej serii, ktra z punktu widzenia techniki literackiej ma z pewnoci charakter
bardziej Fordowski ni Conradowski. Ale nie tylko pomys: Ford zapewne pomaga
przyjacielowi snu wtek opowieci, zadajc pytania lub podsuwajc rozwinicie tematu.
Conrad czu si w kadym razie zobowizany do podzielenia si z nim honorariami za druk
pierwszych szkicw w czasopismach.152
Nawet gdy pominiemy rol Forda, Zwierciado morza byo nowoci w dorobku Conrada:
po raz pierwszy planowa tom pozbawiony ambicji artystycznych, w niczym nie rozwijajcy
ani jego warsztatu pisarskiego, ani cigej w dotychczasowej twrczoci konfrontacji idei
moralnych i politycznych z obserwowan rzeczywistoci. Niektre pomysy nowelistyczne
mieway co prawda charakter bardziej popularno-anegdotyczny ni powstae ostatecznie
utwory.153 Zdaje si, e szukajc tematw kierowa si niekiedy motywami rynkowymi, tzn.
mia na uwadze atwo sprzeday i powodzenie u czytelnikw. Ale natychmiast po
przystpieniu do pracy decydujc rol odgryway ju inne czynniki: odpowiedzialno
artystyczna i oddawanie sprawiedliwoci podjtemu tematowi. Natomiast Zwierciado
morza zarwno pomylane, jak i wykonywane byo jako ksika celowo atwa w produkcji i
czytaniu. Conrad przywoywa wprawdzie tak czczone przez niego nazwisko Turgieniewa,
kiedy zapowiada, e tom bdzie troch w duchu Zapiskw myliwego, lecz mwicy o
statkach i morzu, z wyranym motywem autobiograficznym i anegdotycznym, obecnym w
caym tekcie, ktry ma gwnie na celu zapis wspominanych odczu 154 ale bya to
przynta dla wydawcy. Naprawd dopiero szkice kocowe, pisane w roku 1905, wykazuj
znaczniejsze ambicje artystyczne.
Moe si wyda zagadkowe, dlaczego Ford utrzymywa, e Conrad by podczas
dyktowania szkicw w depresji co tak jawnie kci si z dokumentami. Sdz, e rozszerzy
pami o poprzednim albo nastpnym okresie rozstroju nerwowego Conrada take na owe
miesice londyskie, dla niego samego bardzo trudne i we wspomnieniu zacienione przez
wasne zaamanie psychiczne, ktre nastpio wkrtce potem. Zreszt i euforia Conrada nie
trwaa dugo.
Jessie z Borysem wrcia do Pent 4 marca; Conrad pozosta w Londynie uwizany
koniecznoci dyktowania.155.Z listw do Pinkera wynika jednak, e pomidzy 4 a 29 marca
nie powsta ani jeden szkic.156 Zachowa si natomiast szesnastostronicowy rkopis Forda
152

Do Forda [29 V 1904], Baines, s. 290291; do Elsie Hueffer, 19 IX 1904, Yale: Zaczony czek jest za
udzia Forda w Szkicach nic wsplnego z poyczk. Prosz, nie kopocz si pokwitowaniem... Zapisz: a conto
dwu szkicw ju dotychczas sprzedanych (w odcinkach).
153
Por. np. do Pinkera, 6 I 1902, cyt. na s. 393.
154
Do G. Harveya, 15 IV 1905, Yale.
155
Do S. Colvina, 4 III 1904, Duke.
156
Do Pinkera, 4 i 29 III 1904, Berg. Tre drugiego z tych listw budzi wtpliwo, czy szkic Uchwyt ldu
(ukoczony w nocy z 3 na 4 marca), spisany by przez Forda. Conrad stwierdza bowiem, e jest on gotowy, ale
nie przepisany; panna Hallowes nie moga przepisywa prywatnej stenografii Forda.
35

pochodzcy z tego wanie czasu, zawierajcy fragment pitego rozdziau II czci Nostroma,
od sw: The Porvenir must have a long and confident article, do sw: She did not
answer. She seemed tired and they...157 Nie wyglda to, jak susznie stwierdza Arthur
Mizener, na tekst spisany pod dyktando, ale na uoony przez piszcego zapewne wedug
instrukcji Conrada. Ford tak wyjania okolicznoci powstania tego fragmentu: Kiedy
mieszkaem w Londynie tu obok Conrada, ktry przychodzi prawie codziennie na posiki,
dosta on takiego ataku podagry i depresji nerwowej, e by cakiem niezdolny do
kontynuowania odcinkw Nostroma, drukowanego w TP's Weekly. Dlatego po prostu od
czasu do czasu dopisywaem tyle, by prasy miay co drukowa zadanie niezbyt dla mnie
trudne. 158 Mizener stwierdza, e w tekcie Forda wystpuje sporo drobnych bdw
rzeczowych poprawionych w wydaniu ksikowym ktrych Conrad z pewnoci by nie
popeni, i komentuje: Ford napisa krtki fragment, w ktrym zadba o to, by nic si
wanego nie wydarzyo; kilka wariacji na tematy ju wczeniej przez Conrada wymylone, i
udatnie podrobi styl Conrada. Konieczna tu bya z pewnoci dobra znajomo akcji i
znaczna pomysowo, ale Ford nie musia tworzy niczego na wzr Conradowej wyobrani.
O tym, e potrafi wykona zadanie ze stosunkowo niewielkim trudem, wiadczy fakt
skromnej liczby poprawek w rkopisie. Szkoda, e nie powstrzyma si od zaznaczenia, e
zajcie byo dla niego niezbyt trudne, ale to prawda. 159
Conrad wrci do Pent w drugiej poowie marca.160 Wkrtce potem opuci Londyn i Ford,
zmczony, u progu rozstroju nerwowego. Na Conrada czekaa w domu Jessie-inwalidka. Pisa
rozpaczliwie do Meldruma: Okazao si, e moja biedna ona, ktra od padziernika stale
narzekaa, e si le czuje, ma wad zastawki w sercu. [...] Konsultowani lekarze posali j na
sze tygodni do ka z powodu zarwno serca, jak kolana. Nie moe chodzi i wyglda to
le; wyglda, jak gdyby miaa si sta bezradn kalek. Wstrzsam si, piszc te sowa. [...]
Ley ju od 3 tygodni. Z jej sercem zdaje si by lepiej; ale teraz, po wszystkich tych
niepokojach i wstrzsach, ktre przesza, nerwy odmawiaj jej posuszestwa i kiedy pisz do
Pana w jej sypialni, ley majaczc i jczc, z blami newralgicznymi we wszystkich
koczynach. [...] Poow czasu czuj si na skraju obdu. Trudnoci gromadz si wok w
przeraajcy sposb. 161 Znowu brakowao pienidzy, nieraz na biece wydatki.162
Poniewa szkice morskie obiecyway szybszy zarobek, Conrad spiesznie wyprodukowa trzy
dalsze.163 Do zapisywania ich pod dyktando i przepisywania na maszynie niemoliwych w
obecnym stanie zdrowia Jessie Pinker wynaj mu sekretark, pann Lillian Hollowes, ktra
pracowaa dla Conrada przez nastpne lat dwadziecia. Bya to niewiasta wysoka i wiotka,
157

Tekst polski (Dziea, t. VIII, s. 201212): Pamitaj, e w Porvenir [...] Antonia nie odpowiedziaa nic.
Wydawaa si zmczona. Wygld rkopisu i kontrowersj wok niego przedstawia najdokadniej Mizener, s.
8991. Myli si tylko datujc go na poow lutego. Tekst ogoszony zosta w nrze T.P's Weekly z dat 9 IV;
jeeli Ford napisa fragment, aby dopomc Conradowi w zdeniu na czas, nie mia powodu robi tego na 67
tygodni przed drukiem. Cykl produkcyjny tygodnika by wwczas nie duszy ni dwa tygodnie.
158
Mizener, s. 9091.
159
Tame, s. 91 i 541.
160
Do Pinkera, 29 III 1904, Berg.
161
Do Meldruma, 5 IV 1904, Blackburn, s. 179180.
162
Tak np. 5 IV zmuszony by prosi Galsworthy'ego o 5 gwinei, list z tego dnia, Birmingham.
163
Do Pinkera, 18 IV 1904, Berg.
36

wwczas, jak sdz, okoo trzydziestki, o wyniosych manierach i troch nieobecnym wyrazie
twarzy. Brunetka, o gstych i dugich wosach, ktre nosia lekko upite w kok u nasady
dugiej szyi; kok kiwa si bardzo intrygujco w rytm jej porusze i wreszcie rozpada,
rozrzucajc wosy kaskad na ramiona, zwykle w najbardziej nieodpowiednich i krpujcych
momentach. 164 Okazaa si natychmiast wielk pomoc, zapewnia Conrad Pinkera.165
Gwny wysiek musia skoncentrowa na Nostromie. 24 kwietnia skoczy cz II166 a
wic pozostao do napisania ponad 40% caoci. Robota sza mozolnie, ale, jak na Conrada,
dosy szybko. Przerywa j w lecie trzykrotnie dla drobniejszych prac. W maju napisa krtki
wstp do tomu przekadw Maupassanta Yvette and Other Stories, dokonanych przez Ad
Galsworthy wwczas jeszcze kochank, za rok on przyjaciela; Conrad by widocznie
wtajemniczony w istnienie tego wieloletniego romansu, ukrywanego przed wiatem do koca
ycia ojca Johna, ktremu nie chciano sprawia przykroci rozwodem w rodzinie (Ada, z
domu Cooper, bya on Arthura Galsworthy'ego, stryjecznego brata Johna). Przedmowa jest
pochwalnym wykadem na temat mistrzowskiego realizmu Maupassanta, jego odwagi i
sprawiedliwoci.167
W lipcu na prob innego przyjaciela, Garnetta, napisa Conrad omwienie tomu nowel
Anatole'a France'a Crainquebille pochwa zupenie odmiennego, ale te ulubionego
francuskiego pisarza.168 Kilka dni pniej zameldowa Pinkerowi, e ma gotowe dwie trzecie
szkicu o Tamizie, pniej nazwanego Wierna rzeka.169 Tak jak i w pozostaych szkicach
Zwierciada morza, wplata do tekstu popularno-wspominkowych gawd refleksje oglne.
Maj one niekiedy charakter znamiennych wyzna, ujmujcych zasadnicze idee pisarza
mog wic posiada warto jako wskazwki do interpretacji jego utworw. Tak deklaracj
przekona jest zdanie w szkicu Sztuka pikna o nieutylitarnym poczuciu honoru pracy,
nakadajcym trudne wymagania, ale podnoszcym czynnoci zawodowe na poziom sztuki.
W Wiernej rzece za wrd troch napuszonych i sztucznie ozdobnych rozwaa o
niecierpliwych duchach statkw pojawia si wspaniae Conradowskie stwierdzenie: A
wierno jest wielkim ograniczeniem wolnoci, jest najsilniejszym z wizw ptajcych
samowol ludzi i statkw na tym globie z ldu i morza. 170
Zapewnia Pinkera, e na ukoczenie Zwierciada morza wystarczyoby sze tygodni, ale
nie mg si na tyle czasu oderwa od Nostroma. Tymczasem dochody nadal pozostaway
daleko w tyle za wydatkami; zreszt zaliczki od Pinkera pokryway na dugo z gry nie
napisane jeszcze teksty. Skoro mowa o pienidzach: kiedy skocz Nostroma, nie zostanie
dla mnie nic albo prawie nic. Dr na myl, jak bardzo jestem wobec Pana zaduony. Ale
Nostromo powinien to wyrwna, nawet gdybym przed skoczeniem, ju nieodlegym,
zwrci si jeszcze do Pana. Co do bezporedniego potem, ksika szkicw musi to pokry.
Czy Harvey j wemie? Jeeli tak i gdybym (po podpisaniu kontraktu) wykupi jeszcze jedn
164

B. Conrad, My Father, s. 14.

Do Pinkera, 3 V 1904, Berg; tame informacja o jej pensji 1 sh 5 tygodniowo, wypacane przez Pinkera.
166
Do Forda, [25 IV 1904], Yale.
167
Data powstania wg listu do Pinkera z 17 V 1904, Berg; przedmowa ta wesza do tomu O yciu i literaturze.
168
Data wg listu do Garnetta z 6 VII 1904, Garnett, s. 192193. Ogoszony w The Speaker z 16 VII 1904,
wszed do tomu O yciu i literaturze jako pierwsza cz szkicu o Anatolu France.
169
Do Pinkera, 11 VII 1904, Berg.
170
Dziea, t. IX, s. 3435 i 129.
165

37

polis ubezpieczeniow na ycie (powiedzmy, na sze miesicy), przypuszczam, e mgby

Pan na tej podstawie zdoby dla mnie troch pienidzy [...] Nie mog dugo y w tej ndzy.
Mam pewne drobne zobowizania, ktre trzeba pokry. [...] Poza tym moja ona musi mie
odmian, kiedy tylko bdzie moga by przewieziona kolej bez ryzyka, e zniszczy to dobre
skutki szeciu tygodni leenia w ku. Zapobieenie jej kalectwu warte jest wszelkich
powice chociaby z uwagi na spokj mojego umysu.171
Pinker nie chcia czy nie mg zaatwi poyczki pertraktacje z kierownikiem
wydawnictwa Harper, George'em Haryeyem, cigny si jeszcze dugo i Conrad zwrci
si o ratunek do Rothensteina. Poprosi o krtkoterminow poyczk w wysokoci okoo
100150 funtw, znowu zagwarantowan polis ubezpieczeniow. Rothenstein postanowi
postara si o trwalsze wydobycie Conrada z kopotw, i zaapelowa o pomoc do znajomych,
midzy innymi do Henry'ego Newbolta (Conrad nie ma n i k o g o, na kim si moe
wesprze.). Ten z kolei zwrci si do Gosse'a, sekretarza Krlewskiego Funduszu
Literackiego, ktry o cikiej sytuacji pisarza powiadomi premiera Alfreda Balfoura. By to
pocztek zabiegw (ktre zaowocoway po roku) o przyznanie Conradowi rzdowej
zapomogi.172 Na razie Rothensteinowi udao si zebra 200 funtw. Conrad, przytoczony
wasnym szczciem, zaproponowa wwczas przekazanie mu caej sprawy: sdz, e
powinien Pan przej na siebie mj dug. W tym sensie, e polisa ubezpieczeniowa byaby
przepisana na Pana i zwroty dugu rwnie by Jemu przypaday. 173
Ledwie caa operacja dobiega koca, literacki wiatek Londynu obiega plotka
uprawdopodobniona zabiegami Rothensteina e Pinker trzyma Conrada bardzo krtko.
Zabolao to cierpliwego agenta i wystpi z samoobronnym listem do Wellsa: [...] zdarzenie
w ubiegym tygodniu. Conrad, nie znalazszy mnie w biurze [...] poprosi Heinemanna o
suwerena, aby mie za co wrci do domu. Heinemann zaoferowa mu okoo 7 funtw
honorarium, ktre mia na jego koncie. Conrad powiedzia, e musi to wysa do mnie, ale
jeeli H. da mu funta i powie mnie, e tak zrobi, C. mgby wrci do domu i zaatwi t
spraw ze mn innego dnia. Conrad sam mi to wszystko opowiedzia, gdy by u mnie dwa dni
temu, i atwo sobie wyobrazi, e incydent mg zosta wykorzystany do wywoania
wraenia, e biedny Conrad jest w ndzy i e nie traktuj go po ludzku. W istocie Conrad
zawsze poycza suwerena, kiedykolwiek przyjeda [...] Doprawdy nigdy nie odmwiem mu
adnej kwoty, o ktr prosi, i gdyby to nie byo naduyciem zaufania, z rozkosz
udostpnibym kademu szczegy moich z nim stosunkw.174
Widocznie plotka krya jednak nadal, bo w miesic pniej sam Conrad, zapewne na
prob Pinkera, wystpi ze sprostowaniem do Edmunda Gosse'a. Doszo do moich
odcitych od wiata uszu, e szeroko roznosz si wieci, e mwi si nie wiem dokadnie,
w jakich sowach, ale sens jest taki: Pinker ostro obchodzi si z Conradem. Tego rodzaju
krzywdzce dla Pinkera pogoski s rwnie przez implikacj oszczercze wobec Conrada, co
niewtpliwie sam Pan wyczuwa bez mego wyjanienia. [...] Nie bd usiowa dotrze do
rda pogosek, zaley mi jednak bardzo, by w nie Pan nie wierzy. [...] Mj charakter nie
171

Do Pinkera, 3 V 1904, Berg.

Rothenstein do Newbolta, 9 i 22 VI, Gosse do Newbolta, 26 VI i 7 VII 1904, Mursia.
173
Do Rothensteina, 27 VI 1904, Listy, s. 232. Inne listy w tej sprawie: 9 VI, 10 VI i 3 VII 1904, Harvard.
174
Pinker do Wellsa, 18 VII 1904, Yale.
172

38

jest obciony naogiem ani lenistwem lub sualstwem, ktre mogoby ze mnie uczyni
ofiar tego rodzaju sytuacji, jak implikuje owa bezpodstawna plotka. [...] Pinker zna mnie od
szeciu lat. Przyszed mi dzielnie z pomoc w okresie bankructwa mego banku nie tylko
dzielnie, ale rwnie i skutecznie. Szanowa w peni nie tylko moje humory, ale nawet
kaprysy. [...] Nie moe mnie wyleczy ze znuenia umysowego, ktremu ulegam po
dziesiciu latach napicia, ale przez ulenie mi w bezporednich kopotach finansowych i
jeszcze bardziej paraliujcych kopotach, wypywajcych z ludzkiej gupoty zrobi
wszystko, co tylko mona, aby mi pomc to znuenie zwalczy. 175
Conradowi musiay szczeglnie wwczas ciy dugi u Forda, cierpicego na
pogarszajcy si kryzys nerwowy, ktry przeszed w kocu w siln, wielomiesiczn
depresj. Przy kocu lipca, kiedy jeszcze mia nadziej, e Ford bdzie mg pracowa,
przesa mu propozycj druku opowiadania, otrzyman z Northern Newspapers Syndicate:
Jednoczenie z Twoim listem nadszed ten zacznik. Miaem zamiar wrzuci go do kosza.
Jednakowo, jeli masz co napisanego, na czym Ci w c a l e nie zaley polij. 176 By
wic gotw sygnowa swoim nazwiskiem utwory przyjaciela. Ale tydzie pniej musiano
Forda wysa na duszy kuracyjny pobyt w Niemczech.177 Po paru tygodniach Conrad
napisa do niego troskliwy i uspokajajcy list, doradzajc midzy innymi pisanie
korespondencji, ktrych przepisywaniem i umieszczeniem sam by si zaj.178
Padam ze zmczenia pisa u schyku czerwca. Czuj si ledwie ywy. Jestem teraz w
okresie pisania dniem i noc. Istna rozpacz donosi miesic pniej. A po nastpnych
czterech tygodniach roboty: Przez ostatni miesic pracowaem praktycznie dzie i noc,
chodzc spa o trzeciej i siadajc znowu o dziesitej. Cay czas przy tym z uporem
rozpaczy.179
Skoczy Nostroma 30 sierpnia w domu Hope'w w Stanford-le-Hope, dokd pojechali 28go ca rodzin, po dramatycznych przygodach Conrada z dentyst i wyrywanym zbem. W
Stanford pracowaem cay dzie. Wieczorem poczciwa pani Hope (nie przyzwyczajona do
czego takiego) daa mi cztery wiece i cignem dalej. Skoczyem o trzeciej. 180
Trzy dni pniej zwierza si Rothensteinowi: Jak si ksika przedstawia nie wiem.
Nie przypuszczam, by przyniosa mi szkod, ale wiem, e moe by przedmiotem
inteligentnej krytyki. O inn nie dbam. Osobicie nie jestem zadowolony. Co tam jest ale
nie to, o co mi chodzio. Nie przeywam radosnego podniecenia, nic z tego chwilowego
poczucia dokonania, ktre jest tak kojce. Brak nawet uczucia ulgi, e ju z tym skoczyem.
Napicie byo zbyt silne i trwao za dugo. Ale gotw jestem pracowa dalej. Nie czuj si
pusty, wyczerpany. Po prostu bez radoci jak wikszo ludzi maej wiary.181
Przez nastpne trzy tygodnie poprawia i uzupenia dopisujc spore fragmenty w
175

19 VIII 1904, Listy, s. 234. W licie do Wellsa Pinker wymieni Gosse'a jako rdo plotki.
Do Forda, 29 VII 1904, Listy, s. 233.
177
Moser, From Olive Garnetts Diary, s. 528529.
178
Do Forda, 5 IX 1904, Yale.
179
Do Rothensteina, 27 VI 1904, Listy, s. 233; do Forda, 29 VII 1904, tame; do Rothensteina, 3 IX 1904, LL,
I, s. 336.
180
Do Galsworthy'ego, l IX 1904, LL, I, s. 332334.
181
Do Rothensteina, 3 IX 1904, LL, I, s. 336.
176

39

zakoczeniu tekst do wydania ksikowego.182 Potem nadeszy korekty.183 Pracowa,

wybiegajc myl do koniecznego ze wzgldu na stan zdrowia Jessie (ktrej nadal dolegao
rwnie serce) pobytu w Londynie i do wymarzonego wyjazdu pod soce Poudnia, do
Maroka 184 albo na Capri.

182

Por. F. R. Karl, The Significance of the Revisions in the Early Versions of Nostromo, Modern Fiction
Studies, lato 1959, s. 129144.
183
Do Rothensteina, 24 IX 1904, Harvard.
184
Do Galsworthy'ego, 23 IX 1904, Birmingham.
40

XI
Pod prd
(19041910)
Stan rozbitych kolan Jessie nie poprawia si; lewe wymagao kuracji szpitalnej. Okoo 10
padziernika wyjechali na prawie trzy miesice do Londynu. Najpierw zatrzymali si przy 10
Prince's Square, na Bayswater tam, gdzie zamieszka mia stary Nelson (czy Nielsen),
ojciec nieszczsnej Frei z Siedmiu Wysp; 20 X przeprowadzili si w poblie Galsworthy'ego
na 99B Addison Road185, przy uroczej, zadrzewionej alei w piknej dzielnicy, obok Holland
Park. Badania koci stawowych trway kilka tygodni i daway sprzeczne rezultaty.
Ostatecznie Jessie zostaa umieszczona w lecznicy i 24 listopada operowana przez Bruce'a
Clarke.186 Pocztkowo wydawao si, e operacja daa skutek pomylny187; pniej wyszo na
jaw, e pogorszya raczej, ni poprawia stan uszkodzonej koczyny.
Tymczasem 14 padziernika ukazao si wydanie ksikowe Nostroma, dedykowane
Galsworthy'emu. Wspomina on pniej, e Conrad uwaa Nostroma za swoj najwaniejsz
ksik. Rwnie Cecilowi Robertsowi mia powiedzie, e jest najblisza jego sercu.188
Wielokrotnie te wyznawa, e zmrozio go przyjcie Nostroma przez krytyk i
czytelnikw.189 Po olbrzymim wysiku, jaki woy w napisanie najbardziej wyobraonej,
najmniej opartej na wspomnieniach i lekturach spord wszystkich swoich powieci
przyszo rozczarowanie. Norman Sherry stwierdza susznie, e wrd recenzji nie brako i
gosw pochlebnych: Conrad by nierozumiany, nawet atakowany, ale i chwalony.190 Jego
rozgoryczenie nie byo jednak wynikiem przesadnej draliwoci. Mg ywi dwojakie
nadzieje: e ksika osignie popularno i wydobdzie go z nieustannych kopotw
finansowych albo e krytyka dostrzee zawarto mylow i nowatorstwo artystyczne
Nostroma, co daoby mu przynajmniej poczucie satysfakcji twrczej. Zainteresowanie
czytelnikw okazao si jednak nike, a gosy recenzentw wiadczyy o niezrozumieniu tak
struktury ksiki, jak jej treci. Do nielicznych wyjtkw nalea wnikliwy artyku Garnetta w
Speakerze: przyjaciel okaza si jedynym krytykiem, ktry potrafi rozpozna rzeczywisty
temat ksiki. Natomiast Times Literary Supplement w najwczeniejszej recenzji,
185

Do Grahama, 7 X 1904, Watts, s. 156; do Pinkera, 18 i 19 X 1904, Berg.

Do Alice Rothenstein, 17 XI 1904, Harvard; do Forda, 22X11904, Yale; do Poradowskiej, 15 XII 1904,
Listy, s. 240.
187
Do E. V. Lucasa, l XII 1904, Indiana.
188
Galsworthy w A Conrad Memorial Library, the Collection ot George T. Keating, Garden City, N.Y. 1929,
s. 138; Cecil Roberts, Hall Way, London 1931, s. 218.
189
Por. np. JCKH, s. 5356, 120.
190
Sherry, Heritage, s. 20; gosy krytyki, s. 159180.
186

41

ogoszonej w tydzie po wydaniu powieci, uzna j za bd artystyczny, narzekajc na

rozwleko i zagmatwanie. Podobnych oskare wygaszano wiele; pochway za byy
zwykle oglnikowe lub powierzchowne np. recenzent British Weekly zaleca Nostroma
jako... romans przygodowy. Niezrozumienie byo bodaj przykrzejsze ni brak aprobaty:
Conrad poszukiwa w opiniach innych potwierdzenia lub negacji wasnego widzenia swojego
dziea, a take i swojej osobowoci.
Po ukoczeniu Nostroma chcia kontynuowa tematyk poudniowoamerykask. W
ksice kapitana Basila Halla Wyjtki z Dziennika pisanego na wybrzeach Chile, Peru i
Meksyku w latach 1820, 1821, 1822 znalaz opowie o piracie nazwiskiem Yincente
Benavides. Pocztkowo zamierza oprze na niej cykl krtkich nowel, zatytuowany
Benavides. Pierwsz z nich, przeznaczon dla miesicznika Strand i liczc 2500 sw,
ukoczy zapewne 8 listopada.191 Z nieznanych powodw zapewne Strand odrzuci nowelk
przeksztaci pniej tekst w opowiadanie Gaspar Ruiz.192 Benavides napisany zosta
niewtpliwie dla zarobku; nawet kocowa wersja utworu jest prymitywna i jaskrawa ale
robota zaja Conradowi niewspmiernie wiele czasu, skoro zacztkowe 2500 sw
pochono przynajmniej trzy tygodnie. Wczeniej jeszcze, i bodaj szybciej napisa
pochwalny i patetyczny szkic o Henrym Jamesie193, w ktrym nazwa autora Ambasadorw
historykiem subtelnych sumie, kronikarzem zaciekych walk moralnych, jakie prowadz w
swoich duszach jego bohaterowie. Twrczo powieciopisarza porwna do akcji
ratowniczej, wydobywania z ciemnoci i utrwalania ksztatw po to, by je obdarzy jedyn
moliw form trwaoci w tym wiecie wartoci wzgldnych trwaoci pamici. I rzecz
znamienna wanie w artykule o twrczym artycie znalaz miejsce, aby wyrazi podziw dla
dumy, pewnoci siebie i nieugitej wytrwaoci czowieka. 194
Pracowa te dalej nad szkicami morskimi. Jesieni 1904 r. dokoczy Wiern rzek
(pocztkowo zatytuowan Rzeka Londynu)195 i napisa Pajczyny i babie lato (pierwotny
tytu: Wysokie drzewca).196 Wszystko to jednak byy drobiazgi. Po ukoczeniu Nostroma
Conrad okaza si przez blisko p roku niezdolny do skoncentrowania si nad
powaniejszym zamierzeniem. Niedomaga, narzeka na ataki dusznoci i podagry.197
Pobyt w Londynie, chocia podyktowany koniecznoci, mia swoje dodatnie strony:
Conrad mg czciej spotyka przyjaci i nawizywa nowe znajomoci. Jessie wspomina z
wyrzutem, i niewtpliw przesad, e w przeddzie umieszczenia jej w lecznicy mieli na
kolacji trzydzieci osb. Byli wrd nich m. in. malarze Augustus John i Henry Tonks,
poznani za porednictwem Rothensteina.198 Na pocztku grudnia wrci z Niemiec Ford i
zatrzyma si w Londynie.199 14 XII Conrad zabra go do dr Alberta Tebba, lekarza, do
191

Do Pinkera, 18 X, 8 XI, 21 XII 1904 i nie datowany z tego okresu (w ostatnim wzmianka o cyklu
Benavidesa), Berg; objto utworu w licie do Forda, 21 XI 1904, Yale.
192
Baines, s. 321.
193
Ukoczony zapewne 15 X, por. list do Forda z teje daty, Yale.
194
Dziea, t. XXI, s. 1927.
195
Do Pinkera, 31 X 1904, Berg, i do Forda, 22 XI 1904, Yale.
196
Do Pinkera, 31 X 1904, Berg, i 5 II 1905, LL, II, s. 11.
197
Do Rothensteina, 24 X 1904, Harvard; do Pinkera, 21 XII 1904, Berg.
198
JCC, s. 89.
199
Moser, From Olive Garnetts Diary, s. 530.
42

ktrego mia ogromne zaufanie i ktry ju poprzednio opiekowa si Jessie i Borysem.200 Nie
wiemy, jaki by przebieg kuracji opowie Forda na ten temat jest, jak zwykle, rwnie
barwna jak fantastyczna ale okazaa si dosy skuteczna. Conrad od pocztku
optymistycznie ocenia stan zdrowia przyjaciela, skoro 21 grudnia zapewnia Pinkera, e
gdyby Ocalenie mogo si ukazywa w odcinkach w Pall Mall Magazine, Ford jest gotw
do pomocy.201
Musia si pociesza wszelkimi sposobami, bo sytuacja finansowa stawaa si znowu
rozpaczliwa, zwaszcza z powodu kosztw leczenia Jessie. Poycza pienidze od
Rothensteina; Elsie musia przeprasza za niezwracanie dugu, tumaczc si wyczerpaniem
kredytu u Pinkera.202 Natomiast plany dalszego pisania wyglday mglicie. W
korespondencji pojawiaj si wzmianki o powieci, ktra powinna powsta szybko, do
czerwca nastpnego roku, ale nie ma ladw, by nad ni pracowa.203 Niepodobna nawet
stwierdzi, jak to powie mg mie na myli. Projektowa te uzupenienie tomu szkicw
morskich artykuami na tematy literackie i wydanie ich razem jako Zwierciado morza i
zwierciado ycia.204
Aby przyspieszy rekonwalescencj ony, a zarazem wydwign si z twrczej biernoci
i pogbiajcych si przez ni tarapatw pieninych, powzi decyzj kilkumiesicznego
wyjazdu na Capri. By to pomys oparty na zasadzie wybijania klina klinem: aby nadrobi
stracony bezproduktywnie czas, powica dodatkowe tygodnie na przygotowania, podr i
urzdzanie si we Woszech; aby wydoby si z dugw, zaciga nowe poyczki na
wypraw. Miejsce zasugerowane zostao zapewne przez Galsworthy'ego, ktry ze swoj
przysz on Ad przebywa w pobliskim Amalfi. Z punktu widzenia rekonwalescencji
Jessie nie by to wybr rozsdny, bo wyspa jest bardzo grzysta, co nawet ludziom o
zdrowych nogach utrudnia spacery. Najwidoczniej mylano przede wszystkim o klimacie.
Capri nie byo wwczas tak skomercjalizowane, zatoczone i drogie jak dzisiaj za trzy
osoby pacili 28 funtw miesicznie ale pobyt z dala od miasta wymaga zabrania
pielgniarki do zabiegw i opieki nad chor.
Wrciwszy z Londynu do Pent, 7 stycznia wyjechali do Woch po szeciu dniach
przygotowa.205 Trzynastego wieczorem byli w Paryu (zatrzymali si, o dziwo, w Htel St
Petersbourg), skd nastpnego dnia ruszyli dalej. Podr mieli uciliw. Jessie nie moga
chodzi i musiano j przenosi w fotelu, co dostarczyo wielu emocji: ju w Dover tragarze
nie umieli sobie poradzi z jej zaadowaniem na statek, a na dworcu kolejowym w Rzymie
wycignli spod niej krzeso, zanim jeszcze stana na platformie wagonu.
Musiaa si utrzyma wiszc nad stopniami, podczas gdy Conradowi wosy stany dba,
a pielgniarka o mao nie zemdlaa.206 W niedziel 15 stycznia dotarli do Neapolu i tam
200

Mizener, s. 101102.
Do Pinkera, 21 XII 1904, Berg.
202
Do Rothensteina, 3 XI, 25 XI i 30 XI 1904, Harvard; do Elsie Hueffer, wtorek 22 XI lub 29 XI 1904 (?),
Yale.
203
Do Lucasa, l XII 1904, Indiana; do Pinkera, 21 XII 1904, Berg.
204
Do Pinkera, 4 I 1905, Berg.
205
Do Davraya, 28 XII 1904 i czwartek [12 I 1905] (mylnie datowany przez Jean-Aubry'ego jako 14 I), LF, s.
68. Do Galsworthy'ego}. 14 I 1905, z Parya, Birmingham.
206
Do Meldruma, 22 I 1905, Blackburn, s. 182.
201

43

musieli przez pi dni czeka na lepsz pogod, bo niemoliwe byo wysadzenie Jessie na
Capri przy wzburzonym morzu, poniewa parowiec nie podpywa do molo, a bezpieczna
przesiadka z parowca na dk i z dki na brzeg wymaga gadkiej wody. By moe trudno
nie bya a tak wielka, jak ci wszyscy ludzie hotelarz, urzdnicy eglugowi i szef biura
Cooka usiowali mi wmwi.207
Rezultatem zwoki byy znaczne wydatki na hotel i natychmiastowe zaduenie si
Conrada w Neapolu. Sama podr kosztowaa po 12 funtw od osoby 208 i ju w dzie po
przybyciu Conrad wyznawa Galsworthy'emu, proszc o natychmiastow poyczk: Caa
wyprawa jest w istocie przedsiwziciem szalonym, bo opartym na czym, czego nie jestem
pewien: mojej monoci napisania w cztery miesice okoo 60 tysicy sw. Chwilami jest mi
mdo z obawy.209.Na Capri wyldowali 20 stycznia wieczorem. Zaopiekowa si nimi
kanonik Pietro Ferraro, znajomy Davraya.210 Zatrzymali si w Villa di Maria, domu
wynajtym od miejscowego wieniaka. Poza Ad i Johnem Galsworthy, ktrzy przypynli w
odwiedziny, Conrad znalaz na Capri towarzystwo w osobie Normana Douglasa, byego
dyplomaty, a w przyszoci wybitnego pisarza angielskiego, podwczas zajmujcego si
gwnie botanik, wielkiego erudyty i subtelnego znawcy kultury rdziemnomorskiej.
Patronowa pniej pocztkom jego kariery literackiej. Pozna rwnie na wyspie rodaka,
hrabiego Zygmunta Szembeka, z ktrym potem korespondowa. W bibliotece doktora Ignazia
Cerio, ktrego brat Giorgio opiekowa si skutecznie nog Jessie, znalaz wiele interesujcych
ksiek. Rezultatem tych lektur by projekt powieci na temat walk o Capri midzy
Francuzami a Anglikami w roku 1808211 Konflikt francusko-angielski w epoce napoleoskiej
przyciga uwag Conrada na wiele lat przed dwukrotnym podjciem tej problematyki, w
Korsarzu i nie dokoczonej powieci W zawieszeniu.
Pobyt na Capri zacz si niepomylnie. Pielgniarka, panna Jackson ktrej Conrad nie
cierpia, a Jessie nie obdarzaa sympati rozchorowaa si natychmiast po przybyciu i sama
wymagaa opieki.212 Trzeba j byo pniej wyprawi z powrotem do Anglii. Nieoczekiwane
komplikacje wytrciy Conrada z rwnowagi i udaremniy wysiki, by skupi si na
planowanej robocie. Potem sam nabawi si podobno grypy, po niej nastpiy ataki
bezsennoci213, a przy kocu marca rozoy go zupenie bl zbw.214 Niemono pisania,
na ktr si stale uskara, bya jednak przede wszystkim wynikiem dekoncentracji,
wewntrznego rozprzenia. Przypisywa je warunkom ycia na Capri. W listach do Pinkera,
w ktrych musia si tumaczy z nieprzysyania tekstu i jednoczenie prosi o pienidze,
zrzuca wszystko na stan zdrowia i pogod. W korespondencji z przyjacimi wini miejscow
przyrod, klimat, ludzi. Davrayowi wyznawa: Uroki Capri rozleniwiaj mnie, jak myl, i
nic nie zrobiem. Absolutnie nic. To rozkoszne, ale stanie si niebezpieczne.215 Po przeszo
207

Do Galsworthy'ego, 21 I 1905, LL, II, s. 9.

Koszty utrzymania i podry wg zacznika B do listu do Newbolta, 9 VI 1905, Mursia.
209
Patrz przypis 207.
210
LF, s. 68.
211
Do Pinkera, 23 II 1905, LL, II, s. 13; por. do Szembeka, 8 XII 1906, Listy, s. 254.
212
JCC, s. 9196; do Meldruma, 22 I 1905, Blackburn, s. 182183 do Pinkera, 5 II 1905, LL, II, s. 10.
213
Do Pinkera, 23 II 1905, Berg; do Davraya, 12 III 1905, LF, s. 70.
214
Jessie Conrad do N. Douglasa, 25 III 1905, rps w posiadaniu. Kennetha MacDonalda.
215
Do Davraya, 13 III 1905, LF, s. 7071.
208

44

trzech miesicach pobytu bilans by niewiele lepszy: Nic nie zrobiem. Gdyby nie to, e
Jessie skorzystaa tu bardzo, nazwabym ca t eskapad katastrof. Tutejszy klimat ze swoj
tramontan i sirokkiem na poy mnie umierci, duszc i roztapiajc w sposb, ktry trudno
nawet nazwa niemiym. Nurzam si w niejasnych, mczcych marzeniach, w wizjach
niezliczonych opowieci unoszcych si w atmosferze zmysowego blu w kociach. 216
Rzeczywista przyczyna tkwia raczej w nim samym: nie mg si wydoby z
wewntrznych rozterek, nie potrafi znale ani tematu, ktry by przyku jego uwag, ani
formy literackiej, ktra by uchwycia przelatujce przez gow projekty. Zapewnia Pinkera,
e myli przede wszystkim o powieci. Mg to by zacztek przyszej Gry losu, nazywanej
pierwotnie Dynamite Ship (Statek z dynamitem) albo Explosives (Materiay wybuchowe) 217,
ale utwr ten rodzi si wwczas w formie opowiadania. 218 Conrad snu oglnikowe plany
ksiki o Zatoce Neapolitaskiej, Capri, Sorrento, etc. miejscach odwiedzanych co roku
przez turystw angielskich i amerykaskich ktra, jego zdaniem, miaaby szanse
popularnoci. Do tego musz dy, obliczajc swoje siy. 219 Ostatecznie jednak napisa
tylko jeden tekst: szkic polityczny Autokracja i wojna.220
O projekcie tego szkicu, najobszerniejszej i najambitniejszej wypowiedzi politycznej,
wspomina ju 12 stycznia, proszc Davraya o jak now powan ksik o Rosji.221
Twierdzi wwczas, e napisze go dla chleba co nie mogo by prawd, skoro artykuy
publicystyczne byy gorzej patne od prozy, a w dodatku Pinker nie mia bynajmniej
pewnoci, gdzie uda mu si umieci tekst. artobliwie lekcewacymi wzmiankami stara si
Conrad pokry gbokie przejcie si poruszan problematyk i fakt wypowiadania
politycznego credo.
Szkic mia pierwotnie nosi tytu Ugoda europejska i by czym w rodzaju historycznego
przegldu polityki midzynarodowej od r. 1815 (kongres wiedeski) z uwagami i
wnioskami majcymi wykaza chwiejny obecnie stan tej ugody i obciajcymi win za t
chwiejno Niemcy, a raczej Prusy.222 Podczas pisania centrum treciowe szkicu ulego
przesuniciu, a w lad za tym zmieniony zosta tytu. Orodkiem uwagi autora staa si Rosja,
ktrej powici ponad poow miejsca.
Na pasjonowanie si Conrada sprawami politycznymi dowodw nie brak: wspomina o tym
parokrotnie Ford, wiadczy korespondencja z Grahamem, potwierdzaj liczne skadniki jego
utworw od Szalestwa Almayera poczwszy. Baines myli si twierdzc, e zapewne
Nostromo podnieci Conrada do szczeglnego zajcia si tematami politycznymi.223
216

Do Forda, 9 V 1905, Listy, s. 243.

Do Pinkera, 5 II 1905, LL, II, 11 (Jean-Aubry komentuje bdnie,. e chodzi tu o Tajnego agenta), 12 i 24
IV 1905, Berg. Rkopis powieci (Berg) ma wytarty tytu: Explosives, a Ship-Board Tale.
218
Do Galsworthy'ego, 5 V 1905, LL, II, s. 18 (data podana bdnie, jako 8 V) i Birmingham. Mowa tu o
rozpoczciu noweli; wedug bdnego przypuszczenia Jean-Aubry'ego bya to Bestia; w licie do Pinkera z 12 V
1905, Berg, Conrad informuje, e ma gotowe (!) opowiadanie Explosives.
219
Do Pinkera, 23 II 1905, LL, II, s. 13.
220
Wysany do Pinkera z listem z 24 IV 1905.
221
LF, s. 69.
222
Do Pinkera, 23 II 1905, LL, II s. 13. Krytyka zapdw niemieckich poprzedzaa wic gon wojownicz
mow Wilhelma II w Tangerze (31 III).
223
Baines, s. 318.
217

45

Nostromo co najwyej zainteresowania tymi tematami peniej ujawni. Byo ono naturalne:
Conrad pochodzi z kraju, w ktrym polityka jest spraw ycia i mierci, a take spraw
codziennego bytowania; pochodzi z warstwy spoecznej przypisujcej sobie wyczn w tej
dziedzinie odpowiedzialno i z rodziny wybitnie pod tym wzgldem aktywnej. I bynajmniej
nie tajemniczy sowiaski temperament jak sdzi Karl 224 wpywa na jego sposb
widzenia problematyki politycznej w kategoriach nieustannej walki przemocy z prawem,
anarchii z adem, autokracji ze swobod, interesw materialnych ze szlachetnym idealizmem
jednostek ale wiadomo historyczna. Ona sprawiaa, e tak wyjtkowo (na tle wczesnej
literatury zachodnioeuropejskiej) jasno i dotkliwie zdawa sobie spraw z tego, jak pokrtnie
przebiegaj i jak zmienne s linie frontu w tych walkach.
Punktem wyjciowym rozwaa bya toczca si jeszcze ukoczy szkic na miesic
przed Cuszim wojna japosko-rosyjska. Ujawniaa ona faszywo starego mitu rosyjskiej
potgi i przyspieszaa upadek caratu. W prni, ktra si wytwarza, gotowe s wkroczy
Niemcy, opanowane zaborczymi, imperialistycznymi ambicjami. Szkic otwarty
stwierdzeniem nieuleczalnej saboci Rosji carskiej zamyka si ostrzeeniem przed Prusami
jako niebezpiecznym agresorem w nastpnej wojnie europejskiej. Wewntrz tych ram
umieci Conrad charakterystyk tradycji polityczno-ustrojowych Rosji oraz rozwaania o
niedawnej historii i wspczesnoci Europy.
Pastwo rosyjskie przedstawi jako miadce poddanych monstrum, pozbawione
historycznych uzasadnie i moliwoci ewolucyjnego rozwoju. Wolno w jego sowach
usysze echo Czaadajewa (Conrad mg dowiedzie si o jego pogldach z gonej ksiki
Astolpha de Custine'a Rosja w r. 1839), ale wolno je potraktowa jako spucizn po
Apollonie Korzeniowskim i Stefanie Buszczyskim. Kwestia rozstrzygn si nie da, bo de
Custine pozostawa pod wpywem polskich romantykw tych samych, ktrych myl
kontynuowa Apollo.225 Zaskorupienie pastwa carw sprawiao, e Conrad uwaa jego
upadek za nieuchronny: Dla autokracji witej Rosji jedyn moliw samoreform jest
samobjstwo. Przepowiada rychy wybuch rewolucji, ale brak tradycji demokratycznych i
ciemnota mas powodoway niewiar w jej uzdrowicielskie dziaanie. A chocia stwierdza
wyranie, e nie wini samych Rosjan za brutalne okruciestwo ich losu, odmawia im, ze
wzgldu na tragiczn wyjtkowo politycznej spucizny, na szczeglno rosyjskich tradycji
intelektualnych, moralnych i ustrojowych, zabierania gosu w sprawach oglnoludzkich.
Wywd ten nastpuje bezporednio po krytycznej aluzji do Dostojewskiego (wiele
najwybitniejszych umysw Rosji, po bezowocnej walce ze zym urokiem, padao na kolana
przed beznadziejnym despotyzmem, jak czowiek pod wpywem zawrotu gowy skacze w
przepa) i stanowi oczywisty przytyk do entuzjazmu dla wszystkiego, co rosyjskie,
okazywanego przez Garnettw i ich przyjaci.
Poza antyrosyjskimi filipikami Conrad stara si o bezosobisty ton rozwaa; pierwodruk
w Fortnightly Review ma motto sine ira et studio. Fragment powicony rozbiorowi
Polski opatrzy nawet zastrzeeniem: nie ulegajc przesadnym uczuciom oburzenia z
224

F. R. Karl, ConradGalsworthy: A Record of Their Friendship in Letters, Midway, jesie 1968, s. 94.
Szerzej na ten temat pisz: A. Busza, Rhetoric wid Ideology in Under Western Eyes, w tomie Joseph
Conrad, A Commemoration, ed. N. Sherry, London 1976, s. 107109; E. Crankshaw, Conrad and Russia, ibid.,
s. 100102; Z. Najder, Conrad and Rousseau: Concepts of Man and Society, ibid., s. 85 i 90.
225

46

powodu rozbioru tego kraju.226 Chocia przedmiotem gwatownych atakw s dwaj gwni
zaborcy, Rosja i Prusy wytoczone przeciw nim zarzuty maj charakter oglny. Carat
oskara Conrad o ciemienie wasnego ludu i podbitych narodw. Prusy ukazane s jako
ogarnite zaborcz pych, prne pastwo imperialistyczne, zagraajce pokojowi wiata. Ale
kraje Zachodu, tradycyjny orodek Europy, nie s tamtym dwm pastwom przeciwstawione
na zasadzie kontrastu dobra i za. Przeciwnie: Europa rozdzierana jest przez antagonizmy
wynike z rywalizacji gospodarczej i komercjalnego samolubstwa. Rewolucja rosyjska nie
znajdzie rady ani pomocy w zmaterializowanej, egoistycznej Europie, ktra zbroi si po zby,
przygotowujc do wojen znacznie brutalniejszych ni dawne. wiadomo niebezpieczestwa
wojny totalnej, wywoanej zawiciami narodowymi i rywalizacj ekonomiczn, podyktowaa
Conradowi par miesicy pniej wymown antywojenn filipik w szkicu Kolebka
rzemiosa.227 W tych i innych jego wypowiedziach politycznych przebija znamienna
nieufno do wszystkich wspczesnych rzdw. Ma ona dwojakie rdo: by przekonany o
wadliwoci wszelkich instytucji politycznych, ktre nawet zrodzone ze szlachetnych
pobudek i dla wzniosych ideaw nieuchronnie sztywniej i degeneruj si w wyniku
saboci samej natury ludzkiej; demokracja za, ustrj najnowszy, postanowia uwierzy w
wyszo interesw materialnych, jest wic systemem odrzucajcym tradycje historyczne i
moralne dla merkantylnych korzyci. Mona ze szkicu wyczyta, jakie byy Conradowe
wartoci polityczne: niezawiso narodowa, ugruntowanie w tradycji, swobodny rozwj form
instytucjonalnych, podporzdkowanie spraw gospodarczych ideaom moralnym; ale te nie
pozostawia on adnych wtpliwoci, e realizacji wszystkich swoich ideaw nie widzi ani
wspczenie, ani w przewidywalnej przyszoci. Byo to stanowisko nietypowe, poniewa w
owym okresie dominoway w polityce europejskiej nastroje optymistyczne. Optymizm
Niemcw opiera si co prawda na innych przesankach ni optymizm Anglikw, a ufno
mieszczastwa bya sprzeczna z nadziejami radykalnej lewicy ale ani trwanie status quo,
ani nadejcie rewolucji nie kojarzyy si z katastrof tym, ktrzy je przewidywali.228
Po ukoczeniu Autokracji i wojny 10 000 sw... robota na miesic wykonana w cztery
229
zostao Conradowi na Capri niewiele czasu. Zreszt ju okoo 20 marca otrzyma
wiadomo, ktra wprawia go w uniemoliwiajce prac podniecenie i staa si powodem
paromiesicznego zamieszania w jego yciu i korespondencji. Mianowicie dziki staraniom
Rothensteina zostaa mu przyznana ze specjalnego funduszu krlewskiego zapomoga w
wysokoci 500 funtw. O zabiegach w tym celu wiedzia ju latem 1904 roku 230. Edmund
Gosse, wpywowy krytyk, cieszcy si wzgldami czynnikw oficjalnych i dworu, omawia
spraw bezporednio z premierem Balfourem. O pozytywnej decyzji krla zawiadomi
Conrada Rothenstein.
To, co nastpio potem, stanowi epizod charakterystyczny tak dla sytuacji yciowej
226

Notes on Life and Letters, London, s. 95, 99.

Dziea, t. IX, s. 172173.
228
Por. np. Barbara W. Tuchman, The Proud Tower, New York 1966.
229
Do Galsworthy'ego, patrz przypis 34.
230
Gosse do Newbolta, 26 VI 1904; Rothenstein do Newbolta, 4 VII 1904. Cenny zbir korespondencji
midzy Conradem, Gosse'em, Newboltem i Rothensteinem na temat zapomogi posiada dr Ugo Mursia w
Mediolanie.
227

47

Conrada, jak dla jego postawy. Warto wic spraw bardziej szczegowo omwi. Dotacja
krlewska, ktra miaa przynie wybawienie z szarpicych nerwy i uniemoliwiajcych
skupienie si na pisaniu kopotw finansowych, staa si powodem innych kopotw,
przykroci, straty czasu i nowego rozproszenia uwagi.
Pierwsz reakcj Conrada by podniole pokorny list dzikczynny do Gosse'a. Zapewnia:
czsto, w zwizku ze swoj prac, cierpiaem na poczucie nierzeczywistoci, na wtpliwoci
intelektualne co do swego stanowiska. Dziao si tak szczeglnie w okresach trudnoci
twrczych. Ot wanie wydobyem si z takiego okresu cakowitego zwtpienia, kiedy
doszed moich rk list Rothensteina, ukazujcy gbi Paskiej wiary [...] Nie musz Panu
mwi, e tego rodzaju podtrzymanie na duchu stanowi dla pisarza najwiksz pomoc, jak
moe otrzyma w tych cikich chwilach, trafnie okrelonych przez Baudelaire'a jako
strilits des crivains nerveux.231 Pod wpywem wieci o uznaniu Gosse'a i
nadcigajcym zotym deszczu jaowo wszake nie mina. Wolno przypuszcza, e
wiadomo wprawia Conrada w podniecenie i daa pocztek planom majcym mao
wsplnego z pisaniem. Piset funtw bya to suma, jak od lat ju nie rozporzdza,
teoretycznie wystarczajca na roczne utrzymanie. Kiedy 11 kwietnia otrzyma list Gosse'a,
oficjalnie podajcy wysoko przyznanej zapomogi, odpowiedzia przypochlebczo: skoro
droga powrotna zostaa nieoczekiwanie tak wygadzona, szczeglnie spieszno mi do powrotu
do Pent Farm, pod ktrej niskim (i nie cakiem wodoszczelnym) dachem pi tomw miao
miao zosta napisane. Tutaj [na Capri] bardzo le pracowaem. Anglicy, urodzeni do
swojego dziedzictwa, mog sobie przerzuca wiersze i proz z Woch na rodzinne brzegi. Ja,
w moim pooeniu szlachetnej adopcji, widz, e potrzebuj podpory duchowej,
podtrzymujcego wpywu angielskiej atmosfery take z dnia na dzie.232
Najwidoczniej liczy na odebranie przyznanej mu kwoty jeszcze we Woszech.
Tymczasem Gosse, dowiedziawszy si od premiera o wysokoci zapomogi, zwrci si z
pytaniem do Henry'ego J. Newbolta, cenionego wwczas historyka i poety: Komu pienidze
powinny zosta wypacone i kiedy? Czy jest celowe wysanie ich w caoci Conradowi? Czy
powinny zosta umieszczone w rkach przyjaciela jako powiernika? Na przykad paskich?
Chciabym zapobiec zrobieniu przeze czego nagego i gupiego z tymi pienidzmi, a
zarazem nie chc froisser [urazi] jego wraliwej natury.233
Odpowiedzi Newbolta nie znamy, ale widocznie podziela obawy Gosse'a co do
ekstrawagancji Conrada, bo ostatecznie on i Rothenstein zostali kuratorami dysponujcymi
wypaceniem dotacji.
Conrad nic o tym na razie nie wiedzia i niecierpliwie wyglda pienidzy. Pierwszego
maja wysa do ony Rothensteina naglc prob o spowodowanie natychmiastowej wypaty
150 funtw z przyznanej sumy. Uzasadnia prob koniecznoci szybkiego powrotu, bo
Stage Society proponuje wystawi w czerwcu tego roku moj sztuczk Jutro. Myl, e to
doprawdy szansa dla mnie; moe prowadzi do zakoczenia wszystkich moich finansowych
kopotw, bo jeeli sztuka zrobi dobre wraenie, mog umieci owe 3 akty, ktre od siedmiu
231

23 III 1905, Listy, s. 241.

11 IV 1905, LL, II, s. 15. Na yczenie rzdu Conrad obieca pen dyskrecj, powiadomi jednak
Galsworthy'ego (by moe ustnie), por. list z 8 V 1905, podajc wszake wysoko: okoo 300 funtw.
233
Gosse do Newbolta, 6 IV 1905, Mursia.
232

48

lat nosz w gowie. Jest wic konieczne, abym wrci do Anglii moliwie jak najprdzej, by
wprowadzi wymagane poprawki.234
Uzasadnienie byo nacigane, bo ani go Stage Society nie wzywao, ani te sukces czy
niepowodzenie jednoaktwki nie mogy przesdzi o umieszczeniu nie napisanej sztuki
teatralnego debiutanta (o ktrej nigdy przedtem ani potem nie wspomnia). Inne listy
wiadcz, e termin powrotu od pocztku ustalony by na poow maja 235, ale Conrad ton w
dugach, od Pinkera niczego nie mg wymaga, bo nie wysa obiecanego tekstu powieci i
widocznie po prostu nie mia za co ani zosta, ani wrci.
Tak czy inaczej, dane pienidze (sto funtw) odebra. Wyruszyli w drog powrotn 12
maja, statkiem z Neapolu do Marsylii, gdzie spotkali Poradowsk i Roberta d'Humires,
francuskiego arystokrat, literata i tumacza Murzyna. Zatrzymali si tam dwa dni, 1517, i
po nocy spdzonej w Paryu wrcili do Pent 18-go 236.
Najwidoczniej tu przed wyruszeniem odebra wiadomo o wyznaczeniu Newbolta i
Rothensteina kuratorami i eksplodowa, peen urazy i oburzenia, gniewnym listem do
Gosse'a, wysanym 16-go z Marsylii: Caa sprawa nabraa wygldu o wiele powaniejszego i
bardziej niepokojcego ni wszelkie naciski moich materialnych potrzeb, wygldu Conrada,
ktrego trzeba ocali przed nim samym czego, co podaje w wtpliwo poczucie
odpowiedzialnoci czowieka, suszno jego postawy, jego poczucie poprawnoci
postpowania.237 Domaga si audiencji. Podobny w treci, histeryczny list wysa ju
wczeniej do Rothensteina.238
Gosse odpisa, ju do Pent, spokojnie, lecz z nagan, wyjaniajc (niezgodnie z prawd),
e wyznaczenie kuratorw byo procedur normaln. Audiencji nie udzieli. Gniewna irytacja
Conrada zmienia si w przepraszajce zawstydzenie. Pask reprymend jakkolwiek jest
ostra przyjmuj potulnie, tak jak gdybym na ni cakowicie zasuy. Nic nie byo w stanie
sprawi mi wikszej przyjemnoci ni odkrycie, e zachowaem si jak gupi osio. 239 Do
Newbolta, ktrego zna tylko przelotnie, napisa w tonie uprzedzajco grzecznym, proszc o
posuchanie. Dalsza jego korespondencja w tej materii prezentuje enujc niekiedy
mieszank poczucia upokorzenia i uraonej dumy z przebiegoci, pokor i chci uzyskania
jak najprdzej jak najwikszej kwoty.
Spotkanie z Newboltem odbyo si 25 maja; tego dnia Conrad napisa, ju z domu,
obszerny list. Stwierdza w nim, e jego pogld na udzielon zapomog opiera si na
zaoeniu, e jej celem pierwszym i zasadniczym byo zapewnienie mi spokoju umysu,
niezbdnego dla nie zakcanego i staego pisania. Dlatego te prosi o natychmiastowe
wyasygnowanie 250 funtw, aby mg pospaca najpilniejsze dugi; z krtkiej listy wynika,
e niezalenie od zobowiza wobec Forda, Galsworthy'ego, Pinkera i Rothensteina by
234

Do Alice Rothenstein, l V 1905, Harvard.

Do Davraya [12 I 1905], LF, s. 70; do Colvina, 28 IV 1905, LL, II, s. 17.
236
Do Szembeka, 16 V 1905, LF, s. 7172; do Galsworthy'ego, 8 V 1905, LL, II, s. 19; do Szembeka,
poniedziaek [22] (a nie, jak podaje Jean-Aubry, 21) V 1905, LF, s. 73.
237
16 V 1905, Yale.
238
Rothenstein do Newbolta, poniedziaek [15 V 1905] (data stempla pocztowego), Mursia; list Conrada do
Rothensteina nie zachowa si. Przebieg caej awantury opisuj Newbolt, My World as in My Time, London
1932, s. 300312 i (niezbyt cile) Rothenstein, Men and Memories, London 1932, t. II, s. 61.
239
Do Gosse'a, 19 V 1905, Listy, s. 246.
235

49

wwczas zaduony na ponad 450 funtw, z czego blisko 200 z tytuu przekroczenia stanu
konta w upadym banku Watsona. Proby i perswazje przeplataj si z usprawiedliwieniami;
genez dugw przypisuje w gwnej czci chorobie ony; przypomina wto swojego
zdrowia i niepewno ycia, od ktrego zale ona-inwalidka i mae dziecko; koczy
unionym podzikowaniem za sowa otuchy, wypowiedziane przez Newbolta podczas
rozmowy.240
Ku bolesnemu zdumieniu Conrada, ktry zdy ju w tym czasie zakupi jakie nowe
meble241, reakcj Newbolta nie byo wystawienie odpowiedniego czeku, ale propozycja
wyznaczenia adwokata, ktry wynegocjowaby u wierzycieli obnienie nalenych
patnoci.242 Odrzuci t propozycj natychmiast, z trudem ukrywajc oburzenie: nie chcia si
otwarcie przyzna do bankructwa, nie chcia by publicznie uznany za nieodpowiedzialnego
artyst-cygana, nie chcia czyni uszczerbku wierzycielom ani te utraci kredytu. Ch
obrony swego dobrego imienia czy z argumentami czysto praktycznymi: byoby to z y
m
i n t e r e s e m i znacznie pogorszyo moj sytuacj na przyszo. Dzikowa za troskliw
uwag, przeprasza za kopot ale parokrotne powtrzenie tych samych argumentw i
baganie o szybk decyzj wiadcz, e z trudem panowa nad nerwami.243 Cztery dni pniej,
nie czekajc na odpowied, napisa znowu, w tonie bardziej dramatycznym. Prosi o
wyrozumiao i zaufanie, wczucie si w jego sytuacj, raz jeszcze perswadowa
niepraktyczno odwoania si do pomocy adwokata, wyraa zwtpienie co do wasnej
wartoci jako pisarza. Zapewnia, e do przyjcia zapomogi nakonia go myl o onie i
dziecku, nie dlatego, by byli ju w potrzebie, ale poniewa chciaem da sobie szans
pozostania z nimi jak najduej znowu wic, i dobitniej, wysuwa moliwo swojej
przedwczesnej mierci. Nalega, aby go nie kompromitowa w oczach innych jako
lekkomylnego utracjusza. Przypomina swoje obce pochodzenie i wynikajc std
samotno: Prosz pamita, e z natury rzeczy nie mog liczy na moralne poparcie, jakie
rodzina, powizania i opinie licznych dawnych znajomych daj czowiekowi w obliczu
pospiesznych sdw wiata. Oprcz kobiety, ktra mi zaufaa, i dziecka za maego jeszcze
dziki Bogu aby zrozumiao ca niepewno swojej przyszoci, jestem tak samotny, e
Panowie obaj, dziki swojej misji, zajmuj pozycje, ktre tylko moi najblisi krewni mogliby
zaj z penym dla mnie bezpieczestwem.244
Newbolt i Rothenstein ustpili nie przed argumentacj, ktra ich nie przekonaa, ale
przed uporem. Ustpili nie na tyle, by da Conradowi pienidze do rki, ale godzc si na
pacenie dugw bez udziau adwokata i w penej wysokoci.245 Listowne targi, enujce dla
wszystkich uczestnikw, ujawniy oboplne nieporozumienia. Kuratorzy kierowali si
zdrowym rozsdkiem i najlepszymi intencjami ale traktowali Conrada jako nieporadnego
240

23 V z Londynu i 25 V 1905 z Pent, Mursia.

Do Pinkera, 5 III 1906, Berg (LL, II, s. 3031 z opuszczeniami).
242
Przesana Rothensteinowi kopia listu do Conrada z 30 V 1905. Rothenstein zaaprobowa tre listu not z
dnia nastpnego, Mursia.
243
Conrad do Newbolta, l VI 1905, Mursia.
244
5 VI 1905, Mursia.
245
Rothenstein do Newbolta, 3 i 5 V 1905; kopia listu Newbolta do Conrada z 7 VI 1905, Mursia.
241

50

yciowo czowieka z artystycznej bohemy. Rothenstein pisa do Newbolta: zdaje mi si, e

Conrad, jak wielu artystw, cakiem niepotrzebnie zagmatwa sobie ycie. 246 Nie zdawali
sobie sprawy, e Conrad to nie artysta-cygan ale wysadzony z sioda szlachcic, dbajcy,
zwaszcza wrd obcych, o zewntrzne formy dobrobytu, pozory niefrasobliwego traktowania
pienidzy. Conrad za nie potrafi poj, jak dwch przyzwoitych ludzi moe uwaa dugi
zacignite na sowo przez dentelmena za przedmiot adwokackich przetargw. Ujawniaa si
bariera kulturalna: dugw mona byo nie paci, kiedy si nie miao z czego ale nie wolno
ich byo negowa, targujc si o wysoko nalenej kwoty.
Wywody Conrada na temat obcego pochodzenia i braku rodzinno-spoecznego zaplecza
pomagaj w zrozumieniu, dlaczego y wyranie ponad moliwoci i potrzeby. Ot przez
cay czas czu si niepewny swojej pozycji; Rothenstein wspomina nawet o jego
histerycznym poczuciu przeladowania. Presja konwenansu bya silna; Peter Laslett, historyk
spoeczny, powiada o wczesnej angielskiej klasie redniej: Jedna trzecia ludnoci usiowaa
y na poziomie, na jaki sta byo tylko jedn siedemnast. 247 W wypadku Conrada mamy
do czynienia ze zbiegniciem si trzech czynnikw: polskiego zastaw si, a postaw si,
osobistej nieumiejtnoci liczenia si z groszem i milczcej presji otoczenia, ktra kazaa
ludziom z towarzystwa naladowa w Anglii styl ycia dostatniego mieszczastwa jeli
nie chciao si oficjalnie zlecie w przepa biedoty, o ktrej myle si nie da, przepa
dostpn tylko poetom i statystykom jak to w par lat pniej wyrazi E. M. Forster.248
Posuwana a do unienia pokora pniejszych listw Conrada do Newbolta bya chyba
mask tumionej furii, e go zmuszano do tylu prb, wyjanie, usprawiedliwie, wyzna.
Ta sztuczna pokora irytowaa zreszt Rothensteina.249
9 czerwca wysa Conrad Newboltowi dokadn list swoich wierzycieli tych
przynajmniej, ktrych chcia od razu pospaca, korzystajc z krlewskiej darowizny. Byo
tego 260 funtw (nb. podliczajc sumy pomyli si i dwukrotnie napisa 270). Najwiksze
kwoty to czciowa spata sumy pobranej ponad stan konta bankowego ( 50), zalegy czynsz
za dom ( 45), rachunki lekarskie ( 60) i dugi u rnych lokalnych kupcw i rzemielnikw
( 85).250 Pienidze wypacone zostay w sposb nieco zawiy: Conrad przesya Newboltowi
zaadresowane koperty, do ktrych tamten wkada odpowiednie, podpisane czeki; Conrad z
kolei sygnowa je i przekazywa wierzycielom. Moemy duma, co by si stao, gdyby
zapomogi nie dosta... Zwaszcza e ju 16 czerwca przyznawa si, e jego sytuacja
materialna nie jest jeszcze cakiem zdrowa. 251 Reszta dotacji zostaa wypacona, w ratach
1520 funtowych, do 10 kwietnia 1906 r.252
W dniach 2527 VI odbyy si na scenie Royal Theatre trzy przedstawienia Jutra
246

Rothenstein do Newbolta, 24 V 1905, Mursia. Listy Conrada do Rothensteina z tego okresu nie dochoway
si, widocznie adresat zniszczy je przez delikatno. Sam Rothenstein okaza si w tej sprawie do chwiejny:
na zmian dawa si przekonywa to Conradowi, to Newboltowi.
247
P. Lasslett w The Listener, 28 XII 1961.
248
E. M. Forster, Howards End [1910], Penguin, s. 45.
249
Rothenstein do Newbolta, 14 VI 1905, Mursia.
250
Conrad do Newbolta, 9 VI 1905, i zaczniki w formie list dugw i wydatkw na Capri. 16 VI dzikowa
za otrzymane czeki, Mursia.
251
Do Newbolta, 16 VI 1905.
252
Listy z tej daty do Newbolta (Mursia) i Rothensteina (Harvard).
51

(wieczorne i dwie popoudniwki), doczonego do sztuki The New Felicity panny Laurence
Alma Tadema. Jednoaktwka przyjta zostaa podobnie jak wikszo utworw
powieciowych Conrada. Max Beerbohm wyraa nadziej, e nie bdzie jedyn jamun,
jakiej Conrad udzieli teatrowi ale stwierdzi, e jest to tragedia wspczesna i sam ten fakt
wystarcza oczywicie, aby j zdyskredytowa w oczach wikszoci krytykw.253 A wic
znowu: dobra jako i nike szans powodzenia.
Postawa autora bya dziwnie dwuznaczna. Okazywa wielkie przejcie, ale wyjania, e
przerbka zostaa dokonana wycznie dla zarobku; upaja si swoimi moliwociami
teatralnymi ale jednoczenie stwierdza, e nie jest dramatopisarzem; skary si, e utwr
kosztuje go mnstwo czasu i nerww ale traktowa go jako lecy na uboczu zasadniczej
twrczoci; cieszy si pozytywn opini G. B. Shawa, ale jakby z dystansu i, wbrew
zapowiedziom, nie zdecydowa si na nastpn prb.254
Ambiwalencja postawy daje si atwo wytumaczy tym, e wspautorem tekstu przerbki
dramatycznej Jutra by Ford.255 Jej brulion powsta zapewne na pocztku 1904 r. i
sporzdzony zosta rk Forda; zachowa si 43-stronicowy rkopis. Ford w listach do
Pinkera traktowa jednoaktwk jako owoc wsppracy z Conradem, chocia gotw by
wyrzec si autorstwa: Z pewnoci moe Pan powiedzie, e sztuka jest moja i C. tj., e
Conrad popracuje nad ni, jeeli pojawi si jaka taka pewno przyjcia a jeli o mnie idzie,
mgby j okrela jako swoj wasn.256 Conrad istotnie wybra tak drog postpowania.
Kiedy Colvin zapyta go o autorstwo sztuczki, napisa do przyjaciela z prob o zajcie
stanowiska. Uspokojony, e Ford nie bdzie skada sprzecznych wypowiedzi, zapewni
Colvina przesadnie e udzia Forda ograniczony by do wypisania z noweli dialogw w
maszynowym wycigu do mojego uytku. Sztuka, jak mona wykaza na podstawie rkpsu,
zostaa napisana cakowicie moj rk. [...] Zawsze uwaaem sztuk za swoj. [...] Moe mi
Pan wierzy, e nikt nie wsppracowa (ze mn) nad t sztuk tak jak Pan. 257 Fordowi za
dziesi dni pniej wyjania nieporadnie: Zabrako mi odwagi, by napisa do Ciebie
nawet po otrzymaniu telegramu o sztuce nawet po Twoim serdecznym licie, ktry nieco
mnie zasmuci i ogromnie zwikszy ochot do zobaczenia Ci. [...] zapytujc, co by chcia,
by zrobi ze sztuk, kierowaem si gwnie poczuciem, e Tobie ona i tak si n i e
podobaa. Poniewa czuj rwnie, e skoczy si to klap, nie mogem bez Twojego
zezwolenia czy Ciebie z czym, co bdzie rodzajem four [fiaska].258 Ford najwidoczniej
przeszed nad caym epizodem do porzdku dziennego.
W lecie Conrad napisa dwa dalsze szkice do zbioru Zwierciado morza: W niewoli,
ukoczony wkrtce po powrocie z Capri259, i najlepszy w caym tomie, Wtajemniczenie,
253

M. Beerbohm, Mr. Conrad's Play, The Saturday Review 8 VII 1905. Sztuk Tademy ostro skrytykowa.
Por. np. list do Galsworthy'ego z 30 V 1905, LL, II, s. 2021.
255
Pierwszy zwrci na to uwag David Harvey w nie ogoszone bibliografii Forda; szerzej omawia spraw
Mizener, s. 107109.
256
Mizener, s. 108, cytuje ten nie datowany list, zapewne z pocztku 1905 r.
257
28 IV 1905, LL, II, s. 17.
258
9 V 1905, Listy, s. 243244.
259
W. Blackwood do Pinkera, 6 VI 1905, Blackburn, s. 184185 Conrad do Galsworthy'ego, 30 VI 1905, LL,
II, s. 20. Szkic W niewoli (odcinki XXXIII i XXXIV Zwierciada morza) dzieli si wyranie na dwie rne
tematycznie czci, dlatego zapewne Conrad napisa do Galsworthy'ego, e skoczy dwa szkice do
254

52

ukoczony zapewne w lipcu.260

Opublikowa take krtki esej Ksiki, powicony powieciopisarstwu. Osiem lat po
Przedmowie do Murzyna podj temat zbliony ale chocia wyda tymczasem par
znakomitych ksiek, a wrd nich dwie wielkie powieci, jego gos zabrzmia teraz mniej
pewnie. Ksiki to szkic troch rozgadany i niewolny od oglnikowych banaw, napisany
przesadnie miejscami pokrtnym stylem. Ale obok pochway Stendhala i wezwania do
wspczucia i tolerancji dla ludzkich saboci i bdw (ktre nieco zaskakuje u przyszego
autora Donosiciela i Tajnego agenta), na szczegln uwag zasuguje odegnanie si od
nihilizmu i pesymizmu o ktre Conrad bywa czasem pomawiany: Nie naley sdzi, e
upominam si dla artysty powieciopisarza o wolno moralnego Nihilizmu. Chciabym od
niego wymaga wielu aktw wiary, a pierwszym z nich byoby houbienie dozgonnej nadziei
[...] Tym, co w zdeklarowanym pesymizmie odczuwa si jako beznadziejnie jaowe, jest
wanie jego arogancja. Wydaje si, jakby dokonywane przez wielu ludzi w rozmaitych
czasach odkrycie, e na wiecie jest wiele zego, byo dla niektrych wspczesnych pisarzy
rdem pysznej i bezbonej uciechy. Nie jest to nastrj, w ktrym mona by podej
powanie do sztuki powieciopisarskiej. [...] Aby by penym nadziei w sensie artystycznym,
wcale nie trzeba uwaa, e wiat jest dobry. Wystarczy wierzy, e nie jest niemoliwe, aby
go takim uczyniono. 261
Pozbycie si znacznej czci dugw wprawio go, jak si zdaje, w dobry nastrj; takie
przynajmniej wraenie odnis-Garnett, ktry donosi Galsworthy'emu, e Conrad czuje si
szczeglnie dobrze wanie teraz. 262 Ale sdzc z rychych narzeka na kiepskie zdrowie,
stan ten nie by trway.263 Poza szkicami nie pisa wwczas bodaj nic moe co najwyej po
kawaeczku Gr losu. Newboltowi wspomnia o pomyle pisania dla Monthly Review
artykuw na temat polityki midzynarodowej; prosi go te o rad co do planowanego szkicu
o Nelsonie.264 Artykuw nie napisa nigdy, szkic Wiek bohaterski, na setn rocznic bitwy
pod Trafalgarem, ukoczy dopiero 20 wrzenia. Zapewni wwczas Pinkera, e Gra losu
pitrasi si powoli aby by gotowa na koniec roku.265
Nadal nie potrafi skupi si na jednym utworze, pracowa urywkowo, dokonujc prb i
wycieczek w rnych kierunkach. Esej o Trafalgarze odstawa charakterem od pozostaych
tekstw Zwierciada; Tremolino, ostatni z napisanych szkicw, jest waciwie osobnym
opowiadaniem; co dziwniejsze, tworzy pocztkowo drug cz obszerniejszego tekstu,
zatytuowanego Morze wewntrzldowe cz pierwsz stanowia dzisiejsza Kolebka
Zwierciada.
260
Rkopis (Rosenbach), z wykrelonym pierwotnym tytuem Ich charakter, nosi dat 4 VII. Pinker wysa
egzemplarz Blackwoodowi 5 IX, Blackburn, s. 186.
261
Dziea, t. XXI, s. 1617. Do Garnetta napisa 20 VII 1905 (Listy, s. 247): Troch si wstydz tych
gupstw, ktre musiaem wysa do Speakera; ale myl, e twierdzenie, i zawarta jest tam caa moja
filozofia yciowa to dotkliwy cios... Nie zdawaem sobie nawet sprawy, e j posiadam.
262
List z 5 VII 1905, Letters from John Galsworthy, ed. E. Garnett, London 1934, s. 94.
263
Np. do N. Douglasa, 18 X 1905, LL, II, s. 24: w cigu caego czasu od powrotu z Capri nie byem cakiem
zdrw przez duej ni 3 tygodnie.
264
Do Newbolta, 19 VII 1905, Mursia.
265
Do Pinkera, 20 IX 1905, Berg. Skrty dokonane w szkicu o Nelsonie stay si przedmiotem gniewnej
korespondencji Conrada z redakcj The Standard (Yale).
53

rzemiosa, szkic o sporej zawartoci refleksyjnej; tutaj czytamy znamienne dla

Conradowskiego pogldu na wiat zdanie: tylko my sami, powodowani miaoci naszego
ducha i dreniem naszych serc, jestemy jedynymi twrcami wszystkich cudw i caej
romantycznoci wiata.266 Ukoczy go 6 padziernika i zapewni Pinkera, e teraz powici
si wycznie Grze losu.267 Tak si jednak nie stao, bo dwa tygodnie pniej raportowa, e
pracuje nad Benavidesem, tj. Gasparem Ruizem.
Wwczas zapewne ukoczy znan obecnie wersj noweli. W jej tekcie czytamy
przysowie, ktre narodzio si z naiwnoci serc wielkiego ludu rosyjskiego: Chop strzela,
Pan Bg kule nosi znane przysowie polskie, w jzyku rosyjskim nie wystpujce. Gustav
Morf twierdzi, e przyczyn mistyfikacji byo staranie si Conrada o popularno: By
gboko przekonany, e jakiekolwiek skojarzenia z Polsk mog tylko przymi jego widoki.
Natomiast literatura rosyjska staa si w Anglii bardzo popularna. [...] Wszystko, co
rosyjskie,wydawao si modne.268 Nie sdz, by mona Conradowi przypisa tak
prymitywne pobudki. Nie tylko dlatego, e par miesicy wczeniej ogosi Autokracj i
wojn, a w niej krytyk mody na rosyjsko. Kontekst, w ktrym si przysowie pojawia, jest
zoliwy: Niektre przysowia s po prostu idiotyczne, inne wrcz niemoralne. Przysowie
[...] Chop strzela, Pan Bg kule nosi, jest przeraajce i w ostrej sprzecznoci z
powszechnie przyjt koncepcj miosiernego Boga. Byoby to doprawdy niekonsekwentne
zajcie dla Opiekuna ubogich, niewinnych i bezradnych, gdyby kierowa kul w serce,
powiedzmy, ojca rodziny.269 Podana tu dosowna interpretacja przysowia odbiega od
zwyczajowej: nie idzie przecie o to, e Bg wybiera ofiary pociskw, ale o to, e rezultaty
ludzkich poczyna rni si czsto od ich celw. Gdyby przysowie przypisano Polakom,
cay fragment zabrzmiaby jako niesprowokowana zoliwo pod adresem ojczyzny autora!
Sdz, e przydzieli je Rosjanom zarwno po to, by im przypi atk, jak i dlatego, e chcia
ukry fakt, i nasuwaj mu si pod piro gbiej od angielskich lece skojarzenia.
Jesieni znowu narzeka na marne zdrowie i jeszcze marniejsze wyniki pisania. To
wszystko jest naprawd potworne to, co si ze mn dzieje. Tkwi tutaj walczc z chorob i
z opanowujc mnie powoli gupot jak zapdzony do kta szczur; nade mn los z grubym
kijem, ktry wkrtce spadnie mi na gow, rozbijajc czerep. Jeli nie odwiedziem Pana
(przyznaj, e to paskudnie i niewdzicznie) nie odwiedziem te nikogo innego z
wyjtkiem Forda, no i oczywicie niezastpionego Pinkera [...] Co si tyczy Forda, jest on
moim wieloletnim przyzwyczajeniem, ktrego nie wstydz si, poniewa to czowiek o wiele
lepszy, ni wiat sdzi. [...] Regularn, przyzwoit, uporzdkowan i piln prac porzuciem
jako cakowicie niewykonaln. To paskudztwo wychodzi ze mnie tylko podczas stanw
266

Dziea, t. IX, s. 174.

Do Pinkera, 6 X 1905, Berg.
268
G. Morf, Polish Proverbial Sayings in Conrad's Work, w zbiorze Joseph Conrad Colloquy in Poland,
Wrocaw 1975, s. 8990. Autor przytacza te drugi przypadek przypisania przez Conrada Rosjanom polskiego
przysowia: w Zwycistwie (Dziea, t. XVI, s. 369): Go w dom, Bg w dom. Nie tumaczy tej mistyfikacji
(wyjanienie takie jak w przypadku Gaspara Ruiza byoby oczywicie nonsensowne, poniewa Zwycistwo
powstao ju po Ze wspomnie i Ksiciu Romanie, gdzie Conrad otwarcie ujawnia swoj polsko); nie zauwaa
rwnie, e i tutaj przysowie uyte jest ironicznie, odnosi si bowiem do trjki bandytw. Poza tym jest
nieprawdopodobne, by bohater Zwycistwa, Szwed Heyst, zna jakie polskie przysowie.
269
Dziea, t. XI, s. 30.
267

54

zblionych do umysowych konwulsji, trwajcych dwa, trzy lub wicej dni do czternastu,
ktre pozostawiaj mnie osabionym, niezbyt szczliwym, zewntrznie wyczerpanym
psychicznie, ale w gbi ducha podnietliwym a do dzikoci uala si Wellsowi.270
Ford przebywa wwczas w Londynie, przewanie w domu dr Tebba. Czu si lepiej, a
sukces ksiki Dusza Londynu, wydanej w lecie, ogromnie poprawi jego stan ducha. Kiedy
Conrad pokaza mu gotowy pocztek Gry losu okoo 15 tysicy sw, czyli mniej ni 1/10 o
powieci Ford orzek, e to co wspaniaego, i przepowiedzia, e tym razem Conradowi
uda si zapa popularno.271 Bardzo by pniej ze swojego proroctwa dumny, ale na
spenienie musia poczeka osiem lat, bo Conrad utkn w robocie.
Stosunki z samym Wellsem ukaday si szczeglnie. Widywali si rzadko. W listach
Conrad wyraa podziw i sympati, wylewnie chwali ksiki Wellsa, zwaszcza nowo
wydanego Kippsa ale by to podziw i sympatia jakby dla egzemplarza innego ni on sam
gatunku biologicznego, pochway jakby dla zawodnika uprawiajcego inn ni on
konkurencj. Jak tego nikt, zdaniem Conrada dotychczas nie powiedzia; on te, wrd
komplementw, uchyla si od prby okrelenia.272 Anegdota, ktr po wielu latach St. JohnPerse opowiedzia Igorowi Strawiskiemu, nawet jeeli nie cakiem wiernie przekazana,
dobrze ilustruje postaw Conrada wobec odmiennego, bardziej praktycznego typu pisarzy:
wspomnia raz kolacj, ktr jad gdzie z Shawem, Wellsem i Bennettem. Kiedy ci savants
cyniques przemysu literackiego mwili o pisaniu jako dziaalnoci, biedny Conrad
przeraony odszed od stou pod pretekstem, e musi zapa wczeniejszy pocig. Powiedzia
mi pniej [...]: dla mnie pisanie jest aktem wiary. Poczuem si przy nich taki zgrzebny. 273
Do Galsworthy'ego pisa zawsze bardziej bezporednio i serdecznie. Oglnikowo
pochwa dla Posiadacza, wydanego w lutym 1906 roku a chwali t powie i prywatnie, i
publicznie 274 zdaje si rezultatem nie poczucia obcoci, ale uwiadomienia sobie, e tylko
bez dalszego wgbiania si mona dzieo Galsworthy'ego tak bardzo komplementowa.
Wymiana listw z Garnettem po roku 1902 zrzeda; z dwuletniego okresu jesie 1904jesie
1906 zachowa si tylko jeden. Widywali si z pewnoci, choby na wtorkowych obiadach
organizowanych przez Garnetta w restauracji Mont-Blanc na Gerrard Street ale znacznie
rzadziej. Znali si wzajemnie zbyt dobrze i cenili zbyt wysoko, aby poprzestawa na
towarzyskich uprzejmociach a rnice w pogldach i sposobie mylenia, zwaszcza o
sprawach politycznych, utrudniay blisz zayo. Mona sobie wyobrazi, jak wzburzya
Garnetta lektura Autokracji i wojny...
Pna jesie 1905 roku okazaa si sezonem chorobowym dla caej trjki Conradw.

270

Do Wellsa, 20 X 1905, Listy, s. 249. Wzmiankowana powie to nie Tajny agent, jak sdzi Jean-Aubry
(LL, II, s. 25), ale Gra losu. e nie by to przelotny zy nastrj, wiadcz inne listy, np. do Galsworthy'ego z 23
IX 1905, Danilewiczowa, s. 13.
271
Objto w licie do Wellsa, jw.; wypowiedzi Forda w dzienniku Olive Garnett, Moser, From Olive
Garnetts Diary, s. 531, i w licie do Pinkera, Mizener, s. 110.
272
Por. do Wellsa, 20 X 1905, Listy, s. 250 o jego recenzentach i 28 XI 1905, LL, II, s. 29.
273
I. Stravinsky and R. Craft, Dialogues and a Diary, New York 1963, s. 196. Anegdota zawiera jedyn znan
mi krytyczn opini o francuszczynie Conrada, ktr St.-John Perse mia okreli jako pouvantable.
274
List do Galsworthy'ego z 31 I 1906, Birmingham; artyku John Galsworthy, Outlook, 31 III 1906,
przedruk w tomie Ostatnie szkice, Dziea, t. XXV, s. 5965.
55

Najpierw Jessie, cierpica na palpitacje serca, ulega zaamaniu nerwowemu 275, wywoanemu
by moe pocztkiem ciy. Kiedy w kocu listopada pojechali do Londynu zasign porady
Tebba, Borys zapad na szkarlatyn i zosta umieszczony w szpitalu. Jessie najwidoczniej
czua si ju wtedy lepiej, skoro moga doglda chopca. Zosta w szpitalu a do 3 stycznia.
Jego rodzice zatrzymali si przy 32 St. Anges Road, koo Kennington Park, w poudniowym
Londynie. W grudniu Conrad z kolei dosta cikiego ataku podagry i przelea dwa tygodnie
cznie ze witami.276 Przewieziony na wie Borys tego dnia zapad gwatownie na serce
277
, a potem zosta poparzony rodkiem dezynfekujcym.
Wszystko to, poza szarpanin nerww, kosztowao sporo pienidzy, i Conrad musia
prosi o szybsze wypacanie wyczerpanej ju prawie krlewskiej zapomogi, a kiedy i to nie
wystarczyo, znowu poycza od Galsworthy'ego.278
Mimo tych katastrof udao mu si wanie u schyku toku napisa trzy nowele: Anarchist,
Donosiciela i Besti; zdawa sobie spraw, e szybko odbia si na jakoci roboty,
wykonywanej popiesznie, nieuwanie, w nastroju rozpaczy. 279 Anarchista ukoczony
zosta w grudniu, zapewne przed chorob autora; Donosiciela napisa w cigu piciu dni, od
27 grudnia do l stycznia 1906.280 Oba opowiadania wiadcz o wzrastajcej fascynacji
zjawiskiem wojujcego anarchizmu. Donosiciela chcia zatytuowa Gesty, co wyjania i
dzisiaj aktualny fragment tekstu: leniwa i egoistyczna klasa lubi patrze na zoliwe figle,
nawet jeli s robione jej kosztem. Poniewa cae jej ycie skada si z pozorw i gestw, nie
potrafi zrozumie siy i niebezpieczestwa prawdziwego ruchu i sw, ktre nie s
faszem.9281Bestia, jeden z najsabszych utworw Conrada, bya gotowa 21 lutego 1906 r.282;
z faktu, e nie wspomnia o niej przed napisaniem Anarchisty i Donosiciela, mona
wnioskowa, e powstaa w styczniu 1906 r.
Conrad mg na pocztku tego roku sporzdzi nastpujcy bilans: mia napisane szkice
do tomu Zwierciado morza ale wymagay one uporzdkowania i poprawienia; mia gotowe
cztery (wliczajc Besti) opowiadania do nowego tomu, bardzo rozmaite i nierwne;
rozpoczta powie utkna, gotowy za fragment mia rozmiary noweli; w cigu ostatnich
miesicy Conrad podj kilka rnorodnych prb pisarskich, ktre nie day zachcajcego
wyniku. Sumujc: na warsztacie niczego, co by rokowao nadzieje na ksik w bliskiej
przyszoci. Stan twrczego zagubienia trwa ju prawie ptora roku i sytuacja finansowa
znowu chylia si ku katastrofie.
275

Conrad do Ady Galsworthy, 31 X 1905, Birmingham: opinia lekarza brzmi, e to zaamanie nerwowe;
do Colvina, 26 XII 1905, Duke.
276
Do Colvina, jw., do Galsworthy'ego z teje daty, LL, II, s. 2930.
277
Do Meldruma, 5 I 1906, Blackburn, s. 187, i do Galsworthy'ego, czwartek [4 I 1906], Danilewiczowa, s. 14
i 11 I 1906, Birmingham.
278
Rothenstein do Newbolta, 28 X1 i 3 XII 1905, Mursia; Conrad do Galsworthy'ego, 29 XII 1905,
Birmingham.
279
Do Galsworthy'ego, j w.
280
Do Galsworthy'ego, 26 XII, LL, II, s. 29, i 29 XII 1905, Birmingham; do Pinkera, 1 I 1906, Berg (ale
rkopis Donosiciela w Rosenbach Collection nosi dat 11 I 1906, za ktr zdaje si przemawia rwnie list do
Galsworthy'ego teje daty, Birmingham).
281
Do Pinkera, jw.; Dziea, t. XI, s. 90.
282
Do Pinkera, 21 II 1906, Berg.
56

Najwidoczniej aby zmieni nastrj i podreperowa zdrowie caej rodziny, postanowili

znowu wyjecha na poudnie. Zapewne i pobyt we Woszech, cho niezbyt udany, rozbudzi
apetyt na ciepy klimat i kontynentaln Europ. Spraw przesdzia podobno cia Jessie.283
Wybr pad na Montpellier urocze stare miasto langwedockie, miejscowo kuracyjn,
eleganck, a zarazem znacznie tasz od Biarritz czy Cannes, dokd jedzio wytworniejsze
towarzystwo angielskie.
Wyjechali 9 lutego284 na trzy miesice i zatrzymali si w Hotel Riche et Continental,
ktrego okna wychodz na gwny plac miasta, Place de la Comdie, zwany popularnie
Jajem. Conrad by w doskonaym nastroju i natychmiast zabra si do pisania trzeciej
noweli (jak sdzi) o anarchistach. Miaa si nazywa Verloc, a pracowa nad ni w miejscu
stanowicym groteskowy kontrast z treci utworu: w platanowej alei pod osonecznionym
murem piknego ogrodu-promenady Peyrou, gdzie tu nad jego gow przechadzali si
wykwintni kuracjusze.285
Prac nad Verlokiem zahamowao ukadanie i redagowanie szkicw do tomu Zwierciado
morza. Ukoczy t robot 5 marca 286 i zadedykowa ksik pani Katherine Sanderson,
matce Edwarda. Zbir jest niezbyt spoisty; ani tytu, ani podtytu (Wspomnienia i wraenia)
nie obejmuj caoci. Wspistniej tu, nie zawsze z wzajemnym poytkiem, dwie poetyki:
zabarwionych sentymentem wspomnie i szkicu monograficznego na okrelony temat
morski. Conrad porusza si swobodniej i pisa ciekawiej w ramach pierwszej ale mia
szersze ambicje i by zapewne wiadom, e dajc same wspomnienia nie ma szans, wobec
niewielkiej oryginalnoci wasnych przey morskich, na stworzenie wyrniajcej si
ksiki. Dlatego stara si przeplata wspomnienia refleksjami i vice versa. Znalaz si w
kopocie, kiedy wydawca (Methuen) zwrci si z prob o charakterystyk zbioru. W jego
oglnikowej odpowiedzi przebija rozterka midzy chci znalezienia zgrabnej formuy a
poczuciem niespjnoci tomu; zabroni te wydawcy cytowania tych uwag.287
Po uporzdkowaniu Zwierciada wrci do pracy nad Verlokiem. Tekst rs powoli. 5
marca przewidywa, e bdzie to dugawa nowela, okoo 18 tys. sw (czyli rozmiarw
Karaina). Miesic pniej podawa ten sam rozmiar i wyjania samoobronnie,
usprawiedliwiajc wie tempo: poprowadzenie takiej opowieci wymaga niemao namysu
nie nad sprawami stylu i tak dalej, ale po prostu nad tym, co si nadaje do powiedzenia, a co
nie. Przy takim jak ten przedmiocie atwo jest wywoa zupenie faszywe wraenie. Co
wicej, trzeba to p o d t r z y m y w a j a k o o p o w i e o intencji ironicznej, ale
dramatycznym rozwoju. Rwnoczenie pracowa, albo raczej mia zamiar pracowa, nad
krtsz nowel, rwnie anarchistyczn, o bombie w hotelu 288; nie zostaa nigdy
napisana, mimo ponawianych zapowiedzi.
Kocowe wyniki pracy w Montpellier nie byy zadowalajce. Usiuj odepchn ten
283

Ibid.
Do Rothensteina, 7 II 1906, Harvard.
285
Do Pinkera, 13 II 1906, Berg i F. J. Temple, Joseph Conrad Montpellier, w tomie Studies in Joseph
Conrad, Montpellier 1975, s. 1415.
286
Do Pinkera, 5 III 1906, LL, II, s. 30.
287
Do A. Methuena, 30 V 1906, LL, II, s. 34.
288
Do Pinkera, 4 IV 1906, Berg.
284

57

okropny strach przed przyszoci, ktry mnie przytacza. Zniechca mnie to uczucie
umysowego wyczerpania, od ktrego nie mog si teraz uwolni. Nauczyem si pisa na
p r z e k r niemu oto wszystko. Ale Ty, Ty moesz sobie wystawi ten wysiek woli to
poczucie klski skary si Galsworthy'emu. A przecie by moe te dni bez linijki, nie
bez sowa, cikie, okrutne, umczone dni s po prostu czci mojej m e t o d y pracy...
Nie usprawiedliwia si jednak z powolnoci, przeciwnie samobiczowa: 14 000 sw to
wszystko, co zdoaem osign. Po prostu katastrofa i nic w nich nie ma, zdaje mi si, czego
by najzwyklejszy wyrobnik-powieciopisarz nie potrafi napisa w dwa i p wieczora.
Wtpi nie tylko o moim talencie (nigdy nie byem go cakiem pewien), ale o moim
charakterze. Czy to gnuno ktra w moim przypadku rwnaaby si podoci czy co?
aden czowiek nie ma prawa postpowa dalej tak jak ja bez wytwarzania oczywistych
arcydzie. Zdaje mi si, e nie mam usprawiedliwienia w obliczu nieba ani ziemi. Do! 289
Atak samokrytycznej zgryzoty wiza si ze wiadomoci, e ponownie znaleli si bez
grosza. Pinkera musia parokrotnie prosi o zaliczki (chocia nie wysyam nowego
rkopisu) i spacanie wieo zacignitych dugw. 290 Wybra reszt krlewskich pienidzy.
Zdanie Rothensteina w licie do Newbolta, stwierdzajce, e Conrad jest znowu w takich
samych tarapatach jak przed rokiem, bardzo adresata zirytowao, potwierdzajc jego
pierwotne obawy co do sposobu zuycia zapomogi.291
Z punktu widzenia finansowego wyjazd na poudnie Francji by niewtpliwie postpkiem
rozrzutnym. Kopoty pienine i powolno pisania nie zdoay jednak dogbnie popsu
Conradowi nastroju. Stawa si wspomina Jessie inn istot, kiedy wiecio na soce.
292
O jego uwielbieniu dla rdziemnomorskiego soca pisze rwnie panna Ida Se, ktra w
Montpellier uczya Borysa francuskiego.293 A Montpellier to by nie tylko dobroczynny
wpyw klimatu, uroki malowniczego, nabrzmiaego histori miasta i nadmorskiej okolicy. To
byo przestawanie z ludmi, midzy ktrymi nie wyrnia si jako mwicy obcym
akcentem, nieco dziwny cudzoziemiec. To by powrt Europejczyka do Europy, czowieka z
towarzystwa midzy ludzi jego sfery, pobyt w eleganckim hotelu, przesiadywanie w
kawiarniach w Anglii nie istniejcych mieszkanie w centrum miasta kulturalnego, penego
wdziku, ale na skal nie przytaczajc nawet prowincjusza. Gdyby nie pustki w kieszeni,
przypuszczalnie zostaliby duej. Borys bra lekcje nie tylko francuskiego, ale i jazdy konnej.
Od pierwszego dnia trzyma si w siodle doskonale i z zabawn pewnoci siebie. Omielam
si twierdzi, e odziedziczy ten instynkt po polskich przodkach.294
Wyjechali do Anglii 14 kwietnia. Cia Jessie przebiegaa bez komplikacji, a co
waniejsze, nastawienie Conrada do zbliajcych si narodzin drugiego dziecka byo zupenie
inne ni przed omiu laty. W listach do przyjaci nie utyskiwa, nie zwierza si z obaw.
Piszc do Rothensteina artowa: czuj si bardzo zaenowany i czerwieniej na myl, e
289

Do Galsworthy'ego, 22 III, Birmingham, i 9 IV 1906, LL, II, s. 33.

Do Pinkera, 5 III 1906, Berg. Wierzyciele to ci sami kupcy z Hythe i okolicy, ktrych wymieni na
przedstawionej Newboltowi licie; dugi wynosiy niespena 70 funtw.
291
Rothenstein do Newbolta, 3 i 5 IV 1906. 10 IV Conrad podzikowa Newboltowi listem, utrzymanym w
pozytywnym tonie.
292
JCC, s. 111.
293
Ida R. Se, Joseph Conrad Montpellier, La Petit Meridional, 6 IX 1924.
294
Do Pinkera, 5 III 1906, LL, II, s. 31.
290

58

zostaem tak wkopany w moim podeszym wieku.295 Jessie rwnie odnotowuje, e tym
razem m by bardziej zadowolony, ni kiedy pierwsze dziecko byo w drodze.296
Natomiast jej wasna cierpliwo i opanowanie zostay w maju poddane prbie.
Ford zaproponowa, by Conradowie przenieli si na jaki czas do jego chwilowo nie
zajtego domu The Bungalow w Winchelsea. Jessie przypuszcza, e za propozycj krya si
ch cignicia ich na stae w poblie, by swoj obecnoci agodzili stosunki domowe
Forda, ktre nie ukaday si cakiem po jego myli.297 Aluzja odnosi si do postpujcego
rozkadu maestwa Forda; Elsie wykrya jeszcze w lipcu 1905 r., e m jest kochankiem
jej siostry, Mary Martindale298, i od tej pory mieszkali prawie stale osobno. By moe Ford
mia takie zamysy; wiadczyaby za tym pniejsza o trzy lata prba wplecenia Conradw w
jego nastpn, wiksz afer miosn. Mona jednak dostrzec rwnie bardziej bezporednie i
jawne przyczyny, dla ktrych obaj pisarze chcieli by blisko siebie. Ford pragn wsppracy
Conrada przy fabrykowanej dla pienidzy, kiczowatej opowieci Charakter przestpstwa;
Conrad za potrzebowa Forda, ktry udziela mu wiadomoci i wskazwek, skd czerpa
materiay, a przede wszystkim zachca do pracy nad Tajnym agentem.299
Wyjechali wic do Winchelsea 11 maja i zostali tam przez 12 dni.300 Ford dojeda z
Londynu na weekendy. 17 maja wspomina w licie do ony, e wsppracuj dla kawau z
Conradem, musia jednak w kocu napisa waciwie cao Charakteru przestpstwa.301
Wedug Jessie wszystko, co mona sobie wyobrazi, zdarzyo si, bym aowaa przyjazdu
do Winchelsea. Dwa dugie weekendy, na ktre Ford zapowiedzia swoje zjawienie si, byy
najduszymi w moim yciu i stanowiy dostateczn kar za wszystkie grzechy, ktre
kiedykolwiek popeniam w uczynkach albo nawet w myli. Przykady niecnych postpkw
Forda, ktre nastpnie przytacza, brzmi aonie. Byy to trywialne, gupawe zatargi,
zdradzajce z jednej strony lekcewac postaw cygana-intelektualisty, z drugiej nienawi
prostodusznej kobiety, niewtpliwie szczeglnie wwczas uraliwej ze wzgldu na
zaawansowan ci: oto Ford zastawia swoj osob wejcie do wagonu kolejowego, usiuje
wysuszy swj niezbyt czysty kapelusz w piekarniku obok kawaka misa, przymyka drzwi
do dusznej i gorcej kuchni, gdzie Jessie przygotowuje podwieczorek, wreszcie
najstraszliwsze horrendum przykrywa si w nocy wieczorowym garniturem Conrada.302
Ford take by tym wszystkim znuony: Conrad i Jessie wyjedaj we rod pisa do Elsie
295

Do Rothensteina, 7 II 1906, Harvard.

JCC, s. 109.
297
Ibid., s. 112.
298
Mizener, s. 109.
299
Mizener, s. 113114. Chocia inspiracyjny udzia Forda w powstaniu zarwno Donosiciela, jak i Tajnego
agenta jest niewtpliwy (omawia go obszernie Sherry, CWW, s. 206211 i 148), jego twierdzenie, e by
rwnie wspautorem fragmentw powieci, nie daje si poprze dowodami. Warto te pamita, e Conrad
interesowa si anarchistami na dugo przed poznaniem Forda, por. do Poradowskiej, niedziela [7 I 1894], Rapin,
s. 122123.
300
Data wyjazdu wg listu do Galsworthy'ego z 11 V 1906, Birmingham; powrotu wg listu Forda do ony,
datowanego przez Mizenera midzy 9 a 20 maja, Mizener, 115.
301
Mizener, s. 118119 i 545. Krtki fragment napisany rk Conrada ok. 400 sw znajduje si w Yale.
Conrad przetrzyma rkopis utworu cae lato, ale nic z nim nie zrobi.
302
JCC, s. 112116.
296

59

 i nie namawiam ich, eby zostali: s raczej mczcy. 303

Prawdopodobnie podczas tego feralnego pobytu zawarli ogromnie cenn i wan w
pniejszych latach znajomo z Arthurem Peirsonem Marwoodem, mieszkajcym od roku w
Winchelsea.304 By to trzydziestoomioletni ziemianin z Yorkshire, bez wyszego
wyksztacenia (z powodu zego zdrowia opuci Cambridge w drugim roku studiw305) i
zawodu, ale imponujcy wszystkim wybitnymi cechami intelektu i charakteru. Czyta
ogromnie duo i zdawa si nie zapomina niczego, co kiedykolwiek przeczyta. By
najznamienitszym przykadem encyklopedycznego umysu, jaki spotkaem. Zdawao si, e
nie ma tematu, na ktry nie posiada zapasu szczegowych wiadomoci. Pisa z trudem i
bardzo niewiele, ale mia jasne i wyrobione rozeznanie wartoci literackich wspomina
Archibald Marshall.306 Ford, ktry pozna; Marwooda wczeniej a potem modelowa na nim
Christophera Tietjensa, idealnego angielskiego gentlemana, bohatera czterech swoich
powieci opowiada: masywny ziemianin z Yorkshire, o ciemnych wosach, miejscami
zaskakujco srebrzystych, bystrych bkitnych oczach, rumianej cerze, ogromnych
wyrazistych doniach, wielki i bezksztatny. Mawia o sobie, stojc obok maej, wibrujcej
postaci Conrada:
Przedstawiamy dwa skraje czowieczestwa: on jak drca mrwka, a ja jestem soniem
zrobionym z workw na pasz.307 Conrad bardzo si z Marwoodem zaprzyjani; niestety,
dochowao si zaledwie kilka listw i w ogle informacje na temat Marwooda s raczej
skpe.
Na okres bezporednio przed i po porodzie Conradowie mieli si przenie do Londynu,
gdzie im odstpi dom nieoceniony Galsworthy. Zaproponowali przejcie Pent Farm najpierw
dr Tebbowi, a potem Rothensteinom. Nic z tego nie wyszo, ale opis domostwa w licie do
Rothensteina pozwala wyobrazi sobie warunki ich codziennego bytowania. Pi pokojw
sypialnych na grze, dwa i wielka kuchnia na dole ze wszystkim, czego potrzeba, poza
bielizn pocielow, ktr zabieramy do Londynu. Piec kuchenny jest w dobrym stanie
woda doskonaa i nie ma zapachw, ktre mogyby zaszkodzi dzieciakom; jest dla nich
drewniana szopa (gdzie pracowae nad moj gow), w ktrej mog si bawi, kiedy si
zmcz na polach.
Dobroduszny osio nazwiskiem Andrews jest zatrudniony przez n a s do czyszczenia noy,
butw, rozpalania rano pod kuchni, przynoszenia wody ze studni, udzielania informacji i
powoenia dwukk, ktra pomieci cztery osoby z dzieckiem albo i dwoma na dokadk.
[...] Andrews ma dla siebie rodzaj komrki. [...] Urzdzenia sanitarne s, jak wiesz,
prymitywne i nie ma azienki ale dobroduszny osio wzmiankowany powyej przyuczony
jest do wnoszenia na gr gorcej i zimnej wody, a nastpnie oprniania balij. Jest te
303

List b.d., Mizener, s. 115.

Przyblion dat przybycia Marwooda do Winchelsea poda mi Thomas Moser. Jessie Conrad (JCC, s.
116) datuje pierwsz wizyt na lipiec 1906.
305
Alumni Cantabrigienses, part II, vol. IV, Cambridge 1951, s. 348 A. Marshall, Out and About, London
1934, s. 278279.
306
Out and About, s. 275.
307
F. M. Ford, It Was the Nightingale, PhiladelphiaLondon 1933, s. 207208. Wspomnienia Forda o
Marwoodzie zawieraj wiele niecisoci, por. Marshall, Out and About, s. 276279.
304

60

blaszana wanienka, odpowiednia dla niemowlcia. 308

Do Londynu przyjechali 10 lipca na prawie dwa miesice. 309 Bya to powana
przeprowadzka ze sporym bagaem, licznymi kuframi, ywnoci. 310 Drugi syn Conrada
urodzi si 2 sierpnia. Na cze Galsworthy'ego nadano mu imi John i nazywano tym samym
zdrobnieniem Jack. Kochana Ado pisa Conrad do ony przyjaciela. Zawarem ostatnio
znajomo z cichym, skromnym, wyjtkowo brzydkim, ale oglnie rzecz biorc raczej
sympatycznym modziecem. Przedstawia mi go pewna dama, ktr bardzo lubi, i zaley
mi niezmiernie, by spotkao go przyjazne przyjcie ze strony zarwno Twojej, jak i Jacka,
kiedy wrcicie. Nazywa si John Alexander Conrad, a pojawi si tutaj dzi o 9.30 rano i
zrobi na mnie bardzo dobre wraenie skromnoci swego zachowania. Jest cichy, senny,
oczy ma pene zadumy, czoo szlachetne, wzrost niski, nos jak kartofel, oblicze czerstwe i
ogorzae. Wziwszy wszystko pod uwag, ju teraz mam wraenie, e bdzie cennym
nabytkiem dla naszego kka. Ju teraz (9 wieczr) darz go silnym afektem.311 Zblionej
treci wesoe listy rozesa do innych bliskich ludzi. Jednake dwa tygodnie pniej ali si
znowu: Jestem jedyn zbola osob w naszym gronie. Ale to mj stan zwyczajny, naturalny
u czowieka, ktry stara si wycisn odrobin gupiej opowieci z suchego, trociniastego
mzgu. Zapewniam Pani, jest to bardzo okrutna operacja, ktra ze wzgldw humanitarnych
powinna zosta zakazana. 312
Pracowa wwczas dalej nad Tajnym agentem. Utwr wywoywa zreszt stosunkowo
mao skarg i by jedn z najszybciej napisanych powieci. 6 padziernika zacz si ukazywa
o ironio literackiego rynku w Ridgway's: a Militant Weekly for God and Country
(Bojowy Tygodnik za Boga i Ojczyzn), sprzedany tam przez Pinkera. Pierwsza wersja
utworu zostaa zakoczona na pocztku listopada.313
O rdach treci napisa dwanacie lat pniej, wyjtkowo dokadnie i otwarcie, w nocie
Od autora. W komentarzach wspczesnych powstaniu Tajnego agenta, ktrego tekst
pokazywa przed drukiem Galsworthy'emu, o rdach milcza natomiast uparcie
odegnywa si od zamiarw politycznych, spoecznych bd filozoficznych, a take od chci
satyrycznego potraktowania anarchistw. Nie przyszo mi na myl rozwaa anarchizm z
punktu widzenia politycznego lub traktowa go powanie w kategoriach filozoficznych:
jako przejaw ludzkiej natury w stanie niezadowolenia i gupoty. Moje uwagi oglne, suszne
czy nie, nie byy zamierzone jako pociski. [...] Co si tyczy atakowania anarchizmu jako
formy humanitarnego zapau lub intelektualnej rozpaczy, lub spoecznego ateizmu, byoby to
gdyby warte byo zrobienia zadanie dla wawszego pira i tszej, a moe nawet bardziej

308

Do Rothensteina, niedziela, [24] czerwca [1906], Harvard.

Do Galsworthy'ego, 7 VII 1906, Listy, s. 251; 24 VIII 1906 (Danilewiczowa, s. 17) zapowiada opuszczenie
domu pod koniec sierpnia lub 2 IX; 12 IX 1906 (LL, II, s. 37) pisany ju z Pent.
310
Do Galsworthy'ego, 7 VII 1906, Listy, s. 251.
311
2 VIII 1906, Listy, s. 252.
312
Do Harriet M. Capes, 15 VIII 1906, Yale.
313
Do A. Methuena, 7 XI 1906, LL, II, s. 38; do Davraya i Garnetta, 8 XI 1906, LF, s. 77 i Garnett, s. 200.
Tekst w Ridgway's zosta przez redakcj przykrojony na uytek czytelnikw pisma. Spraw druku Tajnego
agenta w odcinkach omawia szczegowo Emily K. Dalgarno, Conrad, Pinker, and the Writing of the Secret
Agent, Conradiana 1977 nr l, s. 5051.
309

61

uczciwej gowy ni moja.314 Do wydawcy, Algernona Methuena, z wiksz pewnoci

siebie: Wyznaj, e w moich oczach opowie jest do udanym (i szczerym) produktem
ironicznego potraktowania zastosowanego do szczeglnego przedmiotu przedmiotu
sensacyjnego, jeeli kto ma ochot tak to nazwa. I oparta jest na znajomoci pewnego
epizodu z historii aktywnego anarchizmu. Poza tym jednak jest c z y s t y m t w o r e m
w y o b r a n i. Pozbawiona jest intencji spoecznych lub filozoficznych. Jest, mam pokorn
nadziej, nie pozbawiona wartoci artystycznej. Moe nawet posiada jaki sens moralny.315
A przecie polityczny rdze ksiki wydaje si oczywisty. Po co wic zarzekania?
Moemy si tylko domyla. Conrad nie chcia, by przyjto jego utwr jako powie z tez
albo powie opisujc wspczesnych anarchistw reportaow, jak bymy dzi okrelili.
Przesaniaoby to oglniejsz wymow ksiki, jej zasadnicze przeciwstawienie adu i
anarchii. Ci ludzie to nie adni rewolucjonici to blagierzy pisa pniej do Grahama,
ogromnie si cieszc z pochwa tego radykaa. Na Jowisza! Gdybym mia dostateczny talent,
rzucibym si na prawdziwego anarchist, to jest milionera. Wtedy by dopiero zobaczy
tryskajcy jad. Ale to zbyt wielkie zadanie. 316 Stwierdzajc, e nie jest to satyra na
anarchistw, chcia te zapewne zwrci delikatnie uwag na co, czego nie odway si
wypowiada publicznie: e przedmiotem ironii s w nie mniejszym ba, wikszym stopniu
carska ambasada oraz angielska policja i ministerstwo spraw wewntrznych. Jest tam p
tuzina anarchistw, dwie kobiety i idiota. Poza tym sami imbecyle, wczajc Sekretarza
Ambasady, Ministra Stanu i Inspektora Policji. 317
Tymczasem 4 padziernika ukazao si Zwierciado morza. Ksika zostaa bardzo dobrze
przyjta, nie tylko przez krytyk, ale i przez kolegw po pirze. Chwalili Wells, Lucas,
nieoczekiwanie dla Conrada Kipling. Galsworthy stwierdza, e to jedna z najwietniejszych
ksiek wspczesnych, a epizod Wtajemniczenie to n a j l e p s z y utwr morski naszej
doby.318 Henry James, ktremu posa tom z pen rewerencji i skromnoci francusk
dedykacj, zareagowa z wyszukan wylewnoci (te po francusku!); ksika napawa mnie
rzeczywistym podziwem poniewa przekazuje niesamowito Pana dawnych przey:
przekazuje mi osobicie i bezporednio, chc powiedzie, niezmierzony skarb i
niewyczerpalny zasb przygd. Nikt poza Panem n i e z n a dla intelektualnego uycia
rzeczy, ktre Pan zna, i rozporzdza Pan, jako artysta, w tym wszystkim autorytetem, z
ktrym nikt si nie rwna. [...] Nic, czego Pan dotychczas dokona, nie ma w sobie wicej.
[...] Pobudza mnie Pan, in fine, do zdumienia i wzrusza do ez, i dzikuj mocom, ktre Pana
tak tajemniczo wypuciy w wiat, z takim uwraliwieniem, w takie nieodkryte kraje z a
wraliwo. 319
Kryo si w takim przyjciu ksiki niebezpieczestwo: by chwalony z racji swoich
314

Do Galsworthy'ego, 12 IX 1906, Listy, s. 253.

7 XI 1906, LL, II, s. 38.
316
7 X 1907, Listy, s. 264.
317
Do Davraya, 8 XI 1906, LF, s. 78.
318
Galsworthy do Garnetta, 30 IX 1906, Letters from Galsworthy, ed. Garnett, s. 122. Por. tego dnia do
Conrada, w zbiorze Twenty Letters to J. Conrad, ed. G. Jean-Aubry, London 1926; tame pochwalne listy od
Kiplinga, E. V. Lucasa i Wellsa. Por. take recenzje w Athenaeum, 27 X, Outlook, 13 X, Spectatorze, l
XII i Times Literary Supplement, 12 X 1906.
319
B.d., LF, s. 77 i w zbiorze Twenty Letters...
315

62

nietypowych przey, jako pisarz specjalistyczny. Wytwarza si model recepcji pisarza

morsko-egzotycznego model, ktry przesdzi o wielkiej popularnoci Conrada w ostatniej
dekadzie ycia i o jej bardzo szybkim zaniku. Wyczu to niebezpieczestwo. Pisa do swojego
francuskiego tumacza: Krytycy ywo wymachuj kadzielnicami. Jestem pewien, e
wikszo robi to z zamiarem przytarcia mi nosa. S tacy, ktrzy skorzystali z okazji, aby da
kopniaka temu biednemu Nostromowi, ktrego pochowano ywcem przed dwoma laty.
Pamita pan? Spod tego koncertu pochwa mog usysze co jakby szept: Trzyma si
otwartego morza. Nie zblia si do brzegu! Chc mnie wygna na rodek oceanu. 320
Po ukoczeniu Tajnego agenta skary si, jak prawie zawsze po skoczeniu ksiki, na
siln depresj najwidoczniej tak zwan depresj odbarczenia.321 Powici jednak wiele
cierpliwej uwagi analizie dramatu Garnetta The Breaking Point. Obszerny list w tej sprawie
wiadczy, e kiedy jeszcze nie byo za pno, kiedy utwr by w rkopisie, potrafi
osadzajc swoj wypowied komplementami przeprowadzi surow i szczegow
krytyk. W wypadku sztucznego, wydumanego dramatu Garnetta mia zadanie szczeglnie
niewdziczne.322 Niebawem zabra si znowu do roboty i zapewne 4 grudnia ukoczy krtk
nowel Il Conde, opart podobno na przeyciu hrabiego Zygmunta Szembeka. 323 Wkrtce
potem, 16 grudnia, wyjechali znowu do Montpellier tym razem na duszy pobyt. Po drodze
zatrzymali si ptora dnia w Paryu, aby spotka si z Poradowsk, jej bratem Chariesem
Gachet i Davrayem..324Zabrali ze sob dwie dodatkowe osoby: kuzynk Jessie, pannWright,
jako pielgniark i pomocnic, oraz suc.325
Pierwsze tygodnie pobytu miny bardzo przyjemnie. Pogod mieli pikn: chodno,
bezwietrznie, sucho, wietlicie.326 Wyznawa lirycznie Fordowi: Czuj si lepiej w tym
socu. Krajobraz dokoa nas wydziela subtelny czar samych kolorw. Wioski siedzce na
stokowych wzgrzach rysuj si na tle wielkich, rozlegych linii fiokowych pasm grskich
niby w zaczarowanym kraju. Pikno tej ziemi nie da si wyrazi, a delikatno barw
zmierzchu i witu przekracza ludzk wyobrani. [...] I kadego dnia, kiedy tak chodz
urzeczony, coraz bardziej mi Ciebie brakuje. Powiniene to oglda. [...] Jestem pijany
kolorami i bardzo bym chcia wesprze si na Tobie. Pewien jestem, e z adnym innym
czowiekiem nie mgbym dzieli mojego olnienia.
Robota stoi. Plany roj mi si w gowie, ale caa angielszczyzna mnie opucia. 327
Nic dziwnego: poprawia wtedy francuskie tumaczenia (Poradowskiej i Davraya) nowel z

320

Do Davraya, 8 XI 1906, LF, s. 78.

Do Galsworthy'ego, 15 XI 1906, Danilewiczowa, s. 19. Jestem w stanie takiej depresji, jakiej nie
doznaem od lat; do Garnetta, 20 XI 1906, Garnett, s. 210; do Grahama, 31 XII 1906, Watts, s. 165 (okropna,
niemal samobjcza depresja). O wycznej koncentracji emocjonalnej w cigu ostatnich tygodni pracy nad
powieci wiadczy zadziwiajco konwencjonalny list do Grahama z kondolencjami po mierci ony, 4 X 1906,
Watts, s. 164.
322
Do Garnetta, 17 XI 1906, Garnett, s. 201209.
323
Baines, s. 340 i 483.
324
Do Poradowskiej, 7 XII 1906, Rapin, s. 184185
325
Do Pinkera, 26 II i 13 III 1907, LL, II, s. 42 i 46; B. Conrad, My Father..., s. 50.
326
Do Grahama, 31 XII 1906, LL, II, s. 40.
327
Do Forda, 8 I 1907, kopia w Cornell.
321

63

tomu Opowieci niepokojce; 328 sprawiao mu to znaczn przyjemno. Robili wycieczki do

Palavas-sur-Mer, zwiedzili ruiny piknej XII-wiecznej katedry w Maguelone, nad samym
morzem. Podczas tej wyprawy zdarzya si charakterystyczna przygoda. Drog zatarasowa
im wywrcony wz, zaadowany pdami winoroli. Conrad nie tylko kaza wonicy pomc
klncemu wieniakowi, ktry nie potrafi nakoni mua do dziaania, ale na koniec wrczy
radonie osupiaemu chopu luidora za wasze kopoty i stracony czas.329 Borys znowu
wiczy si w jedzie konnej i francuskim, a take zabra do nauki fechtunku. Jego ojciec bra
lekcje hiszpaskiego i zawar przynajmniej jedn ciekaw znajomo: z Louis-Charlesem
Eymarem, miejscowym malarzem i podrnikiem. Podobno Conrad czowieczek z brod,
z daleka pachncy dawnym marynarzem przedstawi si Eymarowi, spotkanemu w
istniejcej do dzi Ca Riche, trudnym nazwiskiem i rozmwca dopiero po latach
dowiedzia si od Valery'ego Larbaud, e mia do czynienia ze znakomitym pisarzem.330 W
teje kawiarni przygrywaa pono damska orkiestra;
wrd muzykantek zauway Conrad dziewczyn, ktra staa si pierwowzorem Leny w
Zwycistwie.331
W bibliotece miejskiej wyszukiwa lektury o Napoleonie na Elbie. Ju wwczas kusi go
temat, ktry mia podj w ostatniej swojej powieci. Tymczasem da wyraz zainteresowaniu
epok napoleosk w noweli Pojedynek, zacztej w styczniu i ukoczonej 11 kwietnia.332 By
to jego pierwszy utwr historyczny. Stara si uchwyci ducha epoki, a zarazem, przy caej
lekkoci sensacyjnej akcji, osadzi tekst mocno we wspczesnej rzeczywistoci politycznej,
o czym wiadczy kapitalna rozmowa z Fouch. 333 Pomaga te Jessie wykoczy jej dzieo
literackie ksik kucharsk dla skromnych rodzin, do ktrej napisa wysilenie komiczn
przedmow.334
Gra losu pozostawaa na dalszym planie. Liczya wwczas 164 strony rkopisu; cao ma
ich 1252.335 Jak zwykle narzeka na powolno swojej pracy: Jestem leniwy jak wszyscy
Polacy. Wol marzy o powieci ni j pisa. Marzenie o utworze jest zawsze pikniejsze ni
rzeczywisto drukowanej rzeczy. Ponadto angielski jest dla mnie cigle obcym jzykiem,
ktrego uywanie wymaga straszliwego wysiku zwierza si francusko-polskiej
wujence.336 W listach do Pinkera, ktry coraz to wysyajc pienidze domaga si, aby mu
przekazywa tekst partiami, w miar powstawania, przed czym si Conrad wykrca, bo nie
mia po prostu czego przekazywa czy narzekania z niby to precyzyjnym planowaniem.
Zrobi to tak, eby byo interesujce, moe mi pan zaufa. Ale prosz tego z a w c z e n i e
328

Do Davraya, 20 XII i 31 XII 1906, 8 I 1907, LF, s. 8184.

I. Se, patrz przypis 108.
330
F. J. Temple, J. Conrad Montpellier, s. 1617; Valery Larbaud, G. Jean-Aubry, Correspondance, ed. F.
Weissman, Paris 1971, s. 48, 62 (listy Larbauda z 29 X 1929 i 22 III 1930).
331
Nota Od autora do Zwycistwa, Dziea, t. XVI, s. 1617; LL, II, s. 4.
332
Do Pinkera, 25 I 1907, LL, II, s. 41, i 13 IV 1907, Berg.
333
Do Methuena, 26 I 1908, LL, II, s. 66. rdo gwnego wtku noweli, o ktrym wspomina w nocie Od
autora do tomu Sze opowieci (Dziea, t. XI, s. 10) znajduje si, wedle informacji Hansa van Marle, w
czasopimie prawniczym L'Audience, z 18 VI 1858.
334
Do Dawsona, 3 I 1907, Listy, s. 255, i do Forda, 25 I 1907, BL
335
Do Quinna, 24 V 1912, NYPL; rkopis znajduje si w Berg Collection.
336
Do Poradowskiej, 5 I 1907, Listy, s. 256.
329

64

nie umieszcza. Nie mog sobie pozwoli na popsucie efektw, jakie moje pisanie moe
osign. Potrzebuj czasu. [...] Chc doj do okrelonego miejsca, odkd bd mg przez
czas jaki dyktowa. Caa ta cz dojrzewa bardzo adnie i miesic dyktowania popchnie j
daleko. Mam zamiar powici na to maj ktry to miesic, nawiasem mwic, chc spdzi
w Londynie. Ale o tym powiem panu pniej. Potem czerwiec, lipiec, sierp., wrzes., padz.,
w Pent pilnej i wycznej nad tym pracy wyoni zakoczenie, ktrego, szczerze mwic,
jeszcze n i e m a m. Ale wtedy ju bd mia.337 Pomyli si o przeszo cztery lata.
Tymczasem w kocu stycznia 1907 roku zaczy si choroby roby. Okazao si, e Borys
cierpi na polipy w nosie. Mia i na operacj, ale rozchorowa si powanie na odr, po
ktrej zapad na tajemnicz dolegliwo drg oddechowych. Podejrzewano kolejno zapalenie
puc, bronchit i grulic. Na pocztku marca Conrad by w rozpaczy. To ju dziesita
nieprzespana noc. Nie mam na myli, e nie spaem przez cay ten czas, ale snuj si caymi
nocami po jego pokoju, nadsuchujc, pilnujc. Po prostu nie mog si pooy. Potem po
poudniu rzucam si na sof i zasypiam z samego wyczerpania. Jessie jest cakowicie godna
podziwu, z pogod dzieli czas midzy chopcw. 338 Baines zauwaa susznie, e straszliwy
niepokj i podniecenie Conrada byy potgowane pamici o przyczynie mierci jego
rodzicw.339
Na szczcie analiza nie ujawnia zarazkw grulicy. Jednake Conrad, przestraszony
podatnoci Borysa na infekcje pucne, powzi myl odoenia powrotu do Anglii i
pojechania wiosn do Szwajcarii na kuracj, ktra by chopca uodpornia.340 W ogromnym
licie do Pinkera, ktry musia imprez finansowa, wyoy swoje argumenty. Pobyt w
Szwajcarii i kuracja wodna zrobi dobrze chopcu, a take i jemu. Ju od czternastu miesicy
nie cierpi na podagr i warto postara si o utrwalenie tego stanu. Najlepszym miejscem
bdzie Champel, ktre zna i gdzie ju pracowa. A co do Borysa, jeeli to ma by
Szwajcaria, zdecydowanie wol Genew teraz ni pniej Davos-Platz, gdzie w drogich
hotelach odbywa si nowoczesny Taniec mierci. Pojad do Champel w poowie kwietnia, a
do Anglii wrc we wrzeniu. 21 marca odwiezie do Parya pann Wright i suc, a
odbierze stamtd ich dawn pomoc domow, Nellie Lyons. W ten sposb bd mieli o jedn
osob mniej na utrzymaniu. Jest pewien, e nie spni si ani o dzie z Gr losu, nad ktr
w ostatnich dniach szybko pracowa. Ale oczywicie teraz potrzebuje pienidzy i nie moe
wysa gotowego rkopisu, bo chce go mie pod rk przy dalszej robocie.341
Pinker przysta na te plany. Zostali w Montpellier do poowy maja, zapewne z powodw
finansowych przeduajc pobyt we Francji o miesic. Conrad ukoczy w tym czasie
337

Do Pinkera, 26 II 1907, LL, II, s. 42.

Do Galsworthy'ego, 5 III 1907, LL, II, s. 44.
339
Baines, s. 342.
340
W licie do Pinkera z 13 III (LL, II, s. 45) wyjazd przedstawiony jest jako sugestia leczcego Borysa dr
Grasseta, jednak ju we wczeniejszym licie do Galsworthy'ego (5 III, LL, II, s. 44) Conrad wspomina o kuracji
w Szwajcarii jako wasnym pomyle. Zapewne sam go lekarzowi podsun. W licie do Pinkera z 13 III (LL, II,
s. 45) wyjazd przedstawiony jest jako sugestia leczcego Borysa dr Grasseta, jednak ju we wczeniejszym licie
do Galsworthy'ego (5 III, LL, II, s. 44) Conrad wspomina o kuracji w Szwajcarii jako wasnym pomyle.
Zapewne sam go lekarzowi podsun.
341
13 III 1907, Berg. Tekst w LL, II, s. 45 nie zawiera obszernego fragmentu o sprawach finansowych ani
zdania: Panna Wright jest taka gupia.
338

65

Pojedynek i nadal wyraa nadziej uporania si z Gr losu w cigu paru miesicy. Byby to
jedyny sposb powstrzymania staego wzrostu dugw. Pociesza Pinkera-wierzyciela, ale
sam gnbi si wtpliwociami i nie ma ladu dowodw, by powie istotnie posuwaa si
naprzd. W dodatku nie czu ochoty, by wraca do Pent. Dom by dla tylu osb niewygodny,
a chocia czynsz pacili niski, oddalenie od wikszych miejscowoci podnosio koszty
utrzymania na przyzwoitym poziomie. Nic dziwnego, e po paru wzgldnie spokojnych
tygodniach okoo l maja dosta znowu ataku podagry. I znowu zelizn si w rozpaczliwy
nastrj. Ten stan zdenerwowania, w ktrym yj i pracuj jest po prostu nie do opisania.
To cige nadmierne napicie. A wiesz, e materiay poddane nadmiernemu napiciu trac
wreszcie ca elastyczno [...] Zdaje mi si, e mam w gowie boto, pynne boto [...]
Leaem w ku, czujc si okropnie, przez pi dni. Zaamanie nerwowe znaczne. Nie
potrafi jako reagowa. Snuj si z rk na temblaku, beznadziejny, bezduszny, bez ani
jednej myli w gowie. Borys duo kaszle i zapewniam, e ten dwik odziera mnie z resztek
opanowania zwierza si Galsworthy'emu.342
Kaszel Borysa by zwiastunem kolejnego nieszczcia. Chopiec mia pocztki kokluszu,
ktrym wkrtce zarazi braciszka. Choroba rozwina si tu przed wyjazdem z Montpellier,
ktre opucili 15 maja. Conrad zawiadomi Pinkera o koniecznoci pokrycia nie zapaconego
rachunku hotelowego na sum 1100 frankw (okoo 55 funtw). I prosz, niech mnie pan
nie karci, bo mam w tej chwili ju dosy zmartwie na gowie. Oto znowu jestem rzucony
tutaj z ledwie ywym niemowlciem, dawionym przez koklusz. '[...] Biedak skurczy si o
poow. Od wczoraj rano ma ataki kokluszu mniej wicej co kwadrans i nie chce nic je.
Niebawem bdziemy musieli uciec si do sztucznego karmienia. Oczywicie hotel La
Roseraie nie chce nas przyj. Doprawdy, nie mam ani odrobiny najzwyklejszego szczcia.
[...] Mj drogi panie, to prawie za wiele dla mnie. 343
Jeeli wierzy relacji Jessie, w tym cikim dla caej rodziny okresie raz po raz si
rozkleja i traci gow. Za kadym razem, kiedy zdawao mi si, e ju nie wytrzymam,
skoro tylko zauwaaam, e biedny Joseph Conrad zdradza oznaki zaamania, stawaam si
znowu sprawna i spokojna. On natomiast powiksza zamieszanie podpalajc przez sen
materac nie wygaszonym papierosem albo gubic portfel; zreszt w nocy spa zwykle gboko
nie wiedzc, co si dzieje. 344 Ale Jessie, chocia z dum podnosi swoj niezwykle
dokadn pami, popenia tyle omyek, tak konsekwentnie i z mnstwem wymylnych
szczegw ukazuje siebie w roli nieugitej heroiny, e trudno jej w peni wierzy, gdy
przedstawia ma jako histerycznego niedog. Conrad chwali postaw ony bez zastrzee.
Jessie podczas przej w Montpellier bya po prostu bohaterska, nigdy nie okazujc
niepokoju nie tylko wobec chopca, ale nawet kiedy jej nie widzia; zawsze spokojna,
pogodna, zrwnowaona, chodzca od jednego do drugiego i jak gdyby nigdy nie zmczona,
cho okrutnie kaleka na nog, ktra bynajmniej nie jest w dobrym stanie. Ale nie wiem, jak
dugo to wytrzyma. 345
Jessie, ktra pod wzgldem wraliwoci stanowia na szczcie przeciwiestwo ma,
342

Do Galsworthy'ego, 6 V 1907, LL, II, s. 47.

Do Pinkera z hotelu De la Poste w Genewie, 18 V 1907, LL, II, s. 48.
344
JCC, s. 122126.
345
Do Rothensteina, 28 V 1907, LL, II, s. 5051
343

66

jako to wytrzymaa i dopiero po latach wyrzucia z siebie potok utyskiwa ale Conrad
znalaz si na przeomie maja i czerwca u kresu samokontroli. Listy do Galsworthy'ego i
Rothensteina dowodz, e w obliczu katastrofalnej serii chorb traci panowanie nad mylami
i uczuciami. Biedne malestwo po prostu niknie nam w oczach. Patrzenie na to amie
czowiekowi serce. Ale to nie wszystko. Cztery dni temu Borys, ktry w istocie nigdy nie
przyszed do siebie po odrze, dosta ataku reumatyzmu w obu kostkach u ng. [...] I cay ten
czas z kokluszem, ktry potrzsa nim caym w ku. Ile razy sysz jego kaszel, oblewam si
zimnym potem, bo wiem, jak okropny bl sprawia poruszona reumatyczna koczyna. 346
Czytam mu caymi dniami i dbam o niego, jak potrafi, uywajc jednej rki, bo od
ostatniego ataku moja lewa nie bardzo nadaje si do uytku i wszystko, co ni robi, kosztuje
mnstwo blu. Od czasu do czasu wykradam godzin lub dwie do pracy nad przygotowaniem
ksikowego wydania Tajnego agenta. I wszystko to jest okropne. Zdaje mi si, e poruszam
si, mwi, pisz w rodzaju spokojnego koszmaru sennego, ktry trwa i trwa. Najgorszemu
wrogowi nie yczybym tych przey. [...]
Po dwikach dochodzcych z ssiedniego pokoju poznaj, e bl obudzi Borysa z
gorczkowej drzemki. Nie pjd do niego. To nic nie da. Niedugo podam mu salicylat,
zmierz temperatur, a potem zaczn poprawia jeszcze troch rozmow pana Verloca z on.
To bardzo wane, aby rozmowa pana Verloca z on zostaa poprawiona rozumiesz, staa
si bardziej wyrazista bardziej w i e r n a sytuacji i charakterowi tych dwojga.
Na Jowisza! Musz si oburcz powstrzymywa od wybuchnicia miechem, ktry
przestraszyby on, niemowl i drugiego chorego nie mwic ju o damie w pokoju
naprzeciwko. 347
Stan Borysa wcale nie ulega poprawie. Od 15-go pojawiy si symptomy bronchitu u
szczytu prawego puca i wystpuje rwnie zapalenie opucnej. A jednoczenie wyrana,
gwatowna gorczka i szybkie wycieczenie, z kaszlem. Sprawa nie moe ju gorzej
wyglda. Dzi po poudniu przychodzi nastpny doktor.
Trzymam si, ale czuj, jak gdyby mogo mnie powali ukszenie komara. Boe drogi!
Gdyby si tak stao, co by to byo! I teraz dobrze nie wiem, co bdzie. Cokolwiek by byo
nic dobrego, nawet w najlepszym razie. 348 Podobnym listem tak zaalarmowa Fordw, e
chcieli przyjecha do Champel na ratunek; dzikujc zapewnia, e cakowicie na nich
polega.349
Dopiero 25 czerwca Borysowi opada gorczka i rozpocz rekonwalescencj.350 Seria
powanych chorb trwaa wic cae pi miesicy i Conrad mia dostateczne powody do
narzekania na pech i skrajne wyczerpanie. Postawy stoickiej przyj nie potrafi. Przeciwnie,
w jego listach raz po raz pojawia si ton niemal histeryczny. By skonny do przesady w
opisach zarwno katastrof, jak i wasnych zaj pielgniarskich. Natomiast Jessie,
wspominajca ma tak jednostronnie jako czowieka, ktry sytuacje kryzysowe pogarsza
swoj pobudliwoci i egocentryzmem, nie zdawaa sobie widocznie sprawy z obcienia
346

Ibid.
Do Galsworthy'ego, 6 VI 1907, LL, II, s. 5152.
348
Do tego, 17 VI 1907, LL, II, s. 5253.
349
Conrad do Elsie Hueffer, 15 VI 1907, Mizener, s. 127.
350
Do Galsworthy'ego, 27 VI 1907, Danilewiczowa, s. 22.
347

67

psychicznego, jakim byy dla Conrada problemy twrcze i wiadomo fatalnej sytuacji
finansowej (nie znajdziemy u niej nawet wzmianki o braku pienidzy). On za znowu
wirowa w bdnym kole: choroby Borysa utrudniay prac, zwolnione tempo pisania
powikszao dugi, rosnce dugi potgoway napicie i pogbiay przygnbienie, fatalny
nastrj demobilizowa w obliczu cierpie syna.
Gr losu musia i tak odoy; poprawia Tajnego agenta. ...jest to wyranie nowe
przedsiwzicie w mojej pracy. Zaley mi na tym, aby ksika miaa jak najwicej jakoci,
bo bdzie krytykowana niewtpliwie z pewn surowoci badana raczej, powinienem rzec.
Na drodze do jej przyjcia stan zaoenia, e Conrad jest pisarzem morskim. 351 W poowie
maja dosta korekt ksikowego wydania, ...prawie zapakaem na ten widok. Mylaem, e
zostao ponad wszelk wtpliwo ustalone, e mam otrzyma korekt w szpaltach. Zamiast
tego dostaj zamane strony! Poza kosztem poprawek, ktry bardzo przez to wzronie, jest
jeszcze praktyczna trudno jasnego i atwego poprawiania na wskich marginesach. 352
Mimo trudnoci technicznych, a przede wszystkim mimo fatalnych psychicznych warunkw
pracy, w cigu dwu miesicy potrafi dopisa ponad jedn czwart tekstu powieci,
ujednolicajc j artystycznie gwnie przez konsekwentne stosowanie zasady pokazywa,
nie relacjonowa. Doda cay rozdzia dziesity (rozmowy komisarza z sir Ethelredem i
panem Vladimirem), a znacznie rozszerzy jedenasty i dwunasty. 353 Postanowi zadedykowa
ksik Wellsowi. Zwaywszy, e czas ucieka i nie ma szans, bym przebywajc na naszej
planecie stawa si duo lepszy, sdz, e nadesza chwila, bym da ten may dowd mojego
wielkiego przywizania. Niniejszym prosz o pozwolenie! 354
W cigu kocowych paru tygodni pobytu w Champel przeszed kuracj wodn, ktra, jak
twierdzi, dobrze mu zrobia. Ale zamartwiam si nieustannie mylami o przyszoci.355
Przyszo to bya daleka od ukoczenia Gra losu, plany kolejnej powieci i rosnce
zaduenie u Pinkera. Gr losu chcia odda do druku na pocztku grudnia; nastpn powie
w sierpniu 1908 roku. Trzymam si tego rozpaczliwie. To musi by zrobione! 356 Aby jako
uporzdkowa biec sytuacj finansow i zapewne aby zabezpieczy si obustronn umow
na wypadek niedostarczania (jak dotychczas bywao) zapowiedzianych tekstw w terminie,
zaproponowa Pinkerowi ukad oparty na z gry ustalonym budecie, ktrego solennie
obiecywa nie przekracza. Wysun sum 800 funtw rocznie, w czym dom 50 funtw,
utrzymanie rodziny i szkoa Borysa 614, lekarze 126.357 Pinker wysyaby czeki na biece
utrzymanie co tydzie, a na inne wydatki co kwarta; wszystko to cile w ramach
ustalonych granic i ani pensa wicej.358
351

Do Pinkera, 6 V 1907, Berg.

Do tego, 18 V 1907, LL, II, s. 49. Conrad istotnie prosi Methuena (7 XI 1906, LL, II, s. 38) o przysanie
korekty szpaltowej.
353
Harold E. Davis, Conrad's Revision of The Secret Agent. A Study in Literary Impressionism, Modern
Language Quarterly 1958, s. 244254; E. K. Dalgarno, patrz przypis 128, s. 5153
354
Do Wellsa, 30 VII 1907, Listy, s. 258.
355
Do Pinkera, 27 VII 1907, Berg.
356
Do tego, 3 VIII 1907, Berg. Za ow nastpn powie spodziewat^ si dosta 1600 funtw, do tego, 30
VII 1907, Berg.
357
Do tego, 30 VII 1907, Berg (cz tekstu LL, II, s. 5455).
358
Do tego, 3 VIII 1907, Berg.
352

68

Jednake Pinker, przyjmujc zasad ustalonego z gry budetu, obci umwion kwot do
600 funtw. Conrad mia w cigu 12 miesicy napisa c o n a j m n i e j 80 000 sw
powieci, nie nowel.359 Rok budetowy zaczyna si 10 sierpnia ale ju z gry Conrad
poprosi agenta o wyjtek od reguy i dodatkowe 60 funtw na pokrycie dugw w Hythe i
okolicy. Musimy teraz skoczy t cholern wypraw jak najprdzej. [...] Moglibymy std
wyruszy 10-go. [...] Wyjechabym 8-go, gdyby Pan popaci ludziom w Kent, zanim wrc,
wedug zaczonej listy [...] Ju adnych wyjazdw za granic. Mam ich powyej uszu. 360
W podry powrotnej znowu wedle Jessie wywoywa zamieszanie i kopoty:
zapomnia o godzinie odjazdu, zamiast kupi kanapki na drog, oglda kiosk z ksikami, a
potem jeszcze raz zagubi portfel.361 Dwunastego sierpnia byli w Pent i natychmiast
przystpili do poszukiwania nowego domu. Jedn z rozwaanych koncepcji byo
przeniesienie si do Hampshire, w poblie Winchester, gdzie mieszkaa zaprzyjaniona
pisarka dla dzieci i katolicka publicystka Harriet M. Capes. Mieli tam ju upatrzony dom w
Colden Common, podobno jednak lekarze i przyjaciele odradzili Conradowi mieszkanie w
wilgotnej poudniowej Anglii ze wzgldu na podagr.362 Ostatecznie 10 wrzenia
wyprowadzili si do hrabstwa Bedford, 40 minut od [stacji kolejowej w Londynie] St.
Pancras, wiele pocigw dziennie. 2 mili od Luton, wiejski dom dosy przytulnego typu,
bez adnych szczeglnych zalet, ale cae 500 stp nad poziomem morza o co nam obojgu
chodzi. Nazywa si Someries. 363 Pozostawilimy Pent jej samotnoci jej szczurom.
Rozdzia zamknity.364
Someries, dom znacznie wikszy od Pent, mia a sze sypialni by jednak haaliwy, a
mieszkajcy obok robotnicy rolni podkradali jarzyny z ogrodu. Najwiksz bodaj zalet bya
blisko Londynu, ale to z kolei przycigao nie zawsze proszonych goci i byo jedn z
przyczyn, dla ktrych Jessie od pocztku Someries nie lubia. Jej opis przeprowadzki z Pent
jest kolejn tyrad o niepraktycznoci ma, ktry wywoywa mnstwo zamtu, a w zamian
domaga si, niezalenie od okolicznoci, dobrego jedzenia i spokoju do pracy.365 Conrad
rwnie zacz wkrtce narzeka na nowe miejsce zamieszkania jako przygnbiajce.366
Odegra tu niewtpliwie rol i fakt, e w cigu poprzedniego roku odzwyczai si od
wtpliwych rozkoszy angielskiego klimatu zimowego bo w lecie chwali oywcz aur
okolicy.367
W przeddzie wprowadzenia do Someries, 12 wrzenia, ukaza si Tajny agent. Kiedy si
zway, i temat, umiejscowienie akcji, rozmiar i struktura ksiki powinny byy krytykom
uatwi zadanie i usposobi ich przychylniej trzeba stwierdzi, e spotkao t powie
przyjcie gorsze ni Nostroma. Nie brako gosw pochwalnych, nawet wysawiajcych
359

Do tego, 13 VIII 1907, Berg.

Do tego, 30 VII 1907, Berg. Agent nie speni proby, bo we wrzeniu Conrad apelowa znowu: Prosz o
wyjtek. To mnie cakiem oczyci i uczyni ycie zupenie innym. Poniedziaek, wrzesie [19]07, Berg.
361
JCC, s. 127128.
362
Do H. M. Capes, 13 i 20 VIII 1907, Yale.
363
Do teje, 10 IX 1907, Yale.
364
Do H. Jamesa, 20 IX 1907, LL,-II, s. 55.
365
JCC, s. 129131.
366
Do Elsie Hueffer, 1 I 1908, Yale.
367
Do E. Dawsona, 25 VI 1908, Listy, s. 280.
360

69

autora; wrd nich na uwag zasuguj zwaszcza recenzje w Times Literary Supplement i
rwnie nie podpisana, ale pira Garnetta w The Nation. Przewaay jednak wyrazy
rozczarowania i pretensje, czasem groteskowo niesuszne, czsto wzajemnie sprzeczne,
niekiedy uderzajco charakterystyczne dla spoecznych uprzedze recenzentw. Wielu
nawizywao do obcego pochodzenia autora; znowu podkrelano (z nagan albo i bez)
trudnoci ksiki, jej niedostpno dla zwykego czytelnika. 368 Rzeczywicie rozchodzia
si sabo.
Conrad za liczy na umiarkowany przynajmniej sukces handlowy. Chocia deklarowa, e
nie spodziewa si powodzenia, przyznawa: ywi pewne nadzieje w zwizku z moj now
ksik; oczekiwa nawet pewnej sensacji. 369 Ostatecznie podsumowa: T. a. ju teraz
mona uzna za honorow klsk. Nie przynis mi ani sympatii, ani nadziei na sukces
literacki. Musz przyzna, e jestem przybity. Przypuszczalnie byem gupi, spodziewajc si
czegokolwiek innego. Podejrzewam, e musi by we mnie co, co zraa czytelnikw [...]
Przypuszczam, e to obce pochodzenie.370 Przyjcie Tajnego agenta ujawnio w peni dawno
przez Conrada wyczute niebezpieczestwo, e zostanie uznany za wypadek kuriozalny, za
pisarza interesujcego z uwagi na szczegln biografi. Co prawda on sam ale piszc do
Francuza! przeciwstawi sobie Kiplinga jako przykad pisarza narodowego, mwicego
o swoich rodakach podczas gdy on pisze dla nich, tj. dla Anglikw.371 Kiedy jednak jego
cudzoziemsko akcentowali Anglicy irytowa si. Zwaszcza na okrelanie go jako
Sowianina. Garnett zrobi to w jednym artykule a cztery razy, na dokadk zestawiajc
absurdalnie z Chopinem.
Kiedy w pierwszych dniach padziernika Garnett wanie ktrego sztuka The Breaking
Point zostaa zdjta z afisza na polecenie cenzury teatralnej poprosi o napisanie artykuu
przeciwko tej instytucji, Conrad zgodzi si od razu, ale doda: Tak mnie ostatnio
okrzykiwano jakim dziwolgiem, zdumiewajcym cholernym cudzoziemcem piszcym po
angielsku (kada, niech je tam, recenzja z T. a. tak twierdzia, nawet Twoja), e cokolwiek
powiem, zostanie na tej podstawie zlekcewaone przez publiczno to znaczy jeeli
publiczno, to tajemnicze zwierz, cokolwiek zauwaa w co wtpi.372 A kiedy przyjaciel
doradza wstrzemiliwo w ataku i ostrzega, e caa akcja (przeciw cenzurze wystpio
wwczas wielu pisarzy) moe nie odnie skutku, zareplikowa zgryliwie: Zawsze
pamitasz o tym, e jestem Sowianinem (to Twoja ide fixe), ale wydajesz si zapomina, e
jestem Polakiem. Zapominasz, e jestemy przyzwyczajeni chodzi w bj bez zudze. To
tylko wy, Brytyjczycy, idziecie po zwycistwo My przez

368

Conrad: The Secret Agent, a Casebook, ed. Ian Watt, London 1973, s. 2658.
Do Pinkera, 18 V 1907, LL, II, s. 49; do Rothensteina, 21 VIII 1907, Listy, s. 259; do Pinkera, 30 VII 1907,
LL, II, s. 54.
370
Do Galsworthy'ego, 6 I 1908, Listy, s. 270.
371
Do Davraya, 26 I 1908, Listy, s. 273.
372
Do Garnetta, pitek [4 X 1907], Garnett, s. 212.
369

70

5. Strona z listu Conrada do Emilie Briquel.

6. Jessie George przed lubem z Conradem w r. 1896.

71

7. Conrad w r. 1904.

8. Pent Farm. Fotografia z r. 1957.

9. Montpellier, Place de la Comdie. Na lewo Hotel Riche et Continental, gdzie

zatrzymywali si Conradowie. Pocztwka z pocztku XX w.

72

10. Montpellier, ogrody Le Peyrou.

11. Aldington. Fotografia z r. 1957.

12. Arthur Marwood.

73

13. Capel House. Fotografia z r. 1957.

ostatnie sto lat wielokrotnie chadzalimy po to tylko, by dostawa po gowie co byo
widoczne dla kadego zrwnowaonego umysu. Ale Ty z pewnoci bra lekcje historii u
Rosjan. 373 Garnett... ocenzurowa tekst, usuwajc z artykuu Cenzor teatralny takie zdania,
jak: Ten groteskowy urzdnik wolnej wsplnoty narodw moe sobie wyj rankiem, zapa
na Hampstead Heath osa, zaprowadzi do biura i posadzi na swoim kurulnym krzele. Czy
Kaligula nie mianowa konsulem swego konia? Moe to uczyni, i nikt mu tego nie zakae.
W istocie nikt zapewne nie potrafiby odkry rnicy. 374 Cay artyku utrzymany jest w
podobnym tonie sarkastycznej retoryki. Nie jest to obrona swobody literatury piknej czy
sztuki teatralnej ale zacieky atak w walce o wolno sowa w ogle, przeprowadzony przy
uyciu argumentw polityczno-kulturowych. Conrad by niezadowolony ze skrele Garnetta,
chocia go do nich upowani: nie spieraem si o to z obawy, aby Edward (ktry uwaa si
za Irlandczyka) nie powiedzia mi, e (jako Sowianin) nie wiem nic o angielskich obyczajach
polemicznych375
Zasadniczo pracowa wtedy gwnie nad Gr losu, ktr jeszcze na pocztku listopada
mia nadziej ukoczy przed Nowym Rokiem.376 Nowele, ktre zostay pniej poczone w
tomie Sze opowieci, nie tworzyy w jego oczach spoistego zbioru. Przewidywa wydanie w
jednym tomie piciu z nich: Gaspara Ruiza, Anarchisty, Donosiciela, Bestii i Il Conde,
natomiast Pojedynek stanowi mia zalek nowego tomu: posiadam materia na inn
opowie wojskow mniej wicej tej samej dugoci i moglibymy ogosi obie razem we
waciwym czasie. Byoby to co wyrniajcego si. Opowieci wojskowe sprzed stu lat.
Rozumie pan?377 Myla rwnie o duej powieci, ktrej tem byby Londyn, i o innej, na
skal nie mniejsz ni europejska.378
Tymczasem, poniewa Gra losu posuwaa si bardzo powoli, rozpocz w pierwszych
373

Do tego, wtorek [8 X 1907], Listy, s. 265.

Garnett, s. 216. Artyku ukaza si w The Daily Mail, 12 X 1907, a pniej wszed do tomu O yciu i
literaturze.
375
Do Galsworthy'ego, 24 X 1907, LL, II, s. 62.
376
Do D. Welcha, 7 XI 1907, Listy, s. 267.
377
Do Pinkera, wtorek [29 X? 1907], Berg.
378
Do D. Welcha, 7 XI 1907, Listy, s. 268.
374

74

dniach grudnia nowel, ktr mia zamiar odda Pinkerowi zaraz po Boym Narodzeniu. To
bdzie ta o rewolucjonicie, ktry ginie od wasnej bomby.379 Utwr nosi pocztkowo tytu
Razumow i zacz si szybko rozrasta; to trudniejsza robota, ni mylaem, pisa do
Pinkera 30 grudnia. By moe pomys owej powieci na skal europejsk zosta podczas
pisania skojarzony z nowel o rosyjskim rewolucjonicie, zamierzon pierwotnie jako
zacztek jeszcze jednego tomu opowiada. Mia to by utwr zasadniczo powany
przyczynek do odczytania rosyjskiego charakteru. [...] Zawarta jest tutaj sama istota spraw
rosyjskich. Nie tylko zewntrzne zwyczaje i obyczaje, ale rosyjskie uczucia i myli. [...] I
sdz, e opowie j e s t wyrazista. Jest rwnie charakterystyczna dla dzisiejszych czasw.
Niczego podobnego nie dokonano po angielsku. Temat nawiedza mnie od duszego czasu.
[...] W istocie, mj drogi Panie, nie pokazaem jeszcze, co potrafi. Nie myl o pisaniu o
stylu. Myl o czym innym co moe by nazwane moimi moliwociami. Wie pan
dobrze, i w istocie nikt, kto by wiadom mego literackiego istnienia, nie spodziewa si
niczego w rodzaju Tajnego agenta. No wic jest jeszcze wicej i rnych rzeczy we
mnie. 380
Brzmiao to dumnie, ale wpdzao go w sprzeczno: jednoczenie planowa krtki utwr,
niemal przypadkowo zaczty i podejmowa potny i ambitny temat, ktry go od dawna
nurtowa. Chocia wic w tym samym licie zapewnia Pinkera, e Gra losu bdzie teraz
szybciej powstawa praktycznie odoy t powie na czas duszy. Po miesicu pisania
Razumowa zdawa ju sobie spraw, e bdzie to wikszy utwr. Streszcza go
Galsworthy'emu:
Student Razumow (nielubny syn ksicia K.) potajemnie wydaje policji swego koleg,
studenta Haldina, ukrywajcego si w jego pokoju po popenieniu przestpstwa politycznego
(ma to by zabjstwo de Plehwego). Pierwsza cz w Petersburgu. (Haldin zostaje
oczywicie powieszony.)
2-ga w Genewie. Student Razumow, spotkawszy za granic matk i siostr Haldina,
zakochuje si w tej ostatniej, polubia j i po pewnym czasie spowiada si jej ze swego
udziau w aresztowaniu i mierci jej brata.
Proces psychologiczny, ktry doprowadzi Razumowa do zdrady Haldina, do wyznania
uczynionego onie i w rezultacie do mierci tych osb (wywoanej gwnie podobiestwem
ich dziecka do nie yjcego Haldina) stanowi zasadniczy temat opowieci. 381 Conrad
narzeka na zdrowie; w kocu listopada twierdzi nawet, e od sierpnia choruje i nie moe
pracowa.382 Korzysta jednak z bliskoci Londynu i odwiedza, a bodaj czciej przyjmowa
u siebie wielu dawnych i nowych znajomych. Bywa w Someries Sidney Colvin, z ktrym
czya Conrada coraz blisza zayo, wpywowy krytyk literatury i malarstwa, w owym
czasie kustosz zbiorw bibliotecznych Muzeum Brytyjskiego. 383 Odwiedza go J. C. Tarver,
autor ksiki o Flaubercie.384 Przyjeda z wizytami Norman Douglas; Conrad dodawa mu
379

Do Pinkera, 4 XII 1907, Berg.

Do tego, 7 I 1908, Berg.
381
Do Galsworthy'ego, 6 I 1908, Listy, s. 269270.
382
Do tego, 27 XI 1907, Birmingham.
383
Do Colvina, 11 X 1907, Univ. of Buffalo; JCC, s. 131.
384
Do Galsworthy'ego, 17 II 1908, Danilewiczowa, s. 23. J. C. Tarver, Gustave Flaubert as Seen in His Works
380

75

otuchy i pomaga radami w trudnych pocztkach wybitnej kariery literackiej. Z Fordem

utrzymywa kontakt gwnie chyba korespondencyjny: Elsie bya wwczas powanie chora i
Ford kursowa midzy mieszkaniem w Londynie a Winchelsea 385. Conrad jedzi do Londyiu
nieregularnie, biorc czasami udzia we wtorkowych obiadach w Mont-Blanc.386 Podczas
tych spotka, w ktrych uczestniczyli midzy innymi Belloc, Chesterton, Galsworthy,
Marwood i Edward Thomas, pozna go dziennikarz i redaktor Archibald Marshall. Conrad
zrobi na mnie wraenie najwiksze. Jego wspaniaa gowa, z pewnoci jedna z
najprzystojniejszych, jakie zostay kiedykolwiek osadzone na barkach jeli bra pod uwag,
co twarz wyraa z ducha, ktry j rozwietla powaga, dobro serca, nawet jego gniewliwo
czyniy go postaci niezapomnian. Nie dowiadczyem osobicie owej gniewliwoci, ale
dosy o niej syszaem i zdawaa si jego czci skadow, poniewa nikt nigdy nie bra
bardziej do serca swojej pracy pisarza i poniewa cierpia nad ni prawie mki, te mae
zewntrzne podranienia mzgu irytoway go jak ukszenia komarw. 387 Reporter T. P's
Weekly, ktry w tym czasie przeprowadzi wywiad z Conradem, zauway gwnie
podnietliwo rozmwcy: Jest nienormalnie napity. Wraliwy, silnie reagujcy na wszelkie
nieprzyjemne bodce zewntrzne. Wszystkie jego nerwy wydaj si odkryte. Pewnego
rodzaju ludzi nie znosi gwatownie i mwi o tym otwarcie. W takich momentach zrzuca z
siebie wyszukane dworne maniery i objawia si jako czowiek o miadcej sile charakteru.
Staje si gwatowny, namitny, agresywny [...] zwyciski i niszczcy, ciska precz starann
elegancj wypowiedzi. 388
Za porednictwem Garnetta zawar Conrad w tym czasie blisk znajomo z
pocztkujcym pisarzem Stephenem Reynoldsem, ktrego zaprosi na Boe Narodzenie.
Wsplnym zainteresowaniem bya nie tylko literatura, ale i morze. Reynolds, ktry ze
wzgldw zdrowotnych mieszka od kilku lat na wybrzeu Devonshire, pozna z bliska prac
tamtejszych rybakw i reszt ycia powici gwnie staraniom o popraw ich bytu.389
Podsumowujc swj dorobek i sytuacj przy kocu 1907 roku Conrad stwierdza
parokrotnie, e zaczyna pidziesity rok ycia390; naprawd ju go skoczy 3 grudnia.
Pooenie wygldao smtnie: zdrowie marne, praca mimo wysikw sza powoli i nie
znajdowaa uznania czytelnikw. Finanse byy w stanie rozpaczliwym. Jeszcze we wrzeniu
przykro przey niemono zwrotu dugu, kiedy Fordowi pilnie potrzebne byy pienidze.391
Zdawa spraw Galsworthy'emu: Jedenacie powieci. Gdyby na kad wypado po 1000,
miabym teraz 5000 w rce. Dodawszy wszystko, com Tobie winien, inne dugi, debet u
and Correspondence, 1895. Listy Conrada do niego nie zostay dotychczas odszukane.
385
Mizener, s. 130131 (ale wzmiankowane przyjcie boonarodzeniowe odbyo si dopiero w rok pniej,
por. tame s. 547, przypis 13).
386
Por. do Garnetta, 12 XII 1908, Garnett, s. 227.
387
A. Marshall, Out and About, s. 143.
388
Cyt. N. Sherry, Conrad and His World, London 1972, s. 9394.
389
S. Reynolds do Pinkera, 17 XII 1907, Letters of Stephen Reynolds, ed. R. Wright, Richmond 1923, s. 101,
Por. Conrad do Galsworthy'ego, 17 II 1908, Danilewiczowa, s. 23.
390
Np. do Poradowskiej, 1 I 1908, Listy, s. 269; do Galsworthy'ego, 6 I 1908, Listy, s. 270; do Davraya, 3 II
1908, Listy, s. 275.
391
Do Galsworthy'ego, 15 IX 1907, Birmingham. Mowa tu o moliwoci wystpienia przez Forda na drog
prawn.
76

Pinkera ( 1572 do chwili obecnej) i zapomog do tego, co zarobiem, otrzymuj okrg

sum 650 rocznie. Nawet jeli na skutek pomyki obliczyem rocznie o 100 za mao [...] nie
wyglda to na horrendaln rozrzutno. Obejmuje to rwnie chorob Jessie i wszystkie moje
(rok stracony podczas pisania Nostroma, kiedy w cigu jedenastu miesicy miaem sze
atakw podagry) oraz ten ostatni katastrofalny rok z Borysem za granic.
To ostatnie byo okropne przycinity bowiem koniecznoci (kiedy dziecko jest chore,
czowiek nie myli o rachowaniu), musiaem wyda wszystkie pienidze przysane przez
Pinkera nie byo ich za wiele i zostawiem sporo nie popaconych rachunkw w Kent.392
Te wyliczenia i zwierzenia s wstpem do proby o jeszcze jedn poyczk (60 funtw,
mia j spaca ratami Pinker). Stanowi one dobry przykad zamtu mylowego, jaki z reguy
kryje si u Conrada pod przykrywk rzeczowoci w sprawach pieninych. Nie napisa
jedenastu powieci, tylko jedenacie tomw (wliczajc Przygod). Gdyby istotnie kady tom
przynis mu tysic funtw i gdyby naprawd wydawa tylko po 650 funtw rocznie, miaby
po trzynastu latach (liczc od wydania, nie od napisania Szalestwa) nie 5000, ale poow
tej sumy.393 Nie ulega wtpliwoci, e wydawa wicej; wiadomo rwnie, e kiedy zaczyna
karier pisarsk, rozporzdza jeszcze sporym kapitalikiem. Niepopacenie rachunkw w Kent
nie miao te wiele wsplnego z chorob Borysa, bo dugi zostay zacignite przed
wyjazdem do Francji, a chopiec rozchorowa si dwa miesice pniej. Przy takiej postawie i
takiej gospodarce trudnoci byy nieuniknione.
Ukad z Pinkerem, w teorii tak wygodny, okaza si puapk. Conrad pracowa wolniej, a
pienidzy potrzebowa wicej, ni przewidzia i nieustannie brn w dalsze dugi.
Jednoznaczno ukadu zmuszaa go, w razie potrzeby, do proszenia agenta o ask;
powodowao to irytacje i zatruwao wzajemne stosunki. Kryzys nadszed w styczniu 1908. W
pierwszych dniach roku Conrad poprosi Pinkera o dodatkowe wypaty na sum 37 funtw.394
Kiedy w rozmowie odbytej 13 lub 14 stycznia Pinker stwierdzi, e nie jest w stanie wypaca
dalszych kwot, i wyrazi yczenie zrewidowania dotychczasowej umowy, Conrad wystpi z
ogromnym listem. Nowe zasady ukadu miay by o wiele bardziej zawie i luniejsze ni
poprzednie. Conrad mia si postara o poyczk (od nie wymienionego Galsworthy'ego) na
p roku w wysokoci 260 funtw, ktrej pokrycie zagwarantowaby Pinker. W zamian za to
obiecywa, e nie bdzie si domaga w adnej formie zaliczek przekraczajcych 1/3 wartoci
handlowej (tj. za druk w odcinkach i wydanie ksikowe) Gry losu, ktrej ukoczenie
zapowiada na lipiec. Poza tym Pinker mia wypaci natychmiast 100 funtw, zobowiza si
do pokrycia w cigu 6 miesicy rachunkw na sum 130 (szkoa Borysa 16 funtw
kwartalnie, czynsz, spata mebli itd.) oraz do zwrotu wspomnianej poyczki. Okrasi ten
budet samoobronnymi i mitologizujcymi refleksjami: Mimo wszystko myl, e
wyrobi Pan sobie pogld, i Conrad zbyt atwo ulega niezdolnoci do pracy. Tak nie jest.
Powiedzia Pan kiedy: w y w s z y s c y (domylam si, e literaci) t a k m w i c i e.
I n n i l u d z i e m u s z pr a c o w a , c z y m o g , c z y n i e. Pozwalam sobie
392

Do tego, 6 I 1908, Listy, s. 270271.

W licie do Pinkera z 711908 (Berg) stwierdza, e w cigu 12 lat wliczajc wszystko wydawa po 650
funtw. Ale nawet przyjmujc 12, nie 13 lat, 12X650=7800, wic z mitycznych 11 000 zostaoby mu tylko
3200.
394
Do Pinkera, 7 I 1908 i b.d., ale midzy 9 a 12 stycznia, Berg.
393

77

zauway, e nie jestem literatem. Kiedy w 1890 roku po 6-miesicznej chorobie opuciem
szpital, przez 4 miesice pracowaem jako kierownik magazynw Barr Moering and Co.,
gdzie wprowadziem cakowicie nowy system w ksigowoci i sztauerce. Mam te list od
Simpsona i synw w Adelaide, w ktrym informuj mnie, e przez wiele lat, zanim objem
nad nim komend, Otago z ledwoci zarabia na pokrycie swego ubezpieczenia. Przez dwa
lata, kiedy nim dowodziem, statek zarobi 16% swojej wczesnej wartoci. Znam wic
rozmaite rodzaje pracy. Zdumiewa mnie, e ludzie rozumiejcy, i stolarz nie moe zrobi
skrzynki, jeli si go wci trca w okie, mog twierdzi, e adne potrcanie nie powinno
mie wpywu na umys.395
Dwa dni potem, zapewne nie doczekawszy jeszcze odpowiedzi, pisa poirytowany: Za
kadym razem, kiedy pisz, czuj si, jak gdybym ebra. Nie podoba mi si to. Staje si
niemoliwe. Teraz z pienidzy teoretycznie na ten miesic zapaciem wgiel praktycznie na 4
miesice. Tak by nie moe. [...] Nikt nie ma prawa powiedzie, e mam jak przywar
hazard czy picie, ktre mnie zwodz na manowce. Moliwe, e nie o b l i c z a m zbyt
dobrze swoich pienidzy. I po tym odkrywczym stwierdzeniu proponowa, by mu wypaca
umwione kwoty nie czekami, ale gotwk do rki, po 40 funtw miesicznie. Tak jak jest
teraz, bior pienidze od ony na to i tamto, a potem oczywicie musz si do Pana zwraca o
czeki. Nienawidz tego. I moe bior za wiele. Moe nie o b l i c z a m do dokadnie.
Kiedy si nie w i d z i, co si wydaje, ma si skonno do wydawania za duo. Ale to nie jest
przyznanie si do ekstrawagancji.396
Pinker, ktremu winien by ju ogromn sum wedle wasnych szacunkw Conrada
prawie dwu- i proczne utrzymanie zwleka jednak z kolejnymi wypatami, domagajc si
tekstu. 13 lutego Conrad by w desperacji. 13 tomw od 1895 roku, kiedy ogoszona zostaa
moja pierwsza ksika, nie s oznak gnunoci zwaywszy przy tym, e s tam takie tomy,
jak Lord Jim, zbir Modo, Wyrzutek, Tajny agent, i zwaywszy rwnie, e przynajmniej
1/3 czasu trzeba odliczy na chorob, sam w sobie przygnbiajc i leczon te zwykle
bardzo przygnbiajcymi rodkami.
Byem nasczany colchicum od padziernika i mam go dosy. Rozpoczem kuracj
nowymi lekarstwami, ktra moe, jak sysz, by radykalna. Ostatni atak, pity od pa., by
wywoany medykamentami i czuem si bardzo chory przez 3 dni. Teraz zdaje si mija i
wytrwam przez jeszcze 40 dni tak, aby wykorzeni z organizmu ca trucizn o ile to
moliwe. Pisz Panu to wszystko nie dlatego, bym to uwaa za ciekawe, ale dlatego e ma
pewien zwizek z moj przysz wydajnoci.
Chc wiedzie, czy zapaci Pan czesne Borysa za obecny okres szkolny. To wynosi
16.18.9. Jeeli nie dostan odpowiedzi do soboty, uznam, e to niemoliwe.
Przekazaem Panu niedawno propozycj pewnej firmy agentw literackich, dotyczc
praw do tum. na francuski. Chciabym si upewni, e Pan nie odstpi adnych praw,
poniewa Mercure de France gotw jest zawrze umow na wszystkie moje ksiki.
Proponuj mi te pisanie po francusku, a ja nie czuj si zbyt stary, eby zacz od nowa. W
oglnej niepewnoci, co mnie czeka, pomys ten nie wydaje mi si szczeglnie dziwaczny.
395

Do tego, 14 I 1908, Berg. Por. z tego dnia do Galsworthy'ego, Birmingham, gdzie rwnie szczegy
ponurej sytuacji finansowej. Conrad musia zuy prawie cay dzie na pisanie tych listw
396
Do Pinkera, 16 I 1908, Berg.
78

Raczej cakiem interesujcy.

Firma meblarska przypomina mi, e rata styczniowa w wysokoci 2.0.5 nie zostaa
dotychczas wpacona. Jeeli tu przyjad zabra rzeczy, bd musia skoczy Razumowa po
francusku obawiam si w czym nie bd musia si ba wspzawodnictwa A. Bennetta,
tego prawdziwego Paryanina.397
Groteskowo-melodramatyczny pomys-groba przerzucenia si na francuski nie by chyba
obliczony na zaszantaowanie Pinkera, ktry nie mia si przecie czego obawia. Byo to
raczej danie upustu marzeniom o ucieczce, wyrwaniu si z bdnego koa marzeniu,
ktremu sam nie wierzy. Poprawia co prawda chtnie francuskie przekady swoich utworw,
ale, jak sam wyzna tumaczowi Murzyna, Robertowi d'Humires: rozporzdzaem zawsze
tylko jednym jzykiem pisarskim, zupenie jak gdybym urodzi si Anglikiem.398
Dziury w budecie zostay na razie zaatane poyczk i czekami od Pinkera, ale ju w
marcu musia si zwrci z podaniem o zapomog do Krlewskiego Funduszu Literackiego.
O poparcie poprosi Wellsa; 16 kwietnia mg mu donie o otrzymaniu 200-funtowego
zasiku.399
Nic dziwnego, e przy takich kopotach pocztek roku upyn w minorowym nastroju. W
cigu caego stycznia narzeka na podagr; w lutym podejrzewa nawet, e cierpi na zapalenie
y, ale alarm okaza si faszywy.400 Trudno wtpi, e dolegliwoci te miay znowu,
przynajmniej w znacznym stopniu, charakter psychosomatyczny.
Dodatkowym i codziennym zmartwieniem byo postpujce inwalidztwo Jessie, ktra
chodzia z coraz wikszym trudem. Stosunek Conrada do ycia rodzinnego uleg w cigu
ptora roku, ktre upyno od urodzenia si Johna, subtelnej, ale wyranej zmianie. W
listach wspomina o dzieciach czciej i cieplej; niewtpliwie powica im wicej czasu i
uwagi. Wpyn na to i wiek Borysa, umoliwiajcy porozumienie i wsplne rozrywki, i
przeycia podczas choroby chopcw w Montpellier i Genewie a rwnie chyba i fakt, e
nie tworzyli teraz trjkta maeskiego, w ktrym ojciec i syn wspzawodniczyli o aski
Jessie, ale rozbudowan rodzin, w ktrej ukad wzajemnych powiza i odpowiedzialnoci
nie by tak prosty, zwaszcza wobec kalectwa matki. Borys zosta z pocztkiem roku
szkolnego oddany do prywatnej szkoy podstawowej w Luton i chocia odlega bya tylko o
5 km od Someries umieszczony tam w internacie, zapewne aby odciy Jessie od zaj.
Przyjeda do domu na weekendy. To bardzo dzielny chopak, bardzo lojalny, troch
pesymista, o humorach troch zmiennych, ale z gbokimi uczuciami wobec najbliszych.
Uwielbia Johna Alexandra ktry mu si na swj sposb odwzajemnia. (...] przynis ze
szkoy dobre wiadectwo.401
Dla doranego podratowania budetu Conrad napisa w styczniu i lutym opowiadanie
397

Do Pinkera [13] II 1908 (list datowany: 12 II, czwartek, ale 12 by rod), Berg. Conrad chcia powierzy
opiek nad wszystkimi przekadami na francuski Davrayowi, por. list do niego z 3 II 1908 LF, s. 88.
398
Do d'Humires'a, 12 XI 1909, Y. Gurin, Huit lettres indites de Joseph Conrad Robert d'Humieres,
Revue de Littrature Compare, 1970, s. 367392.
399
Do Wellsa, 27 III 1908, Listy, s. 278279 i 18 IV 1908, University of Illinois. W pierwszym stwierdza, e
w ub. roku zarobi tylko 420 funtw. Por. Baines, s. 285.
400
Do Galsworthy'ego, 17 II 1908, Danilewiczowa, s. 23, i 20 II 1908, LL, II, s. 67.
401
Do Poradowskiej, 5 II 1908, Rapin, s. 189 i do Galsworthy'ego, 6 I 1908, Listy, s. 271272.
79

Czarny oficer402, ogoszone w kwietniowym numerze London Magazine. Ten bahy utwr
nie wszed do adnego ze zbiorw nowel wydanych za ycia Conrada i sta si przedmiotem
maeskiej kontrowersji, dzi ju nierozstrzygalnej. Ot w roku 1922 Conrad wyzna
Pinkerowi: Nie pamitam, czy Panu wspomniaem,. e napisaem t rzecz w 86 na konkurs z
nagrodami, ogoszony, jak sdz, przez Tit-Bits. To zjawisko uboczne. Moje ycie
literackie zaczo si prywatnie w 1890 r., a publicznie w r. 1895, od Szalestwa Almayera,
powszechnie uwaanego za mj pierwszy utwr. Ale dzieje Czarnego oficera, jego geneza
itd. nie musz by rozgaszane na rogach ulic i Szalestwo Almayera moe zatrzyma swoje
miejsce jako mj pierwszy powany utwr. 403 Wkrtce potem, wpisujc si Richardowi
Curle'owi do egzemplarza bibliofilskiego wydania, wypowiedzia si ostroniej: Moje
wspomnienia o tym utworze s zagmatwane. Snuje mi si po gowie, e napisaem go w
pnych latach osiemdziesitych i pniej poprawiem. 404 Z jednoznacznej wersji
przedstawionej Pinkerowi wycofa si by moe dlatego, e Jessie kategorycznie jej
zaprzeczaa utrzymujc, e sama podsuna temat opowiadania. 405 Tygodnik Tit-Bits
rzeczywicie ogasza konkursy, ale nie byo wrd nich konkursu na nowel, co najwyej na
wspomnienia. Zachowany rkopis Czarnego oficera. (British Library) nie zawiera adnych
wskazwek wiadczcych, by bya to przerbka wczeniejszego tekstu. By moe Conrad
istotnie napisa kiedy co dla Tit-Bits, a potem skojarzy wspomnienie o tym z faktem
napisania prymitywnej artystycznie noweli na temat podsunity mu przez on.
Tak czy inaczej, nowela bya rzeczywicie zjawiskiem ubocznym. Uwag pisarza
skupia na sobie rosncy nad plany Razumow. W marcu Conrad oznajmi, e bdzie liczy 43
000 sw. Moe Pan uwaa to wyliczenie za cakiem dokadne. 406 Kilka dni pniej sdzi,
e pisze ostatni rozdzia utworu.407 Po tygodniu snu rozwaania na temat tytuu: Pani
Atherton napisaa jaki czas temu powie pod tytuem Rezanov brzmi to bardzo podobnie.
Tylko e mj tytu ma pewne znaczenie, a jej przypuszczalnie nie ma. W kadym razie moje
opowiadanie zasuguje na tytu lepszy ni nazwisko.408 Mijay dalsze tygodnie; najczstszym
tematem w listach do Pinkera byy potrzeby pienine a chocia 10 kwietnia twierdzi w
licie do Harper's Magazine, e walczy z zakoczeniem dugiej [!] powieci z ycia
Rosjan, w maju owiadczy agentowi: Nie mog jeszcze da Panu Razumowa. Ta opowie
musi zosta wypracowana jest tego warta. 409 Sdzc po tym, e w kocu wrzenia oblicza
rozmiary utworu na 62 tysice sw tj. nieco wicej, ni liczy Murzyn, i przeszo poow
mniej, ni wynosi ostateczny tekst W oczach Zachodu w cigu p roku, od marca do
wrzenia, powstao zaledwie pardziesit stron tekstu: mam to wszystko w gowie, ale kiedy
402

Listy do Pinkera, czwartek (zapewne 23 I 1908) i pitek (zapewne 31 I 1908) oraz 12 II 1908 (kiedy nowela
bya ju ukoczona), Berg.
403
Do tego, 19 I 1922, LL, II, s. 264.
404
Baines, s. 84.
405
G. T. Keating, A Conrad Memorial Library, s. 365. Por. Baines, jw
406
Do Pinkera, roda [11?], marzec 1908, Berg.
407
Do tego, 17 III 1908, Berg.
408
Do tego, 23 III 1908, Berg.
409
Do redaktora Harper's Magazine, 10 IV 1908, J. Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, do Pinkera, roda
[maj 1908], Berg.
80

przychodzi do napisania, po prostu nie potrafi znale sw. 410

Powolno produkcji (jak sam okrela) musiaa doprowadzi do ponownego konfliktu z
Pinkerem. Doszo do niego w lipcu.
Kochany Panie, Nie naley mnie traktowa jak czeladnika stolarskiego. Czy mam
rozumie, e nieukoczenie ksiki do 10 czy 15 oznacza bdzie porzucenie mnie przez
Pana 19 sierpnia? Nie pytam, czy Pan n i e m o e, czy n i e c h c e. Praktycznie sprowadza
si to do tego samego. (...] Jeeli Pan uwaa, e to, co pisz, nie daje si sprzeda, mog
jedynie powiedzie, e to nie j a jestem temu winien. (...] Niech Pan rozway, czy byoby
rozsdne (z praktycznego punktu widzenia) pozbycie si mnie. [...] Trudno mi uwierzy, e
moja reputacja rozleciaa si nagle w kawaki. 411
Tymczasem Pinker mg sprzeda Methuenowi tom szeciu jednak opowieci. Piszc
do wydawcy Conrad przyznawa, e trudno jest dla nich znale wsplne okrelenie [...]
Wszystkie opieraj si na wydarzeniach akcji nie analizie. Wszystkie s do pewnego
stopnia dramatyczne, ale z pewnoci nie ponure. We wszystkich, poza dwiema, sens opiera
si na problematyce miosnej, chocia oczywicie nie s to nowele miosne w
konwencjonalnym znaczeniu. Nie s to studia nie dotycz problemw. S to po prostu
opowiadania, w ktrych staraem si usilnie b y p o p r o s t u z a j m u j c y.412
Oczywisty jest ton obronny, ch zabezpieczenia si przed powszednimi ju atakami krytyki.
Ch bya tak silna, e spowodowaa nie tylko degradacj niewtpliwie przecie studyjnoanalitycznych nowel, jak Il Conde i Anarchista, ale wprowadzia sprzeczno do samego
listu, w ktrym okreli Pojedynek jako prb uchwycenia ducha epoki napoleoskiej''.
Nie myli si jednak sdzc, e tym razem podsuwa czytelnikom i recenzentom
przystpniejsz lektur. Postara si j jeszcze uatwi, przydajc poszczeglnym nowelom
wywoawcze podtytuy, ustawiajce z gry reakcje publicznoci.413 Tym razem recenzenci
tomu, dedykowanego pannie Capes i wydanego 6 sierpnia, nie uskarali si na trudno i
niezrozumiao, nie przepowiadali maego powodzenia. Wytwarzaa si wiadomo
znamienitej pozycji Conrada w literaturze angielskiej ale towarzyszyo jej poczucie trudnej
do wyjanienia innoci. Upierano si wic przy epitecie Sowianin. Parowa w licie do
Garnetta: Ale pozwl czy moja powaga za nic si nie liczy? Czy to cecha sowiaska? A
jestem powany, okropnie powany. Carlyle pochylajcy si nad dziejami Fryderyka
zwanego Wielkim by w porwnaniu ze mn tylko trzpiotem, lotnym motylem. Bo temu
poczciwcowi do byo przekada samego siebie ze zej niemczyzny na znan nam
angielszczyzn, podczas gdy ja musiaem pracowa jak grnik w kopalni wgla, wykuwajc
wszystkie moje angielskie zdania z ciemnej nocy. 414
Szczeglnie rozgniewaa Conrada recenzja Roberta Lynda w Daily News, gdzie
dotknito obnaonego nerwu: faktu porzucenia wasnego kraju i pisania w jzyku nabytym.
410

Do Garnetta, 28 VIII 1908, Garnett, s. 226.

List b.d., ale zapewne z koca lipca 1908, pisany na papierze biurowym Pinkera, Berg.
412
Do A. Methuena, 26 I 1908, LL, II, s. 66.
413
Przynajmniej jeden recenzent, nie podpisany Anderson Graham w nieprzychylnym Conradowi Country
Lfe, przejrza t gr i ostro zaatakowa, opierajc cay bardzo krytyczny artyku na zestawieniu treci i
podtytuw nowel. Przedruk w Sherry, Heritage, s. 217219.
414
Do Garnetta, 28 VIII 1908, Garnett, s. 225. Grnicze porwnanie powtrzy w licie do Symonsa, 29 VIII
1908, LL, II, s. 84.
411

81

Pan Conrad, jak wszyscy wiedz, jest Polakiem, ktry pisze po angielsku jakby z wyboru
raczej ni z natury rzeczy. Zdaniem wikszoci wybr ten jest poyteczny, zwaszcza dla
literatury angielskiej. Niektrym z nas wszake wydaje si godnym wielkiego poaowania
nawet z punktu widzenia literatury angielskiej. Pisarz, ktry przestaje widzie wiat
ubarwiony wasnym jzykiem bo jzyk nadaje barw mylom i rzeczom na sposb przez
niewielu ludzi rozumiany skonny jest traci skupienie i intensywno wizji, bez ktrych
najwiksza literatura powstawa nie moe. To wanie co w rodzaju nacjonalizmu jzyka i
postawy uchronio wdrowcw takich jak Turgieniew i Browning od stania si
kosmopolitami i pisarzami drugiej klasy. [...]
Mona by sdzi, e p. Conrad, bez kraju i jzyka, odkry dla siebie nowy patriotyzm
morza. Ale jego wizja ludzi jest wizj kosmopolity, czowieka bezdomnego. Gdyby tylko by
pisa po polsku, jego opowieci byyby niezawodnie tumaczone na angielski i inne jzyki
europejskie; dziea za Josepha Conrada przeoone z polskiego byyby, jestem pewien,
cenniejszym nabytkiem na angielskich pkach ni dziea Josepha Conrada w angielskim
oryginale, jakkolwiek s one podane. 415
To jak zniewaanie czowieka zakneblowanego, bo c mona odpowiedzie.
Stwierdzenie jest proste i brutalne; a jakakolwiek odpowied dotykaaby zbyt wielu uczu
ycia wewntrznego, poruszaa za wiele ukrytej goryczy i zoonej lojalnoci, aby jej nawet
prbowa z nadziej zostania zrozumianym.416 Wkrtce jednak prb tak podj. Nie ulega
dla mnie wtpliwoci, e geneza tomu Ze wspomnie wie si z bolesnym atakiem Lynda.
Wyraane do czsto przypuszczenie, e motywem bya ch usprawiedliwienia si czy
uwolnienia od poczucia winy wobec Polakw, byoby suszne, gdyby nie fakt, e Conrad
kierowa swoje wspomnienio-wyznania wyranie do czytelnikw angielskich. O zaczciu
utworu syszymy ju miesic pniej. Conrad postanowi przedstawi publicznie
szczeglno swojego pochodzenia i dowiadcze yciowych i zarazem obali posdzenie o
renegactwo.
Pomys wyklu si podczas rozmw z Fordem. Zapewnie Conrada, e sam Ford by jego
autorem, nie naley bra zbyt serio: myl, e chcia si w ten sposb zabezpieczy przed
podejrzeniami o ch samoobrony i egocentryzm.417 Ju od jakiego czasu wyraa ochot
przeniesienia si znowu gdzie dalej od Londynu i powrotu do Kent418; przy kocu sierpnia
wybra si z ca rodzin na trzy tygodnie (29 VIIIok. 20 IX) do Aldington, w bezporednie
ssiedztwo Forda i Marwooda.419 Napisa stamtd do Pinkera: Jeeli pomoe mi Pan
wynie si z tego przekltego domu w Luton, obiecuj przyczyni si seri artykuw dla
English Review bez najmniejszej szkody dla innych prac. Zasugerowa mi je Hueffer i
obieca spisywa, co podyktuj. Napisaem pierwszy, ktrego korekt dostanie Pan za par
dni dla zabezpieczenia copyright w Amer. [...] Bd to intymne, osobiste, autobiograficzne
kawaki pod oglnym tytuem (dla wyd. ksikowego zapewne) ycie i sztuka.420 Niespena
415

Daily News, 10 VIII 1908, przedruk Sherry, Heritage, s. 210211.

Do Garnetta, 21 VIII 1908, Garnett, s. 223.
417
Por. do Wellsa, 21 IX i 3 XI 1908, Listy, s. 283 i 287.
418
Por. np. do Wellsa, 27 III 1908, Listy, s. 279; do Pinkera, wtorek [18?] VIII 1908, Berg.
419
Do Symonsa, 29 VIII 1908, LL, II, s. 84; do Pinkera 18 IX 1908, Berg.
420
Do Pinkera, jw.
416

82

trzy tygodnie pniej przedstawia znacznie bardziej szczegow charakterystyk zawartoci

planowanych wspomnie. Zacznijmy od tego, e wprowadzenie polskiego ycia do literatury
angielskiej jest cakiem ambitnym zamiarem. [...] Wielko zadania polega na oddaniu
szczeglnej sytuacji spoecznej, przedstawieniu ludzi o bardzo specyficznych tradycjach oraz
na nawietleniu z wasnego punktu widzenia takich wydarze, jak na przykad zniesienie
paszczyzny (pod wzgldem liczby ludzi, ktrych to objo, oraz znaczenia humanitarnego
jest to wydarzenie z oglnego punktu widzenia wiksze ni zniesienie niewolnictwa
Murzynw). Pomimo wszystko jednak zadanie to wydaje mi si atwe dziki temu wanie, e
przedmiot jest mi tak bliski uczuciowo i e 2 tomy Pamitnikw mego Wuja, ktre mam pod
rk, odwie mi pami i pomog uporzdkowa myli.
Zwyky przelotny pomys urs do rozmiarw planu, ktry mnie cakowicie pochania. I
wyjania znamiennie:
Moe to by jedyna, e tak powiem, szansa w yciu [...] uznanie mnie bowiem za pisarza
angielskiego jest faktem dokonanym. 421
Ton wspomnie, na pozr lekki i niefrasobliwy, umoliwia dotykanie bolesnych i
wstydliwych spraw jakby z dystansu, zza parawanu dyskretnej autoironii. Chocia pozowa
na szczero bez zastrzee 422, mia wiadomo stosowania takiej ochronnej przesony.
Kiedy Sidney Colvin skrytykowa konwersacyjny dystans, utrzymany we wspomnieniach,
odpowiedzia: ten defekt ocala mnie przed mkami niemiaoci.423Nie tylko. Uatwia te
automitologizacj, stwarzanie i rzutowanie w przyszo wizji wasnej osobowoci. A take
wizji Polski i stosunku do niej. Sam Conrad wyania si z kart Wspomnie jako czowiek,
ktry chocia wychowany w zupenie odmiennej i bogatej, penej, wartociowej tradycji,
od wczesnej modoci by jak gdyby wycelowany w przyszo marynarza, a potem pisarza
angielskiego. Przejcie od ycia na morzu do ycia przy biurku literata ukazane jest jako
przypadkowe ale zarazem logiczne i zgodne z wasnym temperamentem i
zainteresowaniami. Natomiast Polska jawi si w aureoli heroicznej i romantycznej ale
jednoczenie tragicznie beznadziejnej. Przeznaczeniem tego atwowiernego narodu byo
cierpie godowe mki przez sto lat z gr, ywic si faszywymi nadziejami. Los Polakw
jest jak los ciotecznego dziadka Mikoaja: bohaterski, lecz i godny poaowania: brat mego
dziadka, Mikoaj, polski szlachcic osiady na wsi. Chevalier de la Lgion d'Honneur itd., itd.
w zaraniu modoci jad litewskiego psa. [...] nie zapominajmy, e zjad tego psa bdc w
czynnej subie, stawiajc mnie czoo nieprzyjacielowi podczas najwikszej wojskowej
klski nowoytnej historii i niejako dla dobra ojczyzny. 424 W ten sposb przedstawia
Conrad swoj tradycj narodow. Mg si ni szczyci, a zarazem ukazywa swoje odejcie
jako akt podbudowany tragiczn wiadomoci beznadziei trwania przy polskoci wycznie.
Ford twierdzi pniej, e spisywa Wspomnienia pod dyktando Conrada.425 Mona to
421

Do tego, roda [7?] X 1908, Listy, s. 284.

Do H. M. Capes, 13 V 1909, Yale.
423
Do S. Colvina, 28 XII 1908, LL, II, s. 93.
424
Dziea, t. XIII, s. 70, 5960.
425
Ford do G. T. Keatinga, b.d. [XII 1936], Letters of F. M. Ford, ed. R. M. Ludwig s. 267268. Skromniejsze
twierdzenie Mizenera (s. 166), e Conrad podyktowa Fordowi znaczn cz II odcinka Wspomnie, podane
bez dowodu, jest rwnie tylko hipotez.
422

83

odnie tylko do fragmentw. Nie przemawia bowiem za tym twierdzeniem ani styl, ani fakt,
e liczne ustpy s tumaczone z Pamitnikw Bobrowskiego; nie wida te wiele moliwoci
technicznych, bo przez przewan cz okresu powstawania tekstu znajdowali si z dala od
siebie. Nb. Arthur Mizener niesusznie sdzi, e Conrad posugiwa si Pamitnikami
Bobrowskiego z powodu zej pamici: wszystkie waciwie cytaty i zapoyczenia dotycz
spraw, ktrych nie mg zna z pierwszej rki lub zna tylko za porednictwem wuja.426
Trosk o to, jak rysuje si jego obraz w oczach czytelnikw, przejawia Conrad nie tylko
piszc wspomnienia. Charakterystyczna jest sprawa szkicu krytycznego o nim, ktry stara si
wwczas ogosi Arthur Symons. Chwalc Conrada jako znakomitego artyst, przedstawi go
zarazem jako pisarza lubujcego si w scenach okruciestwa i brutalnoci. Conrad ywo
zaprotestowa: zdumiay mnie pewne ustpy. Nie wiedziaem, e tkwi we mnie jdro
ciemnoci i bezprawna dusza. [...] Nie wiedziaem, e znajduj rozkosz w okruciestwie i
e mam obsesj rozlewu krwi. 427 Sdz, e obok niepokoju czowieka, ktry otar si o
chorob umysow i czyta o swoich ponurych skonnociach w artykule krytyka cierpicego
okresami na obd jest w tym zaprzeczeniu po prostu ch odegnania si od efekciarstwa,
jakie upatrywa u Dostojewskiego. By zadowolony, kiedy szkic Symonsa odrzucono
chocia obudnie wyraa autorowi wspczucie. 428
Powstanie Ze wspomnie czy si cile z powstaniem The English Review,
znakomitego miesicznika, zaoonego i redagowanego przez Forda za poyczone
pienidze. Conrad od pocztku uczestniczy w zabiegach okoo zorganizowania i
redagowania pisma, np. ju na pocztku sierpnia zwrci si, niby w imieniu redakcji, do
Normana Douglasa z prob o rkopis The Isle of Typhoeus.429 Oprcz niego grono
najbliszych wsppracownikw Forda obejmowao Wellsa i Marwooda, ktry wyoy
znaczn cz potrzebnych pienidzy, wkrtce roztrwonionych na skutek obdnej gospodarki
naczelnego redaktora.430 Conrad zaprzyjani si ju blisko z obojgiem Marwoodw, a dla
Wellsa by peen uznania. Nikt n i e m o e by bardziej od Pana uczciwy intelektualnie
i najmodsi budowniczowie naszych odleglejszych nadziei natychmiast to pojmuj. A
poniewa panujesz Pan przy tym w zupenoci nad kad stron zagadnienia co, czego oni
rwnie daj odpacaj Ci za te cenne zalety bezgranicznym oddaniem. Jest to los
godzien pozazdroszczenia. A dochodzi do tego Twoje mistrzostwo w rzemiole ten skadnik
geniuszu pisarskiego, ktry zawiera nieograniczone moliwoci rozwoju.431 Chocia dzieliy
ich wane rnice w podejciu tak do zagadnie spoecznych i filozoficznych, jak i do sztuki
literackiej, stara si lojalnie i po przyjacielsku wczu w zasadnicze intencje i warto
pisarstwa Wellsa.
Pierwszy numer English Review, pisma niebywale ambitnego, ktre przycigno wiele
nowych talentw i odegrao historyczn rol w unowoczenianiu oblicza literatury
426

Mizener, s. 554. O zapoyczeniach z Pamitnikw Bobrowskiego pisz obszerniej w Nad Conradem, s.

5766.
427
Do Symonsa, poniedziaek [24 VIII 1908], Listy, s. 281. Por. do Garnetta, 28 VIII 1908, Garnett, s. 225
226, i D. Hewitt, Conrad; a Reassessment, Cambridge 1952, s. 120121
428
Conrad do Rothensteina, 4 XI 1908, Harvard.
429
Do Douglasa, 2 VIII 1908, Texas.
430
Mizener, s. 160163.
431
Do Wellsa, 25 IX 1908, Listy, s. 282283.
84

angielskiej, mia si ukaza w grudniu. Conrad, peen przyjaznych uczu dla Forda i
niewtpliwie podniecony wiadomoci wagi wydarzenia, zaprosi na pocztku listopada cae
redakcyjne grono do Someries. Dla Jessie oznaczao to koszty i straszliwy zamt w caym
domu sowem, niepotrzebny koszmar.432 Po latach Conrad wspomina sentymentalnie:
Wczesny English Review jest jedynym przedsiwziciem literackim, ktre, uywajc
zwrotu Bacona, znalazo miejsce na mym onie. Sam fakt, e by okazj do wywierania
przez Ciebie agodnego, ale upartego nacisku, ktry wydoby z dna mojego wczesnego
zwtpienia tekst Ze wspomnie, wystarczyby, aby jego pami uczyni mi drog. Czy mog
Ci przypomnie, e redagowanie pierwszego numeru zostao ukoczone w tym wiejskim
domu, ktry wynajmowalimy opodal Luton? Przybye pewnego wieczora ze swoimi
przyjaznymi myrmidonami i paczkami rkopisw. Nie zapomn nigdy zimna tej nocy,
czarnych palenisk, dopalajcych si wiec, przysonitych lamp i rozpaczliwej ciszy tego
domu, gdzie kobiety i dzieci spay niewinnie, kiedy odnalaze mnie o 2 nad ranem w mojej
ponurej pracowni, aby mnie nagle zmusi do skupienia si nad dwustronicow not o Ile des
Pingouins. Cudownie skuteczny przykad redaktorskiej tyranii!433
w krtki i entuzjastyczny artykulik o Anatole'u France by drugim, obok rozdziau Ze
wspomnie, tekstem Conrada w grudniowym English Review. Jeszcze jedno wiadectwo
staoci jego antysentymentalnych i antymodernistycznych gustw. Chocia pod tyloma
wzgldami kontynuowa tradycje romantyczne, lubi literatur jasn i analityczn, ceni
sceptycyzm i racjonalizm i z tych pozycji atakowa np. Tostoja: bezinteresowne
okruciestwo Iwana Iljicza, monstrualna gupota czego takiego, jak na przykad Sonata
Kreutzerowska, gdzie oczywisty degenerat, niewart, by na niego dwa razy spojrze, cakiem
nie nadajcy si nie tylko do poycia maeskiego, ale do jakiegokolwiek ycia, jest ukazany
jako sympatyczna ofiara pewnego rodzaju witej prawdy, ktra podobno w nim mieszka.434
Wymiewa modernistw: D'Annunzio, ten okropny, okropny saltimbanque [szarlatan]
namitnoci [...] Maeterlinck, bazen, ktry ukrywa przeraajce ubstwo myli i pustk
uczuciow pod ckliw paplanin.435 Nic dziwnego: jak twierdzi Jean-Aubry, by
mionikiem Voltaire'a.436
Mocowa si w tym czasie z duchem jego adwersarza, Rousseau, ktrego pomnik i
spucizna mylowa tak wan rol odgrywaj we W oczach Zachodu. Tekst powieci nadal
rodzi si powoli. 14 padziernika wysa Pinkerowi rozdziay 46 (czyli 1/3 czci II); w
listopadzie mia gotow ca cz II, a wic poow ksiki.437 W grudniu donis agentowi,
e powie jest skoczona i pozostaje tylko przepisa jej cz ostatni ale bya to
najwidoczniej prba wydostania pienidzy, bo 28 tego miesica uala si Colvinowi:
Kocz przeklt, trudn powie. Ale jak dugo ta ko bdzie tkwia w moim odku, nie
potrafi powiedzie.438 Miaa tam tkwi jeszcze rok.
432

JCC, s. 131.
Do Forda, 23 X 1923, LL, II, s. 323.
434
Do Galsworthy'ego, roda [26? VIII 1908], LL, II, s. 77.
435
Do tego, 24 X 1907, LL, II, s. 62.
436
LF, s. 144.
437
Do Pinkera, 13 X 1908, Berg; do Galsworthy'ego, 30 XI 1908, LL, II, s. 90.
438
Do Pinkera, roda [9?] grudzie 1908, Berg; do Colvina, 28 XII 1908, LL, II, s. 93.
433

85

O Grze losu wspomina rzadko; musiaa czeka swojej kolei. Kusi go znowu teatr wizjami
wysokich zarobkw, uzyskiwanych ze sceny przez Barrie'ego czy Galsworthy'ego.
Projektowa podobno jak sztuk, chwalc si Pinkerowi, zapewne bezpodstawnie: ludzie z
teatru ganiaj za mn ju od grudnia. 439 Pokusy sceny odczuwa jednak chyba jako obce:
wyznawa przecie Adzie Galsworthy: niewiele rozumiem z teatru; moja wasna wyobrania
jest tak tyraska, e scena nigdy nie potrafi dla mnie osign niezbdnej siy zudzenia.440
Pinker niecierpliwi si i nie byo mowy o wydobyciu od niego dodatkowych kwot.
Starajc si umkn jego kontroli, Conrad dugo i zawile wyjania Fordowi, w jaki sposb
usprawiedliwi przed Pinkerem fakt otrzymywania pienidzy za Wspomnienia wprost od
niego, bez porednictwa agenta. W moim pooeniu zalenoci od Pinkera musz by bardzo
ostrony, bo gdyby odmwi wypacania nawet obecnych, absolutnie niewystarczajcych
zaliczek, co by si ze mn stao. To prawdziwa mka. Nie sdz, aby to byo co, przeciwko
czemu moe mie zastrzeenia, bo przecie ostatecznie caa rzecz jest dobrowolna jest
dobrodziejstwem z Twojej strony nawet do stopnia pisania pod moje dyktando.441 Ford
wypaci Conradowi za Wspomnienia 85 funtw czekami i zapewne co najmniej 40
gotwk.442
Wbrew zapewnieniom autora Wspomnienia nie powstaway atwo, szybko i bez zwalniania
pracy nad innymi utworami. W kocu listopada 1908 r. pracowa nad ich czwartym
rozdziaem. Dwa tygodnie pniej zapewnia, widocznie, by uspokoi Pinkera: To ju
koniec Wspomnie. Review, liczc poszczeglne odcinki, ma okoo 38 tys. sw [== cztery
rozdziay]. Mam okoo 8000 sw, ktre zostay napisane podczas ukadania, ale ktrych nie
daj w ogle do druku w odcinkach, lecz ktre wejd do ksiki.443 Owe osiem tysicy sw
to zapewne przyszy Ksi Roman, opowiadanie ukoczone dwa lata pniej. Natomiast
Wspomnieniom przybyy z czasem jeszcze trzy rozdziay mimo i Pinker odnosi si do nich
niechtnie, przede wszystkim dlatego, e nie mg ich odpowiednio sprzeda. Jego
nowojorski wsppracownik, Paul R. Reynolds, komunikowa mu pogld typowy zapewne
dla wczesnych redaktorw i wydawcw: Redaktor, ktremu dzi Wspomnienia pokazaem i
ktry bardzo si pomysem zainteresowa, powiedzia, e jest bardzo rozczarowany, bo
znajduje tam za wiele o yciu w Polsce i o wuju p. Conrada, a bardzo mao o nim samym i o
tym, jak sta si pisarzem czym by si naprawd ludzie zainteresowali.444
Przez cay rok 1908 skary si czsto na ataki podagry. Take kolano Jessie byo cigle
przyczyn cierpie i niepokojw; jesieni wystpio znaczne pogorszenie i rozwaano nawet
moliwo ponownej operacji.445 Natomiast chopcy coraz czciej przysparzali radoci i
ojcowskiej dumy. Borys wyglda lepiej, a Jack ma si doskonale. Dzi rano powiedziaem
do niego: Poka mi pici wtedy nagle, ze sowem cios, zamachn si i uderzy mnie
439

Do Pinkera, 30 IX 1908, Berg.

Do Ady Galsworthy, b.d. (ok. 29 III 1909) z Aldington, Birmingham.
441
Do Forda, 17 XII 1908, BL.
442
Czeki podpisywane przez Forda, Berg. Do 17 XII pi czekw na czn sum 60, ale w licie
wymieniona jest kwota 100 funtw, ktr Pinker mia obciy konto Conrada.
443
Do Pinkera, 25 XI i roda, grudzie 1908, Berg.
444
Reynolds do Pinkera, 12 XI 1908, NYPL. Por. Conrad do Pinkera, 15 IV 1909, Berg
445
Do E. V. Lucasa, 6 X 1908, LL, s. 89; do H. M. Capes z teje daty, Yale; do Poradowskiej, 3 XI 1908,
Listy, s. 286; do Rothensteina, 4 XI 1908 (Harvard); wspomnia nawet o widmie amputacji.
440

86

w szczk prosto z ramienia. Nigdy w yciu nie byem tak zdziwiony. Borys, ktry wanie
wybiera si do szkoy, by niewymownie uradowany. Ten si bdzie niedugo umia bi!
Takie, mj kochany chopie, s rozkosze ojcostwa.446 Ale ycie rodzinne, podobnie jak praca
pisarska, byo stale podminowane trosk o rodki utrzymania. Wanie dostaem wyliczenia
wszystkich moich wydawcw, z ktrych wynika, e wszystkie moje niemiertelne dziea
(razem 13) przyniosy mi w ubiegym roku poniej piciu funtw tantiem. 447 Co gorsza,
Conrad obawia si w tym okresie ba, zdawa si oczekiwa rychej mierci. Nie
spodziewam si ani sawy, ani majtku odpisywa Davrayowi na yczenia Nowego Roku
1909. Nie mam czasu czeka. Wtpi nawet, czy panu d'Humires uda si skoczy
przekad Nigger przed moj mierci. 448 Swoje obawy i zgryzoty wyrazi najbardziej
otwarcie w licie do Poradowskiej: Pytam sam siebie, co si z tymi biednymi ludmi stanie,
kiedy mnie ju tu nie bdzie? Bez rodziny, bez pienidzy i nawet bez znajomych. le
pokierowaem swoim yciem. Nie potrafiem bo z pewnoci chciaem. Ale zapewne nie
mona byo inaczej. 449
Ostatnie miesice w Someries byy szare i jednostajne jak angielska zima. W pierwszych
dniach marca 1909 roku przeprowadzili si do Aldington 450, gdzie Ford wynaj dla nich
cztery pokoje na pitrze domu miejscowego rzenika, ktrego sklep mieci si na parterze.
Rzenia i szopa do solenia i wdzenia bekonu znajdoway si na tyach domu, wprost pod
oknami sypialni. Kwik wi podczas cotygodniowych ubojw i zapachy ze staromodnej
szopy musiay Ojca bardzo mczy wspomina Borys.451 Byo to najmniej wygodne i
najcianiejsze z mieszka Conrada; jego pokj do pracy stanowia klitka bez okna.
Pocztek pobytu w Aldington upyn pod znakiem chorb i leczenia. Zaraz po
przeprowadzce Conrad pooy si do ka na gryp i musia opuci premier Strife
Galsworthy'ego; zobaczy sztuk dopiero w kocu marca.452W kwietniu nowy lekarz, dr
Clifford Hackney, obieca wydoby go nareszcie z podagry. To ju czas, by co poradzi, bo
ostatnio podagra zbyt czsto odbija si na mojej gowie. Poprawa zdrowia oznaczaaby
atwiejsz, szybsz prac a to wszystko, na czym mi zaley, bo nie boj si ani blu, ani
mierci deklarowa w licie do Pinkera.453 Nadal pracowa powoli. W styczniu twierdzi, e
Razumow jest ju niedaleki koca, ale byo to yczenie, nie za opis stanu rzeczywistego. W
pierwszych dniach marca napisa kolejny odcinek Wspomnie.454
Tymczasem English Review kwit artystycznie, od korzeni za usycha finansowo. Ford
brylowa jako redaktor znakomitego pisma, imponujc wielu, ale i zraajc niejednego
zarozumiaoci i mitomani. Take i postawa Conrada wobec przyjaciela zacza si
zmienia. Jesieni 1908 i w styczniu 1909 roku zwierza si Fordowi, e tskni za jego
446

Do Galsworthy'ego, 30 XI 1908, LL, II s. 91.

Do Ady Galsworthy, 17 I 1909, , II, s. 94. Oczywicie by to przychd poza zaliczkami od Pinkera, ktre
byy spacane z tantiem za kade dzieo osobno.
448
Do Davraya, 2 I 1909, LF, s. 96.
449
Do Poradowskiej, 3 XI 1908, Listy, s. 286.
450
Do Douglasa, 6 III 1909 z Aldington, Texas.
451
B. Conrad, My Father..., s. 60.
452
Do Galsworthy'ego, 6 III 1909, Danilewiczowa, s. 24 i 29 III 1909, LL, II, s. 96.
453
Do Pinkera, 15 IV 1909, Berg.
454
Do Ady Galsworthy, 17 I 1909, LL, II, s. 94; do Galsworthy'ego, 6 III 1909, Danilewiczowa, s. 25.
447

87

widokiem, i w ogle wyraa si o nim jak najserdeczniej (mj intim, bardzo mi zaley
na jego sukcesie, dzielny chop i czowiek z talentem). 455 W marcu pojawiaj si nowe,
sceptyczne tony. Douglasowi doradza 6-go poufnie, jak postpowa z redakcj English
Review w sprawie druku The Syren Land. W drugiej poowie miesica, cignc ten sam
temat, komentuje: Prawd mwic H.[ueffer] uwielbia rozporzdza si ludmi.456
Przyczyny tej zmiany nastawienia moemy si domyla z duym prawdopodobiestwem.
Conrad nie by jedyn osob blisk Fordowi, ktra w tym czasie rewidowaa swj stosunek
do niego. W kocu stycznia wynik ostry konflikt midzy Fordem a Wellsem na tle
finansowym, ale zaostrzony i rozdmuchany przez wyniose maniery Forda i jego absurdaln
naiwno w sprawach pieninych. Nieco pniej Ford pokci si z innymi wsplnymi
przyjacimi: Garnettem i Stephenem Reynoldsem.457
Conrad gotw by tolerowa snobizm, pozerstwo i inne dziwactwa, dopki mg je uwaa
za niewinne i partobliwe wybryki artystycznej natury. Ale kiedy Ford zachowywa si w
ten sam ekscentryczno-zarozumiay sposb jako redaktor English Review, a wic osoba
publiczna, nie prywatna uzna jego postpowanie za oznak nieliczenia si z uczuciami i
osobowociami innych. Poza tym poprzednio czyy go z Fordem stosunki dwustronne: byli
par przyjaci i wsppracownikw. Teraz Ford redaktor, wiatowiec rozbijajcy si po
Londynie dorokami, patronujcy adeptom literatury, sta si samomianowanym orodkiem
znacznej grupy ludzi, a Conrad poczu si wcignity w wielostronny ukad stosunkw.
Wzajemne postawy musiay ulec przeksztaceniu; si rzeczy wytwarza si oboplny dystans,
natomiast ywa pami dawnej, bardziej osobnej zayoci powodowaa ogromne wyczulenie
na potencjalne uchybienia.
Kiedy w niedziel wielkanocn 1909 roku Ford nonszalancko zaprosi leczcego Conrada
dr Roberta D. Mackintosha oraz siebie i Elsie na kolacj... do Conradw Jessie zareagowaa
stanowcz odmow, ktr Conrad popar, tak tumaczc spraw lekarzowi: bagam Pana
Doktora, by nie mia za ze mojej cakowitej szczeroci i by wierzy, e jeli idzie o Niego,
wizyta o jakiejkolwiek porze dnia lub nocy uwaana bdzie za szczcie. Musiaem si jednak
naprawd oprze tej manii zarzdzania wszechwiatem, manii gorszej nawet pod wzgldem
formalnym ni treciowym. 458
Byy to jednak tylko drobne zatargi. Przyczyn pierwszego powanego konfliktu stay si
maeskie niesnaski Fordw. W kocu marca Elsie, coraz bardziej zaniepokojona
odsuwaniem si od niej ma (ktry romansowa ju z Violet Hunt), poskarya si Fordowi,
e Marwood zaleca si do niej od pewnego czasu. Trudno orzec, na ile ten zarzut by
usprawiedliwiony. Pewne jest, e Elsie, ktra dawniej ualaa si przed Marwoodem na swoje
nieszczliwe maestwo, teraz zwierzya si mowi ze wzgldw taktyczno
-psychologicznych, chcc zwabi go z powrotem do Aldington, gdzie mieszkaa z crkami.459
455

Do Forda, 10 X 1908, kopia Cornell; do Douglasa, 29 IX 1908, LL, II, s. 86; do Garnetta, 13 XII 1908,
Garnett, s. 228; do Davraya, 2 I 1909, LF, s. 96.
456
Do Douglasa, 6 III 1909 i niedziela wieczr, Aldington [14 lub 21 III 1909], Texas. Dat drugiego listu
pozwalaj ustali list z 6 III i list z 29 III, mwicy o przekazaniu The Syren Land E. V. Lucasowi,
kierownikowi wyd. Methuen.
457
Mizener, s. 161165.
458
JCC, s. 138139, i Conrad do Mackintosha, Niedziela Wielkanocna [11 IV] 1909, Listy, s. 289.
459
Por. Mizener, s. 180183 (ale data listu Conrada do Forda, podana w przypisie 27, jest bdna na co
88

Oboje usiowali wcign Conradw do tej zawiej rozgrywki.

Conrad w zarzuty dotyczce Marwooda nie uwierzy. Wedle mojego rozeznania M. jest
galant homme w najpeniejszym sensie, cakowicie niezdolny do jakiejkolwiek ohydnej
zdrady.460 Z oburzeniem odepchn rwnie posdzenie, jakoby plotki na temat erotycznych
powika Huefferostwa wpyny na jego stosunek do Forda: Kategorycznie temu
zaprzeczam, a poniewa zaprzeczenie to wiernie oddaje prawdziwy obraz rzeczy, uprzedzam
Ci, e domagam si uwierzenia mi bez adnych zastrzee i wtpliwoci. Nic o Tobie i Elsie
nie syszaem prcz wzmianek w zwykych rozmowach. Odmwi stanowczo propozycji
Elsie, by Ford zamieszka u nich przez tydzie: ...powiedziaem: nie. Jeli jestecie
cakowicie pogodzeni, to miejsce Forda w Aldington jest w domku. Jaki jest sens takiej
propozycji, jaki cel, do czego prowadzi powtarzanie dwuznacznej sytuacji? Takie
onglowanie sprawami ycia powoduje atmosfer spiskw, pretensji i podejrze. Nie potrafi
oddycha w sytuacjach niejasnych. Czuj do nich wstrt. S obce mojej naturze, tradycji i
przeyciom. Jestem na to za mao subtelny. Jestemy par gupich niewinitek. W tym
samym licie gratulowa majowego numeru Review i zwierza si z niepokoju, jaki budzio
w nim uprzednio postpowanie Forda jako redaktora. W gruncie rzeczy polegao to tylko na
gadaniu, ale takie gadanie bardzo mnie martwio i denerwowao. Koczy, nawizujc do
afery z Marwoodem, surowym, ale przyjacielskim napomnieniem: ...uderza mnie fakt,
kochany Fordzie, e ostatnimi czasy oddajesz si, z olimpijsk srogoci, wymierzaniu kar za
moliwe nietakty lub nawet powane wykroczenia ludziom, ktrzy b y l i oddanymi Ci
przyjacimi. Jako czowiek, ktry rzadko sobie na cokolwiek pozwala, omielam si zapyta,
czy to warto? Jeli sowa nie s pustymi frazesami, fakty mg, zaufanie, ktrym mnie
obdarzye czczym kaprysem, i jeli cakowita z mojej strony centra mundum lojalno w
myli i czynach daje mi jakie przywileje mam prawo ostrzec Ci, e w wieku czterdziestu
lat zostaniesz otoczony jedynie wrakami przyjani u swoich stp. 461
Dwa dni pniej ali si Galsworthy'emu: Wpadlimy tutaj w obrzydliw chryj:
egzekucj Marwooda dokonywan przez Forda i Elsie. [...] od tygodni biedny Marwood
wyglda jak po cikiej operacji. [...] Nie moglimy si trzyma z dala od tej obrzydliwej
afery E. przychodzia tu z obrzydliwymi szczegami i wyznaniami (powiedziaem jej
otwarcie, e nie mog uwierzy w to, co mwi tylko si umiechaa), ktrych nie mona
byo uciszy, a biednego M. m u s i e l i m y wysucha z prostej ludzkoci.462 Conrad w
dodatku le si czu w tym okresie; wini o to angielsk wiosn.463
By niewtpliwie podraniony i czu si dotknity, ale caa sprawa daaby si pewnie
zaagodzi, zwaszcza e znaczna cz winy spadaa na Elsie. Jednak zaledwie trzy tygodnie
pniej Ford rwnie podirytowany chlusn nagle oliw na nie wygasy ar, przysyajc
Conradowi impertynencki list z wymwkami, e nie przyj wizyty Willi Cather, wwczas
wsppracowniczki S. S. McClure'a, na ktrego poparcie w trudnociach finansowych liczy.
wskazuje choby przypis 29; bdne jest rwnie, s. 554, datowanie przerwy w pisaniu Wspomnie na kwiecie).
460
Do Galsworthy'ego, 30 IV 1909, Birmingham.
461
Do Forda, roda wieczr (28 IV lub 5 V 1909), Listy, s. 291293. Data wg listu do Galsworthy'ego z 30 IV,
o treci dotyczcej majowego numeru English Review.
462
Do Galsworthy'ego, jw.
463
Do Douglasa, wtorek 4 V? 1909, Texas
89

Znowu zawinia czciowo niezrczno Elsie ale Conrad wciek si o niezasuon

reprymend. O co, do diaba, Ci chodzi? Uspokj si, mj miy, bo sam wiesz dobrze, e ja
a b s o l u t n i e n i c nie wiedziaem o Twoich stosunkach, Twojej przyjani i Twoim
uznaniu dla panny C. nie pamitaem nawet nazwiska tej pani. [...] Przesta si wygupia,
Fordzie. To nieadne. Wypraszam to sobie.464
Nie liczce si z czasem i uczuciami innych zainteresowanych postpowanie Forda w tej
bahej w istocie sprawie byo niestety typowe o czym Conrad musia ju wiedzie.
Utwierdzio go to w krytycznym nastawieniu do przyjaciela i wtpliwociach, czy powinien
nadal wsppracowa z English Review. Ostatnio tak mi si te zwizki przejady, e na
sam myl o nich robi mi si niedobrze.465 Stara si te uwidoczni swj dystans w
stosunku do miesicznika.466 Zdaniem Mizenera postanowi przerwa pisanie Wspomnie dla
English Review, ale pocztkowo powiadomi tylko Forda, e z powodu zego stanu zdrowia
nie bdzie mg przysya dalszych odcinkw.467 Nie mamy jednak dowodw, e decyzja
zostaa tak jasno i wiadomie podjta. Conrad zapewne waha si, co robi dalej; nie wiedzia
nawet, czy pisanie dla Review bdzie dla opacalne.468 13 maja donosi Harriet Capes:
Losy E. Review wa si. [...] tylko sprzeda jakiemu plutokracie, dnemu tego rodzaju
prestiu, moe ocali Review od mierci.469 W takiej sytuacji rzeczywista choroba, ktra
cia go z ng w ostatnich dniach maja, moga spraw rozstrzygn niemal automatycznie.
ali si w poowie czerwca Douglasowi: Ten atak podagry dosownie mnie zrujnowa,
przerywajc robot w krytycznym momencie.470 Galsworthy'emu tumaczy: Nie mogem
da odcinka Wspom. do czerwcowego [!] nru English Review, na ktry liczyem, eby
opaci szko Borysa [...] Robiem rozpaczliwe wysiki, ale nie mogem skoczy dwu
stronic nawet dwu stronic! na czas.471 Podobnie przedstawia spraw Garnettowi, chocia
mona sobie wyobrazi, e poczu ulg z obrotu rzeczy i nie zamierza podj przerwanej
wsppracy.472
Ford zaogni jeszcze spraw, umieszczajc w lipcowym English Review komunikat:
aujemy, i z powodu powanej choroby p. Josepha Conrada jestemy zmuszeni opni
publikacj kolejnego odcinka jego Wspomnie. Dramatyczno-obligujca tre noty
zirytowaa Conrada. Jego opinia o Fordzie staa si ju wwczas zdecydowanie negatywna,
do czego przyczyniay si z pewnoci skargi Elsie, uprzykrzone, ale wyranie
464

Do Forda, 20 V 1909, Listy, s. 296297.

Do Galsworthy'ego, 6 VI 1909, LL, II, s. 98.
466
Do Lucasa, 14 VI 1909, LL, II, s. 99.
467
Mizener, s. 186.
468
Do Forda, 20 V 1909, Listy, s. 297: Czy dostan pienidze za ten artyku? nie domagam si tego, po
prostu chc wiedzie zapytywa w sprawie odcinka czerwcowego. Odcinkw byo siedem (grudzie
czerwiec), czekw podpisanych przez Forda zachowao si sze, ostatni z 29 III 1909 (Berg). Por. do Douglasa,
18 V 1909, Listy, s. 294.
469
Do H. M. Capes, 13 V 1909, Yale.
470
Do Galsworthy'ego, 5 VI 1909, LL, II, 97; do H. M. Capes, 8 VI 1909, Yale; do Douglasa, 18 VI 1909, LL,
II, s. 100. Trudno przypuci, by sobie w ten sposb wyrabia alibi.
471
Do Galsworthy'ego, 13 VII 1909, LL, II, s. 101.
472
Do Garnetta, 19 VII 1909, Garnett, s. 232 ale por. 23 VI 1909 do Lucasa, LL, II, s. 100, gdzie bez alu
pisze o zakoczeniu druku w English Review.
465

90

uzasadnione.473 Ford romansowa jednoczenie z Violet Hunt i swoj sekretark Gertrud

Schlablowsky i wszelkimi sposobami stara si zmusi on do rozwodu.474 Zupenie
niezalenie od niej docieraj do mnie najprzerniejsze wiadomoci o wyczynach Forda.
Szay, mczarnie, odwiedzanie rnych znakomitoci i cae zachowanie niby zepsutego
dzieciaka a take wieci o mskich i eskich powizaniach towarzyszcych jego
umysowym i moralnym konwulsjom.475 Musia jako zareagowa na ow zoszczc not w
Review, ale jego list w tej materii nie zachowa si. Nie dochowaa si rwnie odpowied
Forda, lecz jej wyniole karccego tonu moemy si domyla po replice Conrada. Nagwek
listu brzmi Dear Hueffer, czyli w przyblieniu Drogi Panie chocia od jedenastu lat
zwracali si do siebie po imieniu.
Jeli uwaa Pan, e skompromitowaem Jego i Review to widocznie tak jest. [...]
Piszc jednak do czowieka obdarzonego subtelnym wyczuciem formy oraz rozumiejcego
dokadnie, od lat, sposb, w jaki ksztatuj si moje zamierzenia literackie pragn
zaprotestowa przeciwko sowom n i e s t a r a n n a f o r m a.
Na moje wyczucie oraz z literackiego punktu widzenia jest tak mao niestaranna, e c a y
tekst z E. R. w obecnej formie i bez dodania jednego sowa ukae si jako cz pierwsza
ksiki (jeli takowa kiedykolwiek wyjdzie).
Doskonale wyraa ona zamiar rwnolegego ukazania mego ycia literackiego i morskiego
z dodaniem uwag o moich modych latach. [...] Zaczynam waciwie od pierwszych sw
uznania, jakie usyszaem na temat swego pisarstwa, a kocz pierwszymi sowami, jakie do
mnie osobicie zostay skierowane po angielsku. [...]
Sysz, e E. R. nie jest ju Pask wasnoci, a jest jeszcze inna okoliczno, ktra
stanowi dodatkowy osobisty powd (wyjtkowo osobisty), dla ktrego nie mam ochoty na
dalsz wspprac z E. R..476 w dodatkowy osobisty powd, ktry pniej parokrotnie
wspomina, to udzia w sprzeday Review Dawida Soskice'a, szwagra Forda, kierownika
Rosyjskiego Biura Prawnego w Londynie.477 Conrad ywi do Soskice'a gwatown niech,
ale ten skadnik jego argumentacji brzmi szczeglnie nieprzekonujco.
List do Forda by rwnoznaczny z otwartym zerwaniem przyjaznych stosunkw. Kilka dni
pniej ula sobie ci w licie do Pinkera: To megaloman, ktry wyobraa sobie, e
zarzdza wszechwiatem i e wszyscy traktuj go z najczarniejsz niewdzicznoci.
Gwatowna i gniewna prno kryje si pod jego spokojnymi manierami, ktre wprowadzaj
ludzi w bd. [...] Nie waham si powiedzie, e s. przypadki wcale nie tak ostre, ktre si
leczy. 478
473

Por. T. Moser, Conrad, Ford, and the Sources of Chance, Conradiana 1975, Nr 3, s. 216.
Mizener, s. 175, 189. Wizyty Elsie: do Gibbona [11 VII 1909], Listy, s. 298; do Maisie Gibbon [18 VII
1909]. NYPL.
475
Do Gibbona, jw.
476
Do Forda, 31 VII 1909, Listy, s. 299.
477
Pewien Rosjanin zawadn E. R. i nie mog ju wsppracowa do Galsworthy'ego, 7 IX 1909,
Birmingham. W innym licie do Galsworthy'ego (b.d., Birmingham) nazwa Soskice'a okropnym ydem
478
Do Pinkera, roda [4 VIII ? 1909], Berg. Baines, s. 351, datuje ten list zapewne lipiec 1909; natomiast
Mizener, s. 554, stwierdzajc susznie, e mowa w nim o majowej, niedoszej do skutku wizycie Willi Cather,
jest widocznie skonny umieszcza go wczeniej. Moim zdaniem ton inwektyw sugeruje dat po 31 lipca. Ford
mg w swoim licie przypomnie afer z pann Cather, albo te Conrad, ktry tych spraw dotychczas w
474

91

Czas jaki zastanawia si, co zrobi ze Wspomnieniami. Byy zbyt krtkie, aby je wyda
w osobnym tomie a nikt nie mia ochoty ogasza ich w odcinkach. Sondowa Lucasa:
Skoro Pan wymieni Wspomnienia, omielam si prosi Pana o rad co do ich kontynuacji.
[...] Myl o tomie (a nawet dwu krtkich tomach, powiedzmy po 65 000 sw kady) na
pniej, z przerw paru lat. Wiem, e forma jest niekonwencjonalna, ale nie jest tak
niezwyka, jak si wydaje. [...] Mj przypadek (wobec publicznoci) jest nie tylko
wyjtkowy, ale nawet jedyny w swoim rodzaju, czuem wic, e nie mog z zimn krwi
zabra si do autobiografii zwykego typu.479 Lucas reprezentujcy Methuena poskpi
wida zachty. Nie powioda si te prba zainteresowania nowojorskiego wydawnictwa
Harper and Brothers. Ich zwoka w odpowiedzi na list Conrada staa si nawet przyczyn
bardzo gniewnego listu pisarza jednego z tych wybuchw uraonej dumy, ktre odsaniaj
jego drugie oblicze, nie mniej prawdziwe ni owo dobrze nam znane, skurczone w grymasie
zwtpienia i udrki: Prosz askawie zrozumie, e nie obchodzi mnie ju wcale, jak brzmie
bdzie owa odpowied i czy Panowie kiedykolwiek ogosz jeszcze choby jedno napisane
przeze mnie zdanie; jednak z punktu widzenia szacunku dla literatury angielskiej, w ktrej
zajmuj ustalon pozycj, nie bd tolerowa czego, co wyglda na wiadome lekcewaenie,
i oczekiwa bd od Panw takich sw przeproszenia, jakie podyktuje Im najmniejsza
choby iskierka dobrej woli.480 Jeszcze u schyku roku zapytywa Davraya: Mam pomys
dopisania jeszcze 30 000 sw i zrobienia z tego tomu. Czy sdzi Pan, e warto si
trudzi?481 Ale dopiero po trzech latach zabra si do tej roboty.
Wiosna 1909 roku przyniosa jedn przynajmniej mi niespodziank: entuzjastyczny gos
zza oceanu. Wybitny krytyk James Gibbons Huneker by pierwszym (nie liczc emigranta
Crane'a) literatem amerykaskim, ktry nawiza z Conradem korespondencj. Polonofil,
autor znanej ksiki o Chopinie, zacz od przesania tomu szkicw biograficznych o
wybitnych twrcach kultury sugerujc, e zalicza do nich Conrada. Kiedy uprzejme
podzikowanie ujawnio, e obaj s wielbicielami Flauberta, napisa: jest Pan angielskim (i
polskim) Flaubertem (nie cierpi Sienkiewicza). 482 To zestawienie musiao w uszach
adresata zabrzmie jak sodka muzyka. Odpowiedzia powanie: Istnieje wszake jedno
podobiestwo midzy mn a tym wielkim czowiekiem; tkwi ono w zaciekym,
rozdzierajcym serce wysiku i trudzie, w dniach miertelnych zapasw, ktre tocz z
niemym diabem o kad linijk mej twrczoci. A biedny Flaubert nie mia ony ani dzieci,
nie musia karmi ani siebie, ani innych prnymi sowami, ktre na Pana i moje szczcie
go przeyy.483 Zerwan przyja z Fordem i rozlunione nieco stosunki z Garnettem i
Grahamem zastpowali Conradowi w znacznym stopniu nowo poznani ludzie, o pokolenie
korespondencji z Pinkerem nie porusza, da upust gniewowi. Por. list do Galsworthy'ego z 7 IX 1909, gdzie
mowa jest o lipcowych pretensjach Forda.
479
Do Lucasa, 23 VI 1909, LL, II, s. 100. Nb. tekst Ze wspomnie, ogoszony w E.R., liczy tylko 45 tys.
stw.
480
Do Harper and Brothers 17 X 1909, Listy, s. 300. Por. do Pinkera, 10 X 1907, o wydawnictwie Tauchnitza,
LL, II, s. 6162.
481
Do Davraya, 23 XII 1909, LF, s. 99.
482
Huneker do Conrada, 22 VI 1909, Twenty Letters to J. Conrad. Tom szkicw to Egoists: A Book of
Supermen, New York 1909.
483
Do Hunekera, 18 V 1909, Listy, s. 295.
92

ode modsi. Obok Stephena Reynoldsa (ur. 1881 r.) i zarabiajcego dziennikark poety i
krytyka Edwarda Thomasa (1878 r.) przede wszystkim Perceval Gibbon (1879 r.), zdolny
nowelista, rzutki reporter i zapaleniec sportu motorowego. Sta si on niebawem prawie
domownikiem Conradw. Jessie okrela go nawet jako zapewne najbliszego i zarwno dla
Josepha Conrad, jak dla mnie najserdeczniejszego przyjaciela. Wuj Reggie (na pierwsze
imi, ktrego nie uywa, mia Reginald) by te ulubiecem obu chopcw. Modzieczy,
peen energii, znany z ostrego jzyka, przejawia wobec Conrada respekt i synowsk
opiekuczo.484 W sierpniu Conradowie spdzili jako gocie Gibbonw kilkanacie dni w
Trosley koo West Malling, niedaleko Maidstone.
Potrzebuj odmiany, bo ta dziura z kadym dniem staje si dla mnie bardziej
odraajca.485 Lato 1909 roku upywao w nastroju przygnbienia, wrd atakw podagry i
cigych, pogbiajcych si kopotw finansowych. W maju musia przeprasza Douglasa za
niemono zwrotu krtkoterminowej poyczki.486 W poowie czerwca stwierdza, e od
miesica nie napisa ani sowa.487 Uala si, dajc upust litoci nad samym sob: Bardzo to
byo cikie [atak podagry], a najgorsza straszna depresja. To dosy okropne lee bezradnie i
rozmyla o mijajcych dniach, o straconym czasie. Ale najokrutniejszy okres nastpuje
pniej, kiedy wyczoguj si z ka, bior piro do rki i musz je odrzuca w
cakowitym zwtpieniu, e kiedykolwiek napisz choby linijk. I tak ju trzynacie lat, jeli
nie wicej. W kadym razie odkd zaczem pisa. Myl, e w tym wietle czternacie
tomw (dotychczas) to swego rodzaju osignicie. Ale to marne pocieszenie. 488
Dla wydobycia si z opaw mia ju cznie 2250 funtw dugw spreparowa, za
poduszczeniem Gibbona, nowy plan spekulacji polisami ubezpieczeniowymi; okaza si on
jednak nierealny.489 Nie powiodo si rwnie uzyskanie nowej zapomogi rzdowej, na ktr
liczy.490 Dopiero we wrzeniu zarobi na boku dwanacie gwinei, piszc do Daily Mail
krtki artyku Milczenie morza na temat zaginionych statkw.491 W padzierniku otrzyma
nieco wikszy zastrzyk gotwki, 832 franki, za francuskie wydanie Murzyna.492
Jak szybko powstawa w cigu tych miesicy tekst Razumowa trudno stwierdzi. Conrad
narzeka cigle, nawet w Trosley, na niemono pisania ale w padzierniku mia, jak si
zdaje, gotowe okoo ksiki. Ba, obiecywa nawet ukoczenie w cigu trzech tygodni.493
Tymczasem, wrd borykania si z obrazem Rosji, otrzyma list echo dawnych lat eglugi
484

Por. JCC, s. 132; B. Conrad, My Father, s. 6364. Niestety, ujawniona zostaa dotychczas tylko gar
listw z 1909 roku.
485
Do Galsworthy'ego, 30 VII i 7 IX 1909, Birmingham.
486
Do Douglasa, 18 V 1909, Listy, s. 294.
487
Do tego, 18 VI 1909, LL, II, s. 99.
488
Do Galsworthy'ego, 5 VI 1909, LL, II, s. 98.
489
Do Gibbona, 19 VII i sobota [25 IX ? 1909], NYPL.
490
Do Pinkera, poniedziaek [4 X ? 1909], LL, II, s. 103. Por. charakterystyczny komentarz na temat wasnego
ebractwa i rzdowej biurokracji w licie do Galsworthy'ego, poniedziaek wieczr, LL, II, s. 106.
491
Do Pinkera, jw.
492
Do d'Humires'a, 29 X 1909, Y. Guerin, Huit lettres...
493
Obietnica w licie z wtorku, zapewne 12 X 1909, Berg. Wyliczenie: w licie z poniedziaku [4 X ? 1909],
LL, II, s. 102, podaje, e napisa w cigu ostatnich 20 miesicy blisko 160 tys. sw; w licie z 20 XII 1909,
Berg, stwierdza, e w cigu 23 i p miesica napisa 187 ty. sw, z czego 130 tys. Razumowa. Powie liczy
niespena 140 tys. sw; na pocztku padziernika byo ich okoo 100 tys.
93

po morzach Dalekiego Wschodu. Kapitan Carlos M. Marris, ktry przez 22 lata przebywa na
Wschodzie, oeni si w Pinangu z malajsk ksiniczk, a teraz koczy wanie kuracj w
Anglii zbrzydzony klimatem i obyczajami przysa dugi, rozgadany i ogromnie dla
Conrada ciekawy list, przeplatany zwrotami malajskimi i naszpikowany nazwami
miejscowoci i statkw, znanymi pisarzowi z dawnych lat. Marris zachwyca si
Zwierciadem morza, bardzo jak donosi popularnym wrd brytyjskich oficerw
marynarki na wodach Archipelagu Malajskiego, z nostalgi stwierdza, e europejskie statki
aglowe zniky ju zupenie z tamtych wd, i opowiada o swoich przygodach podczas
przemytu broni dla buntujcych si przeciwko Holendrom Malajw. Wyraa nadziej, e
Conrad da jeszcze wicej opowieci o Wschodzie, i niemiao zapytywa o moliwo
odwiedzin.494 Przyjecha do Aldington w ostatnich dniach wrzenia. To byo jak powstanie
wielu zmarych zmarych dla mnie, poniewa wikszo z nich yje tam i nawet czyta moje
ksiki, i zastanawia si, kt u diaba krci si i robi notatki. Mj go powiedzia mi, e
Joshua Lingard zgadywa: To musi by ten facet, ktry by pierwszym u Craiga na Vidarze.
Zgadza si, to ja. A najlepsze z wszystkiego jest, e ci wszyscy ludzie sprzed 22 lat odnosz
si ciepo do kronikarza ich y i przygd. Dostan jeszcze wicej opowieci, ktre lubi. 495
I rzeczywicie. Bezporednim skutkiem tej wizyty byo napisanie w cigu nastpnych
miesicy Tajemnego wsplnika noweli, w ktrej wrci na wody Dalekiego Wschodu.
Powstanie jej wi niektrzy psychoanalitycznymi nimi z faktem zerwania przyjani z
Fordem. Poniewa hipotezy takie ani udowadnia, ani zbi si nie daj, trudno jak czno
w motywie duchowego usamodzielnienia si bohatera wykluczy. Blisze i bardziej
oczywiste s powizania z odwiedzinami Marrisa, a take z okolicznoci, e zarwno
Conrad, jak i Pinker pilnie potrzebowali pienidzy, a istniao wyrane zapotrzebowanie
rynkowe na nowele, dobrze patne zwaszcza w USA. Conrad sam stwierdza, e napisa
opowiadanie specjalnie w celu odcienia finansowego. 496 Natomiast nad Razumowem
trzeba byo jeszcze sporo popracowa.
Materia do Tajemnego wsplnika przechowywa w pamici od wielu lat.497 Napisa
nowel w kocu listopada i pierwszych dniach grudnia.498 Rozwaa par moliwych tytuw:
Tajemne ja, Drugie ja, albo Tajemny wsplnik chocia to moe brzmie zbyt
enigmatycznie. Jak si zdaje, wyboru tytuu dokona Pinker. 499 Utwr powsta po okresie
ostrego przygnbienia. Ostatnie ptora roku byo niby pieko, z ktrego wanie si
wynurzyem dziki dobremu lekarzowi-ochotnikowi, ktry zabra si do mnie, sdz, w sam
por. Ale ju dwadziecia miesicy mino nad powieci i teraz musz j skoczy albo
cakowita katastrofa. Nie omielam si ruszy od biurka. [...]
Czternasty rok mojego pisarskiego ycia zblia si do koca i kiedy patrz na rezultaty,
jestem przeraony. Mwi ze wiatowego punktu widzenia, ale przecie yjemy na wiecie i
494

C. M. Marris do J. Conrada, 18 VII 1909, Yale, Por. Conrad do Clifforda, 19 V 1910, LL, II, s. 109
Do Pinkera, poniedziaek [4 X ? 1909], LL, II, s. 103; por. do Gibbona, sobota [25 IX ? 1909], NYPL.
496
Por. np. list P. Reynoldsa do Pinkera z 28 V 1909, Berg, w ktrym donosi, e kilka czasopism domaga si
nowel Conrada i obiecuje wysokie honorarium. Conrad do Pinkera, 20 XII 1909, Berg.
497
Sherry, CEW, s. 253257.
498
Do Galsworthy'ego, 14 XII 1909, Birmingham, i do Gibbona, 19 XII 1909, NYPL. W obu twierdzi, e
napisa opowiadanie w dziesi dni, ale to przesada.
499
Do Pinkera, b.d., ale przed 14 XII 1909, Berg.
495

94

jego wagi i miary narzucaj si naszym sdom tak, nawet naszym uczuciom. 500 Piszc do
Galsworthy'ego dodawa patetycznie: Dostateczna wytrwao moralna to wszystko, o co si
modl, nie aby mnie ocalia od pijastwa, bo nie bybym w stanie, nawet gdybym chcia, ale
od odrzucenia wiosa. A znaem i dzielnych ludzi, ktrzy to robili, powiadajc: Nie ma
sensu. A wtedy przychodzia moja kolej, by utrzymywa d dziobem do fali przez bite
czternacie godzin. Tak. Moi qui vous parle, zrobiem to wanie trzydzieci lat temu
prawie. Czasami auj, e nie zostaem na morzu, ktre, gdybym si go uczciwie trzyma,
niewtpliwie przelewaoby si teraz nad moj gow. 501
Brak pienidzy i trudnoci z Razumowem zdaj si by gwnymi przyczynami tych
nastrojw. Kiedy pisa, niezwykle szybko, Tajemnego wsplnika, donosi uradowany: Mamy
si do dobrze. Nareszcie pracuj! Nareszcie! Po jakim roku daremnej mczarni! Ostatnio
pracuj cakiem dobrze. [...] I ani ladu podagry! wiadom jestem wyranej poprawy
umysowej. Ledwie dwa lata nie gorszego zdrowia prawie wyrwnayby moje rachunki ze
wiatem. 502
Wkrtce jednak znowu utkn z Razumowem. W tym stadium powieci musia zaostrza
si wewntrzny konflikt Conrada midzy antypati do rewolucjonistw a wiadomoci, e
tylko oni mog podway zaskorupia wadz, tp w rzdzeniu, a wyrafinowan w
sposobach tumienia opozycji. Pytanie o przyszo Rosji to samo pytanie, z ktrym
zmierzy si w Autokracji i wojnie, coraz usilniej wymagao zajcia wyraniejszego
stanowiska. A Conrad widzia przed sob tylko krwaw ciemno.
Stara si w tym czasie maksymalnie skoncentrowa i nie rusza z Aldington, odmwi
take propozycji odwiedzin Rothensteina. Stan izolacji wyolbrzymia nawet i wyjaskrawia
wobec przyjaci i zapewne wobec siebie samego.503
Jakie byy przyczyny ponownego usztywnienia si postawy Pinkera, moemy si tylko
domyla: zbliajcy si koniec roku i bilanse; myl, e skoro Conrad napisa szybko nowel,
to nie ma powodu tak zwczy z powieci; wreszcie zwyke zniecierpliwienie. Tak czy
inaczej, 18 grudnia Conrad dosta od niego, w odpowiedzi na prob o dodatkowe pienidze,
list z daniem regularnego przekazywania tekstu, odmow wypacenia zaliczki za
Tajemnego wsplnika i grob, e wstrzyma wypacanie ustalonych szeciu funtw
tygodniowo, jeeli w cigu dwu tygodni nie otrzyma koca powieci. Jeeli tak zrobi
wybuch Conrad w licie do Gibbona wrzuc rkopis Razumowa w ogie i zobaczymy, jak
mu si to spodoba.504 T melodramatyczn grob, z ktrej tumaczy si Gibbonowi
artobliwie po paru dniach,505 powtrzy w licie do Galsworthy'ego: Od tego czasu prawie
straciem rozum. Jeeli powie t a k to wanie mia na myli nie wiem, czy powstrzymam
500

Do Rothensteina, 15 XI 1909, LL, II, s. 103.

Do Galsworthy'ego, poniedziaek w nocy [15 XI 1909], LL, II, s. 106. Na dat wskazuje analogiczna tre
listu do Rothensteina z tego dnia.
502
Do S. Reynoldsa, 27 XI 1909, NYPL, i do Galsworthy'ego, pitek [3 lub 10 XII 1909], Birmingham
(cytowany przez Jean-Aubry'ego, LL, II, s. 6, jako list z 27 XI ktry nb. by sobot). Zmiana nastroju bya
bardzo szybka: przejawia si wyranie ju w licie do Galsworthy'ego z 19 XI (Birmingham).
503
Do Rothensteina, 17 XII 1909, Listy, s. 301 ale por. do Gibbona, 25 IX 1909, i do Reynoldsa, 27 XI
1909, NYPL.
504
Do Gibbona, 19 XII [1909], Berg
505
Do tego, roda [29 XII 1909], Berg.
501

95

si od wrzucenia rpsu do ognia. To oburzajce. Czy on myli e jestem tego rodzaju

czowiekiem, ktry nie skoczyby utworu w tydzie, gdyby mg? [...] niczym nie
uzasadnione ignorowanie mojej uczciwoci, zamiarw, a take i czynw jest prawie nie do
zniesienia. Ja, ktry ledwie mam odwag patrze na dzieci, ktry bez Ciebie nie mgbym
nawet utrzyma chopca w szkole ja miabym nie skoczy ksiki w cigu tygodnia,
gdybym mg jeeli by mi nie wymachiwano przed nosem szeciofuntow apwk!
Siaduj przy stole dwanacie godzin, sypiam sze, a martwi si przez reszt czasu, czujc
narastajce lata i patrzc na tych, ktrych kocham. Od dwu lat nie widziaem obrazu, nie
syszaem taktu muzyki, nie miaem chwili wytchnienia w stosunkach z ludmi
prawdziwego wytchnienia. A ten mwi o r e g u l a r n y m d o s t a r c z a n i u
r k o p i s u czowiekowi, ktry w tych warunkach (biorc pod uwag cay czas choroby i
zdrowia) przesya mu rps w iloci 7600 sw miesicznie [...] Ja nie narzekam, mj drogi.
Przytaczam to tylko jako argument, bo kiedy pniej ludzie bd ocenia mnie surowo, chc,
aby mg powiedzie: Znaem go nie by zy. [...] Zapewniam Ci, e chwilami czuj, e
mgbym rzuci wszystko i wali piciami o drzwi rozumiesz. Chodzi o to, e dotychczas
tego nie robi. Ale czuj, e jeeli cofnie tego aosnego funta dziennie, m u s z rzuci rps
w ogie. I waciwie dlaczeg by nie. To nic to zwyke oszustwo nic mi po tym... Jestem
w tej chwili niezdolny do napisania linijki. Trzeba zachowa pewien dystans, co jest ponad
moje siy. Ledwie mog usiedzie spokojnie. Gdyby nie kochana Jess doprawdy nie
wiem.506 Jessie musiaa wwczas istotnie przeywa cikie chwile, chocia jej opowie o
wykradzeniu i uratowaniu przed spaleniem rkopisu W oczach Zachodu wysnuta jest chyba z
wyobrani, pobudzanej wspomnieniami retorycznych grb ma. 507
Pinkerowi odpowiedzia listem, w ktrym wcieko bierze chwilami gr nad desperacj.
Gdyby Pan napisa po prostu: nie mog albo nie zrobi tego, o co Pan prosi nie miabym
nic wicej do powiedzenia. Ale sposobem zgoa pogardliwym zdaje si Pan proponowa mi
apwk nastpny tydzie, zaiste jak gdyby to bya ko majca nakoni psa do stanicia
na tylnych apach. [...] W cigu ostatnich 23 i miesica, jak dwu c z c i g o d n y c h
specjalistw moe zawiadczy, od lipca ubiegego roku do sierpnia biecego, miaem pi
cikich atakw podagry, co oznacza, e w istocie byem albo zupenie unieruchomiony, albo
wpadaem w chorob, albo si z niej wydobywaem. To dwanacie miesicy, ale poniewa
czsto pracowaem, kiedy bynajmniej nie byem zdrw tak, z gorczk powyej 100 [37.7
C], kiedy wikszo ludzi byaby cakiem niezdolna do robienia czegokolwiek tak, i
506

Do Galsworthy'ego, 22 XII 1909, Birmingham (cyt. Baines, s. 359360). Wyliczenie w licie do Gibbona z
19 XII 1909:
1228 f-tr. rkpsu Raz[umowa]
130 000 [sw]
Czarny oficer
10 000
Opowiadanie [Tajemny wsplnik, wwczas jeszcze
Drugie ja]
12 000
Wspom[nienia]
35 000
187 000
Conrad pomin tu, e Wspomnienia umieci poza Pinkerem; poza tym agent nie mg sprzeda Razumowa
nie majc caoci tekstu Conrad sam go od takiej prby odmawia (list z [4 X ? 1909], LL, II. s. 102).
507
JCC, s. 141142. Odnosi tam to rzekome zdarzenie do okresu nieco pniejszego, ju po ukoczeniu
ksiki.
96

pracowaem twrczo odejmijmy tylko 8 miesicy; co waciwie pozostawia 16 miesicy

zdrowia i daje przecitn 11 630 sw na miesic. W tym byo 40 000 sw, o ktrych
powiedzia mi Pan; Nie mog z tym nic zrobi, z min, jakby to byy miecie czym nie
s, prosz wiedzie. Ale mniejsza o to. I przez cay ten czas nie byo ani dnia, ebym wsta
nie mylc o Panu i pooy si spa nie mylc o mojej pracy w zwizku z Panem.
Razumow wymaga 1520 tys. sw wicej i zrobi to tak szybko, jak tylko potrafi je
spisa. Ma Pan nowel. Niech j Pan sprzeda. [...] Raz., jeeli si nim zaj, moe pokry
dwie pite, a moe i wicej mojego zaduenia, a na przyszy rok mona uoy taki system
pracy, ktry by zapewni szybkie zarobki na bezporednie potrzeby, a jednoczenie
pozwoliby na popychanie dalej dugiej powieci. Mam teraz w gowie ca Gr losu i
malajsk opowie morsk. Oto, do czego potrzebne jest zdrowie. Nie jestem diabelnym
hipochondrykiem szukajcym wspczucia. 508
Reakcja Pinkera bya z pewnoci polubowna, ale w kadym razie nastrj Conrada, przez
par dni stojcego na progu zupenej rozsypki nerwowej, szybko si poprawi. By moe
nawet generalna polemika z agentem, literacki rachunek sumienia i pokrzepiajce listy od
przyjaci podziaay na wzmacniajco: przekona sam siebie, e nie jest winny powstaej
sytuacji i przesta robi sobie wyrzuty. Do Gibbona napisa buczucznie: Bd harowa jak
nie wiem co. [...] A potem przyjad Ciebie odwiedzi, wrzeszczc i piewajc dzikie pieni
bojowe, z orlim pirem we wosach i skalpem Pinkera u pasa. Amen! 509 Ostatniego dnia
roku, chocia chory na gryp, zapewni Meldruma, e jego zdrowie cudownie si poprawio
w cigu ubiegych szeciu miesicy. W tyme licie umieci wyjtkowo spokojn aluzyjn
wzmiank o Fordzie: nie jest prawdopodobne, bym go w przyszoci widywa. To on czuje
si uraony nie ja. Ale nie warto o tym mwi. Jednak po jedenastu latach przyjani
odczuwa si zerwanie. 510 Brzmi to dziwnie dwuznacznie, bo owo odczucie moe si
odnosi zarwno do Forda, jak do Conrada. Do Normana Douglasa pisa jednoznacznie i
zoliwie: nawet echa wielkiego wstrzsu ucichy. Hueffer kry, kamic obficie o
wszystkim i wszystkich. [...] w istocie wszystko mino poza smrodem, jak mawiaj po
sztucznych ogniach.511
W styczniu zabra si rzeczywicie z wielk energi do koczenia powieci. Niestety,
zachoway si z tego miesica tylko trzy listy do Pinkera, wszystkie nie datowane.512
Zapewne w poowie miesica wysun propozycj nowego tytuu: W oczach Zachodu.
508

Do Pinkera, 20 XII 1909, Berg. Owe 40 tys. sw byy to Wspomnienia.

Do Gibbona, roda [29 XII 1909], Berg. List jest reakcj na odpowied Gibbona na list z 19 grudnia, ale
jego tre i nastrj zdaj si wyklucza poprzedni rod, 22 XII.
510
Do Meldruma, 31 XII 1909, Blackburn, s. 191.
511
Do Douglasa, 23 XII 1909, Texas
512
S to listy:
1. czwartek (Berg), ktry datuje hipotetycznie na 6 I 1910 (albo 30 XII 1909), jest bowiem pniejszy od
grudniowego listu na temat tytuw Tajemnego wsplnika i wspomina w nim o teje epidemii grypy, o ktrej
pisze 31 XII do Meldruma. Proponuje tu wydanie w USA tomu pt. Alternative Stories, trzy morskie (Bestia,
Drugie ja, Czarny oficer) i trzy ldowe (Gaspar Ruiz, Anarchista, Il Conte [!]).
2. roda (Berg), przypuszczalnie 12 I, gdzie wysuwa propozycj tytuu W oczach Zachodu.
3. czwartek (Texas), zapewne 20 I (ale moe o tydzie pniej?), gdzie zapowiada przywiezienie ostatnich
stron w poniedziaek i wyjania, e W oczach Zachodu to tytu powieci, nie tomu nowel.
509

97

Maszynopis nosi dat 22 stycznia 1910. Mona j uzna za dat ukoczenia ksiki nie
najobszerniejszej i nie najduej powstajcej, ale chyba najdotkliwiej przecierpianej ze
wszystkich, ktre napisa.

98

XII
Kryzys i sukces
(19101914)
Ukoczony i przepisany ale nie poprawiony tekst W oczach Zachodu zawiz Conrad
natychmiast Pinkerowi, z pewnoci spodziewajc si wypacenia zaliczki.513 Jessie
wspomina, e wyjeda w stanie wielkiego podniecenia i irytacji. Jak przebiega feralna
rozmowa z agentem, moemy si domyla: Conrad poprosi o pienidze, wyjaniajc
zarazem, e powie nie jest jeszcze gotowa do pokazywania redaktorom i wydawcom. Kiedy
Pinker stawi opr by moe wypominajc niespenianie warunkw umowy, tj. wieczne
spnianie si z tekstami irytacja Conrada wzrosa do tego stopnia, e zacz mwi z
silniejszym ni zwykle obcym akcentem albo nawet uy jakiego nieprawidowego
wyraenia. Agent, rwnie podniecony sporem, zwrci mu uwag, by si wypowiada po
angielsku. Conrad gwatownie si obrazi.514 Przenocowawszy u Galsworthy'ego wrci do
Aldington w bardzo zym nastroju. Porzdkowa maszynopis, ale dla Jessie byo oczywiste,
e czu si le. Z jej wspomnie nie wynika jasno, kiedy si rozchorowa; nastpio to w
kocu stycznia.515 Objawy byy alarmujce: podagra w caym ciele, wysoka gorczka,
tracenie przytomnoci znowu przeraa on bredzeniem po polsku a co najgorsze,
zupeny rozstrj nerwowy. Ponaglana wida przez Pinkera, ktry domaga si tekstu, Jessie
tumaczya, e na dwie godziny, nim zachorowa, Conrad absolutnie zabroni mi dotyka
rkopisu, ktry z wielkim trudem uporzdkowa. Doczya nawet do listu datowane 3 lutego
1910 zawiadczenie dr. Hackneya: Jestem zdania, e p. Conrad jest zbyt chory, aby
zajmowa si jakkolwiek prac albo podejmowa najmniejszy wysiek umysowy. Nie
przyjdzie do siebie przed upywem dziesiciu dni.516Do przyjaci pisaa otwarcie: Conrad
cierpi teraz na zupene zaamanie nerwowe i podagr. Podagra wszdzie, gardo, jzyk,
513

Do Pinkera, czwartek, Aldington (Texas), patrz ostatni przypis do poprzedniego rozdziau. Conrad
pojecha do Londynu zapewne w poniedziaek, 24 stycznia
514
JCC, s. 140141, oraz Conrad do Pinkera, 23 V 1910, Berg. Relacja Jessie na temat sporu i pocztku
choroby ma (s. 141146) jest w wielu punktach tak oczywicie przesadzona, e moe suy tylko jako rdo
dodatkowe. M. in. jej wasny list do Pinkera z 3 II 1910 (Berg) nie zgadza si z histori o rzekomej chci
spalenia rkopisu W oczach Zachodu przez ma. W archiwum Pinkera nie ma te depeszy, o ktrej pisze w
JCC.
515
Jessie Conrad do Meldruma, 6 II 1910, Blackburn, s. 192; podaje tu, e pielgnuje ma od 30 stycznia. Co
prawda Conrad w licie do Galsworthy'ego z 31 III 1910 (Birmingham) pisze o dziesiciotygodniowej ju
chorobie, co przesuwaoby jej pocztek na ok. 20 I, ale w licie do Davraya, 3 V 1910, stwierdza, e
rozchorowa si w kocu stycznia.
516
Jessie do Pinkera, 3 II 1910, Berg; tame zawiadczenie dr Clifforda Hackneya
99

gowa. Dwie opuchlizny na tyle gowy tak wielkie jak moja pi. Biedaczysko yje
powieci, bredzi cay czas i upiera si, e Dr i ja staramy si umieci go w szpitalu dla
umysowo chorych.517 Biedny Conrad jest bardzo chory i Dr Hackney powiada, e upynie
dugi czas, zanim bdzie zdolny do czegokolwiek wymagajcego wysiku umysowego. [...]
yje zamieszany w sceny [W oczach Zachodu] i rozprawia z postaciami. Czuwam przy nim
dzie i noc od ubiegej niedzieli i on, ktry jest zwykle tak przygnbiony przez chorob,
twierdzi, e nie jest chory, i oskara Doktora i mnie, e staramy si go umieci w szpitalu dla
umysowo chorych. 518 Deliryczne obawy Conrada byy zapewne wywoane diagnoz
lekarsk: kompletne zaamanie nerwowe, ktre zbliao si od miesicy.519 Jego stan
zdawa si tak grony, e Jessie wezwaa ze szkoy Borysa, ktry przerazi si wygldem
ojca.520
Dr Bernard Meyer stawia hipotetyczn diagnoz, e dolegliwoci Conrada bya psychoza
jako wynik ostrego procesu zapalno-zatruciowego, albo psychoza na tle zakaenia
-wyczerpania.521 Nie brzmi to cakiem przekonujco, poniewa nie wyjania ani
pocztkowych symptomw podagrycznych, ani pniejszego trzymiesicznego stanu
niewydolnoci umysowej. Wyglda raczej na to, e choroba Conrada miaa od pocztku
charakter psychonerwicowy, a objawy fizyczne mogy nawet by wtrne. Jak wiemy, od
dawna przejawia podatno na depresje, a w tym wypadku naoyo si na siebie par
przyczyn: gwatowne odprenie, zwykle u niego nastpujce po ukoczeniu kadego
znaczniejszego utworu; trudna sytuacja materialna; wstrzs wywoany awantur z Pinkerem; i
jak sdz, przede wszystkim przeycia zwizane z treci W oczach Zachodu. Jeszcze w
grudniu pisa do Rothensteina o straszliwym napiciu nerwowym w dwuletnim okresie
pracy nad t powieci.522 Sdz, e zaamanie nerwowe byo w istocie gbok depresj;
na pocztku czya si ona z charakterystycznymi urojeniami lkowymi.
Meyer jest rwnie zdania, e tre W oczach Zachodu przyczynia si do rozstroju
psychicznego autora, ale jego wyjtkowe przejcie si t treci przypisuje ukrytemu
poczuciu identyfikacji [z Rosjanami], wyraajcemu zasadnicz wsplnot sowiask,
sowem poczuciu sowiaskoci u Conrada oraz ambiwalencji jego uczu wobec
Dostojewskiego.523 Nie ma jednak cienia dowodu na to, by Conrad bra na serio fikcj, jak
jest sowiaska wsplnota kulturowa czy polityczna; trudno te powanie przypuci, aby
ambiwalencja uczuciowa wzgldem innego pisarza tak bardzo wytrcaa go z rwnowagi.
Kiedy po wydaniu W oczach Zachodu Conrad polemizowa na temat ksiki z Garnettem,
apelowa do niego o rzucenie okiem poza horyzont literatury, gdzie wszystko, co wite i
bluniercze, przeksztaca si w rkopis. Aby zrozumie jego stosunek do tej powieci, trzeba
517

Jessie do Alice Rothenstein, 6 II 1910, Harvard.

Jessie do Meldruma, 6 II 1910, Blackburn, s. 192.
519
Przytoczona w licie Jessie do Pinkera, patrz przypis 4.
520
B. Conrad, My Father, s. 6061.
521
Meyer, s. 207.
522
Do Rothensteina, 17 XII 1909, LL, II, s. 104.
523
Meyer, s. 212214. Jedynym argumentem, jaki Meyer przytacza (za Eloise Hay) na poparcie tezy o
poczuciu sowiaskoci u Conrada jest, e wyraa kiedy pogldy panslawistyczne. Ale dziao si to przecie
prawie 30 lat wczeniej i ju wwczas wuj Bobrowski wyjani mu nieodparcie, e panslawizm by hasem
politycznym wygodnym dla caratu.
518

100

wanie przypomnie sobie, e traktuje ona nie o fikcjach literackich ani wewntrznych
problemach autora, ani nawet o wrogoci wobec rosyjskiego tytana. W oczach Zachodu jest
ksik o rzeczywistych problemach politycznego ycia i mierci wielkiego pastwa, od
ktrego losw zalea i los Polski o czym Conrad doskonale wiedzia i pamita. W
Autokracji i wojnie mg napisa, e dla pastwa carw jedyn moliwoci reformy jest
samobjstwo; ale tutaj zdawa sobie spraw, e bya to retoryka. I e skoro nie widzi nadziei
dla Rosji, iiie moe jej zobaczy dla Polski. A poza tym W oczach Zachodu jest rwnie
ksik ukazujc dramatyczn konfrontacj:
Historia nie Teoria.
Patriotyzm nie Internacjonalizm.
Ewolucja nie Rewolucja.
Kierowanie nie Niszczenie.
Jedno nie Rozdarcie.524
Caa sympatia Conrada jest po stronie pierwszego zespou hase, ale sia faktw wykazuje,
e s to, w praktyce carskiej Rosji, hasa samodzierawia. Zmaga si wic musia z
wasnymi gboko ugruntowanymi pogldami bez rezultatu. Przypuszczalnie z treci
adnej innej powieci nie byo mu tak trudno pogodzi si lub choby doj do wewntrznego
adu. Nostromo maluje pospny obraz rzeczywistoci spoecznej, oddanej przemonej wadzy
interesw materialnych ale jego akcja rozgrywa si w wiecie wyobraonym. Tajny agent
jest nie mniej ponury ale autor potrafi do jego treci zachowa ironiczny dystans. Tutaj
natomiast Conrad, ktry w kolejnych powieciach i waniejszych nowelach rozprawia si ze
sob i skadnikami swojej filozofii, stan przed czarn cian beznadziei, wystawion przez
wiat rzeczywisty. I nawet narrator, angielski nauczyciel jzykw, nie ustawi ochronnej
bariery midzy autorem a dzieem. Wasna bezradno moga atwo wywoywa poczucie
winy, typowo depresjotwrcze.
Inn (i bodaj jego zdaniem waniejsz) przyczyn choroby Conrada upatruje Meyer w
zaamaniu si przyjani z Fordem; reakcja zostaa pono opniona przez skoncentrowanie
si na powieci.525 Myl, e psychoanalityk fetyszyzuje stosunek Conrada do Forda.
Zerwanie nastpio przed wielu miesicami i Conrad nie zdradza objaww cierpienia. Jego
pogld na charakter Forda by obecnie taki, e nie mg sobie yczy odnowienia dawnej
zayoci. Natomiast fakt, e w okresie olbrzymiego napicia nerwowego, ktre wyadowao
si wreszcie w chorobie, nie mg jak to bywao w ubiegych latach liczy na zrozumienie
i wsparcie duchowe wyrozumiaego i wnikliwego przyjaciela, z pewnoci sytuacj
pogorszy. Jessie bya oddan i pen powicenia pielgniark, ale nie partnerem do
wymiany myli i dzielenia si zgryzotami. Rusofil Garnett (ktry zreszt odwiedzi Conrada
w kocowym okresie choroby526) by w tym przypadku mao uyteczny. Graham bawi za
granic. Galsworthy, chocia wwczas bodaj najbliszy i cho znowu przyszed im z pomoc
materialn 527, te nie bardzo si nadawa do zwierze, i pewnie by przyczyn najgbszej
524

W oczach Zachodu, Dziea, t. XII, s. 72.

Meyer, s. 207210.
526
Galsworthy do Gametta, 24 IV 1910, Letters from J. Galsworthy, s. 177
527
Do Galsworthy'ego, czwartek wieczr [10 lub 17? III 1910] i 31 III 1910, Birmingham. Te jedyne dwa
zachowane z okresu choroby listy zostay widocznie napisane podczas chwilowych remisji. W obu stwierdza, e
525

101

rozterki nie zrozumia.

W marcu nastpi krtki okres czciowej poprawy, ale Conrad wydoby si z choroby
dopiero w pierwszych dniach maja, jeszcze bardziej ni zwykle spragniony przyjani,
ciepych uczu, serdecznoci, kontaktw z ludmi. Jednym z przejaww tej potrzeby by
artobliwie barwny i niemal entuzjastyczny list, zapraszajcy na pierwsz wizyt Francisa
Warringtona Dawsona, dziennikarza i powieciopisarza z poudniowej Karoliny, ktry zgosi
si z rekomendacj od Teda Sandersona.528 By to pocztek dozgonnej bliskiej znajomoci z
trzydziestodwuletnim wwczas Amerykaninem, czowiekiem kulturalnym, doskonale
znajcym Francj, gdzie spdza wikszo czasu.
Conrad rwa si wic do ycia towarzyskiego, chocia warunki mieszkaniowe
uniemoliwiay przyjmowanie goci na noc, a droga kolej do Londynu pochaniaa dwie
godziny. Sam nie by jeszcze w stanie podrowa. Zwierza si listownie:
Bardzo potrzebuj pokrzepienia na duchu. Rozchorowaem si przy kocu stycznia. [...]
trzy miesice w ku! [...] Wlok si z jednego pokoju do drugiego z pomoc laski, co jest
cakiem smutne! ale oto ju od omiu dni wrciem do roboty i jako mi idzie. 529
Jestem jeszcze przecie tylko nieszczsnym rekonwalescentem. Bl w kostkach obu ng i
w jednej kici (lewej, na szczcie) utrzymuje mnie w stanie nieprzyjemnej irytacji. Mog
przej zaledwie par jardw, kutykajc. Gos mi rwnie jeszcze cakiem nie wrci. [...]
Powracam wic do wiata. Waciwie niezupenie o to chodzi. Troch to jak przenoszenie si
z jednego pieka do drugiego. Nie myl, e jestem niewdziczny wobec bogw i ludzi (i
wobec Ciebie). Nie mona si uwolni od tego poczucia. Ciesz si nawet, em zamieni
jedno pieko na drugie, nie czuj si bowiem bezradny ani stracony. Wprost przeciwnie
mam nawet co w rodzaju wiary moe to jednak tylko oznaka pocztkw rozmikczenia
mzgu! Jakkolwiek by byo, ciesz si, e to odczuwam. Wszystko jest lepsze od czarnej
melancholii, ktra moe by objawem manii religijnej.
Jeszcze o tyme mzgu: duszy wysiek jest ponad jego moliwoci. Pisz kawakami, po
10 minut. Na tyle mnie teraz sta. Niemniej jednak rozpoczn jutro nowel chobym mia
diaba zobaczy. Ma by komiczna, to morskie, a przedmiotem (-ami) bd kartofle. Tytu:
Umiech fortuny. Oby to by dobry omen! Tyle e ja niezbyt wierz w omeny.530
Jestem zbyt kulawy (na obie nogi), aby przyjecha zobaczy Pana w Londynie. Ponadto
cay jestem jeszcze dosy saby. Zdaje si, e byem bardzo chory. W owym czasie w to nie
wierzyem, ale teraz zaczynam myle, e byo tak naprawd. A co wicej, zaczynam
rozumie, e okropne napicie nerwowe ostatnich dwu lat (o ktrym nawet moja ona nic nie
wie) musiao si czym takim skoczy.
Moe to by jedyny sposb ulgi?531
jest nadal ogromnie saby zarwno fizycznie, jak umysowo. W pierwszym wyznaje, e pisanie tego [listu] jest
najwikszym wyobraalnym wysikiem umysowym; w drugim e sprbuje popracowa nad przygotowaniem
do druku rkopisu W oczach Zachodu. Przystpi jednak do pracy dopiero po miesicu.
528
Do Dawsona, 21 V 1910, Randall, s. 129130. We wstpie Randall szczegowo omawia genez
znajomoci, s. 2936.
529
Do Davraya, 3 V 1910, LF, s. 100.
530
Do Galsworthy'ego, 17 V 1910, Listy, s. 302303.
531
Do Clifforda, 19 V 1910, LL, II, s. 109. Meyer (s. 207) uwaa sowa o ostatnich dwu latach za aluzj do
psujcych si stosunkw z Fordem; w istocie jednak wiadczy ona wanie, e Conrad nie uwaa zerwania z
102

Nie mog si skoncentrowa duej ni p godziny na raz. Jak pisa dugie lub krtkie
opowieci w stanie takiego upoledzenia nie wiem. Ale musz zosta napisane i bd.
Niewtpliwie bdzie to bardzo rozkoszne. [...] Trzymam siebie mocn rk z obawy, e
nerwy mi si rozlec. 532
Na Pinkera by obraony. Poniewa, jak Pan z pewnoci pamita, ostatni raz, kiedy si
spotkalimy, powiedzia mi Pan, e nie mwi po angielsku do Pana, poprosiem Roberta
Garnetta, aby by moim porednikiem przynajmniej do czasu, a moja angielszczyzna
poprawi si na tyle, by nadawa si do przyjcia. 533 Tymczasem pomocy finansowej udzieli
Galsworthy, Robert Garnett za (brat Edwarda) uoy si z Pinkerem, e Conrad bdzie
otrzymywa 3 funty za kade dostarczone tysic sw plus funta od tysica po ukoczeniu
kolejnego utworu.
Poprawianie tekstu W oczach Zachodu ukoczy 11 maja. Przerbki dokonane w rkopisie
potwierdzaj hipotez o wyjtkowym zaangaowaniu psychicznym Conrada w tre
ksiki.534 Najbardziej znamienne s trzy rodzaje zmian: usuwanie krytycznych uwag,
wypowiadanych przez Rosjan o Anglii i Zachodzie w ogle, o parlamentarnej tyranii liczb i
spokojnym, ale bezdusznym yciu spoeczestw rzdzonych demokratycznie jakby autor
stara si o zajcie bardziej aprobujcej postawy wobec Zachodu; opuszczanie wiadectw
osobistego stosunku uczuciowego do przedstawianych wydarze; oraz zacieranie
podobiestw midzy dylematami Razumowa a rozterkami autora powieci. Przy
porzdkowaniu maszynopisu pomaga Borys, co bardzo Conrada wzruszyo.535 Tydzie
pniej rozpocz utwr nastpny. Umiech fortuny rni si ogromnie od rosyjskiej
powieci: tematyk, tem, nastrojem, a take jawn obecnoci elementu autobiograficznego.
Kontynuuje powrt na morza Dalekiego Wschodu, zaczty Tajemnym wsplnikiem.
Kontynuuje rwnie w tym sensie, e narrator, ktrego atwo utosami z autorem, bo aden
dystans wobec niego nie jest zaznaczony panuje nad sytuacj, wychodzc zwycisko ze
wszystkich trudnoci i pokus podobnie jak zwycisko wynurza si (chocia dopiero w
ostatnim momencie) z trudnoci moralnych i zawodowych kapitan-narrator Tajemnego
wsplnika. Jest to o tyle znamienne, e we wczeniejszej twrczoci Conrada sytuacje takie
nie wystpuj, a nawet kiedy bohater pokonywa ostatecznie wszystkie przeszkody (jak
McWhirr w Tajfunie), happy end zostaje opatrzony ironicznym znakiem zapytania. Thomas
Moser sugeruje, e piszc Tajemnego wsplnika Conrad jak gdyby owiadczy Fordowi:
dam sobie rad bez ciebie, byy partnerze. 536 Niewykluczone chocia silna posta
Fordem za przyczyn rozstroju nerwowego. Stosunki zaczy si psu dopiero na rok przed chorob, a w
dodatku Jessie dobrze o tych sprawach wiedziaa. Natomiast w licie do Rothensteina z 17 XII 1909 (LL, II, s.
104) Conrad pisze o dwuletnim okresie pracy nad powieci, utrudnianej chorobami i straszliwym napiciem
moralnym.
532
Do Rothensteina, 20 V 1910, W. Rothenstein, Men and Memories, t. II, s. 159160.
533
Do Pinkera, 23 V 1910, Berg. Korespondencja Conrada z adwokatem Robertem Garnettem (bratem
Edwarda) nie zostaa dotychczas udostpniona.
534
Rkopis w Beinecke library, Yale. Analiz poprawek, zwaszcza skrele, dokonanych w rkopisie,
przeprowadzi R. Davis, Under Western Eyes: the most deeply meditated novel, Conradiana, vol. IX, nr l,
1977, s. 5974.
535
Do Galsworthy'ego, 17 V 1910, Listy, s. 302303. Por. do Dou-glasa, 28 VI 1910, LL, II, s. 113.
536
List T. Mosera do autora, 4 IX 1976.
103

Leggatta nie przypomina chwiejnego blagiera Forda. Moliwe, e Conrad po prostu

perswadowa sobie: jestem dostatecznie silny, by samodzielnie kierowa swoim losem.
Natomiast rola psychologiczna Umiechu fortuny zdaje si oczywista: po miesicach
bezradnoci, zamknicia w czterech cianach i w mroku kryzysu pisarz otwiera okno na
wiat dawnej swobody; wspominajc, przedstawia siebie jako pana sytuacji i bierze odwet
zarwno za kosza, ktrego dosta przed 22 laty na Mauritiusie, jak i za najnowsze
upokorzenia.
Musimy teraz przerwa chronologiczn opowie, aby zatrzyma si duej nad pytaniem
z pogranicza biografii i krytyki literackiej: czy i o ile kryzys roku 1910 stanowi punkt
zwrotny w yciu i dziele Conrada?
Sd, e po roku 1912 twrczo Conrada nie osiga ju poprzedniego wysokiego poziomu,
jest dzi rozpowszechniony i chocia trudno by obroni tez, e wszystkie utwory pniejsze
s sabsze nie da si zaprzeczy, i dorobek lat 18961910 przewysza nie tylko iloci, ale
i jakoci dorobek nastpnych lat czternastu. Twierdzenie, e pny Conrad jest gorszy od
wczesnego, wysuna po raz pierwszy Virginia Woolf, a wkrtce potem Galsworthy. Sd
ten ody w latach ponownego, po okresie niu, krytyczno-naukowego zainteresowania
dzieami Conrada. Formuowali go, nieco odmiennymi sposobami, Albert Guerard, Douglas
Hewitt i Thomas Moser.537 Ujawnio si w ich ksikach. ryzyko czenia ocen estetycznych
z hipotezami biograficznymi: skoro przyjmie si, e spadek poziomu wywoany by
przyczyn yciow, ktra pojawia si w okrelonym momencie budzi si natychmiast
skonno do automatycznego wykazywania, e wszystkie utwory powstae po wystpieniu
tej przyczyny musz by gorsze.538
Tez o schyku wyrazi najdobitniej ju w tytule swojej ksiki: Joseph Conrad,
osigniecie i schyek i udokumentowa najpeniej Moser. Wspwystpuje u niego z szeroko
rozbudowan argumentacj, majc dowie, e tematyka miosno-erotyczna bya sabym
punktem Conrada z powodu rnych kompleksw ujawnianych przez psychoanaliz.
Zdaniem Mosera, piszc o mioci Conrad stawa si sztuczny, dziwaczny, czsto kiczowaty.
atwo zauway, e obie tezy wspieraj si wzajemnie, bo w pniejszej twrczoci Conrada
kobiety zajmuj znacznie wicej miejsca ni w ksikach z lat 18971909.
Moser, a za nim inni badacze pomijaj jednak swoisto Conradowskiej poetyki. Czy to ze
wzgldu na tradycje, z ktrych mg czerpa (w literaturze polskiej erotyka odgrywaa rol
dosy skromn539), czy z powodu wiadomej decyzji (odnosi si niechtnie do powieci
wspczesnych, skupiajcych uwag na sprawach erotyki 540), problematyka miosna
zajmowaa u niego miejsce podrzdne. Nie musiao to wynika z jakich wewntrznych
537

V. Woolf, The Common Reader, 1925 (pierwodruk w Times Literary Supplement 14 VIII 1824); J.
Galsworthy, Castles in Spain, 1927 (pierwodruk w Scribner's Magazine, stycze 1925), nb. Galsworthy
wyrazi podobny pogld prywatnie ju w r. 1919 (list do Garnetta z 8 IX, Letters from J. Galsworthy, s. 236), ale
proszc adresata o dyskrecj; A. Guerard, Joseph Conrad, New York 1947 (gdzie ogranicza najlepszy okres
Conrada do lat 18971904) i Conrad the Novelist, Cambridge, Mass., 1958; D. Hewitt, Conrad: a Reassessment,
Cambridge, 1952; T. Moser, Joseph Conrad: Achievement and Decline, Cambridge, Massachusetts, 1957.
538
Szerzej pisz o tym w Nad Conradem, s. 3740.
539
Por. Z. Najder, The Development of the Polish Novel: Functions and Structure, Slavic Review, Dec.
1970, s. 651662.
540
Zob. np. wspomnienie J. Epsteina cyt. na s. 307.
104

skrzywie, zahamowa czy kompleksw. Mielibymy peniejsze prawo tak sdzi, gdyby
przedstawianie mioci i kobiet w dzieach Conrada wizao si z jakimi zasadniczymi
zakceniami w jego wizji wiata, pogldach moralnych, rozumieniu stosunkw
midzyludzkich. Tak jednak nie jest. Sdz, e Conrad przeciwstawia si wysuwaniu w
literaturze erotyki na plan pierwszy, poniewa by przekonany, e przesania to zagadnienia
istotniejsze i powaniejsze. W problematyce, ktra go najbardziej obchodzia
odpowiedzialno, obowizek, wina, sprawiedliwo, wolno, honor, solidarno, anarchia,
ad tak zwane sprawy msko-damskie nie wysuway si na czoo. Mio i miostki
wystpoway tu jak u Walter Scotta czy Sienkiewicza zwykle jako bodce konkurencyjne
wobec bodcw moralnych (chocia nie zawsze: vide W oczach Zachodu i Zwycistwo). A w
dodatku a moe i przede wszystkim? mao zna kobiety. Dlaczego wyjania atwo jego
biografia od chwili, kiedy mia osiem lat. Wiksze szanse po temu zyska dopiero po lubie,
ale byy to szanse aonie jednostronne.
Jeeli tedy istotnie tematyka miosno-kobieca wspwystpuje u Conrada z obnieniem
poziomu artystycznego (a przecie nie zawsze si tak dzieje), przyczyna jest zapewne
bardziej zoona ni jaki ukryty kompleks psychiczny. Powody mona wyliczy
przynajmniej trzy: brak znajomoci kobiet, drugoplanowo tej sfery w jego
zainteresowaniach oraz nacisk sztampy trudniejszy do odparcia wanie w dziedzinie, ktra
bya w stosunku do jego istotnej problematyki uboczna. By moe nawet dlatego w
pniejszym okresie podejmowa t tematyk czciej, e obiecujc wiksz popularno
wrd czytelnikw nie wymagaa tak ogromnej mobilizacji artystycznej i intelektualnej;
atwiej jest przecie by mniej oryginalnym i przejmowa stereotypy ni tworzy na przekr
oczekiwaniom czytelnikw i wspczesnym modom literackim. Erotyka w pnej twrczoci
Conrada jest wic raczej o b j a w e m zmczenia ni p r z y c z y n saboci.
Zasug Bernarda Meyera jest, e pierwszy opisa dokadniej chorob Conrada w zimie
1910 roku, wskazujc tym samym nie tylko moment krytyczny, ale i konkretne przyczyny
biologiczne i psychiczne, ktre mogy spowodowa pniejsze obnienie pisarskiego lotu.541
Meyer jest wszake tak pochonity snuciem psychoanalitycznych hipotez, e zaniedbuje
przedstawienia typowych, a wic najprawdopodobniejszych, reakcji podepresyjnych co
mogoby wyjani pniejsze zmiany w postawie twrczej Conrada. Mianowicie wychodzc
z depresji chory uruchamia rozmaite psychiczne mechanizmy samoobronne.
Najoczywistszym jest odpychanie myli i rzeczy, ktre si z depresj kojarz albo j wrcz
wywoay. Nie jest to jednak nagy przeskok do innej osobowoci, lecz proces psychiczny,
ktry moe si utrwala, cofa i przeksztaca. Jak wiemy, Conrad ulega atakom depresji ju
wczeniej. Zima 1910 roku przyniosa kryzys najciszy, wic i wywoaa najsilniejsz
reakcj. Jednake nie by to punkt zwrotny, ale pocztek, lub moe raczej umocnienie,
okrelonych tendencji w yciu psychicznym.
Meyer przedstawia zarwno Conrada-artyst, jak i Conrada-czowieka po roku 1910 jako
posta ani mi, ani ciekaw. Czyni tak, jak si zdaje, na zasadzie pewnych ukrytych zaoe,
ktre warto ujawni, bo wystpuj dosy czsto. Kiedy si je wydobdzie na powierzchni
ich faszywo staje si oczywista; dziaajc z ukrycia powoduj wiele szkody. Uproszczenia
541

Meyer, s. 221.
105

stwierdzone w utworach literackich maj mianowicie dowodzi prostoty ducha autora; pisarz
jest jakby moralnie winien tworzenia gorszych ksiek; bdy artystyczne s objawem
prymitywizmu myli. Oczywicie tego rodzaju wnioskw o autorze nie mona wyciga na
podstawie jego dzie. Gdyby nawet Conrad-czowiek uleg takiej degrengoladzie a przecie
po roku 1910 poznali go i zachwycali si jego umysowoci Bertrand Russell i AndrlGide,
Pau Valery i Valry Larbaud trzeba by to wykazywa na innym materiale.
Otwarcie wysuwa si wobec Conrada zarzut troch inny: e od trzewego sceptycyzmu,
wtpliwoci i drcych analiz moralnych przeszed w pniejszym okresie do goszenia
sloganw o cnocie i obowizku.542 Jest to prawie zarzut zdrady wasnych przekona.
Niesuszny. Wartoci aprobowane i goszone w pniejszych dzieach Conrada s, bez reszty
obecne i w utworach najwietniejszego okresu. Rnica polega nie na zastpowaniu jednych
wartoci innymi, ale na przesuniciu nacisku te bynajmniej nie raptownym i
bezwzgldnym. Od przedstawiania okrelonych ideaw jak wierno, honor, solidarno,
obowizek wraz z caym balastem wtpliwoci, ktre mog one budzi, i fatalnych
konsekwencji, jakie potrafi ciga na bohaterw i ich najbliszych przeszed do
aprobowania bardziej zdecydowanego, mniej obcionego rozterk. Nie bya to zmiana
przekona. Do zajrze do listw Conrada lub do szkicu Ksiki z 1905 roku, aby stwierdzi,
e zawsze by gotw do afirmacji paru prostych zasad. Ford ju w 1911 roku uwaa go
za jednoznacznego moralist honoru.543 Mona przypuci, e przeszedszy przez pieko W
oczach Zachodu zyska poczucie, e stoczy ju wszystkie najwaniejsze boje, e do si ju
mylowo i uczuciowo nawalczy. Albo po prostu by zmczony i nie mia siy boryka si
jak dawniej. Znane jest zreszt w psychiatrii zjawisko tzw. defektu depresyjnego: pewnego
przeksztacenia si osobowoci pod wpywem przebytej depresji. Mianowicie utrwalone
zostaj poczucie smutku i ciemniejszy koloryt wiata; przede wszystkim za zatraca si wiar
w siebie, ma si poczucie wewntrznej zmiany, jakby pknicia. Depresja moe te
przyspieszy proces narastania zmian organicznych w ukadzie nerwowym.544
Zmczenie jest dominujcym motywem w podepresyjnej korespondencji Conrada. Robi
ogromne wysiki, aby zmieni nastrj. Krokiem najwaniejszym bya zmiana miejsca
zamieszkania. Wielokrotne przeprowadzki Conrada miay zwykle charakter szukania
psychicznej odnowy; zawsze wiza z nimi nadzieje zwrotu na lepsze rwnie we wasnej
pracy. Pobyt na wsi skazywa na odosobnienie, ograniczenie bodcw, monotoni. Conrad
zdawa sobie intuicyjnie spraw, e powoduje to ograniczenie przestrzeni psychicznej, ktre
dziaa depresjotwrczo.545 Przeniesienie si z Aldington do Capel House w Orlestone,
niedaleko Ashford (i tylko 12 km od Pent) byo wzbiciem si w inne sfery. Moe to szalony
pomys ale albo si przeniesiemy, albo si zaami; moje nerwy s na skraju wytrzymaoci.
542

Ibid., s. 222. W znieksztacajcym uproszczeniu powtarza tu tez, przedstawion znacznie ostroniej i

subtelniej przez Mosera, Joseph Conrad..., s. 131178. Moser, ktry celnie polemizuje z krytykami uznajcymi
pne utwory Conrada za jego najcenniejsze osignicie mylowe, nie twierdzi, e Conrad po r. 1912 gorzej
myla.
543
F. M. Hueffer, Joseph Conrad, The English Review 1911, nr 12. Przedruk w Sherry, Heritage, s. 240
250.
544
A. Kpiski, Melancholia, s. 252253.
545
Por. tame, s. 4950.
106

Do pracy potrzebuj cakowitej ciszy i bd j tam mia. 546

Capel House, pitrowy siedemnastowieczny dworek otoczony ogrodem, by
najadniejszym z domw wynajmowanych przez Conrada. Borys Conrad twierdzi, e by te
niewtpliwie najszczliwszym; jego ojciec okrela go jako sympatyczny.547 Okolica jest
paska, ale obficie zalesiona; panuje atmosfera eleganckiej sielskoci. Wad jest tylko wilgo,
bo koo domu s stawy i kanaliki, pozostaoci dawnej fosy. Ogromn zalet byy natomiast
rozmiary domu, zapewniajce swobod pracy i umoliwiajce nocowanie goci. W tym by
moe najspokojniejszym zaktku Kentu Conrad mg si czu ziemianinem, panem
dworku.548 Czynsz wynosi 45 funtw rocznie.549 Przeprowadzka nastpia 21 czerwca, ale
bez udziau samego pisarza, ktry, jako jeszcze zbyt saby, zosta na jej czas zabrany przez
Gibbona do Trosley. Obwozi mnie po okolicy w przyczepce motocykla, gnajc pod gr i
zlatujc w doliny, jakby go diabe goni. Nie wiem, czy to szczeglnie zdrowe na nerwy, ale
po powrocie z tych wypraw czuem si przewietrzony, jakbym by workiem z mulinu,
strasznie godny i prawie zbyt picy, aby je. 550
Na powitanie zgotowaa mu niespodziank redakcja Daily Mail, proponujc sta
wspprac w dziale literackim dziennika. Zgodzi si skwapliwie, bo bardzo potrzebowa
gotwki.551 Napisa szybko cztery artykuy, z ktrych trzy ukazay si w tygodniowych
odstpach w cigu lipca.552 Dlaczego pniej pisania zaprzesta nie wiemy.
Prawdopodobnie zrezygnowaa ze wsppracy redakcja. Powinna bya zrezygnowa, bo
artykuy na pograniczu felietonu i recenzji, nawizujce do wieo ogoszonych ksiek
s nudne, powierzchowne i tak przegadane, e podsuwaj myl o rozkojarzeniu autora. Na
usprawiedliwienie Conrada powiedzie trzeba, e zdawa sobie z tego spraw. Czu si tak
niepewnie, e za porednictwem Gibbona poprosi o pomoc w razie potrzeby (oczywicie na
murzyna) mao sobie znanego poet Edwarda Thomasa, ktry mieszka w pobliu i w
biedzie dorabia dziennikark. Zwierza si Thomasowi: Napisaem ju dwa artykuy i za
kadym razem, kiedy siadaem do roboty, czuem, e zadanie jest cakiem beznadziejne. S
one, e tak powiem, dzieem rozpaczy i, jak si mona w takich warunkach spodziewa,
niewymownie gupkowate. [...] Staram si o zimn drwin, a potrafi osign tylko wulgarne
zgrywanie si [...] Pniej, powiedzmy za jakie 3 miesice, trzeba bdzie wymyli jak
inn sztuczk.553
Chyba te tylko ch atwiejszego zarobku skonia Conrada do korespondowania na temat
wsppracy nad jak piewogr; na szczcie nic z tego nie wyszo.554 W kopotach
546

Do Galsworthy'ego, 17 V 1910, Listy, s. 303.

B. Conrad, Coach Tour of Joseph Conrad's Homes in Kent, b.m., 1974; Conrad do Sandersona, 2 IX 1910,
LL, II, s. 115.
548
Jeszcze raz w Polsce, Dziea, t. XXI, s. 99.
549
Do Galsworthy'ego, 17 V 1910, Listy, s. 303. Mia z paceniem czynszu niejednokrotnie kopoty, Randall,
s. 39.
550
Do Galsworthy'ego, 26 VI 1910, LL, II, s. 112.
551
Ibid.
552
ycie pozagrobowe (16 VII), Szczliwy wdrowiec (23 VII) i Wysiek wstpowania (30 VII). Relacja
Jessie (JCC, s. 152153) jest niedokadna, m. in. nie ukaza si pierwszy, nie za pity artyku.
553
Do E. Thomasa, 13 VII 1810, Berg. Tekst artykuu o hipnotyzmie nie jest znany.
554
List z 29 VII 1910 do nieznanego adresata, w posiadaniu prywatnym, Honolulu. Akcja sztuczki (30 min.)
547

107

materialnych ulyo troch przyznanie mu 9 sierpnia staej zapomogi rzdowej w wysokoci

stu funtw rocznie (tak zwana Civil List Pension) zwaywszy zasugi jako
powieciopisarza i nowelisty. Sentencja wyrnienia bya wstrzemiliwa; Yeats
otrzymywa jednoczenie 150 funtw rocznie w uznaniu jego wybitnych osigni
literackich i wietnoci jako poety.555
Obok zmczenia dominoway w nastroju Conrada latem 1910 roku niepewno wasnych
si i lk przed nawrotem choroby. Stara si pracowa, ale na pocztku szo mu kiepsko.
...naprawd zabraem si do roboty dopiero w lipcu. Czerwcowa praca bya zwykym
baznowaniem rzecz jasna, nie zamierzonym. Byem jeszcze zbyt osabiony, by zapanowa
nad tematem, i w i k s z o napisanych wwczas stron skreliem w maszynopisie.
Zdumiewajce banialuki, pozbawione wyrazu.556 Przykadem jego wczesnej chwiejnoci s
reakcje na propozycj ogoszenia Gry losu w odcinkach przez New York Herald.
Waciciela tego dziennika, Gordona Bennetta, spotka na Cejlonie Hugh Clifford i zachci
do lektury trzech tomw Conrada, ktremu by bardzo przyjazny.557 W sierpniu redakcja
Heralda zwrcia si do pisarza z pytaniem o moliwo druku powieci. Conrad w
pierwszej chwili zareagowa z ochot, ale pniej opady go wtpliwoci nie czu si na
siach zobowiza do terminowego dostarczania tekstu. Zrezygnowa wic z oferty, chocia
ogromnie mu wwczas zaleao nie tylko na samych pienidzach, ale i na moliwoci
spacenia Pinkera i rozstania si z nim.558 Umowa z Heraldem zostaa sfinalizowana
dopiero po roku.
Skupi si tymczasem na nowelach. W sierpniu posa Pinkerowi notatk o planowanym
tomie Opowieci przeyte (Tales of Experience). Mia go otwiera Tajemny wsplnik; poza
tym chcia tu wczy Umiech fortuny oraz projektowane: Raf (pniejszy Plantator z
Malaty, ale ujty w inn form) oraz Charakter.559 Umiech fortuny ukoczy l wrzenia.560
Natychmiast potem, w cigu tego miesica, napisa Ksicia Romana, ktrego tekst istnia ju
zapewne w ksztacie brulionowym od grudnia 1908 roku.561
Oparte czciowo na Pamitnikach Bobrowskiego opowiadanie zawiera bardzo dla
Conrada znamienn wypowied na temat Polski: Tego kraju, ktry da, by kocha go
bardziej, ni jakikolwiek kraj by kochany, aobn mioci, jak si darzy niezapomnianych
zmarych, i uczuciem pomiennym, niewygaszalnym, beznadziejnym, jakie tylko ywy,
oddychajcy i ciepy idea moe w naszych piersiach wznieci na dum nasz, na
umczenie, na tryumf nasz i zagad.562 Pikne i wzruszajce sowa, ale wyraajce mio
miaa si toczy na pokadzie statku.
555

The Times, 7 VII 1911.

Do Galsworthy'ego, 27 VIII 1910, Listy, s. 304.
557
H. Clifford, Joseph Conrad: Some Scattered Memories, The Bookman's Journal and Print Collector,
October 1924, s. 5.
558
Do Davraya, 10 VIII 1910, LF, s. 104; do Galsworthy'ego 27 VIII 1910, Listy, s. 304 i 8 IX 1910, LL, II, s.
119.
559
Nota dla Pinkera, datowana: sierpie 1910, Berg.
560
Do Galsworthy'ego, czwartek [l IX 1910], Birmingham; do Sandersona, 2 IX 1910, LL, II, s. 115.
561
Ukoczy 24 wrzenia; do Galsworthy'ego, 25 IX 1910, Birmingham. Do Pinkera, roda XII 1908, Berg.
562
Dziea, t. XXIV, s. 69. Pierwsza osoba liczby mnogiej obejmuje nie nazwanego narratora, Polaka, ktrego
556

108

tragiczn, pozbawion nadziei i chocia wiern, ale wiodc prosto do bolesnego

odrtwienia. Jest co potwornego w samej myli o takich wymogach stwierdza Conrad. I
raz jeszcze widzimy, do jakich rozpaczliwych konkluzji prowadziy go wspomnienia i
przemylenia. Choby najusilniej odpycha od siebie myli o sprawie polskiej, sd o jej
beznadziejnoci, utwierdzany diagnoz postawion w W oczach Zachodu, musia
przyciemnia horyzont duchowy Conrada-Korzeniowskiego.
Okazao si przy tym, nie po raz pierwszy, e tematyka polska dla niego tak draliwa
mao kogo interesuje. Pinkerowi, ktry z innymi opowiadaniami Conrada nie miewa ju
adnych kopotw, Ksicia Romana udao si umieci dopiero po wielu zabiegach.563
W padzierniku zacz pisa nowel Wsplnik, co do ktrej mia od pocztku powane
wtpliwoci; skoczy w pierwszych dniach grudnia, ale jeszcze w marcu 1911 przerabia i
uzupenia.564 W grudniu rozpocz pisanie Frei z Siedmiu Wysp, do ktrej materia podsun
mu kapitan Marris; pracowa nad ni do koca lutego, rwnoczenie usiujc ruszy z miejsca
Gr losu.565
Edward Thomas spdzi u Conradw par dni w sierpniu 1910 roku. Po powrocie bardzo
zmczony, bo pojecha na rowerze opowiada w licie przyjacielowi, Gordonowi
Bottomleyowi: Conrad [...] wyglda troch jak sir Richard Burton [synny podrnik i
tumacz Bani z tysica i jednej nocy], czarne wosy i wsy, i broda, i twarz wysunita do
przodu, i wskie blade wargi niezwykle ruchliwe midzy czarnym zarostem, byszczce oczy
i zdumiewajce brwi, i sposb odrzucania gowy cakiem do tyu, kiedy si mieje.566 W tym
okresie nie mia si chyba czsto. Nie wybucha te, jak dawniej, gwatownymi
narzekaniami, ale z listw przebija nastrj szaroci i znuenia. ycie jest bardzo trudne.
Martwi si zdrowiem Jessie, wyrzucajc sobie, e pogarszajcy si stan stawu kolanowego
jest zwizany z wysikami i napiciem nerwowym podczas jego wasnej paromiesicznej
choroby.567 Najwierniejszym pocieszycielem by mu Galsworthy. Conrad zdawa si
dotkliwie odczuwa niemono penego z nim porozumienia, przypisujc je dyplomatycznie
ju to wasnemu oglnemu osabieniu rozeznania w rzeczywistoci, ju to rzadkim
bezporednim kontaktom z przyjacielem.568 Garnetta rwnie widywa rzadko, bo w drugiej
poowie 1910 roku wcale bodaj nie bywa w Londynie; myla o nim jednak serdecznie i z
wdzicznoci przyjmowa dowody pamici.569 Odwiedzali go natomiast czsto Gibbon i
wolno utosami z Conradem. Chocia stwierdza (s. 49), e ks. Roman oeni si w tym samym roku 1828,
kiedy urodzi si jego ojciec (Apollo za mia ju wwczas 8 lat), wplata do opowieci wspomnienie wizyty u
ksicia zoonej razem z wujem oczywicie Bobrowskim, ktry o takiej wizycie (ale w r. 1859!) wspomina
(Pamitniki, t. II, s. 387).
563
Paul R. Reynolds do Pinkera, 28 V 1909 i 28 VII 1911, Berg.
564
Wtpliwoci w licie do Galsworthy'ego, 27 X 1910, Listy, s. 305; data ukoczenia wg listu do Pinkera z
10 XII 1910, gdzie kwituje odbir pienidzy; o uzupenieniach do Pinkera 2 i 4 III 1911, Berg.
565
C. M. Marris do Conrada, 18 VII 1909, Yale (spraw wykorzystania informacji Marrisa i pniejszego, w
Przedmowie do toma Midzy ldem a morzem, zacierania ladw, zaj si bliej van Marie); do Pinkera, 26 XII
1910, 8 i 28 II 1911 (tego dnia wysa rkopis Frei), Berg.
566
26 VIII 1910, w tomie R. G. Thomas, Letters from Edward Thomas to Gordon Bottomley, London 1968, s.
207.
567
Do Galsworthy'ego, 27 X i l XI 1910, Listy, s. 307 i 309.
568
Do tego, wtorek [8 XI 1910], H. V. Marrot, Life and Letters of J. Galsworthy, s. 351.
569
Do Garnetta, 22 XI 1910, Gamett, s. 233234. Paartobliwe przypuszczenie, e Garnett staje si
109

Marwood. O Gibbonie wiemy niewiele i zachoway si nieliczne tylko listy do niego

wedug Borysa Conrada dlatego, e Gibbon kilka lat pniej przenis si na Guernsey, z dala
od rodowisk literackich, wszystkie za papiery po nim zostay spalone przez Niemcw w
roku 1940.570 O Marwoodzie wiemy wicej, chocia take mao w zestawieniu z rol, jak
odegra w yciu i Conrada, i Forda. Richard Curle wspomina: Mia, jak sdz, najgbszy i
najjaniejszy umys analityczny, z jakim si kiedykolwiek zetknem... Co tygodnia spdza
popoudnie z Conradem i suchanie tych dwu, dyskutujcych o literaturze i historii, byo
czym, czego nie mam ju nadziei nigdy przey. Marwood by zwalistym Yorkshiremanem,
ktrego wygld zaprzecza subtelnoci inteligencji, kiedy jednak zaczyna mwi, suchao si
go w penej napicia ciszy. By bardzo mdry i bardzo gboki, a Conrad uwaa rozmowy z
nim za niezmiernie pobudzajce.571 Niemal identyczny pogld wyrazi pniej Ford.572
Marwood rozchorowa si ciko jeszcze na drugim roku studiw i cae niedugie ycie
sabowa; mogli wic mie wiele wzajemnego zrozumienia dla swoich dolegliwoci.
W utyskiwaniach Conrada, tak typowych dla jego listw, pojawia si nowy motyw:
poczucie, e si zmieni. Pisa do Garnetta przypominajc, e jest jego literackim
dzieckiem, urodzonym w 1894 roku: Wic zachowae moje listy! Naprawd?! O mj
drogi, nigdy ju znowu nie ujrzysz czowieka, ktry je napisa. Czuj si tak, jakbym si
rozbi w kawaki.573 Symonsowi wyznawa: Obawiam si, e moje dni piknych osigni
ju miny, ale musz cign dalej.574 I jeszcze: ycie jest okropn harwk. Poczucie, e
gra nie jest ju warta wieczki. [...] musz wysnuwa z siebie co, w co nie wierz, jak
pozbawiony zudze pajk rozsnuwa pajczyn na wichrze. 575 Wieczne udrki Conrada z
pisaniem zdaj si zmienia swj charakter. Praca jest, jak zawsze, mozolna, ale jej przebieg
staje si bardziej jednostajnie wyrobniczy. Stopniowo zanikaj dramatyczne przerwy w
pisaniu, powodowane niemonoci uporania si z danym utworem. Nie zdarza mu si ju tak
czsto utyka w jakich szczeglnie zawiych miejscach czy przy szczeglnie trudnych
problemach. Nie odkada raz zacztych utworw, pracuje sposobem bardziej cigym. Musi
te dba o peniejsz ni dawniej koncentracj. Tumaczy si wic na przykad
Galsworthy'emu i Garnettowi, e nie bdzie mg przeczyta ich nowych utworw, pki nie
upora si z wasnym.576
Dopiero po ukoczeniu Frei, ju w marcu 1911 roku, wypowiedzia si pochwalnie, ale z
dodatkiem uwag krytycznych o Patrycjuszu Galsworthy'ego, sztuce Garnetta o witej
ktliwy wyraone w licie do Galsworthy'ego z 27 X (Listy, s. 306) nie jest sprzeczne z treci i tonem tego
listu, odnosi si bowiem do listownej polemiki midzy Garnettem a Galsworthym na temat Patrycjusza, Marrot,
s. 301302.
570
B. Conrad, Coach Tour...
571
R. Curle, Caravansary and Conversotion. Memories of Places and Persons, London 1937, s. 275. Por.
Conrad do Galsworthy'ego, 5 II 1911, Birmingham.
572
Return to Yesterday, s. 371375.
573
12 I 1911, Listy, s. 310.
574
7 II 1911, LL, II, s. 125.
575
Do Forda, 29 III 1911, Berg.
576
Do Galsworthy'ego, l XI 1910, Birmingham (dopisek opuszczony w LL, II, s. 122); do Garnetta, 12 I 1911,
Garnett, s. 237. Wyjtek zrobi dla Wellsa, do ktrego napisa 20 I 1911 pochwalny list (Illinois), tak wszake
oglnikowy, e nie jest pewne, jakiego utworu dotyczy.
110

Joannie i o The Syren Land Douglasa, ktrego stara si protegowa. Zareagowa te bardzo
ciepo na list Forda 577 moe jeszcze nie wiedzc, e ten wyda by wanie, pod
pseudonimem Daniel Chaucer, powie z kluczem, w ktrej znalazy si doprawione
zoliwoci karykatury jego, Jessie i Garnetta.578 Conrad nigdy si na ten temat nie
wypowiedzia, chocia trudno sobie wyobrazi, aby The Simple Life nie czyta. Piszc w
niespodziewany list powodowa si moe po prostu wspczuciem dla nieszcznika
upltanego w sprawy maesko-rozwodowe (Ford by nawet wiziony za rzekome
niepacenie alimentw). Niewykluczone te, e na powie byego przyjaciela wyrobi sobie
tolerancyjny pogld pod wpywem Marwooda, ktry by wsplnikiem Forda w utrzymywaniu
niedugim tajemnicy pseudonimu.579 Zreszt wzi niebawem odwet, nadajc jednemu z
bohaterw Gry losu, wielkiemu finansicie-oszustowi de Barralowi, wyranie Fordowskie
cechy.580
Na przedwioniu znowu przeszed kryzys: ...przez pene 3 tygodnie na caym wiecie nie
dao si znale dwu spoistych myli, szeciu powizanych sw. Wolabym rozpalony do
czerwonoci ruszt od tej zimnej jaowoci [...] najokropniejszy koszmar istnienia [...] bez
jednej strony, poowy strony przez cay ten czas!581 Mogy na ten kryzys wpyn dwie
przyczyny zewntrzne: brak pienidzy i ponowna groba koniecznoci operowania nogi
Jessie.582 Z pomoc materialn przyszed raz jeszcze Galsworthy. 583 Co do wczesnych
dochodw i wydatkw Conrada nie mamy dokadniejszych danych, ale zwaywszy, e od
lipca 1910 do marca 1911 przekaza Pinkerowi 72 tysice sw, za ktre otrzyma 288
funtw, e poza tym wypacano mu honoraria za druk w czasopismach W oczach Zachodu i
Umiech fortuny oraz e dostawa sto funtw rocznie z kasy rzdowej dochody nie byy
nisze ni w latach poprzednich i wynosiy niewtpliwie ponad 600 funtw w skali rocznej.
Byo to znacznie wicej, ni przecitnie zarabiali wwczas obroca sdowy, lekarz lub
dentysta (478, 395, 368), ale i znacznie mniej, ni wynosiy dochody najlepiej patnych 10%
przedstawicieli tych zawodw (1820, 1200, 1140).584 Ta dua rozpito wskazuje zarwno
na moliwo mieszczenia si w skromniejszym budecie, jak i na niebezpieczn blisko
pokusy ycia ponad stan: par niezbyt rozwanych zakupw, wybr droszego lekarza lub
577

Patrz przypis 63.

Patrz s. 273274.
579
P. A. Bartlett, Letters of F. M. Ford, The Saturday Review of Literature, 1941, nr 15, s. 34.
580
T. Moser, Conrad, Marwood, and Ford: Biographical Speculations on the Genesis of The Good Soldier,
Mosaic, VIII, l, s. 220; tene: Conrad, Ford, and the Sources of Chance, Conradiana, 1976, nr 3, s. 215
216.
581
Do Galsworthy'ego, 15 II 1911, Birmingham, i niedziela [14? V 1911], LL, II, s. 129, Moser (Conrad,
Ford..., s. 214) przypuszcza, e -du rol w tym kryzysie odegray ponownie rozbudzone uczucia wobec
Forda. Zdaje si to kci z chronologi wydarze: kryzys trwa, z przerwami, od koca stycznia do koca
kwietnia, Ford ogosi swoje Simple Life Limited 15 lutego, ale przyjazny Ust do ;niego napisa Conrad 29
marca.
582
W marcu wydawao si, e operacja bdzie niezbdna w maju do Galsworthy'ego, 15 III 1911,
Birmingham, i do W. Dawsona, 28 III 1911, Randall, s. 136); pniej termin zosta odoony na wrzesie (do
Galsworthy'ego, patrz przypis poprzedni).
583
Do Galsworthy'ego, 28 III 1911, LL, II, s. 127128.
584
G. Routh, Occupation and Pay in Great Britain 19061960, Cambridge 1965, s. 62, 64. Dochody grnych
25% w tych zawodach byy mniej wicej takie jak Conrada: 680, 700, 600.
578

111

lepszej szkoy prywatnej powodoway ruin.

Z pocztkiem maja 1911 roku zabra si na nowo i energicznie do Gry losu. Tekst narasta
teraz szybko; aden z wikszych utworw Conrada nie powsta w takim tempie. W cigu
pierwszych dwu tygodni pracy napisa 12 tys. sw, a 19 czerwca sdzi, e ma ju prawie
poow powieci. Naprawd byo to jednak dopiero 47 tys. sw nieco ponad jedn
czwart.585
W cigu lata powstaa te, w zwizku z planami ksikowego wydania Ze wspomnie,
obszerna Przedmowa bez ceremonii do tego tomu.586 Zawarte w niej wynurzenia dotycz
wizji wasnej osobowoci, jak Conrad stara si przekaza czytelnikom; tematem
pochodnym jest wyraanie wasnych uczu i przekona. Na autoportret skadaj si dwie
dwoistoci: polsko-angielska oraz morsko-literacka. Pierwsza jest obecna milczco, jedynie
jako przedmiot aluzji; chocia Conrad stwierdza, e mode lata byy dla latami
ksztatujcymi przyzwyczajenia i charakter, nie analizuje ich wpywu. Druga dwoisto jest
jawnie eksponowana, a nawet dodatkowo podkrelona datowaniem pocztku wiadomej celu
pracy pisarskiej na rok 1893. Wymieniajc obie, Conrad sugeruje, e mimo wszystko wyania
si z nich zasadnicza konsekwencja, nawet spjno. Tak podstawow, jednoczc cech
osobowoci autora Przedmowy jest wedug niego wstrzemiliwo w wyraaniu gbokich
wzrusze i silnych uczu. Stwierdzenie paradoksalne, poniewa Przedmowa zaczyna si od
deklaracji irracjonalizmu, od wyznania niewiary w si rozsdkowej perswazji. Nic z tego,
co po ludzku jest wielkie w tym znaczeniu, e dotyczy duej liczby istnie nie zrodzio si
z namysu. Jednake irracjonalizm Conrada nie jest, tu i gdzie indziej, pogldem
tryumfalnym, jak u Bergsona ale defensywnym, jak u wspczesnych mu socjologw
francuskich. Nie mwi: intuicja i uczucie to klucze do prawdy, ale stwierdza: na ludzi atwiej
wpyn waciwym dwikiem dobranego sowa ni argumentem. Dlatego te problem
wstrzemiliwoci w ekspresji nie dotyczy wyraania lub ukrywania prawdy, ale tylko
sposobu porozumiewania si z czytelnikiem.
Dwa s rda tej powcigliwoci: jedno psychologiczne, drugie estetyczne. Nie rodzi jej
chd, ale duma: Najwiksze z upokorze grocych pisarzowi to widzie, jak pocisk jego
wzruszenia omija cel wzbudzenie ez lub miechu. W tomie Ze wspomnie odnosi si to
przede wszystkim zapewne do wzrusze zwizanych z Polsk; wiemy, e i to, co tam o
swoim kraju rodzinnym opowiedzia, okazao si dla wydawcw i czytelnikw do obojtne.
Poza tym nieskrpowane ujawnianie uczu w literaturze niesie, zdaniem Conrada, ryzyko
utraty panowania nad samym sob i niebezpieczestwo artystycznego faszu; przeciwstawia
si tutaj autor haaliwoci emocjonalnej literatury modernistycznej, a take pewnie i
Dostojewskiemu.
Wstrzemiliwo nie jest wszake wynikiem obojtnoci, nie musi te ostatecznie
prowadzi do rezygnacji z wyraania wasnej postawy. W tym miejscu wyzna pojawia si
stwierdzenie: Ci, ktrzy mnie czytaj, wiedz o mym przekonaniu, e wiat, doczesny wiat,
spoczywa na paru bardzo prostych wyobraeniach, tak prostych, e musz by prastare. A
midzy innymi spoczywa gwnie na pojciu Wiernoci. Cytowane jest tak czsto, e naley
585

Do Galsworthy'ego, niedziela, patrz przypis 69; do Pinkera, 19 VI 1911, Berg.

Do Unwina, 17 V 1911, Berg; do Galsworthy'ego, 28 IX 1911, Birmingham (stwierdza tu, e napisa
Przedmow w cigu ubiegych siedmiu tygodni).
586

112

do najbardziej znanych wypowiedzi Conrada, ale bywa znieksztacajce rozumiane.

Zapomina si nierzadko o zdaniach nastpnych: W czasach, kiedy si mona spodziewa, e
tylko to, co zawiera jakikolwiek element rewolucyjny, przycignie ogln uwag, nie byem
rewolucyjny w swych ksikach. Duch rewolucyjny jest niezmiernie wygodny z tego
wzgldu, e pozbawia czowieka wszelkich skrupuw w stosunku do idei. Jego surowy,
bezwzgldny optymizm jest mi wstrtny z powodu groby fanatyzmu i nietolerancji, ktr
zawiera. 587 Wierno ma wic tutaj znaczenie ukonkretnione przez to, czemu jest
przeciwstawiona: radykalnemu nowinkarstwu, optymistycznemu dogmatowi zmiany. Jest to
wierno tradycjom, historii, ludzkiemu dowiadczeniu. Formua Conrada nie wyraa ani
formalnego nakazu wiernoci, ani adnej arbitralnej ideologii, ale raczej pokor wobec
dziejowego dorobku moralnego czowieka. Caa wypowied nie jest deklaracj nowej, teraz
objawionej prawdy ale dyskretnym uchyleniem rbka: popatrzcie, mimo caej ostronoci w
ujawnianiu wzrusze i przekona (a jasne jest, e tylko przekonania wsparte uczuciami
zasuguj na zaufanie) mona powinnicie w moich dzieach zauway ugruntowany
pogld, e ludzka rzeczywisto porzdkuje si wedle paru bardzo prostych idei.
Powinnicie dostrzec, e widz i ujmuj ludzkie sprawy w kategoriach pewnych wartoci,
wedle ktrych wiele pokole oceniao swoje czyny i kierowao postpowaniem.
Tymczasem od grudnia drukoway W oczach Zachodu w odcinkach English Review, a
jednoczenie w Stanach Zjednoczonych North American Review. Stosunki Conrada z
English Review nie byy wwczas szczeglnie dobre; w czerwcu mia nawet zatarg z
redaktorem, Austinem Harrisonem.588 Nieco pniej niezrczno Pinkera spowodowaa gaf
w stosunku do Garnetta. Mianowicie w marcu jeszcze nowojorski miesicznik The Century
odrzuci Frej z powodu jej przygniatajcej ponuroci. W lipcu Pinker, daremnie
dotychczas starajcy si umieci nowel w jakim amerykaskim czasopimie, skierowa j
do Garnetta nie baczc, e jest on od niedawna doradc tego Century. Wedle relacji
Pinkera Garnett mia odpowiedzie, e ju dawno nowel widzia na co Conrad
zareplikowa agentowi owiadczeniem, e to wierutne kamstwo. 589 Przypuszczalnie jednak
domyla si, e Pinker przekrci wypowied Garnetta, moe nieumylnie, ale zapewne
usiujc pokry swoje faux pas. Przeprosi wic Garnetta za ca afer: Powiedziaem
Pinkerowi, co sdz o wysaniu do Ciebie noweli odrzuconej ju przez Century. To byo
nie w porzdku ani w stosunku do Ciebie, ani do mnie. Co si za tyczy fabrykacji
sonecznego zakoczenia, to musiabym wprzd ujrze wszystkie amerykaskie pisma i
wszystkich amerykaskich redaktorw potpionych do kupy, zanim unisbym w tym celu
piro. 590
W lecie stan kolana Jessie widocznie si poprawi. Nowy chirurg stwierdzi, e operacja
nie bdzie potrzebna; pocztkowo planowano zacz we wrzeniu paromiesiczne zabiegi
kuracyjne, ale i to okazao si niekonieczne. 591 Wyoniy si za to kopoty z Borysem. Jeszcze
587

Dziea, t. XIII, s. 1424.

Do Pinkera, 27 VI 1911, Berg.
589
Do Garnetta, 18 i 19 VII 1911, Garnett, s. 245247, i do Pinkera, 9 VIII 1911, Berg. Baines, s. 377378,
sdzi, e Conrad wzi relacj Pinkera na serio, ale nie ma do tego podstaw.
590
Do Garnetta, 4 VIII 1911, Listy, s. 311312
591
Do Sandersona, 7 VI 1911, LL, II, s. 130131.
588

113

w maju 1910 roku nie zda specjalnego egzaminu kwalifikujcego do przyszych studiw
uniwersyteckich, a 6 czerwca 1911 roku obla egzamin wstpny do prywatnej szkoy redniej
w Tonbridge.592 Droga do wyksztacenia oglnego zostaa wic praktycznie zamknita.
Conrad postanowi wwczas skierowa syna czciowo we wasne lady: do suby morskiej.
Jednake z powodu krtkiego wzroku dopiero po specjalnych staraniach chopiec zosta
przyjty na okrt szkolny marynarki wojennej HMS Worcester bez widokw na przysz
prac w zawodzie marynarza, ale dla ksztacenia si w przedmiotach matematyczno
-technicznych. 22 wrzenia Conrad odprowadzi syna na statek, zakotwiczony w Greenhithe.
Biedny panicz B. wydawa si bardzo may i samotny na tym wielkim pokadzie, w tym
wielkim tumie, gdzie nie zna nikogusieko. To dla niego ogromna zmiana. Tak. Wyglda
jak may chopczyk. Nie mogem si zdoby na zostawienie go i wreszcie raczej zwiaem.
Mam go cigle przed oczyma... z Maidstone napisaem do niego list, ktry go z pewnoci
pocieszy, kiedy go dosta dzi rano. 593 Na zapas rozwaa partem przyszo
picioletniego Johna, ktremu Sanderson obieca miejsce w Elstree. Teraz musiabym
posieka Jessie w kawaki, zanimbym mg odebra jej dzieciaka. Ale za 34 lata bdzie
gotowa znie bl rozstania jak rozsdna kobieta. Wtedy zreszt mapiszon bdzie ju
cakowicie rozpieszczony. Elstree bdzie dla ocaleniem. 594
Skary si Galsworthy'emu na martwot swojego obecnego ycia, do ktrej si
zaczyna przyzwyczaja 595 ale przecie nie brako mu nowych kontaktw z ludmi. W
lipcu panna Agnes Tobin, moda i bogata poetka amerykaska, patronka literatw, a
zwaszcza mieszkajcego nie opodal Orlestone Arthura Symonsa, ktra odwiedzia ju
Conrada
na pocztku lutego, zastawiajc rozkoszny zapach inteligencji i uroku596, przywioda do
Capel House Andr Gide'a i Valry'ego Larbauda.597 Obaj znali ju przedtem dobrze
twrczo Conrada. Ich wizyta, ktra zapocztkowaa dozgonn przyja i korespondencj z
Gide'em, bya jednym z przejaww uznania, jakie ywili dla Conrada modzi pisarze
francuscy, skupieni wok Nouvelle Revue Francaise: Copeau, Ghon, Gide, Larbaud,
Rivire, Schlumberger. czya ich wszystkich niech do literackiego modernizmu. Ten
grupowy kult Conrada nie mia w Anglii odpowiednika. We wrzeniu panna Tobin znowu
spdzia tydzie u Conradw598; jak mie wywieraa na pisarzu wraenie, wiadczy fakt, e
zadedykowa jej W oczach Zachodu, jako osobie, ktra przyniosa do naszych drzwi dar
przyjani z najdalszych brzegw Zachodu (Agnes Tobin pochodzia z Kalifornii).
O wiele mniej przyjemny by pobyt w Capel House Normana Douglasa, ktry 12 sierpnia
zjawi si nagle ciko chory na taczk. Przyjecha by wanie z Woch, gdzie dotychczas
stale mieszka i poczu, e nie ma si gdzie schroni. Conrad ula sobie wasnej ci w
dosy histerycznym licie do Galsworthy'ego: W gowie mi si krci prawd mwic
592

Do Galsworthy'ego, patrz przypis 66, i B. Conrad, My Father..., s. 73.

Do Galsworthy'ego, 23 IX 1911, LL, II, s. 135. Por. B. Conrad, My Father, s. 7374, i Conrad do Forda, 21
XII 1911, Listy, s. 317.
594
Do Sandersona, 9 VI 1911, Yale.
595
Do Galsworthy'ego, 28 VII 1911, Birmingham.
596
Do Symonsa, 7 II 1911, LL, II, s. 125.
597
Paul Claudel et Andr Gide, Correspondance 18991926, ed. B. Mallet, Paris 1949, s. 333.
598
Do Quinna, 25 IX 1911, NYPL.
593

114

jestem blisko rozstroju, na samej granicy normalnoci. Gdyby umar, to zapewne musiabym
go pogrzeba. [...] Widziaem ju i pielgnowaem w Kongo umierajcych biaych, ale nigdy
przedtem nie czuem si tak potwornie bezradny jak w tym wypadku.599 Zajmowali si mimo
wszystko Douglasem przez tydzie, a 19 sierpnia umiecili go w szpitalu w Ashford i
najwidoczniej nie dali odczu, ile im sprawi kopotu, bo 24-go przyjecha do nich znowu na
cztery dni rekonwalescencji i stosunki pozostay przyjazne.600 Conrad wiedzia ju wwczas
zapewne o pederastycznych skonnociach Douglasa601, ale dopki sprawa nie nabraa
ksztatw skandalu, zachowywa pen lojalno. W pniejszych latach przejmowa podczas
wakacji szkolnych opiek nad rzucanym przez ojca na pastw losu Robertem (Robinem)
Douglasem, starszym o cztery lata od Johna.602
5 padziernika 1911 roku ukazao si W oczach Zachodu. Przyjto powie z rewerencj,
ale bez zapau i z niewielkim zrozumieniem. Ukazywane problemy nawet
najprzychylniejszym recenzentom wydaway si wycznie rosyjskie, odlege i obce,
podstawowy za konflikt polityczny ksiki umyka uwadze. Recenzent Pall Mall Gazette,
stwierdziwszy, e W oczach Zachodu naley do najlepszych utworw Conrada, w nastpnym
zdaniu uzna, e zbrodnia Haldina zasugiwaa na kar w postaci szybkiej i upokarzajcej
egzekucji.603 Pospny nastrj powieci zdawa si wspczesnym czytelnikom angielskim
pyn z duszy autora, nie z przedstawianej rzeczywistoci. Charakterystyczna bya reakcja D.
H. Lawrence'a: Conrad [...] doprowadza mnie do wciekoci a jego utwory s t a k i e
dobre. Ale dlaczego to poddawanie si, zanim si zaczo, ktre przenika Conrada i
podobnych Pisarzy wrd Ruin. Nie mog wybaczy Conradowi jego smutku... 604
I tym razem zwracano uwag na cudzoziemsko autora. Recenzent Pall Mall Gazette
delikatnie wytkn bdy gramatyczne; Ford w obszernym i bardzo pochlebnym szkicu
stwierdzi, e to przejcie si ide zasady honoru jest bardzo obce tak obce, e oczywicie
przyszo do autora wraz z jego obc krwi.605 Nowoci bya sugestia zawarta w recenzji
The Morning Post, e pisarz jest ydem. Zirytowao to Conrada: sytuacja absurdalna, bo
chocia ufam, e nie ywi adnych pogardy godnych uprzedze przeciwko jakiemukolwiek
rodzajowi istot ludzkich, nie jest przyjemne zosta jak gdyby wycignitym z wasnej skry
przez nieodpowiedzialnego gadu.606 Najsilniej wszake wzburzya go nietrudna do
przewidzenia reakcja Garnetta, ktry ogosi w The Nation bardzo lojaln recenzj, ale w
prywatnym licie wystpi z zarzutem nienawici. Conrad odpowiedzia sarkastycznie, z
tumion wciekoci: Nie ma w tej ksice ani odrobiny wicej nienawici ni na przykad
w Wyrzutku. [...] Jeste tak zrusyfikowany, mj drogi, e widzc prawd, nie rozpoznajesz jej
chyba e pachnie kapuniakiem i tym samym zdobywa sobie Twj najgbszy szacunek.
599

Do Galsworthy'ego, pitek 11 rano [18 VIII 1911], Listy, s. 313, i do Elsie Hueffer, 24 VIII 1911, Yale.
Mark Holloway, Norman Douglas: A Biography, London 1976, s. 186.
601
Por. do W. Dawsona, 17 VIII 1911, Randall, s. 138.
602
W Londynie w nakadzie 3000, w N. Jorku dwa tygodnie pniej w nakadzie 4000, Ehrsam, s. 319. W
Anglii w cigu dwu lat od chwili wydania sprzedano 4112 egz., Baines, s. 380.
603
11 X 1911, przedruk w Sherry, Heritage, s. 227; tame recenzja Morning Post z 12 X, s. 231232.
604
Lawrence do Garnetta, 30 X 1912, D. H. Lawrence, Collected Letters, ed. H. T. Moore, New York 1962, t.
I, s. 152, nastpny Ust wyjania, e mia na myli W oczach Zachodu.
605
Patrz przypis 31, s. 243.
606
Do Galsworthy'ego, 15 X 1911, LL, II, s. 136.
600

115

Myl, e naley Ci si pewna tolerancja z uwagi na Twoje stanowisko rosyjskiego

ambasadora w Republice Literatury. [...] A jednak po wylaniu morza czuoci na Tekl i
Zofi [bohaterki W oczach Zachodu] trudno jest znie oskarenie o brzydki chwyt
wprowadzenia do powieci wasnej nienawici. [...] Moliwe rwnie, e w ogle nie
zauway, i zajmuj si w tej ksice wycznie ideami, z pominiciem wszystkiego innego.
607
Siostrze Edwarda wyznawa jednoczenie: W istocie rzeczy wiem o Rosjanach
niezmiernie mao. Nic prawie. [...] Miaem dziesi lat, kiedy przekroczyem granic
rosyjsk. Nie bdc przedtem w szkole, rosyjskiego nigdy nie znaem. 608 Kilka miesicy
pniej wrci, ju w spokojniejszej tonacji, do rosyjskiego tematu, dzikujc Garnettowi za
przeoony przez jego on tom Braci Karamazow. ...oczywicie ogromnie mnie to
zainteresowao. Ale to niesamowita brya cennej materii. Przeraajco niedobra i uderzajca,
i irytujca. Zreszt nie wiem, co D[ostojewski] sob przedstawia i czego dowodzi, ale wiem
na pewno, e jest dla mnie zbyt rosyjski. Sprawia na mnie wraenie zagorzaego,
prehistorycznego bekotu. Sysz, e Rosjanie wanie go odkryli. ycz im uciechy.
Przekad Twojej ony jest oczywicie wspaniay. [...] Ale naprawd sztuka tego czowieka
nie zasuguje na taki przywilej. Jedynie Turgieniew (i, by moe, Tostoj) istotnie s tego
warci.609
Par tygodni po W oczach Zachodu mia si ukaza tom Ze wspomnie, ktremu Conrad
zamierza pocztkowo nada tytu Podwjne powoanie: zapiski intymne.610 Jednake
egzotyka polska dziaaa wida odstrczajco, bo jeszcze w listopadzie tom nie mia
wydawcy.611 Ukaza si ostatecznie jedyny tom Conrada, nikomu nie dedykowany z
kocem stycznia 1912 roku u Nasha, w malutkim nakadzie tysica egzemplarzy, pod tytuem
Some Reminiscences, zmienionym pniej ostatecznie na A Personal Record, czyli
Sprawozdanie osobiste. Edycja amerykaska ukazaa si wczeniej (19 stycznia) w nakadzie
znacznie wyszym: 2500 egzemplarzy612. Recenzenci amerykascy przyjli te ksik
cieplej i na og bardziej wnikliwie od angielskich.
Byo to charakterystyczne: powodzenie przyszo do Conrada zza Oceanu. W sierpniu
Harper's Magazine doprasza si o nowele; w listopadzie Metropolitan Magazine
oferowa za Frej wspaniae honorarium 2000 dolarw.613 Karta odwracaa si nareszcie. W
tym samym czasie, za porednictwem uczynnej Agnes Tobin, nawiza z Conradem kontakt
wielbiciel jego twrczoci, nowojorski adwokat i kolekcjoner John Quinn. Zaproponowa
nabycie rkopisw. Zacz od zakupienia, w sierpniu, Wyrzutka (za 30 funtw) i Frei;

607

20 X 1911, Listy, s. 314315. Por. do Davraya, 10 III 1909, LF, s. 97: Pisz oczywicie z angielskiego
punktu widzenia, ale z sympati przynajmniej mam nadziej.
608
Do Olive R. Garnett, 20 X 1911, Listy, s. 316.
609
27 V 1912, Listy, s. 322.
610
Do Unwina, 17 V 1911, Berg. Zapowied wydania w padzierniku (przez Nasha) w listach do
Galsworthy'ego, 23 IX 1911, LL, II, s. 135, i do W. Dawsona, 30 IX 1911, Randall, s. 139.
611
Do W. Dawsona, 25 XI 1911, Randall, s. 144. Randall przypuszcza mylnie, e Conrad mia na myli
Midzy ldem a morzem.
612
Ehrsam, s. 295 i 310.
613
Conrad do redaktora Harper's Magazine, 23 VIII 1911, Pierpont Morgan Library, Nowy Jork; P. R.
Reynolds do Pinkera, 8 XI 1911, Berg.
116

wkrtce nastpiy dalsze transakcje.614Stosunki handlowe z ambitnym prawnikiem nabray

szybko rumiecw zayoci, a sprzedawanie Quinnowi rkopisw stanowio dla Conrada
przez par lat powane rdo dodatkowego i nie wymagajcego nowej pracy dochodu.
Rosnce honoraria pochania bowiem przewanie ogromny dug u Pinkera i Conrad nadal
zmuszony by ucieka si do poyczek.615
Mimo e w listopadzie i na pocztku grudnia czu si marnie 616, praca nad Gr losu nadal
posuwaa si cakiem szybko. Ju wybiega myl naprzd do nastpnych utworw: powieci
rdziemnomorskiej albo dwu lub trzech nowel.617 12 grudnia pisa do Pinkera, z ktrym
stosunki powoli si poprawiay: Widz koniec cakiem wyranie ale skuteczne przelanie go
na papier to diabelna robota. I oczywicie pojawiy si zowrbne ukucia blu zba. Od
czasu Lorda Jima (wcznie) koniec kadej dugiej powieci kosztuje mnie zb. Nie mam nic
przeciw utracie dwu zbw, aby t rzecz szybko zakoczy. Gra losu zacza si ukazywa
w odcinkach w New York Heraldzie 29 stycznia 1912 roku. Ukoczy j dwa miesice
pniej, 25 marca, piszc ostatnie sowa o 3.10 nad ranem, wanie kiedy moja lampa
biurkowa zacza przygasa, a wgle na kominku czernie. [...] Wyszedem i spacerowaem
przez p godziny na podjedzie. Padao i noc bya jeszcze bardzo czarna.618 Rkopis
powieci (Berg) nosi daty: 3 VI 191112 III 1912. Pierwsza jest oczywicie fikcyjna, druga
natomiast moe si odnosi do wspomnianej w nie datowanym licie do Pinkera przerbki
zakoczenia tak, aby stao si milsze.
Pniejsza o rok wypowied o Grze losu bywa cytowana jako dowd zatraty
samokrytycyzmu; Bardzo si niepokoiem ale teraz ju nie. [...] Jestem cakowicie pewien
tego, co to j e s t. Co si z tym stanie, kiedy bdzie wydane jestem znacznie mniej pewny.
[...] A szkoda. Dwa razy si taka sztuka nie udaje. 619 Trzeba jednak pamita, e pisa tak do
swojego agenta literackiego, ktremu z zasady nie zwierza si z wtpliwoci. Piszc par
miesicy pniej do lady Ottoline Morrell stwierdza szczerzej, i bardzo si waha co do
wartoci Gry losu.620 Fordowi wyznawa zarwno na pocztkowym, jak i na kocowym
etapie pisania, e nie wierzy w to, co pisze i nie ma wiadomoci dobrej roboty 621; Henri
Ghona za prosi o powtrzenie Gide'owi: Conrad napisa dug i gupi powie od czasu
jego wizyty. To o b r z y d l i w i e nawet tak powiedzie a niech Pan sprbuje sobie
wyobrazi, jak to byo z pisaniem! Obrzydo mi wszystko papier, atrament, ja sam! 622
W grudniowym English Review ukaza si obszerny esej Forda Joseph Conrad. Jak
wszystkie jego prace krytyczne impresyjny, rozgadany i nierwny, zawiera kilka bardzo
wnikliwych obserwacji i par stwierdze, ktre Conradowi musiay sprawi du
614

B. L. Reid, The Man from New York. John Quinn and His Friends, New York 1968, s. 113. Conrad do
Quinna, 24 VIII, 25 IX i 3 XI 1911. NYPL. Do Galsworthy'ego, patrz przypis 87.
615
Do Douglasa, 30 X 1911, Kenneth Macpherson, i 26 II 1912, Listy, s. 319.
616
Do Symonsa, 11 XII 1911, LL, II, s. 137.
617
Do Pinkera, czwartek i niedziela [XI 1911].
618
Do Quinna, 27 III 1912, NYPL. Dat ukoczenia potwierdza list do Galsworthy'ego z 27 III 1912, Listy, s.
321.
619
Do Pinkera, niedziela [l VI 1913], LL, II, s. 146 (z bdn dat 2 VI).
620
Do Ottoline Morrell, 17 II 1914, Texas.
621
Do Forda, 29 III 1911, Berg, i 2 II 1912, Harvard.
622
Do H. Ghona, 22 XI 1911, Conradiana 1976, nr 3, s. 221.
117

przyjemno: o rozpaczliwej bezwzgldnoci problematyki moralnej w jego dzieach, o

wadze przykadanej do idei honoru, o wietnoci polskich tradycji, ktre zbliaj Conrada do
tradycji elbietaskich w literaturze angielskiej.623 Przyjemnie zaskoczony, Conrad
zareagowa ciepym, prawie serdecznym listem. Jestem niezmiernie wzruszony tym, co
napisa, i tonem, jaki znalaze do wyraenia czego, co, by moe, jest z krytycznego punktu
widzenia suszne i prawdziwe, ale niewtpliwie jest wypowiedzi przyjaciela. Najbardziej
wzrusza mnie wiadomo, e nie wyrzekasz si naszej wsplnej przeszoci. Owe dawne
czasy nie byy moe tak dobrymi, dawnymi czasami, jakimi mogy byy by dla mnie
jednak, kochany Fordzie, s czym bardzo cennym. Waciwie nie posiadam niczego innego,
co mgbym okreli jako wasne. 624 Przyj nawet do wiadomoci nigdy nie
zalegalizowany zwizek Forda i Violet Hunt, ktr uprzejmie nazywa on adresata. W
lutym napisa do niej miy, artobliwo-uprzejmy list, wyraajc rado z zaproszenia i
zapewniajc o rychej wizycie ktrej nie zoy.625 Tytuowa pann Hunt pani Hueffer,
by moe dziaajc w przekonaniu, e rozwd midzy Elsie a Fordem zosta ju
przeprowadzony. (Dwa miesice pniej sprawa uywania przez Violet Hunt nazwiska
Hueffer staa si przedmiotem gonego procesu, wytoczonego przez prawowit posiadaczk
tytuu Mrs Hueffer.). Jednake jego uczucia na temat tych dwojga nie byy proste. Zdaje
si, e listowne uprzejmoci miay za zadanie utrzymywa pewien bezpieczny dystans; do
Galsworthy'ego pisa bowiem o wizycie, ktr zaraz po Nowym Roku zoyli mu wielki F.
M. H... i troch mniej wielka V. H..626
Zwikszenie tempa pisania, jakby uwolnionego od dawnych zahamowa, sprawio, e
sytuacja finansowa Conrada zacza si poprawia. Wylicza, e Gra losu i tom opowiada,
ktry mia ogosi w 1912 roku, obni jego dug u Pinkera o 900 funtw; uzyska te wyszy
ni kiedykolwiek przedtem procent od sprzeday zbioru nowel (25%).627 Nic dziwnego, e
stosunki z agentem wracay szybko do dawnej familiarnoci. Kochany Panie. Nie wolno
Panu si gniewa! Nikt si teraz na mnie nie gniewa. Jest dobrze wiadomo, e nie mona
zmusi Conrada do odpowiedzenia na list w przyzwoitym terminie. To jedyna plama na jego
charakterze, ale wielka.628 W dniu ukoczenia Gry losu spotkali si na obiedzie w Londynie
i Conrad stwierdzi potem: mam wraenie, e nie ma ju midzy nami nieporozumie.629
Par dni pniej radosne podniecenie mino i znowu przey dwutygodniow
prostracj.630 Nastpnie przez kilka tygodni nie mg si zdoby na rozpoczcie nowego
utworu ani nawet zdecydowa, o czym bdzie teraz pisa. Mia zakontraktowan (przez
wydawnictwo Harpera) obszern powie, na ktr przeznacza rok-ptora; zdawao si, e
bdzie to ksika o Napoleonie na Elbie. Waham si cigle co do formy. Czy narracja w
623

Patrz przypis 543.

Do Forda, 21 XII 1911, Listy, s. 317.
625
Do Violet Hunt, niedziela wieczr [18 II 1912], British Library. Mizener (s. 220) pisze, e Conradowie
byli zapraszani tak czsto, jak tylko moliwe ale nie zachowa si lad adnej wizyty i wiadcz przeciw nim
listy np. do Forda z 2 II (Harvard), do Pinkera z 9 IV (Berg), do Grahama z 14 IV 1912 (Watts, s. 177).
626
27 III 1912, LL, II, s. 138.
627
Do Galsworthy'ego, jw., i 28 VI 1912, LL, II, s. 141.
628
Do Pinkera, 9 IV 1912, Berg.
629
Do tego, roda [27 III 1912], Berg.
630
Do Gide'a, 14 IV 1912, LF, s. 117.
624

118

pierwszej osobie, czy opowie w trzeciej.631 Znowu rozmyla o dalszym cigu wspomnie;
mimo zapewnie mia chyba wtpliwoci, czy szczupy tomik stanowi wyrazist cao.
Proponowa English Review napisanie, za ptora roku, serii szeciu lub siedmiu szkicw,
kontynuujcych Wspomnienia, pod oglnym tytuem Rne portrety rodzinne i inne wuj
konspirator, dwa maestwa, epizody zwizane z uwaszczeniem naszych chopw, z
powstaniem 63 r. i tym podobne.632 Warunkiem byo przyjcie przez miesicznik Gry losu
do druku w odcinkach; projekt upad, kiedy pismo nie skorzystao z oferty. Wydrukowao
natomiast dwa obszerne artykuy na temat zatonicia Titanica, ktre napisa w kwietniu i
czerwcu 633, pene wymownych atakw na reklamy parowca jako niezatapialnego i
zaniedbanie bezpieczestwa przez asych na zarobek armatorw. Zirytowaa dawnego
marynarza atmosfera tanich zachwytw nad heroizmem zaogi Titanica. Nie przypisuj
przesadnego znaczenia ludzkiemu yciu. Lecz wiem, e ma warto, ktrej nie spac
najhojniejsze datki na Mansion House ani na fundusze bohaterw [...} mier to cierpienie.
[...] nie bdc sentymentalnym uwaam, e byoby adniej, gdyby orkiestra Titanica zostaa
po prostu uratowana, zamiast gra a do koca choby ci nieboracy nie wiem jakie melodie
wygrywali, gdy tonli wraz z okrtem.634
Kiedy w pocztkach maja zasiad nareszcie do roboty literackiej, rozpocz pisanie noweli,
ktrej losy miay by wyjtkowo zawie. Nazywaa si przez dugi czas Dolary, a jej
bohaterem by pan G. Berg.635 Ostatecznie wyniky z tego dwa utwory: nowela Dla dolarw i
powie Zwycistwo. S do siebie podobne pod dwoma wzgldami: w obu rol oglnego
obserwatora wydarze odgrywa poczciwy kapitan Davidson i w obu bohaterka, kobieta o
zej reputacji, powica swoje ycie dla ocalenia gwnego bohatera. Te podobiestwa
utrudniaj zorientowanie si, na jakim etapie nastpio rozdzielenie w wyobrani autora dwu
rnych wtkw.
Potrzeba przyjacielskich zwierze znalaza w 1912 roku nowe i niespodziewane ujcie w
korespondencji z Quinnem. Mona si zastanawia, co waciwie skonio Conrada do
przyprawionej pozerstwem wylewnoci wobec nigdy nie widzianego prawnika, modszego o
trzynacie lat, wyrosego w cakiem odmiennych warunkach i mao wiedzcego o literaturze.
Moe wanie jego odmienno i fakt, e sta zupenie poza angielskim rodowiskiem
literackim, w ktrym Conrad zawsze czu si nieswojo. Wobec Quinna by jak w
konfesjonale, nie widzc twarzy spowiednika. Z pewnoci szanowa jego wybitn
profesjonaln biego, o ktrej sysza, i tward trzewo umysu, ktra musiaa si
ujawnia w korespondencji. Moe podwiadomie odczuwa potrzeb odwdziczenia si za
chtne kupowanie rkopisw. Te sto funtw stwierdza po kolejnej transakcji opaci
rachunki u lekarza za rok ubiegy i pokryje niedobr na moim koncie bankowym. Ratuje mnie
przed koniecznoci odkadania roboty, nad ktr siedz, i napisania paru gupich opowiastek
631

Do Pinkera, sobota [11 V 1912], Berg. Por. do F. Watsona, 24 V 1912, LL, II, 139.
Do A. Harrisona [III 1912], Listy, s. 320. Por. do Garnetta, 27 I 1912, Garnett, s. 259.
633
Z propozycj artykuu zwrci si 16 IV (a wic natychmiast po katastrofie, ktra wydarzya si w nocy z
14 na 15) do redaktora Nash's Magazine; ten zaoferowa tekst, bezskutecznie, dziennikowi nowojorskiemu. D.
B. J. Randall, Conrad Interviews, Conradiana, vol. II (1969) nr l, s. 1922.
634
Dziea, t. XXI, s. 203.
635
Do Pinkera b.d. [V 1912], Berg; do Quinna, 10 V 1912, NYPL; do Pinkera, czwartek [6 VI 1912], Berg
tu projektowany rozmiar noweli okrela na 18 tys. sw.
632

119

dla czasopism.636 Niewykluczone jednak, e ton intymnoci pojawi si po raz pierwszy w

licie z 27 marca, o ukoczeniu Gry losu, pod wpywem nastroju. Quinnowi za, ktry by po
trosze snobem kulturalnym, poufao z Conradem imponowaa i z biegiem czasu zacz mu
udziela rad, nawet literackich.
Trzeba powiedzie, e listy pisarza brzmiay omielajco. Zwierza si: Nigdy nie
przychodzio mi do gowy, by przedstawia bd udrki, bd te znaczenie mojej roboty
jako co wyjtkowego. Tym mniej skonny jestem wyolbrzymia wobec samego siebie moje
trudnoci, e uprawiaem rozmaite zawody i jestem daleki od przypisywania pracy literackiej
jakich szczeglnych walorw albo szczeglnej trudnoci. Jestem ni tylko troch znuony.
Po szesnastu latach to wybaczalne; jako e, po takim upywie czasu zudzenia bledn, a
maszyneria wyobrani zaczyna wykazywa lady zuycia. Pracuje, ale skrzypi co jest
irytujce, a take troch niepokojce dla czowieka, ktry musi na niej ze wszystkim polega.
Nie mog y dalej z reputacji...637. W innym licie wyraa si z gorycz o wsplnikach i z
rezerw o maestwie: Doprawdy, wsplnictwo to diabla robota z nielicznymi wyjtkami.
Doprawdy, jestem zdania, e maestwo to ukad mniej ryzykowny. Ale niech Pan tego nie
uwaa za zacht do zmiany swego stanu. Ja miaem szczcie, ale to fakt, e s zalety ycia
osobno, ktrych nie naley si lekko wyrzeka. 638
Poniewa transakcje z rkopisami daway okazj do rozmyla o losach owych przed laty
napisanych utworw, listy do Quinna zawieraj wiele informacji nie tylko o pracach
biecych, ale i o dawnej twrczoci. Jeszcze w roku 1911 Quinn naby m. in. rkopis W
oczach Zachodu. W marcu 1912 roku Conrad wysa Tajnego agenta i Besti. Karain poszed
na dno wraz z Titanikiem; zamiast niego przesa rkopis Donosiciela. W maju przekaza
Gr losu, w grudniu fragmenty Nostroma, Lorda Jima i Jdra ciemnoci, proponujc
rwnoczenie kilka innych manuskryptw. Listy w sprawach handlowych promieniuj
kupieckim czarem: Gwnym celem niniejszego listu, kochany Panie, jest zwrcenie
Paskiej uwagi na rkopisy, ktre odkrylimy podczas poszukiwa wrd chaosu rnego
rodzaju papierzysk i ktre zaczam, by je Pan ogldn. Jeden z nich to rps mojej jedynej
sztuki, opartej na noweli Jutro [...] Przyjrzawszy si mu stwierdzi Pan, e jest to swego
rodzaju literacka ciekawostka a w kadym razie jedyna prba w formie dramatycznej u
Conrada [...] aden inny jej tekst nie istnieje.
Szczerze mwic rwnie dobrze mgbym zatrzyma rps dopki yj, zawsze co bdzie
wart; ale skoro posiada Pan nowel (cznie z innymi z tego tomu), jestem skonny odstpi
Panu sztuk, jeeli zgodzi si Pan zapaci 40 za 60 stron [...] ze swej strony zobowizuj
si, e jeli kiedykolwiek napisz inn sztuk, dug czy krtk, otrzyma Pan rkopis za
darmo.
Ale to nie wszystko. Badajc rne puda, od lat nie otwierane [...] znalelimy peny rps
Murzyna opowieci, ktra decyduje o mojej pozycji jako twrczego artysty i ktra w
kadym razie nie moga zosta napisana przez kogo innego. Punkt orientacyjny w literaturze,
mog powiedzie bezpiecznie, bo nic podobnego nie byo przedtem zrobione.
Chc za ten rps 80, a gdyby nie ten zy rok (nie zrobiem nic przez prawie sze
636

Do Quinna, 9 II 1913. Reid, The Man from New York, s. 127.

l VII 1912, NYPL.
638
29 VII 1912, NYPL.
637

120

miesicy), nie sprzedabym tego za adne pienidze. Trzymabym to przy sobie ze wzgldu
na dawne wspomnienia, a potem zostawi Dziaowi Rkopisw Muzeum Brytyjskiego.
Przechowuj tam wiele mniej wanych rpsw. I zrobi tak, jeeli nie yczy Pan sobie nabycia
go do swoich zbiorw. I tak dalej. Zapewnia: cznie bdzie Pan w istocie posiada
wszystko, co napisaem (z wyjtkiem Zwierciada morza, ktre byo gwnie dyktowane), i
nie moe ju by dalszych odkry, bo nie ma ju nic do odkrycia. Co do tego, co mog
napisa w przyszoci, powtrz tylko, e aden z moich rpsw nie zostanie ani sprzedany,
ani oddany nikomu w cigu mego ycia i tak dugo, jak dugo Pan nie rozstanie si z Jego
zbiorami. To i owo zreszt jeszcze si znalazo, jak Siostry, fragmenty Przygody itd.639
Poprawa pooenia finansowego znalaza szybko wyraz w nabyciu przez Conrada
samochodu. By to uywany dwumiejscowy Cadillac, zacny i pracowity jednocylindrowy
sapacz, ktry bardzo nas bawi.640 Potencjalnych kierowcw byo a troje: Jessie, Conrad i
Borys ktry musia prowadzi samochd stojc, bo inaczej nie siga pedaw. On wanie
sta si niebawem najlepszym specjalist w nowym zajciu. Jessie bya kierowc spokojnym i
zdaniem syna znacznie lepszym od ma, ktry zwyk prowadzi jak nerwowy zawadiaka
i miewa czste, cho na szczcie niegrone wypadki. Wanie w zwizku z jego
automobilowymi przygodami Borys odnotowuje prawidowo psychologiczn, ktr
niewtpliwie odnie mona do caoci ycia Conrada, ze sub morsk wcznie:
Zawsze fascynoway mnie jego zupeny spokj i pozorna obojtno w obliczu wszelkich
nagych i niespodziewanych wydarze, kontrastujce z nadmiernym podniecaniem si
drobiazgami. 641 Conradowa umiejtno penej mobilizacji psychicznej i fizycznej w
chwilach rzeczywistego niebezpieczestwa, poczona z histeryczn niemal pobudliwoci i
draliwoci w zetkniciu z codziennymi bahostkami jest dobrze udokumentowana. W
literackim okresie ycia, a zwaszcza w pniejszych jego latach, mia bardzo mao okazji do
wykazywania pierwszej cechy, druga za wystpowaa coraz dokuczliwiej, szczeglnie dla
Jessie, w ktrej oczach staa si sdzc z jej wspomnie dominujc waciwoci ma.
Posiadanie samochodu oywio pniej stosunki towarzyskie Conradw. W lecie 1912
roku nie przedsibrali jeszcze wypraw poza najblisz okolic. Wrd niezbyt licznych goci
zjawi si mody Alexis Saint-Lger ger, pniejszy znakomity poeta francuski uywajcy
pseudonimu Saint-John Perse, skierowany do Conrada przez Agnes Tobin. Dziewi lat potem pisa z
Pekinu: Nie zagubiem tego wszystkiego, co od Pana uwiozem a wic owych urywkw
naszych pierwszych poufaych rozmw, wieczorem, w maej pracowni na dole, gdzie cierpia
Pan na okropny atak podagry...
Znw pochylam si z Panem nad starym albumem rodzinnym, ktry ukazuje cae Pana
polskie dziecistwo. Znowu sysz, jak recytuje Pan pierwsze strofy Nonsensownych rymw
Edwarda Leara, w ktrych zapewnia Pan jest wicej ducha wielkich przygd ni u
najlepszych pisarzy morskich, jak Melville. Znowu sysz, jak irytuje si Pan moj
namitnoci do Dostojewskiego i brakiem upodobania do Turgieniewa. I znowu dziwi si
Pana wyznaniu, e z pisarzy francuskich najblisi s Panu Molire i Zola. A na kocu unosi
639

8 XII 1912; por. take 18 VII 1913, NYPL.

Do Colvina, 13 VIII 1912, Duke; or. B. Conrad, My Father, s. 7071.
641
B. Conrad, jw., s. 7980.
640

121

si Pan syszc moje zapewnienie, e jest Pan dla mnie jedynym poet morza podczas gdy
Pana zamierzeniem byo wysawienie li tylko samego statku, dziea czowieka przeciwko
morzu, niby uk wymierzony przeciw przeznaczeniu lub skrzypce podniesione przeciw
nocy.642 Jeszcze w roku 1947 St.-John Perse pamita t wizyt doskonale i opisa j bardzo
podobnie w licie do Jean-Aubry'ego. Zaprzeczy, aby by poet morza, i stwierdzi, e
kocha nie morze, ale okrt, tryumf zrcznoci albo po prostu czowieka nad morzem! [...]
Zadziwi mnie te wyobraniowym wczuciem si w ycie spoeczne, bardzo 18-wieczn
ciekawoci roli kobiet za kulisami wydarze.643
W sierpniu i wrzeniu Conrad narzeka na ze zdrowie i przygnbienie. Nie czuj si
dobrze bardziej nawet kaleki umysowo ni fizycznie. Musz przechodzi takie
przygnbiajce okresy; podobno nie ma na to rady. 644 ali si Gide'owi: Dobrze wiem, e
si ju wypisaem.645 Pracowa jednak powoli, ale dosy regularnie, wysyajc Pinkerowi
kolejne fragmenty Dolarw, ktre rozcigay si stopniowo. 29 lipca liczy na 25 tys. sw;
12 wrzenia zapewnia, e bdzie 40 tys., ale nie wicej; 8 padziernika planowa ju 70
tysicy i ukoczenie przed grudniem. O dzie wczeniej stwierdzi wyranie, e to, co pisze
to nie nowela, ale krtka powie, i streci Pinkerowi akcj przyszego Zwycistwa.646
Przewidywania rosy szybciej ni tekst, skoro 3 padziernika zwierza si Galsworthy'emu, e
od kwietnia napisa tylko 28 tysicy sw opowieci.647 Zapewnia, e nie zapomina o
duej powieci o Elbie. 3 wrzenia zawiadomi nawet, e j oficjalnie zacz, ale bya to
tylko deklaracja dobrych chci.648
Mimo narzeka na fatalny nastrj jedzi do Londynu i przyjmowa goci.649 Widywa si
nadal z Warringtonem Dawsonem, a 12 padziernika zoy mu wizyt inny Amerykanin,
James Gibbons Huneker. Zosta przyjty przez czowieka wiatowego, ani marynarza, ani
powieciopisarza, ale gentlemana o bezporednim obejciu, ktrego powitanie byo szczere,
spojrzenie zasnute i chwilami odlege, maniery francuskie, polskie, w kadym razie nie
literackie, prostackie czy angielskie. 650
Dwa dni pniej, 14 padziernika 1912 roku, ukaza si dedykowany kapitanowi C. M.
Marrisowi tom Midzy ldem a morzem. Nakad angielski (3600)651 by wyszy nie tylko od
nakadu W oczach Zachodu, ale wszystkich poprzednich ksiek Conrada: sygna
wzrastajcej popularnoci. Zbir mia si pocztkowo skada z czterech nowel; ostatecznie
Wsplnik zosta szczliwie wyczony i pozostay trzy: Umiech fortuny, Tajemny wsplnik i
642

List z 26 II 1921, Saint-John Perse, Oeuvres compltes, Paris 1972, s. 885886

19 IX 1947, Yale, ogosi I. Vidan, Conradiana, vol. II, nr 3, s. 1722.
644
Do S. Reynoldsa, 31 VIII 1912, Berg; por. do Pinkera, wtorek w nocy [8 X 1912], Berg.
645
Do Gide'a, 16 VIII 1912, LF, s. 122.
646
Do Davraya, 29 VII 1912, LF, s. 121; do Pinkera, 9 VII, 23 VII, 19 VIII, 3 IX, 12 IX, 7 X 1912 i wtorek
wieczr [8 X 1912], Berg.
647
Do Galsworthy'ego, 3 X 1912, Birmingham.
648
Do Pinkera, 3 IX i l X 1912, Berg; do Quinna, 12 XI 1912, NYPL.
649
Por. np. do W. Dawsona, 12 VIII i 23 VIII 1912, Randall, s. 149; do Symonsa 12 IX 1912, Virginia. Por.
np. do W. Dawsona, 12 VIII i 23 VIII 1912, Randall, s. 149; do Symonsa 12 IX 1912, Virginia.
650
J. G. Huneker, Steeplejak, New York 1920, t. II, s. 128. Por. Conrad do Hunekera, 7 X, 9 X i 16 X 1912,
Dartmouth College Library.
651
Ehrsam, s. 317.
643

122

Freja z Siedmiu Wysp. Postawa krytyki bya jednogonie hodownicza. Przyjcie tego
wanie tomu Conrada mona uzna za punkt graniczny w zdobywaniu popularnoci, bo po
raz pierwszy nie pojawiy si narzekania na trudno i ostrzeenia czytelnikw przed
ponuroci. Witano z entuzjazmem powrt do egzotyki i morskich przygd; chwalono
rezygnacj z zawiych eksperymentw artystycznych i wyzwolenie si spod zego
wpywu Henry Jamesa; podziwiano mistrzowsk prostot652. Kada z trzech nowel miaa
zwolennikw, ktrzy uznawali j za najlepsz. (Sam autor ceni najwyej Tajemnego
wsplnika: Omielam si stwierdzi, e Freja jest cakiem poda. Z drugiej strony, midzy
nami, Tajemny wsplnik to jest t o. Nie? adnych gupich kawaw z dziewczynami. Co?
Kade sowo pasuje i nie ma ani jednej niepewnej nuty. Szczcie, chopie. Czyste
szczcie.653) Krytyk Standarda wyraa powszechn opini owiadczajc: aden
ogoszony przez p. Conrada tom nie mgby suy jako lepszy dowd jego geniuszu.654
W jesieni dugo narzeka na nkajc go podagr. Kademu korespondentowi podawa
inne dane co do czasu trwania nowego ataku choroby; zacza si midzy 20 wrzenia a 15
padziernika i trwaa przynajmniej do koca listopada. 655 Mimo wszystko jednak bya to dla
Conrada jesie raczej pomylna. Ostatni wydany tom sta si najwikszym sukcesem
wydawniczym. Arnold Bennett napisa na temat W oczach Zachodu list tak entuzjastyczny, e
a skonfundowa adresata. Zaiste, rzadkie to szczcie dla rzemielnika, kiedy znajdzie
zrozumienie u utalentowanego twrcy, ktrego szczero jak wiadcz jego prace jest
absolutnie niewtpliwa. [...] Niezmiern rado sprawia mi Paska pochwaa tej powieci.656
W listopadzie zawar dwie znajomoci, obie z ludmi modszymi o pokolenie, ktre
wywary znaczny wpyw na jego dalsze ycie. Pierwsza, z Richardem Curle'em (ur. 1883),
dziennikarzem, krytykiem i nowelist, miaa genez literack. Curle napisa dla nowo
powstajcego miesicznika Rhythm artyku o twrczoci Conrada, ktry Garnett pokaza
przyjacielowi przed drukiem. Conrad zachwyci si szkicem i zapragn pozna autora.
Czytany dzisiaj tekst Curle'a budzi raczej zaenowanie ni zachwyt. Jest naiwnie
entuzjastyczny i oglnikowy, powierzchowny zarwno w pochwaach, jak naganach (np.
Jdro ciemnoci i Nostromo maj wedug Curle'a bardzo z budow i autor zdaje si tam
zapomina o obecnoci czytelnika!). C si tak Conradowi mogo spodoba? Zapewne trzy
rzeczy: brak oglnej formuy ustawiajcej pisarza, nacisk na jedyno i
nieporwnywalno (bezuyteczne jest zestawianie go z kimkolwiek innym) oraz
pochway w r a e n i a, jakie wywieraj jego utwory.657 Kiedy par miesicy wczeniej
652

Do Galsworthy'ego, 28 VI 1912, LL, II, s. 141; do Pinkera [6 VII 1912], Berg.

Do Garnetta, 5 XI 1912, Garnett, s. 263. Por. do Galsworthy'ego, poniedziaek [XI 1912], Listy, s. 328. Do
Edith Wharton, ktra sugerowaa przeoenie Tajemnego wsplnika na francuski, pisa, e utwr jest
szczeglnie angielski w atmosferze moralnej, uczuciach, nawet szczegach, n'est-ce pas?, 24 XII 1912, Yale
ale piszc do Davraya cztery dni pniej (LF, s. 123) popiera pomys tumaczenia.
654
Standard, 25 X 1912; por. Sherry, Heritage, s. 30 i 251258; Bookman, N. Jork, marzec 1913, s. 85;
Review of Reviews, N. Jork, 13 VI 1913; Outlook, N. Jork, 15 III 1913.
655
Do Quinna pisa 27 X, e choruje od 5 tygodni; do Garnetta 5 XI e od trzech; do Quinna 6 XI od
miesica; do Colvina 21 XI od dwu miesicy; do Curle'a 23 XI od 6 tygodni.
656
25 XI 1912, Listy, s. 327. Bennett do Conrada, 22 XI 1912, Twenty Letters to J. Conrad.
657
R. Curle, Joseph Conrad, Rhythm, Nov. 1912, s. 242255. Twierdzenie Curle'a (LTY, s. l), e w artykule
wyrazi przede wszystkim podziw dla Nostroma, jest mylce i przesadne. Por. Conrad do Garnetta, 16 X 1912,
653

123

Stephen Reynolds ogosi obszerne studium o Conradzie i literaturze morskiej, przeciwstawi

si tam wyjanianiu twrczoci Conrada przez odwoywanie si do jego obcego pochodzenia
(co zrobi m. in. Ford) i wysun na czoo rol pozytywnych ideaw postpowania,
przyjtych z brytyjskiej tradycji morskiej. Ta diagnoza, zastpujca obco morskoci jako
generalnym kluczem, nie moga si Conradowi zbytnio spodoba i komplementy dla artykuu
wypowiedzia zdawkowe.658 Negatywnie reagowa i na inne prby wyjaniania jego
twrczoci jedn formu. Podkrelanie zdumiewajcej wadzy umiejtnoci unaoczniania i
umiejtnoci oywiania wszystkiego, czego dotknie to byy pochway trafiajce w intencje
estetyczne Conrada, wyoone jeszcze w Przedmowie do Murzyna.
Spotkali si z Curle'em po raz pierwszy w listopadzie 1912 roku w restauracji Mont
-Blanc w Londynie.659 Wkrtce potem zaprosi go do Capel House na wizyt z
nocowaniem.660 Zblienie z Curle'em, ktrego jeszcze po roku znajomoci okreli jako
dziwne stworzenie 661 oparte byo pocztkowo na zrozumieniu oboplnych korzyci:
Conrad potrzebowa krytycznego podsumowania dorobku; entuzjasta, pocztkujcy literat,
pomagajc Conradowi torowa drog i sobie.662 Serdeczna zayo przysza pniej, po paru
latach. Curle widzia siebie w roli Boswella wobec Conrada dr Johnsona. Jak wiadcz jego
wspomnienia, by to Boswell o nieporzdnej pamici, ktrego najbystrzejsz obserwacj
psychologiczn stanowio stwierdzenie, i nigdy nie zdoa przenikn tajemnicy osobowoci
Conrada.663 Jego ksika o dwunastu ostatnich latach ycia pisarza jest rozsdna, wielbica,
ciepa, baaganiasta, rozwleka i powierzchowna.
Drugi poznany w tym czasie mody czowiek, Jzef Hieronim Retinger (ur. 1888), rwnie
ogosi pniej tom wspomnie ywych, byskotliwych, barwnych i rzadko
wiarygodnych.664 Zarekomendowany przez Arnolda Bennetta, przyjecha z on na kilka dni
do Capel House i odtd widywali si dosy czsto.665 Retinger by synem cenionego
adwokata krakowskiego i protegowanym ordynata krnickiego, Wadysawa Zamoyskiego.
Wyksztacony w Paryu, obdarzony wdzikiem osobistym i atwoci nawizywania
kontaktw towarzyskich, zajmowa si dotychczas gwnie krytyk literack (redagowa te
w Krakowie dobry i wydawany piknie, cho krtko Miesicznik Literacki i Artystyczny),
ale mia ambicje dziaania politycznego. Na jesieni 1912 r. przyby do Londynu, aby budzi
sympatie dla polskich aspiracji niepodlegociowych.666 Mia moe zamiar zwerbowa do tej
Listy, s. 325 i do Curle'a, 6 XI 1912, Listy, s. 325326.
658
S. Reynolds, Joseph Conrad and Sea Fiction, The Quarterly Review, July 1912, s. 159180. Conrad do
Reynoldsa, 31 VIII 1912, Berg tumaczy tu wykrtnie chorob tak pn reakcj na artyku adresata.
659
Curle, LTY, s. 2.
660
Do Curle'a, 23 XI 1912, Curle, s. 3; LTY, s. 34.
661
Do Dawsona, wtorek [XII 1913], Randall, s. 162.
662
Por. wczesne listy do Curle'a oraz do Knopfa 20 VII i 24 VIII 1913, LL, II, s. 146150.
663
Curle, LTY, s. 1213, 4445.
664
J. H. Retinger, Conrad and His Contemporaries, New York 1943. Ju data poznania Conrada podana jest
bdnie jako 1909 (s. 65).
665
Do Bennetta, 17 XI 1912, Listy, s. 326.
666
Bennett napisa o zamiarach Retingera do Conrada, ktry odnis si sceptycznie do moliwoci takiej
akcji (do Bennetta, jw.). Betinger twierdzi pniej, e dziaa z ramienia Naczelnego Komitetu Narodowego (J.
Retinger, Memoirs of an Eminence Grise, ed. J. Pomian, Sussex University Press 1972, s. 14) ale N. K. N.
zosta utworzony dopiero 16 VIII 1914 r. Jest te mao prawdopodobne, by dziaalno Retingera podjta bya
124

akcji Conrada, ale to mu si na razie nie udao; Conrad trzewo ocenia widoki takiego
dziaania jako beznadziejne. Sam ogosi wkrtce zrcznie opracowan broszurk
informacyjn o Polsce i Prusach, w ktrej nie atakujc bezporednio Austrii ani Rosji
stwierdza prawo Polakw do pastwowego samostanowienia.667 Conrad wspomina po kilku
latach: Czsto spdza u nas weekendy, szczerze opowiadajc o swoich nadziejach. W
bardzo szybkim czasie i on, i jego ona pozyskali nasz szacunek i sympati. 668 Modziutka
Otolia Retingerowa przyczynia si gwnie do odnowienia przez Conrada bliszych
stosunkw z rodakami. Teodor Kosch, ktry pozna pisarza w 1914 roku, wspomina: Nawet
p. Retinger z pocztku tylko po angielsku z Conradem rozmawia. Conrad opowiada nam
(mnie i mojej onie), w jaki sposb doszo potem do zmiany: po poznaniu si z Retingerem
zaprosi go Conrad do siebie na obiad. Gdy w czasie rozmowy w cigu obiadu Conrad
dowiedzia si, e p. Retinger jest z on w Londynie, speszy si, e ony nie zaprosi [...]
wybra si z p. Retingerem do jego londyskiego mieszkania, by on p. Retingera
przeprosi. Conrad opowiada to w ten sposb: przyja mnie liczna pani Tola i wycigajc
rk przemwia do mnie po polsku, i doda, e od tej chwili i z Retingerem rozmawiali po
polsku. onie mojej utkwiy w pamici te szczegy, gdy znaa p. Tol z Krakowa. 669
Pniej Conrad cieszy si bardzo ze spotka i prowadzi z Retingerami dugie rozmowy.670
Mona by sdzi, e pocigaa go u modego czowieka pasja do polityki sam jej ulega, jak
wiadcz choby dwa obszerne listy w sprawie przyszoci Konstantynopola, ktre wwczas
napisa.671 Jednake Retinger twierdzi, rzecz dziwna, e Conrad mao si interesowa
polityk.672 Jak sdz, mona t zagadk wyjani w ten sposb, e Retinger uwaa za
polityk to wanie, co u Conrada budzio najwiksze wtpliwoci: zakulisow dziaalno
politykw; wewntrzn za polityk angielsk zajmowa si rzeczywicie niewiele.
W drugiej poowie grudnia 1913 roku napisa opowiadanie Gospoda dwch wiedm673,
utwr enujcy, bodaj najsabszy w jego dorobku nowelistycznym, treciowo nietypowy
(makabryczne przygody ldowe angielskiego marynarza podczas wojny w Hiszpanii w r.
na zlecenie Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych (poprzedniczki N. K.
N.). Zawizana zostaa dopiero 10 XI 1912 i jej akta nie wspominaj ani o akcji zagranicznej przed jesieni roku
1913, kiedy podj j Jodko-Narkiewicz, ani o penomocnictwach dla Retingera (por. A. Garlicki, Geneza
Legionw, Warszawa 1964). Mody i ambitny czowiek mg jednak potraktowa powstanie T.K.S.S.N. jako
haso do samodzielnej akcji propagandowej.
667
The Poles and Prussia, London, b.d., zapewne zima 1912/1913.
668
DO Walpole'a, 31 VIII 1918, Listy, s. 375376.
669
List T. Koscha do autora, 10 X 1958. O. Retingerowa wspomina, e zobaczya Conrada po raz pierwszy na
stacji kolejowej w Ashford, kiedy pojechaa z mem z wizyt do Capel House (T. Zubrzycka [O. Retingerowa],
Syn dwu ojczyzn, Iskry 1931, nr 8). Nie przeczy to istocie relacji Koscha, bo pierwsze spotkanie Conrada z
Retingerem odbyo si bez obecnoci Retingerowej.
670
T. Zubrzycka, j.w., nr 810.
671
Jeden otwarty do redakcji Timesa, 7 XI 1912, drugi, prywatny, z tego okresu, oba w t. XXV Dzie, s.
7278. Na szczeglne zainteresowanie Conrada Konstantynopolem wpyna zapewne nie tylko rola Rosji w
wojnie bakaskiej, ale i fakt, e Perceval Gibbon by wysany na front bugarski jako korespondent wojenny; do
Colvina 21 XI 1912, Yale.
672
Conrad and His Contemporaries, s. 7779; por. s. 167.
673
Do Pinkera, wtorek wieczr [17 XII 1912] i [23 XII 1912], Berg. Wbrew dacie czerwiec 1913,
umieszczonej przez autora pod ogoszonym tekstem noweli, list do Pinkera z 20 II 1913 (Berg) okrela utwr
jako ukoczony; zreszt ogoszony zosta ju w marcu tego roku.
125

1813) i bdcy widocznie echem jakiej wczesnej lektury historycznej.674 Zabawnym

drobiazgiem autobiograficznym jest aluzja do memoriau w sprawie cukrownictwa,
opracowanego niegdy przez wuja Bobrowskiego.675 Nie przerwa jednak pracy nad
przyszym Zwycistwem, ktre nadal nazywao si Dolary. Rozwaa moliwo tytuu
Czowiek na ksiycu tylko e ludzie nie zrozumiej.676 Nadal sdzi, e bdzie to powie
krtka i coraz to rzuca bliskie terminy ukoczenia: Boe Narodzenie 1912, koniec stycznia
1913, w kocu lutego 1913 ju niedugo, to samo 14 kwietnia.677 Niepokoi si: Mj
sposb [pisania] przeradza si w co nowego, do czego si nie przyzwyczaiem. Praca w
takich warunkach przychodzi z trudnoci, a zwtpienie o jej wartoci jest mczce.678
Najdalej w lutym 1913 roku fabua Dla dolarw wyodrbnia si w umyle pisarza na tyle, e
wspomnia o moliwoci napisania krtkiej noweli prawdziwego opowiadania o
dolarach.679
Nie chcia jednak odkada pisania powieci, jakkolwiek nowele byy na krtsz met
bardziej opacalne, a jego sytuacja finansowa, cho lepsza, bya nadal niepewna i zaduenie u
Pinkera wysokie. Utrzymanie w Capel House, z trzema osobami suby, musiao sporo
kosztowa. Kiedy w marcu Ford poprosi o zwrot poyczonych przed dziesiciu laty stu
funtw (plus 40 procent za lat osiem), Conrad obieca spacenie 40 w cigu 612
miesicy, a zasadniczego dugu ratami w cigu trzech lat. 680Wedug listu do Forda zaduenie
wobec Pinkera zmniejszao si wwczas, a poza tym Conrad mia tylko okoo 200 funtw
innych zobowiza patniczych. Quinnowi, ktry namawia go na odpoczynek i zaprasza do
Nowego Jorku, odpisa z wynios przesad, e kiedy w marcu (!) 1910 roku wsta po
czteromiesicznej chorobie, mia wwczas 2700 funtw dugu a teraz niespena 600.
Gdybym sobie pozwala na wakacje, nie osignbym takiego rezultatu (i zdrowie lepsze by
nie byo). Potrzebuj spokoju i intensywnego skupienia, ktre mog znale tylko w domu.
681
Koszt szkoy Borysa by jednak nadal pokrywany ze sprzeday Quinnowi rkopisw; na
szczcie, mimo parokrotnych zapewnie, cigle jakie odkrywali.682
Quinn podsun te Conradowi myl wydania dzie zebranych i pisarz zapali si do tego
projektu, od razu snujc rojenia o 20-tysicznym nakadzie i dziesiciu tysicach funtw
honorarium.683 Przypuszczalnie mirae wysokich tantiem skoniy go rwnie, nie po raz
674

Por. Baines, s. 390.

Dziea, t. XVII, s. 149.
676
Do Pinkera, 27 I 1913, Berg.
677
Do tego, 2 XI 1912, 27 I 1913 (kiedy zdawao mu si, e ju dobrn do koca), sobota [22 II 1913], [12
14 IV 1913], Berg; do Davraya, 6 IV 1913, LF, s. 126.
678
Do Curle'a, pitek [21 III 1913], Curle, s. 6.
679
Do Pinkera, 20 II 1913, Berg.
680
Do Forda, 27 III 1913, Listy, s. 329330. Ford zosta nagle przycinity do muru daniem Marwooda, by
mu odda 440 funtw, poyczone w r. 1908 na pokrycie kosztw operacji Elsie. Conrad wyjania danie chci
Marwooda, ktry w zimie ciko chorowa, uregulowania wasnej sytuacji finansowej. Biografowie Forda
podejrzewaj inne przyczyny (Mizener, s. 232; Moser, Conrad, Marwood, and Ford, s. 219220; nb. ton listu
Conrada nie wiadczy o jakim nowym antagonizmie): Ford zaproponowa Conradowi, e za 40 gotwk
przekae ca wierzytelno Marwoodowi; Conrad odmwi: Sama myl jest dla mnie bolesna.
681
Do Quinna, 9 II 1913, NYPL.
682
Do Pinkera, 28 IV 1913, Berg; do Quinna, 18 VII 1913, NYPL.
683
Do Galsworthy'ego, 12 IV 1913, LL, II, s. 145.
675

126

pierwszy ani ostatni, do prby napisania sztuki teatralnej o nie znanym nam temacie, do
spki z Percevalem Gibbonem. Skoczyo si bodaj na fragmencie I aktu.684
U schyku zimy caa czwrka Conradw chorowaa na gryp i bronchit. Borys przelea
miesic w szkolnej infirmerii.685 Zwolnio to bardzo tempo pracy nad Zwycistwem
zwaszcza e rwnoczenie Conrad musia przygotowywa Gr losu do wydania
ksikowego. Ukoczy poprawianie 30 maja,686 ale pniej przerobi jeszcze na nowo I
rozdzia i doda epigraf, podsunity przez Marwooda.687Dziao si to przy akompaniamencie
gwatownego zatargu z wydawc (Methuenem), ktry podpisa by umow na powie o
poow krtsz. Conrad ogromnie si zirytowa na zwrcon mu uwag; wydawca dola
oliwy do ognia przypominajc, e ksiki Conrada nie s zbyt zyskowne i o mao nie doszo
do zerwania kontraktu.688 Methuen wytkn przy okazji, e podpisujc dugoterminow
umow spodziewa si utworw morskich takich, jakie zjednay ju Conradowi pewn
popularno nie za ksiek w rodzaju Tajnego agenta i W oczach Zachodu. Nic dziwnego,
i mimo e zarwno wydawca, jak i autor mieli na Grze losu dobrze zarobi stosunek
Conrada do Methuena pozosta niechtny. Nawiza natomiast ogromnie wany na przyszo
kontakt z amerykask firm Doubleday, Page and Co. Frank Nelson Doubleday, dyrektor
wydawnictwa, odwiedzi Conrada wczesn wiosn; nastpnie sprawy przej mody i
energiczny redaktor Alfred A. Knopf, bardzo przychylnie nastawiony do pisarza. Ogromny
list do Knopfa z lipca 1913, omawiajcy perspektywy stosunkw z firm Doubleday, Page
and Co., wiadczy o wadze, jak przykada Conrad do zapewnienia sobie wikszej
popularnoci. Posuwa si do argumentw a komicznych; zarzeka si artystycznej
wirtuozerii i twierdzi: mj styl, ktry moe by miejscami niezgrabny, ale jest cakowicie
bezporedni i zbliony do potocznego, nie moe przeszkadza powodzeniu u szerokich
rzesz. Proponowa wzmocnienie szans Gry losu ogoszeniem ksieczki krytycznej Curle'a o
caoci swego dorobku i jednoczenie wznowienie, w taniej edycji, tomu Ze wspomnie.689
Pod wyniosymi sowami o wasnej pozycji w literaturze kryo si chyba poczucie, e musi
teraz liczy mniej na dalsze osignicia, a bardziej na zyski z nagromadzonego kapitau
literackiego. W poowie kwietnia wyraa przekonanie, e powie zblia si do koca.
Trwa w tym pokrzepiajcym zudzeniu jeszcze przez wiele miesicy, narzekajc
jednoczenie na diabelnie trudn robot. 12 czerwca zapewni Pinkera, e skoczy w cigu
szeciu tygodni. W lipcu przesun termin na sierpie i pociesza si, niezgodnie z prawd:
Zawsze tak bywao. Szybka ksika, a potem powolna ksika. Ale wedug tej zasady
widoki na powie rdziemnomorsk s dobre.690 Posya Pinkerowi tekst kawakami
(zwyke aosne 3000 sw), ale dosy regularnie, nawet wwczas kiedy ali si

684

Do Pinkera, 27 IV, list odebrany 2 V, oraz Zielone witki, [11 V 1913], Berg. Zapewne nieco wczeniej
dyskutowa projekt podobnej wsppracy z Normanem Douglasem; list do niego, niedziela, Randall, s. 154.
685
Do Douglasa, niedziela [16 III 1913], Randall, s. 153; do Poradowskiej, 12 IV 1913, Rapin, s. 201.
686
Do Pinkera, pitek [30 V 1913], Berg.
687
Do Pinkera, listy otrzymane 17 VI i 20 VI 1913, Berg.
688
Do Pinkera [12 IV 1913], Berg; teczka odpisw korespondencji Conrada z Methuenem w sprawie wydania
Gry losu, Yale (zwaszcza list Methuena do Conrada z 26 III 1913).
689
Do Knopfa, 20 VII 1913, LL, II, s. 146149.
690
Do Pinkera, listy otrzymane 14 IV i 10 VII, Zielone witki [11 V 1913] i czwartek [12 VI 1913], Berg.
127

znajomym, e nic nie mg napisa.691 W drugiej poowie lipca robot wstrzymaa ostatnia
korekta Gry losu. Ukoczy j 24-go i nastpnego dnia dosta cikiego ataku podagry.692
Moliwe, e wywoaa go wanie ponowna lektura ksiki. Bardzo si denerwowa jej
widokami, a komentarze takie, jak w s w o i m r o d z a j u to jest rzecz, ktrej si w yciu
dwa razy nie robi 693, trc samopocieszeniem. Wanie oddaem dwa komplety korekt Gry
losu. Myli mam popltane, duch upady. Musiaem ten tekst czyta tyle razy, e straciem
wszystk we wiar. 694 Dwoisto fabularna powieci wtki de Barrala-Flory-Fyne'w
oraz Flory-Anthony'ego-Powella s splecione ze sob w sposb dosy mechaniczny musiaa
by dla autora o wiele silniej odczuwalna ni dla czytelnika: w wiadomoci Conrada bya to
ksika zoona z elementw dwu rozmaitych i w rnych okresach pisanych utworw. Jak
upraszczajc zreszt przypomina Pinkerowi: Napisana zostaa w r. 1907, a reszta w 1911
12. I nie naleaa do tej powieci ale do innej, ktra, jak sdz, nigdy ju nie bdzie
napisana.695 W dodatku, po raz pierwszy w twrczoci Conrada, Gra losu nie miaa
wyrazistego orodka tematyczno-problemowego. Chocia bowiem kontrast midzy pozorami
a rzeczywistoci wystpuje w caej fabule, przybiera ksztaty tak rozmaite (oszustwo de
Barrala i Calderonowskie niemal growanie formalnych nakazw i zobowiza nad
uczuciami i przeyciami u Flory i jej ma), e nie dziaa spajajce i co najwyej wywouje
oglne wraenie komedii omyek.
Byy wic powody do niepokoju, szczeglnie e zdawa sobie spraw zarwno z upadku
wasnych si, jak i z niebywaej dotychczas szansy szerszego powodzenia. Tym wytumaczy
mona nage zaamanie na ciele i duchu bezporednio po odesaniu korekt. Jessie pisaa do
Warringtona Dawsona: Wczoraj w nocy dom przedstawia dziwaczny wygld: Conrad rce
gboko zanurzone we wosach przykro mi, ale kl drukarzy, korektorw itd., wrzucajc
konierzyk i krawat do kosza na papiery i powolnie opadajc w cakowit rozpacz. To byo
zadanie, ale z moj pomoc skoczy we dwa tygodnie. Przesya Panu serdecznoci i
oczywicie jest teraz bardzo przygnbiony, kiedy si skoczyo, i bardzo zatroskany tym, nad
czym pracuje. Okropnie trudno go pocieszy, ale staram si, jak mog. 696 Conrad zwierza
si dawno nie widzianemu Rothensteinowi: Wszystko wydaje si takie trudne! [...]
Zmczony jestem, kochany Willu i nie miem przyzna si do tego przed sob, bo si
zatrzymam czego mi nie wolno. Tak jakby gra nie bya warta wieczki, wypalonej ju do
poowy, podczas gdy konieczno zmusza do oszczdzania kadego promyczka migajcego
wiata. [...] Trzeba napisa jeszcze przynajmniej 30 000 sw, a nie mog si w to wgry.
aden ukad sw nie wydaje si wart przelania na papier.697Miesic pniej znowu by w
podobnym nastroju i skary si, e jest zupenie sparciay. 698
691

Tak np. z listem, odebranym przez Pinkera 10 VII, wysa 3 tys. sw, tyle z listem 12 VII za
Symonsowi powiedzia 2 VIII, e od miesica nie zrobi nic, to samo w licie b.d. do Dawsona, Randall, s. 167.
692
Do Pinkera, odebrany 25 VII 1913; Jessie do W. Dawsona, 28 VII 1913, Randall, s. 166; do Symonsa,
sobota [2 VIII 1913], LL, II, s. 149.
693
Patrz przypis 177.
694
Do Curle'a, pitek [25 VII 1913], Curle, s. 9.
695
Niedziela [l VI 1913], LL, II, s. 145146.
696
Jessie do W. Dawsona, 25 VII 1913, Randall, s. 165166.
697
2 VIII 1913, Harvard.
698
Do Pinkera, wtorek wieczr [9 IX 1913J, Berg.
128

Mimo wszystko lato 1913 roku nie byo ze. W maju, czerwcu i do schyku lipca czu si
wida znonie, bo prawie nie narzeka w listach. Jego stosunki towarzyskie stay si w tym
okresie tak oywione i urozmaicone jak nigdy dotychczas. Poza odwiedzajcymi go dawnymi
przyjacimi i znajomymi zjawiali si nowsi i cakiem nowi. Chocia tak sterany
trudnociami wasnej pracy, hojnie powica czas na doradzanie modszym adeptom
literatury. Niestety, poza Normanem Douglasem byli to ludzie o wtych talentach jak E. L.
Grant Watson, ktrego debiutanck powie przeczyta bardzo starannie w maszynopisie,
udzielajc licznych wskazwek 699, albo Warrington Dawson, ktremu poczciwie poprawia i
przerabia grafomaskie utwory, poredniczc nawet w ich umieszczaniu.
Dawson, otwarcie uwielbiajcy Conrada, a mile widziany przez Jessie, przedstawi
swojego przyjaciela, wybitnego pianist Johna Powella. Conrad, meloman niepraktykujcy,
wielbiciel Carmen i Meyerbeera700 ktry od lat nie bywa na operach i koncertach,
dwukrotnie jedzi do Londynu sucha recitali modego Amerykanina, a pniej zaprasza go
czsto do siebie. Podobno Powell godzinami grywa w Capel House Chopina.701 Dawson i
Powell usiowali wcign Conrada do zakadanego przez grup muzykw Towarzystwa
Sztuki wieego Powietrza, ktrego celem byo zwalczanie estetycznej zniewieciaoci i
czenie w sztuce zdrowia cielesnego z duchowym. Po przeczytaniu manifestu grupy
dokumentu zioncego pompatyczn naiwnoci Conrad odmwi, a w uzasadniajcym
odmow licie wyoy pokrtce swoje filozoficzno-artystyczne credo. Powtrzy pogld o
niemonoci poznania istoty rzeczywistoci i ycia. Zarwno nauka, jak sztuka docieraj
tylko do zewntrznych ksztatw; wyszo sztuki, opartej na wiernoci artysty wobec
wasnych odczu, polega na tym, e zmusza ona do patrzenia i odczuwania, podczas gdy
nauka formuje teorie. Dorzuci dwa stwierdzenia, ktrych przedtem otwarcie nie
wypowiedzia: To, w co wierz najsilniej to odpowiedzialno za postpowanie i
Cierpienie jest niemal warunkiem wielkoci, oddania, tego cakowitego powicenia si z
samozaparciem bezwzgldnej wiernoci prawdzie wasnych odczu, kosztem wszelkiego blu
czy zniewag...702 Brzmi to jak wyznanie, w ktrym nie wiadomo, czy wicej jest dumy, czy
goryczy.
Dziki temu, e mia samochd, mg atwiej nie tylko przyjmowa wizyty, wysyajc
pojazd na stacj, ale i sam je skada. Do odwiedzin w odlegym o 20 km Rye zaprosi go
kunsztownym jak zwykle listem Henry James: Sysz z rozkosznym oszoomieniem o
posiadaniu przez Pana cudownego (nie powiem, ratujcego ycie, ale dosownie
stwarzajcego ycie) samochodu, najbardziej dla mnie olniewajcego skadnika w caej Pana
ranej legendzie. By moe znowu, ktrego lipcowego poudnia, obrci go Pan w stron
Lamb House i w stron Paskiego, kochany Panie, i Paskiej ony o wiele wierniejszego, ni
mg Pan ostatnimi czasy sdzi przy najwikszym wysiku wyobrani Henry'e-go
Jamesa.703 Ale kiedy przyjechali, James zapewne nie by w nastroju i kaza powiedzie, e

699

E. L. Grant Watson, But to Whot Purpose, London 1946s. s. 148151.

J. Galsworthy, Castles in Spain, s. 110.
701
Randall, s. 6061.
702
Do W. Dawsona, 20 VI 1913, Randall, s. 159161; ca spraw omawia Randall, s. 6674.
703
James do Conrada, 19 VI 1913, Twenty Letters to J. Conrad.
700

129

go nie ma w domu.704
Nadrobiy t przykro wizyty dwojga angielskich arystokratw i w owym czasie
kochankw: lady Ottoline Morrell i Bertranda Russella. Chocia to Russell zwrci uwag
lady Ottoline na twrczo Conrada, ona poznaa pisarza o miesic wczeniej. Jak si zdaje,
porednikiem by, niechtnie, James. Pani Morrell, z domu Cavendish-Bentinck, wwczas
czterdziestoletnia, wiatowa dama o duym temperamencie, ambicjach intelektualnych,
bystrej inteligencji, ostrym jzyku i bujnym yciu erotycznym, zostawia w swoich
pamitnikach opis pierwszej wizyty i jej komicznych preliminariw, ktre wiadcz, na jakie
manowce nieporozumie potrafi Jamesa sprowadzi jego snobizm towarzyski. (Ostatecznie,
zauwamy zoliwie, by tylko zamonym amerykaskim mieszczaninem, choby nawet i z
Bostonu.)
Kiedy lady Ottoline zwierzya si Jamesowi z chci poznania Conrada, Henry James
przeraony podnis rce w gr [...] doskonale pamitam niektre z jego wykrzyknikw i
nalega: Ale, droga pani [...] ale, droga pani... on spdzi ycie na morzu droga pani,
nigdy nie spotyka o g a d z o n y c h kobiet. Tak, jest interesujcy, ale pani nie zrozumie.
Jego ona ona dobrze gotuje. Jest katoliczk, jak i on, ale [...] Nie, droga pani, on mia
cikie ycie i nie przywyk rozmawia z ruch ramion w gr mia opisa z kim i to
miaam oczywicie by ja. [...] Conrad czeka w drzwiach domu, gotw do przywitania mnie.
Jake inny od obrazu sugerowanego przez Henry Jamesa bo Conrad wyglda doprawdy tak
jak polski szlachcic. Jego maniery byy nienaganne, prawie zbyt wyszukane; tak nerwowy i
wraliwy, e kade wkno ciaa wydawao si naelektryzowane [...] Mwi po angielsku z
silnym obcym akcentem, jak gdyby smakowa sowa w ustach przed ich wymwieniem, ale
mwi znakomicie, chocia zawsze na sposb cudzoziemski. [...] Mwi o swoim yciu
pozornie z wielk swobod w istocie z wiksz atwoci i swobod, niby sobie na to
pozwoli Anglik. [...] Jego ona wydawaa si miym i przyjemnie wygldajcym grubym
stworzeniem, doskona kuchark, jak powiedzia Henry James, i bya rzeczywicie dobrym i
wypoczynkowym materacem dla tego nadwraliwego czowieka o poszarpanych nerwach,
ktry nie oczekiwa od ony wysokiej inteligencji, tylko zagodzenia yciowych wstrzsw.
[...] Sprawi, e czuam si tak naturalnie i tak bardzo sob, e prawie obawiaam si
utraci wzruszenie i zdumienie, e tam jestem, chocia wewntrznie wibrowaam gbokim
podnieceniem; i nawet teraz, kiedy to pisz, czuj to samo prawie podniecenie, to samo
wzruszenie, e przebywam w obecnoci jednego z najwybitniejszych ludzi, jakich znaam.
Jego oczy pod okapami powiek zdradzay cierpienie i gbi przey; kiedy mwi o swojej
pracy, pojawiao si w nich spojrzenie jakby zamglone, zmysowe, marzce, ale zdaway si
utrzymywa gdzie w gbi duchy dawnych przygd i dowiadcze raz czy dwa razy
pojawio si w nich co, w czym mona by niemal podejrzewa zo. Kilka lat pniej
ubawiam si wypowiedzi ony starego, poczciwego kanonika w Canterbury [...] ktra znaa
Conrada i bya nim oczywicie zafascynowana: Ale obawiam si, e mgby mnie cign
do pieka, a nie chc si tam dosta. Odpowiedziaam, miejc si: Z Conradem poszabym
chtnie. Jednake jestem przekonana, e jakiekolwiek dziwne grzechy kusiyby tego
hipersubtelnego Polaka, powstrzymaoby go rwnie delikatne poczucie honoru. [...] W
704

192 I. Watt, Conrad, James and Chance, s. 311312, 319.

130

rozmowie wid mnie wieloma ciekami swojego ycia, ale czuam, e nie yczy sobie
penetrowania dungli uczu kbicej si po obu ich stronach i e jego pozorna otwarto
krya w sobie gbok rezerw. By moe to cecha Polakw, tak samo jak Irlandczykw.705
Pogldy na osob i rol Jessie, tak bezceremonialnie wyraone przez jej arystokratyczn
rwienic, wydaj si sprawiedliwe. Popiera je dyskretny osd Garnetta.706 Przyjaciele i
znajomi Conrada nie ywili na og zbyt wysokiej opinii o jego onie. Nie miaa
zainteresowa literackich ani intelektualnych, w zestawieniu z mem bya niemal
prostaczk, horyzont kury domowej gorszy nie tylko artystycznych cyganw w rodzaju
Forda. Jeden Retinger wygasza we wspomnieniach wielk pochwa Jessie: bez wyjtku
najlepsza i najdoskonalsza kobieta, jak miaem szczcie zna. Retinger jednak, ktry
skdind zawsze wola mskie towarzystwo, ocenia Jessie nie jako rwnorzdn partnerk i
towarzyszk ycia Conrada, ale jako idealn gospodyni domow. Nie byaby [wobec niego]
inna, gdyby by urzdnikiem albo subiektem sklepowym. Traktowaa go po prostu jako
kochan istot ludzk, raczej dziwaczn, ktr si naleao opiekowa. 707 W tej roli bya
rzeczywicie niezastpiona i wolno wtpi, czy osoba o innych, bardziej sublimowanych
zaletach znosiaby spokojnie chimeryczny temperament i wybuchow draliwo ma. yli
na rnych paszczyznach, a gboka lojalno Conrada i prostoduszna cierpliwo Jessie
agodziy tarcie ich powierzchni.
Miesic po wasnej wizycie lady Ottoline przywioza do Capel House Russella. By ju
wwczas znanym filozofem i matematykiem. I on zostawi znakomity zapis pierwszego
spotkania. Moim pierwszym wraeniem byo zaskoczenie. Mwi po angielsku z bardzo
zym akcentem i nic w jego obejciu nie kojarzyo si w jakikolwiek sposb z morzem. By
arystokratycznym polskim panem a po czubki palcw. [...] Ju za naszym pierwszym
spotkaniem rozmawialimy z wci wzrastajc zayoci. Niejako przenikalimy pokad za
pokadem to, co byo powierzchowne, a wreszcie stopniowo dotarlimy do ognia poncego
w rodku. Byo to przeycie niepodobne do adnego, jakiego przedtem zaznaem. Patrzylimy
sobie w oczy, na wp przeraeni i na wp upojeni, e znalelimy si w takich regionach.
Doznanie to byo rwnie silne jak namitna mio, a jednoczenie wszechogarniajce.
Odjechaem oszoomiony i ledwie zdolny odnale drog wrd pospolitych
spraw.708Sympatia bya obustronna. Nawizali przyja i korespondencj; chocia z
przerwami, trwaa prawie do koca ycia Conrada, ktry wypowiedzia si z entuzjazmem o
pismach filozoficznych Russella. Uporzdkowa Pan nie wykoczone myli caego mego
ycia i nada kierunek tym skrytym mouvements d'me, ktre pozbawione przewodnika
sprawiaj jedynie kopot w naszym nucym bytowaniu na tej ziemi. Za cudowne karty o
kulcie wolnego czowieka mona ofiarowa jedynie gbokie uczucie, ktre nawet gdyby
mnie Pan nigdy ju nie ujrza i jutro zapomnia o moim istnieniu pozostanie niezmienne

705

Memoirs of Lady Ottoline Morrell, A Study in Friendship, 18731915, ed. R. Gathorne-Hardy, New York
1964, s. 232235. Dat wizyty (5 lub 7 VIII) ustala list Jessie do lady Ottoline z 30 VII 1913, Texas.
706
Garnett, s. XXII: uspokajaa go i zdejmowaa z barkw codzienne sprawy i kopoty yciowe.
707
Retinger, Conrad and His Contemporaries, s. 70, 7374.
708
B. Russell, Autobiografia 18721914, Warszawa 1971, s. 286, 289. Relacj wspieraj wspomnienia O.
Morrell, s. 236.
131

usque ad finem.709 Russell zapatrywa si nieporwnanie bardziej optymistycznie ni Conrad

na moliwoci poznania naukowego i filozoficznego, byoby wic nieco pochopne uznanie
komplementw za wyraz penej aprobaty filozofii Russella. Jednake wielbiciela France'a
moga ona pociga trzewym racjonalizmem, nastawieniem antyspekulatywnym i
antymetafizycznym, deniem do jasnoci i wolteriaskim zapaem w obronie godnoci
niezalenego umysu ludzkiego.
Mimo towarzyskich dystrakcji i utyskiwa na powolno Conrad posuwa si naprzd z
robot. 11 lipca mia gotowych 370 stron rkopisu, a 15 wrzenia ju 651.710 Tyle e, wbrew
zapewnieniom o rychym kocu, bya to dopiero nieco ponad poowa caoci. W padzierniku
postanowi zmieni nazwisko bohatera i doda podtytu: Opowie o wyspie.711 Nadal
wspomina, e jeszcze w biecym roku zacznie powie rdziemnomorsk. Wydanie Gry
losu, planowane na wrzesie, zostao zapewne z powodw komercjalnych opnione;
wypuszczono tylko 20 egzemplarzy dla zabezpieczenia praw autorskich.712 Pracowa dalej
nad now powieci do listopada, kiedy duch skoni go nagle do zaczcia noweli pod
tytuem Asystent.713 Tytu zmieniony zosta wkrtce na Plantatora z Malaty, a opowiadanie
ukoczone 14 grudnia.714 Bezporednio potem zacz nastpn nowel ow prawdziw
opowie o dolarach; rozwaa moliwo tytuw Dolary albo Zgaszony umiech;
ostatecznie wybra Dla dolarw. Skoczona zostaa przed 8 stycznia 1914 roku.715 Dla
nowego zbioru planowa tytu Opowieci zasyszane.716 Jakby dla uczczenia tej wydajnoci
pracy kupi w poowie grudnia nowy, wikszy samochd: czteromiejscowego Humbera.717
A moe byo to dobre przeczucie? Wydana 15 stycznia 1914 roku Gra losu dziewczca
powie, jak j nazywa718 zyskaa popularno nieporwnanie wiksz ni ktrakolwiek z
poprzednich ksiek. Przyjcie przez recenzentw byo pene uszanowania i czsto
entuzjastyczne, ale bynajmniej nie pozbawione zastrzee i krytyki. Athenaeum i Times
Literary Supplement wytkny siln domieszk melodramatyzmu; R. Lynd skary si na
nud; inni ganili jak dawniej zawioci struktury narracyjnej, ktr i Garnett uzna za
nieco sztuczn, a recenzent Glasgow News artowa, e Gra losu przypomina troch
olbrzymie rusztowanie, ktrego starann i powoln budow ledzimy przez wiele dni, aby si
wreszcie przekona, e zostao wystawione tylko po to, by na czubku wiey umieci
blaszanego koguta.719
709

Do Russella, 22 XII 1913, Listy, s. 334.

Do Pinkera, pitek rano [ll VII 1913] i poniedziaek [15 IX 1913], Berg. Rps (Texas) liczy 1139 stron.
711
Do Pinkera, list odebrany l X 1913, Berg; do Knopfa, 22 X 1913, Rosenbach.
712
Egzemplarz broszury reklamowej Doubledaya, Joseph Conrad: A. Sketch [1924], z adnotacjami Jessie
Conrad, w posiadaniu autora
713
Do Pinkera, sobota [XI 1913], Berg.
714
Tak dat nosi rps (Berg), potwierdza j list do redaktora Metropolitan Magazine, Wickena, z 11 XII
1913, Berg.
715
Do Gide'a, 8 I 1914, Listy, s. 335. Co prawda poprzedniego dnia zapowiedzia Curle'owi ukoczenie do
poniedziaku, tj. 12 I, ale prawdopodobnie chcia w ten sposb odsun jego wizyt. Tytu noweli ustalony
zosta bardzo pno; Conrad pisa o nim do Pinkera jeszcze l VII 1914, Berg.
716
Do Pinkera, b.d. (13? XII 1913), Berg.
717
Do Pinkera, poniedziaek [8 lub 14 XII 1913], Berg; B. Conrad, My Father, s. 85.
718
Do Hunekera, [IV 1913], Dartmouth College Library.
719
Glasgow News, 3 II 1914, przedruk: Sherry, Heritage, s. 283; tame nie podpisana recenzja Garnetta w
710

132

Na powodzenie powieci nie wpyny jednake decydujco ani gosy krytykw, ani
reklama wydawcw. Garnett przypuszcza pniej, e posta damy na obwolucie Gry losu
bardziej zawaya na popularnoci ksiki ni obszerna recenzja sir Sidneya Colvina w The
Observer.720 Byy chyba i gbsze powody: tene Garnett okreli Gr losu jako najbardziej
wyspiarskie [tj. lokalnie angielskie] dzieo Conrada 721 i bez wtpienia powie ta ma
najwicej wsplnego z tradycjami literatury angielskiej. Ale najbliszy prawdy by zapewne
sam autor, kiedy jako czynniki wpywajce na popularno wymieni bohaterk i wielk
liczb rozwaa o kobietach w caym tekcie. 722 Kobiety stanowiy przecie wikszo
wrd czytelnikw powieci, a poprzednie tomy Conrada nie bardzo mogy liczy na ich
entuzjazm. Powodzenie byo zreszt wcale nie szerokie: w cigu dwu lat sprzedano w Anglii
raptem 13 200 egzemplarzy.723 Bya to liczba spora, jak na dobr literatur, ale odlega od
nakadw rzeczywicie masowych.
Conrad osign wwczas sukces wrd tej samej publicznoci, kupujcej drogie ksiki
(Gra losu kosztowaa 6 szylingw w Anglii, a 1.35 dolara w USA), o ktrej nie tak dawno
pisa do Normana Douglasa: Nie zapominaj, e S[aturday] R[eview] jest przeznaczony dla
najbardziej pogardy godnej czci ludnoci, tej, ktra wypenia szacowniejsze ulice. Nie maj
ani mzgw, ani gardzieli. 724 Wikszy nakad i szersze grono czytelnikw mia Lord Jim,
wydany tego stycznia w pitnastu tysicach, po szylingu wbrew oporom Conrada, ktry
stwierdza: znacznie bardziej bym wola, aby demokracja stoisk z ksikami wyrzynaa sobie
zby na czym mikszym.725
Nie by jednak chciwy na pienidze. Wszystkie wspomnienia o nim zgodnie stwierdzaj,
e szeroki, nieobliczalny czasem gest czy z brakiem ostentacji i instynktu posiadania. Curle
pisze z lekkim zgorszeniem o jego nieposzanowaniu wasnych wygd i dbr materialnych.
Nienawidzi jednak krpujcej swobod postpowania biedy i by straszliwie zmczony
wlokcymi si za nim od lat dugami. Zniszczone zdrowie fizyczne i psychiczne sprawiao, e
si bardzo niepokoi przyszoci i zabiega, czasem przesadnie, o dochd z tego, co ju
napisa.726 Ale nie zmieni zachowania czowieka, dla ktrego pienidze s tylko rodkiem;
im wicej ich dostawa, tym szybciej przepuszcza przez palce. 12 lutego 1914 roku przyzna
si Pinkerowi, e przekroczy stan konta w banku a o 234 funty.727
Uwiconym zwyczajem uczciem wydanie Gry losu przez wcieky atak podagry, ktry
mnie rozoy na tydzie komunikowa Grahamowi 728, i mona w tym upatrywa reakcj
Nation, 24 I 1914, i Lynda w Daily News, 15 I 1914; por. Athenaeum, 17 I 1914 i Times Literary
Supplement, 15 I 1914.
720
Garnett, s. XX.
721
Wstp do Conrad's Prefaces to His Works, London 1937, s. 34.
722
Do Pinkera, odebrany 8 IV 1913, Berg.
723
Sherry, Heritage, s. 30.
724
Do Douglasa, 16 XII 1912, Kenneth Macpherson
725
Do G. Blackwooda, 6 II 1913, Blackburn, s. 193; dane o wydaniu tame, s. 199
726
Por. do W. Dawsona, 17 II 1914, Randall, s. 176: Wa si losy spokoju moich przyszych lat i moich
dzieci bo nie mog pisa wiecznie i niewiele czasu zostao na korzystanie z pierwszego sukcesu.
727
Do Pinkera, 12 II 1914, Berg; por. do tego, czwartek [1915].
728
23 I 1914, Watts, s. 178. Potwierdzaj to listy do Garnetta z 28 1 (Garnett, s. 263264) i Bennetta z 29 I,
LL, II, s. 151.
133

nerwow. Na powodzenie ksiki patrzy z domieszk melancholii: Nie umiem powiedzie,

jak bym to odczu dziesi czy osiem lat temu. Teraz nie mog nawet udawa podniecenia.
Gdybym mia w biurku lub tylko w gowie Nostroma, Murzyna, Lorda Jima niewtpliwie
czubym inaczej. 729
Jednake wanie Gra losu staa si przedmiotem jedynej krytyki, ktra, jak si zwierzy
pniej Quinnowi, dotkna go bolenie.730 Zawarta bya w obszernym artykule Henry
Jamesa Nowe pokolenie, ogoszonym w marcu i kwietniu 1914 roku w Times Literary
Supplement.731 James okreli co prawda Conrada mianem genialnego i pochlebnie
wyodrbni spord pisarzy angielskich redniego pokolenia ale zarzuci jego najnowszej
powieci sztuczno budowy i nadmierne podporzdkowanie treci formie. Zdaniem Jamesa
w Grze losu metoda narracji poredniej staa si niemal celem sama w sobie i motorem
napdowym przedstawianych wydarze. W jego ustach by to zarzut nieudolnego
terminowania, nic wic dziwnego, e Conrada zabolay sowa jedynego yjcego pisarza,
ktrego uznawa za mistrza. Ale si nie obrazi, bo w lecie zjad nareszcie w Lamb House w
obiad, ktry dostarczy Jamesowi okazji do retorycznych popisw w listach.732
Przykro osabi fakt, e James umieci go na biegunie przeciwnym Lwu Tostojowi, w
ktrego twrczoci upatrywa (i surowo gani) dyktatur treci nad form, cakowite
podporzdkowanie sposobu przedstawienia tematowi. Zbiegiem okolicznoci Conrad
rwnie wypowiedzia si w tym czasie negatywnie o wielkim Rosjaninie, cho z innego
powodu. Na aluzj do nielubienia Tostoja zareplikowa atakiem na... chrzecijastwo:
N i e l u b i e n i e jako definicja mojego stosunku do Tost. jest okreleniem
powierzchownym i niedokadnym. [...] Jego antysensualizm wydaje mi si podejrzany. [...]
Ponadto jego punkt wyjciowy chrzecijastwo jest dla mnie niesmaczny. Nie jestem
lepy na zasugi chrzecijastwa, ale irytuje mnie absurdalno wschodniej bajki, z ktrej si
wywodzi. Moe to by idea wielka, doskonalca, agodzca, wspczujca, ale z zadziwiajc
atwoci ulega okrutnym znieksztaceniom i jest jedyn religi, ktra przez nierealno
swoich postulatw sprowadzia bezgraniczne cierpienia na niezliczone dusze na tej ziemi. 733
Moe to echo lektury wolnomylicielskich szkicw Russella?
Wkrtce po wydaniu Gry losu ukazaa si pierwsza ksika o twrczoci Conrada:
Richarda Curle'a Joseph Conrad, a Study. By z niej zadowolony, chocia pochwali gorcej
dopiero w pocieszajcym licie do autora, ktry zosta ostro potraktowany przez recenzentw.
Studium Curle'a jest jawnie powierzchowne i naiwne. Interpretacja dziea Conrada, jak
podsuwa, jest niekiedy aonie prymitywna i susznie stwierdza Douglas Hewitt, e
przesania ona wiele najcenniejszych aspektw i skadnikw tego dziea.734 Czy jednak z
komplementw Conrada wynika zasadnicza zgoda na wszystkie opinie Curle'a, ktry prawi o
romantycznej aurze przygody, wzruszeniach, delikatnej atmosferze tryumfalnej mioci (w
729

Do Galsworthy'ego, 19 III 1914, Listy, s. 338339. Podobny nastrj wyraa list do O Morrell z 17 II 1914,
Texas.
730
Do. Quinna, 16 V 1914, NYPL.
731
19 III i 2 IV, przedrukowany pniej w Notes on Nowelists, New York 1914; por. I. Watt, Conrad, James
and Chance, s. 314319.
732
L. Edel, Henry James, s. 493.
733
Do Garnetta, 23 II 1914, Listy, s. 338.
734
D. Hewitt, Joseph Conrad: a Reassessment, s. 124126.
134

U kresu si!), o nudziarzu Marlowie, naiwnej wierze w dobro ludzi i zasadniczej

prostocie pisarza?735Ten wniosek Hewitta zdaje si pochopny. Sdz, e postawa Conrada
wobec ksiki modego wielbiciela ksztatowana bya gwnie przez dwa czynniki:
notoryczn przyjacielsk lojalno oraz przekonanie, e w oczywicie popularnej ksieczce
tego rodzaju uproszczenia bd dziaay jako wabiki. Oczywicie nie naley wyklucza
moliwoci, e dla spokoju wasnej storturowanej duszy godzi si na agodzce i
podkrelajce pozytywy sdy ale przecie tene sam Conrad rozmawia niedawno z
Russellem! Zreszt Curle pisa take o tragicznoci Conradowskiej ironii i o podziemnym
wiecie ciemnoci i niepokoju w jego utworach. Podkrela wag heroizmu i obrony honoru
tego, co pozwala przezwyciy chaotyczne szalestwo wiata. A pewnie za to, e w Jimie
ujrza penego pasji i melancholii Polaka, Conrad wybaczy mu nawet epitet
sowiaskoci.
Na pocztku lutego podpisa z Munsey's Magazine bardzo korzystn umow na druk w
odcinkach opowieci o wyspie 736, ktr zamierza ukoczy w poowie kwietnia. 737
Rozporzdza ju okoo 75 tys. sw, a cao ju w grudniu oblicza na sto tysicy, czyli o
przeszo 30 tys. mniej, ni ostatecznie napisa.738Narzeka do Pinkera, e opowiadanie jest
cholernie trudne w robocie. Za wiele moliwoci. (I natychmiast pociesza i jego, i siebie:
Nie bdzie tak z nastpn powieci, ktr od piciu lat obmylam w wolnych chwilach.739
Szo oczywicie o powie rdziemnomorsk.) W drugiej poowie marca oblicza, e ma
jeszcze do napisania 20 tys. sw; jasne byo, e nie dotrzyma ustalonego terminu i 5 maja
przewidywa, e skoczy za miesic.740
Pozwoli sobie na jeden tylko odskok literacki, a raczej dziennikarski: znowu wydarzya
si wiksza katastrofa morska i znowu wystpi z obszernym artykuem, popartym
polemicznym listem do redakcji. Mia on tre gwnie fachow, ale autor nie przepuci
okazji, by wypowiedzie kilka zoliwych uwag na temat politykw oraz nadmiernego
zaufania do udoskonale technicznych, ktre nigdy w peni nie zastpi sprawnoci i
pomysowoci gotowego do dziaania marynarza.741 Podczas krtkiej wizyty w Londynie dla
oddania artykuu w redakcji Illustrated London News, spotka si te z Pinkerem i doszo
midzy nimi do charakterystycznego starcia. Mianowicie Conrad, omawiajcy w tym czasie z
poborc podatkowym swoje dochody, zapyta agenta o kwot potrcan mu przeze na poczet
procentu od wieloletniego dugu. Pinker odpowiedzia co ostro a potem przeprosi pisarza.
Wanie owo przeproszenie uzna Conrad za wymagajce zasadniczej deklaracji. Mam na
tyle rozsdku, aby nie wzi za ze ostrego sowa czowiekowi, z ktrym jestem w bliskich,
zaufanych i przyjaznych stosunkach. Facet, ktry nie potrafi znie chwilowej opryskliwoci
ze strony przyjaciela, nie jest osob godn. Jest po prostu zniewieciay. To kobiety s zawsze
nastawione na wyszukiwanie lekcewae i zoliwoci. Przepraszanie za co, czego w sposb
735

R. Curle, Joseph Conrad, a Study, London 1914, passim.

Do Russella, 7 II 1914, Listy, s. 336.
737
Do Rothensteina, 17 II 1914, Listy, s. 337.
738
Do W, Dawsona, 17 II 1914, Randall, s. 176; do J. W. Gilmera, 10 XII 1913, Berg.
739
Do Pinkera, 19 II 1914, Berg.
740
Do Galsworthy'ego, 19 III 1914, Listy, s. 339 i 5 V 1914, LL, II, 154.
741
Illustrated London News, 6 VI, i Daily Express, 10 VI; oba teksty pod wsplnym tytuem Ochrona
liniowcw oceanicznych, weszy do tomu O yciu i literaturze. Dziea, t. XXI, s. 205216.
736

135

oczywisty nie wziem za ze, nie byo konieczne. [...] Ale jeeli przeproszenie zostao
zoone z czystej litoci, z myl: biednego Conrada nie sta przecie na to, by wzi za ze
cokolwiek, co mam ochot zrobi zapewniam Pana, e gdybym kiedykolwiek pomyla, e
stara si Pan celowo zrani mnie lekcewaeniem, nie wrcibym medytowa nad tym do
domu, ale otwarcie i natychmiast wyrazibym swoje uczucia.742
Kolejnej dystrakcji dostarczya czerwcowa wizyta Ellen Glasgow, wybitnej pisarki z
amerykaskiego Poudnia. Trafia do Conrada przez Warringtona Dawsona. Jej odwiedziny
zostay, rzecz niecodzienna, uwiecznione na paru fotografiach. Jessie imponujcej tuszy
ma tak min, jakby si nadmuchaa dla zabawy; Conrad, mimo lata i sonecznej pogody, ma
albo grube kalesony, albo obandaowane kolana, oczywicie pod spodniami; rwnie laska
przypomina o podagrze.743 Dawson sfotografowa te wczesnego domownika Conradw, na
ktrego temat zachowywali dyskretne milczenie: dwunastoletniego Robina Douglasa, syna
Normana. W latach 19141916 spdzi on wiele miesicy w Capel House, teoretycznie jako
towarzysz zabaw Johna, praktycznie przechowywany w bardziej burzliwych okresach ycia
jego ojca. Egzystencja kukuczego pisklcia nie naley do przyjemnych i Robin z
wdzicznoci wspomina atmosfer Capel House: Byem przez nich wychowywany jak
czonek rodziny i jako taki bywaem karcony na rwni z oboma synami; czasami czuem
ciar marynarskiej doni Josepha Conrada na siedzeniu spodni. Wychwala Jessie: To ona
bya prawdziwym duchem tego domostwa [...] To ona oliwia tryby domowej maszynerii; ona
rozpdzaa gniewne zmarszczenie Conradowych brwi i wywoywaa bysk oka poprzez
monokl dziki talentowi kulinarnemu; ona utrzymywaa przez cay czas pokj midzy
wszystkimi domownikami. Conrad utkwi mu w pamici jako gniewliwy i kapryny;
pracowa w szlafroku i bamboszach; zawoany na obiad, irytowa si, kl, rzuca do kominka
kulkami z chleba i uspokaja powoli dopiero pod wpywem jedzenia.744 Ciekawe, e Jessie,
tkliwie wspominana przez Robina, ktremu zastpowaa prawie nie znan matk, wystawia
chopcu ze wiadectwo i twierdzia, e jego artykuy o domu Conradw s rozpaczliwie
niezgodne z prawd.745
Wiele czasu i uwagi powica Conrad w tym okresie Borysowi, ktry skoczy szko na
Worcesterze i od 10 maja przygotowywa si z korepetytorem do egzaminw na
uniwersytet w Sheffield.746 Zaczynay si l lipca; Conrad pojecha z synem dla dodania mu
otuchy; jego z kolei podtrzymywa na duchu towarzyszcy im Curle. Zostali w Sheffield do
10 lipca, ale Borys egzaminw nie zda.747
Dziao si to ju po ukoczeniu Zwycistwa tytu zosta tak dugo bezimiennej powieci
przydzielony l lipca, trzy dni po napisaniu ostatniego sowa tekstu.748 Pniej przez trzy

742

Do Pinkera, 4 VI 1914, Berg.

Wizyt Ellen Glasgow relacjonuje Randall, s. 8486; tame reprodukcje fotografii.
744
R. Douglas do Mr Chamberlaina, 17 VIII 1935, Yale, i My Boyhood with Conrad, Cornhill Magazine,
January 1929, s. 2028.
745
Jessie Conrad do J. T. Babba, 6 XII 1935, Yale.
746
Do Rothensteina, 17 II 1914, Harvard; do Galsworthy'ego, 5 V 1914, LL, II, s. 153.
747
Do Curle'a, poniedziaek [29 VI 1914], Curie, s. 26; do Galsworthy'ego, 25 VII 1914, Listy, s. 339340;
Jessie do W. Dawsona, 3 VII 1914, Randall, s. 182; B. Conrad, My Father, s. 88.
748
Do Pinkera, l VII 1914, Berg; data ukoczenia w licie do Galsworthy'ego z 25 VII 1914.
743

136

tygodnie Conrad poprawia trzy pierwsze czci ksiki.749 Jak wykaza Andrzej Busza,
zakoczenie Zwycistwa jest uderzajco podobne do ostatnich zda Dziejw grzechu
eromskiego; zbieno jest tak bliska, e zwizek nie ulega wtpliwoci zwaszcza e jest
jeszcze sporo podobiestw w fabule i charakterystyce bohaterw, a z pniejszego listu
Conrada wiemy, e Dzieje grzechu zna.750 Czy by wiadom kopiowania nie wiemy. Fakt,
e ten wanie fragment kocowy wybra dziewi lat pniej do publicznej lektury powieci,
przypomina uderzajco chwalenie si przejtym od Maupassanta opisem mierci Waita w
Murzynie. Moe jemu, ktry pisa z takim trudem, atwo, z jak tworzy te sceny,
sprawiaa wielk satysfakcj, nie dopuszczajc wiadomoci, e byo to tylko odtwarzanie?
Mia podpisane na Zwycistwo korzystne kontrakty: cznie 1850 funtw za druk w
odcinkach i zaliczki na wydanie ksikowe. Razem z wpywami za Gr losu i wysokimi
honorariami za nowele pozwalao to nareszcie na spacenie dugu wobec Pinkera i zostan ze
trzy lub cztery setki w rce oraz tom nowel gotw do ogoszenia na wypadek potrzeby.
Chocia czuj si okropnie zharowany, mam teraz do pewnego stopnia gow nad
powierzchni wody.751Tym razem myli si na swoj niekorzy nareszcie.
Mona byo pomyle o wakacjach. Rysowaa si perspektywa wyjazdu do Stanw752 ale
pierwsz po siedmiu latach nieopuszczania Anglii podr miaa by wyprawa do Polski.

749

Do Pinkera, jw., do Curle'a, 22 VII 1914, Curle, s. 27.

A. Busza, Conrad's Polish Literary Background, s. 216223. Na zbienoci midzy Zwycistwem a
Dziejami grzechu zwrci po raz pierwszy uwag w druku Julian Krzyanowski (O tragedii na Somburanie,
Pion 1934, nr 50). Od Anny i Jarosawa Iwaszkiewiczw wiem, e mwio si o tych zbienociach w
Warszawie bezporednio po pierwszym wydaniu polskiego przekadu Zwycistwa (1931). Conrad pisa
21X1921 do Garnetta; Wanie przeczytaem ca powie eromskiego, o ktrej wspominae: Dzieje grzechu.
Szczerze mwic nie myl, by nadawaa si do tumaczenia. [...] Cao jest przykra i czsto niezrozumiaa w
komentarzach i psychologii. (Listy, s. 406) Nie podejrzewam Conrada o wiadome zacieranie ladw i celowe
przeciwstawianie si angielskiemu przekadowi powieci eromskiego, ale nie wtpi, e czyta j wczeniej.
751
Do Galsworthy'ego, 5 V 1914, LL, II, s. 154; por. P. R. Reynolds do Pinkera, 3 II i 27 II 1914, Berg.
752
Do Quinna, 32 VII 1914, NYPL.
750

137

XIII
Podr do Polski
(1914)
W szkicu Jeszcze raz w Polsce tumaczy si Conrad z obojtnoci na rozwj wydarze
midzynarodowych, jak wykaza w tygodniach bezporednio poprzedzajcych wybuch
wojny wiatowej. Wyjania t obojtno pochoniciem sprawami osobistymi (tj.
koczeniem i poprawianiem Zwycistwa oraz egzaminami Borysa), a take pragnieniem
odbycia podry do Polski, ktre nim owadno, zaprztajc uczucia i myli: oczy miaem
zwrcone ku przeszoci, nie w przyszo.753
Zaproszenie do wizyty wyszo od Retingerw, a formalnie od Emilii Zubrzyckiej, matki
Otolii Retingerowej, wacicielki majtku Goszcza pod Somnikami niedaleko Krakowa, ale
ju w zaborze rosyjskim.754 Grunt przygotowany zosta przez bardziej w cigu wiosennych
miesicy 1914 roku oywione stosunki z Polakami. Najczciej widywa Retingera, ktry
prowadzi Biuro Polskie przy Arundel Street, koo Strandu.755 Za jego porednictwem udzieli
w pierwszych dniach kwietnia Marianowi Dbrowskiemu (mowi Marii, przyszej
znakomitej pisarki) wywiadu dla Tygodnika Ilustrowanego jedynego wywiadu po polsku
i dla polskiego pisma.756 Dbrowski, najwidoczniej oszoomiony spotkaniem, nie wszdzie tu
zdaje si wiarygodny; podobno jednak wywiad by autoryzowany. Zdaniem rozmwcy
Conrad wada czyst polszczyzn, bez cienia obcego akcentu. Zapytany o pogld na
niemiertelno Polski odpowiedzia: Niemiertelno Polski? Wy my. Kt o tym
wtpi? Angielscy krytycy wszak istotnie jestem pisarzem angielskim mwic o mnie
zawsze dodaj, e jest we mnie co niezrozumiaego, niepojtego, nieuchwytnego. Wy jedni
to nieuchwytne uchwyci moecie, niepojte poj. To jest polsko. Polsko, ktr wziem
do dzie swoich przez Mickiewicza i Sowackiego. I doda na zakoczenie: Pali si we mnie
jednak wasz niemiertelny ogie, may on, nieznaczny, lueur tylko, ale jest, trwa. Gdy
wmylam si w obecn sytuacj polityczn, c'est affreux! Nie mog myle o Polsce czsto,
bo gorzko, bolenie, le. y n i e m g b y m. Anglicy maj sowa, ktrymi si egnaj:
Good luck! Ja panu powiedzie tego nie mog. Ale poprzez wszystko, wbrew czyhajcej
753

Dziea, t. XXI, s. 95.

Do Galsworth'ego, 25 VII 1914, Listy, s. 340.
755
Biuro miecio si w jednym pokoiku i zajmowao akcj informacyjn na tematy polskie (wiadomoci od
Otolii Retingerowej). Adres: Conrad do Pinkera 8 VIII 1914, LL, II, s. 160.
756
M. Dbrowski, Rozmowa z J. Conradem, Tygodnik Ilustrowany 1914, nr 16 (25 IV); przedruk w
Szkicach o Conradzie M. Dbrowskiej, Warszawa 1974, s. 4246, cenny komentarz Ewy Korzeniewskiej, na s.
249257.
754

138

zagadzie, y j e m y. Dwie rzeczy osobiste napeniaj mnie dum, e j a, P o l a k,

j e s t e m k a p i t a n e m a n g i e l s k i ej m a r y n a r k i i e n i e l e p o t r a f i
p i s a po a n g i e l s k u.
Wyzna rwnie, e go co cignie do Polski i e chtnie pojechaby, gdyby nie podagra.
Brak pienidzy by przeszkod znacznie powaniejsz i decydujc: podr do Polski miaa
by pierwsz w ogle od roku 1893, od ostatnich odwiedzin u wuja, wypraw przedsiwzit
bez planw czenia pracy z dobrodziejstwami klimatu. Wedle Otolii Retingerowej
decydujc rol odegray namowy jej ma. Zaproszenie wysunite zostao na wiosn, a
decyzja zapada w czerwcu.757 Poprzedzia j inna polska wizyta: zapewne w maju zjawi si
mody Artur Rubinstein, wprowadzony przez Normana Douglasa. 758 Rubinstein okaza si
dobrym znajomym Anieli Zagrskiej. Kuzynka Conrada prowadzia wwczas w Zakopanem
pensjonat Konstantynwka, gdzie zatrzymywali si gocie tak znamienici, jak Jzef
Pisudski, Leopold Staff i Stanisaw Witkiewicz.759 W lecie 1913 roku mieszka tam i
Rubinstein. Conrad wypytywa go ciekawie o nie widzian od dwudziestu jeden lat Zagrsk
i jej crki, dorose ju panny. Wiadomoci o nich niewtpliwie zwikszyy ochot na podr;
zapewne postanowi wybra si i do Zakopanego.
Zaprosiny do Polski wzbudziy w Conradzie uczucia burzliwe, sprzeczne i zmienne.
Przejy go z pocztku czym w rodzaju przeraenia. Baem si. Ale [...] Cieszyem si na
myl, e poka moim bliskim, jak wyglda ycie na polskiej wsi, e miasto, w ktrym
chodziem do szkoy, odwiedzimy, zanim moi synowie za bardzo dorosn i, zdobywajc
kady wasn przeszo, strac niekamane zaciekawienie moj przeszoci.
Galsworthy'emu za wyznawa, e moliwo wyjazdu wywoaa tak wielkie podniecenie
wrd domownikw, e gdybym natychmiast nie przyj zaproszenia, zostabym rozszarpany
w kawaki przez wasn on i dzieci. Sam obawia si otwartego zaangaowania: Co si
tyczy podry do Polski, wyjedam z mieszanymi uczuciami. W 1874 wsiadem do pocigu
w Krakowie (ekspres wiedeski) w drodze na morze, niby czowiek zapadajcy w sen. Ten
sen trwa nadal. Tyle tylko, e wystpuj w nim przewanie duchy i e moment przebudzenia
jest bliski. 760
atwo si wczu w powody falowania nastrojw. Kiedy by w Polsce ostatni raz, przed z
gr dwudziestu laty, dziao si to za innego ycia przedliterackiego, przedosiadego,
kawalerskiego, jeszcze nie cakiem angielskiego. W Krakowie nie by od lat czterdziestu.
Podr przedstawiaa si jako konfrontacja nie tylko wspomnie z rzeczywistoci ale
siebie dawnego ze sob wspczesnym, uczu dawnej i nowej przynalenoci.
Pobyt w Polsce planowa na sze tygodni.761 25 lipca, w dniu odrzucenia przez Austri
polubownej odpowiedzi Serbii na postawione jej ultimatum, wyruszyli w drog: czwrka
Conradw, dwoje Retingerw. Jzef Retinger wzi na siebie ca organizacj podry.
Opucili Londyn wieczorem, pocigiem do Harwich, skd popynli statkiem do Hamburga
(jazda pocigiem, a zwaszcza przesiadki, byy bardzo mczce dla Jessie). Kapitan parowca
757

O. Zubrzycka (= Retingerowa), Syn dwu ojczyzn, Iskry 1931, nr 810, oraz informacje udzielone ustnie.
J. S. Lewis, Conrad in 1914, The Polish Review 1975, Nry 23, s. 217219.
759
A. Rubinstein, Moje mode lata. Warszawa 1976, s. 484485.
760
25 VII 1914, Listy, s. 340. W tych samych sowach pisa do H. M. Capes, 22 VII 1914, LL, II, s. 155.
761
Jw.
758

139

zirytowa Conrada czy to swoim entuzjazmem dla wszystkiego, co niemieckie, czy te

niewiar w jego marynarsk fachowo.762 Dobili do Hamburga 27-go rano, obejrzeli port i
zwiedzili synny zwierzyniec Hagenbecka. Na noc zatrzymali si w Berlinie, gdzie panowa
ju nastrj militarystycznego podniecenia. Wanie 28 lipca zacza si wojna austriacko
-serbska.
Do Krakowa przybyli tego dnia wieczorem i zatrzymali si w Grand Hotelu przy ul.
Sawkowskiej.763 Po kolacji Conrad wyszed z Retingerami na miasto. Z bramy hotelu
wyszlimy na pust ulic, bardzo cich i jasn w ksiycowej powiacie. [...] Czuem si do
tego stopnia duchem, e odkrycie, i pamitam rzeczy tak realne jak rg, na ktrym naley
skrci, oraz oglny kierunek ulicy wprawiy mnie na chwil w zdziwienie pene zadumy.
Bocznymi ulicami dotarli do Floriaskiej, aby dawnym szlakiem maego Konradka przej na
plac Mariacki. Ogromny w swej pustce Rynek zalany by po brzegi blaskiem ksiyca.
Zatrzymali si, aby poczeka na hejna: nierwne, cikie wiee Kocioa Mariackiego
wznosiy si wysoko w nieziemsko jasnym powietrzu, bardzo czarne po stronie pogronej w
cieniu, jarzce si po przeciwnej stronie agodnym, fosforycznym blaskiem.
Czekali dugo i pani Otolia zacza si ju niepokoi, e hejnau moe nie bdzie. Ale
zagra. Conrad zesztywnia ze wzruszenia. Stojcy po bokach Retingerowie wzili go za rce.
Ucisn im mocno donie, podzikowa gorco, e go namwili na przyjazd. Po raz pierwszy
od rozpoczcia podry poczuli, jak si odpry i naprawd ucieszy.
Nie wida byo ywego ducha, nie dolatywao nawet echo niczyich krokw. Wdrwka
po centrum Krakowa przemieniaa si w pielgrzymk do czasw odlegych o prawie p
wieku. Wspomina ostatnie tygodnie ycia ojca. Poczuem, e jeli bd duej si ociga w
tej wskiej uliczce, to stan si bezsilnym upem cieni, ktre sam wywoaem. Napieray na
mnie zewszd, zagadkowe i natarczywe, tchnce atmosfer grobu, ktra smakowaa jak
popi i jak gorzka prno dawnych nadziei. 764
Wspomnienia Conrada z Krakowa, spisane w latach 1915 i 1918, trzeba jako dokument
biograficzny traktowa ostronie. Nie tylko dlatego, e autor myli daty i kolejno
wczesnych wydarze 765 ale poniewa z przyczyn, ktre wyjani dalej relacje o
nastrojach wasnych i otoczenia s tam sprzeczne z wiadomociami przekazywanymi na
bieco w listach.
Mimo rozpoczcia, bardzo skdind niemrawego, wojny na froncie serbskim, do
762

Dziea, t. XXI, s. 110111, JCKH, s. 65 i Retinger, Conrad and His Contemporaries, s. 148149. Irytacj
potwierdza Zubrzycka, jw.
763
Dat przyjazdu do Krakowa pozwalaj ustali wspomnienia Zubrzyckiej, ktra dokadnie podaa tras i
przebieg podry. Por. JCKN, s. 6667.
764
Dziea, t. XXI, s. 116122. Conrad opowiada tam, e nocn wdrwk odby w towarzystwie tylko Borysa
i e poszli Sawkowsk wprost do Rynku; Borys nie wspomina ani nie pamita tego spaceru; Retinger (s. 150
151) twierdzi, e poszli we trzech: Conrad, Borys i on, i e Conrad nalega na wybranie drogi oklnej i dla niego
tradycyjnej; to ostatnie potwierdzaj przekazane mi ustnie wspomnienia Otolii Retingerowej, ktre wydaj si
najbardziej wiarygodne. Wedle niej Borys nie uczestniczy w spacerze.
765
Np. dat przyjazdu do Krakowa podawa jako l VIII (Dziea, t. XXI, s. 126); ultimatum niemieckie dla
Belgii (2 VIII, ale w Krakowie ogoszone dopiero 6 VIII) datowa na trzy dni po przybyciu (s. 123); nakaz
mobilizacji w cesarstwie austrowgierskim (31 VII) jeszcze o dzie pniej (s. 123) i na tene dzie
wypowiedzenie wojny, nie wiadomo, czy niemiecko-rosyjskiej (l VIII), czy austriacko-rosyjskiej (5 VIII).
140

pierwszych dni sierpnia 1914 roku mogo si jeszcze wydawa, e nie dojdzie do rozszerzenia
si konfliktu. Austria zwaszcza nie miaa na to najmniejszej ochoty. Granica austriacko
-rosyjska pozostawaa otwarta.766 Oczekujc na wyjanienie si sytuacji, dwa pocztkowe dni
pobytu w Krakowie spdzi Conrad na pokazywaniu miasta starszemu synowi. Z duym
wzruszeniem zwiedzi Wawel za jego czasw siedzib austriackich koszar. Zoyli wizyt
w Bibliotece Jagielloskiej, gdzie kustosz pokaza im teki z rkopisami i listami Apollona
Korzeniowskiego.767 Poszli na Cmentarz Rakowicki i tam Borys jedyny raz w yciu zobaczy
ojca klkajcego i modlcego si przy grobie Apollona. 768 Kilka miesicy pniej z dum i
wzruszeniem wspomina Conrad jego manifestacyjny pogrzeb (Jeszcze raz w Polsce). Wiele
ju spekulowano na temat podwiadomej niechci Conrada do wasnego ojca ale
zapominano przy tym, e podobna niech rodzi si czsto z poczucia winy. Jeli Conradowi
przykra bywaa wiadomo, jak daleko odszed od ojcowskiego wzoru to naturalnym
samoobronnym odruchem stawaby si gniew na ten wzr wzniosy, mczeski,
przytaczajcy.
Pierwszym spotkanym znajomym z dawnych lat by Konstanty Buszczyski. Nastpnego
wieczora po przyjedzie rozpoznali si, ku wzajemnej radoci, w jadalni Grand Hotelu.
Buszczyski zaprosi ca rodzin do podkrakowskiej Grki Narodowej, gdzie prowadzi
wzorow plantacj nasion ogrodniczych i burakw cukrowych. Wanie w dniu ich odwiedzin
u Buszczyskiego, 31 lipca, ogoszono w Austrii mobilizacj powszechn; drogi i ulice
wypeniy si poborowymi i rekwirowanymi komi.769
W wczesnej atmosferze olbrzymiego podniecenia umysowego sporo czasu spdza
Conrad niewtpliwie na rozmowach o polityce. Ludzie, z ktrymi si wwczas styka,
reprezentowali rozmaite orientacje. Retinger mia znajomoci bardzo rnorodne, ale gwnie
w sferach konserwatywnych. Zagrskie byy zwolenniczkami lewicowej Komisji
Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych i Pisudskiego. Buszczyski stara si
kontynuowa ojcowskie tradycje i nastawiony by prokoalicyjnie. Nastroje byy niemal
powszechnie optymistyczne: zrywaa si burza wojenna dajca szans odbudowy Polski
zjednoczonej chociaby opartej o Austri. Do takiej wojny przygotowywa Pisudski swoje
Zwizki Strzeleckie, zmobilizowane w nocy z l na 2 sierpnia. Dopki konflikt nie rozszerzy
si jeszcze na front zachodni i Anglia nie zostaa wcignita do wojny po stronie przeciwnej
Austrii Conrad mg to optymistyczne podniecenie dzieli bez zasadniczych wtpliwoci.
Grozio jednak niebezpieczestwo znalezienia si w strefie walk. Krakw lea tu przy
granicy rosyjskiej; komunikacja cywilna miaa zosta zawieszona. Podr przez zatoczon
mobilizacjami Europ z inwalidk Jessie i gorczkujcym wanie Jackiem bya zadaniem
ponad siy. Conrad zdecydowa si wic wywie siebie i cay nieszczsny szczep do
Zakopanego [...] poza teren wszelkich moliwych dziaa wojennych. Wol by raczej
unieruchomiony tutaj, gdzie mam przyjaci, ni prbowa wydosta si i utkn w jakim
766

Ilustrowany Kurier Codzienny, l VIII 1914. Retingerowa bez przeszkd udaa si pocigiem do Somnik
i z powrotem; uwaa ona dramatyczne historie na temat nocnych przepraw przez granic, opowiadane przez
Jessie (JCKH, s. 7374) i Borysa My Father, s. 9193), za bardzo przesadzone.
767
Pierwsza wiadomo, Dziea, t. XXI, s. 127; nota Od autora do Ze wspomnie, Dziea, t. XIII, s. 1011.
768
List Borysa Conrada do H. van Marle, 15 III 1976.
769
JCKH, s. 7071 i B. Conrad, My Father, s. 8990.
141

miasteczku niemieckim, pomidzy armiami.770

Wyjechali 2 sierpnia, w dzie po wieczornych manifestacjach ulicznych na cze
Strzelcw i w dniu ogoszenia mobilizacji rosyjskiej oraz pogotowia wojennego w
Niemczech.771Zatrzymali si najpierw w duym hotelu-pensjonacie Stamary nad Bystr, u
zbiegu Marszakowskiej (dzi Kociuszki) i Sienkiewicza772, a po paru dniach przenieli do
Konstantynwki, na Jagiellosk 30. W cigu nastpnych kilku tygodni gwnym
strapieniem Conrada by znowu... brak pienidzy na utrzymanie i podr powrotn. Prosi o
nie Galsworthy'ego i Pinkera wysyanymi okrn drog listami. Mimo to by pocztkowo w
niezym nastroju. Czuj si dobrze. Caa ta historia jest dla mnie bodcem umysowym
doprawdy! I gdyby nie trudny do uniknicia niepokj, miabym z tych przey wiele
korzyci. Zanim si std ruszymy, spodziewam si przez trzy tygodnie popracowa pisa
do Pinkera 8 sierpnia 773, kiedy wojna angielsko-niemiecka toczya si ju od czterech dni,
rosyjsko-austriacka od trzech, angielsko-austriacka za jeszcze nie zostaa wypowiedziana.
Nie narzeka na zdrowie, cieszy si yciem towarzyskim i codziennie chadza do
kawiarni.774 Pozowa do portretu dr Kazimierzowi Grskiemu, lekarzowi i malarzowi,
poznanemu w Stamary.775 Budzi oczywicie zaciekawienie jako sawny pisarz chocia w
Polsce by jeszcze mao znany i jako egzotyczny rodak z dalekiego kraju. Dziki
osobistemu urokowi atwo zyskiwa sympati, zwaszcza u pa. Nie brako jednak i takich,
ktrzy si na boczyli: siostra Marii Skodowskiej-Curie, Bronisawa Duska (ona wybitnego
dziaacza socjalistycznego), uczynia mu w oczy wyrzut, e swj wielki talent wykorzystuje
nie dla dobra Ojczyzny.776 Opiek i kultem otaczaa natomiast Conrada trzydziestotrzyletnia
Aniela Zagrska, jego przysza tumaczka. Podsuwaa mu lektur. Czyta wwczas podobno
bardzo wiele po polsku, rozkoszujc si zwaszcza Prusem (czytania Orzeszkowej odmwi,
warknwszy: Nic mi tej baby nie przyno! 777). Wedle Zagrskiej wyrazi ochot
przeoenia Warszawianki Wyspiaskiego, a z ksiek eromskiego podobay mu si
najbardziej Popioy i Syzyfowe prace. Na gon lektur Grobu Agamemnona zareagowa
gwatownym, cho niemym wzburzeniem.778
Sam opowiada bardzo chtnie, barwnie i pasjonujco. Byy to rzekomo jego wasne
morskie i egzotyczne przygody, ale wplta do gawd cae fragmenty wasnych powieci i

770

Do Galsworthy'ego, l VIII 1914, Listy, s. 341.

J.w.; I.K.C., 2 VIII 1914.
772
List prof. Karola Grskiego do autora z 16 I 1957. Najwidoczniej termin przyjazdu nie by uzgodniony z
Zagrskimi.
773
LL, II, 160.
774
B. Conrad, My Father, s. 95.
775
Patrz przypis 19.
776
List T. Koscha (wiadka sceny) do autora z 10 X 1958.
777
J. Ujejski, O Konradzie Korzeniowskim, Warszawa 1936, s. 17.
778
A. Zagrska, Kilka wspomnie o Conradzie, Wiadomoci Literackie 1929, nr 51. Wspomnienia
Zagrskiej trc hagiografi. Wtpliwy jest m. in. przytoczony pogld na Popioy: powie jest zdecydowanie
nie w gucie Conrada i wyrazi si o niej pniej krytycznie (do Garnetta, 2 IX 1921, Listy, s. 406). Retinger
twierdzi, zapewne na podstawie pniejszych rozmw, e Conrad czyta w Zakopanem wiele utworw
wspczesnej literatury polskiej, ale nie by nimi zachwycony, cho grzecznie si o nich wyraa. (Moje
wspomnienia o Conradzie. Podr do Polski, Wiadomoci Literackie 1934, nr 49.)
771

142

nowel.779 Zagrska zapraszaa wybranych goci, midzy innymi Stefana eromskiego, pisarza
Tadeusza Nalepiskiego i malarza Jana Rembowskiego. Niestety, poza relacjami o biegej
polszczynie Conrada zachoway si o tych spotkaniach tylko oglnikowe wiadomoci.
Stosunkowo najwicej wiemy o rozmowach na tematy polityczne, ktre, rzecz jasna,
wszystkich wwczas pochaniay. Zagrskie byy wielbicielkami Pisudskiego, Legionom
sprzyjali te pensjonariusze Konstantynwki. Jeden z nich, Henryk Jasieski, zapamita
dugie rozmowy Conrada z panami z Naczelnego Komitetu Narodowego.780 Odnie to
trzeba do atmosfery tych rozmw, bo naprawd w Zakopanem nie byo adnego z czonkw
N. K. N. Dokadniejsze s relacje dr Teodora Koscha, znanego adwokata krakowskiego,
rwnie przebywajcego wwczas w Konstantynwce, z ktrego ca rodzin zaprzyjanili
si Conradowie.781 Kosch uwaa panujce w pensjonacie nastroje polityczne za troch
niepoczytalne, bo damy, wrd ktrych byy ziemianki z Podola, miotay si pomidzy
entuzjazmem dla Strzelcw a przeraeniem z powodu zajcia przez Rosjan Galicji
Wschodniej.782 Tym trudniejsze musiao by dla Conrada zajcie jakiego racjonalnego
stanowiska. Jasieski wspomina, e pisarz debatowa nad wczesn sytuacj Polski jakby z
przymusem i duym zatroskaniem. Inaczej Kazimierz Grski: ten oburza si na spokj i
flegm, z jakimi Conrad wypowiada sd, e sprawa polska moga by rozwizan
pomylnie dla nas tylko w tym wypadku, gdyby Rosja zostaa pobit przez Niemcy, a Niemcy
przez Angli i Francj, i twierdzi, e Francja, zwizana z Rosj sojuszem, a tym bardziej
Anglia, nie zdaway sobie sprawy ze znaczenia dla Europy kwestii polskiej.
Stotrzydziestoletnia niewola Polski odzwyczaia ludy Europy Zachodniej od liczenia si z ni
i potrzeb odbudowy. Zdaniem Grskiego Conrad: Na przygotowania Polakw do
odegrania niezalenej roli w akcji wojennej zapatrywa si bardzo sceptycznie, politykw
polskich nie zna, kierunki myli politycznej byy mu obce. 783
Spodziewano si wic, e porzuci trzewo mylenia na rzecz patriotycznego zapau.
Kosch sdzi susznie, e Conradowi nieatwo byo godzi gbokie przewiadczenie, i strona,
po ktrej walczy Anglia, wyjdzie z wojny zwycisko z pogldem czcym nadzieje na
niepodlego Polski z akcj polityczn i wojskow, prowadzon pod egid Austrii. Fakt, e
sprzymierzecem Anglii bya w tej wojnie Rosja zdaniem zarwno Conrada, jak
legionistw wrg Polski numer jeden jeszcze ten konflikt mylowy zaostrza.
Mimo tych sprzecznoci Joseph Conrad-Korzeniowski chcia si sprawie ojczystej
przysuy na terenie swojego przybranego kraju. Dla uporzdkowania wasnych myli i
uatwienia narad spisa memoria, w ktrym wyoy zasady swojego przyszego dziaania w
Anglii na rzecz Polski.784 Celem naczelnym miao by przekonywanie spoeczestwa
angielskiego, e prawa narodowe Polakw powinny zosta uznane zarwno przez pastwa
779

Zagrska, jw. (zapamitaa opowie, zblion w treci do rozdz. 2 II czci Ocalenia); Henryk Jasieski
zapamita opowiadanie, ktre okazuje si fragmentem Przygody, cz V rozdz. 11 (jego wspomnienia
przytacza B. Kocwna, ywa tradycja Conradowska, Przegld Humanistyczny 1961, nr l, s. 173174).
780
Kocwna, jw. s. 172173.
781
T. Kosch, Memoria Conrada (Korzeniowskiego) w sprawie polskiej w czasie wielkiej wojny, Czas 1934,
nr 89, oraz informacje ustne dr Koscha.
782
List dr T. Koscha do autora z 22 IX 1957 oraz informacje ustne.
783
K. Grski, Moje spotkanie z Josephem Conradem, Przegld Woyski 1932, nr 3.
784
Patrz przypis 29.
143

pokonane, jak i zwyciskie. Najlepsze widoki na przyszo zdawa si Conrad upatrywa w

doczeniu ziem zaborw pruskiego i rosyjskiego do monarchii austro-wgierskiej, w ktrej
obrbie Polacy stworzyliby decydujc przeciwwag dla wpyww niemieckich. Zaoenia tej
wizji przyszych wydarze byy nastpujce: l. sprawy granic oraz statusu pastw i narodw
zostan rozstrzygnite na konferencji pokojowej, ktra zbierze si z chwil zawieszenia broni
(a wic wojna zostanie przerwana przed ostateczn kapitulacj jednej ze stron); 2. Rosja
zostanie przedtem pokonana przez Niemcy; 3. Niemcy nie dadz si pokona bezporednio,
ale mona je osabi rozbiciem przymierza z Austro-Wgrami; 4. Anglia nie ma interesw
sprzecznych z Austro-Wgrami i bdzie je moga poprze na konferencji; 5. Istnieje ryzyko
porozumienia si Niemiec z Rosj785 i wymaga ono odpowiedniego ustawienia si pastw
Koalicji. Rozumowanie byo karkoomne, ale nie bardziej ni wszystkie prawie wczesne
polskie wyliczenia polityczne. Tradycyjne sympatie Polakw do Francji zderzay si z
faktem, e Francja bya najgorliwszym sprzymierzecem Rosji; orientacja prorosyjska znowu
musiaa si jako godzi zarwno z oczywist saboci wewntrzn pastwa carw, jak i z
faktem, e by to okupant najbrutalniejszy.
Cae zakopiaskie otoczenie i wszyscy rozmwcy Conrada cigali jego uwag i myli na
sprawy polskie. Odlega Anglia bya jednak stale obecna w osobach rodzinnej trjki. Spord
nich tylko Borys, ju dobrze mwicy po francusku, czu si w caym zamcie jak ryba w
wodzie, podniecony moliwoci przygd i modzieczymi romansami. Jego omioletni brat
by raczej osamotniony i wymaga oczywicie staej opieki. Jessie za cakiem si w polskiej i
wojennej rzeczywistoci gubia. Przede wszystkim dlatego, e nie znaa jzyka (francuski te
nie by jej mocn stron) i skazana bya na domysy, czsto bdne, co do znaczenia
rozgrywajcych si wok scen. Jej wspomnienia wiadcz, e czsto rozumiaa opacznie czy
to intencje spotykanych ludzi, czy sens wydarze. Po raz pierwszy od czasu miodowych
miesicy w Bretanii znalaza si w kraju ubogim i zacofanym w zestawieniu z Angli czy
Francj. Ju w chwil po przyjedzie do Krakowa: Nadsaam si, kiedy opucilimy
dworzec; bruk na ulicach wyda mi si strasznie prymitywny, a zapach stajni i zej kanalizacji
troch mdlcy. Conrad spostrzeg mj wyraz twarzy. Zwrci mi do ostro uwag. To nie
Anglia, moja droga, nie spodziewaj si za wiele. 786 (Oboje zapomnieli wida o londyskim
East Endzie.) Poza tym nie miaa pojcia o wojnie i wszystko, co odbiegao od ustalonego,
pokojowego adu, uwaaa za przejaw rozszalaego chaosu i ostateczny kataklizm.
Stwierdza we wspomnieniach: Rozumiaam mego ma znacznie lepiej po tych
miesicach w Polsce. Wiele cech, ktre przedtem byy dla mnie dziwne i niezgbione,
przyjo, e tak powiem, swe waciwe proporcje. Zrozumiaam, e jego usposobienie byo
usposobieniem jego rodakw.787 Brzmi to obiecujco, ale ostatecznie sprowadza si do
tumaczenia jednej niezrozumiaoci przez drug: w oczach Jessie Polacy s gocinni i na
og sympatyczni, ale zachowuj si przewanie jak lekkomylni i nieodpowiedzialni
histerycy. Mimo wszystko wspominaa pobyt w Zakopanem bez alu.
Wiadomoci z frontw i stolic docieray do podgrskiego ustronia z duym opnieniem,
785

Niebezpieczestwo takie nie byo wymysem kawiarnianych politykw, ale realn moliwoci, por. np. J.
Pajewski, Historia powszechna 19171918, Warszawa 1968, s. 350 i 358.
786
JCKH, s. 68.
787
Tame.
144

znieksztacone przez plotk, cenzur i propagand. Pisma polskie, jak na przykad Gazeta
Podhalaska, Ilustrowany Kurier Codzienny czy Nowa Reforma, z ledwo hamowanym
przez cenzur zapaem rozpisujce si o nowym czynie zbrojnym Legionw i o wejciu
sprawy polskiej na midzynarodowe forum polityczne, o froncie francuskim pisay z wyran
niechci. Wieci stamtd byy pocztkowo alarmujce, ale w drugiej poowie wrzenia, po
bitwie nad Marn, stao si jasne, e Niemcy nie wygraj wojny tak szybko, jak zapowiadali.
Natomiast zbliyo si niebezpieczestwo ze wschodu: 3 wrzenia Rosjanie wkroczyli do
Lwowa i posuwali si dalej, obchodzc od pnocy Krakw. Polscy znajomi Conrada patrzyli
na ofensyw rosyjsk z przeraeniem. Nawet niezalenie od wyczerpania si zasobw
pieninych pisarza, odcitego od Anglii i naraonego jako poddany wrogiego pastwa na
internowanie (na szczcie chronio go polskie nazwisko i powizania), blisko linii frontu,
groca znalezieniem si w strefie walk i odciciem drogi odwrotu, skaniaa do usilnych
stara o zezwolenie na wyjazd do kraju neutralnego. Jednoczenie zabiega o dostarczenie
przez Pinkera, za porednictwem ambasadora Stanw Zjednoczonych w Wiedniu Fredericka
C. Penfielda, znaczniejszej gotwki. Kiedy mina letnia pogoda i przyszy deszcze, Conrad
zacz cierpie na podagr. Musia si ka na cae dni do ka, prawie zupenie
obezwadniony, bo od roku reumatyzm dokucza mu bolenie take i w prawej doni.788
Zabiegi o pienidze zostay uwieczone powodzeniem na pocztku padziernika.
Pierwszego pokwitowa odebranie od Penfielda piciuset guldenw.789.Pi dni pniej udao
si, za porednictwem koncypienta Teodora Koscha, dr Franciszka Kowalskiego ktry zna
dobrze on generaa Karla Kuka, komendanta wojennego Krakowa uzyska przepustk na
przejazd kolej lub automobilem z Nowego Targu do Wiednia. 790Wyruszyli z Zakopanego
w nocy z 7 na 8 padziernika pod opiek zaprzyjanionego krakowianina, Stanisawa
Zajczkowskiego. Najpierw gralsk bryczk; zarwno pojazd, jak i wonica bardzo Jessie
przerazili, ale droga do Nowego Targu mina szczliwie. Do Krakowa jechali pocigiem a
osiemnacie godzin i znaleli si tam wczenie rano 9 X. 791 Sam Conrad, ktry zdawa sobie
spraw z niebezpieczestw podry przez ogarnite wojn kraje (powinnicie uwaa si za
szczciarzy, e macie Kana pomidzy sob a tym, co si teraz dzieje w Europie pisa do
Anglii792), waha si podobno, czy nie wrci do Zakopanego.793 Gazety pene byy ostrzee
przed grasujc choler. Po kilkunastu godzinach pojechali jednak dalej i 10-go wieczorem,
pocigiem zatoczonym rannymi onierzami, dotarli do Wiednia. 794
788

K. Grski, Moje spotkanie...; Jessie do Pinkera 30 IX 1913, Berg.

Nie wysany list Conrada do Penfielda z l X 1914, Z. Najder (ed.), Conrad's Polish Background, Oxford
1964, s. 255.
790
T. Kosch, Powrt Conrada do Anglii. Ze wspomnie o Conradzie, Tygodnik Powszechny 1960, nr 30.
Legitymacja, wydana J. Konradowi Korzeniowskiemu z rodzin przez Komend Miasta w Nowym Targu,
Bibl. Jagiell., rps nr 6391.
791
Listy do Anieli Zagrskiej, pitek [9 X 1914], Listy, s. 343, i do Galsworthy'ego, 15 XI 1914, LL, II, 163.
792
Do Pinkera, 15 IX 1914, LL, II, 161.
793
JCKH, s. 85.
794
Do Koscha, 18 X 1914, Listy, s. 344 i do Galsworthy'ego, 15 XI 1914, LL, II, 163. Podana przez Conrada
data przyjazdu do Wiednia (sobota 10 X wieczorem) zaprzecza relacji Jessie (JCKH, s. 8587), e spdzili cay
dzie na dworcu (naprawd w restauracji) w Krakowie, a potem dwie noce i dzie w podry; jeszcze inna jest
opowie Borysa (My Father, s. 9697): wedug niego zatrzymali si w Krakowie na dzie i noc w hotelu, a
nastpnie jechali dwie doby pocigiem. Nic tu dziwnego: czas musia si im duy w zatoczonym zdrowymi i
789

145

Conrada natychmiast powali tam na cztery dni atak podagry niewtpliwie wywoany
napiciem nerwowym. Mimo choroby ju 13-go odby dusz narad z przyjacielem Koscha,
Marianem Biliskim, bratem Leona, ministra skarbu Austro-Wgier. Rozmawiali przez par
godzin obszernie, wyczerpujco o kwestii polskiej w ogle, o sposobie jej postawienia
ewentualnie przed Kongresem Europy, o nadziejach, obawach i moliwociach z nim
zwizanych. Pi dni pniej zoy Biliskiemu wizyt: rozmawialimy gwnie o
sposobie postanowienia kwestii Polskiej w Anglii. Trudna to sprawa wobec biegu wypadkw
[...] Trzeba si bdzie potem rozpatrze, wysondowa serca i umysy wpywowych ludzi i
dopiero potem rozpocz dziaanie, o ile dziaanie bdzie moliwym w tej kwestii, ktra nam
na sercu ley.795
Tymczasem Jessie w asycie Borysa i przy pomocy tumacza odszukaa w magazynach
dworca kolejowego dwa kufry, zaginione jeszcze w drodze z Berlina do Krakowa.796
Rozrzewniajce to czasy, kiedy przybyszowi z wrogiego pastwa wydawao si baga,
zagubiony przed dziesiciu tygodniami i setki kilometrw od Wiednia...
Conrad konferowa te o sytuacji politycznej z Penfieldem, ktry suy rad i pomoc.
Zapewniony przez komisarza policji o braku oficjalnych przeszkd w przekroczeniu granicy,
wyjecha z rodzin z Wiednia przez Cormons do Mediolanu 19 padziernika. Dwudziestego
byli ju w neutralnych Woszech.797
Z Mediolanu zadepeszowa do Pinkera po pienidze. Zaopatrzeni nareszcie w gotwk,
pojechali do Genui, by szuka odpowiedniego statku do Anglii (blokada bya wwczas
jeszcze nieskuteczna). Conrad skorzysta z krtkiego pobytu w miecie i obejrza dzielnic
portow oraz stare paace, gdzie pniej umieci akcj W zawieszeniu. 24-go odpynli na
holenderskim parowcu Vandel.798 Wrd zabiegw zwizanych z powrotem nie zapomnia
o swojej politycznej misji. Donosi Koschowi: O ile mog sobie pomiarkowa, wyspiarze
rozumiej nasze pooenie dosy dobrze. Do Aus[trii naturalnie najmniejszego alu nie ma.
799
A 3 listopada, na kilka godzin przed przybiciem do Londynu, zapowiada Biliskiemu:
nie zamierzam sprawy zasypia. Spdzimy w Londynie moe cay tydzie wanie dlatego,
eby si z ludmi zobaczy i rozmwi, a take i rozpatrzy si w sytuacji.800
Nastpnego dnia Arnold Bennett notowa w dzienniku: Pinker widzia dzi rano Conrada,
ktry dopiero co wrci z austriackiej czci Polski. Conrad ma niskie mniemanie o armii
rosyjskiej i przyjecha do Anglii, by wpyn na opini publiczn w celu uzyskania dobrych
warunkw dla Austrii! Te pomys!801

rannymi onierzami pocigu.

795
Do Koscha, 18 X 1914, Listy, s. 344.
796
JCKH, s. 8889; B. Conrad, My Father, s. 9799.
797
Do S. Zajczkowskiego, niedziela [18 X 1914], Listy, s. 346; do Koscha, 20 XI 914, Listy, s. 347.
798
Telegram do Pinkera z 24 X 1914, Berg; listy do Koscha z 22 X, Biliskiego z 24 X, Zajczkowskiego z
24 X 1914, Listy, s: 347349. Nazwa statku na papierze listu do Biliskiego z 3 XI 1914, Listy, s. 349.
799
22 X 1914, Listy, s. 348.
800
3 XI 1914, Listy, s. 349.
801
A. Bennett, Journals, London 1932, I s. 108.
146

XIV
Wojna i wspomnienia
(19141919)
Po przyjedie do domu zwaliem si do ka, gdzie pozostawaem do wczoraj, sporo
cierpic na ble, ale przede wszystkim na jaki rodzaj chorobliwej apatii, z ktrej staram si
teraz otrzsn. 802 Chorowa prawie do koca stycznia.803 Dolegliwoci byy zarazem
fizyczne jak zwykle podagra i psychiczne: przygnbienie i zniechcenie wywoane
mylami o wojnie, ktre siedz na piersi jak upir. Jestem bolenie wiadom swojego
inwalidztwa, swojej bezczynnoci, swojej bezuytecznoci. 804 W cigu piciu miesicy po
powrocie do Anlii napisa jeden tylko utwr: niedugi szkic Jeszcze raz w Polsce.805
Wbrew tytuowi poowa tekstu powicona jest nie pobytowi w Krakowie i Zakopanem,
ale samej drodze z Londynu przez Morze Pnocne i Niemcy. Autor bdzi pamici po
dawnych czasach, sigajc do swoich pierwszych dni w Anglii, snujc odlege skojarzenia
jakby chcia sam zagada swoje istotniejsze wspczesne myli. Rwnie kiedy pisze o
Krakowie, zagbia si we wspomnieniach sprzed lat czterdziestu (wzruszajcyzh, ale
niecisych; np. spdzi tam z ojcem nie osiemnacie, lecz tylko cztery ostatnie miesice jego
ycia) Ponadto, i co najciekawsze, nastrj dopiero co odbytej podr uleg w odtworzeniu
szczeglnej przemianie. Jego polscy rozmwcy i przyjaciele okazuj si teraz przygnbieni,
nawet zrozpaczeni, zrezynoewani; ostateczna katastrofa, brak wszelkich nadziei i nawet
ostatnich zudze, wiadomo ruiny i zagady. Jak nieco pniej napisa do Quinna:
musiaem znie dwa pene napicia miesice wrd Polakw, ktrzy z przeraeniem patrz,
jak ich nadzieje rozpadaj si w gruzy. Bo teraz to ju naprawd jest koniec jakiekolwiek
bd ogaszane manifesty czy obietnice. Trudno wprost myle o tej sytuacji.806
Jest to obraz rzeczywistoci nie tylko znieksztacony, ale odwrcony do gry nogami.
Conrad dokonywa tutaj wstecznej projekcji wasnych obecnych nastrojw na wczesne
zupenie odmienne. Niewtpliwie styka si w Polsce z ludmi nastawionymi pesymistycznie
(jak na przykad eromski) ale ci byli w mniejszoci. Wszystkie przekazy zgodne s te co
do tego, e on sam ywi umiarkowany optymizm. Gdzie przyczyna tej uczuciowej wolty?
Ot po przybyciu do Anglii musia sobie bolenie uwiadomi fakt zupenej obojtnoci na
802

Do Galsworthy'ego, 15 XI 1914, Listy, s. 350.

Do Iris Wedgwood, 28 I 1915, LL, II, s. 168; Jessie do Pinkera, 20 XII 1914, Berg.
804
Do R. Wedgwooda, 15 XI 1914, LL, II, s. 162.
805
Dokadnej daty powstania nie potrafiem ustali; szkic datowany jest w druku 1915, a ogoszony zosta
w marcu tego roku.
806
Dziea, t. XXI, s. 123; do Quinna, 18 IV 1915, NYPL.
803

147

spraw polsk angielskich k oficjalnych i opinii publicznej. Polityka zagraniczna Wielkiej

Brytanii bya wobec Polski tradycyjnie niechtna. 807 Zapewne nigdy nie lubi o tym myle,
ale teraz wiadomo odepchn si nie dawaa. Jeszcze we wrzeniu 1914 roku rzd
JKMoci oficjalnie stwierdzi, e kwesti przyszoci Polski i jej ewentualnego samorzdu
uwaa za wewntrzn spraw Rosji carskiej. 808 Zasad byo: Nie obrazi wic niczym
wschodniego sojusznika, niczym nie budzi jego nieufnoci istnienie lub nieistnienie
pastwa polskiego nie miao adnego znaczenia ani dla brytyjskigi handlu, ani dla brytyjskiej
polityki.809 Conrad za by gboko przekonany, e Anglia wyjdzie z wojny zwycisko. W
tych warunkach akcja planowana w Zakopanem i Wiedniu budzenie w Anglii sympatii dla
de nipodlegociowych Polakw zdawaa si beznadziejna, a w kadym razie musiaaby
wywoa poczucie upokorzenia i rozdarcie lojalnoci. Swoj wczesn beznadziej przerzuca
wic czciowo ze staej skonnoci do przyjmowania tragicznej postawy, czciowo dla
samousprawiedliwienia na okres pobytu w Polsce i rozszerza na Polakw. W licie do
Quinna z 18 kwietnia 1915 roku sugerowa jednoznacznie, e wanie ponure myli o sytuacji
Polski byy przyczyn jego paromiesicznej prostracji; jest to wyjanienie prawdopodobne.
Sprawy polskie nie zniky z jego pola widzenia i sfery praktycznych decyzji. W marcu
Ignacy Paderewski, czonek zaoonego 9 I 1915 w Vevey w Szwajcarii Komitetu Pomocy
dla Ofiar Wojny w Polsce, wezwa Conrada do przyczenia si do Komitetu. Odpowiedzia
telegramem: Z penym szacunkiem dla Pana wybitnej osobowoci nie mog wstpi do
Komitetu, w ktrym, jak si dowiaduj, bd wystpowa nazwiska Rosjan. 810 Odmowa
zostaa le przyjta. Komitet stara si mie charakter czysto charytatywny, nie polityczny
(chocia nie cakiem si to udawao811, i odrzuceniu przez Conrada apelu o wspprac
nadano bardzo nieprzychyln interpretacj, pomawiajc pisarza o obojtno.812 Byo to
nieuzasadnione i krzywdzce. Odmowa wynikaa wanie z powanego stosunku tak do
sprawy polskiej, jak do wasnej postawy publicznej. Komitet zosta ostentacyjnie poparty
przez ambasadorw rosyjskich, Izwolskiego w Paryu i Benckendorffa w Londynie, co jakby
uwewntrznio jego akcj wzgldem Rosji; cho mimowolnie, zosta zmuszony do
dziaania w ramach przyjtej przez aliantw zasady, e sprawa polska naley cakowicie do
gestii Petersburga. Jak wiemy, Conrad zajmowa odmienne stanowisko. Na znaczenie
patronatu carskich ambasadorw zwrci mu zapewne dodatkowo uwag Retinger. Zjawi si
on w Anglii tu przed l wrzenia i natychmiast rozpocz oywion, cho niezbyt rozsdn
dziaalno polityczno-agitacyjn.813 Nastpnie wyjecha do Stanw Zjednoczonych, ale ju
807

Por. np. T. Piszczkowski, Anglia a Polska 19141939, Londyn 1975, s. l.

B. Lenodorski, List Conrada w sprawie Polski z roku 1916, Twrczo 1957, nr 12, s. 51.
809
J. Pajewski, Wok sprawy polskiej. ParyLozannaLondyn 19141918, Pozna 1970, s. 171.
810
Datowany: 27 III 1915. Archiwum polityczne I. Paderewskiego, Wrocaw 1973, t. I, s. 67.
811
Por. W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1967, t. II, s. 69.
812
J. Perowski w swoim wspomnieniu (Wspomnienia i studia, s. 123
813
K. J. Calder, Britain and the Origins of the New Europe, 1914 1918, Cambridge 1976, s. 23; A. Bennett,
Journals, 5 IX 1914 (Retinger [...] nie sprawia wraenia, e straci cokolwiek ze swojej niepraktycznoci, ani
te nie budzi zaufania.), London 1932, t. II, s. 96. Szymon Askenazy (Uwagi, Genewa 1916, s. 42) twierdzi,
e Retinger przyjecha do Anglii delegowany przez Narodow Demokracj. Nie wiadcz za tym adne
dokumenty a przeciwko przemawiaj wszystkie informacje, jakie udao mi si zebra od pierwszej ony
Retingera oraz innych czonkw rodziny. Ani poprzednie (z okresu redagowania Miesicznika Literackiego i
808

148

w grudniu by z powrotem i kursowa midzy Londynem a Paryem.814 Chocia nie nalea

do adnego ugrupowania politycznego, sta zawsze na stanowisku suwerennoci interesw
polskich wzgldem wszystkich pastw rozbiorczych.815
Conrad zwierzy si pani Iris Wedgwood, onie poznanego niedawno zamonego
przemysowca, Ralpha Wedgwooda: wydaje si lekkoduchostwem niemal kryminalnym
mwienie w tych czasach o ksikach, nowelach, wydaniach. 816 Pisanie stanowio jednak
ucieczk od ponurych myli, niezalenie od tego, e byo potrzebne i dla zarobku: l stycznia
1915 roku by winien Pinkerowi 230 funtw.817 Chocia jego sytuacja materialna ogromnie
si poprawia, nie mg liczy na to, e bd yli tylko z dochodw za dawne ksiki.
Planowa wic przede wszystkim dokoczenie dawno odoonego Ocalenia.818 Najpierw
wszake podj inny temat, wymieniony w formie pomysu jeszcze w roku 1899: Nosiem to
ju w gowie od lat pod tytuem Pierwsze dowdztwo. [...] Rzecz z wczesnych przey
osobistych.819 W tym samym licie do Pinkera z 3 lutego 1915 wspomina te o chci
napisania opowieci wojskowej na tle hiszpaskim, opartej na epizodzie ze swojej wczesnej
modoci; jest to oczywicie zapowiedz Zotej strzay. Pierwsze dowdztwo, przysz Smug
cienia, zacz by moe ju w lutym, ale tekst narasta powoli tym wolniej, e jednoczenie
Conrad pracowa po trosze i nad Ocaleniem.820 Miewa te deprymujce okresy cakowitej
niemonoci pracy; przyjacioom zwierza si w listach z napadw chorobliwego
przygnbienia, opisujc klasyczne symptomy depresji: Jestem nieszczliwy i kaszl
okropnie. Podagryczny bronchit, przypuszczam. Ale staram si pisa nie wiem co i nie
wiem po co, doprawdy. Nawet wiato soca wydaje si ponure. 821
Pod wzgldem wydawniczym rok 1915 by w yciu Conrada wyjtkowy: ukazay si dwa
tomy jego pism (zreszt ku niezadowoleniu autora, ktry obawia si nieprzychylnych i
krytycznie zestawiajcych je komentarzy822). 24 lutego wydano zbir Wrd prdw,
dedykowany maestwu Wedgwoodw; w nastpnym miesicu pojawio si amerykaskie
Artystycznego), ani pniejsze powizania Retingera nie wskazuj w t stron, nie wiadczy te za tak
afiliacj rodzaj prowadzonej przeze dziaalnoci. Narodowej Demokracji nie brakowao starszych, wytrawnych
i zaufanych ludzi za granic. Natomiast Retinger dziaa z reguy na wasn rk, wykorzystujc rozmaite
kontakty i znajomoci, nie wic si cilej z adnym okrelonym ugrupowaniem, nie poddajc adnej
organizacyjnej dyscyplinie. To uatwiao mu inicjatyw i ruchliwo, ale skazywao na poleganie gwnie na
wasnej inteligencji i osobistym uroku oraz wystawiao na stay zarzut niepowanoci nawet ze strony
przyjaci, jak cytowany Bennett.
814
Jessie do Teodorostwa Koschw, 25 XII 1914, list w posiadaniu rodziny; te do Dawsona, 28 XII 1914,
Randall, s. 185.
815
B. Lenodorski (patrz przypis 7) myli si nieco, kiedy pisze, e jesieni 1914 r. Retinger zmieni orientacj
z proaustrackiej na pro-anglelsk. Staym motywem jego programu politycznego byo rozerwanie sojuszu
austriacko-niemieckiego i doprowadzenie do odrbnego pokoju aliantw z Austro-Wgrami. Popieranie
aliantw, nawet przez organizowanie legionu polskiego w Ameryce, nie byo z tym sprzeczne, a wzmacniao si
przetargow Polakw.
816
28 I 1915, LL, II, s. 168.
817
Do Pinkera, 20 III 1915, Berg
818
Do tego, 19 I 1915, Berg.
819
Do tego, 3 II 1915, Berg; por. do W. Blackwooda, 14 II 1899, Listy, s. 163
820
Do Pinkera, 24 VI 1915, Berg.
821
Do Galsworthy'ego, 10 IV 1915, Birmingham; por. do tego 18 V, tame, do Curle'a, 20 IV 1915, Curle.
822
Do Pinkera, 19 II 1915, Berg.
149

wydanie Zwycistwa. Nowy tom opowiada przyjty zosta nie gorzej ni poprzedni co
wiadczy przede wszystkim o tym, e recenzenci oceniali teraz Conrada raczej na podstawie
zdobytej reputacji ni wnikliwej lektury. Chwalono nawet Gospod dwch wiedm, a
najbardziej Wsplnika. Krytyczna recenzja Courtneya w Daily Telegraph, na ktr Conrad
narzeka, bya wyjtkiem i sam pisarz odnosi si z lekk gorycz do swojej obecnej
popularnoci: Jeden Plantator z Malaty przynis osiem razy tyle co Modo, sze razy
tyle co Jdro ciemnoci. Niedobrze si robi. 823
Chocia od frontu dzielio Capel House w linii prostej zaledwie 170 km ycie Conradw
na zacisznej wsi angielskiej ulego, pocztkowo zwaszcza, niewielu zmianom z powodu
wojny. Od czasu do czasu sycha byo huk dzia wiczcych pod Dover; po drogach
maszerowali niekiedy rekruci. Jessie wspomina, e po powrocie z Polski doznaa w domu
wraenia nierzeczywistoci.824 wiadomo odizolowania od straszliwych realiw frontu
musiaa Conrada czsto nawiedza. W mylach nie uwzniola ani nie upiksza wojny, jak to
robio wielu wczesnych literatw; w jego listach i pismach nie ma ani ladu wpyww
oficjalnej propagandy ani takich lektur, jak na przykad lukrowato-ckliwe obrazki z frontu
A. J. Dawsona.825 Ale nie bya te dla niego wojna wstrzsem, nie wyraa zdziwienia ani
rozgoryczenia na wie o setkach tysicy ofiar i o spustoszonych poaciach wielu krajw:
przepowiedzia bowiem ten kataklizm, a przynajmniej przewidzia podoe, cele i metody
wojny europejskiej w Zwierciadle morza i Autokracji i wojnie.
ycie toczyo si wic dawnym trybem. Od czasu do czasu wyjedali na kilka dni do
Londynu; w maju kupili samochd.826 W korespondencji z Pinkerem pojawiay si, jak
zwykle, projekty pozaliterackie, a dochodowe: sugerowa wic przerobienie Gaspara Ruiza
na scenariusz filmowy (jak gdyby po to, aby w caej krasie ukaza kiczowato noweli).827
Praca nad Smug cienia sza wolno. Chocia 24 czerwca planowa ukoczenie jej w cigu
najbliszych dni, nie przewidywa jeszcze ostatecznych rozmiarw opowieci. Jednoczenie
zapowiada, e Ocalenie bdzie z pewnoci gotowe przed kocem roku.828
Jedyne czynnoci, jakie miay zwizek z biecymi wydarzeniami, dotyczyy znowu spraw
polskich. Retingerowi poycza (w tajemnicy przed Jessie!) pienidze na dziaalno
propagandow (nic jeszcze dla tej sprawy nie zrobiem, wic chciabym si przysuy w
formie poyczki829). Co ciekawsze, poleci redaktorowi English Review, Austinowi
Harrisonowi, Augusta Zaleskiego jako ewentualnego autora artykuu na temat sytuacji
gospodarczej w Europie Wschodniej.830 Zaleski, powizany z Pisudskim, Naczelnym
Komitetem Narodowym i w ogle antyrosyjskimi koami niepodlegociowymi, od marca
1915 roku prowadzi w Anglii yw akcj informacyjno-polityczn. By tu gwnym

823

Por. Athenaeum, 6 III 1915, Daily Telegraph, 3 III 1915, Spectator, 6 III 1915, Nation (NY), 10 II
1916, Publishers Weekly (NY), 19 II 1916. Conrad do Galsworthy'ego, b.d., LL, II, s. 164.
824
JCC, s. 191.
825
A. J. Dawson, Somme Battle Stories, London 1916. Conrad zna Dawsona od parunastu lat
826
Do Curle'a, 5 III [1915], i roda [V 1915], Curie, s. 32 i 34.
827
Do Pinkera, 29 III 1915, Berg.
828
Do tego, 24 VI 1915, Berg.
829
Do tego, poniedziaek 11 [= 12] V 1915, Berg.
830
Do A. Harrisona, 19 VIII 1915, Rosenbach. Artyku nie ukaza si.
150

konkurentem i przeciwnikiem dziaa polskich narodowych demokratw.831 Retinger luno

wsppracowa z Zaleskim, cho mia u niego opini niezbyt powanego mokosa.832
Na list sekretarza Towarzystwa Polskiego w Londynie Conrad odpisa dzikujc za
braterskie uznanie mej polskoci, z ktr w gbi duszy nie rozstaem si nigdy.833 Kiedy
jednak Towarzystwo zwrcio si do z prob o udzia w publicznym zebraniu odmwi
stanowczo, tumaczc si sabym gosem.834 Czy by to wykrt? Do pewnego stopnia tak bo
nikt nigdy nie zauway, by Conrada gos zawid ale powodem bya nie polsko
zapraszajcej instytucji, ale angielsko audiencji. W kilka miesicy pniej w jeszcze
dobitniejszych sowach odmwi propozycji Quinna, by publicznie odczyta fragmenty
swoich ksiek. W roku 1922 za wyzna rzeczywist przyczyn: nie mam ochoty ujawnia
mojej wymowy wobec duego zgromadzenia. Moe to ich nastawi nieprzychylnie [...] gdyby
nie to, ogromnie chtnie czytabym swoje utwory. 835
Codzienn wiadomo trwajcej wojny wprowadza do Capel House Borys. Po paru
miesicach niechtnego uczenia si przed jeszcze jednym egzaminem wstpnym na
uniwersytet w Sheffieid znowu poprbowa szczcia w ostatnich dniach czerwca; Conrad
towarzyszy mu, jak i poprzednio. Tym razem chopak egzamin zda836, ale by ju
zdecydowany wstpi na ochotnika do wojska. Dziki wstawiennictwu Cunninghame
Grahama i jako absolwent szkoy morskiej uzyska patent oficerski mimo swoich ledwie
siedemnastu lat. Do suby wojskowej wezwano go 20 wrzenia. 837 Conrad mia nadziej, e
przeszkolenie modzika w oddziale transportu mechanicznego potrwa okoo roku; zamwi
dla Borysa lornet polow i na okres koszarowania w Grove Park odda mu nawet
samochd.838
Rozstanie z synem sprawio, e tym silniej odczuwa wasn bezuyteczno,
doprowadzajc prawie do rozpaczy. Skary si, e trudno mu pracowa w tej wojennej
atmosferze. Rzeczywisto, jak zwykle, przepdza fikcj.839 Na jesieni czsto narzeka na
zdrowie swoje i Jessie. Twierdzi, e wikszo czasu spdza w ku840 bya to jednak
przesada, cho mniejsza ni owiadczenie Gide'owi, e tego roku nic absolutnie nic nie

831

W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna. Polski, t. II, s. 3031; Pajewski, Wok sprawy
polskiej, s. 188194.
832
Informacja uzyskana od p. Edwarda Raczyskiego.
833
List z l VI 1915. Ogosi go z cennym komentarzem A. Busza, Dwa nieznane listy Conrada,
Wiadomoci (Londyn) 1973, nr 31.
834
List z 27 I X1915, jw.: od czasu cikiej choroby temu lat cztery straciem gos zupenie; tak e nawet w
zwyczajnej rozmowie zmuszony jestem czasem szepta.
835
Do Quinna, 14 III 1916: Okoo 5 lat temu po ataku podagry w gardle straciem zupenie gos, zawodzi
mnie nawet w zwykej rozmowie, jeeli si przeciga. Duszy wysiek, taki jak podczas odczytu lub lektury,
jest wykluczony. Do Elbridge L. Adamsa, 20 XI 1922, LL, II, s. 283.
836
Do Pinkera, 24 VI 1915, Berg; do Dawsona, 11 VIII 1915, Randall, s. 185.
837
B. Conrad, My Father, s. 106108; Conrad do Grahama, 15 IX 1915, Watts, s. 181.
838
Do Colvina, niedziela [19 IX 1915], Listy, s. 353, i do Doubledaya, 17 IX 1915, Princeton. Pomys
zamwienia dla syna lornety nasuna zapewne proba Forda o stare szka polowe Conrada; do Forda,
poniedziaek [30 VIII 1915], Listy, s. 307.
839
Do Dawsona, 11 VIII 1915, Randall, s. 186; do Doubledaya, 17 IX 1915, Princeton.
840
Do Rothensteina, 26 X i 18 XII 1915, Harvard.
151

napisa.841 Wiele nie zrobi, to prawda ale wida poczucie sflaczaoci kazao mu jeszcze i
to pomniejsza a groteskowo. 26 padziernika oblicza, e w 1915 roku napisa ledwie 20
tys. sw.842 Gdyby tak byo rzeczywicie, powstaaby do tej chwili tylko poowa Smugi
cienia i nic poza tym. Ale Conrad by w tym czasie niezdrw. Jessie alia si Pinkerowi:
Dzi czuje si lepiej, ale jest saby i bardzo nierozsdny. Pewna jestem, e mnie Pan le nie
zrozumie, kiedy powiem, e jest jak rozpuszczone dziecko. Apelowaa do agenta, aby
nakoni ma do dyktowania z pewnoci, aby przyspieszy pisanie utrudniane blem
rki.843
Jak si zdaje, chwilow przynajmniej popraw nastroju i zdrowia przynioso zadowolenie
z przyjcia Zwycistwa. Dedykowane Percevalowi i Maisie Gibbonom, ukazao si w Anglii
24 wrzenia i odnioso duy sukces wydawniczy.844 Galsworthy, ktremu powie niezbyt si
spodobaa (co w rodzaju tryumfu dziki wasnociom hipnotyzujcym, ale nie jest
naprawd dobra), odwiedzi Conrada wkrtce po jej wydaniu i stwierdzi, e wyglda lepiej
ni od duszego czasu.845 Pewnie dla uczczenia sukcesu Conrad wybra si z Jessie na trzy
dni do Londynu; byli nawet w teatrze na Romeo i Julii.846 Recenzje ksiki byy na og
bardzo pochlebne. Ciekawe, e krytycy, ktrzy mieli tyle kopotu z rozpoznaniem istotnych
wartoci artyzmu Conrada w jego wczeniejszych powieciach, bystro wytknli wady
Zwycistwa: melodramatyzm, atwy alegoryzm, przesubtelnienie w rysunku jednych postaci,
a prymitywizm w ukazaniu innych.847 Conrad nie komentowa tego w listach, ale Zwycistwo
pozostao w jego dorobku utworem artystycznie odosobnionym. Twierdzi zreszt, e
niespecjalnie mu na tym zaley.848
17 grudnia skoczy nareszcie Smug cienia. W caoci nie jest to ze. Harowaem ciko
przy kocu i czuj si niespodziewanie dobrze (jak na siebie), kiedy mam to ju poza sob
pisa do Curle'a.849 Przypuszczam, cho dowody s tylko porednie, e opowie utkna w
lecie, kiedy ju zdawaa si bliska ukoczenia. Pniej Conrad przystpi do pracy z nowym
wigorem pod wpywem wiadomoci, e Borys, ktremu utwr zosta dedykowany, moe w
kadej chwili wyjecha na front. Przeszkolenie trwao bowiem bardzo krtko i ju w poowie
listopada spodziewano si lada dzie przetransportowania oddziau do Francji.850
Smuga cienia ma podtytu wyznanie. Nie jest, wbrew twierdzeniu autora, dokadn
autobiografi, ale istotnie opiera si w znacznym stopniu na jego wspomnieniach. S to
wspomnienia z okresu, kiedy by u szczytu si fizycznych, przedsibiorczoci i sprawnoci
zawodowej. Ta tre autobiograficzna oraz prostota budowy utworu, jego mylowa zwarto i
841

18 XI 1915, Listy, s. 354.

Do Rothensteina, 26 X 1915, Harvard.
843
Jessie do Pinkera, 9 XI 1915, Berg.
844
Do H. M. Capes, 25 IX 1915, Yale. Pisze tu, e w dniu ukazania si ksiki pierwsze dwa nakady byy ju
wyczerpane.
845
Galsworthy do Garnetta, 15 X 1915, Gamett, Letters from Galsworthy, s. 221.
846
Do Curle'a, 7 X 1915, Curle, s. 38.
847
NY Times Book Review, 28 III 1915; G. Gould w New Statesman, 2 X 1915; Glasgow Evening
News, 7 X 1915; Sherry, Heritage, s. 3132 i 285303
848
Do H. M. Capes, 18 XII 1815, Yale.
849
Do Curle'a, 18 XII 1915, Curle, s. 40.
850
Do Gide'a, 18 XI 1915, Listy, s. 354 i do G. Taubego, 24 XI 1915, LF, s. 133.
842

152

wyrazisto, a zarazem charakter syntezy Conradowskiej problematyki moralno

-psychologicznej wszystko to tworzy paradoksalny, a dla piszcego na pewno oywczy,
kontrast z przewaajcymi w roku 1915 u Conrada nastrojami rozproszenia, przygnbienia i
apatii.
Nowy rok nie przynis pocztkowo odmiany. Narzeka, e jego umysowo wydaje si
rozbita na kawaki i e jest osob dziwnie bezuyteczn. 851 Jedzi jednak w tym okresie
cakiem czsto do Londynu chyba nie w interesach. Zapewne dlatego cigle mu brakowao
gotwki.852 Stara si pielgnowa zdrowie. Zrezygnowa nawet, nie na dugo, z papierosw i
zabra do fajki, ktrej nie cierpi, aby ograniczy palenie: Wszystko po to, aby wicej (i
lepiej) pracowa.853 Pracowa wszake mao i nie by rad z wynikw. W lutym i marcu
napisa krtk nowel Dusza wojownika (pocztkowo zatytuowan Ludzki Tomassow) ale
czuj si tak niezadowolony, e j jeszcze przetrzymam 854. Rok pniej stwierdzi, e
opowiadanie nie jest naprawd zrobione i okreli je jako chatur (pot-boiler).855 Jest to
utwr u Conrada raczej zaskakujcy: pisarz nigdy, a ju zwaszcza podczas wojny, nie
wyraa si z sympati o Rosjanach i wojsku rosyjskim. Tu jednak zrobi szlachetnym i
wzniosym bohaterem noweli modego oficera-Rosjanina jakby chcc wykaza swoj
pisarsk bezstronno...
Tak czy inaczej, nowela nie dodaa mu otuchy: stwierdzam, e praca we waciwym
sensie jest dla mnie niemoliwa zwierza si dawno nie widzianemu Garnettowi.856
Natomiast ogromn przyjemno sprawia mu ksieczka o jego twrczoci pira
Amerykanina Wilsona Folletta: Jestem po prostu uradowany. To pierwsza inteligentna prba
zrozumienia zasadniczych idei mojego dziea i udana. 857 Chwali wic bardziej ni prac
Curle'a, i bez zastrzee. Ksieczka Folletta jest dzi cakiem zapomniana, gwnie chyba z
powodu nieznonie poetyckiego, wyszukanego i bombastycznego stylu. Jej autor
wypowiada jednak sporo myli bystrych i odkrywczych: podkrela zasadnicz spoisto
mylow dziea Conrada, uwydatnia stale w nim obecny konflikt midzy czowiekiem i jego
wol a obojtnym wiatem przyrody, wskazuje na fundamentalne dla Conrada znaczenie
zasady ludzkiej solidarnoci i stwierdza jego twrczy wkad do jzyka angielskiej prozy
artystycznej.858
Rwnoczenie z dziekiem Folletta pojawi si w domu Conrada inny go zza oceanu:
pikna pomiennowosa dziewczyna, pena temperamentu i szalonych pomysw.859 Bya to
851

Do Dawsona, 12 II 1916, Randall, s. 188.

Do Dawsona, 12 II 1916, Randall, s. 188. Listy do Pinkera z tego okresu, zwaszcza pisane z Londynu a
wic podczas eskapad do miasta zawieraj zwykle proby o dodatkowe pienidze. Por. te do Curle'a z 12 IV
1916, Indiana (fragment opuszczony w wydaniu Curle'a), gdzie mowa o zwrocie dugu.
853
Do Pinkera, roda [II 1916], Berg.
854
Do tego, 30 III 1916, Berg.
855
Do Colvina, 2 IV 1917, Yale. Tame wzmianka, e sugesti tematu wzi z Philippe de Sgura.
856
13 IV 1916, Garnett, s. 267.
857
Do Pinkera, wtorek [IV 1916], Berg; podobnie do Rothensteina, ktremu posa ksieczk Folletta, 19 VI
1916, Harvard.
858
Wilson Follett, Joseph Conrad: a Short Study of His Intellectual and Emotional Attitude toward His Work
and of the Chief Characteristics of His Novels, Garden City, N.Y., [1915].
859
Opis powierzchownoci Jane Anderson i sd o niej wg listu Rebekki West do Iana Watta z 19 V 1959.
Profesor Watt, ktry wraz z Johnem Halversonem zbiera swego czasu materiay do artykuu na temat Jane
852

153

dziennikarka Jane Anderson, pochodzca z Arizony, niekrpujco zamna za nowojorskim

kompozytorem Deemsem Taylorem. W owym czasie pracowaa jako korespondentka
wojenna na terenie Anglii i Francji. Wielbicielka Conrada, sama pocztkujca nowelistka,
usiowaa ju wczeniej, za porednictwem Wellsa i lorda Northcliffe'a, waciciela wielkiego
koncernu prasowego, uzyska zaproszenie do Capel House ale pisarz wanie chorowa.
Powiodo si wreszcie, kiedy jej kolega, korespondent nowojorskiego Heralda, Gordon
Bruce oczarowa Jessie podczas spotkania z okazji prezentacji popiersia Conrada,
wyrzebionego w zimie tego roku przez Joe Davidsona (sam Conrad nie czu si do dobrze,
aby pojecha do Londynu).860 Pod wieym wraeniem wizyty posaa tego dnia obszerne i
entuzjastyczne sprawozdanie w licie do Nowego Jorku:
Skrcilimy w szar drog o gbokich koleinach i zobaczyli, na maym wzniesieniu,
bardzo stary ceglany dworek ze staromodnymi kwiatami w ogrdku. Byo te monstrualne
podzwrotnikowe drzewo o sztywnych gaziach. I bya fosa, miejscami dosy gboka, ktra
pod murem rozszerzaa si w sadzawk. Przejechalimy mostek i zatrzymalimy si przed
wyblakymi zielonymi drzwiami z koatk. Wpucia nas pokojwka, bardzo elegancka
pokojwka w bufiastym biaym konierzyku i o niemiaym umiechu. [...] Potem usyszaam
w ssiednim pokoju rozmow i pospieszne krztanie si. Potem drzwi otworzyy si z
rozmachem i ponad meblami maej jadalni zobaczyam gow i barki mczyzny. To by
Conrad, tylko by to Conrad starszy i bardziej podniecony, ni sobie wyobraaam. Uchwyci
obie moje donie i popatrzy na mnie; przyjrza si Gordonowi, ktry sta za mn.
Ach powiedzia. Pani psijechaa na cay dzie. By zadowolony!
Potem zrozumiaam to wszystko, cay ten popiech, poruszenie, niewtpliwe podniecenie
nerwowe. Okazuje si, e obawia si intruzw, naprawd boi si nowych twarzy i gestw. Ba
si tego obiadu.
Podczas kiedy prowadzi nas poprzez jadalni do salonu, mwi mwi bardzo szybko i z
szerokimi ruchami rk i barkw. Gos ma bardzo jasny i pikny w tonacji, ale z akcentem,
ktrego nigdy przedtem nie syszaam. To akcent, ktry ksztatuje kade sowo i nadaje
przedziwny rytm zdaniom. I jego czasowniki nigdy nie s poprawne. Jeeli s na waciwym
miejscu rzadko to pozbawione s czasu; nowy skadnik cudu.
Pokj, do ktrego nas zabra, by niski i dosy zatoczony meblami. W wskim kominku
pon duy ogie. Przy niewielkiej otomanie staa kobieta, o ktrej mi wszyscy opowiadali,
gruba kobieta o przelicznych szarych oczach i szybkim, dobrotliwym umiechu. Podesza
nam z wolna na spotkanie, opierajc si na lasce. Czarna suknia bya niewtpliwie
zagranicznego kroju i materiau; na kadej kici miaa po sze zotych bransolet. Rce miaa
bardzo biae. Nie wiem, co powiedziaa, ale spojrzaam na ni, ona spojrzaa na mnie i
zakochaam si w niej. A nie jestem skonna w jednej chwili zakochiwa si w ludziach.
Potem powiedziaam, e ciesz si, e mogam przyjecha.
To Conrad powiedziaa. Boi si nowych twarzy. Na co sam Joseph Conrad zabra
si do roztaczania gocinnoci byo to wszystko, co robi, wszystko, co mwi
niewytumaczalnie obce angielskoci. Nie to, e by cudzoziemcem; po prostu nie by
Anderson, askawie udzieli mi fotokopii najwaniejszych znalezisk.
860
Conrad do Curle'a, wtorek [11 IV 1916], Curle, s. 51; JCC, s. 195. Por. Conrad do Pinkera, wtorek [II?
1916], Berg.
154

Anglikiem. Poprosi, bymy usiedli, i wykona jeden z tych szerokich gestw, obejmujcych
pokoik. To powiedzia i wskaza na okno, przy ktrym stao jego biurko jest moja
pracownia, ksieso, gdzie napisaem Zwycienstwo! A to spojrza na czarne pianino jest
pokj muziczny. A tam gdzie pastwo stoj, to jest salon pani Conrad. Nasz dom nie jest
duy...
Gow ma niezwykle delikatn w ksztacie, chocia czoo nie jest wysokie. Ale ponad
oczyma s takie paszczyzny. Sposb trzymania gowy, troch zanurzonej w barkach, sprawia
wraenie siy. Usta, cho niezbyt wyrane pod siwym wsem, s pene, ale wraliwe. Ale to
oczy s oczyma geniusza. S ciemne, a powieki opadaj na nie, z wyjtkiem chwili silnego
podniecenia. S ciemnopiwne, nie wida w nich renic. I maj dziwn wasno
hipnotyczn...
Porozmawiamy powiedzia nagle ale nie o wojnie. A potem opowiedzia histori tej
wojny i innych wojen, opowiedzia z tymi swoimi gestami, ruchami ramion, zdumiewajcymi
byskami oczu. Powiedzia, e jego wiara we Francj, caa jego nadzieja co do nich [!],
zostay spenione; e oznaki zepsucia nie byy zepsuciem. Byy to tylko plamy na piknym
owocu; e w Anglii bya dobro, ktra jest podstaw siy. Ale dla Rosji powiedzia nie
mona mie nadziei. [...]
Potem byo dugie popoudnie i poszam na spacer z chopakiem i z jego interesujcym
koleg [Robinem Douglasem], ktry by na wakacjach szkolnych [...] Potem by
podwieczorek, a kiedy Conrad wyszed na chwil, Jessie Conrad pokazaa mi par starych
fotografii chopczyka, ktry siedzia na wielkim rzebionym krzele, ubrany w rosyjsk
koszul z kwiatami wyszywanymi na obrbku. Patrzy wprost przed siebie i spoglda na wiat
duymi i raczej zdumionymi oczyma. To Conrad, kiedy mia pi lat.
Potem, na zakoczenie tego wszystkiego, pani Conrad pokazaa mi par rzeczy, ktre
uszya, ubra itp., z piknymi ciegami i biaymi wyszyciami, jakie nosiy wytworne damy
przed pidziesiciu laty. I kochaam j za jej wielk ignorancj w takich sprawach. I
powiedziaa mi, jak spotkaa Conrada, i o dugim miesicu miodowym na kutrze eglujcym
przy brzegach Bretanii, i o pierwszej ksice, ktra zostaa wysana do wydawcy, poniewa
przyjaciel, ktry nie mia rozeznania w sprawach literackich, powiedzia, by j tam posa. I
jak kiedy ju zostaa zapomniana i Conrad robi plany ponownego wyruszenia na morze,
przysza pocztwka z wiadomoci, e ksik przyjto... kawaek kartki o Szalestwie
Almayera.861List, ciekawy take i z powodu kocowych relacji o fantastycznych
opowieciach Jessie, wiadczy o reporterskiej bystroci autorki, ale zarazem potwierdza sd
Rebekki West, e Jane Andersen bya poczciw, gupi, melodramatyczn olic. Wizyta
okazaa si pocztkiem wieloznacznej zayoci modej Amerykanki z Jessie, Conradem,
Borysem i Jzefem Retingerem. Na razie jednak dostarczya tylko chwilowej dystrakcji.
Conrad by w owym czasie dodatkowo zgnbiony mierteln chorob Marwooda,
zmarego w poowie maja.862 Stan mego zdrowia pisa do Gide'a w kilka dni po mierci
861

List J. Anderson do Deemsa Taylora, 19 IV 1916, kopia udzielona przez I. Watta i J. Halverstona.
Przytaczam ok. tekstu. Autorka cytuje wymow, a niekiedy i skadni Conrada jako niepoprawne, np. zamiast
the, this ze, zis.
862
Do Curle'a, sobota [20 V 1916], Curle, s. 52 (z bdn dat 21 V). Opowie Jessie (JCKH, s. 135), e
Conrad nie chcia sam jecha w odwiedziny do umierajcego przyjaciela (uwaa j za prawdziw np. Meyer, s.
155

przyjaciela jest bardzo niedobry. Podagra rozoya mnie na cztery opatki. [...]
Obrzydliwo. Moje myli te posuwaj si kulawo i donikd nie dochodz. Co we mnie
jednak yje z ca moc, to gorca wiara w przyszo i gbokie przewiadczenie, e cie
niemiecki zniknie z powierzchni tej ziemi, po ktrej wiele wdrowaem.863 Niszczeniem
Niemcw, zreszt mao skutecznym, zajmowa si Borys, przebywajcy pod Armentieres, na
bezporednim zapleczu frontu.
Conrad wynurzy si wkrtce z dugotrwaego odrtwienia; przy kocu maja zdrowie
znacznie mu si poprawio. Mam na myli ciao. Moe i umys pjdzie za nim.864 Lato
1916 okazao si obfite w dziaania i wydarzenia.
Ju od lutego trway pertraktacje na temat wydania zbiorowego, ktre podj zamierzali
Doubleday w Ameryce i Heinemann w Anglii. Uczestniczy w negocjacjach rwnie Quinn,
ktry mia nawet zatarg z Pinkerem (Conrad w peni popar agenta przeciwko Doubledayowi i
Quinnowi, wobec amerykaskiego wydawcy by wwczas zdecydowanie chodny). Zarwno
Conradowi, jak Pinkerowi zaleao na pienidzach, ale ze wzgldw uczuciowych i
praktycznych chcieli z wydaniem poczeka do koca wojny i na tym ostatecznie stano.865
Pisarz domaga si rwnie, aby w planie edycji unika wszelkich aluzji do morza; nie
chcia by przedstawiany jako pisarz morski ani nawet tropikalny.866
Rwnoczenie toczyy si rozmowy i korespondencja w sprawie przerbki scenicznej
Zwycistwa, podjtej przez Macdonalda Hastingsa. Przebieg ich moemy odtworzy tylko w
przyblieniu, poniewa istotne listy nie s datowane. Hastings zwrci si do Conrada na
pocztku roku. Pisarz mia zrazu ochot na wspprac, ale z niej zrezygnowa. Zapewne w
kwietniu Hastings przedstawi szkic przerbki, ktry niezbyt si Conradowi spodoba. W
lipcu zgosi si z podobn ofert przedsibiorca teatralny Henry B. Irving, kierujcy
wwczas teatrem Savoy w Londynie. Conrad odpowiedzia wymijajco, e musi poczeka
na rezultat pracy pierwszego adaptatora.867 Kiedy Hastings pokaza mu tekst I aktu
stwierdzi, e co prawda nie podoba mu si to, ale z punktu widzenia zarobkowego jest
odpowiednie i gwarantuje sukces. Nie tai przed Pinkerem, e scena interesuje go przede
wszystkim jako rdo dochodu, by jednak rwnie podekscytowany moliwoci
wprawienia si w nowym rzemiole. Hastings prosi o pomoc. Doskonale. W kadym razie
mona z nim rozmawia i przy tej okazji paru rzeczy si nauczy. [...] Mam zamiar
skorzysta tym razem i nawiza cisy kontakt ze scen. Kto wie?...
247), jest przynajmniej czciowo zmylona. Twierdzi, e przedtem ponad miesic nie opuszczaa swojego
pokoju a tymczasem wanie ostatnio bya sama w Londynie na wystawie Davidsona. Nie jest te prawd, e
nie mieli wwczas samochodu. Curle opowiada, e razem z Conradem pojecha do Marwooda na kilka dni przed
jego mierci, LTY, s. 172173
863
19 V 1916, Listy, s. 355.
864
Do Pinkera, 8 VI 1916, LL, II, s. 172 (ale por. do Garnetta, 23 VII, Garnett, s. 267, o niemonoci pracy
umysowej).
865
Do Doubledaya, 3 VII 1916, Princeton, do Quinna, 15 VII i 10 VIII 1916, NYPL. Przygotowujc wydanie
dokona Conrad w kwietniu poprawek w tekcie Szalestwa Almayera; Gordan, s. 116129, i D. L. Higdon i F.
E. Eddleman, Collected Edition Variants in Conrad's Almayer's Folly, Conradiana 1977, nr l, s. 77103.
866
Do Doubledaya, 19 V 1916, kopia w Quinn Collection, NYPL.
867
R. D. Evans, Dramatization of Conrad's Victory and a New Letter, Notes and Queries, March 1961, s.
108110; tame list Conrada do Irvinga z 19 VII 1916.
156

Przyzna Pan, e mam pewne umiejtnoci dialogowe. [...] Wikszo moich utworw jest
dramatyczna. I jeeli tylko

157

14. Conrad w roku 1912.

15. Conrad, Jessie i John w r. 1912.
16. Conrad z synem Johnem w ogrodzie Capel House w roku 1912.

17. Jzef Hieronim Retinger w r. 1912.

158

18. Otolia z Zubrzyckich Retingerowa.

159

19. Ellen Glasgow i Joseph Conrad. Fotografia z r. 1914.

21. Koci Mariacki w Krakowie.
22. Grb Apollona Korzeniowskiego.

160

20. John Conrad i Robin Douglas w roku 1914.

161

23. Conrad z Aniel Zagrsk w Zakopanem w r. 1914.

naucz si dostosowywa swoje umiejtnoci dialogowe i dramatyczne do potrzeb sceny,
wwczas... [...] Jeszcze nie skostniaem. Jeszcze ulegam wpywom i potrafi dostosowywa
umys do rnych form mylenia a moe i sztuki.868
Sprawy polityczne znowu wtargny w ycie Conrada z dwu stron, jednej cakiem
nieoczekiwanej. 21 kwietnia, par godzin po wysadzeniu go na ld z niemieckiej odzi
podwodnej, zosta pod Dublinem aresztowany Roger Casement. Wraca co prawda z
zamiarem odwoania przygotowywanego powstania Irlandczykw przeciw angielskim
okupantom ale zosta oskarony o zdrad stanu. Conrad wykazywa mao wspczucia dla
aspiracji irlandzkich (smutny paradoks u syna zniewolonego narodu). Dubliskie Powstanie
Wielkanocne uwaa za wbicie noa w plecy walczcej z Niemcami o ycie Anglii.
Czowiek zastanawia si pisa do Quinna zmartwiony, na co to wszystko? Gdyby Wielka
Brytania zostaa zmiadona, a flota niemiecka krlowaa na morzach, z irlandzkiej
niezawisoci nie zostaoby ani ladu. Republika Wyspowa (jeeli o tak im chodzi) byaby
tylko wysunit, umocnion placwk niemieck, pogardzan odskoczni dla ostatecznych
celw Weltpolitik.869 Mia nadziej, e na Casementa nie bdzie wydany wyrok mierci 870
ale kiedy go skazano na powieszenie, odmwi doczenia si do apelu o ask, podpisanego
przez wielu pisarzy angielskich, cznie z Galsworthym. By za to nieraz krytykowany.
Zarzucano mu szowinizm neofity i wrogo wobec zboczecw (wadze kolportoway
potajemnie fragmenty dziennikw Casementa, ujawniajce jego homoseksualizm). Wiemy
jednak skdind, e Conrad nie czu si uprawniony do publicznego wystpowania jako
Anglik, bezpodstawne jest rwnie oskarenie go o uprzedzenia wobec homoseksualistw, bo
z niejednym (Douglas, Gide, Reynolds, Walpole) utrzymywa bliskie kontakty. (Wtpi
zreszt, by Home Office i Conradowi przesa fragmenty dziennika Casementa.) On sam, w
rozmowie zapamitanej przez Karol Zagrsk, tak uzasadnia swoje stanowisko: Casement
nie waha si przyjmowa honorw, odznacze i dostojestw od rzdw Anglii a poktnie
868

Do Pinkera, roda [VIII? 1916], LL, II, s. 172173.

Do Quinna, 24 V 1916, NYPL.
870
Do tego, 15 VII 1916, tame.
869

162

zaatwia sprawy, ktre mu leay na sercu. To znaczy: knu przeciwko tym, ktrzy mu
ufali.871
Karola Zagrska, modsza siostra Anieli (ur. 1884), piewaczka, przebywaa wwczas z
krtk wizyt w Capel House. Stwierdzia, e dziesicioletni John Conrad prosi, by go
nazywaa Jankiem podobny jest do fotografii swojej babki, Ewy Bobrowskiej. Podczas
jednego ze spacerw Konrad [...] odezwa si z wolna, gosem penym ogromnej rzewnoci:
Czy ty mi wybaczysz, e moi synowie nie mwi po polsku?
Odruchowo, najszybciej, eby tylko tych sw nie pozostawi w zawieszeniu, zaczam
mwi, e to przecie stao si w sposb naturalny, bo matka ich jest Angielk... Dzikuj
ci, e nie masz do mnie alu powiedzia. Rozmawiali te oczywicie o przyszoci Polski.
Karola wierzya, e Polacy po wojnie bd wolni; Conrad nie by pewien, czy zupenie
wolni.872
Sceptycyzm w tej sprawie by staym elementem jego postawy, zaszczepionym ju przez
Bobrowskiego. W jakim stopniu mg rwnie wynika ze znajomoci wczesnej sytuacji
politycznej, a zwaszcza nastawienia rzdu brytyjskiego. Latem 1916 roku sprawa polska
wygldaa le. Rzd brytyjski uwaa j nadal za wewntrzny problem Rosji. Rzd rosyjski
nie by skonny do ustpstw; w lipcu musia zoy dymisj gwnie z powodu swojej
mikkoci wobec polskich postulatw minister spraw zagranicznych Sazonow. Orientacja
proaliancka wrd Polakw w Anglii zostaa sparaliowana. Orientacja austriacka ulega
rozbiciu: Pisudski jawnie domaga si uznania Legionw za kadry wojska przyszej
niepodlegej Polski, na co ani Austria, ani Niemcy nie chciay udzieli zgody. Wysannik
Pisudskiego, Micha Sokolnicki, przekaza dziaajcemu na terenie Anglii Augustowi
Zaleskiemu instrukcje co do prowadzenia akcji politycznej z pozycji penej niezalenoci od
wszystkich pastw zaborczych873. Znalazo to oddwik i w dalszych poczynaniach
Retingera. On sam we wspomnieniach dosy krytycznie wyraa si o swoim wczesnym
braku dowiadczenia.874 Conrad wszake traktowa akcje modego przyjaciela bardzo
powanie: Retinger dziaa namitnie ogromne sukcesy osobiste, jakie polityczne, w
gruncie rzeczy wiksze, ni wydawaoby si moliwe w beznadziejnym pooeniu Polski.
Uzyska dla siebie pewien posuch dziki wietnemu wywizaniu si w ubiegym miesicu z
zadania nieoficjalnego mediatora midzy rzdem brytyjskim a francuskim.875 Zabiegi
Retingera polegay m. in., wedug jego wasnej relacji, na poredniczeniu midzy
przedstawicielami rzdw brytyjskiego, francuskiego i austriackiego w celu wysondowania
moliwoci zawarcia osobnego pokoju midzy aliantami a Austri; w maju 1916 roku
wystpi z propozycj finansowania przez aliantw polskiego ruchu niepodlegociowego na
terenie
Austro
871

K. Zagrska, Ze wspomnie o Conradzie, Twrczo 1969, nr 8, s. 110; rozmowa toczya si w roku

1920. Podobnie wypowiedzia si Cunninghame Graham w licie do H. W. Nevinsona z 27 XI 1928, A. F.
Tschiffely, Don Roberta, London 1937, s. 391393.
872
K. Zagrska, Pod dachem Konrada Korzeniowskiego (Josepha Conrada), Kultura 1932, nr 2.
873
Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, t. II, s. 7576.
874
J. Pomian, ed., Joseph Retinger: Memoirs of an Eminence Grise, s. 35. Trzewa ocena dokonana przez
Pomiana, s. 29.
875
Do Curle'a, 20 VIII 1916, Listy, s. 357; por. do Sandemana, 31 VIII 1916, Listy, s. 358. Sam Retinger
(Pomian, s. 35) przyznaje, e zapewne udzi si, przypisujc swoim dziaaniom wiksze znaczenie.
163

-Wgier.876 Nie zaprzesta te usiowa majcych na celu umidzynarodowienie kwestii

polskiej i nakonienie Francji i Anglii do podjcia w tej sprawie inicjatywy. Udao mu si
namwi do pomocy Conrada, ktry napisa i zoy w brytyjskim ministerstwie spraw
zagranicznych memoria dotyczcy odbudowy pastwa polskiego jako dziedzicznej
monarchii pod podwjnym protektoratem Anglii i Francji.877
Polsko nie da si, zdaniem Conrada, pogodzi ani ze znienawidzonym germanizmem,
ani z rosyjsk sowiaskoci. Mimo niewoli, Polska przetrwaa jako wysunita placwka
cywilizacji zachodniej i odbudowa jej pastwowoci jest moralnym obowizkiem Zachodu.
Powinna odzyska niepodlego z rk zachodnich przyjaci przy penej aprobacie Rosji i
w porozumieniu z ni. Nad wskrzeszon Polsk Wsplnot Narodw w granicach
ustalonych przez mocarstwa alianckie, z dostpem do morza, z wczeniem Gdaska jako
wolnego portu Anglia i Francja powinny przez dwadziecia lat sprawowa wsplny
protektorat, utrzymujc na polskim wybrzeu baz floty wojennej. Rosja winna rwnie
przystpi formalnie do wspudziau w gwarancjach w taki sposb, ktry jak najbardziej
umierzyby jej moliwe obawy i zadowoli jej narodowe uczucia. Polska weszaby trwale w
skad angielsko-francusko-rosyjskiego przymierza; zarazem mogaby sta si orodkiem
Ligi Pastw Pnocnych, tworzcej barier na drodze ambicji teraz jeszcze ledwie
uwiadamianych oraz resentymentw, ktre nie zamr przez wiele lat po wojnie.
Mona w memoriale znale echa orientacji austriackiej; to jedyne pastwo zaborcze nie
jest krytykowane, ale nawet pochwalone za swobody polityczne przyznane Polakom.
Wysuwane argumenty moralne i teoretyczno-polityczne mogy wywrze wpyw tylko o tyle,
o ile stay za nimi jakie siy organizacyjne i wojskowe. Zarwno Conrad, jak i Retinger
reprezentowali jedynie racje moralne i dobre chci; nie powoywali si, i powoywa nie
mogli, na adne zaplecze polityczne. Komentujc rozmow, jak wsplnie z Retingerem
przeprowadzi w brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych z George'em Russellem
Clerkiem, Conrad pisa: Przypominam sobie, e na samym pocztku zwrci Twoj uwag,
i trudno jest Anglii dyskutowa sprawy polskie gdziekolwiek poza Petrogradem, chocia
Anglicy chtnie usuchaliby ycze Polakw. Na Twoje konkretne pytanie czy rzd
brytyjski (w porozumieniu z Francj) aprobuje oglnie biorc pomys protektoratu
(potrjnego), odpowiedzia: Niech Polacy przedstawi najpierw dokadnie sformuowane
yczenie. Nie ma to by wybuch entuzjazmu, ale racjonalna proba, poparta przez
powanych ludzi, reprezentujcych moliwie najpeniej wszystkie pogldy polityczne i
spoeczne Polski i d o p i e r o w w c z a s sprawa przyszoci Polski moe by
rozwaana w kategoriach memoriau, ktry mu dorczye. [...] Twoim zadaniem jest teraz
uzyska zgod wszystkich stronnictw polskich na ten projekt. 878
876

Pomian, s. 3135; Kenneth J. Calder, Britain and the Origins of the New Europe 19141918, Cambridge
1976, s. 89. Por. Szymon Askenazy, Uwagi, Warszawa 1924, s. 473475. Jednake Retinger by od czerwca
1916 skompromitowany w oczach wadz brytyjskich donosem J. Horodyskiego, ktry twierdzi, e Lewis
Namier, Retinger i August Zaleski s wykorzystywani przez Austri dla jej celw;. Calder, s. 89.
877
Orygina memoriau w archiwum Foreign Office w Londynie,. FO 371/2747, No 737661. Hans van Marie
odszuka go i porwna z tekstem ogoszonym przez Conrada w tomie Notes on Life and Letters (tum. polskie
w: Dziea, t. XXVIII, s. 5964). W tekcie drukowanym brak wzmianki o monarchii oraz zakoczenia, gdzie
mowa jest m. in. o bazie floty wojennej i Lidze Pastw Pnocnych.
878
Do Retingera, 21 VIII 1916, Listy, s. 358
164

Taka zgoda bya oczywicie niemoliwa. Tre memoriau nie odbijaa programu adnego
z czynnych wwczas ugrupowa politycznych, miaa raczej charakter kompilacji; pozbawiao
to memoria realizmu. Absurdem byo bowiem przypuszczenie, e Rosja moe si zgodzi na
odbudow Polskiej Wsplnoty Narodw; postulat ten odrzuciliby te i narodowi demokraci;
obz niepodlegociowy nie zgodziby si na protektorat ze wspudziaem Rosji jako staego
sprzymierzeca. Historyczny moralizm Conrada jest zrozumiay i charakterystyczny dla
pisarza; Retinger, jako dziaacz polityczny, powinien by wiedzie, e najbardziej szlachetne i
zote myli, zawieszone w politycznej prni, nie maj praktycznego znaczenia. Tak te
potraktowano memoria w Foreign Office. Odpowiedzialni urzdnicy skomentowali go jako
nierealny, niepraktyczny i beznadziejne rozwizanie, a lord Grey, minister spraw
zagranicznych, stwierdzi krtko: Cakiem niemoliwe. Rosja nigdy nie podzieli si
wpywami w Polsce z mocarstwami zachodnimi. Mimo wszystko dokument cakowicie bez
wraenia nie min; mona si dosucha jego odgosw w anonimowym memoriale,
opracowanym przez Foreign Office jesieni 1916 roku na polecenie premiera Asquitha.879
Conrad ywi zapewne nadziej, e jego wystpienie wywrze jaki wpyw na postaw
rzdu brytyjskiego. Tumaczy Christopherowi Sandemanowi bogatemu i wpywowemu
dziennikarzowi e gdyby idea wskrzeszenia Polski pod angielsko-francuskim protektoratem
zostaa przyjta, mgbym mie pewno kiedy bd zamyka oczy na tej ziemi e
Polacy nie dadz si wcign w konflikt z Angli.880 Po raz pierwszy w yciu nawiza
wwczas bezporedni kontakt z angielskimi wadzami rzdowymi. Prawdopodobnie
pniejsza o kilkanacie dni decyzja wzicia udziau, jako obserwator, w brytyjskim wysiku
wojennym, zwizana bya genetycznie z zabiegami w sprawie polskiej: nie tylko dlatego, e
Conrad mg chcie wzmocni swj autorytet, ale przede wszystkim dlatego, e po raz
pierwszy zdecydowa si by na nieliterackie wystpienie publiczne. Rzecz jasna, rol
odgrywaa rwnie wiadomo, e jego syn przebywa na froncie: Borys bra udzia, jako
oficer kolumny transportowej, doczanej do baterii cikich dzia, w walkach nad Somm i
marzy o awansie na porucznika.881 Od poowy lipca przebywa we Francji rwnie Ford, te
za pierwsz lini frontu, w oddziaach zaopatrzenia. Podczas bitwy nad Somm dozna, na
skutek wstrzsu wywoanego bliskim wybuchem pocisku, cikiego szoku nerwowego.
Napisa pniej do Conrada trzy obszerne listy z obrazowymi opisami swoich wrae
wojennych.882
Conradowe ocieranie si o wojn na morzu trwao dwa miesice. 14 wrzenia wyjecha
do Lowestoft, na wschodnim wybrzeu Anglii, gdzie miecia si baza floty wojennej.
Zwiedzi tam urzdzenia portowe i przyjrza si prbnemu strzelaniu. Przyjmowano go
bardzo gocinnie: poczuem si jak w domu [...] jakbym nalea do wszystkich sub
[marynarki wojennej, jej rezerwy i lotnictwa]. Czu si ogromnie podniecony i zarazem
zmczony niezwyk dla aktywnoci.883 16 wrzenia rano wypyn w dwudniowy rejs na
879

D. Lloyd George, Prawda o traktacie wersalskim. Warszawa [1939],. t. I, s. 2425; por. Pajewski, Wok
sprawy polskiej, s. 179180.
880
Do Sandemana, 31 VIII 1916, Listy, s. 359.
881
Do Helen Sanderson, 16 VII 1916, Yale; do Garnetta, 23 VII 1916. Garnett, s. 268.
882
Mizener, s. 284288.
883
Do Pinkera, sobota 11.30 wieczr, 15 [= 16] IX 1916, Berg; por. do Jessie, pitek 10 po. [15 IX 1916], LL,
165

pokadzie poawiacza min Brigadier. Po powrocie, 18 wrzenia rano, pojecha do

Yarmouth, bazy lotnictwa morskiego, i odby osiemdziesiciominutowy lot dwupatowcem
patrolowym typu Short; opisa go pniej w osobnym artykuliku.884 Nawet wdrapanie si do
kabiny wodnopatowca czyo si dla starszego pana z duym wysikiem, a sam lot by na
owe czasy trzynacie lat po braciach Wright wyczynem tak miaym i niezwykym, e
Conrad ukry go przed Jessie.
Po dziesiciu dniach odpoczynku wybra si znowu w krtk podr do Szkocji, by
obejrze stocznie marynarki wojennej. 885 Spotkania i rozmowy z oficerami zachciy go do
napisania jedynego utworu o wspczesnej tematyce wojennej: Opowieci, ktr ukoczy 30
padziernika.886 Jest to szczeglna nowela, kojarzca typowo Conradowsk problematyk
moraln z niezbyt Conradowskim sposobem ujcia, troch przypominajcym wczesny
Powrt. Odbija jaskrawo od typowych wwczas utworw militarnych, przypomina raczej
pniejsz literatur rozrachunkow: nie moe wywoa bojowego zapau, ale gbok
rozterk.
Trzy dni po skoczeniu Opowieci ponownie wyjecha na pnoc, tym razem do
Edynburga i pobliskiego portu Granton.887 Nazajutrz po przybyciu, w sztormow pogod,
wypyn na morze statkiem naprawiajcym sieci przeciwko odziom podwodnym. Lao
jednak i wiao tak straszliwie, e po kilku godzinach wrcili do portu. Nigdy w moim
morskim yciu tak si nie cieszyem ze schronienia. Nastpnego dnia pojecha z admiraem
Jamesem Startinem nad Firth of Forth oglda fortyfikacje i prbne strzelanie. Kiedymy
tam byli, trzy dywizjony naszych najnowszych niszczycieli podeszy od morza. By to
niezmiernie pikny widok.
Szstego listopada wyruszy w duszy, dwunastodniowy rejs na pokadzie uzbrojonej
brygantyny HMS Ready, zakamuflowanej jako statek handlowy dla mylenia i wabienia w
puapk niemieckich odzi podwodnych (bya to jedna z tzw. Q-boats). Brygantyna pyna
pod flag norwesk i na t okazj zostaa oficjalnie ochrzczona Frej.888 Trzeciego dnia
rejsu za porednictwem odzi patrolowej wysa uoony stylem telegraficznym list do
Pinkera: Wszystko w porzdku.
Strzelanie wiczebne w pobliu ldu.
Pogoda lepsza.
Zdrowie dobre.
Nadzieja zapania Szwaba dua. 889Dowdca statku, kapitan J. G. Sutherland, napisa
pniej o tym rejsie ca ksieczk (ktra wyranie speszya Conrada pompatycznoci),
wypchan mnstwem postronnych treci, bo sama wyprawa mina bez ciekawszych
II, s. 178179.
884
Do Pinkera, jw., i J. Conrada, Lot, Dziea, t. XXI, s. 163166.
885
Do Jessie, 29 IX 1916, i niedziela [l X 1916], z Glasgow, THW, s. 25. Baines (s. 408) myli t podr z
nastpn, o miesic pniejsz.
886
Data na rkopisie, G. Lindstrand, A Bibliographical Survey of the Literary Manuscripts of J. Conrad,
Conradiana, vol. 2 nr s. (19691970), s. 158. Por. do Pinkera, wtorek [31 X 1916], Berg. Okrela tu utwr jako
naprawd bardzo Conradowski.
887
Do Jessie, niedziela [5 XI 1916] z Edynburga, LL, II, s. 177178.
888
J. G. Sutherland, At Sea with Joseph Conrad, Boston 1922, s. 39.
889
8 XI 1916, Listy, s. 360.
166

wydarze. adnych okrtw nieprzyjacielskich nie napotkali. Conrad pomaga porucznikowi

Osborne'owi w nawigacji, a wieczorami czyta ksik Hartleya Withersa War and Lombard
Street pochwa roli wielkich bankw angielskich w wojnie. 17 listopada wracajca z
wyprawy brygantyna odesaa go na ld w Bridlington. 890 Jessie opowiada, z mnstwem
dramatycznych ornamentw, e zosta natychmiast aresztowany zapewne jako podejrzany
cudzoziemiec. Trudno w to uwierzy, skoro wysadzi go na ld poawiacz min, ktrego
oficerw zaprosi potem na niadanie; Sutherland wspomina tylko, e do hotelu przyszed
policjant, aby sprawdzi, skd si wzi nieznajomy przybysz.891
Wspomnienia Jessie z tego okresu s zreszt wyjtkowo zagmatwane i pene sprzecznoci.
Wycia te, zapewne ju w druku, jakie fragmenty, co czyni jej relacj niezrozumia
przynajmniej w jednym miejscu.892 Zamieszanie to zwizane jest z osob Jane Anderson.
Zawarta w kwietniu znajomo zacienia si do szybko. Conrad by niewtpliwie pod
urokiem piknej Amerykanki; Jessie rwnie, przynajmniej w pocztkowych miesicach
znajomoci, bardzo lubia jej towarzystwo. Conrad pisa do Curle'a, e Jane ma europejski
umys i w ogle jest mniam-mniam; przedstawia j jako ich adoptowan du crk.893
Podobno spdzia w Capel House okoo miesica na rekonwalescencji; terminu tego pobytu
nie mona ustali, bo chronologia wspomnie Jessie jest tu sprzeczna z rzeczywist
kolejnoci wydarze.894 Podczas podry Conrada do Lowestoft we wrzeniu Jane
wyjechaa razem z Jessie i Johnem do Deal; Conrad rozpisywa si o niej obszernie w listach
do ony jako o kobiecie, ktr lubisz. Apelowa do Jessie, by osobicie, jako kobieta,
podtrzymywaa Jane na duchu w wypadku jej niepowodze zawodowych. Dopisek pod
jednym z listw brzmi: Przeka moje serdecznoci Jane, a jeli oznaki bd pomylne,
moesz posun si do ucisku albo czego podobnego. Chciabym tam by, aby to widzie.
Jak wiesz, nigdy nie lubiem patrze, jak caujesz inne kobiety. Ale ta jest odmienna. 895
Wedug Jessie Amerykanka bardzo lubia chopca, a on j, ja za byam ni dostatecznie
zainteresowana, aby si cieszy jej towarzystwem, a wszystko byo lepsze od tego, by nie
mie si do kogo odezwa. Podobno jednak od pocztku zauwaya, e Jane bardzo dbaa o
wraenie, jakie sprawia na mczyznach.896 Potwierdza to Borys, ktry pozna dziennikark
w 1917 roku w Paryu i natychmiast straci dla niej gow mimo ostrzeenia ojca, by nie
zrobi z siebie durnia.897 Panna Anderson czy te pani Taylor (jak powiada Borys
zalenie od sytuacji w danej chwili) miaa wwczas romans z poznanym w Capel House
Retingerem; by moe ona wanie spowodowaa rozpad jego maestwa.898
890

Do G. Gardinera, 24 XII 1916 (bdnie jako 1919), Listy, s. 387;. Sutherland, s. 145.
JCC, s. 202204; Sutherland, s. 146.
892
Opuszczony fragment powinien nastpowa po stronie 205 JCC; na dwu nastpnych stronach autorka
parokrotnie si do odwouje.
893
Do Curle'a, 20 VIII 1916, Listy, s. 356357.
894
Wedug Jessie Jane Anderson przyjechaa chora do Capel House jaki czas po powrocie Conrada z rejsu na
Ready, a wic nie wczeniej ni w kocu listopada. Nastpnie jednak opowiada o wsplnym pobycie z Jane w
Folkestone podczas wyprawy Conrada do Lowestoft i Yarmouth a wic w poowie wrzenia.
895
14 IX 1916 i [15 IX 1916], THW, s. 14, 1719.
896
JCC, s. 196, 205.
897
B. Conrad, My Father, s. 121125
898
Jw. oraz Pomian, Joseph Retinger, s. 38.
891

167

Nie ulega wtpliwoci, e i Conrad nie opar si jej czarom. Jessie opowiada o
znalezionym licie miosnym ma, a z jej popltanych relacji zdaje si wynika, e Jane
pochwalia si przed ni zalotami Conrada.899 Trudno zrozumie, dlaczeg by miaa tak
zrobi nie zamierzajc zrywa stosunkw z obojgiem? Zarwno wyznanie Jane, jak i
pozostawienie przez ni listu Conrada w jakiej ksice z biblioteki gospodarzy w Capel
House uwaam za wymys Jessie. Bardziej prawdopodobne jest, e znalaza list ma w
papierach Jane i na tej podstawie zrobia mu opisan przez siebie scen.
Jak daleko posun si flirt czy romans midzy mod Amerykank a podstarzaym
pisarzem nieatwo si domyli. Listy Conrada do Curle'a i Pinkera zdaj si wiadczy, e
by co najmniej zadurzony; ton wczesnych listw do Jessie, w ktrych ciepe napomknienia
o Jane ssiaduj z wyrazami czuej maeskiej troski, budzi podejrzliwo co do czystoci
sumienia piszcego. Retinger, ktry sporo na ten temat wiedzia, zaprzeczy, by Conrad
romansowa z Jane. Ale zaprzeczy w sposb, ktry kae tu postawi oglniejsze pytanie o
ycie erotyczne pisarza: powiedzia mianowicie, e Conrad nie zna kobiet w rodzaju Jane,
mia natomiast rozmaite affaires louches (podejrzane, nieczyste afery). Odmwi
skomentowania tego stwierdzajc, e dentelmeni s dyskretni. 900 Conrad by w sprawach
pci istotnie wyjtkowo dyskretny tak niewspczenie dyskretny, e wywouje to niekiedy
posdzenia, i w ogle sfera ycia erotycznego bya dla zamknita, e przejawia jakie
nienormalnoci czy gbokie zahamowania. Spytany o to Borys wybuchn miechem;
powiedzia: co za bzdura, i zacz obiecujco: Mj ojciec i ja zawsze bylimy wobec
siebie cakiem szczerzy, jeli chodzi o nasze stosunki z kobietami. Wicej jednak powiedzie
nie chcia.
Sdz, e naley t dyskrecj uszanowa tym bardziej e i tak skazani jestemy na
domysy. By moe Conrad by po prostu i konsekwentnie wiernym mem co ze wzgldu
na stan fizyczny Jessie skazywaoby go na wieloletni celibat czy pcelibat. Ale nie tylko
zawoalowane aluzje Retingera i Borysa oraz powieciowe plotki Forda zalecaj sceptycyzm.
Opowie Jessie o tym, jak Conrad zareagowa, gdy pokazaa mu jego list miosny do Jane,
te daje do mylenia: bez sowa wrzuci go w ogie i zwracajc si do mnie zasugerowa
sposb dostarczenia mi czego, czego sobie yczyam. Zwyka forma wszelkiej pokuty, nie
poprzedzona ani oskareniem, ani usprawiedliwieniem.901 Wszystko to cznie z faktem, e
Conrad czu si bardzo swobodnie w kabarecie i nocnym klubie 902 jest zgodne ze
stereotypem ma, ktry od czasu do czasu zabawia si na boku; nie mamy jednak adnych
dowodw jednoznacznych. Tak czy inaczej, nie wydaje si, by dziedzina erosu odgrywaa w
yciu duchowym Conrada znaczniejsz rol. Mao jednak o tym aspekcie jego biografii
wiedzc, nie moemy nawet prbowa odpowiedzie na pytanie, czy skromno owej roli
wynikaa z cech osobowoci, czy moe bya skutkiem przymusowego rozdzielenia w tej
sferze uczu od zmysw czy te by to po prostu rezultat depresji wywoujcej zwykle
osabienie ycia pciowego.
Jak dugo Jane Anderson pozostawaa w bliskich stosunkach z Conradami dokadniej nie
899

JCC, s. 207208.
Informacja Iana Watta.
901
JCC, s. 207208.
902
B. Conrad, My Father, s. 88; por. rozdzia nastpny.
900

168

wiemy. W grudniu 1916 roku pisarz protegowa j wymownie Pinkerowi: Posyam Panu
wybr nowel, ogaszanych przez ni w Munsey's i Harper's Mag. od 1909 do 1912 r. S
one oczywicie bardzo niedojrzae. [...] Twierdzi, e ma jeszcze duo nie drukowanego
materiau (rpsy) i wiersze, ktrych nie pozwolia mi przeczyta. Najlepsza jej cecha to e
mimo powanego stosunku do swojej twrczoci nie jest wcale zarozumiaa. [...]
Zaplanowana przez ni powie ma by zasadniczo autobiograficzna i moe mie
powodzenie dziki pewnej rozbuchanej szczeroci, ktra, jak przypuszczam, bdzie jej cech
wyrniajc; bo to gwna waciwo autorki. Jest zdolna, ale jej osobowo jest tak
powikana wewntrznie, e trudno przewidzie, do czego te zdolnoci w kocu doprowadz.
Pod wzgldem osobistym brak jej rozeznania i determinacji w ukadaniu osobistego ycia, ale
sdz, e jest tak szczera i otwarta, na ile to jest moliwe u kobiety; wszystkie jej pobudki s
raczej wspaniaomylne. Mimo pozorw niezalenoci i wiadomoci wasnej inteligencji,
znajdzie Pan w niej istot ulegajc wpywowi i dalek od niewdzicznoci.903 Spotkanie
Borysa z Jane w Paryu, przygotowane przez listy Conrada do syna, nastpio w lipcu 1917
r.904 (Conrad tak potem skomentowa zadurzenie si modzieca: Jeeli musi napotka jak
Jane, lepiej teraz, kiedy ma dziewitnacie lat, ni kiedy bdzie mia dwadziecia cztery.
905
) Jeszcze w listopadzie 1917 roku Conrad wyraa w licie do Pinkera nadziej, e Jane
bdzie moga przyjecha z Parya i pociesza oczekujc na operacj Jessie, do ktrej jest
bardzo przywizana. Bdzie to doskonaa sposobno, by okaza oddanie. 906
W zupenie innego rodzaju tarapaty wpdzi eros Normana Douglasa. Ten seksualnie
wszechstronny epikurejczyk coraz jawniej wyamywa si z przyjtych norm obyczajowych.
Conrad, ktry opaca wyksztacenie jego modszego syna, ju w grudniu 1915 roku ubolewa
nad sytuacj yciow Douglasa i apelowa do wsplnych znajomych o wyrozumiao.907
Teraz, dowiedziawszy si o aresztowaniu pisarza 25 XI 1916 r. pod zarzutem zmuszenia
szesnastoletniego chopca do stosunku pciowego, wybuchn w licie do Pinkera: Najlepiej
byoby, gdyby sobie w eb paln. Zelizgiwa si od dwu lat i raz czy dwa razy prosiem go
bardzo powanie, by si zastanowi nad swoim pooeniem. Ale nic si nie dao dla zrobi.
Ostatnio unika nas wszystkich [...] Nie wiem, czy Worcester zgodzi si zatrzyma chopca.
To po prostu okropne myle o tym biedaku. Oczywicie wemiemy go na Boe Narodzenie.
Koniecznie. Ale co mu powiedzie! List podwaa twierdzenie Comptona Mackenzie, ktry
pomwi Conrada o odmow wyoenia kaucji za aresztowanego. 908 Douglas zosta zreszt
wkrtce zwolniony i, nie czekajc na proces, wyjecha z Anglii na stae.909
Od zejcia na ld (17-go listopada) musiaem rozwikywa rozmaite wasne sprawy, po
903

Niedziela wieczr [10 lub 17 XII? 1916], Berg. Sowa Conrada o niepewnej przyszoci Jane AndersonTaylor okazay si prorocze. W latach trzydziestych (jeeli nie wczeniej) staa si agentk wywiadu
niemieckiego, a podczas II wojny wiatowej wystpowaa w antyaliancklch audycjach propagandowych,
nadawanych z Niemiec.
904
Do W. T. H. Howe'a, 16 VIII 1917, NYPL.
905
Do Pinkera, wtorek [ok. l VIII 1917], Berg.
906
roda [7? XI 1917], Berg.
907
Do Pinkera, 7 II 1915, Berg; do H. M. Capes, 18 XII 1915, Yale
908
Do Pinkera, poniedziaek [4 XII 1916]; C. Mackenzie, My Life and Times, Octave Five, 19151923,
London 1966, s. 92.
909
M. Holloway, Norman Douglas, s. 229232.
169

czym wpadem w depresj, ktra jeszcze cakiem nie mina wyznawa Conrad 24 grudnia
1916 roku majorowi Gardinerowi.910 Denerwowa si przebiegiem wojny schyek roku
przynis aliantom niepowodzenia lub stagnacj na frontach i nie pocieszya go zmiana
gabinetu brytyjskiego.911 Straszliwa ponuro opanowaa wszystkich w kocu 1916 roku. To
byo dno, gorsze nawet ni koniec roku 1915.912 Wojna coraz czciej sigaa po przyjaci i
znajomych: Ford pisywa patetyczne listy ze szpitala w Rouen (twierdzi, e zosta
zagazowany; naprawd ba si swojego dowdcy).913 Edward Thomas zgosi si na ochotnika
do suby frontowej; 10 grudnia odwiedzi Conrada, by si poegna, a cztery miesice
pniej poleg pod Arras.914
Conrad zmczy si moe wyprawami do portw i rejsami na wojennych stateczkach;
jeszcze bardziej prawdopodobne, e znuya go ich bezcelowo. Jedynym ich produktem,
oprcz artykuliku Lot, by nieco duszy szkic Nie owietlone wybrzee, napisany dla uytku
Admiralicji zapewne w grudniu 1916 r., ale nie ogoszony za ycia autora chyba dlatego, e
nie ma w nim odrobiny propagandy, a mao nawet optymizmu. Niewykorzystanie tekstu
rwnie musiao zniechca do dalszych stara; mimo planw i zapowiedzi nastpnych
artykuw nie napisa.915 Przed Boym Narodzeniem naradza si z Hastingsem nad tekstem
przerbki scenicznej Zwycistwa. Potem planowa napisanie, do poowy stycznia, jakiej
noweli (ktra nigdy nie powstaa), a nastpnie zamierza zabra si do Ocalenia i wytrwa w
robocie do koca, ktry mog teraz dojrze cakiem jasno. 916
Byo to kolejne zudzenie optyczne. Jedynie przerbka Zwycistwa zostaa rzeczywicie
ukoczona. Pisa w styczniu do Hastingsa: Nie moe Pan nawet mie pojcia o mojej
ignorancji w dziedzinie sztuki teatralnej. Nie umiem sobie wyobrazi adnego efektu
scenicznego, lecz czytajc Pask adaptacj poczuem nawet ja poczuem co, co musiao
by chyba wzruszeniem scenicznym; dotaro to do mnie, opanowao mnie.917 Zgasza
jednak sporo uwag szczegowych i interesowa si bardzo obsad, korespondujc na ten
temat z Pinkerem, dyrektorem Savoyu Irvingiem, Colvinem, Sandemanem, a najczciej z
Catherine Willard (jej matka, Grace Willard, zaopatrywaa Conrada w stylowe meble, stare
srebro i szka). Listy do tej modziutkiej aktorki, w ktrych nazywa j kochanym
dzieckiem, emanuj niezupenie ojcowsk filuterno i przymilno ale podobno Jessie
910

Listy, s. 387388.
Do Sandemana, [30] XI 1916, LL, II, s. 176177; do J. M. Denta, 4 XII 1916, LL, n, s. 180; do Grahama, 3
I 1917, Watts, s. 185.
912
P. Fussell, The Great War and Modern Memory, London 1975, -s. 14.
913
Ford piaa 19 XII 1916: Co do mnie, c'est fint de moi, sdz, przynajmniej jeli chodzi o wojowanie
moje puca s cakiem zwglone i stracone... yje si tu w cieniu G[ustave'a] F[lauberta]. Zreszt ty zacze tu
swoj karier literack, a ja o mao co nie skoczyem te swojej. A zapewniam Ci, e nie straciem ani
odrobiny ogromnego podziwu dla ogromnoci, ktre sprowadzasz na papier. Letters of F. M. Ford, ed. Ludwig,
s. 79. Por. Mizener, s. 291292.
914
Eleanor Farjeon, Edward Thomas: The Last Four Years, London 1958, s. 231233.
915
Rkopis ma na pierwszej stronie not Pierwszy i jedyny artyku dla Admiralicji; Lindstrand, A
Bibliographical Survey..., Conradiana II (19691970), nr 3, s. 161. O tym, e planowa artykuw wicej,
wiadczy m. in. list do Pinkera z poniedziaku [XII 1916], Berg.
916
Do Pinkera, b.d. [ok. l XII 1916], Berg. W tyme licie prosi agenta o czeki na czn sum 80, na
zapomogi dla matki i sistr Jessie (wszyscy jej bracia byli na froncie).
917
25 I 1917, Listy, s. 362. Por. do tego, 22 I 1917, Colgate.
911

170

miaa dziewczyn na oku jako kandydatk na synow.918 Conrad zwierza si pannie Willard
z rozpaczliwego postanowienia, by sta si dramatopisarzem.919 Hastingsowi sugerowa
dokonanie francuskiego przekadu scenicznej wersji Zwycistwa; zastanawia si nad
dramatyzacj fragmentw Nostroma albo W oczach Zachodu.920 Snu te plany oryginalnej
sztuki, ktr napisaliby wsplnie z Hastingsem, na temat sfaszowanego obrazu starego
mistrza, z akcj we Woszech.921 Na zainteresowanie teatrem i tym razem wpyway bodce
materialne. Znowu przekroczy stan konta w banku, a mimo niezego zdrowia narzeka, e
umysowo nie moe zapanowa nad swoj robot. 922 I znowu czu niepokj, potrzeb
zmiany otoczenia: ju przemyliwa nad wyniesieniem si z Capel House.923
W styczniu 1917 roku Borys przyjecha na pierwszy, dziesiciodniowy, urlop. Conrad by
wyranie dumny z jego dobrodusznej, niezmconej pogody w zachowaniu, mowie i myli
jak gdyby ju nic na wiecie nie mogo go zaskoczy lub zirytowa. Opowiada dalej
Quinnowi: wyglda cudownie zdrowo i wyhodowa godny uznania ws. [...] Znakomicie si
porozumielimy. Rozmawialimy nie tylko o wojnie, ale o pozostaych dwu W. Gdzie facet
nabra smaku do wina, nie mog sobie wystawi. Co do kobiet [ang. women] Cunninghame
Graham [...] napisa mi, e uwaa chopca za trs dgourdi i e sdzi, i bdzie on un
homme femmes, jak Ty i ja, bo umie sobie z nimi poradzi.924
Dedykowana Borysowi i wszystkim, ktrzy jak on przekroczyli we wczesnej modoci
granic cienia swej generacji z mioci, Smuga cienia ukazaa si 19 marca 1917 r.925
Clement Shorter, ktry ledzi karier pisarsk Conrada od pocztku, stwierdza: Kada
nowa ksika p. Josepha Conrada jest wydarzeniem literackim dla wielu z nas ju od prawie
wierci wieku. Od czasu kiedy zmar p. George Meredith, a p. Thomas Hardy przesta pisa
powieci, nie pojawia si poza p. Conradem aden inny powieciopisarz zdolny do udzielania
mi tego szczeglnego wzruszenia wzruszenia, ktre poprzednie pokolenie znajdowao w
kadej kolejnej powieci Dickensa i Thackeraya. I mio jest stwierdzi, e [...] p. Conrad sta
si nie tylko jednym z ulubionych powieciopisarzy elity, ale jednym z ulubionych
powieciopisarzy szerokiego grona. 926 W podobnym tonie utrzymana bya wikszo
918

B. Conrad, My Father, s. 143144. Por. listy do C. Willard 11 IV 1917, NYPL, Poniedziaek Wielkanocny
[16 IV] 1917, LL, II, s. 188189, i 30 IV 1917, ibid., s. 191192.
919
Do C. Willard, 19 IV 1917, LL, U, 189.
920
Do Pinkera, list in verso listu Hastingsa z 5 V 1917, 25 V 1917, oraz b.d., Berg.
921
Do Pinkera, niedziela [1917] i 19 II 1918, Berg. Baines (s. 489) przypuszcza, e moe to by ta sama
sztuka, ktrej zarys naszkicowa Conrad w albumie babki Bobrowskiej (tym samym, gdzie rps pocztku Lorda
Jima); ale w sztuce albumowej wystpuj sami Wosi, w projektowanej za z Hastingsem mieli wystpowa
wycznie Anglicy.
922
Do Pinkera, l II 1917, Berg; do Doubledaya, 22 I 1917, Princeton.
923
Jessie do Pinkera, 16 II 1917, Berg.
924
Do Quinna, b.d., odebrany 12 II 1917. Borys przyjecha ok. 10 I, patrz: do Grahama, 17 I 1917, Watts, s.
186 i do Doubledaya, 22 I 1917, Princeton.
925
Do Pinkera, 19 III 1917, Berg. Conrad chcia pierwotnie wyda Smug cienia, w jednym tomie z Ksiciem
Romanem i naszkicowa nawet odpowiedni, nie znan nam, przedmow (do Pinkera b.d. [1916], Berg i
niedziela, LL, II, s. 181182. Dedykacja wywoywaa podobno nieporozumienia (JCC, s. 194), bo niektrzy
rozumieli j jako aluzj do mierci.
926
The Sphere, 14 IV 1917, sygnowane CKS; przedruk w Sherry, Heritage, s. 3233. Por. do Shortera, 31
XII 1916, BL.
171

artykuw krytycznych. Chocia nie brako zwykych nieporozumie (ku irytacji autora paru
recenzentw dopatrzyo si w utworze dziaania czynnikw nadprzyrodzonych), a pochway
nie byy jednogone (Times Literary Supplement narzeka, e mora przygniata
opowie) Smuga cienia umocnia pozycj Conrada jako klasyka, jednego z wielkich nie
tylko dzi, lecz w ogle.927
Entuzjastyczne omwienie ogosi w Observerze Sidney Colvin, ktry wymieni z
Conradem par listw na temat zawartoci autobiograficznej ksiki. Pisarz stwierdzi: nic
nie stoi na przeszkodzie, by uzna Pan ten powiedzmy kawaek prozy za utwr o
charakterze autobiograficznym. [...] Moe zwrci Pan uwag, e na karcie tytuowej
nazywam go Wyznaniem. 928 Nie chcia jednak, by utwr zosta formalnie uznany za
autobiograficzny. Jego t o n nie jest taki. Ale sdz, e co do podkadu u c z u c i o w e g o
nie mona si pomyli. 929 Przywizywa due znaczenie do opinii Colvina i stara si na ni
wpyn. 18 marca podsun tak, czsto pniej cytowan, samointerpretacj: Ufam, e nie
wemie Pan za objaw zarozumiaoci, jeeli po 22 latach pisania powiem, e nie jestem zbyt
dobrze rozumiany. Nazywaj mnie pisarzem morza, tropikw, autorem opisujcym,
romantycznym rwnie realist. W istocie jednak skupiaem ca uwag na idealnej
wartoci rzeczy, wydarze i ludzi. Tylko i wycznie na tym. Humor, patos, namitnoci i
sentymenty pojawiay si same przez si mais en vrit c'est les valeurs idales des faits et
gestes humains qui se sont i m p o s s mon activite artistique [Naprawd jednak to
wartoci idealne zdarze i czynw ludzkich groway w mojej dziaalnoci artystycznej].
Nie s to jednoznaczne sowa i ustalenie, jaki dokadnie sens przypisywa im autor, nie
wydaje si moliwe. Uwaam jednak, e myl si ci, ktrzy twierdz, i Conradowi chodzio
o wysawianie ideaw, gloryfikacj ukrytej szlachetnoci czowieka itp. Zarwno tre jego
ksiek, wczeniejszych i pniejszych, jak i zestawienie z innymi wypowiedziami sugeruj,
e mia na myli dno do wyszukiwania zasad, ktrymi ludzie kieruj si w swoim
dziaaniu do ujawniania wartoci w sensie zasad gbszych, ukrytych, i w tym sensie
idealnych, e nie zwizanych bezporednio z materialnymi potrzebami, bodcami i
celami.
W wypowiedziach Conrada o wojnie i midzynarodowych wydarzeniach politycznych nie
wida ladw przekonania, e wzniose ideay moralne wpywaj decydujco na
postpowanie ludzi i narodw. Przeciwnie, nigdy nie wczy si do chru entuzjastw
wojny o sprawiedliwo i cywilizacj, starannie unika hurra-patriotycznej frazeologii. Poza
jedynym wyjtkiem, szkicem Jeszcze raz w Polsce, nie da si nawet ponie
antyniemieckiemu zapaowi propagandowemu, kpi z porykiwa naszych politykw na pani
Germani i z pogard wyraa si o prymitywizmie prasowej agitacji.930 Kiedy 6 kwietnia
1917 r. Stany Zjednoczone przystpiy do wojny, pisa do Quinna: My tutaj nie walczymy o
demokracj ani adn inn kracj, albo o ideay humanitarne czy pokojowe. Walczymy
przede wszystkim o ycie, a potem o swobod mylenia i rozwoju we wszystkich

927

TLS. 22 III 1917. Inne gosy: Sherry, Heritage, s. 3233 i 304 312.
Do Colvina, 18 III 1917, Listy, s. 384. Recenzja, pt. Mr Joseph Conrad, ukazaa si 25 III 1917.
929
Do Colvlna, roda [21 III 1917], Yale.
930
Do Sandemana, 15 IX 1917, LL, II, s. 197.
928

172

dziedzinach.931
Nie jestem idealist stwierdza stanowczo w licie do Walpole'a. Moje nadzieje maj
charakter cile ograniczony. 932 Mia na myli nadzieje zwizane z przyszym kocem
wojny. W pierwszych miesicach 1917 roku jej przebieg by dla aliantw niepomylny, w
Anglii szerzy si nastrj zmczenia i zniechcenia. Niemieckie odzie podwodne zadaway
ogromne straty flotom sprzymierzonych i neutralnych; na froncie francuskim panowa zastj;
w Rumunii Niemcy i Austriacy posuwali si naprzd; Rosja carska chylia si szybko ku
katastrofie. Rewolucja lutowa (816 marca) obalia strupieszay system despotyczny, ale
jednoczenie postawia pod znakiem zapytania dalszy wkad Rosji w wojn z pastwami
centralnymi. Conrad niepokoi si osabieniem aliantw i chodno przyjmowa entuzjazm
prasy liberalnej933 Bezporednim skutkiem jest wyeliminowanie Rosji jako czynnego
elementu w wojnie. [...] Nie ma tam teraz adnego rzdu pisa w maju do Quinna.934 Ta
postawa nie miaa nic wsplnego z sympati dla dawnego reimu ani dla stabilnoci
politycznej jako takiej. Mimo czstych zoliwoci na temat demokracji przyznawa, w
dyskusji historycznej z Colvinem, wielko Gambetcie i stwierdza: Najwiksz postaci
czasw, w ktrych ylimy, jest sam Nard, la Nation. Przez 150 lat lud francuski by
wikszy (i lepszy) od swoich przywdcw, mistrzw i nauczycieli. O Anglikach mona by
powiedzie to samo waciwie jest to dzi oczywiste we wszystkim. Dwie wielkie postacie
Zachodu! 935
W Rosji obawia si straszliwego przelewu krwi. Wraca myl do stron rodzinnych:
Jestem zaskoczony, kiedy sobie przypominam, e mj brat mleczny jest rusiskim chopem.
Pewnie jeszcze yje. C myli? Obawiam si, e to, co myli, nie rokuje nic dobrego
chopcom i dziewcztom, z ktrymi si bawiem, i ich dzieciom. Czy te wdziczne cienie
moich wspomnie zmieni si w zakrwawione upiory? C'est possible, vous savez. A te domy,
w ktrych pod gniotcym uciskiem zachowywano dzielnie tyle szlachetnego idealizmu,
rycerskich tradycji, zdrowia i udoskonale cywilizacji zachodniej czy pjd z dymem? Cela
aussi est trs possible.936
Upadek caratu otworzy nareszcie moliwo oficjalnego umidzynarodowienia sprawy
polskiej przez aliantw. Rzdy Wielkiej Brytanii, Francji i Woch z zadowoleniem powitay
deklaracj rosyjskiego Rzdu Tymczasowego z 30 marca 1917 r., uznajc wyranie prawo
Polski do niepodlegoci.937 Conrad patrzy na ten rozwj wydarze znowu sceptycznie.
Proklamacja rosyjska jest bardzo pikna, ale terytorium polskiego (wedug granic z 1772
roku) jest w rkach niemieckich. A pokj musi nadej szybko. 938 Z sympati, ale rwnie
sceptycznie, obserwowa dalsze zabiegi Retingera, ktry by teraz ostatecznie spychany na

931

Do Quinna, 6 V 1917, NYPL

Do Walpole'a, 18 V 1917, LL, II, s. 194.
933
Do J. M. Denta, 19 III, LL, II, s. 188, do Colvina, 23 III, Yale, do Pinkera, 31 III 1917, Berg. Por. A.
Bennett, Journals, t. II, s. 108 (nota z 4X I1914), i Conrad do Colvina, 12 XI 1917, LL, II, s. 198.
934
Do Quinna, 6 V 1917, NYPL.
935
Do Colvina, sobota [21 IV 1917], LL, II, s. 190
936
Do Walpole'a, 18 V 1917, LL, II, s. 194. Wyprorokowa tu spalenie Kazimierwki jesieni tego roku.
937
Piszczkowski, Anglia a Polska, s. 21.
938
Do Sandemana, 3 IV 1917, LL, II, s. 188.
932

173

margines przez zorganizowane i utrzymujce cisy zwizek z krajem orodki.939

Nie mog puci si w ruch, nie mog skupi si na adnym poytecznym celu. Moe to
wojna? A moe po prostu koniec Conrada? Przypuszczalnie trzeba si kiedy jako skoczy
zwierza si Conrad Garnettowi w maju. Po prostu nie potrafi pisa ali si ju
wczeniej Curle'owi.940 Miewa, jak zwykle, ataki goca, ale sdzc z listw, jego zdrowie
nie byo wwczas szczeglnie ze. (Warto jednak zauway i t zaleno: kiedy pracowa
nad jakim utworem, stan zdrowia stawa si waniejszy, wic czciej komentowa i czciej
narzeka.) Trudnoci wynikay ze stanu umysowego. Wie pan, szczerze mwic, czuj
czasami, e nie jestem cakiem sob wyznawa Pinkerowi. 941 Zrzek si jednak w tym
czasie dorocznej zapomogi rzdowej (tzw. Civil List Pension). 942
W cigu pierwszych siedmiu miesicy 1917 roku napisa tylko trzy przedmowy: dwie do
wasnych utworw, wznowie Lorda Jima i tomu Modo, i jedn, w formie listu, do
studium Garnetta o Turgieniewie. W tej ostatniej zoy hod ulubionemu pisarzowi,
gboko, ca dusz narodowemu i wykorzysta okazj, by go zoliwie przeciwstawi
Dostojewskiemu.943 Przedmowa do Lorda Jima ma charakter samoobrony: Conrad odpiera
zarzuty, e opowie jest nadmiernie rozcignita oraz e dotkliwe poczucie utraconego
honoru u Jima jest objawem chorobliwym. W nocie do tomu Modo podkreli autentyzm
utworw, ich oparcie na wasnych przeyciach i obserwacjach; stao si to pniej
dominujcym motywem jego autorskich przedmw.944
Dopiero pod koniec lipca zabra si znw do wikszej roboty. 945 Bya to jeszcze jedna
nowela, ktra urosa w powie: Zota strzaa. Jej tytu ulega parokrotnie zmianom. Rkopis
pocztku ma nagwek miech; zaplanowana bya pierwotnie w formie wybranych
fragmentw z listw.946 Pierwsze 94 strony powieci napisa wasnorcznie, reszt
podyktowa947, co podobno bardzo przyspieszyo robot ale, jak stwierdzaj krytycy,
fatalnie wpyno na styl. Po materia do nowego utworu sign pamici wstecz o lat
przeszo czterdzieci do swoich dni w Marsylii. A na pocztkowych, wykrelonych pniej
kartach rkopisu jeszcze gbiej, do pierwszych, dziecinno-modzieczych mioci w
Polsce. Ewa Korzeniowska wysuna ciekaw hipotez, e pobudk do pisania mg si sta
list Tekli Turskiej, mieszkajcej we Lwowie znajomej Conrada z lat 18741878, przekazany
mu w maju 1914 roku; na moliwo tak wskazuj sowa Wstpu do Zotej strzay, mwice
939

Jw. i do Retingera czwartek [IX? 1917], PAN, Krakw, oraz do Pinkera, roda [XI 1917], Berg.
Do Garnetta, [2 V 1917], Listy, s. 367; do Curle'a, 27 III 1917, Curle, s. 57.
941
roda wieczr [1917], Berg.
942
List Paymaster General's Office do Conrada z 9 VI 1917, Yale
943
Dziea, t. XXI, s. 5659; por. do Garnetta [2 V 1917], Listy, s. 366367.
944
Wznowienie Lorda Jima ukazao si w czerwcu nakadem Blackwooda, wznowienie Modoci nakadem
Denta.
945
Do Rothensteina, 2 VIII 1917, Harvard.
946
Do Pinkera, b.d., z tytuem R. L. Selected Passages from Letters, Berg; do tego, roda [1917], z
zapytaniem, co Pinker z punktu widzenia interesw sdzi o wstpie do utworu w formie listu, okrajcego
szeroko temat. Rps The Laugh w Yale; jego tre zostaa tylko czciowo wykorzystana, m. in. w pierwszej
nocie do Zotej strzay. By moe opowie, ktr przepisywaa Jessie, o czym Conrad wspomina w licie
do Pinkera z (27 VI 1917), in verso listu Hastingsa, z 25 VI, Berg, bya wanie miechem.
947
Rps The Laugh i maszynopis Rita Lastaola, a Tale, Yale; do Pinkera, roda (VIII? 1917), Berg.
940

174

o licie przyjaciki autora z czasw dziecistwa.948

Praca nad powieci posuwaa si zrazu do szybko, boju w poowie sierpnia
zawiadamia Pinkera, e nie bdzieto utwr krtszy od Smugi cienia.949 Niestety, wikszo
listw Conrada z 1917 roku jest datowana tylko dniem tygod-nia i ustalenie cisej
chronologii napotyka na ogromne trudnoci. Ostatniego dnia grudnia, narzekajc na czste
ataki podagry i bronchitu, ali si samokrytycznie Sandersonom: I pord tego wszystkiego,
wrd jkw i przeklestw, pracowaem co rano. Moecie sobie wyobrazi, co to jest. Bez
barwy, bez plastycznoci, bez nastroju; najciesza z moliwych piskliwa baka. A kiedy
skocz, pjd i sprzedam to na rynku za 20 razy wicej ni Murzyna.950 To byyzwierzenia
dla przyjaci; Pinkera zapewnia jedynie, e opowie bez nazwy posuwa si dobrze
naprzd.951
Cignca si wojna, obowizujce zaciemnienie i utrudnienia w komunikacji osamotniay
Capel House. Conrad ali si, e go nikt nie odwiedza. W maju przyjecha na par dni
Garnett; pisarz ogromnie si cieszy z tej wizyty. Naprawd, mj kochany, pokrzepieniem i
osod byo dla mnie mie Ci tutaj wycznie dla siebie, mia si, artowa i sprzecza z
Tob jak za czasw, kiedy wino byo jeszcze czerwone, a kobiety czym wicej ni jedynie
wspomnieniem arzcych si furii (rnego typu) i diabolicznych ekstrawagancji.
Oczywicie, nasze podejcie do tych spraw byo zawsze literackie. Wznioso Twoich uczu
i powcigliwo postawy oniemielay mnie. Nawet teraz, podczas Twojej wizyty, zachciao
mi si raz by impertynenckim wobec Ciebie i po prostu nie mogem. Autorytet! Twj
niezniszczalny autorytet! [...] Mylisz si, jeeli sdzisz, e wielu jest ludzi, do ktrych sw
przywizuj wag dostateczn, by si zoci. W istocie jest tylko jeden czowiek Ty.952
We wrzeniu Borys zjawi si na dziesiciodniowy urlop. Jego brat od wrzenia 1916 r.
przebywa w internacie szkolnym w Ripley Court (Surrey) i do domu przyjeda tylko na
wakacje.953 Staym zmartwieniem rodzinnym byo zdrowie Jessie. Kolano sprawiao cigy
bl; tusza pogarszaa sytuacj, prawie uniemoliwiajc chodzenie, nawet o kulach. Conrad
bardzo si martwi stanem ony. Na pocztku listopada 1917 r. zapada decyzja
przeprowadzenia szczegowych bada; obawiali si, e nog trzeba bdzie amputowa.
czyo si to z koniecznoci przeniesienia si na par miesicy do Londynu. Na krtko
przedtem, w padzierniku, Conrad napisa obszern i bardzo intymn not Od autora do
nowego wydania Nostroma.954 Opowiada tu, partobliwym tonem i mieszajc
rzeczywisto yciow z elementami powieciowej fikcji, gwnie o zwizkach fabuy
Nostroma z wasnymi przeyciami. Fragment powicony Antonii Avellanos, ktr stworzy
na podobiestwo swojej pierwszej ukochanej, wiadczy o chtnym wracaniu pamici do
948

Dziea, t. XIX, s. 11. E. Korzeniewska w przypisach do Szkicw o Conradzie Marii Dbrowskiej, s. 255
256. Jak wyjania Korzeniewska, nie wydaje si moliwe, by Tekla Turska bya t sam osob, co znana
skdind Tekla z Syroczyskich Wojakowska, crka Antoniego Syroczyskiego.
949
Do Pinkera, 15 VIII 1917, Berg
950
Do Heleny i E. Sandersonw, 31 XII 1917, LL, s. 198. O zym zdrowiu por. np. do Sandemana, 15 IX
1917, LL, II, s. 197
951
Do Pinkera, 1 I 1918, Berg.
952
Do Garnetta, pitek [18 V 1917], Listy, s. 368.
953
Do Garnetta, 27 X 1917, Garnett, s. 274; list Johna Conrada do autora, 8 III 1977.
954
Trs intime, do Curle'a, 2 XII 1917, Curle, s. 59.
175

krakowskich czasw a zarazem o wtpliwej wiarygodnoci jego wyzna, bo zarysowany tu

portret pierwszej mioci jest zupenie sprzeczny z jej obrazem przedstawionym na
pocztkowych stronach rkopisu Zotej strzay.
W Londynie wynajli mieszkanie pensjonatowe przy Marylebone Road (4c Hyde Park
Mansions), blisko lecznicy, w ktrej umieszczona miaa by Jessie (3 York Place, koo Baker
Street). Wyjechali okoo 20 listopada.955 Po kilku dniach badania lekarskie rozwiay grob
amputowania nogi; Jessie miaa si podda dugotrwaej kuracji zabiegowej. Pozostaa w
lecznicy przez par tygodni, a nastpnie unieruchomiono jej kolano cik metalow szyn,
usztywniajc ca nog.956 Conrad narzeka pocztkowo na przezibienie i oglnie marne
samopoczucie, ale wyranie cieszya go ucieczka z wiejskiego odludzia i wid intensywne
jak na niego ycie towarzyskie (chocia czasami, kiedy podagra uniemoliwiaa wyjcie za
prg, miewa poczucie odcicia od wiata). Widywa Galsworthych i Garnetta, Colvinw i
Hastingsa, znajomych bardzo dawnych, jak Ted Sanderson, i nowszych, jak Hugh Walpole.957
Walpole, trzydziestoczteroletni powieciopisarz i dziennikarz, ktry wrci niedawno z Rosji,
notowa 23 stycznia 1918: Conrad jeszcze lepszy, ni si spodziewaem wyglda starzej,
bardzo nerwowy, ma w sobie co fantastycznego i jako dramatycznego myl, e to jego
oczy korsarz-intelektualista. Rozprawia ochoczo, opowiadajc mi najrniejsze rzeczy o
swoich modych latach. 958 Mody Cecii Roberts, zamony i skoligacony literat-amator,
poznany przez Conrada w salonie Grace Willard, widzia pisarza w troch inny sposb
pewnie dlatego, e sam uwielbia arystokratyczne towarzystwo: Mia trjktny profil,
koczcy si przycit brod. Oczy zapadnite, przykryte ukonymi powiekami. Kiedy
patrzy na rozmwc, rozjaniay si jak oczy ptaka. By przystojny na msk mod
marynarza, ale z aur dyplomaty, bywalca Faubourg St. Germain. Krtko mwic, by
polskim arystokrat, kosmopolit, ktry rwnie dobrze pasowa do przyjcia w ambasadzie
angielskiej, do Bois de Boulogne, Tiergartenu czy Prateru. Ubrany w dwurzdow, sukienn
marynark, z monoklem zwisajcym na cienkim sznurze, roztacza aur czonka Corps
Diplomatique a zarazem co znacznie wicej. 959
Conrad pracowa wwczas dalej nad przysz Zot strza. Pracowa pilnie w tempie
czterech moich stron dziennie ale bez przyjemnoci i tylko od czasu do czasu czujc kontakt
z przedmiotem.960 Nie mia poczucia dobrej roboty: wszystko to w chwil po odoeniu
wydaje mi si paskie i bezbarwne, i dziwnie odlege. 961 Podobno zwierzy si Garnettowi z
955

Do Colvina, 12 XI, LL, II, s. 198; do Hastingsa, 24 XI, Colgate; Jessie do Pinkera, 6 XI 1917, Berg
Do Pinkera, niedziela, l ppo. [25 XI 1917], Berg; do Colvina, 30 XI 1917, Duke; por. Jessie do Pinkera, 13
XI 1917, Berg, i B. Conrad, My Father, s. 127131
957
Por. np. Marrot, The Life and Letters of J. Galsworthy, s. 433434 i 439440; Conrad do Garnetta,
niedziela [30 XII 1917], Garnett, s. 274 (datowany mylnie: 3 XII) i 6 I, 31 I i 16 V 1918, Garnett, s. 279280 i
282; do Colvina, 30 XII 1917, Duke; do Hastingsa, 19 XII 1917, Colgate; do A. i J. Galsworthych, 31 XII 1917,
Birmingham.
958
R. Hart-Davis, Hugh Walpole, London 1952, s. 168
959
C. Roberts, Half Way, London 1931, s. 215. Roberts datuje poznanie Conrada na 1919, ale list Conrada do
Garnetta z 16 V 1918 (Garnett, s. 282) wiadczy, e stao si to w pocztkach 1918.
960
Do Garnetta, 6 I 1918, Garnett, s. 279. Byoby to ok. 800 sw dziennie, por. Ze wspomnie, Dziea, t. XIII,
s. 92.
961
Do A. i J. Galsworthych, 31 XII 1917, Birmingham
956

176

wtpliwoci, czy ma powie kontynuowa. Stary doradca zdecydowanie do tego zachci,

podajc swoje krytyczne argumenty nie wiemy jakie. 962 3 stycznia 1918 r. Conrad mia
napisane 26 tys. sw i ocenia, e to co najwyej poowa 963; naprawd stanowio to
niespena jedn czwart. Chocia pocztkowo stwierdza z zadowoleniem, e dyktowanie
bardzo przyspiesza prac, podnieca si przy tej czynnoci a do krzyku, co nie pomagao w
skupieniu uwagi ani w zachowaniu w pamici caoci utworu. 964 W poowie lutego planowa,
e powie skada si bdzie z czterech czci, kada po 34 rozdziay (ostatecznie czci
jest pi, rozdziaw 3+4+4+5+8); nie miaa jeszcze nazwy. Mnstwo tytuw chodzi mi po
gowie (w rzadkich wolnych chwilach), ale aden nie sprawia wraenia dokadnej
odpowiednioci. Gdyby to bya ksika francuska, sdz, e nazwabym j L'Amie du Roi
(Przyjacika krla), ale poniewa po Angielsku (The Friend of the King) kocwka nie
wskazuje na rodzaj, oczywicie nie mog tak zrobi. Ludzie pomyl sobie moe o
przyjacielu z dug brod, a to byby wielki bd. Tytu The Goatherd (Pasterz/pasterka kz),
ktry te byby moliwy, budzi te same zastrzeenia. I oba byyby troch mylce, bo zwizek
opowieci zarwno z kozami, jak krlami jest bardzo niky. Two Sisters (Dwie siostry) byby
tytuem o wiele cilej zwizanym z treci, ale mi si nie podoba. Jest zbyt precyzyjny, a
zarazem zbyt banalny. Z drugiej strony Mme de Lastaola wyglda cudzoziemsko, a take
pretensjonalnie. The Heiress (Dziedziczka), najbliszy treci, byby zarazem najbardziej
mylcy; jest te pozbawiony polotu i gupi. Musimy czeka, a tytu sam si nasunie.
Jak Pan widzi, wszystkie powysze wi si z kobiet. I rzeczywicie powie mona
najlepiej okreli jako studium kobiety, ktra mogaby sta si olniewajcym zjawiskiem, ale
pozostaa nieznana, odgrywajc swoj rlk w wojnie karlistowskiej 756, a potem znikajc z
owego bardzo szczeglnego wiata, ktry j zna, jak gdyby w rozpaczy powrcia do kz
swojego dziecistwa w jakiej samotnej dolinie na poudniowych stokach Pirenejw. Ksika
dotyczy wszake tylko nieznacznie jej dziaalnoci publicznej (e tak powiem), ktra w
istocie bya tajna. Mwi si o jej yciu prywatnym: o jej poczuciu wasnego pooenia, jej
uczuciach i obawach. Jest to w istocie epizod z tego ycia, opowiedziany dramatycznie i z
dokadnoci studium. Fakt, e jest to rwnie epizod w przeyciach modego narratora
(ksika napisana jest w pierwszej osobie), suy tylko dla zaokrglenia powieci i nadania jej
peni.965
Nie wspomina wic, jak to robi pniej, o autobiograficznej zawartoci ksiki. Data
18751876 jest zgodna z histori wojen karlistowskich, ale wyklucza moliwo udziau w
akcji modego Korzeniowskiego: jego tajemnicze i dramatyczne przeycia zdarzyy si dwa
lata pniej. Zarwno wskazany okres akcji, jak i dane dotyczce bohaterki przemawiaj
przeciwko moliwoci wzorowania jej na Pauli (de Somogyi, ktr Don Carlos pozna
dopiero w listopadzie 1877 r. Powrt do tematu dwch sistr niewtpliwie tych samych, o
962

Garnett, s. 280.
Do Pinkera, 3 I 1918, Ber
964
Zadowolenie z dyktowania wyrazi w licie do Pinkera r[oda, jesie 1917], Berg; o dyktowaniu Zotej
strzay krzykiem opowiedziaa Jessie Mgrozowi, J. Conrad's Mind and Method, s. 90; o fatalnych skutkach
dyktowania pisze Moser, J. Conrad, Archievement and Decline, s. 207208. Cytowany list do Garnetta z 6 I
wiadczy, e przynajmniej cz tekstu poza fragmentem The Laugh take napisa rcznie.
965
Do S. A. Everitta (agenta reklamowego Doubledaya) 18 II 1918, LL, II, s. 201
963

177

ktrych pisa w roku 1896 sugeruje, e byy to postacie rzeczywiste, mocno tkwice
Conradowi w pamici. Zdaje si, e w miar rozrostu powieci coraz intensywniej wpisywa
w ni swoje na og chyba tylko wyimaginowane przeycia i uczucia. Tumaczyoby to
skupienie uwagi na samym narratorze-bohaterze, a rwnie pniejsze okrelanie ksiki jako
wyznania na wasny temat. Jessie twierdzia pniej: Zota strzaa wydaje si nalee do
mnie bardziej, ni jakakolwiek inna [ksika Conrada], poniewa gdyby nie ja, nigdy nie
zostaaby napisana.966 Mona by to skwitowa cynicznym westchnieniem ulgi, e Jessie nie
miaa na ma wikszego i czstszego wpywu (przypisywaa sobie rwnie zasug
powstania Czarnego oficera), ale warto te, bardziej serio, zauway, e jej roszczenia
przemawiaj przeciwko przypisywaniu ksice zbyt powanego charakteru.
Conrad pracowa do szybko, prawie nie odrywajc si do innych zaj. Jedyny bodaj
artyku, jaki w tym czasie napisa, to Tradycja, wysana 3 marca do Daily Mail. Za ten
kilkustronicowy tekst, wysawiajcy dzielno i poczucie obowizku ludzi Marynarki
Handlowej, otrzyma a 250 gwinei od magnata prasowego, lorda Northcliffe.967 Tydzie
pniej tene bogaty wielbiciel zapaci za 40 funtw wpisowego, kiedy Conrad zosta
wybrany do ekskluzywnego klubu Athenaeum.968
15 lutego, wkrtce przed powrotem Conradw do Capel House, odwiedzi ich w Londynie
Galsworthy i zanotowa w dzienniku, e wszyscy czuj si doskonale.969 Jak zwykle, nie
by to stan trway. Nie mog powiza myli ali si Conrad par tygodni pniej
Garnettowi a tych paru zatroskanych myli, ktre mi si koacz w gowie, zupenie nie
potrafi uj w sowa. Bardzo martwicy i przygnbiajcy stan. Posuwa si czowiek samym
skrajem rozpaczy godzina za godzin, dzie za dniem, z poczuciem, e donikd nie
dojdzie.970
Sytuacja midzynarodowa, a zwaszcza pooenie na froncie mogy przysparza trosk.
Conrad porusza te tematy bardzo rzadko, ograniczajc si do oglnikw albo krtkich uwag
o zmianach personalnych wrd dowdcw wojska i floty. Jedynym wyjtkiem bya sprawa
polska, ktrej powica obszerniejsze rozwaania. W lutym 1918 roku, trzy miesice po
rewolucji padziernikowej i miesic po synnej deklaracji Wilsona, ktra wymienia
odbudow niepodlegej Polski wrd celw wojennych Stanw Zjednoczonych, pisa do
Quinna: Cokolwiek si stanie, Rosja przestaa bra udzia w wojnie. Wan spraw jest teraz
niedopuszczenie rosyjskiej zarazy, jej rozkadowej siy do organizmw spoecznych reszty
wiata. Polska bdzie w tym musiaa odegra rol, jakiekolwiek bd jej losy. A
rwnoczenie bdzie si musiaa oprze olbrzymiej potdze germanizmu, ktra rwnie
przyniosaby mier, ale w innej postaci. Czy nard rozgrabiony, zrujnowany i wstrznity
a do podstaw wasnej duszy stanie na wysokoci tak okropnego zadania, doprawdy nie
wiem. Nigdy tyle mroku nie otaczao przyszoci adnego ludu, i to, prosz pamita, po z
966

JCKH, s. 147.
Do Pinkera, 4 III 1918; telegram Northcliffe'a do Conrada, 6 III 1918: By jaki bd, drogi mistrzu, w
sugestii, e miaby pan otrzyma tylko 50 gwinei za cokolwiek, co zechce napisa. Berg.
968
Do Pinkera, 14 III 1918, Berg.
969
Marrot, s. 440. List do Everitta (18 II) pisany by rwnie z Londynu, chocia na papierze z nadrukiem
Capel House. Nastpnego dnia pisa z Londynu do Hastingsa (Colgate) i Pinkera (Berg). Wrcili na wie, po
trzymiesicznym pobycie w miecie, okoo 20 lutego
970
Do Garnetta, 27 III 1918, Garnett, s. 281
967

178

gry stuleciu miadcego dusz ucisku ktrym, poza paroma wybranymi istotami, wiat
zachodni w ogle si nie interesowa. Ju przedtem karmiono go piknymi swkami. A im
pikniejsze swka, tym bardziej wprowadzay w bd. Pewnego wieczora w sierpniu 1914
roku w sabo owietlonym, duym pokoju rozmawiaem z grupk Polakw zwizanych z
uniwersytetem i yciem politycznym miasta Krakowa. [...] miaem odwag powiedzie im:
Nie udcie si. Jeeli ktokolwiek bdzie mia zosta w tej wojnie powicony to bdziecie
wy. Jeeli mona znale ocalenie, to tylko w waszych wasnych piersiach, to tylko si
waszego wewntrznego ycia bdziecie zdolni odeprze zgnilizn Rosji i bezduszno
Niemiec. I to bdzie waszym losem na zawsze. Bo nic na wiecie nie zmieni siy faktw.
I gdybym mia do nich mwi dzi, powtrzybym te same sowa. Nie pamitam, co p.
Wilson powiedzia w swoim ostatnim owiadczeniu. Okropna jest aura nierealnoci w tych
wszystkich sowach, ktrymi si rzuca dokoa w obliczu przeraajcej rzeczywistoci. 971
Trzy skadniki tych rozwaa zasuguj na uwypuklenie: graniczcy z pesymizmem
sceptycyzm co do przyszoci Polski; ujmowanie jej roli jako przedmurza Europy,
odgrodzonego od Zachodu germanizmem; trzewa wiadomo, e od pastw alianckich
nie mog Polacy oczekiwa konsekwentnego poparcia, bo ich stanowisko bdzie tylko
wypadkow wasnych interesw. (Na t gorzk nieufno mogo wpyn ogoszenie przez
nowo powstay rzd radziecki tajnych ukadw midzy rzdem carskim a zachodnimi
sojusznikami; ich tre sprowadzaa si do zgody na nowy rozbir ziem polskich.)972
Kiedy 21 marca ruszyo potne natarcie armii niemieckiej na pozycje angielskie, czno
z Borysem zostaa na dziesi dni przerwana i Conrad przey najbardziej niespokojny okres
w yciu. Obawia si, e Borys i jego bateria zostali pochonici przez ofensyw
nieprzyjaciela.973 Oboje z Jessie odetchnli z ulg, kiedy po ustaleniu si nowej linii frontu
oddzia Borysa zosta dla odpoczynku odesany na gbokie tyy. Modziutki porucznik by
rad z siebie i swoich podkomendnych a Conrad dumny z syna: Powiada, e byo to
okropne, i dodaje: a jednak w pewien sposb sprawio mi przyjemno C wicej lub
mniej mgby powiedzie oficer Napoleona? Gdzie w naturze tego dzieciaka kryje si
yka wojskowa. 974 Z tego okresu pochodzi jeden z nielicznych dochowanych albo
ujawnionych listw Conrada do Borysa (musiao ich by wiele dziesitkw). Jest
serdeczny, ale sprawia wraenie troch sztywnego, jak gdyby autor wiadomie ustawia si
wobec adresata, niepewny swojej pozycji. Trudno orzeka stanowczo, ale obserwacja zgodna
jest z pniejszym uoeniem stosunkw midzy ojcem a synem i take z treci wspomnie
Borysa: wiadcz one o wzajemnej sympatii i zainteresowaniu ale nie gbszym
zrozumieniu i duchowej wsplnocie. Bardziej bezporedni i spontanicznie uczuciowy by
chyba stosunek Conrada do modszego chopca zarwno wtedy, kiedy partem narzeka
na psie figle duszka czy mapki, jak i kiedy pisa z przejciem po odwiedzeniu Johna w
internacie szkoy redniej w Ripley Court: smutno byo patrze na kochanego maego
poganina w etoskiej kamizelce i okropnym okrgym konierzyku. Ci ludzie s peni dobroci
i taktu [...] ale nie maj najmniejszego pojcia, kim on jest. Zrozumiej go od razu, skoro
971

Do Quinna, 6 II 1918, NYPL.

Pajewski, Wok sprawy polskiej, s. 7779
973
Do Borysa, 27 IV 1918, Listy, s. 369; por. do Colvina, 27 III 1918, Colgate.
974
Do Colvina, 28 IV 1918, Duke.
972

179

tylko si do nich upodobni. Ale ja zawsze pamita bd oryginalnego jedynie

prawdziwego Johna, jak dugo yj.975
Chocia Borys znalaz si chwilowo z dala od niebezpieczestw, oglny tok wydarze
wojennych nieuchronnie przygnbia Conrada: serce mam jak z oowiu. Nie sdz, abym od
pocztku ywi wiele zudze; ale to, co si dzieje, nie spenia nawet poowy oczekiwa.976
Znajdowa ucieczk w pracy, bo tekst Zotej strzay otrzymaa ten tytu w maju, chocia
jeszcze w sierpniu Conrad waha si midzy Zot strza a Zgubion strza narasta
szybko. 16 kwietnia sdzi, e koniec jest bliski. Ostatecznie dojdzie do 75 000 sw [...]
Bdzie to albo dobre, albo ze, ale w kadym razie nie przecitne informowa Pinkera.977
Do Heleny Sanderson, starej znajomej, napisa, e to zapewne miecie.978 Czy si
krygowa, czy te mia chwil jasnowidzenia nie wiemy. 9 maja skoczy pierwszy rozdzia
ostatniej, pitej czci; sdzi, e dwa dalsze przynios fina i mia nadziej, e stanie si to za
tydzie979 ale dopisa jeszcze siedem rozdziaw, rozbudowujc najbardziej
melodramatyczn cz ksiki i motyw zdobywania heroiny metod jej obrony przed
rywalem. 27 maja przypuszcza, e brak tylko 1015 stron; spieszy si bardzo. Tekst gwny
ukoczy 4, not wstpn 11, a zakoczenie 14 czerwca. 980 Sdzc z tego, e na napisanie
zakoczenia przewidywa pocztkowo tylko jeden dzie, i ono a wic opowie o miosnej
sielance i pojedynku rozroso si pod pirem w ostatniej chwili.
Szybkie tempo pisania utrzymywao wida Conrada w dobrym nastroju. Galsworthy, ktry
wraz z on odwiedzi Capel House, notowa 26 maja w dzienniku: Conrad doskonale,
wes. 981 Take Walpole par dni pniej znalaz go bardzo oywionego. Conrad po prostu
wspaniay. Dziecko nerwowe, pobudliwe, czue, zwierzajce si, nie sprawia wcale wraenia
silnego czowieka, ale r z e c z y w i s t e g o geniusza absolutnie sui generis. [...] Powiedzia
mi, e koniec Tajnego agenta by dzieem natchnienia. [...] Sdzi, e koniec Zwycistwa
cakiem nieunikniony. Chcia zmieci w s z y s t k o w Lordzie Jimie.982 Ta towarzysko i
dobry humor Conrada w kocowym okresie pisania duej ksiki byy czym zupenie
wyjtkowym. Nie odchorowa te Zotej strzay. Wszystko to zdaje si wiadczy, e praca
nad t powieci nie zaangaowaa go psychicznie zbyt gboko.
Po innym weekendzie Walpole, ktrego Conrad nazwa pniej najserdeczniejszym z
moich modszych przyjaci 983 notowa: Bardzo przyjemny dzie, chocia Conrad pod
wieloma wzgldami jak dziecko co do swoich rnych chorb, jczcy, a nawet paczcy
gono. Powiedzia par ciekawych rzeczy. e Gissing, przegldajc rkopis Amy Foster,
975

Do Galsworthy'ego, poniedziaek [25 II 1918], LL, II, s. 220. W ustaleniu daty tego listu, umieszczonego
przez Jean-Aubry'ego w r. 1919, dopomg mi John Conrad.
976
Do Helen Sanderson, 20 IV 1918, LL, II, s. 203
977
Do Pinkera, 16 IV 1918, Berg. 22 VIII odrzuci jako nieszczliwy tytu Doa Rita, w licie z soboty
rano [31 VIII] proponowa Zagubion strza, we wtorek [3 IX?] prosi Pinkera o wybr midzy Zgubion a
Zot strza.
978
Patrz przypis 175
979
Do Pinkera, 9 V 1918, Berg
980
Do Pinkera, 27 V, 4 VI i 11 VI, Berg; do Curle'a, 9 X 1918, Listy, s. 377.
981
Marrot, The Life and Letters of J. Galsworthy, s. 442.
982
R. Hart-Davis, Hugh Walpole, s. 171
983
Do Quinna, 18 IX 1919, Texas.
180

powiedzia melancholijnym gosem: Ach! zazdroszcz panu tego! [...] Ze nie moe czyta
Wellsa, Bennetta, Galsworthy'ego w istocie nikogo teraz nie czyta. e jest jego ambicj po
wojnie mie jacht i eglowa wzdu Tamizy. 984 Walpole by autorem jednej z pierwszych
ksiek o Conradzie, wydanej w 1916 roku. Conrad przeczyta j dopiero w czerwcu 1918
roku, a przynajmniej dopiero wwczas zareagowa listem do autora. Ksieczka jest
wielbica, banalna i oszaamiajco naiwna; Conrad skwitowa j paru miymi sowami. Zaj
si jednak obszerniej energicznym sprostowaniem dwu faszywych, jak twierdzi, legend: e
waha si, czy pisa po angielsku, czy po francusku i e wzorowa si na twrczoci
Flauberta. Pierwsze sprostowanie jest bardziej wiarygodne, chocia emfatyczna przesada
zaprzecze wywouje podejrzliwo: To absurd. Zanim napisaem pierwsze sowa
S[zalestwa] A[lmayera], ju od wielu lat m y l a e m po angielsku. Po angielsku
mylaem ju na dugo, nim opanowaem, nie powiem styl (tegom i teraz nie osign), ale
mow potoczn. [...] Prosz mi wierzy, e gdybym nie zna angielskiego, to nigdy w yciu
nie napisabym do druku ani jednego zdania. Rozmawialimy z C[lifordem] o charakterze
obu jzykw i powiedziaem, e gdybym mg by wybiera, to lkabym si borykania z
francuskim, w ktrym ksztat zda jest skrystalizowany i ktry dlatego wanie jest bardziej
wymagajcy a mniej ma uroku. Nigdym jednak nie mia wyboru, a nawet nigdy o nim nie
marzyem. A jednak pamitamy, e parokrotnie moliwo tak wysuwa w listach i
projektach teraz usiowa zetrze jej lady. Zapewnienia: Pani Bovary przeczytaem
dopiero po skoczeniu S. A., podobnie jak i inne ksiki Flauberta; w ogle za mj Flaubert
jest Flaubertem od St. Antoine'a i Szkoy serc i to tylko z punktu widzenia odtwarzania
konkretnych przedmiotw i wrae wzrokowych s ju jawnie faszywe, ale maj podobny
cel: usuwanie z biografii twrczej skadnikw, ktre, jak zapewne sdzi, mogyby zaszkodzi
jego reputacji klasyka angielskiej prozy.985 Z tego chyba powodu utrzymywa wobec Ernesta
Rhysa, e czyta Maupassanta zbyt pno, aby ulec jego wpywowi.986 Na pewniejszym
stawa gruncie, gdy Barrettowi H. Clarkowi pniej znanemu teatrologowi amerykaskiemu
wykada swoj teori symbolicznoci wszystkich wielkich utworw literackich.987
Tymczasem Jessie cierpiaa coraz bardziej, starajc si ten fakt ukry przed mem, aby go
nie martwi.988 Nie na dugo; wkrtce po ukoczeniu Zotej strzay wyjechali do Londynu
(zatrzymali si znowu w Hyde Park Mansions) i 26 czerwca Jessie zostaa umieszczona w
lecznicy przy Devonshire Terrace. 989 Ku wielkiej radoci matki Borys uzyska specjalny
dwutygodniowy urlop i przyjecha dwa dni wczeniej. 27 czerwca kolano zostao operowane
przez znanego chirurga z Liverpoolu, sir Roberta Jonesa. 990 Operacj uznano za cakowicie
udan, ale Jessie musiaa zosta w klinice przez sze tygodni. Tymczasem zarwno Conrad,

984

Hart-Davis, Hugh Walpo.le, s. 176

Do Walpole'a, 7 VI 1918, Listy, s. 373374. O wczesnych lekturach Flauberta, por. np. do Poradowskiej, 6
IV 1892, Listy, s. 51
986
E. Rhys, An Interview with Joseph Conrad, The Bookmann (New York), December 1922, s. 407.
987
Do B. H. Clarka, 4 V 1918, Listy, s. 371.
988
Wyjoby to z niego cay krgosup, pisaa do Pinkera 5 VI 1918, Berg. Por. B. Conrad, My Father, s.
131.
989
Do Colvina, 25 VI 1918, Indiana.
990
Do Colvina, 27 VI 1918, Duke; B. Conrad, My Father, s. 133.
985

181

jak i Borys zapadli na gryp; Borys musia nawet znacznie opni powrt do Francji.991
Conrad ali si: Wszystko jest bezgranicznie okropne bez Twego dyrygowania i bez
pociechy, jak dajesz sercu. Niepokoj mnie troch Twoje cikie ble. Ale myl, e tak
wspaniale powracasz do zdrowia, jest wielk pociech. 992
Jessie natomiast skarya si Pinkerowi na upr i humory ma: Niech Pan nie myli, e
si nie wczuwam, ale mnie zoci. Dr Mackintosh powiada, e jest do usunicia kilka korzeni,
ktre powoduj te wszystkie podagrowe kopoty, e to naprawd nie podagra. Chodzi o to,
eby mu wytumaczy eby poszed do pierwszorzdnego dentysty i zgodzi si na porzdne
znieczulenie, i da je usun. Czy myli Pan, e mamy szanse, eby go skoni do zrobienia
tego?993Strach Conrada przed dentyst by w rodzinie legendarny.
Podczas kiedy Jessie traktowaa w poufnych listach ma jak rozkapryszonego dzieciaka
on z kolei utyskiwa do powiernika, pewnie rozbawionego komediow rol: Jessie nie
dostaa dzi swojego czeku [otrzymywaa osobno pienidze od Pinkera i miaa wasne konto
w banku] i nacigna mnie na poyczk. Oczywicie ju nigdy tego nie zobacz. 994
Na pocztku lipca 1918 roku raz jeszcze, i nareszcie skutecznie, zabra si do roboty nad
zaczt przed dwudziestu laty powieci: Przy odrobinie szczcia Ocalenie bdzie
skoczone w tym roku. Czytam je znowu po raz przynajmniej 20-ty. Musz si postara
uchwyci dawny styl, na ile to tylko moliwe. Ale jeeli nie potrafi i tak trzeba bdzie to
zrobi. 995 Gdzie daleko pozostay zasady wiernoci prawdzie wasnych odczu i surowe
kryteria samooceny; ich miejsce zaja determinacja, by wykorzysta wszystkie
rozporzdzalne zapasy.
Na razie napisa dwa szkice: krtk Pierwsz wiadomo, w ktrej wspomina pocztek
pobytu w Polsce w roku 1914 i nadejcie wiadomoci o wybuchu wojny, i dusz Dobr
robot pochwa obowizkowoci i dzielnej pracy marynarzy handlowych.996 Pinker,
najwidoczniej nieufny co do perspektyw Ocalenia, zaleca kontynuowanie tematyki podjtej
w Pierwszej wiadomoci. Ale Conrad mia opory: Pana sugestia, aby rozwin polski epizod,
jest pomocna i podjbym [j] natychmiast, gdyby nie myl, e nie mgbym w takim
wypadku unikn poruszenia politycznej strony obecnej sytuacji czego si obawiam,
zarwno ze wzgldu na efekt tutaj, jak i w Polsce, dokd trafia wszystko, co napisz. To moe
absurdalny unik ale tak jest.997 Zapatrywa si na pooenie Polski ze sceptycznym
niepokojem i susznie stroni od jego wyraania; w dodatku nie mia wwczas bliskiego
doradcy w polskich sprawach. Retinger wyjecha z Anglii na kontynent i przez duszy czas
nie dawa o sobie zna. czyo si to zapewne z rozpadem jego maestwa (ktry Retinger
ukrywa przed Jessie) i romansem z Jane Anderson. Odezwa si dopiero w kwietniu z
Parya, a nastpnie w sierpniu z Hiszpanii, dokd musia nagle wyjecha, usunity z
terytorium pastw alianckich podobno za opr przeciwko tworzeniu armii polskiej z jecw
991

Do Gide'a, 6 VII 1918, LF, s. 141

Do Jessie, 6? VII 1918, 5.30 ppo., Listy, s. 375.
993
Jessie do Pinkera, 25 VII 1918, Berg,
994
Do Pinkera, sobota, Capel House (z tego okresu), Berg.
995
Do tego, 5 VI [1918], Berg.
996
Pierwszy tekst powsta z pewnoci w lipcu, o drugim wspomina Jessie w licie do Pinkera z 31 VII 1918,
e musi nakoni Conrada do jego ukoczenia
997
Do Pinkera, 25 IX 1918, Berg.
992

182

wojennych we Francji (co w pastwach centralnych grozio konsekwencjami rodzinom

zdrajcw) i za poduszczeniem Dmowskiego. 998 (Jessie przypisywaa win naszej
przyjacice Jane Anderson Taylor. Bya doskona kamczuch, a J. R., przy caej
znajomoci kobiet, by atw ofiar.999) Znalaz si w kraju Baskw, tu nad granic
francusk, bez rodkw utrzymania. Zaapelowa o pomoc do Conrada, ktry natychmiast
wyasygnowa 100 funtw i zwrci si do Walpole'a o wpynicie na wadze brytyjskie, aby
zezwoliy na przyjazd Retingera do Anglii. Chciabym odratowa tego pod wieloma
wzgldami miego czowieka, aby, kiedy utraci zdrowie i powodzenie, nie zgin marnie
opuszczony przez Boga i ludzi. Tak to bowiem wyglda. Gdyby mona go byo tu
sprowadzi, zajlibymy si nim. 1000 Walpole i Bennett interweniowali, ale nie wiadomo,
czy Retinger wwczas do Anglii przyjecha.1001
Hojna pomoc dla Retingera, zapomoga dla dr Tebba czy opacenie pogrzebu wiernej
Nellie1002 nie pochodziy z penej kasy. Jak wiadczy korespondencja z Pinkerem, dochody
Conrada z trudem naday za wydatkami. Zapewne przycinity nag potrzeb, sprzeda,
wbrew obietnicy danej Quinnowi, angielskiemu zbieraczowi Thomasowi J. Wise'owi rkopis
Strzay oraz rkopis pisanych i maszynopis dyktowanych czci Ocalenia (ten ostatni z
gry!). Rzecz wysza na jaw po roku i spowodowaa raptowne ochodzenie stosunkw z
Ouinnem.1003
Po powrocie do Capel House w poowie sierpnia okazao si, e operacja nie poprawia
trwale stanu kolana i Jessie nadal nie moe chodzi.1004 Pierwsze dwa tygodnie padziernika
znowu spdzili w Londynie na badaniach.1005 Conrad raportowa stamtd przebywajcemu w
Afryce Curle'owi: Obecny ukad si w rodzinie przedstawia si nastpujco: pastwo J.
Conradowie, zgodnie z planem, wycofaj si do Capel House w przyszym tygodniu. Por. B.
Conrad, peen animuszu, posuwa si z 2-g Armi we Flandrii. Panicz John Conrad zosta
998

Jessie do Retingera, 4 IV 1918, PAN, Krakw. Retinger (Pomian, Memoirs, s. 40) twierdzi, e wyjecha z
Francji do Hiszpanii wczesn wiosn. Dokadnej daty nie potrafiem ustali, stao si to midzy kwietniem a
sierpniem. Analogiczne akcje wymierzone w przeciwnikw politycznych prowadzi Komitet Narodowy,
kierowany przez Dmowskiego, od kwietnia 1918; we wrzeniu tego roku udaremniono np. powrt ze Szwajcarii
do Londynu Augusta Zaleskiego (Pajewski, Wok sprawy polskiej, s. 214215). Wersja o politycznych
przyczynach usunicia Retingera pochodzi ze zgodnych wspomnie rodziny; poniewa jednak armi polsk we
Francji tworzono ju od czerwca 1917, chodzio pewnie o co jeszcze innego. W owym czasie antagonizmy
midzy polskimi orodkami politycznymi na Zachodzie przybray form ostrej walki o przysz wadz w kraju.
Retinger by szczeglnie atwy do zaatakowania, jako cilej nie zwizany z adnym powaniejszym
ugrupowaniem.
999
Jessie do Pinkera, 11 IX 1918, Berg.
1000
Do Walpole'a, 31 VII 1918, Listy, s. 376; do Pinkera, sobota rano [31 VIII 1918], Berg
1001
Do Walpole'a, 17 IX 1918, Texas. Retinger twierdzi, e wprost z Hiszpanii popyn do Meksyku
(Pomian, Memoirs..., s. 45), ale twierdzi te, e przyjecha do Anglii dopiero w r. 1924. By tam jednak z
pewnoci ju w r. 1923, wracajc z Polski (Jessie do Retingera, 23 VIII 1923, PAN, Krakw; tre listu
wiadczy, e odwiedzi Conradw i wczeniej, przed podr do Polski).
1002
O pogrzebie Nellie Lyons do Pinkera, 21 I 1919, Berg. O danie lub poyczenie 50 funtw dr Tebbowi,
dawnemu lekarzowi Jessie, prosi Conrad Pinkera na odwrocie listu od Emilia Cecchi z 26 III 1919, Berg.
1003
Do Wise'a, 2 X 1918, LL, II, s. 209, i 2 XII 1918, BL; do Quinna^ 29 IX 1919 i 2 III 1920, NYPL.
1004
Do Walpole'a, 16 VIII 1818, Texas; do G. Gardinera, 9 IX 1918, Harvard; do Quinna, 6 X 1918, NYPL.
1005
Do Pinkera, 25 IX 1918, LL, II, s. 208; do Wise'a, 2 X 1918, LL, II, s. 209; do Robertsa, 17 X 1918, w
posiadaniu adresata. Conrad i panna Hallowes zatrzymali si w Norfolk Hotel.
183

internowany na trzeci okres w szkole przygotowawczej w Surrey i pogodzi si ju z t

potworn sytuacj. Nie potrafi wiele powiedzie na temat dalszych dziaa prcz tego, e
obejmuj one atak czoowy na Ocalenie; rozpocz si on ju w istocie wczeniej, ale z
przykroci musz stwierdzi by saby i chwilowo usta. W obecnych, bardziej
sprzyjajcych okolicznociach rozpocznie si od nowa i zapewne najpniej w styczniu
uwieczony zostanie sukcesem.1006
Tydzie pniej Borys uleg kontuzji i lekkiemu zatruciu gazem podczas ostrzeliwania
artyleryjskiego i zosta na duszy czas umieszczony w szpitalu.1007 Dziao si to ju w
ostatnich tygodniach wojny. Wyglda na to pisa Conrad 25 wrzenia e nareszcie
wychodzimy na otwart przestrze. Nie mog si natomiast opdzi poczuciu, e tu, w kraju,
nie spojrzelimy jeszcze prawdzie w oczy. Te strajki s naprawd niewybaczalne i wydaj mi
si skutkiem albo moralnej lepoty, albo bardzo ponurej bezwzgldnoci w deniu do celu, i
dziwnie nieangielskie przynajmniej w sensie, w jakim dotychczas rozumiaem charakter
Anglikw. Moe to by po prostu brak wyobrani, rodzaj gupoty, ale trudno uwierzy, e to
tylko to.1008 Masowe i dobrze zorganizowane strajki zdarzay si w lecie 1918 roku coraz
czciej. Nastroje warstwy robotniczej, protestujcej przeciwko nierwnociom spoecznym i
niezbyt czuej na patriotyczne slogany solidarnociowe, uniemoliwiay spenienie zada,
jakie, zdaniem Conrada, staway przed Angli w dniu zakoczenia wojny: Wielkie i cakiem
lepe siy wyzwoliy si katastrofalnie w wiecie. To jedno wiem, e jeeli przyjdzie nam
przywraca porzdek w Europie (a to cakiem moliwe), wtedy i w kraju bdziemy
bezpieczni. Dla mnie zadanie to jest ju widoczne, ale moe uchyli si je z powodw
idealistycznych albo politycznych. To sprawa odwagi przywdcw, ktrzy nigdy nie s tak
dobrzy jak lud.1009
Interwencjonistyczne zudzenia, sprzeczne skdind z oglnym gorzkim sceptycyzmem
politycznym Conrada, musiay si szybko rozwia. Wita koniec wojny bez radoci, nieufnie i
z obaw, daleki od powszechnego nastroju euforii. Chmura nierealnoci wisi nad ludmi,
wydarzeniami, rozprawami, celami. Nawet ulga po tak dugiej udrce zmieszana jest z
nieufnoci, jak gdyby bya jeli nie zud, to przynajmniej puapk.1010
Przyczyny czarnowidztwa nie s ujawnione. Prawda, odnosi si z otwart i nieco kliw
podejrzliwoci do idealistycznych hase prezydenta Wilsona 1011 ale same te hasa nie byy
przecie grone. Sdz, e rozwizanie zagadki znale mona w szkicu Zbrodnia rozbiorw
i uzupeniajcym go jakby licie do Hugh Clifforda z 25 stycznia 1919 roku dwu jego
najobszerniejszych wypowiedziach politycznych z okresu powojennego.
Mimo nieobecnoci Retingera by dobrze poinformowany co do stanowiska, jakie
zajmowa rzd brytyjski w sprawie odradzajcej si Polski, widywa si bowiem z
1006

Do Curle'a, 8 X 1918, Listy, s. 377378 (na papierze z adresem Capel House, ale z Londynu).
Conrad do Borysa, 21 X 1918, Boston Public Library; do Colvina, 21 X 1918, University of Virginia. Ten
drugi list ustala dat (sprzeczn z relacj w ksice Borysa, s. 133134), wspomina bowiem o pogodnym licie
od syna z 15 X i nastpnym, ju ze szpitala, pisanym 17-go.
1008
Do Pinkera, 25 IX 1918, LL, II, s. 207.
1009
Do Walpole'a, 11 XI 1918, LL, II, s. 211.
1010
Do Garnetta, 22 XII 1918, Garnett, s. 285. W podobnym duchu do Galsworthych, 24 XII 1918, LL, II, s.
215216.
1011
Do Sandemana, 17 X 1918, LL, n, s. 210.
1007

184

Wadysawem Sobaskim, londyskim przedstawicielem Komitetu Narodowego.1012

Odwiedzi go te dziaacz narodowo-demokratyczny Stanisaw Kozicki, starajc si
bezskutecznie nakoni pisarza do jakiej akcji propagandowej.1013 Conrad wiedzia z
pewnoci o zwoce w uznaniu pastwa polskiego (ogoszonym przez aliantw dopiero 24
lutego 1919) oraz o niechtnym nastawieniu tak premiera Lloyda George'a, jak i ministra
spraw zagranicznych Balfoura do polskich aspiracji terytorialnych zarwno na wschodzie, jak
na zachodzie i pnocy.1014 Piszc w grudniu artyku o niepodlegoci Polski, jej granicach i
pozycji w Europie mia oczywicie wiadomo, e wyraa nastawienie sprzeczne z
oficjalnym.1015 Zarysowa przebieg i skutki rozbiorw, stwierdzajc, e zbrodnia
polityczna, pochaniajca uwag i siy grabiecw, ocalia od zagady rewolucyjn Francj. W
pochwalnych sowach przedstawi tradycje rzdowe i parlamentarne dawnej Polski ktra,
jego zdaniem, bya zawsze wysunit placwk Zachodu. Gniewnie odrzuci oskarenia o
narodowy ekspansjonizm, wysuwane pod adresem odrodzonego pastwa ktrego
niepodlego, owiadczy kategorycznie, Polacy zawdziczaj tylko samym sobie.1016
Znacznie ostrzej, z tumion wciekoci, wypowiedzia si w licie prywatnym do
Clifforda wysokiego urzdnika rzdowego Jego Krlewskiej Moci. Co do Polski, nigdy
nie miaem adnych zudze i musz odda sprawiedliwo Polakom, e sami mieli ich
bardzo niewiele. Sprawa polska bya przez tyle czasu pogrzebana, e nawet jej donioso
polityczna nie jest dotychczas rozumiana. W tej wojnie nie miaa znaczenia nawet
marginalnego. Gdyby przymierza inaczej si uoyy, Mocarstwa Zachodnie wydayby Polsk
[...] [Niemcom] z rwnie maymi skrupuami, z jakimi gotowe j byy wyda [...] [Rosji].
1012

Do Pinkera, 12 i 15 XI 1918, Berg. Conrad chcia poredniczy w ogoszeniu artykuu o Polsce w Land
and Water; nie ukaza si on zapewne z powodu niechci pisma.
1013
Stanisaw Kozicki, Pamitniki (rkopis), t. II, s. 324326, Bibl. Jagie!., sygn. tymcz. 80/56; zwrci mi na
ten dokument uwag p. Andrzej Biernacki. Kozicki pisze: Mam dotychczas w oczach [...] posta pisarza
pocigajc i pen wdziku. [...] Conrad mwi swobodnie po polsku, lecz akcent, sposb wyraania si byy
takie, jakie obserwowaem u mieszkacw poudniowo-wschodnich kresw polskich. Czu byo wyranie, e
gdy myla o Polsce, to o takiej, jak bya przed p wiekiem. Suchajc go nie mogem si opdzi wraeniu, e
przeniosem si o kilkadziesit lat wstecz i rozmawiam z kim z ludzi tego czasu.
1014
Por. np. M. Nowak-Kiebikowa, PolskaWielka Brytania w latach 19181923, Warszawa 1975, s. 5662.
1015
Pinkerowi napisa nawet, e nie pali si do ogoszenia tego szkicu w Anglii (11 IV 1919, Berg)
adresowa go do czytelnikw amerykaskich. Za jedn rzecz Amerykanw lubi: s przyjani dla Polski
zwierzy si Karoli Zagrskiej (list b.d. z marca 1923, Twrczo 1969, nr 8, s. 106). W styczniu 1919 odby
dug rozmow na tematy polskie z Antonim Czarneckim, redaktorem The Daily News w Chicago. Relacj (z
drugiej rki) o tej rozmowie ogosio po mierci Conrada wychodzce w Toledo (Ohio) pismo Ameryka-Echo
(31 VIII 1924, s. 11, w dziale Polacy w Ameryce). Tekst ten zawiera oczywiste niecisoci i trudno go
traktowa jako dokument.
1016
Poprawiony rcznie maszynopis (Yale) ma daty 1227 XII 1918. Retinger (Conrad and His
Contemporaries, s. 173174) twierdzi, e Zbrodnia rozbiorw (nb. dokadnego tytuu nie pamita) zostaa
oparta na jego ksikach La Pologne et l'quilibre europen i Considrations gnrales sur l'avenir conomique
de la Pologne. W istocie s w tym studium fragmenty prawie dosownie przetumaczone przez Conrada z
pierwszej z wymienionych ksiek. Na tym zapewne opar si Baines piszc (s. 414), e do napisania Zbrodni
namwi Conrada Retinger, na ktrego broszurze Conrad si opar. Jednake tylko ptorej strony tekstu
Conrada (Dziea, t. XXVIII, s. 4546) wykazuje zbienoci z tekstem Retingera (J. H. Retinger, La Pologne...,
Paris 1916, s. 2227). Conrad robi dwukrotnie aluzj do Retingera (s. 5051) jako Polaka przebywajcego w
Paryu, modego przyjaciela. Tekst maszynopisu zaczyna si od sw: Mody i bardzo uzdolniony przyjaciel
powiedzia mi pewnego razu, e w kocu osiemnastego wieku...
185

Wielka to ulga dla moich uczu pomyle, e ani jedno ycie nie zostao oddane na
ktrymkolwiek z frontw za Polsk. Ciar zobowizania byby zbyt wielki [...] Jedynym
uzasadnieniem odbudowy Polski jest konieczno polityczna, ale z tego nigdy jasno nie
zdawano sobie sprawy, z wyjtkiem paru wybitnych umysw tu i wdzie, tak we Francji, jak
w Anglii. Nie zrobi si niczego powanego ani skutecznego. Sam Pan zobaczy, e Polska
bdzie zmuszona zapaci cen jakiego cakiem brzydkiego kompromisu. [Rosja] [...] jest
teraz zapraszana do stou Konferencji [pokojowej] z brytyjskiej inicjatywy! Rzecz niepojta,
ale tak si stao. Zastanawia si czowiek, czy to idealizm, gupota czy hipokryzja? nie wiem,
kim s osobnicy bezporednio odpowiedzialni, ale mam nadziej, e zostan poksani. Cay
ten marny proceder ugaskiwania pospolitej zbrodni ze strachu przed niejasnymi
konsekwencjami doprowadza do mdoci. We wspzawodnictwie klasowym nie ma miejsca
na ugaskiwanie.
Otworzy t tyrad lojaln deklaracj: Oczywicie obchodzi mnie Anglia, na ktrej
skupiaj si wszystkie moje uczucia i myli. Patrz na wszystkie dzisiejsze problemy i
niepewnoci z tego, i tylko z tego punktu widzenia.1017 W zestawieniu z dalszym cigiem
deklaracja nabiera sensu sarkastycznego bo Polska jest nie tylko gwnym przedmiotem
uwagi i przyczyn wzburzenia, ale rwnie czynnikiem determinujcym nastawienie
piszcego. Postpowanie rzdu Lloyda George'a byo zgodne z tradycjami brytyjskiej polityki
zagranicznej w Europie wschodniej: Angli interesowao wycznie wygrywanie wzajemnych
antagonizmw Niemiec i Rosji. Odbudowa niepodlegej Polski komplikowaa sytuacj,
wprowadzajc nowy, nieznany element; Balfour jako minister spraw zagranicznych by te
dugo przeciwny powstaniu niezalenego pastwa polskiego. Atak Conrada na zaproszenie
przedstawicieli rzdu radzieckiego do udziau w konferencji pokojowej jest rwnie
zrozumiay tylko jako wyraz obawy, e losy Polski w chwili pisania listu jeszcze oficjalnie
nie uznanej bd rozstrzygane w pertraktacjach z byymi pastwami rozbiorczymi. Nie
angielska te ambicja kada w szorstki nacisk na fakt, e Polska nie ma adnych dugw
wdzicznoci, e nikt nie by jej dobrodziejem, e byt jej moe by zwichnity przez
maoduszno zachodnich mocarstw, ale darem ich wielkodusznoci nie bdzie w adnym
razie.1018 Wyrzuty Conrada zaostrzaa wiadomo, e i on sam jeszcze przed trzema laty nie
wierzy w moliwo wskrzeszenia Rzeczypospolitej bez pomocy aliantw.
Przykro stwierdzi, e wystpujc tak stanowczo, z uzasadnianymi faktami przekonaniem,
w obronie prawa rodakw do niepodlegoci nie przyznawa tego prawa Irlandczykom;
widocznie dlatego, e nie staa za nimi dugoletnia tradycja historyczna.1019
Zajmowa si nie tylko polityk. Jesieni 1918 roku, korzystajc z okresu lepszego
zdrowia1020, energicznie pracowa nad Ocaleniem. Twierdzi co prawda, e to pisanie to
ohydna robota, ale przy kocu listopada mia ju gotow cz IV. Przypuszcza nawet, e
1017

Do H. Clifforda, 25 I 1919, LL, II, s. 216217.

Jzef Ujejski, O Konradzie Korzeniowskim, Warszawa 1936, s. 53. Ujejski pierwszy obszernie
skomentowa ten list.
1019
Do Quinna, 16 X 1918, NYPL. Ironizuje tu na temat opresji angielskiej i pisze o sobie: ja, ktry te
pochodz z przeladowanego narodu, gdzie przeladowanie nie byo spraw historii, ale miadcym faktem
codziennego ycia.
1020
Ju od duszego czasu nie miaem podagry, do Galsworthy'ego, 24 XII 1918, LL, II, s. 216. Ale
omwiony list do Clifforda z 25 stycznia pisany by ju po nadejciu nowego ataku choroby.
1018

186

Ocalenie bdzie mona wyda przed Zot strza.1021 Sdzi, e je ukoczy w styczniu1022 i
wybiega myl naprzd do wymarzonej powieci napoleoskiej: moe zaj 18 miesicy
pisania. Chciabym obejrze Elb i Korsyk, zanim pogr si gbiej w opowie
powiedzmy, przysz zim.1023
W kupiecko przymilnym licie do Doubledaya, przygotowujcym spotkanie z wydawc,
zoy deklaracj, ktra przy caej przesadzie wyrazu zawiera element prawdy Do
jestem demokrat [!!], aby pogardza ide bycia pisarzem takiej czy innej koterii, jakiej
samozwaczej arystokracji w rozlegej dziedzinie literatury. Z nastawienia uczuciowego nie
dla interesu chc by czytany przez wiele oczu i wszystkie ich rodzaje. Szczyc si tym, e
w moich pismach nie ma zdania, myli ani obrazu, ktre nie byy dostpne dla [...]
najprostszej choby umysowoci, wiadomej wiata, na ktrym yjemy.1024 Rzeczywicie,
chocia z przystpnoci rozmaicie bywao pisarzem koteryjnym, modnym czy te
elitarnym nie by i nie chcia by nigdy.
Jednake zbiorowe wydanie dzie, ktre omawia z Doubledayem, miao by (wanie dla
interesu) najpierw edycj bibliofilsk, luksusow. Obieca napisa noty Od autora do
wszystkich tomw, ktre dotychczas przedmw nie posiaday. 29 stycznia powstaa nota
autorska do Wyrzutka.1025 Utrzymana jest, jak i nastpne, w tonie konwersacyjnych zwierze
o genezie utworu; s one przyjemne w lekturze, ale nie trzeba im zanadto ufa, bo autorowi
zaleao na anegdotycznej barwnoci i tworzeniu autobiograficznych legend, uadzajcych
jego ycie morskie i pisarskie nie za na wiernoci relacji. Opowie o pocztku Wyrzutka,
powstaym jakoby w rezultacie pytania Garnetta, czemu nie napisa czego jeszcze?, ma
charakter mitu ustalajcego, e impuls pisarski Conrada nie by wcale przemony, e wybr
midzy pywaniem a pisaniem zalea od wiadomego postanowienia, e o rozpoczciu
drugiej powieci, a wic o wejciu w zawd literata, zadecydowao przyjcie sugestii
Garnetta.
W pierwszych dniach stycznia 1919 roku dosta ostrego ataku podagry, ktry przytrzyma
go w ku okoo trzech tygodni.1026 Relacja i komentarze Jessie s tutaj tak
charakterystyczne, e zasuguj na omwienie. Cytuje serdeczny i czuy list ma do siebie,
pisany w sypialni na pitrze, i wydziwia: mona by pomyle, e by chory gdzie daleko, a
tymczasem lea tylko w pokoju na grze w tym samym domu. 1027 Ona sama chodzi nie
moga, cierpiaa wwczas dodatkowo na bronchit. Chorob ma traktuje jako zwyke
symulanctwo, wywoane irytacj z powodu mierci sucej, dodajc: zupenie zwyka
zmiana wrd suby domowej ogromnie Josepha Conrada wzburzya. Ta zupenie zwyka
zmiana to zgon wiernej Nellie, ktra pracowaa u nich od 1900 roku (nb. zmara dopiero w
kilka dni po komentowanym przez Jessie licie, kiedy Conrad lea ju od dwu tygodni).1028
1021

Do Rothensteina, 24 X 1918, Harvard; do Pinkera, 21 XI 1918, Berg; do tego, 4 XII 1918, Berg.
Do Doubledaya, 21 XII 1918, LL, II, s. 215.
1023
Do Pinkera, 6 XII 1918, Berg.
1024
Do Doubledaya, 21 XII 1918, LL, II, s. 214. Spotkali si 2 stycznia; do tego, 31 XII 1918, Princeton.
1025
Po Pinkera, 30 I 1919, LL, II, s. 218.
1026
Do tego, 7 11919, Berg i 30 11919, LL, II, s. 218.
1027
JCC, s. 213. List Conrada tame i w THW, s. 45, gdzie datowany jest bdnie luty 1919 (w licie mowa
jest o urodzinach Borysa).
1028
Do Pinkera 21 I 1919, Berg; por. do tego, 13 III 1907, LL, II, s. 46.
1022

187

Conrad istotnie martwi si chorob sucej.1029 Natomiast Jessie bya wobec suby w ogle
surowa, a nawet zoliwa. Dzielna we wasnej chorobie cho w znoszeniu cierpie
pomagao jej bez wtpienia zagldanie do kieliszka, w pniejszych latach coraz czstsze i
doprowadzajce niekiedy do gorszcych scen bya nietolerancyjna wobec dolegliwoci
innych. Znowu w przeciwiestwie do Conrada, dla ktrego choroba ony i oczekujca j teraz
operacja stanowiy przytaczajc trosk; zwierza si Pinkerowi, e powoduje to
straszliwe bezsenne noce.1030
Borys od pocztku grudnia przebywa w domu rodzicw na rekonwalescencji.1031 Zatrucie
i kontuzja wywoay gboki uraz psychiczny i zaburzenia nerwowe; miewa napady
melancholii i ataki nagych nocnych lkw. Ostatecznie przyznano mu rent inwalidzk w
wysokoci 150 funtw rocznie. Jessie uwaaa, e powinien zosta wysany w podr, aby go
wyrwa ze stanu ponurego nierbstwa. We wspomnieniach oskara Conrada, e nie potrafi
czy nie chcia zrozumie potrzeby takiego zabiegu. 1032 Oskarenie jest podwjnie
bezsensowne: sama opisuje, jak Borys odpra si, sypiajc w jej fotelu, a wic w
bezporedniej bliskoci matki, i jak kojcy wpyw miao na towarzystwo modszego brata;
zreszt Borys wyjecha nie mg, bo by tylko na czasowym zwolnieniu z wojska.
Zdemobilizowano go dopiero w kwietniu 1919 r.1033 Conrad ju wczeniej stara si o prac
dla syna. Przy braku tak szczeglnej ochoty, jak i kwalifikacji w warunkach rosncego
szybko bezrobocia okazao si to dla modego czowieka bardzo trudne. Sam Borys odgrywa
w tym rol biern, co najwyej snujc projekty studiw. Pracy poszukiwa dla pocztkowo
Pinker, a potem przez wiele miesicy i na rne sposoby Curle. 1034
7 lutego pojechali do Londynu na nowe badania wynajtym samochodem, bo ich nowo
zakupiony Studebaker by otwartym kabrioletem, a Jessie nadal cierpiaa na bronchit.1035
Conrad spodziewa si koniecznoci duszego pobytu, ale wrcili do Capel House ju po
tygodniu, bo chirurdzy uznali, e stan kolana powinien si poprawi bez operacji.1036
Conrad podj teraz energicznie przerwan atakiem podagry prac nad Ocaleniem, ktre
od 30 stycznia ukazywao si w odcinkach w tygodniku Land and Water. Mam nadziej,
e jedna z tych dwu ksiek [Ocalenie i Zota strzaa] stanie si sukcesem mam na myli
sukces finansowy wyznawa Pinkerowi. Przypuszczam, e to Ocalenie, ktre jest
malownicze, a jednoczenie bardziej konwencjonalne, okae si lepszym kawakiem.
Pragn uwolnienia si od powracajcych trudnoci materialnych. Moe nareszcie wygramy
1029

Do Galsworthy'ego, 16 XII 1918, Birmingham.

Do Pinkera, 18 I 1919, Berg.
1031
Do Symonsa, 9 XII 1918, Virginia; B. Conrad, My Father, s. 138.
1032
JCC, s. 212.
1033
Conrad do Doubledaya, 17 IV 1919, LL, II, s. 221; B. Conrad, My Father, s. 153. W lutym 1919 Borys
zosta skierowany do szpitala wojskowego na kuracj przeciw neurastenii, Conrad do Pinkera, l III 1919. Berg.
1034
Do Pinkera, l III 1919, Berg; do tego, 19 III 1919, Berg, gdzie pisze, e ma nadziej posa syna do
szkoy inynierskiej w Cambridge, gdzie kady m u s i powanie pracowa; do tego, 22 XII 1918, Berg; do
Curle'a, czwartek [19 VI 1919], pitek [28 VI 19l9], 7 VII 1919, wtorek [8 VII 1919], 24 VIII 1919, Curle, s.
6569, 7374. Byy to wszystko posady inynieryjno-mechaniczne.
1035
Samochd kupi na pocztku stycznia za 180, do Pinkera, 7 I 1919, Berg; o wyjedzie do tego, 30 I
1919, LL, II, s. 218.
1036
Do Garnetta, 8 II 1919, Garnett, s. 285.
1030

188

na wzgldnie spokojne lata, kiedy nie bdzie innych problemw poza spokojnym pisaniem
dla mnie, a niespiesznymi, umiejtnymi i skutecznymi rokowaniami dla Pana. Czy
kiedykolwiek wypyn na gadkie wody, a Pan nie bdzie musia sta w pogotowiu z linami i
koami ratunkowymi, obserwujc z niepokojem moje szamotanie si?1037
W wietle takich to myli i nastrojw naley odczytywa wywody o walorach
romantycznego przedstawienia fabuy w licie, ktry nie mniej wyranie ni krytyczna
analiza Mosera ujawnia brak koncepcji, co ma by orodkiem treci Ocalenia.1038
Romantyczno staa si autorskim zaklciem: Rzuciem w t powie, jak w rozpaczliw
walk, wszystko, czym jestem, wszystko, co posiadam, jeli idzie o romantyczn wizj, wyraz
i nastrj. T o jest artystyczny cel opowieci zwierza si modemu Robertsowi.1039
Doubledayowi oznajmia: mam zamiar pobudzi krytykw do warczenia czy do pochwa,
jeszcze nie wiem, ale w kadym razie pobudzi. 1040 Nie bdc zachwycony wyznawa
Wise'owi jestem do dobrego zdania o powieci, nastrj romantyczny jest tam na pewno;
ale czy potrafi do koca utrzyma zaciekawienie to inna sprawa.1041 Nie by wic wolny
od waha, ktre najotwarciej, jak zwykle, wyrazi Garnettowi.1042 Jednake musia by o
powstajcym utworze cakiem dobrego zdania, skoro dyskutowa z Pinkerem moliwo
wczeniejszego wydania ksikowego, tak aby mogo wpyn na decyzj komitetu nagrody
Nobla. Szczerze myl, e Ocalenie posiada szczegln jako. Powieci przygodowe bd,
jak przypuszczam, pisywane zawsze; ale by moe Ocalenie ze swoim nasyceniem barwami i
atmosfer pozostanie abdzim piewem romansu przygodowego w literaturze. 1043
Zacytowany wanie list do Pinkera zawiera wypowied znamienn dla widzenia przez
Conrada wasnej pozycji w kulturze angielskiej. Doszo do jego wiadomoci, e czonkowie
klubu Athenaeum zamierzali wystpi oczywicie poufnie o przyznanie Conradowi Order
of Merit, najwyszego i bardzo rzadko nadawanego brytyjskiego odznaczenia pastwowego.
Drugim kandydatem by Kipling. Ale czuj mocno pisa Conrad e K. jest osob
waciw i e O. M. nie byby moe odpowiednim zaszczytem dla mnie, ktry, jakiekolwiek
mog by moje najgbsze uczucia, nie jestem w stanie uwaa si za dziedzica literatury
angielskiej.
Pisa Ocalenie w tempie, ktre sam okrela jako rekordowe; jednego dnia a 1900 sw.
Jak zwykle powie rozrastaa si ponad przewidywania: 22 lutego sdzi, e musi jeszcze
napisa 50 stron, ale 12 marca pracowa dopiero nad drugim rozdziaem czci VI o 90
stron od koca.1044 Planowa wwczas skoczy cao w kwietniu. Mimo szybkoci pracy
przejawia rozproszenie uwagi i celw. Cigle wspomina o utsknionej powieci
napoleoskiej, przez cay czas obecnej w mylach; zapowiada te napisanie, bezporednio

1037

30 I 1919; LL, II, s. 219.

Do tego, 31 XII 1918, Berg.
1039
Do Robertsa, 15 II 1919, w posiadaniu adresata.
1040
24 II 1919, Princeton.
1041
16 II 1919, BL.
1042
12 III 1919, Listy, s. 379.
1043
Do Pinkera, 15 II 1919, Berg.
1044
Do tego, 19 II 1919, Berg; do Doubledaya, 22 II 1919, Princeton; do Pinkera, poniedziaek, 11 III [= 10
III] 1919, Berg.
1038

189

po Ocaleniu, krtkiej noweli.1045

Przerw w pospiesznej robocie spowodowaa przeprowadzka: dom do gry nogami.
Trzsienie ziemi to nic w porwnaniu. Nie trwa tak dugo. 1046 Waciciel Capel House
zmar, a jego syn zamierza sam zamieszka w dworku. Conrad, obwoony przez Borysa, ju
od miesicy poszukiwa nowego miejsca.1047 Niczego na razie nie znaleli i musieli na kilka
miesicy zaj umeblowany dom Spring Grove pod Wye. By to siedemnastowieczny
paacyk, znacznie wikszy od Capel House, z piknymi kominkami Adama za duy na
potrzeby rodziny, ale umoliwiajcy przyjmowanie licznych goci (gwnie kolegw Borysa)
i umieszczenie suby w samym budynku. Conrad z jakiego powodu moe wanie
rozmiarw i cigego ruchu uwaa Spring Grove za ohydny.1048 Przenieli si 25 marca
1919 r.1049
Nastpnego dnia odbya si, opniona z powodu choroby Irvinga, premiera Zwycistwa w
Globe Theatre w Londynie; sztuka miaa tylko umiarkowane powodzenie.1050 Conrad nie mia
ochoty obejrze przedstawienia, ale przy okazji znowu zapowiedzia napisanie oryginalnej
sztuki, tej sztuki, ktr mam zamiar zaskoczy Pana, zanim obaj staniemy si zbyt starzy,
aby dba o to, co si dzieje na scenie albo poza ni. 1051
11 kwietnia komunikowa agentowi: zaczem przedostatni rozdzia Ocalenia. Ostatni
bdzie bardzo krtki. Nie mam bynajmniej do O., ale och! c to bdzie za ulga.
Brakowao mu jeszcze nie jednego, ale trzech rozdziaw.1052 Kilka dni pniej napisa znowu
szkic pochwalny o marynarce handlowej Zaufanie, tym razem tekst cakiem dziennikarski,
bez skadnikw wspomnieniowych.1053 Zaraz potem rozchorowa si powanie i przez trzy
tygodnie nie mg pracowa. Obawiam si, e upynie troch czasu, nim bd w stanie
kogokolwiek tu widzie w kadym razie obcych. [...] Moje zdrowie jest bardzo kruche i
chciabym z Panem porozmawia o przyszoci... pisa do Pinkera. Pniej dzikowa mu:
Nasza duga rozmowa uspokoia mj umys.1054
25 maja skoczy Ocalenie1055 dwadziecia trzy lata po rozpoczciu. Garnettowi, ktry,
jak si zdaje, nie by zachwycony tekstem ukazujcym si w Land and Water, tumaczy si
z tego przedsiwzicia: To wanie wyczucie (nie wiadomo, ale wyczucie) tego, co Ty
wykry swoim nieomylnym okiem, trzymao mnie z dala od O. przez z gr 20 lat. To i nic
innego. Wyczucie mnie nie mylio. Niemniej jednak nie powiem, bym aowa impulsu, ktry
zmusi mnie do zabrania si do z powrotem. Porzdkuj swoje sprawy na tym wiecie i nie
1045
1046

Jw., por. JCC, s. 215216.

Np. do Borysa, 21X11918, Boston; do Pinkera, 8 XI 1918, Berg; B. Conrad, My Father, s. 138139.
1048
Do Garnetta, 7 VII 1919, Garnett, s. 288.
1049
Do Pinkera, 26 III 1919, Berg.
1050
Robert O. Evans, Dramatization of Conrad's Victory: a New Letter, Notes and Queries, March 1961,
s. 108110. Tame zabawny cytat z listu dyrektorki teatru, panny Lohr, o Conradzie: Urzekajcy czowiek.
Mwi bardzo sabo po angielsku.
1051
Do Pinkera, 26 III 1919, Berg.
1052
11 IV 1919, Berg; do J. C. Squire'a, 9 V 1919, Berg. Wylicza tu, e VI cz Ocalenia ma ju 24 800 sw
i e do koca potrzeba jeszcze 10 tys. lub mniej mia wic gotowe sze rozdziaw VI czci.
1053
Data na rkopisie (BL): 17 IV 1919.
1054
30 IV i 9 V 1919, Berg.
1055
Do Pinkera, 25 V 1919, Berg.
1047

190

chciabym zostawi dowodu, e porywaem si na rzeczy ponad wasne siy. Zwyka,

pospolita prno. Czy mona sobie wyobrazi cokolwiek bardziej uzasadnionego?1056
Latem 1919 roku poprawia jeszcze tekst Ocalenia do edycji ksikowej i napisa
przedmowy do kolejnych tomw wydania zbiorowego: Opowieci niepokojcych, Tajfuna,
Zwierciada morza i Ze wspomnie.1057 Dwie pierwsze opowiadaj dzieje powstania
zawartych w tomach tekstw, przy czym Conrad dyskretnie, ale wyranie odcina si od
Idiotw i Powrotu. W trzeciej nobilituje, po parunastu latach, szkice powstae dla zarobku, o
ktrych tak lekcewaco wyraa si swego czasu do przyjaci i Pinkera. Teraz oznajmia, e
s gboko osobiste i absolutnie uczciwe, i cieszy si, e zostay tak doskonale przyjte i
zrozumiane. Nota najobszerniejsza, do Ze wspomnie, omawia szczegowo genez pisania w
jzyku angielskim. Podobnie jak przed rokiem w licie do Walpole'a, Conrad stwierdza, e
nigdy nie sta przed wyborem midzy angielszczyzn a francuszczyzn: duch jzyka
angielskiego owadn mn z chwil, gdym przezwyciy pierwsze trudnoci angielskiej
mowy; owadn mn tak zupenie, e wedug mego przekonania jego waciwoci wpyny
bezporednio na moje usposobienie i ksztatoway mj charakter, wwczas jeszcze podatny
na wpywy. Tworzc jeszcze jeden mit autobiograficzny stara si rwnoczenie obali mit
kulturowy, mianowicie okrelanie go jako Sowianina. I nagle w natrtnie spontaniczny
Anglik wystrzela pochwaln i polemiczn tyrad na cze polskoci: Tak zwana w
literackim wiecie sowiasko jest absolutnie obca polskiemu temperamentowi, z jego
tradycj wolnoci, jego rycerskim pogldem na moralne wdzida i przesadnym szacunkiem
dla praw jednostki; pominwszy ju ten wany fakt, e polska umysowo, zachodnia z
natury, ksztatowaa si na wzorach woskich oraz francuskich, sympatyzujc zawsze, jak
wiadczy historia, nawet w sprawach religijnych, z najbardziej liberalnymi prdami myli
europejskiej. Bezstronny pogld na ludzko we wszystkich jej fazach wspaniaoci i ndzy, a
przy tym szczeglny szacunek dla praw tych, co na tej ziemi pozbawieni s przywilejw,
szacunek nie wypywajcy z pobudek mistycznych, lecz oparty na gruncie prostego
koleestwa i szlachetnych wzajemnych usug oto zasadnicze rysy duchowej atmosfery w
domach, pod ktrych dachem spdziem niespokojne dziecistwo; a rysy te wypywaj z
wewntrznych gbokich przekona, niewzruszonych i konsekwentnych, bardzo dalekich od
tego humanitaryzmu, ktry wydaje mi si tylko kwesti niepoczytalnych nerww lub
chorobliwego sumienia.1058
Marzenie o wyzwoleniu si spod nacisku bezporednich potrzeb finansowych zostao
spenione w czerwcu 1919 roku na jaki czas przynajmniej. Sprzeda wwczas, za pokan
kwot 3080, prawa do ekranizacji swoich utworw.1059 Rwnoczenie dedykowana
Curle'owi Zota strzaa, wydana w Stanach Zjednoczonych ju 12 kwietnia, rozchodzia si
znakomicie; w rezerwie byo Ocalenie. Poniewa za nie mia nic pilnego do napisania
ycie towarzyskie w Spring Grove stao si ogromnie bujne; na weekendy zapraszano cae
1056

Do Garnetta, 7 VII 1919, Listy, s. 381. Por. do tego z 24 IX 1919, Garnett, s. 289, na temat poprawek w
tekcie odcinkowym.
1057
Do Doubledaya, 17 IV 1919, LL, II, s. 221 i 30 VII 1919, Princeton. Nota Od autora do Ze wspomnie,
datowana 25 IX 1919, Princeton.
1058
Dziea, t. XIII, s. 89.
1059
Do Pinkera, 17 VI 1919, Berg, i do Curle'a, 19 VI 1919, Curle, s. 65
191

grona przyjaci i znajomych, Conrad za bardzo czsto jedzi do Londynu.1060 W lipcu (11
14) ca rodzin zoyli parodniow wizyt Hope'om w Fingringhoe pod Colchesterem.1061
Lato 1919 roku byo paromiesicznym okresem wyjtkowo dobrego zdrowia Conrada. W
listach nie ma prawie narzeka; w czerwcu stwierdzi, e czuje si znacznie lepiej, w
sierpniu Walpole znalaz go we wspaniaej formie. 1062
Dawn przyja z Garnettem odczuwa jako nadal yw, chtnie wraca pamici do jej
pocztkw i ceni wiern trwao.1063 Curle, najczciej widywany spord modych, bywa
troch ekscentryczny i troch mczcy, ale jego przyja nie ulega wtpliwoci.1064 Coraz
blisze stosunki czyy Conrada z poznanym przed paru laty, bodaj za porednictwem
Retingera, G. Jean-Aubrym, jego tumaczem na francuski i pniejszym pierwszym
biografem.1065 We wspomnieniu Jean-Aubry'ego posta Conrada nie ma znamion staroci i
schorowania: Chocia by tylko redniego wzrostu, rozmiar klatki piersiowej, krpo
tuowia, odchylenie do tyu i wcinicie w szerokie bary trjktnej gowy, wyraziste, a
delikatne rysy twarzy, stanowczy zarys szczki, ukazujce zby rozchylanie warg, oczy
przenikliwe, utkwione nieruchomo w odlegy punkt albo w oczy rozmwcy, wszystko w nim
skadao si na wraenie siy, siy w stanie skupienia, siy powciganej, gotowej do
odprenia, podobnej do tej, ktr przypisujemy najwspanialszym z wielkich drapienikw.
Pod opadajcymi powiekami, ktre nadaway mu niekiedy wygld senny lub marzcy, oczy
zachowyway ywo tak bystr, e nie mona byo wtpi o ich staej czujnoci.
Do tego wraenia siy, jakie sprawia przy pierwszym spotkaniu, docza si urok
wyjtkowej kurtuazji obejcia. Sposb, w jaki si kania, rewerencja jego wiatowych manier
wobec kobiet, pena wdziku serdeczno, z jak ujmowa rk lub rce rozmwcy we wasne
donie oczywicie kontrastoway nie tylko ze zwyczajow sztywnoci brytyjsk, ale
jeszcze bardziej z ordynarnoci zachowania si wielu naszych wspczesnych literatw.
Jean-Aubry nie wtpi, e uprzejmo Conrada zdradzaa jego polskie pochodzenie.1066
Liczne spotkania, caa bujno wczesnych kontaktw towarzyskich zdaj si przesania
uczucia nostalgii i niepewnoci, wiadomo, e wiksza i najlepsza cz ycia mina
bezpowrotnie, a teraniejszoci i przyszoci brak mobilizujcego celu. Prosi Gide'a: Niech
drogi Pan pomyli o mnie czasem z przyjani. Ot, i staj si sentymentalny... Widziaem
wzmianki o Szalestwie Almayera i wydawao mi si, e ni. [...] Czowiek, ktry to
napisa, w rzeczywistoci nie umar jeszcze, ale jest ju starannie pogrzebany. A jednak rusza

1060

Por. np. do Colvina, 20 VI 1919, Duke; do Curle'a, pitek [27 VI 1919], Curle, s. 67 (bdnie jako 28 VI) i
7 VII 1919, Curle, s. 68; do Walpole'a, poniedziaek [14 VII 1919], Texas.
1061
Do Colvina, 11 VII 1919, Yale.
1062
Do Curle'a, czwartek [19 VI 1919], Curle, s. 66; Hart-Davis, Hugh Walpole, s. 187 (nota w dzienniku
Walpole'a z 10 VIII).
1063
Por. do Garnetta, 12 III, 7 VII i 24 IX 1919, Listy, s. 379381, i Garnett, s. 289290.
1064
Do Quinna, 26 V 1919, NYPL.
1065
Na okadce La Pologne... Retingera zapowiedziana jest jego ksika La Ralit polonaise, napisana
wsplnie z G. Jean-Aubrym. Jean Aubry przeksztaci swoje nazwisko na G. Jean-Aubry; G jest inicjaem
nieposiadanego imienia. Conrad do Jean-Aubry'ego, 3 XI 1917, 30 V 1919 i 13 XI 1919, LF, s. 138, 145 i 149
150.
1066
G. Jean-Aubry, Souvenirs, Nouvelle Revue Franaise, 1924, XII, s. 673674.
192

si jeszcze od czasu do czasu biedaczysko. 1067 Najszczerzej wyrazi swj niepokj w

zaskakujco otwartym licie do Warringtona Dawsona: [...] mam poczucie du vide [prni].
Moe nie le Vide Eternel [Wieczystej Prni], chocia po szedziesitce atwo j sobie po
trosze uwiadamia, ale pewnej pustki wewntrznej. Przez 25 lat rozdawaem wszystko, co
we mnie byo. Ale poza tym mam poczucie zbliajcego si odosobnienia. Nie mwi,
samotnoci; jak myl, bd teraz zawsze ogldany ale jak gdyby z odlegoci, jak gdyby
wyodrbniany przez swoj natur niby jakie dziwne zwierz trzymane za ogrodzeniem dla
publicznego widoku. Z wasnej winy albo to po prostu Los? przepuciem w caym yciu
szans bliszych kontaktw.1068 Prawd tego wyznania potwierdza fakt, e na tak szczero
pozwala sobie wobec czowieka wcale nie nalecego do najbliszych.
List do Dawsona uatwia zrozumienie znamiennej ewolucji w stosunku Conrada do Zotej
strzay. Jak pamitamy, na pocztku pisania wcale nie uwydatnia autobiograficznego
charakteru ksiki i do koca wyraa si o niej bez szczeglnej emfazy. Zmieni ton dopiero
po ukazaniu si ksiki w Anglii (6 sierpnia 1919 r.) i autentyczn ywo wzrusze ktrej
w powieci zabrako, a ktra moga bya jej nada uczuciow wyrazisto i spjno, moga
bya z utworu o wielu rozsnuwajcych si bezadnie wtkach uczyni opowie o wielkiej
przygodzie miosnej nadawa teraz Zotej strzale, ex post, w formie zwierze o rzekomym
autobiografizmie. Wiedzia, e fabua odlega jest od jego wasnych marsylskich przey, i
nie mg nie zdawa sobie sprawy z braku jej zogniskowania. By moe wyczuwa take
rozczarowanie przyjaci. Galsworthy zwierza si Garnettowi: Nie mog znale
prawdziwego c z u c i a w Zotej strzale. [...] W Modoci by czar, tu nie ma go ani ladu
[...] jest wspaniae nagromadzenie przedmiotw, ktre maj si poczy i oy, ale brak iskry
[...].1069
Obawia si, e przyjcie przez krytyk moe by nieprzychylne; wsuchiwa si w te
gosy pilniej chyba ni dawniej, od razu przyjmujc postaw defensywn.1070 Rzeczywicie,
przyjcie entuzjastyczne nie byo, i chocia recenzent New Statesmana przyzna Conradowi
czoowe, od chwili zamilknicia Hardy'ego, stanowisko w powieci angielskiej i on
wysun zastrzeenia, a W. L. Courtney w Daily Telegraph wyrazi, w trzy tygodnie po
ukazaniu si ksiki, wszystkie niemal zarzuty, jakie potem wobec Zotej strzay wysunito:
brak spoistoci fabularnej, kiepska charakterystyka obojga bohaterw, rozwleko, itd.1071
Conrad z gry si przed tym osania, starajc si, zwaszcza przez oddziaywanie na Colvina,
ktry mia recenzowa powie w Observerze, narzuci odbiorcom wizj ksiki jako
wyznania. Do Galsworthy'ego pisa; Nigdy przedtem akt publikacji nie by dla mnie tak
niesmaczny jak tym razem. 1072 A do Colvina parokrotnie i nalegajco:
Pierwsze recenzje [...] s bardzo marne, zakopotane, wahajce [...] Bardzo
niezadowalajcy pocztek.
1067

20 VIII 1919. Listy, s. 383.

22 IX 1919, Randall, s. 198.
1069
Galsworthy do Garnetta, 5 IX i 8 IX 1919, Letters from J. Galsworthy, s. 235236.
1070
Do Curle'a, 19 VI 1919, Curle, s. 68; do Pinkera, 7 i 14 VIII 1919, LL, II, s. 225 i 227.
1071
New Statesman, 16 VIII 1919; Daily Telegraph, 29VIII 1919; obie recenzje przedrukowa Sherry,
Heritage, s. 321325. Por. Conrad do J. C. Squire'a, 21 VIII 1919, Listy, s. 383384.
1072
8 VIII 1919, LL, II, s. 226.
1068

193

Pana pytanie porusza delikatn kwesti. Czowiek o paskim savoir-faire, paskim

wyczuciu literackich convenances i paskim takcie jako homme du monde, najlepiej moe
osdzi, jak struna autobiograficzna, jeeli si j potrci, wpynie na wiat i na autora.
Z caym tedy szacunkiem omielam si sugerowa, e fakt, i jest to studium kobiety, prise
sur le vif (oczywicie, moe Pan powiedzie), i take historia modzieczej, bardzo
modzieczej mioci opowiedziana z emocjonaln gbi wskazujc na przeycie, jest tym,
co Pan dostrzega, co na Panu robi wraenie co stwarza jako ksiki. To, powiedziane z
Paskim autorytetem, bdzie rwnoznaczne z wyznaniem wyznaniem dostatecznym dla
niezbyt delikatnego wiata.
A tumaczc si z bdw skadniowych pisa: kopot polega na tym, e nigdy nie
potrafiem czyta t y c h w a n i e korekt z zimn krwi. Idiotyczne! Ot, mj drogi (jak
powiedziaaby D. Rita), nawet teraz nie potrafi myle o pewnych epizodach sprzed 42 lat
bez lekkiego cinicia w sercu un petit serrement de coeur. Co za wyznanie!1073
Jaowo i bezosobisto ksiki stara si wic przesoni mg rzekomego
autobiografizmu i emocjonalnej szczeroci. W tym samym duchu utrzymana jest pniejsza
nota Od autora. Ale takie sztucznie stwarzane mity uczuciowe musiay pogbia poczucie
wewntrznej pustki.
Znowu marzy o powieci rdziemnomorskiej, ktra bya wielk ambicj jego ostatnich
lat. Obawia si, e jej moe nie skoczy. artowa w licie do Gide'a: Zawsze si znajd
gupcy, ktrzy powiedz: mierzy tak wysoko, e pad z wysiku. Pikny napis na nagrobek.
Prosz mi odpuci wszystkie grzechy (cznie ze Zot strza). 1074
Zota strzaa miaa by dedykowana Quinnowi; pniej zdecydowa, e ofiaruje mu
przysz powie napoleosk.1075 Ale wkrtce po takim zapewnieniu stosunki z Quinnem
popsuy si. Powodem byo wyjcie na jaw, e sprzedawa rkopisy Wise'owi, a take w
mniejszym stopniu niezbyt fortunne prby nowojorczyka, aby poredniczy w
pertraktacjach co do wydania zbiorowego midzy Conradem a Doubledayem. Pisarz
potraktowa swego wielbiciela i kolekcjonera dosy sztywno i z gry i po roku 1919 ich
korespondencja nabraa stopniowo charakteru coraz bardziej formalnego, a zanika w
padzierniku 1922 roku, na kilka miesicy przed moliwym spotkaniem.1076
28 sierpnia znowu wyjechali do Londynu na badania chirurgiczne nieszczsnego kolana
Jessie. Byy bardzo bolesne i przesdziy o koniecznoci nastpnej operacji.1077 Tydzie
wczeniej podpisali kontrakt na wynajem nowego domu: Oswalds w Bishopsbourne koo
Canterbury: dom, 2 domki, 3 ogrody, wszystko w komplecie 250 rocznie.1078

1073

Do Colvina, 7 VIII 1919 i roda [6 VIII? 1919], LL, II, s. 224 i Listy, s. 385.
20 VIII 1919, Listy, s. 383.
1075
Do Quinna, 10 IV, 30 IV (telegram) i 26 V 1919 (powiada tu, e myli o powieci napoleoskiej jako o
ksice Quinna), NYPL.
1076
Do Quinna, 31 VII i 29 IX 1919, 2 III 1920 i 27 X 1922, NYPL. W roku 1921 nie napisa ani razu.
1077
Do Curle'a 24 i 30 VIII 1919, Curle, s. 7375.
1078
Do Pinkera, 21 VIII 1919, Berg.
1074

194

XV
Nadzieje i rezygnacje
(19191924)
Przeprowadzka do Bishopsbourne odbya si w pierwszych dniach padziernika 1919
roku, podczas strajku kolejarzy.1079 Dziki pomysowoci Borysa, ktremu udao si wynaj
ciarwk i skusi piwem tragarzy, przebiega wzgldnie szybko 1080 ale jeszcze po dwu
tygodniach Conrad narzeka, e nowy dom nie nadaje si do normalnego uytku. O strajku
wyraa si niechtnie, twierdzc, e robotnicy zachowywali si cakiem biernie i pragnli jak
najszybszego powrotu do pracy; jakby nie zauway, e skoczyo si na ich zwycistwie.1081
Oswalds by obszernym najobszerniejszym, z wyjtkiem Spring Grove, z zajmowanych
przez Conrada domw okoo stuletnim, pitrowym, otoczonym z trzech stron ogrodami,
ocienionym starymi wizami, oplecionym bluszczem. Jego jedyn, ale w oczach Conrada
bardzo dokuczliw wad stanowio pooenie we wklniciu terenu i w zadrzewionej
okolicy. Nieco rozleglejszy widok otwiera si tylko na cmentarz, przylegy do ssiadujcego
z Oswalds kamiennego, romaskiego kocioa.
Oprcz mniejszych pokojw i pomieszcze gospodarczych na parterze znajdoway si:
salon, salonik, jadalnia i pracownia Conrada; na pitrze sypialnie. Poniewa nie mieli dosy
mebli na wyposaenie tak duego domu, pani Grace Willard otrzymaa nowe pole do popisu.
Za okoo 150 funtw dostarczya dwa obramowania kominkw (podobno Adama), trzy stare
dywany Aubusson, stare woskie obicia na meble itd. Kiedy sysz wok siebie rozmowy na
ten temat, zdaje mi si, e ni dziwny i estetyczny sen w atmosferze sklepu z
osobliwociami. Bardzo to mieszne.1082
Zaraz po przenosinach, w poowie padziernika, rozpocz po czteromiesicznej
przerwie w pisaniu intensywn prac nad przerbk sceniczn Tajnego agenta; 10 listopada
skoczy akt II, a 22 III.1083 Wkrtce zacz wtpi w sensowno przedsiwzicia: W
miar pracy nad adaptacj, kiedy zdzieram szat wyrazu artystycznego i konsekwentn ironi,
ktre w ksice odziewaj fabu, widz coraz janiej, e zbiorowej umysowoci widowni
1079

Trwa od l do 6 X; nie by to strajk powszechny, jak twierdzi JCC, s. 216. Borys bdnie umieszcza
przeprowadzk w sierpniu (My Father, s. 151). Pierwszy list z Oswalds do Pinkera, 8 X 1919, Berg.
1080
JCC, s. 216; B. Conrad, My Father, s. 151.
1081
Do Colvina, 15 X 1919, Duke. Por. A. J. P. Taylor, English History 19141945, Oxford 1965, s. 141.
1082
Do Pinkera, 29 I 1920, Berg. Por. B. Conrad, My Father, s. 152.
1083
Do Galsworthy'ego, 3 IX 1919, Birmingham; do Colvina, 15 X 1919, Duke; do Pinkera 11 XI 1919, LL,
II, s. 233; do Curle'a, sobota [22 XI 1919], Curle, s. 82.
195

musi to si ukaza jako po prostu okropna i wstrtna opowie, wystawiajca bardzo

nieprzyjemne wiadectwo zarwno samemu pisarzowi, jak i jego postawie wobec moralnej
strony tematu. [...] Musz wyzna, e sam nie miaem pojcia, co to za utwr, zanim nie
zwarem si z nim podczas dramatyzacji. Oczywicie nie mog teraz przerwa. [...]
zdecydowaem, e skoro fabua jest okropna, zrobi j tak okropn, jak tylko potrafi. Jeeli
j cokolwiek ocali, moe wanie t o. Ale nie mam w tym wzgldzie wielu zudze.1084
Niemdry upr, przeciwko ktremu zaprotestowa powinno byo jego sumienie artystyczne,
mona tumaczy tylko pragnieniem, by wycisn wszystko, co si da, z dotychczasowego
dorobku literackiego pragnieniem pobudzanym przez wiadomo osabej wyobrani.
Innym przykadem nierozsdku by ostry, niemal arogancki list do Gide'a w sprawie
francuskiego przekadu Zotej strzay. Gide, ktry opiekowa si tumaczeniami Conrada na
francuski, powierzy przekad swojej znajomej, pani Maus. Tymczasem Conrad obieca go
Aubry'emu. Gniewnie czepiajc si artobliwych sformuowa Gide'a i pomstujc na zamiar
oddania powieci kobiecie (Jeli moja twrczo posiada wyrany charakter, to wanie
dziki mskoci w sposobie wyrazu, w ekspresji. Tego nikt nie zaprzecza. A Pan rzuca mnie
kobietom!) fulminowa: Mylaby kto, e bierze mnie Pan za gupca.1085 Zapomnia przy
tym, e nie protestowa przeciwko wczeniejszym damskim tumaczeniom. Irytacj musia
wywoa nie tylko fakt udzielonej ju Aubry'emu obietnicy, ale i ch, by jego ostatni
ksik tumaczy kto dobrze znajomy i bardzo przyjazny. Tylko dziki cierpliwoci i
taktowi Gide'a zatarg skoczy si pokojowo.
27 listopada wyjechali we czwrk przez Londyn do Liverpoolu, gdzie Jessie miaa si
wreszcie podda operacji. Dokona jej 2 grudnia sir Robert Jones.1086 Po kilku dniach uznano
j za skuteczn: moemy mie nadziej, e kopoty biednej Jessie zbliaj si ku kocowi.
Wszystko idzie jak najlepiej. [...] Oczywicie, czuj si szczliwy. [...] zdaje si to zbyt
pikne, aby byo prawdziwe, i dr przed jakimi okropnymi nastpstwami. Ale wszyscy
mnie zapewniaj, e to nie jest prawdopodobne. 1087
Podczas pobytu w Liverpoolu (30 XI24 XII)1088 narzeka, e jest niezdolny do
jakiejkolwiek pracy. Przerwa robot nad Tajnym agentem, nie by nawet w stanie poprawia
korekt Ocalenia.1089 Klubowi Uniwersyteckiemu udao si jednak namwi go do udziau w
bankiecie na cze Marynarki Handlowej; spotka tam kapitana Davida Bone'a, z ktrym ju
przedtem korespondowa. Obaj podtrzymywali si wzajemnie na duchu i Bone nakoni
ostatecznie Conrada (ktry opiera si twierdzc, e jego wymowa nie jest nienaganna) do
wygoszenia mowy-toastu na cze marynarzy brytyjskich. Byo to jego pierwsze publiczne
wystpienie.1090
Po powrocie do Bishopsbourne rozchorowa si na dobre. 20 stycznia 1920 roku pisa do
Colvina: Zapewniam Pana, e od miesica nie mam prawie energii, by zebra do myli, i
1084

Do Pinkera jw., s. 233234.

Do Gide'a, 4 XI 1919, Listy, s. 386387. Korespondencj Conrada z Gide'em w tej sprawie ogosili
Gabrijela i Ivo Vidan, Studia Romanica et Anglica Zagrabiensia, 1970/1971, s. 523536
1086
Do Rothensteina, 24 XI 1919, Harvard.
1087
Do Garnetta, 8 XI 1919, Garnett, s. 291; do Curle'a, 12 XII 1918, Curle, s. 8485.
1088
Do Curle'a. [wita 24 XII 1919], Curle, s. 86 (z dat [26 XII] ale 26 by pitkiem).
1089
Do Curle'a, 12 XII 1919, Curle, s. 84.
1090
D. Bone, Memories of Conrad, The Saturday Review of Literature, 7 XI 1925, s. 286.
1085

196

determinacji, aby podnie piro i sprbowa. [...] Nie mog zrozumie, co sprowadzio na
mnie ten dugotrway napad najczarniejszej depresji, chyba e to bya bardzo okrutna drobna
dolegliwo (o charakterze zapalnym), ktrej pierwsze dotknicie poczuem w Londynie w
drodze powrotnej. Teraz mija; ale tymczasem moja dawna znajoma, podagra, przybya
dotrzymywa mi towarzystwa. [...] Nie chce mi si nic robi. Gdyby Pan mg czarodziejskim
sposobem zajrze do mojej pracowni, zobaczyby mnie siedzcego cakiem nieruchomo, niby
zoliwy, nieazjatycko wygldajcy Budda nawet nie krccego mynka kciukami przez
cay dzie. 1091 Brzmi to jak wypis z podrcznika psychiatrii bo nieruchawo (ktr Jessie
wielokrotnie wypomina mowi) jest klasycznym objawem stanu depresyjnego.1092
Niedomaga jeszcze miesic. Zabra si jednak nareszcie do korekty Ocalenia; pracowa
nad ni od poowy stycznia do 24 lutego.1093 Znowu wyraa nadziej, e uda mu si wkrtce
napisa nowel.1094 Napisa wwczas tylko Not autorsk do Tajnego agenta, w ktrej robi
aluzj do przerbki dramatycznej powieci. Nota wskazuje, dosy dyskretnie, na niektre
przynajmniej rda fabuy. Co prawda Conrad, jak zwykle kadc nacisk na to, e zawarto
ksiki wysnu z wasnych przey i wyobrani, stara si ukry rozmiary swoich lektur i
zapoycze ale i tak ta cz przedmowy jest bardziej wiarygodna ni mitologizujce
zwierzenia o Zwierciadle morza i nastrojach w okresie poprzedzajcym zaczcie Tajnego
agenta.1095 Wkrtce potem, 15 marca, ukoczy pierwsz wersj przerbki scenicznej.1096
Pracowa dalej nad jej tekstem. Udao mi si wepchn tam wszystko poza sam jazd
dorok. Bardzo interesujca czynno i zupenie bezuyteczna pisa do
Galsworthy'ego.1097 Nie by jednak o tej bezuytecznoci przewiadczony, bo nie tylko
prowadzi pertraktacje z dyrektorami teatrw, ale take korespondowa z Aubrym o
tumaczeniu sztuki na francuski.1098
W pierwszych dniach kwietnia napisa not Od autora do tomu Sze opowieci.1099 Mwi
w niej prawie wycznie o rdach zawartych w zbiorze nowel. Std pochodzi informacja, e
Il Conde zrodzi si z opowieci niezmiernie czarujcego starszego pana, spotkanego we
Woszech. Rodowd Donosiciela i Anarchisty wiadomie zatar. Najciekawszym wyznaniem
jest zapewne to, e w Pojedynku, ktry bywa tak czsto lekcewaony, chcia uchwyci ducha
epoki napoleoskiej.
Tymczasem biednej Jessie, ktra w lutym cierpiaa na ppasiec, a w pocztkach marca
na bronchit, nieszczsne kolano dokuczao coraz bardziej. 31 marca Robert Jones dokona
nastpnej operacji, tym razem w Canterbury.1100 Miao to by ostatni raz; poprawa okazaa
1091

20 I 1920, Univ. of Virginia. Por. do Garnetta, 1 I 1920, Garnett, s. 292.

Por. np. A. Kpiski, Melancholia, s. 2.
1093
Do Curle'a, 19 I i 26 II 1920, Curle, s. 90 i 92; por. do C. Shortera, 21 II 1920, BL.
1094
Do Pinkera, 24 II 1920, Berg.
1095
Nota datowana jest: 25 II3 III 1920, Yale. O rdach Tajnego agenta pisze Sherry, CWW, s. 205324.
1096
Rps (BL) nosi dat 15 III 1920; potwierdza j list do Aubry'ego z 17 III 1920, LF, s. 153.
1097
28 III 1920, LL, II, s. 238; por. do Curle'a, 18 III 1920, Curle, s. 96.
1098
Do Aubry'ego, 14 VI 1920, LL, II, s. 240; do Pinkera, 17 VII 1920, Berg. Por. do Galsworthy'ego, 28 III
1920, LL, II, s. 238; do Pinkera, 18 XI 1920, LL, II, s. 250, i inne.
1099
Rps (Yale) ma dat 9 IV 1920.
1100
Do Pinkera, 15 II 1920, Berg; do E. Dawsona, 8 III 1920, Yale, do Pinkera, 27 III 1920, Berg; do
Galsworthy'ego, jw. i 4 IV 1920, Birmingham.
1092

197

si pono natychmiastowa i Conrad zapewnia Erica Pinkera (syna Jamesa), e tym razem
sztuka si udaa ale ju w tydzie po opuszczeniu przez Jessie szpitala, 27 kwietnia,
nastpio pogorszenie i pojawia si perspektywa kolejnego zabiegu chirurgicznego. Conrad
by t hutawk wyranie zgnbiony. Stwierdza, e zuywa si i, na pozr niewyczerpana,
cierpliwo Jessie.1101 Dolegliwo zostaa rozpoznana jako pereostitis, powodowana lekkim
zakaeniem kolana, ktre sir Robert Jones wykry ju podczas operacji w r. 1918. 5 maja
sawny chirurg dokona ponownego nacicia i oczyszczenia rany, tym razem w samym
Oswalds; zapowiedzia, e zapewne konieczne bdzie powtrzenie zabiegu.1102
Niewtpliwej rozrywki wrd tych perturbacji dostarcza pobyt w Oswalds, do 27 lutego,
Karoli Zagrskiej piewaczki, modszej siostry Anieli.1103 Conrad chtnie rozmawia z
adn, wwczas trzydziestosiedmioletni kuzynk. Rozmowy prowadziy niekiedy do
gwatownych spi emocjonalnych. Kiedy raz zwierza si Karoli ze swojego przywizania
do jej rodzicw egzaltowana panna zawoaa podobno: Ale ty, Konradzie, jeste ode
mnie jeszcze szczliwszy, bo ycie twoich rodzicw to co naprawd i piknego, i wielkiego.
Oddali krajowi wszystko, co tylko da mogli. Kade pokolenie bdzie czcio ich pami, pki
stanie Polski. Pomyl tylko, Konradzie.
Konrad spojrza na mnie raptownie. Twarz mia rozjanion cudownym blaskiem. Ale ten
blask zgas nagle i nim si opatrzyam ju Konrada przy mnie nie byo. Innym razem
zapewnia Conrada, e nie wyrosa w przygnbieniu niewoli, ale w poczuciu wewntrznej
swobody i wierze w przysz niepodlego. Ale tylu, tylu nie chciao czeka. Ich wiara w
wolno bya si twrcz wic szli i ginli. I nikt nigdy o wikszoci z nich nawet si nie
dowie.
Nagle si przestraszyam. Konrad odtrci mnie ruchem gwatownym, wsta, odsun z
haasem fotel, podszed do stou i zacz szybko przerzuca plik papierw. Potem zwrci si
znowu do mnie i sta z oczami w mojej twarzy, po prostu grony. Usta mu drgay [...]
Zdawao si, e wybuchnie ale powoli twarz jego z gronej stawaa si spokojna i surowa.
Odwrci si ode mnie, zupenie opanowany.
Pardonnez-moi rzuci mi prawie szorstko.
Utkwio jej w pamici, w jakim bezadnym podnieceniu opowiada Johnowi tre obrazw
Matejki w ogldanym albumie, a take jak gboko zaduma si nad fotografi ukazujc
sadzenie drzewa wolnoci na stokach cytadeli warszawskiej przez modzie szkoln 3 maja
1919 roku. Zagrska przywioza ksik J. A. Stary (J. A. Miniszewskiego) Domowa
zagroda popularny zarys historii Polski, wydany w roku 1847 z dedykacj: Karolkowi
Zagrskiemu od Eweliny i Apollona Korzeniowskich. Niech Bg mu pozwoli kocha
wszystko swoje, rodzime i nic ponadto. Zastanowiwszy si nad draliwoci kuzyna, nie
odwaya si da tej pamitki.1104Przybycie Karoli i rozmowy o Polsce odbiy si natychmiast
echem w licie do Quinna z 3 marca, w ktrym Conrad wyznawa, e z zadowoleniem myli o
1101

Do Garnetta, 4 i 27 IV 1920, Garnett, s. 293294; do Galsworthyego, 20 IV 1920, LL, II, s. 239; do E.

Pinkera, 17 IV 1920, Berg.
1102
Do G. Gardinera, 5 V 1920, Harvard.
1103
Do Curle'a, 26 II 1920, Curle, s. 92. Conrad pomaga Karoli finansowo ju od wrzenia 1919, kiedy za
porednictwem Poradowskiej przesa jej 100; do Pinkera, 5 II 1920, Berg.
1104
K. Zagrska, Pod dachem Konrada Korzeniowskiego.
198

odrodzonym pastwie, ktre ma jedno serce i jedn dusz [...] Magiczne poczucie
niezalenoci jest przyczyn tej jednoci bez zastrzee i alw, ktra umoliwia trzykrotnie
spustoszonemu i zuboonemu krajowi wykazanie mocy fizycznej i podjcie, natychmiast po
zmartwychwstaniu, historycznej roli obrocy cywilizacji. 1105 Par tygodni pniej, w tym
samym nastroju, odpowiedzia patetycznym telegramem na apel dziaajcego w Stanach
Zjednoczonych komitetu Poyczki Rzdowej Rzeczypospolitej Polskiej. Dla Polakw
poczucie obowizku i niezniszczalna wiadomo narodowa, zachowana w sercach i broniona
rkami bezporednich przodkw w otwartych bojach z potg trzech mocarstw i w
nieugitym ponad stuletnim oporze przeciw miadcemu uciskowi stanowi dostateczn
pobudk, aby przyj z pomoc w odbudowie niepodlegoci, godnoci i uytecznoci
odrodzonej Rzeczypospolitej.1106
Karola Zagrska przekazaa Conradowi wiadomo, e jej siostra Aniela tumaczy od
pewnego czasu Szalestwo Almayera (pomaga jej w tym pocztkowo Stanisaw Ignacy
Witkiewicz1107) i chciaaby si zaj spraw wydawania Conrada w przekadach polskich.
Chocia bya kobiet i chocia adnych jej prac nie widzia zgodzi si skwapliwie,
zachcajc nawet do swobody w tumaczeniu. Daj Ci moje najlepsze, najzupeniejsze
prawo rozporzdzania tumaczeniem wszystkich dzie moich na polski jzyk. Jeste
upowanion udziela lub odmawia pozwolenia i decydowa wszystkie sprawy odnoszce
si do tej materii, kierujc si wasnym sdem i decydujc w moim imieniu.
Bybym najszczliwszym, gdyby sama miaa ch i czas podj si tumaczenia
przynajmniej wszystkich tych ksiek, ktre Ci si podobaj. Wiem od Karolci, e
pracowaa nad Almayer's Folly, bodaj czy nie zanadto sumiennie! Moja droga, w tej sprawie
nie trzeba si poddawa za wielu skrupuom. Powiem Ci (po francusku), e moim zdaniem il
vaut mieux interprter, que traduire [lepiej parafrazowa ni przekada]. Moja
angielszczyzna nie jest wcale literacka. Pisz idiomatycznie. Je me sers de phrases courantes
qui, aprs tout, sont celles avec lesquelles on se garde le mieux contre le clich. Il s'agit
donc de trouver les equivalents. Et l, ma chre, je vous prie, laissez vous guider plutt par
votre temprament que par une conscience svre. Je vous connais. J'ai foi en vous. Et
vraiment Conrad vu travers Angle, a ne sera pas dj si mauvais. Inspirez vous bien de
cette ide [Uywam jzyka potocznego, ktry przecie stanowi najlepsz obron przed
kliszami. Naley wic znajdowa odpowiedniki. Pod tym wzgldem, moja droga, prosz
Ci, by si kierowaa raczej swoim wyczuciem ni surow sumiennoci. Znam Ciebie.
Wierz w Ciebie. Naprawd, Conrad widziany oczyma Anieli nie bdzie znw taki zy. Niech
ta myl bdzie Twoim natchnieniem].1108 Pniej przekaza obu siostrom formalnie i
bezwarunkowo prawa tumaczeniowe i autorskie (tj. copyright) na Polsk i Rosj.1109
11 maja donosi Pinkerowi: Zabraem si dzi na serio do powieci o Elbie i mam zamiar

1105

NYPL; w LL, II, s. 237 fragm. z bdn dat 24 III 1920.

Telegram z 26 IV 1920, Dziea, t. XXV, s. 108.
1107
Informacj t zawdziczam prof. Danielowi Gerouldowi.
1108
Do A. Zagrskiej, 10 IV 1920, Listy, s. 389390.
1109
Tekst aktu w Berg Coll., przekaza go Pinkerowi z listem 31 VIII 1920, tame; oficjalny dokument
powiadczony przez konsulat RP w Londynie wysa A. Zagrskiej z listem 19 I 1921, Listy, s. 397.
1106

199

kontynuowa z dnia na dzie, choby si niebiosa zapady.1110 Niebiosa pozostay na swoim

miejscu, ale Conrad cztery dni pniej wyzna Curle'owi, e nie potrafi wydoby z siebie
jakiejkolwiek prozy.1111 Napisa w maju tylko dwie Noty autorskie: do W oczach Zachodu i
Smugi cienia.1112 Pierwsza odbiega charakterem od pozostaych przedmw Conrada. Nie
zawiera wiadomoci o rdach treci utworu (z wyjtkiem deklaracji, troch sprzecznej z
dawnymi wypowiedziami, o posiadaniu oglnej wiedzy wspartej przez sumienne
rozwaania w sprawach Rosji) ale sd o jego ywej aktualnoci, o potwierdzeniu
powieciowych diagnoz przez najnowsze wydarzenia polityczne.
21 maja ukazao si amerykaskie, a 14 czerwca angielskie wydanie Ocalenia,
dedykowanego Frederickowi C. Penfieldowi, byemu ambasadorowi USA w Wiedniu.
Poatanym dzieem nazwa t powie autor w licie do Garnetta, a w innym licie
wyznawa przyjacielowi, e gotw jest o nim zapomnie cakowicie z wyjtkiem Twego
zainteresowania, myli i czasu, ktre temu powicie, z wyjtkiem Twojej wiernej
przyjani. Nawet do wydawcy wyraa si o Ocaleniu z niepewnoci, kadc nacisk na
moliwo powodzenia, nie na jako utworu.1113 A kiedy Walpole skrytykowa posta pani
Travers, usysza w odpowiedzi: Oczywicie, mon cher, to niezbyt dobre. Swoje najlepsze
rzeczy napisaem dawno temu.1114Powie zostaa zreszt znakomicie przyjta przez
krytyk; do chru wielbicych pochwa wczya si i Katherine Mansfieid w Athenaeum;
tylko nie podpisana Virginia Woolf w Times Literary Supplement i anonimowy krytyk
nowojorskiego Nation zgosili zastrzeenia.1115
Virginia Woolf zwierzya si w swoim dzienniku: Walczyam dopiero co, aby uczciwie
powiedzie, e nie uwaam ostatniej ksiki Conrada za dobr. Powiedziaam to. Bolesne
(troch) wytyka wady, gdzie czowiek niemal wycznie powaa. Nie mog si opdzi
podejrzeniu, e naprawd nie widuje nigdy nikogo, kto odrnia dobre pisanie od zego, a
poza tym, bdc cudzoziemcem, mwic aman angielszczyzn, z kluskowat on,
wycofuje si coraz dalej i dalej od tego, co kiedy robi dobrze, i tylko spitrza wyej i wyej,
a mona to nazwa tylko zwyczajnym melodramatem. 1116 Jest tu, jak susznie powiada
Thomas Moser, dua wnikliwo ale i pewne uproszczenie. Prawda, Conrad mwi na
staro z coraz silniejszym obcym akcentem1117 ale wanie dopiero w ostatnich latach ycia
mia mono wyrywania si z wiejsko-domowej izolacji i jego kontakty towarzyskie
ogromnie si rozszerzyy. Mg podrowa, bywa, przyjmowa ale najwidoczniej nie
1110

11 V 1920, Berg.
15 V 1920, Curle, s. 104.
1112
Poprawiony rcznie mpis pierwszej (Yale) nosi dat: maj 1920; o skoczeniu drugiej do Wise'a, 24 V
1920, Yale. Noty do Midzy ldem a morzem, Zwycistwa i Wrd prdw byy ju wwczas gotowe, o czym
wiadczy tene list do Wise'a; powstay wczeniej tego roku.
1113
Do Garnetta, [27 IV 1920] i 11 VII 1920, Garnett, s. 294 i Listy, s. 393; do H. R. Denta, 24 VI 1920, LL,
II, s. 242.
1114
W dzienniku Walpole'a, 18 VII 1920, R. Hart-Davis, Hugh Walpole, s. 195.
1115
Athenaeum, 2 VII 1920 (recenzja wczona potem do zbioru Novels and Novelists, London 1930). The
Nation, 12 VI 1920; por. Sherry, Heritage, s. 3435, 329345; na s. 332335 przedruk recenzji V. Woolf z
Times Literary Supplement, l VII 1920.
1116
Zapis z 23 VI [1920], cyt. T. Moser, Joseph Conrad: Achievement and Decline, s. 209.
1117
R. B. C. Graham we wstpie do Tales of Hearsay Conrada, Dent, s. IX.
1111

200

mia ju siy na przyswajanie sobie i wykorzystywanie nowego materiau dla wyobrani.

Prawda rwnie, e utrzymywa w Anglii stosunki niemal wycznie z pisarzami cakiem
maego lotu ale nie dlatego, by sobie ich pod tym ktem dobiera, lecz dlatego, e Joyce, D.
H. Lawrence, E. M. Forster czy Aldous Huxley w przeciwiestwie do Claudela, Gide'a,
Larbauda, Saint-John Perse'a, Valry'ego albo Tomasza Manna czy Stefana eromskiego
przejawiali znikome zainteresowanie dla jego najlepszych nawet dzie. Spord czoowych
pisarzy angielskich starszego pokolenia tylko Bennett i Galsworthy, jake odlegli duchowo,
przyjanie ledzili jego twrczo. A starzejcy si Conrad osab fizycznie, znuy si
chorobami, zmarnia jako artysta ale zostao w nim ywe, moe jeszcze silniejsze ni
dawniej, pragnienie aprobaty, sympatii, zrozumienia, przyjacielskiego ciepa. Zmczenie
umysowe i zmniejszenie moliwoci twrczych spowodoway zmian w jego stosunkach ze
znajomymi i przyjacimi. Wyjtkowo tylko szuka dialogu i dyskusji. Rozmowy, ktrych tak
si doprasza, polegay zwykle na jego wasnych monologach. Walpole, wwczas jeden ze
skwapliwych suchaczy, po kilku latach zanotowa nielitociwie: Conrad niczego bardzo
ciekawego nie powiedzia w ostatnich latach; zbyt by zajty pienidzmi i podagr. By
podniecajcy, tylko kiedy traci panowanie nad sob, pokrzykiwa i wrzeszcza jak mapa.
1118
Najchtniej przebywa w towarzystwie takich cierpliwych entuzjastw, jak Jean-Aubry i
Curle. wiadomo oparcia psychicznego a take yciowego, bo wiele spraw brali na siebie
agodzia poczucie niepenowartociowoci, dziaaa kojco na wewntrzne konflikty,
uatwiaa przechodzenie do porzdku nad tym wszystkim, czego nie mia ju siy
przepracowa intelektem i wyobrani. Dlatego wanie u schyku ycia tolerowa
towarzystwo tylu jak ich okrela Rothenstein bezkrytycznych wielbicieli.1119 Jednake
przykad Bertranda Russella wskazuje, e w przyjaznym zetkniciu z pierwszorzdnym
umysem potrafi si zdoby na powan wymian nowych myli. Wina jeli to tak
mona okreli za opisan przez Virgini Woolf sytuacj leaa wic nie tylko po jego
stronie. By w Anglii outsiderem i nim pozosta, tylko z biegiem lat brako mu energii do
udwignicia wasnego osamotnienia.
8 czerwca znowu komunikowa Pinkerowi, e rusza naprzd z powieci napoleosk
pod prowizorycznym tytuem Wyspa odpoczynku. Jedzi w tym czasie parokrotnie do
Londynu, by w British Museum czyta podsunite mu przez Aubry'ego ksiki
historyczne.1120 Przy kocu miesica by zdania, e z kad stron lepiej panuje nad
powieci. W lipcu zapewnia Walpole'a, e si z ni naprawd posuwa ale kiedy ten
zobaczy fragmenty drugiego rozdziau, zdumia si widzc, jak wiele jest w brulionie
cudzoziemskich zwrotw.1121 Czerwcowe ruszenie z powieci zostao zreszt zaraz
przerwane nagym i cikim atakiem podagry; przez tydzie czu si paski i mikki jak
nalenik.1122
Kolano Jessie byo w kocu miesica znowu nacinane; zabieg powtrzono 24 lipca i tym
1118

Hart-Davis, H. Walpole, s. 286.

W. Rothenstein, Men and Mermories, 19221938, London 1939, s. 28.
1120
Do Pinkera, 8 VI 1920, Berg; do Curle'a, 14 VI 1920, Curle, s. 108; do Aubry'ego, tego dnia, LL, II, s.
240.
1121
Do Pinkera, 28 VI 1920, Berg; Hart-Davis, Hugh Walpole, s.194195.
1122
Do Pinkera, 14 VI 1920, Berg.
1119

201

razem, nareszcie, chirurgowi powiodo si zniszczenie ogniska choroby. W miesic po

ostatniej operacji Jessie zacza chodzi niewiele pniej nawet po schodach.1123
Prowadzona przez wzitego i utytuowanego chirurga kuracja z zaangaowan na stae
specjaln pielgniark kosztowaa krocie. Nie tylko kuracja. Im wicej Conrad zarabia, tym
lejsz mia rk do wydawania. Wic te mimo e zbiorowe wydanie bibliofilskie (cznie
1500 kompletw w Anglii i Stanach Zjednoczonych) przynioso 2205 funtw i 12 000
dolarw (czyli razem ok. 5500), a tantiemy za Zot strza i Ocalenie byy wysokie coraz
to ubiega si o dodatkowe dochody, nie objte plenipotencj Pinkera, sprzedajc rkopisy. W
jake odmiennym, ni kiedy do Quinna, duchu pisa teraz do T. J. Wise'a, oferujc oryginay
czterech not odautorskich i czterech szkicw: Osobicie jest mi obojtne, czy zostan w
Anglii, czy pojad do Stanw Zjednoczonych. Kiedy Wise zapaci 150 funtw za wersj
dramatyczn Tajnego agenta, Conrad radowa si w licie do Curle'a: Bg widzi, jak mi byy
potrzebne te pienidze. Postara si te o bibliofilskie wydanie tomu przedmw do wasnych
utworw miao przynie jeszcze 380 funtw. Kada odrobina si liczy. Pienidze pyn
jak woda. Niepokoj si tym. 1124
Conradowe przejmowanie si sprawami finansowymi nabrao w pniejszym wieku
charakteru obsesyjnego zjawisko czste u ludzi starzejcych si, a typowe dla ulegajcych
depresjom. Ale cierpicy na depresj skonni s take do wyzwalajcych, pocieszajcych
gestw rozrzutnoci. W cigu dwu lat, 19191920, wyda grubo ponad 8000 funtw,1125 co
byo bardzo du sum, nawet gdy wzi pod uwag znaczny wzrost cen bezporednio po
zakoczeniu wojny.
Przysparzaa wydatkw szczodra gocinno Conrada, ktry coraz zaprasza kogo w
parodniowe odwiedziny i czsto wydawa wytworne niedzielne obiady. W czerwcu
przyjecha nie widziany od kilku lat John Powell i da prywatny koncert.1126 Gra wasn
Rhapsodie Ngre i Chopina. Jak wspominaj Zagrska i Jean-Aubry, Conrad by
szczeglnym wielbicielem Chopina. Podobno pogwizdywa czasami motywy z mazurkw
albo nokturnw i uwaa polsko za istot jego odrbnoci. 1127
Koncert Powella odby si w salonie. liczny to by pokj. Meble Chippendale biae i
niebieskie, empire biae i zote, obite t satyn. Przy drzwiach do ogrodu pianino czekao
na melodie. Nad kominkiem stary obraz szkoy holenderskiej; po obu stronach duego okna
owalne lustra w rzebionych, zoconych ramach odbijay sufit, ciany, meble i dywan
Aubusson, pokrywajcy podog. Byo tu stare biurko i wazy krysztaowe, wypenione na
wiosn narcyzami, pniej tulipanami, jeszcze pniej rami. Karola Zagrska, ktra
1123

Do Garnetta, 11 VII 1920, Listy, s. 393; do lady Colvln, 24 VII 1920, Duke; do Aubry'ego, 26 VIII 1920,
LF, s. 157; do H. M. Capes, 31 VIII 1920, Yale.
1124
Do Wise'a, 30 IX 1919, BL; do Curle'a, 8 IV 1920, Indiana (fragm. opuszczony w: Curle, s. 100) i 22 XI
1920, Curle, s. 120; por. do tego, 9 X 1920, Curle, s. 118 i do Pinkera, 27 II 1920, Berg.
1125
Do Pinkera, 22 I 1921, Berg: Nie zdawaem sobie sprawy, e przepuciem 8000 w cigu nieco wicej
ni dwu lat. Wymieniona kwota obejmowaa tylko pienidze wypacone przez agenta, naley j wic podnie
o okoo 1000 funtw (np. w lecie 1920 otrzyma od Quinna 450, do Curle'a 1823 VIII, Indiana).
1126
Dat, 1920 czerwca, pozwalaj ustali: obecno Curle'a (por. listy do niego 14 i 22 VI, Curle, s. 109
110) i list do W. Dawsona z 9 VII 1920, Randall, s. 201.
1127
Notatki wspomnieniowe Karoli Zagrskiej na temat stosunku Conrada do muzyki, B. Nar., Warszawa,
sygn. 9219 Ac.
202

spdzia pod dachem Conrada blisko p roku, za najmilszy pokj w domu uwaaa
pracowni pisarza. Do gabinetu wchodzio si z hallu na prawo. By to pokj obszerny, o
jasnych cianach i dwch duych oknach. [...] Pki na ksiki zakryway cakowicie
najwiksz cian pokoju od dou do samego sufitu; i poza tym jeszcze tu i tam stay paskie
szafki pene ksiek. Midzy oknami, przy biurku, sekretarka Konrada pisaa pod jego
dyktandem. [...] Na rodku pokoju, bliej kominka, sta duy okrgy st, a przy nim fotel w
pokrowcu z jasnego kretonu. Tu zawsze siadywa Konrad dyktujc, poprawiajc rkopisy,
przebywajc z rodzin i przyjacimi. [...] Naprzeciw fotela staa przytulna kanapka, pokryta
rwnie jasnym kretonem. Siadywaam na niej godzinami, rozmawiajc z Konradem [...] Na
szafce z ksikami, za fotelem, stay fotografie. Borys w mundurze wojskowym i kilku
przyjaci Konrada; midzy innymi Cunninghame Graham, Galsworthy i Edward Garnett. [...]
Fotografie ony Konrada i jego wuja-opiekuna, Tadeusza Bobrowskiego, stay na kominku. A
nad kominkiem wisia cenny sztych: port Marsylii w siedemnastym wieku. Na cianie
przeciwlegej drzwiom kolorowy drzeworyt Jastrzbowskiego wyobraa Marszaka
Pisudskiego na koniu. [...] Na kominku pali si zawsze ogie, nawet latem. 1128
Podobno w roku 1920 Conrad doskonale si orientowa w sytuacji Polski. W okresie klsk
wojennych nie chcia i nie mg o Polsce rozmawia; przygnbiony wyznawa Zagrskiej,
e nie moe odetchn.1129 Nie da jednak temu niepokojowi adnego wyrazu. Bez
wtpienia wiedzia o niechtnym Polsce nastawieniu premiera Lloyda George'a i o wysunitej
przez Parti Pracy grobie strajku generalnego, blokujcej prby udzielenia Polakom pomocy.
Ale milcza.1130 Czy zamykaa mu usta podwjna lojalno, ktra nie pozwalaa otwarcie
atakowa stanowiska wasnego rzdu i znacznej czci angielskiej opinii publicznej? Czy te
dziaaa tu harda i ponura niech do proszenia o pomoc? Czy zadawniony pesymizm,
wpdzajcy w pospn bierno? Sdz, e wanie brak wiary by czynnikiem
najistotniejszym. Conrad tak by przywyk do myli, e Polska przepada na zawsze, e na
wie o klskach zelizn si znowu w beznadziej. Jakiekolwiek byy przyczyny, milczenie
to musiao potem w jego sumieniu rzuci cie na stosunek do ojczystego kraju.
Karola Zagrska opucia Oswalds w krytycznym dniu wojny polsko-radzieckiej, 15
sierpnia. Podobno kiedy wyjedaa, Conrad po raz pierwszy od wielu dni by w lepszym
nastroju, rozmawia o sytuacji na froncie. Ju z Londynu Zagrska wysaa mu gazet z
nagwkiem o zwyciskiej ofensywie Pisudskiego, ktrego Conrad by wielkim
wielbicielem.1131 Obaj wyroli w cieniu powstania styczniowego, ale podczas gdy u starszego
zostawio ono uraz klski, dla modszego o dziesi lat wczesnego Naczelnika Pastwa byo
rdem zobowizujcej do wysiku legendy.
1128

K. Zagrska, Ze wspomnie o Conradzie, Twrczo 1969, nr 8, s. 108110.

K. Zagrska, Pod dachem Konrada Korzeniowskiego.
1130
Moliwo wypowiedzenia si we wpywowej prasie (Times i Daily Mail) mia chociaby dziki
bliskim stosunkom z Northcliffe'em. Mia te okazje dziaania pprywatnego, np. w pierwszych dniach sierpnia
odwiedzi Lady Northcote w jej rezydencji Eastwell Park i rozmawia tam z Lady Gwendolen Cecil, on Lorda
Roberta Cecila of Chelwood, niezbyt Polsce przychylnego podsekretarza stanu w Foreign Office (do Curle'a, 18
VIII 1920, s. 112: Lady Gwendolen Cecil bya bardzo interesujca i przyjazna [...] Oglnie biorc bardzo mie
przeycie.).
1131
K. Zagrska, Pod dachem... Conrad zaopatrzy j na odjezdnym w troch gotwki i zobowiza si do
wypacania 120 rocznie zapomogi, do Pinkera, 11 VIII 1920, Berg.
1129

203

W lipcu dua liverpoolska firma armatorw, Holt Steamship Company, sprawia

Conradowi wielk przyjemno, zwracajc si z prob o opini na temat projektu budowy
aglowca, ktry suyby jako okrt szkolny marynarki handlowej. Bardzo mnie wzrusza, e
po tylu latach jestem nadal uznawany za marynarza przez szefa Firmy od tak dawna znanej i
tak cenionej na szerokich morzach pisa do dyrektora.1132 W cigu kilku dni uoy
obszerny Memoria w sprawie przystosowania okrtu aglowego do celw doskonalenia
praktyki oficerw marynarki handlowej z portu Liverpool. Podnis w nim moralne walory
suby na aglowcach, doskonalcej przyszych oficerw nie tylko jako marynarzy, ale i jako
ludzi. Odwoa si parokrotnie do swego dowiadczenia z okresu pracy na Torrensie
statku pasaerskim, a wic szczeglnie wygodnym i czystym, czym si daj usprawiedliwi
przesadne (w wietle chociaby Murzyna) pochway pracy fizycznej i w ogle warunkw
ycia na dawnych statkach aglowych. We wprowadzajcym Memoria licie wyoy swoje
zasady pedagogiczne. aglowiec szkoleniowy ma, jego zdaniem, peni t sam funkcj
uwiadamiania tradycji zawodu marynarza, jak wychowanie klasyczne peni w yciu
ldowym. Wychowanek szkoy redniej, nawet jeeli po jej ukoczeniu powici si
literaturze, nie znajduje bezporednio praktycznego, jak gdyby m a t e r i a l n e g o
zastosowania dla znajomoci klasykw, ktr posiad. [...] Uzyska jedynie bardziej
wszechstronn wiadomo swojej postawy wobec ycia i silne wewntrzne poczucie tej
cigoci ludzkiej myli, wysikw i osigni, ktre jest tak pobudzajcym, a zarazem tak
stabilizujcym skadnikiem bytu narodowego [...] Rok czy ptora szkolenia na pywajcym
aglowcu bdzie, moim zdaniem, dla chopca przeznaczonego do suby na morzu kursem
klasycznej praktyki morskiej. [...] zaznajomi si z dawn wiedz morsk, ktra uksztatowaa
tyle pokole, cznie z pokoleniem jego ojcw, i w swej istocie trwa bdzie z przyszymi
pokoleniami marynarzy nawet po dniu, kiedy ostatni agiel i ostatnie wioso znikn z wd
naszego globu.1133
Rkopis Wyspy odpoczynku rs powoli; w sierpniu Conrad doszed do trzeciego rozdziau.
Wszystko bardzo kulawe i niezadowalajce dotychczas. 1134 Tajny agent nie znalaz
jeszcze chtnego do wystawiania dyrektora teatru. Conrad naladowa lisa krytykujcego
cierpko winogron: Jeeli czowiek musi si ju znia do takich rzeczy c, biorc
wszystko pod uwag, wol kino od sceny. Film to po prostu gupia sztuczka dla gupich ludzi
ale teatr kompromituje bardziej, poniewa zdolny jest do zafaszowania samego ducha
utworu zarwno od strony wyobraniowej, jak intelektualnej a poza tym ma wasny rodzaj
poledniej poetyki, ktra rujnuje owe nieprzetumaczalne jakoci twrczego wyrazu
literackiego, zalece od indywidualnoci pisarza. 1135
W myl powyszego uoy wsplnie z Pinkerem! scenariusz filmowy na podstawie
Gaspara Ruiza, pt. Gaspar, silny czowiek. Pracowali nad nim w Deal, dokd pojecha z
Jessie i synami na trzy tygodnie we wrzeniu (l21); dokoczy robot przed l listopada.1136
1132

Do Lawrence'a Holta, 20 VII 1920, LL, II, s. 244.

Do tego, 25 VII 1920, LL, II, s. 246.
1134
Do Curle'a, 1823 VIII 1920, Curle, s. 112.
1135
Tame, s. 114.
1136
Rps (Yale) nosi daty 14 IX8 X 1920, ale listy do Curle'a z 9 X (Curle, s. 116) i Wise'a z l XI (LL, II, s.
249) wiadcz, e praca trwaa duej. Do Wise'a pisa 24 X (BL) z prob o dyskrecj: moe to nie zostanie
1133

204

Na jego szczcie scenariusz nie zosta zrealizowany.

Pierwszego dnia pobytu w Deal Conrad spotka przypadkowo marynarza, z ktrym suy
kiedy na Riversdale. Ucieszy si ogromnie. w dawny znajomy, Baker, by wacicielem
maej aglwki, na ktrej w cigu nastpnych dni we trjk z Johnem wypywali na krtkie
wycieczki po Kanale. Czternastoletni John ze zdumieniem i podziwem patrzy na ojca, ktry
zapomina o wszystkich dolegliwociach i odzyskiwa siy w sposb po prostu cudowny,
wspina si po drabinkach sznurowych i bez wahania przeskakiwa z joli na trap
odwiedzanego statku (chocia, jak wyzna, nigdy nie nauczy si pywa). J. C. na pokadzie
statku zmienia si zupenie; zdawa si mie oczy z tyu gowy. Podda przy okazji syna
drastycznej kuracji, aby go wyleczy ze skonnoci do morskiej choroby: polegaa na
owieniu flder na przynt z tustego bekonu, z maej dki zakotwiczonej wrd
wzburzonego przyboju; kiedy chopak poczu si cakiem le, wysadzano go na brzeg i
kazano si przechadza; po przerwie zabierano z powrotem do dki. Poskutkowao.
Podczas wakacji szkolnych Conrad mg si cieszy towarzystwem modszego syna, za
ktrym bardzo tskni. Nauczy chopca gra w szachy sam gra podobno doskonale
omawiajc szczegowo posunicia wedug podrcznika Capablanki. 1137
W pocztkach padziernika napisa ostatni Not autorsk do przygotowywanego z
pomoc Curle'a tomu O yciu i literaturze.1138 Oznajmia tu organiczn niezdolno do
ujawniania swojego prywatnego oblicza, a we fragmencie obwieszczajcym wycofywanie
si ze wiata z powodu nieubaganego upywu czasu stwierdza kokieteryjnie, e: Niniejszy
tom (cznie z tymi wstpnymi uwagami, penymi zaenowania) jest najwikszym moliwym
dla mnie zblieniem do publicznego pokazania si w negliu.1139
Po ostatnim zabiegu chirurgicznym stan nogi Jessie poprawi si na tyle, e chodzia
jeszcze o kulach, ale ze wiadomoci, i bdzie je moga wkrtce odrzuci. To dla niej
powrt do ycia, a prawd mwic dla mnie rwnie. Od 1917 roku yem jakby w wiecznym
koszmarze, ktrego koca nie byo wida pisa Conrad do Gide'a. Robi si z kadym
dniem bardziej czynna, niespokojna, zoliwa, niezalena, dbonnaire, wymowna i w ogle
szekspirowska artowa do Harriet Capes.1140 On sam natomiast czu si nie najlepiej. Z
pocztkiem listopada mia atak podagry i niedomaga potem ca jesie.1141 Powie
napoleoska nie ruszaa z miejsca.1142 Przetumaczy natomiast na angielski artyku
Aubry'ego o sobie samym (Wyznania Josepha Conrada o przedmowach do powieci i
nowel) i przerobi na scen nastpne opowiadanie: drama dla Grand Guignolu
(angielskiego), 2 akty, 3 sceny. Gra si czterdzieci minut. Temat:

przyjte chocia napisane byo na zamwienie Laski Film Players Co. i nie chciabym, aby niepowodzenie
(gdyby do tego doszo) stao si publicznie znane. Pobyt w Deal (w Great Eastern Hotel) do Capes, 31 VIII
1920, Yale i do Curle'a, jw.
1137
John Conrad, Gar wspomnie, o moim ojcu w tomie: Conrad ywy, Londyn 1957, s. 2428, oraz tene,
Joseph Conrad Times Remembered, mpis.
1138
Do Curle'a, 9 X 1920, Curle, s. 115118.
1139
Dziea, t. XXI, s. 6.
1140
Do Gide'a, l XI [19]20, LF, s. 151152 (bdnie jako l II 1920); do Capes, 17 XI 1920, Yale.
1141
Do Jean-Aubry'ego, 8 XI 1920, LF, s. 160; do Garnetta, 16 XII 1920, Garnett, s. 299.
1142
Do Curle'a, 22 XI 1920, Curle, s. 120.
205

Anna mieszka (Dla dolarw). 1143 Sztuczka nie zostaa nigdy wystawiona, ale robota nie
posza cakiem na marne, bo sprzeda rkopis Wise'owi za sto funtw.1144
Mimo narzeka na zdrowie i niechci towarzyszenia Jessie do Londynu, gdzie sama
spdzia tydzie w listopadzie, prowadzi nadal do intensywne ycie towarzyskie,
przyjmujc goci i jedc czasami na weekendy do domu Pinkera w Reigate. Okoo 20
grudnia zoyli w Oswalds wizyt Karol Szymanowski, pose RP w Londynie Konstanty
Skirmunt i muzyk Jan Effenberger-Sliwiski. Szymanowski pisa potem do matki: Byem
[...] u Josepha Conrada (Korzeniowskiego), powieciopisarza, pod Kenterbury. Prosz sobie
wyobrazi moje zdziwienie, gdy na kominku w jego gabinecie zobaczyem nagle t znan
fotografi Bobrowskiego (t, co bya zawsze u wujaszka Karola) okazuje si, e to jego
rodzony wuj. On mwi jeszcze troch po polsku, ale mwilimy przewanie po francusku,
rozpytywa mnie o wszystkich wujw Taubw (Gustawowiczw) i cioci Lol, i Nin, etc.
1145

Schyek roku upywa w ponurym nastroju: Nic nie zrobiem nie mog nic zrobi nie
chc nic robi. yje si zbyt dugo. Ale podernicie sobie garda byoby zbyt skandaliczne, a
take nieuczciwe wobec innych osb zwierza si Garnettowi. W podobnym duchu pisa
do Rothensteina i Galsworthy'ego.1146 Istotnie, plon 1920 roku by bliski zera: par
przedmw, przerbki dawnych utworw, niespena trzy rozdziay powieci i to wszystko,
mimo e podagra nkaa go mniej ni przed parunastu laty. Nie mg mie wtpliwoci: to
bya ju staro.
Chcia zacz nowy rok, 1921, energicznymi posuniciami. Borys, ktry dotychczas nie
potrafi znale zatrudnienia, mia od 2 stycznia podj prac w nalecej do dr Mackintosha
firmie radioelektrycznej.1147 Modzieniec nie kwapi si dotychczas do staego zajcia; z
natury niezbyt pracowity, odczuwa jeszcze, w postaci atakw lkowych, skutki przey na
froncie. Jessie nie zdawaa sobie sprawy z dolegliwoci syna, ale Conrad o nich wiedzia.
Niepokoi si bardzo przyszoci Borysa i, poza utrzymaniem i zapomogami, ofiarowa mu
1000 funtw kapitau.1148 John zosta od 21 stycznia oddany do dobrej szkoy redniej z
internatem w Tonbridge. Natomiast Conrad z on, pielgniark i szoferem mieli wyruszy
samochodem na Korsyk.
Gwnym celem podry byo uatwienie rekonwalescencji Jessie w suchym i ciepym
klimacie. Potrzebuje tego a i mnie moe dopomc, chocia wtpi pisa Conrad do

1143

Do Jean-Aubry'ego, 10 XII 1920, LF, s. 162. Artyku ukaza si w Fortnightly Review, maj 1921.
Do Wise'a, 3 I 1921, Listy, s. 396397 i 6 I 1921, BL. W pierwszym informuje, e skoczy przerbk 16
grudnia z myl o Little Theatre, i oblicza trwanie przedstawienia na 50 minut. Rozbieno z listem do JeanAubry'ego wynika z tego, e z rkopimiennego brulionu podyktowa uzupeniany jeszcze tekst maszynopisowy.
1145
K. Szymanowski, Z listw, opr. T. Bronowicz-Chyliska, Krakw 1958, s. 198199; por. do A.
Zagrskiej, 24X111920, Listy, s. 395.
1146
Do Garnetta, 16 XII 1920, Garnett, s. 299; do Rothensteina 17 XII 1920, LL, II, s. 251; do
Galsworthy'ego, 17 I 1921, Birmingham.
1147
Do Walpole'a, 26 XII 1920, Texas (fragm. opuszczony w LL, II, s; 252); do Curle'a, 22 I 1921, Curle, s.
122.
1148
B. Conrad, My Father, s. 154156; Conrad do Pinkera, 20 I 1921, Berg. O tym, e Conrad zdawa sobie
spraw z dolegliwoci syna, wiadczy m. in. list do Doubledaya z 7 II 1924, LL, II, 339.
1144

206

Rothensteina.1149 Tu przed wyjazdem wyniky kopoty z paszportem. Pisarz nigdy nie

zmieni formalnie nazwiska (i nie zamierzam tego zrobi, ze wzgldw uczuciowych), ale
tym razem zayczy sobie mie paszport na nazwisko Conrad, aby, jak twierdzi, unikn
komplikacji w podry. Pinker musia w ostatniej chwili interweniowa w biurze
paszportowym.1150
Wyjechali 23 stycznia. Borys znalaz dla rodzicw dowiadczonego szofera, z ktrego by
bardzo dumny; Jessie uznaa go jednak za nieokrzesanego prostaka. Jej relacja z podry
jest kolejnym fantastyczno-zoliwym lamentem, penym skarg na grymanego, histerycznego
i tpego ma.1151 Podobno zym okiem patrza na jej kule, namawiajc do ich porzucenia.
Kiedy na pierwszym etapie podry zwiedzali razem z Borysem jego dawne pola walk pod
Armentires, Conrad przerywa synowi opowiadania, chocia sam o nie prosi. Jessie sdzi,
e szczegy byy zbyt ywo opisywane, aby je mg znie. Mona wskaza bardziej
prawdopodobn przyczyn: zdawa sobie spraw tak ze skonnoci syna do przesady, jak i ze
stanu jego nerww.
W Rouen rozstali si z Borysem, ktry po paru dniach w Paryu wrci do pracy w
Mortlake. Jego miejsce w samochodzie zaj Jean-Aubry, z ktrym przez Orlean (26 I)
dojechali do Lyonu. Francuz sta si w cigu ubiegych kilkunastu miesicy jednym z
najbliszych i najserdeczniejszych znajomych Conrada. Tumaczy go, pisywa o nim
pochwalne artykuy, doradza w sprawach publikacji na kontynencie, a przede wszystkim by
wdzicznym uczestnikiem wielogodzinnych rozmw. Widuj czsto Josepha Conrada
pisa do Va ry'ego Larbauda ktry chtnie okazuje mi zainteresowanie, a nawet serdeczno
[...I Spdzamy czsto
razem weekendy, gadajc na tysice tematw. To godny podziwu umys i uroczy
czowiek.1152 Conrad istotnie bardzo lubi towarzystwo Jean Aubry'ego; podkrela
narodow osobliwo ich zwizku, tak na przykad dzikujc za lask: Anglosaksonizm nie
byby tu na miejscu; prosz pozwoli si uciska za ten prezent sposobem francuskopolskim. To najmilsza laska wiata.1153Obecno Jean-Aubry'ego umilia wic cz
podry. Bardzo, ale to bardzo nam Pana brakowao po Lyonie. Pinkerowi tak opisywa
Conrad drog do Mon limar: Napotkalimy na wspaniay zachd soca nad tymi dzikimi i
jaowymi szczytami. Potem zapada noc i musielimy spuszcza si w d samochodem jak
gdyby stopa za stop pod zdumiewajco rozgwiedonym niebem, czogajc si w d w
doskonaej samotnoci do jakby purpurowo-czarnej otchani, ktra bya dolin Rodanu. [...]
Wielka frajda do wspominania. 1154
30 stycznia po poudniu dotarli do Marsylii, gdzie pokazywa Jessie miejsca
modzieczych przygd. Stamtd po paru dniach popynli do Ajaccio. Trafili na z pogod:
Zimno. Mokro. Zgroza. Hotel Grand Htel et Continental by elegancki (atmosfera
1149

17 XII 1920, LL, II, 251.

Do Pinkera, list datowany 23 I 21, sobota rano [=22 I 1921], Berg.
1151
B. Conrad, My Father, s. 157158. JCC, s. 221236. Jessie myli si te parokrotnie w chronologii.
1152
List z 8 IX 1920, Frida Weissman, ed., Val Larbaud, G. Jean-Aubry, Correspondance, 19201935, Paris
1971, s. 12. Por. JCC, s. 214.
1153
Do Jean-Aubry'ego, 21 III 1920, Listy, s. 388; por. do tego, 8 XI 1920, LF, s. 161.
1154
Do tego, 23 II 1921, LF, s. 164; do Pinkera, 30 I 1921, LL, II, s. 254.
1150

207

wytonych dobrych manier przesyca to miejsce), ale niesympatyczny. Trzy tygodnie po

przyjedzie zwierza si Jean-Aubry'emu: Wyprawa nie jest tak udana, jak mielimy
nadziej. [...] Jestem zdenerwowany, rozjtrzony, znudzony i tak dalej. La famiglia del
Signor P[inker] jest tutaj. Panna Hallowes przyjeda na tydzie. Nie robilimy wycieczek.
Za zimno po poudniu. Hotel jest obrzydliwy. Korsykanie s czarujcy [...] ale gry dziaaj
mi na nerwy tymi drogami, ktre wij si i wij bez koca wzdu wybrzey. Ma si ochot
zawy.1155 Narzeka na przygnbienie, z ktrego nie moe si otrzsn nie pomoga mu
wic zmiana otoczenia. Dla Jessie natomiast pobyt okaza si pomylny: zachwycona
Korsyk. Spaceruje z lask i wyglda dobrze.1156 W marcu, kiedy si ocieplio, zrobili wiele
wycieczek w gb wyspy ale do Bastii, skd Conrad mgby popyn na poblisk Elb, nie
pojechali.
Chocia Conrad wyraa si zoliwie o hotelowych wsppensjonariuszach po raz
pierwszy mieszka pod jednym dachem ze sporym gronem zamonych angielskich turystw
Jessie opowiada, e odnowili znajomo z sir Maurice Cameronem, wyszym urzdnikiem
kolonialnym, i zawarli now z pann Alice Kinkead, mod malark irlandzk, zwan
pieszczotliwie Kinkie, ktra pniej wielokrotnie odwiedzaa Oswalds.1157 Najblisze
towarzystwo stanowia rodzina Pinkerw. Pan Pinker potrafi dziaa kojco na mojego
ma w trudnych nastrojach, ktry [!] wymaga albo wspczujcej wyrozumiaoci, albo
tolerancyjnej obojtnoci. Jego cudowny gos cieszy i czarowa nas wszystkich wspomina
Jessie. Ktrego wieczora Pinker wanie wywoa nagy gniew Conrada. Hotel by tego dnia
pozbawiony elektrycznoci i kolacj podano przy wiecach. Conrad, czym tam zirytowany,
poszed wczeniej do apartamentu, natomiast Jessie z reszt towarzystwa zasiedziaa si do
pna. Wracajc, kady ze wiec w rce, uformowali spontaniczn procesj. J. B. Pinker
szed pierwszy, a migotliwe wiato jego wiecy padao mu na siw gow. Podnis swj
cudowny gos w witej pieni, a sucy sami Szwajcarzy ustawili si w szeregu,
skadajc donie lub egnajc si. [...] Pan Pinker, miertelnie powany, szed wypeniajc
dom swoim gosem a do drzwi naszego osobnego saloniku, Nagle mj m otworzy je
szeroko i powiedzia lodowatym gosem: Tak, ale ja jestem katolikiem, prawda?1158 Jessie
uwaa t reakcj za jeszcze jeden nieprzewidywalny wyskok humorzastego ma; niejedno
wszake przemawia za tym, e stosunek Conrada do religii ulega w tych latach zmianie.
Moe o tym wiadczy posta proboszcza w Korsarzu, a take wspomnienie Johna. Conrad
zaprowadzi raz syna do ssiadujcego z Oswalds kocioa, a potem owiadczy, e
blunierstwo to domena diaba, on sam za, cho nie praktykujcy, wierzy w Boga jak w
duchu kady prawdziwy marynarz.1159 Gordonowi Gardinerowi, ktry zaproponowa mu
wstpienie do jakiego klubu, ktrego czonkami mogli by w zasadzie tylko anglikanie,
odpisa: urodziem si rzymskim] k[atolikiem] i, cho nie bior dogmatw zbyt serio, nigdy
nie wyrzekem si tej formy religii chrzecijaskiej. Regulamin [klubu] jest do tego stopnia

1155

Do Pinkera, 5 II 1921, LL, II, s. 254255; do Jean-Aubry'ego, 23 II 1921, LF, s. 163164.

Do Karoli Zagrskiej, 6 III 1921, Listy, s. 398; por. do Garnetta; 16 III 1921, Garnett, s. 306.
1157
JCC, s. 227.
1158
Tame, s. 228.
1159
John Conrad, Joseph Conrad Times Remembered, mpis.
1156

208

teologiczny e tak powiem e rwnaoby si to odrzuceniu wiary moich ojcw. 1160

Przebywajcy wanie w Ajaccio H.-R. Lenormand, mody dramatopisarz francuski,
entuzjasta Dostojewskiego i psychoanalizy, przedstawi si Conradowi, wprowadzony przez
Roberta d'Humires. Trzy lata pniej wspomina, e Conrad zwierza mu si z niemonoci
pracy: Jedyny naprawd tragiczny okrzyk, jaki moe wyda pisarz: Nie mog ju
pracowa!, rozbrzmiewa odtd w kadej naszej rozmowie. Jak si zdaje, Conrad dawa
swobodny upust swoim najgorszym niepokojom wobec mao znanego pisarza. Wyznawa
podobno, e myli o mierci i nie ma nadziei na ukoczenie powieci, do ktrej chcia zbiera
materia na Korsyce. Nie znajduj sw odpowiadajcych moim mylom. Nigdy nie jestem
pewien swoich twierdze. Jestem gupi! Zgorszy Lenormanda nie chcc czyta
poyczonych mu ksiek Freuda i odmawiajc dyskutowania podwiadomych motyww
postpowania wasnych bohaterw (Stabym si zbyt wiadomy, stracibym ca
niewinno.). Nawet wyznawszy, e zawsze pasjonoway go stosunki midzy ojcem a crk
nie chcia pod tym ktem analizowa Szalestwa Almayera. Nie chc dociera do sedna
mia powiedzie. Chc traktowa rzeczywisto jak surowy i chropowaty przedmiot, po
ktrym wodz palcami. Nic wicej.1161 Lenormand nie zrozumia widocznie, e odrzucajc
pokus psychoanalitycznych spekulacji Conrad pozostawa wierny swoim artystycznym
zasadom: widzia wasn rol i obowizek pisarski w przedstawianiu rzeczywistoci, nie w
poszukiwaniu tajemnych kluczy; w zdawaniu sprawy, nie w narzucaniu interpretacyjnych
schematw.
Mimo wszystko, z perspektywy czasu, Conrad ocenia pobyt na Korsyce jako do udany.
Duo przeczyta i zgromadzi troch dobrego materiau do powieci.1162 Przypuszczalnie i
niemono pisania atwiej mu byo znie z dala od domu i presji, jak wywiera zwyczajny
spokj wasnej pracowni. Powrt przyspieszyli nieco, obawiajc si strajku, ktrym grozili
kolejarze angielscy. Odpynli z Ajaccio 7 kwietnia i 10-go byli ju w Oswalda.1163 Czeka
tam na Conrada ogromny list od Saint-John Perse'a i pierwsze recenzje wydanego 25 marca
zbioru O yciu i literaturze. Poeta francuski, wwczas sekretarz poselstwa w Pekinie, pisa o
swoich wraeniach z podry po Chinach, wspomina wizyt u Conrada i zapewnia: czsto
myl o Panu, drogi przyjacielu, i ycz, by Go dzi bezzwocznie opuci stary artretyzm,
aby uchroni dla pracy ca swobod Paskiego ducha. 1164
Wrd recenzji tomu O yciu i literaturze artyku E. M. Forstera Duma p. Conrada zyska
pniej przesadn chyba saw ze wzgldu na osob autora i na wyraony w tekcie sd, e
Conrad jest mglisty w samym rodku podobnie jak i na brzegach, e ukryta szkatuka jego
talentu zawiera zapach raczej ni klejnot [...] adnego credo, w istocie. Tylko opinie, i prawo
do wyrzucenia ich za burt, kiedy w wietle faktw wydadz si absurdalne. 1165 Niestety,
1160

Do G. Gardinera, 8 X 1923, Listy, s. 456.

H.-R. Lenormand, Note sur un sjour de Conrad en Corse, Nouvelle Revue Franaise 1924, XII, s.
666671.
1162
Do Pinkera, poniedziaek [4 IV 1921], Berg; do Gide'a, 5 VIII 1921, LF, s. 166.
1163
Do Pinkera, jw.; do Garnetta, poniedziaek [11 IV 1921], Garnett, s. 307. Wbrew twierdzeniu Jessie (JCC,
s. 235236) do strajku nie doszo.
1164
List z 26 II 1921, Saint-John Perse, Oeuvres compltes, NRF, 1972, s. 889.
1165
Artyku ogoszony anonimowo w Nation and Athenaeum, marzec 1921, s. 881882 i przedrukowany w
zbiorze Abinger Harvest.
1161

209

nie wiemy, co Conrad o tym pomyla. Inni recenzenci podkrelali niech autora do
zwierze i wszelkiej intymnoci, trzymanie czytelnika na dystans. Musiao go to ucieszy,
jako zgodne z intencjami i usposobieniem. Krytyk londyskiego Bookmana stwierdzi, e
najciekawsze i najcenniejsze s w tomie szkice polityczne; by to biorc pod uwag
niezwyko pogldw Conrada na terenie angielskim trafny osd, ktry zapewne sprawi
pisarzowi przyjemno.1166
Borysa zastali znowu bez pracy. Straci j podobno na skutek bankructwa firmy. Zreszt
potrzebowa pienidzy od ojca i wtedy, kiedy by zatrudniony; przesya te, jak
enigmatycznie wspomina Jessie, raczej niepokojce listy. 1167 Stan zalenoci materialnej i
oglnego nieustabilizowania trwa ju dwa i p roku i mia trwa duej, przyczyniajc
Conradowi zgryzoty.
Nie wiemy, ile Conrad wydawa na zapomogi dla czonkw rodziny i przyjaci;
zachoway si co do tego tylko fragmentaryczne dane (np. matka Jessie otrzymywaa 12.10
miesicznie, Karola Zagrska 120, a pniej 200 na rok 1168), ale byy to z pewnoci
kwoty sigajce kilkuset funtw rocznie. Samo utrzymanie domu kosztowao teraz 2300 (w
tym dla Jessie na zakupy 728, czynsz za dom i wydatki na ogrody 500, wiato, opa i
samochd 400). Co prawda zarobi w cigu roku 4264, ale po odliczeniu innych
rozchodw pozostawao z tego chyba niewiele.1169
Byo jednak za co przyjmowa goci. Zjawiali si w Oswalds na kady prawie weekend, a
i w cigu tygodnia czsto bawi kto z dusz lub krtsz wizyt. Panna Kinkead spdzia tu
pierwsze dni czerwca, a wkrtce potem Conrad napisa pochwalny, oglnikowy i wcale nie
malarski wstp do katalogu jej pejzay Irlandii i Korsyki. 1170
Czsto wymieniali wizyty z Pinkerami. Przyjeda do Oswalds potentat prasowy lord
Northcliffe, ktry czarowa Jessie opowieciami o swojej matce. Obawa Conrada przed
nieznajomymi widocznie zmalaa, ale byy to teraz przewanie dosy powierzchowne
kontakty towarzyskie, bardziej cieszce Jessie ktra moga obecnie by pani domu bez
koniecznoci trudzenia si w kuchni ni Conrada. Wizyty przynosiy podan dystrakcj,
ale rzadko mieway charakter intymniejszych stosunkw. W listach do starych przyjaci,
teraz oddalonych przez ich wasne kariery, rodziny i kopoty, rzadko pomija okazj
wspomnienia dawnych czasw bliskiej zayoci. Pisa do Galsworthy'ego Kochany Jacku,
napisae do mnie list najmilszego rodzaju. Tak porozmawia. Ale czy moglibymy
rozmawia? Moglibymy odtworzy pikne (cho na pewno nie beztroskie) podniecenie
dawnych dni? Poczucie nierzeczywistoci wdziera si wszdzie mwi o sobie takie,
ktrego by nie pozostawio ycie pracowitego, powiedzmy, maklera giedowego... moe!1171
Tskni te bardzo za Curle'em, przez rok nieobecnym w Europie, i w czerwcu radonie wita
go z powrotem. By to dla Conrada jak gdyby trzeci syn, pod wzgldem zainteresowa
1166

G. S., Conrad the Statesman, Bookman, April 1921, s. 3334.

B. Conrad, My Father, s. 158; Conrad do E. Pinkera, 5 II 1921, Berg (fragm. opuszczony w LL, II, 254);
JCC, s. 230.
1168
Jessie do E. Pinkera, 25 III 1924, Berg; Conrad do T. Marynowskiego, 8 IX 1921, Listy, s. 407.
1169
Do Pinkera, 18 IV 1921, Berg.
1170
Do tego, 24 V 1921, Berg. Tu jedyna wzmianka o tym, e w latach wczesnej modoci odwiedzi ju
Korsyk (Dziea, t. XXV, s. 120). Wystawa odbya si w listopadzie i grudniu w United Arts Gallery.
1171
Do Galsworthych, 10 V 1921, LL, II, s. 256.
1167

210

najbliszy (Borys i John odnosili si obojtnie do literatury i humanistyki w ogle) i

bezkonfliktowy, bo nawet jego perturbacje yciowe, jak nieudane maestwo, raczej ich do
siebie zbliay, ni oddalay.
Usiowa podj prac nad rdziemnomorsk powieci ale narzeka: Nie mog si
w ni wgry. Nie wiem wcale, o co w niej idzie. Przygnbia mnie to i gniewa jednoczenie i
chciabym tylko powiedzie sobie, e mnie to nie obchodzi. Ale mnie obchodzi. Okropny
stan. 1172 Jak zwykle wobec Pinkera by bardziej optymistyczny: tego dnia donosi, e zrobi
dobry pocztek w robocie, a dwa dni pniej chwali si, e wanie napisa 1500 sw.1173
Rnica w sprawozdaniach odzwierciedla te cige skoki nastroju; stwierdza oglnie, e z
rozmaitych powodw nie jest zbyt szczliwy. 1174 Powodem gwnym bya pewnie owa
niemono wgryzienia si w powie.
Dlatego chyba, cakiem nieoczekiwanie, zabra si do tumaczenia z polskiego. W maju
1921 roku Bruno Winawer, felietonista, komediopisarz i znakomity popularyzator
wspczesnej fizyki, przesa Conradowi swoj nowo wydan sztuczk Ksiga Hioba z prob
o znalezienie dla niej tumacza. Conrad odpowiedzia unikowo, w przesadnych barwach
malujc swoj bezradno (Nie znam ani jednego aktora, ani aktorki, ani dyrektora, ani
kapitalisty-entreprenera, ani adnej rzeczy, ktra teatru jest.) i nie obiecujc niczego poza
rozejrzeniem si w moliwociach, kiedy bdzie mia wicej czasu ale ju piszc 12
czerwca pierwszy list do Winawera musia by nie tylko powzi decyzj przekadu, ale i
niele posun si z robot, bo dziewi dni pniej oferowa Wise'owi rkopis
tumaczenia.1175 27 czerwca przekaza tekst Normanowi McKinnelowi, z ktrym pertraktowa
w sprawie wystawienia Tajnego agenta, ale dopiero dwa miesice pniej wyjawi
Winawerowi prawd, wysyajc mu egzemplarz przekadu.1176
Niezwyka dla wstrzemiliwo informacyjna bya widocznie powodowana chci
sprawienia Winawerowi miej niespodzianki; liczy chyba na to, e bdzie mg donie o
przyjciu sztuki przez jaki teatr. Decyzja przetumaczenia tego wanie utworu bya
czciowo przypadkowa: ksieczka Winawera nadesza w momencie, kiedy nie mg zdoby
si na pisanie powieci i, aby si rozerwa, postanowi sprbowa, jak mu pjdzie
przekadanie z ojczystego jzyka. Pisa do autora, e Ksiga Hioba ogromnie go ubawia.
Moliwe, bo komedyjka to mieszna ale i cakiem baha, dosy papierowa, niby kilka
felietonowych obrazkw poczonych w cao. Niektre myli i sceny mogy szczeglnie
przypa Conradowi do gustu: pomstowanie na tpy materializm wspczesnoci, pogarda
otoczenia dla gwnego bohatera, natchnionego naukowca-dziwaka, artobliwy mizoginizm
tego Herupa. Perswadujc pniej producentowi teatralnemu, Allanowi Wade, e sztuka jest
cakiem nieza i powinna si sprawdzi na scenie, robi to z pewnoci w dobrej wierze.
Liczy te widocznie na wywoanie ciekawoci przez swoiste curiosum: tumacz mia
wystpowa na afiszu jako p. X, ale nie pozosta nieznany. Chciabym, eby, kiedy
1172

Tame, s. 257.
Do Pinkera, 10 i 12 V 1921, Berg.
1174
Do Galsworthy'ego, 8 VI 1921, Listy, s. 401.
1175
Do Winawera, 12 VI 1921, Listy, s. 401402; do Wise'a, 21 VI 1921, BL. l lipca wysa Wise'owi rkopis
i maszynopis, za ktre otrzyma 100, do Wise'a, l VII 1921, BL. Rkopis (BL) nosi dat 25 VI 1921.
1176
Do Pinkera, 27 VI 1921, LL, II, s. 260 (z niepen dat); do Winawera, 10 VIII 1921, Listy, s. 402404.
1173

211

dojdzie do rozlepiania afiszw, p. X pozosta na nich ale eby jednoczenie wszyscy

wiedzieli, kim jest p. X.1177
Gdyby tekst by trudniejszy, nie podjby si zapewne przekadu. Sztuczka Winawera
napisana jest jzykiem atwym, potocznym, z lekka indywidualizowanym. Zwaszcza Herup i
snobistyczny yd Bolo Bendziner wyraaj si w swoisty sposb. Conrad, mao stykajcy
si z yw polszczyzn, uproci dialog, pomin np. scjentyficzne zwroty Herupa, i zagubi
sporo dowcipnych niuansw.1178 Funkcjonariusz policyjny Kuperko staje si u niego po
prostu Kufrem. Akcja, w oryginale wyranie umiejscowiona we wspczesnej Warszawie, na
pograniczu wytwornego wiata i pwiatka, zostaa w przekadzie oderwana od
obyczajowych korzeni. Opuszczajc w charakterystyce postaci wiele skadnikw aktualnej
satyry, Conrad zignorowa te nie tylko niepoprawnoci jzykowe (ktrych mg nie
dostrzec), ale w ogle ydowsko dwu bohaterw, Bola i Mosana. Conrad bywa niekiedy
posdzany przez nadgorliwcw o antysemityzm; zaprzecza temu i fakt przekadu komedii
Winawera, o ktrego polsko-ydowskim pochodzeniu musia wiedzie.
Winawer by z przekadu zadowolony.1179 Niestety, pomimo licznych stara Ksiga Hioba
nie zostaa nigdy wystawiona po angielsku, a przekad ukaza si drukiem dopiero po mierci
tumacza. W lecie 1921 roku Conrad czu si niele 1180, ale napisa bardzo niewiele. 27
lipca ogosi w Timesie krtki szkic Suba patrolowa Dover.1181 Rozpaczliwie staram si
cign powie, pisa 31 sierpnia do Curle'a, ale tekstu powstao nieduo, bo miesic
pniej mia wszystkiego tylko 210 stron, a wic cz I i nieca II przyszego W
zawieszeniu.1182
Kwito za to ycie towarzyskie. Pinkerowie spdzali w Oswalds cae tygodnie,
przyjedali Sydney Cockerell, Curie, Hope, Walpole i wielu innych. Na ile wywoywane
tym zamieszanie utrudniao Conradowi prac, a na ile pozwalao zapomina o jej
niemonoci niepodobna orzec. Uala si: Chciabym mc wyczy z mojego ycia
wszystkie dwiki i widoki i powici si przez nastpne 25 dni tej powieci, ktra nie ma
nawet tytuu. Soce, wiatr, ptaszki, pompa elektryczna, wszystko wydaje si przeszkadza.
To jakby stara si odegna chmar kujcych muszek. 1183 Pi dni pniej odoy
powie bez tytuu i zacz nowy utwr, przyszego Korsarza.1184 Ale i ten narasta bardzo
powoli, bo po dwch miesicach liczy zaledwie 5500 sw. Miaa to by nowela o
rozmiarach okoo 12 tysicy sw (tyle co Pojedynek}; chcia j ukoczy do lutego 1922 i
wczy do jednego tomu z Ksiciem Romanem. Termin lutowy zwizany by z planowan
podr Pinkera do Stanw Zjednoczonych. W drugiej poowie grudnia tytu by ju ustalony
i Conrad zamierza zrobi opowiadanie tak dugim, jak tylko moliwe w granicach dugiej

1177

Do A. Wade'a, 9 IV 1922, LL, II, s. 270271.

Por. R. Jabkowska, Joseph Conrad, s. 350351.
1179
Do Pinkera, 6 IX 1921, Berg; do Winawera, 20 IX 1921, Listy, s. 407.
1180
Do A. Zagrskiej, 21 VIII 1921, Listy, s. 405.
1181
T sam dat, 27 VII, nosi, mylnie zatem, rkopis (BL).
1182
Do Curle'a, 31 VIII 1921, Curle, s. 127; do Pinkera, 30 IX 1921, Berg; rkopis Suspense, BL.
1183
Do Pinkera, 4 X 1921, Berg. Do koca padziernika chcia docign do 300 stron rkopisu, do tego, 30
IX 1921, Berg.
1184
Data na rkopisie, Yale.
1178

212

noweli [...] aby sama dopenia tom nowel do odpowiednich rozmiarw rynkowych. 1185 Ta
sama niespokojna dbao o dochody, zwizana ze wiadomoci sabnicia si, dyktowaa
zarwno sprzedanie Wise'owi rkopisu nie dokoczonej jeszcze powieci, jak i czste snucie
projektw rozmaitych wyda specjalnych i luksusowych, a wic przynoszcych wysokie
tantiemy.1186
Poza wszystkim innym, pienidze umoliwiay chwilowe choby ucieczki od
wszystkiego. W listopadzie 1921 roku pani Kate Meyrick, energiczna zaoycielka nocnych
lokali w Londynie, otworzya swj najbardziej znany klub: 43 przy 43 Gerrard Street.
Mimo czstych zatargw z policj, gwnie z powodu podawania alkoholu po dozwolonych
godzinach, bya to osoba cieszca si wzgldami wyszych sfer: wszystkie trzy crki i
wsppracowniczki wydaa za m za lordw. Wrd klientw 43 byli m. in. malarz
Augustus John, rzebiarz Epstein, pisarz J. B. Priestley, bokser Georges Carpentier i wiele
innych wczesnych znakomitoci. Pani Meyrick wspomina: Do pierwszych goci nalea te
Joseph Conrad. Ze swoj krtk, nie przystrzyon brod, ubraniem o marynarskim kroju i
zmruonymi oczyma wyglda dokadnie na to, czym by: na eks-marynarza. Od razu ulegam
wpywowi jego uroku i prostoty; by tak bezporedni, tak zupenie naturalny, e czuam, i
chc zostawi swoje zajcia i po prostu z nim rozmawia. Zdawa si rwnie czu do mnie
sympati, bo wychodzc powiedzia, e ma nadziej przyj znowu na dusz pogawdk.
Niestety, nigdy si to nie zdarzyo. Kiedykolwiek pniej przychodzi do klubu, tumy innych
ludzi sprawiay, e wszystkie byymy zbyt zajte, aby mie czas na prawdziw rozmow.
1187

Jakiekolwiek mg uprawia rozrywki, zdawa sobie bolenie spraw z marnego stanu

swojego umysu.1188 Ucieszy si otrzymaniem od Russella jego podstawowej ksiki o
filozofii poznania (The Analysis of Minad), przeczyta j z zapaem ale nie by w stanie
kontynuowa zacztej dyskusji z autorem. Russell sprawi mu jeszcze inn, cakiem
nieoczekiwan przyjemno: nada swojemu synowi imi Conrad wanie na cze pisarza,
...jestem gboko wzruszony zbyt gboko, by mc to wyrazi e pomyla Pan o mnie w
takiej chwili i w taki sposb.1189
Nie mia wtpliwoci, jaka jest gwna przyczyna cigego smutku. Wyznawa
nostalgicznie Grahamowi: Od czasu kiedy Ci widziaem w Londynie, czuem si kiepsko i
miaem czste ble; nie przejmowabym si tym, gdyby nie przygnbienie (wynikajce z
niemonoci powanej pracy), z ktrego nie mog si jako otrzsn. Twj list, tak peen
przyjani i zrozumienia, by bardzo kojcy. [...] Bye jedn z moich moralnych podpr w
cigu mego pisarskiego ywota [...] Twj z najwiksz serdecznoci. 1190
Zupenie martwe byo natomiast uczucie dawnej przyjani wobec Forda, do ktrego
napisa tego dnia w odpowiedzi na prob o uregulowanie jakich dawnych rozlicze.
1185

Do J. Pinkera, 9 i 19 XII 1921, Berg. Dla tak dziwnie zoonego tomu nie mg wymyli tytuu, do E.
Pinkera, 6 II 1922, Berg.
1186
Do Wise'a, 18 XI 1921, BL; otrzyma za rkopis 100. Do Rothensteina, 17 XII 1921, Harvard (o
projekcie ilustrowanego fotografiami wydania Zwierciada morza).
1187
Mrs [Kate] Meyrick, Secrets of the 43, London 1933, s. 4142.
1188
Do Curle'a, 12 XI 1921, Curle, s. 133.
1189
Do Russella, 18 XI 1921, Listy, s. 411; por. do tego, 2 XI 1921, Listy, s. 410.
1190
Do Grahama, 6 XII 1921, Watts, s. 191.
213

Wysa natychmiast 20 funtw, stwierdzajc przesadnie, e wicej nie moe, bo od dwu lat
nie napisa niczego dochodowego ale wyranie stara si utrzyma dystans.1191 Nie zrobi
tego zreszt tak kategorycznie i konsekwentnie jak w wypadku Elsie Hueffer, ktra rok
wczeniej staraa si, nieoczekiwanie i z przyczyn sobie tylko wiadomych, nawiza zerwane
przed laty stosunki. Odpowiedzia jej wwczas uprzejmie, e nie widzi celu.1192
Cay zeszy rok nie mogem pracowa na serio ani nawet skupi myli bez ogromnego
wysiku. To mi niepokoi i gryzie. Je ne suis pas trs heureux, ma chre pisa 27 stycznia
1922 roku w makaronicznym, polsko-francuskim licie do Anieli Zagrskiej. Niemono
koncentracji mylowej i zdolno do pracy tylko zrutynizowanej, automatycznej to znowu
charakterystyczne przejawy stanw depresyjnych.1193 Nowy rok te zacz si niedobrze:
przez mniej wicej cay miesic byem w ku z influenc skomplikowan przez podagr.
C'tait charmant. Dzi wanie zeszedem na d, do mego gabinetu, gdzie wszystko wyglda
tak jako obco i nieprzyjemnie.1194 Jeszcze nie wydobrza po chorobie, kiedy spad na niego
cios w postaci nagej mierci Pinkera, ktry umar 8 lutego 1922 roku w Nowym Jorku.
Ogromnie si tym przej. Dwadziecia lat przyjani i ciga przez wiksz cz tego czasu
wymiana najbardziej intymnych myli i uczu stworzyy wi tak siln jak najblisze
pokrewiestwo depeszowa do syna zmarego. A kiedy Walpole, ktremu rwnie si
zwierzy, jak bardzo odczu strat Pinkera, ogosi pikny artyku pomiertny spotkawszy go
w Londynie Conrad zarzuci mu rce na szyj i ucaowa. Mia pen wiadomo tego, ile
zawdzicza wieloletniemu zaufaniu i poparciu finansowemu agenta.1195
Firm ojca a wraz z ni interesy Conrada przej teraz Eric Pinker ale to nie to samo,
napisa Conrad do Karoli Zagrskiej.1196 W porzdkowaniu spraw finansowych (Moja
sytuacja materialna jest troch nadwerona. Pinker by optymist. Przez dwa lata
wydawaem za wiele i teraz trzeba bdzie pokutowa. 1197) dopomaga Conradowi
niezastpiony Curle.1198 Eric Pinker natomiast musia, podobnie jak przedtem jego ojciec,
zajmowa si take sprawami Borysa, ktry w sierpniu 1921 nareszcie znalaz prac, tym
razem w londyskim salonie sprzeday samochodw, prowadzonym przez kolegw z wojska.
W marcu wpad jednak znowu w kopoty i Conrad musia pospieszy z pomoc.1199
20 marca Conrad donosi Curle'owi, e pilnie pracuje [...] dyktujc cay ranek,
poprawiajc przez reszt dnia. Na pocztku kwietnia musia si pooy do ka, tak mu
dolegaa podagra ale tym razem nie przerwa roboty. Dyktowa lec i zapewnia Pinkera,
e nie upada na duchu. 10 kwietnia wsta, a dwa tygodnie pniej wysa rozdziay 4, 5 i 6
Korsarza.1200 Prowadzi w tym czasie obszern korespondencj z kolejnym impresario
1191

Do Forda, 6 XII 1921, Yale; por. do tego, 15 XII 1921, Listy, s. 414415.
Do Elsie Hueffer, 29 XI 1920, Yale.
1193
A. Kpiski, Melancholia, s. 2, 97, 142.
1194
27 I 1922, Listy, s. 415.
1195
Do E. Pinkera, 10 II 1922, LL, II, s. 265; Hart-Davis, Hugh Walpole, s. 219; por. do Quinna, 15 VII 1916,
NYPL.
1196
22 II 1922, Listy, s. 417.
1197
Do Anieli Zagrskiej, 19 IV 1922, Listy, s. 418419.
1198
Do Curle'a, 22 III 1922, Curie, s. 139.
1199
Do E. Pinkera, 23 III 1922, Berg; por. do Curie'a, jw.
1200
Do Curle'a, poniedziaek 6 ppo. [20 III 1922], Culie, s. 138; do E. Pinkera, 8 i 11 IV 1922, Berg.
1192

214

teatralnym, Allanem Wade, na temat Tajnego agenta i Ksigi Hioba. Jak poprzednio
Galsworthy'emu, tak teraz Wade'owi usiowa wykaza zalety swojej sztuki. Odwoywa si
jednak przede wszystkim do jej nastroju i wybujaej Conradowskoci a wic do tego, co
raczej kojarzy si mogo z tekstem, ni byo w nim zawarte. Przyznawa zreszt, e nie jest
dramatopisarzem, ale wanie dlatego liczy na succs de curiosit.1201 T sam nadziej
kierowa si zapewne J. H. Benrimo, kiedy kilka miesicy pniej postanowi Tajnego agenta
wystawi.
Tymczasem wiadomo o przeoeniu komedii Winawera musiaa si rozej, bo zaczto
si zwraca do Conrada w sprawie tumacze innych polskich pisarzy. Garnett zagadn go o
Dzieje grzechu; odpisa krytycznie: Szczerze mwic nie myl, by [powie] nadawaa si
do tumaczenia. Ostatecznie przecie epizody z midzynarodow morderczyni zajmuj
niewiele miejsca. Cao jest przykra i czsto niezrozumiaa w komentarzach i psychologii.
Czsto wystpuje nieuzasadniona brutalno. Wiesz, e nie jestem przeczulony. Druga
ksika, wielka historyczna machina, nazywa si Ashes [Popioy]. Obie powieci odznaczaj
si oczywicie pewn wielkoci wielkoci dzikiego krajobrazu obie te wymagaj zbyt
wiele cierpliwoci i tolerancji odbiorczej. 1202 Niemniej poprosi Zagrsk: zechciej
przypomnie mnie p. eromskiemu oraz przeka mu wyrazy mego najgbszego powaania i
szczerych uczu. Cest un, Matre. Wraenie, jakie wywara na mnie jego indywidualno,
pozostao niezatarte w mojej pamici.1203 W kwietniu 1922 trafi z kolei do Conrada jaki
tekst Sieroszewskiego z ktrym nic nie mg zrobi. 1204 Pniej otrzymywa coraz wicej
ksiek wspczesnych pisarzy polskich (m. in. Midzymorze z obszern dedykacj
eromskiego). Czy i ktre z nich czyta trudno powiedzie, bo nawet komplementy pod
adresem Rumaka wiatowida Tadeusza uka-Skarszewskiego s tak oglnikowe, e mog si
odnosi do kadej niemal ksiki. Tylko dokumentaln Poog Zofii Kossak-Szczuckiej
czyta na pewno i z entuzjazmem.1205Desmond MacCarthy, wybitny krytyk i eseista angielski,
odwiedzi Conrada wiosn 1922 roku. W swoich Portraits tak pniej wspomina pisarza:
Uderzya mnie dugo jego gowy od podbrdka do szczytu, podkrelona przez zaostrzon
siwiejc brod, ktr wysuwao naprzd stae odchylenie gowy do tyu, na uniesionych
barkach. Czarne brwi, zakrzywiony nos, przygarbione ramiona nadaway mu wygld bardziej
nawet jastrzbi, ni sugerowaa fotografia. Oczy mia bardzo bystre i ciemne, kiedy je
otwiera szeroko ale jeeli nie byy rozwietlone i rozszerzone zapaem lub irytacj,
pozostaway na wp ukryte i jak gdyby zasnute czym w rodzaju oderwanej, sennej
medytacji. Jego zachowanie spokj w gosie i gestach, nieco wyszukana. uprzejmo byo
swobodne, ale nie omielajce. Maniery mia takie, e nie do poznania poprawiay
1201

Do Galsworthy'ego, 8 VI 1921, Listy, s. 3994100; do A. Wade'a, 4 i 9 IV 1922, LL, II, s. 267270.

Do Garnetta, 2 IX 1921, Listy, s. 406.
1203
Do A. Zagrskiej, 14 XII 1921, Listy, s. 414. Rwnie Winawera prosi o przekazanie pozdrowie
eromskiemu, 12 IV 1922, Listy, s. 418.
1204
Do E. Pinkera, 27 IV 1922, Berg.
1205
Katalogi antykwariatu ksigarskiego W. Heffer and Sons w Cambridge, nr 251 z roku 1925 i 267 z 1926,
zawieraj liczne polskie ksiki z biblioteki Conrada. Mniej szczegowy katalog Hodgsona wielkiej aukcji
ksiek, rkopisw i poprawionych maszynopisw ze zbiorw Conrada (London, 13 III 1925) zawiera m. in.
(pozycja 144) G. Brandesa Poland, 1903, i inne na tene temat, 6 tomw. Conrad do Kate uk-Skarszewskiej,
20 I 1923, Listy, s. 440; do A. Zagrskiej 24 XI 1922, Listy, s. 431.
1202

215

zachowanie si odwiedzajcego. By w bardzo znacznym stopniu z a g r a n i c z n y m

dentelmenem. Najwidoczniej spodziewa si, e inni bd szanowa godno nie tylko jego
(to rozumiao si samo), ale i wasn. Domyliem si, e podobnie jak jego ziomkowie,
Polacy, i podobnie jak Irlandczycy, mg by szczodry w komplementach ale gupim byby,
ktokolwiek by nie dostrzeg, e ta rozkoszna wspaniaomylno pochwa moe skrywa
zasoby cierpkiej surowoci. Lata spdzone na morzu nie zostawiy ani ladu szorstkoci w
jego obejciu. Rozmawia tak, jak czowiek, ktry ceni to, co w naturze ludzkiej subtelne,
skrajne i honorowe oraz ceni sztuk prozy. Umysowo wydawa si by rodzajem
kwietysty; nie lubi wywoywa dyskusji. 1206
Jednake kiedy w kwietniu Curle przesa mu rkopis swojego artykuu Conrad na
Wschodzie przed dyskusj si nie cofn. Przyjanie, ale ostro zaatakowa dwie koncepcje
Curle'a: sugesti, e istnieje cisy zwizek midzy treci jego utworw a ich genez a
gwnie ich autentycznym, lokalnym tem (sam tu sporo zawini swoimi notami Od autora)
oraz okrelanie go jako pisarza pospnego i tragicznego. Ju wczeniej, zaniepokojony
tematem artykuu Curle'a, zwraca uwag na swoje inne, wcale nie egzotyczne
zainteresowania: Rwnie dobrze moesz napisa, zgodnie z prawd, e czytuj biografie i
pamitniki. Fascynuje mnie historia. Morska, wojskowa, polityczna. Curle, zawodowy
dziennikarz, chcia interpretowa Conrada troch jak pisarza turystyczno-krajoznawczego.
Conrad protestowa: Dziwny to los, e na wszystko, co dla konkretnego artystycznego celu
staraem si zostawi nieokrelonym, sugestywnym, w cieniu pierwotnej inspiracji e na
wszystko to rzuca si wiato i caa niewako tego (w zestawieniu z bogactwem mwi to
bez zarozumialstwa moich koncepcji) zostaje wystawiona na komentowanie byle durnia,
budzc rozczarowanie przecitnego czytelnika.
Z innych, jawnie komercjalnych powodw domaga si usunicia zda o ponuroci,
opresji i tragizmie. [...] taka reputacja, uzasadniona lub nie, odebraa mi niezliczonych
czytelnikw [...] Stanowczo sprzeciwiam si nazywaniu mnie tragikiem. To gorszce. Na
przysanym mu egzemplarzu wprowadzi sugerowane poprawki. Chcia rwnie, by krytyk
doda, e jego utwory s interesujce w tym sensie, jak to rozumie przecitny czowiek
dziki niespodziankom, akcji itd. 1207 Curle pokornie przyj wszystkie zalecenia. W ten
sposb Conrad sam spyca rozumienie wasnej twrczoci tym bardziej bezsensownie, e
Curle nie mia zamiaru ogasza szkicu w popularnej prasie, ale w pismach elitarnych.
W maju jedzi do Londynu, pniej do Pinkerw ale ali si Garnettowi: skoro tylko
wyjedam z domu, natychmiast rozpadam si w kawaki, zarwno psychicznie, jak i
fizycznie. Narzeka na pisany utwr, nadal przewidziany jako duga nowela: dam Ci
zna, skoro tylko Korsarz przestanie grasowa po morzach i pjdzie do licha. Nie masz
pojcia, jak on i caa zgraja innych zwariowanych typw, ktre siedz mi na gowie, dziaaj
mi na nerwy. Nigdym czego podobnego nie przeywa. Bywaem nieskoczenie
przygnbiony robot, ale nigdy nie zdarzyo mi si by tak wytrconym z rwnowagi tym, co
musz robi.1208 Ale pracowa, i to bardzo szybko. W maju i czerwcu powstao dziesi
1206

D. MacCarthy, Portraits, London 1931, s. 6869.

Do Curle'a, 24 IV, Listy, s. 419421, i 5 IV i 2 V 1922, Curle, s. 140 i 148. Por. wier wieku wczeniej
do Grahama, 31 I 1898, Watts, s. 7071.
1208
Do Garnetta, 24 V 1922, Listy, s. 422.
1207

216

rozdziaw, ponad dwie trzecie tekstu powieci. To wszystko walio si na mnie w kocu jak
przez pknit tam... Ledwie si mogem do kogokolwiek odezwa.1209
Nazwa potem Korsarza ksik sentymentw wielu sentymentw.1210 W pnej
twrczoci Conrada to jedyny utwr, ktry rzeczywicie angaowa wiele gbokich uczu
pisarza: nostalgi za Morzem rdziemnym, niech do rewolucji, nabyty patriotyzm
angielski cigle przeciwstawiany surowemu, bardziej spontanicznemu przywizaniu do ziemi,
ktra czowieka zrodzia.
Skoczy 27 czerwca, a nastpnie do 16 lipca poprawia i uzupenia tekst, co powikszyo
liczb rozdziaw do szesnastu.1211 Powie wyniosa si z domu; to jak przebudzenie si z
koszmarnego snu o nieskoczonym wysiku wydobywania si z bagna.1212
Jeszcze zanim poprawi cay tekst, musia pojecha na tydzie do Londynu. Jak si zdaje,
byo to zwizane z nowymi kopotami Borysa, ktry wpakowa si w jak kaba i narobi
dugw. Mam nadziej, e zniosem wstrzs z naleytym mstwem. Czowiek nie chce
pokci si z wasnym synem tak dugo, jak dugo jeszcze we troch wierzy. To dla mnie
fatalna sprawa. Mona zdoby pienidze dodatkow prac, ale w tej aferze wany jest
czynnik czasu.1213 Jean-Aubry'emu skary si na gorzki zawd i na przygnbiajc
atmosfer caej cikiej sprawy.1214 Ile go to kosztowao, nie wiemy, ale wanie w tym
czasie musia sobie zaatwi w banku kredyt w wysokoci 500 funtw.1215
Na szczcie Borys znalaz niebawem sta i dobr posad: od poowy sierpnia
zatrudniony zosta w Coventry przez znan firm samochodow Daimlera.1216
Zapewne perturbacje z Borysem skoniy Conrada do uregulowania spraw spadkowych
przez sporzdzenie l sierpnia precyzyjnego testamentu. Jedynymi spadkobiercami zostawali:
Jessie (35 dochodu z masy spadkowej) i synowie (po 1/5s); nie poczyni adnych
szczegowych zapisw; wykonawcami mianowa Ralpha L. Wedgwooda i Richarda
Curle'a.1217
Jeszcze w styczniu 1920 r. Curle prosi Conrada o napisanie przedmowy do tomu
artykuw podrniczych Wanderings; Conrad wyperswadowa mu wwczas, e wygldaoby
to na zbyt oczywist protekcj. Teraz Curle, przygotowujc do druku nastpny tom, Into the
East, ponowi prob i Conrad, gboko zobowizany, nie mg odmwi. W ostatnich
dniach lipca napisa przedmow w formie szkicu o ksikach podrniczych w ogle.1218
Potem snu plany: oto ju bez przeszkd skupi si spokojnie nad powieci
1209

Do Curle'a, 29 VI 1922, Curie, s. 151. Tumaczy si tu z niepisania listw troch przesadnie, bo w

ostatnich dniach i goci Jean-Aubry'ego (1720 VI), i korespondowa. Ale podobnie przesadza i wobec innych,
por. do Jean-Aubry'ego, 27 V 1922, LF, s. 170 apelujc o wspczucie.
1210
Do Garnetta, 21 XI 1923, Garnett, s. 328.
1211
Do Pinkera, 27 VI i 20 VII 1922, Berg. Rkopis (Yale) ma dat 16 VII 1922. 20 VII oferowa brulion
rkopisu Wise'owi za 150 funtw, do Wise'a, BL.
1212
Do Galsworthy'ego, 7 VIII 1922, LL, II, s. 274.
1213
Do Grahama, 7 VII 1922, Watts, s. 193194.
1214
Do Jean-Aubry'ego, 9 VIII 1922, LF, s. 171172.
1215
Do Pinkera, 10 VIII 1922, Berg. Por. list Jessie do W. Dawsona z 18 V 1926, Duke.
1216
Do Curle'a, 24 VII 1922 i 12 I 1923, Curle, s. 154 i 171; B. Conrad My Father, s. 162.
1217
Odpis testamentu (orygina w Somerset House, Londyn) udostpni mi Hans van Marle.
1218
Do Curle'a, wtorek [6 lub 13 I 1920] i 24 VII 1922, Curle, s. 8789 i 153.
217

rdziemnomorsk, napisan w poowie, i skoczy j na pocztku przyszego roku.1219

Fizycznie czu si cakiem dobrze i mia nadziej, e poprawa jest staa.1220 Ale
rwnoczenie narzeka na fatalny nastrj: ca dusz mam obola. Oczywicie moja wina
wyznawa Galsworthy'emu. Przez kilka miesicy nie napisa nic. yem i tyle stwierdzi
lakonicznie
w
licie
do
Jean
1221
-Aubry'ego.
Nie wyrwaa go z depresji ani wizyta, ktr w poowie wrzenia zoyli razem
z Johnem Robertowi Jonesowi w Liverpoolu, ani wycieczka do pnocnej Walii.1222 Walczy
ze sob. Nie robiem nic innego, tylko rozmylaem zagbiaem si w staej medytacji
nad powieci. Ju prawie jest! Prawie do uchwycenia. Prawie gotowe do przelania na papier
ale jeszcze niezupenie. Broni si przed przygnbieniem. Sowo od Ciebie by pomogo
zwierza si Curle'owi.1223
Na pocztku padziernika ogromnie si podnieci przygotowaniami do wystawienia
Tajnego agenta. Sam fakt przyjcia dramatu przez J. Harry'ego Benrimo z Ambassadors
Theatre pobudzi go do snucia projektw nastpnych przerbek: Nie wiem, mj drogi Panie,
czy kiedykolwiek uderzyo Pana, e w Zotej strzale kryje si wielka moliwo sztuki. [...] i
jest zawarty dramat w tekcie W oczach Zachodu, ktrego pierwszy i ostatni akt mam
naprawd w gowie bardzo konkretnie. Ch znalezienia namiastki nowej twrczoci na
drodze przetrawiania dawnej wida tu wyranie: Fascynujce jest powtrne zrobienie czego
takiego w innym medium [...] A jeeli pniej ludzie zaczn nagle mwi: Ten Conrad
pisywa swoje zakichane opowiadania, a teraz, po przemyliwaniu nad niektrymi przez
pitnacie lat, usiuje nam pokaza, jak si je powinno opowiedzie na scenie no c, moja
kariera jest w caoci dostatecznie wyjtkowa, aby i ta jej ewolucja moga by uznana za
przejaw twrczej sztuki. Eric Pinker potrafi mu jednak wyperswadowa te pomysy w imi
dotrzymania wiernoci formie powieciowej.1224
Conrad przyglda si prbom na scenie i pocztkowo by cakiem zadowolony. Pniej
stawa si coraz bardziej niespokojny: spiera si z reyserem o dokonywane skrty (chocia
potem twierdzi, e sam je chcia wprowadzi), denerwowa gr poszczeglnych aktorw,
utyskiwa, e ci ludzie nigdy nie bd w stanie zrozumie tekstu ani nawet przyzwoicie
nauczy si go do czwartku, i wyznawa, e czuje si gboko przygnbiony i niezwykle
zirytowany umysowo z powodu tej przekltej sztuki.1225 Bywa na prbach z generaln
wcznie, ale dwa dni przed premier owiadczy Garnettowi: Rzecz zostaa cudownie
zwulgaryzowana. Nie wiem, czy mam si mia, czy przeklina. Na premier (2 listopada)
nie poszed rzekomo z powodu kaszlu, wysyajc tylko Jessie, ktra rada bya z fety. Pozosta
jednak w Londynie i z podnieceniem wyczekiwa wiadomoci z teatru. Nie poszed pniej na
adne z dziesiciu odegranych przedstawie.1226
1219

Do Doubledaya, 3 VIII 1922, Princeton; do Pinkera, 12 VIII 1922, Berg.

Do Doubledaya, jw.; do Curle'a, 23 VIII 1922, Curle, s. 154.
1221
Do Galsworthy'ego, 7 VIII 1922, LL, II, s. 274; do Jean-Aubry'ego, 22 IX 1922, LF, s. 173
1222
JCC, s. 239; do Curle'a, 18 IX 1922, Curle, s. 155.
1223
Do Curle'a, l X 1922, Curle, s. 157.
1224
Do Pinkera, 8 X 1922, LL, II, s. 276277, i 12 X 1922, Berg.
1225
Do Curle'a [X 1922], Curle, s. 160; do J. H. Benrimo, 21 X 1922, Yale, i 27 X 1922, LL, II, s. 277278
(ale por. do Garnetta, 31 X 1922,. Garnett, s. 317); do Jean-Aubry'ego, 27 X 1922, LF, s. 178179.
1226
31 X 1922, Garnett, s. 316; R. L. Mgroz, A Talk with Joseph Conrad, s. 31; do Pinkera, 11 XI 1922,
1220

218

Sztuka zostaa le przyjta przez pras, a i publiczno nie okazaa zainteresowania. Na

przekr przedpremierowym skargom Conrada, aktorw raczej chwalono, ganiono za tekst.
Pocieszany przez przyjaci, Conrad zapewnia, e si nie przejmuje niepowodzeniem ale
byo to robienie dobrej miny do zej gry. Zmieni front: starajc si wytumaczy klap, nie
wini ju aktorw przeciwnie, przyznawa si, e by wobec nich niesprawiedliwy.
Stwierdza natomiast, e nawet sztuka napisana przez anioa nie mogaby si oprze
jednomylnemu natarciu prasy, i dodawa, e ogromnie wspczuje aktorom.1227 Zapytany
przez redakcj Evening Standard, co myli o niechtnym przyjciu Tajnego agenta,
odpowiedzia rycersko: Sdz, e aden dramatopisarz nie by nigdy stracony w sposb
rwnie wyrozumiay i przyjazny, tak e nawet nie czuj si winny. Jedyna bolesna strona to
zmarnowanie cikiej pracy wszystkich zainteresowanych. 1228 Ostatecznym pocieszeniem
bya myl, e dawno przewidzia niepowodzenie.1229 W dniu zdjcia Tajnego agenta z afisza
ukoczy, jakby symbolicznie, szkic Poza literatur pochwa absolutnie cisej, dajcej si
obiektywnie oceni prozy Wiadomoci eglarskich.1230
Par tygodni przedtem w obszernym licie do Bertranda Russella przedyskutowa jego
program reform politycznych w Chinach, zawarty w ksice The Problem of China. Russell,
przekonany wwczas o susznoci i potrzebie wprowadzenia reform socjalistycznych,
propagowa ustanowienie w Chinach swoistej oligarchii mdrcw, ktra by przeksztacaa
kraj w odpowiednim duchu. Conrad protestowa, wykadajc powody swojej nieufnoci do
politycznych lekarstw na wszystko: Nigdy, w adnej ksice ani wypowiedzi, nie natrafiem
na nic dostatecznie przekonujcego, co cho przez chwil naruszyoby moje gboko
zakorzenione przewiadczenie o fatalizmie, ktry rzdzi ludzkim wiatem. [...] Jedynym
ratunkiem dla Chiczykw i dla nas byaby zmiana w sercach, ale patrzc na histori
ostatnich 2000 lat nie widz powodw, ktre pozwalayby spodziewa si takiej przemiany,
nawet teraz, kiedy czowiek zabra si do latania niewtpliwie wielkie podniesienie si,
ale zmiana maa. Czowiek nie lata jak orze lata jak chrzszcz. A zauway Pan zapewne,
jak brzydki, mieszny i bezsensowny jest lot chrzszcza. W cigu wierwiecza od polemiki
z Grahamem nie uwierzy wic w spontaniczn dobro natury ludzkiej. Ten sam sceptycyzm,
nie pozwalajcy zaufa, e suszno wyznawanych pogldw uwalnia ludzi od wad i
saboci, podyktowa ostry sprzeciw wobec zalecanego przez Russella systemu rzdzenia:
Jeli nie mona polega na konstytucji otwarcie ogoszonej i majcej przynajmniej pewne
szanse, e bdzie zrozumiana przez lud to jakim zaufaniem mona darzy samozwacz i
zapewne tajn organizacj (z natury rzeczy musi ona sta ponad prawem), ktra ma chwali
lub potpia jednostki lub instytucje?... Na c a y m w i e c i e nie znajdzie si do
honoru, cnt i altruizmu, aby uczyni tak rad czymkolwiek innym ni najwiksz grob
dla wszelkiego rodzaju moralnej, umysowej i politycznej niezalenoci. Staaby si ona
Berg; do Galsworthy'ego wtorek [14] XI 1922, LL, II, s. 282.
1227
Do H. A. Jonesa, 7 XI 1922, LL, II, s. 279. Podobne stwierdzenia we wszystkich listach z tego okresu.
1228
The Evening Standard, 8 XI 1922, s. 9.
1229
Do G. Gardinera, b.d., Harvard; do B. Winawera, 23 XI 1922, Listy, s. 429. Istotnie, 17 I 1921 pisa do
Sandemana: Przewiduj dla niej [sztuki] zamrz, urozmaicony czy zagodzony pewn doz zaciekawienia
ze strony maej czci publicznoci; a ze strony krytykw, wniosek e Conrad nie potrafi napisa sztuki. (LL,
II, s. 253.)
1230
Do Pinkera, 11 XI 1922, LL, II, s. 280.
219

siedliskiem donosicielstwa, intryg i zazdroci najpodlejszego rodzaju. Ani wolno myli, ani
pokj serca, ani geniusz, ani cnota, ani jakikolwiek indywidualny gest wzniesienia gowy
ponad sualcze masy nie byyby bezpieczne pod wadz takiej rady przy nieuniknionej
demoralizacji jej organw wykonawczych. 1231
Wynikaoby z tego, e demokracja, na ktr si dawniej tyle razy krzywi, jest jego
zdaniem mimo wszystko systemem lepszym. Taki wniosek popiera list komentujcy sukces
Partii Pracy, ktra z wyborw 15 XI 1922 wyonia si jako drugie stronnictwo Wielkiej
Brytanii i zyskaa status oficjalnej opozycji. Nie wiem, czy wejcie klasowych partii do
ycia politycznego jest teoretycznie dobre jako takie. Klasa jest dla mnie z zaoenia rzecz
nienawistn. Jedyn klas rzeczywicie godn zauwaania jest klasa uczciwych i zdolnych
ludzi, niezalenie od tego, do jakiej sfery ludzkiej dziaalnoci nale to znaczy klasa
pracownikw w caym narodzie. [...] Ale jeeli partie klasowe maj powsta [...] to jestem
zadowolony, e ta wanie odniosa wyrany sukces w wyborach. 1232
Zwierza si Russellowi z niewytumaczalnego przygnbienia. Miesic pniej, piszc
do Sandemana, by w takim samym nastroju. Cytowa anonimowego Amerykanina: ycie to
jedna cholerna sprawa po drugiej. Znuony gupot tego wszystkiego, pracowa dalej z
koniecznoci. Twierdzi, e musi skoczy powie do kwietnia albo nawet marca.1233 W
poowie grudnia liczya 45 tysicy sw (tj. cz I i II; w cigu czternastu miesicy
podyktowa wic zaledwie 19 stron tekstu) i otrzymaa prowizoryczny tytu W
zawieszeniu.1234
Czyta w tym okresie podobno wycznie Prousta 1235, ktry zmar wanie 18 listopada
1922. W grudniu napisa o nim pikn not, w ktrej sawi ukryt wielko Prousta,
polegajc na mistrzostwie analizy doprowadzonej do stopnia twrczoci. Jean-Aubry by
zdania, e Conrad, obok Ortegi y Gasseta, by pierwszym, ktry naprawd doceni autora W
poszukiwaniu straconego czasu.1236 W latach dwudziestych francuskie lektury Conrada byy
szczeglnie obfite. Wizao si to czciowo z prac nad francuskimi powieciami
historycznymi, Korsarzem i W zawieszeniu, ale dotyczyo rwnie literatury wspczesnej:
Gide'a, Larbauda, Valry'ego i wielu innych.1237
Zawar w tym czasie osobist znajomo z dwoma znakomitymi Francuzami: Paulem
Valry i Maurice'em Ravelem. Pozna ich w londyskim salonie lady Colefax i bardzo sobie
wzajemnie przypadli do gustu. Byli dla mnie obaj uroczy chwali si Gide'owi. Od
pierwszego wejrzenia poczuem do Valry'ego prawdziw sympati. Z Ravelem spotka si
znowu w kwietniu 1923 roku, a w padzierniku tego roku kompozytor i poeta zoyli wizyt
1231

Do Russella, 23 X 1922, Listy, s. 424425

Do E. L. Adamsa, 20 XI 1922, LL, II, s. 285. Nb. Conrad niezdawa sobie widocznie sprawy, e Labour
Party szybko tracia w tym czasie swj klasowy charakter; por. A. J. P. Taylor, English History 19141945, s.
198.
1233
Do Sandemana, 21 XI 1922, LL, II, s. 285287; do Doubledaya 15 XII 1922, Princeton.
1234
Do Pinkera, 14 XII 1922, Berg (The Suspense); do Doubledaya, jw.
1235
Do Sandemana, 21 XI 1922, LL, II, s. 287.
1236
Do C. K. Scotta Moncrieffa, 17 XII 1922, LL, II, 291292; Dziea, t. XXV, s. 150152. Por. take do J. C.
Squire'a, 30 XI 1922, Listy, s. 431432. Jean-Aubry, Souvenirs, Nouvelle Revue Franaise 1924, XII, s. 679.
1237
Por. np. do Gide'a, 5 VIII 1921, LF, s. 165; do Jean-Aubry'ego, 20 XII 1922, LF, s. 180; G. Jean-Aubry,
Des heures anglaises, Cahiers du Sud 1946, s. 135.
1232

220

w Oswalds. Rozmawiali wwczas ywo na temat wartoci bojowej flot angielskiej i

francuskiej w dobie wojen napoleoskich co byo kwesti blisk sercu autora Korsarza.
Valry'ego zadziwi straszny akcent w angielszczynie Conrada.1238
Coraz wikszy rozgos i zainteresowanie wrd pisarzy i krytykw, jakimi cieszy si po
drugiej stronie Kanau (Boom na J. C. we Francji, chwali si Curle'owi), nie tylko
sprawiay bezporedni przyjemno, ale budziy nadzieje otrzymania nagrody Nobla.
Znamienne, e z inicjatyw w tej sprawie wystpili podobno wanie Francuzi (i Szwedzi),
nie Anglicy. Conrad bardzo si t moliwoci przejmowa; sdzi, e ukazanie si Korsarza
podniosoby jego szanse.1239
Na temat tego, co o nim wwczas pisano, publicznie gosu nie zabiera nigdy, prywatnie
bardzo rzadko, jeszcze rzadziej ni dawniej. Zajmowa si obszerniej jedn tylko spraw:
swojej rzekomej sowiaskoci. Protestowa przeciwko takiemu okreleniu przez
entuzjastycznego Menckena. W licie do G. T. Keatinga nazwa to papuzi paplanin i
perorowa: Ciekaw jestem, co on przez ten termin rozumie? Czy ma na myli prymitywne
natury, uksztatowane przez bizantyjsk, teologiczn koncepcj ycia w poczeniu z pewn
tendencj do perwersyjnego mistycyzmu? [...] Rasowo przynale do grupy, ktra
historycznie rzecz biorc ma wasn przeszo polityczn i zachodniorzymsk kultur
czerpan najpierw z Woch, a potem z Francji; temperament raczej poudniowy; to placwka
Zachodu o tradycjach rzymskich umiejscowiona pomidzy sowiasko-tatarskim
barbarzystwem bizantyjskim z jednej strony a plemionami germaskimi z drugiej.
Stawiaa ona zawsze desperacki opr postronnym wpywom i do dzisiejszego dnia pozostaa
wierna samej sobie. 1240 Sowiaszczyzna bya wic dla Conrada synonimem
dostojewszczyzny.
Rok pniej perswadowa znowu Charlesowi Chass:
Krytycy natrafili we mnie na jak nut i poniewa odkryli wanie kiedy zaczynaem
pisywa istnienie pisarzy rosyjskich, przyczepili mi etykietk z nazw: sowiaszczy-zna.
Omiel si zauway, e sprawiedliwsze byoby oskarenie mnie co najwyej o
polonizm. 1241
Polskie dziedzictwo chcia dyskretnie uwidoczni, umieszczajc herb Nacz na okadce
wydania zbiorowego swych dzie; zamwi w tym celu odpowiedni zeszyt herbarza.1242 W
Polsce tymczasem podjto, staraniem Anieli Zagrskiej, wydanie Pism wybranych Conrada
pierwsze zbiorowe wydanie jego dzie w tumaczeniu. W Przedmow opatrzy Pisma Stefan
eromski, a otworzya je Fantazja Almayera w przekadzie Zagrskiej. eromski uchyli tak
czsto w kraju podnoszon kwesti odstpstwa Conrada od kultury polskiej: Nikt nie ma
prawa wtrca si do jego postanowie. Mona poczytywa za przypadek, i tutaj staa jego
koyska... Wicej nawet ze wspaniaomyln przesad orzek, i ani jednym wknem
1238

Jean-Aubry, jw., s. 135136; do Gide'a, 28 XII 1922,Bibliothque Doucet, Paris; do Pinkera, 9 IV 1923,
Berg. P. Valry, Sujet d'une conversation avec Conrad, Nouvelle Revue Francaise 1924, XII, s. 663665.
1239
Do Curle'a, 21 I 1923, Curle, s. 171; por. do Pinkera, 30 XII 1922, Berg. O zabiegach sympatykw
szwedzkich (zapewne Ernsta Bendza) i francuskich w sprawie nagrody Nobla pisze Jean-Aubry w LF, s. 193.
1240
Do G. T. Keatinga, 14 XII 1922, Listy, s. 435-436.
1241
Do Ch. Chass, 3111924, Listy, s. 464.
1242
Do Anieli Zagrskiej, 7 III i 11 IV 1923, Listy, s. 443 i 445.
221

dorobek czysto artystyczny Josepha Conrada nie jest z literatur polsk zczony. Ale w
podniosych, przejmujcych sowach przedstawi tradycj rodzinn pisarza i patriotyczne
mczestwo jego rodzicw oraz wysun (do moe ryzykownie, jak sam stwierdza)
hipotez, e Conrad tworzy jakby w dwu jzykach, e dociera do angielskich sw przez
polskie myli i wyobraenia, i z polszczyzny przej muzyczno frazy.1243
Conrad podzikowa eromskiemu za Przedmow: nie mam wyrazw, by opisa Panu
moje gbokie wzruszenie przed tym zaszczytnym wiadectwem od Ojczyzny przemawiajcej
gosem Kochanego Pana najwikszego Mistrza Jej literatury!
Skadam askawemu Panu najserdeczniejsze dziki za czas, myl i prac, ktr mi
powici, i za sympatyczne ocenienie, ktre odkryo rodaka w autorze. I podpisa si J. K.
Korzeniowski.1244
Samym przekadem interesowa si do ywo. Podsun, niezbyt szczliwie, pierwotny
tytu tumaczenia, potem zmieniony przez Zagrsk na Szalestwa Almayera. Zgodzi si te
na ewentualn Crk Almayera i w ogle z gry na wszystkie zmiany. Z gotowego
przekadu by zadowolony, a nawet wicej ni zadowolony.1245 Ale za naprawd bardzo
dobre uzna take przesane mu do wgldu tumaczenie Il Conde, dokonane przez Leona
Piwiskiego, w istocie do kiepskie. Zaleci zreszt wprowadzenie w nim pewnej liczby
poprawek, wykazujc przy tym, e zachowa nierwne i niepene, cho w kilku wypadkach
znakomite wyczucie odcieni znaczeniowych i stylistycznych w polszczynie.1246 Jzyk jego
nielicznych pisanych po polsku listw przejawia czsto chwiejno skadniow, wynikajc
z nacisku angielskiego. Kiedy przychodzio mu wyrazi myl bardziej zoon, chtnie
ucieka si do zwrotw francuskich.
U schyku 1922 roku znalaz si znowu w kopotach finansowych; rzuci nawet myl
przeniesienia si na poudnie Francji, gdzie utrzymanie byo tasze i gdzie uniknby czci
angielskich podatkw.1247 Dlatego te, przyciskany poczuciem koniecznoci, zgodzi si na
propozycj swego amerykaskiego wydawcy, Franka Nelsona Doubledaya (od inicjaw
zwanego Effendim), by odby podr do Stanw Zjednoczonych i wygosi kilka prelekcji.
Miao to oywi zainteresowanie jego twrczoci i podnie dochody. Doubleday wystpi z
zaproszeniem 6 grudnia podczas obiadu w Londynie. Przyznam si pisa Conrad do Karoli
Zagrskiej e ta podr nie bardzo mi si umiecha. No, ale trzeba. Wszyscy mi mwi, e
1243

S. eromski, Przedmowa do Pism wybranych Conrada, Warszawa 1923. Sugesti nieangielskich rde
szczeglnej melodii Conradowskiej prozy przej eromski od Curle'a, na ktrego J. Conrad, a Study si
powouje.
1244
Do eromskiego, 23 III 1923, Listy, s. 444. W licie do K. Zagrskiej (marzec 1923) nazwa Przedmow
wspania i wyrazi tylko al, e aglowiec Duke of Sutherland nazwany tam jest parowcem. Nie
zauway jako gorszego bdu, ktry eromski popeni w charakterystyce postaci francuskiego porucznika w
Lordzie Jimie. Zastanawiajce, e napisa do eromskiego dopiero w trzy miesice po odebraniu egzemplarza
Fantazji Almayera (por. list do A. Zagrskiej z 30 XII 1922, Listy, s. 438). Sdz, e pierwsz reakcj na
Przedmow zawar w drugiej czci tego listu, ktr adresatka podobno zgubia (?).
1245
Do A. Zagrskiej, 10 IV 1920, Listy, s. 389, 21 VIII 1921, Listy, s. 405 i 30 XII 1922, Listy, s. 438.
1246
Poprawki omawia szczegowo W. Borowy, Conrad krytykiem polskiego przekadu swojej noweli Il
Conde, Studia i rozprawy, Wrocaw 1952, t. II, s. 6172. Przesane byy z listem do A. Zagrskiej z 12 II 1923.
1247
Do Curle'a, 8 XII 1922, Curle, s. 167169; do tego, 6 I 1923, Curle, s. 172: Zaczynaj si cikie
czasy.
222

ona bardzo korzystnie wpynie na polepszenie moich interesw. 1248 Przeamao to wida
jego opory przed publicznymi wystpieniami; zreszt Ameryka nie bya Angli i akcent mniej
tam znaczy. Prelekcje miay si odbywa w domach prywatnych, za zaproszeniami.1249
Od l stycznia 1923 roku zabra si pilnie do powieci. Przez par tygodni nie narzeka
nawet na zdrowie. Ale mimo e pracowa z rozpaczliw determinacj 1250 nie by
zadowolony z wynikw. Bez wtpienia samo przejmowanie si w jaki sposb nie pozwala
mi osign mojego najlepszego poziomu. ycie jest dla mnie w tej chwili cik prb. 1251
A przejmowa si tak bardzo, bo zdawa sobie spraw, e jego reputacja zaley od wartoci
W zawieszeniu. To duy utwr najwikszy od czasu W oczach Zachodu. 1252 Na
pocztku marca skoczy III cz powieci i postanowi sobie pofolgowa; ukoczenie
planowa teraz na wrzesiepadziernik tego roku. 1253
Napisa natomiast szybko dwa szkice o Stephenie Granie: obszerny wstp do jego biografii
pira Thomasa Beera oraz krtk przedmow do wznowienia Szkaratnego goda odwagi.1254
Wstp do biografii jest serdecznym wspomnieniem o modo zmarym przyjacielu. Conrad nie
by z tekstu zadowolony: przewanie banialuki, pisa do Pinkera ale stwierdzi te, e
zuy tam materia do dalszego cigu Ze wspomnie, ktry od dawna planuj.1255
Zblia si termin wyjazdu do Ameryki, a Conrad raczej traci zapa do wyprawy, ni go
nabiera. Przyznawa si przyjacioom do braku entuzjazmu. Ale im mniej o tym myl, tym
lepiej, bo mog umrze ze strachu, zanim postawi stop na tamtym odlegym brzegu. 1256
Przygotowywa jednak notatki do odczytw, ktre zamierza wygosi, przede wszystkim do
prelekcji o pokrewiestwie midzy powieci a filmem. 1257 Postanowi te, dla wprawy i
prby si, wygosi publiczn mow na dorocznym zebraniu Towarzystwa odzi
Ratowniczych.1258
Z Oswalds wyruszy 16 kwietnia. Odwiedzi najpierw Starego Hope'a, przychodzcego do
siebie po udarze. 17-go wystpi w Aeolian Hall w Londynie na wspomnianym zebraniu.
Gomi honorowymi byli ratownicy z Lowestoft; Conrad wspomnia przypochlebnie a
niecile, e wanie na aglowcu z Lowestoft suy po raz pierwszy pod bander brytyjskiej
marynarki handlowej. Wieczorem spotka na kolacji Arnolda Bennetta i Maurice'a Ravela. 20
1248

Do K. Zagrskiej [III 1923], Twrczo 1969, nr 8, s. 106. Data spotkania z Doubledayem wg listu do
Curle'a z wtorku [5 XII 1922], Curle, s. 166.
1249
Do Doubledaya, 8 XII 1922, Listy, s. 434.
1250
Do Curle'a, 6 I 1923, Curle, s. 172; do E. L. Adamsa, 22 I 1923, LL, II, s. 294; do A. Zagrskiej, 12 II
1923, Listy, s. 441.
1251
Do Curle'a, pitek [2 II 1923], Curle, s. 173.
1252
Do Pinkera, 23 III 1923, Berg.
1253
Do Doubledaya, 13 III 1923, LL, II, s. 297.
1254
Wstp do Beera powsta w dniach 1223 III 1923 (do Curle'a 12 III 1923, Curle, s. 174 i 23 III 1923,
Curle, s. 176 z bdn dat 22 III, orygina, Indiana). Wstp do Szkaratnego goda odwagi, pt. Jego ksika
wojenna, T. J. Wise (ktry kupi rkopis) datuje na 29 III 1923, G. Lindstrand, Literary Manuscripts of J.
Conrad, Conradiana, v. II, nr 2, s. 107.
1255
Do Pinkera, 22 i 23 III 1923, Berg. Do Garnetta, 10 III 1923, Garnett, s. 322.
1256
Garnett, s. 322. Do Garnetta, 10 III 1923.
1257
Por. A. T. Schwab, Conrad's American Speeches and His Reading from Victory, Modern Philology,
May 1965, s. 342347.
1258
Do Doubledaya, 9 IV 1923, Princeton; rps tekstu przemwienia, Yale.
223

kwietnia wyjecha, w towarzystwie Curle'a, do Glasgow, skd nastpnego dnia odpyn na

pokadzie S/S Tuscania, dowodzonej przez dawnego znajomego, kapitana Davida Bone'a,
ktremu towarzyszy brat, grafik Muirhead Bone, rwnie zaprzyjaniony z Conradem.1259
Jessie cierpiaa wwczas znowu dotkliwe ble nieszczsnego kolana. W dzie wyjazdu
Conrada z Londynu bya badana przez Roberta Jonesa, ktry wyda optymistyczn diagnoz.
Conrad pisa do chirurga, e bdzie si czu bez ony jak zagubiona owca. Z przebiegu
rejsu (Dobra podr, a M. Bone dba o mnie jak dobry kolega.) zoy Jessie listowne
sprawozdanie; zwierza si z tsknoty za ni i synami. Brakowao mu te bardzo pomocnego
oparcia Curle'a. Chocia w nastroju by marnym, udao mu si napisa krtki artyku Mj
hotel na Atlantyku, ktry, wbrew tytuowi, jest gwnie wspomnieniem o
midzykontynentalnych rejsach, odbywanych niegdy na pasaerskim aglowcu, tj.
Torrensie. Pogarda dla nudnego wygodnictwa wspczesnego podrowania wyraona jest
dyskretnie, ale niedwuznacznie.1260
l maja Tuscania przybia do Nowego Jorku. Nie bd Ci opisywa naszego ldowania,
poniewa byo ono nie do opisania. Mie w siebie wycelowanych czterdzieci kamer
fotograficznych, trzymanych przez czterdziestu ludzi, ktrzy wygldali jak andrusy z
przedmiecia jest przeyciem szarpicym nerwy. Nawet D'day robi wraenie zmczonego,
kiedy ucieklimy od tego tumu i od drugiego tumu innych dziennikarzy.
Potem delegacja polska mczyni i kobiety (niektre cakiem adne) cisnli mnie na
nadbrzeu i wepchnli w rce ogromne bukiety. Eryk szlachetnie ponis mi dwa. Pani D'day
zaja si trzecim. Szedem jak czowiek we nie i schroniem si w automobilu D. pisa,
ochonwszy po paru dniach, do Jessie.1261 Nigdy w yciu nie by orodkiem tak wielkiego
publicznego zainteresowania. Unika zwykle dziennikarzy i broni swojej prywatnoci; tutaj
prasa ledzia kady jego ruch, staraa si podchwyci kade sowo. Doubledayowi, ktry
zreszt chroni pisarza przed natrctwem i nie pozwala go nadto mczy, zaleao na
reklamie nada wic wizycie rozgos. Conrad by wwczas bardziej znany wrd czytajcej
publicznoci amerykaskiej ni angielskiej, amerykaskie za obyczaje prasowe nakazuj
wykorzysta do maksimum aspekt personalny kadej informacji w nadziei, e w ten sposb
przycignie si uwag i tych take, ktrych mao obchodz np. wartoci artystyczne utworw
pisarza. Conrad czu si wic na cenzurowanym, jak popularna znakomito, ktr w Anglii
nigdy nie by; std oszoomienie.
Na szczcie zatrzyma si nie w Nowym Jorku, ale w prywatnej rezydencji Doubledaya,
Effendi Hill w Oyster Bay, na Long Island. Przez par dni odpoczywa tam po podry.
Odwiedzi go Powell i 3 maja da prywatny koncert. Ktrego wieczora F. Scott Fitzgerald,
gony ju jako autor Tej strony raju, mieszkajcy niedaleko w Great Neck, razem z Ringiem
1259

Do Pinkera 9 IV 1923, LL, II, 303; por. do Doubledaya, 13 III 1923, LL, II, s. 297, oraz Curle LTY, s. 179

180.
1260

Do R. Jonesa, 19 IV 1923, LL, II, s. 305; do Jessie, 2230 IV 1923, Listy, s. 180181. I w tym artykule nie
omin okazji uwzniolenia swojej marynarskiej przeszoci. Pisze, i w okresie suby na morzu nie
przychodzio mi do gowy, e sam mog kiedy by pasaerem na okrcie. A bywa wtedy, i nie raz. Do R.
Jonesa, 19 IV 1923, LL, II, s. 305; do Jessie, 2230 IV 1923, Listy, s. 180181. I w tym artykule nie omin
okazji uwzniolenia swojej marynarskiej przeszoci. Pisze, i w okresie suby na morzu nie przychodzio mi
do gowy, e sam mog kiedy by pasaerem na okrcie. A bywa wtedy, i nie raz.
1261
4 V 1923, Listy, s. 448449.
224

Lardnerem postanowili wyzna Conradowi swoje uwielbienie. Ale przebi si przez ochronn
barier Doubledaya byo trudno. Wpadli wic na pomys zataczenia na trawniku przed
rezydencj, aby zwrci na siebie uwag w sposb zarazem artystyczny i subtelny. Niestety,
przepdzono ich za rozrabianie po pijanemu.1262
Od 5 maja Conrad by w ruchu. Tego dnia wygosi w Garden City odczyt dla
pracownikw wydawnictwa Doubledaya. Ale mwi za cicho i nieprzywykli do angielskopolskiego akcentu Conrada suchacze nic nie zrozumieli nawet stenografki byy
bezradne.1263 Potem zaczy si codzienne przyjcia, spotkania, konferencje prasowe. 9 maja
na obiedzie u pk. E. M. House'a, gonego polityka i byego doradcy prezydenta Wilsona,
spotka Ignacego Paderewskiego. Powiedzie mia pniej Jean-Aubry'emu: C to za
nadzwyczajny czowiek [...] dowiedziaem si od niego w cigu p godziny o mej Ojczynie
znacznie wicej ni przez ostatnie 15 lat mego ycia. 1264 Nie zdoby si natomiast, wiadom
nieczystego sumienia, na widzenie z Quinnem co przypiecztowao rozpad dugoletniej
znajomoci. Ford tak poczciwie tumaczy Conrada: Conrad ba si go zobaczy... Sam by
chory. A powiedziano mu, e p. Quinn jest czowiekiem wybuchowym... Wydawcy radzili,
by si z nim nie spotyka... 1265
7 maja odby pierwsz w yciu konferencj prasow z dziewitnastoma dziennikarzami,
zaproszonymi do Effendi Hill przez Doubledaya. Dokuczaa mu podagra: lew rk i praw
nog mia grubo opatulone wen, stojc opiera si ciko na lasce. Dziennikarze spostrzegli
natychmiast, e by bardziej podniecony i oniemielony ni oni. Na pytania, ustne i pisemne,
stara si odpowiada uprzejmie, a nawet z humorem, ale parokrotnie z widocznym trudem
opanowa irytacj. Nie chcia mwi o problemach techniki literackiej, o komponowaniu
powieci, sensie swoich utworw; twierdzi, e wszystko, co mia do powiedzenia, zawar w
samych tekstach. Sprawia wraenie raczej dyplomaty ni pisarza lub byego marynarza. Jego
wypowiedzi, zanotowane przez reporterw, s na og banalne; wiele ma charakter
autocytatw.1266
Trzy dni pniej w mieszkaniu majtnej nowojorskiej damy, pani Curtiss James, na rogu
Park Avenue i 67 ulicy, w obecnoci dwustu zaproszonych goci czyta po kolacji wybrane
fragmenty Zwycistwa. Pod ostrym wiatem elektrycznych kandelabrw [...] brodaty
mczyzna sta za podwyszonym pulpitem. Mia wygld zaszczutego zajca, ktremu
kusownik za chwil skrci kark. Z trudem chwyta oddech, gos mu dra. [...] Stopniowo
sala balowa z higienicznymi gobelinami i wyczyszczonymi prymitywami na cianach znika.
Mga bkitnych morskich horyzontw przesonia nawet osob przewodniczcej w jej
hiszpaskim, obitym skr krzele o wysokim oparciu, ryzykownie pochylon w pozie
wytonego skupienia. Chwiejny gos nabra siy i pewnoci wizji [...] Mina godzina. A
potem kolejne trzydzieci minut [...] Paru zmczonych businessmanw wymkno si,
1262

A. Mizener, The Far Side of Paradise: a Biography of F. Scott Fitzgerald, Vintage Books, New York
1959, s. 173174.
1263
A. T. Schwab, patrz przypis 179, s. 342. Warto doda, e notatki Conrada (Indiana) nie wiadcz o
jasnoci myli i wyrazistoci wtku.
1264
G. Jean-Aubry, Stosunek Jzefa Conrada do muzyki, Muzyka 1926, nr 5, s. 207. Data obiadu wg
diariusza pobytu w USA, prowadzonego przez sekretark Doubledaya, w posiadaniu B. Conrada.
1265
F. M. Ford, It Was the Nightingale, PhiladelphiaLondon 1933, s. 309.
1266
Dale B. J. Randall, Conrad Interviews, Conradiana, vol. II, nr 2, s. 8689 i vol. II, nr 3, s. 122

225

stpajc na czubkach palcw, aby oprze si o kamienne odrzwia, mruczc co o papierosach,

ale nie opucili sali balowej. Ostatecznie by to najwikszy pisarz jzyka angielskiego, albo
prawie (niektrzy stawiali jako pierwszego Joyce'a, ale oni byli sproni), jego czasw
przypominali sobie. Ale jaka szkoda, e jego wymowa bya taka za. Bo Conrad [...] mwi po
angielsku na gardow polsk mod. Good wychodzio wyranie jak gut, a blood jako
blut, co dziwnie pasowao do zoonych piknoci jego fraz [...] Mwi ju teraz blisko
dwie i p godziny. I dalej a do mierci bohaterki, Leny: chwytajc sam cios mierci gos
Conrada zaama si [...] Nagle napeni si zami. Conrad i wszyscy, ktrzy poszli za nim,
pijani Conradem opisywaa jedna ze suchaczek, hrabina Palffy, ktrej mimo ekstazy
pami wyduya lektur w dwjnasb.1267
Conrad by zadowolony z wieczoru. Opowiada Jessie: byo to wspaniae i dabym
wszystko, aby moga tam by i widzie cay ten tum i cay ten splendor, mietank modnych
i literackich sfer. [...] Wygosiem pogadank i czytaem fragmenty Zwycistwa. Kiedy
umilky owacje widowni, ktra wstaa na moje wejcie, przeyem chwil prawdziwej paniki
[...] Cisza bya bardzo uwana, troch miechw, a przy kocu, kiedy czytaem rozdzia o
mierci Leny, wyrane chlipanie. 1268
Zmczyo go to jednak ogromnie. Przez par dni odpoczywa i zrezygnowa z nastpnych
spotka publicznych. Narzeka, e zatraci ju mono znajdywania przyjemnoci w obcym
otoczeniu i nowych warunkach; by wyranie znuony.1269 15 maja razem z Doubledayami
wyjecha samochodem do Bostonu. Po drodze zatrzymali si w New Haven, siedzibie
znakomitego uniwersytetu Yale, w domu profesora literatury angielskiej Williama Lyona
Phelpsa. Conrad by w przyjaznym, zachcajcym nastroju; da tego dowd udzielajc
wywiadu dwm modym studentom.1270 16 maja dojechali do Bostonu, gdzie zatrzyma si na
pi dni w hotelu Copley-Plaza, zwiedzajc okolic. Potem spdzi dwa dni w wiejskim domu
Elbridge'a Adamsa i 24-go wrci do Oyster Bay, bardzo zmczony cigym ruchem i
nieskoczon gocinnoci, ktra po prostu przytaczaa. 1271 Wobec gospodarzy
zachowywa si oczywicie z wyszukan uprzejmoci i dzikowa za amerykask szczodr
serdeczno i wspaniaomylno.1272 Wypakiwa si tylko do Jessie, ktr musia
uspokaja, e o niej wiernie pamita, brak mu tylko czasu i energii, by pisa listy czciej ni
co 45 dni. Zapewnia, e z ogromn niecierpliwoci wyglda powrotu do ony. O niczym
innym nie myl. Czas wlecze si w nieskoczono, chocia wizyta jest udana.1273
Ostatnie par dni spdzi w domu Doubledayw, ktrzy poczciwie postanowili
towarzyszy mu w drodze powrotnej. Odpynli 2 czerwca na S/S Majestic, ktry po
tygodniowym rejsie zawin do Southampton.1274 Wraenia z wyprawy podsumowa w licie
1267

Eleanor Palffy, Drunk on Conrad, Fortnightly Review, October 1929, s. 534538

Do Jessie, 11 V 1923, LL, II, s. 309310.
1269
Do Borysa, 6 V 1923, Baines, s. 430; por. do Curle'a, 11 V 1923, Curle, s. 182 i do Jessie, 14 V 1923, LL,
II, s. 311.
1270
W. L. Phelps, Autobiography, New York 1939, s. 753754 i Randall, Conrad Interviews, Conradiana,
vol. III, nr l, s. 7580.
1271
Do Jessie, 18 i 24 V 1923, LL, II, s. 312314.
1272
Do E. L. Adamsa, 31 V 1923, LL, II, s. 315, i inne.
1273
Do Jessie, 24 V 1923, LL, II, s. 313; por. depesza do niej z dnia nastpnego, Princeton.
1274
Do Curle'a, 18 V 1923, Curle, s. 184.
1268

226

do Winawera: Entre nous czuem si cay czas jak czowiek siedzcy dans un avion, w mgle,
oboku, chmurze idealistycznych frazesw; zgubiony, zdziwiony, zabawiony ale i
przestraszony. [...] Oczywicie tam jaka sia si kryje ogromna z pewnoci gadatliwa
niezawodnie. Ale gada jak wietnie wyuczona papuga. Dreszcz bierze! [...] moe by, e si
myl [...] czuj duo przyjani dla wielu osobistoci tam. [...] A doprawdy jeden miesic to
nie dosy, by zrozumie tak skomplikowan maszyn. Moe cae ycie byoby nie
dosy.1275
Chmura idealistycznych frazesw sypaa wszake zotym deszczem. Doubleday
gwarantowa przez trzy lata roczny dochd w wysokoci 4000 albo i wicej za same
wydania ksikowe. Conrad nie przestawa si jednak martwi stanem swoich finansw. Rs
bowiem i budet, planowany obecnie na 3500 rocznie, z czego komorne 250, dla Jessie i na
prowadzenie domu 730, do bezporedniej dyspozycji Conrada 2160 (opaca z tego
sekretark, pielgniark pann Audrey Seal, pokrywa zapomog Karoli itd.).1276 Setki funtw
pochaniay honoraria lekarzy. Ale denerwowa si gwnie dlatego, e mia wiadomo
ycia z literackiego kapitau, do ktrego ju nie dokada. Zabiega wic o jego
najwszechstronniejsze wykorzystanie, interesujc si rnymi wydaniami specjalnymi, od
luksusowych do szkolnych.1277
Pierwsze tygodnie po powrocie upyny zreszt w burzliwym cieniu cakiem odmiennych
zmartwie. Jessie wyjawia mu, e Borys oeni si w tajemnicy przed rodzicami.
Dowiedziaa si o tym tu przed odpyniciem Conrada do Ameryki, ale nie chciaa wwczas
ma denerwowa.
Borys oeni si ju 2 wrzenia 1922 roku. Nic rodzicom nie powiedzia, bo dopiero co
zosta przez ojca wydobyty z dugw i ledwie zacz pracowa. wiadom niepokoju ojca o
jego przyszo, mg sdzi, e maestwo zostanie uznane za przejaw zupenego braku
poczucia odpowiedzialnoci.1278 Zdawa sobie te spraw, e rodzice nie bd zachwyceni
wyborem ony, ktr pozna, kiedy pracowaa w kantynie oficerskiej we Francji.1279
Utrzymanie tajemnicy wymagao oczywicie mnstwa wykrtw i kamstw; kryzys
finansowy Borysa w lipcu 1922 roku by przypuszczalnie zwizany z jego romansem i z
pewnoci zmusi go do szczeglnie starannego ukrywania prawdy. Podobno ujawnia j
listownie teciowa Borysa. On sam najwidoczniej wstydzi si wytworzonej sytuacji, a nie
potrafi zdoby na odwag otwartego wyznania.
Dalszy przebieg wydarze znamy z dwu czciowo sprzecznych relacji: matki i syna.
Druga, cho bardziej oglnikowa, brzmi prawdziwiej. Dowiedziawszy si o oenku, Jessie
zakazaa synowi spotykania si z ojcem, dopki sama nie przekae mu sensacji. Dlatego te
Borys nie zjawi si ani aby poegna ojca przed wyjazdem, ani aby go przywita; sprawio to
Conradowi przykro.1280 Najdziwniejszym w caej sprawie jest podana przez Jessie
1275

9 IX 1923, Listy, s. 455.

Do Pinkera, 11 VI 1923, Berg.
1277
Np. do Doubledaya, 10 VII 1923, Princeton.
1278
Dat lubu ustali Hans van Marle. B. Conrad, My Father, s. 162.
1279
Jessie bya bardzo wrogo nastawiona wobec synowej; por. jej list do W. Dawsona z 18 V 1926, Duke.
1280
JCC, s. 242 i 253254; My Father, s. 163. Jessie twierdzi, e zakazaa tylko synowi ujawnia fakt lubu,
zanim Conrad nie wrci z Ameryki (JCC, s. 245) to jednak nie wyjania nieobecnoci Borysa, ktry
dotychczas bywa u rodzicw (ostatni raz 8 IV, Conrad do Curle'a, 10 IV 1923, Curle, s. 177).
1276

227

interpretacja przyczyn, dla ktrych Borys utrzymywa lub w tajemnicy. Syszaam czsto
opini, e mczyzna powinien i wycznie za wasnym upodobaniem i e nikt nie
powinien dla niego wybiera ony; cakowicie si z tym zgadzam. Ale jego ojciec by
czowiekiem rozpaczliwie nierozsdnym. Nie mona si byo spodziewa, e zrozumie lub
zaaprobuje to ukrywanie tak, jak uczyniby to bardziej prozaiczny Anglik... Od czasu kiedy
chopcy zaczli podrasta, wiedziaam, e ich naturalne skonnoci bd dla mego ma
trudne do zrozumienia, a wiadomo, e jego syn jest ju od omiu miesicy onaty
potajemnie wymaga bdzie dugiego okresu, by si do niej przyzwyczai, by Joseph
Conrad pogodzi si z tym faktem. Zdawaam sobie spraw, e sama odczuam wstrzs, co
jakby cios w pier, ale potrafi si z tego bardzo szybko otrzsn. Mj m nie. 1281 Miesza
tu wic spraw samodzielnego podjcia decyzji maestwa z jego ukrywaniem i w gruncie
rzeczy zwala ca win na Conrada. Jednake wbrew jej twierdzeniom stosunki Borysa z
ojcem ucierpiay o wiele mniej ni stosunki z ni sam a Borys wanie matk wini za
niepotrzebne przeduanie faszywej sytuacji.1282
W wietle powyszego trudno bra dosownie dramatyczne, jak zwykle u Jessie, opisy
reakcji Conrada na wiadomo o lubie syna, ktr mu przekazaa w dzie po przybyciu do
Anglii.1283 Nie mona jednak wtpi, e Conradem wstrzsn gboko ten przejaw
nieszczeroci i e dawa gwatowny wyraz irytacji na nie sprowokowane upokorzenie. Ale ju
nastpnego dnia pisa cakiem spokojnie do Pinkera: Maestwo nie jest przestpstwem i
nie mona z jego powodu wyrzec si syna. Jestem zdania, e konkretnie to maestwo jest
gupie i nierozwane. Piszc nie bd ukrywa mojego pogldu. Moje zaufanie zostao
poderwane, ale nie bd z a k a d a najgorszego. I chocia par dni pniej stwierdzi:
Im bliej si tej sprawie przypatrywa, tym gorzej wyglda natychmiast wyznaczy
synowi zapomog w wysokoci 50 kwartalnie.1284 ...napisaem do niego informujc o
wypatach [...] zwizanych z jego nowym stanem [...] Powiedziaem w licie: moesz to
uwaa za prezent lubny. Nie zajmowaem si przyszoci, ale energicznie wyraziem
pogld na jego zachowanie w cigu ostatnich dwu lat, dodajc, e jedyn stron pozytywn
byy jego szczere wysiki, aby znale prac, i widoczny sukces na obecnym stanowisku,
ktre, mam nadziej, utrzyma.1285 Odcierpia ca afer, spdzajc koniec czerwca w
ku.1286
Jessie narzekaa do Pinkera: Choruje i jest jak zwykle strasznie nierozsdny.1287
Usposobienie Conrada stawao si z wiekiem jeszcze bardziej nierwne. Walpole notowa w
dzienniku po weekendzie w Oswalds: Conrad znacznie dziwniejszy, ni kiedykolwiek
przedtem widziaem, wybuchajcy nagym gniewem z powodu takich drobiazgw, jak
1281

JCC, s. 242243. Trudno mie wtpliwoci co do rozumienia naturalnych skonnoci synw przez
Conrada, jeli si pamita np. jego list o Jane Anderson i Borysie; natomiast Jessie z takim niesmakiem opisuje
plany matrymonialne pielgniarki i szofera (JCC, s. 249), e wolno wtpi o jej wasnym rozsdku w tych
sprawach.
1282
B. Conrad, My Father, s. 163; por. JCC, s. 245.
1283
JCC, s. 255258.
1284
Do Pinkera, 11 i 14 VI 1923, Berg. Zaprzecza to relacji Jessie, JCC, s. 260.
1285
Do tego, 21 VI 1923, Berg.
1286
Do tego, 27 VI 1923, Berg, i b.d. do Colvina, Keating, Conrad Memorial Library, s. 360361.
1287
24 VI 1923, Berg.
228

podanie solonego masa, a potem nagle bardzo spokojny i sodki. I komentowa, moe
stronniczo: Zbyt wiele kobiet w tym domu i zbyt wiele skrytych uczu. 1288 Do wrodzonej
podnietliwoci i zwizanych z depresj skokw nastrojowych doczya si, wzmagana przez
chorob i cierpienia, starcza draliwo, nieraz prowokowana przez Jessie, mao tolerancyjn
dla innoci ma. Nage irytacje Conrada, ktrych opisw Jessie nie szczdzi, byy chyba
zawsze uwarunkowane take czym gbszym: pwiadomym poczuciem, e nawet we
wasnym domu znajduje si w obcym, nie rozumiejcym go n a p r a w d otoczeniu. To
poczucie, jak sdz, wyadowywao si czsto w scysjach pozornych, o drobiazgi i gupstwa.
Scysje byy klap bezpieczestwa, a zarazem rozmieniay na drobne konflikt zasadniczy,
ktrego rozwiza nie mg, a pewnie i nie chcia. Bo przecie Jessie wanie dziki swojej
prostodusznoci umieszczaa go jakby w sztywnym kokonie, stpiajcym bodce i
zewntrzne, i wewntrzne.1289
ycie Jessie stao si w latach dostatku atwiejsze fizycznie, ale bodaj trudniejsze
psychicznie. Inwalidztwo uniemoliwiao jej prawie wykonywanie zaj domowych, do
ktrych przywyka i ktre lubia; obecno suby czynia te zajcia zbdnymi. Zwolniona od
obowizkw, nudzia si ogromnie. Zainteresowania miaa ograniczone, nie ciekawiy jej
nawet ogldane przy przejadkach samochodem widoki. Poniewa przebywaa teraz wicej
w saloniku ni w kuchni, rnica poziomu midzy ni a mem, ktrego staraa si trzyma
krtko, czciej narzucaa si uwadze goci.
3 lipca Conrad wysa Pinkerowi artykulik Boe Narodzenie na morzu, do luno oparty
na dawnych wspomnieniach. Tydzie pniej donis: jestem pochonity pisaniem W
zawieszeniu. C, tylko o tym trzeba myle i tego si trzyma. 1290 Ale nie trzyma si
dugo, bo tekstu powieci przybyo bardzo niewiele. W sierpniu znowu wrci myl do
eglarskich dni, piszc nostalgiczny szkic wspomnieniowy Torrens mj hod dla
okrtu.1291
Na twrczo rzeczywicie now nie mg si ju zdoby. Sporo uwagi powica
natomiast ustawianiu i prezentowaniu dawnej. Curle przygotowywa syntetyczny artyku o
Conradzie z okazji zbiorowego wydania dzie i znowu przesa go pisarzowi do wgldu.
Tym razem Conrad zakwestionowa przesadne podkrelanie zwizkw z morzem. Miaem
te wielkie nadzieje, e takie oglne opracowanie stanowi by mogo dla mnie okazj
oderwania si od tego diabelnego korowodu statkw oraz od obsesji na temat mego ycia na
morzu, ktrych wpyw na moj twrczo literack i rodzaj pisarstwa by rwny temu, jaki na
wielki talent Thackeraya mogoby mie wyliczenie wszystkich salonw, w ktrych bywa.
Ostatecznie mogem sobie by marynarzem, ale jestem pisarzem. [...] Zwizek midzy moimi
statkami a twrczoci, opisany przez Ciebie w ksice przyznaj, e za moj zgod jest
faktem. Ale to sprawa biografii, nie literatury. [...] sam przecie wiesz, e zaledwie jedna
1288

R. Hart-Davis, Walpole, s. 215.

Conrad by na pewno wiadom umysowych ogranicze ony, ale zachowywa w tej sprawie dyskrecj.
Jedyne i to zawoalowane sygnay znajduj w listach do Garnetta z 13 II [1897] (o daremnych prbach Jessie, by
zrozumie powie Jamesa) i z poniedziaku [11 IV 1921] (o tajemnicy rozumienia przez Jessie osobowoci
Garnetta), Garnett, s. 7475, 308.
1290
Do Pinkera, 2 VII i 9 VII 1923, Berg.
1291
Rps (Yale) nosi dat 29 VIII 1923; potwierdza j list do Curle'a z l IX 1923, Curle, s. 203.
1289

229

dziesita mojej twrczoci moe by okrelana jako morska. Ta cholerna morsko

odstrasza tylu ludzi, ilu przyciga doda w nastpnym licie. Podsuwa Curle'owi prost a
celn myl interpretacyjn: [...] mj sposb opowiadania, cakowicie pozbawiony
jakiejkolwiek poufaoci midzy autorem a czytelnikiem, ma zasadniczo na celu nawizanie
osobistego porozumienia.1292 Oto pierwsze ujcie pniejszego stwierdzenia krytyki, e
Conrad jest pisarzem impresjonistycznym.
Tumaczy przyjacielowi: [...] rozumiesz, e moment jest moe krytyczny. Moe to
ustali moj pozycj wobec kupujcej publicznoci. Starannie, i te z niejakim
przytumieniem motyww morskich, dobiera fotografie na frontispisy poszczeglnych
tomw wydania zbiorowego. Szalestwo Almayera otwieraa podobizna Tadeusza
Bobrowskiego.1293
Sztuczne i napite stosunki rodzinne nie trway dugo. 15 lipca Borys z on zoyli wizyt
w Oswalds. Na ile taka wizyta moe by zadowalajca bya zadowalajca. Ciesz si, e
mam to za sob. Musimy mie nadziej na przyszo pisa Conrad do Pinkera.1294 Borys
wspomina, e ojciec przywita synow ze swoj zwyczajn wyszukan uprzejmoci,
natychmiast uwalniajc j od naprenia. Jessie opisuje odwiedziny w sposb do
dramatyczny; najciekawsze w jej relacji jest to, e Conrad osobicie doglda przygotowa i
jedzi do Canterbury po specjalne zakupy, jak gdyby chcia przyj nie wiadomo kogo.
Nie mg pniej by tak strasznie zdenerwowany, jak sdzia, bo tego dnia napisa dwa
obszerne listy, jeden bardzo zabawny do maej dziewczynki.1295 A wizyta nie wypada le,
skoro modzi pastwo Conradowie przyjechali znowu 30 lipca, a pniej zostali w Oswalds
na par dni. Conrad zwierza si Jean-Aubry'emu: Trzeba byo zaagodzi t cakiem gupi
sytuacj. Obie osoby, ktrych ona gwnie dotyczy, sprawiaj wraenie doskonale dobranych.
Jessie z wdzikiem poddaa si losowi. Ja te na swj sposb. Epizod zosta zamknity i
wszyscy poczuli wyran ulg. 1296 Pozycj Borysa wzmocni fakt awansowania 23 lipca na
kierownika skadu firmy Daimlera w Londynie.1297
Tymczasem John skoczy szko redni i ojciec postanowi udoskonali jego
francuszczyzn. Zdecydowa, by wysa chopca do duej francuskiej rodziny pastora Bosta
w Le Havre, gdzie mieszka ojciec Jean-Aubry'ego. W poowie wrzenia pojechali na wizj
lokaln: dom, gdzie jest omioro modych ludzi i nie ma chodnikw na schodach, atmosfera
za jest domowa i surowa intelektualnie w typie podniosego mylenia i prostego ycia.
Jeeli w tym otoczeniu nie przyswoi sobie najlepszego rodzaju francuszczyzny nie ma dla
niego nadziei na tym wiecie. 1298

1292

Do Curle'a, 14 VII 1923, Listy, s. 452453, i 17 VII 1923, Curle, s. 196. Artyku Curle'a ukaza si
anonimowo w Times Literary Supplement, 30 VIII 1923, pt. The History of Mr Conrad's Books.
1293
Dwie listy frontispisw sporzdzone dla Doubledaya, datowane: 20 i 27 VIII 1923, Princeton.
1294
18 VII 1923, Berg.
1295
B. Conrad, My Father, s. 163164; JCC, s. 260261; Conrad do panny Watson i do Doubledaya, 15 VII
1923, LL, II, s. 318320.
1296
Do Jean-Aubry'ego, 5 VIII 1923, LF, s. 186; do Curle'a, 30 VII 1923, Curle, s. 199.
1297
Do Doubledaya, 13 VIII 1923, Princeton.
1298
Do tego, 4 X 1923, Princeton. Podr do Le Havre: 1016 IX; do Curle'a, l i 20 IX 1923, Curle, s. 203 i
206.
230

Chocia kontent z wynikw podry, odchorowa i ten wysiek.1299 Tydzie po powrocie

wyznawa pospnie Galsworthy'emu: Ostatnio nie zrobiem nic godnego wzmianki od
dawna. I to jest okropne.1300 Mia nadziej skoczy zim W zawieszeniu ale stwierdzi, e
nie jest w stanie pracowa nad powieci. 1301 By ogromnie zadowolony, kiedy w listopadzie
udao mu si napisa esej Geografia a niektrzy odkrywcy; okaza si on ostatnim
obszerniejszym utworem Conrada.1302 Kiedy Ford, ktry obj w Paryu redakcj nowo
powstaego midzynarodowego miesicznika literackiego transatlantic review, zwrci si z
prob o wspprac Conrad odpowiedzia: Obawiam si, e rdo Ze wspomnie
wyscho. Dziki za propozycj. Chciabym co zrobi z uwagi na nasz dawn przeszo
ale omielam si twierdzi, e nie jestem teraz wart posiadania. A pniej doda: Brak mi w
gowie choby dwu myli. Czasy si zmieniy, a ja wraz z nimi. yczy byemu
przyjacielowi powodzenia, zgodzi si nawet na ogoszenie swojego listu, nostalgicznie
wspominajcego pocztki The English Review, oraz mniej chtnie na przedruk
Charakteru przestpstwa. Jeli jeste zdania, e naley t histori odkopa, nie widz, jak
mgbym si temu sprzeciwi. 1303
Wrd goci przyjedajcych w lecie do Oswalds by i drugi Polak, ktry osiadszy w
Anglii zdoby wiatow saw: etnolog Bronisaw Malinowski. Podobno utrzymywali
przyjazne stosunki ju od wielu lat.1304 Ktrego jesiennego dnia odwiedzia Conrada, po
dziesiciu latach niewidzenia, lady Ottoline Morrell, tym razem z mem.
Doskonale szczliwy dzie. Zastalimy Conrada w miym wiejskim domu na skraju
parku, staromodnym domu o duych, niskich pokojach, ktre umeblowa z wielkim smakiem,
domu posiadajcym co z atmosfery, jak mi si zdawao, polskiego paacu. [...] Kiedy
zasiedlimy przy duym stole do podwieczorku, rozmawia jeszcze swobodniej [ni przy
pierwszym spotkaniu] i czuam si mniej skrpowana. Siedzia koo mnie i opowiada [...]
kiedy przyby do Anglii, nie zna wcale jzyka [...] w jego rozmowie powracao czsto
ukochanie Anglii i Anglikw. Lubi szczeglnie prostych, modych ludzi, sucych w armii i
marynarce wojennej, jasnych, szczerych i bezporednich; rozkoszowa si prawoci ich
umysw. To byli ludzie, powiedzia, z ktrymi najatwiej mu byo przestawa. Nie z
wyksztaconymi i intelektualistami. Rozmawiali te o podry do Polski. Kiedymy si
zjawili, Conrad wynis krzeseko i usiad koo mnie opowiadajc o tym wszystkim, ale jego
ona podesza natychmiast, usiada z drugiej strony i pokazywaa mi kartk za kartk w
albumiku fotografii z tej podry nudnych, nieostrych, banalnych zdj i tylko z
najwiksz trudnoci zachowywaam si wobec niej uprzejmie. Ale wiedziaam, e
wymaga, aby jego on traktowa z odpowiednim szacunkiem. 1305
1299

Do Pinkera, 20 IX 1923, Berg.

Do Galsworthy'ego, 23 IX 1923, Birmingham.
1301
Do Gide'a, 16 X 1923, LF, s. 191; do Curle'a, 12 XI 1923, Curle, s. 218219.
1302
Rozpocz pisanie ok. l XI, a skoczy 12 XI; do Curle'a 2 i 12X1 1923, Curle, s. 213 i 217.
1303
Do Forda, 23 X 1923, LL, II, s. 323, i 10 XI 1923, Listy, s. 469. Por. Baines, s. 432, i Mizener, s. 329 i
332.
1304
Informacja p. Wiktorii Karnickiej, przyjaciki Malinowskiego. W r. 1913 Malinowski ofiarowa
Conradowi, z dedykacj w jzyku polskim, egzemplarz swojej ksiki The Family among the Australian
Aborigines (W. Heffer, Cambridge, Catalogue Nr 251, 1925).
1305
Memoirs of Lady Ottoline Morrell, s. 236238.
1300

231

Walpole, ktry spdzi w Oswalds weekend 2021 padziernika i uczestniczy w

niedzielnym przyjciu obecni byli pani Harding, Jean-Aubry, Curle i Paul Valry
zanotowa: Zabawne rozmowy wieczorem, przewanie potpiajce wszystkich, ale oczy
Conrada rozbysy na Fenimore'a Coopera i Prousta, ktry ogromnie go podnieci. Conrad
by w doskonaej formie.1306 Walpole wprowadzi te do Oswalds kuzyna Marka Twaina,
Cyrila Clemensa, ktry zapisa par interesujcych fragmentw rozmowy. Conrad mia
powiedzie, podobnie jak w cytowanym ju licie do Curle'a: We wszystkim, co napisaem,
bya zawsze jedna niezmienna intencja: przyku uwag czytelnika. Wyzna, e ksik, ktr
od dziecistwa lubi najczciej odczytywa, jest Don Kichote: Niektre maksymy z tego
dziea czsto cytuj, na przykad: Czowiek odwany sam ksztatuje swj los, a kady
czowiek jest dzieckiem swoich wasnych czynw. 1307
Doskonaa forma Conrada trwaa krtko. Na pocztku listopada rozchorowa si i z
krtkimi przerwami niedomaga do pierwszych dni stycznia 1924.1308 Za wiele blu, by
myle, za wiele blu, by czyta prawie aby si przejmowa. 1309 Jego dawny lekarz, dr
Fox, stwierdzi osabienie minia sercowego, przejawiajce si trzepotaniem i arytmi. To
wyjania owo nierozpraszalne przygnbienie, na ktre si nieraz skaryem pociesza si
Conrad w licie do Curle'a. Narzeka gwnie na mczcy kaszel.1310
Znowu trapi si stanem swoich finansw. Budet, chocia tak szczodry, by cigle
przekraczany nic dziwnego, skoro np. podczas wyjazdw do Londynu zatrzymywa si
teraz w bardzo drogim hotelu (Curzon). I znowu rozglda si za dodatkowymi dochodami.
Za opat tysica dolarw wpisa modemu zbieraczowi amerykaskiemu, George'owi T.
Keatingowi, specjalnie dobrane formuy do egzemplarzy pierwszych wyda swoich
utworw.1311 Kiedy w poowie listopada Borys, ktrego ona spodziewaa si dziecka,
poprosi o poyczenie 75 funtw (oczywicie ponad to, co od ojca dostawa) Conrad
zwrci si do Walpole'a o podyrowanie poyczki w banku syna. Sam, jak twierdzi, nie
chcia tego zrobi: Jelibym wystpi w normalny sposb, kierownik mego banku musiaby
wiedzie, co si dzieje i E[ric] P[inker] rwnie. Nic nie mam przeciwko nim obu... Doszy
mnie jednak ostatnio suchy a raczej dano mi to odczu e jestem saby i w dodatku
wykorzystywany. Z faktu, e pisa w tajemnicy przed Jessie, wynika, e ukrywa swoje
postpowanie take, a chyba przede wszystkim wanie przed ni. (Zaraz w nastpnym licie
przyzna si Walpole'owi, e ona nazwaa go po polsku! osem.)1312
Owe kopoty zbiegy si z wiadomociami o rewelacyjnych cenach, jakie uzyskay
rkopisy Conrada, sprzedane w Nowym Jorku na licytacji zbiorw Quinna. Za powieci
pacono po kilka tysicy dolarw, za nowele ponad tysic, za krtkie artykuy parset czsto
1306

Hart-Davis, Walpole, s. 236. Por. Conrad do Grace Willard, 25 X 1923, NYPL.

C. Clemens, A Chat with Joseph Conrad, Conradiana, vol. II, Nr 2, s. 98.
1308
Do Curle'a, 5 XI 1923, Curle, s. 215; do Pinkera, 26 XI 1923, Berg; do Doubledaya, 7 I 1924, LL, II, s.
331.
1309
Do Bennetta, 20 XII 1923, LL, II, s. 330.
1310
Do Pinkera, 8 XI 1923, Berg (pronounced flabbiness of heart); do Curle'a, 12 XI 1923, Curle, s. 218
(flabby heart, fluttering and missing about every fourth beat).
1311
Do Pinkera, 27 I 1924, Berg; do G. T. Keatinga, 28 I 1924, Yale. Inskrypcje te reprodukowane s w:
Keating, Conrad Memorial Library.
1312
Do Walpole'a, 18 XI 1923, Listy, s. 460, i 19 XI 1923, Texas.
1307

232

wicej, ni wyniosy honoraria autora.1313 Quinn zrobi znakomity interes, zarabiajc moe i
dziesiciokrotnie. W licie do Doubledaya Conrad pozwoli sobie na zoliwo: Czy Quinn
[...] cieszy si publicznie swoj chwa i dawa askawie rk do caowania tumowi
podrzdnych zbieraczy, ktrzy nigdy, nigdy, nigdy nie marzyli o takim sukcesie? Z
pewnoci nie wiedzia, e Quinn jest miertelnie chory; krytykowanie za nowojorczyka, i
nie dotrzyma obietnicy i dopuci do rozproszenia kolekcji, byo o tyle nie usprawiedliwione,
e sam nie dotrzyma wobec niego dobrowolnie podjtych zobowiza. Zreszt zdawa sobie
spraw, e rozgos licytacji jest doskona reklam.1314
Przydaa si ona zapewne w uzyskaniu rekordowego sukcesu wydawniczego przez
Korsarza. Powie ukazaa si l grudnia w USA, dwa dni pniej w Anglii, dedykowana G.
Jean-Aubry'emu. Powodzenie byo ogromne: pierwszy nakad angielski wynis 40 tysicy
egzemplarzy.1315 Conrad

1313

Conrad Manuscripts. Notes on Sales. Times Literary Supplement, 22 XI 1923. Por. Baines, s. 433.
Do Doubledaya 20 XI 1923, LL, II, s. 234; do Garnetta, 21 XI 1923, Garnett, s. 328.
1315
P. Unwin, The Publishing Unwins, London 1972, s. 47.
1314

233

24. Borys Conrad w mundurze wojskowym.

234

26. Od prawej: Joseph Conrad, Jessie, Jane Anderson i John Conrad.

27. Jane Anderson.

235

28. Conrad z Karol Zagrsk w 1920.

29. Oswalds: dom widziany z ssiadujcego z nim cmentarza.

30. Grb Conrada w katolickiej czci cmentarza w Canterbury.

nie ywi o ksice wysokiego mniemania (z pewnoci si nie wyrnia, napisa do
Sandemana), i listowne pochway Garnetta byy dla widocznie mi niespodziank. Sam
celnie skrytykowa posta Scevoli (pgroteskowa, nieudana) i wyzna, e podczas pracy
nad Korsarzem uwiadamia sobie moliwo rozwinicia konfliktu midzy Peyrolem a
godnym jego przeciwnikiem ale nie czu si na siach do podjcia tak miaego zamiaru.
Zwierzy si rwnie, e gdyby nie dyktowa, lecz pisa pirem i atramentem, to zapewne
zbliyby si bardziej do wyraenia swoich intencji.1316
Oglnie biorc przyjcie Korsarza byo odwrotnoci przyjcia, jakie spotykao ksiki
Conrada przed wier wiekiem: teraz popularno staa si wielka, natomiast gosy
1316

Do Sandemana, 21 XI 1922, LL, II, s. 286; do Garnetta, 4 XII 1923, Garnett, s. 330333.
236

powanych recenzentw krytyczne i niechtne. Typowe byy opinie takie, jak H. I. Brocka w
N.Y.T. Book Review, ktry okreli powie jako komercjaln, sztuczn i przesodzon,
lub Raymonda Mortimera w New Statesmanie, ktry stwierdzi, e Korsarz jest po prostu
zy, blady, bez ycia.1317 Gdyby Conrad celowo napisa atw a popularn ksik mgby
by te zarzuty traktowa ironicznie.
Nowy rok, 1924, zacz niewesoo. Entre nous czuj si, jak gdybym toczy bitw o
Verdun z moim starym wrogiem. Nie to, by symptomy byy wyjtkowo cikie, ale to trwa i
trwa [...] Zaczynam si zastanawia, czy mam do rezerw. Ale nie straciem nadziei pisa
do Bennetta.1318 Sidmego stycznia odby pierwsz przejadk nowym samochodem,
kupionym za 200 uywanym Daimlerem, nalecym przedtem do ksicia Connaught, a
narajonym zrcznie przez Borysa, ktry bardzo by dumny z monoci przysuenia si
zarazem i firmie, i rodzicom.1319 Kilka dni potem urodzi si wnuk Conrada, Philip. Podobno
przybycie dziecka ostatecznie przywrcio dawn serdeczno midzy Conradem a
Borysem. Pokry koszty zwizane z porodem i obsypywa zarwno mode maestwo, jak i
niemowl prezentami na co Jessie patrzya bez entuzjazmu. Jej stosunki z synem i synow
pozostay chodnawe jeszcze przez czas duszy. 1320 Tydzie po urodzeniu Philipa Conrad z
on pojechali zobaczy dziecko (naprawd cakiem mie. Wszystko tam wyglda
zadowalajco), a nieco pniej caa trjka zoya dwudniow wizyt w Oswalds.1321 Conrad
martwi si tylko zdrowiem Borysa i powrotem objaww neurastenii.1322 Martwi si te
stanem Jessie, ale stara si to przed ni ukry.1323 Jedynie John nie przysparza kopotw i
doskonale radzi sobie w Le Havre.1324
Przy kocu stycznia Conrad poczu si lepiej. Oznak oywienia byo snucie planw ju
na jesie: chcia we wrzeniu wyjecha do poudniowej Francji, pniej rozwaa projekt
podry do Biarritz jeszcze tego lata.1325 Przede wszystkim postanowi zabra si do W
zawieszeniu.
Ile z tym jeszcze roboty! Jednake nie czuj tak wielkiego obrzydzenia. [...] Czuj si
do optymistycznie pisa l lutego do Curle'a. A dwa dni pniej rozprawia w licie do
Pinkera: Skupiam moje wszystkie myli na Powieci, ktra z pewnoci, ukoczona, bdzie
sporawa mam na myli tak tre, jak i rozmiary. Tumaczy, e krytycy wyraali
rozczarowanie Korsarzem, bo spodziewali si zapowiedzianej wielkiej powieci
rdziemnomorskiej. No c, teraz znajd do wagi i ciaa w tym, co nastpi. Mog to
spokojnie obieca.1326 Istotnie, tekst W zawieszeniu wiadczy o bardzo szerokiej skali
1317

New York Times Book Review, 2 XII 1923; New Statesman 15 XII 1923. Por. Sherry, Heritage, s. 36
i 349362. Byy od tej reguy wyjtki: T. E. Lawrence pisa do Sydneya Cockerella 13 I 924, e Korsarz to
bardzo dobra ksika, T. E. Lawrence, Letters, London 1938, s. 450.
1318
Do Bennetta, 2 I 1924, LL, II, s. 331.
1319
Do Doubledaya, 7 I 1924, LL, II, s. 332 i 28 I 1924, Listy, s. 462 463; B. Conrad, My Father, s. 164165.
1320
B. Conrad, My Father, s. 163; JCC, s. 264265.
1321
Do Curle'a, 16 I 1924, Curle, s. 229; do Jean-Aubry'ego, 3 II 1924, LF, s. 195.
1322
Do Doubledaya, 7 II 1924, LL, II, s. 339.
1323
Do Curle'a, 27 XII 1923, Curle, s. 224225.
1324
Do Galsworthy'ego, 22 II 1924, LL, II, s. 340.
1325
Do Keatinga, 28 I 1924, Yale; do E. L. Adamsa, 26 III 1924, LL, II, s. 341; do Pinkera, 8 IV 1924, Berg.
1326
Do Curle'a, l II 1924, Curle, s. 230; do Pinkera, 3 II 1924, Berg.
237

problemw: psychologicznych, historycznych, politycznych, kulturowych. Napoleon,

zarysowany jako budziciel potnych ruchw spoecznych i narodowych; kontrast midzy
kulturami Anglii, Francji i Woch; porewolucyjne przemiany socjalne w Europie; denie
Wochw do niepodlegoci; mio midzy przyrodnim rodzestwem nagromadzenie
tematw daje si porwna tylko z Nostromem i moe W oczach Zachodu, wiadczy o nie
wygasych ambicjach autora. Tym bardziej bolesna musiaa by niemono pisania. To jak
pogo w sennym koszmarze niesamowita i wyczerpujca. Po marcu 1923 roku powsta
zaledwie jeden przecignity rozdzia powieci, niesporna 50 stron druku.
Conrad nie by te w stanie zabra si do innej pracy. Powinienem teraz napisa (aby
uzupeni tom) dwie [nowele] i nie jestem zdolny znale tematu nawet na jedn. Ani cienia
tematu! ali si Galsworthy'emu.1327 Tak byo nawet wwczas, kiedy i on sam, i Jessie
byli zdania, e jest nadal w dobrej formie. Stosunkowo niezy stan zdrowia utrzyma si do
koca marca.1328
W drugiej poowie miesica pozowa Jacobowi Epsteinowi do popiersia, niewtpliwie
swojego najznakomitszego artystycznie portretu. Epstein, wielbiciel twrczoci Conrada,
wspomina w autobiografii, e nerwowy i wybuchowy pisarz nie by atwym modelem,
chocia stara si siadywa bardzo cierpliwie. Spojrzenie mia bystre, mimo opadania jednej
powieki. [...] By pokrcony od reumatyzmu, kapryny, nerwowy i chory. Powiedzia mi:
Skoczyem si. Przejmujce byo, kiedy wycign z szuflady swj ostatni rkopis, aby mi
pokaza, e nadal pracuje. Ale nie byo w tym tryumfu i powiedzia mi, e nie wie, czy go
kiedykolwiek skoczy. Zuyem si powiedzia zuyem. Czsto powtarza sowo
odpowiedzialno. Twierdzi, e nic nie wie o sztukach plastycznych. Rozmawiali o
literaturze. Conrad parskn wciekle na wzmiank o Moby Dicku, Nie ma pojcia o morzu.
Fantastyczne, humorystyczne powiedzia. Kiedy nadmieniem, e ksika jest symboliczna
i mistyczna: Mistyczna, akurat. Moje stare buty s mistyczne! Meredith? Jego postacie maj
po dziesi stp wzrostu. D. H. Lawrence dobrze zacz, ale si popsu. wistwo. Same
spronoci.1329 Z portretu by zadowolony: Epstein wykona wspaniae dzieo o nieco
monumentalnej godnoci, a jednak wszyscy s zgodni podobiestwo jest uderzajce.1330
Wkrtce potem rozchorowa si ponownie. Nastrj wyraany w rozmowach z Epsteinem
nie by przelotny. wiadczy o tym nawet Przedmowa do zbioru Krtszych opowieci, z
wielkim trudem uoona w kwietniu. Jest niemal w caoci powicona wysilonemu
usprawiedliwianiu si ze zgody na taki wanie zestaw utworw. Przebija w niej znuenie i
brak wiary, wtpliwe, czy zdoaa kogokolwiek zachci do lektury tomu.1331
W inn imprez wydawnicz, do ktrej nie mia przekonania, wcign go si Ford.
Zapragn mianowicie ogoszenia w osobnym tomiku Charakteru przestpstwa z
Przedmowami obu wspautorw. Kieroway nim zoone motywy: na pewno zdawa sobie
1327

22 II 1924, LL, II, s. 340.

Jessie do Pinkera, 24 II 1924, Berg; Conrad do Doubledaya, 27 III 1924, Princeton.
1329
J. Epstein, An Autobiography, London 1955, s. 74.
1330
Do Doubledaya, 27 III 1924, Princeton.
1331
Wysa j 30 IV, do Doubledaya, 8 V 1924, Princeton. O wyborze por. do tego, 7 II 1924, LL, II, s. 337
339 i do Pinkera, 12 II 1924, Listy, s. 466467. Okolicznoci powstania zbioru i tre Przedmowy omawia D. W.
Rude, Conrad. as Editor: The Preparation of The Shorter Tales, w tomie: Joseph Conrad: Theory and World
Fiction, Proceedings of the Comparative Symposium, vol. VII, Lubbock, Texas, 1974, s. 189196.
1328

238

spraw z ogromnego wwczas rynkowego popytu na utwory Conrada i chcia w ten sposb
podreperowa rwnie wasn kas; ale przede wszystkim usiowa wzmocni swoj pozycj
psychologiczn. Po latach wojny i yciowej rozsypki, pogarszanej kryzysami nerwowymi,
wraca do wiata literackiego i oryginalnej twrczoci. Wspwystpowanie z Conradem
poprawiao samopoczucie chociaby dziki przypominaniu wszystkim, i sobie samemu,
dawnych lat wietnoci English Review i kooperacji z uznanym teraz mistrzem angielskiej
prozy. A poza tym Ford by do Conrada gboko przywizany, potrzebowa jego przyjani i
szuka pretekstw do ponownego zblienia. Conrad nie mia na nie ochoty. Musiaby zreszt
przezwycia opr Jessie, ktra Forda nienawidzia i podejrzewaa ma o zbytni
ulego.1332
Wynikay z tego tragikomiczne spicia. Kiedy w lutym Ford zaproponowa wizyt w
Oswalds, Conrad nie odmwi, ale Jessie podaa moliwie najmniej wygodne godziny
dojazdu. Ford nie da si odstraszy, a po wizycie, zwiedziony uprzejmoci gospodarza,
nabra przekonania, e dawna przyja zostaa odbudowana. 1333 Natomiast Conrad donosi
Pinkerowi: Spotkalimy si tak, jak gdybymy si przez ostatnie dziesi lat widywali
codziennie. [...] Kiedymy tak przyjemnie wspominali dawne czasy, pytaem sam siebie na
swj cyniczny sposb, kiedy wyjdzie szydo z worka... A w nastpnym licie podsumowa:
Ford chce mie ze mn przyjacielskie stosunki osobiste. W istocie, entre nous, zbyt
przyjacielskie. 1334 Utrzymanie go na dystans uatwia fakt, e Ford mieszka teraz stale w
Paryu. Spotkali si jeszcze tylko raz, kiedy 30 kwietnia Ford, znowu mylc obrony, zawita
nieoczekiwanie do Oswalds. Jessie piorunowaa: ten ohydny Ford znw si pojawi. J. C.
chcia go zaprosi na podwieczorek, ale odmwiam, bo po co mu pozwala, eby si znowu
tak spoufala. Nie cierpi go. 1335
Sprawa wydania Charakteru przestpstwa, bardzo zawia ze wzgldu na wchodzce w gr
prawa autorskie i wydawnicze, wloka si niemiosiernie, chocia Conrad, bardzo zirytowany,
stara si j przyspieszy i zgadza na proponowane warunki. Ostatecznie uregulowali kwesti
nie tylko opowiadania, ale i obu powieci: obaj mieli prawo do wczania ich do zbiorowych
wyda, dzielc si po poowie honorariami (co byo bardzo korzystne dla Forda, ktry nigdy
wydania zbiorowego si nie doczeka), a dodatkowo Conrad cakowicie odstpi Fordowi
prawa do przekadw Spadkobiercw i Przygody na jzyki europejskie.1336 Napisa te w
maju krtk Przedmow do Charakteru przestpstwa; by to jego ostatni ukoczony tekst.1337
Nie zgodzi si tylko na geszefciarski pomys wydawcy O'Briena, by wczy opowiadanie do
zbioru najlepszych nowel roku.1338
Na pocztku maja Jessie sdzia, e Conrad czuje si lepiej, ale znowu utyskiwaa na jego
nierozsdek. J sam oczekiwaa w czerwcu ponowna operacja kolana. Dodatkowym
1332

Jessie do Pinkera, 24 II 1924: Licz na Pana wymow, kiedy wyrazi Pan swoj opini o F. M. H. Myl,
e J. C. nie zna gbi jego podego umysu. A jak by powiedziaa Karola, ma pode zewntrze [exterior].
1333
Conrad do Pinkera, 3 II 1924, Berg (fragm. opuszczony w LL, II, s. 337); telegram od Pinkera do Conrada,
zapowiadajcy wizyt Forda, 4 II 1924, Yale; Mizener, s. 336.
1334
Do Pinkera, 4 i 7 II 1924, Berg; por. Baines, s. 432 i Mizener, s. 336.
1335
Jessie do Pinkera, 30 VI 924, Berg; Conrad do tego, l V 1924, Berg.
1336
Do Forda, 2 V 1924, Yale.
1337
Ukoczona 14 V (data na rpsie, Yale), wysana z listem do. Forda 17 V 1924, Yale.
1338
Do Pinkera, 20 VII 1924, LL, II, s. 347.
239

kopotem byo poszukiwanie nowego domu, bo Oswalds mieli opuci we wrzeniu.1339

Conrad drczy si niemonoci pracy. wiat wydawa si paski i zjeczay ale jeszcze
si go nie wyrzekem. Nie wyrzekem si niczego poza tym, co mi wydary brutalne lata.1340
Nawet takie deklaracje przychodziy mu jednak coraz trudniej. Ju od prawie czterech lat nie
napisaem niczego wartociowego zwierza si Gide'owi. Zastanawiam si, czy to koniec?
Moe.1341
Niewtpliwie uderzyo go jako paradoks, e wanie pierwszy w historii Anglii rzd
socjalistyczny, gabinet Partii Pracy z premierem Ramsayem MacDonaldem, zaoferowa mu w
maju tytu szlachecki. Odpowiedzia odmownie, ale z pikn kurtuazj: Przesyajc wyrazy
szczerych podzikowa, omiel si doda, e jako czowiek, ktrego wczesne lata cik
prac i niezapomnianymi przyjaniami zwizay cile z brytyjskimi ludmi pracy jestem
szczeglnie wzruszony faktem, e ta zaszczytna propozycja zostaa do mnie skierowana w
okresie piastowania przez Pana urzdu premiera. 1342 Dlaczego odmwi? Przypuszczam, e
wystarczajcym powodem bya wiadomo, e pochodzi ze starej szlacheckiej rodziny i
przyjcie tytuu byoby jak gdyby wyparciem si tego dziedzictwa. Ale odmawia z zasady
take wszelkich honorowych tytuw akademickich: doktoratw Cambridge, Durham,
Edynburga, Liverpoolu i Yale.1343
Na pocztku czerwca, kiedy nerwowo wyczekiwa operacji Jessie, przyjemn rozrywk
przyniosy dwa spotkania z rodakami. Najpierw odwiedzia go, razem z przyjacik, panna
Irena Rakowska, crka jego dawnej znajomej Marii Odakowskiej. Spdzia w Oswalds kilka
weekendw. Wspominaa pniej, e Conrad, ujmujco grzeczny, planowa i organizowa dla
nich rozrywki, wycieczki i przejadki. Sam przyrzdza poranny posiek dla wszystkich
(jaja na szynce) i sam podawa. Byo to zreszt jego zwyke zajcie, nie tylko dla goci. Nie
zaniedbywa go nigdy, nawet wtedy gdy miewa stany depresyjne. Nikt si wtedy nie mia
odezwa. On sam podzwania nerwowo widelcami, eby co si dziao. Mwi
Rakowskiej, e jego synowie nie interesuj si literatur (a Borys wyzna jej, e nic nie
czyta). Chcia podobno, by John oeni si z Polk i nauczy po polsku.1344 Rakowska
zapamitaa, e Conrad wyraa ch powrotu do Polski. Jessie rwnie wspomina o takim
zamiarze; potwierdza go z naciskiem Mgroz. Ale Jean-Aubry wydaje si nic o tym nie
wiedzie, a Curle, drugi z najbliszych mu ludzi w ostatnich latach ycia, kategorycznie
zaprzecza, by Conrad kiedykolwiek co podobnego powiedzia.1345 Prawda ley chyba
porodku. Conrad snu, zwaszcza w okresach wydobywania si z depresji, wiele rozmaitych,
pobudzajcych i wyzwalajcych go chwilowo projektw nie traktujc ich cakiem
powanie. Nie ma adnych ladw, by zrobi cokolwiek dla wybadania choby moliwoci
1339

Do A. Zagrskiej, 28 IV 1924, Listy, s. 470; Jessie do Pinkera, 4 V 1924, Berg.

Do Doubledaya, 8 V 1924, Princeton.
1341
30 V 1924, LF, s. 200.
1342
Do R. J. MacDonalda, 27 V 1924, Listy, s. 472.
1343
Brulion listu do kanclerza uniwersytetu Cambridge, 18 II 1923, Berg; do Doubledaya, 13 III 1923, LL, II,
s. 297298; do Pinkera, 22 III 1923, Berg.
1344
B. Kocwna, ywa tradycja Conradowska, Przegld Humanistyczny 1961, nr l, s. 177178; I.
Rakowska-uniewska, U Konrada Korzeniowskiego, Pion 1934, nr 50.
1345
JCC, s. 271; R. L. Mgroz, Joseph Conrad's Mind and Method, London [1931], s. 6364; Curle, LTY, s.
184.
1340

240

takiego kroku; przeciwnie, tu przed mierci zadecydowa wynaj na kilka lat dom w Kent.
Jego stosunek do Polski pozosta zoony. Ucieszy si, kiedy Konstanty Skirmunt zaprosi
go na uroczysty obiad do poselstwa R. P. w Londynie. Ale odmwi wysunitej przez
Skirmunta probie o objcie honorowej prezesury wskrzeszanego Literackiego Towarzystwa
Przyjaci Polski, zasaniajc si zym zdrowiem i odciciem od miasta i ycia publicznego w
ogle. Romanowi Dyboskiemu, ktry wwczas wykada literatur polsk na uniwersytecie
londyskim, wyjani dodatkowo, e jego zdaniem zabiegi propagandowe nie licuj z
historyczn i kulturaln godnoci Polski.1346 Byo w tym co z uniku, bo honorowy prezes
poza uyczeniem nazwiska wiele robi nie musia, ale Conrad nie czu si moe pewny, jak
dziaalno Towarzystwo rozwinie, i nie chcia firmowa w ciemno. Rwnie Polacy
zachowywali si wobec niego troch dwuznacznie. Chocia rozmowa w poselstwie toczya
si pocztkowo po polsku i Conrad dobrze sobie w niej radzi Dyboski, ktry ju przedtem
napisa do niego po angielsku, i teraz w tym jzyku zacz z nim osobn konwersacj. A
kiedy Stefan Pomaraski, wwczas mody pracownik Archiwum Akt Dawnych w Warszawie,
przesa Conradowi odnalezione rkopisy, dokumenty i rysunkowy portret Apollona
Korzeniowskiego doczy list po angielsku, podwikujcy wyrzutami. Na podstawie
lektury, stwierdza, Conrad wydaje mu si bardzo obcy. Chciaby, aby przesany zbir
pewnego dnia powrci do Polski [...] Dla nas w Polsce bdzie zawsze wit pamitk
narodow. O dziwo, Conrad odpowiedzia bardzo ciepo, po polsku, i podpisujc si
Konrad Korzeniowski. Wyrazi zgod na honorowe czonkostwo Polskiego Towarzystwa
Geograficznego i zapowiedzia prob o zapisanie go na czonka Kasy im. Mianowskiego,
popierajcej badania naukowe i twrczo literack w Polsce. 1347
Operacja Jessie odbya si 13 czerwca w Canterbury. Wynik uznany zosta za pomylny,
ale musiaa pozosta w szpitalu do 24 lipca.1348 Conrad pisywa do ony czste listy; nie
zawsze mg j odwiedza, bo sam chorowa.
Bezskutecznie usiowa pracowa. 2 lipca skary si Curle'owi: Staram si zwalczy
napad ostrego przygnbienia, ktry chwyci mnie jakby za gardo. A nastpnego dnia wyzna
Ernestowi Dawsonowi: Czuj si (i zapewne wygldam) okropnie sabo i moja werwa jest
bliska zera. Oto okrutna prawda. Ale od dawna nie jestem zdrw i cile entre nous zaczynam
si czu jak zapdzony do kta szczur. Tyle na dzi. 1349
Pniej zebra si w sobie i zacz, za namow Curle'a, pisa szkic Legendy. Ale w cigu
trzech tygodni napisa ledwie cztery stronice. 1350 Ucieszy si bardzo powrotem Jessie,
chocia unieruchomionej i z nie zagojon ran w kolanie. Irena Rakowska i jej przyjacika,
panna wieawska, zostay zaproszone na weekend 26 lipca; zrobiono par fotografii.1351
1346

Obiad odby si 11 VI, do Curle'a [10 VI 1924], Curle, s. 238; obecni byli m.in.: panna Alma Tadema,
Jean-Aubry i Edward Raczyski. R. Dyboski, Spotkanie z Conradem, Czas 1932, nr 71; E. Raczyski,
Spotkanie w poselstwie w Londynie, Wiadomoci 1949, nr 33/34. Conrad zgodzi si tylko na uycie jego
nazwiska jako wspinicjatora restytucji Towarzystwa (ktra nb. nie nastpia).
1347
S. Pomaraski do Conrada, 22 VI 1924, Yale; Conrad do Pomaraskiego, 28 VI 1924, Listy, s. 474
1348
Do Pinkera, 6 i 15 VI 1924; Berg; do R. Jonesa, 10 VII 1924, LL, II, s. 346; do Jean-Aubry'ego, 22 VII
1924, Listy, s. 475.
1349
Do Curle'a, 2 VII 1924, Curle, s. 239; do E. Dawsona, czwartek 4 [= 3, bo 4 by pitkiem] VII 1924, Yale.
1350
Do Curle'a, 8 i 22 VII 1924, Curle, s. 240241; JCC, s. 274.
1351
Do Jean-Aubry'ego, 22 VII 1924, Listy, s. 475.
241

Na nastpny weekend, w pitek, l sierpnia, wieczorem, przyjecha Curle. Conrad by

rozmowny, sprawia wraenie, e jest w dobrej formie. Mj umys zdaje si janiejszy ni od
miesicy powiedzia i niedugo znw wezm si do roboty. Nastpnego dnia w poudnie
pojecha z Curle'em oglda dom, ktry chcia wynaj od wrzenia. Po drodze chwyci go
ostry bl w klatce piersiowej. Wezwany z Ashford dr Fox uspokaja, e to tylko niestrawno.
Wieczorem przyjechali Borysostwo z Johnem i Philipem. Conrad prosi, by mu zaraz
przynie wnuka. Czu si gorzej. Wezwano nastpnego lekarza, tym razem z pobliskiego
Canterbury. I ten nie znalaz powodu do niepokoju, ale po jego odjedzie. chory oddycha z
coraz wikszym trudem. Pno wieczorem, kiedy bardzo cierpia, poprosi, by go zostawiono
samego.
Rano 3 sierpnia po cikiej nocy, wydawa si raniejszy. artowa, pociesza na odlego
on. O 8.30, kiedy samotnie siedzia w swoim pokoju, usyszano okrzyk i upadek ciaa na
podog. By martwy.1352
Pogrzeb wedug obrzdku rzymsko-katolickiego odby si cztery dni pniej, 7 sierpnia, na
cmentarzu w Canterbury.1353 Uczestnikw konduktu byo niewielu: rodzina, gar bliskich,
Edward Raczyski jako przedstawiciel Rzeczypospolitej.
Dla tych pisa Edward Garnett ktrzy uczestniczyli w pogrzebie Conrada w
Canterbury podczas dorocznego Festiwalu Krykietowego 1924 i przejedali przez
zatoczone ulice, ozdobione flagami, byo co symbolicznego w angielskiej gocinnoci i
niewiadomoci tumu, ktry nie zdawa sobie nawet sprawy z istnienia tego wielkiego
pisarza. Paru dawnych przyjaci, znajomych i dziennikarzy stano nad jego grobem.1354
Ciao zoono w bocznej czci cmentarza, pod nagrobkiem w postaci prostego,
kamiennego obelisku, na ktrym wyryto imiona zmarego w postaci wiadczcej, e Jessie nie
wiedziaa dobrze, jak si jej m nazywa: Joseph Teador Conrad Korzeniowski. Prostokt
nagrobka odcina si surowo na tle ssiadujcych krzyy.
Wykute na obelisku sowa Edmunda Spensera, ktre Conrad wybra by jako epigraf
Korsarza:
Sen po trudzie, port po wzburzonych morzach,
Spokj po wojnie, mier po yciu cieszy ogromnie.
mog wyda si trafne, ale tylko jeeli zapomni si o ich rdle. Spenser kadzie je w usta
Rozpaczy, ktra namawia Rycerza Czerwonego Krzya do popenienia samobjstwa. Conrad
zna a nadto dobrze takie pokusy, ale rozpacz, ktra go tyle razy ogarniaa, nie bya jego
ostatecznym wnioskiem.
Literatura angielska egnaa go najpikniej sowami Virginii Woolf: Nagle, nie dajc
1352

Curle, LTY, s. 219232; JCC, s. 274276. Przyczyn zgonu by najwidoczniej zawa serca. Na stan
zdrowia Conrada silnie wpyway zaniedbane zby, por. np. JCC., s. 275.
1353
Baines, s. 436. Majtek Conrada wynosi w chwili mierci 20 045 funtw (The Times, 17 XI 1924).
1354
Letters from J. Galsworthy, s. 1415. Herbert F. West, opisujc pogrzeb w Saturday Review of
Literature (6 IX 1924), stwierdza, e kondukt wychodzcy z kocioa w. Tomasza po mszy aobnej by
uderzajco may i skada si z pasaerw p tuzina samochodw oraz kilku osb pieszych. Na fotografiach
pogrzebu, ukazujcych kondukt ju na terenie cmentarza (zbir Duke), wida kilkudziesiciu uczestnikw.
242

czasu na uporzdkowanie naszych myli i przygotowanie zda nasz go nas opuci; i to

odejcie bez poegnania i ceremonii harmonizuje z jego przybyciem wiele lat temu, kiedy
osiedli si w tym kraju. Zawsze bowiem otaczaa go jaka aura tajemniczoci. Skaday si na
ni czciowo jego polskie pochodzenie i niezapomniany wygld, czciowo jego decyzja
zamieszkania na gbokiej wsi, z dala od plotek i salonw, tak e jedynym rdem
wiadomoci o nim byli zwyczajni ludzie, ktrzy wpadali na chwil z wizyt i potem
opowiadali o nieznanym gospodarzu, e ma doskonae maniery, najbystrzejsze w wiecie
oczy i mwi po angielsku z silnym obcym akcentem.1355

1355

V. Woolf, Joseph Conrad, Conrad w oczach krytyki wiatowej, Warszawa 1974, s. 265.
243

Posowie
Przepowiadaa wnukowi Teofila Bobrowska, e bdzie wielkim czowiekiem serca. I
Conrad by nim. Gardzi sentymentalizmem i wylewnoci, w swoich utworach zachowa
wstrzemiliwo w przedstawianiu uczu; sceptycyzm i ironia to dla niego tonacje o wiele
bardziej charakterystyczne ni czuo, entuzjazm lub namitno. A jednak by czowiekiem
gboko uczuciowym.
Najciekawszym fragmentem wspomnie modszego syna Conrada jest relacja o tym, e
ojciec bardzo lubi si z nim bawi w ogrodzie na przykad puszczajc dki na staw ale
kiedy kto trzeci znalaz si w pobliu, Conrad umyka albo udawa, e jest zajty czym
innym, Ian Watt napisa susznie, e Conrad chcia kocha i by kochanym. Ale warunki, w
ktrych wyrs: grone i pospne dziecistwo, niepewna modo, dugie lata wrd twardych
marynarzy, a pniej wrd znanych z rezerwy Anglikw (niedorozwinite serca to synna
diagnoza E. M. Forstera) nauczyy go wielkiej ostronoci w ujawnianiu uczu, a nawet ich
potrzeby. Otwiera si rzadko i tylko wobec najbliszych przyjaci.
Mona by sdzi, e najsilniejsze i najtrwalsze uczucia ywi Conrad nie w stosunku do
ludzi, ale w stosunku do idei. Najarliwszy ton pojawia si w jego listach wwczas, gdy pisze
o tragizmie istnienia i saboci ludzkiej natury, o przemocy politycznej i wiernoci dla spraw
przegranych, o godnoci czowieka i ciarach moralnej odpowiedzialnoci, o twardych
wymogach Sztuki. Ale nie bezpodstawnie Saint-John Perse nazwa Conrada najbardziej
ludzkim spord znanych mu literatw. W yciu prywatnym potrafi by serdeczny, cho
nigdy si nie rozczula; w jego utworach przez ironi i grotesk, prawdziwie romantyczne,
przebija wspczucie, troska, arliwe przejcie si nie losem Ludzkoci ale dol kadego
czowieka.
Napisa o sobie (do Kazimierza Waliszewskiego): W moim razie homo duplex ma wicej
ni jedno znaczenie. Owo oczywiste jedno znaczenie to dwoisto polsko-angielska. Ale
moe nie ona bya najwaniejsza. Kontrast midzy samotnoci a potrzeb przyjani,
zrozumienia i wspczucia, a take kontrast midzy wyobcowaniem a kultem wizi
tradycyjnych i narodowych to take byy dwoistoci dla losu Conrada zasadnicze.
Dziesitki listw dowodz emocjonalnych potrzeb samotnika. Stanowiy te listy namiastk
bezporednich stosunkw. Kada wymiana korespondencji zdawaa si ustanawia nowe
powizania, nowy rodzaj wzajemnych relacji std tak odmienny charakter listw, ktre
kierowa Conrad do rnych adresatw.
Przeladowao tego wyobcowanego emigranta poczucie nierzeczywistoci innych ludzi
naturalne u czowieka yjcego poza uformowanymi ukadami rodzinnymi, rodowiskowymi
i narodowymi. Tote twrczo powieciopisarza okrela jako wyraz przekonania o
istnieniu naszych blinich, akt wiary w rzeczywisto oglnoludzkiej wsplnoty, o ktrej
244

pisa w Przedmowie do Murzyna z zaogi Narcyza.

Niemal cae ycie by, i czu si, obcym. Obcym na zesaniu; obcym podczas pobytw u
rodziny na Ukrainie, obcym z powodu swoich przey i sieroctwa w Krakowie i Lwowie;
obcym w Marsylii; obcym narodowo i kulturowo na brytyjskich statkach; obcym jako
angielski pisarz. Ford okrela go jako przeniesionego z innej epoki Polaka, Bennett jako
czowieka Wschodu, Ernest Dawson jako zadomowionego bardziej w literaturze
francuskiej ni angielskiej, on sam siebie (do Grahama) jako cholernego cudzoziemca. A
jednoczenie ten tworzcy po angielsku i uwaany za obcego pisarz przywizywa ogromn
wag do cigoci, tradycji, a take do kultury narodowej. Dwu pisarzy, ktrych
najwymowniej chwali, Maupassanta i Turgieniewa, nazywa z gruntu narodowymi.
Charakter narodowy uwaa za jedyny rzeczywicie trway i niezawodny czynnik ycia
zbiorowego.

***
Conrad tak chtnie i czsto korzysta z wasnych wspomnie jako budulca literackiego, e
pokusa, by traktowa jego ycie i dzieo jako jedn cao, na tym samym planie
umieszczon, jest bardzo silna. Opisuje si zwykle Conradowski pogld na wiat czy tego
wiata skadniki cytujc jednym tchem wypowiedzi prywatne i publiczne, zdania z listw i
zdania z ksiek. Takie postpowanie budzioby sprzeciw tylko metodologicznych pedantw,
gdyby nie fakt, e daje ono w rezultacie obraz niespjny i ostatecznie bdny. czc bowiem
mechanicznie i bezkrytycznie te dwie dziedziny: literatur i ycie prywatne faszuje si ich
wzajemny stosunek. Skoro dla Conrada wasne przeycia byy surowcem, to surowca i
produktu obrobionego nie mona traktowa w ten sam sposb.
Nie mona rwnie dlatego, e wiele listw Conrada pisanych byo pod wpywem
depresji. Stara si sdz, e na og skutecznie ograniczy wpyw choroby na tre
swoich utworw literackich. W listach by swobodniejszy, mniej si kontrolowa, a zreszt
kontrolowa nie mg. Wiemy za, e pesymizm, niepewno wasnych si, zachwianie
poczucia osobowoci (chwiejno autoportretu) i przyciemniony obraz wiata s
charakterystycznymi objawami depresji, podobnie jak spotgowane odczuwanie blu.
Musimy to uwzgldnia, podobnie jak uwzgldnialibymy przy opisie czyjej twarzy fakt, e
bya wanie spuchnita z powodu infekcji zba.
Czowiek [...] jest wytworem okolicznoci i ich ofiar napisa Conrad w jednym ze
swoich utworw. Sam nie by wyjtkiem od tej reguy, ale przez cae ycie usiowa si spod
wadzy okolicznoci wyama. Dlatego zmienia decyzje i przynajmniej pi razy gwatownie
skrca bieg swojego ycia: kiedy wyjecha z Polski, kiedy opuci Francj, kiedy uda si do
Afryki, kiedy podj zawd pisarza i kiedy si oeni. Za kadym jednak razem ucieczka od
nacisku okolicznoci bya przez nie zarazem wymuszona i uatwiona. Uwolnienie okazywao
si pozorne, bo wiadomo zapanowania nad wasnym losem mogo stworzy tylko
konsekwentne trzymanie si raz wybranej i przez samego siebie okrelonej drogi. Dlatego
wanie tak konsekwencj usiowa nada swojemu yciu w autobiograficznej legendzie.
Legenda ta bya prb nadania sensu wasnemu yciu. Ale cao twrczoci Conrada, w
ktrej owa legenda jest tylko ma czstk to prba odnalezienia sensu ludzkiej egzystencji
245

w ogle. Conrad tyle razy pisa o zudzeniach, ktrymi czowiek musi si karmi, bo
inaczej wczenie wyrzekby si ycia, tyle razy wyraa nieufno wobec ludzkiego
mylenia, tak sarkastycznie wypowiada si o pokrzepiajcym wpywie dziaania, ktre
zabija myl i sprzyja pochlebnym zudzeniom e wielu krytykw posdzao go o
nihilizm, o negowanie w ogle moliwoci znalezienia takiego sensu. Jednake posdzanie to
wypywa z prostodusznoci interpretatorw. Conrad wyraa si sceptycznie o rozumie i
poznaniu naukowym bo uwaa, e aden proces intelektualny sam przez si nie nada sensu
ludzkiej rzeczywistoci. Poznanie przyrody, ktra jest idealnie obojtna wzgldem czowieka,
nie daje nam wskazwek, jak y, nie ujawnia adnych wartoci moralnych. Conrad pisze o
zudzeniach, bo jest zdania, e wszystkie ideay, ktre czowiek wytwarza, s wanie tylko
tworem czowieka, jego wasnym wyobraeniem, i poza ludzkim yciem nie znajduj nigdzie
potwierdzenia. Ale to nie rezygnacja i beznadzieja dyktuj mu te sceptyczne wypowiedzi.
Przeciwnie: Conrad jest przekonany, e ycie ludzkie moe mie sens ale sami musimy mu
go nadawa. Sens ten nie jest skutkiem rozumowego poznania, ale wyrazem wiary; nie
wyniknie z adnej kalkulacji, ale z wysiku woli. Treci tej wiary i kierunek wysiku nie s u
Conrada pozostawione indywidualnemu i dowolnemu wyborowi. Maj jednoznacznie
okrelone odniesienie: odwouj si do zasady wiernoci. Jest to wierno ludzkiej
wsplnocie, wierno moralnemu dorobkowi ludzkoci.
Pisanie nie byo dla Conrada wykadaniem prawd uprzednio ustalonych ale zmaganiem
si z samym sob, ponawianym usiowaniem pogodzenia rozdzierajcych go sprzecznoci,
walk z nurtujcymi go problemami, prb dojcia do adu z magm osobowoci. Ukoczone
dziea byy rezultatem poszukiwania prawdy wielorakiej i jedynej. Prywatne listy za
zawieraj komunikaty z tych walk i poszukiwa, komunikaty czstkowe, nieraz cakiem
sprzeczne z ostatecznym wynikiem.
My, czytelnicy dzie Conrada, moemy na jego ycie patrze wanie jak na pobojowisko.
I widzc znakomito pisarza, widzie te wielko czowieka, ktry z wasnego cierpienia
wydoby dla nas tyle pikna i takie bogactwo myli

246