ERNEST L.

ROSSI
HIPNOTERAPIA. PSYCHOBIOLOGICZNE MECHANIZMY UZDRAWIANIA
(The Psychobiology of Mind-Body Healling. New Concepts of Therapeutic Hypnosis / wyd. orygin.:
1986)

Ksik t dedykuj pionierom psychobiologii,

ktrych niedoceniane przez wiele lat prace
badawcze
przywiody nas do zarania nowej epoki
i oto stajemy na progu poczenia w cao
psychiki, genw i czsteczek.
Dedykuj j take Margaret Ryan,
ktrej wsppraca, wraliwo i wiadomo
pomogy doprowadzi ten tom
do jego obecnej postaci.

PODZIKOWANIA
Chciabym serdecznie podzikowa swym kolegom za wsparcie i informacje zwrotne, ktrych
dostarczali mi podczas pisania tej ksiki. S to:
Jeanne Achterberg
Kenneth Bowers
Kristina Erickson
Stephen Gilligan
Melvin Gravitz
James Hall
Ernest Hilgard
Patrick Jichaku
Camillo Loriedo
Karl Pribram
Joyce Mills
Lewis Wolberg

Michael Yapko
Jeffrey Zeig
Wyrazy szczeglnej wdzicznoci nale si Alinie Lapierre za wykonanie precyzyjnych rysunkw
oraz Susan Barrows, ktrej entuzjazm, pomoc i zdolnoci przyczyniy si do szybkiego wydania tego
tomu.

PRZEDMOWA
Hipnoterapia. Psychobiologiczne mechanizmy uzdrawiania stanowi brakujce ogniwo midzy
pogldem, e psychika odgrywa znaczc rol w leczeniu chorb, a klinicznymi obserwacjami
lekarzy, ktrzy zauwayli, e przekonanie to potwierdza wystarczajco duo przypadkw, by
powanie bra je pod uwag. Ksika opisuje sposoby, w jakie ciao przetwarza postawy czy emocje,
w efekcie czego dochodzi do zmian fizjologicznych lub biochemicznych. Przez ostatnie dziesi lat
nastpi znaczny postp w wiedzy dotyczcej owych sposobw postp tak wielki, e koncepcja
partnerstwa pacjenta i lekarza niezwykle szybko zacza si stawa dominujc tendencj we
wspczesnej medycynie. W akt takiego partnerstwa lekarz wnosi to, co najlepsze w medycynie,
pacjent natomiast oferuje swoje zasoby w postaci systemu uzdrawiania, ufnoci i determinacji, by w
peni skorzysta z tego, co daje mu lekarz.
Ksika ta dostarcza biecych informacji na temat interakcji ukadw: nerwowego, hormonalnego
i odpornociowego. Fakty zebrane i podsumowane w tym tomie uniemoliwiaj dalsze powtarzanie,
e brakuje pewnych dowodw na to, e to, co mylimy i w co wierzymy, moe wywiera gboki
wpyw na nasz zdolno do radzenia sobie z powanymi wyzwaniami yciowymi, dotyczcymi
zarwno stanu naszego zdrowia, jak i funkcjonowania na co dzie.
sierpie 1986
Norman Cousins
WSTP
Ksik t rozpoczem kilka lat temu z pobudek osobistych. Chciaem dowiedzie si czego o
problemie, na temat ktrego wszyscy spekulowali, ale chyba nikt tak naprawd go nie rozumia: czy
rzeczywicie mona wykorzystywa psychik i jej metody w leczeniu chorb ciaa? Kwestia ta miaa
dla mnie ogromne znaczenie, poniewa osignwszy pewien wiek zaczem doznawa takich
objaww ze strony ukadu krenia, ktre mogy mie charakter psychosomatyczny. Byo to dla mnie
wane take z przyczyn profesjonalnych, poniewa jako psycholog kliniczny, specjalizujcy si w
hipnoterapii Miltona Ericksona, coraz czciej spotykaem si z oczekiwaniami, i potrafi uly
osobom cierpicym z powodu wszelkiego rodzaju blw, nowotworw, artretyzmu i wielu innych
schorze ciaa, o ktrych istnieniu niemale nie miaem pojcia. Najwyraniej jaki duch czasu
Zeitgeist nakazywa zaj si caym obszarem relacji psychika-ciao.
Obecnie dysponujemy tysicami bada typu korelacyjnego, dokumentujcych statystycznie istotne
zwizki midzy postawami, nastrojami i innymi czynnikami spoeczno-kulturowymi a chorobami
somatycznymi. Jednak wyniki te pozostawiaj nam zwykle mgliste uczucie nieusatysfakcjonowania.
Wszyscy zdajemy sobie spraw, e korelacja to nie zwizek przyczynowo-skutkowy. W gruncie
rzeczy nie rozumiemy, jak co tak niematerialnego jak psychika moe wpywa na rzecz tak konkretn
jak nasze ciao i krew. Gdzie znajduje si powizanie midzy psychik a ciaem? Czy mona je
zobaczy pod mikroskopem? Czy mona je zmierzy w probwce?
Przebrnicie przez nowe teksty medyczne i psychobiologiczne, w ktrych rozprawia si o relacjach
psychika-ciao, stresie, psychoneuroimmunologii, neuroendokrynologii, genetyce molekularnej oraz
neurobiologii pamici i uczenia si, wymagao nie lada wysiku i wytrwaoci. Wszystkie wymienione
dziedziny zajmuj si bowiem koncepcjami i danymi, o ktrych wikszo z nas jeli tylko nasza
edukacja zakoczya si wicej ni dziesi lat temu nigdy nie syszaa.

Podczas mych poszukiwa najbardziej irytowao mnie to, e aden ze specjalistw, ktrzy zdawali
si wszystko wiedzie, nigdy nie dzieli si sw wiedz z osobami spoza swej wskiej specjalnoci.
czc ze sob fakty pochodzce z rnych dziedzin szczegowych i wynikajce z nich wnioski,
cigle stykaem si z pozornie dziwacznymi pomysami, ktre najwyraniej opieray si na solidnych
badaniach. Nikt jednak nie mia ochoty ich uzna.
Na przykad: czy naprawd istnieje zwizek midzy psychik a genami? Czy psychika wpywa nie
tylko na emocje i cinienie krwi, ale take na geny i czsteczki, ktre powstaj w mikroskopijnych
komrkach naszego ciaa? Czy istniej jakie nie budzce wtpliwoci dowody na to? No c, jeli
wystarczajco mocno przyciniemy jakiegokolwiek endokrynologa, przyzna on: Tak, to prawda!"
Pod wpywem stresu psychicznego ukad limbiczno-podwzgrzowy w mzgu przeksztaca
komunikaty neuronowe na neurohormonalne czsteczki przekanikowe naszego ciaa. Te z kolei mog
nakaza ukadowi hormonalnemu, eby produkowa hormony sterydowe, ktre dotarszy do jder
rnych komrek moduluj dziaanie genw. Nastpnie geny polecaj komrkom, by wytwarzay
rne czsteczki, a te reguluj metabolizm, wzrost poziomu aktywacji, seksualno i reakcje
odpornociowe w zdrowiu i chorobie. Oto prawdziwe powizanie psychiki z genami! To psychika
ostatecznie moduluje tworzenie i dziaanie czsteczek ycia!
Gdy ju wiemy, e komunikacja midzy psychik a ciaem oraz uzdrawianie [ang. mind-body
communicatiotion oraz mind-body healing (przyp. tum.)] to rzeczywicie istniejce procesy, ktre
mona obserwowa i mierzy, stajemy przed pytaniem, jak nauczy si wykorzystywa te naturalne
procesy komunikowania si ciaa i psychiki w celu polepszenia swego stanu emocjonalnego i
fizycznego? Owe procesy komunikacji zwykle zachodz autonomicznie na poziomie niewiadomym.
Gdy wszystko funkcjonuje dobrze, uzdrawianie dokonuje si samo, a my nie musimy tym sobie
zaprzta gowy. Gdy jednak sprawy przybieraj zy obrt, problemy w naturalnym przepywie
komunikatw midzy psychik a ciaem czyli choroba i jej symptomy rwnie pojawiaj si
samoistnie.
Czy moemy nauczy si korygowa te le funkcjonujce wzorce w sferze psychiki i ciaa tak, by
umoliwi leczenie i powrt do zdrowia, gdy dzieje si z nami co zego? Chciabym wierzy, e
badania i sposoby interpretacji ukazane w tej ksice stanowi znaczcy krok naprzd w nabywaniu
umiejtnoci korzystania z naturalnych procesw komunikacji midzy psychik a ciaem, po to aby
mc si samemu uzdrowi wtedy, gdy zachodzi taka potrzeba.
Chocia wikszo zawartego w tej ksice materiau wywodzi si z historycznych i
wspczesnych metod hipnoterapii, zaznaczy trzeba, e zaprezentowane tu nowe podejcie do
uzdrawiania nie ogranicza si do formalnego wywoania stanu hipnozy czy transu. Odkd ponad 200
lat temu zaczto stosowa w terapii hipnoz, profesjonalici nie mog si zgodzi co do tego, czym
waciwie ona jest. Nie wymylono ani definicji, ani empirycznego testu, ktry pozwoliby stwierdzi,
czy stan hipnotyczny w ogle istnieje. Moliwe, e nasz sposb interpretacji uzdrawiania, ktre
nastpuje w wyniku tzw. hipnozy czy transu terapeutycznego, bdzie si zmienia tak dugo, jak dugo
ewoluowa bd nasze koncepcje wiadomoci i natury psychiki. Procesy uzdrawiania s naturaln
funkcj, niezalenie od tego, czym jest psychika, wyobrania czy ycie.
Oznacza to, e koncepcja psychobiologiczna i metody uzdrawiania zaprezentowane w tej ksice
mog by wykorzystywane przez terapeutw z dowolnej szkoy i o dowolnej orientacji terapeutycznej.
Maj one w zaoeniu uzupenia metodologi terapeutyczn wszystkich pracownikw suby
zdrowia, obojtnie jaka jest ich specjalno. Ksika ta przedstawia szersz perspektyw odniesienia,
jzyk bardziej skuteczny w poszukiwaniu i umoliwianiu naturalnych procesw uzdrawiania, ktre s
nieodcznym skadnikiem samego ycia. W metodach tych nie ma niczego niezmiennego ani
ostatecznego, s one tylko pocztkiem drogi do lepszego zdrowia i samo-wspomagania, ktra bdzie
istnie tak dugo, jak dugo bdziemy tutaj, by ni poda.
Malibu, 1986
Ernest Lawrence Rossi
Cz pierwsza

Psychobiologia komunikacji midzy psychik a ciaem

1
EFEKT PLACEBO ODRZUCONY KAMIE WGIELNY UZDRAWIANIA ZA
POREDNICTWEM PSYCHIKI
Wci powtarza si pewne ciekawe historie ilustrujce prawdy, ktrych nasz umys nie jest w
stanie ogarn. Tak wanie dzieje si w przypadku zarwno dawnych, jak i wspczesnych opowieci
o nagych zachorowaniach i cudownych uzdrowieniach. Nowoczesna nauka skonna jest traktowa te
doniesienia jako bardzo niepewne lub te w najlepszym razie uznawa je za czyste przykady efektu
placebo. Ludzie zdrowiej jedynie dziki wierzeniom lub sugestiom, e akt uzdrowienia mia miejsce.
Efekt placebo jest odrzucany jako czynnik zakcajcy, ktrego nikt nie rozumie; jest niepewny i
dlatego iluzoryczny. Rozdzia ten rozpoczniemy od przytoczenia kilku takich historii uzdrowie
tych, o ktrych donosili wielce szanowani eksperci w dziedzinie medycyny po to, by dowiedzie si,
czy da si w nich znale jaki wsplny mianownik. Moe okae si, e efekt placebo jest w
rzeczywistoci odrzuconym kamieniem wgielnym tego, co mogo si sta praktyczn koncepcj
komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania.
Sympatyczny pan Wright. Rak a system odpornociowy
Jednym z moich pierwszych nauczycieli tajemnic ciaa i psychiki by stary Bruno Klopfer, niski,
potnie zbudowany mczyzna o wygldzie gnoma, ktry by krtkowidzem aby odczyta druk,
musia trzyma ksik przy samym nosie. Okulary tak mu powikszay oczy, e zwykle byem tym
zbyt oszoomiony, by si do niego odezwa. Uwaano go niemal za geniusza w dziedzinie testu
Rorschacha; by autorem podstawowej, trzy-tomowej pracy na ten temat. Jednak jego skromne
zachowanie nie zdradzao choby cienia tej magii interpretacyjnej, ktra znacznie przewyszaa to, co
by w stanie napisa czy wyoy.
Uprzejmo Bruna i doskonae maniery stanowiy naturalne dziedzictwo zwizane z jego
europejskim pochodzeniem. Postawa jego ciaa zawsze sygnalizowaa uwane wsuchiwanie si w to,
co kto a w szczeglnoci student mwi. Czasem udawao mi si duej popatrze na niego z boku
podczas seminariw przy kominku, ktre organizowa dla jungistw w Asilomar na wybrzeu
kalifornijskim we wczesnych latach szedziesitych. Zawsze jednak odnosiem wraenie, e za tym
zewntrznym skupieniem kryje si inna cz jego osobowoci, obcujca z kt wie jakimi poziomami
wyobrani i mdroci. Gdy przyapywa moje spojrzenie, natychmiast powraca" z leciutkim
mrugniciem i nikym, koleeskim umiechem.
Jednym z lepiej udokumentowanych osigni Bruna bya umiejtno rozrniania zapisw
wypowiedzi w tecie Rorschacha tych pacjentw, u ktrych nowotwr mia posta ostr, od tych, u
ktrych rozwija si wolno. W przemwieniu wygoszonym w 1957 roku do czonkw Towarzystwa
Technik Projekcyjnych (by jego przewodniczcym) prbowa podzieli si dowiadczeniami w tej
dziedzinie, prezentujc swe pogldy na temat zmiennych psychologicznych wystpujcych w
przebiegu raka. Jak ju powiedziaem, Bruno by czowiekiem skromnym, wic zamiast mwi o
sukcesach, wola szczegowo przedstawi jedn ze swych poraek. By to przypadek sympatycznego
pana Wrighta, ktry zaintrygowa Bruna do tego stopnia, e czsto o nim opowiada. Jestem
przekonany, e przypadek ten oznacza co wanego dla tej mdrej czci jego osobowoci, ktra tak
czsto znajdowaa si gdzie daleko, i dlatego przedstawi go tutaj dokadnie w takiej postaci, w jakiej
opublikowa go Bruno. Oryginaln histori pana Wrighta opisa jeden z jego osobistych lekarzy,
doktor Philip West, godny zaufania obserwator, ktry zreszt odegra w niej znaczc rol (Klopfer,
1957, s. 337-339).
U pana Wrighta wystpowa rozlegy i mocno zaawansowany zoliwy nowotwr wzw
chonnych misak limfatyczny. W kocu nadszed dzie, gdy pacjent przesta reagowa na wszelkie
znane rodki umierzajce bl. Jego pogbiajca si anemia uniemoliwiaa stosowanie tak
radykalnych metod jak promieniowanie rentgenowskie czy iperyt azotowy, ktre mona by
wyprbowa w innej sytuacji. Ogromne guzy wielkoci pomaraczy znajdoway si pod pachami, w
pachwinach, na szyi, klatce piersiowej i brzuchu. ledziona i wtroba przybray gigantyczne rozmiary.

Przewd piersiowy by niedrony. Co drugi dzie z jego klatki piersiowej cigano od 1 do 2 litrw
mlecznego pynu. Czsto korzysta z maski tlenowej i odnosilimy wraenie, e znajdowa si w stanie
terminalnym, a jedynym sposobem leczenia mogo by podawanie rodkw umierzajcych bl.
Mimo e lekarze stracili nadziej, pan Wright wci j mia, a byo tak dlatego, i oczekiwa
pojawienia si nowego, pono zbawiennego leku, o ktrym ju donosia prasa. Preparat nazywa si
krebiozen i jak si pniej okazao, by zupenie nieskuteczny.
Pacjent dowiedzia si w jaki sposb, e nasza klinika zostaa przez Towarzystwo Lekarskie
wytypowana do przetestowania tego leku. Przeznaczono dla nas dawki wystarczajce, by leczy
dwunastu wybranych pacjentw. Pan Wright nie zalicza si do nich, poniewa warunki umowy byy
nastpujce: choroba wprawdzie powinna by tak zaawansowana, e standardowa terapia nie moga
przynie korzyci, ale przewidywany okres ycia pacjenta musia wynosi co najmniej trzy, a
najlepiej sze miesicy. Oczywicie pan Wright nie spenia tego drugiego warunku nawet
rokowanie, e poyje duej ni dwa tygodnie, wydawao si bardzo optymistyczne.
Kilka dni pniej dostarczono preparat i zaczlimy szykowa program testowy, ktry nie
obejmowa pana Wrighta. Gdy ten usysza, e rozpoczynamy leczenie krebiozenem, jego entuzjazm
nie mia granic i, cho usilnie staraem si mu to wyperswadowa, tak gorco baga, by da mu t
niezwyk szans, e wbrew swoim pogldom i niezgodnie z warunkami postawionymi przez Komisj
do spraw Krebiozenu zadecydowaem, i wcz pana Wrighta do programu.
Zastrzyki miay by podawane trzy razy w tygodniu. Pamitam, e pierwszy zaaplikowalimy mu
w pitek. Nie widziaem go potem a do poniedziaku, a gdy szedem do szpitala, mylaem, e
pacjent albo kona, albo ju umar.
Jaka oczekiwaa mnie niespodzianka! Zostawiem go w gorczce, oddychajcego z trudem,
cakowicie zoonego chorob. Teraz chodzi po oddziale, wesoo gawdzi z pielgniarkami i z
kadym, kto tylko zechcia sucha, dzieli si swym dobrym nastrojem. Natychmiast pobiegem do
innych pacjentw, ktrzy w tym samym czasie dostali swj pierwszy zastrzyk. Okazao si, e nie
nastpio ani polepszenie, ani pogorszenie ich stanu. Nadzwyczajna poprawa widoczna bya tylko u
pana Wrighta. Guzy zaczy znika jak topione na gorcym piecu kule niegowe i przez tych kilka dni
zmniejszyy si o poow. Regresja ta bya znacznie wiksza, ni gdyby najbardziej wraliwego na
promieniowanie guza poddawa codziennie bombardowaniu promieniami rentgenowskimi. Wczeniej
zreszt przekonalimy si, e guzy naszego pacjenta nie reaguj na nawietlanie. Poza jednym,
nieskutecznym przecie zastrzykiem nie otrzyma on adnych innych lekw.
Fenomen ten wymaga wyjanienia i zmusi nas raczej do otwarcia si na now wiedz ni do prb
tumaczenia. Dalej, tak jak zaplanowalimy, podawalimy zastrzyki trzy razy tygodniowo ku wielkiej
radoci pacjenta i naszemu rosncemu zakopotaniu. W cigu dziesiciu dni [pana Wrighta]
wypuszczono z oa mierci" wszystkie objawy jego choroby znikny w tak krtkim czasie. Brzmi
to nieprawdopodobnie, ale ten miertelnie chory czowiek, kiedy chwytajcy hausty powietrza przez
mask tlenow, teraz nie tylko normalnie oddycha, ale by w peni aktywny i bez problemw
przelecia swym samolotem na wysokoci 12 000 stp.
Ta nieprawdopodobna sytuacja zaistniaa na samym pocztku testowania krebiozenu. Po okoo
dwch miesicach zaczy si pojawia sprzeczne doniesienia. Wszystkie kliniki, ktre wyprboway
lek, donosiy o jego nieskutecznoci. Natomiast twrcy preparatu uparcie zaprzeczali zniechcajcym
faktom, ktre wychodziy na jaw.
Tygodnie wolno mijay, a wieci o krebiozenie bardzo martwiy naszego pana Wrighta. Cho nie
by on bardzo wyksztacony, jego sposb rozumowania by logiczny i prawie naukowy. Pacjent zacz
traci wiar w to, co stanowio jego ostatni nadziej i ratunek, a nie zostao mu ju nic, czego mgby
pragn. Gdy rezultaty, o ktrych pisano, zaczy wyglda beznadziejnie, znikno take przekonanie
pana Wrighta o skutecznoci leku. Po dwch miesicach doskonaej formy wrci do poprzedniego
stanu, sta si bardzo przygnbiony i ponury.
Wwczas dostrzegem moliwo powtrnego sprawdzenia leku i by moe rwnie odkrycia
sposobu, w jaki znachorzy osigaj wyniki, ktre sobie przypisuj (a wiele ich wypowiedzi mona
rzetelnie udowodni). Znajc ju wrodzony optymizm mego pacjenta, -wiadomie go oszukaem.

Zrobiem to z powodw czysto naukowych. Chciaem wykona cile kontrolowany eksperyment,

ktry mg przynie odpowied na wszystkie kopotliwe pytania zwizane z przypadkiem pana
Wrighta. Co wicej, test mj nie mg w aden sposb pogorszy jego stanu tego byem pewien;
ponadto nie znaem niczego, co mogoby mu pomc.
Gdy pan Wright prbowa walczy z rozpacz ogarniajc go z powodu nawrotu choroby, ktry
nastpi mimo cudownego leku", zdecydowaem si wykorzysta szans i odegra rol znachora.
Celowo skamaem, mwic mu, eby nie wierzy w to. co pisz gazety, bo lek mimo wszystko jest
niezwykle obiecujcy. Jaka wic spyta jest przyczyna mojego pogorszenia?" Po prostu specyfik
w tej postaci utraci swoj si odparem. Jutro prawdopodobnie otrzymamy nowy, doskonale
rafinowany produkt o podwjnej mocy, ktry by moe podziaa dwukrotnie silniej ni pierwsze
zastrzyki".
Wiadomo ta staa si dla pana Wrighta prawdziwym objawieniem. Ciko chory pacjent znw
jania optymizmem i chci rozpoczynania wszystkiego od pocztku. Przesunem o kilka dni dat
nadejcia przesyki, co sprawio, e pan Wright oczekiwa jej jak zbawienia. Gdy oznajmiem, e
niedugo zaczniemy now seri zastrzykw, by peen wiary i prawie wpad w ekstaz.
Pierwszy zastrzyk podaem z wielkimi fanfarami i odgrywaniem przedstawienia (w tych
warunkach uznaem to za dopuszczalne). Nowy preparat o podwjnej mocy" skada si wycznie z
wody. Wyniki eksperymentu byy dla nas zaskakujce, cho skoro go robilimy, musielimy
oczekiwa jakich rezultatw.
Wydobycie si pacjenta ze stanu agonalnego miao teraz przebieg jeszcze bardziej dramatyczny ni
za pierwszym razem. Guzy rozpyny si, znikn pyn w klatce piersiowej, pacjent powrci do pracy
zawodowej, a nawet znowu zacz lata. Stanowi w owym czasie okaz zdrowia. Przez ponad dwa
miesice nie wystpoway u niego adne objawy. Pniej w prasie ukaza si komunikat AMA
(Amerykaskiego Towarzystwa Medycznego): przeprowadzone w caym kraju testy dowiody, e
krebiozen nie przedstawia adnej wartoci jako lek na raka".
Kilka dni po ukazaniu si tego raportu pana Wrighta ponownie przyjto do szpitala w stanie
agonalnym. Utraci wiar, znikna nadzieja. Po dwch dniach umar.
Opis osobowoci pana Wrighta, dokonany przez Klopfera i zapisany po badaniu testem
Rorschacha, jest nastpujcy (Klopfer, 1957, s. 339):
Protok z badania testem Rorschacha sporzdzono, zanim nastpio przejcie od optymizmu do
pesymizmu. Odzwierciedla on osobowo, w ktrej wystpuje jak to kiedy okreliem pynna
organizacja ego. Wida to w obecnym zachowaniu pacjenta i wielkiej atwoci, z jak najpierw podda
si sugestii pyncej z reklamy leku, a pniej sugestiom lekarza podczas celowo zaplanowanego
eksperymentu; nie przejawia oznak ani obrony, ani nawet krytycyzmu. Jego ego po prostu pynie i
dlatego caa jego yciowa energia jest wolna wywoaa zatem tak reakcj na lek, ktra wydawaa
si czym w rodzaju cudu.
Niestety, sytuacja ta nie moga trwa duej, poniewa nie stabilizowao jej dobrze zakorzenione
centrum osobowoci, w ktrym dugofalowa perspektywa zapobiegaby katastrofalnym
konsekwencjom rozczarowania lekiem. Uywajc symbolicznej analogii, mona powiedzie, e
podczas pywania po powierzchni wody pod wpywem optymistycznej autosugestii lub sugestii
pacjent zamieni si w ciki kamie i bez walki poszed na dno w chwili, gdy sia owej sugestii
przestaa dziaa.
Przypadek pana Wrighta a nadto ywo ilustruje sukcesy i poraki prb komunikowania si
midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania na obecnym poziomie wiedzy. Jeszcze nic rozumiemy
wszystkich istotnych czynnikw, ktre wystpuj w kadej konkretnej sytuacji, i mamy jedynie
niejasne pojcie o tym, jak wspomaga niezawodne uzdrawianie. Jak dotd wiemy na ten temat
niewiele wicej, ni wiedziano 30 lat temu, gdy pan Wright zaprezentowa swym lekarzom potg
optymizmu.
Wiemy dzi na przykad, e ukad odpornociowy moe kontrolowa rozwj raka; ulepszajc ten
ukad, mona by doprowadzi do zmniejszenia przeze nowotworu. Ukad odpornociowy pana
Wrighta by z ca pewnoci pobudzony przez jego wiar w wyleczenie. Nieprawdopodobne tempo,

w jakim wraca do zdrowia, sugeruje, e jego ukady autonomiczny i hormonalny byy podatne na
sugesti i pomagay mu zmobilizowa ukad krwionony z tak niezwyk skutecznoci, e doszo do
usunicia toksycznych pynw i innych pozostaoci szybko malejcego nowotworu. Jak si pniej
okae, dzisiaj wiemy wicej o ukadzie limbiczno-podwzgrzowym mzgu, ktry jest gwnym
cznikiem midzy psychik a ciaem, modulujcym aktywno ukadw odpornociowego,
autonomicznego i hormonalnego w odpowiedzi na sugesti psychiczn i autosugesti.
Podsumujmy: dowiadczenie pana Wrighta dowodzi, e jego gbokie przekonanie o skutecznoci
bezwartociowego leku, jakim by krebiozen, wywoao uzdrawiajcy efekt placebo, spowodowao
aktywizacj tych wanie gwnych systemw komunikacji midzy psychik a ciaem oraz
uzdrawiania. Zaczlimy jednak zanadto wybiega w przd pozwlcie, e najpierw opowiem wam o
jeszcze jednym moim nauczycielu.
Pozytywne interpretacje Franza Alexandra. wiadomo, podwzgrze i ukad hormonalny
Franz Alexander, gwny przedstawiciel medycyny psychosomatycznej, prowadzi pionierskie
prace nad powizaniem psychoanalizy z fizjologi (Alexander, 1939/1984). Tych, ktrzy mieli
szczcie by jego studentami, uczy, e nie wystarczy po prostu rozumie i analizowa pacjentw.
Mia inspirujcy styl wyraania interpretacji freudowskich w pozytywny sposb, ktry wywoywa u
pacjentw pewno, wiar i reakcj placebo naturaln form uzdrawiania.
Alexander po mistrzowsku interpretowa relacje midzy osobowoci, konfliktem emocjonalnym a
ukadem hormonalnym. Podobnie jak Klopfer by darem, ktry Ameryka otrzymaa od Europy,
czowiekiem wyksztaconym w europejskiej klasycznej tradycji intelektualnej. Ze swymi doskonale
uszytymi garniturami i wypielgnowanymi paznokciami prezentowa si jak patrycjusz. Czasem
cichutko stuka tymi paznokciami w st konferencyjny, gdy koledzy w pokoju monotonnie o czym
rozmawiali. Rozmowy nie przeszkadzay Alexandrowi, ktry najwyraniej posiada dar spokojnego
oddawania si swym przenikliwym wizjom, gdy my bdzilimy gdzie na zewntrz.
Tego, e Alexander docenia pozytywne aspekty psychosomatycznej adaptacji nawet do
najtrudniejszych stresorw rodowiskowych, dowodz opisane przez niego kliniczne przykady osb z
nadczynnoci tarczycy. Tarczyca jest czci ukadu hormonalnego, wytwarzajc hormony
odpowiedzialne za wzrost i metabolizm. Krtkie historie przypadkw pokazuj, e stresy z
dziecistwa mog nadmiernie stymulowa procesy wzrostu regulowane przez ten gruczo, czego
rezultatem jest przedwczesna, cho nietrwaa dojrzao psychiczna (Alexander, 1950, s. 178-184).
Zachwianie poczucia bezpieczestwa w dziecistwie spotyka si powszechnie w historiach
zarwno neurotykw, jak i osb zdrowych. Dla ludzi z nadczynnoci tarczycy charakterystyczny jest
jednak sposb radzenia sobie z tym zachwianiem. Z powodu opisanych wyej okolicznoci
zewntrznych pacjenci tacy nie mog pokona swego niepokoju, zwracajc si o pomoc do rodzicw.
Los lub postawy rodzicielskie, tj. utrata jednego lub obojga rodzicw, odrzucenie przez rodzicw, a
take konflikty o bardziej zoonej naturze, w ktrych wystpuje poczucie winy, powoduj, e ich
potrzeba zalenoci nie jest zaspokojona. W tej sytuacji pacjenci czyni desperackie prby
przedwczesnej identyfikacji z jednym z rodzicw zwykle jest to matka (jeli nie mog jej mie,
musz si sta taki/taka jak ona, eby si bez niej oby"). Ta przedwczesna identyfikacja przekracza
ich moliwoci fizyczne i psychiczne, a rezultatem jest ciga walka z niepokojem i poczuciem
zagroenia za pomoc pseudoniezalenoci.
[...] Oto przykady przedwczesnego pragnienia samowystarczalnoci, manifestowanego przez
aktywny udzia we wspieraniu rodziny lub opiece nad modszym rodzestwem.
B.R., 13-letnia biaa dziewczynka, opisywana przez swoj matk jako maa staruszka", poniewa
jest nad wiek dojrzaa, posuszna i godna zaufania. Gdy miaa sze lat, nauczya si gotowa i od tego
czasu szykowaa posiki oraz pomagaa w pracach domowych. Ilekro jej matka chorowaa,
dziewczynka sprztaa dom i opiekowaa si ca rodzin. Wobec swego modszego brata odgrywaa
rol drugiej matki.
H.D., 35-letni kawaler, najmodszy z omiorga dzieci, jest jedynym yjcym potomkiem pci
mskiej. Dwaj starsi bracia umarli: jeden majc dwa, drugi trzy lata, kolejny brat umar w domu w
tydzie po narodzinach pacjent mia wwczas dwa lata. Jego purytaski ojciec szorstkim i

bezosobowym traktowaniem innych maskowa wasn sabo i brak poczucia bezpieczestwa.

Zachowywa si pozornie wylewnie wobec dzieci, dopki byy one bezradnymi niemowltami; jednak
gdy zaczy chodzi i mwi, wymaga od nich dorosego zachowania. Swoj on lekceway za to,
e urodzia nielubne dziecko (najstarsz siostr pacjenta), bdc nastolatk, a on sam polubi j z
litoci. ona nie potrafia si mu przeciwstawi. Gdy pacjent by may, matka pracowaa w rodzinnym
sklepie, a ojciec postara si, by ani ona, ani starsze siostry nie powicay chopcu zbyt wiele uwagi.
Po tym jak H.D. rozpocz nauk w pierwszej klasie, ojciec upar si, eby nikt mu ju odtd nie
czyta bajek, poniewa powinien to robi sam. Na chopca stale wywierano nacisk, by zachowywa si
jak dorosy, a w dodatku wci ograniczano jego aktywne poszukiwanie wasnych zainteresowa.
E.B., 24-letnia, niezamna, ciemnoskra kobieta, jako dziecko niezwykle uzdolniona, czynia
zdumiewajco szybkie postpy w latach szkolnych. Bya bardzo sumienna, nigdy nie chodzia na
wagary. Jej matka bya nauczycielk, kobiet niezwykle pikn i inteligentn". Pacjentka
najwyraniej z ni rywalizowaa, cho nigdy otwarcie nie wyraaa swej wrogoci. Gdy matka
zachorowaa, E.B. wzia na siebie odpowiedzialno za dwie modsze siostry i zacza im matkowa.
Nawet podczas swej nauki w college'u wspieraa je finansowo. Zawsze samowystarczalna i ogromnie
ambitna, ograniczaa lub wypieraa wikszo swych kobiecych potrzeb po to, by osiga cele
intelektualne.
Alexander uwaa, e stres psychiczny w jaki sposb oddziauje na podwzgrze, ktre z kolei
poprzez przysadk i tarczyc stymuluje cay ukad hormonalny. Podwzgrze stanowi pomost
pomidzy psyche i soma i by moe jest miejscem, gdzie zlokalizowana jest wiadomo. W wydanej
przez Alexandra i Frencha ksice (1948, s. 70) R, Grinker z uznaniem cytuje pogld S. Inghama
(1938):
Neurologiczna koncepcja wiadomoci mwi, e jest to stan aktywizacji caego ukadu
nerwowego, a w szczeglnoci mzgu. Stan ten przybiera jakociowo rne formy: od najwyszego
stopnia pobudzenia psychicznego do cakowitego braku aktywnoci, jak np. podczas piczki lub
narkozy. Chocia wszystkie czci mzgu mog bra udzia w procesach psychicznych zachodzcych
w stanie wiadomoci, to okazuje si, e wszelkiego rodzaju aktywno psychiczna zaley od
normalnego funkcjonowania grup neuronw w obrbie prymitywnego midzymzgowia (czyli w
podwzgrzu). Normalne cykle snu i czuwania s dowodem fizjologicznej aktywnoci tego
mechanizmu. Gdyby okazao si, e energia wyzwalana w midzymzgowiu jest wystarczajco dua,
by zaktywizowa ca reszt ukadu nerwowego w zakresie zjawisk psychicznych, mona by
postulowa, e centrum wiadomoci znajduje si wanie w tym obszarze. Istnieje wiele dowodw
klinicznych i eksperymentalnych przemawiajcych za tym pogldem. Z pewnoci nie przypadkiem
inne, prymitywne funkcje ukadu nerwowego, zwizane z procesami wegetatywnymi, instynktami i
emocjami, okazay si zalene od struktur w obszarze podstawy mzgu, ktre znajduj si bardzo
blisko regionw uznawanych za centrum wiadomoci. Zastosowanie tej koncepcji wiadomoci w
psychiatrii wydaje si oczywiste wszak jakociowe zmiany wiadomoci pojawiaj si w
zaburzeniach zachowania zwizanych z inteligencj, emocjami i dziaaniami instynktownymi.
Cho pogld ten dla naszych nowoczesnych uszu brzmi zapewne nieco osobliwie, mona go uzna
za wczesn, psychobiologiczn prb stworzenia koncepcji wiadomoci i komunikacji midzy
psychik a ciaem. W nastpnym rozdziale postaram si go uwspczeni, mwic o wiadomoci
jako procesie transdukcji informacji. Alexander wysoko sobie ceni prace fizjologa Cannona, ktry
przeprowadzi wiele pionierskich bada z zakresu medycyny psychosomatycznej, szczeglnie
dotyczcych psychobiologicz-nych podstaw pozornie dziwacznych zbiegw okolicznoci, takich jak
mier voodoo (wudu).
mier voodoo a ycie! Zesp rezygnacji a autonomiczny ukad nerwowy
Walter Cannon, uwaany za najbardziej twrczego i kompetentnego fizjologa swoich czasw,
relacjonuje nastpujce przypadki mierci voodoo (1957, s. 183-184):
Doktor S. M. Lambert ze sub medycznych Fundacji Rockefellera dla zachodniego Pacyfiku
napisa mi, e kilkakrotnie mia okazj zetkn si z wypadkami mierci ze strachu. W jednym
przypadku nastpio zdumiewajce wyzdrowienie. W misji Mona Mona (pnocny Queens-land)
mieszkao wielu tubylcw neofitw, a na jej peryferiach ya grupa nie nawrconych, wrd nich

pewien Nebo sawny znachor i czarownik. Jeden z nawrconych imieniem Rb by gwnym

pomocnikiem misjonarza. Gdy Lambert zjawi si na terenie misji, dowiedzia si, e Rb le si czuje
i e misjonarz pragnie, by doktor go zbada. Lekarz zrobi to i okazao si, e mczyzna nie ma ani
gorczki, ani innych objaww choroby, nie uskara si te na bl. Jednak co zdumiao lekarza
wygldao na to, e Rb jest ciko chory i bardzo osabiony. Misjonarz powiedzia Lambertowi, e
Nebo skierowa w stron Roba ko, a pacjent by przekonany, e rezultatem tego bdzie jego mier.
Lekarz i misjonarz zdecydowali si odwiedzi Nebo i zagrozili mu, e jeli cokolwiek przydarzy si
Robowi, on i jego ludzie zostan wypdzeni ze swego terytorium. Czarownik natychmiast zgodzi si
pj z nimi do chorego. Pochyli si nad nim i oznajmi, e to, co si wydarzyo, byo pomyk,
zwykym artem i e tak naprawd nikt nie celowa w niego koci. Poprawa stanu pacjenta pisze
doktor Lambert nastpia od razu; jeszcze tego samego wieczoru Rb wrci do pracy, znw
szczliwy i peen si fizycznych.
A oto zakoczenie mniej szczliwe:
Doktor Lambert [...] napisa mi o dowiadczeniu doktora Clarka, zwizanym z Kanakami, ktrzy
pracowali na plantacji cukru w pnocnym Queenslandzie. Pewnego dnia do szpitala przyszed jeden z
nich i powiedzia, e za kilka dni umrze, bo rzucono na niego czar i nie mona nic zrobi, by temu
zapobiec. Lekarz zna ju troch tego czowieka. Zbada go bardzo dokadnie (z badaniem stolca i
moczu wcznie), ale wyniki byy prawidowe. Mimo to pacjent pooy si do ka i zacz
stopniowo sabn. Lekarz wezwa wic przywdc Kanakw do szpitala, by ten doda otuchy
choremu. Gdy jednak wdz zjawi si przy ku i obejrza pacjenta, odwrci si do Clarka ze
sowami: Tak, doktorze, to koniec, on umrze" (to znaczy on umrze niebawem). Nastpnego ranka o
godz. 11 mczyzna zmar.
Cannon (1942, 1963) wywnioskowa, e powodem mierci voodoo jest wzmoony i przeduajcy
si stres psychiczny, zwizany z wiar w to, e czowiek znajduje si pod dziaaniem czarw
znachora. Prawdziw fizjologiczn przyczyn jest za nadmierne pobudzenie ukadu sympatycznego.
Cannon by przekonany, e mier voodoo jest moliwa tylko w warunkach zupenej niewiedzy i
braku poczucia bezpieczestwa, ktre wystpuj wrd plemion tubylczych yjcych w wiecie
penym duchw. W nowszym opracowaniu dotyczcym problemu nagej mierci pod wpywem stresu
psychicznego Engel (1978) wysun podobn hipotez, przypisujc mier gwatownym
przemieszczeniom oddziaywa sympatycznych i parasympatycznych na ukad sercowo-naczyniowy".
Engel (1968) uwaa, e ten biologiczny wzorzec reagowania w nagych sytuacjach" staje si zgubny,
gdy czowiek czuje, e nie jest w stanie poradzi sobie z sytuacj i straci nadziej na jakkolwiek
zmian lub pomoc z innego rda. Umiera zatem z powodu ostrego zespou rezygnacji i poddania si.
W najnowszym przegldzie tych zagadnie R. Hahn (1985) tak opisuje relacje midzy mierci
voodoo, autonomicznym ukadem nerwowym a doborem tubylczych uzdrowicieli (s. 182):
B. Lex (1974) podobnie wyjania patogenez mierci voodoo i leczenie za pomoc rytuaw
uzdrowicielskich w terminach trjfazowego zestrajania" sympatycznych i parasympatycznych
procesw autonomicznego ukadu nerwowego. Sugestia przechodzi przez obniony prg sdu
analitycznego w stron tego wyniku, ktry jest sugerowany. Lex wyjania rwnie, dlaczego
tradycyjne systemy medyczne wymagay, aby uzdrowiciele przeszli kiedy przez to, co maj leczy.
Ich wczeniejsza choroba daje im zarwno wiedz z pierwszej rki, jak i wyczulenie na wybryki
autonomicznego ukadu nerwowego.
Jak zobaczymy w kolejnych rozdziaach tej ksiki, autonomiczny ukad nerwowy ze swymi
dwoma gaziami: sympatyczn (ktra wzmaga czstotliwo akcji serca, oddychanie, cinienie krwi,
napicie mini itd.) i parasympatyczn (ktrej oglnie relaksujce dziaanie zmniejsza wpyw ukadu
sympatycznego) jest w rzeczywistoci jednym z gwnych systemw komunikacji midzy psychik a
ciaem i podstaw efektu placebo w chorobie i w powrocie do zdrowia.
Uzdrowicielskie serce i psychika. Pozytywne emocje Nonrtana Cousinsa
Jak dotd w rozdziale tym pokazalimy, e negatywne okolicznoci yciowe i postawy mog
prowadzi do choroby i mierci poprzez psychologiczn modulacj ukadw autonomicznego,
hormonalnego i odpornociowego. Wraliwi lekarze zawsze wiedzieli, e prawdziwe jest rwnie

twierdzenie odwrotne, a mdrzy obserwatorzy w wikszoci kultur zdawali sobie spraw, e

pozytywne nastawienie moe mie zbawienny wpyw na leczenie najpowaniejszych nawet chorb.
Nikt w amerykaskiej literaturze nie zrobi wicej dla ukazania tej prawdy ni Norman Cousins,
ktry w swych dwch ksikach: Anatomy ofan Illness (Anatomia choroby) i The Healing Heart
(Uzdrowicielskie serce) poda wiele popartych dokumentami, wzruszajcych przykadw z wasnego
ycia. Jego osobisty kontakt z uzdrawianiem za porednictwem psychiki rozpocz si, gdy mia
dziesi lat. Wwczas to na skutek bdnej diagnozy posano go na sze miesicy do sanatorium dla
chorych na grulic. Pozostawiony sam sobie razem z kolegami-pacjentami odkry metod
pozytywnego nastawiania si i uzdrawiania, ktr tak opisuje (1979, s. 155-156):
Najciekawsze byo dla mnie to, e ju bardzo wczenie pacjenci podzielili si na dwie grupy: tych,
ktrzy byli pewni, e przezwyci swj stan i bd mogli wrci do normalnego ycia, oraz tych,
ktrzy poddali si dugotrwaej i nieuleczalnej chorobie. Ci z nas, ktrzy byli optymistami, stali si
dobrymi przyjacimi, organizowali sobie rne twrcze zajcia i niewiele mieli wsplnego z tymi,
ktrzy pogodzili si z myl o najgorszym. Kiedy do szpitala przychodzili nowi pacjenci, robilimy co
w naszej mocy, by ich zwerbowa do siebie, zanim zacza dziaa ponura brygada.
Nie mg nie robi wraenia fakt, e wrd chopcw z mojej grupy znacznie wyszy by procent
zwolnionych w stanie dobrym" ni wrd dzieci grupy drugiej. Ju w wieku dziesiciu lat miaem
skonno do filozofowania, staem si wic wiadomy potnej mocy, jak w walce z chorob
dysponuje psychika. Lekcja na temat nadziei, ktr wtedy dostaem, wywarta znaczcy wpyw na mj
powrt do zdrowia (bytem ju wtedy dorosy) oraz na przekonanie o wartoci ycia, ktre od tego
czasu ywi.
Ukoronowaniem tych jego wczesnych dowiadcze yciowych, dotyczcych roli optymizmu i
twrczoci, bya praca redaktora w jednym z czoowych periodykw amerykaskich The Saturday
Review" oraz objte ostatnio stanowisko wykadowcy w School of Medicine UCLA. Szczegowo
udokumentowany przypadek wyzdrowienia Cousinsa (1979) z artretycznej i reumatoidalnopodobnej
kolagenozy tkanek cznych (diagnozowanych jako zesztywniajce zapalenie staww krgosupa)
dziki podawaniu sobie duych dawek dobrego humoru (gwnie w postaci starych filmw braci Mara
i powtrek Candid Camera" Allena Funta) staje si obecnie czci nowego stylu leczenia. Na temat
jego pniejszego powrotu do zdrowia po ataku serca, w ktrym wystpi zarwno zawa, jak i
niewydolno zastoinowa, dyskutowali kardiolodzy oraz inni lekarze, ktrzy go leczyli. Wrd
czynnikw odgrywajcych istotn rol w autoterapii Cousinsa wymienili oni:
1. Brak paniki w obliczu rzeczywicie powanych objaww ataku serca (panika jest czci
syndromu emocjonalnego, ktry zabija ofiary mierci voodoo).
2. Niewzruszone zaufanie do zdolnoci ciaa, ktre potrafi wykorzysta wasn wiedz w celu
wspomagania uzdrawiania.
3. Nieustannie dobry humor i pogod ducha, ktre stworzyy pomylny, leczniczy klimat dla
pacjenta i personelu szpitala.
4. Przejmowanie penej wspodpowiedzialnoci za wyzdrowienie dziki ustaleniu bliskich,
partnerskich relacji z lekarzami.
5. Koncentracj na twrczoci i znaczcych celach, ktre sprawiy, e mia po co walczy o
zdrowie i ycie.
Cousins podsumowa swoje osobiste dowiadczenia z uzdrawianiem, zwracajc uwag na fakt, e
pozytywne postawy i emocje mog wpywa na biochemi ciaa i w ten sposb sprzyja modoci i
zdrowiu. Pozytywne postawy i emocje s istot dobrego samopoczucia i efektu placebo. Jake trafna
jest uwaga: Placebo to lekarz, ktry jest w nas" (Cousins, 1979, s. 69). To zdanie odzwierciedla
gbok zmian, jaka zasza od czasw, gdy placebo uwaano za czynnik zakcajcy.
A teraz przyjrzyjmy si bliej temu, co nowe badania nad efektem placebo mog nam powiedzie o
komunikacji midzy psychik a ciaem oraz o uzdrawianiu.
55-procentowy efekt placebo

W tym samym czasie, gdy pionierzy medycyny psychosomatycznej wizali ze sob anegdotyczne
doniesienia, ktre wczeniej opisaem, przeprowadzono bardziej obiektywne badania naukowe typu
podwjnie lepa prba (ang. double-blind; w badaniach tych ani lekarze, ani pacjenci nie wiedz, kto
dostaje prawdziwy lek, a kto placebo). Analiz i przegld pitnastu takich bada Beecher (1959)
koczy wnioskiem, e 35% pacjentw, u ktrych wystpoway najrniejsze rodzaje blu
pooperacyjnego, doznawao znaczcej ulgi po otrzymaniu placebo (obojtny lek lub pastylki
cukrowe). W nowszym opracowaniu (Evans, 1985) wnioski te potwierdzio jedenacie bada typu
podwjnie lepa prba, w ktrych 36% pacjentw doznao przynajmniej 50-procentowej ulgi po
zayciu placebo. W najdokadniej kontrolowanych badaniach klinicznych u okoo 1/3 pacjentw
wystpia 50-procentowa ulga. W odpowiednich warunkach medycznie obojtne placebo jest w stanie
wzbudzi wiar i nadziej na poziomie psychologicznym. To udostpnia i aktywizuje prawdziwe
mechanizmy uzdrawiania, nazywane obecnie przez niektrych efektem placebo.
w efekt placebo nie ogranicza si tylko do umierzania blu. Czynniki psychosomatyczne
wymieniono w przypadku nastpujcych problemw medycznych (pkt 1-3), procedur terapeutycznych
(pkt 4-6), a nawet w oczekiwaniu na otrzymanie pomocy (pkt 7):
1. Nadcinienie, bl serca, liczba krwinek, ble gowy, powikszone renice (zwizane z
autonomicznym ukadem nerwowym);
2. Czynno wydzielnicza nadnerczy, cukrzyca, wrzody, czynno wydzielnicza i motoryka
przewodu pokarmowego, zapalenie okrnicy, antykoncepcja doustna, bl menstruacyjny,
nadczynno tarczycy (zwizane z ukadem hormonalnym);
3. Zwyke przezibienie, gorczka, szczepienia, astma, stwardnienie rozsiane, reumatoidalne
zapalenie staww, brodawki, nowotwr (zwizane z ukadem odpornociowym);
4. Leczenie chirurgiczne (np. z powodu angina pectoris czy blu serca);
5. Korzystanie z aparatury opartej na biologicznym sprzeniu zwrotnym i z wszelkiego rodzaju
urzdze;
6. Terapia psychologiczna, np. warunkowanie (systematyczna desen-sytyzacja), i by moe
wszelkie formy psychoterapii;
7. Umawianie si z lekarzem na wizyt.
Referujc te badania, wikszo naukowcw (White, Tursky i Schwartz, 1985) dochodzi do
wniosku, e reakcja na podanie placebo, zademonstrowana w tak szerokim zakresie zarwno
problemw medycznych, jak i procedur leczenia, musi by istotnym skadnikiem oglnym wszelkich
sytuacji klinicznych" (Wickramasekera, 1985). Jednym z najbardziej pouczajcych, nowszych
opracowa jest praca Fredericka Evansa, psychologa, ktry wykona wiele oryginalnych
eksperymentw w interesujcej nas dziedzinie. Evans zgromadzi mnstwo danych, ktre miay mu
umoliwi odpowied na dwa podstawowe pytania dotyczce dziaania placebo w rnych sytuacjach
medycznych (1985, s. 215):
1. Jak silny jest efekt placebo, jeli chodzi o jego skuteczno kliniczn?
2. Do jakiego stopnia w efekcie placebo porednicz werbalne i poza-werbalne czynniki zwizane
z oczekiwaniami?
Aby odpowiedzie na pierwsze pytanie (kliniczna skuteczno efektu placebo), Evans
przestudiowa wyniki bada typu podwjnie lepa prba nad lekami umierzajcymi bl, poniewa
stanowiy one najliczniejsz grup dokadnie kontrolowanych prac eksperymentalnych. Jak wida w
zaczonej ramce, skuteczno nie znanego leku umierzajcego bl okrela si przez obliczenie
wspczynnika jego sprawnoci. Efekt placebo okaza si niezwykle konsekwentny przecitnie
wynosi okoo 55% efektu leczniczego wszelkich przebadanych lekw umierzajcych bl.
Oznacza to, e cho morfina znieczula o wiele silniej ni aspiryna, to za 55% mocy kadego leku
odpowiada efekt placebo. Evans tak pisze o tym (1985, s. 223):
Innymi sowy, efektywno placebo w porwnaniu ze standardowymi dawkami rnych rodkw
umierzajcych bl w warunkach podwjnie lepej prby wydaje si stosunkowo staa. Oto zatem

prawdziwie godna uwagi i niepowtarzalna charakterystyka kadego czynnika terapeutycznego!

Efektywno placebo jest proporcjonalna do widocznej efektywnoci aktywnego czynnika
umierzajcego bl.
Ramka 1. Porwnanie efektywnoci placebo i lekw umierzajcych bl
Obliczanie wskanika efektywnoci leku dla oszacowania efektywnoci
placebo w porwnaniu z lekami umierzajcymi bl
Wskanik efektywnoci leku umierzajcego bl:
redukcja blu za pomoc nie znanego leku
--------------------------------------------------------------------------redukcja blu za pomoc znanego leku (zwykle morfiny)
Kryterium blu:
Redukcja blu o 50% (porwnanie jego siy pocztkowej z si po leku)
lub:
Redukcja blu o 50% na skali szacunkowej (zwykle 10- lub 5-punktowej)
Wskanik efektywnoci placebo dla morfiny (uredniony dla 6 bada
podwjnie lepej prby, nie skrzyowanych):
redukcja blu za pomoc placebo
----------------------------------------------- = 56%
redukcja blu za pomoc morfiny
Wskanik efektywnoci placebo, porwnujcy placebo oraz: morfin,
aspiryn, darvon, kodein i zomax (pochodzi z dostpnych i opublikowanych
bada single-trial, podwjnie lepej prby)
Liczba bada
podwjnie lepej prby

Efektywno placebo dla:

6
9
2
2
3

morfiny
aspiryny
darvonu
kodeiny
zomaxu

56
54
54
56
55

Za zgod autora (Evans, 1985)

Warto zauway, e ten 56-procentowy wskanik efektywnoci nie ogranicza si do sytuacji, gdy
porwnujemy placebo z lekami umierzajcymi bl. To samo odkryto rwnie w badaniach typu
podwjnie lepa prba nad niefarmakologicznymi technikami leczenia bezsennoci (wynik z 13 bada
58%) oraz lekami psychotropowymi do leczenia depresji, takimi jak tricyclis (w 93 badaniach
opisanych przez Morrisa i Beecha, 1974 59%) czy lit (w 13 badaniach opisanych przez Mariniego,
Shearda, Bridgesa i Wagnera, 1976 62%). Wyglda wic na to, e efektywno placebo jest rwna
55-60% efektywnoci aktywnych lekw, niezalenie od ich mocy.
Wniosek z tych bada jest nastpujcy: w wielu, jeli nie we wszystkich, procedurach leczniczych
wystpuje 55-procentowy efekt placebo. Tak spjna warto efektu placebo sugeruje te, e istnieje
jaki wsplny, podstawowy mechanizm lub proces, ktry odpowiada za komunikacj midzy psychik
a ciaem i uzdrawianie, niezalenie od problemu, symptomu czy choroby.
To przypomina nam drugie pytanie Evansa, ktre dotyczyo stopnia, w jakim w efekcie placebo
porednicz werbalne i pozawerbalne czynniki zwizane z oczekiwaniami. Evans omawia trzy takie

czynniki: (1) sugestie (lub hipnoz): (2) redukcj niepokoju; (3) oczekiwania zwizane z kulturowym
lub medycznym systemem przekona. Kiedy przypuszczano, e efekt placebo i sugestia to zjawiska
dokadnie tego samego rodzaju. Jednak z rnych, dobrze kontrolowanych eksperymentw
porwnujcych efekt placebo z sugesti hipnotyczn wynika zaskakujcy wniosek, e midzy tymi
dwoma czynnikami nie ma ani korelacji, ani zwizku (Evans, 1977, 1981; Orne, 1974; McGlashan,
Evans i Orne, 1969). W warunkach laboratoryjnych okazuje si, e sugestia hipnotyczna i efekt
placebo dziaaj w wyniku odmiennych mechanizmw i na rnych poziomach reakcji. Niektrzy
interpretuj te rnice w ten sposb: reaktywno hipnotyczna jest specyficzn, wrodzon cech,
umiejtnoci, ktra jest zdolna uruchamia lub zmienia wasne wzorce komunikacji midzy
psychik a ciaem z uyciem tylko i wycznie sugestii hipnotycznej. Efekt placebo jest natomiast
bardziej oglnym i automatycznym sposobem komunikacji midzy psychik a ciaem, w ktrym
wykorzystuje si metody uzdrawiania ciaa, by zredukowa niepokj i wspomaga proces
dochodzenia do zdrowia dziki uruchomieniu bardzo silnych oczekiwa kulturowych i wiary w
powodzenie terapii. Inni badacze, o ktrych opowiemy w nastpnym rozdziale, sdz, e chocia efekt
hipnotyczny i placebo wydaj si rne, jeli chodzi o to, jak s udostpniane na poziomie spoecznokulturowym, to oba s podobnymi w istocie rzeczy sposobami twrczej aktywnoci psychicznej na
poziomie psychobiologicznym, na ktrym ich porednikiem jest prawa pkula mzgowa.
Zagadnienia poruszane w tym rozdziale s zoone. Ich implikacje bd wczone w ogln teori
komunikacji i uzdrawiania za pomoc coraz bardziej zrozumiaych odson w kolejnych rozdziaach.
Na razie wystarczy zapamita, e przynajmniej u 1/3 populacji ludzi konsekwentnie wystpuje 55procentowy efekt placebo, ktry jest skutecznym skadnikiem wielu rnych lekw i procedur
terapeutycznych stosowanych w leczeniu schorze psychofizjologicznych. Powszechno, z jak ten
uzdrowicielski efekt pojawia si w rozmaitych warunkach, wiadczy o tym, e mamy tu do czynienia
ze wsplnym mechanizmem lub powizaniem komunikacyjnym midzy psychik a ciaem. W dwch
nastpnych rozdziaach zobaczymy, e najbardziej rzucajc si w oczy struktur anatomiczn, ktra
mogaby by miejscem spotkania ciaa i psychiki, jest ukad limbiczno-podwzgrzowy. Jest on
unikatowym, psychofizjologicznym kanaem komunikacyjnym midzy oczekiwaniami i procesami
twrczymi psychiki a fizjologicznymi komponentami emocji. Ukad ten stanowi wsplny mianownik
umoliwiajcy pojawienie si efektu placebo w takich pozornie odmiennych okolicznociach, jak
naiwna wiara sympatycznego pana Wrighta, negatywne oczekiwania ofiar voodoo i prawdziwe
uzdrowienie zachodzce dziki pozytywnym interpretacjom (wedug Alexandra) czy pozytywnym
emocjom (wedug Cousinsa).
2
TRANSDUKCJA INFORMACJI W UZDRAWIANIU I HIPNOZIE
Pojcie transdukcji odnosi si do przeistaczania czy transformacji energii lub informacji z jednej
formy w inn. Wiatrak zamienia energi wiatru na energi mechaniczn obracajcych si skrzyde.
Jeli t mechaniczn energi skrzyde wprowadzimy do generatora, bdzie ona przeistoczona w
energi elektryczn, ktr z kolei mona zamieni na energi wietln arwki. Typowe kliniczne
zastosowanie biologicznego sprzenia zwrotnego polega na tym, e energia biologiczna napicia
mini jest przemieniana w widzialn informacj dostarczan przez urzdzenie pomiarowe, ktra
umoliwia podmiotowi regulowanie tonusu miniowego. Te przykady oraz podstawowe pojcia
teorii informatycznych, komunikacyjnych i cybernetycznych stay si podstaw pogldu, e cae ycie
biologiczne jest systemem transdukcji informacji.
Dzieje ewolucji koncepcji transdukcji informacji jako podstawowego zagadnienia psychobiologii i
hipnozy pokazuje tabela 1. Dla celw tej ksiki dogodnie bdzie rozpocz nasz przegld od
koncepcji Bernheima, ktry powszechnie uwaany jest za jednego z ojcw hipnoterapii. Oto fragment,
w ktrym Bernheim przedstawi swj pogld na hipnoterapi, uznajc j za proces przeksztacania
otrzymanej idei w czyn" (Bernheim, 1886, s. 137-138):
Jedno jest pewne: u osb hipnotyzowanych, ktre s podatne na sugesti, wystpuje osobliwa
zdolno przeksztacania otrzymanej idei w czyn. W normalnych warunkach kada sformuowana idea
jest kwestionowana przez umys. Wraenie jest odbierane przez orodki korowe, nastpnie
rozprzestrzenia si do komrek przylegajcych zwojw i pobudza ich specyficzn aktywno. Pniej

do gry wczaj si inne zdolnoci wyzwalane przez substancj szar mzgu, wraenie zostaje
dokadnie opracowane, zarejestrowane i zanalizowane w wyniku zoonego procesu psychicznego,
ktry koczy si jego przyjciem lub neutralizacj jeli bdzie jaka przyczyna, umys postawi mu
weto. U osoby hipnotyzowanej odwrotnie: przeksztacenie myli w dziaanie, czucie, ruch lub
wyobraenie dokonuje si tak szybko i aktywnie, e nie ma czasu, by zadziaa zakaz intelektualny.
Gdy umys interweniuje, styka si z faktem ju dokonanym, ktry jest ze zdziwieniem rejestrowany i
ktry potwierdza rzeczywisto, a adna pniejsza interwencja nie moe mu przeszkodzi. Jeeli
powiem osobie hipnotyzowanej: Twoja do ma by zamknita", mzg wcieli t ide w czyn od razu,
gdy tylko bdzie ona sformuowana. Odruch natychmiast przenosi si z orodka korowego, gdzie
odebrano rozkaz wprowadzony poprzez nerw suchowy, do orodka motorycznego, z ktrego
wywodz si nerwy powodujce zaciskanie doni, i dochodzi do skurczu mini. I oto mamy
wzmoenie ideomotorycznej pobudliwoci odruchowej, ktrej efektem jest niewiadoma
transformacja myli w ruch, zachodzca bez udziau woli.
To samo dzieje si, gdy mwi hipnotyzowanemu: Swdzi ci w nosie". Idea wprowadzona za
porednictwem suchu jest odzwierciedlona w orodku czucia wchowego, gdzie pobudza wraliwy
obraz pamiciowy takiego swdzenia, ktry by tam wdrukowany przez poprzednie wraenia i
pozosta w ukryciu. Przywoane w ten sposb wspomnienie czucia moe by tak silne, e wywoa
kichnicie. Tu rwnie mamy do czynienia ze wzmoeniem ideosensorycznej pobudliwoci
odruchowej, ktrej efektem jest niewiadoma transformacja myli w czucie czy te obraz czuciowy.
W ten sam sposb dochodzi w nastpstwie sugerowanej idei do powstania obrazw wzrokowych,
suchowych i smakowych.
Mechanizm sugestii mona zatem oglnie zdefiniowa jako zwikszenie odruchowej pobudliwoci
ideomotorycznej, ideoczuciowej i obrazowej.
Tabela 1. Ewolucja koncepcji transdukcji informacji jako podstawowego zagadnienia
psychobiologii i terapii
Badacze

Koncepcja

Bemheim (1886)

Odruch ideomotoryczny i ideoczuciowy przemienia sugesti

hipnotyczn w proces somatyczny.

Selye (1936, 1982)

Transdukcja informacji za porednictwem hormonw stresu,

wydzielanych przez o podwzgrzowo-przysadkowo-nadnerczow, to
podstawowy mechanizm zaburze psychosomatycznych.

Papez (1937)

Doznanie psychiczne jest przemieniane w psychofizjologie emocji

przez ukad limbiczno-podwzgrzowy i struktury pokrewne.

E. Scharrer i B. Scharrer (1940) Centralny ukad nerwowy kontroluje przekaniki hormonalne za

Harris (1948)
porednictwem podwzgrza.
Moruzzi i Magoun (1949)

Ukad siatkowaty wstpujcy pobudzajcy (ARAS) dziaa na ukad

limbiczno-podwzgrzowy, stymulujc czuwanie.

Shannon i Weaver (1949)

Wiener (1948)

Matematyczna teoria komunikacji. Cybernetyczna koncepcja ycia

jako systemu transdukcji informacji.

Meyers Sperry (1953)

i Sperry (1964)

wiadomo powizana z lew i praw pkul mzgow, ktre

gdy poczenia neuronowe midzy nimi zostan przerwane
funkcjonuj niezalenie.

Olds i Milner (1954)

Odkrycie orodkw karania i nagradzania w ukadzie limbiczno-

Delgado, Roberts
i Miller (1954)

podwzgrzowym.

Jouvet (1973, 1975)

Sen paradoksalny lub marzenie senne jako proces integracji

zachowania za porednictwem ukadw korowego i limbicznopodwzgrzowego .

Black (1963, 1969)

Hipnoza moe modulowa psychofizjologiczne mechanizmy ukadu

odpornociowego.

Nauta (1964)

Ukad czoowo-limbiczny integruje funkcje planujce przedniej kory

czoowej z ukadem limbiczno-podwzgrzowym.

Delbruck (1970)

Transdukcja informacji to podstawowy problem psychobiologii.

Weiner (1972, 1977)

Zaburzenia psychosomatyczne s funkcj transdukcji informacji

midzy psychik a ciaem, w ktrej udzia bierze ukad limbicznopodwzgrzowo-przysadkowy.

Bowers (1977)

Informatyczne podejcie do hipnozy obejmuje transdukcj informacji

semantycznej w form, ktr mona dekodowa somatycznie.

Ader (1981)

Badania psychoneuroimmunologiczne pokazuj, jak pod-wzgrze

poredniczy w komunikacji miedzy psychik a ukadem
odpornociowym.

Mishkin (1982)

Informacja czuciowa jest magazynowana i wczana w obszary

kojarzenia midzymodalnego w ukadzie limbicznopodwzgrzowym.

Cho sowa Bernheima brzmi dzi nieco starowiecko, trafnie opisa on transdukcj informacji
jako podstawowy proces hipnoterapii. Waciwie we wszystkich wspczesnych zastosowaniach
komunikacji midzy psychik a ciaem prbuje si wspomaga proces przemiany sw, obrazw,
odczu, myli, przekona i oczekiwa w uzdrawianie, w procesy fizjologiczne ciaa.
Nowoczesne badania nad hipnoz zapocztkowali: Hull (1933), Erickson [Zobacz te cztery tomy
The Collected Works of Milion H. Erickson on Hypnosis (Prace zebrane Miltona H. Ericksona o
hipnozie), gdzie znale mona szeroki przegld bada tego autora na przestrzeni piciu dziesicioleci
(Erickson, 1980)] i Hilgard (1977). Zainspirowali oni nowe pokolenie naukowcw (Fromm i Shor,
1979; Sheehan i Perry, 1976), ktre opracowao metodologi bada obiektywnych, prowadzcych do
informatycznej interpretacji pogldw na zjawiska hipnoterapeutyczne. Na przykad Stephen Black w
swej pionierskiej pracy Mind and body (Psychika i ciao; 1969) zaj si modulujcym wpywem
hipnozy na psychofizjologiczne mechanizmy ukadu odpornociowego, a jego jednoczenie
filozoficzny i eksperymentalny stosunek do problemu zosta podporzdkowany teorii informacji.
Bowers w nastpujcy sposb podsumowa informatyczny pogld na hipnoz (1977, s. 231):
[...] Tendencja do dzielenia czynnikw etiologicznych choroby na psychiczne i somatyczne, cho
heurystyczna dla wielu celw, utrwala przynajmniej implicite dualizm psychosomatyczny, ktry
przez cae stulecia opiera si racjonalnym rozwizaniom. Moliwe, e tak naprawd potrzeba nam
nowego sformuowania starego problemu sformuowania, ktre nie bdzie z gry zakada istnienia
potnej przepaci midzy oddzielnymi rzeczywistociami" psychiki i ciaa.
Jeden z pomysw na ponowne sformuowanie tego zagadnienia wie si z koncepcj informacji.
Cae ciao ludzkie mona uzna za sie sprzonych systemw informacyjnych: genetycznych,
odpornociowych, hormonalnych itd. Kady z tych systemw ma swj wasny kod, a transmisja

informacji midzy nimi wymaga pewnego rodzaju przetwornika, ktry umoliwia przeoenie kodu
jednego systemu, np. genetycznego, na kod innego systemu, np. odpornociowego.
Z kolei psychika ze swoj zdolnoci do symbolizowania w formie jzykowej i pozajzykowej
moe by uwaana za rodek kodowania, przetwarzania i transmitowania informacji zarwno w
obrbie osobowoci, jak i na zewntrz niej. Skoro wic przetwarzanie i transmitowanie informacji jest
waciwoci psyche i sama, to podstawowe pytanie psychosomatyki bdzie brzmie nastpujco: w
jaki sposb informacja odbierana i przetwarzana na poziomie semantycznym jest przeksztacana w
informacj, ktr mona odebra i przetworzy na poziomie somatycznym i odwrotnie? Pytanie to
brzmi chyba sensowniej ni owo wczeniejsze, ktre nim zastpiono. Niektrzy co bardziej
zorientowani badacze zaczynaj je ju zadawa. Podczas II Konferencji nt. Psychofizjologiczne
aspekty raka" Jonas Salk tak skomentowa interesujcy referat Shandsa (1969): Jzyk ludzki jest
wyspecjalizowan form komunikacji. Pan od razu po nim przeskoczy do poziomu molekularnego.
Ciesz si, e tak si stao, bo istniej tu pewne paralele oba te poziomy wyraaj formy
komunikowania si. Kod musi by przetumaczony [...]"
Niestety, daleko nam jeszcze do rozumienia zoonych mechanizmw, ktre pozwalaj przenosi
informacj z poziomu semantycznego na somatyczny. Mechanizmy takie na pewno istniej, a zarwno
wybirczy, jak i specyficzny wpyw sugestii na struktur i funkcjonowanie ciaa zosta chyba niele
udokumentowany. Uwaam, e zdolno do poddania si gbokiej hipnozie jest wan zmienn w
procesie transdukcji wykazalimy ju, e sugestia ma najsilniejszy wpyw leczniczy na osoby
podatne na gbok hipnoz.
W cigu dziesiciu lat, ktre miny od napisania tych sw, w interesujcej nas dziedzinie dokona
si znaczny postp. W nastpnych czciach tego rozdziau przyjrzymy si prbom odpowiedzi na
pytanie o korzystny wpyw hipnozy na proces transdukcji informacji midzy psychik a ciaem.
Najpierw zajmiemy si dowodami na to, e ukad limbiczno-podwzgrrowy jest tu gwnym
przetwornikiem. Nastpnie pokaemy, ile gwnych drg aktywnoci mzgu, zaangaowanych w
zapamitywanie, uczenie si i zachowanie, wspiera ten ukad w procesie transdukcji informacji na
drodze psychika-ciao.
Ukad limbiczno-podwzgrzowy gwny przetwornik informacji midzy psychik a ciaem
Szybki rozwj bada w dziedzinie psychosomatyki zapocztkowa mody Hans Selye, ktry,
przeamawszy uprzedzenia elit medycznych, wprowadzi pojcie stresu i uzna go za czynnik wart
bada (Selye, 1936, 1976). Punktem kulminacyjnym prawdziwie odkrywczych, prowadzonych przez
cae ycie prac tego autora staa si teoria wyjaniajca, w jaki sposb stres psychiczny i (lub)
fizyczny za porednictwem hormonw osi podwzgrzowo-przysadkowo-nadnerczowej zamienia si w
dolegliwoci psychosomatyczne. Ten proces transdukcji zosta przez Selyego nazwany oglnym
zespoem przystosowania (General Adaptation Syndrome). Schemat tego zespou, wzbogacony o
nowe elementy podkrelajce modulujcy wpyw ukadu limbiczno-podwzgrzowego na ukady
autonomiczny, hormonalny i odpornociowy, przedstawia rysunek l (na rysunku pokazano take cay
proces transdukcji informacji midzy psychik a ciaem, ktry bardziej szczegowo bdzie omwiony
w dalszych czciach tej ksiki).
Prace Selyego s zgodne z wynikami bada anatomicznych Papeza (1937), ktry dowid, e
przemiana doznania psychicznego w charakterystyczn dla emocji reakcj fizjologiczn zachodzi w
obrbie struktur mzgowych, tworzcych to, co obecnie nazywamy ukadem limbicznopodwzgrzowym. Pniejsze, bardzo dokadne badania E. i B. Scharrersw (1940) oraz Harrisa
(1948) doprowadziy do odkrycia, e komrki wydzielnicze w obrbie podwzgrza mog odgrywa
rol czsteczkowych przetwornikw informacji przez przeistoczenie zakodowanych w psychice
impulsw nerwowych w czsteczki przekanika, dziki ktrym ukad hormonalny reguluje funkcje
ciaa. Ta przemiana sygnaw nerwowych w czsteczki przekanika zostaa przez Wurtmana i AntonTaya (1969) nazwana transdukcj neurohormonaln.
Kolejny, powany przeom w pogldach na rol, jak odgrywa ukad limbiczno-podwzgrzowy
poredniczc w komunikacji midzy psychik a ciaem i modulujc j, nastpi wraz z odkryciem
orodkw przyjemnoci (nagradzania) i przykroci (karania). Badane zwierzta potrafiy 15 000 razy
na godzin naciska dwigni w celu dostarczenia sobie nagrody, gdy umieszczono im w okrelonych

obszarach podwzgrza (chodzi tu w szczeglnoci o drog przyrodkow przodomzgowia oraz jdro

boczne i brzusznoprzyrodkowe) miniaturowe elektrody (Olds, 1977; Olds i Milner, 1954). Co wicej,
zwierzta wolay naciska dwigni, ktra dostarczaa im przyjemnoci, ni je! Z kolei elektrody
umieszczone w pobliskich obszarach, takich m.in. jak okookomorowe struktury podwzgrza i
wzgrza, drani orodki blu i karania (Delgado, 1969; Delgado, Roberts i Miller, 1954). Chcc
zademonstrowa, jak wielki jest wpyw orodkw karzco-zniechcajcych na zachowanie, Delgado
z niezrwnanym i nie spotykanym dotd u neurofizjologw wigorem samotnie wyszed na aren, by
stan oko w oko z szarujcym bykiem. Badacz nacisn guzik uruchamiajcy elektrod, ktr
umieszczono w orodku blowym mzgu zwierzcia. Byk natychmiast stan w miejscu, a
zgromadzony tum krzykiem wyrazi swe uznanie dla tak niezwykle dramatycznej, publicznej
prezentacji wiedzy o psychice i ciele. Te demonstracje orodkw nagradzania i karania w ukadzie
limbicznym po raz kolejny wyjaniaj, dlaczego jest on gwnym centrum transdukcji informacji
midzy psychik a ciaem: przyjemno i bl s silnymi wzmocnieniami procesu uczenia si,
zachowania oraz tego, jak dowiadczamy i wyraamy samych siebie.

Rys. 1. Zesp oglnego przystosowania wg Selyego, wzbogacony o nowe elementy, ktre

podkrelaj modulujcy wpyw ukadu limbiczno-podwzgrzowego na ukady: autonomiczny,
hormonalny i odpornociowy; filtr ukadu limbicznego (kwadrat), otaczajcy podwzgrze, ilustruje
teorie opart na pojciu uczenia si i zapamitywania zalenego od stanu oraz hipnoterapi jako
zastosowanie tej teorii.
Poniewa wiadomo byo, e hormony kortykoidowe nadnerczy mog hamowa dziaanie ukadu
odpornociowego, sdzono, e to za ich porednictwem psychologiczny mechanizm hipnozy wpywa
na somatyczny ukad odpornociowy. Seria bezporednich bada, wykonanych przez Blacka (1963,
1969; Black i Friedman, 1965), dowioda jednak, e tak nie jest. Hipnoza, owszem, efektywnie
moduluje prac ukadu odpornociowego (szczeglnie w walce z alergicznymi reakcjami skry), lecz
jej terapeutyczne oddziaywanie zachodzi dziki porednictwu jakiego nie znanego jeszcze procesu
midzy psychik i ciaem. Zagadk t prbuje si wanie rozwiza za pomoc bada
psychoneuroimmunologicznych (Ader, 1981), ktre pokazuj, w jaki sposb ukad odpornociowy
bezporednio komunikuje si z podwzgrzem dziki swym wasnym czsteczkom przekanikowym,
zwanym immunotransmiterami.
W 1970 roku fizyk Delbruk oznajmi, e zrozumienie mechanizmu transdukcji informacji jest
centralnym problemem neurobiologii. Zainspirowany tymi sowami Weiner w swym monumentalnym
dziele na temat psychobiologii i choroby (1972, 1977) przeanalizowa wiele modeli transdukcji
informacji pod ktem ich przydatnoci do wyjanienia zaburze psychosomatycznych. Przyzna, e
hipnoterapia okazaa si przydatna w leczeniu rozmaitych problemw psychosomatycznych, lecz
ostatecznie stwierdzi, i zbyt mao wiemy o specyficznych mechanizmach biologicznych
poszczeglnych chorb, aby okreli konkretne, psychobiologicz-ne metody ich leczenia. Aby
wyjani, jakie to s metody, w nastpnych czterech rozdziaach przyjrzymy si bliej tym obszarom
mzgu, ktre kieruj bodce i dziaania zwizane z przetwarzaniem informacji do ukadu limbicznopodwzgrzowego.
Ukad siatkowaty wstpujcy pobudzajcy umys pobudzony, poszukujcy nowoci i nicy
Kolejny wany kierunek w badaniach nad transdukcj informacji midzy psychik a ciaem
zapocztkowaa praca Moruzziego i Magouna (1949). Odkryli oni, e w pniu mzgu istnieje ukad
siatkowaty wstpujcy pobudzajcy (ARAS), ktry jest powizany z ukadem limbicznopodwzgrzowym, wzgrzem i polami kory, dziki czemu stymuluje on stan czuwania mzgu.
Struktur siatkowat opisuje si jako struktur wyrwnujc stan aktywnoci w obrbie mostu i pnia
mzgu" (Bloom, Lazerson i Hofstadter, 1985), ktra odgrywa wan rol w transdukcji informacji
midzy psychik a ciaem. Odbiera ona informacje sensoryczne ze wszystkich drg nerwowych ciaa i
dziaa jak filtr przepuszcza do mzgu jedynie te, ktre s nowe lub bardzo natrtne.
Tym, co umoliwia skupienie aktywnoci mzgu na uczeniu si lub twrczoci, jest jego zdolno
do uzyskiwania stanw pobudzenia, czuwania i skupiania uwagi na nowych wzorcach stymulacji
sensorycznej czy informacjach. Psychobiologiczn podstaw tej zdolnoci jest aktywno wizki
neuronw zawierajcych noradrenalin, ktre mieszcz si w miejscu sinawym mostu w obrbie pnia
mzgu. Gdy do miejsca tego dociera nowy bodziec, jego poczenia nerwowe wywouj krtki stan
podwyszonej reaktywnoci w wyszych obszarach korowych oraz w orodku limbicznopodwzgrzowym, ktry integruje pami i w ktrym mieszcz si mechanizmy nagradzania
(przyjemnoci). Innymi sowy, w miejscu sinawym nowy bodziec ulega przemianie we wzmoony
stan psychobiologiczny. Z kolei nieciekawe, powtarzajce si sytuacje powoduj zmniejszenie
aktywnoci miejsca sinawego i prowadz do odprenia, sennoci, wreszcie snu. Fakt, i rzeczy nowe
i fascynujce wzmagaj aktywno mzgu, jest bardzo wanym cho cigle niedocenianym
warunkiem wstpnym wszelkich form kreatywnie zorientowanej psychoterapii i praktyk
uzdrowicielskich, wykorzystujcych relacje midzy psychik a ciaem. Jest to jedna z
fundamentalnych zasad stosowanych w nowych metodach komunikacji midzy psychik a ciaem,
ktrymi dokadnie zajmiemy si w rozdziale pitym.
Zwizek midzy snem a aktywizacj miejsca sinawego odkry Jouvet (1975). Badacz ten zniszczy
w mzgach kotw t cz jdra miejsca sinawego, ktra normalnie blokuje aktywno w czasie snu.
W rezultacie koty zaczy odgrywa swoje sny w formie, ktr nazwa zachowaniem pseudo-

halucynacyjnym. Obserwacje te pozwoliy mu sformuowa ciekaw teori snu jako teatru

eksperymentalnego, w ktrym mona przeledzi wiele wzorcw komunikacji midzy psychik a
ciaem oraz uzdrawiania (Dement, 1965, 1972; LaBerge, 1985; Mindell, 1985a, b; Rossi, 1972/1985).
Jaka jest rnica midzy aktywnoci w stanie snu i czuwania? Jedna z odpowiedzi na to pytanie
brzmi: rnica tkwi w wiadomej i caociowej organizacji aktywnoci umysowej. We nie mog
wystpowa cae serie twrczych i niezwykle odkrywczych metafor, lecz zwykle nie znajduj si one
pod dowoln kontrol. La Berge (1985) opisa ostatnio eksperymenty, w ktrych specjalnie
wytrenowane (i uzdolnione) osoby najwyraniej byy w stanie kontrolowa zarwno tre swych
snw, jak i dostp do niektrych swoich funkcji psychofizjologicznych (np. podniecenie seksualne,
oddychanie). Ta stosunkowo rzadka umiejtno, zwana przytomnym nieniem, moe jednak by
wyjtkiem, ktry potwierdza regu. Czowiek, ktry potrafi ni przytomnie, jest jednostk zdoln do
wykorzystywania w pewnym stopniu wiadomego planowania i dowolnej kontroli po to, by
przeksztaci reakcj psychiczn w fizjologiczn. Skupmy si zatem na gwnych obszarach mzgu,
ktre s zaangaowane w planowanie i dowoln kontrol.
Czoowe partie kory mzgowej umys organizujcy i planujcy
Kora czoowa (i przedczoowa) ze sw wyspecjalizowan funkcj planowania jest opisywana jako
najpniej rozwinity obszar ludzkiego mzgu. Jest stosunkowo dua (w porwnaniu ze zwierztami)
i zajmuje jedn czwart masy kadej z pkul, a dojrzao osiga dopiero w wieku siedmiu lat. Ma
liczne poczenia z ukadami siatkowatym (ARAS) i limbiczno-podwzgrzowym, ktre omwilimy
w poprzednich dwch czciach. Gwnym tematem tej czci bdzie rola organizujcej aktywnoci
kory czoowej w integracji informacji, ktra w obu tych ukadach podlega transdukcji.
Dziki planujco-porzdkujcym funkcjom kory czoowej dostrzegane i organizowane s nowe,
przycigajce uwag i pobudzajce bodce, ktre przenosi struktura siatkowata oraz jej
wyspecjalizowane jdra (np. miejsce sinawe). Przejawem tego s normalne ludzkie reakcje. Kora
czoowa ma rwnie tak liczne powizania z ukadem limbiczno-podwzgrzowym, e niektrzy
badacze mwi nawet o odrbnym ukadzie czoowo-limbicznym (Nauta, 1964, 1972; Nauta i
Domesick, 1980; Nauta i Feirtag, 1979). uria w nastpujcy sposb podsumowa planujceorganizujce funkcje kory (1966, s. 223):
[...] Fakt, e obszar czoowy jest blisko zwizany z lecymi niej strukturami pata limbicznego, a
za ich porednictwem z innymi ukadami neuronalnymi wicymi si z odbiorem bodcw z wntrza
ustroju, pozwala przypuszcza, e otrzymuje on sygnay na temat rnych zmian, ktre zachodz w
organizmie, oraz e jest silnie zaangaowany w regulacj stanw ciaa. Oczywiste jest, i zmiany
stanu cielesnego nie pojawiaj si jedynie z powodu wprowadzenia nowych bodcw, wywoujcych
pobudzenie, ale rwnie ze wzgldu na aktywno somatyczn, ktra stanowi reakcj na te bodce.
Mona przyj, e owe zmieniajce si stany prowadz do odpowiadajcych im, kolejnych zmian
aktywnoci somatycznej. To za daje powane podstawy, aby sdzi, e paty czoowe syntetyzuj
informacje o wiecie zewntrznym dostarczane przez eksteroreceptory i informacje z wntrza ciaa
oraz e s one rodkiem, za pomoc ktrego zachowanie organizmu jest regulowane w zgodzie z
efektami jego dziaa.
Organizowanie i synteza informacji zewntrznej oraz wewntrznej w celu regulacji stanw ciaa"
s wane dla zrozumienia komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania. Regulacja ta
zachodzi wwczas, gdy zorganizowane bodce ze wiata wewntrznego i zewntrznego przechodz
przez ukad limbiczno-podwzgrzowy. Psychofizjologowie, m.in. Achterberg (1985; Achterberg i
Lawlis, 1980, 1984), zgromadzili dowody na to, e porednikiem w komunikacji midzy psychik a
ciaem i w uzdrawianiu jest tzw. obraz ciaa, czyli organizacja obrazu wzrokowego, ktra
najprawdopodobniej zachodzi w ukadzie czoowo-limbicznym ze szczeglnym udziaem prawej
pkuli. Aby lepiej zrozumie to pojcie, zajmiemy si teraz procesem transdukcji informacji w prawej
i lewej pkuli oraz ich udziaem w uatwianiu komunikacji midzy psychik a ciaem.
Pkule mzgowe umys logiczno-metaforyczny
Meyers i Sperry (1953) zapocztkowali okres wielkich odkry w dziedzinie transdukcji informacji
w mzgu (w latach pidziesitych i szedziesitych). Stwierdzili oni, e gdy przetnie si poczenia
nerwowe (ciao modzelowate) midzy lew i praw pkul u kota, to bd one funkcjonowa

czciowo oddzielnie. Poniewa wydawao si, e operacja ta nie upoledza zdolnoci umysowych,
Sperry (1964) i jego koledzy posuyli si ni w postpowaniu ze starannie wybranymi osobami, u
ktrych wystpoway ostre i niekontrolowane ataki epilepsji typu grand mai (wielki napad). Uznali, e
jeli rdo epilepsji znajduje si w jednej z pkul, to operacja zapobiegnie przynajmniej
rozprzestrzenianiu si wyadowa do drugiej pkuli. Prba okazaa si niezwykle udana. Ponadto po
dokadnym przebadaniu pacjentw z rozszczepionym mzgiem psychologowie dokonali wielu
fascynujcych odkry, wskazujcych na istotne rnice w sposobie transdukcji i przetwarzania
informacji w lewej i prawej pkuli (Gazzaniga, 1967, 1985). Jeli chodzi o nasze badania
komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania, najwaniejsze jest to, e lewa pkula
specjalizuje si w sowno-jzykowej transdukcji mowy i myleniu analitycznym, prawa natomiast
odgrywa dominujc rol w caociowej, metaforyczno-analogicznej transdukcji informacji,
charakterystycznej dla emocji, wyobrae, a szczeglnie obrazu ciaa (Achterberg, 1985). W zwizku
z tym pojawia si hipoteza, e sposoby, jakimi prawa pkula dokonuje transdukcji informacji, s
cile powizane z ukadem limbiczno-podwzgrzowym i komunikacj midzy psychik a ciaem,
ktrej przejawem jest efekt placebo. Niedawno an Wickramasekera tak przedstawi t koncepcj
(1985, s. 274-275):
[...] Osoby wraliwe na efekt placebo (podobnie zreszt jak ludzie podatni na hipnoz) nie
przetwarzaj informacji w krytyczny i analityczny sposb, waciwy pkuli dominujcej (z jej
funkcjami werbalnymi). Ludzie ci nie dopuszczaj sygnaw wtpliwoci czy sceptycyzmu, ktre s
konsekwencj owego bardziej analitycznego sposobu przetwarzania typowego dla dominujcej (lewej)
pkuli. Podobnie jak osoby podatne na hipnoz, te, ktre silnie reaguj na placebo, bd raczej
wykorzystywa swj obszerny repertuar rodkw, by waciwoci podanego im leku upikszy i
wzbogaci o szczegy. Mog te zniweczy lub osabi dziaanie [...] lekarstwa przez negatywne
atrybucje.
Shapiro (1971) opisuje osoby nie reagujce na placebo jako sztywne, stereotypowe i pozbawione
gotowoci psychicznej (s. 445). Opis ten jest uderzajco podobny do charakterystyk osb trudno
poddajcych si hipnozie. Wzrasta liczba dowodw na to (Bakan, 1969; Graham i Pernicano, 1976;
Gur i Gur, 1974; achman i Goode, 1976), e podatno na hipnoz lub sugesti jest u osb
praworcznych przewanie funkcj prawej pkuli (niedominujcej, czyli drugorzdnej). Funkcje
pkuli niedominujcej obejmuj aktywno psychiczn o charakterze holistycznym i
wyobraeniowym, w tym rozproszone i symultaniczne przetwarzanie informacji (Ornstein, 1973;
Sperry, 1964). Tendencja do dostrzegania" powiza lub znacze w materiale nawet bardzo
przypadkowo zbudowanym (jak plamy atramentowe Rorschacha) okazaa si wic jakim aspektem
twrczej aktywnoci psychicznej a ta, jak si zakada, jest waciwoci pkuli niedominujcej. To
wyjanienie tumaczy podobiestwo midzy osobami wraliwymi na efekt placebo a tymi, ktre s
podatne na hipnoz.
Zwikszone zainteresowanie wspomaganiem twrczych moliwoci prawej pkuli w zakresie
uzdrawiania, przejawiane przez psychoterapeutw wszelkich orientacji, doprowadzio do wielu
kontrowersyjnych prb znalezienia obserwowalnych wskanikw (mimicznych i pantomimicznych),
ktre wizayby si z tym procesem. Teitlebaum (1954), a potem niezalenie od niego Day (1964)
opisali zwizek midzy ruchami gaek ocznych a stylem mylenia czy refleksji. Bakan jako pierwszy
zaproponowa, by uzna, e dominacja prawej lub lewej pkuli odpowiada za skonno gaek
ocznych do poruszania si w lewo lub w prawo w zalenoci od tego, czy przetwarzanie informacji ma
charakter logiczny czy analogiczny.
Omawiajc nowsze badania z tej dziedziny, badacz ten (1980) doszed do wniosku, e prawa
pkula rzeczywicie odgrywa pierwszorzdn rol w wytwarzaniu nie obrobionych obrazw.
Gotowo do pojawiania si tych obrazw ronie podczas snu, refleksji, wolnych skojarze, bdzenia
myli i pod wpywem pewnych lekw, ktre blokuj komunikacj midzy pkulami. Gdy jednak
komunikacja midzy pkulami zachodzi sprawnie, nie obrobiony obraz z prawej pkuli podlega w
lewej obrbce lub transdukcji. Fakty te doprowadziy do paradoksalnego odkrycia, e osoby, ktre
dobrze wypadaj w ustrukturalizowanych testach relacji obrazowych i przestrzennych czciej
poruszaj oczami w praw stron, a to wskazuje na intensywne zaangaowanie lewej pkuli. Stosujc
ruchy gaek ocznych jako wskazwk mwic, ktra pkula jest bardziej pobudzona, trzeba jednak

bra pod uwag stopie, w jakim obraz uleg transdukcji w wyniku procesu pierwotnego (nie
obrobiony) lub wtrnego (obrobiony).
Ta rnica midzy transdukcj w mzgu obrazu nie obrobionego i obrobionego moe by cech
charakterystyczn dla wszystkich innych mo-dalnoci zmysowych. Odkryto np., e u nie
wyrobionych suchaczy, czerpicych ze suchania jedynie przyjemno, muzyka pobudza praw
pkul; tymczasem u zawodowego muzyka podczas analizowania tego samego utworu pobudzona
jest pkula lewa (Mazziotta, Phelps, Carson i Kuhl, 1982). Te rnice w transdukcji informacji
dokonywanej przez praw i lew pkul mzgow (Rossi, 1977) stanowi punkt wyjcia wielu metod
wspomagania komunikacji midzy psychik a ciaem. Omwimy je w nastpnych rozdziaach.
Pami i uczenie si. Psychika i wiadomo
Prowadzone ostatnio psychobiologiczne badania nad uczeniem si i zapamitywaniem
koncentroway si na tym, by potwierdzi, e dopiero uznanie roli transdukcji informacji w obszarze
limbiczno-podwzgrzowym umoliwia okrelenie, jak czucie i percepcja cz si w cao z
myleniem i zachowaniem. W tej czci zajmiemy si tylko dwoma zagadnieniami, ktre z punktu
widzenia omawianej przez nas tematyki s najistotniejsze. Chodzi tu o: (1) rol hormonw w procesie
zapamitywania i uczenia si oraz (2) sposb integrowania czucia i percepcji z pamici i uczeniem
si w ukadzie limbiczno-podwzgrzowym. McGaugh, psycholog zajmujcy si fizjologi, tak
przedstawi rol hormonw w procesie zapamitywania i uczenia si (1983, s. 163-164):
Wiadomo, e stymulacja sensoryczna aktywizuje niespecyficzne ukady w mzgu [zachodzi to
jak widzielimy wczeniej poprzez ukad siatkowaty ARAS]. Wynikiem stymulacji sensorycznej jest
te uwolnienie hormonw, w tym ACTH, adrenaliny, wazopresyny i peptydw opioidowych,
enkefaliny oraz endorfiny. Wiele bada dowiodo, e hormony te wpywaj na uczenie si i
zapamitywanie [...]
Takie wyniki zachcaj do postawienia dwch wanych pyta. Po pierwsze, czy uwolnienie owych
hormonw stresu jest czci normalnych [...] procesw, wicych si z endogenn modulacj
magazynowania pamiciowego? Po drugie, czy skutki leczenia, ktrego nastpstem moe by amnezja
wsteczna i wsteczne pobudzenie pamici, s zwizane z wpywem hormonw? Jeli odpowied na oba
te pytania brzmi tak", jak to sugeruje wikszo prowadzonych ostatnio bada, to gwn kwesti
staje si podoe wpywu hormonw endogennych na t aktywno mzgu, ktra jest podstaw
magazynowania pamiciowego [...] Wyniki bada prowadzonych zarwno przez nasze, jak i inne
laboratoria sugeruj, e na przechowywanie informacji w pamici wpywa adrenalina uwalniana w
rdzeniu nadnerczy (McGaugh i in., 1982). Przez par lat zajmowalimy si rwnie wpywem
potreningowej stymulacji elektrycznej mzgu na pami. Najnowsze nasze wyniki [...] wskazuj, e
jednym ze skutkw stymulacji jdra migdaowatego [jest to cz ukadu limbicznego], istotnych dla
zapamitywania, moe by uwolnienie peryferycznej adrenaliny. Zbieno rezultatw uzyskanych
przez te dwa rodzaje bada w powanym stopniu dowodzi, e celem dziaania hormonw
uwalnianych podczas dowiadczania czego jest modulacja siy wspomnie o tym dowiadczeniu,
a centralne modulowanie oddziaywa na system pamiciowy (w ukadzie limbiczno-podwzgrzowym) pozostaje w interakcji z oddziaywaniami hormonw peryferycznych (podkr. E.L.R.).
Badania McGaugha dostarczyy nam tego, co moe si sta podoem wielu praktycznych metod
wspomagania komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania w procesie terapii. Mimo e w
niewielkim jeszcze stopniu rozumiemy niebywa zoono tych procesw, to to, co wiemy,
wystarcza, by podsun myl o integracji prac Hansa Selyego i Miltona Ericksona w ramach
medycyny psychosomatycznej. Sprbujemy to przedstawi w rozdziale czwartym.
Mortimer Mishkin i jego koledzy z Pastwowego Instytutu Zdrowia Psychicznego skupili si na
przeledzeniu drogi, jak informacja sensory-czna z pl wzrokowych kory jest przesyana do ukadu
limbicznego, gdzie jest magazynowana i wczana w procesy zapamitywania i uczenia si. Ukad
limbiczny (a szczeglnie dwa jego skadniki: jdro migdaowate i hipokamp) jest obszarem, w ktrym
mona poczy ze sob informacje zgromadzone przez wiele rnych systemw sensorycznych. Tego
rodzaju midzymodalne kojarzenie powoduje, e informacja sensoryczno-percepcyjna moe w
podwzgrzu podlega plastycznej przemianie w fizjologiczne reakcje ciaa (Murry i Mishkin, 1985).

Opisane badania nad skojarzeniami midzymodalnymi mona uwaa za najnowszy wyraz

niegdysiejszej koncepcji Bernheima, ktry uwaa ideodynamik za psychofizjologiczne podoe
hipnoterapii. Mishkin stworzy zatem nowe podstawy badawcze docieka nad komunikacj midzy
psychik a ciaem oraz uzdrawianiem. Jego poszukiwania relacji midzy modalnoci wzrokow a
ukadem limbicznym musz by rozszerzone na wszystkie inne modalnoci sensoryczne.
Analizujc w swych wczeniejszych pracach (Rossi, 1972/1985) feno-menologiczn tre snw
oraz zwizane z nimi procesy, doszedem do wniosku, e midzymodalne przemieszczenia, jakie
zachodz midzy doznaniami, spostrzeeniami, emocjami, wyobraeniami, poznaniem, tosamoci i
zachowaniem, to cechy charakterystyczne procesu wzrostu i zmiany psychicznej. Prace Mishkina
dostarczaj eksperymentalnych podstaw takim wanie psychologicznym analizom rozwoju twrczego
i stanowi podwaliny nowych metodologii, rozwijanych obecnie w psychoterapii po to, by wspomaga
procesy twrcze (Mills i Cowley, 1986). Tymi procesami trans-dukcji informacji bdziemy si nadal
zajmowa, mwic o nowych metodach komunikacji midzy psychik a ciaem, ktre zaprezentujemy
w rozdziale pitym.
Badania Mishkina rozwizay wielki spr midzy behawiorystyczn a poznawcz interpretacj
przebiegu zapamitywania i uczenia si oraz pogldem na rol mylenia, przytomnoci i wiadomoci
w tym procesie. Stworzy on (Mishkin, Malamut i Bachevalier, 1984; Mishkin i Petri, 1984)
dwupoziomow teori psychologiczn, w ktrej mieszcz si zaoenia zarwno behawioryzmu, jak i
koncepcji poznawczych. Nawyki, opisywane przez behawiorystw jako automatyczne powizania
midzy bodcami i reakcjami, tworzone zawsze, gdy mamy do czynienia z odpowiedni nagrod, s
przez Mishkina przedstawiane jako bardziej podstawowy proces, ktry zachodzi na wszystkich
poziomach ycia od najprymitywniejszych jednokomrkowcw do czowieka. Do wytworzenia
takich nawykw nie jest potrzebny poznawczy proces autorefleksji czy mylenia. Gromadzenie
informacji, wiedzy oraz tworzenie samowiadomego i samosterujcego systemu pamici a to
wanie opisuj teoretycy poznawczego uczenia si wymaga ewolucji osi korowo-limbicznowzgrzowej, ktra jest charakterystyczna dla wszystkich wyej rozwinitych form ycia, takich jak
ssaki, w tym czowieka.
Szeroka perspektywa nakrelona w tym rozdziale pozwala nam zdefiniowa wiadomo czy
psychik jako proces autorefleksyjnej transdukcji informacji. Definicja ta moe nie satysfakcjonuje
filozofw, lecz jest wystarczajco praktycznym narzdziem interpretowania komunikacji midzy
psychik a ciaem oraz tworzenia nowych koncepcji uzdrawiania. Opisane w tym rozdziale gwne
procesy i sposoby autorefleksyjnej transdukcji informacji zaczynaj odgrywa rol
psychobiologicznego podoa samo-sterujcej wiadomoci i komunikacji midzy psychik a ciaem.
Wszystkie te sposoby skupiaj si na ukadzie limbiczno-podwzgrzowym [Czytelnikom bardziej
zaawansowanym w studiowaniu anatomii dobrze bdzie zwrci uwag, e w tej ksice uywamy
terminu ukad limbiczno-podwzgrzowy" w jego najszerszym sensie, obejmujc nim: jdro
migdaowate, hipokamp, zakrt obrczy, sklepienie, przegrod oraz pewne jdra wzgrza i obwd
Papeza] jako centrum transdukcji informacji pomidzy psychik a ciaem.
Gdybymy wicej wiedzieli o psychobiologii, moglibymy dokadniej powiedzie, ktre z
poszczeglnych metod psychologicznych wspomagaj owe gwne drogi w procesie komunikacji
midzy psychik a ciaem. Na przykad: jakiego rodzaju procedura mogaby najbardziej efektywnie
stymulowa ukad siatkowaty (ARAS) do podnoszenia aktywnoci kory, a tym samym uatwiania
uczenia si nowych rzeczy przez konkretn jednostk; jak uaktywni dostpn pacjentowi pami i
systemy nawykw za pomoc wzrokowych wyobrae z wykorzystaniem drogi potylicznej,
skroniowej i osi limbiczno-podwzgrzowej; planowanie jakich dziedzin ycia zaangauje ukad
czoowo-limbiczny nastolatka rozmylajcego nad celami yciowymi w sposb najbardziej
poyteczny; jaka kombinacja sowno-logicznego i analogiczno-metaforycznego sposobu transdukcji
informacji zoptymalizuje integracj lewej i prawej pkuli, prowadzc do twrczego rozwizania
danego problemu.
Cho do odpowiedzi na te pytania jest jeszcze daleko, ju samo ich postawienie stanowi krok w
kierunku rozstrzygnicia. Co wicej, wspczesne techniki eksperymentalne, takie jak badanie PET
(transosiowa tomografia z wykorzystaniem emisji pozytronw) czy obrazowanie rezonansem
magnetycznym, pozwalaj na przetestowanie kadej koncepcji i hipotezy dotyczcej omawianej przez

nas dziedziny. W dalszych rozdziaach omwimy wiele sposobw dochodzenia do tych gwnych
kanaw komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania oraz metod ich wykorzystania.
3
UZDRAWIANIE I HIPNOZA A UCZENIE SI ZALENE OD STANU
eby w peni doceni wielo tych teorii uzdrawiania psychosomatycznego i hipnozy, ktre
opieraj si na pojciu zalenoci od stanu, koniecznie trzeba si przyjrze ewolucji, jakiej podlegay
one na przestrzeni ponad 200 lat (tab. 2). W rozdziale drugim widzielimy, e tym, ktry
zapocztkowa wykorzystanie koncepcji transdukcji informacji w uzdrawianiu i hipnozie, by
Bernheim. Rozdzia trzeci rozpoczniemy od sw Jamesa Braida (1798-1860), ktry jako pierwszy
opar teori uzdrawiania i hipnozy na pojciu zmiany stanu czy te zalenoci od stanu. Braid
zaproponowa nastpujc definicj hipnozy (cyt. za: Tinterow, 1970, s. 370-372):
Ograniczmy termin hipnoza" jedynie do tych przypadkw, w ktrych [...] osoba hipnotyzowana
nie przypomina sobie niczego, co wydarzyo si w czasie snu, gdy zostanie obudzona, lecz pamita to
wszystko doskonale wtedy, gdy pniej przechodzi podobne stadium hipnozy. W ten sposb hipnoza
obejmowa bdzie tylko te przypadki, w ktrych pojawia si to, co dotychczas nazywano stanem
podwjnej wiadomoci.
Sdz wreszcie, e najodpowiedniejszym terminem oglnym, obejmujcym cao tych zjawisk,
ktre wynikaj ze wzajemnego oddziaywania psychiki i materii, jest termin psychofizjologia".
W pierwszej czci zacytowanego fragmentu Braid definiuje hipnoz jako proces dysocjacji czy
odwracalnej amnezji, powodujcy powstanie stanu podwjnej wiadomoci". Wspczeni badacze
nazwaliby ten proces uczeniem si i zapamitywaniem zalenym od stanu". To, czego si uczymy i
co zapamitujemy, zaley od naszego stanu psychofizjologicznego w momencie uczenia si.
Wspomnienia nabywane w stanie hipnozy s zapominane po przebudzeniu, ale staj si znw
dostpne, gdy hipnoza si powtarza. Poniewa wspomnienie jest zalene od stanu, w ktrym byo
nabyte, i tylko do niego si ogranicza, mwimy, i jest to informacja zwizana ze stanem".
W drugiej czci tego fragmentu Braid przedstawi wymylony przez siebie oglny termin:
psychofizjologia, ktry ma opisywa wszelkie zjawiska zwizane ze wzajemnym oddziaywaniem
psychiki i materii". Wprowadzenie tego terminu byo sposobem konceptualizacji procesu transdukcji
informacji midzy psychik a ciaem, ktry ma miejsce w uzdrawianiu i hipnozie.
Pierre Janet (1859-1947) to nastpna wana posta w historii hipnozy. Zjawisko amnezji
odwracalnej stao si dla niego podstaw zbudowania dysocjacyjnej teorii zaburze
psychosomatycznych. Dysocjacj czy te blok midzy psychik wiadom a niewiadom uzna on za
rdo psychopatologii, do ktrego mona dotrze za pomoc hipnozy i w ten sposb usun
zaburzenia. Pogld ten przyj Freud, ktry jednak wykorzystywa nie formaln hipnoz, lecz technik
wolnych skojarze, i dociera w ten sposb do zdysocjowanych lub wypartych wspomnie tych
wanie, ktre stanowiy podoe zaburze psychicznych i psychosomatycznych.
Gwnym przedmiotem bada wczesnej psychoanalizy byy warunki konieczne i wystarczajce, by
wystpia odwracalna amnezja i dysocjacje. Freud tak omawia rol urazu w swej pionierskiej pracy
The Aetiology of Hystea (Etiologia histerii; Freud, 1956, s. 186):
Trzeba wyjani, e cofanie si ladem symptomu histerycznego a do traumatycznego wydarzenia
pomoe nam go zrozumie tylko wtedy, gdy wydarzenie, o ktrym mwimy, spenia dwa warunki
jeli ma wymagan jako rozstrzygajc oraz jeli moemy mu przypisa niezbdn si
traumatyczn.
Tabela 2. Ewolucja terapii psychosomatycznej i hipnoterapii opartych na zapamitywaniu, uczeniu
si i zachowaniach zalenych od stanu
Badacze

Koncepcja

Braid (1855)

Stan podwjnej wiadomoci, przejawicy si jako amnezja

odwracalna, jest psychofizjologicznym podoem hipnozy.

Janet (1889, 1907)

Dysocjacja midzy treciami wiadomymi i niewiadomymi,

przejawiajca si jako blok lub amnezja odwracalna, jest
rdem psychopatologii, do ktrego mona dotrze w hipnozie
po to, by leczy zaburzenia.

Freud (1896)
Jung (1910)
Rank (1924)

Podstawowe zaoenie psychoanalizy: uraz emocjonalny

prowadzi do dysocjacji, wyparcia, kompleksw i amnezji, a to
stanowi podoe nerwic i psychoz czynnociowych.

Erickson (1932, 1943a, b, c, d, 1948) Pokaza, e amnezja pourazowa i objawy psychosomatyczne s

dysocjacjami psychoneurofizjologicznymi, ktre mona usun
za pomoc resyntezy wewntrznej w hipnoterapii.
Cheek (1957-1981)

Hipnoza pojawia si spontanicznie w czasie stresu, co sugeruje,

e zjawisko to jest okolicznoci zalen od stanu.

Overton (1968, 1972, 1973)

Dokonawszy przegldu literatury z okresu 40 lat ustali, e

zapamitywanie i uczenie si zalene od stanu byo istotn
eksperymentaln podstaw dysocjacji w wielu paradygmatach
bada nad lekami i psy cho fizjologi.

Fischer (1971a, b, c)

Informacja i zachowanie zwizane ze stanem stanowi

psychofizjologiczne podoe zmiany stanu, dysocjacji, nastroju,
zoonej osobowoci, snw, transu, zjawisk religijnych,
psychotycznych, twrczych, artystycznych i
narkoanalitycznych.

Rossi (1972, 1973)

Wstrzsy psychiczne i chwile natchnienia twrczego pojawiaj

si wtedy, gdy przerwane zostaj nawykowe cigi wspomnie i
skojarze zalenych od stanu.

Erickson i Rossi (1974)

Wyniki bada nad uczeniem si zalenym od stanu potwierdziy

eksperymentalnie pogld, e wszelkie amnezje i dowiadczenia
psychiczne s zwizane ze stanem.

E. Hilgard J. Hilgard (1975)

i E. Hilgard (1977)

Neodysocjacyjna teoria hipnozy zakadajca, e zapamitywanie

i uczenie si zalene od stanu s zjawiskami tego samego
rodzaju co dysocjacja hipnotyczna.

Rossi (1981, 1982)

Ultradobowa teoria postpowania hipnoterapeutycznego: (1)

rdem dolegliwoci psychosomatycznych s zachodzce pod
wpywem stresu zaburzenia ultradobowych rytmw
psychobiologicznych w nadchiazmatycznym jdrze podwzgrza; (2) praktyczna hipnoterapia Ericksona dostosowuje
owe rytmy ultradobowe do rwnowagi ukadu autonomicznego.

Werntz (1981)
Werntz i in. (1981)

Korelacja rytmw ultradobowych w pkulowej dominacji

nosowej i mzgowej jest centralnie sterowana przez
podwzgrze, poredniczce utrzymywaniu rwnowagi w
automatycznym ukadzie nerwowym.

Benson (1983a, b)

Zjawisko relaksacji w jodze i medytacji ma swe lecznicze rdo

w zintegrowanej reakcji podwzgrza, ktrej wynikiem jest
uoglniony spadek aktywnoci sympatycznego ukadu
nerwowego".

Zornetzer (1978)
McGaugh (1983)
Izquierdo (1984)

Hipoteza tworzenia wspomnie oparta na endogennej zalenoci

od stanu; hormony peryferyczne nadnerczy moduluj pami i
uczenie si w ukadzie limbiczno-podwzgrzowyni.

Okolicznoci yciowe, ktre maj wymagan jako rozstrzygajc i si traumatyczn prowadz

do powstawania kompleksw. Wpyw takich kompleksw na pami i zachowanie eksperymentalnie
zbada Jung. Autor tak opisuje swe eksperymenty nad skojarzeniami (Jung, 1910, s. 363):
Pod koniec eksperymentu [nad skojarzeniami] pytamy badan osob, czy dokadnie przypomina
sobie odpowiedzi, ktrych wczeniej udzielia na kade ze sw bodcowych; oczywiste jest zatem, e
normalnie zapominanie ma miejsce w momencie, gdy pojawia si niepokj spowodowany
kompleksem lub w chwil po tym. Tym, czym w rzeczywistoci si zajmujemy, jest co w rodzaju
zapominania freudowskiego" [czyli wyparcia]. Procedura ta dostarcza nam skomplikowanych
wskanikw, ktre jak dowiedziono maj warto praktyczn.
Pniej Otto Rank (1924/1952) poszed jeszcze dalej w poszukiwaniu rda kompleksw i
nerwicy uzna, e jest nim uraz zwizany z narodzinami. Mona zatem powiedzie, e cay gmach
psychoanalizy wzniesiono dziki prbom wyjanienia, w jaki sposb uraz przyczynia si do
powstawania kompleksw, zapocztkowujc dysocjacj, wyparcie i amnezj.
Milton H. Erickson (1902-1980) udowodni, e amnezj spowodowane wstrzsami psychicznymi i
wydarzeniami traumatycznymi s dysocjacjami psychoneurofizjologicznymi, ktre mona usun za
pomoc hipnoterapeutycznej wewntrznej resyntezy (Erickson, 1948/1980). Jeden z dawnych
studentw Ericksona, David Cheek, doktor medycyny, zaj si koncepcj sygnalizacji
ideomotorycznej i wykorzysta j do bada nad urazami emocjonalnymi, stresem i objawami
psychosomatycznymi. Prowadzone przez ponad 25 lat badania kliniczne doprowadziy go do
sformuowania teorii, e silny stres zawsze wywouje zmian stanu, ktr mona zidentyfikowa jako
rodzaj spontanicznej hipnozy, kodujcej zwizane ze stanem problemy i objawy. Niedawno tak
przedstawi swj pogld (Cheek, 1981, s. 88):
Hipnoza pojawia si spontanicznie podczas stresu (Cheek, 1960), co sugeruje, e zjawisko to jest
zalen od stanu okolicznoci, ktra aktywizuje informacj poprzednio zwizan z podobnym
stresem (Cheek, 1962b).
W takich sytuacjach czowiek skonny jest powraca zarwno wspomnieniami, jak i reakcjami
fizjologicznymi do wczeniejszej chwili, gdy dozna silniejszego stresu. Wprowadzenie go w hipnoz
moe nagle wyzwoli przykre wspomnienia zwizane ze spontanicznymi stanami hipnoidalnymi.
Moe to by bardzo pomocne w poszukiwaniu czynnikw odpowiedzialnych za zachowania o
charakterze nieprzystosowaw-czym, lecz z drugiej strony moe to wywoa zakopotanie u
niedowiadczonego hipnotyzera, gdy ten odkryje, e jego pacjent identyfikuje go z jakim zym
czowiekiem spotkanym w przeszoci. To zjawisko retrospekcji ma charakter niespecyficzny, moe
uruchomi reakcje zupenie nieadekwatne. Czsto z takimi si stykaem u osb bdcych pod narkoz.
Liczne publikacje kliniczne Cheeka zawieraj najszersz dokumentacj psychobiologicznego
sposobu podejcia do komunikacji midzy psychik a ciaem oraz do uzdrawiania, jak mona obecnie
znale w literaturze dotyczcej hipnoterapii. Jego wasn koncepcj przedstawimy i zilustrujemy
bardziej szczegowo w rozdziale pitym.
Kiedy razem z Ericksonem uzupenialimy histori hipnoterapii o podstawowe teorie i wyniki
bada psychologii wspczesnej, w taki oto sposb rozwinlimy pogld Fischera na zwizek midzy
uczeniem si zalenym od stanu a amnezj (Erickson i Rossi, 1974/1980, s. 71-90):
Gdy zbierzemy wyniki bada zarwno klinicznych, jak i prowadzonych w naturalnych warunkach,
widzimy, e trans hipnotyczny jest zmienionym stanem wiadomoci, a amnezj stanowi naturaln

konsekwencj owego zmienionego stanu. Niedawne eksperymenty nad uczeniem si zalenym od

stanu potwierdzaj oglne przekonanie, e kada amnezj jest zwizana ze stanem". Obecnie
moemy ju uzna amnezj za jednego tylko reprezentanta caej klasy weryfikowalnych zjawisk, a nie
za jaki szczeglny przypadek. Fischer (1971c) nastpujco podsumowa zwizek midzy uczeniem
si zalenym od stanu a amnezj:
Wobec faktu, e dowiadczenie wynika z powizania czy skojarzenia konkretnego stanu lub
poziomu pobudzenia z konkretn symboliczn interpretacj tego pobudzenia, musi by ono zwizane
ze stanem. Mona je zatem przywoa albo wzbudzajc w poziom pobudzenia, albo tez prezentujc
jaki symbol jego interpretacji, taki np. jak obraz, melodia czy smak.
W wykonanych niedawno badaniach 48 ochotnikw, pozostajcych pod wpywem alkoholu, miao
zapamita bezsensowne wyrazy. Po wytrzewieniu ludzie ci z trudem przypominali sobie sowa,
ktrych si przedtem nauczyli. Gdy jednak upili si powtrnie, przypominali je sobie znacznie lepiej.
W innych badaniach obserwowano zalene od stanu przypominanie sobie konfiguracji
geometrycznych: wzmoone pod wpywem amfetaminy i osabione pod wpywem amobarbitalu.
Ochotnicy zapamitywali, a potem przypominali sobie te konfiguracje, pozostajc pod wpywem
jednego z tych dwch rodkw. Pamitanie czego tylko w chwili, gdy znajdujemy si w okrelonym
stanie, zwykle nazywa si uczeniem zalenym od stanu". Okazuje si, e aby doszo do zwizania ze
stanem", nie jest konieczne dugie uczenie si lub warunkowanie wrcz przeciwnie, wystarczy
moe tylko jedno dowiadczenie.
Zjawisko deja vu i tak zwana retrospekcja po LSD to szczeglne przypadki oglnego zjawiska
zwizania ze stanem. Zauwamy, e do wywoania retrospekcji nie s konieczne ani zmiany
ogniskowe, ani te czsteczki halucynogenw wystarczy moe symbol przywoujcy to, czego
dowiadczao si pod wpywem narkotyku.
Zwizana ze stanem natura dowiadczenia oraz fakt, e pomidzy stanem codziennego
funkcjonowania i wszelkimi innymi stanami hiper- i hipopobudzenia wystpuje amnezj, dowodz, i
to, co nazywa si podwiadomoci", jest jedynie inn nazw owej amnezji wanie. Dlatego te
zamiast postulowa istnienie jednej podwiadomoci, przyjmuj, e jest tyle warstw
samowiadomoci, ile poziomw pobudzenia i odpowiadajcych im interpretacji symbolicznych
wystpuje w repertuarze jednostki. Dlatego wanie moliwa jest wielokrotna egzystencja: ycie od
jednego stanu normalnej przytomnoci do drugiego; od snu do snu; od jednej wizji po LSD do
nastpnej; od jednego stanu uniesienia artystycznego, religijnego czy psychotycznego do drugiego; od
transu do transu; od zamylenia do zamylenia.
Zakadamy, e trans hipnotyczny moe by z wielkim poytkiem uznany za jeden z jaskrawych
przykadw tego, e kade dowiadczenie fenomenologiczne jest z natury rzeczy zwizane ze stanem.
Wyrana cigo stanu wiadomoci, wystpujca podczas normalnego funkcjonowania, jest w
rzeczywistoci nietrwa iluzj, ktrej powstanie umoliwiaj zwizki skojarzeniowe istniejce
pomidzy pokrewnymi jednostkami konwersacyjnymi, zadaniowymi, orientacyjnymi kd. Kady z nas
dowiadczy chwilowej amnezji, pojawiajcej si w sytuacjach, gdy np. tracimy wtek myli lub
zapominamy, co mielimy wanie zrobi. Bez pomostu w postaci zwizkw skojarzeniowych
wiadomo rozpadaby si na wiele niecigych stanw, nie stykajcych si ze sob i w tym sensie
podobnych do snw.
Zgodnie z tym pogldem, to, co odbieramy jako nasz zwyky, codzienny stan wiadomoci czy
przytomnoci, jest tak naprawd nawykowym ukadem zalenych od stanu wspomnie, skojarze i
zachowa. Ja sam uwaam, e twrcze chwile podczas dziaalnoci artystycznej czy naukowej albo w
snach i w yciu codziennym s przerwaniem tych nawykowych ukadw (1972/1985). Nowe
dowiadczenie, ktre pojawia si w momentach twrczoci, jest podstawow jednostk oryginalnego
mylenia, wgldu i zmiany osobowoci. Oto jak opisaem moliwe, psychobiologiczne podoe chwil
twrczych (Rossi, 1972/1985, s. 158):
Przeywanie chwil twrczych moe by fenomenologicznym odpowiednikiem zmiany krytycznej,
jaka zachodzi w strukturze czsteczkowej protein mzgu podczas uczenia si (Kimble, 1965) lub
tworzenia nowych ukadw komrkowych i sekwencji fazowych (Hebb, 1963).

Sposb, w jaki Erickson wykorzystywa wstrzs psychiczny (Rossi, 1973/1980) w celu wywoania
podczas hipnoterapii chwil twrczoci, ktre przeamayby nieprzystosowawcze wzorce uczenia si
zalenego od stanu, bdzie dokadnie omwiony w rozdziaach czwartym i pitym.
W tym samym okresie Ernest Hilgard wykona badania dotyczce wykorzystania hipnozy do
umierzania blu, ktre dostarczyy eksperymentalnego poparcia teorii, e procesy dysocjacji
psychicznej oraz uczenia si zalenego od stanu s w swej istocie tosame (E. Hilgard i J. Hilgard,
1975). E. Hilgard wyrazi swe pogldy w nastpujcy sposb (s. 183):
Ze zjawiskami dysocjacji wie si osobliwy wpyw niektrych narkotykw na przechowywanie i
przywoywanie wyuczonych treci, prowadzcy do tzw. uczenia si zalenego od stanu. Jeli uczenie
odbywa si pod wpywem odpowiedniego narkotyku, wspomnienie tego, co wyuczone, moe by
niedostpne po wyjciu ze stanu narkotycznego, lecz wraca, gdy dana osoba znowu znajdzie si pod
jego dziaaniem. Co takiego czasem zdarza si z alkoholem: czowiek zapomina o tym, co mwi lub
robi pod jego wpywem, lecz przypomina to sobie, kiedy si znowu upije. Wspomnienia s wic
magazynowane, lecz jedynie w pewnych okolicznociach staj si dostpne. Zjawisko to ma zatem
pewne cechy amnezji hipnotycznej. Poznanie lokalizacji i charakteru tych efektw prawdopodobnie
wyjani ich zwizek z fizjologicznym podoem hipnozy.
Hilgard stworzy nastpnie neodysocjacyjn teori hipnozy, w ktrej poczy dane historyczne,
wspczesne, eksperymentalne i kliniczne po to, by pokaza, e wane, klasyczne zjawiska zwizane z
hipnoz mona uzna za formy podzielonej wiadomoci (Hilgard, 1977, s. 244-245):
Jeli informacja, ktr nabywamy w jakim stanie (np. pod wpywem narkotyku), bdzie
zapomniana w innym stanie, lecz ponownie odtworzona, gdy w pierwszy stan si powtrzy, to mamy
do czynienia z eksperymentaln ilustracj odwracalnej amnezji. Ukad wydarze jest tu oczywicie
doskonaym przykadem uczenia si zalenego od stanu. Jednym z najwaniejszych badaczy tych
zagadnie jest Overton, ktry dokona te przegldu dotyczcej ich literatury (Overton, 1972, 1973).
[...] Zdaniem Overtona (1973) rozrnianie narkotykw [...] moe si opiera na barierze
dysocjacyjnej, ktra osabia transfer wprawy pomidzy sytuacj bycia pod wpywem narkotyku oraz
sytuacj pozostawania poza tym wpywem". Pojcie dysocjacji, ktrym posuguje si Overton, jest
zgodne z teori neodysocjacyjn. Oznacza to, e dwa typy zachowania mog by odizolowane od
siebie ze wzgldu na rnice w dostpnej informacji (podkr. E.L.R.).
Dalszy rozwj moich pogldw dotyczcych zwizku pomidzy hipnoz i uczeniem si zalenym
od stanu nastpi we wczesnych latach osiemdziesitych. Zetknem si wwczas z podobiestwami
midzy psychologicznymi charakterystykami rytmw ultradobowych a zwykym, codziennym
transem", ktry Erickson wykorzystywa w hipnoterapii (Rossi, 1972/1985, 1981, 1982, 1986a). To
doprowadzio do sformuowania ultradobowej teorii hipnoterapii, ktra przybraa tak posta (Rossi,
1982, s. 23):
Podobiestwa istniejce midzy behawioralnymi charakterystykami zarwno cykli ultradobowych
(stanowi one wielodrganiowy system procesw psychofizjologicznych, z ktrych wiele wie si z
funkcjonowaniem prawej pkuli i ukadu parasympatycznego; okres drga w tym systemie wynosi 90
minut), jak i zwykego, codziennego transu" doprowadziy autora do sformuowania nowej teorii
hipnozy. Propozycj t poprzedzio ponad osiem lat obserwacji klinicznych technik
hipnoterapeutycznych Miliona H. Ericksona, ktry w swej pracy wykorzystywa podobne 90minutowe okresy. Ultradobowa teoria hipnoterapii zakada, e: (1) rdem reakcji psychosomatycznej
s wywoane przez stres zaburzenia normalnego okresu drga w cyklach ultradobowych, (2) oparta na
naturalnych reakcjach metoda hipnoterapii umoliwia leczenie dziki temu, e pozwala na
normalizacj owych ultradobowych procesw.
Dokadne przyjrzenie si wynikom bada (Kripke, 1982) doprowadzio do wniosku, e gwnym
regulatorem tych rytmw czuych na uczenie si i warunkowanie z wykorzystaniem zarwno
czynnikw psychicznych, jak i fizjologicznych jest jdro nadchiazmatyczne podwzgrza. Zupenie
przypadkowo zdoaem dokona niezalenej weryfikacji tego odkrycia, natknwszy si na niezwyk
prac Debry Werntz (1981; Werntz, Bickford, Bloom i Shannahoff-Khalsa, 1981). Badaczka ta
dostarczya dodatkowych dowodw na to, e podwzgrze stanowi rdo i mediator rytmw
ultradobowych zarwno w dominacji mzgowej i nosowej, jak i w integrowaniu autonomicznego

ukadu nerwowego. Prace Werntz i ich ekscytujce implikacje teoretyczne pomagaj zbudowa
pomost empiryczny pomidzy psychofizjologicznymi badaniami zmienionych stanw wiadomoci,
ktre s prowadzone w tradycji Zachodu, a uprawianymi od dawna praktykami wschodniej jogi
(Rossi, 1986). Take badania Bensona (1983a, b) dowodz, e zachodnia i wschodnia koncepcja
zwizku midzy ciaem a psychik s w gruncie rzeczy sobie bliskie. Benson stwierdzi, e
uzdrowicielskie rdo efektu relaksacji, ktry pojawia si podczas modlitwy, medytacji i praktyk
jogi, tkwi w zintegrowanej reakcji podwzgrzowej, ktrej rezultatem jest uoglnione zmniejszenie
aktywnoci ukadu sympatycznego.
Kolejny przeom w moich pogldach nastpi mniej wicej rok pniej, po zapoznaniu si z
dokonanym przez McGaugha (1983) przegldem nowych bada nad neurobiologi zapamitywania i
uczenia si. Badania te dowiody, e hormony uwalniane w stanie stresu moduluj zapamitywanie i
uczenie si w ukadzie limbicznym (szczeglnie dotyczy to jdra migdaowatego i hipokampu). Od
razu uwiadomiem sobie, e: (1) byy to te same hormony ukadu podwzgrzowo-hormonalnego,
ktre Selye uzna za rdo zaburze psychosomatycznych, pojawiajcych si na skutek stresu; (2)
zarwno te nowe badania neurobiologiczne, jak i klasyczne prace Selyego z psychosomatyki tak
naprawd dotycz zjawisk uczenia si i zapamitywania zalenego od stanu.
Nieco pniej pojawiy si doniesienia o dokonanych przez Izquierdo (1984) laboratoryjnych
badaniach tzw. endogennej zalenoci od stanu. Badacz ten rwnie potwierdzi, e pami zaley od
relacji midzy stanem neurohormonalnym a hormonalnym i zauway, e pierwsza explicite wyraona
hipoteza endogennej zalenoci od stanu pojawia si w roku 1978 u Zornetzera (s. 646):
Podczas normalnego zapamitywania integraln czci zmagazynowanej informacji moe si sta
specyficzny wzorzec pobudzenia, ktre wystpio w mzgu w czasie uczenia si. Neuronowa
reprezentacja owego specyficznego wzorca prawdopodobnie zaley od wzorca aktywnoci,
wywoywanej przez ukady: acetylocholinowy, katecholaminowy i serotoninowy, ktre wywodz si z
pnia mzgu. To wanie w idiosynkratyczny, w unikatowy sposb zorganizowany stan mzgu,
pojawiajcy si w chwili, gdy tworzy si wspomnienie, bdzie musia by odtworzony, przynajmniej
do pewnego stopnia, w momencie przypominania sobie po to, by zmagazynowana informacja moga
by szczegowo przedstawiona.
Zornetzer ze swymi psychobiologicznymi hipotezami wydaje si wieszczem tego, co nazywam
tutaj opart na zalenoci od stanu teori uzdrawiania i hipnoterapii.
Cho zapamitywanie, uczenie si i zachowania zalene od stanu (state-dependent memory,
learning and behavior SDMLB) byy w cigu minionych 40 lat przedmiotem wielu rzetelnych bada
(Overton, 1978; Rossi i Ryan, 1986), to o ich wynikach wiadomo mniej ni o warunkowaniu
klasycznym (Paww) czy instrumentalnym (Skinner). Na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e
SDMLB jest jak egzotyczn, bardzo wyspecjalizowan form uczenia si, ktre stanowi mao
znaczc odmian warunkowania klasycznego lub instrumentalnego. W rzeczywistoci jest wanie
odwrotnie: to SDMLB stanowi szerok, ogln klas rnych sposobw uczenia si, ktre wystpuj
u wszystkich zoonych organizmw posiadajcych kor mzgow oraz ukad limbicznopodwzgrzowy. Warunkowanie pawowowskie czy skinnerowskie to jedynie poszczeglne odmiany
SDMLB. Wspomniani badacze pionierzy oraz ich nastpcy w wikszoci nie zdawali sobie sprawy
z tego, e w ich eksperymentach znaczc rol odgrywao limbiczno-podwzgrzowe SDMLB.
Paww np. nie by w stanie uwzgldni wszystkich subtelnych wewntrznych objaww stresu,
ktre pojawiy si u jego psw, gdy metod warunkowania uczyy si lini, reagujc tak na
zewntrzne skojarzenie sproszkowanego misa i dwiku. Wikszo wspczesnych badaczy, ktrzy
reprezentuj orientacj psychobiologiczn, oraz teoretykw pamici i uczenia si (Lynch, McGaugh i
Weinberger, 1984) zgadza si (cho uywaj rnych terminw), e w procesy zapamitywania i
uczenia si u wszystkich organizmw wyszych zaangaowane s przynajmniej dwie klasy reakcji
wewntrznych: (1) na poziomie molekularno-komrkowo-synaptycznym powstaje specyficzna
lokalizacja ladu pamiciowego (Hawkins i Kandel, 1984; Rosenzweig i Bennett, 1984) oraz (2) w
przetwarzanie, kodowanie i przywoywanie specyficznego ladu pamiciowego angauj si jdro
migdaowate i hipokamp cho lad ten moe by zlokalizowany w innej czci mzgu (Mishkin i
Petri, 1984; Thompson i in., 1984). To wanie ten drugi element, zwizany z ukadem limbiczno-

podwzgrzowym, czy zapamitywanie, uczenie si i zachowania z subtelnymi i uzalenionymi od

stanu czynnikami, ktre koduj zaburzenia psychosomatyczne. Te za mog by usunite za pomoc
hipnoterapii i innych metod uzdrawiania.
Dokadne porwnanie prac Selyego i Ericksona wskazuje, e obaj zajmowali si tym samym
zjawiskiem: uczeniem si i zapamitywaniem zalenym od stanu, ktre odpowiada za powstawanie i
usuwanie zaburze psychosomatycznych, tyle e Selye interpretowa je z punktu widzenia fizjologa, a
Erickson psychologa. aden z nich jednak nie uwiadamia sobie, e istnieje pojcie uczenia si i
zapamitywania zalenego od stanu oraz e to pojcie stanowi moe wsplny mianownik ich prac.
Zanim w nastpnym rozdziale zaprezentuj pogldy Selyego i Ericksona w sposb bardziej
szczegowy, chciabym pokaza dwa kliniczne przykady zaburze: amnezji pourazowej oraz
rozszczepienia osobowoci. Mog one posuy jako ilustracja teorii uzdrawiania i hipnoterapii
opartych na koncepcji zalenoci od stanu.
Przypadki kliniczne
Amnezja pourazowa. W swej pracy doktorskiej, zatytuowanej Mood State-Dependent Memory
and Lateralization of Emotion (Pami zalena od nastroju i laterializacji emocji), Gage (1983) tak
opisa Ericksona jako pioniera wykorzystujcego zapamitywanie zalene od stanu w hipnoterapii (s.
14-15):
Milton H. Erickson, badacz zjawisk zwizanych z pamici, takich jak: hipermnezja hipnotyczna,
amnezja posthipnotyczna i sugestia post-hipnotyczna, by pionierem w dziedzinie pamici
uzalenionej od stanu i nastroju. Chocia w swych pracach nigdy nie posugiwa si terminem
zalena od stanu", to z ca pewnoci ten wanie rodzaj pamici by przedmiotem jego bada.
Udoskonali metod, dziki ktrej ludzie z amnezja mogli sobie szczegowo przypomnie
wydarzenia objte niepamici. Metoda ta opieraa si na procesie reorientacji, w ktrym odtwarzano
obrazy, dwiki, wraenia dotykowe, myli i uczucia wspwystpujce z zapomnianym wydarzeniem
(por. Erickson, 1937, 1939). Owa reorientacja" to dokadnie ten sam proces, ktry opisuje pojcie
pamici zalenej od stanu i nastroju".
Ilustracj tego pogldu niech bdzie cytat z raportu Ericksona Develop-ment of Apparent
Uticonsciousness During Hypnotlc Reliving of a Traumatic Ezperience (Rozwj pozornej
nieprzytomnoci podczas ponownego przeywania wydarzenia traumatycznego w hipnozie). W
opisanym przypadku Erickson wykorzysta zjawisko regresji do wczeniejszego okresu ycia, aby
przeledzi rozwj psychiczny modego czowieka, ktry wczeniej przeszed epizod psychotyczny
(Erickson, 1937/1980, s. 45-59):
Procedura eksperymentalna polegaa na wyuczeniu pacjenta wchodzenia w stan gbokiej hipnozy.
Gdy ju znajdowa si w tym stanie, doprowadzano go za pomoc sugestii hipnotycznych do
cakowitej dezorientacji, a nastpnie przywracano mu orientacj, lecz dotyczya ona wczeniejszego
okresu jego ycia. Czyniono to za pomoc starannie sformuowanych sugestii i pyta. Nastpnie
nakaniano pacjenta, by ponownie przey wydarzenia z przeszoci w porzdku chronologicznym i
szczegowo opisa je eksperymentatorowi w taki sposb, jakby zachodziy one w danej chwili.
Obecny przy tym stenograf dokadnie notowa wszystko, co dziao si w czasie eksperymentu, w tym
take materia opisowy. W kadym przypadku, w ktrym mona byo dotrze do danych
pochodzcych ze rda innego ni sam pacjent, okazywao si, e wydarzenia z odlegej przeszoci
byy przeywane i relacjonowane w sposb niezwykle barwny, bogaty i szczegowy.
Analiza wynikw eksperymentu doprowadzia do odkrycia niezwykle ciekawego przypadku,
widocznego w osobliwym sposobie tworzenia wzajemnych powiza psychosomatycznych.
Przypadek w dotyczy czego, co objawiao si jako stan nieprzytomnoci w chwili, gdy pacjent
ponownie przeywa zamach na swoje ycie, ktry wydarzy si wczeniej; chopiec mia wwczas 17
lat. Uprzednio powiedzia on tylko, e zabrano go na przejadk" i pobito tak, i konieczny okaza
si pobyt w szpitalu. Wydawao si, e u pacjenta doszo do cakowitej zapomnienia wszelkich
szczegw zwizanych z tym wydarzeniem, nawet takich jak nazwa szpitala. Dugotrwae, uparte
zadawanie mu pyta zarwno wtedy, gdy znajdowa si w stanie gbokiej hipnozy, jak i podczas
normalnego czuwania doprowadzio jedynie do odkrycia pewnych mao wanych informacji, mimo i
pacjent ze wszystkich si stara si wsppracowa z badajcymi.

Kiedy podczas ponownego przeywania przeszoci doszed do krytycznego dnia, ujawni si jego
lk przed tym, i stanie si informatorem policji. Lk ten w jaskrawy sposb dowodzi, e mczyzna
odczuwa silny niepokj wywoany grob zemsty ze strony przestpcy, a jego zachowanie i wygld
wiadczyy o tym, i jest on straszliwie udrczony. Przeywajc znowu wydarzenia owego dnia
doszed do czwartej po poudniu i przywoa w pamici moment, gdy dwch mczyzn (znanych mu
jako podejrzane typy) polecio mu wsi do samochodu, a potem dug podr, swj strach oraz
pene przeraenia, aosne bagania, ktre kierowa do porywaczy. Odtwarzaniu tych wydarze
towarzyszyy bardzo silne emocje. W kocu odegra scen, gdy pod przymusem wzi od przestpcw
lemoniad. Peen lku i wahania wypi" j z wyimaginowanej butelki. Pijc skrzywi si, mrucza, e
ma gorzki smak, zapyta, czy jest zatruta, a potem skuli si, jakby chcia unikn uderzenia. Po
wypiciu czkn i nagle zacz sprawia wraenie oszoomionego. Jego renice, ktrych szeroko
cigle si przedtem zmieniaa, rozszerzyy si; pojawi si lekki poziomy oczopls. Potem przetar
oczy, skarc si, e nie widzi wyranie, powiedzia, e wszdzie robi si ciemno, a on ma zawroty
gowy. Zacz potrzsa gow, jakby chcia z niej co zrzuci czy te si obudzi, a pytany przez
eksperymentatora oznajmi, i czuje si senny. Dawao si zauway, e jego pocztkowo wyrane
wypowiedzi stay si mtne i niejasne, a wygld uleg zmianie: od penego przeraenia do ospaego.
W tym czasie pacjent siedzia na kanapie, a eksperymentator co par sekund sprawdza istnienie
katalepsji jako wskanika przebywania w stanie hipnozy. Przez jeszcze okoo dwie minuty badany by
coraz mniej aktywny, wolniej potrzsa gow i mamrota w sposb coraz bardziej nieartykuowany.
Potem zamkn oczy (cho najwyraniej usiowa je trzyma otwarte), zacharcza apic oddech i
upad na kanap jak nieywy. Eksperymentator zbada go byskawicznie i stwierdzi cakowite
ustpienie kontaktu hipnotycznego oraz brak katalepsji, dotd wci wystpujcej. Jeli chodzi o
objawy fizyczne, zaobserwowano opadnicie dolnej szczki i wyran atoni mini rk i ng.
Ponadto stwierdzono brak odruchw: kolanowego i renicowego, zawsze obecnych w stanach
hipnotycznych. Oddychanie i puls, znacznie wzmoone, gdy pacjent znajdowa si w stanie
przeraenia, potem sabsze, kiedy by senny, teraz zmalay i stay si ledwo wyczuwalne. Krtko
mwic, pacjent zdradza wszelkie objawy nieprzytomnoci. Zanim jednak dokadnie zmierzono mu
cinienie krwi i puls, zacz si budzi. Poruszy si lekko i jkn. Powoli wrcia katalepsja. Po
chwili otworzy oczy, nieprzytomnie rozejrza si dookoa i lekko zamkn je znowu. Zauwaono, e
renice cigle byy szerokie, wystpowa lekki oczopls i brak odruchu zbienoci. Pacjent
kilkakrotnie obliza wargi i lekko przetar czoo, krzywic si przy tym z blu. Nie zwraca uwagi na
pytania, ktrymi zasypywa go eksperymentator: Co jest? Co si dzieje?"; powiedzia tylko: Jest
ciemno, ciemno". Potem po raz drugi opad na kanap. Nastpio to wolniej ni za pierwszym razem,
lecz wygldao tak samo i takie same byy objawy fizyczne poza jednym wyjtkiem: oddycha
gboko i z trudem, podczas gdy puls mia wolny i napity. Eksperymentator kilka razy prbowa go
obudzi, lecz pacjent nie reagowa. Trwao to kilka minut, po czym wrcia katalepsja i pacjent
otworzy oczy, rozgldajc si dookoa niewidzcym wzrokiem. Znikn oczopls, a renice, cho
lekko rozszerzone, zareagoway na wiato. Pacjent pokrci gow, zajcza, pomasowa sobie kark,
jakby go bola, i przetar czoo, krzywic si z blu. Przez cay czas dygota. Znowu kilkakrotnie
obliza wargi i cigle prosi o wod. Jedyn reakcj na pytania eksperymentatora byy pojedyncze
sowa: wiato" i las". Od czasu do czasu przykada rce do uszu, lekko je pociera, mruczc
szumi".
Po niedugim czasie wygldao ju na to, e odzyska przytomno i znowu zacz reagowa na
pytania eksperymentatora, zwizane z ponownie przeytymi wydarzeniami. Opowiedzia (a relacja
jego bya stosunkowo uboga w porwnaniu z poprzedni) o tym, jak lea w przydronym, lenym
rowie, o krwawicej ranie, ktr mia na czole, a potem przeszed do tego, jak ostronie ciera krew.
Powiedzia te, e byo to chyba rano.
Pniej zdoa przywoa jedynie fragmenty wspomnie o tym, jak jacy ludzie podnieli go i
zabrali do szpitala. Ponowne przeycie dwch nastpnych dni rwnie miao fragmentaryczny i
nieadekwatny charakter. Pniejsze wydarzenia odtworzy w sposb kompletny zdoano wwczas
uzyska od niego nazw szpitala.
To ponowne przeywanie prby morderstwa ilustruje sposb, w jaki zmiana stanu
psychofizycznego wyzwala informacje zwizane ze stanem (chodzi tu w szczeglnoci o reakcj

alarmow ze strony autonomicznego ukadu nerwowego oraz ukadu hormonalnego, ktrej skutkiem
jest wzmoone oddychanie, puls i cinienie krwi), do ktrych mona dotrze w hi-pnoterapii. Erickson
uzyskiwa dostp do informacji zwizanych ze stanem dziki temu, e dokadnie odtwarza kontekst,
w ktrym byy one osadzone (Erickson i Rossi, 1979). Jak sam powiedzia, komentujc powyszy
przypadek, Zastosowanie starannie sformuowanych sugestii i pyta [...] w celu odtworzenia
minionych wydarze w porzdku chronologicznym" byo kluczem do sukcesu jego procedury. Te
systematyczne pytania i sugestie udostpniay konfiguracje pamiciowe, a to sprawio, e pacjent by
w stanie ponownie przey odizolowane na skutek urazu (zapomniane) wspomnienia zwizane ze
stanem.
To, co robi Erickson docierajc do wspomnie zwizanych ze stanem przez odtwarzanie kontekstu
i sensoryczno-percepcyjnych aluzji, rni si zasadniczo od bezporednich sugestii, z ktrych
korzystano w tradycyjnej, autorytarnej metodzie hipnotyzowania. Na przykad, tradycyjny sposb
zachcania hipnotyzowanego, eby co zapamita, opiera si na rzekomej hiperpodatnoci na
sugesti, jaka wystpuje w stanie hipnozy. Erickson (1932/1980), rozpoczynajc swe badania, odkry
jednak, e hiperpodatno nie jest cech charakterystyczn hipnozy (s. 495):
W przypadkach, z ktrymi zetkn si autor [...] nie zauwaono hiperpodatnoci, cho liczba
hipnotyzowanych wynosia okoo 300, a transw byo kilka tysicy. Du grup ludzi poddano
hipnozie od 300 do 500 razy na przestrzeni wielu lat; niektrzy z nich byli bliskimi krewnymi,
utrzymujcymi ze sob codzienne kontakty, a podczas eksperymentw uczono ich szybkich i
ochoczych reakcji na najlejsz nawet sugesti. adn miar nie zdoano ich uczyni hiperpodatnymi
konieczne okazao si bardzo ostrone postpowanie z nimi, gdy w przeciwnym wypadku grozia
utrata chci wsppracy z ich strony. Czsto sprawiali wraenie, e kompensacyjnie wyrabiaj u siebie
negatywn postaw wobec hipnotyzujcego, jakby chcieli zapobiec zwikszeniu swej podatnoci.
Ludzie, ktrych nauczono popada w gbok hipnoz ju na kiwnicie palcem, skutecznie opierali si
sugestii, gdy byli niechtnie nastawieni lub bardziej zainteresowani innymi sprawami. Nawet
przekonani, eby wbrew sobie zgodzili si na hipnoz, nie byli w stanie podda si jej. Nie byli te
podatni na sugestie ze strony innych ludzi. Kiedy wypoyczono" ich kolegom autora, okazao si, e
wprowadzenie ich w stan hipnozy jest mimo wielu wicze rwnie trudne, jak byo na samym
pocztku pracy. To samo zreszt wydarzyo si, kiedy autor poyczy" sobie hipnotyzowanych od
innych badaczy. Krtko mwic: wydaje si prawdopodobne, e jeli nawet wystpuje wzrost
podatnoci, to jego zakres jest mao istotny (podkr. E.L.R.).
Zdanie konieczne okazao si bardzo ostrone postpowanie z nimi" stanowi klucz do bardziej
adekwatnej interpretacji hipnoterapii. Osoby hipnotyzowane nie s hiperpodatne, lecz hiperwraliwe
(Ellenberg, 1970, s. 115). Mona powiedzie, e osoby bdce dobrymi obiektami hipnozy, maj
atwy dostp do swych uzalenionych od stanu dowiadcze ze wzgldu na wraliwo. Owa
wraliwo jest t waciwoci, ktra powoduje, e posusznie przyjmuj i realizuj sugestie wtedy,
gdy ich wi z hipnotyzujcym ma charakter kooperacyjny. Ta sama waciwo umoliwia im
reagowanie na subtelne, czsto niedoceniane niuanse komunikacji hipnotycznej, ktre nazwano
wymogami (demand characteristicc. Orne, 1962) lub minimalnymi wskazwkami (Erickson,
1964/1980, 1980b) sytuacji hipnotycznej. Niektrzy, szczeglnie utalentowani, mog skorzysta ze
swej wraliwoci, by na nowo uporzdkowa wasne procesy sensoryczno-percepcyjne i umysowe w
sposb, ktry pozwoli im doznawa klasycznego zjawiska hipnozy i wielu niezwykych,
innowacyjnych wzorcw interakcji psychiki i ciaa zalenych od stanu.
Rozszczepienie osobowoci i zapamitywanie zalene od stanu. Jody Lienhart (1983)
sformuowaa w swej pracy doktorskiej teori rozszczepienia osobowoci, opart na pojciu zalenoci
od stanu, i zilustrowaa j picioma dokadnie udokumentowanymi przypadkami: Sybil (Schreiber,
1973), Chrisa Sizemore (Thigpen i Cleckley, 1957; Sizemore, 1977), Christiny Peters (Peters, 1978),
Betsy (Brassfield, 1980, 1983) oraz swoim wasnym (Brassfield, 1983; Putnam, 1982). Jako e sama
bya jednym z tych przypadkw, miaa niezwyk moliwo, by przedstawi zarwno dane
obiektywne, jak i subiektywne. Oto jak opisaa zakres swych bada i niektre zaoenia teoretyczne,
ktre potem okazay si trafne:
Z kadym przypadkiem urazu z dziecistwa zwizana jest paradoksalna komunikacja o bardzo
uoglnionym charakterze. Chodzi o sposb komunikowania nazywany podwjnym zwizaniem",

ktry czsto pojawia si we wczesnych, przedwerbalnych fazach dziecistwa, kiedy interpretacja

otrzymywanych komunikatw rodzi dezorientacj. To z kolei sprawia, e uczenie si oparte na
dowiadczeniu, ktre mogoby pozwoli na uporzdkowanie sprzecznych komunikatw, jest znacznie
upoledzone (Hilgard i Marquis, 1961).
Co ciekawe, paradoksalne instrukcje o niespjnych przesaniach wytwarzaj stan hipnozy (Haley,
1963). Liczne badania dowiody, e proces uczenia si i przypominania w hipnozie zachodzi inaczej
ni podczas normalnego zapominania" (Hilgard, 1977).
W pracy tej chc przedstawi hipotez, e do rozszczepienia osobowoci dochodzi wskutek
zalenego od stanu uczenia si, ktre ma miejsce we wczesnym dziecistwie. Co wicej, mona
zaoy, i uczenie to pojawia si z powodu hipnoidalnych skutkw urazw dziecicych, takich jak np.
molestowanie seksualne. Dziecko, ktre przecie nie jest w stanie opracowa paradoksalnych
komunikatw, jakie otrzymuje, popada w stan transu. Przypuszcza si ponadto, e wspomnienia
zarejestrowane podczas kadego dowiadczenia hipnoidalnego maj podobny charakter jak wiedza
nabywana w toku uczenia zalenego od stanu.
W stanie hipnozy Lienhart zdoaa sobie przypomnie wydarzenie, ktre odegrao krytyczn rol w
powstaniu dysocjacji pourazowej i tworzeniu nowej osobowoci. Stao si to przed jej czwartymi
urodzinami, kiedy to zostaa uwiedziona przez swego wujka Bulena". Oto jej niezwykle ywa relacja,
opisujca subiektywne poczucie dezorientacji i hipnotycznego oszoomienia" wywoane przez
traumatyzujcy incydent (1983, s. 74-75):
Wydarzeniem, ktre sprowokowao pierwsze podzielenie osobowoci, bya dokonana przez Bulena
prba wymuszenia na dziecku aktu fellatio. Jo Ella nie miaa oczywicie pojcia, dlaczego wuj
wciska jej do ust penisa; jej reakcj wywoay groby z jego strony i wraenie, e dawi si t
rzecz". Nie potrafia sobie ani poradzi z lkiem, ani te uciec od niego. Doszo wic do tego, e jej
psychika po prostu opucia scen przeraajcego dowiadczenia. Byo to tak, jakby dziewczynka
cakowicie oddzielia si od swego ciaa i znikna.
Po kilku chwilach, moe godzinach, mona byo zobaczy ma, dziecic posta skulon przy
cianie wielkiego, sliukowego budynku. Byo pne popoudnie, a jesienny chd przenika jej uszyt
w domu sukienk. Nie bya to ta sama Jo Ella, ktra wczeniej prbowaa si wydosta z silnych obj
swego ukochanego wujka Bulena". To nowe dziecko Jo Ella II zostao pniej nazwane
Dzieciakiem". Znikny wszelkie pamiciowe lady wczeniejszego incydentu.
Dzieciak" mia talent imitatorski i doskonale naladowa sw pierwotn osobowo. Bya to
jednak pod prawie kadym wzgldem zupenie nowa osoba. Jej odbir wiata by inny i nie mona
byo tego naprawi. Incydent z wujkiem wprowadzi jej psychik w stan cakowitego chaosu, a bez
kontekstu nie mona byo odzyska straconego czasu", Niemoliwe te byo poradzenie sobie z
incydentem, poniewa brak byo takich dowiadcze, z ktrymi daoby si go porwna. Jo Ella II
znajdowaa si w stanie oszoomienia hipnotycznego. Nie potrafia jeszcze znale sw, ktre
pozwoliyby jej podzieli si swoim dowiadczeniem z sob sam lub z innymi.
Jody Lienhart tak podsumowaa swj przypadek (1983, s. 89-90):
Historia Jody jest pena sprzecznoci wewntrznych, podobnych do tych, ktre sprawiaj, e dzieci
zostaj uwikane w nierozwizywalne konflikty. Dobry, wspaniaomylny i kochajcy wujek zamienia
si w kogo okrutnego i napastliwego. Jo Ella nie bya w stanie poczy ze sob tak skrajnie rnych
informacji i dlatego popada w stan transu, ktry uniemoliwi jej emocjonalne wycofanie si z
sytuacji. Nowo powstaa osoba, Jo Ella II, nie pamita incydentu, ktry si wydarzy. Jedynym
sposobem dotarcia do otorbionego dowiadczenia jest hipnoza lub jego ponowne pojawienie si w
takiej sytuacji, ktrej kontekst upodobni j do sytuacji pierwotnej.
Powyszy opis tworzenia si rozszczepionej osobowoci zawiera zwracajcy uwag element teorii
hipnoterapii opartej na koncepcji zalenoci od stanu: skutkiem skrajnego stresu
psychofizjologicznego jest niepami wydarzenia, ktre w stres spowodowao, odwracalna jedynie
za pomoc hipnozy. Przypadek Jody, podobnie jak i inne opisane przez Lienhart, zwraca uwag na
jeszcze jeden wany element, jaki musi zawiera dobra teoria hipnoterapii, ktra chce si posugiwa
pojciem zalenoci od stanu. Chodzi tu o wyjanienie procesu spontanicznego popadania w stan

hipnozy, ktry zachodzi w sytuacji traumatycznej (Cheek, 1960), oraz roli, jak podwjne zwizanie
czy komunikacja paradoksalna odgrywaj w przyspieszaniu i utrzymywaniu stanu dysocjacji.
Przypadek Lienhart dobrze pokazuje sposb, w jaki hipnoterapia pozwala dotrze do wspomnie
otorbionych wskutek urazowego procesu uczenia si zwizanego ze stanem, a potem ponownie
wczy je w zintegrowan osobowo.
Lienhart podsumowaa sw analiz wnioskami na temat roli, jak kontekst i konfiguracje
umysowe odgrywaj wtedy, gdy w danym stanie (lecz nie w innym) zyskujemy wiadomy dostp do
naszej wiedzy. Zacytuj tu jej pogld, poniewa moe on stanowi pomost prowadzcy do wskazwek
pamiciowych, z ktrych korzystaj psychologowie prowadzcy eksperymenty nad pamici zalen
od stanu. Szczeglnie wane jest tu intuicyjne przekonanie autorki, e wiedza dzieli si na cz
intelektualn i emocjonaln. Dostarcza ona w ten sposb argumentw przemawiajcych za
hipnoterapia Ericksona, ktry w sytuacji, gdy czu, e zajmuje si urazowymi obszarami pacjentw,
oddzielnie dociera do wspomnie intelektualnych i emocjonalnych (Erickson i Rossi, 1979). Oto
wnioski Lienhart (1983, s. 88-89):
Hipnoza wymaga raczej silnej koncentracji, a nie snu" osoba z rozszczepieniem uczya si
wanie penej koncentracji na niektrych wspomnieniach z przeszoci. Fundamentalnym problemem
wydaje si wydobycie tych wspomnie z ogromnej liczby konfiguracji pamiciowych. To w czasie
wydobywania pojawiaj si znieksztacenia percepcyjne. Taka sytuacja rodzi chaos, poniewa
jednostki pamiciowe nie ulegaj otorbieniu w odpowiednio uporzdkowanych konfiguracjach.
Oznacza to, e wskazwki pamiciowe dotyczce jakiego okresu ycia s zmagazynowane razem z
nieodpowiedni konfiguracj pamiciow". W rezultacie dany bodziec moe uruchomi jedn z
konfiguracji zachowa, ktra naley do niewaciwego kontekstu lub jest czci niewaciwej
sekwencji. Proces ten jest mniej wicej zbliony do znieksztace, kondensacji i powiza
symbolicznych, ktre pojawiaj si we nie. Wiedza dostpna w jednym stanie staje si niedostpna w
innym, poniewa jest sabo zintegrowana i do przypadkowo rozmieszczona w caym obszarze
wspomnie, jakim dysponuje osobowo dominujca.
Kolejn interesujc, a niezrozumia dla badaczy waciwoci osb z rozszczepieniem
osobowoci jest zdolno do oddzielania emocji od odpowiedniej konfiguracji intelektualnej".
Mogoby si okaza, e niektre dowiadczenia o charakterze afektywnym s zmagazynowane w
innych miejscach ni ich odpowiedniki intelektualne. Efektem tego moe by przyczenie si
jednostki emocjonalnej z jednej konfiguracji do konstelacji wskazwek, ktre skadaj si na zupenie
inn konfiguracj poznawcz.
Nieskoczona liczba konfiguracji pamiciowych, z ktrych kada jest w mniejszym lub wikszym
stopniu zwizana ze stanem, tworzy pozornie przypadkowe ukady skojarze, ktrych na co dzie
dowiadczamy jako stany subiektywnej wiadomoci (Erickson, Rossi i Rossi, 1976). Za pomoc
hipnoterapii systematycznie dociera si do tych konfiguracji po to, by ponownie uruchomi dokadnie
te, ktre s niezbdne w procesie leczenia (Erickson i Rossi, 1979).
Nowsze badania dotyczce zjawiska rozszczepienia osobowoci pokazuj, e zarwno poznawcze
(Silberman, Putnam, Weingartner, Braun i Post, 1985), jak i psychofizjologiczne wzorce reagowania
mog by rne dla kadej osobowoci skadowej. Wykorzystujc pojcie uczenia si zalenego od
stanu Braun (1983a, b) wyjani, e u osb z rozszczepieniem osobowoci funkcjonuj rne systemy
pamiciowe. Dzieje si tak dlatego, e informacj zakodowan w konkretnych warunkach
psychofizjologicznych najatwiej jest wydoby wtedy, gdy warunki s takie same" (1983a, s. 133).
Przeprowadzone przez Ludwiga (Ludwig i in., 1972) badania nad rozszczepieniem osobowoci
pokazay, e spord rnych stanw wiadomoci dysocjacji ulegy jedynie te funkcje, ktre
wchodziy w zakres zabarwionych emocjonalnie informacji, umiejtnoci i form aktywnoci
waciwych kadej osobowoci skadowej" (Ludwig, 1983, s. 94). Neutralne informacje, umiejtnoci
i formy aktywnoci, tj. nie zwizane z emocjonaln treci adnej czci rozszczepionej osobowoci,
nie ulegy dysocjacji. Fakt, e zabarwienie emocjonalne jest czynnikiem istotnym w procesie
dysocjacji informacji czy te jej zwizania ze stanem, i to zarwno w przypadku rozszczepienia
osobowoci, jak i hipnozy, po raz kolejny zwraca uwag na funkcjonaln rol ukadu limbiczno-

podwzgrzowego, ktry w procesach emocjonalnych jest gwnym przetwornikiem (poczeniem

psychiki i ciaa).
Psychobiologiczne rozwizywanie zaburze psychosomatycznych
Gdy wemiemy pod uwag opisane badania psychobiologiczne i wynikajce z nich logiczne
wnioski, uzyskamy pragmatyczne rozwizanie znanego od stuleci problemu wyjanienie
kartezjaskiego dualizmu psychofizycznego. Psychika i ciao to nie dwa rne zjawiska jedno
duchowe, drugie materialne. Psychika i ciao stanowi dwa aspekty systemu informacyjnego, jakim
jest ycie, a biologia jest procesem transdukcji informacji. Psychika i ciao to po prostu dwa sposoby
konceptualizacji tego samego systemu informacyjnego.
Wikszo teorii opisujcych powizania soma i psyche koczy si tym stwierdzeniem i nie mwi
nic konkretnego o sposobie, w jaki ciao i psychika s powizane oraz w jaki komunikuj si ze sob.
Nie zamierzamy tu pomin tego podstawowego zagadnienia, nie uciekniemy si te do mglistych
oglnikw filozoficznych. Nasz odwoujc si do pojcia zalenoci od stanu teori komunikacji
midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania mona przedstawi w postaci czterech zwartych hipotez:
1. Ukad limbiczno-podwzgrzowy jest gwnym anatomicznym powizaniem komunikacyjnym
midzy psychik a ciaem.
2. Zapamitywanie, uczenie si i zachowania zalene od stanu, zakodowane w ukadzie limbicznopodwzgrzowym i innych ukadach blisko z nimi zwizanych, to gwne przetworniki informacji
midzy psychik a ciaem.
3. Dziaanie wszelkich metod uzdrawiania czy hipnoterapii polega na docieraniu do systemw
pamici i uczenia si zalenego od stanu, w ktrych zakodowane s zaburzenia psychosomatyczne,
oraz restrukturalizacji tych systemw.
4. Do zakodowanych w sposb zaleny od stanu symptomw i zaburze psychosomatycznych
mona dotrze zarwno dziki rodkom psychologicznym, jak i fizjologicznym (np. narkotyki), a
efekt placebo jest skutkiem wsplnego dziaania obu tych metod.
Punktem wyjcia tych hipotez byo zaoenie, e transdukcja informacji midzy psychik a ciaem
oraz zapamitywanie, uczenie si i zachowania zalene od stanu to dwa podstawowe procesy
zachodzce w komunikacji midzy psychik a ciaem oraz w uzdrawianiu. Specjalnoci medycyny s
wszelkie anatomiczne, fizjologiczne i farmakologiczne metody uruchamiania i wspomagania takiego
uzdrawiania, a to oznacza koncentracj prawie wycznie na cielesnych aspektach rwnowagi midzy
psychik a ciaem. Przedstawiony w tym rozdziale wywd na temat roli czynnikw psychicznych w
procesie uzdrawiania opiera si na eksperymentach psychofizjologicznych. Tym, czego brakowao
wczeniejszym teoriom opisujcym powizania midzy ciaem a psychik, s zalene od stanu:
zapamitywanie, uczenie si i zachowania. To one stanowi pomost nad tajemnicz przepaci, ktra
istniaa midzy psyche i soma; one s wsplnym mianownikiem tradycyjnej medycyny Zachodu i
wszelkich holistycznych, szamanistycznych czy spirytualistycznych koncepcji uzdrawiania, ktre
opieraj si na niezmiernie wyspecjalizowanych kulturowych systemach przekona, pogldach na
wiat i punktach odniesienia.
Obecnie moemy ju zacz wyjania wiele chorb jatrogennych i sposoby uzdrawiania, ktre tak
trudno byo zrozumie zachodniej medycynie i psychologii. Teoria uzdrawiania opartego na pojciu
zalenoci od stanu moe na przykad wytumaczy to, co odkryli badacze (Dunlap, Henderson i Inch,
1952): e spord 17 000 przepisanych w Anglii lekarstw 30% stanowio placebo w tym sensie, e
specyfiki te nie miay adnego szczeglnego wpywu na fizjologi zaburze, z powodu ktrych je
przepisywano. Rozumiemy teraz, dlaczego kady lek zmieniajcy ktry z aspektw sen-sorycznopercepcyjnej lub fizjologicznej reaktywnoci ciaa na dowolnym poziomie moe przerwa zalene od
stanu kodowanie symptomw (jest ono bardziej lub mniej kruche) i w ten sposb wywoywa
wprawdzie niespecyficzny", ale zupenie realny skutek leczniczy, ktry nazywamy efektem placebo.
Skupmy si zatem na dokadnych badaniach powiza midzy symptomami psychosomatycznymi,
uczeniem si zalenym od stanu i hipnoterapi porwnajmy pionierskie prace Selyego i Ericksona.

4
STRES I ZJAWISKA PSYCHOSOMATYCZNE. PIONIERSKIE PRACE HANSA SELYEGO
I MILTONA ERICKSONA
W cigu ostatnich pidziesiciu lat wiedza o stresie i zjawiskach psychosomatycznych bya
gwnym bodcem do prowadzenia bada nad komunikacj midzy psychik a ciaem oraz
uzdrawianiem. Zajmiemy si w tym miejscu uaktualnieniem i poczeniem w cao prac dwch
pionierw: fizjologa Hansa Selyego oraz psychiatry i hipnoterapeuty Miliona Ericksona. Obydwaj ci
badacze swymi niezwykle oryginalnymi spostrzeeniami pomogli nam zrozumie zjawiska
psychosomatyczne. Gwn zasug Selyego s jego odkrywcze eksperymenty nad fizjologi stresu,
Ericksona natomiast otwarte, oparte na naturalnych zachowaniach studia nad dysfunkcjami
psychosomatycznymi, ktre pojawiaj si spontanicznie podczas hipnozy. Poczenie efektw ich prac
prowadzi do bardziej wszechstronnej orientacji w problemach psychosomatycznych i sposobach
pomagania w ich rozwizywaniu.
W tym rozdziale omwimy sformuowane przez Selyego pojcie oglnego zespou przystosowania
(GAS), ktre jest susznie uwaane za fundament medycyny psychosomatycznej. Skorzystamy z
koncepcji uczenia si i zapamitywania zalenych od stanu oraz wicych si z nimi poj:
informacji i zachowa zwizanych ze stanem, dziki czemu uaktualnimy to, co Selye powiedzia na
temat GAS. Nastpnie odwoamy si do najnowszych bada, ktrych wyniki pogbiy nasz wiedz o
funkcjach pod-wzgrza, po to, by zintegrowa teori oglnego zespou przystosowania z pogldami
Ericksona dotyczcymi psychoneurofizjologicznych podstaw hipnozy i jej zwizku z dowiadczeniami
czowieka.
Pojcie oglnego zespou przystosowania (GAS)
W ewolucji pojcia oglnego zespou przystosowania znaczc rol odegray co przyznawa sam
Selye pogldy wielkiego francuskiego fizjologa Claude Bernarda (1974). Bernard uwaa, e
najbardziej charakterystyczn cech wszelkich form ycia jest ich zdolno do utrzymywania staoci
rodowiska wewntrznego. Waciwo ta zostaa pniej przez Waltera Cannona (1932, 1953)
nazwana homeostaz, czyli zdolnoci utrzymywania rwnowagi fizjologicznej pomimo zmian
zachodzcych w rodo-wsku zewntrznym. Na kade uszkodzenie czy chorob istoty ywe reaguj
wysikiem, ktry ma na celu obron przed zmian czy interwencj ze strony wiata zewntrznego w
celu zachowania rwnowagi homeostatycznej. Hans Selye jako pierwszy pokaza, e niezalenie od
rda stresu biologicznego, pod ktrego wpywem znajduje si dany organizm, rezultatem tego stanu
bdzie ten sam wzorzec reakcji, majcych na celu odzyskanie homeostazy wewntrznej. Oto jak Selye
opisuje swoje odkrycie (Selye, 1974, s. 24-27):
W 1926 roku, bdc studentem drugiego roku medycyny, po raz pierwszy zetknem si z
zagadnieniem stereotypowej reakcji na kady wzrost wymaga stawianych organizmowi. Zaczem
si zastanawia, dlaczego pacjenci cierpicy na wiele rnych chorb zagraajcych homeostazie maj
tak duo wsplnych oznak i objaww? Obojtne, czy dany czowiek by chory na chorob zakan,
zaawansowan posta raka, czy te utraci du ilo krwi, zawsze traci apetyt, saba sia jego mini
i motywacja do czynienia czegokolwiek; dochodzio te do utraty wagi. Nawet wyraz twarzy pacjenta
zdradza, e jest on chory. Jaka jest naukowa podstawa tego, co wwczas nazywaem syndromem
bycia chorym"?
[...] W jaki sposb rne bodce mog wywoywa te same skutki? W 1936 roku problem ten
pojawi si znowu tym razem w warunkach bardziej nadajcych si do laboratoryjnej analizy
eksperymentalnej. Przeprowadziem dowiadczenia ze szczurami, ktrym wstrzykiwano rne
zanieczyszczone i toksyczne preparaty gruczoowe. Okazao si, e niezalenie od tego, z jakiej tkanki
pochodziy te preparaty, wywoyway one stereotypowy syndrom (ukad rwnoczenie pojawiajcych
si zmian cielesnych), ktry charakteryzowa si powikszeniem i wzmoon aktywnoci kory
nadnerczy, skurczeniem (lub atrofi) grasicy i wzw chonnych oraz pojawieniem si wrzodw
odka i jelit.
Dowiadczenia ze zwierztami szybko dowiody, e taki sam ukad zmian cielesnych, jaki
wywouj ekstrakty gruczoowe, mog spowodowa inne czynniki: niskie i wysokie temperatury,
zakaenie, uraz, krwotok, podranienie nerwowe itp. [...] Reakcj t po raz pierwszy opisaem w 1936

roku jako syndrom wywoywany przez rozmaite szkodliwe czynniki". Potem staa si ona znana jako
oglny zesp przystosowania (GAS) czy te syndrom stresu biologicznego, przebiegajcy w trzech
fazach: (1) alarmowej, (2) odpornoci, (3) wyczerpania.
Uczenie si zalene od stanu a oglny zesp przystosowania. Dwie pierwsze fazy GAS
reakcja alarmowa i stan odpornoci nabieraj zupenie nowego znaczenia w wietle wspczesnych
bada nad zapamitywaniem i uczeniem si zalenym od stanu. Reakcj alarmow charakteryzuje
aktywizacja ukadu sympatycznego, w wyniku czego z rdzenia nadnerczy uwalniana jest adrenalina i
noradrenalina. Jak ju wspomnielimy, badania McGaugha (1983) dowiody, e s to midzy innymi
te same hormony, ktre moduluj zdolno do zapamitywania. Zatem uczenie si i treci zapamitane
podczas reakcji alarmowej miayby charakter zaleny od stanu! U osoby, ktra jest uczestnikiem
powanego wypadku samochodowego, wystpuje silny przypyw hormonw reakcji alarmowej. Jej
szczegowe wspomnienia na temat wypadku s splecione ze zoonym stanem psychofizjologicznym,
wicym si z tymi hormonami. Gdy po kilku godzinach czy dniach nastpi powrt do zwykego,
normalnego stanu wiadomoci, wspomnienia bd zamazane lub te w najbardziej skrajnych
przypadkach (amnezja pourazowa przedstawiona w poprzednim rozdziale) dojdzie do cakowitej
niepamici. Wspomnienia te zaczynaj by zwizane ze stanem to znaczy s powizane z tym
wanie stanem, na ktry skadaj si reakcja alarmowa oraz sensoryczno-percepcyjne wraenia z
wypadku.
Tez t niedawno zweryfikowa eksperymentalnie Gold (1984). Odkry on, e efektem jednego
zastrzyku z adrenaliny jest dugotrwaa zmiana funkcjonowania mzgu [...] Wynik ten sugeruje, e
niektre reakcje hormonalne mog nie tylko regulowa te zmiany neuronowe, ktre odpowiadaj za
magazynowanie pamiciowe, lecz rwnie same mog inicjowa dugotrwae zmiany funkcjonowania
neuronw" (s. 379).
Kolejna, wyodrbniona przez Selyego faza faza odpornoci to okres, gdy wszystkie objawy
psychosomatyczne staj si szczeglnie widoczne i przykre. W naszym przykadzie z wypadkiem
samochodowym reakcj psychosomatyczn moe by kady z elementw reakcji alarmowej, ktra
wystpuje na pocztku: lk, bl, parali histeryczny, ble gowy, owrzodzenia itd. Ofiara staje teraz
przed wyrafinowanym problemem przystosowania, z ktrym czsto nie potrafi sobie poradzi
tradycyjna medycyna somatyczna. Dzieje si tak zwaszcza wwczas, gdy pierwotna przyczyna stresu
(taka jak wypadek samochodowy) znika, a ciao i psychika, ktre nauczyy si nowego, obronnego
sposobu przystosowania (jest to sposb psychosomatyczny), cigle z niego korzystaj.
Psychosomatyczny sposb przystosowania zosta nabyty w szczeglnych (zazwyczaj traumatycznych)
warunkach psychofizjologicznych, ktre s zalene od stanu; trwa on nadal dlatego, e jest zwizany
ze stanem czy te zamknity w obrbie tych szczeglnych warunkw psychofizjologicznych, nawet po
tym, jak pacjent pozornie powrci do swego normalnego sposobu funkcjonowania.
Selye proponowa wiele sposobw rozwizywania zaburze psychosomatycznych wystpujcych
w fazie odpornoci. Najbardziej charakterystyczne byo podawanie lekw przeciwdziaajcych
hormonom stresu lub w przypadkach skrajnych chirurgiczne usuwanie nadnerczy produkujcych
te hormony. Faz odpornoci Selye czsto nazywa stanem utknicia w koleinie". Wyraeniem tym
okrela to, co obecnie opisujemy jako zalene od stanu zachowanie psychofizjologiczne. Selye
dowodzi, e skoro jaki wstrzs moe nas do tej koleiny wepchn, to by moe inny szok zdoaby
nas stamtd wypchn i w ten sposb moglibymy si wyrwa chorobie" (Selye, 1976, s. 9). Uwaa,
e rnego rodzaju wstrzsy (elektrowstrzsy, terapia szokiem insulinowym, szok psychiczny itd.) to
jakby niespecyficzne formy terapii, ktre przeciwdziaaj wielu niespecyficznym aspektom GAS. W
nastpnej czci zobaczymy, e ten sposb interpretacji zwizkw midzy wstrzsem a
niespecyficznym dostpem do zaburze psychosomatycznych dokadnie pasuje (cho nie zauwaono
tego wczeniej) do metod Ericksona, ktry szok psychiczny traktowa jako oglny (niespecyficzny)
sposb docierania do wielu problemw emocjonalnych.
Zapamitywanie zalene od stanu, nastrj i zamordowanie Roberta Kennedy'ego.
Przedstawiony poniej opis zamordowania Roberta Kenne-dy'ego (Bower, 1981, s. 12) stanowi
niezwykle jasny przykad tego, jak sytuacja traumatyczna cznie z nasilon reakcj alarmow moe
wytworzy informacj zwizan ze stanem, ktra dostpna jest tylko za pomoc hipnozy.

[Ten] przykad wie si z rozmow, ktr niedawno odbyem z Ver-nardem Diamondem,

psychiatr sdowym mieszkajcym w Bay Area. Rozmowa dotyczya synnej sprawy sdowej, ktr
si zajmowa przypadku Sirhana Sirhana, czowieka, ktry w 1968 roku w Los Angeles zabi Bobby
Kennedy'ego [...] Co ciekawe, Sirhan kompletnie nie pamita samego morderstwa, ktre miao
miejsce w maej kuchni hotelu Ambasador" tam wanie odda do Kennedy'ego kilka strzaw.
Sirhan dokona tego czynu w stanie silnego poruszenia, a wszystko, co dotyczyo samego
wydarzenia, byo objte niepamici. Na prob adwokatw Sirhana doktor Diamond
zahipnotyzowa go i pomg mu zrekonstruowa pamiciowo wydarzenia owego fatalnego dnia.
Pod dziaaniem hipnozy coraz bardziej podekscytowany Sirhan stopniowo przypomina sobie
wicej, wspomnienia sypay si w miar, jak narastao jego pobudzenie, a do momentu, gdy
przywoa strzelanin. Wwczas zacz wykrzykiwa przeklestwa, strzela", a potem dawi si,
ponownie przeywajc chwil, gdy ochroniarze z Secret Ser-vice zapali go i o mao nie udusili.
Podczas innych seansw hipnotycznych Sirhan przypomnia sobie kluczowe wydarzenia, czasem o
nich opowiada, czasami zapisywa je zautomatyzowanym pismem. Wspomnieniom zawsze
towarzyszyo silne podekscytowanie.
Niezwyk waciwo tego przypadku stanowi fakt, e uzyskany w hipnozie materia nigdy nie
sta si dla Sirhana dostpny w stanie przytomnoci i przez cay czas zaprzecza on, jakoby popeni
morderstwo. Co wicej, zaprzecza, e kiedykolwiek by hipnotyzowany przez Diamonda, twierdzi,
e gos na tamie nie jest jego gosem, a pismo na kartkach nie jest jego pismem. Domniemywa, e
Diamond wynaj aktora lub specjalist od podrabiania pisma, ktrzy mieli go naladowa. W kocu
zaakceptowa teori, e to on zabi Kennedy'ego, ale zracjonalizowa to uznajc, e by to heroiczny
akt popeniony na rzecz nacjonalizmu arabskiego. Byo to jednak przekonanie oparte na tym, co mu
powiedziano co mniej wicej takiego, jak moje przekonanie, e urodziem si w rod wieczorem
z pewnoci tak byo, cho tego nie pamitam (podkr. E.L.R.).
Przypadek ten wyranie pokazuje, jak w skrajnych warunkach psychofizjologicznych tworzy si
informacja zwizana ze stanem: Sirhan dokona tego czynu w stanie silnego poruszenia, a wszystko,
co dotyczyo samego wydarzenia, zostao objte niepamici. [...] Pod dziaaniem hipnozy coraz
bardziej podekscytowany Sirhan stopniowo przypomina sobie wicej, wspomnienia sypay si w
miar, jak narastao jego pobudzenie, a do momentu, gdy przywoa strzelanin". Ten stan silnego
poruszenia" to wzmoony stan psychofizjologicznej reakcji alarmowej, ktra bya tak silna, e
wspomnienia Sirhana zaczy by zwizane ze stanem. Oddzieliy si (ulegy dysocjacji) od
normalnego stanu przytomnoci, czego efektem bya zupena niepami strzelaniny. Hipnoza
pozwolia
pacjentowi
ponownie
dowiadczy
tego
kracowo
odmiennego
stanu
psychofizjologicznego, w ktrym wspomnienia sypay si w miar, jak narastao jego pobudzenie".
Ten dokadnie opisany przykad bliskiego zwizku midzy ukadem hormonalnym, reakcj alarmow i
zwizan ze stanem informacj, ktra podlega amnezji odwracalnej jedynie w hipnozie, jest typowy
dla wielu przypadkw. Hipnoza umoliwia odzyskanie wspomnie dlatego, e pozwala osign stan
pobudzenia emocjonalnego, z ktrym byy one zwizane.
Mgby tu pa zarzut, e ze wzgldu na skrajnie silny stres przypadek Sirhana stanowi wyjtkowy
przykad tworzenia informacji zwizanej ze stanem, poniewa w normalnych warunkach, gdy emocje i
nastroje s sabsze, sytuacja moe by zupenie inna. Bower (1981; Gilligan i Bower, 1984)
przeprowadzi wiele eksperymentw nad tworzeniem informacji zwizanej z emocjami i nastrojami
typowymi dla ycia codziennego. Wykorzystywa wywoane pod wpywem hipnozy nastroje [...] po
to, by stworzy eksperymentalny odpowiednik uczenia si zwizanego ze stanem emocjonalnym", po
czym dokonywa pomiarw zapamitywania i przypominania sobie (Bower, 1981, s. 131). Okazao
si, e gdy osoby badane uczyy si czego w radosnym nastroju (wywoanym pod wpywem
hipnozy), lepiej przypominay sobie ten materia, gdy znowu byy w takim nastroju. Takie samo
uczenie si zwizane ze stanem emocjonalnym zachodzio wwczas, gdy wywoany na czas nauki
nastrj by smutny.
Stany emocjonalne maj take znaczenie, jeli chodzi o przywoywanie wspomnie z dziecistwa.
Kiedy badani byli w dobrym humorze, przypominali sobie wicej szczliwych chwil z tego okresu;
gdy byli smutni, przywoywali wicej smutnych wspomnie. Badania Bowera udowodniy, e emocje
mog uruchamia informacje (dostpne w hipnozie), zwizane ze stanem, gdy wywoany nastrj

odpowiada warunkom, w ktrych informacja bya pierwotnie zakodowana. Aby wyjani

wydobywanie wspomnie zalenych od nastroju, ktre aktywizuj procesy fizjologiczne lub
symboliczno-werbalne, Bower sformuowa teori asocjacyjnej sieci pamiciowo-emocjonalnej.
Gazzaniga (1985) przedstawi wyniki nowych bada nad procesami dokonujcymi si w prawej i
lewej pkuli mzgowej, ktre potwierdzaj pogld, e te asocjacyjne sieci w umyle mog
funkcjonowa jako na wp automatyczne moduy, majce wiele cech niewiadomych i jak
okrelamy to w tej pracy zwizanych ze stanem informacji i zachowa.
Wanie w takich, zademonstrowanych przez Bowera i Gazzaniga, interakcjach tego co
fizjologiczne i symboliczne widzimy pewien rodzaj powiza midzy ciaem i psychik, do ktrych
najatwiej jest dotrze dziki hipnozie. Ich prace eksperymentalne, podobnie jak badania innych
uczonych (Blum, 1967, 1972; Gage, 1983), dostarczaj solidnych podstaw do skutecznej hipnoterapii,
podczas ktrej dociera si do sieci asocjacyjnych pacjenta oraz jego ukadw odniesie, te za mona
wykorzysta po to, by usun zaburzenia psychosomatyczne.
Badanie zjawisk psychosomatycznych za pomoc hipnozy eksperymenty Ericksona
Cztery artykuy opublikowane w 1943 roku w styczniowym numerze czasopisma Psychosomatic
Medicine" (1943a, b, c, d/1980) stanowi oryginalny wkad Ericksona w rozwj medycyny
psychosomatycznej. Artykuy dotyczce psychicznych aspektw zjawisk psychosomatycznych
stanowi podsumowanie caej dekady zakrojonych na szerok skal zarwno eksperymentalnych, jak i
klinicznych prac, w ktrych wykorzystywano hipnoz. Badania te prowadzono w tym samym czasie,
gdy Selye dochodzi do swych odkrywczych wnioskw na temat aspektw fizjologicznych. W
pewnym sensie prace tych badaczy byy komplementarne i podobne: Selye odkry, e dziaanie
rnych stresorw powoduje t sam reakcj fizjologiczn, ktr nazwa oglnym zespoem
przystosowania; Erickson natomiast stwierdzi, i ten sam stresor wywouje rne reakcje psychiczne,
i nazwa je zjawiskami wspwystpujcymi. cznie prace ich daj wszechstronny pogld na genez i
usuwanie zaburze psychosomatycznych.
Gdyby badania Selyego rozpatrywa osobno, to mona by wnioskowa, e skoro rne stresory
wywouj zesp tych samych objaww fizjologicznych (powikszenie kory nadnerczy, zahamowanie
ukadu odpornociowego i owrzodzenie przewodu pokarmowego), u kadego czowieka powinny
wystpowa niezalenie od rda stresu fizycznego lub psychicznego takie same dysfunkcje
fizjologiczne. Fakt, e w rzeczywistoci kada jednostka prezentuje inny wzr objaww
fizjologicznych, wskazuje na istnienie jeszcze jednego skadnika reakcji na stres. Selye nazwa go
skadnikiem specyficznym. Obejmuje on zarwno charakterystyk urazu fizjologicznego (rana zadana
noem i oparzenie powoduj ten sam GAS, lecz ich cechy fizyczne i fizjologiczne s rne), jak i
psychiczne odmiany reakcji nabytych w wyniku uczenia warunkowego, ktre jednostka gromadzi w
cigu swego ycia. Selye nie wypowiada si jednak na temat dynamiki tych warunkowych
skadnikw psychicznych. To Erickson bada w unikatowy dla kadego czowieka wzorzec
uwarunkowanych psychicznie reakcji, ktre skadaj si na zaleny od stanu filtr (rys. 1).
Jeden z artykuw Ericksona, zatytuowany Hypnotic Investigation of Psychosomatic Phenomena
(Badanie zjawisk psychosomatycznych za pomoc hipnozy), rozpoczyna si nastpujcym opisem
zjawisk wspwystpujcych (1943c/1980):
Celem tego artykuu jest dokonanie przegldu rnych wzajemnych powiza i zalenoci
psychosomatycznych, ktre pojawiaj si podczas seansw hipnotycznych ze zdrowymi ludmi i
przybieraj posta zjawisk wspwystpujcych [...] Zjawiska te nie s zwykymi, przewidywalnymi
zmianami funkcjonowania psychicznego, fizjologicznego i somatycznego, ktre powszechnie
wystpuj u wszystkich osb znajdujcych si w gbokim transie (zmiany czasu reakcji, progw
sensorycznych, napicia miniowego itp.). S one raczej odlege od opisanych objaww stanu
hipnozy i najprawdopodobniej s wyrazem nie tyle tego stanu, ile wzajemnych powiza
istniejcych pomidzy zachowaniami i stanami, ktre wywoano za pomoc hipnozy. Oznacza to,
e po wprowadzeniu w stan gbokiej hipnozy, mona zahipnotyzowanemu poda konkretne
instrukcje, ktre maj wywoa reakcje okrelonego rodzaju, ujawniajce si w konkretnej modalnoci
zachowania. Jednake oprcz tego zachowania, ktre zostao zasugerowane, mog si take pojawi

widoczne jako objawy wspwystpujce wyrane zmiany dotyczce pozornie nie zwizanych ze
sob modalnoci zachowania (s. 145-146).
[...] Tak wic np. u osoby, ktra w hipnozie staa si gucha, mog wystpi liczne zmiany
dotyczce funkcjonowania wzrokowego, motorycznego czy jeszcze innego rodzaju [...] podczas gdy u
kogo innego, kto pod wpywem hipnozy sta si lepy na barwy, pojawiaj si liczne zakcenia
motoryki, a nie wystpi zmiany w zakresie syszenia [...] U jednej z badanych kobiet za kadym
razem, gdy na skutek hipnozy stawaa si gucha, pojawiao si uczucie mdoci i zawrotw gowy [...]
Ponadto mona byo u niej zaobserwowa oczopls i rozszerzanie si renic [...] Inny z badanych [...]
w momencie pojawienia si guchoty doznawa gbokiego zniesienia czucia. A do chwili powrotu
czucia nie by on w stanie odzyska suchu. [...] Rwnie u kilku innych osb stwierdzono
niemono wyzwolenia si z wywoanych zmian zachowania przed usuniciem zmian
wspwystpujcych (s. 148-149).
[...] Stanowi one [zmiany wspwystpujce] indywidualne z natury objawy, ktre pojawiaj si w
bardzo rnych okolicznociach i w zwizku z rozmaitymi skojarzeniami. Co wicej, ich posta nie
jest staa u wszystkich osb postawionych w tej samej sytuacji [...] Wyniki bada wydaj si jednak
stae, jeli chodzi o konkretn modalno zachowania danej jednostki, cho powtarzanie hipnozy
prowadzi do stopniowego zmniejszania zakresu i czasu trwania zjawisk mogcych powodowa
dyskomfort badanego (s. 146; podkr. E.L.R.).
Z przedstawionego w tej czci punktu widzenia zjawiska wspwyst-pujce mona uzna za
przejawy zwizanych ze stanem ukadw informacji i zachowa o niezwykle zindywidualizowanym
charakterze, ktre s nabywane przez kad jednostk w wyniku dowiadcze yciowych. Te
indywidualne ukady stanowi podstaw tworzenia unikatowego zbioru reakcji hipnotycznych, ktre
mona wykorzysta w celach terapeutycznych. Mona te je uzna za przejawy twrczej
niewiadomoci kadego czowieka. Kiedy kto znajduje si przez pewien czas pod wpywem
nadmiernego stresu, opisane zjawiska wspwystpujce staj si podoem objaww
psychosomatycznych, ktre stanowi wyraz nabytych dowiadcze, zakodowanych w filtrach
pamiciowych ukadu limbicznego.
Odkrycie przez Ericksona tego, e powtarzanie hipnozy moe prowadzi do stopniowego
zmniejszania zakresu i czasu trwania zjawisk powodujcych dyskomfort (psychosomatyczny)
badanego" stao si podstaw jego koncepcji dysfunkcji psychosomatycznych i hipnoterapii. Jeden z
pierwszych przykadw wykorzystania tej koncepcji znajdziemy w artykule zatytuowanym Hypnotic
Invesigation of Psychosomatic Phenomena: A Controlled Experimental Use of Hypnotic Regression
in the Therapy of an Acquired Food Intolerance (Hipnotyczne badanie zjawisk psychosomatycznych:
wykorzystanie regresji hipnotycznej do terapii nabytej nietolerancji jedzenia w warunkach
kontrolowanych eksperymentalnie). Przypadek ten jest doskonaym przykadem na to, e hipnoterapia
moe doprowadzi do usunicia zaburze psychosomatycznych i fobii (w ktre prawdopodobnie
zaangaowany jest autonomiczny ukad nerwowy, a szczeglnie odkowo-jelitowy komponent
GAS), powstaych wskutek uczenia si zalenego od stanu (Erickson, 1943b/1980, s. 170):
Pacjentka, osoba dwudziestoparoletnia, uwielbiaa sok pomaraczowy, ktry pia przy kadej
okazji. Pewnego razu, cierpic na dolegliwoci odkowe, zdecydowaa si wyprbowa jako
lekarstwo olej rycynowy. Aby zniweczy jego smak, zmieszaa go z sokiem pomaraczowym.
Niestety, okazao si, e mieszanka ta spowodowaa ostre zaburzenia gastryczne: dziewczyna miaa
silne nudnoci i kilkakrotnie zwymiotowaa. Pniej pooya si do ka. Nastpnego dnia rano bya
bardzo godna, ale czua si duo lepiej. Posza do kuchni, by jak zwykle wypi szklank soku
pomaraczowego. Niespodziewanie zdaa sobie spraw, e nie moe go pi, bo jego widok, zapach i
smak powoduj mdoci i wymioty.
Ta gwatowna i ostra niech do pomaracz nie znikna spontanicznie, lecz trwaa tak dugo, e
przybraa posta niemal fobii. Dziewczyna nie moga nawet znie myli o tym, e pomaracze s w
lodwce, i jej rodzina przestaa je je. Nawet widok tych owocw na targu przyprawia pacjentk o
mdoci.
Erickson pisze, e w powstaniu warunkowej dolegliwoci odkowo-jelitowej uczestniczy inny,
silnie naadowany emocjonalnie czynnik, ktry po kilku dniach znikn. Autor nie przedstawi go w

swym artykule. Jednak wyuczona metoda warunkowania niech do pomaracz trwaa nadal. Jest to
zjawisko typowe dla zaburze psychosomatycznych i stanowi ono istot dylematu z nimi zwizanego.
Problemy, ktre s pierwotn przyczyn powstawania zalenych od stanu ukadw pamiciowych i
takiego uczenia si, zwykle atwo zostaj rozwizane, ale psychiczne problemy przez nie
spowodowane trwaj nadal! Nowy, zaburzony ukad zyskuje autonomi funkcjonaln trwa w postaci
zwizanych ze stanem informacji i zachowa, ktre manifestuj si w sposb niezaleny, czsto
buntujc si przeciwko wiadomej woli (ego).
Ze wzgldu na wyizolowany charakter symptomu Erickson nie chcia na niego dziaa
bezporedni sugesti hipnotyczn, mimo e pacjentka go o to prosia. Zdecydowa si zastosowa
sposb poredni. Pewnego wieczoru, w czasie spotkania towarzyskiego, gocie przekonali
dziewczyn, aby zgodzia si na zahipnotyzowanie. Erickson zademonstrowa na niej regresj do
wczeniejszego okresu ycia, cofajc j do chwili sprzed dwch lat, zanim jeszcze wytworzya
nieszczsne skojarzenie midzy sokiem pomaraczowym, olejem rycynowym i powanym problemem
emocjonalnym. Po dwudziestu minutach pozostawania w takiej regresji (Erickson zwykle potrzebowa
tyle czasu, by utrwali stan gbokiej hipnozy) dziewczyna razem z gomi wypia sok
pomaraczowy, nie przejawiajc przy tym niechci. Ani razu nie usyszaa bezporedniej sugestii
zachcajcej, by rozwizaa swj problem. Dano jej jedynie moliwo wypicia soku, a ona zrobia to
z przyjemnoci. Pniej obudzia si z hipnozy, nie pamitajc tego, co si wczeniej zdarzyo. Przez
reszt wieczoru miaa zaintrygowany i zadumany wyraz twarzy, stale obracaa jzykiem w ustach i
oblizywaa wargi tak, jakby prbowaa wyczu jaki nieuchwytny smak". W kilka dni potem
powiedziaa, e jakim sposobem spontanicznie" si wyleczya i odzyskaa swe niegdysiejsze
upodobanie do soku pomaraczowego.
W opisanym przypadku uderzajce jest to, e pacjentka odzyskaa swoje upodobanie do soku
pomaraczowego w sposb poredni, cofajc si do wczeniejszego etapu ycia i nie doznajc
wyuczonych objaww gastrycznych, ktre mogyby temu przeszkodzi. Z punktu widzenia teorii
zapamitywania i uczenia si zalenego od stanu mona by powiedzie, e stan regresji do okresu
wczeniejszego sta si okrn drog, ktra pozwolia omin wyuczone pniej objawy odkowojelitowe. Kiedy dziewczyna po raz kolejny zasmakowaa w soku pomaraczowym, objawy straciy
sw moc lub wyuczone znaczenie (Rossi, 1973/1980; Erickson i Rossi, 1976/1980) i nie przeszkodzi y
temu negatywne oczekiwania wiadomej czci jej psychiki.
Taka forma hipnoterapii bardzo rni si od podejcia tradycyjnego, w ktrym bezporednia
sugestia ma odwoa" symptom albo zakaza mu pojawienia si. Porednia metoda praktykowana
przez Ericksona wykorzystuje naturalne sposoby autoleczenia, ktre s w psychice. Nie ma tu miejsca
na natrtn bezporedni sugesti, ktra wyraaaby jedynie pewne ograniczone przekonania terapeuty
na temat tego, jak powinno przebiega leczenie. Terapia nastpuje nie na skutek rozkazw, ktre s
wdrukowywane do umysu zahipnotyzowanego czowieka, ale przez ominicie tego, co Erickson
nazwa wyuczonymi ograniczeniami, oraz przez docieranie do tych mocy uzdrowicielskich, ktre
istniej w kadym z nas. W opisanym przypadku wyuczone ograniczenie byo doskonaym
przykadem zwizanego ze stanem ukadu informacji i zachowa, ktry zakodowa nieprzyjemny
symptom, kccy si z pierwotnym upodobaniem pacjentki do soku pomaraczowego. Korzystajc z
regresji Erickson dotar do zwizanego ze stanem symptomu w sposb, ktry pozwoli uruchomi
twrcze siy pacjentki w celu rzeczywistego jej uzdrowienia. Niebawem przedstawi jeszcze inne
przykady na to, e tego rodzaju hipnoterapi mona wyjani z punktu widzenia psychobiologii duo
lepiej, ni gdyby wykorzystywa tradycyjn, czsto zwodnicz koncepcj hipnozy jako
programowania psychiki i zachowania. Sam Erickson okrela programowanie mianem niezbyt
wiadomego sposobu" uprawiania hipnoterapii (Erickson i Rossi, 1979, s. 288).
W swym mao znanym i niedocenianym artykule na temat natury hipnoterapii Erickson
(1948/1980) przedstawi argumenty przemawiajce za cakowicie now koncepcj transu,
interpretowanego jako okres twrczej reorganizacji. Oto co napisa (s. 38):
Wprowadzanie i utrzymywanie transu suy temu, by powsta szczeglny stan psychiczny, w
ktrym pacjent moe na nowo powiza i zreorganizowa swe wewntrzne psychiczne zawioci oraz
wykorzysta moliwoci w sposb zgodny z przeszym dowiadczeniem [...] Terapia jest rezultatem
wewntrznej resyntezy zachowania, dokonywanej przez samego pacjenta. To prawda, e bezporednia

sugestia moe wywoa zmian zachowania pacjenta oraz przynajmniej chwilowo wyleczy jego
objawy. Jednak leczenie" takie jest po prostu reakcj na sugesti, nie pocigajc za sob tworzenia
nowych skojarze i reorganizacji pogldw, poj i wspomnie. Tymczasem procesy te s niezbdne
do rzeczywistego wyzdrowienia. Leczenie polega na tworzeniu nowych skojarze i reorganizacji
dotychczasowych dowiadcze, a nie na manifestowaniu jakiej reakcji poprzez zachowanie, ktre
moe w najlepszym razie satysfakcjonowa jedynie obserwatora.
Nastpnym naszym krokiem bdzie szczegowa prezentacja twrczego sposobu podejcia do
tworzenia nowych skojarze i reorganizacji problemw psychosomatycznych. Procesy te opisaem
jako nowe metody komunikacji midzy psychik a ciaem i hipnoterapii (Rossi, 1987).
5
NOWE METODY KOMUNIKACJI MIDZY PSYCHIK A CIAEM
W tym rozdziale skoncentrujemy si na skutecznych metodach stymulowania komunikacji midzy
psychik a ciaem. Zobaczymy, e sowa, zwroty, pytania oraz inne strategie badawcze mog
udostpni problemy zakodowane w zwizanej ze stanem pamici i spowodowa, e informacje bd
wykorzystane w celu pomagania samemu sobie. Wszystkie opisywane metody polegaj na
wyszukiwaniu najlepszych sposobw uruchamiania ludzkich moliwoci, a nie na manipulowaniu czy
kontroli zachowania. Nie ma tu miejsca na warunkowanie (zamaskowane lub jawne), komunikacj
pod wpywem czy programowanie. Nie uywamy nawet sugestii, konwencjonalnie pojmowanej jako
wprowadzanie jakiej idei do umysu pacjenta. Chodzi po prostu o uzyskanie dostpu do zalenych od
stanu systemw pamici, uczenia si i zachowa oraz wykorzystanie zakodowanej tam informacji w
celu rozwizywania problemw. rdem kontroli procesu leczenia przez cay czas jest sam pacjent.
Terapeuta to tylko pomocnik, przewodnik i konsultant.
W miar moliwoci zawsze korzystamy ze wiatopogldu, postaw i sw samego pacjenta,
poniewa one s najbardziej podane w docieraniu do zaburzonych obszarw. Skupiamy si na
problemach dlatego, e prowadz one do przeamania ogranicze w rozwoju danego czowieka.
Symptomy to czsto sygnay, e istnieje potrzeba rozwoju osobowoci. Wszelkie nasze koncepcje
terapeutyczne opieraj si na aktywnym udziale pacjentw (nawet podczas pierwszej sesji), bo
prowadzi to do szybkiego uzyskania przez nich umiejtnoci radzenia sobie oraz do
samowystarczalnoci.
Kade dojcie jest zmian struktury
Podstawow przesank wszystkich opisanych w tej ksice koncepcji jest stwierdzenie, e kade
dojcie jest zmian struktury. Za kadym razem, gdy docieramy do zwizanych ze stanem wspomnie,
efektw uczenia si czy zachowa, ktre koduj problem, mamy mono wytworzenia nowych
skojarze i dokonania reorganizacji, czyli przebudowania tego problemu w sposb, ktry jest
jednoczenie jego rozwizaniem. Przesanka ta opiera si na wykonanych niedawno badaniach nad
zapamitywaniem, uczeniem si i poznawaniem, o ktrych wspomniaem poprzednio (rozdz. 3;
Lynch, McGaugh i Weinberger, 1984). Pami nie dziaa jak magnetofon, za pomoc ktrego po
prostu odtwarzamy to, co przedtem zapisalimy. Pami jest zawsze procesem konstruktywnym, w
ktrym za kadym razem, gdy sobie przypominamy wydarzenie z przeszoci, syntetyzujemy nowe,
subiektywne dowiadczenie. Pribram (1986) tak opisuje w aktywny, syntetyczny proces pamiciowy:
Obrazy i inne treci psychiczne nie s ani zmagazynowane, ani zlokalizowane" w mzgu. Obrazy
i zjawiska psychiczne s raczej konstruowane dziki dziaaniu miejscowych obwodw mzgu,
wspomaganemu zazwyczaj przez to, co przez wejcia sensoryczne napywa ze rodowiska
zewntrznego. Podobny mechanizm, w ktry zaangaowane s motoryczne mechanizmy mzgu, moe
odpowiada za zachowania intencjonalne i planowe. Dowodw istnienia takiego mechanizmu mona
szuka w Languages of the Brain (Jzykach mzgu) i innych pracach (Pribram, 1971, 1976; Pribram i
in., 1981). W wikszoci prowadzonych przeze mnie bada chodzio o pokazanie, e mzg
funkcjonuje w sposb aktywny, a nie bierny, o jego interakcje ze rodowiskiem oraz o wyjanienie
procesw skadajcych si na ten aktywny aspekt psychiki. Badania udowodniy, e kora
wewntrzna oraz formacja limbiczna przodomzgowia aktywnie organizuj wejcia sensoryczne
itd. (patrz przegld Pribrama, 1980 podkr. E.L.R.).

Psychika i natura cigle si zmieniaj, stanowi jakby strumie twrczoci. Irytuje nas, e nasze
wspomnienia o danym wydarzeniu rni si od wspomnie innych osb oraz e zmieniaj si w
miar upywu czasu. Te zupenie naturalne rnice i zmiany stanowi przedmiot zgryzoty naszych
sdziw, ktrzy rozstrzygnicia prawne opieraj na do naiwnym przekonaniu, e istnieje staa,
niezmienna i obiektywna rzeczywisto, w ktrej fakty s faktami, a nie subiektywnymi konstrukcjami
umysu. Prawo wymaga, by wiadek powtarza swoj relacj za kadym razem w ten sam sposb.
Tymczasem natura umysu jest taka, e ta sama historia powtarza si, lecz w postaci rozmaitych
wariacji. Najwyraniej umys cigle usiuje uaktualni i ustrukturalizowa rzeczywisto w zgodzie z
nowymi informacjami i pogldami, ktre spontanicznie wytwarza.
To, co jest zgryzot prawnikw, jest jednak szans dla psychologw. Kiedy np. umys w naturalny
sposb dokonuje przegldu wspomnie z rnicych si nieco midzy sob punktw widzenia,
spontanicznie angauje si w tworzenie kolejnych rzeczywistoci. To za wobec zmieniajcych si
cigle warunkw rodowiskowych ma warto przystosowawcz. Ludzie, ktrzy nie uznaj, nie
akceptuj i nie potrafi zintegrowa tych spontanicznych zmian, s skazani na pozbawion elementw
twrczoci egzystencj w zdezaktualizowanej ju przeszoci (Rossi, 1972/1985). Wikszo z nas nie
zdaje sobie sprawy, jak silnie jestemy zaprogramowani na takie wanie ycie. Za wszelk cen
cho na prno usiujemy chroni nasze przesze style mylenia, odczucia i zachowania, a do
chwili, gdy symptom czy problem stanie si jawnym dowodem na to, e jestemy nieprzystosowani do
cigych zmian, ktre zachodz wok nas. Nasz problem lub symptom jest wwczas najlepsz
wskazwk do wykonania wewntrznej pracy, ktra pozwoli si nam ponownie zaadaptowa. Za
kadym razem, gdy analizujemy swj problem (tj. docieramy do niego), moemy liczy na to, e nasz
umys w poszukiwaniu odpowiedzi spontanicznie zreorganizuje go, ujmie go w nieco inny sposb.
Rozwizywanie problemw metod trzech krokw
Podczas kongresu dotyczcego ewolucji w psychoterapii poinformowano, e istnieje obecnie okoo
300 rnych jej form (Rossi, 1987). Wszystkie formy terapii w pewnym stopniu wspomagaj
komunikacj midzy psychik a ciaem oraz uzdrawianie. Rozwaanie drobnych rnic midzy nimi
prowadzioby do poczucia chaosu i zagubienia, a przecie maj one wspln metod rozwizywania
problemw, polegajc na wykonywaniu takich oto trzech krokw:
1. Terapeuta i pacjent razem inicjuj proces komunikacji.
2. Angauj si w prac terapeutyczn pewnego rodzaju.
3. Posiadaj kryteria okrelajce rozwizanie problemu, to znaczy wiedz, kiedy przerwa swoj
interakcj.
W tradycyjnej hipnoterapii te trzy kroki wyglday nastpujco:
1. Uzyskanie zaufania i dobrego kontaktu.
2. Prezentacja sugestii terapeutycznych sucych wewntrznej pracy twrczej.
3. Zbudzenie" pacjenta i potwierdzenie rozwizania problemu (Erickson i Rossi, 1979).
Jeli problem nie zosta rozwizany, te same trzy kroki s powtarzane w odmienny sposb, z
uyciem innych sugestii oraz innych wzorcw pracy wewntrznej z wykorzystaniem tego, czego
pacjent nauczy si podczas pierwszej prby. Ten proces powtarzany jest wielokrotnie i za kadym
razem wykonuje si opisane trzy kroki, w efekcie czego coraz wicej wiadomo o stanie wewntrznym
i zasobach pacjenta. To z kolei moe sprawi, e kada nastpna prba bdzie bardziej efektywna.
Przedstawiane w tym rozdziale metody trzech krokw s rne: zarwno proste, jak i
skomplikowane. atwo si ich nauczy w takiej kolejnoci, w jakiej je zaprezentowano, poniewa
dowiadczenia nabyte przy stosowaniu jednej z nich skadaj si na umiejtnoci terapeutyczne
potrzebne do efektywnego wykorzystania nastpnej. Wszystkie s jednak rnymi odmianami tej
samej podstawowej formuy. Przyjrzyjmy si jej zatem.
Podstawowa formua dochodzenia. Istot wszystkich zaprezentowanych w tym rozdziale
koncepcji terapeutycznych jest co, co mona okreli mianem podstawowej formuy dochodzenia, od
setek lat stosowanej na rne sposoby przez hipnoterapeutw. Erickson i Rossi (1976/1980) okrelili
j jako ukryt dyrektyw. Podstawowa formua dochodzenia rni si zasadniczo od wszelkich

uywanych poprzednio form sugestii bezporedniej i autorytarnej tym, e nie ma w niej

wdrukowywania, warunkowania czy programowania pacjenta zgodnie z pogldami terapeuty na temat
sposobu, w jaki naley rozwiza problem. Formua ta dostarcza jakby ram, dziki ktrym pacjent
dochodzi do powizanego ze stanem kodu swego wasnego problemu i stymuluje transdukcj
informacji w stopniu pozwalajcym na uzdrowienie.
Podstawow formu dochodzenia mona opisywa na wiele rnych sposobw. Zawsze jednak
skadaj si na ni trzy standardowe elementy:
1. Wprowadzenie wyznaczajce czas terapii, ktre inicjuje wewntrzne poszukiwanie systemw
zapamitywania, uczenia si i zachowa zalenych od stanu.
2. Dochodzenie do problemw i symptomw zwizanych ze stanem oraz ich transdukcja.
3. Obserwowalne zachowania, ktre sygnalizuj, e procesy dochodzenia i transdukcji
terapeutycznej s zakoczone.
Ramka 2. Podstawowa formua dochodzenia
1. Wprowadzenie wyznaczajce czas terapii, inicjujce poszukiwania
wewntrzne
Gdy tylko twj wewntrzny umys (twrcza niewiadomo, duchowy
przewodnik itd.) zorientuje si,
2. Dochodzenie do zwizanych ze stanem rde problemu
e potrafisz dokona przegldu wanych wspomnie zwizanych ze
rdem problemu,
3. Obserwowalne zachowania sygnalizujce rozwizywanie problemu
zamkniesz oczy (obserwowalne zachowanie), by dokona tego przegldu, i
poczujesz, e jeste coraz bardziej odprony.
Kiedy reakcj pacjenta na formu dochodzenia wewntrznego jest wyciszenie si i zamknicie
oczu, dysponujemy ju obserwowalnymi zachowaniami, ktre dowodz, e zachodzi praca
wewntrzna. Taka metoda rozwizywania problemw jest cakowicie naturalna i atwa do
zaakceptowania, poniewa korzysta si tu ze zwykych codziennych procesw, ktre dokonuj si w
nas wwczas, gdy na chwil koncentrujemy uwag, prbujc si upora z jak kwesti. Formua ta
rozpoczyna i wspomaga proces przegldania wspomnie wicych si z danym problemem.
Zobaczymy te, e istniej rne sposoby wyraania formuy dochodzenia, dziki ktrym moliwe jest
uczenie si na nowo, przeksztacanie nieaktualnych idei oraz znajdowanie drg ujcia dla
autoekspresji. Wszystko to ma suy lepszemu rozwizywaniu problemw.
Badania dotyczce mylenia twrczego (Rossi, 1972/1985) dowiody, e jdro tego, co nowe,
tworzy si zwykle w naszym wntrzu na poziomie niewiadomym. Potem wiadoma psychika
zwyczajnie przyjmuje now ide, zatwierdza j i integruje z dotychczasowymi wzorcami orientacji.
Podstawowa formua dochodzenia dostarcza okazji, by na ni e wiadomy m poziomie, u samych
rde twrczoci wydarzyo si co nowego. Jest to sposb, aby skupi psychiczne zasoby pacjenta
(np. zalene od stanu wspomnienia, skojarzenia sensoryczno-percepcyjne, emocje, nawyki, rne
wzorce uczenia si itd.) oraz zaangaowa je w twrcze rozwizywanie problemw. Z niedawno
wykonanych bada dotyczcych neurobiologii uczenia si (Rosenzweig i Bennett, 1984) wynika, e
podczas uczenia si w odpowiednich komrkach mzgu zachodzi synteza nowych biaek. Moemy
wic przypuszcza, e rne odmiany formuy dochodzenia, o ktrych piszemy w tym i nastpnych
rozdziaach, rzeczywicie wspomagaj wewntrzn syntez nowych struktur biakowych, ktre mog
stanowi biologiczn podstaw nowych zachowa i dowiadcze zmysowych" (Erickson, Rossi,
1976).
Przyjrzyjmy si zatem dokadnie niektrym odmianom podstawowej formuy dochodzenia tym,
ktre s szczeglnie przydatne z punktu widzenia klinicznego.

Dochodzenie do zwizanych ze stanem zasobw w celu rozwizywania problemw. Metoda

trzech krokw, polegajca na rozwizywaniu problemw przez dochodzenie do wewntrznych
zasobw pacjenta, bya pierwotnie opisana przez Ericksona i Rossiego (1979, s. l-l 4) jako
podstawowy model hipnoterapii. Tutaj traktujemy j szerzej jako procedur przydatn do bardzo
wielu problemw, ktre pacjenci mog rozwizywa sami w czasie, gdy dokonuj pracy wewntrznej.
Faza 1. Sygnalizowanie gotowoci do pracy wewntrznej. W pierwszej fazie terapeuta prosi
pacjenta, by dokona przegldu historii oraz natury swego problemu. w przegld wzbudza pewnego
rodzaju aktywno, polegajc na dochodzeniu i restrukturalizowaniu, ktre zachodzi spontanicznie.
Aktywno ta jest charakterystyczna dla wszelkich procesw pamiciowych. Zatem przegld taki
inicjuje rzeczywisty proces terapii, nawet jeli pacjent jest przekonany, e tylko mwi o problemie. W
pozytywnej atmosferze wytworzonej dziki opartej na empatii transakcji terapeutycznej czsto
spontanicznie zachodzi remisja symptomu lub te pojawia si intuicyjna wiedza na temat sposobu
rozwizania problemu. Terapeuta wspiera oczywicie te wstpne poszukiwania, pomagajc pacjentowi
zda sobie spraw, e wewntrzny umys czy twrcza niewiadomo cigle dokonuje wewntrznej
pracy, dziki ktrej wyprbowuje czsto w udany sposb rne elementy caego procesu
rozwizywania problemu. Nastpnie zachca pacjenta, by przemyla np. wczeniejsze sytuacje
yciowe, w ktrych on sam lub kto znajomy mg rozwiza podobny problem.
Kulminacyjnym punktem pierwszej fazy jest utworzenie pozytywnej struktury terapeutycznej:
moment, gdy pacjent z nadziej czeka na odpowied terapeuty. Odpowiedzi jest wprowadzenie
pacjenta w wewntrzny proces rozwizywania problemu, wygldajce mniej wicej tak:
A teraz, skoro ju jeste gotw kontynuowa terapi na gbszym poziomie, moesz zacz
od tego, e uwraliwisz si na samego siebie" (przerwa).
Gdy gboka warstwa twego umysu zorientuje si, e wie, jak rozwiza ten problem
(przerwa), poczujesz, e jeste coraz bardziej odprony, i wtedy zamkniesz oczy".
W przecitnej sytuacji terapeutycznej pacjent dysponuje wystarczajc podstaw w postaci
kulturowych systemw odniesie, ktra pozwala mu oczekiwa, e twrcze rozwizywanie
problemw zacznie si od refleksji oraz pracy w stanie relaksacji. W rzeczywistoci, gdy pacjent
znajduje tak pozycj ciaa, w ktrej jest odprony, i gdy jak mu polecono zamyka oczy,
terapeuta dysponuje ju obserwowalnymi zachowaniami, ktre wskazuj, e tworz si idealne
wewntrzne warunki psychobiologiczne sprzyjajce leczeniu. Wyraenie poczujesz, e jeste coraz
bardziej odprony" nie jest jedynie utart formuk. Inicjuje ono pewne przesunicie w systemie
rwnowagi autonomicznej z dominacji ukadu sympatycznego w stron dominacji ukadu
parasympatycznego. Powoduje to obnienie cakowitego poziomu pobudzenia (ARAS) pacjenta,
poniewa zmniejsza si stymulacja proprioceptywna i kinestetyczna z mini ciaa. To z kolei sprawia,
e pacjent przestaje zwraca uwag na nie zwizane ze spraw bodce zewntrzne, a skupia si na
wewntrznych wspomnieniach, wynikach uczenia si i zachowaniach zalenych od stanu, ktre musz
by zaangaowane w rozwizywanie problemu. Zamknicie oczu powoduje natychmiastowe
wzmoenie fal alfa (a w ostatecznoci i fal teta), ktre powstaj w mzgu. Wytwarzanie tych fal wie
si z twrczym odczuwaniem i odbiorem wrae oraz doznaniami wyobraeniowymi. To z kolei
oznacza, e umoliwilimy zmian mylenia racjonalnego i linearnego (charakterystycznego dla lewej
pkuli) na bardziej pierwotn, holistyczn form przetwarzania, waciw pkuli prawej i blisko
powizanej z psychosomatycznym, limbiczno-podwzgrzowym systemem transdukcji informacji.
Moe si jednak zdarzy, e zamiast si zrelaksowa, zamkn oczy i skupi na swym wntrzu,
pacjent bdzie coraz bardziej czujny, niespokojny i wyczerpany. To wskazuje, e jeszcze nie
stworzono idealnych dla pierwszej fazy warunkw terapeutycznych, i moe sugerowa, e istnieje
jaka kwestia, ktr chciaby si zaj, zanim zacznie twrczy proces rozwizywania problemu. W
takiej sytuacji terapeuta musi ponownie skupi uwag pacjenta, posugujc si pytaniami badawczymi.
Moe to wyglda na przykad tak:
Ciekaw jestem, czy istniej jakie pytania lub problemy, ktrymi chciaby si zaj, zanim
podejmiesz prac wewntrzn?"
To precyzyjnie sformuowane pytanie badawcze ukrywa w sobie istotn tre: pacjent podejmuje
prac wewntrzn dopiero wtedy, gdy zajmie si wszelkimi innymi problemami (Erickson i Rossi,

1979. 1980; Erickson, Rossi, 1976). Tre ta jest rwnie jakby instrukcj wspomagajc planujce
funkcje kory przedczoowej. Aby przeledzi jeszcze te problemy, trzeba zorganizowa i rozmieci w
czasie elementy pracy wewntrznej. Gdy pacjent ju tego dokona, terapeuta moe znowu
zaproponowa zasygnalizowanie gotowoci do pracy wewntrznej.
Kiedy gboka warstwa twego wewntrznego umysu zorientuje si, e jest w stanie
rozwiza ten problem (przerwa), poczujesz, e jeste coraz bardziej odprony, i wtedy
zamkniesz oczy".
Pierwsza faza, w ktrej osiga si gotowo do pracy wewntrznej, jest wic powtarzaln
procedur terapeutyczn. Mona j ponawia wielokrotnie po to, by od razu rozwika wszelkie
kwestie zakcajce proces, w ktrym pacjent zwraca si ku swemu wntrzu i w spokoju rozwizuje
problem. Kiedy ju nastpi odprenie i zamknicie oczu, terapeuta moe przej do drugiej fazy.
Faza 2. Dochodzenie do zwizanych ze stanem zasobw. Po tym, jak hipnotyzowany zamknie
oczy, terapeuta moe pozwoli, by proces pracy wewntrznej dokonywa si przez pewnien czas sam,
w cakowitym spokoju. Bardzo cenne jest obserwowanie pacjenta w tym krtkim okresie, poniewa
bdzie mona zauway wiele rozmaitych wzorcw reagowania. Czasem bdzie to lekkie drganie
powiek podczas zamykania oczu, ktre jest charakterystyczne dla klasycznej indukcji hipnotycznej.
Czasami w tym samym momencie widoczne bdzie unoszenie gaek ocznych lub zez zbieny.
Niektrzy badacze (Spiegel i Spiegel, 1978) pisz, e s to wskazwki zdolnoci do zapadania w stan
gbokiej hipnozy. Po zamkniciu oczu powieki mog przez chwil ulega delikatnym, szybkim
drganiom w paszczynie pionowej, ktre sygnalizuj dochodzenie do zwizanych ze stanem
procesw wewntrznych. Bywa, e gaki oczne poruszaj si szybko w paszczynie horyzontalnej, co
sugeruje, e pacjent aktywnie obserwuje jaki wewntrzny krajobraz. Czasami mona te dostrzec
powolne, obszerne zataczanie gakami ocznymi przy zamknitych powiekach (Weitzenhoffer, 1971),
co z kolei wskazuje na gbokie stany zmienionych dozna. Wszystkie opisane ruchy oczu s
dowodami na to, e pacjent jest zaangaowany w proces poszukiwa, idealnie odpowiadajcy tej fazie
pracy wewntrznej. Bywa te tak, e pacjent jest po prostu spokojny i nie wystpuj u niego adne
ruchy. W rzeczywistoci zaleno midzy jakoci pracy wewntrznej a nasileniem zewntrznej
aktywnoci cielesnej wydaje si mie charakter odwrotnie proporcjonalny (Erickson i Rossi, 1981).
Ramka 3. Dochodzenie do zwizanych ze stanem zasobw w procesie
rozwizywania problemw
1. Gotowo do pracy wewntrznej
Kiedy gboka warstwa twego wewntrznego umysu zorientuje si, e jest
w stanie rozwiza ten problem (przerwa), poczujesz, e jeste coraz
bardziej odprony i wtedy zamkniesz oczy.
2. Dochodzenie do zwizanych ze stanem zasobw i ich transdukcja
Teraz twj wewntrzny umys moe nadal pracowa nad
rozwizywaniem problemu w sposb cakowicie zgodny z twoimi potrzebami
(przerwa).
Twj umys moe na rne sposoby wykorzysta wspomnienia,
dowiadczenia yciowe i zdolnoci, z ktrych dotd nie zdawae sobie
sprawy.
3. Potwierdzenie rozwizania problemu
Kiedy twj wewntrzny umys zorientuje si, e dalej moe skutecznie
zajmowa si tym problemem, ty poczujesz, e masz ochot si poruszy
(przerwa), Otworzysz oczy i obudzisz si zupenie rzeki.
Terapeuta od czasu do czasu moe zapyta pacjenta o to, czego dowiadcza on w swym wntrzu
wtedy, gdy na zewntrz manifestuje rne wzorce zachowa. Jak dotd w dziedzinie tej dokonano
bardzo niewielu bada eksperymentalnych, nie zawsze wic wiemy, ktre indywidualne wzory
reagowania mog dostarczy uytecznych informacji na temat procesu terapii. W kadym razie gdy

ten stan wewntrznego zaangaowania pacjenta trwa ju kilka minut, moemy rozpocz drug faz
dochodzenia do zwizanych ze stanem zasobw i ich transdukcji. Robimy to w taki mniej wicej
sposb:
Teraz twj wewntrzny umys moe ju cakowicie samodzielnie pracowa nad
rozwizaniem problemu w sposb w peni zgodny z twoimi potrzebami (przerwa).
Twj umys moe na rne sposoby wykorzysta wspomnienia, dowiadczenia yciowe i
zdolnoci, z ktrych dotd nie zdawae sobie sprawy".
Te zupenie zwyczajnie brzmice zdania nios ze sob treci, ktre w subtelny sposb wspomagaj
proces rozwizywania problemu. Fragment: Twj wewntrzny umys moe ju cakowicie
samodzielnie pracowa..." sugeruje, e nastpuje stopniowe oddzielanie wiadomie sterowanej
aktywnoci mylowej lewej pkuli (jednostka steruje tu swoimi mylami w sposb zamierzony) od
organizujcego, autonomicznego i pierwotnego procesu zachodzcego w pkuli prawej. Sabnie nieco
moc tych ukadw odniesie, z ktrych zwykle korzysta wiadomy umys, oraz moc nawykowych
wzorcw aktywnoci (mog one by czynnikiem wzmagajcym problem) na rzecz przetwarzania
bardziej pierwotnego i autonomicznego, ktre daje nadziej na twrcze rozwizanie problemu.
Drugie zdanie: Twj umys moe na rne sposoby wykorzysta wspomnienia, dowiadczenia
yciowe i zdolnoci, z ktrych dotd nie zdawae sobie sprawy" jest sposobem dochodzenia i
transdukcji systemw zapamitywania, uczenia si i zachowa, ktre trzeba wczy w proces
rozwizywania problemw. Idealnie byoby, gdyby pacjenci otrzymywali t bardzo stymulujc
informacj z uyciem ich wasnych sw oraz terminw spjnych z ich systemami przekona.
Tabela 3 zawiera rozmaite wskaniki poznawcze, emocjonalne, sensoryczno-percepcyjne i
behawioralne, ktre dowodz znacznego zaangaowania w prac wewntrzn, polegajc na
dochodzeniu do zalenych od stanu wspomnie i nawykw kodujcych problemy oraz na
reorganizacji ich struktury. Rozpoznanie tych oznak jest bardzo wartociowe, poniewa informuj one
o tym, kiedy pacjent jest bardziej podatny na zmian pod wpywem terapii. Na przykad, gdy pacjenci
pacz, doznaj pewnych stanw emocjonalnych, ktre czyni ich zdolnymi, by zareagowa na pytania
i inne zabiegi terapeuty w pewien szczeglny, uzdrawiajcy sposb. Pod wpywem gbokiej
relaksacji lub katalepsji terapeutycznej (bezruch ciaa poczony z intensywn prac wewntrzn)
niektrzy pacjenci mog si sta bardziej podatni na te zwizane ze stanem uczucia, impulsy,
wyobraenia i idee, ktre s cenne dla terapii, bo pomagaj im zmieni struktur swych dominujcych,
a obcionych problemem sposobw mylenia i funkcjonowania.
Faza 3. Potwierdzenie rozwizania problemu. Trzecia faza (potwierdzenie rozwizania
problemu i zakoczenie sesji terapeutycznej), podobnie jak dwie pierwsze, opiera si na wewntrznej
reaktywnoci pacjenta na ukryte polecenia terapeuty. Gdy ten ostatni czuje, e za pomoc terapii
osignito ju wystarczajco duo, moe w nastpujcy sposb zainicjowa trzeci faz:
Kiedy twj wewntrzny umys zorientuje si, e rozwizae problem w takim stopniu, w jakim to
byo moliwe, i e dalej moesz si nim skutecznie zajmowa, poczujesz, e masz ochot si
poruszy, otworzysz oczy i obudzisz si zupenie rzeki".
Po otwarciu oczu pacjent zwykle si przeciga i przybiera inn pozycj. Ta spontaniczna zmiana
uoenia ciaa jest po czci reakcj na sowa terapeuty (poczujesz, e masz ochot si poruszy"), a
po czci stanowi naturalne, spontaniczne dostosowanie si do zalenych od stanu sposobw
normalnego funkcjonowania w wiecie spoecznym. Pacjenci, ktrzy posiadaj dar doznawania
gbokich stanw zmienionych (ktre tradycyjnie kojarz si z hipnoterapi), czsto relacjonuj, e
byli na zewntrz", daleko", naprawd wewntrz tego", w transie" czy te, e byli pod wpywem
narkotykw albo hipnozy". Przez krtki czas wiat moe si im wydawa janiejszy. Moe nawet
nastpi poczucie utraty lub nasilenia trzeciego wymiaru. Przez par minut wiat wydaje si gbszy
lub bardziej paski. Wszystkie te spontanicznie podawane informacje na temat zmienionych stanw
traktuje si jako zupenie naturalne, pozytywne wskaniki, e praca wewntrzna bya efektywna.
Dowodz one, e pacjent dotar do zjawisk zalenych od stanu w takim stopniu, e moe w celach
terapeutycznych zmieni ich struktur.

Pacjenci zwykle spontanicznie wygaszaj uwagi dotyczce dowiadcze wewntrznych oraz

konstruktywnych zmian, ktre nastpiy w obrbie symptomu (problemu). Jest to cakowicie zgodne
ze sposobem, w jaki zainicjowano faz trzeci: Kiedy twj wewntrzny umys zorientuje si, e dalej
moesz si sam skutecznie zajmowa tym problemem, poczujesz e masz ochot si poruszy
(przerwa). Otworzysz oczy i obudzisz si zupenie rzeki".
Tabela 3. Lista niektrych wskanikw poznawczych, emocjonalnych, sensoryczno-percepcyjnych
i behawioralnych, ktre dowodz znacznego zaangaowania w prac wewntrzn i zjawiska zalene
od stanu
Fazy snu
Literalizm
zawienie
Mowa ograniczona lub nieobecna
Ograniczenie ruchw
Opnienie odruchw mrugania, przestrachu i poykania
Przeciganie si
Reakcje emocjonalne
Ruchy gaek ocznych
Ruchy zwolnione lub ich brak
Spokj, odprenie
Spontaniczne pojawianie si stanw zmienionych:
Amnezja
Halucynacje
Iluzje
Katalepsja
Regresja do wczeniejszego okresu
Znieczulenie
Znieksztacenie czasu
Spowolnienie oddechu
Twarz zrelaksowana
Uczucie oddalenia (odczenia)
Zaczerwienienie lub zblednicie twarzy
Zamykanie i otwieranie oczu
Ziewanie
Zmiany sensoryczne, miniowe i somatyczne
Zmiany szerokoci renic Zmiany wokalne
Znieksztacenia sensoryczno-percepcyjne
Zwolnione reakcje motoryczne i mylenie Zwolniony puls
Na podstawie: Erickson i Rossi, 1976
Sowa te sugeruj, e a do chwili, gdy pacjent poczuje, e jego zdolno radzenia sobie z
problemem wzrosa, nie pojawi si ch poruszenia si. Ukryta w nich tre podobnie jak wszystkie
inne ukryte treci pozwala niewiadomym procesom pacjenta na wolny wybr. W tym przypadku
chodzi o swobodne zakoczenie pracy wewntrznej w jego wasnym stylu oraz zadecydowanie, kiedy
mona si poruszy i obudzi.
Zdanie: Kiedy twj wewntrzny umys zorientuje si, e dalej moesz si sam skutecznie
zajmowa tym problemem" zawiera pewn twrcz dwuznaczno, ktra znowu pozwala, aby
niewiadomo pacjenta dokonaa wyboru najbardziej odpowiedniego i zgodnego z najlepszym dla
niego sposobem funkcjonowania. Moe ona by w stanie rozwiza problem tu i teraz, w czasie sesji
terapeutycznej, lub moe si okaza, e bdzie musiaa kontynuowa prac wewntrzn jeszcze po
zakoczeniu sesji. Twrcza wieloznaczno wspomaga wolny wybr! Wszyscy wszak funkcjonujemy
na wielu poziomach; prowadzc pozornie normalne ycie na jednym poziomie i odgrywajc pewne
role, moemy by rwnoczenie zaangaowani w gboko twrcz prac wewntrzn i zmian

struktury wasnego ja" na poziomach, ktre nas przygotowuj do nowych rl i form dziaania w
przyszoci.
Wyzwalanie uzdrawiania za porednictwem psychiki. Przedstawiona odmiana podstawowej
formuy dochodzenia wywodzi si z wielu rnych rde. Filozofowie tacy jak Vaihinger (1911) czy
konstruktywici (Watz-lawick, 1984) dyskutuj nad wykorzystaniem wyobrani (zjawiska gdybania"
i samospeniajcych si proroctw) do ksztatowania dowiadczanej rzeczywistoci oraz tzw.
przeznaczenia. Gdy pozwalamy niewiadomoci (za porednictwem jej autonomicznych procesw
twrczych) na to, by tworzya nasz przyszo, stajemy si ofiarami przeznaczenia. Jednak gdy
dokonujemy pracy wewntrznej, ujmujemy tworzenie swej przyszoci we wasne rce. Erickson
pracowa nad czym, co nazwa pseudoorientacj w czasie. Bya to metoda, dziki ktrej pacjent mg
kreowa swoj przyszo przez dochodzenie do wasnych moliwoci wewntrznych, ktre istniay w
formie zaledwie embrionalnej, oraz przez ich rozwijanie. Niektrzy klinicyci do dzi badaj
wykorzystywanie wyobrani jako gwnej modalnoci uatwiajcej wprowadzenie w ycie
pozytywnych proroctw o samospeniajcym si charakterze (Achterberg, 1985; Shorr, Sobel, Robin i
Connella, 1980), a tym samym sprzyjajcej uzdrawianiu. Inni korzystaj z takich modalnoci jak
zmys czucia, ktry Gendlin (1978) opisa jako istot zmiany psychoterapeutycznej.
W naszej koncepcji zakadamy wykorzystywanie tylu modalnoci transdukcji informacji midzy
psychik a ciaem, do ilu ma dostp jednostka. Formua dochodzenia stanowi adaptacj metody
rysunkw zasobw wewntrznych Millsa i Crowleya (1986). Autorzy ci wykorzystywali t strategi w
pracy z dziemi. Prosili dziecko, by narysowao (1) problem, ktry w danej chwili odczuwa; (2)
rozwizany problem; (3) jak si dosta z pierwszego rysunku do drugiego. W swej pracy z dorosymi
zmodyfikowaem t metod wprowadzaem sugesti, ktra miaa stymulowa wewntrzne
poszukiwania w tych trzech obszarach.
Ramka 4. Wyzwalanie uzdrawiania za porednictwem psychiki
1. Sygna gotowoci dokonania przegldu obecnych problemw
Kiedy twj wewntrzny umys bdzie gotowy, by dokona przegldu
wszystkich aspektw twojego aktualnego problemu (przerwa), poczujesz, e
jeste coraz bardziej odprony i wtedy zanikniesz oczy (przerwa). Przyjrzyj
si szczeglnie tym jego elementom, z ktrymi jeszcze nie umiesz sobie
poradzi.
2. Wyzwalanie obecnego i przyszego uzdrawiania
A teraz zastanw si nad moliwociami uzdrawiania w przyszoci. Jak
widzisz samego siebie? Co robisz teraz, gdy problem cakowicie znikn?
(przerwa)
Pozwl, by twj wewntrzny umys zobaczy, jak zamierzasz przej od
problemu (przerwa) do przyszoci, gdy ju zostaniesz uzdrowiony
(przerwa). Jakie kroki podejmujesz, aby wspomc swoje uzdrawianie?
(przerwa)
3. Potwierdzenie uzdrowienia
Kiedy twj wewntrzny umys zorientuje si, e moe sam kontynuowa
proces leczenia, i gdy twj wiadomy umys zorientuje si, e moe w tym
procesie wspuczestniczy (przerwa), poczujesz, e si przecigasz,
otwierasz oczy i budzisz si zupenie rzeki i peen si.
W drugiej poowie ksiki dokadniej przyjrzymy si niektrym drogom fizjologicznym, ktrymi
przebiegaj procesy uzdrawiania. Z psychobiologicznego punktu widzenia formu dochodzenia
mona traktowa jako sposb wykorzystania planujcych funkcji kory przedczoowej, a take
zmagazynowanych obrazw wewntrznych zasobw i procedur rozwizywania problemw, ktre
mog by zakodowane w niedostpnych niegdy wzorcach powizanych ze stanem. Wgldowi czy te
spontanicznemu uwiadomieniu sobie zapomnianych treci czsto towarzyszy uczucie ulgi

emocjonalnej. Fakt ten jest typow oznak, e osignito ju i za pomoc terapii /mieniono struktur
wzorcw zapamitywania, uczenia si i zachowa. Rwnoczenie z rozwizaniem problemu nastpuje
psychologiczna zmiana orientacji (pacjent zaczyna patrze w przyszo), ktrej towarzysz nowe
bodce i ukady odniesienia, umoliwiajce wyrwanie si z ram aktualnego problemu, ktre
ograniczay dostp do zasobw wewntrznych pacjenta.
Skalowanie symptomw i regulowanie ich nasilania. Ta odmiana podstawowej formuy
dochodzenia wprowadza dwa nowe elementy: (1) skalowanej doznawanej aktualnie intensywnoci
problemu przez przypisanie jej wartoci liczbowej; (2) nasilanie symptomu lub problemu, polegajce
na nakonieniu pacjenta, by zrobi co pozornie paradoksalnego: dobrowolnie powikszy problem.
Psychobiologiczna orientacja, ktr tu reprezentujemy, wskazuje bowiem, e skalowanie moe si
okaza sposobem koordynowania jzykw oraz dziaa prawej i lewej pkuli mzgowej pod ktem
problemu. W prawej pkuli jest on zakodowany w postaci procesw analogiczno-metaforycznych,
typowych dla emocji, mowy ciaa czy marze, i w tej formie jest niedostpny dla linearnych,
logicznych i racjonalnych metod rozwizywania, charakterystycznych dla pkuli lewej. Skalowanie
jest sposobem dotarcia do procesw zachodzcych w lewej pkuli oraz wizania ich z problemem.
Dzieje si tak dlatego, e lewa pkula jest oswojona zarwno z liczbami, jak i wyraeniami typu:
bardziej lub mniej intensywny, wikszy lub mniejszy.
Proszc pacjentw o to, by dowiadczyli swego problemu, zwracamy si prawdopodobnie ku
procesom zachodzcym w prawej pkuli, ktrym atwiej jest dotrze do zalenego od stanu kodu.
Proszc ich rwnoczenie o skalowanie, przypuszczalnie uruchamiamy i skupiamy na jednym celu
umiejtnoci lewej pkuli, ktrymi mona kierowa w sposb bardziej wiadomy. Z kolei kiedy
pniej prosimy ich, by kilkakrotnie w szybkim tempie raz powikszali, raz zmniejszali swj problem,
prawdopodobnie kaemy im koordynowa prac obu pkul, dziki czemu zyskuj oni lepszy dostp
do emocjonalnych i behawioralnych przejaww problemu oraz wiksz umiejtno ich
kontrolowania.
Interakcje prawej i lewej pkuli ewoluuj wedug nastpujcej zasady: pewne funkcje, ktre na
pocztku swego rozwoju w prawej pkuli maj charakter wyranie lokalny, stopniowo zyskuj
nadrzdn, kontroln rol w pkuli lewej. Na przykad, przecitny czowiek, ktry lubi sucha
muzyki, wykorzystuje w czasie suchania gwnie pkul praw, podczas gdy u skupionego na
muzyce profesjonalisty dominujc rol odgrywa pkula lewa (Mazziotta, Phelps, Carson i Kuhl,
1982; Phelps i Mazziotta, 1985). Moemy wic przypuszcza, e pacjent, ktry powtarza skalowanie
symptomu zakodowanego pierwotnie w prawej pkuli, moe doprowadzi do tego, e kontrol nad
nim przejmie pkula lewa. Dzieje si tak na skutek uzyskiwania coraz wikszej wprawy w
intensyfikowaniu i osabianiu symptomu. Oznacza to, e badanie za pomoc tomografii komputerowej
wykazaoby, i przez powtarzanie skalowania i stopniowe osiganie kontroli nad zaburzonym
zachowaniem dominacja prawej pkuli ustpuje dominacji pkuli lewej. Takiej samej zmiany mona
oczekiwa u pacjentw, ktrzy nauczyli si kontrolowa swe symptomy za pomoc biologicznego
sprzenia zwrotnego.
Ramka 5. Skalowanie symptomu lub problemu
1. Skalowanie symptomu
Oce na skali od 1 do 100 (100 odpowiada najwikszej intensywnoci),
ktra liczba okrela stopie, w jakim w tej chwili doznajesz swego problemu.
Zrb to od razu.
2. Regulowanie nasilenia problemu
Teraz pozwl, by problem si powikszy. Oszacuj go na skali. Teraz
niech si zmniejszy. Oszacuj go na skali. Itd.
3. Potwierdzenie reakcji na terapi
(wiczenie terapeutyczne koczy si, gdy staje si oczywiste, e pacjent
wynis z niego korzyci. Ich przejawem jest obnienie wartoci liczbowej,
ktr pierwotnie przypisa problemowi, oraz wyraenie pewnoci, e jest w

stanie nadal uywa opisanej procedury w celu coraz lepszego radzenia sobie
z nim w przyszoci).
Terapia paradoksalna. Tak zwane paradoksalne aspekty opisanego sposobu podejcia do
problemu i jego leczenia wymagaj dalszych komentarzy, poniewa paradoks jako nowa forma terapii
zacz ostatnio wzbudza wielkie zainteresowanie (Seltzer, 1985; Weeks i L'Abate, 1982; Zeig, 1980a,
b). Z psychobiologicznego punktu widzenia terapia paradoksalna nie jest wcale paradoksem: jak
widzielimy, nasilanie symptomu lub problemu jest naprawd najbardziej bezporednim sposobem
prowadzcym do jego psychobiologicznych rde, zakodowanych w obrbie mzgowych systemw
pamici, uczenia si i zachowa zalenych od stanu. Terapia paradoksalna wydaje si wic
paradoksem jedynie z logicznego punktu widzenia, ktrym posuguje si pacjent, prbujc unikn
doznawania i wyraania problemu w nadziei, e ten zniknie. Unikanie, wypieranie czy blokowanie
problemu prowadzi jednak tylko do tego, e jednostka nie jest w stanie do niego dotrze i zmieni jego
struktury przez terapi. To, e problem czy symptom powraca do pacjenta, jest przejawem dziaania
psychiki i natury, ktre prbuj wydoby go na powierzchni wiadomoci i w ten sposb
doprowadzi do jego rozwizania.
Jak zauwaylimy wczeniej, badania nad neurobiologi pamici i uczenia si wskazuj, e proces
nabywania czego i odtwarzania nie jest tylko samym nabywaniem i odtwarzaniem jest to zawsze
syntetyczny proces rekonstrukcji. Nasilanie symptomu jest wic w rzeczywistoci procesem jego
rekonstrukcji. Kiedy jak osob prosimy, by zamiast stawia opr symptomowi, zacza go
dobrowolnie dowiadcza, w drastyczny sposb zmieniamy t dynamik wewntrzn i zalenie od
stanu systemy zapamitywania i uczenia si, ktre pozwalaj mu rozkwita. Sprawiamy, e z dziaania
oddzielonego i mimowolnego przeksztaca si w dziaanie dowolne, a zatem likwidujemy jego
powizanie ze stanem. Proszc o okrelenie intensywnoci symptomu na skali, zmieniamy go,
przydajc mu now, wiadom orientacj wartociujc. Ta nowa orientacja natychmiast powoduje
nasilenie procesw rozwizywania problemu, wzmaga zdolno do skutecznego radzenia sobie i
prowadzi do mocniejszego powizania ego pacjenta z oddzielonym niegdy symptomem.
O skutecznoci klinicznej opisanych metod paradoksalnych wiadczy fakt, e s one obecnie
wykorzystywane przez wiele rnych szk psychoterapeutycznych (ktre metodom tym nadaj
rozmaite nazwy). Jednak wielu teoretykw reprezentujcych te szkoy przyznaje, e wyjanienie,
dlaczego metody te s skuteczne, jest dla nich stale rdem zakopotania. Poniewa podobnych uczu
doznaj reprezentanci orientacji psychobiologicznej, warto byoby przyjrze si rnym nazwom i
formuom, ktre stosowano w odniesieniu do metod paradoksalnych. Koncepcja psychobiologiczna
mogaby stanowi ich wsplny mianownik (Seltzer, 1985, s. 20):
Po psychoanalizie, w ktrej psychoterapeuta spenia rol wzorca, odziedziczylimy okrelenia:
antysugestia", pjcie za oporem", przyczenie si do oporu", odbijanie (odzwierciedlanie)
oporu", odchodzenie z oporem na bok", modelowa przesada", umacnianie obrony", redukcja do
absurdu", odtwarzanie przejawu psychozy", odzwierciedlanie znieksztace dokonywanych przez
pacjenta", branie udziau w fantazjach pacjenta", wykrzykiwanie z siebie (out-crazying),
wykorzystywanie pacjenta jako konsultanta". Jeli chodzi o terapi behawioraln, elementy
paradoksalne dostrzec mona w takich procedurach, jak: wybuch" (blowup), implozja",
wypywanie" (flooding), wyuczona bezradno", trening zmasowany", trening negatywny",
intencja paradoksalna", nasycenie stymulacyjne" i planowanie symptomu". W terapii gestalt, gdzie
okrelenie paradoks" jest rzadko stosowane, prb paradoksalnego sprzyjania zmianom dostrzec
moemy w okrutnych pozornie sugestiach terapeuty, aby pozosta w (negatywnym) doznaniu",
wyolbrzymi uczucie" (czucie, doznanie, mow, ruch itd.). Wreszcie w koncepcjach terapii opartych
na systemach komunikacyjnych z ca pewnoci najbardziej otwarcie popierajcych i
wyjaniajcych strategie paradoksalne znajdziemy taki oto zbir terminw i tytuw: technika
dezorientacji", deklarowana bezradno", wyolbrzymianie pooenia", nakaz paradoksalny",
instrukcje paradoksalne", paradoksalne rytuay i zadania", paradoksalne przekazy pisemne",
powstrzymywanie (lub zakazywanie) zmiany", przewidywanie nawrotu", zalecanie nawrotu",
pozytywna konotacja" (lub interpretacja"), restrukturalizacja", redefiniowanie" i przywracanie
etykietek", zalecanie symptomu" (lub zalecanie oporu, symptomu czy systemu"), paradoks

terapeutyczny" i terapeutyczne podwjne zwizanie". Greenberg w artykule noszcym intrygujcy

podtytu The Power of Negative Thinking (Potga mylenia negatywnego, 1973) okrela cz
powyszych metod jako techniki wbrew oczekiwaniom". Niech to posuy za przypomnienie
uczynionej wczeniej uwagi, e paradoksaln esencj wszystkich tych metod jest ich pozorna
nieracjonalno z punktu widzenia pacjenta.
Nasz uproszczony sposb skalowania i regulowania nasilenia problemu moe by wzbogacony
przez niektre interpretacje i sownictwo wszystkich metod docierania do symptomw i problemw
oraz ich restrukturalizacji.
Ujmowanie i transdukcja informacji. W psychoanalizie poszukuje si rozwizania problemw i
symptomw za pomoc analizy; behawioryzm zakada zastosowanie warunkowania i wygaszania.
Koncepcja psychobiologiczna prbuje uchwyci symptomy i problemy i dokona ich transdukcji tak,
by przybray form twrczoci. Ideodynamiczne ujmowanie i transdukcja problemw i symptomw
mog nam pomc dotrze do niewyczerpanych zasobw twrczoci terapeutycznej oraz sposobw
uzdrawiania. Zaangaowane zostaj wszystkie modalnoci sensoryczno-percepcyjne: wzrok i
wyobraenia wzrokowe, such, czucie proprioceptywne i kinestezja, wch, smak oraz wszelkie
moliwe ich kombinacje, poniewa stanowi one znaczcy aspekt zarwno komunikacji
psychosomatycznej, jak i ludzkiej tosamoci. Ramka 6 przedstawia niektre podstawowe kanay,
suce do transdukcji tych zalenych od stanu modalnoci.
Ramka 6. Modalnoci zalene od stanu w komunikacji midzy psychik a ciaem

Niektre podstawowe procesy zmiany psychicznej widoczne w marzeniach i psychoterapii.

Kada z tych modalnoci ludzkiego doznawania ma cechy zalene od stanu. Wszystkie angauj si
w proces transdukcji informacji, ktry jest istot rozwizywania problemw i symptomw
(Za: Rossi, 1972/1985)
W rozdziale drugim wspomnielimy o oryginalnym pomyle Bernheima, ktry za podstawowy
mechanizm transdukcji informacji w hipnozie uzna ideodynamik. W rozdziale czwartym
omwilimy dokonywane przez Ericksona eksperymenty zwizane ze zjawiskami

wspwystpujcymi, ktre w etiologii symptomw psychosomatycznych stanowi spontaniczne

przejawy midzymodalnych transformacji sensorycznych. Badania Mishkina (1982) dotyczce
zapamitywania i uczenia si (przedstawione w rozdz. 3) oraz niedawne odkrycia z dziedziny
wielokanaowej integracji zachowa niewerbalnych (Siegman i Feldstein, 1985) dostarczaj z kolei
eksperymentalnych podstaw rozwaaniom na temat tego, jak informacja jest transmitowana,
przeistaczana, a czasem nawet zamykana" w zwizanej ze stanem formie po to, by sta si czym, co
ludzie zwykle okrelaj mianem problemu lub symptomu.
Jednym z tych, ktrzy najwczeniej wykorzystywali midzymodaln transdukcj informacji jako
metod terapii w psychologii gbi, by Jung. Proces integrowania elementw wiadomych i
niewiadomych nazywa funkcj transcendentn (Jung, 1960, s. 67-91).
Czasami, gdy pacjentw ogarniay silne emocje, kaza im rysowa obrazki przedstawiajce te
uczucia. Po wyraeniu ich w formie obrazw mona byo pobudza te wyobraenia do dialogu midzy
sob. Skoro tylko pojawi si moliwo takiego dialogu, pacjent na dobre rozpocznie proces godzenia
rnych aspektw swej zdysocjowanej psychiki. Oto jak Jung opisywa swoj metod (Jung, 1960, s.
81-83):
Intensywno zaburze emocjonalnych jest wartoci, energi, ktr powinien on wykorzysta w
celu leczenia stanu pogorszonej adaptacji. Jeli stan ten ulegnie wyparciu lub racjonalnej dewaluacji,
nie osigniemy niczego.
Aby posi t energi, ktra znalaza si w zym miejscu, musi on uczyni swj stan emocjonalny
podstaw lub punktem wyjcia caej procedury. Musi sobie uwiadomi na tyle, na ile jest to
moliwe w jakim znajduje si nastroju, musi si w nim zatopi bez reszty i zapisywa na papierze
wszystkie fantazje i skojarzenia, ktre mu przychodz do gowy. Naley w maksymalnym stopniu da
upust fantazji [...]
Caa ta procedura jest jakby wzbogaceniem i oczyszczeniem afektu, dziki czemu afekt i jego tre
zbliaj si do wiadomoci, przez co staj si zarwno bardziej poruszajce, jak i atwiejsze do
zrozumienia. Ju samo wykonywanie takiej pracy wywiera dobroczynny i oywczy wpyw, a w
kadym razie kreuje now sytuacj, poniewa nieokrelony wczeniej afekt sta si, dziki pomocy i
kooperacji ze strony wiadomej psychiki, ide bardziej lub mniej wyran i jasn. Tak wanie
wyglda pocztek funkcji transcendentnej, tj. wsppracy treci wiadomych i niewiadomych.
Zaburzeniami emocjonalnymi mona si rwnie zajmowa w inny sposb, nie przez ich
wyjanianie intelektualne, lecz nadajc im widzialne ksztaty. Pacjenci, ktrzy maj zdolnoci
plastyczne, mog wyrazi swj nastrj za pomoc obrazkw [...] Osoby nalece do tzw.
wzrokowcw powinny si skoncentrowa na wytwarzaniu obrazw wewntrznych. Taki obrazwyobraenie z reguy pojawia si by moe w sposb hipnogogiczny wic powinno si go
dokadnie zaobserwowa i zanotowa jego opis. Suchowcy zwykle sysz w swym wntrzu sowa,
ktre mog by jedynie fragmentami pozbawionych znaczenia zda, ale te powinny by dokadnie
zapisane.
[...] Osoby takie nie maj zazwyczaj problemw ze zdobywaniem niewiadomego materiau i
tworzeniem w ten sposb podstaw funkcji transcendentnej.
S te tacy, ktrzy nie potrafi nic zobaczy ani usysze w swoim wntrzu, ale maj zrczne
donie, zdolne da wyraz niewiadomym treciom. Ludzie ci mog z wielkim poytkiem
wykorzystywa materiay plastyczne. Stosunkowo rzadko natomiast zdarzaj si tacy, ktrzy potrafi
wyrazi to, co niewiadome, za pomoc ruchw ciaa. Minusem tej metody jest fakt, e ruchw nie
mona atwo utrwali w pamici, trzeba wic pniej dokadnie je narysowa, tak by ich nie
zapomnie. Jeszcze rzadsza cho rwnie wartociowa jest umiejtno automatycznego pisania w
sposb bezporedni lub z uyciem planchette [planchette maa deseczka, zwykle w ksztacie serca,
wykorzystywana podczas seansw spirytystycznych. Porusza si pod dotykiem palcw medium i ma
nakrela znaczce sowa (przyp. tum.)], ktra rwnie daje uyteczne wyniki.
Doszlimy do nastpnej kwestii: co trzeba zrobi z materiaem uzyskanym za pomoc jednego z
opisanych wyej sposobw? Na pytanie to nie ma odpowiedzi a priori. Otrzymujemy j, gdy
wiadoma psychika stanie w obliczu wytworw niewiadomoci. Wwczas pojawi si chwilowa

reakcja, ktra okreli pniejsz procedur, a dowiadczenia praktyczne mog nam dostarczy
wskazwek. Z moich dowiadcze wynika, e istniej dwie tendencje: jedna posuguje si twrczym
formuowaniem, druga rozumieniem.
Cytat ten pochodzi z pracy Junga The Transcendent Function (Funkcja transcendentna), nad ktr
pracowa ponad 40 lat (w latach 1916-1957). Mona powiedzie, e zawiera ona istot metodologii
jego psychoterapii. Ja dodabym, e z punktu widzenia psychobiologii Jung opisuje proces ujmowania
informacji zwizanej ze stanem, ktra koduje symptomy i problemy, oraz jej transdukcji w form
wiadom z uyciem najbardziej dla pacjenta naturalnej modalnoci sensoryczno-percepcyjnoekspresyjnej. Metody Junga mona uzna za niedostrzeone niegdy zwiastuny podobnych technik,
ktre pojawiy si w terapii gestalt, analizie transakcyjnej, terapii poznawczej i behawioralnej,
psychosyntezie oraz we wszystkich bardziej nam wspczesnych formach zastosowania analogii i
metafory w psychoterapii ericksonowskiej (Lankton i Lankton, 1983; Mills i Crowley, 1986; Zeig,
1985).
Ideodynamiczne ujmowanie oraz transdukcja problemw i symptomw stanowi zatem
psychobiologiczn podstaw wielu rnorodnych form psychoterapii wspczesnej. Dlatego wanie
formuy dochodzenia, zaprezentowane w tym i nastpnych rozdziaach, mog by wykorzystane przez
wikszo szk psychoterapeutycznych. Pierwsze stadium powinno polega na rozpoznawaniu
modalnoci, w ktrej problem pacjenta uleg zwizaniu ze stanem. Na przykad, kiedy pewna
pacjentka, majca bardzo due zahamowania, opowiadaa w urywany sposb o swoim problemie, stale
otwieraa i zamykaa donie, nie bdc tego wiadoma. Trudno byo od niej uzyska jasne informacje,
lecz oczywiste wydawao si, i prbuje ona zintegrowa wiele zoonych kwestii wewntrznych i
zewntrznych, zwizanych z decyzj o tym, czy powinna urodzi dziecko. Wykorzystaem te
spontaniczne ruchy rk po to, by uj poszukiwanie, transdukcj i integracj tych kwestii w sposb
zaprezentowany w ramce 7.
Ten pozornie prosty przykad stanowi ilustracj wielu istotnych zagadnie zwizanych z
wewntrznym dochodzeniem do problemw, ktrych pacjent nie potrafi wyrazi, oraz ich
rozwizywaniem. W tradycyjnej psychoanalizie takie zachowanie pacjenta nazwano by oporem. W
psychobiologii tzw. opr uwaany jest za trudno w dotarciu do zwizanej ze stanem informacji i jej
transdukcji w tak form, by moga posuy do rozwizania problemu. Pierwsze zdanie: Zajmujesz
si wieloma kwestiami, ktre trudno ci jest wyrazi" stanowi oczywist prawd, ktr pacjent z
atwoci akceptuje. W przypadku mojej pacjentki zdanie to dao pocztek atmosferze terapeutycznej
wsppracy dlatego, e opisywao jej sposb doznawania biecej rzeczywistoci. Nastpnie
skorzystaem z pewnego elementu doznawanej przez ni rzeczywistoci, gdy dostrzegem mow jej
ciaa spontaniczne otwieranie i zamykanie doni (modalno proprioceptywno-kinestetyczna). Mowa
ciaa bya dla niej sposobem dokonywania autoekspresji, kanaem czcym ze zwizan ze stanem
informacj, ktra nie bya w stanie dotrze do modalnoci werbalnej.
Ramka 7. Ujmowanie i transdukcja problemu w celu uatwienia
autoekspresji
1. Okrelenie sposobu doznawania obecnej sytuacji
Zajmujesz si wieloma kwestiami, ktre trudno ci jest wyrazi (przerwa).
2. Ujmowanie i transdukcja informacji zwizanej ze stanem
Zatem, gdy poczujesz, e zaczynasz kry wok jakiej wanej kwestii,
zaniknij donie tak, jakby j nimi chwytaa. Spokojnie rozwa j w swoim
umyle (przerwa).
3. Wyraenie i potwierdzenie rozwizania problemu
Kiedy ju znajdziesz sowa i pojcia, ktre pomog ci rozwiza t
kwesti, twoje donie otworz si (przerwa). Teraz moesz mi o tym
opowiedzie tak duo, bym by w stanie ci pomc w kwestii nastpnej.

Dlatego wanie skorzystaem z tych wyranych komunikatw ciaa i rozpoczem terapi od sw:
Zatem, gdy poczujesz, e zaczynasz kry wok jakiej wanej kwestii, zamknij donie tak, jakby
j nimi chwytaa". Metaforyczne krenie" i chwytanie" suy temu, by uchwyci jzyk jej ciaa i
dokona jego transformacji w terminy werbalne. Tak wic to proste zdanie ma umoliwi transdukcj
midzymodaln, polegajc na przejciu od modalnoci kinetycznej do werbalnej.
Faza trzecia, polegajca na wyraeniu problemu i potwierdzeniu jego rozwizania, zaczyna si od
jeszcze innej formuy dochodzenia: Kiedy ju znajdziesz sowa i pojcia, ktre pomog ci rozwiza
t kwesti, twoje donie otworz si". Pozwoliem pacjentce, by wewntrzn prac nad dojciem do
problemu i jego rozwizaniem wykonaa sama w ten sposb uczya si efektywniejszych metod
pracy nad sob i wyprbowywaa je.
Nastpne zdanie: Teraz moesz mi o tym opowiedzie tak duo, bym by w stanie ci pomc w
kwestii nastpnej" skierowao j w stron bardziej zogniskowanej autoekspresji, dziki czemu
terapeuta mg si zorientowa, jaka kwestia wymaga rozwizania w nastpnej kolejnoci. Caa zatem
procedura skupia si na pacjencie i jest powtarzalna; krok po kroku pacjent dokonuje wszelkich
wiadomych wgldw, ktre s potrzebne, aby w przyszoci umoliwi rozwizywanie problemw.
Sygnalizowanie ideomotoryczne. Jedn z najpopularniejszych obecnie metod rozwizywania
problemw w hipnoterapii jest sygnalizowanie ideomotoryczne. W dziedzinie tej mamy do czynienia z
dwiema koncepcjami: (1) oryginaln, wykorzystujc naturalne zachowania i w tym sensie utylitarn
metod Ericksona (1961/1980) oraz (2) lepiej ustrukturalizowan metod Cheeka i LeCrona (Cheek i
LeCron, 1968; LeCron, 1954). Metoda Ericksona opieraa si na wykorzystywaniu kadej osobliwej
formy zachowania ideomotorycznego, ktr pacjent zdy ju zaprezentowa. Jeli np. w czasie sesji
terapeutycznej pacjent spontanicznie kiwa czy potrzsa gow w sposb najwyraniej niewiadomy,
Erickson uznawa ten ruch za sygna ideomotoryczny pochodzcy z niewerbalnego poziomu
reaktywnoci. Innymi naturalnymi formami zachowania ideomotorycznego mogy by ruchy oczu
(mruganie lub zezowanie w stanie stresu), ramion, ng lub doni. W poprzednim podrozdziale
opisaem, jak sam wykorzystaem niewiadome otwieranie i zamykanie doni, ktre dla mojej
pacjentki byo najstosowniejszym sposobem naturalnego sygnalizowania ideomotorycznego.
Z kolei ustrukturalizowan metoda Cheeka i LeCrona opiera si na standardowej formie
sygnalizowania ideomotorycznego za pomoc palcw. Odpowiedzi tak", nie", nie wiem" i nie
chc odpowiedzie" przypisuje si rnym palcom doni pacjenta, a nastpnie zadaje si seri pyta,
na ktre mona odpowiedzie sygnaami palcw. Celem tych pyta jest dotarcie do rda problemu
oraz znalezienie jego rozwizania. Typowe dla tej metody jest pogrenie pacjenta w
ustrukturalizowanej regresji do okresu wczeniejszego. Pacjenta prosi si o to, by dokona
przeniesienia w czasie, zanim dojdzie do ujawnienia problemu. Nastpnie terapeuta zadaje wiele
pyta, na ktre odpowiada si sygnaami palcw. Ma to umoliwia uwany i dokadny przegld
wszystkich sensoryczno-percepcyjnych umiejtnoci, postaw i ukadw odniesienia, ktre s czci
rda problemu oraz jego obecnej egzystencji.
Ramka 8. Ideomotoryczne sygnalizowanie palcami jako sposb docierania
do problemw i ich restrukturyzacji
1. Ustalenie, ktry palec sygnalizuje tak", a ktry nie"
Przypomnij sobie co bardzo miego albo satysfakcjonujcego.
Zobaczymy, ktry palec podniesie si jakby z wasnej woli i zasygnalizuje
tak" (przerwa pacjent ustala, ktry palec podniesie si, a zatem
sygnalizuje tak"). Teraz przypomnij sobie co bardzo nieprzyjemnego i
zobacz, ktry palec podnosi si, by sygnalizowa nie" (przerwa a do chwili,
gdy pacjent ustali, ktry to palec).
2. Dojcie do rda problemu i tego, co go podtrzymuje
Niech twj wewntrzny umys zabierze ci w podr w czasie do okresu,
zanim pojawi si problem. Potem daj sygna palcem, ebym wiedzia, e ju
tam dotare. Zgadzasz si jeszcze raz przez to wszystko przej, krok po

kroku, od pocztku do koca odtworzy to, co dziao si od czasu, gdy

problem pojawi si po raz pierwszy? (Pniej nastpuje seria pyta, na
ktre pacjent odpowiada sygnaem tak" lub nie", rozpoznajc zwizane ze
stanem dowiadczenia i uczucia towarzyszce pojawieniu si problemu.
Potem znowu zadaje si pytania typu tak nie", pozwalajce okreli te
postawy i okolicznoci, ktre obecnie podtrzymuj istnienie problemu).
3. Ustalenie warunkw rozwizania problemu
Czy zgadzasz si cakowicie uwolni od tego problemu? Czy istnieje moe
jaka data w przyszoci, kiedy to jak sdzisz bdziesz ju od niego
wolny?
(Pniej jeli to konieczne nastpuje seria pyta ustalajcych wszelkie
warunki, ktrych caa osobowo potrzebuje do rozwizania problemu).
Ramka 8 prezentuje taki sposb wprowadzania sygnalizacji ideomotorycznej za pomoc palcw,
ktry moe zaakceptowa wikszo pacjentw. Jak wida, pytania sformuowano tak, by mona byo
na nie odpowiedzie prostym sygnaem tak" lub nie". Wicej przykadw serii pyta, ktre mog
by zastosowane w rnych problemach klinicznych, podaj Cheek i LeCron (1986). Ramka 9
pokazuje interesujc odmian tej metody zastosowanie ideomotorycznej sygnalizacji gow.
Podobnie jak poprzednio, wszystkie pytania formuuje si w taki sposb, by jako odpowied
wystarczyo proste kiwnicie lub potrznicie gow.
Ramka 9. Ideomotoryczne sygnalizowanie gow jako sposb docierania do
problemw i ich restrukturalizacji
1. Ustalenie sygnaw tak" i nie"
Kiedy twoja niewiadomo bdzie gotowa, by przyjrze si rdom
problemu, poczujesz, e kiwasz gow sygnalizujc tak. Kiedy bdziesz
dokonywa przegldu jakich negatywnych konsekwencji tego problemu,
potrzniesz gow sygnalizujc nie".
2. Dojcie do rda problemu i tego, co go podtrzymuje
Kiedy ju cofniesz si w czasie do okresu sprzed pojawienia si problemu,
moesz kiwn gow (przerwa). Czy zgadzasz si przyjrze temu, w jaki
sposb dowiadczye tego problemu po raz pierwszy?
(Potem nastpuje seria pyta, ktre zmierzaj do okrelenia zwizanych
ze stanem dowiadcze, ktre towarzyszyy pojawieniu si problemu, oraz
tych okolicznoci i postaw, ktre obecnie podtrzymuj jego istnienie).
3. Ustalenie warunkw rozwizania problemu
Czy zgadzasz si uwolni od tego problemu lub poda dat, kiedy ju w
wystarczajcym stopniu go rozwiesz? (Potem nastpuje seria pyta
ustalajcych wszelkie warunki, ktrych caa osobowo potrzebuje do
rozwizania problemu).
Pojawiy si jednak zarzuty, e metody ideomotoryczne zachcaj pacjentw do wymylania takich
odpowiedzi, ktre zadowalaj terapeut. Cheek zareagowa na nie publikujc wiele artykuw
zawierajcych bogat dokumentacj kliniczn (1957-1981). Okreli trzypunktowe kryterium
szacowania rzetelnoci postawy pacjenta podczas terapii i opisa je w nastpujcy sposb (Cheek,
1981, s. 89-90):
Zastosowanie nowych technik hipnozy, w ktrych wykorzystuje si powtarzanie podwiadomego
przegldu wydarze (odbywa si to poniej poziomu wiadomego i werbalnego), umoliwia odkrycie
zwizkw przyczynowo-skutkowych istniejcych midzy dostarczon informacj sensoryczn a
wynikymi pniej reakcjami. Wnioski, ktre przedstawiam, wycignem po przebadaniu ponad 3000

pacjentw po operacjach oraz 15 mczyzn i kobiet, ktrzy utracili przytomno wskutek urazw
gowy.
Czy moemy zaufa informacjom uzyskanym za pomoc metod ideo-motorycznych? Wiemy, e
osoby zahipnotyzowane maj szczegln zdolno wymylania informacji po to, by zadowoli
hipnotyzujcego lub by nie musie ponownie przeywa jakiego wyjtkowo traumatycznego
dowiadczenia. Wydaje si jednak, e zdolno ta zlokalizowana jest na wyszych, bardziej
wiadomych poziomach mylenia i prawdopodobnie nie pojawia si na poziomach gbszych.
Moemy zaufa informacji wtedy, gdy jej ostateczne przeistoczenie w form werbaln przebiega
wedug nastpujcej kolejnoci:
1. Obserwujemy fizjologiczne oznaki nieprzyjemnego stresu. cignite brwi, przyspieszony
oddech i pulsowanie krwi w naczyniach na szyi mwi nam, e co powoduje stres, lecz osoba
hipnotyzowana nie wie", co si dzieje w momencie, gdy zadajemy pytanie.
2. Po tym, jak spostrzegamy zmiany fizjologiczne, pojawia si sygna ideomotoryczny wskazujcy,
e rozpoczo si przeywanie traumatycznego dowiadczenia. Pytany o to wydarzenie pacjent nadal
ignoruje je na poziomie werbalnym.
3. Relacja sowna staje si moliwa dopiero po kilkakrotnym (liczba ta moe by rna)
przebadaniu danego zdarzenia w podwiadomoci. Jeli nie jest ono zbyt grone, zostaje szybko
zrelacjonowane. [Kiedy] musiaem 13 razy powtrzy ca procedur, nim pacjent odzyska pami.
W przypadku gdy pojawi si wtpliwoci co do rzetelnoci relacji pacjenta, mona poprosi o
odpowied na pytanie: czy wewntrzna cz twego umysu zgadza si z tym, co mi opowiedziae?"
Ja sam nie przywizywabym wagi do uzyskanych za pomoc metod ideomotorycznych zezna
naogowego alkoholika, narkomana, patologicznego kamcy, nie ufabym rwnie sowom czowieka
oskaronego o popenienie przestpstwa, poniewa moje studia nie obejmoway ludzi nalecych do
tych kategorii.
Z przyjtego w tej ksice punktu widzenia wymieniane przez Cheeka poziomy: fizjologiczny,
ideomotoryczny i werbalny s przykadami zwizanych ze stanem ukadw informacji, ktre
oddzieliy si od siebie. Objawy psychosomatyczne stanowi sposb wyraania owego oddzielenia, a
terapia polega na umoliwieniu transdukcji informacji midzy nimi. Zacytowane sowa Cheeka jasno
dowodz, e powtarzanie pyta wywouje rekursywne (takie, ktre powracaj nawet po przerwie),
wewntrzne poszukiwania, prowadzone przez pacjenta na gbszym, zalenym od stanu poziomie
psychobiologicznym tak dugo, a poszukiwany materia bdzie przeniesiony na poziom werbalny.
Metoda ta jest idealna w leczeniu skutkw sytuacji trau-matycznych, poniewa jej gwnym
przeznaczeniem jest uatwianie procesw rekursywnych. Jak ju widzielimy, uraz wywouje stan
zmieniony, w ktrym wspomnienia s zakodowane w formie zwizanej ze stanem, niedostpnej
normalnym stanom wiadomoci ego, Cheek przebada wiele sytuacji traumatycznych i przypadkw
zmienionych stanw, ktre wywoyway zwizane ze stanem wydarzenia, takie jak: cika choroba
(1969), pord (1975, 1976), narkoza (1981), wypadki (1960), napady marze (1965), przeraajce
dowiadczenia seksualne, np. gwat (1960), oraz mier lub powane kalectwo kogo bliskiego (1960).
Jego metoda jest szczeglnie przydatna w sytuacjach wymagajcych dyrektywnych, krtkotrwaych
wysikw badawczych, pozwalajcych na szybkie dotarcie do tych symptomw i skutkw urazu, ktre
sigaj gbokich psychofizjologicznych poziomw przechowywania pamiciowego, wdrukowywania
i uczenia si. Gdy na skutek stosowania tej metody dojdzie do ujawnienia urazw, pojawiaj si silne
reakcje emocjonalne, wymagajce dobrze przemylanego postpowania klinicznego, ktre powinien
prowadzi wykwalifikowany terapeuta. W rozdziale sidmym pokaemy, jak pracowa Cheek.
Zobaczymy, jak zrnicowane i twrcze s jego sposoby docierania do problemw, bdcych efektem
oddziaywania stresu na ukad autonomiczny i hormonalny oraz ich transdukcji.
Ultradobowa koncepcja leczenia. Najnowsze koncepcje komunikacji midzy psychik a ciaem
oraz uzdrawiania wykorzystuj pojcie rytmw ultradobowych. W innych swych pracach
przedstawiem szczegowe dane dotyczce podobiestw, jakie istniej midzy poznawczobehawioralnymi charakterystykami tych rytmw a zwykym, codziennym transem (Rossi, 1982,
1986a). Poniewa mona tam znale zarwno teori, jak i opis ich praktycznych zastosowa, tutaj
naszkicujemy jedynie formu dochodzenia opart na koncepcji tych rytmw.

Ramka 10. Ultradobowa formua dochodzenia

1. Dostrzeganie i stymulowanie naturalnych rytmw ultradobowych
Widz, e przez kilka ostatnich chwil twoje ciao uspokoio si, a ty
niewiele mwisz, wygldasz przez okno (tu wzmiankujemy o tym, co pacjent
robi, by zamanifestowa swoje wycofanie). Ciekaw jestem, czy to oznacza, e
twoja niewiadomo jest gotowa wej we wspania faz uzdrawiania?
(przerwa)
Jeli tak jest, poczujesz, e jeste coraz bardziej odprony, i wtedy
zamkniesz oczy.
2. Dochodzenie do uzdrawiania ultradobowego i jego wykorzystywanie
Pozwl, by ten przyjemny nastrj pogbi si, tak jak to si dzieje, gdy
rozkoszujesz si przerw w pracy lub upragnion drzemk (przerwa).
3. Potwierdzenie kontynuacji uzdrawiania i radzenia sobie
Kiedy twoja niewiadomo zda sobie spraw, e rozwaya t kwesti
najpeniej, jak to byo moliwe, przynajmniej na razie (przerwa), i gdy twj
wiadomy umys zorientuje si, e moe ci pozwoli na kontynuowanie
uzdrawiania wewntrznego za kadym razem w cigu dnia, gdy odczujesz,
e jest to naturalne (przerwa), poczujesz, e masz ochot si przecign,
otworzysz oczy i obudzisz si zupenie rzeki i peen si.
Rytmy ultradobowe maj 90-minutowe interway, zatem ich subtelne przejawy behawioralne mog
by zaobserwowane przez terapeut dopiero podczas sesji terapeutycznej, ktra trwa co najmniej tak
samo dugo. Gdy na przykad pacjent spontanicznie wchodzi w nastrj spokoju lub wewntrznego
skupienia, mona by prawie pewnym, e znajduje si w ultradobowej fazie odpoczynku. Terapeuta
moe wykorzystywa i stymulowa uzdrawiajce moce tej ultradobowej przerwy, wyraajc sw
aprobat i pozwalajc niewiadomoci pacjenta na spokojne wykonywanie pracy wewntrznej przez
okres od 5 do 20 minut bez prowadzenia zewntrznego dialogu. Jeli faz t zignoruje, nastpi po niej
taki moment w sesji terapeutycznej, w ktrym pacjent zamanifestuje opr, przybieraj cy posta wielu
nie dajcych si w inny sposb wyjani symptomw (ponury nastrj, czciowe wycofanie si,
draliwo, przejzyczenia, luki pamiciowe i innego rodzaju bdy, ktre popeniamy, gdy jestemy
zmczeni i potrzebujemy odpoczynku). Cho zrozumienie psychodynamicznych implikacji tych
przejaww oporu jest zawsze cenne, mdrze jest rwnie uzna je za behawioralne sygnay tego, i
naley pozwoli niewiadomoci na wykonywanie wasnego, wewntrznego uzdrawiania.
W drugiej czci ksiki zaprezentuj praktyczne, kliniczne przykady stosowania ultradobowej
koncepcji terapii. Na razie warto zapamita, e poniewa poznawcze, emocjonalne i behawioralne
przejawy rytmw ultra-dobowych s bardzo podobne do objaww stanw zmienionych oraz hipnozy,
terapeuta moe odczuwa naturaln pokus, by sugerowa czy wywoywa te zachowania take
wtedy, gdy one si nie pojawiaj. I rzeczywicie, wikszo hipnoterapeutw tak wanie czyni.
Namawiaj oni pacjenta, by wszed w stan hipnotyczny lub wprowadzaj go we wwczas, gdy to oni
s gotowi, a nie niewiadomo (i fizjologia) pacjenta. Takie podejcie czsto przynosi sukces ze
wzgldu na to, e rytmy ultradobowe s w swych przejawach niezwykle plastyczne; mona je
przeskakiwa", a ich dugo zmienia si z atwoci u wikszoci ludzi. W wielu zatem przypadkach
hipnoterapia prowadzona w ten sposb jest skuteczna. Jestem jednak przekonany, e gdy
hipnoterapeuta arbitralnie narzuca pacjentowi swj rytm pracy, moe doprowadzi do oporu i reakcji
paranoidanych. Warto byoby empirycznie sprawdzi, czy istotnie pacjenci lepiej reaguj na
hipnoterapi wtedy, gdy korzysta si z ich naturalnych rytmw ultradobowych ni wwczas, gdy si je
ignoruje.
Czytelnik, ktry dokadnie przeczyta to, co zawarto w przedstawionych w tym rozdziale ramkach,
dostrzee, e wszystkie opisane procedury s odmianami podstawowej formuy dochodzenia,
wprowadzonej na samym pocztku. We wszystkich wystpuj te same trzy kroki: odpowiednie

wprowadzenie, okres pracy wewntrznej oraz ostateczne potwierdzenie osignitego efektu

terapeutycznego. Te rne odmiany pozwalaj terapeucie na wiksz plastyczno i dostosowanie
metody do indywidualnych potrzeb kadego pacjenta. W nastpnych rozdziaach podamy dalsze
przykady zastosowania kadej z tych odmian w celu dotarcia do wielu rnych problemw
psychobiologicznych oraz ich rozwizywania.
Cz druga
Psychobiologia uzdrawiania za porednictwem psychiki

6
KOMUNIKACJA MIDZY PSYCHIK A CIAEM ORAZ UZDRAWIANIE PRZEGLD
ZAGADNIE
Uczeni zastanawiaj si, czy psychika moe przenosi gry". W ksice tej zajmujemy si kwesti
o wiele skromniejsz: czy psychika moe przenosi czsteczki. Poprzednie rozdziay powiciem
zagadnieniu istotnej roli, jak ukad limbiczno-podwzgrzowy odgrywa w poredniczeniu w
procesach psychobiologicznych obcionych emocjonalnie oraz w ich modulowaniu. Teraz chciabym
szczegowo przedstawi powizania istniejce midzy anatomi i funkcjami ukadu limbicznopodwzgrzowego a powstawaniem i rozwizywaniem problemw psychosomatycznych. Zaprezentuj
dane potwierdzajce pogld, e problemy psychosomatyczne mona z du trafnoci zdefiniowa
jako dysfunkcje zakodowane w postaci efektw uczenia si zalenego od stanu, ktre zaszo w
limbiczno-podwzgrzowym ukadzie transdukcji informacji midzy psychik a ciaem.
W tym i nastpnych rozdziaach przyjrzymy si dokadnie czterem gwnym systemom transdukcji
informacji midzy psychik a ciaem, w ktrych modulatorem jest ukad limbiczno-podwzgrzowy.
S to ukady: autonomiczny, hormonalny, odpornociowy i neuropeptydowy. Dla wspczesnej
psychobiologii podstawowym przedmiotem zainteresowania jest zagadnienie wzajemnego
komunikowania si tych czterech systemw w stanie zdrowia i choroby. Po kolei przeledzimy
anatomi i funkcjonowanie kadego z nich oraz omwimy niektre objawy, problemy i choroby
psychosomatyczne, ktre jak to wynika z bada s z nimi najcilej zwizane. Na tyle, na ile to
bdzie moliwe, dokonamy rwnie przegldu przypadkw, ilustrujcych niektre nowatorskie
sposoby uprawiania hipnoterapii, ktre, pojawiy si ostatnio, oraz typowe dla nich style uzdrawiania.
Anatomia i funkcje podwzgrza
Na prno by szuka jasnych informacji o anatomii i funkcjach podwzgrza! Omawiajce te
zagadnienia podrczniki medycyny sprawiaj wraenie, jakby opisyway zupenie odmienne struktury,
a ich opis uzaleniony jest od tego, o jakie funkcje chodzi i z jakich metod korzystano (Ganong, 1985;
Guyon, 1981; Kandel i Schwartz, 1985; Ornstein i Thompson, 1984). Podwzgrze nie jawi si jako
oddzielny, atwy do zidentyfikowania organ, taki jak serce, puca czy pkule mzgowe. Jest raczej
skupiskiem tkanek podstawy mzgu, ktrych granice s pozornie nieostre. Skadaj si na nie liczne
wane jdra czy te orodki transdukcji i wzajemnej regulacji midzy psychik a ciaem. Funkcje
wielu z tych jder (patrz rys. 2) rni si od siebie do tego stopnia, e sprawiaj wraenie, i s to
procesy cakowicie niezalene, przez przypadek zlokalizowane blisko siebie. Jednak to, co na
pierwszy rzut oka wydaje si przypadkiem, z ca pewnoci dowodzi, e nie znamy doniosych
projektw natury, poniewa po dokadnym przestudiowaniu funkcji tych jder dojdziemy do wniosku,
e wszystkie one wi si z regulacj rodowiska wewntrznego za porednictwem ukadw:
autonomicznego, hormonalnego, odpornociowego i neuropeptydowego.

Rys. 2. Niektre funkcje podwzgrza jako rda transdukcji informacji midzy psychik a
ukadami: autonomicznym (A), hormonalnym (H) i odpornociowym (O)
Podwzgrze spenia wiele wanych funkcji, a zajmuje niezwykle ma powierzchni mzgu: way
tylko kilka gramw i jest wielkoci ziarnka grochu. Rysunki 2, 3a i 3b ilustruj jego centraln rol w
ukadzie limbicznym mzgu. Sowo limbiczny" oznacza graniczny. Najpierw uywano go, by opisa
granic midzy wyszymi funkcjami psychicznymi kory mzgowej a niszymi strukturami mzgu
zwizanymi z regulacj emocjonaln i fizjologi ciaa. Podwzgrze odbiera sygnay ze wszystkich
czci ukadu nerwowego, a zatem funkcjonuje jako centrum wymiany informacji, decyduje wic o
dobrej kondycji caego organizmu.
Oto jak Guyon opisa centraln rol podwzgrza (1981, s. 700-701):
Podwzgrze ley w samym rodku ukadu limbicznego i ma powizania komunikacyjne ze
wszystkimi jego poziomami. Z kolei ono samo i jego struktury pokrewne przegroda oraz ciaa
suteczkowate wysyaj sygnay w dwch kierunkach: (1) w d, gwnie przez pie mzgu, do
siatkowatych tworw rdmzgowia, mostu i rdzenia, oraz (2) w gr, w stron wielu obszarw
mzgu, szczeglnie przedniej czci wzgrza i kory limbicznej. W poredni sposb wpywa rwnie
(a jest to wpyw bardzo silny) na funkcjonowanie kory mzgowej dziki aktywizacji lub hamowaniu
ukadu siatkowatego pobudzajcego, ktry rozpoczyna si w pniu mzgu.
Podwzgrze stanowi zatem gwny punkt wyjcia dla ukadu limbicznego, integrujcy biologiczne
funkcjonowanie ciaa z sensoryczno-percepcyjnymi, emocjonalnymi i poznawczymi funkcjami
psychiki. Poniewa w ukadzie limbiczno-podwzgrzowym stale dokonuje si proces zmian stanw
psychoneurofizjologicznych, wszelkie zwizane z tym ukadem uczenie si jest z koniecznoci zalene
od stanu.

Podwzgrze a autonomiczny ukad nerwowy

Podwzgrze nazwano centrum kierowniczym autonomicznego ukadu nerwowego z uwagi na to,
e jest ono gwnym integratorem podstawowych systemw, ktre reguluj funkcje ciaa (gd,
pragnienie, seks, temperatur, czsto akcji serca, cinienie krwi itd.). Ma to kluczowe znaczenie dla
omawianych tu koncepcji, poniewa autonomiczny ukad nerwowy by tradycyjnie uwaany za
gwnego porednika, dziki ktremu hipnoterapia wywouje skutki biologiczne. Ukad ten skada si
z dwch gazi: (1) ukadu sympatycznego, ktry dziaa pobudzajco i angauje si w reakcj
alarmow, stymulujc akcj serca, cinienie krwi, oddychanie itd., oraz (2) ukadu
parasympatycznego, dziki ktremu te same funkcje s wyciszane. Niektrzy badacze (Bulloch, 1985)
uznali ostatnio, e trzeci gazi autonomicznego ukadu nerwowego jest ukad jelitowy (enteryczny),
ktry angauje si gwnie w wewntrzn regulacj odka, jelit itd. Jednak ukad ten spenia swoje
funkcje w sposb czciowo niezaleny od ukadu autonomicznego, a poniewa jego podstawowymi
regulatorami s niedawno odkryte przekanikowe czsteczki ukadu neuropeptydowego, omwimy go
przy okazji przedstawiania tego ostatniego.
Podwzgrze a ukad hormonalny
Wikszo z nas wie, e przysadka mzgowa jest naczelnym gruczoem ukadu hormonalnego,
regulujcym wydzielanie wszystkich hormonw ciaa. Jednak to podwzgrze poredniczy w
przekazywaniu informacji rzdzcej nawet przysadk. Kiedy np. czowiek odczuwa bl, wzgrze
suy jako stacja przekanikowa, przesyajca cz sygnau prosto do podwzgrza, jeszcze zanim
uwiadomione jest doznanie blowe. Ta sama prawidowo dotyczy wszystkich innych dozna
zmysowych, z wyjtkiem sygnaw wchowych, ktre do podwzgrza docieraj przez jdro
migdaowate. Bezporednio albo poprzez przysadk zachodz nawet procesy pobudzania i hamowania
rnych centrw podwzgrza zawiadujcych sprzeniami zwrotnymi i regulujcych wewntrzne
rodowisko czowieka ktre zwizane s ze steniem substancji odywczych, elektrolitw, wody,
neuroprzekanikw i hormonw we krwi i pynie mzgowo-rdzeniowym. Natomiast po drugiej stronie
granicy limbicznej sfera psychiczna moe oddziaywa na podwzgrze za pomoc pobudzajcych lub
hamujcych impulsw neuronowych kory mzgowej, ktre wyspecjalizowane jdra podwzgrza
zamieniaj w regulacj przysadkow.
Co obecnie wiadomo na temat tych wyspecjalizowanych jder podwzgrza, czyli na temat tego, jak
psychika i ciao w rzeczywistoci porozumiewaj si na poziomie komrkowym i czsteczkowym?
Wiemy wszyscy, e nastawieni filozoficznie badacze dyskutuj nad tym ju od wiekw, lecz czy
dysponujemy dzisiaj jakimi faktami? O dziwo, odpowied na to pytanie brzmi: zdecydowanie tak.
Rysunki 3a i 3b przedstawiaj przetworniki na linii psychika i ciao, ktre dziaaj na poziomie
czsteczkowym pomidzy podwzgrzem i przysadk.
Czymkolwiek byaby psychika, wikszo z nas ze spor doz pewnoci przeczuwa, e jest ona
blisko powizana z aktywnoci 2100 000 000 000 000 [jest to dwa do potgi stobilionowej. Wedug Carla
Sagana (1977) oznacza to, e w mzgu kadego czowieka istnieje wicej potencjalnych stanw
psychicznych, ni wynosi liczba atomw w znanym wszechwiecie] pocze, ktre istniej midzy
komrkami nerwowymi mzgu. Czymkolwiek byoby ciao, wikszo z nas myli o nim w
kategoriach tkanek, krwi, gruczow, koci, sposobu, w jaki na te wszystkie elementy wpywaj
hormony itd. Rysunki 3a i 3b przedstawiaj dwa typy nerwowych komrek podwzgrza, ktre
wyspecjalizoway si jako przetworniki na linii psychika i ciao. Na jednym swym zakoczeniu
odbieraj one podobnie jak kada inna zwyczajna komrka mzgu elektryczne impulsy psychiki
(kory mzgowej), na drugim jednak wydzielaj czynnik uwalniajcy lub hormon, ktry reguluje
funkcjonowanie ciaa.
Rysunek 3a ilustruje np. fakt, e komrki nerwowe w jdrze ukowatym podwzgrza wytwarzaj
czynniki uwalniajce hormony, ktre s wydzielane do miejscowego krwiobiegu i w ten sposb
dostarczane do przedniego pata przysadki. Nastpnie przedni pat przysadki wydziela hormon
prolaktyn, ktry pobudza wydzielanie mleka w eskich gruczoach piersiowych. Rysunek 3b z kolei
pokazuje, w jaki sposb komrki podwzgrzowych jder parakomorowych i nadwzrokowych
dokonuj transdukcji impulsw nerwowych z wyszych poziomw korowych, w rezultacie czego
nastpuje produkcja wazopresyny i oksytocyny. Hormony te s przechowywane w komrkach tylnego

pata przysadki a do chwili, gdy pod wpywem stresu bd uwolnione do krwiobiegu i zaczn
regulowa funkcjonowanie nerek i innych organw. Wiele takich komrek, nalecych do rnych
jder podwzgrza, dokonuje transdukcji informacji neuronowej pochodzenia psychicznego w procesy
somatyczne poprzez ukad przysadkowy i hormonalny.

Rys. 3. Poczenia midzy psychik a ciaem od wyszych centrw psychiki, przez podwzgrze
oraz: a) przedni pat przysadki do reszty ciaa, b) tylny pat przysadki do reszty ciaa
Proces dokonywanej przez neurony podwzgrza transdukcji informacji pochodzenia psychicznego
w czsteczki przekanikw hormonalnych okrelany jest mianem neurosekrecji. Jest to centralne
pojcie wspczesnej neuroendokrynologii. Istnienie takich neurohormonanych przetwornikw
informacji jest podstawow przyczyn dla ktrej now dziedzin psychobiologii uznano za ga teorii
informacji. Ich odkrycie stao si tym bodcem, ktry pozwoli na zjednoczenie biologii i psychologii
w ramach jednej teorii informacji, i to w sposb, ktry sprawia, e komunikacja midzy psychik a
ciaem oraz uzdrawianie staj si nauk empiryczn, a nie tylko pobonym yczeniem.
Podwzgrze a ukad odpornociowy
Wpyw podwzgrza na system odpornociowy poznano niedawno. Wiadomoci na temat cantralnie
dokonywanej modulacji systemu odpornociowego s tak nowe, e nie zawieraj ich standardowe
podrczniki psychofizjologii i medycyny. Jednak dziki pionierskim pracom kilku badaczy (m.in.
Ader, 1981; Stein, Schleifer i Keller, 1981) zaczlimy poznawa rzeczywiste mechanizmy
psychofizjologiczne, dziki ktrym podwzgrze wpywa na reakcje immunologiczne zachodzce w
jego jdrach, przednich i tylnych, zarwno na poziomie komrkowym, jak i czsteczkowym. W czci
dotyczcej raka, reumatoidalnego zapalenia staww i astmy dokadniej przedstawi niektre
wspczesne koncepcje wyjaniajce wspomniane mechanizmy.
Podwzgrze a ukad neuropeptydowy
Neuropeptydy to czsteczki przekanikowe powstajce w czasie transdukcji informacji, ktra z
neuronowych impulsw przeksztaca si w hormony (wczeniej nazwalimy to neurohormonaln
transdukcj informacji). Pojcie ukadu neuropeptydowego jest na tyle nowe, e jego anatomia i
funkcjonowanie s jedynie przedmiotem spekulacji niewielkiej grupy czoowych badaczy. Wiadomo
jednak, e centralnym orodkiem aktywnoci neuropeptydowej jest podwzgrze, a cay ten ukad
wydaje si nakada na ukady autonomiczny, hormonalny i odpornociowy, poniewa wszystkie one
wykorzystuj neuropeptydy jako czsteczki przekanikowe w komunikacji zachodzcej midzy nimi

oraz w obrbie kadego z nich. Ukad neuropeptydowy ma nieprawdopodobnie szerokie i plastyczne

moliwoci komunikacyjne, poniewa jego czsteczki przekanikowe kr po caym ciele. Moe on
by zatem najbardziej wielostronnym kanaem transdukcji informacji oraz ujawniania si zalenych od
stanu wspomnie i wynikw uczenia si. Zamierzamy dokadnie przeanalizowa liczne spekulacje na
temat roli, jak ukad ten prawdopodobnie odgrywa w takich zjawiskach, jak obraz ciaa, seksualno
czy emocje oraz w poredniczeniu niektrym tzw. tajemniczym fenomenom hipnozy, do dzi nie
wyjanionym.
7
PSYCHICZNA MODULACJA AUTONOMICZNEGO UKADU NERWOWEGO
Cho hipnoz od dawna uznaje si za efektywny sposb modulowania autonomicznego ukadu
nerwowego (Braun, 1983b; Crasilneck i Hall, 1959, 1985; Gorton, 1957, 1958), to jednak sporo
badaczy ma niewiele do powiedzenia na temat zaangaowanych w ten mechanizm procesw
psychobiologicznych. Niech wstpem do dokadnego rozwaenia tych procesw bdzie rysunek 4,
ilustrujcy niektre gwne poczenia anatomiczne i funkcjonalne, istniejce midzy psychik,
podwzgrzem i autonomicznym ukadem nerwowym.
Psychiczne oddziaywanie kory mzgowej dociera do podwzgrza przez skojarzone z nim
struktury ukadu limbicznego, hipokamp, jdro migdaowate oraz wzgrze. Z kolei podwzgrze
przesya te oddziaywania do autonomicznego ukadu nerwowego. Zachodzi to poprzez niej pooone
orodki kontrolne pnia mzgu, ktre su jako stacje przekanikowe na drodze do ukadw
sympatycznego i parasympatycznego. Stymulacja odpowiednich obszarw podwzgrza moe
doprowadzi do aktywizacji orodkw, ktre w ukadzie sympatycznym kontroluj prac serca do tego
stopnia, e cinienie krwi wzronie o ponad 100%. Inne orodki podwzgrza mog kontrolowa
temperatur ciaa dziki temu, e reguluj dopyw krwi do powierzchni skry, mog intensyfikowa
lub hamowa wydzielanie liny i motoryk przewodu pokarmowego, a take spowodowa oprnienie
pcherza.
Procesy yciowe wszystkich organw, regulowane przez ukad autonomiczny, podlegaj uczeniu
si zalenemu od stanu. Dzieje si tak dlatego, e s one blisko zwizane z ukadem limbicznopodwzgrzowym, ktry niejako umieszcza w nich to, czego dowiadczylimy w swoim yciu. Innymi
sowy, wszystkie organy, ktre przedstawiono na rysunku 4, mog reagowa w sposb
psychosomatyczny. Pod wpywem stresu w obrbie systemu regulujcego pojedyncze organy lub ich
kombinacje powstaj zwizane ze stanem wzorce informacji. Wzorce te mog si ujawnia jako
nieodpowiednie reakcje, ktre nazywamy problemami psychosomatycznymi. By zrozumie, jak do
nich dochodzi, musimy si przyjrze sposobowi, w jaki psychika moduluje procesy biochemiczne w
obrbie poszczeglnych komrek kadego organu, ktry podlega wpywowi autonomicznego ukadu
nerwowego.

Rys. 4. Psychiczna modulacja autonomicznego ukadu nerwowego i jego dwch gazi:

sympatycznej (pobudzajcej) i parasympatycznej (relaksujcej) a do poziomu komrkowego
Psychiczne modulowanie aktywnoci komrkowej poprzez autonomiczny ukad nerwowy

Weiner (1977) pisze, e nasza wiedza o tym, jak naprawd psychika i centralny ukad nerwowy
moduluj zoon machin chemiczn, ktr stanowi kada ywa komrka ciaa, jest przyjmowana z
niedowierzaniem i obojtnoci. Ludzko potrzebowaa kilku setek lat, by uwierzy sowom
Mikoaja Kopernika, e to Ziemia obraca si dookoa Soca, a nie odwrotnie, i wykorzysta
konsekwencje tego odkrycia. Podobnie wszystko wskazuje na to, e wikszo ludzi potrzebuje
kilkudziesiciu, jeli nie kilkuset lat, aby zrozumie i wykorzysta t umiejtno psychiki, ktra
polega na stymulowaniu procesw uzdrowicielskich na poziomach komrkowym i biochemicznym.
Rysunek 4 stanowi ilustracj trjfazowego procesu, za pomoc ktrego psychika poprzez ukad
autonomiczny moduluje czynno komrek. Faza pierwsza obejmuje wytwarzanie przez psychik
myli i obrazw (impulsw neuronowych) w obrbie kory czoowej (Achterberg, 1985). W fazie
drugiej owe wytworzone przez psychik impulsy s filtrowane przez zalene od stanu wspomnienia,
wyniki uczenia si oraz zwizane z emocjami obszary ukadu limbiczno-podwzgrzowego, a
nastpnie podlegaj transdukcji w neurotransmitery, regulujce narzdy autonomicznego ukadu
nerwowego, ktry ostatecznie dzieli si na dwie gazie: sympatyczn (pobudzajc) i
parasympatyczn (relaksujc). Zakoczenia nerwu kracowego gazi sympatycznej wydzielaj
noradrenalin neurotransmiter pobudzajcy receptory komrek narzdw, na ktre wywierany jest
wpyw (serce, puca, trzustka, jelita itd.); w gazi parasympatycznej wydzielana jest natomiast
acetylocholina. Uwolnienie tych neurotransmiterw rozpoczyna trzeci faz procesu transdukcji
informacji, w ktrym myli, obrazy i emocje przeistaczaj si w biochemiczne reakcje pojedynczych
komrek, ktre skadaj si na tkanki i narzdy ciaa. Ta ostatnia faza ma mniej wicej taki przebieg:
1. Neurotransmitery to czsteczki przekanikowe, ktre wi si z receptorami w cianach
komrkowych i w ten sposb daj sygnay tkankom poszczeglnych narzdw. Proces ten ilustruje
dolna cz rysunku 4, gdzie wida, jak neurotransmiter przekracza szczelin midzy neuronem a
komrk i dopasowuje si do receptorw w cianie komrkowej, co prowadzi do zmiany struktury
czsteczkowej tyche receptorw.
2. Poniewa receptor jest czci ciany komrkowej, zmiana jego struktury czsteczkowej
prowadzi do zmiany przepuszczalnoci tej ciany dla rnych jonw (sodu, potasu, wapnia itd.). To z
kolei wywouje zmian waciwoci elektrycznych komrek i pobudzenia charakterystycznych dla
nich czynnoci.
3. Inny sposb przesyania informacji przez receptor polega na pobudzeniu enzymu bony
komrkowej
(np.
cyklazy
adenilowej).
Enzym
ten
zapocztkowuje
wytwarzanie
adenozynotrjfosforanu (ATP) i cyklicznego adenozynomonofosforanu (cAMP), czyli tzw. drugiego
systemu przekanikowego, ktry nastpnie inicjuje i pobudza metabolizm charakterystyczny dla
kadej komrki.
To, co napisalimy o trzech fazach procesu, stanowi jedynie skromny zarys czego, co obejmuje
setki nieprawdopodobnie zoonych reakcji chemicznych. Jednak w wystarczajcy sposb ilustruje to
pewn wan kwesti: psychika moduluje biochemiczne funkcjonowanie komrek wszystkich
gwnych narzdw i tkanek ciaa poprzez autonomiczny ukad nerwowy. W dalszych partiach tej
ksiki przeledzimy analogiczne sposoby, ktrymi dokonuje si transdukcja informacji od psychiki
do czsteczek odpowiednich komrek ciaa w ukadach hormonalnym, odpornociowym i
neuropeptydowym.
Psychobiologia uzdrawiania na poziomie komrkowym regeneracja tkanek i rak. Podczas
konferencji powiconej neuroimmunologii Melnechuk w taki oto sposb przedstawi rol
autonomicznego ukadu nerwowego, jeli chodzi o psychobiologiczne procesy uzdrawiania, ktre
zachodz na poziomie komrkowym (1985, s. 57-58):
Trzeba sobie przypomnie, e nerwy bezporednie rdo neurotransmiterw peni funkcje
odywcze (wzrostowe) podczas powstawania przynajmniej niektrych organw w okresie wzrostu i
rozwoju embrionu. Wiadomo te, e pniej odgrywaj pewn rol w procesie cigego rozwijania si
kubkw smakowych, a take regeneracji nadnerczy i innych tkanek. Poniewa nerwy docieraj do
wszystkich partii ciaa, wydzielane przez nie neurotransmitery prawdopodobnie przez cae ycie
uczestnicz w metabolizmie, biosyntezie i podziale komrkowym. Czyni to albo dziki temu, e

same s jak dowodz badania czynnikami odywczymi, albo te taka jest moja hipoteza
dlatego, e moduluj aktywno czynnikw wzrostowych dziaajcych w komrkach, ktre unerwiaj.
W tym ostatnim przypadku mogyby one wpywa albo na same czynniki wzrostowe, albo na ich
receptory lub przekaniki drugiego stopnia, ktrych uwalnianie jest wywoywane przez czynniki
wzrostowe w komrkach docelowych. Jest to kwestia warta opracowania choby dlatego, e w
onkogenach (geny, ktrych rozwj moe powodowa raka) s prawdopodobnie zakodowane rne
czynniki wzrostowe, receptory tych czynnikw oraz przekaniki drugiego stopnia. Z tego wanie
powodu pojcie psychoneuronalnej modulacji dziaania onkogenicznych czynnikw wzrostu moe
pomc wyjani, w jaki sposb dochodzi do tzw. spontanicznej i sprawiajcej wraenie cudu remisji
raka [...]
Wydaje si, e pozytywne emocje maj swoiste odpowiedniki biochemiczne, ktre z kolei w
specyficzny sposb wpywaj na tkanki i wi si z chorobami. Autonomiczny ukad nerwowy (na
ktrego funkcjonowanie wpywaj emocje) wydziela zapewne nie tylko znane od dawna
neurotransmitery katecholaminowe (np. adrenalin, noradrenalin, dopamin), lecz rwnie niedawno
odkryte neuropeptydy. Dlatego wanie moe on dostarcza swoiste kombinacje rnych
przekanikw do poszczeglnych tkanek. Jak ostatnio stwierdzono, nerwy czuciowe wydzielaj na
swych peryferycznych zakoczeniach neurotransmitery peptydowe, zatem one rwnie mog
wywiera wpyw na wzrost tkanek. Jeli przyjmiemy, e ukad nerwowy jest rdem
neurotransmiterw modulujcych czynniki wzrostowe, to moemy uzna, e mzg siedlisko emocji i
postaw jest w stanie wysya do poszczeglnych miejsc odpowiednie iloci neurotransmiterw i
hormonw, zmieszanych ze sob we waciwy sposb.
Z zacytowanego fragmentu w oczywisty sposb wynika, i psychobiologowie nareszcie zaczli
odkrywa biochemiczne mechanizmy, za pomoc ktrych psychika moduluje czsteczki na poziomie
zarwno komrkowym, jak i genetycznym. W ten sposb mona wyjania tajemnice spontanicznych
uzdrowie, efektu placebo czy tzw. cudownych lekw. Zadaniem hipnoterapeutw (i wyzwaniem dla
nich) stao si znalezienie sposobu stymulowania procesw uzdrowicielskich na tych wanie
swoistych, biochemicznych poziomach komrkowych w sposb zgodny z wynikami bada i cho
umiejtno ta jest jeszcze poza naszym zasigiem, w nastpnych rozdziaach sprbujemy si
przyjrze niektrym pionierskim pracom prowadzonym w tej dziedzinie.
Psychiczna modulacja przepywu krwi a autonomiczny ukad nerwowy
Barber (1978, 1974) zebra i przedstawi fascynujce wyniki, ktre dowodz, e hipnoterapia moe
si okaza skuteczna w uzdrawianiu wielu pozornie z sob nie zwizanych problemw
psychosomatycznych. W zwizku z tym nasuwa si hipoteza, e takie zjawiska, jak zogniskowana
uwaga, tworzenie obrazw, biologiczne sprzenie zwrotne czy hipnoterapia zachodz dziki
zmianom kierunku przepywu krwi. Zmiana przepywu krwi za pomoc ukierunkowanego mylenia,
wyobraania sobie i odczuwania jest jednym z podstawowych, wsplnych czynnikw wystpujcych
podczas rozwizywania wikszoci, jeli nie wszystkich, problemw psychosomatycznych. Poniej
przedstawiamy list bada dotyczcych procesw uzdrawiania, ktre mona stymulowa za pomoc
psychicznej modulacji dopywu krwi do rnych tkanek i komrek ciaa. Lista ta rozszerza i
uszczegawia przegld, ktrego dokona Barber.
1. Ogrzewanie i ochadzanie rnych czci ciaa w leczeniu blw gowy (Barabasz i McGeorge,
1978; Barber, 1978, 1984; Erickson, 1943c/1980);
2. Kontrola czerwienienia i blednicia skry (Barber, 1978, 1984; Erickson, 1980c);
3. Stymulowanie powikszania i pozornego wzrostu piersi u kobiet (Barber, 1984; Erickson,
1960a/1980; Williams, 1974);
4. Stymulowanie podniecenia seksualnego i erekcji penisa (Barber, 1978, 1984; Crasilneck, 1982);
5. Znikanie sicw (Barber, 1984; Cheek, 1962a);
6. Kontrola krwawienia podczas operacji (Banks, 1985; Cheek, 1969);
7. Zmniejszanie i leczenie oparze (Barber, 1984; Cheek, 1962a; Moore i Kapan, 1983);

8. Wytwarzanie miejscowych stanw zapalnych skry, przypominajcych wczeniejsze oparzenia

(Barber, 1984);
9. Leczenie brodawek (Johnson i Barber, 1978; Ullman, 1959);
10. Wywoywanie i leczenie rozmaitych zapale skry (Barber, 1984; Ikemi i Nakagawa, 1962);
11. agodzenie wrodzonego nadmiernego rogowacenia (Barber, 1984; Mason, 1952, 1955);
12. Poprawianie krzepnicia krwi u chorych na hemofili (Banks, 1985; Barber, 1984);
13. agodzenie reakcji alarmowej (Cheek, 1960, 1969; Rossi, 1973/1980);
14. agodzenie nadcinienia i dolegliwoci kardiologicznych (Benson, 1983a, b; Gruen, 1972;
Schneck, 1948; Wain, Amen i Oetgen, 1984; Yanowski, 1962);
15. agodzenie objaww choroby Raynauda (Conn i Mott, 1984; Jacob-son i in., 1973);
16. Zwikszanie reakcji odpornociowych (Black, 1969; Hall, 1982-83; Lewis, 1927; Mason,
1963).
Kolejny krok stanowi poznanie mechanizmw psychobiologicznych rzdzcych procesami
przepywu krwi, ktre jak si zakada le u podoa tak rnych przypadkw. W tym jednak
momencie nagle docieramy do granic naszego obecnego stanu wiedzy. By zrozumie choby te
granice, musimy najpierw przyjrze si temu, co ju wiadomo o kontroli przepywu krwi. Regulacja
przepywu krwi jest zwykle rozwaana w odniesieniu do: (1) autonomicznego ukadu nerwowego, (2)
ukadw humoralnych, (3) miejscowej kontroli przepywu krwi w tkankach. Te trzy zagadnienia stan
si wic kolejno przedmiotem naszych rozwaa.
1. Autonomiczny ukad nerwowy. Ukad ten ze swymi gaziami sympatyczn i parasympatyczn
reguluje przepyw krwi dziki temu, e rozszerza lub zwa naczynia krwionone. Regulacja taka
zachodzi przede wszystkim z udziaem neurotransmiterw uwalnianych na zakoczeniach nerww
sympatycznych, ktre mieszcz si w ttnicach, letniczkach, metarteriolach, yach i ykach (lecz nie
w naczyniach wosowatych i ich zwieraczach). Ukad parasympatyczny odgrywa tu rol drugorzdn;
jedynym wanym efektem jego dziaania jest zmniejszanie czstotliwoci akcji serca i jego
kurczliwoci poprzez nerw bdny.
Kontrola dokonywana przez autonomiczny ukad nerwowy ma pewne istotne cechy. Moe
zachodzi do gwatownie (zaczyna si w cigu sekundy, a w czasie od 5 do 30 sekund osiga sw
peni) i moe jednoczenie obj due partie ciaa. Cay jej system dziaa automatycznie, na poziomie
niewiadomym, pod kontrol orodka naczyniowo-ruchowego, ktry znajduje si w pniu mzgu.
Orodek kontroli automatycznej podlega jednak modulacji psychicznej, odbywajcej si poprzez ukad
limbiczno-podwzgrzowy, ktry wysya informacje pobudzajce lub hamujce. Funkcje kontrolne
orodka naczyniowo-ruchowego s modulowane przez liczne partie kory mzgowej i zwykle zachodzi
to poprzez ukad limbiczno-podwzgrzowy. Wspomniane partie obejmuj kor motoryczn, przedni
pat skroniowy oraz kor czoow, ktra ma zdolno wykorzystywania oraz sterowania
psychobiologicznym wyraaniem tego, co w wyniku uczenia si zostao zakodowane w obrbie
ukadu limbicznego. Wiele partii kory wpywajcych na rozmaite procesy sensoryczno-percepcyjne
(tworzenie obrazw, kinestezja, such) daje pocztek drogom, ktrymi zalene od stanu wspomnienia i
wyniki uczenia si mog by skierowane do ukadu limbicznego po to, by poprzez ukad
autonomiczny modulowa przepyw krwi. Jednym z najwaniejszych efektw wpywu
autonomicznego ukadu nerwowego na przepyw krwi (zachodzi to za porednictwem podwzgrza)
jest reakcja alarmowa. Gdy nagle stykamy si z niebezpieczestwem, dochodzi do stymulacji
podwzgrza. Wyrane wzorce tej stymulacji ulegaj transdukcji, ktrej rezultatem jest gwatowne
rozszerzenie naczy oraz or-ganiczenie iloci krwi dostarczanej do mini i gruczow. Nastpuje
wzrost cinienia ttniczego, ronie pojemno minutowa serca, a cay system krwionony jest gotw
dostarcza tlen i skadniki odywcze do tych tkanek, ktre ich potrzebuj. Reakcja ta jest jednym z
efektw zmasowanego" oddziaywania ukadu autonomicznego na przepyw krwi i ma wielk
warto, jeli chodzi o przygotowanie organizmu do nagych wypadkw, lecz z drugiej strony jej
nadmierne przeduanie prowadzi do stresu i zwizanych z nim problemw psychosomatycznych.

2. Humoralna kontrola krwi. Pojcie kontroli humoralnej odnosi si do takich substancji, jak
hormony, jony i inne skadniki pynw ciaa, ktre mog regulowa przepyw krwi. Wiele hormonw
stanowicych cz ukadu hormonalnego (powiemy o tym pniej) moe by uwalnianych przez
ukad autonomiczny. Na przykad ukad sympatyczny stymuluje rdze nadnerczy (ich cz centraln)
do wydzielania dwch czynnikw hormonalnych: adrenaliny i noradrenaliny, ktre rozchodz si po
caym ciele i reguluj przepyw krwi przez zwanie lub rozszerzanie naczy krwiononych. Noradrenalina zwa wikszo systemw naczyniowych ciaa, natomiast adrenalina wywiera podobny
wpyw na wikszo tkanek, z tym e w sytuacjach, gdy potrzebna jest krew (szczeglnie podczas
reakcji alarmowej), agodnie rozszerza minie szkieletowe oraz misie sercowy.
Mechanizmy kontroli humoralnej dziaaj duej ni szybsza, lecz krcej trwajca, bezporednia
stymulacja za pomoc neurotransmiterw uwalnianych na zakoczeniach nerwowych ukadu
sympatycznego. Te dugotrwae mechanizmy wpywaj na gwne gruczoy hormonalne tak, jak to
przedstawiono na rysunku 4. Kiedy jednak proces ten wymknie si spod kontroli, dochodzi do staego,
nadmiernego stresu, ktry w kocu powoduje problemy psychosomatyczne, wice si z oglnym
zespoem przystosowania.
3. Lokalna kontrola przepywu krwi w tkankach. W miar jak zbliamy si do lokalnych
systemw kontrolnych, decydujcych o iloci krwi, ktra przez letniczki i naczynia wosowate dotrze
do pojedynczych komrek w tkankach, nasza wiedza na temat moliwoci psychicznej modulacji
zmniejsza si. Wspomniaem ju, e letniczki s unerwiane bezporednio przez ukad sympatyczny
oraz porednio za pomoc adrenaliny i noradrenaliny, uwalnianych do krwi przez rdze nadnerczy.
Ttniczki podlegaj alem modulacji psychicznej, w ktrej poredniczy o podwzgrzowoautonomiczna, podczas gdy regulacja naczy wosowatych dokonuje si za porednictwem lokalnego
zapotrzebowania na tlen i skadniki odywcze, ktre wystpuje w tkankach. Mechanizm owej kontroli
znajduje si w niewielkim miniu zwieraczu przedwoniczkowym, ktry otacza pocztek
woniczki.
Na temat regulacji pracy zwieraczy przedwoniczkowych powstay dwie teorie: rozszerzania
naczy oraz zapotrzebowania na tlen (Guyon, 1981). Teoria rozszerzania naczy mwi, e im szybsze
jest tempo metabolizmu, tym wicej wydziela si substancji rozszerzajcych naczynia (takich jak
dwutlenek wgla, kwas mlekowy czy adenozynofosforan), ktre powoduj rozwarcie zwieraczy
przedwoniczkowych, metarterioli i letniczek. Szczeglnie istotna na tym poziomie jest rola
adenozyny, substancji uwalnianej przez komrki minia sercowego wtedy, gdy wiecowy przepyw
krwi jest za may; niewystarczajca alem ilo uwalnianej adenozyny moe si wiza z
wystpowaniem zaburze kardiologicznych. Rysunek 4 ilustruje fundamentaln rol, jak odgrywa
adenozynotrjfosforan (ATP), ktry w komrkach sianowi drugi system przekanikowy, dokonujcy
transdukcji informacji otrzymanej za porednictwem osi korowo-limbiczno-podwzgrzowoautonomicznej.
Teoria zapotrzebowania na tlen znana jest rwnie pod nazw teorii zapotrzebowania na skadniki
odywcze. Wedug tej koncepcji regulacja przepywu krwi zachodzi w zwieraczach
przedwoniczkowych, ktre znajduj si w cigym ruchu. Ruch len polega na zmianie rednicy
otworw, a wielko ta jest w przyblieniu proporcjonalna do metabolicznych potrzeb tkanek. Nie
znam koncepcji mwicych o istnieniu na tym poziomie jakiejkolwiek modulacji psychicznej, mona
jednak przypuszcza, e za porednictwem jakich nie znanych jeszcze procesw mogyby tu dziaa
orodki godu i pragnienia, ktre znajduj si w podwzgrzu.
Olness i Conroy (1985) przeprowadzili niedawno pionierskie badania nad dowoln oraz
zachodzc w hipnozie kontrol dotlenienia tkanek. Odkryli, e dzieci nauczone autohipnozy byy w
stanie doprowadzi do zwikszenia iloci tlenu w swych tkankach (pomiary prowadzono bez przerwy
za pomoc systemu monitorowania przez skr Novamatrix). Jedno dziecko samodzielnie
doprowadzio te do zmniejszenia poziomu tlenu. Cho autorzy bada nie zajmowali si biorcymi w
tym udzia mechanizmami psychofizjologicznymi, opracowanie swe zakoczyli wnioskiem, e praca
ich stanowi udokumentowanie dowolnej kontroli nad tym wanie przejawem funkcjonowania
autonomicznego ukadu nerwowego.
Ukad autonomiczny a koncepcje hipnoterapii

Jednym z waniejszych dowodw, e psychika moduluje aktywno komrek za porednictwem

ukadu autonomicznego, jest pobudzenie organizmu do reakcji alarmowej, gdy na skutek impulsu z
gazi sympatycznej rdze nadnerczy (jest to centrum tego gruczou) wydziela do krwiobiegu
adrenalin i noradrenalin. Niezwykle wana jest umiejtno radzenia sobie z reakcj alarmow w
takich sytuacjach, jak wypadki, zagroenie ycia czy wszelkie zabiegi medyczne (np. operacje),
poniewa pojawiajcy si wwczas u pacjenta czy ofiary lk moe spowodowa nadmiern utrat
krwi, nadcinienie, zaburzenia pracy serca czy nawet szok fizjologiczny. Te wywoane przez stres
objawy moe w duym stopniu zagodzi wsparcie otrzymane od jakiejkolwiek odpowiedzialnej
osoby (lekarza, pielgniarki, asystenta medycznego czy osoby przypadkowej, ktra po prostu chce
pomc), poniewa prowadzi ono do osabienia reakcji alarmowej ukadu sympatycznego i zastpienia
jej relaksujcym dziaaniem czci parasympa-tycznej. W tej czci zajmiemy si niektrymi
sposobami uprawiania hipnoterapii tymi, ktre okazay si skuteczne w wielu rnych przypadkach
klinicznych, gdy wystpowaa reakcja alarmowa.
1. Kontrola krwawienia podczas operacji oraz u chorych na hemofili. Banks (1985) opisa
ostatnio sposb wykorzystania sugestii hipnotycznej w celu kontrolowania krwawienia, ktre pojawio
si podczas angiografii (badanie naczy krwiononych za pomoc promieni rentgenowskich) i
embolizacji (zamierzonego wstrzykiwania blokad naczyniowych do ttnic zasilajcych obszary
patologiczne), a take podczas ostrych krwotokw z przewodu pokarmowego. Badacz ten uzna, e
stres i uczucie zagubienia, wystpujce w wyej wymienionych sytuacjach, same w sobie wystarczaj,
by wywoa u pacjenta stan wzmoonej wraliwoci, ktrego skutkiem jest dua podatno na sugesti
(nawet jeli nie dochodzi do wprowadzenia go w stan hipnozy). Na przykad takie oto sugestie mog
powstrzyma (lub przywrci) nadmierne krwawienie podczas angiografii (Banks, 1985, s. 80):
Moje pytanie moe ci si wyda dziwne, ale czy kto ju ci prosi o to, by powstrzyma
krwawienie?"
Na zdziwione spojrzenie pacjenta i udzielon przez niego odpowied nie" zareagowano
nastpujc krtk wypowiedzi: To dlaczego nie powstrzymasz krwawienia? Teraz! Wiem, e ta
proba brzmi dziwnie, ale to naprawd moe nam uatwi udzielenie Ci pomocy. W kocu przez cae
ycie kontrolujesz krwawienie i pewnie nawet sobie z tego nie zdajesz sprawy. Skaleczysz si albo
podrapiesz i powstrzymujesz krwawienie, podobnie jak przyspieszasz akcj swego serca, gdy si
wystraszysz, i zwalniasz j, kiedy odpoczywasz. Robisz to, chocia nie wiesz, w jaki sposb. Zatem
nie musisz sobie uwiadamia, jak si powstrzymuje krwawienie, tylko po prostu niech to si stanie...
teraz!"
Jeeli potem trzeba znowu wywoa krwawienie, lekarz sugeruje to w nastpujcy sposb:
Na razie idzie ci dobrze. Cakowicie powstrzymae krwawienie. Teraz musisz nam pokaza, co
krwawio, wic musisz uniewani to, co zrobie. Nie musisz wiedzie, jak to zrobi po prostu
pozwl, eby krew znowu leciaa, ju teraz, dziki czemu dowiemy si, czy znalelimy dobre
miejsce".
Te proste, lecz precyzyjnie sformuowane proby opieraj si na wielu porednich sugestiach
hipnotycznych, opisanych przez Ericksona i Rossiego (1980). Czytelnik dostrzee zapewne, e proby
te s w rzeczywistoci odmianami podstawowej formuy dochodzenia: (1) istnieje wprowadzenie
wyznaczajce czas terapii: To dlaczego nie powstrzymasz krwawienia? Teraz!"; (2) dochodzi si do
zwizanych ze stanem, nieuwiadamianych procesw, ktre kontroluj krwawienie: po prostu niech
to si stanie"; (3) wystpuje obserwowalne zachowanie, ktre potwierdza, e wystpi proces
wewntrzny (pacjent faktycznie przestaje krwawi).
Banksa zainteresowa rwnie fakt, e u pacjenta z hemofili i nowotworem ustpio krwawienie,
ktrego nie mona byo zatamowa metodami fizjologicznymi (1985, s. 85):
Czy pacjent prowokuje skurcz normalnych ttnic zasilajcych? [...] Aktywizuje czynniki
sprzyjajce krzepniciu krwi? Ani sami chorzy, ani pracujcy z nimi lekarze nie potrafi znale
logicznego wyjanienia tego, jak dochodzi do osignicia tak niezwykych rezultatw, mimo e w
ukadzie krenia brakuje czynnika VIII [jest to skadnik krwi potrzebny do normalnego jej
krzepnicia, ktrego nie posiadaj chorzy na hemofili]. My te nie potrafimy tego zrobi.

Z punktu widzenia teorii prezentowanej w tej ksice mona by wysun hipotez, e to ukad
limbiczno-podwzgrzowo-autonomiczny umoliwia chorym na hemofili osignicie tego rezultatu.
Sympatyczna ga ukadu autonomicznego powoduje bowiem zwenie naczy krwiononych i w ten
sposb odcina dopyw krwi.
2. Rola sygnalizowania ideomotorycznego w dochodzeniu do problemw zwizanych z
narkoz, wypadkami i cikimi chorobami. Pracujc nad ujawnionym w hipnozie niewiadomym
odbiorem znaczcych dwikw, ktre pojawiaj si podczas narkozy" David Cheek (1959) dokona
wielu oryginalnych odkry. Oto przykad typowy dla jego sposobu pracy (Cheek, 1957, s. 109):
Ten 27-letni dentysta dobrowolnie zgodzi si, bymy przeledzili operacj wyrostka
robaczkowego, ktr przeszed majc 15 lat. Oznajmi, e zawsze by ciekaw, czy operacji dokona
inny chirurg, nie ten, ktry mia to zrobi, ale nigdy nie wiedzia, dlaczego tak si mu wydawao.
Chcia wiedzie, czy jego przekonanie byo suszne, a autor pracy odnis wraenie, e ciekawo ta
pozbawiona bya wrogoci.
W czasie wprowadzania w hipnoz pacjent porwna swe doznanie sabego transu do tego, co czu,
gdy w wieku 16 lat zosta uderzony podczas meczu futbolowego i straci przytomno. Zapytany, czy
byy rwnie inne sytuacje, w ktrych czu si podobnie, da palcem znak tak" i przenis si wstecz
do momentu, gdy wprowadzono go w narkoz przed wyciciem wyrostka robaczkowego, ktre miao
miejsce rok wczeniej. Z dowiadcze autora wynika, e takie porwnanie stanu hipnozy z
doznawanym uprzednio delirium czy brakiem przytomnoci podczas narkozy lub piczki
cukrzycowej zdarza si czsto.
Pytanie: Gdzie teraz jeste?"
Odpowied: Myl, e w sali operacyjnej. Nie idzie im ze mn najlepiej" (czstotliwo
oddechw skoczya z 14 do 28).
P: Boisz si?"
O: palcem: Nie".
P: Czy syszysz jakie dwiki?"
O: Chodzi wentylator oni stale mwi nie do mnie".
P: Czy co ci martwi?"
O: palcem: Tak"; sownie: Nie".
JR: Czy dobrze byoby usysze to wiadomie?"
O: palcem: Tak"; sownie po przerwie: Lepiej przetnij tutaj".
P: Skd to dochodzi?"
O: Chyba od Sobiego" (lekarz domowy). W tym momencie kazano pacjentowi jeszcze raz wrci
do tej sytuacji i poda sowa dokadnie tak, jakby odtwarza pyt.
O: Myl, e lepiej przeci tutaj".
P: Czy co prcz tego ci denerwuje?"
O: palcem po upywie 10 sekund: Tak"; sownie: Wydaje mi si, e nie mog go znale.
Zwin si pod spodem to sowa lekarza stojcego po lewej stronie" (Sobiego); po kolejnej 25-sekundowej przerwie: Dalej, musimy go wydosta".
P: Czyj to gos?"
O: Chyba nie Sobiego. On zdaje si stoi z lewej strony, a kto inny po prawej i jeszcze kto koo
stp".
P: Czy to zdanie przerazio gbok cz twego mzgu?"
O: palcem: Nie".
P: Czy gboka cz twego mzgu odczuwa cokolwiek?"

O: palcem: Nie"; sownie: Tylko troch zwikszon wiadomo prawej dolnej wiartki".
(Trzeba zwrci uwag, e dobr sw wie si z orientacj pniejsz).
P: Czy jest ci nieprzyjemnie, kiedy oni szukaj?"
O: palcem: Nie".
Poproszony o nastpn informacj odpowiada, e nikt nic nie mwi, ale on czuje ulg, bo wie, e
znaleli wyrostek.
Nieco pniej oznajmia: Teraz wiato znajduje si na wprost mojej gowy. Przedtem tak nie byo.
Zrobio si janiej. Chyba zdjli mi mask czy co w tym rodzaju".
P: Czy ju skoczyli?" O: Nie".
Pacjent wydaje si zdenerwowany, poniewa z rozmowy lekarzy wynika, e operacja si
skoczya, a oni decyduj si zaoy jeszcze jedn par kleszczy.
Ten przykad zastosowania sygnalizowania ideomotorycznego za pomoc palcw, pozwalajcego
na dotarcie do zwizanej ze stanem informacji, ktra wskutek narkozy ulega otorbieniu i oddzieleniu
od normalnego stanu przytomnoci, zawiera kilka interesujcych elementw. Pierwszym jest to, e
czsto oddechw pacjenta skoczya z 14 do 28. Wskazuje to, e w chwili, gdy pod hipnoz
rozpoczo si dochodzenie do traumatycznych wspomnie zwizanych z operacj, nastpio jakie
istotne przesunicie psychobiologiczne. Innym istotnym elementem zaprezentowanego przykadu jest
konflikt midzy poziomem ideomotorycznym i sownym. Na zadane przez Cheeka pytanie: Czy co
ci martwi?", odpowied udzielona palcem miaa posta Tak", natomiast sowna brzmiaa Nie".
Takie wanie sprzeczne odpowiedzi s przyczyn, dla ktrej Cheek korzysta a z trzech poziomw
reaktywnoci psychobiologicznej po to, by odpowiednio oszacowa stopie zaangaowania w terapi
oraz rzetelno swych bada. Przyjrzyjmy si tym poziomom raz jeszcze tym razem w kontekcie
powyszego przykadu.
1. Poziom pierwszy zazwyczaj wie si z intensyfikacj pocenia si, oddychania oraz
czstotliwoci akcji serca. S to wszystko wskaniki pobudzenia ukadu autonomicznego, ktre
zgodnie z cytowan wczeniej prac McGaugha (1983) dotyczc hormonalnego i
neurohormonalnego kodowania dowiadcze yciowych stanowi podstaw do wyodrbnienia tego
pierwszego poziomu reaktywnoci psychobiologicznej. Reakcje pochodzce z tego poziomu mona
uzna za mimowolne.
2. Poziom drugi stanowi samo ideomotoryczne sygnalizowanie palcami. Pacjenci zwykle odbieraj
je jako ruchy o charakterze autonomicznym i mimowolnym. Niektrzy jednak odnosz wraenie, e
ruchy te maj po czci charakter dowolny, inni z kolei nie wiedz, czy s one cakowicie mimowolne.
3. Poziom trzeci stanowi wypowied sowna. Wielu pacjentw odbiera go jako cakowicie
dowolny, inni s mniej pewni, dla niektrych nawet ten poziom ma charakter mimowolny.
Poziomy te mona okreli jako wzajemnie na siebie oddziaujce ukady informacji zwizanych
ze stanem. Ze wzgldu na to, e zostay zakodowane przez ukad limbiczno-podwzgrzowoautonomiczny w warunkach traumatycznych, nie s dostpne zwykym, wiadomym sieciom
skojarzeniowym danej osoby. Doszo do zaamania normalnych procesw transdukcji informacji.
Opracowana przez Cheeka metoda sygnalizowania palcami jest unikatowym sposobem ponownego
przywracania procesu transdukcji informacji midzy poziomami fizjologicznym, ideomotorycznym i
werbalnym.
Cheek kae swoim pacjentom dokonywa kilkakrotnego przegldu zwizanych ze stanem
wspomnie na poziomie ideomotorycznym, pniej dopiero prbuje uzyska wypowied sown.
Do kuszca wydaje si hipoteza, e owa potrzeba dokonania przegldu" stanowi w rzeczywistoci
jaki sposb osigania i aktywizowania hebbowskich zespow komrkowych i sekwencji fazowych"
(1949) czy te jak u Gazzanigi moduw psychicznych" (1985), ktre koduj zwizane ze stanem
informacje w neuronowych sieciach skojarzeniowych. Powtarzanie procesu osigania i aktywizowania
prowadzi do wzrostu prawdopodobiestwa, e przywrcona bdzie transdukcja informacji midzy
poziomami fizjologicznym i sownym. Wiele prowadzonych obecnie programw badawczych
potwierdza suszno zastosowanego przez Cheeka ideomotorycznego sposobu osigania i

restrukturalizowania traumatycznych wspomnie. Na przykad Barnett (1984) donosi o wynikach

swych bada, prowadzonych przez dziesi lat, nad rol urazw prenatalnych w rozwoju negatywnych
dowiadcze zwizanych z narodzinami. Wykorzystywa w nich metod sygnalizowania palcami po
to, by dotrze do wspomnie, ktre prawdopodobnie wizay si z licznymi zaburzeniami
funkcjonalnymi, takimi jak: alkoholizm, lk, depresja, astma, fobie, obgryzanie paznokci, dysfunkcje
seksualne i problemy maeskie.
Badania nad zwierztami, prowadzone przez psychobiologw Weinbergera, Golda i Sternberga
(1984), dostarczyy z kolei wynikw laboratoryjnych potwierdzajcych to, co Cheek napisa na temat
niewiadomej percepcji znaczcych dwikw w czasie narkozy. Wspomniani badacze odkryli, e
zwierzta potrafiy si nauczy reakcji warunkowej na sygna dwikowy wwczas, gdy podano im
dawk adrenaliny wprowadzajc je w stan pobudzenia psychofizjologicznego. Uwaaj oni, e
poniewa adrenalina jest wanym neurotransmiterem, funkcj jej jest utrwalanie przechowywania
pamiciowego. Sowa te s w uderzajcy sposb zgodne z cytowan wczeniej prac McGaugha na
temat psychobiologicznego kodowania informacji zwizanych ze stanem.
Badania prowadzone nad ludmi przez Henryego Bennetta (1985), psychologa z Uniwersytetu
Kalifornijskiego w Davis, dowiody, e niewiadome uczenie si w czasie operacji moe wpyn
zarwno na jej wynik, jak i na tempo powracania do penego zdrowia. Oczywicie, konieczne s
dalsze badania tego typu, prowadzone w kontrolowanych warunkach. Pozwol one na poznanie
parametrw, ogranicze i moliwoci tej dziedziny.
Psychobiologia radzenia sobie przemiana negatywnego zagroenia w pozytywne wyzwanie
Zdolno do radzenia sobie ze stresem zaczyna by jednym z najbardziej znaczcych czynnikw
zwizanych z psychobiologi zdrowia i choroby (Gentry, 1984). Wikszo szk
psychoterapeutycznych uwaa, e rozszerzanie umiejtnoci radzenia sobie jest zarwno celem, jak i
kryterium efektywnoci pracy terapeutycznej. rdem tych pogldw, ktre tak wielk wag
przywizuj do radzenia sobie, s oczywicie pionierskie prace nad psychobiologi stresu,
prowadzone przez Selyego. Ju jako dojrzay badacz Selye (1974) wprowadzi rozrnienie midzy
stresem, ktry powoduje choroby, i eustresem, ktry sprzyja yciu. To rozrnienie piknie
koresponduje z pogldami psychologa humanistycznego Abrahama Masowa (1962), ktry wyrni
dwie gazie motywacji ludzkiej: (1) motywacj braku, ktra wywouje negatywne uczucia i choroby
spowodowane deprywacj podstawowych potrzeb yciowych, oraz (2) motywacj wzrostu, ktra
wspomaga ycie za pomoc pozytywnych uczu, takich jak mio, rado, nadzieja i szczcie.
Psychobiologicznymi podstawami odrniania emocji negatywnych od pozytywnych jako
elementw reakcji na stres zajmowao si ostatnio wielu badaczy (Holroyd i Lazarus, 1982; Lazarus i
Folkman, 1984). Zauwayli oni, e organizm zupenie inaczej reaguje na zagroenie (stres) i
wyzwanie (eustres). Wie si to z dwoma czynnikami. Po pierwsze, wzrasta poziom katecholamin
(adrenaliny i noradrenaliny) we krwi. Substancje te s wydzielane przez rdze nadnerczy w
odpowiedzi na stymulacj ze strony ukadu sympatycznego, ktr wczeniej nazwalimy reakcj
alarmow ze strony ukadu autonomicznego. Po drugie, do ukadu krwiononego dostaje si,
uwalniany przez kor nadnerczy, kortyzol. Dzieje si to na znak dany przez przysadk mzgow, ktra
(jak wida na rys. 1) wysya do kory nadnerczy ACTH. W sytuacji wyzwania nastpuje jedynie
podniesienie poziomu katecholamin.
Prowadzc badania nad biochemi samowystarczalnoci (radzenia sobie), Bandura (1985) odkry,
e u pacjentw w stanie fobii nastpuje wzrost poziomu katecholamin. Nastpnie okazao si, e im
wiksze byo u nich poczucie, e s w stanie z t fobi sobie poradzi, tym niszy by poziom
katecholamin. Im wiksze jest poczucie samowystarczalnoci, tym sabszego doznajemy stresu i tym
niszy pozostaje poziom katecholamin. Wyniki te sugeruj, e podstawowa zasada zorientowanej
psychobiologicznie terapii powinna brzmie nastpujco: zamieniaj negatywny stres zwizany z
zagroeniem w pozytywne i oparte na umiejtnoci radzenia sobie dowiadczanie wyzwania. Ten
nowatorski sposb ujmowania celu terapii, obecny w rnych postaciach podstawowej formuy
dochodzenia, ilustruje ramka 11.
Nasz sposb leczenia fobii za pomoc hipnoterapii opartej na jednej z odmian podstawowej
formuy dochodzenia, pocztkowo opisywanej jako trjfazowa koncepcja praktycznej hipnoterapii

(Erickson i Rossi, 1979), wykorzystali Nugent, Garden i Montgomery (1984) usiujc potwierdzi
suszno zarwno samej koncepcji, jak i hipnozy, e w ten sposb mona dotrze do niewiadomych
procesw twrczych i wykorzysta je w celach terapeutycznych". Celem zastosowanej przez nich
standardowej sugestii" byo dotarcie do niewiadomych procesw twrczych i takie ich
ukierunkowanie, by doszo do wytwarzania oraz wprowadzania w czyn satysfakcjonujcych sposobw
usunicia tych zachowa, ktre s dla pacjenta problemem i ktre wci powracaj" (s. 201). W trzech
przypadkach badacze ci zdoali doprowadzi do usunicia zaburze snu i fobii zwizanej ze
strzykawkami do zastrzykw podskrnych ju po jednej sesji hipnoterapeutycznej. Oto jak opisali
sposb leczenia natrtnego lku przed strzykawkami u pewnej studentki, okrelanej jako B (Nugent,
Garden i Montgomery, 1984, s. 202-203):
Wprowadzenie w stan hipnozy poprzedzia rozmowa wstpna. Na rozpoczcie wizualizacji
wewntrznej pacjentka zareagowaa popadni-ciem w gboki trans. Nastpnie dalimy jej zadanie
twrcze miaa znale jaki sposb na to, by w przyszoci, w sytuacjach zwizanych z igami
moga si zachowywa wiadomie i przytomnie. Zadanie to przedstawiono jej za pomoc
standardowej sugestii, z ktrej korzystamy zawsze, ilekro stosujemy nasz procedur: Teraz twoja
niewiadoma psychika moe wykona to, co jest konieczne, w sposb cakowicie speniajcy twoje
osobiste potrzeby, po to, by... (podany wynik terapii). Gdy tylko twa niewiadomo zorientuje si,
e moesz... (podany wynik terapii), zasygnalizuje to za pomoc... (odpowiedni sygna
ideomotoryczny)".
Ramka 11. Przemiana negatywnego zagroenia w pozytywne wyzwanie
1. Sygnalizowanie gotowoci do pracy wewntrznej
O tym, e jeste gotowy podj prac nad bardziej efektywnym
radzeniem sobie z tym problemem, dowiesz si (przerwa), gdy poczujesz, e z
kadym oddechem jeste coraz bardziej odprony (przerwa).
Skupiajc si na problemie, moesz nawet zamkn oczy.
2. Przeksztacanie zagroenia w wyzwanie
Moesz spokojnie dokona przegldu tych wszystkich aspektw swego
problemu, ktre najbardziej ci zagraaj (przerwa),
i zastanowi si, w jaki sposb rozwiesz je z powodzeniem, uznajc to
za warte zachodu wyzwanie.
3. Potwierdzenie rozwizania problemu
Kiedy zorientujesz si, e jeste w stanie nadal stosowa t skuteczn
metod (przerwa), poczujesz, e masz ochot si przecign, obudzi i
zastosowa wobec tego wyzwania jeden czy dwa skuteczne sposoby te,
ktre najbardziej ci odpowiadaj.

Sugestia podana B brzmiaa nastpujco: Teraz twoja niewiadoma psychika moe wykona to,
co jest konieczne, w sposb cakowicie speniajcy twoje osobiste potrzeby, po to, by za kadym
razem, gdy otrzymasz zastrzyk, moga zachowa si w sposb spokojny, wiadomy i przytomny. Gdy
tylko twoja niewiadomo zorientuje si, e otrzymujc zastrzyk, moesz si zachowywa w sposb
spokojny, wiadomy i przytomny, zasygnalizuje to przez uniesienie twej prawej rki ponad to
krzeso". Sugestia ta bya dla nas prb porozumienia si z pacjentem w celu dotarcia do
niewiadomych procesw twrczych i takiego ich ukierunkowania, by doszo do wytwarzania oraz
wprowadzania w czyn zmienionych reakcji behawioralnych na zastrzyk. Trzy minuty po wysuchaniu
naszej sugestii prawa rka B gwatowanie podniosa si. Pacjentk obudzono, po czym okazao si, e
nie pamita nic z okresu hipnozy.
Dobrze byoby oceni, jaka jest skuteczno tej formuy hipnoterapii, jeli chodzi o obnianie
poziomu katecholamin w porwnaniu z opisan przez Bandur metod behawiorystyczn.

Rytmy ultradobowe a autonomiczny ukad nerwowy

Odkrycie rytmw ultradobowych, regulujcych wiele funkcji ukadw autonomicznego i
hormonalnego, stao si niedawno kamieniem milowym nauki i pocigno za sob rozwj nowych
koncepcji hipnoterapii (zob. Rossi, 1982, 1986a). Tutaj omwimy niektre implikacje wynikajce z
powizania tych rytmw z ukadem autonomicznym; nastpnie zajmiemy si relacj midzy rytmami
ultradobowymi a ukadem hormonalnym.
Pojcie dominacji, odnoszce si do funkcjonowania pkul mzgowych, ma dug tradycj,
zakorzenion w fizjologii i medycynie (Gazzaniga, 1985). Do niedawna sdzono, e dziaanie pkul
mzgowych jest wyspecjalizowane w zakresie poszczeglnych funkcji oraz e jest niezmienne w
czasie. Jednak seria bada wykonanych nad osobami picymi (Goldstein, Stoltzfus i Gardocki, 1972;
Gordon, Frooman i Lavie, 1982) wskazaa, e istniej pewne naturalne, 90-minutowe rytmy dominacji
pkulowej, ktre mog wpywa na funkcjonowanie psychiczne. Na przykad, u wikszoci picych
ludzi co 90 minut wystpuje okres nienia (sen typu REM). Klein i Armitage (1979) odkryli nastpnie,
e take podczas czuwania wystpuj naturalne, 90-minutowe oscylacje ultradobowych rytmw
aktywnoci psychicznej oraz stylu poznawczego dominacja pkuli lewej i prawej zmienia si
rwnolegle do zmian w cyklu ultradobowym.
Kolejny krok w tej dziedzinie stanowiy eksperymenty Werntz (1981), ktra stwierdzia, e
ultradobowe rytmy dominacji pkul mzgowych s zwizane z podobnymi zmianami wystpujcymi
w cyklu oddychania nosem, tzn. gdy lewe nozdrze jest otwarte i nabiera powietrza, w prawej pkuli
mzgowej wystpuje wzr EEG charakterystyczny dla wikszego pobudzenia, i odwrotnie. Pniej
(Werntz i in., 1981) badaczka ta odkrya, e zmiana jednej ze stron, ktr oddychamy, na drug
prowadzi take do zmiany dominacji pkulowej! Oddychanie nosem stanowi wic naturalny,
nieinwazyjny sposb podgldania aktywnoci pkul mzgowych, a co wicej: zmieniajc w dowolny
sposb przepyw powietrza midzy prawym i lewym nozdrzem, mona zmienia lokalizacj
aktywnoci w pkuli lewej i prawej na najwyszych poziomach funkcjonowania mzgu i psychiki.
Werntz i jej koledzy przedstawili taki oto teoretyczny zarys tych relacji z ukadem autonomicznym
(Werntz i in., 1981, s. 4-6):
Odnosimy wraenie, e ta korelacja cyklu nosowego ze zmianami aktywnoci pkul mzgowych
jest spjna z modelem pojedynczego systemu oscylacji ultradobowych i e zmusza nas ona do
sformuowania nowej koncepcji ukadu nerwowego [...] Chcemy zaproponowa bardziej kompletn i
zintegrowan struktur teoretyczn, w ktrej zorganizowane bd wszelkie rytmy ultradobowe oraz
system ich regulacji za pomoc ukadu autonomicznego, a szczeglnie integracja aktywnoci
autonomicznej i pkulowej. Sdzimy, e s podstawy, by przypuszcza, i oddzielne formy
inteligencji" zlokalizowane w kadej z pkul wymagaj zwikszonego wsparcia metabolicznego z
przeciwlegej strony ciaa, zgodnie z ogln tendencj, jakiej mog suy. W tym kontekcie cykl
nosowy moe by uznany za atwy do zmierzenia wskanik czy te okno", przez ktre wida t
struktur.
[...] Tak wic cae ciao podlega oscylacjom pomidzy odpoczynkiem a aktywnoci czy
pobudzeniem sympatycznym a parasympatycznym, a jednoczenie podlega przemieszczeniom: lewa
strona ciaa prawa pkola mzgu oraz prawa strona ciaa lewa pkula mzgu". To z kolei
sprawia, e rytmy ultradobowe wystpuj na wszystkich poziomach: od wielkoci renic a po wysze
funkcje korowe i zachowanie [...] Istotny wydaje si fakt, e to, co przedstawilimy, pokazuje rozleg
integracj aktywnoci autonomicznej i korowej. Jest to relacja, ktrej dotd ani nie opisano, ani nie
zbadano. Sdzimy, e cykl nosowy jest prawdopodobnie regulowany za pomoc mechanizmu
podlegajcego centralnej kontroli by moe przez podwzgrze ktry zmienia rwnowag
sympatyczno-parasympatyczn. Proces ten zachodzi na obszarze caego ciaa (nie wyczajc mzgu)
i stanowi mechanizm, za pomoc ktrego napicie naczyniowo-motoryczne wpywa na przepyw krwi
w naczyniach mzgowych i zmienia w ten sposb aktywno pkul.
Wschodni jogowie ju od tysicy lat utrzymuj, e potrafi wpywa na swe stany wiadomoci
dziki regulowaniu oddechu za pomoc pranayamy (Rossi, 1985, 1986a). Twierdz te, e swe
rzekomo cudowne panowanie nad fizjologi ciaa zawdziczaj wiadomej kontroli rytmu
oddechowego. Jako e te niezwyke przejawy kontroli psychiki nad ciaem wi si przede

wszystkim z dziaaniem ukadu autonomicznego, mona uzna, e praca Werntz stanowi teoretyczny i
empiryczny pomost czcy nas z najdawniejszymi tradycjami jogi.
Z rozmw przeprowadzonych z Davidem Shannahoff-Khals (1983) z Jonas Salk Institute w La
Jolla (Kalifornia) wynika, e kady stan psychosomatyczny czy te problem, w ktry uwikany jest
ukad autonomiczny, mona bezpiecznie i z atwoci zbada, dokonujc przemieszczenia dominacji
pkulowej za pomoc rytmu oddychania nosem. W swej wczeniejszej pracy dokadnie opisaem
kilka metod dokonywania takiego przemieszczenia (Rossi, 1986a, b). Moja ulubiona metoda polega
po prostu na wygodnym leeniu na jednym boku. Kiedy leymy na prawym boku, prawe nozdrze
ulega przekrwieniu, lewe natomiast otwiera si w cigu paru minut. To z kolei w sposb zwrotny
aktywizuje praw pkul. Jeeli natomiast leymy na lewym boku, dochodzi do aktywizacji pkuli
lewej.
Wstpne badania z wykorzystaniem tej prostej metody (zob. ramka 12) zaowocoway
fascynujcymi wynikami. Mona byo np. stosunkowo szybko zmieni intensywno i lokalizacj
czynnociowego blu gowy (spowodowanego przepracowaniem lub stresem), po prostu
przemieszczajc rytm nosowy z jednej strony na drug. Niektrzy pacjenci donosili, e bl uleg
ideodynamicznej przemianie w uczucie przyjemnego ciepa, chodu czy czego jeszcze innego i e
dokonyway tego podlegajce przemieszczeniom strony ciaa. Nastroje, negatywne emocje i
dolegliwoci somatyczne mona sobie przemyle, uywajc do tego wartociowego wgldu, ktry
pojawia si po 5 lub 6 minutach prowadzonej w ten sposb zabawy z wasnymi transformacjami
sensorycznymi. W innej pracy przedstawiem niektre z moich osobistych dowiadcze, polegajcych
na osiganiu gbokich stanw autohipnotycznego przytomnego somnambulizmu". Dokonywaem
tego w czasie ultradobowych okresw odpoczynku za pomoc przemieszczania dominacji mzgowej
na prawo (Rossi, 1972/1985).
W ksice zatytuowanej Meditation and the Art of Dying (Medytacja a sztuka umierania; 1979)
doktor Usharbudh Arya opisa interesujce powizanie midzy cyklem nosowym, orgazmem a stanem
najwyszej bogoci w samadhi. Wedug dawnej literatury jogistycznej zarwno w czasie orgazmu,
jak i podczas najgbszych stanw skupienia medytacyjnego w samadhi oba nozdrza s otwarte.
Ekstaza charakterystyczna dla opisywanej formy medytacji powstaje wskutek skierowanych w gr
implozji [...] kundalini [kundalini sia yciowa, ktrej rdem ma by podstawa krgosupa;
wzbudzona prowadzi do uruchomienia inteligencji i wgldu duchowego (przyp. tum.)] [...] tak, e
celibat staje si atwiejszy i zabawniejszy ni seks". Nauce Zachodu pozostaje ocena wartoci tych
spostrzee.
Ramka 12. Przemieszczanie dominacji pkulowej oraz stanw
psychosomatycznych
1. Identyfikacja dominacji nosowej i stanu psychosomatycznego
Gdy zaczniesz doznawa tego stanu psychosomatycznego, ktry chciaby
przebada i zmieni, okrel najpierw, ktra z twoich dziurek od nosa jest
pusta.
2. Przesuwanie dominacji nosowej i pkulowej
Po si na boku tak, by pusta dziurka znajdowaa si na dole. To
sprawi, e w przecigu kilku minut mzgowa dominacja przesunie si u
ciebie w t stron, ktra jest teraz na dole. Ty masz tylko odbiera wszystkie
przemieszczenia sensoryczne, percepcyjne, emocjonalne, poznawcze czy
symptomatyczne i zastanawia si nad nimi. Bd one si dokonyway
samoistnie w cigu najbliszych 5-20 minut.
3.
Potwierdzenie,
psychosomatyczne

nastpiy

przemieszczenia

pkulowe

Wyprostuj si i zwr uwag, e zablokowana poprzednio dziurka od

nosa jest teraz pusta i odwrotnie. Zanotuj zmiany psychosomatyczne, ktre
towarzyszyy temu przemieszczeniu nosowo-pkulowemu, i przeanalizuj,

jakie byy twoje najbardziej charakterystyczne reakcje. To pomoe ci

kierowa sob w przyszoci.
Przedstawione tu wstpne uwagi na temat zwizkw, jakie istniej midzy ukadem
autonomicznym, zjawiskiem dominacji pkulowej oraz zachowaniem, otwieraj niezwykle szerokie,
interesujce moliwoci zwizane z rozwojem nowych, psychobiologicznych koncepcji hipnoterapii,
uzdrawiania i wspomagania ludzkich potencjaw.
Przyjrzawszy si jeszcze raz rysunkowi 4, czytelnik zauway, e zawiera on peny przegld
licznych koncepcji, o ktrych wspomniano w tym rozdziale. Rysunek ten stanowi bowiem ilustracj
caej transdukcji informacji, ktra przebiega pomidzy psychik, ciaem i procesami czsteczkowymi
odbywajcymi si w jego komrkach, a w ktrej rol porednika odgrywa ukad autonomiczny.
Przebieg transdukcji informacji jest nieprzerwanie i automatycznie modulowany (zachodzi to na
poziomie mimowolnym i niewiadomym) przez zalene od stanu zakodowane wspomnienia, wyniki
uczenia si i zachowania, pochodzce z naszych codziennych dowiadcze. Dalsze badania i praktyka
kliniczna odkryj z pewnoci rne sposoby, ktre pozwol nam nauczy si bardziej wiadomego
wspomagania tych procesw. W nastpnym rozdziale poszerzymy zakres tych moliwoci, analizujc
nasz dotychczasow wiedz na temat psychicznej modulacji ukadu hormonalnego.
8
PSYCHICZNA MODULACJA UKADU HORMONALNEGO
Na ukad hormonalny skada si wiele narzdw rozmieszczonych w caym ciele. Wydzielaj one
do krwi hormony, ktre reguluj komrkowe funkcje metaboliczne, takie jak: czsto reakcji
chemicznych w procesie przemiany materii, wzrost, poziom aktywnoci, seksualno itd. Rysunek 5
ilustruje wpyw zachodzcych za porednictwem ukadu limbiczno-podwzgrzowego procesw
modulacji psychicznej na gwne narzdy i funkcje ukadu hormonalnego. Wszystkie te narzdy mog
albo peni funkcj poredniczc, albo by rdem zaburze psychosomatycznych.
Przysadka mzgowa w podstawie mzgu jest naczelnym gruczoem ukadu hormonalnego. Wysya
ona hormony czsteczki przekanikowe ktre reguluj prac wszystkich innych gruczow
wydzielania wewntrznego (patrz rys. 5). Z kolei sama przysadka jest modulowana przez ukad
limbiczno-podwzgrzowy. Jak ju wczeniej wspomniaem, ukad ten skada si z wielu jder czy
orodkw nerwowych, ktre odgrywaj rol stacji odbiorczych, gromadzcych informacje na temat
rodowiska wewntrznego (pochodz one z krwi i pynu mzgowo-rdzeniowego) oraz zewntrznego
(z narzdw zmysw). Ukad limbiczno-podwzgrzowy jest gwnym orodkiem, w ktrym odbywa
si integrowanie tych informacji z procesami psychicznymi, a nastpnie transdukcja owej wieo
zintegrowanej informacji do przysadki, ktra z kolei reguluje dziaanie wszystkich narzdw ukadu
hormonalnego. Te komrki podwzgrza, ktre zajmuj si transdukcja impulsw nerwowych psychiki
w wydzieliny (hormonalne czynniki uwalniajce) regulujce prac przysadki, przedstawiono
wczeniej na rysunkach 3a i 3b.

Rys. 5. Psychiczna modulacja ukadu hormonalnego oraz trzy przykady na nadal jeszcze
teoretyczne poczenie psychiki z genami na poziomie komrkowym
Ostatnie dziesiciolecie, w ktrym dokonano wielu rewolucyjnych odkry na temat licznych
funkcji hormonw, zmienio nasz pogld na procesy zapamitywania, uczenia si i zachowania
(Guillemin, 1978; Henry, 1982; Snyder, 1980). Tradycyjne pojmowanie hormonw jako regulatorw
metabolizmu ciaa jest obecnie uzupeniane coraz dokadniejsz wiedz na temat ich funkcjonowania
jako neurotransmiterw i neuromodulatorw stymulujcych komunikacj midzy psychik a ciaem na
wielu poziomach samego mzgu. Jest to moliwe dziki temu, e receptory pobudzane przez te
hormony znajduj si zarwno w tkankach mzgu, jak i reszty ciaa. Tabela 4 zawiera list wielu
hormonw, ktre dziaaj na poziomie komrkowym w obrbie mzgu i ciaa.
Najbardziej niezwyke osignicie endokrynologii w ostatnich latach wie si z odkryciem
nowego rodzaju hormonw przysadki, zwanych endorfinami i enkefalinami. Hormony te peni liczne
funkcje regulacyjne, bdce przedmiotem zainteresowa psychologii, takie jak np. modulowanie
stresu, blu, nastroju, seksualnoci, apetytu, uzalenie i naduywania niektrych substancji, pracy i
osigni sportowych, a take podstawowych procesw uczenia si i zapamitywania (Davis, 1984).
Odkrycie endorfin jest tak nowe, e nie ma jeszcze powszechnej zgody co do ich klasyfikacji
fizjologicznej. Na przykad Margules (1979) uwaa, e ukad endorfinowy stanowi now jednostk
ukadu autonomicznego, ktra wie si przede wszystkim z zachowywaniem i zuywaniem zasobw
cielesnych oraz energii w wypadku godu lub przejedzenia" (s. 155). Za pogldem tym przemawia
wiele dowodw, wrd nich fakt, e endorfiny znajduj si w caym ciele i w wielu obszarach mzgu
(podwzgrze, przysadka, jdro szwu wielkiego, szara substancja okoowodocigowa), jak rwnie w
rdzeniu krgowym i przewodzie pokarmowym.
Poniewa gwnym rdem biosyntezy jednej z najwaniejszych endorfin (beta-endorfiny) i
enkefalin (meta-enkefalny) jest ta sama czsteczka macierzysta co hormonu adrenokortykotropowego
(ACTH), ktry wydziela przysadka, wielu wybitnych naukowcw uwaa cay ten system za cz
neuroendokrynologii. Beta-endorfina ma tak sam dynamik wydzielania i uwalniania z przysadki,
jak ACTH zasadniczo uwalniana jest do krwiobiegu zarwno wtedy, gdy organizm reaguje na stres
(fizyczny, emocjonalny, poznawczy i wyobraeniowy), jak i wwczas, gdy reaguje na naturalne,
dzienne (okoodobowe) biorytmy. Wane jest, aby przypomnie sobie to psychobiologiczne rdo
endorfin za kadym razem, gdy ocenia si znaczenie i implikacje licznych, nadal kontrowersyjnych
twierdze na temat funkcji ukadu endorfinowego.
Tabela 4. Liczne funkcje niektrych hormonw wspdziaajcych w obszarze psychiki i ciaa
1. Jak wczeniej pisaem, Selye odkry, e czynnik uwalniajcy kortykotropin (CRF) jest
hormonem podwzgrza, ktry poredniczy w uwalnianiu ACTH przez przysadk. Z kolei przysadka
nakazuje korze nadnerczy, by uwalniaa do krwiobiegu kortyzol. Tak wanie rol hormonw
dziaajcych na komrki narzdw ciaa opisywaa klasyczna endokrynologia. Ostatnio jednak
odkryto, e w komrkach mzgu znajduj si receptory CRF i ACTH, ktre porednicz w reakcjach
podobnych do stresowych oraz w zmiennych psychologicznych, takich jak: uwaga, pami, uczenie
si (Izquierdo, 1984; McGaugh, 1983; Rigter i Crabbe, 1979).
2. Cholecystokinina (CCK) jest to hormon dziaajcy w przewodzie pokarmowym: od przeyku
do jelita cienkiego. Moduluje on skurcze pcherzyka ciowego, enzymy trzustkowe oraz motoryk
odka i jelit. Receptory CCK znajduj si rwnie w komrkach mzgu, gdzie hormon ten
kontroluje uczucie sytoci (prawdopodobnie dziki swemu wpywowi na centra kontrolne w
podwzgrzu). Moe zatem odegra wan rol w leczeniu otyoci (Kissilef i in., 1981). Fakt ten
pokazuje pewien mechanizm psychobiologiczny, za pomoc ktrego psychika prawdopodobnie
moduluje apetyt. Candace Pert (1986), dyrektor Wydziau Biochemii Mzgu w Narodowym Instytucie
Zdrowia Psychicznego, przypuszcza, e CCK poredniczy take w tym, co ludzie okrelaj mianem
dozna jelitowych.
3. Insulina bya pierwotnie znana jako hormonalna wydzielina trzustki, ktrej rola w metabolizmie

wglowodanw polega na zwikszaniu poboru glukozy przez serce, minie, wtrob, tkank
tuszczow itd. Niedawno zbadana fizjologia receptorw insuliny w mzgu oraz obeserwacje
zachowa ludzi wskazuj, e poprzez bezporedni wpyw na naczynia wosowate mzgu insulina
moduluje zachowania zwizane z odywianiem si (Pert i in., 1985).
4. Hormon uwalniajcy gonadotropin (GnRH) wydzielany przez podwzgrze, stymuluje
uwalnianie takich hormonw przysadki, jak: gonadotropina, hormon lutei-nizujcy (LH) czy hormon
stymulujcy pcherzyk jajnika (FSH), ktre z kolei wpywaj na procesy wzrostu i reguluj fizjologi
seksu. Aktywizacja receptorw w mzgach szczurw, ktrej dokonywano za pomoc GnRH,
wywoywaa zachowania oraz pozy seksualne.
5. Wazopresyna, czyli hormon antydiuretyczny (ADH) jest uwalniany z tylnego pata przysadki
na odpowiedni sygna wysyany przez podwzgrze. Klasyczna endokrynologia interesowaa si
wazopresyn ze wzgldu na to, e hormon ten reguluje prac nerek, bilans wodny i wydalanie moczu.
Obecnie przedmiotem zainteresowania sta si rwnie wpyw wazopresyny na zwanie naczy
krwiononych. Odkryto te, e gdy pobudzone s receptory w mzgu, hormon ten polepsza pami i
uczenie si (McGaugh, 1983). Istnieje rwnie zwizek midzy rytmami okoodobowymi a poziomem
ADH w pynie mzgowo-rdzeniowym. Wszystkie te badania sugeruj, e rnice w poziomie uczenia
si i zapamitywania, pojawiajce si w 24-godzin-nych cyklach, mog by zwizane z fluktuacjami
dostpu ADH do rnych tkanek mzgu.
Poniewa w wielu funkcjach hormonw poredniczy ukad limbiczno-podwzgrzowoprzysadkowy, s one podatne zarwno na modulacj psychiczn, jak i interwencj
hipnoterapeutyczn. Oznacza to, e cho hormony funkcjonuj zwykle autonomicznie, moemy
powiedzie, i ich aktywno jest modulowana przez znaczce dowiadczenia yciowe i kodowana w
formie zalenych od stanu wspomnie, wynikw uczenia si i zachowa. Rosenblatt (1983) zauway,
e obecno receptora jakiego narkotyku w mzgu lub innym miejscu ciaa zawsze oznacza, e
istniej rwnie substancje endogenne (zazwyczaj hormony), ktre z natury swej maj wchodzi w
interakcje z tymi receptorami. Takiej oto wanej lekcji udzielio nam odkrycie endorfin, ktre
nastpio dopiero wtedy, gdy stwierdzono, e w mzgu istniej receptory narkotykw opiatowych
(heroiny, morfiny itp.). Dziaanie ukadw autonomicznego, odpornociowego i neuropeptydowego
polega na aktywizowaniu receptorw znajdujcych si na powierzchni pojedynczych komrek w
tkankach ciaa. Receptory te s jakby zamkami, ktre trzeba otworzy, by uruchomi wewntrzne
czynnoci cytoplazmy komrkowej (a nawet genw). Neurotransmitery ukadu autonomicznego,
hormony ukadu hormonalnego oraz jak zobaczymy pniej immunotransmitery ukadu
odpornociowego funkcjonuj jako czsteczki przekanikowe czy te klucze otwierajce wspomniane
zamki (receptory) na powierzchni komrek. Cay ten ukad: czsteczka przekanikowa komrka
receptor stanowi psychobiologiczn podstaw uzdrawiania, hipnoterapii oraz, mwic oglnie,
medycyny holistycznej. Jeli kada komrka ciaa jest czym w rodzaju miniaturowej fabryki, to jej
receptory s zamkami w drzwiach. Ukady: autonomiczny, hormonalny, odpornociowy i
neuropeptydowy stanowi za kanay komunikacyjne, za pomoc ktrych psychika moe pobudza
geny oraz wewntrzne mechanizmy komrkowe. Geny oczywicie s ostatecznymi projektami
budowy, organizacji oraz regulacji dziaania tych mechanizmw.
Cho moe si to wydawa nieprawdopodobne, zdoalimy ju poj wiele psychobiologicznych
sposobw, za pomoc ktrych psychika moe modulowa dziaanie genw. W poprzednim rozdziale
przytoczylimy pogldy Melnechuka (1985) na temat tego, jak psychika moduluje dziaanie genw,
uywajc osi limbiczno-podwzgrzowo-autonomicznej. W nastpnej czci naszkicujemy sposb,
ktrego rol udowodniono znacznie lepiej modulowanie aktywnoci genw z wykorzystaniem
ukadu limbiczno-podwzgrzowo-hormonalnego.
Poczenie psychiki i genw za pomoc ukadu hormonalnego
Kiedy po raz pierwszy wspomniaem (Rossi, 1985), e poczenie midzy psychik a genem jest
tym, co pozwala na rozwijanie metod hipno-terapeutycznych prowadzcych do modulacji aktywnoci
genw, uznano me przypuszczenie za nowy rodzaj fantastyki naukowej. Geny, ktrych okoo 60 000
jest pilnie strzeonych w obrbie mikroskopijnego jdra kadej ywej komrki ciaa, wydaj si

cakowicie nietknite. Mylimy zazwyczaj, e czekaj one spokojnie na chwil, gdy w procesie
podziau komrkowego do akcji nagle przystpi chromosomy. Rzeczywisto wyglda jednak
zupenie inaczej. Liczne geny znajduj si w cigej, dynamicznej rwnowadze z metabolizmem
komrkowym. Ow genetyczno-komrkow rwnowag moduluj z kolei neurotransmitery i
hormony, ktre w kocu przecie przybywaj jako posacy centralnego ukadu nerwowego.
Stworzenie oglnego modelu poczenia psychika gen wymaga przyjrzenia si caej serii
procesw transdukcji, ktre zachodz pomidzy psychik i czynnociami nerwowymi a krwi,
tkankami, komrkami, wreszcie czsteczkow aktywnoci genw, ktra ma miejsce w jdrze kadej
komrki. Na rysunku 5 wida, e proces ten mona podzieli na trzy stadia.
Stadium pierwsze to dziaanie psychiki na obszarze przedniej kory czoowej (Achterberg, 1985),
ktra stanowi siedlisko wytwarzania i organizowania obrazw tak w zdrowiu, jak i w procesach
uzdrawiania. Procesy zachodzce w obrbie kory czoowej s nastpnie filtrowane przez magazyn
wyuczonych dowiadcze yciowych jednostki, ktre ukad limbiczno-podwzgrzowy zakodowa w
postaci zalenych od stanu wspomnie, wynikw uczenia si i zachowa.
Stadium drugie obejmuje transdukcj tych wyuczonych dowiadcze w czynniki uwalniajce
hormony, ktre reguluj prac przysadki (zob. rys. 3a i 3b). Transdukcji takiej dokonuje podwzgrze.
Z kolei przysadka uwalnia mnstwo hormonw, ktre reguluj cay ukad hormonalny w sposb
pokazany na rysunku 5.
Stadium trzecie ma miejsce na poziomie komrkowym, gdzie hormony te albo uruchamiaj ukad
cAMP, albo te przechodz bezporednio do jdra komrki i aktywizuj procesy zwizane z
funkcjonowaniem genw. Geny bior udzia w przekazywaniu informacji dotyczcych budowy
nowych biaek, ktre z kolei su jako elementy struktury komrkowej lub cegieki budujce enzymy,
a te nastpnie stymuluj podstawowe procesy biochemiczne kadej komrki.
Tak wyglda proces, ktry okrelam mianem poczenie psychika gen. Analiza jednego
przykadu procesu toczcego si na poziomie komrkowym niech bdzie ilustracj regulacyjnego
wpywu tarczycy i hormonw sterydowych (modulujc rol odgrywa tu stres psychiczny) na
aktywno genw.
Psychika moduluje aktywno genw, wykorzystujc do tego celu o limbiczno-podwzgrzowoprzysadkow, ktra jak widzielimy stanowi podstawowy kana transdukcji informacji w
procesach psychosomatycznych. Przysadka wysya hormony do gruczow, takich jak kora nadnerczy,
jajniki i jdra, ktre z kolei wydzielaj hormony sterydowe, wnikajce w gb komrek i nakazujce
genom syntetyzowa biaka. Biaka te odgrywaj nastpnie rol elementw strukturalnych, enzymw
lub te maszyn uruchamiajcych inne funkcje komrki. Sekwencja przekazywania informacji w
obrbie komrki przedstawia si mniej wicej tak:
1. W przypadku wikszoci hormonw rozpoczcie procesu przekazywania w gb komrki
wymaga specjalnego mechanizmu receptorowego. Nie dotyczy to hormonw sterydowych te maj
szczegln zdolno bezporedniego przechodzenia do cytoplazmy komrek.
2. Kiedy ju hormony sterydowe znajd si w komrce, wnikaj do cytoplazmy (jest ona
podstawowym skadnikiem ywej substancji kadej komrki), gdzie wi si ze specyficznym
biakiem receptorowym.
3. Taki kompleks biako hormon receptor moe si przenie do jdra komrki, gdzie znajduj
si geny.
4. Kompleks hormon receptor podlega rnym transformacjom, ktre aktywizuj specyficzny
ukad strukturalnych genw w acuchu DNA, co prowadzi do wytworzenia matrycowego RNA.
5. Matrycowy RNA przenika nastpnie z powrotem do cytoplazmy, gdzie suy jako wzorzec
informujcy rybosomy (fabryczki" komrkowe), w jakim porzdku naley ustawi aminokwasy
tworzce nowe peptydy i biaka. Wiele wytworzonych w ten sposb peptydw wspomaga
komunikacj zarwno w obrbie komrek, jak i pomidzy komrkami, tkankami oraz ukadami
autonomicznym, hormonalnym i odpornociowym.

Rysunek 5 ilustruje, w jaki sposb hormony modulowane przez psychik ostatecznie wpywaj na
aktywno genw istotn dla trzech poziomw zachowania: (1) regulacji podstawowego metabolizmu
i oglnego poziomu aktywnoci przez hormony tarczycy; (2) regulacji zachowa seksualnych i
agresywnych przez androgeny (testosteron); (3) uruchamiania przez stres oddziaywania hormonw
kory nadnerczy (np. aldosteronu) na funkcje nerek. Kady z tych procesw zachodzi wedug opisanej
powyej picioetapowej sekwencji, przy czym jak wida na rysunku 5 moliwe s rne jej
modyfikacje.
Hormony tarczycy odgrywaj decydujc rol w regulacji procesw metabolizmu, zachodzcych
we wszystkich praktycznie tkankach ciaa.
Oglny poziom aktywnoci somatycznej, napicie emocjonalne, zdrowie wszystko to jest funkcj
regulacyjnego wpywu tarczycy na mechanizmy metaboliczne komrek. Dzi ju wiemy, e tarczyca
oddziauje bezporednio na materia genetyczny znajdujcy si w jdrze komrkowym, a jeden z
moliwych mechanizmw, za pomoc ktrych hormony tego gruczou wnikaj do komrki,
przedstawia rysunek 5. Po wnikniciu w gb komrki jeden z hormonw tarczycy (trjjodotyronina
T3) wie si z biakiem cytoplazmy (CP), w ktrej si gromadzi. Nastpnie T3 wie si ju
bezporednio z receptorem znajdujcym si w bonie jdrowej i w ten sposb uzyskuje dostp do
materiau genetycznego. Potem wytworzony zostaje matrycowy RNA (mRNA), ktry po
przetransportowaniu do cytoplazmy zaczyna odgrywa rol wzorca dla umieszczonych w siateczce
rdplazmatycznej rybosomowych fabryk", wytwarzajcych biaka i enzymy charakterystyczne dla
danej komrki. T3 moe si rwnie zwiza z receptorami mitochondriw komrki i by
porednikiem energii, tlenu oraz innych funkcji metabolicznych.
Androgeny. Testosteron jest jednym z hormonw androgenowych regulujcych popd seksualny.
Z jego dziaaniem zwizane s liczne zachowania od normalnej asertywnoci a po agresj o
charakterze przestpczym. Hormon ten wnika do komrki i dziaa bezporednio na materia
genetyczny w sposb opisany powyej (sekwencja picioetapowa); moliwe te s pewne modyfikacje
(zob. rys. 5). Po wnikniciu do komrki testosteron zamienia si w dwuwodorotestosteron (DHT),
nastpnie receptor bony jdrowej przejmuje go i transportuje do centrali genetycznej. Tak jak
poprzednio wytwarzany jest mRNA, ktry przechodzi do cytoplazmy po to, by sterowa tworzeniem
nowych biaek, umoliwiajcych androgenom wywieranie wpywu na wzrost komrki itd.
Hormony nadnerczy. Pod wpywem stresu kora nadnerczy wydziela aldosteron hormon,
ktrego obszary dziaania s rozsiane po caym ciele. Rysunek 5 pokazuje jego wpyw na komrki
kanalikowe nerek. W cytoplazmie tych komrek znajduje si specyficzne biako receptorowe, ktre
wie si z aldosteronem i przenosi go do genw w celu wytwarzania nowych biaek. W cigu 45
minut te nowe biaka pobudzaj zwrotne wchanianie sodu w kanalikach oraz wydzielanie potasu. Jest
to dziaanie pompy sodowo-potasowej, podstawowego mechanizmu wielu funkcjonujcych w naszym
organizmie ukadw. Rne rodzaje nadcinienia oraz wspominane przez Selyego choroby
adaptacyjne wi si z chronicznym nadmiarem aldosteronu i innych hormonw kory nadnerczy (np.
kortyzolu).
Selye (1976, s. 170-171) wymienia nastpujce choroby adaptacyjne wywoane przez stres:
wysokie cinienie krwi, choroby serca i ukadu krenia, choroby nerek, rzucawka, reumatyczne lub
reumatoidalne zapalenie staww, stany zapalne skry i oczu, zakaenia, alergie i uczulenia, choroby
nerwowe i psychiczne, zaburzenia seksualne, choroby ukadu pokarmowego, choroby metaboliczne,
rak i wszelkie zaburzenia odpornoci.
Przedstawienie szczegowych informacji na temat niezwykle zoonych procesw
psychobiologicznych, ktre wi si z kad z wymienionych dysfunkcji psychicznych i
somatycznych, przekracza zakres tego tomu. Specjalici z zakresu medycyny i psychologii powinni
dokadnie zaj si kad z tych chorb i wyjani, jakie procesy psychobiologiczne s w nich
rzeczywicie zaangaowane. Gdy to zostanie wyjanione, bdziemy mogli si zabra do tworzenia
nowych metod hipnoterapii, ktre pozwol dotrze do specyficznych procesw psychosomatycznych i
wykorzysta je w celu wspomagania uzdrawiania. Metody stosowane obecnie nie czyni jeszcze
uytku z tego, o czym tu napisalimy w odniesieniu do poczenia psychika gen. Gdy nauczymy si

wykorzystywa te nieprawdopodobne postpy wiedzy psychobiologicznej, nastpi by moe wielki

renesans metodologii hipnoterapii.
Zegary" psychobiologiczne a zaburzenia psychosomatyczne
Jak wczeniej wspomniaem, istotn, cho jeszcze nie uznan przez og badaczy, waciwoci
regulacji ukadu hormonalnego przez o podwzgrzowo-przysadkowo-nadnerczow jest okresowy
charakter tego procesu. Wszyscy wiemy, e istniej pewne podstawowe rytmy ycia: miesiczny rytm
podnoci kobiet, okoodobowy (24-godzinny) rytm snu i czuwania oraz rytmy ultradobowe
(ptoragodzinne), o ktrych zaczlimy mwi w poprzednim rozdziale. Obecnie uznaje si, e
wszystkie te rytmy s ostatecznie regulowane przez neurohormonalne rda w mzgu gwnie
znajdujce si w podwzgrzu, przysadce i szyszynce. Wiele danych wskazuje na to, e nawet cay
cykl ycia i mierci regulowany jest za pomoc przekanikw hormonalnych i z tego powodu
poruszymy rwnie zagadnienie starzenia si. Skoro bowiem rytmy ycia regulowane s przez te same
hormony, ktre moduluj pami i uczenie si, to moemy oczekiwa, e w kadym interesujcym nas
aspekcie ycia odkryjemy zjawisko zalenej od stanu pamici i uczenia si.
Rytmy ultradobowe, ukad hormonalny a zaburzenia psychosomatyczne
W pracy ukadu hormonalnego w rytmiczny sposb poredniczy dziaanie orodkw nerwowych
podwzgrza. Te jdra nadchiazmatyczne pod-wzgrza (rys. 2) funkcjonuj jako zegary biologiczne
(Poirel, 1982), ktre reguluj zarwno okoo-, jak i ultradobowe rytmy, rzdzce rozmaitymi
procesami biologicznymi, w ktrych porednicz ukady autonomiczny i hormonalny. W rozdziale
sidmym opisaem modulacj dziaania ukadu autonomicznego przez rytmy ultradobowe. W tym
miejscu opisz regulacyjny wpyw rytmw ultra- i okoodobowych na aktywno ukadu
hormonalnego. Materia zawarty w tym rozdziale w znaczcym stopniu pokrywa si z tym, co
przedstawiem wczeniej. Dzieje si tak dlatego, e wiele funkcji psychosomatycznych jest
modulowanych zarwno przez ukad autonomiczny, jak i hormonalny (np. reakcja na stres czy
wystpowanie poziomw pobudzenia).
Dement i Kleitman (1957) doszli do wniosku, e 90-120-minutowy rytm ultradobowy jest
podstawowym cyklem odpoczynku i aktywnoci" (hipoteza BRA basic-rest-activity-cycle), ktry
zachodzi nieprzerwanie w cigu dnia. W swej monumentalnej pracy na temat snu i czuwania Kleitman
(1963) napisa, e rdem tego podstawowego cyklu s oscylacje endogenne, ktrych konsekwencje
dla fizjologii i zachowania s bardzo gbokie. Jedn z nich jest charakterystyczny wzorzec naszej
aktywnoci zwizanej z prac, ktra jak si wydaje przebiega zgodnie z 90-minutowymi rytmami
ultradobowymi: zaczynamy prac o 9.00; okoo 10.30 jest przerwa; ptorej godziny pniej w
poudnie jemy lunch; o 13.00 wracamy do pracy i okoo 14.30 lub 15.00 znowu mamy przerw.
Potem jest podwieczorek, kolacja itd. Nawet we nie wida wyranie rytm ultradobowy: co 90-120
minut pojawiaj si marzenia senne (REM). W dokonanym niedawno podsumowaniu bada nad
cyklem ultradobowym Kripke zauway, e wiele procesw behawioralnych i fizjologicznych w
nastpujcy sposb wie si z metabolizmem hormonalnym (1982, s. 336):
Bogactwo zjawisk odkrytych przy okazji weryfikowania hipotezy BRA powinno pocieszy
kadego badacza, ktry martwi si tym, e hipoteza ta nadal jest kontrowersyjna. Zarwno u
czowieka, jak i u niszych naczelnych odkryto wyrane cykle behawioralne, ktre by moe maj
istotne funkcje etologiczne. Opisano cykle w wyobrani, dominacji pkulowej oraz przetwarzaniu
percepcyjnym. Znaczenie tych cykli dla funkcjonowania psychicznego w normie i patologii zasuguje
na nasz uwag. Epizodyczne wydzielanie hormonw wydaje si by fundamentaln waciwoci
metabolizmu hormonalnego, powizan w jaki sposb z cyklami REM. Szczeglnie ekscytujca
jest hipoteza o tym, e za stymulacj zachodzcego z przerwami uwalniania hormonw
odpowiedzialna jest wycznie przysadka, poniewa wyjania ona jedn z przyczyn funkcjonalnej
niezbdnoci cykli ultradobowych (podkr. E.L.R.).
Jedna z najciekawszych nowych teorii genezy zaburze psychosomatycznych mwi, e s one
wynikiem behawioralnych przerwa rytmw ultradobowych, ktre moduluj funkcjonowanie ukadw
autonomicznego i hormonalnego. Orr, Hoffman i Hegge (1974) donieli na przykad, e u wikszoci
ludzi w warunkach penego spokoju rytm ultradobowy jest stabilny. Kiedy natomiast badane przez
nich osoby znalazy si pod nadmiernym obcieniem, zwizanym z wykonywaniem rozcignitych w

czasie zada (np. kontrolowanie skomplikowanych wskanikw na tablicach rozdzielczych), w ich

rytmach ultradobowych nastpiy powane zakcenia, zarwno jeli chodzi o amplitud, jak i wzr
ich przebiegu. Gdy wyniki te doczyli do rezultatw bada prowadzonych wczeniej nad rezusami,
doszli do wniosku, e reakcje psychosomatyczne (zmiany czstotliwoci uderze serca, nieyt
odka, wrzody, astma, problemy dermatologiczne) s konsekwencj cigego przerywania
naturalnych ultradobowych cykli ciaa. Odkryli rwnie co jest charakterystyczne dla zaburze
psychosomatycznych, powstajcych w nastpstwie prawdziwych stresw yciowych e sposb
przebiegu tych zakce jest bardzo indywidualny: Ten sam stresor moe wywoa u rnych osb
cakowicie odmienne reakcje tak fizjologiczne, jak i behawioralne [...] i wydaje si, e brakuje prostej
zalenoci midzy reakcj fizjologiczn a specyficzn reakcj behawioraln".
Dalszych danych, ktre potwierdzaj, e genezy zaburze psychosomatycznych mona si
dopatrywa w zakceniach rytmw ultradobowych, dostarczyy badania Friedmana (1972, 1978) nad
rytmami zmian popdu zwizanego z jedzeniem w zespole otyo-bulimia oraz Friedmana, Kantora,
Sobela i Millera nad neurodermitem. Przerwanie rytmw ultradobowych osigano poprzez zmuszanie
zwierzt do cigej aktywnoci w mechanicznym kieracie sytuacja ta stanowia odpowiednik
zakcenia rytmw ultradobowych u ludzi, ktrzy nie mog odpocz co 90 minut.
Wspomniany brak determinizmu czy specyficznoci widoczny w chorobach psychosomatycznych
stanowi podstawowy problem nurtujcy zarwno naukowcw, jak i klinicystw (Weiner, 1977). Na
og rne reakcje poszczeglnych jednostek na ten sam stresor przypisuje si do mglistym
czynnikom genetycznym, konstytucjonalnym oraz zwizanym z warunkowym uczeniem si (Selye,
1976). To, co wiemy na temat roli uczenia si i zapamitywania zalenych od stanu, pozwala
zasugerowa bardziej precyzyjn odpowied na pytanie o tzw. indeterminizm chorb
psychosomatycznych. Zaburzenia psychosomatyczne ze wszystkimi swymi powizaniami z psyche i
soma s wysoce zindywidualizowanymi sposobami wyraania tego, co wyuczone, oraz ekspresj
dowiadcze yciowych kadego czowieka, zakodowanych w formie zwizanej ze stanem informacji
i zachowania. Nasza skonno do niepamitania przyczyn zaburze wynika std, e rda informacji
zwizanej ze stanem nie s atwo dostpne ani skojarzeniom, ani ukadom odniesienia nalecym do
nawykowych wzorcw naszej wiadomoci.
Wyniki bada nad ultradobowymi rytmami ukadu hormonalnego sugeruj jeszcze inny,
niespecyficzny sposb interpretacji zaburze psychosomatycznych, ktry moe by wsplnym
mianownikiem szeroko wykorzystywanych, czsto skutecznych metod psychoterapii, okrelanych
zwykle jako hipnoza, trening autogenny, medytacja, trening relaksacyjny czy reakcja relaksacyjna
(Benson, 1975, 1983a, b). W innych swych pracach (Rossi, 1982, 1986a) pisaem, e wiele zachowa
zwizanych z odpoczynkow faz rytmw ultradobowych jest identycznych z zauwaonymi przez
Ericksona sygnaami gotowoci do zwykego, codziennego transu. Stao si to impulsem do
sformuowania nastpujcych hipotez: (1) dc do uzyskania stanu gbokiej hipnozy (Erickson),
faktycznie wykorzystuje si odpoczynkow faz rytmw ultradobowych oraz (2) autohipnoza moe
by najbardziej efektywna w tym wanie okresie (Rossi i Ryan, 1986).
Oto jak opisaem zwizek midzy genez zaburze psychosomatycznych, ktrych powodem s
zakcenia naturalnych rytmw ultradobowych pod wpywem stresu, a ich usuwaniem w hipnozie
(Rossi, 1982, s. 26):
Implikacje zwizku istniejcego midzy przerwaniem cyklu ultradobowego pod wpywem stresu a
chorob psychosomatyczn s bardzo gbokie. Jeeli gwna teza tego rozdziau jest prawdziwa a
brzmi ona nastpujco: w hipnoterapii obejmujcej procesy fizjologiczne faktycznie wykorzystuje si
cykle ultradobowe to nareszcie moemy w terminach psychofizjologii wyjani, dlaczego hipnoza
tradycyjnie okazuje si efektywnym sposobem podejcia do zaburze psychosomatycznych. Jednostki,
ktre forsuj lub przerywaj wasne cykle ultradobowe (np. ignorujc naturaln, okresow potrzeb
odpoczynku w kadej dugotrwaej sytuacji zadaniowej), uruchamiaj w ten sposb podstawowe
fizjologiczne mechanizmy choroby psychosomatycznej. Wikszo tych wywoanych przez nas
samych stresw mona okreli jako procesy zachodzce w lewej pkuli, ktre niszcz sw idealn
rwnowag zarwno z procesami dziejcymi si w pkuli prawej, jak i z powizanymi funkcjami
ukadu parasympatycznego. Naturalna hipnoterapia wywouje stan odprenia, w ktrym cykle

ultradobowe mog si po prostu unormowa i w ten sposb zlikwidowa psychofizjologiczne rdo

procesw chorobowych.
Samo doznawanie odprajcego stanu hipnozy moe unormowa nasz podstawowy cykl
odpoczynku i aktywnoci oraz zwizan z nim regulacj wielu ultradobowych rytmw ukadw
hormonalnego i autonomicznego, ktre kontroluj metabolizm. Te procesy normowania mona uzna
za esencj niespecyficznej koncepcji hipnoterapii. W praktyce klinicznej (Erickson i Rossi, 1979)
zawsze wystpuje rwnowaga midzy specyficznymi a niespecyficznymi metodami hipnoterapii. Gdy
uda si nam poszerzy wiedz na temat kadej z nich, bdziemy mogli pracowa bardziej skutecznie i
z wiksz pewnoci siebie.
Chwila przerwy a zwyky codzienny trans. Studium przypadku. Zagadnienie to ilustruje
nastpujcy przypadek, o ktrym opowiedziaa mi podczas stau w Instytucie Junga w Los Angeles
Connie Crosby:
Kobieta w rednim wieku, biaej rasy, ktrej gwnym rdem stresu byo poczucie, e do niczego
si nie nadaje, opowiedziaa, e zgosia si do lekarza, poniewa zawsze ilekro oddawaa mocz,
czua silny i uporczywy zapach amoniaku. Lekarz odpowiedzia, eby przestaa nosi rajstopy i
czciej si podmywaa. Pacjentka poczua si zniewaona, poniewa jak powiedziaa rdo
zapachu amoniaku byo wewntrzne, a nie zewntrzne. Jak on mia insynuowa, e nie jest
wystarczajco schludna!
Potem omwia drugie rdo swoich problemw. Tym razem chodzio o jej prac w sekretariacie.
Skarya si, e ciko pracuje, a nikt tego nie docenia. Bya bardzo skrupulatna i pilnowaa, by
nigdy" nie odchodzi od biurka. Z wyran dum oznajmia, e chodzi do ubikacji przed wyjciem
do pracy, a potem dopiero po powrocie do domu. W nastpnym jednak zdaniu skarcia sarn siebie za
skonno do rozmylania o niebieskich migdaach i brak umiejtnoci koncentrowania si na pracy.
W rezultacie wikszo czasu pracy spdzaa nieproduktywnie.
Poczyam ze sob obie te kwestie i zapytaam, ile zwykle wypija wody. Odpara: Wcale. Od lat
nie miaam wody w ustach. Nienawidz jej. Poza tym, gdybym pia wod, musiaabym odej od
biurka i kto by wtedy odbiera telefony?"
Wyjaniam jej wic, e ludzie potrzebuj przerw przynajmniej co ptorej godziny po to, by
efektywnie pracowa. Dodaam, e silny zapach amoniaku mg by spowodowany wysokim
steniem moczu i e aby uzdrowi swe ciao, musi codziennie wypija prawie dwa litry wody. Znajc
jednak sw pacjentk, uywaam terminw zwizanych z popraw jej poziomu pracy. Powiedziaam,
e musi odchodzi od biurka na par minut co ptorej godziny po to, by wyeliminowa rozmylania i
pracowa bardziej efektywnie. Jednym ze sposobw zapewnienia sobie owych przerw moe by picie
wody z ustawionej na biurku karafki. Ciao przypomni jej wwczas o koniecznoci wstania zza biurka
bdzie czua siln potrzeb oddania moczu. Chcc by naprawd sumienn sekretark, musi
oddawa mocz przynajmniej co ptorej godziny!
Pacjentka protestowaa przez kilka minut, a potem zgodzia si sprbowa. Kilka tygodni pniej
oznajmia, e zapach amoniaku znikn cakowicie, a w dodatku o dziwo praca sprawia jej
przyjemno. Co wicej, szef da jej premi i pochwali j. Ukoronowaniem tego wszystkiego by fakt,
e ta samotna kobieta zaprzyjania si z koleank z pracy zdyy ju razem wybra si do kina.
Wobec pacjentki ani nie zastosowano ukrytej hipnozy, ani te nie powiedziano jej, e dowiadcza
zwykego codziennego transu za kadym razem, gdy co 90 minut robi sobie przerw, pije, oddaje
mocz czy te rozmyla. Prosta zmiana sformuowania robienie przerwy" na zwikszanie
efektywnoci pracy" wywara wystarczajco gboki wpyw na wiele poziomw jej funkcjonowania
od biochemicznego poczwszy, na spoecznym skoczywszy. Przyjrzymy si teraz bardzo
charakterystycznemu sposobowi wykorzystania rytmw ultradobowych w celu wzmagania autohipnozy i sugestii posthipnotycznej.
Autohipnotyczne wykorzystywanie uczenia si zalenego od stanu w rytmach ultradobowych.
Moja praca nad ultradobow koncepcj auto-hipnozy biega z pocztku do osobliw drog
prbowaem zwikszy efektywno sugestii posthipnotycznej. Jedno z podstawowych twierdze
Ericksona na temat hipnoterapii mwio, e sugestie posthipnotyczne s najbardziej efektywne wtedy,

gdy wi si z zachowaniami nie do uniknicia. Nieuniknione jest zbudzenie si, wyjcie z biura,
pjcie do domu, jedzenie, sen, praca itd. Erickson czy terapeutyczne sugestie posthipnotyczne z
tymi codziennymi zachowaniami o nieuniknionym charakterze, w ktrych poredniczy ukad
hormonalny i ktre badacz odbiera jako najbardziej osobiste, najbardziej znaczce dla pacjenta
(Erickson i Rossi, 1979). C moe by bardziej nieuniknionego ni fakt, e kady czowiek w cigu
caego dnia za porednictwem rytmw ultradobowych wypenia swoje wasne, unikatowe wzorce
stanw nieco zmienionych? Przedstawiem wiele metod wykorzystywania tych nieco zmienionych
stanw (Erickson nazywa je zwykym codziennym transem) po to, by podkreli, jak efektywna jest
sugestia hipnotyczna i autohipnoza. Powysze metody opieraj si na tym aspekcie sugestii i treningu,
ktry nazwano zalenym od stanu uczeniem si i zapamitywaniem podczas okrelonych faz
naturalnych rytmw ultradobowych.
Jedna z prostszych metod polega na tym, e w czasie wywiadu klinicznego terapeuta zwraca uwag
na moment, gdy po zachowaniu pacjenta mona pozna, e przechodzi on wanie t faz rytmu
ultradobowego, ktr nazywamy odpoczynkiem. Jak ju wspomniaem w rozdziale pitym, pacjent
wydaje si wwczas pogrony w zadumie lub sprawia wraenie zagbionego w spokojnej refleksji:
ciao nieruchomieje, takie odruchy, jak mruganie oczami lub przeykanie, znikaj lub ulegaj
spowolnieniu, oczy wpatruj si gdzie w dal albo po prostu przymykaj si na chwil, nastpuje
zwolnienie akcji serca i oddychania itd. (dokadne omwienie drobnych wskanikw dowodzcych, e
odpoczynkowa faza rytmw ultradobowych jest podobna do autohipnozy, mona znale u Rossiego,
1986a).
Istot opierajcej si na naturalnych zachowaniach koncepcji Ericksona jest wykorzystywanie
chwil odprenia w celu wprowadzenia pacjenta w stan hipnotyczny. Nastpuje to przez wygaszanie
motywujcych tera-peutycznie kwestii, takich jak: Jeli zgadzasz si nadal rozmyla nad tym
zagadnieniem (lub czym innym) w sposb dla ciebie waciwy, twa niewiadomo zezwoli, by twoje
oczy zamkny si, aby mg swobodnie kontynuowa rozmylania". Nastpnie terapeuta po prostu
przyglda si pacjentowi i spokojnie czeka. Jeli po chwili oczy si nie zamkn, to mona
zaproponowa inn wersj terapii, np.: Lecz jeli istnieje takie zagadnienie, ktre jest waniejsze,
bdziesz przez chwil odczuwa niepokj, a potem znajdzie si ono w twej wiadomoci".
Przedstawione powyej kwestie tworz razem pewien naturalny i jednoczenie terapeutyczny
podwjny zwizek. Obojtnie, ktr z nich pacjent wybierze, pomoe mu ona posuwa si w
kierunku, ktry nazw terapeutycznym. Jeli wybierze propozycj polegajc na zamkniciu oczu,
mona by prawie pewnym, e tworzone bd warunki sprzyjajce zalenemu od stanu uczeniu si
podczas hipnoterapii. Sugestie posthipnotyczne mog by nastpnie skojarzone z podobnymi fazami
wystpujcymi w codziennym funkcjonowaniu pacjenta, kiedy to dobrze jest zrobi sobie przerw,
zamkn oczy na par chwil i pozwoli, by niewiadomo przyjrzaa si temu, czego nam potrzeba,
po to, by kontynuowa postpy w terapii".
Wielu ludzi dokonuje odkrycia, e odpoczynkowa faza ich ultradobowego rytmu to najlepsza pora
na medytacj lub autohipnoz. Ultradobowa koncepcja autohipnozy korzysta z naturalnych rytmw
psychobiologicznych, ktre s gbiej zakorzenione w zalenych od stanu warstwach osobowoci ni
sztucznie wyuczone procesy, charakterystyczne dla wszystkich innych metod. Ja sam zwykle
proponuj swym pacjentom, by po prostu przymknli oczy i poszukali odprenia w dowolnym
miejscu swego ciaa. Uwaam, e w czasie takich naturalnych okresw odpoczynku istotn rzecz jest
unikanie jakiejkolwiek werbalnej autosugestii, ktra mogaby znieksztaci autouzdrowicielskie
potrzeby caej osobowoci. Mwi wic pacjentom, e maj pozwoli, by ich niewiadomo
pracowaa tak, jak sama chce.
Proponuj jednak, aby zastanowili si nad tym, jak ich niewiadomo rozwizuje dowolny
problem, ktrym chc si zaj. Zastanawianie si to jeszcze jedno sowo (podobnie jak odprenie,
relaksacja czy sen) o szczeglnym znaczeniu ideodynamicznym; sowo, ktre jest czym wicej, ni
sugeruje jego funkcja poznawcza. Gdy pogramy si we nie, odpramy si lub relaksujemy,
wspomagamy tym samym zalene od stanu reakcje parasympatyczne oraz zwizane z nimi
uzdrowicielskie i dodajce nowych si efekty. Postawibym nawet hipotez, e samo sowo
zastanawianie si" powoduje nasilenie procesu dysocjacji pewnych elementw od nawykowych
mechanizmw kontrolnych stosowanych przez ego, a to z kolei moe wspomaga twrcze i mityczno-

poetyckie aspekty przetwarzania, ktre dokonuje si w prawej pkuli. Ze wzgldu na to, e prawa
pkula jest blisko zwizana z ukadem limbicznym, czynno zastanawiania si moe by
wykorzystana jako pozarozumowa i niedyrektywna metoda wspomagania uzdrowicielskich relacji z
niewiadomymi procesami jednostki. Spokojne zastanawianie si nad osobistym problemem, ktre
zachodzi w odpoczynkowej fazie rytmu ultradobowego, gdy pacjent jest odprony, to naturalny
sposb dochodzenia do zalenego od stanu kodu problemu oraz spontanicznej zmiany jego struktury
czy wreszcie jego rozwizywania.
Ramka 13. Naturalna autohipnoza uzdrowicielska reakcja ultradobowa
1. Dostrzeganie i wspomaganie uzdrowicielskiej reakcji ultradobowej
Kiedy jeste zmczony, zirytowany lub po prostu czujesz, e jest ci
potrzebna przerwa, spjrz na t sytuacj jak na okazj do wspomagania
swej naturalnej, uzdrowicielskiej reakcji ultradobowej.
2. Dochodzenie do wewntrznych zasobw i ich wykorzystanie
Poszukaj odpronego miejsca w swym ciele (przerwa). Zauwa, e
odprenie to rozprzestrzenia si wtedy, gdy spokojnie zastanawiasz si, jak
twa niewiadomo samodzielnie wykorzystuje niegdysiejsze dowiadczenia
yciowe zwizane z optymalnym uzdrawianiem oraz zdolnoci do
rozwizywania biecych problemw.
3. Potwierdzenie, e uzdrawianie ultradobowe i radzenie sobie moe trwa
nadal
Po jakim czasie zauwaysz, e si obudzisz i masz poczucie
samowiadomoci, ale nie takie, jakie miae chwil temu. Spojrzysz na zegar
i zorientujesz si, e mino 10-20 minut, a ty nie wiesz, co si dziao w tym
czasie. Przyjrzyj si uzdrowicielskim i uspokajajcym zmianom, ktre si
dokonay, a potem za kadym razem, gdy odczujesz tak potrzeb,
powtarzaj to kilka razy dziennie.
Jako e zaostrzenie wielu problemw psychosomatycznych nastpuje z powodu stresu wywoanego
przerwaniem rytmw ultradobowych, mona uzna, e przedstawiona forma naturalnej hipnozy jest
metod, ktra moe stanowi uzupenienie kadej klasycznej metody leczenia. Wczeniej pisaem, e
u osb korzystajcych z tej naturalnej formy autohipnozy ultradobowej do czsto obserwuje si
przytomne nienie (LaBerge, 1985), przytomny somnambulizm oraz wystpowanie gbokich,
autoterapeutycznych stanw transformacji tosamoci (Rossi, 1972/1985).
Rytmy okoodobowe, ukad hormonalny a zaburzenia afektywne
Od wielu dziesitkw lat prowadzono szerokie badania nad 24-go-dzinnym rytmem snu i
czuwania. Dopiero jednak w ostatnich latach odkryto, e rytm okoodobowy u czowieka skada si
przynajmniej z dwch rytmw drga, ktre pozostaj ze sob w homeostazie. Jeden kontroluje sen
typu REM oraz regulacj temperatury i wydzielanie kortyzolu w cigu dnia. Drugi kontroluje sen i
wydzielane podczas snu hormony, takie jak hormon wzrostu oraz prolaktyna. Sytuacje yciowe, ktre
zakcaj te rytmy, prowadz do zaburze optymalnego poziomu funkcjonowania, kojarzonych przez
nas zwykle ze zmczeniem i dezorientacj w czasie po podry samolotem, prac na innej ni
poprzednio zmianie czy problemami ze snem wywoanymi przez stres.
Jedna z gwnych teorii depresji endogennej wie t chorob z fazowymi przerwami midzy
dwoma rytmami okoodobowy mi. Cztery klasyczne cechy depresji mog mie swe rda w
przerwaniu sekwencji fazowej rytmu okoodobowego (Wehr, 1982):
1. Budzenie si wczenie rano jeden z rytmw okoodobowych znajduje si w innej fazie ni
drugi rytm wsptworzcy z nim cykl dzie noc;
2. Zmiany nastroju w cigu dnia pacjent czuje si gorzej rano po przebudzeniu ni wieczorem,
zanim poszed do ka;

3. Cykliczne wystpowanie manii i depresji, razem z powizanymi z tym faktem przejawami

uczenia si i zapamitywania zalenego od stanu;
4. Sezonowo pojawiania si manii i depresji depresja zwykle pojawia si wiosn, mania
natomiast latem.
Ze wzgldu na to, e wymienione cechy przedstawiaj si bardzo rnie u rnych pacjentw,
naley wykona dokadne badania, ktre pozwol opracowa skuteczne metody leczenia depresji,
polegajce np. na zmianie synchronizacji cyklu snu czy poddawaniu pacjenta oddziaywaniu
dodatkowego, sztucznego wiata rano i wieczorem. Zwizek midzy depresj endogenn a wiatem
mona przeledzi zwracajc uwag na fakt, e siatkwk kadego oka cz bezporednio z jdrami
nadchiazmatycznymi podwzgrza oddzielne kanay neuronalne (Bloom, Lazerson i Hofstadter, 1985).
Te jdra nadchiazmatyczne nadaj tempo pracy caemu ukadowi hormonalnemu.
Bardziej okrelonym, wsplnym mianownikiem hipnozy oraz zaburze afektywnych, ktrym
poredniczy ukad limbiczno-podwzgrzowo-przysadkowo-hormonalny, jest to, e w obu wystpuj
zjawiska zalene od stanu. Odkryto, e procesy poznawcze pacjentw maniakalno-depresyjnych
przejawiaj cechy zapamitywania i uczenia si zalenego od stanu. Pacjenci ci lepiej przypominaj
sobie werbalne informacje nabyte w manii wwczas, gdy ponownie znajd si w tym stanie; podobnie
informacje wyuczone w depresji s odtwarzane lepiej, gdy pacjent znowu jest pogrony w depresji
(Weingartner, Miller i Murphy, 1977). Podobne wyniki przyniosy badania zalenoci od stanu
afektywnego", prowadzone na zdrowych ochotnikach oraz osobach z depresj, ktre zostay poddane
zmianie nastroju wskutek terapii oraz zmianie rytmw biologicznych w efekcie de-prywacji na tle
braku snu (Weingartner i Murphy, 1977). Odkrycia te sprawiy, e klinicyci zaczli bada kliniczne
implikacje zalenego od stanu uczenia si w czasie psychoterapii (Reus, Weingartner i Post, 1979).
Popularn metod hipnoterapii, ktr mona ju obecnie uzna za opart na zakodowanej przez
hormony zalenoci od stanu afektywnego (McGaugh, 1983; Izquierdo, 1984), jest to, co Watkins
nazwa pomostem afektywnym. Zajmujc si histori zaburzonych emocji i stanw ego, badacz ten
zachca pacjentw, by cofali si w czasie a do chwili, gdy po raz ostatni doznawali tej emocji". Po
odtworzeniu dziki takiemu pomostowi afektywnemu caej serii wspomnie dochodzi si do
zapomnianego, traumatycznego rda problemu, ktre wczeniej byo niedostpne dla pacjenta.
Pomost afektywny odgrywa rol zalenego od stanu szlaku, wiodcego ku zakodowanemu rdu
problemu, ktre obecnie jest ju dostpne i moe by przeksztacone w celach terapeutycznych.
Transformacje zachodzce w wiadomoci kobiet rola rytmu hormonalnego
Wiemy ju, e hormony wydzielane w ukadzie hormonalnym s podstawowym elementem
modulujcym uczenie si, zapamitywanie i sam wiadomo. Sdzimy, e pewne zjawiska zalene
od stanu bd szczeglnie wyrane u kobiet z powodu licznych zmian hormonalnych, jakie pojawiaj
si u nich w zwizku z cyklem miesiczkowym, ci, narodzinami dziecka i karmieniem piersi.
Chocia prowadzone z uyciem komputerw zestawienia relacji midzy menstruacj i ci a
zapamitywaniem, uczeniem si, emocjami, postawami i zmianami zachowania przyniosy tysice
rnych zalenoci, to adne z nich nie dotyczyy zjawisk zalenych od stanu. Jednak dokadne
zapoznanie si z omawiajcymi te badania artykuami prowadzi do odkrycia, e mwi one o
zalenych od stanu efektach, cho nie dostrzegli tego ich autorzy. W rozdziale tym omwimy tylko
niektre rytmy hormonalne te, o ktrych wiadomo, e wywieraj subtelny, cho znaczcy wpyw na
twrcz transformacj wiadomoci kobiet.
Progesteron i endorfina w cyklu miesiczkowym. Jedno z pierwszych doniesie na ten temat
dotyczy progesteronu, ktry, jak si okazao, stymuluje zachowanie zalene od stanu (Stewart, Krebs i
Kaczender, 1971). Co miesic uwalniane s due iloci progesteronu, niezbdnego do zwikszenia
iloci krwi dostarczanej do ciany macicy. Ma to j przygotowa do zagniedenia jaja w przypadku,
gdy dojdzie do ciy. Progesteron jest te czsteczk przekanikow, uczestniczc w procesie
sprzenia zwrotnego z przysadk, ktrej sygnalizuje, e naley zahamowa wydzielanie hormonu
luteinizujcego po zakoczeniu owulacji. Poniewa eksperymentalnie dowiedziono, e progesteron
wywouje efekty zalene od stanu, jest moliwe (przynajmniej teoretycznie), e zmiana jego stenia
w organizmie kobiety mogaby modulowa pami, uczenie si, postawy, emocje i osobowo.

Niedawno okazao si, e w regulacj hormonu luteinizujcego u kobiet o normalnych cyklach

miesiczkowych zaangaowana jest beta-endorfina (Blankstein i in., 1981), czyli jeden z hormonw
neuropeptydowych, silnie powizany z endogennymi efektami zalenymi od stanu (Izquierdo, 1984).
Badacze przypuszczaj, e bdce nastpstwem stresu zaburzenia wydzielania beta-endorfiny w
centralnym ukadzie nerwowym mog mie zwizek z brakiem menstruacji (amenorrhoea), a take
by moe z innymi zaburzeniami, takimi jak zesp napicia przedmiesiczkowego i bolesne
miesiczkowanie (dysmenorrhoea).
Historia stosowania hipnoterapii w leczeniu zaburze miesiczkowania jest duga i obfituje w
sukcesy (Crasilneck i Hall, 1985). Leckie (1964) pisze, e zastosowanie prostych, bezporednich
sugestii sprawio, e 80% pacjentek (grupa liczya 25 osb) cierpicych z powodu bolesnego
miesiczkowania zostao uwolnionych od tej dolegliwoci. Erickson (1960b/1980) stosowa bardziej
zoone metody psychodynamiczne, ktre miay usuwa rnego rodzaju zaburzenia
miesiczkowania, bdce wyrazem wanych psychicznych potrzeb kobiet. Jego zdaniem
niewystpienie, przyspieszenie terminu, skrcenie lub przeduenie miesiczki jest funkcj stresu
emocjonalnego. Crasilneck i Hall (1985) uwaaj z kolei, e efektywno hipnoterapii jako metody
usuwania rnych zaburze miesiczkowania wynika nie tylko z czynnikw psychodynamicznych, ale
rwnie moe by nastpstwem uspokojenia regulacji cyklu miesiczkowego przez podwzgrze" (s.
361).
Oksytocyna a wspomnienie porodu. Oksytocyna jest hormonem uwalnianym w duych ilociach
przez macic w czasie porodu. Wydzielana jest rwnie przez tylny pat przysadki po to, by
modulowa laktacj i zachowania macierzyskie. Warto zauway, e dwa podstawowe hormony
tylnego pata przysadki najwyraniej oddziauj na pami w sposb przeciwstawny: wazopresyna
(jak wspomniano wczeniej) powoduje wzmoenie zapamitywania i uczenia si, oksytocyna
odwrotnie powoduje amnezj. To wanie wpywowi oksytocyny niektrzy badacze (Weingartner,
1986) przypisuj amnezj, ktr zwykle s objte wspomnienia kobiet o porodzie.
W zwizku z utrat pamici o jednym z najbardziej znaczcych wydarze yciowych wiele kobiet
czuje si oszukanych i zwraca si do hipnoterapeuty z prob o pomoc w przywrceniu tych
wspomnie. Autor tej ksiki dokona szczegowego zapisu postpowania hipnoterapeutycznego w
jednym z takich przypadkw, a nastpnie zapis ten opublikowa (Erickson i Rossi, 1979, s. 282-313).
Godny uwagi by we wspomnianym przypadku fakt, e w miar jak pacjentka stopniowo odzyskiwaa
kolejne fragmenty wspomnie, dokonywaa spontanicznej reorganizacji swego poczucia tosamoci.
Przypomniaa sobie wiele traumatycznych i okrytych niepamici wydarze, ktre miay miejsce
wczeniej i skojarzyy si z caym procesem porodu. Odzyskanie tych wspomnie spowodowao
spontaniczne dojrzewanie jej osobowoci. Historia ta stanowi doskonay przykad dowodzcy
susznoci gwnego zaoenia psychobiologii, o ktrym pisaem w rozdziale pitym: kade dojcie
jest zmian struktury. W opisanym przypadku zmiana struktury oznaczaa gbok transformacj caej
samowiadomoci kobiety.
Depresja poporodowa. Przeprowadzona niedawno krytyczna analiza literatury naukowej
dotyczcej depresji, ktra wystpuje po porodzie (Hop-kins, Marcus i Campbell, 1984), wskazuje, e
istniej trzy rne odmiany tego zaburzenia:
1. Smutek poporodowy. Jest to krtkotrwae depresyjne zabarwienie nastroju, trwajce od 24 do
48 godzin. Wystpuje u 50-80% kobiet, a charakterystycznymi objawami s okresy paczliwoci lub
paczu, ktre mog si rwnie wiza z problemami ze snem (czego konsekwencj s omwione
uprzednio zmiany w rytmach okoodobowych), stresem, draliwoci i zoci.
2. Depresja poporodowa. Okoo 20% kobiet doznaje depresji (od agodnej do umiarkowanej).
Epizody te trwaj od szeciu do omiu tygodni po porodzie, cho stan ten u niektrych osb moe si
utrzymywa przez rok.
3. Psychoza poporodowa. Jest to reakcja stosunkowo rzadka, pojawiajca si raz na tysic
porodw.
Wielu badaczy uwaa, e przyczyny tych zaburze maj charakter biologiczny, a to dlatego, e
podczas porodu zachodz gbokie przemiany neurohormonalne. Powszechno wystpowania
smutku poporodowego wiadczyaby, e jest to normalna reakcja psychobiologiczna. Jednak zwizek

istniejcy midzy zaburzeniami miesiczkowania a depresj poporodow sugeruje, e kobiety, ktre

maj problemy z fizjologicznym wyrwnywaniem stosunkowo drobnych zmian hormonalnych
zachodzcych w cyklu miesiczkowym, lub te te, ktre s biologicznie nadwraliwe na subtelne
zmiany endokrynologiczne, bd miay powane problemy z dostosowaniem si do dramatycznego
spadku wytwarzania sterydw oyskowych, jaki nastpuje w czasie porodu (Dalton, 1971). Ogromne
zrnicowanie indywidualnych reakcji na stres zwizany z caym procesem dawania ycia wskazuje
te, e rola postaw, zrozumienia i wsparcia spoecznego podczas opisanych epizodw depresyjnych
jest zagadnieniem wanym i wymagajcym rozwaenia.
Hipoteza psychobiologiczna. Jednym z najdziwniejszych mitw, w ktry wierzyo poprzednie
pokolenie psychoanalitykw, byo przekonanie, e prac analityczn mona przerwa w momencie,
gdy poddawana psychoanalizie kobieta zajdzie w ci. Sdzono, e w czasie ciy kobiety jak gdyby
sztucznie d ku zdrowiu" i z tego powodu staj si oporne wobec cikiej pracy, jakiej wymaga
rozwizywanie stumie psychodynamicznych. Dopiero po wielu latach zdoano pokona ten
negatywny pogld. To prawda, e kobiety ciarne doznaj gbokich przemian zarwno
emocjonalnych, jak i osobowociowych, lecz na te przemiany skada si bardzo cenny i otwarty proces
cigej transformacji i dojrzewania osobowoci.
Z koncepcji psychobiologicznej wynika do nieoczekiwana i wysoce kontrowersyjna hipoteza,
ktra moe by bdnie zrozumiana i atwo znieksztacona. Mimo to przedstawi j. Potne
przemiany hormonalne, ktrych kobiety doznaj w krytycznych okresach swej transformacji
psychobiologicznej (dojrzewanie, miesiczka, cia, pord, karmienie, menopauza), powoduj, e ich
zalene od stanu systemy: pamici, uczenia si, postaw i emocji staj si szczeglnie plastyczne.
Zatem w tych wanie okresach kobiety mog by szczeglnie otwarte i podatne na zmian i
transformacj osobowoci. Jak to zawsze bywa ze zmian moe to oznacza zmian na lepsze lub na
gorsze. Jeli ta zmiana nie jest wspierana i jest le interpretowana, dochodzi do zaburze adaptacji,
depresji i choroby. Gdy natomiast zmiana ta przyjmowana jest z yczliwoci, jako szansa rozwoju i
transformacji osobowoci, moe si pojawi bardziej adekwatny stan wiadomoci i rozwj
rzeczywicie ma miejsce (Rossi, 1972/1985).
Istnieje rozlega, bardzo ciekawa literatura na temat roli tradycyjnych zwyczajw, rytuaw i
symboli jako metod udzielania wsparcia kobietom znajdujcym si w krytycznych okresach swej
transformacji psychobiologicznej (Brown i Graeber, 1982; Harding, 1955; Markowitz, 1985).
Literatura ta wci moe stanowi rdo fascynujcych inspiracji dla przyszych bada powiconych
wykorzystaniu koncepcji psychobiologicznej w celu wspomagania psychologii kobiety, a co wicej,
inspiracje te mog si okaza nawet jeszcze bardziej wyrafinowane w odniesieniu do psychologii
mczyzny.
Psychobiologia zwizkw midzy ludmi
Coraz wiksze jest zainteresowanie wpywem rytmw psychobiologicznych na zwizki
midzyludzkie. Niektrzy badacze uwaaj, e synchronizacja rytmw biologicznych mczyzny i
kobiety moe by czynnikiem wspomagajcym zwizek. Na przykad Leonard (1981) opisa pewne
dowiadczenia, za pomoc ktrych pary byy uczone synchronizacji swych rytmw. Badania nad
rytmami okoodobowymi i ultradobowymi dowodz, e partnerzy, ktrzy pracuj, jedz i pi razem,
odkrywaj, e ich rytmy biologiczne ulegy synchronizacji, a to sprawia, e czsto oboje maj ochot
uprawia seks w tym samym czasie. Gdy z kolei partnerzy s zestresowani, a ich rytmy pracy,
jedzenia i snu ulegaj zaburzeniu, w powanym stopniu cierpi rwnie ich zwizek (Chiba, Chiba,
Halberg i Cutkomp, 1977).
Zegary biologiczne i proces starzenia si
Nowe nurty teoretyczne, ktre pojawiy si w badaniach procesu starzenia si, kad szczeglny
nacisk na fakt, e dziaanie biologicznych zegarw podwzgrza polega na modulowaniu ukadw
autonomicznego, hormonalnego i odpornociowego. W wikszoci tych teorii podkrela si
szczegln rol osi podwzgrzowo-przysadkowo-hormonalnej. W tym rozdziale omwimy proces
starzenia, koncentrujc si gwnie na ukadzie hormonalnym.
Spora cz eksperymentalnych danych dotyczcych starzenia si zostaa przez Walforda (1983)
zintegrowana w ramach trjelementowej teorii, pasujcej do trzech poziomw, ktre posuyy nam do

zobrazowania przebiegu komunikacji midzy psychik a ciaem (rys. 4, 5, 6, 7). Dobrym

wprowadzeniem do dyskusji nad teori Walforda wydaje si streszczenie tego, co skada si na te trzy
poziomy:
1. Podstawowym przetwornikiem midzy psychik a ciaem jest istniejcy w mzgu ukad
limbiczno-podwzgrzowy.
2. Czsteczki przekanikowe (neurotransmitery i hormony) s przenonikami informacji sucymi
do komunikowania si midzy sob wszystkich gwnych ukadw wzajemnej regulacji midzy
psychik a ciaem (autonomicznego, hormonalnego, odpornociowego i neuropeptydowego) oraz z ich
centrami integrujco-kontrolnymi, ktre znajduj si w ukadzie limbiczno-podwzgrzowym.
3. W kocu ukad limbiczno-podwzgrzowy moduluje procesy biochemiczne na poziomach
genetycznym i czsteczkowym wewntrz kadej komrki ciaa.
Teoria starzenia si, sformuowana przez Walforda, posuguje si podobnym schematem (1983, s.
89-92):
Istnieje teoria mwica, e zegar" starzenia si jest schowany w pod-wzgrzu, obszarze wielkoci
ziarnka grochu, ktry pooony jest nieco ku tyowi od miejsca stanowicego rodek drogi czcej
nasze uszy. Podwzgrze reguluje procesy zwizane z godem, agresj, snem, podaniem seksualnym
oraz do pewnego stopnia take rozwojem i starzeniem si. Doktor Caleb Finch z Uniwersytetu
Poudniowej Kalifornii odkry, e w podwzgrzu starych zwierzt jest znacznie mniej substancji
chemicznych sucych jako neurotransmitery ni u osobnikw modych. Neurotransmitery,
uwalniane w zakoczeniach nerwowych i wychwytywane przez receptory przylegajcych powierzchni
komrek nerwowych, stanowi rodzaj substancji mzgowych, ktre przenosz impulsy midzy
nerwami. Podwzgrze i jego transmitery reguluj dziaanie przysadki, lecej w pobliu podstawy
mzgu. Na polecenie podwzgrza przysadka uwalnia wiele wanych hormonw, takich jak: hormon
wzrostu, ACTH, hormon stymulujcy tarczyc i inne. Zmiany hormonalne programowane przez
podwzgrze i wcielane w ycie przez przysadk mog inicjowa starzenie si, podobnie jak inne
zmiany w obrbie tej samej osi daj pocztek pokwitaniu [...]
W miar jak przybywa nam lat, w ukadzie hormonalnym nastpuj zmiany, i to nie tylko w
zakresie pierwotnego poziomu hormonw, lecz rwnie w odniesieniu do wielu receptorw
rozmieszczonych na powierzchni bon komrkowych oraz w wypenionej pynem przestrzeni
wewntrzkomrkowej. Wiele hormonw musi najpierw wej w reakcje z receptorami komrkowymi
po to, by ich przesanie mogo zadziaa na program komrki [...]
Oto jak wyglda ta sekwencja: receptor hormonu drugi przekanik jdro komrkowe
uruchomienie odpowiednich genw. Tym, co koliduje z ni, jest utrata rnego rodzaju receptorw
komrkowych, ktra nastpuje u starych zwierzt.
Zauwacie, e stopniowo przenosimy si z poziomu czsteczkowego (np. odtwarzanie DNA) na
systemowy. Tutaj znale mona dwa rodzaje zegarw odmierzajcych tempo starzenia si: jeden w
podwzgrzu (ten dyryguje wzrostem i rozwojem), drugi w kadej pojedynczej komrce. Oba s mniej
wicej zsynchronizowane ze sob i stanowi co na ksztat ukadu wyposaonego w mechanizm
samokontroli. Pniej opisz eksperymenty przeprowadzane na poziomie systemowym, ktre
dotyczyy albo mechanizmu hormonalnego, albo odpornociowego i ktre prowadziy do cofnicia si
wielu oznak starzenia. Zakres tych zmian nie obejmowa oczywicie caego ycia. Model dwch
zegarw mgby wyjani przyczyny tego, co na pierwszy rzut oka wydaje si upartym paradoksem.
Na poziomie systemowym ukady neurohormonalny i odpornociowy s uwaane nie tyle za
zegary, ile za czynniki narzucajce tempo starzenia si. Przyczyny starzenia si s gbsze sigaj
poziomu czsteczkowego, lecz sposb, w jaki ujawnia si zamt powstajcy w czsteczkach
(zwiotczenie tkanek, pomarszczona skra, siwe wosy oraz pogorszenie prawie wszystkich funkcji
ciaa) wie si z ukadem hormonalnym lub odpornociowym, albo co bardzo prawdopodobne z
obydwoma.
Teoria Walforda podkrela istotn rol, jak w procesie starzenia si odgrywaj gwne hormony
ukadu hormonalnego. Piszc o praktycznej moliwoci opniania starzenia si, autor ten podkrela
fakt, e na modulacj czynnikw hormonalnych, nadajcych starzeniu okrelone tempo, wywieraj

wpyw takie elementy biologiczne, jak gimnastyka czy sposb odywiania si. Walford nie zajmuje
si psychologicznymi implikacjami faktu, e dziaanie biologicznych zegarw podwzgrza, ktre
reguluj ukad hormonalny, jest z atwoci modyfikowane przez nasze postawy, myli i emocje
(widzielimy to w tym rozdziale). Cho dostrzega te same trzy gwne poziomy transdukcji
informacji, ktre przedstawiem na rysunkach 4, 5, 6 i 7, skupia si raczej na tym, co biologiczne, a
nie psychobiologiczne.
Jak widzielimy w poprzednich rozdziaach, gwnym elementem analizy wpywu czynnikw
psychicznych na biologiczne by stres. Badania dotyczce psychobiologii starzenia si wykorzystuj
ten sam pomys. Uwaa si obecnie, e najbardziej praktyczn, psychobiologiczn metod
przeduania ycia jest redukcja stresu (Groer, Shekleton i Kant, 1979), a skoro biologiczne zegary
starzenia si s ulokowane w podwzgrzu, to naturalne jest, e w tym celu korzysta si z osi
limbiczno-podwzgrzowej.
Wspomniaem ju, e Benson (1983a, b) zgromadzi wiele danych zarwno kulturowych, jak i
eksperymentalnych, ktre potwierdzaj jego pogld, e uzdrowicielska moc reakcji relaksacji w jodze,
medytacji, modlitwie i hipnozie polega na wspomaganiu zintegrowanej reakcji podwzg-rzowej, ktra
redukuje stres. Podczas jednak gdy Benson podkrela funkcj podwzgrza, polegajc na regulowaniu
sympatycznej gazi AUN, dane przedstawione w tej ksice wskazuj, e w peni zintegrowana
reakcja podwzgrzowa optymalizuje rwnie funkcjonowanie ukadw hormonalnego,
odpornociowego i neuropeptydowego. Ze wzgldu na to, e wszystkie te systemy komunikacji
midzy psychik a ciaem s modulowane przez biologiczne zegary podwzgrza, najpraktyczniejsz i
najbardziej efektywn metod osigania oraz umacniania zdrowia i modoci, jak obecnie
dysponujemy, jest reakcja ultradobowa, przedstawiona w ramce 13.
W peni zintegrowana, caociowa reakcja limbiczno-podwzgrzowa na poziomie
psychobiologicznym oznacza porzdkowanie zalenych od stanu procesw pamiciowych,
behawioralnych i zwizanych z uczeniem si, ktre zostay zakodowane przez hormony ukadu
hormonalnego. Celem takiego porzdkowania jest wspomaganie regeneracji i uzdrawiania.
Najprostszym sposobem, eby to osign, jest korzystanie z dowolnej odmiany podstawowej formuy
dochodzenia, odpowiedniej w danej sytuacji klinicznej. Wszystkie formuy dochodzenia maj na celu
intensyfikowanie uzdrowicielskiego procesu ideodynamicznej transdukcji informacji.
Mona przypuszcza, e w ukadzie limbiczno-podwzgrzowym zakodowane s zarwno
wyprbowane sposoby optymalnego funkcjonowania, jak i zaburzone wzorce, o ktrych tu pisaem.
Nie ulega wtpliwoci, e optymalne wzorce s zwizane z radosnymi wspomnieniami na temat
zdrowia, dobrego samopoczucia, miych przey, pracy twrczej i efektywnego radzenia sobie.
Stanowi one surowy materia czy te wewntrzne rdo zasobw, ktrych poszukujemy za pomoc
naszych formu dochodzenia po to, by z nich skorzysta w procesie uzdrawiania. Podstawowym
zadaniem kadej jednostki jest nauczenie si odnajdywania i wykorzystywania wasnych,
unikatowych zasobw psychobiologicznych, ktre mog ostatecznie modulowa komrkowe procesy
biochemiczne. W dwch nastpnych rozdziaach przyjrzymy si prowadzonym obecnie badaniom
eksperymentalnym i praktycznym, ktre dotycz ukadw odpornociowego i neuropeptydowego. Ich
wyniki zaczynaj bowiem odsania fascynujce moliwoci psychicznej modulacji reakcji
komrkowych, ktrej celem ma by wspomaganie uzdrawiania.
9
PSYCHICZNA MODULACJA UKADU ODPORNOCIOWEGO
Niedawno dopiero zbadanym, fascynujcym i zoonym powizaniem midzy psychik a ciaem
jest rola, jak centralny ukad nerwowy, wczesne dowiadczenia, emocje i uczenie si odgrywaj w
modulacji ukadu odpornociowego.
Historycy medycyny zawsze rejestrowali pojawiajce si od czasu do czasu anegdotyczne
doniesienia mwice o pozornie cudownych uzdrowieniach oraz przypadkach wyzdrowie opartych
tylko na wierze (Ellenberg, 1970). Antropologowie zebrali wiele danych dotyczcych rytuaw
uzdrowicielskich i praktyk medycyny naturalnej, ktre wydaway si poczeniem leczenia zioami z
uzdrawianiem wiar. Wspczeni psychologowie (LeShan, 1977; Achterberg, 1985) powizali

natomiast ze sob empiryczne dowody na to, e w osiganiu tych uzdrowicielskich efektw znaczn
rol odgrywaj psychika i wiara. Do niedawna jednak niemoliwa bya systematyczna, naukowa
interpretacja tych zagadnie. Dopiero badania Adera i tzw. nowych immunologw doprowadziy do
stworzeni a bezprecedensowego pomostu czcego psychik i ciao. Ich eksperymenty dowiody, e
za pomoc warunkowania mona hamowa lub intensyfikowa reakcje ukadu odpornociowego
(Ader, 1981, 1983, 1985; Ghanta, Hiramoto, Solvason i Spector, 1985; Solomon, 1985).
Jednak dopiero niedawno uznano, e ukad odpornociowy jest trzecim gwnym systemem
regulacji ciaa, na rwni z ukadami autonomicznym i hormonalnym. W rozdziale tym przedstawimy
tylko podstawowe informacje na temat tego ukadu, ktre umoliwi nam zrozumienie nowych
koncepcji dotyczcych wspomagania jego optymalnego funkcjonowania za pomoc hipnoterapii.
Anatomia i funkcje ukadu odpornociowego
Zarwno anatomi, jak i funkcje ukadu odpornociowego atwo jest zrozumie w oglnych
zarysach, jednak szczegy dotyczce tych zagadnie s nieprawdopodobnie zoone i cigle jeszcze
tajemnicze. Wikszo podrcznikw rozpoczyna si od takiej definicji ukadu odpornociowego,
ktra podkrela, e jego funkcj jest opieranie si prawie wszystkim toksynom czy ustrojom, ktre
wtargny do organizmu i mog go uszkodzi. Istniej dwa typy odpornoci: wrodzona oraz nabyta.
Odporno wrodzona, czyli ta, z ktr przychodzimy na wiat, daje nam ogln, niespecyficzn
zdolno do obrony przed wszelkimi zagroeniami. Pierwsz lini obrony stanowi skra oraz odek
ze swymi enzymami trawiennymi i wydzielanym kwasem. Druga linia znajduje si we krwi, gdzie
biae krwinki oraz liczne czsteczki (np. lizosomy, podstawowe polipeptydy czy pewne biaka) atakuj
i niszcz rnego rodzaju czynniki chorobotwrcze. Biae krwinki to takie skadniki odpornoci
wrodzonej, ktre s ruchomymi jednostkami, przeznaczonymi do niszczenia znajdujcych si w
krwiobiegu obcych cia. Ze wzgldu na to, e due stenie tych krwinek wystpuje w ukadzie
limfatycznym, nazywa si je rwnie limfocytami. Rysunek 6 przedstawia miejsca, w ktrych
skoncentrowane s tkanki gwnych centrw ukadu odpornociowego, a take niektre poczenia ich
sieci komunikacyjnej z ukadami autonomicznym i hormonalnym.
U dorosego czowieka na milimetr szecienny krwi przypada okoo 7000 biaych krwinek. Istniej
rne ich rodzaje, a udzia procentowy poszczeglnych typw wyglda zwykle tak: krwinki biae
obojtnochonne 62%, eozynochonne 2,3%, zasadochonne 0,4%, monocyty 5,3% i limfocyty
30%. W systemie odpornoci wrodzonej gwnymi czynnikami niszczcymi bakterie, wirusy i inne
czynniki s krwinki obojtnochonne i monocyty. Krwinki obojtnochonne to dojrzae komrki, ktre
atakuj i niszcz bakterie oraz wirusy krce we krwi. Monocyty to niedojrzae komrki, ktrych
zdolno do walki z czynnikami chorobotwrczymi jest pocztkowo niewielka, ale gdy ju dotr do
tkanek w pobliu miejsca uszkodzenia, piciokrotnie zwikszaj swoje rozmiary (do 80 mikronw, tak
e s widoczne goym okiem). W tej nowej, wikszej postaci teraz zwane makrofagami potrafi
znacznie lepiej zwalcza czynniki chorobotwrcze.
Odporno nabyta czy te przystosowawcza to pewna zdolno organizmu, ktry potrafi
wytworzy potne, specyficzne sposoby obrony przed poszczeglnymi rodzajami gronych bakterii,
wirusw i toksyn. Odporno tego rodzaju pojawia si dopiero po tym, jak obca substancja po raz
pierwszy wtargnie w gb ustroju. Kada substancja (bakteria, toksyna itd.) zdolna do pobudzania
aktywnoci ukadu odpornociowego nazywa si antygenem. Odporno nabyta rozwija si w wyniku
nastpujcych procesw: rozpoznania antygenw oraz stworzenia dwch szerokich sposobw obrony
przed nimi odpornoci humoralnej oraz komrkowej. Oba te typy odpornoci rodz si w szpiku
kostnym, ktry wytwarza komrki macierzyste.

Rys. 6. Psychiczna modulacja ukadu odpornociowego; niektre neurotransmitery ukadu

autonomicznego oraz hormony ukadu hormonalnego, ktre komunikuj si z ukadem
odpornociowym, a take immunotransmitery, ktre udzielaj odpowiedzi" na te komunikaty
Podstawowe znaczenie dla odpornoci humoralnej maj komrki macierzyste szpiku, ktre w
miar dojrzewania przybieraj posta biaych krwinek, zwanych limfocytami B. Krew roznosi te
ciaka po caym ukadzie limfatycznym w sposb pokazany na rysunku 6. Poszczeglne czci ukadu
limfatycznego (wzy chonne, ledziona, kpki Peyera) nieprzerwanie filtruj krew. Jeli znajduj si
w niej antygeny, dochodzi do stymulacji limfocytw B, ktre w rezultacie przemieniaj si w komrki
plazmatyczne, mogce syntetyzowa przeciwciaa (due czsteczki globulinowe, zwane
immunoglobulinami), te za maj szczegln zdolno do zwalczania tego konkretnego antygenu.
Opisany system detekcji stanowi rdo gwnych metod obrony przed infekcjami wirusowymi,
bakteryjnymi oraz jest zaangaowany w reakcje alergiczne. Istnieje pi podstawowych rodzajw
przeciwcia, okrelanych symbolami: IgA, IgD, IgE, IgG oraz IgM. Ig oznacza immunoglobulin,
pozostae litery to wyrniki poszczeglnych rodzajw. Pniej omwi rol przeciwcia IgE w
wytwarzaniu reakcji alergicznej.
Odporno komrkowa powstaje, gdy komrki macierzyste szpiku przenosz si do grasicy. Tam
dojrzewaj i staj si limfocytami T (uwraliwionymi biaymi krwinkami), ktre w bezporedni
sposb niszcz nacierajce antygeny. Niektre limfocyty T wdruj nastpnie z krwi do skry, ktrej
naskrek wytwarza hormony stymulujce ich dojrzewanie (Edelson i Fink, 1985). Skra pokrywajca
powierzchni caego ciaa jest zatem wan czci ukadu odpornociowego. Istnieje wiele rodzajw
komrek T, ktre wspomagaj lub hamuj dziaanie innych komponentw odpornoci humoralnej czy
komrkowej (Hokama i Nakamura, 1982; Waksman, 1985). Wiele tych komponentw poddaje si
oddziaywaniom psychospoecznym (Ader, 1983; Ghanta i in., 1985). Odporno nabyta ma wic u
kadego czowieka swoj wasn histori, zwizan z jego rozwojem, i dlatego jej funkcjonowanie jest
szczeglnie podatne na wpyw zwizanych ze stanem informacji, zakodowanych we wczesnym
okresie ycia.
Dowody psychicznej modulacji ukadu odpornociowego
Aby zrozumie, w jaki sposb psychika wpywa na ukad odpornociowy, musimy rozway
jeszcze jeden wany aspekt dziaania limfocytw T i B. Na powierzchniach tych komrek znajduj si
receptory, ktre mog uruchomi, ukierunkowa i zmodyfikowa ich funkcje immunologiczne. Za
porednictwem tych receptorw psychika wpywa na limfocyty. Jak ju wczeniej wspomniaem,
receptory s czym w rodzaju zamkw, ktre otwiera si po to, by pobudzi aktywno danej komrki,
a otwierajcymi je kluczami s czsteczki przekanikowe: neurotransmitery ukadu autonomicznego,
hormony ukadu hormonalnego i immunotransmitery ukadu odpornociowego. Forma i struktura
zarwno przekanikw, jak i czsteczek receptorw, ktre by pobudzi aktywno komrek, musz
do siebie pasowa daje nam pogbiony obraz prawdziwej natury ycia oraz psychiki.
W poprzednich rozdziaach widzielimy, e psychiczna regulacja zarwno ukadu hormonalnego,
jak i autonomicznego odbywa si na trzech poziomach. Rysunek 6 ilustruje proces podobny do tego,
ktry zachodzi podczas psychicznej modulacji ukadu odpornociowego. Istniej tu jednak pewne
dodatkowe komplikacje, wynikajce z faktu, e ukady autonomiczny, hormonalny i odpornociowy
mog nawzajem modulowa sw aktywno. Bodcem, ktry sprowokowa immunologw do
sformuowania nowych koncepcji, byo to, e ukad odpornociowy moe (dziki swym
immunotransmiterom) wysya komunikaty zwrotne do podwzgrza oraz ukadw autonomicznego i
hormonalnego. Nicolas Hall i jego koledzy (Hall, McGillis, Spangelo i Goldstein, 1985) tak
przedstawili swoje pogldy (s. 806):
Coraz liczniejsze dane potwierdzaj hipotez, e centralny ukad nerwowy (CUN) i ukad
odpornociowy tworz dwukierunkowe obwody. Substancjami, ktre jak si wydaje przenosz
informacje z czci odpornociowej do CUN s: tymozyny, limfokiny oraz pewne biaka. Peptydy
opioidowe, hormon adrenokortykotropowy (ACTH) i hormon stymulujcy tarczyc (TSH) to
dodatkowe produkty limfocytw, ktre mog dziaa w obwodach neurohormonalnych,
modulowanych przez ukad odpornociowy. Proponujemy, aby terminu immunotransmiter" uywa

do okrelania czsteczek wytwarzanych gwnie przez komrki ukadu odpornociowego,

przenoszcych cile okrelone sygnay czy informacje do neuronw oraz komrek innego rodzaju [...]
Pewne peptydy tymozynowe mog suy jako immunotransmitery modulujce osie podwzgrzowoprzysadkowo-nadnerczow oraz gonadow. Sporo danych [...] potwierdza hipotez, e ukad nerwowy
jest w stanie zmieni procesy zwizane z odpornoci za porednictwem ukadw autonomicznego i
neurohormonalnego.
Rysunek 6 prezentuje rwnie niektre neurotransmitery i mechanizmy neurohormonalne, za
pomoc ktrych inne struktury mzgu (np. zwoje czuciowe i szyszynka) mog modulowa funkcje
immunologiczne. Ader (1983) zebra dane eksperymentalne dokumentujce modulujcy wpyw
psychiki na ukad odpornociowy i podzieli je na sze grup. Uzupeniem jego list niektrymi
nowymi danymi i tak si ona teraz przedstawia:
1. Neuroanatomiczne i neurochemiczne dowody, e tkanki limfatyczne (szpik kostny, grasica,
ledziona, migdaki, kpki Peyera, wzy chonne itd.) s unerwiane przez centralny ukad nerwowy.
Oznacza to, e psychika (za porednictwem CUN) ma bezporednie poczenia neuronowe ze
wszystkimi tymi organami ukadu odpornociowego, a wic moe je modulowa.
2. Obserwacje, e efektem hamowania lub pobudzania podwzgrza s zmiany reaktywnoci
immunologicznej, oraz e odwrotnie aktywizacja reakcji immunologicznych organizmu prowadzi
do wymiernych zmian w obrbie podwzgrza (Roszman, Cross, Brooks i Markesbery, 1985; Stein,
Schleifer i Keller, 1981). Ze wzgldu na to, e podwzgrze jest regulowane przez wysze centra
mzgowe (za porednictwem kory limbicznej), owe wzajemne poczenia istniejce midzy
podwzgrzem a ukadem odpornociowym mog by podatne na modulacj psychiczn.
3. Odkrycie, e limfocyty maj receptory hormonw ukadu hormonalnego oraz neurotransmiterw
ukadu autonomicznego (Cohn, 1985; Wybran, 1985). Oznacza to, e wszelkie oddziaywania
psychiki na modulacj ukadw autonomicznego i hormonalnego mog by rwnie przenoszone do
ukadu odpornociowego. Wniosek ten potwierdzaj dane z punktu nastpnego.
4. Dowody, e zmiany funkcji hormonw i neurotransmiterw modyfikuj reaktywno
immunologiczn, oraz e pojawieniu si reakcji immunologicznej towarzysz zmiany poziomu
hormonw i neurotransmiterw (Besedovsky, del Rey i Sorkin, 1985; Hall i Goldstein, 1985).
5. Dane dokumentujce wpyw interwencji behawiorystycznej (np. warunkowania) na rozmaite
parametry funkcjonowania ukadu odpornociowego (Ader, 1985; Gorczynski, Macrae i Kennedy,
1982).
6. Badania eksperymentalne i kliniczne, w ktrych odkryto, e przyczyn procesu chorobowego s
czynniki psychiczne, takie jak stres (Palmblad, 1985; Stein i in., 1985) czy depresja (Stein i in., 1985).
Maclean i Reichlin zauwayli (1981), e psychika moe modulowa reakcje immunologiczne w
sposb poredni przez zmiany zachowa, w tym: zmiany dotyczce sposobu odywiania si, rytmw
okoodobowych, cyklu sen-czuwanie, temperatury ciaa, objtoci krwi i miejscowych reakcji
naczyniowych.
Najwaniejsze zadanie, przed jakim stoi hipnoterapeuta, polega na tym, by dowiedzie si, jak
dotrze do wszystkich tych mechanizmw psychosomatycznych oraz jak je wykorzysta. Jake daleko
nam jeszcze do tego! Cytowane przez Adera (1983) oraz Locke'a i innych (1984) rzetelne prace
badawcze, dotyczce wpywu czynnikw psychospoecznych, nastroju czy systemu przekona na
choroby i ich uzdrawianie, wskazuj, e psychika nieprzerwanie moduluje ukad odpornociowy.
Wszelkie osigane za pomoc hipnozy sukcesy w modulowaniu funkcji immunologicznych wi si
z metodami niespecyficznymi, ktre s do pewnego stopnia skuteczne (w niektrych przypadkach ich
efekty s nawet bardzo spektakularne), mimo e zwykle nie mamy pojcia, na czym polegaj
mechanizmy oddziaywa terapeutycznych. Mona przecie zupenie dobrze prowadzi samochd, nie
wiedzc, na czym polega dziaanie silnika. Kiedy jednak przydarzy si nam awaria, tym lepiej
poradzimy sobie z jej usuniciem, im wicej bdziemy wiedzieli o mechanizmach jego dziaania.
Obecny stan wiedzy hipnoterapeutw przypomina w jakim sensie sytuacj przecitnego kierowcy,
ktry wie, e gdzie tam znajduje si silnik i e po wczeniu rozrusznika i naciniciu pedau gazu
zaczyna, on wykonywa jakie dziaania. Istnieje jednak wiele nowatorskich programw badawczych,

skupiajcych si na wpywie, jaki modulacja psychiczna oraz hipnoza mog wywiera na

poszczeglne charakterystyki ukadu odpornociowego. W nastpnych czciach omwimy niektre z
tych programw, aby si zorientowa, co mog nam one powiedzie o tworzeniu nowych metod
hipnoterapii, ktrych celem jest wspomaganie funkcjonowania immunologicznego.
Psychiczna modulacja odpornoci wrodzonej
Pojawiaj si obecnie dowody na to, e w nastpstwie odpowiedniego ksztacenia i treningu
psychika moe zacz wywiera wpyw na ukad odpornociowy. Przypomnijmy sobie, e biae
krwinki obojtnochonne stanowi prawie dwie trzecie caego systemu odpornoci wrodzonej,
zbudowanego z biaych ciaek krwi, a zatem kady sposb wzmacniania ich dziaania bdzie z
pewnoci znaczcym krokiem naprzd w walce z chorob. Barbara Peavey w swojej pracy
doktorskiej przebadaa efekty programu treningowego, ktrego celem byo pogbianie relaksacji
poprzez biologiczne sprzenie zwrotne (wykorzystywano tu elektromiogramy relaksacji miniowej
oraz sprzenie zwrotne zwizane z temperatur). Odkrya, e cho liczba krwinek obojtnochonnych
podczas udanego treningu relaksacyjnego pozostaje taka sama, to jednak funkcjonuj one znacznie
lepiej.
O jeszcze bardziej fascynujcej metodzie wspomagania aktywnoci krwinek obojtnochonnych
pisz Schneider, Smith i Witcher (1984). Badacze ci wykorzystali kombinacj, obejmujc
wzbudzenie przekonania oraz trening tworzenia obrazw, ktra miaa im pomc zbada powizania
istniejce midzy wyobraeniami a ukadem odpornociowym. Studentom wierzcym, e mog
wiadomie kontrolowa swj ukad odpornociowy, najpierw podano informacje na temat
funkcjonowania biaych krwinek oraz pokazano zdjcia (przezrocza) krwinek obojtnochonnych,
ktre miay pniej stanowi element ich treningu tworzenia obrazw. Nastpnie wysuchali nagrania
z sugestiami wywoujcymi relaksacj i tworzenie obrazw. wiczyli te wyobraanie sobie i
rysowanie swych wyobrae, a rysunki byy nastpnie punktowane w sposb zobiektywizowany. Po
szeciu takich treningach okazao si, e badani potrafi znacznie zmniejsza lub zwiksza liczb
krwinek obojtnochonnych, ktre znajduj si w ich krwiobiegu.
Krwinki te mona nazwa wdrujcymi po krwiobiegu samurajami". Jak ju wczeniej
wspomniaem, s one istotnymi elementami reakcji immunologicznej na bakterie, wirusy i inne
szkodliwe antygeny, ktre usiuj zaatakowa nasz organizm. Mog one walczy z najedcami nawet
wtedy, gdy ju kr oni we krwi. Krwinki te dysponuj licznymi formami dziaania, zwikszajcymi
ich zdolno znajdowania i niszczenia antygenw. Mog wdrowa z biegiem krwi a do miejsca
uszkodzenia, zmienia swj ksztat, a nastpnie przeciska si przez pory naczy krwiononych po to,
by znale si w naruszonym obszarze tkanki. Ten proces, polegajcy na przesuwaniu si w stron
miejsca uszkodzenia, nosi nazw diapedezy. Krwinki obojtnochonne mog rwnie przylega do
wewntrznej czci naczynia krwiononego w procesie marginacji. Gdy tkanka zostanie zaatakowana
lub zniszczona, reaguj wytworzeniem stanu zapalnego, ktry jest dla szkodliwych czynnikw czym
w rodzaju puapki fizycznej, zapobiegajcej ich dalszemu rozprzestrzenianiu si po ciele. Obszar
objty zapaleniem wypuszcza do tkanek substancje chemiczne, przycigajce krwinki
obojtnochonne, ktre w rezultacie przylegaj do cian naczy wosowatych (mar-ginacja), a
nastpnie przeciskaj si przez ich ciany (diapedeza) i docieraj do rda zapalenia.
Analizujc wyniki czterech ze swych wstpnych bada, Schneider, Smith i Witcher (1983, 1984)
wysunli hipotez, e treningi tworzenia obrazw wpyny na proces marginacji krwinek
obojtnochonnych. wiczenia nie zwikszyy ani te nie zmnieszyy samej liczby tych krwinek, lecz
zmieniay ich sposb poruszania si oraz potencjaln lokalizacj ich dziaa w ukadzie
odpornociowym. Jak zobaczymy pniej przy okazji omawiania astmy, odkrycie to moe mie wane
implikacje, zwizane z wykorzystaniem tworzenia obrazw i hipnozy w celu zmiany nadmiernych
reakcji immunologicznych u alergikw.
Psychiczna modulacja odpornoci nabytej
Smith i McDaniel (1983) rozpoczli swe badania nad psychiczn modulacj reakcji
immunologicznych od powtrzenia z dobrym wynikiem eksperymentu Blacka, w ktrym
zahipnotyzowane osoby hamoway u siebie reakcj na tzw. prb Mantoux (jest to agodna zmiana
skrna, bdca testem na grulic; pojawia si w rezultacie reakcji antygen-przeciwciao w systemie

odpornoci nabytej). By zademonstrowa rol, jak w modulacji tej konkretnej reakcji

immunologicznej odgrywaj oczekiwania, badacze skorzystali nie z hipnozy, lecz z warunkowania.
Reakcja Mantoux pojawia si na tym ramieniu badanego, na ktrym si jej spodziewano; nie
wystpia natomiast na drugim z ramion, bo tam badani jej nie oczekiwali. Dowodzio to, e hipnoza
nie jest koniecznym elementem modulacji ukadu odpornociowego stanowi raczej dogodny sposb
koncentrowania wewntrznych si psychicznych na pobudzaniu lub hamowaniu reakcji fizjologicznej.
Z kolei Smith, McKenzie, Marmer i Steele (1985) przeprowadzili badania, ktrych celem byo
sprawdzenie, czy psychiczn modulacj prby Mantoux da si powtrzy, ale z uyciem innego
rodzaju reakcji antygen--przeciwciao (bya to reakcja na wirusowy antygen varicella zoster antygen
ospy wietrznej i ppaca) oraz innej formy modulacji psychicznej (medytacja zamiast hipnozy czy
warunkowania). Zalet korzystania z antygenu varicella zoster byo to, e reakcj immunologiczn
mona byo w tym wypadku zmierzy na dwa sposoby: (1) in vivo za pomoc rozmiaru testowej
reakcji skry na ramieniu pacjenta (dokadnie tak jak przy prbie Mantoux) oraz (2) in vitro za
pomoc stopnia stymulacji limfocytw w prbce jego krwi. Oto jak Smith i jego koledzy opisali ten
doskonale zaprojektowany eksperyment typu pojedynczy przypadek (single-case), wykorzystywan
przez pacjentk metod wschodniej medytacji oraz istotne statystycznie wyniki (s. 2110):
W wietle powyszych odkry zaoylimy, e precyzyjnie dobrana osoba bdzie w stanie uywa
medytacji lub autohipnozy w celu modulowania swej reakcji immunologicznej. Badanie
skonstruowano w postaci prostego eksperymentu typu pojedynczy przypadek (single-case), ktrego
przebieg kontrolowaa sama osoba badana (kobieta). Przez dziewi tygodni poddawano j testom
skrnym. Przez trzy pierwsze tygodnie mwiono jej, eby reagowaa normalnie (faza 1). Przez trzy
nastpne (faza 2) proszono j, by hamowaa swoj reakcj, korzystajc z dowolnej metody lub
techniki psychologicznej. Wreszcie przez trzy ostatnie tygodnie (faza 3) miaa znowu reagowa
normalnie. Zakadalimy, e reakcja immunologiczna w fazie 2 bdzie sabsza ni w fazach l i 3.
Badana przez nas 39-letnia kobieta od dziewiciu lat oddawaa si wschodnim praktykom
religijnym. Przez wikszo tego okresu raz lub dwa razy dziennie medytowaa przez okoo p
godziny (stanowio to cz jej praktyk). Przez ostatnie trzy lata uprawiaa pewn szczegln odmian
medytacji tantrycznej, w ktrej wizualizuje si wysze energie" oraz usiuje dokona transformacji
swej osoby w te energie.
Podczas drugiej fazy zarwno pierwszego, jak i powtrzonego pniej eksperymentu badana
zwykle przeznaczaa okoo piciu minut ze swej codziennej medytacji na koncentrowanie si na
naszym badaniu. Najpierw jej zwizane z eksperymentem zamierzenia skupiay si wok zagadnienia
uniwersalnego dobra, a nie wok samorozwoju. Powtarzaa swemu ciau, eby w kwestii obrony
przed infekcj nie postpowao wbrew waciwej mu mdroci. W kocu zazwyczaj dokonywaa
wizualizacji obszaru objtego rumieniem i stwardnienie zaczynao si robi coraz mniejsze. Krtko po
kadym otrzymywanym w drugiej fazie zastrzyku przesuwaa doni po ramieniu, wysyajc do
miejsca wstrzyknicia uzdrowicielsk energi" [...]
Dane potwierdziy hipotez, e osoba ta potrafi modulowa reakcje immunologiczne w sposb
dowolny, za pomoc mechanizmu psychicznego. Zmianie ulegy zarwno wyniki pomiarw
klinicznych (odczyn opnionej nadwraliwoci), jak i pomiarw in vitro (stymulacja limfocytw).
Innymi sowy, wyglda na to, e dziaajca w wiadomy sposb badana zdoaa wpyn nie tylko na
sw reakcj skrn, lecz rwnie na reakcj limfocytw, ktr badano laboratoryjnie.
Smith i jego koledzy zakoczyli swe sprawozdanie uwag, e badania ich dowiody istnienia
zamierzonej i bezporedniej modulacji ukadu odpornociowego u ludzi". Niezwykle wany jest
nacisk, jaki kad oni na ten aspekt sytuacji psychologicznej, ktry polega na zamiarze i
dobrowolnoci. Prowadzone wczeniej prace nad psychiczn modulacj odpornoci z wykorzystaniem
hipnozy, placebo i warunkowania dowodziy bowiem, e procesy uzdrawiania s pobudzane przez
oddziaywania zewntrzne. Praca Smitha i jego kolegw wskazuje, e ludzie mog si poprzez
odpowiedni trening nauczy wspomaga wasne, wewntrzne procesy uzdrowicielskie. Artyku swj
zakoczyli nut ostronego optymizmu (1985, s. 2111):
Wynikw tych bada nie mona oczywicie uoglnia na wszystkich ludzi, cho by moe inni te
s w stanie modulowa swe reakcje immunologiczne lub rozwija umiejtno takiej modulacji. Z

pewnoci jednak zarwno zaprezentowane tu dane, jak i cytowane wczeniej wyniki pozwalaj na
podjcie dalszych, starannie zaplanowanych bada.
Gdyby si okazao, e ludzie mog w powanym stopniu modulowa swe reakcje immunologiczne,
doszoby do osignicia dwch wanych rezultatw. Prawdopodobnie lepiej poznalibymy
mechanizmy powstawania chorb zakanych i nowotworowych, ktre wi si z rnymi procesami
psychicznymi, takimi jak rozpacz czy depresja. Ponadto, moliwe, e zamierzona modulacja zaczaby
by wykorzystywana w procesie terapii jako sposb wzmagania lub hamowania reakcji
immunologicznej w zalenoci od tego, z jak chorob bdziemy mieli do czynienia.
Zajmiemy si teraz kwesti wykorzystania dowolnej modulacji ukadu odpornociowego do
wspomagania procesu uzdrawiania w rozmaitych chorobach, takich jak: rak, astma, alergie i
reumatoidalne zapalenia staww.
Psychiczna modulacja zaburze czynnoci ukadu odpornociowego
Bowers i Kelly (1979) przedstawili trzy rodzaje zaburze czynnoci ukadu odpornociowego w
chorobach psychosomatycznych. Zaburzenia te mog polega na zbyt maej, nadmiernej oraz le
ukierunkowanej aktywnoci tego ukadu. Ilustracjami wymienionych trzech dysfunkcji s
odpowiednio: rak, astma oskrzelowa i reumatoidalne zapalenie staww. Oczywicie zaprezentowana
klasyfikacja jest bardzo uproszczona wydaje si jednak uyteczna, poniewa oferuje pewien model
organizacji naszego sposobu mylenia o tych zagadnieniach. W nastpnych czciach postaram si
rozszerzy i wzbogaci o aktualne dane to, co Bowers i Kelly napisali o metodach hipnoterapii, w
ktrych w szczeglny sposb podkrela si kwalifikacje pacjenta wspomagajcego swj proces
wychodzenia ze wspomnianych trzech rodzajw zaburze czynnoci ukadu odpornociowego.
Rak: Zbyt maa aktywno ukadu odpornociowego. W tej czci zajmiemy si sposobem, w
jaki podstawowe elementy ukadu odpornociowego komunikuj si ze sob i wzajemnie na siebie
oddziauj w zetkniciu z takim zjawiskiem, jak rak. Trzeba przede wszystkim zrozumie, e
powstawanie komrek nowotworowych jest naturalnym procesem, toczcym si przez cae ycie, bez
wytwarzania rozpoznawalnych klinicznie guzw. Ilustracj tego jest fakt, e pewna forma komrek
nowotworowych (neuroblastoma) wystpuje u niemowlt w ilociach wikszych ni u osb z
klinicznym rozpoznaniem choroby. Ponadto, sekcje zwok wykazuj, e praktycznie u wszystkich
mczyzn powyej pidziesitego roku ycia wystpuj komrki raka prostaty, cho wikszo z
nich nie chorowaa przecie na t chorob.
Skoro wikszo ludzi nie zapada na raka, mimo e ich organizmy stale wytwarzaj komrki
nowotworowe, musi istnie jaki naturalny system nadzoru immunologicznego, ktry wykrywa i
niszczy pojedyncze komrki nowotworowe, zanim jeszcze utworz one widoczne guzy. Odkryto ju,
e dziaanie tego naturalnego systemu nadzoru jest hamowane, gdy w nastpstwie stresu dochodzi do
uwolnienia adrenokortykosterydw. Amkraut i Solomon (1975), Shavit i inni (1985) oraz Stein, Keller
i Schleifer (1985) wskazuj, e nawet niewielkie zahamowanie pracy tego systemu wystarcza, by
znacznie zwikszy podatno jednostki na wpyw czynnikw chorobotwrczych, szczeglnie tych,
ktre s cigle obecne i zagraaj integralnoci organizmu wanie takich jak spontanicznie
wytwarzane komrki nowotworowe.
Istniej rne procesy odpornociowe, chronice nas przed tworzeniem guzw nowotworowych,
wrd nich dziaanie wspomnianych wczeniej makro fagw, limfocytw T oraz B (Amkraut i
Solomon, 1975; Solomon i Amkraut, 1981), jak rwnie komrek K (killer zabjca), komrek NK
(natural killer naturalny zabjca) i komrek T cytotoksycznych (szczegy w pracy Hokamy i
Nakamury, 1982). Jeli chodzi o komrki K, to cho niepewne jest ich pochodzenie immunologiczne,
wiadomo, e w swym dziaaniu uzalenione s od przeciwcia i dlatego nazywa si je rwnie
komrkami cytotoksycznymi zalenymi od przeciwcia. Pochodzenie komrek NK rwnie nie jest
znane, wiemy jednak, e czynnikiem wzmagajcym si ich dziaania skierowanego przeciw
komrkom nowotworowym jest interferon. Interferon to czynnik odpornociowy, uwalniany przez
komrki T oraz makrofagi. Prowadzone niedawno badania nad ludmi wskazuj, e komrki NK
odgrywaj znaczc rol w zwalczaniu rnych infekcji wirusowych, take takich jak opryszczka czy
te onkogeneza wirusowa (nowotwory wywoane wirusami). Gwna teoria onkogenezy gosi, e guz

powstaje wwczas, gdy dziaanie wspomnianych komponentw nadzoru odpornociowego jest

zahamowane lub za sabe (Stein i in., 1985).
Przeledmy teraz rne metody, opracowywane zarwno przez teoretykw, jak i praktykw,
ktrych celem jest wzmocnienie osabionych elementw ukadu odpornociowego. Podobnie jak w
przypadku ukadw autonomicznego i hormonalnego konieczne bdzie przyjrzenie si sposobom, tych
oddziaywa na ukad odpornociowy a do ich rde genetycznych i czsteczkowych poniewa
mog by one przejawem modulacji psychicznej.
Genetyczny i czsteczkowy poziom komunikacji w ukadzie odpornociowym w przypadku
raka. W tej czci zaprezentujemy przegld wspczesnych koncepcji genezy raka oraz naturalnych i
nabytych metod obrony przed t chorob. To, e coraz wicej wiemy na temat genw i czsteczek
przekanikowych, ktre reguluj wzrost komrek, w duym stopniu zawdziczamy danym na temat
raka. Jak widzielimy w dwch poprzednich rozdziaach, we wszystkich normalnych komrkach
znajduj si geny, do ktrych docieraj czsteczki przekanikowe wysyane z orodkw kontrolnych
ukadu limbiczno-podwzgrzowego i przenoszone przez ukady autonomiczny i hormonalny. Wielu
badaczy uwaa obecnie, e nowotwr powstaje wwczas, gdy na skutek jakiego uszkodzenia geny
regulujce normalny wzrost komrek zamieniaj si w onkogeny. Onkogeny przyspieszaj rozwj lub
dokonuj zmian struktury protein wytwarzanych w komrce, czego rezultatem jest zupenie
niekontrolowany proces wzrostu, prowadzcy do powstawania tkanek i guzw. Te za w kocu
rozprzestrzeniaj si po caym organizmie i zabijaj go. Niegdy normalne geny, ktre s
przeksztacane w onkogeny, zajmuj podatne na uszkodzenia miejsca w chromosomach i wwczas
nazywamy je protoonkogenami [onkogenami pierwotnymi (przyp. tum.)]. Czynniki znane jako
rakotwrcze zamieniaj protoonkogeny w onkogeny.
Najlepiej poznanymi czynnikami rakotwrczymi s: promieniowanie rentgenowskie,
radioaktywno, zbyt silne promieniowanie soneczne, toksyny (takie jak dym papierosowy czy obce
organizmowi substancje chemiczne) oraz rozmaite wirusy. Ich dziaanie polega na wnikaniu do jdra
komrkowego w tej fazie podziau komrki, gdy jest ona szczeglnie podatna na uszkodzenia, i
przeksztaceniu protoonkogenu w onkogen przez: (1) wywoanie mutacji genetycznej (zmiany planu
dotyczcego struktury rozwoju biaek) lub (2) przeamanie normalnego porzdku rekombinacji genw
w chromosomy.
Naturalne i nabyte metody obrony przed rakiem. Istnieje wiele znanych metod obrony przed
wzrostem i rozprzestrzenianiem si komrek nowotworowych ju od chwili, gdy one powstaj. W tej
czci przyjrzymy si trzem naturalnym metodom stosowanym przez nasz organizm oraz licznym
sposobom, jakimi badacze prbuj je wspomaga.
Interferon to biakowa czsteczka przekanikowa, ktra wspomaga wrodzon odporno i
naturalne rodki obrony przed infekcj. Substancj t odkryli w 1957 roku Alick Isaacs i Jean
Lindenmann z National Institute of Medical Research w Anglii. Za kadym razem, gdy wirus atakuje
komrk, wytwarza ona interferony (dwie znane postacie tej substancji to interferon alfa i interferon
beta), ktre przeszkadzaj w toksycznym oddziaywaniu wirusa. Ponadto interferony mog
bezporednio atakowa i niszczy w peni uformowane komrki nowotworowe. Nastpuje to albo
przez utrudnianie ich metabolizmu, albo przez wysyanie do komrek T i B oraz makrofagw polece,
by niszczyy one komrki nowotworowe (Marrack i Kappler, 1986). Pierwsze prby klinicznego
wykorzystania interferonu stay si jednak rdem rozczarowa substancja ta bya bowiem dostpna
jedynie w maych ilociach. Potem jednak odkryto sposb wytwarzania wikszych iloci interferonu w
laboratoriach. Wstrzyknicie duej dawki interferonu do organizmu sprawia, e znacznie wzrasta
zdolno komrek T i B oraz makrofagw do walki z rozmaitymi odmianami raka. Obecnie w
praktyce klinicznej interferon jest stosowany razem z innymi formami dziaa przeciw nowotworom,
takim jak np. opisane poniej.
Interleukiny to rwnie naturalne biakowe czsteczki przekanikowe, wspomagajce komunikacj
w ukadzie odpornociowym i obron przed patogenami. Dziaaj one jak hormony lub czsteczki
przekanikowe midzy komrkami T i B oraz makrofagami i wspomagaj ich dziaania majce na
celu walk z toksynami, a nawet w peni uformowanymi nowotworami. Zespoowi badawczemu pod
kierunkiem Stevena Rosenberga (Rosenberg i in., 1985) z National Cancer Institute udao si

wyprodukowa due iloci interleukinu-2 oraz wykorzysta go do aktywizowania komrek T. W

rezultacie komrki T wytwarzay komrki T cytotoksyczne, ktre bezporednio atakuj tkanki
nowotworowe. Niedawno wykonane badania dowiody, e interleukin-2 jest niezwykle skuteczny
efektem jego dziaania byo zmniejszenie si guzw o co najmniej 50%, a nawet cakowita remisja
nowotworu.
Kolejn form, w jakiej przejawia si wrodzona odporno na patogeny, jest czynnik wywoujcy
martwic guza (tumor necrosis factor TNF), odkryty w 1975 roku przez Lloyda Olda ze SloanKettering Cancer Center w Nowym Jorku. Okazao si, e gdy do organizmu wnikaj bakterie, ronie
liczba makrofagw wydzielajcych biakowy TNF. Ten z kolei atakuje komrki i tkanki
nowotworowe ju w sposb bezporedni. Dziki metodom inynierii genetycznej TNF mona obecnie
klonowa oraz produkowa na masow skal. Po wstrzykniciu do organizmu substancja ta atakuje
komrki nowotworowe i w wyniku jakiego nie znanego jeszcze mechanizmu powoduje ich
sczernienie i mier. Jeszcze skuteczniejszy okazuje si TNF w kombinacji z interferonem oraz
innymi lekami przeciwnowotworowymi. W testach laboratoryjnych okazao si, e TNF albo niszczy,
albo te utrudnia rozwj 2/3 komrek nowotworowych, na ktrych go wyprbowano. Obecnie jest
przedmiotem bada, ktre rne centra medyczne prowadz z udziaem ludzi.
Kolejnym osigniciem inynierii genetycznej s monoklony, ktre wydaj si stanowi zapowied
skutecznej walki z rozmaitymi postaciami raka na wiele rnych sposobw. Metoda ich wytwarzania
polega na usuniciu pewnej iloci komrek nowotworowych z organizmu i wstrzykniciu ich
myszom. Ukad odpornociowy myszy reaguje wytworzeniem komrek B, ktre posiadaj
przeciwciaa atakujce dan posta raka dochodzi wic do powstania odpornoci nabytej. Nastpnie
usuwa si komrki B oraz przeciwciaa i czy si je w probwce z nastpn parti dzielcych si
szybko komrek nowotworowych. W rezultacie wytworzone zostan tzw. hybrydomy jak gdyby
silne komrki hybrydowe ktre masowo produkuj monoklony, posiadajce przeciwciaa
specyficzne dla tej postaci raka, na ktr cierpi pacjent. Przeciwciaa te s nastpnie zbierane i
oczyszczane. Ich sia oddziaywania zazwyczaj ronie, jeli poczy si je z innymi lekami
przeciwnowotworowymi. Po wstrzykniciu do organizmu pacjenta staj si sprytnymi bombami",
atakujcymi wycznie komrki nowotworowe. Dzieje si tak dlatego, e ta ich cz, ktr stanowi
przeciwciao, funcjonuje jako klucz pasujcy jedynie do zamkw, ktrymi s receptory znajdujce si
w cianach komrek nowotworowych. Monoklony s wic nioscymi mier czsteczkami
przekanikowymi, ktre wypeniaj bardzo konkretn misj walki z rakiem.
National Cancer Institute szacuje, e do roku 2000 okoo 50% przypadkw wyleczenia raka bdzie
stanowi efekt tych wanie, ostatnio rozwijanych metod terapii. Pozostae 50% bdziemy
zawdzicza programom zapobiegania nowotworom. Jeli chodzi o nasz prac, najbardziej
interesujcy jest fakt, e w taki czy inny sposb wszelkie nowe metody leczenia raka opieraj si na
dziaaniu czsteczek przekanikowych zwikszajcych moc ukadu odpornociowego. Cho nasza
wiedza o tym, jak psychika moe wspomc te zachodzce na poziomie czsteczkowym procesy, jest
cigle w fazie embrionalnej, to jak za chwil zobaczymy jest coraz wicej dowodw
przemawiajcych za moliwoci stosowania hipnoterapii take i w tej dziedzinie.
Psychobiologiczne modele wspomagania terapii raka. Najwaniejsze dowody na to, e na
rozwj raka wpywa oddziaywanie ciaa i psychiki, pochodz z bada dotyczcych stresu
wynikajcego ze zmian w yciu (Do-hrenwend i Dohrenwend, 1974). Kady stres bdcy
nastpstwem znaczcej zmiany yciowej (np. mierci czonka rodziny, zmiany pracy, przeprowadzki)
moe spowodowa aktywizacj opisywanej wczeniej osi korowo-podwzgrzowo-przysadkowonadnerczowej, a co za tym idzie wytwarzanie kortykosterydw, ktre tumi dziaanie
odpornociowego systemu nadzoru. Ze zbyt ma aktywnoci ukadu odpornociowego wi si
takie zjawiska, jak: niepokj, depresja czy maa sia ego. Gwnym bodcem dla wspczesnych bada
prowadzonych w tej dziedzinie sta si fakt, e zdolno radzenia sobie jest wanym czynnikiem
decydujcym o tym, czy stres spowoduje obnienie wydolnoci odpornociowej. Locke i jego koledzy
(1984) odkryli na przykad, e objawy niepokoju czy depresji w obliczu stresujcej zmiany w yciu
sygnalizoway sab zdolno radzenia sobie i byy przyczyn zmniejszenia aktywnoci naturalnych
komrek K. Z kolei dua zdolno radzenia sobie (niewiele symptomw w obliczu powanego stresu)
wizaa si ze wzmoeniem aktywnoci tych komrek.

Coraz wicej wynikw bada, prowadzonych pod cis kontrol, wskazuje, e hipnoza moe
spowodowa zmiany w odpornociowym systemie nadzoru. Hall (1982-1983) odkry, e osoby bardzo
podatne na hipnoz mog w znaczcy sposb zwikszy sw odporno komrkow (zarwno jeli
chodzi o aktywno komrek T, jak i B). Frankel (1985) oraz jego koledzy badaj moliwo
wykorzystania sugestii hipnotycznej w celu wzmagania lub obniania odpornoci komrkowej w
odpowiedzi na wstrzyknicie antygenw.
Przegld tych nowych metod hipnoterapii, ktre jak si okazao skutecznie zwikszaj
wydolno odpornociow, prowadzi do wniosku, e istnieje przynajmniej pi metod podstawowych:
relaksacja, tworzenie obrazw, zmiana struktury (reframing), medytacja oraz wzmacnianie
umiejtnoci radzenia sobie. Poniewa stres osabia ukad odpornociowy powodujc wytwarzanie
hormonw adrenokortykoidowych, prawdziwym przeomem okazao si odkrycie, e hipnoterapia
oparta na zwykej relaksacji moe obniy plazmatyczny poziom tych hormonw (Sachar, 1969).
Wyrazem ciekawej koncepcji poznawczej zmiany struktury jest znana procedura wizualizacji i
relaksacji, udoskonalona przez Simontonw (Si-monton, Simonton i Creighton, 1978). Wikszo
ludzi, ktrzy obawiaj si raka, zwykle uwaa t chorob za niezwykle destrukcyjn. Simontonowie
staraj si zmieni struktur tego bdnego pogldu; komrki nowotworowe opisuj jako sabe" i
chaotyczne", natomiast nalece do ukadu odpornociowego biae ciaka krwi przedstawiaj jako
silne" i potne" jak rzucajce si na miso rekiny. Simontonowie nie byli jednak w stanie
okreli, ktry z elementw ich hipnoterapii jest najbardziej efektywny, poniewa ich program walki z
rakiem oparty by na terapii grupowej, ktrej celem byo rozwizanie gbszych problemw i
rozwinicie zdolnoci radzenia sobie. Dopiero badania Halla (1982), ktry te wykorzystywa
tworzenie obrazw i zmian struktury, udowodniy, e metody te mog doprowadzi do zwikszenia
odpornoci komrkowej.
Zupenie inn metod hipnoterapii stworzy Ainslie Meares (1982-1983), ktry wykorzystywa co,
co nazwa ataraksj psychiczn. Termin ten okrela tak posta intensywnej medytacji, w ktrej
pojawio si wewntrzne wyciszenie pochodzenia centralnego". Jego metoda stanowi przeciwiestwo
sposobu Simontonw, ktrzy usiuj zwikszy spokj, relaksacj czy zdolno pacjenta do radzenia
sobie. Metoda Mearesa nie wymaga natomiast udziau woli. Jak sam pisze: Podstawow
waciwoci tej formy medytacji jest brak walki, stara, korzystania ze swej siy woli". Uwaa on, e
jego metoda pozwala na pozawerbalne zrozumienie siebie i wszechwiata, a to moe prowadzi do
cofnicia si nawet bardzo powanej postaci raka. Sam zreszt przey t form intensywnej medytacji
w sposb bardzo osobisty i gboki i jest przekonany, e fakt ten jest komunikowany pacjentom na
pozawerbalnym, niewiadomym poziomie, dziki czemu wzmocniona zostaje ich wiara w moliwoci
zwizane z dowiadczaniem ataraksji psychicznej.
Wikszo wspczesnych psychologw korzysta z rnych elementw wszystkich
przedstawionych tu koncepcji (Margolis, 1982-1983; Newton, 1982-1983). Do charakterystycznym
przykadem jest praca Finkelsteina i Greenleafa (1982-1983), ktrzy dla celw prospektywnych bada
nad rakiem: zaplanowanych na trzy lata, przygotowali dziesiciominutow tam, na ktrej znalazy
si sugestie reprezentujce wszystkie metody hipnoterapii, o ktrych mwilimy. Zalet takiej bardzo
oglnej metody jest to, e stanowi ona wcielenie w ycie ericksonowskiej zasady mwicej, i trzeba
pozwoli, by niewiadomo pacjenta wybraa, jakie sugestie maj wspomaga oddziaywania
terapeutyczne (Erickson i Rossi, 1979). Z drugiej jednak strony to niesprecyzowanie powoduje, e nie
mona w naukowy sposb opisa mechanizmu przebiegu terapii.
Wikszo terapeutw zgadza si, e funkcje ukadu odpornociowego mog zwikszy si dziki
pewnemu okrelonemu stanowi psychicznemu lub na skutek wykorzystania psychiki. Z
przedstawianego w tej ksice punktu widzenia mona powiedzie, e niezwyka zoono ludzkiego
funkcjonowania wskazuje na istnienie prawie nieskoczonej rnorodnoci systemw zalenego od
stanu uczenia si i zapamitywania, ktre mona wykorzysta w celu uzdrawiania. Kada jednostka
ma wasn, unikatow histori dowiadcze yciowych oraz tego, co wyuczone, i dlatego wanie
kady przypadek stanowi nowe zadanie terapeutyczne, w ktrym mona wyprbowa efektywno
zarwno specyficznych, jak i niespecyficznych metod terapii.

Ramka 14. Psychobiologiczny model wspomagania terapii raka

Ramka 14 przedstawia caociowy, psychobiologiczny model wspomagania procesu regresji raka.

Jest to uaktualniona i rozszerzona wersja psycho-fizjologicznego modelu zaproponowanego przez
Achterberga (1984). Najbardziej oglna i dostpna metoda uzdrawiania jest oparta na naturalnej
uzdrowicielskiej reakcji ultradobowej, ktr mona dostrzec i wykorzysta co 90 minut (opisaem to w

dwch poprzednich rozdziaach). Ludzie mog nauczy si optymalizowa owe naturalne reakcje
dziki docieraniu do pozytywnych zasobw zalenych od stanu. Zasoby te s zwizane z takimi
dowiadczeniami yciowymi, w ktrych pacjenci potrafili sobie radzi, wierzyli w przyszo i mieli
poczucie skutecznoci. Niektrym wystarczy tylko ta metoda. Innym dobrze zrobi skorzystanie z
naturalnej reakcji ultra-dobowej w celu zoptymalizowania wasnej aktywnoci podczas wyobraania
sobie (metod Simontonw i Achterberga) ataku na sabe i bezradne komrki nowotworowe. Jeszcze
innym potrzebny bdzie udzia w gbokim, bardzo osobistym i psychodynamicznym procesie
aktywnego wyobraania sobie przy pomocy psychoanalityka (Hillman, 1983; Jung, 1929/1984; Mindell, 1982, 1985a, b; Woodman, 1984) lub te terapeuty zorientowanego bardziej spirytualistycznie,
np. wyznawcy koncepcji Mearesa (1982-1983). Te formy uzdrawiania s zarwno sztuk, jak i
metodami naukowymi. U ich podstaw tkwi twrczy i konstruktywny proces, ktry kada jednostka
musi zbada na swj wasny sposb w czasie, gdy bdzie si uczy, jak maksymalizowa swj
potencja psychobiologiczny.
Nadmierna aktywno ukadu odpornociowego (astma i alergie).
Obecnie uwaa si, e astma to zaburzenie, ktrego cech charakterystyczn jest nadmierna
aktywno ukadu odpornociowego. Z punktu widzenia immunologii (Hokamai Nakamura, 1982)
astma polega na nadpobudliwoci oskrzelowej bony luzowej w pucach, wywoanej przez krwinki
eozynochonne (ktre, jak wiemy, stanowi 2-3% cakowitej liczby biaych krwinek). Astma moe si
pojawi w kadym wieku, a rozpoznaje si j po sapaniu i skrconym oddechu. Objawy te mog
przybiera rne postaci od agodnego dyskomfortu a po gron dla ycia niewydolno
oddechow. Pojcie astmy obejmuje dwie jej odmiany: zewntrzpochodn i wewntrzpochodn
(Hokama i Nakamura, 1982).
W astmie zewntrzpochodnej (okrelanej rwnie jako alergiczna, atopowa lub immunologiczna)
porednicz przeciwciaa IgE. Ten rodzaj astmy wie si z alergicznym nieytem nosa oraz
pokrzywk (chorob, ktrej objawami s bardzo silne swdzenie oraz lekko uwypuklone biae plamy
na skrze, rzadko utrzymujce si duej ni dwa dni). Testy skrne dla pewnych antygenw wypadaj
pozytywnie, zazwyczaj podnosi si rwnie poziom przeciwcia typu IgE. Ta posta astmy jest
powszechna w niemowlctwie i dziecistwie, dotyczy te okoo poowy populacji dorosych. Zwykle
wystpuje sezonowo w okresach kontaktowania si z alergenami rolinnymi itp.
Astma wewntrzpochodna (zwana te niealergiczn, nieatopow lub samoistn) pojawia si przede
wszystkim u dorosych, zwykle po przebyciu zakanej choroby ukadu oddechowego (ktra
najwyraniej aktywizuje ukad odpornociowy). Posta ta jest w wikszym stopniu chroniczna, a
niedrono oskrzeli wystpuje niezalenie od sezonowego kontaktu z alergenami. Co wicej, poziom
IgE jest w tym wypadku na og normalny. Pomimo tych rnic immunologicznych objawy kliniczne
astmy zewntrz- i wewntrzpochodnej s na tyle podobne, e uwaa si, i ich mechanizmy
psychofizjologiczne s takie same albo zblione. Eksperymenty prowadzone na zwierztach dowiody,
e stymulacja lub hamowanie reakcji alergicznych zachodzi z udziaem podwzgrza (Frick, 1976;
Stein, Schiavi i Camerino, 1976). Ga sympatyczna AUN, uwalniajc z tkanek histamin, stymuluje
reakcje alergiczne, podczas gdy ga parasympatyczna (relaksujca) hamuje je.
Rytmy okoo- i ultradobowe w przebiegu astmy. Z bada dotyczcych chronobiologicznego
wpywu rytmw okoodobowych na pojawianie si atakw astmy (Reinberg, Gervais i Ghata, 1977)
wynika, e szczyt reakcji dyspenicznej (krtki oddech) zbiega si w czasie ze szczytem skrnej reakcji
na histamin i alergeny w czasie caego 24-godzinnego cyklu dobowego, tak e wikszo atakw
wystpuje midzy pnoc a trzeci rano. Idc tropem tych codziennych fluktuacji docieramy do
rytmw okoodobowych, ktre maj swj pocztek w podwzgrzu, poredniczcym w ich dziaaniu
poprzez ukad hormonalny (uczestniczy w tym take szyszynka, reagujca na cykliczne przemiany
zwizane ze wiatem i ciemnoci). Odkryto, e okoodobowe rytmy krwinek eozynochonnych s po
czci zalene od dziennego rytmu uwalniania ACTH przez przysadk i stymulacji kory nadnerczy
przez t substancj. Jest to ta sama o podwzgrzowo-przysadkowo-nadnerczowa, ktr Selye
opisywa jako drog przebiegu reakcji na stres w swych Diseases of Adaptation (Chorobach
adaptacyjnych).

Istnieje wiele atwych do zrozumienia sposobw, za pomoc ktrych niespecyficzne metody

hipnoterapii (takie jak reakcja relaksacyjna Ben-sona) mog pozytywnie wpywa na wystpujce w
rnych chorobach psychosomatycznych reakcje alergiczne. Ja sam podczas praktyki klinicznej
odkryem, e autohipnoza, opisywana wczeniej jako ultradobowa reakcja relaksacyjna, jest
szczeglnie skuteczna wwczas, gdy stosuje si j w kombinacji ze skalowaniem symptomu. W
rezultacie pacjent stopniowo uzyskuje wiadom kontrol nad reakcjami alergicznymi i
astmatycznymi. Dziki podwyszonej wraliwoci na minimalne choby oznaki zbliania si ataku,
jest on w stanie przemieni symptom astmatyczny w sygna wspomagajcy uzdrawianie. Lankton
(1987) zajmuje si obecnie udoskonalaniem metody podobnej do ericksonowskiej, czcej w sobie
skalowanie symptomu i metafor.
Pracujc z astmatykami, podobnie jak z innymi chorymi, ktrych symptomy choroby mog si
okaza grone dla ycia (np. przypadki stanu dychawicznego, gdy pacjent dosownie nie moe zapa
oddechu), rozsdnie jest przebywa w takim miejscu, gdzie mona od razu przywoa
wykwalifikowany personel medyczny. W przypadkach tego rodzaju nigdy w czasie skalowania
symptomu nie prosi si pacjenta, by doznawa wicej ni 25, najwyej 30% najsilniejszej z
poprzednich reakcji. Skalowanie nie powinno siga poza prg 50% takiej ostrej reakcji, ktra
mogaby si wiza z koniecznoci szybkiej interwencji lekarskiej. Rzeczywistym naszym celem s
bowiem te reakcje, ktre znajduj si przy najniszych punktach skali. Chodzi nam przecie o to, by
pacjent sta si wiadomy najsabszych nawet oznak tych, ktre s potrzebne, by symptom
przemieni w sygna uruchamiajcy uzdrawianie.
Kilku badaczy zajmowao si analiz skutecznoci hipnoterapii w postpowaniu z chorymi na
astm oraz cierpicymi z powodu podobnych do niej objaww (Bowers i Kelly, 1979; DePiano i
Salzberg, 1979; Wadden i Anderton, 1982). Due zrnicowanie metod okrelanych mianem
hipnotycznych utrudnia oszacowanie wynikw bada, w ktrych zwykle mamy do czynienia z
mieszanin tego, co wczeniej opisalimy jako metody specyficzne i niespecyficzne.
Satysfakcjonujce wyjanienie tych kwestii uzyskamy prawdopodobnie dopiero wtedy, gdy osobno
zbadamy rezultaty zastosowania hipnozy wobec takich reakcji alergicznych, ktre s dokadnie
poznane i atwe do zmierzenia. Pionierskie prace w tej dziedzinie przeprowadzili Ikemi i Nakagawa
(1962), zajmujcy si alergicznym zapaleniem skry i alergiami pokarmowymi oraz Kaneko i
Takamashi (1963), badajcy przewlek pokrzywk. Wikszo bada nad hipnotyczn zmian
nabytych reakcji alergicznych mona obecnie zinterpretowa w wietle szerszej wiedzy, jak
posiadamy na temat zaangaowanych w ten proces pocze psychiki i ciaa. Trudno na przykad nie
postawi pytania, czy ruchy krwinek obojtnochonnych, stymulowane za pomoc wczeniej
omawianego tworzenia obrazw (Schneider i in., 1984), nie mogyby by zestrojone z
przemieszczaniem si pokrewnych im krwinek eozynochonnych w przewodzie oskrzelowym.
Prowadzioby to do ograniczenia nadmiernej reakcji ukadu odpornociowego, ktra jest
charakterystyczna zarwno dla astmy, jak i dla podobnych zaburze alergicznych.
le ukierunkowane dziaanie ukadu odpornociowego zaburzenia autoodpornoci i
reumatoidalne zapalenie staww. Zaburzenie autoodpornoci polega na tym, e na skutek
niebezpiecznej pomyki w okrelaniu wasnej tosamoci ukad odpornociowy atakuje zarwno
wasne, jak i obce tkanki. Podstawow kwesti z zakresu immunologii jest sposb, ktry pozwala
organizmowi odrnia antygeny (lub substancje obce) od tego, co jest naturalne. Chodzi tu o
zdolno rozrniania midzy nie-ja" i, ja", ktra w zaburzeniach autoodpornoci ulega uszkodzeniu.
Obecnie uwaa si, e umiejtno ta rozwija si w czasie ycia podowego i jest wynikiem
bezporedniego kontaktu waciwych danemu organizmowi substancji z receptorami znajdujcymi si
na powierzchniach biaych krwinek. Ukad odpornociowy uczy si rozpoznawa swoje ja" biorc
udzia w reakcjach antygen-przeciwciao w odniesieniu do wszystkich naturalnych substancji
(autoantygenw) organizmu.
ycie jednak toczy si dalej i mog si pojawi rne sytuacje sprzyjajce uszkodzeniu tych
centralnych mechanizmw, ktre le u podoa rozpoznawania wasnego ja". Uszkodzenie
zazwyczaj wie si z przerwaniem drogi, ktr normalnie biegn interakcje komrek T i B z autoantygenami. Zaburzenia autoodpornoci na og pojawiaj si w chorobach nowotworowych,
syndromach braku odpornoci, w zwizku z odniesionymi ranami lub starzeniem si. W rozdziale tym

dokonamy przegldu wynikw bada nad reumatoidalnym zapaleniem staww, poniewa one wanie
pokazuj moliwoci tworzenia i udoskonalania nowych metod hipnoterapii, ktre znajduj
zastosowanie w przypadkach zaburze odpornoci.
Reumatoidalne zapalenie staww (rheumatoid arthritis RA) to choroba oglnoustrojowa, zwykle
zaczynajca si od takich objaww, jak: zmczenie, sztywno mini oraz parastezje (dziwne
wraenia pieczenia, kucia i drtwienia). W miar postpu choroby okolice gwnych staww ciaa
(ramiona, okcie, nadgarstki, palce, biodra, kolana, kostki) sprawiaj wraenie opuchnitych i
sztywnych. Podczas poruszania si, a nawet odpoczynku pojawia si ostry i przewleky bl, ktrego
przyczyn jest coraz wiksze ograniczenie ruchomoci staww. Stopie zaostrzenia objaww ulega
zmianom w czasie pojawiaj si okresy remisji, a nawet dochodzi do cakowitego, spontanicznego"
ustpienia choroby.
Fizjologia zaburze pracy staww w RA jest cigle jeszcze przedmiotem bada. Niejasne s
rwnie te aspekty choroby, ktre wi si z autoodpomoci. Uwaa si jednak, e bezporedni
przyczyn jest nadmierny wzrost komrek bony maziowej, ktra normalnie tworzy cienk warstw na
wewntrznej czci stawu i wydziela smarujc go ma. Jedna z hipotez wyjaniajcych ten proces
mwi, e do nadmiernego wzrostu komrek dochodzi z powodu zmian, jakie w tkankach maziowych
(lub w chrzstce czy te tkance samego stawu) wywouje wirus Epsteina-Barra [wirus Epsteina-Barra
jest to uniwersalny wirus opryszczki, ktrym zaraonych jest wielu ludzi na caym wiecie. Zaraenie
nie zawsze ujawnia si w postaci objaww]. Ukad odpornociowy reaguje na niego niewaciwym
atakiem, ktry prowadzi do nadmiernych podziaw komrek w tkankach maziowych. Przeronita
tkanka rozprzestrzenia si w obrbie stawu, powodujc jego puchnicie, a to w kocu prowadzi do
zniszczenia chrzstki oraz w zaawansowanej postaci choroby do unieruchomienia stawu.
Naukowcy sdz, e w ataku, bdcym wynikiem bdnego rozpoznania, bior udzia zarwno
mechanizmy immunopatologii komrkowej (limfocyty T), jak i humoralnej (limfocyty B). Nastpnie
dochodzi do znacznego wzrostu aktywnoci makrofagw, ktrej celem jest usunicie odpadkw. Z
kolei produkowane w nadmiarze hormony prowadz do dalszych uszkodze chrzstki. Ten fatalny
stan najprawdopodobniej pogarszaj jeszcze negatywne emocje, ktrych wynikiem jest wzrost
napicia miniowego i nastpujce pod jego wpywem nadmierne pobudzenie sympatycznej gazi
AUN (Achterberg i Lawlis, 1980; Weiner, 1977).
Badacze uwaaj, e poczenie psychiki i ciaa w RA nastpuje poprzez znan o limbicznopodwzgrzowo-przysadkow. Oto streszczenie dokonanego przez Achterberga i Lawlisa (1980) opisu
moliwej dynamiki tego procesu:
1. U pacjentw chorujcych na RA stresy yciowe, filtrowane zwykle przez procesy korowe, s
przytpione. Osoby takie czsto wydaj si pozbawione afektu, pytkie lub bezbarwne emocjonalnie,
jakby bez ducha". Ten brak emocji okrela si mianem alexithymia dosownie oznacza to taki stan,
w ktrym czowiek nie ma sw okrelajcych uczucia". Nemiah, Freyberger i Sifneos (1976)
wysunli hipotez, e u pacjentw cierpicych na zaburzenia psychosomatyczne wystpuje wadliwy
ukad pocze skojarzeniowych midzy kor a ukadem limbicznym.
2. Aktywno neuronw, wica si zwykle z emocjami, nie jest odbierana na wyszych
poziomach korowych, lecz przez podwzgrze oraz zwizane z nim ukady: autonomiczny, hormonalny
i odpornociowy. RA (i by moe wszystkie objawy psychosomatyczne) jest zatem pewn form
mowy ciaa, ktra zastpuje brakujcy jzyk sw (lewa pkula mzgu) oraz jzyk wyobraeniowoemocjonalny (prawa pkula). Stan ten okrela si jako pensee operatoire albo niezdolno do
fantazjowania.
3. Korzystanie z mowy ciaa zamiast poznania, fantazji i emocji moe u pacjentw z RA wywoa
wzrost napicia miniowego, co z kolei zwiksza bl w stawach i przyspiesza ich niszczenie. Dzieje
si tak z powodu podwyszonej temperatury wewntrz stawu, ktra stymuluje aktywno enzymw
lizomalnych.
4. Pomidzy ukadem odpornociowym a podwzgrzem moe istnie cykl przyspieszonych
interakcji, ktrego charakterystyczn cech jest pozytywne biologiczne sprzenie zwrotne.
Sprzenie to zamiast poprawia stan chorego na RA, jak byoby w przypadku normalnego sprzenia
negatywnego, pogarsza go.

Koncepcja alexithymii strukturalnego czy genetycznego defektu w obrbie kory oraz ukadu
limbicznego i podwzgrza jest cigle wysoce spekulatywn teori genezy RA czy te wszelkich
zaburze psychosomatycznych. Bardziej konwencjonalne, psychodynamiczne wyjanienie, ktre
podali Erickson i Rossi (1979) opierao si na pojciach zaprzeczenia, stumienia i (lub) wyparcia
dowiadcze prawej pkuli, wskutek czego pkuli lewej miao brakowa informacji potrzebnej, by
problem wyrazi sowami. Cho konieczne s dalsze badania, majce na celu okrelenie wartoci obu
tych koncepcji, wida ju, e zarwno w jednej, jak i w drugiej istot dysfunkcji psychosomatycznych
jest informacja zwizana ze stanem. Normalny dostp do informacji oraz jej przepyw w systemie
psychika-ciao jest albo zablokowany, albo przebiega boczn drog, albo te w ogle niewaciwym
torem, a w konsekwencji ciao musi przetwarza informacj, ktr lepiej umiaaby si zaj psychika,
i czyni to za pomoc symptomw.
Sposb, w jaki Erickson postpowa z pacjentami, ktrzy doznawali chronicznego blu, braku
nadziei, apatii czy te stpienia afektu, polega na eksploracji (w zwyky sposb) ich zdolnoci do
korzystania z klasycznego mechanizmu dysocjacji hipnotycznej, przeniesienia, znieksztacenia czasu
(time distortion) itp. Eksploracj t czy ze sw czsto niezwyk metod prowokacji emocjonalnej
(zob. tom 4, Erickson, 1980). Wikszo kontrowersji powstajcych wok prac tego badacza wie
si z niekonwencjonalnym wykorzystywaniem przez niego takich zjawisk, jak szok, zaskoczenie czy
zakopotanie (Rossi, 1973/1980) po to, by pacjentw z rnymi organicznymi dysfunkcjami mzgu
sprowokowa do wikszego wysiku w procesie rehabilitacji (Erickson, 1963/1980, 1980a).
Kiedy rozmylam nad wszystkim, z czym si zetknem obserwujc prac Ericksona z rnymi
pacjentami przez osiem ostatnich lat jego ycia, zaczynam sobie zdawa spraw, e zawsze by w niej
obecny czynnik pobudzenia emocjonalnego. Nawet wwczas, gdy zachowywa si w sposb
dobrotliwy i agodny, czsto dostrzegaem figlarny bysk w jego oku, poniewa pozornie niewinne
sowo czy wyraenie, ktrym si posugiwa, zawierao ukryt tre, ktrej celem byo wzbudzenie
emocjonalnej dynamiki pacjenta w sposb zgoa nieoczekiwany. Jednak najczciej nie dostrzegaem
tych zoonych poziomw komunikacji, ktre wyamyway si z istniejcych w caym systemie
psychika-ciao pacjenta ukadw informacji zwizanych ze stanem, a do chwili, gdy Erickson
wszystko mi wyjani (Erickson i Rossi 1979, 1981; Erickson, Rossi i Rossi, 1976). On sam zdawa si
niele bawi tym wprowadzaniem pacjentw na rne poziomy. Pozytywna wi midzy nim a
pacjentem istniaa stale nawet wtedy, gdy wzbudzane byy negatywne emocje. W kadym przypadku
Erickson stara si dociera do unikatowego repertuaru dowiadcze yciowych pacjenta i
wykorzystywa je po to, by mu pomc w tworzeniu nowych struktur psychicznych oraz tosamoci,
ktra obejmowaaby zarwno jego struktury osobowociowe, jak i owe wzbudzone emocje. W tym
wspomaganiu procesu hipnoterapeutycznego korzysta ze zintegrowanych metod niespecyficznych
(pobudzanie emocjonalne i reakcja alarmowa) i specyficznych (unikatowe dowiadczenia yciowe
pacjenta). Wikszoci tych metod nigdy nie uyto ponownie, poniewa stanowiy one przejaw idiosynkratycznej osobowoci Ericksona i jego upodobania raczej do terapii dramatycznej ni
konwencjonalnej (Hilgard, 1984). Jak ju widzielimy przy okazji omawiania psychicznej modulacji
ukadw autonomicznego i hormonalnego, korzystanie ze rodkw dramatycznych w celu pobudzenia
zwizanych ze stanem wspomnie i emocji ma solidne podstawy psychobiologiczne. Zablokowane i
zaburzone procesy pamiciowe, emocjonalne i wyobraeniowe, z jakimi mamy do czynienia u
chorych na RA, wydaj si idealn kategori testow, pozwalajc na badanie i poszerzanie
pionierskich metod Ericksona, ktry umia pobudza i wykorzystywa unikatowy repertuar reakcji
kadego pacjenta.
Albert Kreinheder jungista przedstawi histori ilustrujc fakt, e zwizane ze stanem aspekty
osobowoci czowieka mog by zakodowane w postaci reumatoidalnego zapalenia staww, a
nastpnie uwolnione dziki procesowi aktywnego wyobraania sobie. Oto jak opisywa swoje
zetknicie z t chorob i proces autouzdrawiania (s. 60-61):
Dwa lata temu moje ycie zdawao si pyn bardzo atwo. Uzyskaem pewn pozycj zawodow,
mj stan zdrowia by doskonay i w ogle sdziem, e wszystko ukada mi si dobrze. I wanie
wtedy, kiedy wydawao mi si, e osignem wysoki puap satysfakcji yciowej, zaatakowao mnie
reumatoidalne zapalenie staww. Z koniecznoci staem si antybohaterem. Kady staw mego ciaa (w
tym nawet stawy szczkowe) by rdem silnego blu. W dwie lub trzy godziny po przebudzeniu

przez cay ten czas wykonywaem zwyke czynnoci zwizane z siedzcym trybem ycia byem
wyczerpany i musiaem wraca do ka. Ramiona i okcie miaem tak sztywne, e bez pomocy nie
byem w stanie woy marynarki ani podnie si z pozycji lecej. Wszdzie prbowaem szuka
pomocy: u lekarzy, dietetykw, kr-garzy, masaystw i specjalistw od tarota. Nic z tego nie wyszo.
Nie wiedzc, co jeszcze mog zrobi, zdecydowaem si porozmawia ze swym blem. Oto przykad
jednego z takich dialogw:
Ja: Trzymasz mnie mocno w swym ucisku i nie pozwalasz odej. Jeli pragne zyska ca
moj uwag, to ju j masz. Czymkolwiek si zajmuj, musz si liczy z tob. Nawet gdy pisz,
czuj ci w swej doni i wszystkich czciach ciaa. Przeraasz mnie. Nie potrafi ci kontrolowa, nie
mog do ciebie dotrze, nie jestem w stanie na ciebie wpyn. Jeli zrobisz jeszcze jeden krok, stan
si zupenie bezradny. Czy kiedykolwiek ustpisz? Dlaczego tu jeste?
Bl: Jestem tu po to, by przycign twoj uwag. Daj ci zna o swojej obecnoci. Pokazuj ci
sw potg. Jestem potniejszy od ciebie. Moja wola panuje nad twoj. Nie moesz mnie pokona,
ale ja mog pokona ciebie, i to z atwoci.
Ja: Dlaczego niszczysz mnie swoj potg?
Bl: Robi to dlatego, e nie chc, by mnie duej lekceway. Pokonisz si i upokorzysz przede
mn, bo ja jestem Tym, bez ktrego nie ma innych. Jestem pierwszy wrd wszystkich rzeczy,
wszystko ze mnie wynika i nic nie istnieje beze mnie. Chc by blisko ciebie, przez cay czas w
twoich mylach. Oto dlaczego trzymam ci w szponach swej potgi i sprawiam, e mylisz tylko o
mnie. Teraz, gdy ju jestem w tobie, nie bdziesz mg y tak jak przedtem, ani te robi tego, co
dotd robie.
Dialogi te pozwoliy nada znaczenie mojej chorobie. Przedtem bl by jedynie plag, ktr
naleao wyeliminowa. Teraz okaza si Tym--bez-ktrego-nie-ma-innych". By czym wielkim, a
jednak pragn si ze mn spoufali. Zrozumiaem to, co przedtem byo dla mnie tylko brzmieniem
sw: rany to miejsca, przez ktre self znajduje sobie wejcie do naszego wntrza. Nieszczcie, ktre
nas dotyka, moe by wyborem, wezwaniem do indywidualizacji.
Uwiadomiem sobie, e moje ycie musi ulec zmianie. Zdumiewajce jest odkrycie, e ludzie,
ktrzy maj po dwadziecia, trzydzieci czy nawet czterdzieci par lat, mog by cakowicie
skoncentrowani na ego, a mimo to niele prosperowa. Jednak wczeniej czy pniej wiksza
osobowo zacznie si domaga swych praw. Nadszed czas powiedzia mi bl by zakoczy
wszystko to, co byo, zanim mnie pokochae". I doda: Musisz mnie kocha i by ze mn jest to
tak wane i pilne, e jeli cokolwiek bdzie si miao okaza waniejsze ni Ja, dojdzie do tego, i
staniesz si sparaliowanym kalek. Najpierw musisz mnie kocha. Jeli mnie zignorujesz, czeka ci
mier, choroba i zniszczenie".
Choroba czy nerwica wcale nie oznaczaj, e dana osoba jest kim gorszym, o uomnym
charakterze. W pewnym sensie s one pozytywnymi oznakami, bo pokazuj, e tkwi w nas
moliwoci rozwojowe. Istnieje bowiem wiksza osobowo, ktra usiuje si wydosta na
powierzchni. Gdy zachorowaem na zapalenie staww, rozpoczem psychoanaliz. Zrobiem to, jak
sdz, dlatego, e byem chory. Lecz zamierzenia mej niewiadomoci byy prawdopodobnie zupenie
inne. Choroba pojawia si po to, bym podda si psychoanalizie. Nasza wiedza o sobie nigdy nie jest
pena. Gdy zmieniaj si warunki, pojawiaj si nowe treci psychiczne, ktre trzeba zintegrowa. A
kiedy ju otworzymy okno na archetypy, nie mona go ponownie zamkn. Albo my bdziemy
dorasta wraz z potrzeb indywiduacji, albo te ona przeronie nas.
Dokonana po siedmiu latach katamneza (na podstawie kontaktu osobistego) wykaza a, e u doktora
Kreinhedera nadal nie wystpuj adne symptomy. Tak gruntown wiedz na temat moliwych
gbokich znacze, ktre kryj si w chorobie, demonstrowali dotd tylko szamani i uzdrowiciele
wszystkich kultur i epok. To, czego doktor Kreinheder dowiadczy chorujc na zapalenie staww,
pokazuje, i choroba moe by wezwaniem, bymy przerwali sw codzienn aktywno i poszukali
gbszych treci, ktre rozwijaj si w obrbie naszej egzystencji. Fakt ten stanowi podstaw
ultradobowych procesw uzdrawiania, nazywanych przeze mnie przemian symptomu w sygna.
Przemiana symptomu w sygna

Pierwszym krokiem, ktry pozwoli dotrze do zalenych od stanu wspomnie i skojarze, jest
wyrobienie u pacjenta penej szacunku i dociekliwoci postawy wobec symptomu. Postawa ta musi
zastpi pojawiajce si zwykle unikanie, opr czy odrzucenie. Owe wspomnienia i skojarzenia s
bowiem sygnaami pochodzcymi z tych czci osobowoci, ktrym potrzebny jest rozwj
ekspresywny (indywiduacja). Oto jak zazwyczaj wprowadzam pojcie przemiany symptomu w sygna,
informujcy pacjenta o tym, e w jego yciu wewntrznym potrzebny jest rozwj twrczy na szersz
skal (Rossi, 1986b, s. 20):
Moesz skorzysta z naturalnej formy autohipnozy, pozwalajc sobie cieszy si przerw za
kadym razem, gdy jest ci ona potrzebna w cigu dnia. Po prostu zamknij oczy i postaraj si dostroi
do tych czci swego ciaa, ktre s najbardziej odprone. Kiedy ju zlokalizujesz to odprenie,
zacznij si nim cieszy. Pozwl, by si pogbio i rozprzestrzenio po twoim ciele. Odprenie to co
wicej ni sowo czy te stan spokoju. Prawdziwe zanurzanie si w nim oznacza, e uruchomie swj
ukad parasympatyczny czyli naturaln reakcj relaksacji. Jest to najprostszy sposb, by
maksymalnie wykorzysta uzdrowicielskie moliwoci, jakie tkwi w fazie odpoczynku, ktra jest
czci naturalnych ultradobowych rytmw twego ciaa.
Gdy ju dokadnie zbadasz swoje wewntrzne odprenie, moesz si zastanowi, jak twa twrcza
niewiadomo postpi z kadym symptomem, kwesti czy problemem, ktrym chciaby si zaj.
Niewiadomo jest wewntrznym regulatorem wszystkich procesw biologicznych i psychicznych.
To, e masz problemy, jest prawdopodobnie spowodowane zakceniem naturalnych procesw
regulacyjnych, ktre zachodz w obrbie niewiadomoci, a powodem jest jaki niekorzystny program
z przeszoci. Jeli zaakceptujesz ultradobowe okresy odpoczynku, ktre pojawiaj si w cigu dnia, i
bdziesz si nimi cieszy, pozwolisz jednoczenie, aby twe problemy rozwizay si w wyniku
naturalnej samoregulacji psychiki i ciaa.
Podczas tego rodzaju uzdrawiania hipnoz bardzo wana jest twoja postawa zarwno wobec
symptomu, jak i samego siebie. Symptom czy problem jest w rzeczywistoci twoim przyjacielem.
Symptom to sygna, e w twoim yciu potrzebna jest twrcza przemiana. W okresach odprenia
podczas autohipnozy ultradobowej czsto dowiadczysz spokojnego wgldu we wasne ycie, w to,
czego naprawd pragniesz, i w sposoby uzyskiwania tego. Wynikiem regularnego praktykowania
autohipnozy ultradobowej bdzie jaka nowa rozwaga, rado, wiksza wiadomo i dojrzao.
Ukad odpornociowy, informacja i wiadomo
Angielski badacz Stephen Black by pionierem wykorzystywania hipnozy do psychicznej
modulacji nabytych reakcji odpornociowych, ktre przedtem byy uwaane za procesy czysto
biologiczne. Jego badania nad hipnotycznym modulowaniem reakcji odpornociowych na paeczki
gruzekowate (prba Mantoux; Black, Humphrey i Niven, 1963) oraz alergicznych reakcji skrnych
(Black, 1963; Black i Friedman, 1965) stay si inspiracj dla wielu spord wymienionych w tym
rozdziale badaczy (Smith, McKenzie, Marmer i Steele, 1985; Smith i McDaniel, 1983). Dla samego
Blacka inspiracj do pracy stao si jego arliwe pragnienie, by dowie, e psychika, ciao i ycie
tworz jedno. Prowadzone za pomoc hipnozy badania nad nabyt odpornoci byy dla niego
empirycznym sposobem rozwizania problemu relacji midzy ciaem a psychik od czasw
Kartezjusza istniao bowiem przekonanie, e psychika i ciao to dwa oddzielne byty konceptualne.
Poniewa jest to ta sama kwestia, ktr zajmujemy si w tej ksice, przyjrzymy si dokadniej
zarwno pogldom Blacka, jak i ich implikacjom w myli wspczesnej.
Black opiera si na nowej wwczas (lata szedziesite) teorii informacji. Suya mu ona jako
podstawa pojciowa, pozwalajca na zaproponowanie oglnej definicji ycia biologicznego i psychiki.
eby poj znaczenie jego definicji, musimy dysponowa pewn znajomoci podstaw teorii
informacji, o ktrej jedynie wspomnielimy w rozdziale drugim. Teori t pierwotnie sformuowan
jako model matematyczny (Shannon i Weaver, 1949; Wiener, 1948), sucy nowo powstajcym w
komunikacji technologiom szybko uznano za niezwykle przydatn do konceptuali-zacji wszelkich
procesw przemiany oraz transformacji. Na przykad, w rozdziale drugim przedstawilimy pogld, e
wszelkie procesy biologiczne i psychiczne mona uwaa za rne formy transdukcji informacji.
Jednym ze sposobw rozwizania problemu relacji midzy psychik a ciaem jest uznanie, e oba
elementy uczestnicz w podobnych procesach transdukcji informacji. Dokonalimy przegldu prac

wielu teoretykw i eksperymen-tatorw, dla ktrych teoria informacji stanowia pojciow podstaw
wyjaniania, w jaki sposb hipnoza moe poredniczy w psychicznej modulacji procesw
fizjologicznych (Bowers, 1977).
Ramka 15. Przemiana symptomu w sygna
1. Skalowanie, ktrego celem jest przemiana symptomu w sygna
Ktry numer ze skali od l do 100 (100 okrela najwiksz si) odpowiada
stanowi, w jakim doznajesz tego symptomu wanie teraz?
Pomyl, e sia tego symptomu jest w rzeczywistoci sygnaem, i jaka
silna, gboka cz ciebie musi teraz zosta poznana i zrozumiana.
2. Docieranie do znaczenia symptomu i zastanawianie si nad nim
Kiedy twj wewntrzny umys (twrcza niewiadomo itp.) bdzie
gotowy, by ci suy pomoc w dotarciu do gbokiego znaczenia
symptomw, zorientujesz si, e jeste coraz bardziej odprony i odczuwasz
coraz wikszy spokj, a w kocu zamkniesz oczy. Moesz si teraz przyjrze
pierwotnym rdom tego symptomu (przerwa), zapyta symptom o to, co
chce ci powiedzie, podyskutowa z nim na temat zmian, ktre s potrzebne
w twoim yciu.
3. Potwierdzenie doniosoci i wartoci nowego znaczenia
Jak wykorzystasz teraz swj symptom, bdcy wanym sygnaem?
(Osoby badane zwykle potrafi okreli donioso kadego z nowo
pojawiajcych si znacze w sposb intuicyjny. Nowemu znaczeniu
niezmiennie towarzysz zmiany afektywne zy, entuzjazm, wdziczno.
Warto tej formy pracy wewntrznej na og potwierdza dokonane w tym
momencie przeskalowanie siy symptomu).
Cho teoria informacji jest zwykle wyraana jzykiem matematycznym, dla naszych celw
wystarczy, jeli jej podstawowe zaoenia sformuujemy w sposb nastpujcy: im bardziej
nieprawdopodobna jest jaka idea czy wydarzenie, tym wiksza jest jej warto informacyjna.
Uywajc terminw bardziej codziennych moemy powiedzie, e wszystko, co w naszym yciu jest
rutynowe, zwyczajne i przewidywalne zazwyczaj nie dostarcza nam nowych informacji. rdem
informacji jest to, co nowe, tajemnicze i interesujce. Zatem wszystko, co jest dla danej osoby nowe,
ma dla niej du warto informacyjn.
W rozdziale drugim opisaem ukad siatkowaty pobudzajcy (ARAS) i miejsce sinawe czci
pnia mzgu, ktre pod wpywem nowych bodcw pobudzaj wiadomo. To, co nowe, moe
pochodzi ze rodowiska zewntrznego lub te moe powstawa w twrczych momentach refleksji i
marze. Natomiast powtarzajce si, rutynowe sytuacje yciowe czy nawykowe wzorce tworzenia
wyobrae (ideacji) obniaj poziom wiadomoci i usypiaj psychik. Mona na tej podstawie
sformuowa pewien podstawowy wniosek: wiadomo (i w ogle psychika) rozwija si pod
wpywem informacji. Psychika to doskonay projekt natury, przeznaczony do odbioru, tworzenia i
transdukcji informacji.
W informacyjnej koncepcji psychiki sowo projekt ma wane implikacje. Z projektu wynika forma
oraz struktura. Informacja zwykle jawi si nam jako zmiana projektu, formy oraz struktury. Karl
Pribram (1986) dokadnie opisa strukturaln koncepcj informacji, dziki ktrej moemy zrozumie,
w jaki sposb fenomenologiczne aspekty psychiki oraz materialistyczne aspekty mzgu i ciaa mog
by ujte w te same ramy pojciowe..
Egzystencjalista Maurice Merleau-Ponty jest autorem ksiki zatytuowanej The Structure of
Behavior (Struktura zachowania; 1963), ktra zarwno duchem, jak i treci w uderzajcy sposb
przypomina nasze Plans and the Structure of Behavior (Plany i struktur zachowania; Miller, Galanter
i Pribram, 1960; zob. te Pribram, 1965), gdzie posugiwalimy si perspektyw behawiorystyczn
oraz koncepcj przetwarzania informacji. Nie zamierzam dawa w ten sposb do zrozumienia, e

midzy behawiorystyczn a egzystencjalno-fenomenologiczn koncepcj psychiki nie ma adnej

rnicy. W innej pracy szczegowo przedstawiem te rnice, posugujc si terminami poszukiwania
przyczyn (u behawiorystw) i poszukiwania struktury informacyjnej, ktre w sensowny (peen
znacze) sposb uprawiaj fenomenologowie (Pribram, 1979). Tym, co chciabym tutaj podkreli,
jest fakt, e obie koncepcje prowadz do takich konceptualizacji, ktrych nie da si atwo
zaklasyfikowa jako psychiczne lub materialne. Poszukujcy przyczyn behawioryci opieraj si na
pojciach zwizanych z si (napd, bodziec, wzmocnienie), w ktrych w zamierzony sposb
pobrzmiewa echo teorii Newtona. Egzystencjalici w swych deniach do zrozumienia dozna
psychicznych docieraj do struktury podobnie jak to si dzieje w przypadku antropologw i
lingwistw, gdy zabieraj si do innych zoonych organizacji. Pojcia strukturalne s pokrewne
pojciom fizyki wspczesnej tam take czstki wyaniaj si z interakcji i powiza midzy
procesami.
Analiza sposobu, w jaki tworzone s programy komputerowe, pomaga rozdzieli niektre
zagadnienia nalece do opartej na tosamoci koncepcji relacji psychika-ciao. Poniewa nasze
introspekcje nie wydaj si w wyrany sposb zwizane z funkcjami tkanek nerwowych skadajcych
si na mzg, trudno byo zrozumie, o czym mwi teoretycy twierdzcy, e procesy psychiczne i
mzgowe s jednakowe. Teraz, gdy dysponujemy analogi w postaci programu komputerowego,
moemy sdzi, e elementem wsplnym dla operacji psychicznych oraz mzgowego
oprzyrzdowania (wetware), w ktrym te operacje s realizowane, jest pewien szyk niezmienny
pomimo rnych transformacji. Terminami najczciej uywanymi do okrelania takiej wanie
tosamoci, ktra istnieje mimo transformacji, s: informacja (w koncepcjach poznawczych oraz
dyscyplinach zajmujcych si mzgiem) oraz struktura (w lingwistyce i muzyce).
Stao szyku nie ogranicza si do komputerw i programowania komputerowego. Jeli chodzi o
muzyk, potrafimy np. rozpozna sonat Beethovena czy symfoni Berlioza niezalenie od tego, czy
prezentuje si j nam jako zapis nutowy, koncert na ywo, nagranie odtwarzane na aparaturze hi-fi czy
nawet w samochodzie, gdzie znieksztaca j i tumi haas oraz niska jako odtwarzacza. Informacja
(wewntrzna forma) i struktura (sposb uporzdkowania) daj si rozpozna w wielu wersjach.
Tworzywa umoliwiajce powstanie tych wersji znacznie rni si od siebie, lecz rnice te nie
dotycz zasadniczych waciwoci formy muzycznej. W tym sensie tosamociowa koncepcja
zwizku midzy psychik a ciaem, jeli pominie si jego realistyczne wcielenia, przypomina
uniwersalia platoskie, tj. idealne uporzdkowania, ktre w czasie swej realizacji s podatne na
znieksztacenia.
Tworzenie przez ludzi jzykw komputerowych daje nam wgld w proces realizacji informacji,
ktry zachodzi w maszynie. Istot hierarchii zarwno biologicznych, jak i obliczeniowych jest to, e
wysze poziomy organizacji kontroluj poziomy nisze i same s przez nie kontrolowane. Taki
wzajemny zwizek przyczynowy wystpuje we wszystkich ywych systemach. Na przykad, poziom
dwutlenku wgla w tkankach nie tylko wpywa na mechanizmy neuronowe zwizane z oddychaniem,
ale i odwrotnie jest przez te mechanizmy kontrolowany. Wzajemne powizanie przyczynowe,
odkryte kiedy jako podstawowa zasada rzdzca utrzymywaniem staoci rodowiska, okrela si
mianem homeostazy. Prowadzone przez ostatnie kilkadziesit lat badania dowiody, e takie
sprzenia zwrotne pojawiaj si wszdzie take w procesach sensorycznych, motorycznych oraz
centralnych wszystkich rodzajw. Gdy zorganizowane sprzenia zwrotne s poczone w postaci
rwnolegych kanaw, staj si sprzonymi (feedforward) mechanizmami kontrolnymi, ktre
dziaaj tak jak sowa (o dugoci wyraanej w bitach lub bajtach) w jzykach komputerowych (Miller
i in., 1960; Pribram, 1971).
Wykorzystujc t strukturaln koncepcj informacji, Pribram zdoa uj powizania psychiczne i
fizjologiczne w ramach jednej konstrukcji, ktr sta si wzajemny zwizek przyczynowy czy te
homeostaza, charakteryzujca proces komunikacji midzy psychik a ciaem (jgo ilustracj stanowi
rys. 1-7). Wzbogaceni o t wiedz moemy teraz wrci do Blacka i jego pomysu, by z
wykorzystaniem teorii informacji wyjani i przedstawi model komunikacji midzy psychik a
ciaem oraz uzdrawiania, ktrego dostarcza nam ukad odpornociowy. Zobaczmy teraz, w jaki sposb
Black czyni uytek z pojcia informacji, rozumianej jako nowa (nieprawdopodobna) struktura, po to,
by zdefiniowa ycie oraz psychik (1969):

Skoro arystotelesowska forma wszelkiej materii zawiera informacj" (przynajmniej w pewnym

stopniu), a informacja w formie formy" jest najwyraniej ywej materii niezbdna, podstaw mojej
tezy stanie si konieczno zdefiniowania ycia wedug stopnia nieprawdopodobiestwa tej formy
materii tak odmiennego od jej substancji energetycznej.
Moja definicja bdzie brzmie nastpujco: ycie jest waciwoci materii wynikajc z treci
informacyjnej, ktra jest waciwa nieprawdopodobiestwu formy (s. 46).
Oto moja druga hipoteza: psychika to system informacyjny, ktry wywodzi si ze zsumowanego
nieprawdopodobiestwa formy, tkwicego w materialnej substancji istot ywych (s. 56).
Informacja moe by oczywicie przesyana na wszelkie sposoby od modulacji bezprzewodowej
a po czarno-biae wzory na stronach ksiki. Dla osb zajmujcych si biologi na poziomie
czsteczkowym koncepcja przesyania i rejestrowania informacji w formie formy" nie jest
oczywicie niczym nowym.
Na zaprezentowane tu fakty zwykle jednak nie patrzy si w ten sposb. Mimo e rnica moe si
wydawa baha, a przez niektrych moe by krytykowana za metafizyczno", jest ona istotna z
punktu widzenia omawianego przeze mnie tematu. Mam bowiem nadziej, e opierajc si na
klinicznych i eksperymentalnych danych medycyny psychosomatycznej, zdoam pokaza, e
niezalenie od staoci materiau genetycznego sporo informacji zarejestrowanych przez organizm w
formie formy moe w czasie naszego ycia przyczyni si zarwno do zdrowia, jak i do choroby (s.
47).
Pogld Blacka, e informacyjn esencj ycia i psychiki jest forma, bdzie brzmia bardzo
abstrakcyjnie, dopki nie przypomnimy sobie, e jest to prawda na poziomie czsteczkowym. To
wanie forma i struktura czsteczek przekanikowych oraz ich receptorw uruchamiaj i moduluj
aktywno yciow w obrbie wszystkich komrek organizmu. Pionierskie badania Blacka stanowiy
krok naprzd w udowodnieniu, e prawidowo ta dotyczy komunikacji midzy psychik a ciaem,
ktrej porednikiem jest ukad odpornociowy (zob. rys. 6). Jak widzielimy w poprzednich
rozdziaach, jest to prawda take w odniesieniu do ukadw autonomicznego (rys. 4) i hormonalnego
(rys. 5). W rozdziale nastpnym dowiemy si, e dotyczy to take ukadu neuropeptydowego.
Black by bardzo zaabsorbowany niewiadom w swej istocie natur transdukcji informacji midzy
psychik a ciaem i prawdopodobnie dlatego nie poda adnej definicji wiadomoci. Sdz jednak, e
definicja wiadomoci jako procesu autorefleksyjnej transdukcji informacji, ktr zaproponowaem w
rozdziale drugim, doskonale pasuje do jego pogldw. Ramka 6 prezentuje niektre gwne
modalnoci czy formy transdukcji informacji, skadajce si na tre wiadomoci. Cho te
modalnoci psychiczne (emocje, wyobraenia, poznanie) stanowi inny poziom opisowy ni ciao i
czsteczki, to wszystkie mog by poczone w ramach wyaniajcej si obecnie wizji ycia, biologii i
psychiki, ktre ze swej natury s informacyjnymi transformacjami siebie nawzajem.
Praktyczne zastosowanie tej jednolitej dla zjawisk psychobiologicznych koncepcji formy wida ju
w rnych szkoach psychoterapii, wywodzcych si z klasycznej psychologii gbi w wersjach
Freuda i Junga. Od razu jako przykad mona tu przywoa terapi gestalt oraz wszystkie jej
pochodne. U samego zreszt Junga forma bya centralnym, wanym elementem pojcia archetypu,
rozumianego jako psychoid czy te struktura psychobiologiczna, ktra ksztatuje istot idei, symboli i
procesw transformacji. Oto jak o tym pisa (Jung, 1960, s. 33):
Nie istnieje taka idea czy pogld, ktre nie miayby swoich poprzednikw. Zawsze w kocu
odnajduje si je w odwiecznych formach archetypowych, ktrych konkretno datuje si od czasu, gdy
wiadomo nie mylaa, lecz jedynie spostrzegaa. Myli" byy przedmiotem wewntrznej percepcji,
nie podlegay refleksji, lecz byy odbierane jako zjawiska zewntrzne w pewnym sensie widziano je
lub syszano. Myl bya z natury odkryciem, nie wymylanym, lecz wymuszanym na nas, lub przez
sw bezporednio i realistyczno dajcym nam pewno. Taki sposb mylenia poprzedza
prymitywn ego-wiadomo, a ta jest w wikszym stopniu jego przedmiotem ni podmiotem. My
sami nie dotarlimy jeszcze do najwyszego szczytu wiadomoci, u nas rwnie wystpuje
przedmysienie (pre-existentthinking), ktrego sobie nie uwiadamiamy dopty, dopki wspieraj nas
tradycyjne symbole albo, wyraajc to samo jzykiem marze, dopki nie umrze ojciec lub krl.

Mamy tu do czynienia z wieloma wanymi skojarzeniami. Uwaam, e sformuowana przez

Blacka koncepcja ycia i psychiki jako treci informacyjnej waciwej nieprawdopodobiestwu
formy" jest podstawowym aksjomatem informacyjnej teorii obrazu, archetypu, symbolu i mitycznopoetyckiego wymiaru wiadomoci przynalenej prawej pkuli oraz w szczeglnoci uzdrawiania
za porednictwem psychiki. Ta znaczca obecno teorii informacji we wspczesnych koncepcjach
psychoterapii zwykle nie jest dostrzegana. Ja sam, gdy po raz pierwszy sformuowaem hipotez
mwic o znaczeniu, jakie dla rozwoju tosamoci i wiadomoci ma dowiadczanie oryginalnych
marze, nie miaem pojcia, e bya ona w rzeczywistoci fenomenologicznym ujciem informacyjnej
teorii psychiki (Rossi, 1972/1985, s. 25):
Hipoteza 1. To, co w marzeniu unikatowe, niezwyke, dziwne lub wysoce idiosynkratyczne, jest
istot indywidualnoci, wyrazem oryginalnego dowiadczenia psychicznego i jako takie stanowi
surowy materia, z ktrego mog si rozwin nowe wzorce wiadomoci.
To, co unikatowe, niezwyke, dziwne lub wysoce idiosynkratyczne", jest oczywicie
subiektywnym doznaniem czego, co w teorii informacji okrela si jako du warto informacyjn
wydarzenia nieprawdopodobnego. Jak ju wczeniej (w rozdz. 2) wspomniaem, mona obecnie
dokadnie wyjani, dlaczego ukad psychika-ciao najwiksz wag przywizuje do nowych bodcw
maj one wiksz warto informacyjn. Gdy kierujemy uwag pacjenta ku temu, co wydaje mu si
nowe lub nowatorskie, zwikszamy prawdopodobiestwo, e dojdzie do wspomagania procesw
terapeutycznych, podczas ktrych odbywa si transdukcja informacji majcej du warto. To za
moe si sta podstaw wielu interesujcych z punktu widzenia terapii koncepcji uzdrawiania.
To prawdopodobnie dlatego pacjenci, ktrzy nie zdoali uzyska pomocy ze strony medycyny
konwencjonalnej, intuicyjnie zwracaj si ku niezwykym i czsto z pozoru dziwacznym metodom
preferowanym przez inne kultury oraz medycyn holistyczn. Oto na czym polega leczenie za pomoc
tajemnicy i boskiej obecnoci nummosum (Jung, 1960), stosowane w praktykach religijnych i
niezwykych kultach. Sposoby te pomagaj pacjentowi wydosta si z ram wyuczonych ogranicze,
ktre narzuci mu jego konwencjonalny sposb mylenia oraz styl ycia, a ktre koduj adaptacyjn
warto choroby czy problemu. Niezwyke praktyki tajemniczych uzdrowicieli i szamanw
przeamuj ograniczajcy i otpiajcy wpyw tego co konwencjonalne oraz pozwalaj znale i
pobudzi informacyjn warto tego, co w ukadzie psychika-ciao pacjenta jest nowe.
W czasie tej wycieczki bocznymi ciekami informacyjnej teorii psychobiologii i uzdrawiania
odeszlimy daleko od bada nad hipnotyczn modulacj ukadu odpornociowego, prowadzonych
przez Blacka, oraz gwnego tematu tego rozdziau. Jednak zintegrowanie bada, wykonywanych
niegdy osobno w ramach dziedzin tak odmiennych, jak psychologia, biologia i genetyka molekularna,
ma niezwyk warto dla naszej informacyjnej teorii uzdrawiania. W nastpnym, ostatnim ju
rozdziale bdziemy wiadkami jeszcze dalej idcej integracji wszystkich tych obszarw
zainteresowa. Jej celem bdzie zbudowanie wiadomoci i zdrowia.
PODSUMOWANIE
Dokonany w tej ksice przegld zagadnie zwizanych z uzdrawianiem za porednictwem
psychiki doprowadzi do wielu zaskakujcych odkry, ktre zmieniy nasze pogldy na temat
funkcjonowania czowieka. Podsumujemy niektre z nich.
1. Teoria informacji moe stanowi struktur pojciow, obejmujc zjawiska psychiczne,
biologiczne i fizyczne oraz wyjaniajc uzdrawianie, rozwj osobowoci, ewolucj ludzkiej
wiadomoci czy wreszcie fascynujc panoram praktyk kulturowych.
2. Transdukcja informacji zaczyna si stawa kluczowym pojciem naszej psychobiologicznej
teorii komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania. Wszystkie podstawowe prawa
biologii, psychologii i antropologii kulturowej s po prostu sposobami opisywania rnych poziomw
tej transdukcji.
3. Dynamik transdukcji informacji u czowieka mona wytumaczy za pomoc najoglniejszej
klasy zjawisk psychobiologicznych, ktr stanowi zapamitywanie, uczenie si i zachowania
zalene od stanu. Warunkowanie klasyczne, instrumentalne i psychodynamik procesu psychoanalizy

mona w sensowny sposb ujmowa jako szczeglne przypadki zapamitywania, uczenia si i

zachowa zalenych od stanu.
4. Nie istnieje adna tajemnicza przepa midzy psychik a ciaem. Procesy wice si z
zalenym od stanu zapamitywaniem, uczeniem si i zachowaniami, zakodowane w ukadzie
limbiczno-podwzgrzowym i innych, blisko z nim zwizanych, s gwnymi przetwornikami
informacji, ktre jednoczenie likwiduj kartezjask dychotomi psychiki i ciaa.
5. Klasyczne symptomy psychosomatyczne oraz prawdopodobnie problemy psychosomatyczne
powstaj w wyniku uczenia si przez dowiadczenie a konkretnie przez zalene od stanu uczenie si
wzorcw reakcji skadajcych si na oglny zesp przystosowania. Trwae problemy
psychosomatyczne s przejawami tych wanie, zwizanych ze stanem wzorcw uczenia si,
zakodowanych w obrbie limbiczno-podwzgrzowego filtru, ktry moduluje komunikacj midzy
psychik a ciaem.
6. Filtr limbiczno-podwzgrzowy koordynuje wszystkie gwne kanay wzajemnej regulacji
psychiki i ciaa poprzez ukady: autonomiczny, hormonalny, odpornociowy i neuropeptydowy.
Czsteczki przekanikowe (neurotransmitery, hormony, immunotransmitery itd.), przepywajce
tymi kanaami, s strukturalnymi mediatorami informacyjnymi w komunikacji midzy psychik a
ciaem i transformacji.
7. Prowadzone obecnie badania umoliwiaj wyjanienie, w jaki sposb czsteczki przekanikowe
porednicz w poczeniu psychiki z genem, co jest podstaw wikszoci procesw uzdrawiania,
dokonywanego za pomoc hipnoterapii, efektu placebo oraz tradycyjnych praktyk medycyny
mityczno-poetyckiej i holistycznej.
8. Nowe metody uzdrawiania i hipnoterapii mona interpretowa jako procesy dochodzenia do
zalenych od stanu wspomnie, wynikw uczenia si i zachowa, ktre koduj problem,
wykorzystania ich, a nastpnie zmiany ich struktury w celu osignicia bardziej zintegrowanej
adaptacji i rozwoju.
9. Ultradobowa reakcja uzdrowicielska to nowa metoda uzdrawiania, ktrej atwo jest si
nauczy. Polega ona na zwikszaniu wasnej wraliwoci na naturalne, 90-minutowe rytmy
psychobiologiczne.
10. W nowych koncepcjach hipnoterapii podkrela si rol naturalnego, psychobiologicznego
procesu transdukcji informacji oraz zalenych od stanu zachowa, uczenia si i zapamitywania.
Celem tego jest dotarcie do wewntrznych zasobw pacjenta i wspomaganie ich wykorzystania w
rozwizywaniu problemw. Koncepcje te s wic zaprzeczeniem stosowanych wczeniej metod
hipnotycznych, w ktrych opierano si na autorytatywnych sugestiach, komunikowania pod
wpywem, ukrytym warunkowaniu i programowaniu.
Zaprezentowana w tej ksice psychologia komunikacji midzy psychik a ciaem oraz
uzdrawiania wprowadza pewien majcy solidne podstawy paradygmat informacyjny. W jego ramach
mona zintegrowa wszystkie obowizujce poprzednio koncepcje choroby i terapii, a take dokona
ich uzupenienia. Wikszo zawartego tu materiau jest na tyle nowa, e mona go przedstawi
jedynie w sposb sprawiajcy wraenie intuicyjnego i wizjonerskiego. Materia ten ma jednak rzeteln
dokumentacj naukow. Sztuka i naukowa koncepcja zamiany symptomu w sygna, a problemu w
funkcj twrcz stanowi dopiero pocztek. Zagadnienia te bd wymagay oddania i wysiku ze
strony kadego z nas dopty, dopki stopniowo nie wyodrbnimy tego, co okae si wartociowe i co
wyznaczy kierunek naszym przyszym badaniom, teoriom i praktyce klinicznej.
BIBLIOGRAFIA
Achterberg J. (1985) Imagery and healing. Boston, Shambala.
Achterberg J., Lawlis G. (1980) Bridges of the mind/body. Champaign, Illinois, Institute for
Personality and Ability Testing
Achterberg J., Lawlis G. (1984) Imagery and disease. Champaign, Illinois, Institute for Personality
and Ability Testing.

Ader R. (red.) (1981) Psychoneuroimmunology. New York, Academic Press.

Ader R. (1983) Behavioral condotioning and the immune system, [w:] L. Temoshok,
C. Van Dyke, L. Zegans (red.), Neural modulation of immunity, New York, Raven Press, s. 55-69.
Alexander F. (1939/1984) Psychological aspects of medicine. Po raz pierwszy opublikowano w:
Psychosomatic Medicine" 1 (1). Przedruk w 1984 r. w: Advances", 1 (2), s. 53-60.
Alexander F. (1950) Psychosomatic medicine. New York, Norton.
Alexander F., Trench T. (1948) Studies in psychosomatic medicine: An approach to the cause and
treatment of vegetative disturbances. New York, Roland Press.
Amkraut A., Solomon G. (1975) From the symbolic stimulus to the pathophysiologic response:
Immune mechanisms. International Journal of Psychiatry in Medicine", 5, s. 541-563.
Anokhin P. (1949) Problems in higher nervous activity. Moscow, Izd. Akad. Med. Nauk SSSR.
Anokhin P. (1955) New data on the afferent apparatus of the conditioned reflex. Vop. Psikhol.",
No. 6.
Araoz D. (1982) Hypnosis and sex therapy. New York, Brunner/Mazel.
Araoz D. (1985) The new hypnosis. New York, Brunner/Mazel.
Arya U. (1979) Meditation and the art of dying. Honesdale, PA, Himalayan International Institute.
Bakan P. (1980) Hypnotizability, laterality of eye movements, and functional brain asymetry.
Perceptual and Motor Skills", 28, s. 927-932.
Bakan P. (1980) Imagery, raw and cooked: A hemispheric recipe, [w:] J. Shorr, G. Sobel, P. Robin,
J. Connella (red.), Imagery. New York, Plenum, s. 35-53.
Bandura A. (1985) Catecholamine secretion as a function of perceived coping self-efficacy.
.Journal of Counseling and Clinical Psychology", 58 (3), s. 406-414.
Banks W. (1985) Hypnotic suggestion for the control of bleeding in the angiograghy suite.
Ericksonian Monographs", 1, s. 76-88.
Barabasz A., McGeorge C. (1978) Biofeedback, mediated biofeedback and hypnosis in peripheral
vasodilation training. The American Journal of Clinical Hypnosis", 21 (1), s. 28-37.
Barber T.X. (1972) Suggested (..hypnotic") behavior: The trance paradigm versus an alternate
paradigm, [w:] E. Fromm, R. Shor (red.), Hypnosis: Research development and perspectives. New
York, Aldine-Atherton.
Barber T.X. (1978) Hypnosis, suggestions and psychosomatic phenomena: A new look from the
standpoint of recent experimental studies. American Journal of Clinical Hypnosis", 21 (1), s. 13-27.
Barber T.X. (1984) Changing unchangeable bodily processes by (hypnotic) suggestions: A new
look at hypnosis, cognitions, imagining, and the mind-body problem. Advances", 1 (2), s. 7-40.
Barber T.X., Meyer D. (1977) Evaluation of the efficacy and neuronal mechanism of a hypnotic
analgesia procedure in experimental and clinical dental pain. Pain",4, s. 41-48.
Barnett E. (1984) The role of prenatal trauma in the development of the negative birth experience.
Referat przedstawiony podczas Dorocznego Spotkania Amerykartskiego Towarzystwa Hipnozy
Klinicznej w San Francisco.
Beecher H. (1959) Measurement of subjective responses: Quantitative effect of drugs. New York,
Oxford University Press.
Bennett H. (1985) Behavioral anesthesia. Advances", 2 (4), s. 11-21.
Benson H. (1975) The relaxation response. New York, Avon.
Benson H. (1983a) The relaxation response and norepinephrine: A new study illuminates
mechanisms. Integrative Psychiatry", 1, s. 15-18.

Benson H. (1983b) The relaxation response: Its subjective and objective historical precedents and
physiology. Trends in Neuroscience", July, s. 281-284.
Bernheim H. (1886/1957) Suggestive therapeutives: A treatise on the nature and uses of hypnotism.
Westport, Conn., Associated Booksellers. Po raz pierwszy wydane przez Putnama.
Besedovsky H., del Rey A., Sorkin E. (1985) Immunological-Neuroendocrine feedback circuits,
[w:] R. Guillemin, M. Cohn, T. Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven
Press, s. 165-177.
Black S. (1963) Inhibition of immediate type hypersentivity response by direct suggestion under
hypnosis. British Medical Journal", April 6, s. 925-929.
Black S. (1969) Mind and body. London, William Kimber.
Black S., Edholm R., Fox R., Kidd D. (1963) The effect of suggestions under hypnosis on the
peripheral circulation in man. Clinical Science", 25, s. 223-230.
Black S., Friedman M. (1965) Adrenal function and the inhibition of allergic responses under
hypnosis. British Medical Journal", 1, s. 562-567.
Black S., Humphrey J., Niven J., (1963) Inhibition of Mantoux reaction by direct suggestion under
hypnosis. British Medical Journal", June 22, s. 1649-1652.
Blalock E., Harbour-McMenamin D., Smith E. (1985) Peptide hormones shaped by the
neuroendocrine and immunohgic systems. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 858s-861s.
Blankstein J., Reyes F., Winter J., Faiman C. (1981) Endorphins and the regulation of the human
menstrual cycle. Clinical Endocrinology", 14 (3), s. 287-294.
Bloom F. (1985) Neuropeptides and other mediators in the central nervous system. The Journal of
Immunology", 135 (2), s. 743s-745s.
Bloom F., Lazerson A., Hofstadter L. (1985) Brain, mind and behavior. New York, W.H. Freeman.
Blum G. (1967) Experimental observations on the contextual nature of hypnosis. International
Journal of Clinical and Experimental Hypnosis", 15 (4), s. 160-171.
Blum G. (1972) Hypnotic programming techniques in psychological experiments, [w:] E. Fromm,
R. Shor (red.), Hypnosis: Research developments and perspectives. Chicago, Aldine-Atherton, s. 359385.
Bockman D., Kirby M. (1985) Neural crest interactions in the development of the immune system.
The Journal of Immunology", 135 (2), s. 766s-768s.
Bower G. (1981) Mood and memory. American Psychologist", 36 (2), s. 129-148.
Bowers K. (1977) Hypnosis: An informational approach. Annuals of the New York Academy of
Sciences", 296, s. 222-237.
Bowers K., Kelly P. (1979) Stress, disease, psychotherapy and hypnosis. Journal of Abnormal
Psychology", 88 (5), s. 490-505.
Braid J. (1855) The physiology of fascination of the critics criticized. Manchester, England, Grant
and Company.
Brassfield P. (1980) A discriminative study of the dissociative states of a multiple personality.
Praca doktorska, United States International University.
Brassfield P. (1983) Unfolding patterns of the multiple personality through hypnosis. The
American Journal of Clinical Hypnosis", 26 (2), s. 146-152.
Braun B. (1983a) Neurophysiologic changes in multiple personality due to integration: A
preliminary report. The American Journal of Clinical Hypnosis", 26 (2), s. 84-92.
Braun B. (1983b) Psychophysiological phenomena in multiple personality. The American Journal
of Clinical Hypnosis", 26 (2), s. 124-137.

Brown F., Graeber R. (red.) (1982) Rhythmic aspects of behavior. Hillsdale, New Jersey, Lawrence
Erlbaum Associates.
Bulloch K. (1985) Neuroanatomy of lymphoid tissue: A rewiew.[w.] R. Guillemin, M. Cohn, T.
Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 111-141.
Cannon W. (1932) The wisdom of the body. New York, W. W. Norton and Co.
Cannon W. (1942) Voodoo death. American Anthropologist", 44 (2), s. 169-181.
Cannon W. (1953) Bodily changes in pain, hunger, fear and rage (wyd. 2). Boston, Charles T.
Branford Co.
Cannon W. (1957) Voodoo" death. Psychosomatic Medicine", 19 (3), s. 182-190.
Cannon W. (1963) The wisdom of the body (wyd. 2). New York, W. W. Norton.
Cheek D. (1957) Effectiveness of incentive in clinical hypnosis. Obstetrics and Gynecology, 9 (6),
s. 720-724.
Cheek D. (1959) Unconscious perception of meaningful sounds during surgical anesthesia as
revealed under hypnosis. The American Journal of Clinical Hypnosis", 1, s. 101-113.
Cheek D. (1960) Removal of subconscious resistance to hypnosis using ideomotor questioning
techniques. The American Journal of Clinical Hypnosis" 3 (2) s 103-107.
Cheek D. (1962a) Ideomotor questioning for investigation of subconscious pain and target organ
vulnerability. The American Journal of Clinical Hypnosis" 5 (1) s 30-41.
Cheek D. (1962b) Importance of recognizing that surgical patients behave as though hypnotized.
The American Journal of Clinical Hypnosis", 4, s. 227-238.
Cheek D. (1965) Some newer understandings of dreams in relation to threatened abortion and
premature labor. Pacific Medical and Surgical", Nov-Dec, s. 379-384.
Cheek D. (1969) Communication with the critically ill. The American Journal of Clinical
Hypnosis", 12 (2), s. 75-85.
Cheek D. (1975) Maladjustment patterns apparently related to imprinting at birth. The American
Journal of Clinical Hypnosis", 18 (2), s. 75-82.
Cheek D. (1976) Short-term hypnotherapy for fragility using exploration of early life attitudes.
The American Journal of Clinical Hypnosis", 19 (1), s. 20-27.
Cheek D. (1978) Were you originally left-handed? Swedish Journal of Hypnosis", s. 17-25.
Cheek D. (1981) Awereness of meaningful sounds under general anesthesia: Considerations and a
review of the literature, 1959-1979. Theoretical and Clinical Aspects of Clinical Hypnosis".
Sympozjum Specjalistow, Miami, Florida.
Cheek D., LeCron L. (1968) Clinical hypnotherapy, New York, Grune and Stratton.
Chiba Y., Chiba K., Halberg F., Cutkomp L. (1977) Longitudinal evaluation of arcadian rhythm
characteristics and their circaseptan modulation in an apparently normal couple, [w:] J. McGovern, M.
Smolensky, A. Reinberg (red.), Chronobiology in allergy and immunology. Springfield, Illinois,
Thomas, s. 17-35.
Cohn M. (1985) What are the must" elements of immune responsiveness? [w:] R. Guillemin, M.
Cohn, T. Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 3-25
Conn L., Mott T. (1984) Plethysmographic demonstration of rapid vasodilation by direct
suggestion: A case ofRaynaud's disease treated by hypnosis. The American Journal of Clinical
Hypnosis", 26 (3), s. 166-170.
Cordes C. (1985) Neuropeptides: Chemical cruise steers emotions. APA Monitor", 16 (9), s. 18.
Cousins N. (1979) Anatomy of an illness as perceived by the patient. New York, Norton.
Cousins N. (1983) The healing heart. New York, Norton.

Crasilneck H. (1982) A follow-up study in the use of hypnotherapy in the treatment of psychogenic
impotency. The American Journal of Clinical Hypnosis", 25 (1), s. 52-61.
Crasilneck H., Hall J. (1959) Physiological changes associated with hypnosis: A review of the
literature since 1948. International Journal of Clinical and Experimantal Hypnosis", 7 (1), s. 9-50.
Crasilneck H., Hall J. (1985) Clinical hypnosis. New York, Grune and Stratton.
Dalton K. (1971) Prospective study into puerperal depression. British Journal of Psychiatry", 118,
s. 689-692.
Davis J. (1984) Endorphins. New York, Dial Press.
Day M. (1964) An eye-movement phenomenon related to attention, thought and anxiety.
"Perceptual and Motor Skills", 19, s. 443-446.
Delbruck M. (1970) A physicist's renewed look at biology: Twenty years later. Science", 168, s.
1312-1314.
Delgado J. (1969) Physical control of the mind. New York, Harper and Row.
Delgado J., Roberts W., Miller N. (1954) Learning motivated by electrical stimulation of the brain.
American Journal of Physiology", 179, s. 587.
Delhounge F., Hansen K. (1927) Die suggestive beeinflussbarkeit der Magen- und
Pankreassekretion in der hypnose. Dtsch. Arch. Klin. Med.", 157, s. 20.
Dement W. (1965) An essay on dreams: The role of physiology in understanding their nature, [w:]
New directions in psychology II. New York, Holt, Rinehart and Winston
Dement W. (1972) Some must watch while some must sleep. San Francisco, Freeman.
Dement W., Kleitman N. (1957) Cyclic variations in EEC readings during sleep and their relation
to eye movements, body motility, and dreaming. Electroencephalography and Clinical
Neurophysiology", 9, s. 673-690.
DePiano F., Salzberg H. (1979) Clinical applications of hypnosis to three psychosomatic disorders.
Psychological Bulletin", 86, s. 1223-1235.
Dohrenwend B., Dohrenwend B. (red.) (1974) Stressful life events: Their nature and effects. New
York, Wiley.
Domangue B., Margolis C, Lieberman D., Kaji H. (1985) Biochemical correlates of
hypnoanalgesia in arthritic pain patients. Journal of Clinical Psychiatry", 46, s. 235-238.
Dunbar F. (1954) Emotions and bodily changes. New York, Columbia University Press.
Dunlap D., Henderson T., Inch R. (1952) Survey of 17,301 prescriptions of Form Ec 10. British
Medical Journal", 1, s. 292-295.
Edelson R., Fink J. (1985) The immunological function of skin. Scientific American", June, s. 4653.
Ellenberg H. (1970) The discovery of the unconscious. New York, Basic Books.
Engel G. (1968) A life setting conducive to illness: The giving-up-given-up complex. "Annals of
Internal Medicine", 69 (2), s. 292-300.
Engel G. (1971) Sudden and rapid death during psychological stress: Folklore or folkwisdom?
Annals of Internal Medicine", 74, s. 771-782.
Erickson M. (1932/1980) Possible detrimental effects of experimental hypnosis, [w:] E. Rossi
(red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. I: The nature of hypnosis and
suggestion. New York, Irvington, s. 493-497.
Erickson M. (1937/1980) Development of apparent unconsciousness during hypnotic reliving of a
traumatic experience, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. Ill:
Hypnotic investigation of psychodynamic process. New York, Irvington, s. 45-52.

Erickson M. (1939/1980) Experimental demonstration of psychopathology of everyday life, [w:] E.

Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. Ill: Hypnotic investigation of
psychodynamic process. New York, Irvington, s. 190-202.
Erickson M. (1943a/1980) Experimentally elicited salivary and related responses to hypnotic visual
hallucinations confirmed by personality reactions, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton
H. Erickson on hypnosis. U: Hypnotic alteration of sensory, perceptual and psychophysical process.
New York, Irvington, s. 175-178.
Erickson M. (1943b/1980) Hypnotic investigation of psychosomatic phenomena: A controlled
experimental use of hypnotic regression in the therapy of an acquired food intolerance, [w:] E. Rossi
(red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis, II: Hypnotic alteration of sensory,
perceptual and psychophysical processes. New York, Irvington, s. 169-174.
Erickson M. (1943c/1980) Hypnotic investigation of psychosomatic phenomena: Psychosomatic
interrelationships studied by experimental hypnosis, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of
Milton H. Erickson on hypnosis. II: Hypnotic alteration of sensory, perceptual and psychophysical
processes. New York, Irvington, s. 145-156.
Erickson M. (1943d/1980) Investigation of psychosomatic phenomena: The development of
aphasialike reactions from hypnotically induced amnesia, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of
Milton H. Erickson on hypnosis. II: Hypnotic alteration of sensory, perceptual and psychophysical
processes. New York, Irvington, s. 157-168.
Erickson M. (1948/1980) Hypnotic psychotherapy, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of
Milton H. Erickson on hypnosis. IV: Innovative hypnotherapy. New York, Irvington, s. 35-48.
Erickson M. (1952/1980) Deep hypnosis and its induction, [w:] E. Rossi (red.), The collected
papers of Milton H. Erickson on hypnosis. I: The nature of hypnosis and suggestion. New York,
Irvington, s. 139-167.
Erickson M. (1954/1980) Pseudo-orientation in time as a hypnotherapeutic procedure. [w:] E.
Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. IV: Innovative hypnotherapy.
New York, Irvington, s. 397-423.
Erickson M. (1960a/1980) Breast development possibly influenced by hypnosis: Two instances and
the psychotherapeutic results, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on
hypnosis. II: Hypnotic investigation of sensory, perceptual and psychophysical processes. New York,
Irvington, s. 203-206.
Erickson M. (1960b/1980) Psychogenic alteration of menstrual functioning: Three instances, [w:]
E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. II: Hypnotic investigation of
sensory, perceptual and psychophysical processes. New York, Irvington, s. 207-212.
Erickson M. (1961/1980) Historical note on the hand levitation and other ideomotor techniques,
[w:] E. Rossi (red), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. I: The nature of hypnosis
and suggestion. New York, Irvington, s. 135-138.
Erickson M. (1963/1980) Hypnotically oriented psychotherapy in organic brain damage, [w:] E.
Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. IV: Innovative hypnotherapy.
New York, Irvington, s. 283-311.
Erickson M. (1964/1980) The surprise" and my-friend-John" techniques of hypnosis: Minimal
cues and naturel field experimentation, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H.
Erickson on hypnosis. I: The nature of hypnosis and suggestion. New York, Irvington, s. 340-359.
Erickson M. (1967/1980) Further experimental investigation of hypnosis: Hypnotic and
nonhypnotic realities, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. I:
The nature of hypnosis and suggestion. New York, Irvington, s. 18-82.
Erickson M. (1977/1980) Control of physiological Junctions by hypnosis, [w:] E. Rossi(red.), The
collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. II: Hypnotic alteration of sensory, perceptual and
psychophysical processes. New York, Irvington, s. 179-191.

Erickson M. (1980a) Provocation as a means of motivating recovery from a cerebrovascular

accident, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. IV: Innovative
hypnotherapy. New York, Irvington, s. 321-327.
Erickson M. (1980b) The collected works of Milton H. Erickson on hypnosis, 4 Volumes. Pod
redakcj Ernesta L. Rossiego. New York, Irvington.
Erickson M. (1980c) The hypnotic alteration of blood flow: An experiment comparing waking and
hypnotic responsiveness, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis.
II: Hypnotic alteration of sensory, perceptual and psychophysical processes. New York, Irvington, s.
192-195.
Erickson M. (1985) Memory and hallucination, Part I: The utilization approach to hypnotic
suggestion. Wydanie z komentarzami Ernesta Rossiego. Erickson Monographs, 1, s. 1-21.
Erickson M., Rossi E. (1974/1980) Varietes of hypnotic amnesia, [w:] E. Rossi (red.), The
collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. Ill: Hypnotic investigation of psychodynamic
processes. New York, Irvington, s. 71-90.
Erickson M., Rossi E. (1976/1980) Two-level communication and the microdynamics of trance and
suggestion, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. I: The nature
of hypnosis and suggestion. New York, Irvington, s. 430-451.
Erickson M., Rossi. (1979) Hypnotherapy: An exploratory casebook. New York, Irvington.
Erickson M., Rossi E. (1980) The indirect forms of suggestion, [w:] E. Rossi (red.), The collected
papers of Milton H. Erickson on hypnosis. I: The nature of hypnosis and suggestion. New York,
Irvington, s. 452-477.
Erickson M., Rossi E. (1981) Experiencing hypnosis: Therapeutic approaches to altered states.
New York, Irvington.
Erickson M., Rossi E. (1976) Hypnotic realities. New York, Irvington.
Evans F. (1977) The placebo control of pain: A paragigmfor investigating non-specific effects in
psychotherapy, [w:] J. Brady, J. Mendels, W Reiger, M. Orne (red.), Psychiatry: Areas of promise and
advancement. New York, Spectrum, s. 215-228.
Evans F. (1981) The placebo response in pain control. Psychopharmacology Bulletin", 17, s. 7276.
Evans F. (1985) Expectancy, therapeutic instructions, and the placebo response, [w:] L. White, B.
Tursky, G. Schwartz (red.), Placebo: Theory, research, and mecha-mism. New York, Guilford Press, s.
215-228.
Felton D., Felton S., Carlson S., Olschowka J., Livnat S. (1985) Noradrenergic and peptidergic
innervation of lymphoid tissue. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 755s-765s.
Finkelstein S., Greenleaf H. (1982-83) Cancer prevention: A three year pilot study. The American
Journal of Clinical Hypnosis", 25 (2-3), s. 177-187.
Fischer R. (1971a) Arousal-statebound recall of experience. Diseases of the Nervous System", 32,
s.373-382.
Fischer R. (1971b) The flashback": Arousal-statebound recall of experience. Journa of
Psychedelic Drugs", 3, s. 31-39.
Fischer R. (1971c) A cartography of ecstatic and meditative states. Science", 174 s 897-904.
Frankel F. (1985) Personal communication (przedstawione tez przez P. Bagne [w:] "Omni", April
1985, s. 122).
Freud S. (1956) Collected papers. Pod red. E. Jonesa. New York, Basics.
Frick D. (1976) Immediate hypersensitivity. [w:] H. Fudenberg (red.), Basic and clinical
immunology. Los Altos, Calif., Lange Medical Publications, s. 204-224.

Friedman S. (1972) On the presence of a variant form of instinctual regression: Oral drive cycles in
obesity-bulimia. Psychoanalytic Quarterly", 41, s. 364-383.
Friedman S. (1978) A psychophysiological model for the chemotherapy of psychosomatic illness.
The Journal of Nervous and Mental Diseases"; 166, s. 110-116.
Friedman S., Kantor I., Sobel S., Miller R. (1978) On the treatment of neurodermatitis with a
monoamine oxidase inhibition. The Journal of Nervous and Mental Diseases", 166, s. 117-125.
Fromm E., Shor R. (red.) (1979) Hypnosis: Research development and perspectives(wyd. 2).
Chicago, Aldine-Atherton.
Gage D. (1983) Mood state-dependent memory and the lateralization of emotion. Praca doktorska,
Catholic University of America.
Ganong W. (1985) Review of medical physiology (wyd. 12). Los Altos, Calif., Lange Medical
Publications.
Gazzaniga M. (1967) The split brain in man: Scientific American", 217, s. 24-29.
Gazzaniga M. (1985) The social brain: Discovering the networks of the mind. New York, Basic
Books.
Gendlin E. (1978) Focusing. New York, Everest House.
Gentry W. (red.) (1984) Handbook of behavioral medicine. New York, Guilford Press.
Gershon M., Payette R., Rothman T. (1985) Microenvironmental factors in phenotypic expression
by enteric neurons: Parallels to lymphocytes, [w:] R. Guillemin, M. Cohn, T. Melnechuk (red.), Neural
modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 221-252.
Ghanta V., Hiramoto R., Solvason H., Spector N. (1985) Neural and environmental influences on
neoplasia and conditioning of NK activity. .Journal of Immunology", 135 (2), s. 848s-852s.
Gill M., Brenman M. (1959) Hypnosis and related states. New York, International Universities
Press.
Gilligan S., Bower G. (1984) Cognitive consequences of emotional arousal, [w:] C. Izard, J. Kagan,
R. Zajonc (red.), Emotions, cognitions and behavior. New York, Cambridge Press.
Gold P. (1984) Memory modulation: Neurobiological contexts, [w:] G. Lynch, J. McGa-ugh, N.
Weinberger (red.), Neurobiology of learning and memory. New York, Guilford Press, s. 374-382.
Goldstein A., Hilgard E. (1975) Lack of influence of the morphine antagonist naloxone on hypnotic
analgesia, proceedings of the National Academy of Science U.S.A.", 72, s. 2041-2043.
Goldstein L., Stoltzfus N., Gardocki J. (1972) Changes in interhemispheric amplitude relationships
in EEC during sleep. Physiology and Behavior", 8, s. 811-815.
Gorczynski R., Macrae S., Kennedy M. (1982) Conditioned immune response associated with
allogenic skin grafts in mice. Journal of Immunology", 129, s. 704-709.
Gordon H., Frooman B., Lavie P. (1982) Shift in cognitive asymmetries between wakings from
REM and NREM sleep. Neuropsychologica", 20, s. 99-103.
Gorton B. (1957) The physiology of hypnosis, I. Journal of the American Society of
Psychosomatic Dentistry", 4 (3), s. 86-103.
Gorton B. (1958) The physiology of hypnosis: Vasomotor activity in hypnosis. .Journal of the
American Society of Psychosomatic Dentistry", 5 (1), s. 20-28.
Graham K., Pernicano K. (1976) Laterality, hypnosis and the autokinetic effect. Referat
przedstawiony podczas spotkania Amerykanskiego Towarzystwa Psychologicznego, Waszyngton
D.C.
Greenberg R. (1973) Anti-expectation techniques in psychotherapy: The power of negative
thinking. Psychotherapy: Theory, Research and Practice", 10, s. 145-148.
Groer M., Shekleton M., Kant K. (1979) Basicpathophysiology. St. Louis, C.V. Mosby Company.

Gruen W. (1972) A successful application of systematic self-relaxation and self-suggestions about

postoperative reactions in a case of cardiac surgery, international Journal of Clinical and Experimantal
Hypnosis", 20, s. 141-151.
Guillemin R. (1978) Peptides in the brain: The new endocrinology of the neuron "Science", 202, s.
390-402.
Gur R., Gur R. (1974) Handedness, sex, eyedness, and moderating variables in relation to hypnotic
susceptibility and functional brain symmetry. Journal of Abnormal Psychology", 83, s. 635-643.
Guyon A. (1981) Textbook of medical physiology. New York, Saunders.
Hahn R. (1985) A sociocultural model of illness and health, [w:] L. White, B. Tursky (red.),
Placebo: Theory, research, and mechanisms. New York, Guilford Press, s. 167-195.
Haley J. (1963) Strategies of psychotherapy. New York, Grune and Stratton.
Haley J. (1985) Conversations with Milton H. Erickson. (3 Vols.). New York, Triangle Press.
Hall H. (1982-83) Hypnosis and the immune system: A review with implications for cancer and the
psychology of healing. The American Journal of Clinical Hypnosis, 25 (2-3), s. 92-103.
Hall N., Goldstein A. (1985) Neurotransmitters and host defense, [w:] R. Guillemin, M. Cohn, T.
Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 143-156.
Hall N., McGillis J., Spangelo B., Goldstein A. (1985) Evidence that thymosins and other biologic
response modifiers can function as neuroactive immunotransmitters. The Journal of Immunology",
135 (2), s. 806s-811s.
Harding E. (1955) Woman's mysteries ancient and modem. New York, Pantheon. Harris G. (1948)
Neural control of the pituitary gland. Physiological Review", 28, s. 139-179.
Hawkins R., Kandel E. (1984) Steps toward a cell-biological alphabet for elementary forms of
learning [w:] G. Lynch, J. McGaugh, N. Weinberger (red.), Neurobiology of learning and memory.
New York, Guilford Press, s. 385-404.
Hebb D. (1949) The organization of behavior. A neuropsychological theory. New York Wiley.
Hebb D. (1963) The semi-autonomous process, its nature and nurture. American Psychologist",
18, s. 16-27.
Henry J. (1982) Circulating opioids: Possible physiological roles in central nervous function.
Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 6, s. 229-245.
Hilgard E. (1977) Divided consciousness: Multiple controls in human thought and action. New
York, Wiley.
Hilgard E. (1984) Recenzja The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis "The
International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis", 32 (2), s. 257-265.
Hilgard E., Higard J. (1975) Hypnosis in the relief of pain. Los Altos, Calif., Kaufman.
Hilgard E., Marquis D. (1968) Procesy warunkowania i uczenia si?. Thim. J. Radzicki, Warszawa,
PWN.
Hillman J. (1983) Healing fiction. Barrytown, New York, Hill Press.
Hokama Y., Nakamura R. (1982) Immunology and immunopathology. Boston, Little, Brown and
Co.
Holroyd K., Lazarus R. (1982) Stress, coping and somatic adaptation, [w:] L. Goldberger, S.
Breznitz (red.), Handbook of stress. New York, Free press, s. 21-35.
Hopkins J., Marcus M., Campbell S. (1984) Postpartum depression: A critical review psychological
Bulletin", 95 (3), s. 498-515.
Hudgins C. (1933) Conditioning and voluntary control of pupillary light reflex. Journal of General
Psychology", 8, s. 3.

Hull C. (1933) Hypnosis and suggestibility: An experimental approach. New York, AppletonCentury.
Ikemi Y., Nakagawa S. (1962) A psychosomatic study of contagious dermatitis. Kyushu Journal
of Medical Science", 13, s. 335-350.
Ingham S. (1938) Some neurologic aspects of psychiatry. Journal of American Medical
Association", 111, s. 665.
Izquierdo I. (1984) Endogenous state-dependency: Memory depends on the relation between the
neurohumoral and hormonal states present after training at the time of testing, [w:] G. Lynch, J.
McGaugh, N. Weinberg (red.), Neurobiology of learning and memory. New York, Guilford Press, s.
65-77.
Jacobson A., Hackett T., Surman O., Silverberg E. (1973) Raynaud's phenomenon: Treatment with
hypnotic and operant technique. .Journal of the American Medical Association", 225, s. 739-740.
Janet P. (1889) L'Automatisme psychologique. Paris, Felix Alcan.
Janet P. (1907) The major symptoms of hysteria. New York, Macmillan.
Johnson R., Barber T. (1978) Hypnosis, suggestion, and warts: An experimental investigation
implicating the importance of believed-in efficacy". The American Journal of Clinical Hypnosis",
20, s. 165-174.
Jouvet M. (1973) Telencephalic and rhonbencephalic sleep in the cat. [w:] W. Webb (red.), Sleep:
An active process. Glenview, 111., Scott Foresman and Co, s. 12-32.
Jouvet M. (1975) The function of dreaming: A neurophysiologist's point of view, [w:] M.
Gazzaniga, C. Blakemore (red.), The handbook of psychobiology. New York, Academic Press.
Jung C. (1910) Jb. Psychoanal. Psychopath. Forschgg.", 11 (1), s. 363.
Jung C. (1929/1984) Dream analysis. Pod red. Williama McGuire. Bollinger Series XCIX. New
Jersey, Princeton University Press.
Jung C. (1950) The symbolic life. Vol. XVIII. The collected works of Carl G. Jung. Thim. R.F.C.
Hull. Bolinger Series XX. Princeton, New Jersey, Princeton University Press.
Jung C. (1960) The structure and dynamics of the psyche. XXX Vol. III. The collected works of
Carl G. Jung. Tum. R.F.C. Hull. Bolinger Series XX. Princeton, New Jersey, Princeton University
Press.
Jung C. (1976) The vision seminars. Book 1, Part 7. Zurich, Switzerland, Spring Publications.
Kandel E., Schwartz G. (1985) Principles of neural science (wyd. 2). New York, Elsevier Press.
Kaneko Z. Takahashi N. (1963) Psychometric studies on chronic urticaria. Folia Psychiatrica et
Neurologica Japonica", 17, s. 16-24.
Kimble D. (1965) Learning, remembering and forgetting. Vol. I. The anatomy of learning. Palo
Alto, CA, Science and Behavior Books.
Kissilef H., Pi-Sunyer F. i in. (1981) C-terminal octapeptide of cholecystokinin decreases food
intake in man. The American Journal of Clinical Nutrition", 34, s. 154-160.
Klein R., Armitage R. (1979) Rhytms in human performance: One-and-a-half-hour oscillations in
cognitive style. Science", 204, s. 1326-1328.
Kleitman N. (1963) Sleep and wakefulness (wyd. 2). Chicago, Uniwersyty of Chicago Press.
Klopfer B. (1957) Psychological variables in human cancer. .Journal of Projective Techniques", 21,
s. 331-340.
Kreinheder A. (1979) The call to individuation. Psychological Perspectives", 10 (1), s. 58-65.
Kripke D. (1982) Ultradian rhythms in behavior and physiology, [w:] F. Brown, R. Graeber (red.),
Rhythmic aspects of behavior. Hillsdale, New Jersey, Erlbaum and Associates, s. 313-344.

Kroger W., Fezler W. (1976) Hypnosis and behavior modification: Imagery conditioning.
Philadelphia, Pa., Lippencott.
LaBerge S. (1985) Lucid dreaming. Los Angeles, Tarcher.
Lachman S., Goode W. (1976) Hemispheric dominance and variables related to hypnotic
susceptibility. Referat przedstawiony podczas spotkania Amerykariskiego To-warzystwa
Psychologicznego.
Lankton S. (1987) The scramble technique. Ericksonian Monographs, 2.
Lankton S., Lankton C. (1983) The answer within: A clinical framework of Ericksonian
hypnotherapy. New York, Brunner/Mazel.
Lazarus R., Folkman S. (1984) Coping and adaptation, [w:] W. Gentry (red.), Handbook of
berhavioral medicine. New York, Guilford Press, s. 282-325.
Leckie F. (1964) Hypnotherapy in gynecological disorders. International Journal of Clinical and
Experimental Hypnosis", 12, s. 121-146.
LeCron L. (1954) A hypnotic technique for uncovering unconscious material. .Journal of Clinical
and Experimental Hypnosis", 2, s. 76-79.
Leonard G. (1981) The silnet pulse. New York, Bantam Books.
LeShan L. (1977) You can fight your life. New York, Evans and Co.
Lewis J., Sarbin T. (1943) Studies in psychosomatics. Psychosomatic Medicine", 5, s. 125.
Lewis T. (1927) The blood vessels of the human skin and their responses. London, Shaw and Sons.
Lex B. (1974) Voodoo death: New thoughts for an old explanation. American Anthropologist",
76, s. 818-823.
Lienhart J. (1983) Multiple personality and state-dependent learning. Praca doktorska, U.S.
International University, San Diego, California.
Locke S., Kraus L., Leserman J., Hurst M., Heisel S., Williams R. (1984) Life change stress,
psychiatric symptoms, and natural killer-cell activity. Psychosomatic Medicine", 46, s. 441-453.
Ludwig A. (1983) The psychobiological functions of dissociation. The American Journal of
Clinical Hypnosis", 26 (2), s. 93-99.
Ludwig A., Brandsma J., Wilbur C., Benfeldt F., Jameson D. (1972) The objective study of a
multiple personality. Archives of General Psychiatry", 26, s. 298-310.
Luria A. (1966) Higher cortical functions in man. Thim. H. Teuber, K. Pribram. New York, Basic
Books.
Lynch G., McGaugh J., Weinberger N. (red.) (1984) Neurobiology of learning and memory. New
York, Guilford Press.
Maclean D., Reichlin S. (1981) Neuroendocrinology and the immune process, [w:] R. Ader (red.),
Psychoneuroimmunology. New York, Academic Press, s. 475-519.
Margolis C. (1982-83) Hypnotic imagery with cancer patients. The American Journal of Clinical
Hypnosis", 25 (2-3), s. 128-134.
Margules D. (1979) Beta-endorphin and endoloxone: Hormones of the autonomic nervous system
for conservation or expenditure of bodily resources and energy for anticipation of famine or feast.
Neuroscience and Biobehavioral Review", 3, s. 155-162.
Marini J., Sheard M.. Bridges C., Wagner E. (1976) An evaluation of the double-blind design in a
study comparing lithium carbonate with placebo. Acta Psychiatrica Scandinavica", 53, s. 343-354.
Markowitz A. (1985) Change of life: Dreams and the menopause. Toronto, Cabada, Inner City
Books.

Marrack P., Kappler J. (1986) The T cell and its receptor. Scientific American", Feb., 254 (2), s.
36-45.
Maslow A. (1986) W strone. psychologii istnienia. Tum. I. Wyrzykowska. Warszawa, Pax.
Mason A. (1952) A case of congenital ichthyosiform erythrodermia of Brocq treated by hypnosis.
British Medical Journal", 2, s. 422-423.
Mason A. (1955) Ichihyosis and hypnosis. British Medical Journal", 2 s. 57.
Mason A. (1963) Hypnosis and allergy. British Medical Journal", 13, s. 1675-1676.
Mazziotta J., Phelps M., Carson R., Kuhl D. (1982) Tomographic mapping of human cerebral
metabolism: Auditory stimulation. Neurology", 32, s. 921-937.
McGaugh J. (1983) Preserving the presence of the past: Hormonal influences on memory storage.
American Psychologist", 38 (2), s. 161-173.
McGlashan T., Evans P., Orne M. (1969) The nature of hypnotic analgesia and placebo response to
experimental pain. Psychosomatic Medicine", 31, s. 227-246.
Meares A. (1982-83) A from of intensive meditation associated with the regression of cancer. The
American Journal of Clinical Hypnosis", 25 (2-3), s. 114-121.
Melnechuk T. (1985) Neuroimmunology: Crossroads between behavior and disease. Doniesienia z
wybranych konferencji i warsztatow. Advances", 2 (3), Summer, s. 54-58.
Merleau-Ponty M. (1963) The strukture of behavior. Tum. A. Fisher. Boston, Beacon Press.
Meyers R., Sperry R. (1953) Interocular transfer of a visual form discrimination habit in cats after
section of the optic chiasm and corpus callosum. Anatomical Record", 115, s. 351-352.
Miller G., Galanter E., Pribram K. (1980) Plany i struktura zachowania. Tum. A. Grzybowska, A.
Szewczyk. Warszawa, PWN.
Mills J., Crowley R. (1986) Therapeutic metaphors for children and the child within, New York,
Brunner/Mazel.
Mindell A. (1982) Dreambody. Los Angeles, Sigo Press.
Mindell A. (1985a) River's way: The process science of the dreambody. Boston. Rout-ledge and
Kegan Paul.
Mindell A. (1985b) Working with the dreaming body. Boston, Routledge and Kegan Paul.
Mishkin M. (1982) A memory system in the monkey. Phil. Trans. R. Soc. Lond.", B298, s. 85-95.
Mishkin M., Malamut B., Bachevalier J. (1984) Memories and habits: Two neural systems, [w:] G.
Lynch, J. McGaugh, N. Weinberger (red.), Neurobiology of learning and memory. New York,
Guilford Press, s. 65-77.
Mishkin M., Petri H. (1984) Memories and habits: Some implications for the analysis of learning
and retention, [w:] S. Squire, N. Butters (red.), Neuropsychology of memory. New York, Guilford
Press, s. 287-296.
Moore L., Kaplan J. (1983) Hypnotically accelerated bum wound healing. The American Journal
of Clinical Hypnosis", 26 (1), s. 16-19.
Morris J., Beck A. (1974) The efficacy of antidepressant drugs: A review of research(1958 to
1972). "Archives of General Psychiatry", 30, s. 667-674.
Moruzzi I., Magoun M. (1949) Brain stem reticularformation. Electroencephalography and
Clinical Neurophysiology", 1, s. 455-473.
Murry E., Mishkin M. (1985) Amygdalectomy impairs crossmodal association in monkeys.
Science", 228, s. 604-606.
Nauta W. (1964) Some efferent connections of the prefrontal cortex in the monkey. [w:] J. Warren,
K. Akert (red.), The frontal granular cortex and behavior. New York, McGraw-Hill.

Nauta W. (1972) Neural associations of the frontal corex. Acta Neurobiologiae Experimentalis",
32, s. 125-140.
Nauta W., Domesick V. (1980) Neural associations of the limbic system, [w:] A. Beckman (red.),
Neural substrates of behavior. New York, Spectrum.
Nauta W., Feirtag M. (1979) The organization of the brain. Scientific American", 41, s. 78-105.
Nemiah J., Freybetger H., Sifneos P. (1976) Alexithymia: A view of the psychosomatic process,
[w:] D. Hill (red.), Modem trends in psychosomatic medicine. Vol. III. London, Butterworth, s. 430439.
Newton B. (1982-83) Introduction: Hypnosis and cancer. The American Journal of Clinical
Hypnosis", 25 (2-3), s 89-91.
Nugent W., Garden N., Montgomery D. (1984) Utilizing the creative unconscious in the treatment
of hypodermic phobias and sleep disturbance. The American Journal of Clinical Hypnosis", 26 (3), s.
201-205.
Olds J. (1977) Drives and reinforcements: Behavioral studies of hypothalamic functions. New
York, Raven.
Olds J., Milner P. (1954) Positive reinforcement produced by electrical stimulation of septal area
and other regions of rat brain. Journal of Comparative and Physiological Psychology", 47, s. 419-427.
Olness K., Conroy M. (1985) A pilot study of voluntary control of transcutaneous POi by children.
International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis", 33 (1), s. 1-5.
Olness K., Wain H., Ng L. (1980) Pilot study of blood endorphin levels in children using selfhypnosis to control pain. Developmental and Behavioral Pediatrics", 1 (4), s. 187-188.
Ome M. (1962) The social psychology of the psychological experiment: With particular reference
to demand characteristics and their implications. American Psychologist", 17, s. 776-783.
Orne M. (1972) On the stimulating subject as a quasi-control group in hypnosis research: What,
why and how? [w:] E. Fromm, R. Shor (red.), Hypnosis: Research development and perspectives.
Chicago, Aldine-Atherton, s. 399-443.
Orne M. (1974) Pain suppression by hypnosis and related phenomena, [w:] J. Bonica (red.), Pain.
New York, Raven Press.
Omstein R. (1973) The psychology of consciousness. New York, Viking.
Ornstein R., Thompson R. (1984) The amazing brain. Boston, Houghton Mifflin.
Orr W., Hoffman H., Hegge F. (1974) Ultradian rhythms in extended performance. Aerospace
Medicine", 45, s. 995-1000.
Overton D. (1968) Dissociated learning in drug states (state-dependent learning), [w:] D. Effron, J.
Cole, J. Levine, R. Wittenborn (red.), Psychopharmacology: A review of progress, 1957-1967. Public
Health Service Publications, 1836. U.S. Government Printing Office, Washington D.C., s. 918-930.
Overton D. (1972) State-dependent learning produced by alcohol and its relevance to alcoholism,
[w:] B. Kissen, H. Begleiter (red.), The biology of alcoholism. Vol. II. Physiology and behavior. New
York, Plenum, s. 193-217.
Overton D. (1973) State-dependent learning produced by addictiong drugs, [w:] S. Fisher, A.
Freedman (red.), Opiate addiction: Origins and treatment. Washington D.C., Winston, s. 61-75.
Overton D. (1978) Major theories of state dependent learning, [w:] B. Ho, D. Richards, D. Chute
(red.), Drug discrimination and state-dependent learning. New York, Academic Press, s. 283-318.
Palmblad J. (1985) Stress and human immunologic competence, [w:] R. Guillemin, M. Cohn. T.
Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 45-53.
Papez J. (1937) A proposed mechanism of emotion. .Archives of Neurology and Physiology", 38,
s. 725-744.

Peavey B. (1982) Biofeedback assisted relaxation: Effects on phagocytic immune function. Praca
doktorska, North Texas State University, Denton, Texas.
Pert C. (1986) Emotions in body, not just in brain. Brain/Mind Bulletin", 11 (4), s. 1.
Pert C., Ruff M., Weber R., Herkenham M. (1985) Neuropeptides and their receptors: A
psychosomatic network. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 820s-826s.
Peters C. (1978) Tell me who I am before I die. New York, Rawson.
Phelps M., Mazziotta J. (1985) Positron emission tomography: Human brain function and
biochemistry. Science", 228, s. 799-809.
Poirel C. (1982) Circadian rhythms in behavior and experimantal psychotherapy, [w:] F. Brown, R.
Graeber (red.), Rhythmic aspects of behavior. Hillsdale, New Jersey, Erlbaum and Associates, s. 363398.
Pribram K. (1965) Proposal for a structural pragmatism: Some neuropsychological considerations
of problems in philosophy, [w:] B. Wolman, E. Nagle (red.), Scientific psychology: Principles and
approaches. New York, Basic Books, s. 426-459.
Pribram K. (1971) Languages of the brain: Experimental paradoxes and principles in
neuropsychology (wyd. 3). New York, Brandon House.
Pribram K. (1976) Problems concerning the structure of consciousness, [w:] G. Globus, G.
Maxwell, I. Savodnik (red.), Consciousness and the brain: A scientific and philosophical inquiry. New
York, Plenum, s. 798-809.
Pribram K. (1979) Behaviorism, phenomenology and holism in psychology: A scientific analysis.
.Journal of Social and Biological Structure", 2, s. 65-72.
Pribram K. (1980) Cognition and performance: The relation to neural mechanisms of consequence ,
confidence, and competence, [w:] A. Routtenberg (red.), Biology of reinforcement: Facets of brain
stimulation reward. New York, Academic Press, s. 11-36.
Pribram K. (1986) The cognitive revolution and mind/brain issues. American Psychologist", 41, s.
507-520.
Pribram K., Lassonde M., Ptito M. (1981) Classification of receptive field properties in cat visual
cortex. Experimental Brain Research", 43, s. 119-130.
Putnam F. (1982) Traces of Eve's faces. Psychology Today", October, s. 88.
Rank O. (1924/1952) The trauma of birth. (W jez. niemieckim ukazalo sie w 1924 r., w jez.
angielskim w 1952) New York, R. Brunner.
Reinberg A., Gervais P., Ghata J. (1977) Chronobiologic aspects of asthma.^/:] J. McGovern, M.
Smolensky, A. Reinberg (red.), Chronobiology in allergy and immunology. Springfield, Illinois,
Thomas, s. 36-63.
Reus V., Weingartner H., Post R. (1979) Clinical implication of state-dependent learning.
American Journal of Psychiatry", 136 (7), s. 927-931.
Rigter H., Crabbe J. (1979) Modulation of Memory by pituitary hormones. Vitamins and
Hormones, 37. New York, Academic Press.
Rosenberg S. i in. (1985) Observations on the systemic administration of autologous
lymphokineactivated killer cells and recombinant interleukin-2 to patients with metastic canser. New
England Journal of Medicine", 23 (3B), s. 1485-1492.
Rosenblatt M. (1983) Neuropeptides: Future implications for medicine. Medical Times",
November, s. 31-37.
Rosenzweig M., Bennett E. (1984) Basic processes and modulatory influences in the stages of
memory formation, [w:] G. Lynch, J. McGaugh, N. Weinberger (red.), Neurobiology of learning and
memory. New York, Guilford Press, s. 263-288.

Rossi E. (1972/1985) Dreams and the growth of personality: Expanding awareness in

psychotherapy (wyd. 2). New York, Brunner/Mazel.
Rossi E. (1973/1980) Psychological shocks and creative moments in psychotherapy. [w:] E. Rossi
(red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. IV: Innovative hypnotherapy. New
York. Irvington, s. 447-463.
Rossi (1977) The cerebral hemispheres in analytical psychology. Joumal of Analytical
Psychology", 22, s. 32-51.
Rossi E. (1981) Hypnotic describes natural rhythms of trance readiness. B rain/Mind Bulletin",
March, s. 1.
Rossi E. (1982) Hypnosis and ultradian cycles: A new state (s) theory of hypnosis? The American
Journal of Clinical Hypnosis", 25, s. 21-32.
Rossi E. (1985) Unity and diversity in Ericksonian approaches: Now and in the future. [w:] J. Zeig
(red.), Ericksonian psychotherapy. Vol. I: Structures. New York, Brunner/Mazel, s. 15-30.
Rossi E. (1986a) Altered states of consciousness in everyday life: The ultradian rhythms. [w:] B.
Wolman, M. Ullman (red), Handbook of altered states of consciousness. New York, Van Nostrand, s.
97-132.
Rossi E. (1986b) Hypnosis and ultradian rhythms, [w:] B. Zilbergeld, G. Edelstien, D. Araoz (red.),
Hypnosis questions and answers. New York, W. W. Norton, s. 17-21.
Rossi E. (1987) Mind/body connections and the new language of human facilitation. [w:] J. Zeig
(red.), The evolution of psychotherapy. New York, Brunner/Mazel.
Rossi E., Ryan M. (red.) (1986) Mind-body communication in hypnosis. Vol. Ill: The seminars,
lectures, and workshops of Milton H. Erickson. New York, Irvington.
Roszman T., Cross R., Brooks W., Markesbery W. (1985) Neuroimmodulation: Effects of neural
lesions on cellular immunity, [w:] R. Guillemin, M. Cohn, T. Melnechuk (red.). Neural modulation of
immunity. New York, Raven Press, s. 95-109.
Roth J., LeRoith D., Collier E., Weaver N., Watkinson A., Cleland C., Click S. (1985)
Evolutionary origins of neuropeptides, hormones, and receptors: Possible applications to immunology.
The Journal of Immunology", 135 (2), s. 816s-819s.
Sachar E. (1969) Psychological homeostasis and endocrine function, [w:] A. Mandell, M. Mandell
(red.), Psychological strategies in man. New York, Academic Press.
Sagan C. (1977) The dragons of Eden: Speculations on the evolution of human intelligence. New
York, Random House.
Salk J. (1969) Immunological paradoxes: Theoretical considerations in the rejection or retention of
grafts, tumors and normal tissue. Annals of New York Academy of Science", 164 (2), s. 365-380.
Saltz E. (1973) Higher mental processes as the bases for the laws of conditioning, [w:] F.
McGuigan, D. Lumsden (red.), Contemporary approaches to conditioning and learning. New York,
Wiley.
Sarbin T., Coe W. (1972) Hypnosis: A social psychological analysis of influence communication.
New York, Holt, Rinehart and Winston.
Scharrer E., Scharrer B. (1940) Secretory cells within the hypothalamus. Research publications of
the Association of Nervous and Mental Diseases. New York, Hafner.
Schneck J. (1948) Psychogenic cardiovascular reaction interpreted and successfully treated with
hypnosis. Psychoanalytical Review", 35, s. 14-19.
Schneider J., Smith W., Witcher S. (1983) The relationship of mental imagery to white blood cells
(neutrophil) function: Experimental studies of normal subjects. Nie rozpowszechniana kopia.
Michigan State University, College of Medicine. East Lansing, Michigan.

Schneider J., Smith W., Witcher S. (1984) The relationship of mental imagery to white blood cell
(neutrophil) function in normal subjects. Referat zaprezentowany podczas 36 Dorocznego Spotkania
Naukowego Miedzynarodowego Towarzystwa Hipnozy Klinicznej i Eksperymentalnej, San Antonio,
Texas, October 25th.
Schreiber F. (1973) Sybil. Chicago, Regnery.
Seltzer L. (1985) Paradoxical strategies in psychotherapy. New York, Wiley and Sons.
Selye H. (1936) A syndrome produced by diverse noxious agents. Cyt. [w:] Stres zycia. Warszawa
1960, PZWL.
Selye H. (1977) Stres okietznany. Thim. T. Zalewski. Warszawa, PIW.
Selye H. (1960) Stres zycia. Tum. J. W. Guzek, R. Rembiesa. Warszawa, PZWL.
Selye H. (1982) History and present status of the stress concept, [w:] L. Goldberger, S. Breznitz
(red.), Handbook of stress. New York, MacMillan, s. 7-20.
Shands H. (1969) Integration, discipline, and the concept of shape. Annals of New York Academy
of Science", 164 (2), s. 578-587.
Shannahoff-Khalsa D. (1983) Personal communication.
Shannon C., Weaver W. (1949) The mathematical theory of communication. Urbana, University of
Illinois Press.
Shapiro A. (1971) Placebo effects in medicine, psychotherapy and psychoanalysis, [w:] A. Bergin,
S. Garfield (red.), Handbook of psychotherapy and behavior change. New York, Wiley.
Shavit Y., Terman G., Martin F., Lewis J., Liebeskind., Gale R. (1985) Stress, opioid peptides, the
immune system, and cancer. The Journal of Immunology" 135 (2) s. 834s-837s.
Sheehan P., Perry C. (1976) Methodologies of hypnosis. Hillsdale. New Jersey, Lawrence Erlbaum
Publishers.
Shor R. (1959) Hypnosis and the concept of the generalized reality-orientation. American Journal
of Psychotherapy", 13, s. 582-602.
Shorr J., Sobel G., Robin P., ConnellaO. (1980) Imagery: Its many dimensions and applications.
New York, Plenum Press.
Siegman A., Feldstein S. (red.) (1985) Multichannel integrations of nonverbal behavior. Hillsdale,
New Jersey, Lawrence Erlbaum Publishers.
Silberman E., Putnam F., Weingartner H., Braun B., Post R. (1985) Dissociative states in multiple
personality disorders: A quantitative study. Psychiatry Research", 15, s. 253-260.
Silberner J. (1985) A new look at arthritis origins. Science News", 127 (23), s. 358-359.
Simonton O., Simonton S., Creighton J. (1978) Getting well again. Los Angeles, Tarcher.
Sizemore C. (1977) I'm Eve. New York, Harcourt Brace Jovanovich.
Smith E., Harbour-McMenamin D., Blalock J. (1985) Lymphocyte production of endorphins and
endorphin-mediated immunoregulatory activity. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 779s-782s.
Smith G., McDaniel S. (1983) Psychologically mediated effect on the delayed hyper-sensitivity
reaction to tuberculin in humans. Psychosomatic Medicine", 46, s. 65-73.
Smith G., McKenzie J., Marmer D., Steele R. (1985) Psychologic modulation of the human
immune response to varicella zoster. Archives of Internal Medicine", 145, s. 2110-2112.
Snyder S. (1980) Brain peptides as neurotransmitters. Science", 209, s. 976-983.
Solomon G. (1985) The emerging field of psychoneuroimmunology with a special note on AIDS.
Advances", 2 (Winter), s. 6-19.
Solomon G., Amkraut A. (1981) Psychoneuroendocrinological effects on the immune response.
Annual Review of Microbiology"; 35, s. 155-184.

Sperry R. (1964) The great cerebral commisure. Scientific American", 210, s. 42-52.
Spiegel H., Spiegel D. (1978) Trance and treatment. New York, Basic Books.
Spruiell G., Steck C., Lippencott C., King D. (1983) Failure ofnaloxone to modify the depth of
hypnotic trance. Experientia", 39 (7-12), s. 763-764.
Stein M. (1985) Bereavement, depression, stress, and immunity, [w:] R. Guillemin, M. Cohn, T.
Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 29-53.
Stein M., Keller S., Schleifer S. (1985) Stress and immunomodulation: The role of depression and
neuroendocrine function. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 827s-833s.
Stein M., Schiavi R., Camerino M. (1976) Influence of brain and beliavior on the immune system.
Science", 191, s. 435-440.
Stein M., Schleifer S., Keller S. (1981) Hypothelamic influences on immune responses, [w:] A.
Ader (red.), Psychoneuroimmunology. New York, Academic Press, s. 429-447.
Stephenson J. (1978) Reversal of hypnosis-induced analgesia by naloxone. Lancet, (28097), s. 991992.
Sternbach R. (1982) On strategies for identifying neurochemical correlates of hypnotic analgesia,
international Journal of Clinical and Experimental Hypnosis", 30 (3), s. 251-256.
Steward J. (1981) Brain ACTH-endorphin neurones as regulators of central nervous system
activity, [w:] K. Brunfeldt (red.), Peptides, 1980. Copenhagen, Denmark, Scriptor, s. 774-779.
Steward J., Krebs W., Kaczender E. (1971) State-dependent learning produced with steroids.
Nature", 216, s. 1233-1234.
Teitlebaum H. (1954) Spontaneous rhythmic ocular movements: Their possible relationship to
mental activity. Neurology", 4, s. 350-354.
Thigpen C, Cleckley H. (1957) The three faces of Eve. Kingsport, Tenn, Kingsport Press.
Thompson R. i in. (1984) Neuronal substrates of learning and memory: A multiple--trace" view,
[w:] G. Lynch, J. McGaugh, N. Weinberger (red.), Neurobiology of learning and memory. New York,
Guilford Press, s. 137-164
Tinterow M. (1970) Foundations of hypnosis. Springfield, Illinois, C. C. Thomas.
Ullman M. (1959) On the psyche and warts. I: Suggestion and warts: A review and comment.
Psychosomatic Medicine", 21, s. 473-488.
Vaihinger H. (1911) Philosophy of the as-if. Ttum C. K. Ogden w 1924 r. London, Routledge.
Wadden T., Anderton C. (1982) The clinical use of hypnosis, psychological Bulletin", 91 (2), s.
215-243.
Wain H., Amen D., Oetgen W. (1984) Hypnotic intervention in cardiac arrhythmias. The
American Journal of Clinical Hypnosis", 27 (1), s. 70-75.
Waksman B. (1985) Neuroimmunomodulation of homeostatis and host gefense. Journal of
Immunology", 135 (2), s. 862s.
Walford R. (1983) Maximum lifespan. New York, Avon Publishers.
Walking J. (1978) The therapeutic self. New York, Human Sciences Press.
Watkins J. (1980) The silent abreaction. International Journal of Clinical and Experimental
Hypnosis", 28, s. 101-113.
Watzlawick P. (red.) (1984) The invented reality. New York, W. W. Norton.
Weeks G., L'Abate L. (1982) Paradoxical psychotherapy: Theory and practice with individuals,
couples, and families. New York, Brunner/Mazel.
Wehr T. (1982) Circadian rhythm disturbances in depression and mania, [w:] F. Brown, R. Graeber
(red.), Rhythmic aspects of behavior. Hillsdale, New Jersey, Lawrence Erlbaum Publishers.

Weinberger N., Gold P., Sternberg D. (1984) Epinephrine enables Pavlovian fear conditioning
under anesthesia. Science", 223, February 10, s. 605-607.
Weiner H. (1972) Presidential address: Some comments on the transduction of experience by the
brain: Implications for our understanding of the relationship of mind to body. Psychosomatic
Medicine", 34 (4), s. 355-380.
Weiner H. (1977) Psychobiology and human disease. New York, Elsevier.
Weingartner H. (1986) Memory: The roots of failure. Psychology Today", January, s. 6-7.
Weingartner H., Miller H., Murphy D. (1977) Mood state-dependent retrieval of verbal
associations. Journal of Abnormal Psychology", 86, s. 276-284.
Weingartner H., Murphy D. (1977) Brain states and memory. Psychopharmacological Bulletin".
13, s. 66-67.
Weitzenhoffer A. (1971) Oculer changes associated with passive hypnotic behavior. The
American Journal of Clinical Hypnosis", 14, s. 102-121.
Weitzenhoffer A. (1982) In search of hypnosis. International Journal of Clinical and Experimental
Hypnosis", 30 (2), s. 210-211.
Werntz D. (1981) Cerebral hemispheric activity and autonomic nervous function. Praca doktorska,
University of California, San Diego.
Werntz D., Bickford R., Bloom F., Shannahoff-Khalsa D. (1981) Selective cortical activation by
alternating autonomic function. Referat przedstawiony podczas Spot-kania Zachodniego Towarzystwa
ds. EEG, February 12, Reno, Nevada.
White L., Tursky B., Schwartz G. (1985) Placebo: Clinical implication and new insights. New
York, Guilford Press.
Wickramasekera I. (red.) (1976) Biofeedback, behavior therapy and hypnosis. Chicago, Nelson
Hall.
Wickramasekera I. (1985) A conditioned response model of the placebo effect: Predictions from
the model, [w:] L. White, B. Tursky, G. Schwartz (red.), Placebo: Theory, research, and mechanisms.
New York, Guilford Press, s. 255-287.
Wiener N. (1948) Cybernetics, or control and communication in the animal and the machine. New
York, Wiley.
Williams J. (1974) Stimulation of breast growth by hypnosis. Journal of Sex Research", 10, s.
316-326.
Wolberg L. (1947) Hypnotic experiments in psychosomatic medicine. Psychosomatic Medicine",
9, s. 337-342.
Woodman M. (1984) Psyche/soma awareness. Quadrant", 17 (2), s. 25-37.
Wurtman R., Anton-Tay F. (1969) The mammalian pinel as a neuroendocrine transducer. Recent
Progress in Hormone Research", 25, s. 493-513.
Wybran J. (1985) Enkephalins, endorphins, substance P, and the immune system, [w:] R.
Guillemin, M. Cohn, T. Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s.
157-161.
Yanovski A. (1962) The feasibility of alteration of cardiovascular manifestations in hypnosis. The
American Journal of Clinical Hypnosis", 5, s. 8-16.
Zeig J. (1980a) Symptom prescription and Ericksonian principles of hypnosis and psychotherapy.
The American Journal of Clinical Hypnosis", 23 (1), s. 16-22.
Zeig J. (1980b) Symptom prescription techniques: Clinical applications using elements of
communication. The American Journal of Clinical Hypnosis", 23 (1), s. 23-33.
Zeig J. (red.) (1985) Ericksonian psychotherapy. Vol. I: Structures. New York, Brunner/Mazel.

Zornetzer S. (1978) Neurotransmitter modulation and memory: A new neuropharma-cological

phrenology? [w:] M. Lipton, A. di Mascio, K. Killam (red.), Psycho-pharmacology: A generation of
progress. New York, Raven Press.