Andrzej Radomski,

UMCS, Lublin

Uprawianie historii w chmurze. Kilka uwag na temat

warsztatu historyka pocztkw XXI wieku.
wiat pocztkw XXI stulecia jest okresem dynamicznych
przemian

zwizanych

przede

wszystkim

rewolucj

informatyczn. Zmienia ona wszystkie dziedziny ycia. Tempo i

skala zmian jest tak olbrzymia, e trudno jest przewidzie
kierunek/i dalszego rozwoju i to w najbliszych kilkunastu latach
(nie wspominajc ju o duszej perspektywie). Mwi si wic o
potrzebie cigej aktualizacji aby przynajmniej dotrzyma kroku
dokonujcym si cay czas przeobraeniom.
Obserwujc praktyk historiograficzn (i w ogle naukow)
mona

zauway

pewne

zagubienie

badaczy

dziejw

mnogoci oferowanych im paradygmatw, modeli czy teorii

przez metodologw historii bd wybitnych praktykw. Nie dziwi
wic fakt kurczowego trzymania si akademickich historykw
sprawdzonych od dawna wzorcw i metod, ktre przynajmniej
gwarantuj solidno i rzetelno prowadzonych bada pod
wzgldem warsztatowym.
Wydawa by si wic mogo, e oferowanie historykom
kolejnej propozycji moe okaza si ju ponad ich wytrzymao
i spali j ju na starcie. Jednake ponisze uwagi nie bd
dotyczyy kolejnej nowej metodologii czy nowej perspektywy
ukazywania dziejw nauki historycznej tylko nowego wiata,

ktry wymusza zmiany i dostarcza narzdzi umoliwiajcych

poruszanie si w nim. Dotyczy to take nauki w tym i
historiografii, rzecz jasna. Chodzi wic o zintensyfikowanie
dyskusji nad tym co si zaczyna okrela: histori cyfrow i
warsztatem

cyfrowego

historyka

dyskusji,

ktra

poza

nielicznymi wyjtkami jest nieobecna na naszym rodzimym

gruncie1.

Tutaj

pozwol

sobie

na

ma

dygresj.

Kiedy

koczyem (w ostatnim roku PRL-u) studia historyczne zaczy

pojawia si komputery osobiste. Nikt nie przypuszcza wtedy,
jak

oka

si

one

uyteczne

(pocztkowo

ich

warto

sprowadzano do sprawnej maszyny do liczenia!). Trudno sobie

dzisiaj wyobrazi prac bez komputera i posugiwanie si np.
maszyn do pisania (modszych czytelnikw zapraszam do
muzeum techniki). Komputery jednake nie zmieniy zasadniczo
rzeczywistoci. Po komputerach przyszy inne wynalazki (i to nie
tylko Internet). Wszystkie one zrodziy dopiero nowy wiat, ktry
czsto bywa nazywany cyfrowym w odrnieniu od (trzymajc
si tej informatycznej terminologii): analogowego.
I
W czasach analogowych (czyli do rewolucji informatycznej)
dominujc rol odgrywao pismo i teksty drukowane. Stanowiy
one take podstaw warsztatu kadego historyka. W rodowisku
profesjonalnych badaczy przeszoci najwyej cenione byy
rnego typu dokumenty pisane. Historyk musia je odnajdywa
w najrniejszych archiwach. Kluczem do pracy z dokumentami
1 Najwaniejszym rodowiskiem, w ktrym pokazuje si t now histori i
problemy warsztatowe z ni zwizane jest portal: Historia i Media prowadzony
przez Marcina Wilkowskiego

bya

gruntowna

(heurystyka)

znajomo

wewntrznej

tzw.

krytyki

rda

zewntrznej

(hermeneutyka).

Std

wyksztaciy si tzw. Nauki Pomocnicze Historii, ktre zajmoway

si rnymi aspektami pracy z dokumentami, jaki i innego typu
rdami. Ich znajomo bya/jest niezbdnym elementem
warsztatu kadego historyka. Nie trzeba chyba dodawa, e
podstawow form prezentacji rezultatw badawczych byy
narracje pisane (ksiki, artykuy itp.).
Podstawowymi procedurami metodologicznymi byy te
zwizane z interpretacj wszelakich tekstw oraz sposobami
ustalania faktw i ich wyjaniania. Ponadto, historyk prowadzi
poszukiwania, analizowa rda, weryfikowa dane i tworzy
narracje

najczciej

przyrodoznawcw

pojedynk

gdzie

przeciwiestwie

funkcjonoway

take

do

zespoy

badawcze.
Jest

zastanawiajcym

opracowaniach

zjawiskiem,

powiconych

nurtom

wielu

wspczesnej

historiografii praktycznie niewiele pisze si bd nie wspomina

si w ogle o historii cyfrowej czy historiografii 2.0.
W roku 2001 ukazao si np. drugie wydanie (poprawione i
uzupenione) pracy zbiorowej: New Perspectives on Historical
Writting2 . W ksice tej autorzy, wybitni historycy zachodni
(gwnie

amerykascy

angielscy),

ukazuj

nam

nowe

paradygmaty pisarstwa historycznego, ktre otwieraj, ich

zdaniem, nowe pola badawcze i dostarczaj nowych narzdzi
2 New Perspectives on Historical Writting, (red. Peter Burke), Polity Press, 2001,
wyd. 2

metodologicznych. Te przyszociowe modele to min.: historia

ycia

codziennego,

czytelnictwa,

mikrohistoria,

zamorska,

wizualna,

historia
myli

kobiet,

oralna,

politycznej

czy

rodowiska. Niestety nie znajdziemy w tym zestawie nawet

wzmianki o historii/ach cyfrowej/ych. Zatem pozostaje si tu na
gruncie analogowym.
Wrd prekursorw historii cyfrowej wymienia si zwykle
dwa nazwiska: David Staley i Roy Rosenzweig. Ten pierwszy na
swoim blogu tak pisze o badaniu historii przez cyfrowego
historyka:

dostp i sposb korzystania z dokumentw zosta nieodwracalnie

zmieniony. Coraz wicej dokumentw

jest dygitalizowanych kadego dnia.

Zmienia to nasz sposb prowadzenia bada. Historycy zbudowali heroiczny mit

uczonego, ktry, tak jak Indiana Jones, przemierza wiat, aby przesia dokumenty
z zakurzonych archiww, niewidocznych dla ludzkich oczu od setek lat ...

na

pewno jest mniej romantyzmu w siedzeniu w salonie z laptopem i wyszukiwaniu

w bazie danych. "Szukaj" jako sposb na prowadzenie bada oznacza jednak
wiksz wygod i mniej podry, ale przede wszystkim poszukiwanie w bazach
danych prowadzi do nowego sposobu badania starych dokumentw. Poniewa
coraz wicej dokumentw jest zdigitalizowanych i s przechowywane we wci
powikszajcych

si

bazach

danych,

dane

te

mog

by

analizowane

interpretowane w zupenie nowy sposb3.

Z kolei zmary przedwczenie Roy Rosenzweig (nazywany

pierwszym cyfrowym historykiem) jest autorem (wraz z D.
Cohenem) pierwszego podrcznika do historii cyfrowej (2005).
Autorzy koncentruj si w nim przede wszystkim na historii online, czyli tworzonej w Internecie i za pomoc zasobw
sieciowych (archiww, muzew, bibliotek czy portali). We
wstpie do swej ksiki pisz:

Ta ksika dostarcza prostodusznego i

gruntownego wprowadzenia do sieci, historykom, nauczycielom i uczniom,

3 David Staley: How we research, w:
http://www.chicagohumanities.org/Blog/Guest-Blog/David-Staley.asp

archiwistom i kuratorom muzealnym, profesorom, jak i zapalecom, ktrzy chc

produkowa

online prace historyczne [] Rozpoczyna si ona od przegldu

rnych gatunkw stron powiconych historii, przynosi kartografi cyfrowych

prac o historii , ktre zostay utworzone w internecie. Ksika nastpnie prowadzi
czytelnika krok po kroku poprzez planowanie projektu, zrozumienie technologii i
wybr odpowiednich plikw, projektowania witryny, ktra jest atwa w uyciu,
digitalizacj materiaw w sposb, ktry czyni je przyjazny uytkownikowi, przy
jednoczesnym zachowaniu ich historycznej integralnoci [] rwnie bada wpyw
prawa autorskiego i problemy etyczne dla uczonych w erze cyfrowej []
Wreszcie, ksika zawiera podstawowe wytyczne dotyczce zabezpieczenia
zbiorw powodujce, e cyfrowa Historia, ktr czytelnik tworzy nie zniknie w
cigu kilku lat4.

II
Cyfrowa

rzeczywisto,

rzeczywisto
okrelenia

czy

nowego

Rzeczywisto

Informacjonalizm
wiata,

to

ktrym

2.0,

wirtualna

najpopularniejsze
przyszo

nam

funkcjonowa. Spoeczestwo informacyjne, ktre zrodzio si w

wyniku rewolucji informatycznej stworzyo nowe praktyki i
przeksztacio stare. Zmiany nie ominy take nauki. Zatem
nastaje era cyfrowej nauki w tym i cyfrowej historiografii. Std
zaczyna si mwi o: zwrocie cyfrowym. Nie ma tu wszake
wikszych analogii do wczeniejszych zwrotw, typu; jzykowy
czy np. performatywny. One zachodziy bowiem w wiecie
analogowym i czsto miay posta przelotnej mody.
W tytule niniejszego tekstu nawizaem do modnego
obecnie pojcia chmury (cloud computing) - rozumianego
zwykle jako zesp aplikacji umieszczanych na wirtualnych
4 Daniel Cohen and Roy Rosenzweig: Dygital History, A Guide to Gathering,
Preserving, and Presenting the Past on the Web, w:
http://chnm.gmu.edu/digitalhistory/

dyskach bd serwerach. Pozwalaj one (w najprostszej postaci)

na

przechowywanie

tekstowych,

dwikowych

wirtualnym
czy

rodowisku

graficznych

plikw:

poszczeglnych

uytkownikw, w bardziej zaawansowanej postaci programw

(np. edytorw tekstw,

arkuszy kalkulacyjnych czy obrbki i

montau zdj, filmw, etc.), a opcjonalnie caych systemw

operacyjnych (oprogramowania). Usugi, takie jak: I Cloud
Google, I Cloud Apple, Bitcasa czy choby Dropbox to przykady
tego

typu

rozwiza.

oglnowiatowej

sieci

Stanowi

WWW

one

wan

cz

now

jako

jednoczenie

Internetu.
Ja jednake pojcia chmury bd uywa w szerszym
znaczeniu, a mianowicie dla okrelenia pewnej rodzcej si idei
i jednoczenie ju wystpujcej (ywioowo jak na razie)
praktyki polegajcej na przeniesieniu dziaalnoci naukowej do
sieci

(rda,

narzdzia,

organizacja

bada,

prezentacja

wynikw, itp.). Oczywicie jest to moliwe dziki wspomnianym

przed

chwil

wirtualnym

aplikacjom.

Jest

to

trend

oglnowiatowy i sdz, e metafora chmury dobrze oddaje

charakter

rodowiska

warsztatu

pracy

wspczesnego

historyka tego cyfrowego ju5.

Potrzeba opanowania cyfrowego warsztatu w chmurze
wynika co najmniej z dwch przyczyn. Pierwsz jest powszechna
5 W literaturze przedmiotu spotyka si inne okrelenie tej nowej praktyki, a
mianowicie: Nauka 2.0. W naszym przypadku byaby to oczywicie: historiografia
2.0. Wicej na ten temat znajdzie czytelnik, w: Andrzej Radomski: Internet
Nauka Historia (bezpatny e-book), na portalach: www.wiedzaiedukacja.eu,
www.scribd.com, www.calameo.com, a take, tego autora: Historiografia 2.0, w:
Oblicza przeszoci (red. Wojciech Wrzosek), Epigram, Bydgoszcz, 2011

dygitalizacja wszelkich wytworw analogowych. Std powstaj

jak grzyby po deszczu cyfrowe archiwa, portale z materiaami
historycznymi, wirtualne muzea, elektroniczne publikacje, itp.
Ich obrbka nie jest moliwa za pomoc starych metod i
narzdzi.

Drugim

powodem

jest

to,

spoeczestwo

informacyjne produkuje olbrzymie iloci danych. W duej czci

s to pliki medialne i multimedialne (dwikowe, filmowe,
graficzne, etc.). Praca z nimi i na nich wymaga ju innych
kompetencji

ni

tekstami,

ktre

byy

podstawowym

surowcem dla dotychczasowych historykw. Odnosi si to

przede wszystkim do badaczy dziejw najnowszych.
III
Jak

ju

zaznaczyem

wspczesny

historyk

yje

spoeczestwie informacyjnym. Chcc wic zajmowa si swoj

profesj zgodnie z duchem czasu musi on naby stosowne
kompetencje, za pomoc ktrych bdzie w stanie uprawia
cyfrow historiografi. Ma on do dyspozycji liczne narzdzia i
wzorce wypracowane przez cyfrowe czy te net pokolenie. W
dalszym wic cigu chciabym zaprezentowa: 1) owe nowe
rodki i metody, 2) przykady zastosowa narzdzi cyfrowych do
bada konkretnych problemw.
Uprawianie historii w chmurze zakada, e korzystamy z
aplikacji umieszczonych w Internecie i wikszo operacji
wykonujemy z poziomu przegldarki. Efekty naszej pracy te
zamieszczamy

wydawnictwach

sieciowych

(czasopisma

elektroniczne, e-booki) bd na wasnych stronach www,

blogach, portalach itp.

Jak

ju

tu

wielokrotnie

podkrelaem

wiat

Informacjonalizmu wymaga nowych kompetencji w nauce

take. I chodzi tu nie tylko o sprawne posugiwanie si pakietem
Office czy umiejtnoci wyszukiwania rnych informacji i
krytycyzm w stosunku do nich gdy jest to informatyczne
przedszkole.
Cyfrowy historyk winien: a) potrafi zrobi film, b) animacj
komputerow (najlepiej w 3D), c) opowie multimedialn czy d)
wasn stron internetow (w tym ostatnim przypadku przyda
si choby elementarna umiejtno programowania).

Ale o

tym nieco pniej.

Uczestnictwo w wiecie Informacjonalizmu i Nauki 2.0
wymaga take respektowania okrelonych wartoci kulturowych
i regu dziaania. Modzi ludzie, ktrzy maj konta na rnego
typu portalach spoecznociowych wypracowali now kultur.
Do najwaniejszych jej zasad zalicza si zwykle: a) otwarto, b)
wolno tworzenia, c) udostpnianie swoich zasobw innym, d)
partnerstwo, e) dziaanie na skal globaln. Wan czci tej
kultury s wartoci hakerskie, czyli: kult informacji, ktra
powinna

by

wolna,

dzielenie

si

informacj,

przede

wszystkim denie do mistrzostwa w opanowaniu rnych

technologii

informatycznych.

Tu

nie

liczy

si

formalne

wyksztacenie (stopnie, tytuy czy funkcje) tylko umiejtnoci i

pasja tworzenia. Swoje wytwory udostpnia si innym (np.
fragment kodu) z nadziej na podobny rewan.
Wymienione wartoci skadajce si na kultur 2.0 czy
cyberkultur

wymagaj

wic

wsppracy

wszystkich

ze

wszystkimi.
otwartej

Zjawisko to okrela si mianem zbiorowej bd

inteligencji

dla

podkrelenia

faktu,

wobec

nadmiaru informacji i faktw nikt nie jest w stanie ogarn tych

wszystkich danych. Niezbdne s wic

projekty realizowane

przez zespoy i grupy badaczy czy w ogle internautw. Std

umiejtno pracy w grupie (on-line przede wszystkim) te jest
podan cech wspczesnego historyka i elementem jego
cyfrowego warsztatu.
wiat
informacji.

informacjonalizmu
Te

stare,

produkuje

analogowe,

olbrzymie

dygitalizowane

iloci

co

umoliwia ich cyfrow obrbk. Wrd tych nowych danych,

ktre codziennie s umieszczane w sieci coraz wiksz liczb
stanowi obrazy (zdjcia, filmy bd grafika). Ludzie coraz
czciej

zamiast

pisa

wol

filmowa

bd

nagrywa

poczwszy od wasnego ycia, a skoczywszy na wielkich

wydarzeniach tego wiata. Trudno jest wic przedstawia wiat
(wspczesny zwaszcza) tylko za pomoc narracji pisanych.
Jednym sowem, coraz wiksz rol w jego obrazowania
zaczynaj odgrywa media i multimedia. Std historyk XXI
wieku nie moe funkcjonowa bez umiejtnoci tworzenia
filmw, animacji czy grafiki.
Ta/te waciwoc/i zaczynaj by tak samo wane jak
umiejtno tworzenia

monografii czy syntezy za pomoc

pisma. Coraz czciej przedstawia si wiat tylko za pomoc

obrazw. Niestety, na studiach historycznych nadal krluj
teksty. Prace zaliczeniowe, licencjackie czy magisterskie maj
posta pisanych narracji. Na naukach pomocniczych historii
wci uczy si pracy z dokumentami tekstowymi gwnie.

Zatem wspczesny historyk winien opanowa podstawowe

edytory do pracy z obrazami, np.: Photoshop (zdjcia), Avid
(filmy), Corel (grafika), Blender (grafika 3D). Coraz czciej
spotyka si te opinie, e tzw. programy narzdziowe ju nie
wystarczaj i naley opanowa umiejtno programowania.
Stad nie dziwi opinia, e nauka programowania winna mie tak
rang jak np. nauka jzykw obcych czy matematyki. Obecnie
funkcjonuje

co

najmniej

kilkanacie

rnych

jzykw

programowania. Dla historyka wane mog okaza si trzy: Java

Script i PHP jako tzw. jzyki skryptowe (do tworzenia stron
www) i C++ - jako jzyk do tworzenia rnych obiektw.
W

spoeczestwie

informacyjnym

gwnym

kanaem

komunikacji staje si Internet. Coraz czciej (zwaszcza wrd

ludzi modych) syszy si opini, e jeli czego nie ma w
Internecie to nie ma tego w ogle. Dlatego te coraz wicej
naukowcw

zakada

komentowania

(posty),

blogi,
lecz

ktre
staj

su
si

nie

swoist

tylko

do

wizytwk

historyka. Profesjonalne blogi (Word Press czy Tumblr) oferuj

szereg zaawansowanych funkcji. S to ju videoblogi. Historyk
moe je personalizowa, a jeli zna HTML czy Java Script to
moe tworzy nowe funkcjonalnoci6. Na tego typu blogach
mona tworzy swoje zakadki, zamieszcza linki do innych,
zagnieda filmy czy materiay dla studentw itp. Historyk
moe oczywicie na takim blogu publikowa swoje teksty bd
inne materiay np. multimedialne ju. Jeli chodzi o te ostatnie
to te ma do dyspozycji odpowiednie edytory. S to programy
6 Mog poda tu, w roli przykadu, swojego bloga, ktry jest dostpny pod
nastpujcym adresem: www.andrzejradomski.umcs.lublin.pl

do tworzenia tzw. opowieci multimedialnych (nie myli z

filmami). W zwizku

z tym godne polecenia mog by

nastpujce edytory (funkcjonujce na portalach o tej samej

nazwie): Storify, Voicethread czy VuVox.
Uczeni, w ramach swojej dziaalnoci, prowadz rwnie
wykady, seminaria, odbywaj konferencje. Mog one mie
miejsce w chmurze. Najsynniejszym wirtualnym rodowiskiem
dla tego typu dziaalnoci jest Second Life. Oprcz niego mona
wykorzystywa w celach dydaktycznych inne, np. World Active
Edu (powstae ju w roku 1994). Oprcz tego mona korzysta z
np. Google+ (pojawio si w roku 2011) do prowadzenia
videookonferencji na ywo (do 12 osb). Ta aplikacja doskonale
sprawdza w przypadku seminariw czy konsultacji. Istniej te
programy do nagrywania i transmitowania na ywo wykadw.
S to: Bambuser, Ustream czy Justin TV. Historyk nie wychodzc
z domu moe wygasza wykad, ktry jest dostpny na
stronach

tych

programw

czasie

rzeczywistym

dla

wszystkich internautw. Co wicej, mog oni na bieco go

komentowa i informacja ta jest widoczna dla wykadowcy.
Oczywicie wszystkie wykady s automatycznie archiwizowane
i potem dostpne za darmo.
IV
Jak

ju

wspomniaem

we

wstpie

spoeczestwo

informacyjne produkuje olbrzymie iloci informacji. S to teksty

cyfrowe, zdjcia, filmy, grafiki, animacje itp. Stare dane
(analogowe) s dygitalizowane i przechowywane w cyfrowych
archiwach, portalach, muzeach czy bibliotekach. Co wicej,

dua cz naszej aktywnoci w sieci te jest archiwizowana

cho z drugiej strony tracimy miliony informacji kasujc na
przykad nasze maile,
partycypujc

sms-y czy posty. Jednym sowem,

informacjonalistycznych

praktykach,

zostawiamy: cyfrowe lady. Mog one by traktowane jako

rodzaj rde dla przyszych badaczy historykw rwnie. Jeli
dodamy do tego stare lady (te analogowe), ktre zostay
zdygitalizowane to otrzymujemy nowe rda rda albo
lady: cyfrowe. Stanow one now jako w historiografii.
Przynosz

nowe

nadzieje.

Stwarzaj

te

nowe

problemy:

teoretyczne, metodologiczne, praktyczne czyli warsztatowe (w

jednym ze znacze tego terminu). Historyk (i to nie tylko
najnowszy) musi te wszystkie dane jako ogarn. Do niedawna
jeszcze by to spory i zdawaoby si nieprzezwycialny
problem. Na szczcie pojawiy si programy i edytory, ktre
staraj si te bariery pokonywa. Od kilku lat dynamicznie
rozwijaj si nowe dyscypliny zajmujce si obrbk tych
nieprzebranych informacji. S to visual studies, analityka
kulturowa czy analityka historyczna.
W

procesie

zobrazowanie

wizualizacji

jakich

zjawisk

nie
czy

chodzi

bynajmniej

procesw

(za

pomoc

cyfrowych danych) w postaci wykresw czy diagramw tylko

rwnie o wykrywanie rnych tendencji, trendw czy relacji
oraz

modelowanie.

Stwarza

to

nowe

pola

interpretacyjne. Pokamy to na kilku przykadach.

badawcze