Andrzej Radomski, UMCS

andrzejradomski64@gmail.com

Historiografia dwch prdkoci czyli jak narzdzia

cyfrowe zmieniy Klio.

Jest ju truizmem stwierdzenie, e decydujcy wpyw na umeblowanie dzisiejszego

wiata maj technologie z brany ICT (Information and Comunication Technologies).
Zmieniy ono zasadniczo oblicze dzisiejszej rzeczywistoci i to w skali globalnej. Powoay
do ycia nowe praktyki, nowe zawody, nowe formy organizacji i kooperacji midzy ludmi
czy sposoby spdzania wolnego czasu i rozrywki.. Nie ma takiej dziedziny, ktra by nie
ulega transformacji pod wpywem upowszechnienia si technologii ICT. Nauka te nie jest tu
adnym wyjtkiem.
Jednake w przypadku praktyki naukowej wspomniane zmiany zachodz stosunkowo
wolno. Mona zaryzykowa nawet stwierdzenie, e w dalszym cigu dominuje (zwaszcza w
humanistyce) klasyczny model prowadzenia bada. Nazwijmy go analogowym. Owszem,
uczeni na co dzie ju korzystaj z poczty elektronicznej, cyfrowych baz danych i w ogle z
Internetu, lecz jest to tylko uamek tego co oferuje wspczesna infrastruktura
informatyczna i zwizane z ni nowe wartoci czy sposoby pracy, nauki i komunikacji. Zatem
w obszarze dyscyplin humanistycznych (i historiografii, ktra tu nas szczeglnie interesuje)
mamy do czynienia z dwoma modelami prowadzenia dziaalnoci badawczej i
popularyzatorskiej: analogowym i cyfrowym. Rozwijaj si one z niejednakow prdkoci.
Ten pierwszy osign, jak si zdaje, kres swoich moliwoci. Ten drugi rozwija si coraz
bardziej dynamicznie.

W wypowiedzi swej chciabym ukaza zasadnicze zmiany, jakie przynioso

zaimplementowanie poszczeglnych technologii i aplikacji ICT na gruncie historiografii.
Omawiajc przemiany we wspczesnej praktyce historiograficznej chciabym zaakcentowa
fakt, e maj one charakter globalny tj. dotycz wszystkich elementw i etapw
prowadzenia bada. W moim bowiem rozumieniu historiografia cyfrowa (2.0 czy sieciowa)
nie jest kolejnym paradygmatem (takim jak np. Szkoa Annales czy mikrohistoria) tylko
zupenie now praktyk radyklanie zmieniajc oblicze dziaalnoci naukowej,
podwaajcej dotychczasowe kanony, cele i wzorce. Std, obok dywagacji natury
teoretyczno-metodologicznej, chciabym przedstawi charakterystyczne projekty z obszaru
historiografii cyfrowej gdy na konkretnych przykadach mona, jak sdz, najlepiej ukaza
specyfik i zalety tego nowego modelu nauki.
Przed

chwil

uyem

pojcia:

historiografia

analogowa

na

okrelenie

dotychczasowej praktyki badawczej na gruncie nauk historycznych. Oczywicie o

historiografii analogowej mona mwi z perspektywy badacza cyfrowego. Najatwiej byoby
zdefiniowa historiografi analogow jak tak, ktra nie uywa cyfrowych narzdzi i
aplikacji. Obecnie jest to pewna cecha kracowa gdy rzadko ju mona spotka
historyka/w, ktrzy nie uywaliby jakichkolwiek programw komputerowych czy stronili od
Internetu. Mwic zatem o historiografii analogowej bd bardziej mia na myli dominacj w
warsztacie badawczym narzdzi, metod, sposobw pracy i publikacji wynikw sprzed ery
Informacjonalizmu1. Zatem z punktu widzenia badacza cyfrowego historyk analogowy to taka
osoba, ktra:

1 Informacjonalizmem nazywa si now epok nastpujc po modernizmie i

postmodernizmie, ktra zostaa uksztatowana przede wszystkim przez
technologie ICT. Pojcie to wprowadzili do obiegu naukowego: Aleksander Bard i
Jan Soderqvist w pracy: Netokracja

- Pracuje w pojedynk. Taki historyk samotnie przemierza rne archiwa, przedziera si przez
sterty zakurzonych dokumentw, z ktrych skrupulatnie robi wypisy rdowe. W tego typu
historiografii najbardziej ceni si rda pisane: Historycy zbudowali heroiczny mit uczonego,
ktry, tak jak Indiana Jones, przemierza wiat, aby przesia dokumenty z zakurzonych
archiww, niewidocznych dla ludzkich oczu od setek lat ... na pewno jest mniej romantyzmu
w siedzeniu w salonie z laptopem i wyszukiwaniu w bazie danych2,
- Taki historyk ustala (konstruuje) fakty drog mudnej analizy poszczeglnych zapisw za
pomoc narzdzi dostarczanych przez nauki pomocnicze historii i przez metodologi. Stosuje
tzw. metody hermeneutyczne i heurystyczne (zwizane z interpretacj tekstw),
- Obraz minionej rzeczywistoci historyk analogowy tworzy po przeanalizowaniu
okrelonych tylko informacji. Zwykle nie jest w stanie ogarn caoci materiau zwaszcza
do czasw nowoytnych i najnowszych.
- Kult metody jako gwaranta rzetelnoci, wiarygodnoci poznawczej czy, jak jeszcze
mwiono do niedawna, prawdy dziejowej. Jednym sowem: odpowiednia metoda bya (ma
by) gwarantem naukowoci bada (przy rozumieniu nauki jako wyrnionego sposobu
poznania - ze wzgldu chociaby na wyej wymienione cechy).
- Konstruuje nastpnie linearn, zamknit narracj.
-

Wyniki swych prac publikuje w drukowanych artykuach i ksikach (oczywicie po

przejciu przez sito recenzji).

- Tworzenie wiedzy ma tu charakter elitarny. Koncesj na uprawianie historiografii ma
niewielka grupa osb posiadajca co najmniej stopie doktora i pracujca w
wyspecjalizowanych instytucjach takich jak uniwersytety czy instytuty naukowo-badawcze,
2 D. Staley, How we research w, http://www.chicagohumanities.org/Blog/GuestBlog/David-Staley.asp, [dostp 2014-08-05]

- Istniej bariery dla szerokich rzesz spoeczestwa w dostpie do wynikw bada

naukowych. Czsto ksiki i czasopisma si osigalne tylko w uniwersyteckich bibliotekach
bd ksigarniach
- Weryfikacja i ocena prac historykw odbywa si w ramach samej spoecznoci badaczy:
Niektre z nich s konsekwencj nie majcej sobie rwnej izolacji dojrzaej spoecznoci
naukowej od da laikw i ycia codziennego [] nie istniej inne spoecznoci zawodowe,
w ktrych indywidualna praca twrcza byaby w tak wyczny sposb adresowana do innych
czonkw grupy i tylko przez nich doceniana3
Praktyka naukowa (przede wszystkim po wpywem technologii ICT) rwnie ulega
gbokiej transformacji. Tworzy si jej nowy wariant zwany Nauk 2.0, sieciow, a
najczciej po prostu: cyfrow. Nauk/ami cyfrow/ymi (chcc j jako zdefiniowa) moemy
zatem nazwa: ogem praktyk na wszystkich etapach postpowania badawczego, w ktrych
wykorzystuje si rnego typu cyfrowe narzdzia, programy i aplikacje. Do pewnego stopnia
kady badacz posuguje si ju jakim instrumentarium cyfrowym chociaby pakietem
Office, poczt mailow czy tekstami cignitymi z Internetu. Jednake nauka cyfrowa to co
znacznie wicej. To nowe wartoci i cele. To dedykowane oprogramowanie do rozwizywania
okrelonych zada badawczych. To pakiety do zarzdzania treci, bibliografi, cytatami i
projektami. To aplikacje webowe do komunikacji, prezentacji i publikacji wynikw bada. To
otwarte cyfrowe archiwa i bazy danych. To cloud computing (przetwarzanie w chmurze).
To wyjcie poza teksty w kierunku multimediw. To wreszcie nowy przedmiot bada
(rzeczywisto cyfrowa) i nowe formy uczestnictwa w praktyce naukowej (niezaleni badacze
czy ruch obywatelskich uczonych i ich projekty). Rozwimy te hasowo przytoczone cechy.
Do najwaniejszych cech historii cyfrowej mona zaliczy:
3 T. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Alethea, Warszawa, 2001, s. 284

- Oparta jest ona na pracy zespoowej. Wiele projektw z historii cyfrowej wymaga bowiem
wsppracy badaczy dziejw z informatykami, grafikami czy designerami,
- Historycy cyfrowi pracuj ju na wielkiej liczbie danych (big data). Aktywno wikszoci
czonkw spoeczestwa informacyjnego polega na wytwarzaniu, przetwarzaniu i
komunikowaniu najrniejszych form informacji. Faktem o zasadniczym znaczeniu jest to, e
w

spoeczestwie

informacyjnym

lawinowo

ronie

liczba

cyfrowych

informacji

produkowanych w rnych jego praktykach. Proces ten przebiega dwutorowo: 1) cae

dotychczasowe dziedzictwo historyczne ludzkoci jest dygitalizowane. W setkach tysicy
archiww skanuje si dokumenty. W tysicach muzew tworzy si cyfrowe kopie obrazw,
rzeb i innych eksponatw. Program Google books (wraz z jeszcze jego starszym
odpowiednikiem, czyli programem: Gutenberg) stawia sobie za cel zeskanowanie i
udostpnienie w domenie publicznej milionw ksiek. Ta migracja analogowego materiau
do cyfrowych mediw jest procesem analogicznym do renesansowej i postrenesansowej
migracji do drukowanej kultury4 Wszystkie te zdygitalizowane wytwory mog sta si
nastpnie przedmiotem cyfrowej obrbki przez potencjalnie kadego uytkownika
elektronicznego sprztu. Dostp do nich zwykle bowiem jest darmowy. Std internauci
cznie z naukowcami maj do dyspozycji wszystko to co dotychczas wytworzy czowiek, 2)
codziennie, poczwszy od obowizkw zawodowych, a skoczywszy na rozrywce ludzie
wytwarzaj gigantyczne iloci informacji i danych, ktre zamieszczaj w Internecie w
szczeglnoci na portalach spoecznociowych typu: You Tube, Flickr, Pinterest, Instagram,
Facebook czy Twitter. W literaturze przedmiotu te wszystkie dane, ktre produkuje
spoeczestwo informacyjne zaczto okrela z angielska jako: big data (wielkie dane). Ich
wielko liczona jest ju czsto w petabajtach,

4 A. Burdick, J. Drucker, P. Lunnfeld, T. Presner, J. Schnapp, Dygital Humanities,

The MIT Press, 2012, s. 6

- Tak wic gwnym przedmiotem bada dla wielu historykw cyfrowych jest wiat big data.
Jest to szczeglnie widoczne wrd badaczy dziejw najnowszych. Analogowy historyk nie
byby w stanie (stosujc klasyczne metody) ogarn wielkich zbiorw danych. Do tego
potrzebne s specjalne edytory i nowa metodologia,
- Cz zada badawczych wykonuj komputery, ktre analizuj olbrzymie iloci danych, a
nastpnie je wizualizuj,
- W historiografii cyfrowej zmieniaj si formy wypowiedzi. Linearna i tekstualna narracja
schodzi na dalszy plan. Zwycia natomiast tendencja do wizualizacji wiedzy. Historycy
cyfrowi tworz nielinearne, multimedialne opowieci, ktre zamieszczaj przede wszystkim
w sieci. Drukowane ksiki i artykuy wypierane s przez wydawnictwa elektroniczne
czsto na licencji Creative Commons. Wizualizacja wiedzy podyktowana jest take specyfika
materiaw, na ktrych pracuj badacze przeszoci. Pracuj oni bowiem na wielkich zbiorach
danych (big data) i czsto jedynym sposobem ukazania wynikw bada jest wizualizacja w
postaci, np. infografik bd modelowania 3D,
- Tworzenie wiedzy historycznej w historiografii cyfrowej ma bardziej demokratyczny
charakter. Badanie (czy konstruowanie) przeszoci nie jest ju zarezerwowane dla wskiej
grupy specjalistw tylko mog w tym uczestniczy szerokie grupy spoeczestwa. Jest to
moliwe dziki zarysowanym wczeniej cechom spoeczestwa informacyjnego i sieciowego
opartego na wartociach hakerskich. Std rozwija si dynamicznie ruch tzw. obywatelskich
badaczy-historykw wsppracujcych z zawodowymi bd realizujcych niezalene
projekty (kady potencjalnie moe by historykiem),
- Projekty realizowane przez historykw cyfrowych publikowane s w Internecie co
powoduje, e mog dociera do praktycznie wszystkich grup spoecznych. Historycy cyfrowi
tworz swe opowieci przede wszystkim dla spoeczestwa, a nie gwnie dla innych

badaczy, jak to byo do tej pory. Wszyscy zainteresowani histori mog zatem te projekty
ocenia, komentowa czy nawet wspuczestniczy w badaniach,
- Jest interaktywna co jest konsekwencj Web 2.0. Znaczy to, e kady (potencjalnie) moe
zmienia zawarto stron i treci danych projektw. Projekt historyczny w epoce cyfrowej i
sieciowej nie jest wic zamknit ksik. Moe by on/ona cay czas rozwijany/a
(wzbogacany, uzupeniany, korygowany, etc.),
- Uprawianie historii cyfrowej wymaga nowych kompetencji: medialnych, graficznych i
informatycznych. Umiejtno tworzenia multimedialnych prezentacji, filmw, stron www,
infografik, modelowania graficznego (a nawet programowania) i zwizanych z ni
metodologii (np. analizy obrazw czy pracy z big data) staj si nieodczn czci nowego
warsztatu pracy wspczesnego historyka cyfrowego ju.
Przejdmy teraz do kilku charakterystycznych przykadw. Historiografia cyfrowa to
ju nie tylko zbir postulatw, lecz take rozwinita praktyka badawcza. Realizuje si ona
zarwno na uniwersytetach, jak i jednostkach pozanaukowych (w wiecie fizycznym i w
sieci)5.
Przykadem bada na wielkich zbiorach danych moe by projekt: Republic of Letters,
ktry by realizowany na Uniwersytecie Stanforda. Gwnym celem projektu byo
zobrazowanie kanaw komunikacji jaka istniaa midzy owieceniowymi filozofami,
naukowcami i artystami. Tworzyli oni swoist intelektualn korporacj wieku Owiecenia. Do
realizacji projektu uczeni ze Stanfordu wykorzystali 55 ty zdygitalizowanych listw
napisanych we wspomnianej epoce przez 6 ty autorw. Tak ogromne zbiory listw
przerastay moliwoci interpretacyjne nawet duych zespow badawczych. Zastosowanie
wic komputerw byo konieczne aby mc zbudowa sie korespondencji i co za tym idzie
5 W Polsce gwnie (jak na razie) poza instytucjonaln praktyk naukow

sieci kontaktw jakie istniay midzy wczesnymi intelektualistami. W rezultacie

otrzymalimy interaktywn map (oczywicie w Internecie), ktra nie tylko pokazuje nam
okrelone relacje, lecz take dane statystyczne

- typu: kto,

gdzie i z jakiego miasta

podrowa w okrelnym przedziale czasowym. W poszczeglnych opcjach moemy ledzi:

a) wdrwki listw midzy pastwami i miastami, b) przepywy listw w okrelonych latach i
c) aktywno poszczeglnych intelektualistw.
Coraz powszechniejsz staje si take wizualizacja wiedzy historycznej za pomoc
modelowania trjwymiarowego. I nie chodzi tu tylko o samo obrazowanie, lecz take o
przeprowadzanie eksperymentw. Najsynniejszym przykadem takich dziaa moe by
projekt: Wirtualny Rzym. Wirtualny Rzym zawiera animacje ponad 10 tysicy budynkw z
czasw panowania cesarza Konstantyna (z 320 r. n. e.). 30 z nich mona obejrze od rodka.
S to gwne budowle typu np. Coloseum czy wityni Westy. Obecna wersja projektu ma
suy przede wszystkim celom naukowym: Pierwsze efekty naukowego wykorzystania
animacji ju s. Do trjwymiarowej rekonstrukcji Koloseum naukowcy zapdzili wirtualnych
ludzi, by sprawdzi podejrzenia, e pewien korytarz w rodku budowli by wskim gardem,
ktre mogo znacznie spowalnia ruch widzw. Eksperyment potwierdzi przypuszczenia
naukowcw6. Do obecnej wersji mona cay czas wprowadza poprawki. Bdzie ona nadal
aktualizowana.
Rwnie wielkie koncerny IT wchodz w obszar bada naukowych i buduj odpowiednie
platformy internetowe. Przykadem moe tu by udostpniona prze firm Google platforma:
Google Cultural Institute. Jest to projekt stricte historyczny. Jego celem jest pokazanie
dziedzictwa kulturalnego i historycznego ludzkoci na przestrzeni dziejw. W GCI obecne s
te opowieci z Historii Polski. Przykadem moe by projekt: Rozdzieleni przez histori.
Celem tego projektu jest udokumentowanie i przedstawienie losw polskich rodzin
6 Rzym odrodzony, w, WWW.archeowieci.pl, s.2 [dostp, 2008-12-06]

rozdzielonych w latach 1939-89 w wyniku wojen, przesiedle czy represji politycznych. Na

stronie GCI czytamy: Kada opowie i relacja s bezcenne, poniewa nie ma dwch
jednakowych historii o rozdzielonych rodzinach. Wszystkie zasuguj na opisanie, s bowiem
wiadectwem ogromu dowiadcze i zawioci losw polskich rodzin w XX wieku 7. Wszystkie
opowieci obecne na GCI maj charakter multimedialny i stanowi nowy rodzaj narracji
zwany najczciej: digital storytelling8.
I na koniec przykad historiografii obywatelskiej.

W tej roli wystpi program:

Zooniverse. Zosta on zainicjowany przez badaczy z Oxfordu i dotyczy wielu dyscyplin

naukowych. Historycy niezaleni (a take obywatelscy, amatorzy, itp.) mog bra udzia w
projekcie odczytywania papirusw z Oxyrhynchus. Ich zbir liczy przeszo 200 ty zwojw.
Nie trzeba dodawa, e odczytanie takiej iloci jest niemoliwe dla jakiegokolwiek zespou
akademickich historykw czy archeologw. Zaproszono wic do wsppracy internautw,
dziki ktrym badania mogy ulec przypieszeniu. Na stronie www.ancientlives.org
umieszczono 200 tysicy papirusw odkopanych na pocztku zeszego stulecia na wysypisku
mieci w prowincjonalnym hellenistycznym miecie Oxyrhynchus (Egipt). Chris Lintott
stworzy program, ktry pozwala amatorom identyfikowa z ekranu greckie litery papirusa,
wprowadza je do pamici przez klawiatur i odczyta przyblione, mechaniczne
tumaczenie. Skatalogowane w bazie danych moe uatwi badaczom odkrycie wanych,
nieznanych tekstw dziki wyszukiwarce kluczowych sw9.
7 http://www.google.com/culturalinstitute/exhibit/rozdzieleni-przez-histori
%C4%99/QQKF7pxS?hl=pl&position=0%2C93, [dostp, 2014-08-06]
8 Wicej na temat tego nowego sposobu ukazywania historii znajdzie czytelnik, w
artykule Andrzeja Radomskiego, Digital storytelling, [w:] Zwrot Cyfrowy w
humanistyce, wyd. E-naukowiec (www.e-naukowiec.eu), Lublin, 2013
9
http://joemonster.org/link/pokaz/28848/Pomoz_w_odczytywaniu_antycznych_papir
usow_ [dostp, 2014-08-05]

Podsumowujc przemiany w historiografii, jakich jestemy wiadkami od pocztku

naszego stulecia naley stwierdzi, e otwieraj one zupenie nowy rozdzia w tej jednej z
najstarszych dyscyplin wiedzy. Historiografia cyfrowa stanowi zupenie now praktyk
badawcz zrywajc z podstawowymi kanonami prowadzenia dziaalnoci wiedzotwrczej,
jakie do tej pory dominoway. Wymaga ona nowych kompetencji i nowych narzdzi, a take
przezwycienia wielu nawykw i zmian w mentalnoci badaczy. Niech swoist puent bd
sowa dwch jej prekursorw: chocia podjlimy szereg tematw, ktre mog by nowe
[], mamy nadziej, e wszyscy historycy mog korzysta z Internetu, aby przeszo bardziej
bogato udokumentowa, uczyni bardziej dostpn, bardziej zrnicowan, bardziej
dostosowan do przyszoci, a przede wszystkim bardziej demokratyczn10.
Historiography of the two "speeds" or how Clio has been shaped by digital tools
Is already a clich to say that the modern world is significantly affected by ICT
(Information and Communication Technologies). New technologies have clearly transformed
the reality we live in and these changes can be observed on the global scale. We owe them
new practices, new professions, new forms of organization and cooperation between people
and also new ways of spending free time and new forms of entertainment. There is no single
area that has not been transformed as a result of the ICT widespread. Historiography also
entered into a period of paradigmatic changes. Next to the classical (analogue) a new digital
version of historiography is emerging (sometimes referred to as historiography 2.0 or web
historiography. A new historiography is thus: a) digital - because it uses digital programmes,
applications and digital sources (both produced in a conventional manner, as well as the entire
digitalised heritage), b) visual - the reason for which is diverting from text and using other
forms of facts or processes presentation (image is replaced by text), c) collective - because it
10 D. Cohen, R. Rosenzweig, Digital History. A Guide to Gathering. Preserving,
and Presenting the Past on the Web, http://chnm.gmu.edu/digitalhistory, [dostp,
01-09-2014)

requires cooperation of various specialists and even citizen historians, d) web-based - because
the Internet is the subject of study, source of information and data, place of work, discussion
and publication of research results but also the Internet provides an access to digital tools
(cloud computing), e) interactive - because it is open, used by the public and it allows for
commenting, adding information and co-creating visions or images of the past which are also
non-linear.