You are on page 1of 213

MSKO JAKO KATEGORIA KULTUROWA

PRAKTYKI MSKOCI

Redakcja
Magdalena Dbrowska, Andrzej Radomski

Wydawnictwo Portalu Wiedza i Edukacja


www.wiedzaiedukacja.eu
ISBN 978-83-61546-08-5

Lublin 2010

Recenzja naukowa
Prof. Boena Ponka-Syroka
Redakcja
Magdalena Dbrowska, Andrzej Radomski
Redaktor techniczny
Radosaw Bomba
Projekt okadki
Radosaw Bomba
Obraz na okadce powsta z wykorzystaniem zdjcia: Replika Fontanny
Marcela Duchampa, Musee Maillol, Pary, fot. Micha L. Rieser, Licencja
CC3.0
Korekta
Katarzyna k
Skad i amanie
Krystian Padzior

Portal Wiedza i Edukacja


ISBN 978-83-61546-08-5

SPIS TRECI:
Sowo Wstpne ...................................................................................................... 6

Analizy spoeczne i kulturowe


Krzysztof Arcimowicz
Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci ...... 10
Magdalena Dbrowska
Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna a polityka pci na
przykadzie debat aborcyjnych w Polsce ............................................................... 25
Ewa Gaewska
Owosiony mczyzna (?) i bezwosa kobieta, czyli dokd zmierzamy? Genderowe
znaczenia wosw ................................................................................................... 42
Aneta Grygiel
Nowy model ojcostwa ............................................................................................ 55
Ewa Hyy
Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna ...................................................................................................................... 67
Urszula Kluczyska
Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczenia wpisane w sport
i moliwoci ich redefiniowania ............................................................................ 86
Renata Nowaczewska
The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna w zmieniajcych si
realiach ekonomicznych Stanw Zjednoczonych Ameryki na przykadzie Wielkiego
Kryzysu Gospodarczego ........................................................................................ 100
Andrzej Radomski
Kultura 2.0 a praktyki mskoci ............................................................................ 113
Katarzyna Staczak-Wilicz
Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przegrani, czyli polska prasa kobieca drugiej
poowy lat 40-tych XX w. na temat funkcjonowania mczyzn w rodzinie ....... 128

Analizy literackie i artystyczne


Renata Bizek-Tatara
Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris .......... 138

Joanna Chdzyska
Parodia mskoci w Soli Ziemi Jzefa Wittlina .................................................... 148
Izabela Grzelak
Jeste po prostu erotomanem o erotomanii i erotomanach w twrczoci Kazimierza Przerwy-Tetmajera .................................................................................... 155
Katarzyna R. ozowska
Mskie oswajanie codziennoci ............................................................................ 161
Pawe Matejek
Literacki crossdressing. Charakterystyka zjawiska na przykadzie powieci Michaa
Witkowskiego Barbara Radziwiwna z Jaworzna-Szczakowej .......................... 174
Joanna Rzoca
Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego
interioru ................................................................................................................. 180
Agnieszka Skoczylas
Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku .... 191
Katarzyna Szmigiero
Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny wiatowej i wojny wietnamskiej ................................................................................... 200

Sowo Wstpne

Sowo Wstpne

iedy w 2008 roku nakadem wydawnictwa UMCS ukazaa si ksika:


Msko w kulturze wspczesnej, nie przypuszczalimy, e spotka si ona
z tak ciepym przyjciem czytelnikw, a nakad szybko zostanie wyczerpany. Wypenia ona luk na polskim rynku wydawniczym dotyczc problematyki
mskoci. W ten sposb wczylimy si w popularny ju w wielu krajach (zwaszcza anglosaskich) nurt bada zwany mens studies.
Postanowilimy kontynuowa t inicjatyw. Jej efektem jest kolejna publikacja,
ktr obecnie oddajemy w rce czytelnikw. Zatytuowalimy j: Praktyki mskoci.
Tym razem bowiem akcent przenielimy z dyskusji (teoretycznych, filozoficznych
czy artystycznych) nad fenomenem mskoci na codzienne praktykowanie bycia
mczyzn/ami. Podobnie jak poprzednio, autorami zamieszczonych tu tekstw s
przede wszystkim modzi badacze/ki. Sdzimy, e cechuje ich wiee spojrzenie
oraz wiksza odwaga w podejmowaniu niewygodnej czsto (np. z powodw politycznych czy obyczajowych) problematyki.
Wspczesny mczyzna jest mczyzn rozdartym. Czsto dowiadcza swoistej schizofrenii. Burzliwie przemiany, jakie zachodz na naszych oczach nie tylko
w zwizku z rozkadem patriarchalizmu, lecz przede wszystkim na skutek rewolucji informatycznej i tworzenia si spoeczestwa sieciowego powoduj, e mczyni
otrzymuj sprzeczne sygnay dotyczce ich powinnoci oraz rl do wypenienia.
Codzienne praktyki mczyzn w rnych krajach czsto dalekie s od stereotypowych wyobrae serwowanych nam przez popkultur, media czy feministyczn literatur. Nie jest tak, e wszyscy mczyni czerpi wycznie profity z posiadania
takiej, a nie innej pci. Wielu wspczesnych mczyzn jest bezrobotnych. Czsto yj
oni w rodzinach, gdzie to kobieta posiada lepsze wyksztacenie i zarabia wicej od
swego ma czy partnera. Z tego powodu dowiadczaj silnej frustracji.
Wadz polityczn i ekonomiczn sprawuje tylko wska elita mczyzn. To oni s
przywdcami pastw, szefami duych koncernw, wybitnymi naukowcami i wynalazcami czy znanymi artystami. Oni take dominuj nad pozostaymi mczyznami

Sowo Wstpne

i kobietami. Ale to nie o nich jest zbir niniejszych tekstw. Bohaterami tych ostatnich
s zwyczajni mczyni, ich codzienne bolczki i zmagania z coraz bardziej zrnicowanym wiatem penym sprzecznoci i paradoksw take w obrbie samej mskoci.
Wskamy na kilka z nich, aby lepiej uwypukli kontekst, w ktrym przyszo y
prawie poowie ludzkoci.
Ju od pewnego czasu wymaga si od mczyzn (i to nie tylko feministki wysuwaj tego typu dania) wikszego zaangaowania w sprawy domu, wychowywania dzieci czy troski o rodowisko naturalne. Twierdzi si, e mczyni nie
musz ju robi kariery, rywalizowa czy zmienia wiata, a nade wszystko e praca
nie musi stanowi sensu ich ycia (oczywicie chodzi o prac poza domem). Tymczasem wiat zachodni znalaz si w przededniu olbrzymiego kryzysu demograficznego, ktry bdzie tylko narasta. Rzdy poszczeglnych krajw redukuj wydatki socjalne, wyduaj okres pracy (ju niemal do siedemdziesitego roku ycia),
zabiegaj o emigrantw z tzw. krajw Trzeciego wiata. I jak to si ma do postulatw prbujcych zmieni hierarchi mskich celw i wartoci, skoro ju wkrtce
(i to nie tylko w Polsce) bdzie si liczya kada para rk zdolna do pracy? Ekonomici bij na alarm. Domagaj si zwikszenia dzietnoci. Mczyni otrzymuj
sprzeczne sygnay, czuj si zdezorientowani.
Idmy dalej. wiat zachodni stan w obliczu nowych potg i to nie tylko polityczno-militarnych, lecz take kulturowych rzucajcych wyzwanie Unii Europejskiej i Ameryce
Pnocnej. S to demograficznie prne cywilizacje, ekspansywne i podwaajce dotychczasowy ad zbudowany w oparciu o wartoci kultury zachodniej. Mamy tu na myli: Chiny,
Indie, Brazyli. Europejczycy zajci s jednak wasnymi sprawami. Dotychczasow energi
zachodnich mczyzn kieruje si ku polityce agodnoci, mikkoci czy troski, tak bardzo lansowanej przez wikszo unijnych politykw, filozofw, socjaldemokratycznych ideologw
oraz organizacje feministyczne. Tymczasem coraz czciej syszy si gosy, e podobne
dziaania mog prowadzi do dalszego osabiania Zachodu i stopniowej marginalizacji naszej
czci wiata. Std apele, aby wspczeni, nieco zniewieciali zachodni mczyni, na nowo
zainteresowali si tym, co si dzieje na naszej Planecie i wczyli si aktywnie w globaln rywalizacj. Tym samym mczyni znowu czuj si niepewnie. Nie wiedz, jak postpowa.
Nastpna kwestia. Od nowoczesnego mczyzny wymaga si dbania o ciao i rozwijania kobiecego wymiaru wasnej osobowoci. Z drugiej jednak strony ycie wspczesnych spoeczestw przenosi si coraz bardziej do sieci. Organizm fizyczny jest
zastpowany przez organizm wirtualny! Upiksza dalej swe ciao czy rozwija swe
Awatary oto kolejny mski dylemat.
I w kocu sprawa podziau na pcie. Ideolodzy lewicy przekonuj nas (nie tylko
mczyzn), e wszyscy jestemy tacy sami, e rwno oznacza brak rnic. Z drugiej strony syszymy gosy, e rnica jest wartoci sam w sobie i powinnimy pielgnowa rnice. Oznacza to, e zasada podziau na pcie oraz idea odrbnych
mskich tosamoci wcale si nie zdezaktualizoway. Mczyni s wic w kopocie: by lepymi na pe czy zachowa i rozwija msk tosamo?
Najwyraniej nieatwo by mczyzn we wspczesnym wiecie. Przekonuj
nas o tym i dokumentuj owo zjawisko teksty zamieszczone w niniejszym zbiorze.
Ukazuj one rne aspekty ycia mczyzn realizujce si praktykach kulturowych
poszczeglnych dwudziestowiecznych spoecznoci.

Sowo Wstpne

Postanowilimy rzeczone teksty wyda w Internecie, aby dotrze do jak najszerszego


grona odbiorcw. Liczymy te na dyskusj wok poruszonych w nich problemw na
forach internetowych chociaby na Forum Wiedzy i Edukacji. Pastwa gosy mog
sta si dla nas zacht i inspiracj do podejmowania dalszych bada w dziedzinie mskoci. Pastwo za moecie by wspautorami owych naukowych poczyna.

Andrzej Radomski

Analizy spoeczne i kulturowe

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

10

Krzysztof Arcimowicz

Obraz mczyzny w polskich przekazach


medialnych na przeomie stuleci

Wprowadzenie

ednym z najwaniejszych czynnikw oraz kontekstw formowania mskoci i kobiecoci obok rodziny, grupy rwieniczej i szkoy s obecnie rodki masowego
przekazu. Teza, e mass media wpywaj w pewnym stopniu na pogldy i zachowania odbiorcw, staa si ju aksjomatem. Michael Kimmel, amerykaski socjolog
i autorytet w dziedzinie studiw nad mczyznami (mens studies), pisze: Jeli msko jest konstruowana spoecznie, jeden z podstawowych elementw tej konstrukcji
stanowi przedstawianie mskoci w mediach1. Prawdopodobnie najwaniejsze
w ksztatowaniu tosamoci pciowej s pierwsze lata ycia, cho nie znaczy to, i formowanie owej tosamoci koczy si w dziecistwie. Przedstawiciele dyscyplin naukowych zajmujcych si problematyk kobiecoci i mskoci przyjmuj wspczenie,
e socjalizacja pciowa jest procesem trwajcym przez cae ycie2.
Zmiany we wzorach zachowa mczyzn w sferze prywatnej oraz publicznej, jakie
dokonay si w pastwach Zachodu, obserwujemy rwnie w Polsce. Przenoszeniu
nowych norm i wartoci sprzyja fenomen globalizacji oraz zjawisko westernizacji (lub
amerykanizacji) kultury. W naszym kraju zarwno w przekazach medialnych, jak te
w realnym yciu staj si coraz bardziej widoczne nowe modele mskoci (i kobiecoci) importowane z zachodnich spoeczestw. Naley mie jednak wiadomo,
i globalizacja nie doprowadzia do powstania uporzdkowanej globalnej wioski.
W wielu czciach wiata mamy do czynienia z mieszanin lokalnych tradycji i wpyww globalizacyjnych oraz z tworzeniem si hybryd tosamociowych. W odniesieniu
do tych zjawisk niektrzy autorzy posuguj si terminem glokalizacja3.
1

Michael S. Kimmel, 1992, Foreword, w: S. Craig (red.) Men, masculinity and the media, London: Sage Publications, s. XI-XII.
2
Zob. np. Claire M. Renzetti, Daniel J. Curran, 2005, Kobiety, mczyni i spoeczestwo, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe, s. 104-137.
3
Zob.: Anna Nacher, 2008, Telepe. Gender w telewizji doby globalizacji, Krakw: Wydawnictwa Uniwersytetu Jagielloskiego, s. 65-111. Naley mie wiadomo, i cyrkulacja zachodnich tekstw kultury (np.
amerykaskich seriali) nie musi oznacza, i w kadym zaktku wiata s one rozumiane w ten sam sposb.

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

11

Teorie i metody bada przekazw medialnych


W drugiej poowie minionego stulecia w badaniach przekazw medialnych dokonaa si istotna ewolucja. Pierwsze studia zawartoci treci zakaday, e ma ona odzwierciedla cele i wartoci twrcw, znaczenie moe by z przekazw wywnioskowane, za ich odbiorcy powinni je zrozumie zgodnie z intencj twrcw (s to
zaoenia gerbnerowskiej szkoy wskanikw kulturalnych)4. Na pocztku lat pidziesitych Bernard Berelson opublikowa prac Content Analysis in Communication
Research, ktra staa si podstaw teoretyczn dla zwolennikw metod ilociowych.
Amerykaski behawiorysta twierdzi, i analiza treci jest technik badawcz suc
obiektywnemu, systematycznemu i ilociowemu opisowi jawnej zawartoci przekazu5.
Utosamianie analizy zawartoci i procedury liczenia (z wykorzystaniem wyrafinowanych technik statystycznych lub modelu prostego sumowania) jest i byo mocno
krytykowane. Metodzie zarzuca si, i osiga precyzj kosztem doniosoci rezultatw, za bardzo pracochonne techniki prowadz w niej do banalnych wynikw, gorszych ni w ujciach jakociowych. Mona powiedzie, e o ile przez wiele lat dominowaa ilociowa analiza treci, to od pewnego czasu umacniaj si badania jakociowe6. Trzeba jednak podkreli, i analizy skupione na treciach jawnych (z takim
podejciem badawczym utosamiana jest analiza ilociowa, ten model bada wystpuje rwnie dosy czsto w ujciach jakociowych) maj szereg wad. Po pierwsze,
nie bior pod uwag, i znaczenia ukryte mog by bardziej znaczce ni jawne. Po
drugie, badacze stosujcy analiz treci czsto ignoruj fakt lub po prostu nie s go
wiadomi e przekaz nie zawsze jest odbierany zgodnie z intencjami nadawcy, e
kodowanie i dekodowanie nie s symetryczne. Po trzecie, dany tekst moe by rnie rozumiany przez rne osoby, za badacz ryzykuje przecenienie zdolnoci recepcyjnych i interpretacyjnych przecitnego odbiorcy. Po czwarte, istnieje deficyt penej
i spjnej metodologii analizy treci. Wreszcie nie naley zapomina o fakcie, e niezalenie od tego jak wyrafinowane techniki statystyczne zastosujemy w badaniach
zawartoci treci, zawsze skoczymy jedynie na pewnej interpretacji.
Wspczesne badania nad pci w duej mierze zawdziczaj swj charakter studiom kulturowym zainicjowanym w orodku w Birmingham (Centre for Contemporary Culturar Studies, w skrcie CCCS). Ale nie tylko wkad naukowy tej szkoy
badawczej zadecydowa, e w niniejszym artykule postanowiem omwi gwne
jej zaoenia. Innym wanym argumentem jest fakt, i jeden z kluczowych obszarw zainteresowania studiw kulturowych stanowi przekazy medialne. Ponadto
badania te prbuj niwelowa niedostatki zwizane z bezkrytycznym uprawianiem
analizy treci7. Wreszcie brytyjskie studia kulturowe s bliskie mojemu sposobowi
pojmowania kultury.
4
Tomasz Goban-Klas, 2000, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa Krakw: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 184.
5
Cyt. za: Tomasz Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe, op. cit., s. 186.
6
Tomasz Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe, op. cit., s. 186-187.
7
Por.: Anna Nacher, Telepe..., op. cit., s. 9-10; John Storey, 2003, Studia kulturowe i badania kultury popularnej. Teorie i metody, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, s. 10.

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

12

Studia kulturowe, nawizujc do tradycji Louisa Althussera i Antonio Gramsciego,


zakadaj, e znaczenia oraz ich tworzenie s nierozerwalnie zwizane ze struktur
spoeczn i mona je wyjani jedynie w kontekcie kultury (oraz jej historii)8. Badacze
traktuj kultur jako zjawisko polityczne, jako pole konfliktw i kontrowersji. Studia
kulturowe opieraj si na zaoeniu, e w strukturze spoeczestw kapitalistycznych wystpuj pknicia i podziay. Mona przy tym wskaza szereg linii podziau. Jedn z zasadniczych obok rasy, narodowoci, klasy spoecznej, wieku i religii jest pe.
Kluczowym elementem Althusserowskiej teorii zarwno dla studiw nad pci,
jak i bada nad kultur jest proces interpelacji (lub wezwania) dotyczcy konstytuowania podmiotw poprzez akt komunikacji w taki sposb, e zajmuj one waciwe
im miejsce w sieci spoecznych stosunkw. Wedug francuskiego filozofa to jzykowy
akt interpelacji powouje podmioty do egzystencji. Kady akt komunikacji zwraca si
do kogo i umieszcza uczestniczce w nim osoby w pewnych stosunkach spoecznych9.
W procesie interpelacji bior udzia instytucje kultury umacniajce dominujc ideologi, przy czym jedn z najwaniejszych rl odgrywaj wrd nich mass media. Podstaw teorii Louisa Althussera jest pojcie aparatu ideologicznego, poprzez ktry
rozumie on instytucje, takie jak: rodzina, system edukacyjny, jzykowy, medialny, polityczny i inne. Instytucje te wywouj w ludziach tendencj do zachowania i mylenia
w sposb akceptowany spoecznie. Johna Storey sdzi, i pojcie ideologii stao si jednym z najwaniejszych narzdzi modelu analitycznego studiw kulturowych10.
Na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych minionego stulecia dokona si zwrot neogramsciaski. By on wynikiem krytyki, z jak spotkao si stanowisko Althussera. W odpowiedzi na dwie reakcje podwaajce marksistowski paradygmat: wydarzenia w Europie Wschodniej oraz ataki krytykw postmodernistycznych,
wielu przedstawicieli studiw kulturowych zaczo rewidowa swoje pogldy11. Teoria
hegemonii Gramsciego wykazuje podobiestwo do Althusserowskiej koncepcji ideologii, jednak woski filozof silniej akcentuje moliwo oporu wobec ideologii dominujcej. Hegemonia moe by definiowana jako proces podporzdkowania, w ktrym
subordynowani postrzegaj w gruncie rzeczy deprecjonujcy ich system spoeczny
jako normalny czy naturalny12. System w wymaga staego utwierdzania hegemonii w odpowiedzi na opr: z jednej strony podporzdkowane podmioty przeciwstawiaj
si dominujcej hegemonii, z drugiej za hegemonia, chcc obroni system, odpowiada
walk. Anna Nacher pisze: Obie tendencje stanowi o dynamice kultury jako terenie
<<walki o znaczenia>> (). Teoria hegemonii wspbrzmi wic z silnie zakorzenionym
w analizach uprawianych w ramach studiw kulturowych przekonaniem o wewntrznie konfliktowej dynamice kultury13.
Jedn z najwaniejszych postaci studiw kulturowych jest Stuart Hall, ktry
8
Zob.: John Fiske, 1999, Brytyjskie badania kulturowe, [w:] R. C. Allen (red.), Teledyskursy. Telewizja w badaniach wspczesnych, Kielce: Wydawnictwo Szumacher, s. 260-261.
9
Por.: Anna Nacher, Telepe, op. cit., s. 30; John Fiske, 1999, Wprowadzenie do bada nad komunikowaniem, tum. Aleksandra Gierczak, Wrocaw: Wydawnictwo Astrum, s. 217-218.
10
John Storey, Studia kulturowe, op. cit., s. 11.
11
Zob.: Anna Nacher, Telepe, op. cit., s. 31; John Storey, Studia kulturowe, op. cit., s. 12.
12
Por.: John Fiske, 1989, Television Culture, New York London: Routledge, s. 40.
13
Anna Nacher, Telepe, op. cit., s. 33.

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

13

w fundamentalnym eseju Encoding/decoding14 podkrela asymetri procesu kodowania i dekodowania. Nadawca chce, aby zawarte w przekazie medialnym treci zostay
zrozumiane przez odbiorc tak, jak on [nadawca] tego oczekuje. Jednake czsto mamy
do czynienia z przylepianiem przez odbiorc nowych znacze do preferowanych przez
nadawc wzorw odczytania. Oczywicie nie jest tak, e odczytuje si cokolwiek, na co
ma si ochot, bowiem istnieje pewien poziom odpowiednioci midzy dekodowaniem
i kodowaniem. Z drugiej strony owa odpowiednio nie stanowi relacji naturalnej, lecz
zwizek konstruowany w odniesieniu do struktury dominujcej15. Prowadzone w rnych czciach wiata badania dotyczce recepcji przekazw telewizyjnych dowodz,
i Hall, mwic o powszechnoci kodu negocjacyjnego, nie myli si16. Wedug Johna
Fiske konkretny przekaz staje si tekstem, dopiero gdy zostanie odebrany i zinterpretowany. Zdaniem autora Television Culture, dany program telewizyjny nie musi by odczytany przez wszystkich widzw w ten sam sposb, innymi sowy okrelony przekaz
medialny moe generowa u rnych odbiorcw wiele rnych tekstw. Treci niesione
przez rodki masowej komunikacji s w zasadzie polisemiczne, czyli jak to ujmuje
Goban-Klas maj rny potencja znacze i sensw17. Naley si jednak zgodzi, i
w przekazie zawarte jest ju tak zwane kodowanie preferencyjne, czyli znaczenie,
ktre twrca chciaby, aby odbiorca odpowiednio odczyta i zrozumia.

Dwie wizje mskoci w kulturze wspczesnej


Jak ju wspomniaem, konfliktowo jest immanentnie wpisana w istot kultury.
Mona powiedzie, e wspczenie w kulturze Zachodu istniej dwa konkurujce ze
sob paradygmaty mskoci18. Tradycyjny paradygmat ujmuje msko jako dominacj i specjalizacj w okrelonych dziedzinach19. Opiera si na dualizmie rl pciowych,
14

Artyku Encoding/decoding ukaza si w pracy zbiorowej pod redakcj Stuarta Halla, Dorothy Hobson, Andrew Lowea i Paula Willisa zatytuowanej Culture, Media, Language, opublikowanej w Londynie przez wydawnictwo Hutchison w 1980 roku.
15
Por.: Wiesaw Godzic, 2006, O telewizorze i innych wanych sprawach popkultury, [w:] M. Halawa, ycie codzienne z telewizorem, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, s. 9-10;
Stuart Hall. 1987. Kodowanie i dekodowanie. Przekazy i Opinie, nr 1-2, s. 58-72.
16
Klasyczn pozycj stanowi w tym wzgldzie praca Davida Morleya zatytuowana Family Television.
Morley przeprowadzi wrd londyskich rodzin kilkanacie obszernych wywiadw na temat ogldania
telewizji. Praca angielskiego badacza potwierdzia wiele spostrzee szkoy studiw kulturowych odnoszcych si do dekodowania znacze przez odbiorcw przekazw medialnych. W Polsce badania inspirowane pomysem Morleya zrealizowa Mateusz Halawa, odwiedzajc 14 domostw. Zebrany materia
przekonuje, e obiegowe sdy o ogldaniu telewizji s bardzo upraszczajce. Zob.: David Morley, 1988, Family Television: Cultural Power and Domestic Leisure, London: Routledge; Mateusz Halawa, ycie codzienne z telewizorem, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2006.
17
Por.: Tomasz Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe, op. cit., s. 189; John Fiske, Television
Culture, op. cit., s. 14.
18
W niniejszym tekcie wykorzystaem wasne badania dotyczce mskoci w kulturze wspczesnej, opublikowane w ksice mojego autorstwa, Obraz mczyzny w polskich mediach. Prawda fasz stereotyp, 2003,
Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne oraz w ksice Wizerunki mczyzn i kobiet w najnowszym filmie europejskim, 2009, Krzysztof Arcimowicz, Katarzyna Citko (red.), Biaystok: Trans-Humana (w druku).
19
Na temat dominacji mczyzn w spoeczestwie pisa Robert W. Connell. Posuy si on okreleniem
msko hegemoniczna oraz wymieni trzy najwaniejsze imperatywy konstytuujce (dok. na nast. str.)

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

14

asymetrycznoci cech mskich i kobiecych. Wymaga od mczyzny podporzdkowywania sobie innych mczyzn, kobiet i dzieci. Oznacza przymus tumienia uczu
i emocji, broni mczynie wstpu do peni ludzkich dowiadcze. Obecna posta
tradycyjnego paradygmatu mczyzny uksztatowaa si pod wpywem wielu czynnikw20. Wan rol odegray wrd nich: religia judeochrzecijaska, filozofia
grecka (Platon, Arystoteles) oraz pogldy goszone przez XVII i XVIII-wiecznych
mylicieli, ktrzy stworzyli fundamenty rewolucji naukowej (Kartezjusz, Newton,
Bacon). Tradycyjny paradygmat mskoci zosta umocniony przez Sigmunda Freuda
i jego uczniw, a wspczenie otrzymuje wsparcie ze strony socjobiologw i psychologw ewolucyjnych. Warto w tym kontekcie wspomnie o backlashu. W latach
osiemdziesitych minionego stulecia najpierw w USA, nastpnie w Europie Zachodniej i w innych krajach nastpi silny kontratak na prawa kobiet, tak zwany
backlash, czyli prba odebrania zwycistw feminizmu21. Pojawio si wtedy wiele
ruchw (np. Promise Keepers) i organizacji goszcych hasa odbudowy autorytetu
ojcw w rodzinach oraz przywrcenia synom wzorca tradycyjnej mskoci, jak rwnie szerzcych przekonania antyfeministyczne.
Nowy paradygmat mskoci akcentuje rwno oraz partnerstwo mczyzn i kobiet,
uznajc te wartoci za fundamentalne w tworzeniu nowego adu spoecznego. Zawiera
koncepcje androgynicznoci i samorealizacji rozumiane jako denie do peni czowieczestwa. Mczyzna nie walczy z istniejc w nim kobiecoci. Nowy paradygmat pozwala na eksponowanie zarwno cech mskich, jak i kobiecych, pozwala mczynie
osign peni indywidualnego potencjau czowieka. Jego dewiz yciow staje si
wspdziaanie, a nie dominacja, jest on partnerem dla kobiet i dzieci. Nowa wizja mskoci w przeciwiestwie do wizji tradycyjnej nie upoledza innych ni heteroseksualna tosamoci seksualnych. Nowy paradygmat mczyzny uksztatowa si przede
wszystkim pod wpywem ruchu emancypacyjnego kobiet, myli feministycznej i refleksji postmodernistycznej (np. teorii dekonstrukcji Jacquesa Derridy, pogldw goszonych przez Jean-Franoisa Lyotarda czy Richarda Rortyego). Istotn rol odegray tu,
jak sdz, rwnie szkoa psychologii humanistycznej (Abraham H. Maslow, Carl C. Rogers) oraz koncepcja androgynii (np. Sandra Lipsitz Bem), a take ruchy dce do
zmiany systemu patriarchalnego, takie jak: New Age, ekologia gboka, ekofeminizm i profeministyczne organizacje mczyzn. Wreszcie naley podkreli zasugi autorek i autorw sytuujcych swoje zainteresowania w ramach studiw nad pci kulturow
(gender studies), ktrzy prbuj obala faszywe przewiadczenia dotyczce pci i przyczyniaj si poprzez badania i publikacje do umacniania nowej wizji mskoci.
Wikszo wspczesnych mczyzn yjcych w spoeczestwach nalecych do
krgu kultury euroamerykaskiej realizuje w swoim yciu wzory zachowa bdce
(dok. z poprz. str.) tradycyjny model mskoci: dominacj mczyzn nad kobietami, pciowy podzia rynku
pracy oraz heteroseksualn orientacj. Autor Masculinities podda si operacji zmiany pci i obecnie funkcjonuje jako Raewyn Connell. Zob.: Robert W. Connell, 1987, Gender and Power. Society, the Person and
Sexual Politics, Stanford: Stanford University Press oraz Robert W. Connell, 1995, Masculinities, Cambridge: Policy Press.
20
Na ten temat zob. np.: Sandra Lipsitz Bem, 2000, Msko kobieco: o rnicach wynikajcych
z pci, Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne; Fritjof Capra, 1987, Punkt zwrotny. Nauka,
spoeczestwo, nowa kultura, tum, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
21
Por.: Susan Faludi, 1992, Backlash. The Undeclared War against Women, London: Vintage.

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

15

mieszanin wpyww tradycyjnego i nowego paradygmatu mskoci. Nasilenie cech


tradycyjnych i tych charakterystycznych dla nowej wizji mskoci moe by przy tym
rne z przewag jednej bd drugiej opcji22.

Wizerunki mczyzn w przekazach medialnych


Tytu artykuu Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie
stuleci odnosi si do wizerunkw mczyzn, ktre pojawiy w polskojzycznych
mass mediach w latach dziewidziesitych XX wieku oraz na pocztku obecnego
stulecia. Podstawowym kryterium wyboru przekazw poddanych analizie by zasig
ich oddziaywania w naszym kraju. Braem pod uwag rwnie inne czynniki, na
przykad wag poruszanych problemw. Ostatecznie skupiem si na badaniu nastpujcych przekazw telewizyjnych: polskich seriali obyczajowych, filmw oraz
reklam. Moim celem jest wskazanie na rne wizerunki mskoci czce si z tradycyjnym i nowym paradygmatem, opisanie wzorcw dominujcych, ale take
zwrcenie uwagi na zjawiska nie zawsze istotne statystycznie, jednak wane, poniewa pokazujce kierunek przemian spoecznych.

ywiciel i gowa rodziny


Od wielu lat podstawow rol, jak w Polsce przypisuje si mczynie, jest rola
ywiciela rodziny, ktry dziki pracy zawodowej zabezpiecza najbliszym utrzymanie. Wzr ywiciela rodziny jest zwizany z tradycyjnym paradygmatem mskoci,
czy si z dychotomi sfery zawodowej i rodzinnej podczas gdy pierwsza zdominowana jest przez mczyzn, druga naley do kobiety. Asymetria zaangaowania
mczyzn i kobiet w opiek rodzicielsk pociga za sob negatywne skutki dla
wszystkich czonkw rodziny. Wychowaniem czsto zajmuje si jedynie matka. Ojciec nie uczestniczy w tym procesie w dostatecznym stopniu, gdy musi zarabia
pienidze na utrzymanie rodziny. Jego moliwoci nawizania gbszych wizi emocjonalnych z dzieckiem staja si w ten sposb bardzo ograniczone.
W naszym kraju najpopularniejszymi, gromadzcymi wielomilionow widowni
programami s polskie seriale obyczajowe. W wikszoci analizowanych przeze mnie
serialowych rodzin (wziem pod uwag produkcje o najwikszej ogldalnoci: M jak
mio, Na dobre i na ze, Klan23, Magda M) zarwno ojciec, jak i matka pracuj
22
Moj tez potwierdzaj midzy innymi badania Discovery Species przeprowadzone w 15 krajach Europy na grupie 12 000 mczyzn w wieku 25-39 lat. Zob.: Species. Praktyczny przewodnik po
wiecie modych mczyzn, 2008, London: Discovery Communication Europe Ltd,.
23
Problem analizy seriali telewizyjnych typu soap opera polega midzy innymi na tym, e jest to gatunek o charakterze otwartym (opery mydlane nie kocz si jak film czy inne seriale). Ponadto w istot
tego gatunku telewizyjnego wpisany jest konflikt: zwizki i rodziny si rozpadaj, a nastpnie niektre
z nich scalaj, by ponownie si rozpa. W serialach dokonuje si te szereg niespodziewanych zwrotw akcji. Analizy dotyczce pewnego okresu mog si zdezaktualizowa po emisji nastpnych odcinkw.
Przedstawione w niniejszym opracowaniu spostrzeenia dotycz gwnie premierowych odcinkw emitowanych w 2006 i 2007 roku (czasami tam, gdzie uwaam to za stosowne odwouj si take do
wczeniejszych filmw, np. w wypadku analizy wizerunku homoseksualisty w serialu Na dobre i na ze
sigam do odcinkw wyemitowanych na przeomie lat dziewidziesitych i roku dwutysicznego).

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

16

zarobkowo. Naley jednak podkreli, e to m pozostaje gwnym ywicielem


na og zarabiajc wicej ni maonka. W serialu Klan zosta przedstawiony konflikt midzy Ryszardem Lubiczem (Piotr Cyrwus) i jego on. Przez duszy okres
tylko Ryszard pracowa zawodowo, natomiast kobieta zajmowaa si domem i trjk
dzieci. Wbrew opinii ma Grayna Lubicz (Magorzata Ostrowska-Krlikowska)
postanawia wrci do pracy jako pielgniarka, poniewa uwaa, i wspomoe to finanse rodziny i da jej samej szans na samorealizacj. Warto zauway, e w wielu
serialach praca zarobkowa matki jest przedstawiana jako dziaanie wyrzdzajce
krzywd rodzinie. Kobietom pochonitym realizowaniem przedsiwzi finansowych i (lub) spoecznych brakuje czasu na zajmowanie si dziemi i domem. Mowie maj pretensje do partnerek, poniewa wikszo obowizkw zwizanych
z wychowaniem, opiek nad potomstwem oraz prowadzeniem gospodarstwa spada
wtedy na ich barki. Tak sytuacj odnajdujemy w rodzinie Boreckich (Klan), gdy
Beata Borecka (Dorota Naruszewicz) zakada firm produkujc kosmetyki oraz
w maestwie Mostowiakw (M jak mio), kiedy Hanka (Magorzata Kouchowska) poszukuje rodkw finansowych na funkcjonowanie fundacji. W telenowelach
podnoszony jest problem bezrobocia, ktre dotyka take mczyzn. Twrcy seriali
tworz postacie ojcw, ktrzy przez pewien czas maj problem ze znalezieniem pracy
(np. Jerzy Chojnicki, Jacek Borecki Klan, Marek Mostowiak, Piotr Zduski M jak
mio) i mocno przeywaj fakt, e nie mog zapewni rodzinie godziwych warunkw materialnych.
Rola gowy rodziny czy si z rol ywiciela rodziny, wyrastajc z tradycyjnego paradygmatu mskoci, podkrelajcego warto wadzy i dominacji nad pozostaymi czonkami rodziny, a take nierwno statusu mczyzn i kobiet. Wzorzec ten wymaga od
ojca, by by stanowczy i konsekwentny. Mczyzna kieruje poczynaniami ony, ktra
zajmuje si domem i dziemi. We wzorze gowy rodziny akcentuje si wyszo pci mskiej, podkrelajc, e ona potrzebuje opieki ma. Ze wzgldu na swoj przywdcz
rol mczyzna, bdcy jednoczenie ojcem, ma prawo wyboru, czy angaowa si
w prace domowe (na og tego nie czyni, spychajc tego rodzaju obowizki na barki
ony). Jego opieka nad rodzin polega midzy innymi na podejmowaniu racjonalnych
decyzji, ktrych nie moe z racji swej emocjonalnoci podejmowa kobieta.
Mczyzna jako gowa rodziny pojawia si w spotach telewizyjnych24. Ojciec podejmuje wane decyzje dotyczce zakupu auta bd wyboru ubezpieczenia. To on otacza opiek swoj rodzin, dba o zapewnienie jej dostatniej przyszoci (np. film
reklamowy Hestii). W reklamach rola ojca jako gowy rodziny rzadko jest czona
z rol opiekuna maego dziecka. Czasami zajmowanie si maym dzieckiem jest wrcz
pokazywane jako zajcie nie do powane dla mczyzny. Waniejszy okazuje si na
przykad zakup akcji (reklama Polskiego Koncernu Naftowego Orlen).
Cho w najpopularniejszych polskich telenowelach maonkowie czsto wsplnie podejmuj kluczowe dla przyszoci rodziny decyzje, to jednak w wielu sytua24

W niniejszym tekcie analizuj spoty telewizyjne, ktre byy emitowane przez polskojzyczne stacje
telewizyjne u pocztku XXI wieku .
25
Zob.: Beata aciak, 2005, Obyczajowo polska czasu transformacji, czyli wojna postu z karnawaem Warszawa: Wydawnictwo Trio.

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

17

cjach wanie do ojca naley ostatnie sowo. Ponadto partnerski ukad nie dotyczy
sfery obowizkw domowych. Taki model relacji midzy pciami socjoloka Beata
aciak okrela mianem partnerstwa zaburzonego25. Jej zdaniem, wzorzec w wystpuje w serialach i filmach polskich najczciej. Twrcy telenowel sugeruj, e to
przede wszystkim na ojcu spoczywa obowizek utrzymania rodziny. Praca ma
jest waniejsza ni zajcie wykonywane przez on, poniewa dziki ojcu rodzina
ma zapewniony godziwy poziom egzystencji. Gwnymi ywicielami rodzin s:
szef prywatnej kliniki Pawe Lubicz (Tomasz Stockinger), wspwaciciel pubu,
a pniej przedstawiciel handlowy Marek Mostowiak (Kacper Kruszewski), adwokat Wiktor Waligra (Krzysztof Stelmaszyk)26. Status gwnego ywiciela
czy si z byciem gow rodziny, co pociga za sob okrelone konsekwencje. Ojciec ma prawo nie angaowa si w prace domowe (rzadko gotuje lub sprzta).
Jego liczne zobowizania wynikajce z pracy zawodowej powoduj, e gros obowizkw zwizanych z wychowaniem i opiek nad dziemi spoczywa na barkach
matki. Ona rwnie pracuje zarobkowo, ale musi znale dodatkowy czas dla rodziny, co w wypadku ojca nie jest obligatoryjne, lecz fakultatywne. Warto zauway, e w serialach telewizyjnych i w reklamie mczyzna jest dosy czsto
prezentowany jako posiadacz drogiego samochodu, dziki ktremu buduje swj
presti nie tylko w pracy, ale rwnie wrd czonkw rodziny.

Profesjonalista
Wyobraenie mczyzny jako profesjonalisty znajduje odzwierciedlenie w reklamie. Co ciekawe, mczyzna w reklamie jest specjalist rwnie w dziedzinach,
ktre powszechnie uwaa si za domen kobiet: gotowanie, pranie, zmywanie (reklamy zup Knorra i Amino, paluszkw rybnych Frosta, przyprawy Vegeta, proszku
Pollena Surf Cytrus, pynu do zmywania Pur Universal)27.
Zazwyczaj mczyni wystpujcy w roli profesjonalisty s w rednim wieku.
Uosabiaj oni: solidno, niezawodno, rzetelno, odwag i inteligencj. Dziki
tym cechom mczyzna wzbudza podziw kobiet i dzieci (filmy reklamowe Dekoralu, Pur Universal, Compensy ycie). Charakterystycznym rysem wizerunku profesjonalisty jest posugiwanie si przez niego najnowszymi urzdzeniami. W filmie
prezentujcym bank Pekao SA mczyzna, dziki posiadaniu przenonego komputera, telefonu komrkowego i konta w banku, zaoszczdza tak duo czasu, e moe
w godzinach pracy przyjemnie odpoczywa na basenie. Profesjonalista to take
czowiek podrujcy po wiecie i poznajcy rne kultury. W reklamie Banku
lskiego widzimy biznesmena, ktry, wskazujc na banknot o duym nominale,
mwi: Te pienidze naprawd pachn wielkim wiatem.
W filmach reklamowych mczyni s przedstawicielami bardzo rnych zawodw, jednak najczciej reprezentuj profesje najlepiej patne i cieszce si najwikszym uznaniem spoecznym. Bohaterowie reklam to biznesmeni (Idea, Hewllet
26
27

Przez duszy okres ona Waligry wychowywaa dzieci i nie pracowaa poza domem.
W nawiasie wymieniam reklamy, ktre zostay poddane analizie i cz si z danym zagadnieniem.

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

18

Packard, Bank lski, Knorr), bankowcy (Pekao SA, MBank), lekarze (Rutinoscorbin, Codipar, Gripex), agenci ubezpieczeniowi (PZU SA, Compensa ycie), architekci (Idea), ale rwnie mechanicy (Daewoo, Danfoss, Calgon), kucharze (Knorr,
Vegeta), barmani (ywiec), kelnerzy (Tetley). W filmach reklamowych mczyzna
dosy rzadko wystpuje w roli sprzedawcy. By moe wynika to z faktu, e zawd
ten jest sfeminizowany i cieszy si niskim prestiem. Charakterystycznym rysem
profesjonalisty pojawiajcego si w reklamie telewizyjnej jest to, e doradza on kobietom, instruujc je i pouczajc, jakiego produktu maj uywa.
Fakt, i w spotach telewizyjnych to mczyni czciej wystpuj w roli profesjonalistw, w sposb oczywisty wie si ze stereotypami pci. Wynika z kojarzenia mskoci z racjonalnoci i precyzj, kobiecoci za z emocjonalnoci. Naley rwnie podkreli, e w reklamach przedstawiajcych profesjonalistw i ekspertw narratorem jest z reguy mczyzna.

Srogi wychowawca
Zgodnie z tradycyjnym paradygmatem mskoci ojciec, z racji tego, i jest mczyzn, ma naturalny autorytet u potomstwa. W zwizku z tym powinno mu ono
okazywa szacunek i mie dla niego respekt. Ojciec uczestniczy w wychowywaniu
dzieci, ale inaczej ni matka. Musi by stanowczym wychowawc, opierajcym si
na mskim autorytecie, nie za partnerem lub opiekunem dziecka. Wzr srogiego
wychowawcy akcentuje funkcj instrumentaln i kontroln. Ojciec jest emocjonalnie odlegy, nie zajmuje si fizyczn opiek, gdy funkcje emocjonalne i opiekucze wypenia kobieta. Mczyzna dyscyplinuje dzieci, uywajc swojego autorytetu,
bywa grony i karzcy. Stanowczo egzekwuje posuszestwo potomstwa wobec rodzicw. Ten wzorzec relacji midzy ojcem a dziemi jest zakotwiczony w tradycyjnym paradygmacie mskoci.
W serialu Magda M przedstawiono relacj midzy Tomaszem Korzeckim a jego
synem Piotrem. Ojciec na swj sposb kocha syna, ale nie eksponuje uczu, skrywa
je, gdy otwarte wyraanie emocji nie koresponduje z wizj twardego mczyzny
i moe zosta odczytane jako niemskie. Ojciec uwaa si za nieomylnego i czsto
strofuje syna za jego zachowanie, nie dostrzegajc, e naganne postpowanie Piotra
jest spowodowane wzorcem mskoci, ktry sam mu zaszczepi. Liczenie na siebie,
twarde stpanie po ziemi, skrywanie emocji to cechy charakteryzujce nie tylko Tomasza Korzeckiego, ale w duym stopniu rwnie jego syna.
Wzorzec srogiego wychowawcy wyznacza przymus dominacji nad dziemi oraz
praktyk narzucania im przez ojca wasnego zdania. Wychowanie oparte na stosowaniu zakazw i kar, w ktrym dziecko nie jest traktowane podmiotowo, lecz instrumentalnie, nie zawsze przynosi podany skutek. Zgubienie pozytywnego przekazu emocjonalnego zubaa relacje midzy ojcem i dzieckiem, powodujc frustracj tego ostatniego, bowiem potrzebuje ono ojcowskiej mioci i szacunku. Ponadto
nagminne stosowanie przez ojcw kar cielesnych czsto negatywnie odbija si na
rozwoju psychicznym dziecka. Problem ten poruszya Magdalena Piekorz w gonym filmie Prgi (2004), ktrego scenariusz oparto na ksice Wojciecha Kuczoka

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

19

Gnj. Film przedstawia relacje midzy dwunastoletnim Wojtkiem (Wacek Adamczyk)


a jego ojcem (Jan Frycz). Po mierci ony sam wychowuje on chopca i chce, aby
syn sta si prawdziwym mczyzn. Jego metody bazuj na stosowaniu kar Wojtek jest bity pejczem. Co bardzo znamienne, gwny bohater pielgnuje w sobie
przekonanie, i realizowany przeze model wychowania jest najlepszym z moliwych. Chopak jednak, zamiast widzie w ojcu autorytet, panicznie si go boi. Jako
dorosy mczyzna Wojtek (Micha ebrowski) ma problemy z nawizaniem gbszych wizi emocjonalnych z innymi ludmi. Jest samotnikiem, utrzymuje si z pisania artykuw, a jego hobby stanowi chodzenie po jaskiniach. Postpuje wedug
bardzo surowych zasad, co czsto prowadzi do konfliktw. Skrywa swoj wraliwo i cierpienie pod mask bezkompromisowego twardego mczyzny.

Wraliwy partner kobiety


Jednym z fundamentw partnerskiego modelu relacji midzy pciami jest otwarte
wyraanie swoich emocji i pragnie. W przeciwiestwie do mczyzny dominujcego
i macho, wraliwy partner nie prbuje i nie chce tumi tkwicej w nim kobiecoci.
Jest jednostk androgyniczn w tym sensie, i posiada zestaw cech tradycyjnie
uwaanych za kobiece, na przykad delikatno czy troskliwo. Mczyzna ujawnia
te waciwoci, nie obawiajc si, e ucierpi na tym jego msko. Widzi w kobiecie
partnera, a nie obiekt, ktrym naley zawadn. Jego celem nie jest zdominowanie
kobiety, lecz nawizanie z partnerk gbokiej wizi emocjonalnej.
Wzr partnera, ktry czy si z nowym paradygmatem mskoci, pojawia si
w polskich serialach telewizyjnych. Trzeba zauway, e w wielu wypadkach serialowe zwizki partnerskie s wystawiane na cik prb, przeywaj kryzysy lub
wrcz si rozpadaj (taka jest istota tego gatunku telewizyjnego). Osoby, ktre na
pocztku wydaj si tworzy idealn par, po pewnym czasie zaczynaj si kci
i oddalaj si od siebie emocjonalnie. Mowie romansuj z innymi kobietami, co
destruktywnie wpywa na relacje maeskie. Mona jednak, jak sdz, wskaza
kilku bohaterw, ktrzy skutecznie realizuj w swoim yciu wzorzec wraliwego
partnera kobiety.
W Klanie pojawia si posta Micha (Tomasz Olejarczyk), dwudziestokilkuletniego mczyzny, ktry ma za sob bujn przeszo kryminaln. Micho zakochuje
si w Kindze Kuczyskiej (Katarzyna Tlaka) i cakowicie odmienia swoje ycie.
Zrywa wszelkie kontakty ze znajomymi amicymi prawo i postanawia znale legaln prac. Mczyzna owiadcza si Kindze, ktra wprawdzie si waha, ale w
kocu postanawia si z nim zwiza. W wielu trudnych dla partnerki sytuacjach
Micho stara si j wspiera. Kiedy Kinga ma problemy w pracy, pociesza j i podpowiada wyjcie z kopotliwej sytuacji. Widzimy, e czsto przytula oraz cauje
dziewczyn. Micho partycypuje w obowizkach domowych: sprzta i gotuje. Przyrzdzane przez niego posiki nie s pocztkowo zbyt udane, ale Kinga docenia zaangaowanie partnera. Stopniowo Micho nabiera wikszej wprawy i gotuje coraz
lepiej. W serialu pojawio si kilka scen, w ktrych mody mczyzna ubrany w fartuch wita King wracajc do domu i podaje jej ugotowany przez siebie obiad. Co

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

20

wicej, mczyzna chtnie zajmuje si dwjk picioletnich chopcw, ktrzy s


synami Kingi z jej wczeniejszego zwizku z Michaem Lubiczem28.
Kolejnym przykadem zwizku partnerskiego jest maestwo Jakuba (Artur
mijewski) i Zosi (Magorzata Foremniak), gwnych bohaterw serialu Na dobre
i na ze. Oboje s lekarzami pracujcymi w szpitalu. Praca zawodowa pochania im
mnstwo czasu i niewiele zostaje go na ycie rodzinne. Kuba pomaga swojej partnerce,
opiekuje si trjk dzieci, cho trzeba doda, e czciej w tego typu sytuacjach widzimy Zosi. Partnerska relacja polega rwnie na wsplnym omawianiu problemw
i wsplnym podejmowaniu wanych dla czonkw rodziny decyzji. W serialu jest
sporo scen, kiedy Kuba dyskutuje z on o sprawach dotyczcych dzieci lub pracy
zawodowej. Warto zauway, e Jakub szanuje aspiracje swojej ony, ktra zaoya
fundacj pomagajc kobietom w ciy. Nie tylko nie ma pretensji o to, e jego partnerka czsto wyjeda, ale wspiera j w tych dziaaniach, opiekujc si domem i dziemi. Ich zwizek przeywa kryzys, ale Jakub zawsze stara si pomaga Zosi: bierze
za ni dyury w szpitalu, pragnie by dla niej oparciem.
Opisane powyej przykady mczyzn realizujcych w swoim yciu wzorzec partnera kobiety nie s zbyt rozpowszechnione. Partnerskie zwizki, w ktrych kobieta
i mczyzna maj szans na realizacj swoich aspiracji zawodowych oraz w podobnym stopniu partycypuj w obowizkach domowych i tych zwizanych z opiek nad
dziemi, rzadko pojawiaj si w polskich telenowelach.

Czuy opiekun dziecka


Teoretyczn podstaw wzoru opiekuna dziecka jest zmiana tradycyjnej roli mskiej, odrzucenie mitu mskoci i dekonstrukcja dymorfizmu rl pciowych. Nowy
wzorzec akcentuje androgyniczne zachowania, zwizane gwnie z pielgnacj i fizyczn opiek nad malestwem, stwarzajc mczynie szans rozwijania peni
jego moliwoci jako czowieka. Ten wzr jest adresowany do wszystkich ojcw,
ktrzy pragn dba o bliskie wizi emocjonalne z dzieckiem, ale obejmuje rwnie
mczyzn, ktrzy nieodpatnie lub odpatnie opiekuj si maymi dziemi. Wzr
opiekuna pokazuje, e mczyzna z powodzeniem moe wypenia obowizki tradycyjnie przypisane kobietom, a co za tym idzie czy si z nowym paradygmatem
mskoci, w ktrym podkrelana jest rwno kobiet i mczyzn. Elizabeth Badinter mwi, e zmierzch patriarchatu sta si pocztkiem epoki nowego ojca29. Rozpowszechnienie si w kulturze zachodniej partnerskiego modelu rodziny, w ktrym
ojciec przejmuje cz obowizkw zwizanych z opiek nad dzieckiem, znalazo
odbicie w mediach.
Wzr opiekuna dziecka pojawia si coraz czciej w polskich serialach telewizyjnych, co jest wane, poniewa peni one istotn funkcj edukacyjn. Androgyniczny wizerunek ojca odnajdujemy w najpopularniejszej serii M jak mio. Twrcy
filmu poprzez posta Leszka (Micha Chorosiski) pokazuj, e mody mczyzna
28

Twrcy serialu Klan z nieznanych mi przyczyn postanowili zakoczy wtek relacji Micha z King.
W 1264 odcinku Kinga otrzymuje wiadomo, e jej partner zosta zamordowany.
29
Por.: Elizabeth Badinter, 1993, XY: tosamo mczyzny, Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

21

moe by opiekuczy i wraliwy. Leszek zmienia miejsce zamieszkania i prac, by


by jak najbliej swojej creczki. Widzimy, jak troskliwie zajmuje si niemowlciem. Opieka nad dzieckiem sprawia mu rado nie jest niewygodnym obowizkiem, lecz przyjemnoci. Mimo e maestwo Leszka z Ew rozpada si
(mczyzna zwiza si z inn kobiet), to nadal chce on by blisko swojej crki. Ich
kontakt jest utrudniony, poniewa Ewa nie yczy sobie wizyt ma w jej domu.
Leszek nie daje jednak za wygran i za wszelk cen stara si odwiedza dziecko.
Jedna ze scen pokazuje ich spotkanie: widzimy, jak crka obejmuje ojca rkoma za
szyj i ufnie przytula si do niego. Wzruszony mczyzna mwi: Crcia, tak dawno
ci nie widziaem30.
Sporo wizerunkw opiekuna dziecka pojawia si w Na dobre i na ze. W model
ten wpisuj si nie tylko biologiczni ojcowie, ale rwnie mczyni penicy nieodpatn opiek nad dzieckiem. W serialu pokazano na przykad posta Piotra
modego mczyzny, ktry chtnie pomaga swojej przyjacice w zajmowaniu si
dzieckiem. W jednej ze scen widzimy, jak Piotr bierze na rce niemowl i mwi, e
moe si nim zaopiekowa, poniewa jest to czysta przyjemno31. W 204. odcinku zatytuowanym Marzenie Krzysia zaprezentowano wolontariusza z fundacji
speniajcej marzenia dzieci. Wolontariusz dziki swojej wraliwoci, umiejtnoci
empatii i cierpliwoci jest w stanie przekona siedmioletniego chopca, by podda
si leczeniu. W serialu Na dobre i na ze wystpuje posta ginekologa Dariusza
Wjcika opiekujcego si troskliwie noworodkami. Doktor Wjcik (Dariusz Jakubowski) to czowiek o wielkim sercu, ktry stanowi prawdziw podpor dla swoich
pacjentek. Pozostaje on wraliwy na los dzieci, na przykad powica swj wolny
czas, by znale maestwo skonne zaadoptowa dziewczynk, ktrej matka
zmara na AIDS.
W telenoweli Klan przedstawiono posta Piotra Rafalskiego (Jacek Borkowski),
ktry chtnie opiekuje si wasnym dzieckiem, pragnie spdza z nim jak najwicej
czasu. Rafalski oferuje swoj pomoc Beacie Boreckiej, mwic, e skoro ona z powodu licznych obowizkw zawodowych nie ma wystarczajcej iloci czasu, by zajmowa si Jasiem, on sam zaopiekuje si synem. Warto doda, e w jednym z odcinkw Klanu wyemitowanych w 2001 roku pojawia si posta modego mczyzny
pracujcego jako opiekun maych dzieci. Na okrelenie swojego zajcia uy on
sowa nianiek32.
Wzr ojca jako opiekuna i partnera dziecka mona odnale w serialu Tata a Marcin
powiedzia, emitowanym w telewizji publicznej w latach 19951997 oraz na pocztku
obecnej dekady. Bohaterami s tu dwunastoletni chopiec i jego ojciec. Chopak zadaje
ojcu trudne pytania, ale ten zawsze stara si na nie rzeczowo odpowiada. Mczyzna
tumaczy synowi, dlaczego jego zachowanie byo niewaciwe, nigdy nie uywa wobec
niego siy fizycznej.
Analizujc konstrukcje mskoci w kinie polskim na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, mona zaryzykowa tez, e po modzie (w latach dziewidziesitych)
30

Cyt. ze cieki dwikowej serialu M jak mio, odc. 476.


Cyt. ze cieki dwikowej serialu Na dobre i na ze, TVP 2, odc. 242.
32
Cyt. ze cieki dwikowej serialu Klan, TVP 1, odc. 503.
31

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

22

na produkcje gangsterskie, w ktrych gwni bohaterowie byli twardymi


mczyznami33, przyszed czas zarwno w kinie artystycznym, jak i komercyjnym na wraliwego mskiego bohatera.
Jedn z najgoniejszych polskich produkcji pocztku obecnej dekady by obraz
Piotra Trzaskalskiego Edi. W filmie jest wiele scen ukazujcych tytuowego bohatera (Henryk Gobiewski) podczas fizycznej opieki nad dzieckiem. Widzimy, jak
Edi karmi niemowl butelk z mlekiem, kiedy zmienia pieluchy i czule przytula
dziecko. Jednak najbardziej ujmujce s kadry, gdy lecy na pomocie Edi delikatnie trzyma do niemowlcia i szepce: Zostaniemy tu troch, wiesz? To lepsze
miejsce od miasta. Tutaj wszystkiego ciebie naucz: bdziemy chodzi na ryby, pomaga przy zwierztach i y powoli, eby nam ju nic nie umkno, eby niczego
nie przegapi ()34. Niestety, idylla zostaje przerwana przez przyjazd rodzicw dziecka, ktrzy domagaj si zwrotu syna. Edi, nie mwic ani sowa, idzie do domu, bierze chopczyka na rce i oddaje go matce. Potem dugo wpatruje si w odjedajcy
samochd, a jego twarz wyraa wielkie cierpienie.
Posta wraliwego i opiekuczego mczyzny wystpuje rwnie w obrazie urek,
zrealizowanym przez Ryszarda Brylskiego. Bohaterkami opowieci s Halina (Katarzyna
Figura) i jej pitnastoletnia crka Iwonka (Natalia Rybicka). Kiedy nieco opniona
w rozwoju dziewczyna rodzi synka, matka Iwonki postanawia odnale jego ojca. Kobiety trafiaj do domu Matuszka (Zbigniew Zamachowski) mczyzny, ktry wczeniej
pomaga Iwonce. Dziewczyna wskazuje na jednego z mczyzn jako na ojca dziecka, lecz
ten uywajc wulgarnych sw stwierdza, e nie mia z ni nic wsplnego. Kobiety chc
opuci mieszkanie, ale Matuszek zatrzymuje je i mwi: Zaraz, zaraz, chwila. Ja jestem
ojcem tego maego35. Bierze dziecko na rce, co w sensie symbolicznym mona odczyta jako przyznanie si do ojcostwa. ona mczyzny jest zaskoczona zachowaniem ma,
ale on stanowczo owiadcza, e to jego dziecko. Matuszek przyznaje si do ojcostwa, cho
wie, e biologicznym ojcem jest kto inny. W urku odnajdujemy zatem histori analogiczn do tej opowiedzianej w filmie Trzaskalskiego. Matuszek posiada cechy upodabniajce go do Ediego: jest opiekuczy, wraliwy, gotowy do powice.

Homoseksualista
W polskich serialach telewizyjnych pojawiali si wprawdzie bohaterowie o nietypowej orientacji seksualnej, jednak na og nie byli oni postaciami pierwszoplanowymi.
Pewien wyjtek stanowi posta Mikoaja Mellado (Robert Janowski), ktry w pierwszych odcinkach serialu Na dobre i na ze funkcjonowa jako bohater pierwszoplanowy.
Naley zaznaczy, i portret psychologiczny tej postaci nie jest precyzyjny, pozostawia
wiele wtpliwoci co do tosamoci bohatera. Nie mamy pewnoci, czy jest on homoseksualist, ktry prbuje leczy swoje kompleksy przy pomocy kobiet, czy te heteroseksualist, ktry przeywa chwilowe zauroczenie modym, wraliwym homoseksualist.
33

Mam tu na myli gwnie filmy mieszczce si w nurcie ochrzczonym przez krytyk mianem kina
bandyckiego, ktrego najsawniejszym przedstawicielem jest Wadysaw Pasikowski.
34
Cyt. ze cieki dwikowej filmu Edi, scen. Wojciech Lepianka, Piotr Trzaskalski, re. Piotr Trzaskalski, 2002.
35
Cyt. ze cieki dwikowej filmu urek, scen. i re. Ryszard Brylski, 2003.

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

23

Chciabym w tym miejscu przytoczy fragment rozmowy Mikoaja z terapeutk. Mwi


on: Nie wiedziaem, e mog w sobie znale takie emocje. Po choler si pakowaem
w jaki beznadziejny ukad z facetem. By moment, e si baem samego siebie () Nie
wiedziaem, kim jestem36. Tosamo seksualna Mikoaja nie jest do koca jasna, ale
jego relacje z Zosi i Danielem wskazuj, i jest biseksualist. Mikoaj jest wewntrznie
rozdarty kocha kobiet i mczyzn. Nie wyjawia swojej partnerce prawdy o uczuciu
ywionym do Daniela, gdy nie chce straci narzeczonej. Z drugiej strony uczucie do
Zosi nie pozwala mu na pene zaangaowanie si w zwizek z mczyzn. Mikoaj jest
w pewnym sensie postaci tragiczn. Niemono zrealizowania uczu do obydwu kochanych osb oraz niemono pogodzenia si z wasn odmiennoci popychaj go do
prby samobjczej.
Posta homoseksualisty pojawia si w telenoweli M jak mio. Grzegorz Grski
(Jacek Probosz)37 to czterdziestokilkuletni przedsibiorca, ktry odnosi spore sukcesy
w brany kosmetycznej. Grzegorzowi zaczyna si ukada zarwno w pracy zawodowej, jak i w yciu osobistym jego uczucia ywione wobec modego, przystojnego
urzdnika bankowego o imieniu Bartek wydaj si by odwzajemnione. Jednak idylla
nie trwa dugo. Grski zostaje dotkliwie pobity przez nieznanych sprawcw i trafia do
szpitala. Bankowiec w obawie przed ujawnieniem swojego homoseksualizmu postanawia zakoczy zwizek. Grzegorz popada w depresj i prbuje popeni samobjstwo.
Po wyjciu ze szpitala postanawia sprzeda dom i wyjecha do Stanw Zjednoczonych,
by odnale rwnowag psychiczn. Serial M jak mio powiela klisz wraliwego,
acz nieszczliwego geja, ktrego uczucia zostaj odrzucone.
W analizowanych do tej pory serialach twrcy konstruuj akcj w taki sposb, e
postacie homoseksualne pojawiaj si w kilku bd kilkunastu odcinkach, po czym
znikaj. Z inn sytuacj mamy do czynienia w serialu Magda M, w ktrym bohater
homoseksualny, Sebastian Lewicki (Bartomiej widerski), wystpuje w zdecydowanej wikszoci odcinkw. W trzeciej serii Magdy M w yciu osobistym Sebastiana zachodz wielkie zmiany. Jego znajomo z Grzegorzem (ukasz Nowicki)
zostaje definitywnie zakoczona. Jednak samotno nie trwa zbyt dugo, bowiem
Sebastian nawizuje relacj z przystojnym grafikiem Marcinem (Tomasz Mandes).
Wkrtce oznajmia znajomym, e postanowi zamieszka z partnerem i planuje z nim
swoj przyszo. Podczas przyjcia Sebastian zwierza si swojej przyjacice Magdzie (Joanna Brodzik), i jest bardzo szczliwy w nowym zwizku: Jak to mwi:
<<Wpada liwka w kompot>>. Wiesz z Grzekiem to cay czas wydawao mi si,
e co musz, a teraz po prostu chc i tyle. Budz si rano i myl niech ju tak bdzie, niech ju naprawd nic si nie zmienia38.
Wszyscy przedstawieni w serialu Magda M geje, w przeciwiestwie do postaci homoseksualistw w telenowelach M jak mio i Na dobre i na ze, s penymi energii,
cieszcymi si yciem ludmi. Postacie Sebastiana i jego partnera Marcina mog wzbudza sympati widzw. Wydawao si nawet, e serial Magda M zrywa ze stereoty36

Cyt. ze cieki dwikowej serialu Na dobre i na ze, odc. 26.


Aktor zosta sprowadzony do serialu z USA, bowiem aden z aktorw mieszkajcych w Polsce nie
chcia zagra tej roli.
38
Cyt. ze cieki dwikowej serialu Magda M, odc. 43.
37

Krzysztof Arcimowicz Obraz mczyzny w polskich przekazach medialnych na przeomie stuleci

24

pem geja jako nieszczliwego, cierpicego mczyzny. Jednak ju w pierwszym


odcinku czwartej serii emitowanej od kwietnia 2007 roku okazuje si, e Marcin
zdradzi partnera. Sebastian cierpi z tego powodu i nie chce nawizywa adnych
nowych znajomoci. Twrcy serialu powielili zatem stereotyp niewiernego, zmieniajcego nieustannie partnerw geja (Marcin) oraz stereotyp homoseksualisty nieszczliwego (Sebastian).

Refleksje kocowe
Niniejszy tekst stanowi prb zrekonstruowania fragmentu zoonej struktury, jak
jest obraz mczyzny w przekazach medialnych. Badacz podejmujcy wysiek opisu
pewnego obszaru kultury musi zdawa sobie spraw, e wytworzona przez niego wiedza moe by czciowa. Towarzysz mu wtpliwoci dotyczce liczby elementw
potrzebnych do wiarygodnej analizy oraz poczucie niepewnoci, czy ma wszystkie
niezbdne czci39. Analiza zebranego materiau pozwala stwierdzi, e w Polsce przewaaj tradycyjne wyobraenia mczyzny: ywiciel rodziny, gowa rodziny, profesjonalista40. Mimo i w kulturze polskiej po 1989 roku dominuj stereotypy pci, mona
dostrzec rwnie obecno nowych wzorw. Na pocztku obecnej dekady w polskich
przekazach medialnych (serialach telewizyjnych, filmach fabularnych, reklamach)
pojawiy si wizerunki mczyzn przeamujce tradycyjne postrzeganie mskoci
mona do nich zaliczy wzr wraliwego partnera kobiety i opiekuna dziecka. Zachodni autorzy zwracaj uwag, e pojmowanie mskoci jako konstrukcji opierajcej
si na pracy zarobkowej (work based gender) podlega obecnie ewolucji w kierunku
mskoci opartej na trosce o innych (caring masculinity)41. Naley jednak zauway,
e w polskich serialach i filmach czsto opiekunami dzieci zostaj na skutek splotu
okolicznoci mczyni niebdcy ich biologicznymi ojcami. Nadal odczuwalny
jest deficyt ojca, odpowiedzialnego i wraliwego, ktry chce opiekowa si swoim
dzieckiem i nawiza z nim gbok wi emocjonaln.
Tumaczenie dominacji stereotypw pci w telenowelach i komediach romantycznych konwencj gatunkow jest wyjanianiem, ktre nie do koca mnie przekonuje. Podobnie, jak nie przekonuje mnie konieczno silnej stereotypizacji
wizerunkw pci w reklamie w Polsce rzekomo niezbdnej do odniesienia sukcesu
rynkowego. Moim zdaniem przytoczone argumenty czsto funkcjonuj jako wygodne wymwki suce zachowaniu status quo. Dla wielu Polek i Polakw mass
media stanowi jedno z najwaniejszych rde czerpania wiedzy o wiecie, dlatego bardzo istotne jest, jakie wizerunki pci s przez nie propagowane.

39
Zob.: Zbyszko Melosik, 1996, Tosamo ciao i wadza: teksty kultury popularnej jako (kon)teksty
pedagogiczne, Pozna Toru: Wydawnictwo Edytor.
40
Tez t formuuj na podstawie moich wieloletnich bada dotyczcych mskoci w kulturze polskiej.
41
Cyt. za: Anna Kwiatkowska, Agnieszka Nowakowska, 2006, Mczyzna polski. Psychospoeczne
czynniki warunkujce penienie rl zawodowych i rodzinnych, Biaystok: Wydawnictwo Wyszej Szkoy
Ekonomicznej, s. 17.

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

25

Magdalena Dbrowska

Msko w okresie transformacji: zmiana


ekonomiczno-spoeczna a polityka pci na przykadzie debat aborcyjnych w Polsce

R.

W. Connell w monografii Masculinities podja prb uchwycenia wzorw mskoci w kulturze Zachodu. Autorka dowodzi, e o ile we wszystkich spoeczestwach istnieje koncepcja pci, nie wszystkie posiadaj
jasno zdefiniowan koncepcj mskoci. Do czsto tworzona jest ona relacyjnie,
jako przeciwiestwo kobiecoci. Tak prezentuje si rwnie historia powstawania
mskoci na Zachodzie. Buruazyjna ideologia oddzielnych sfer, gwarantujca
mczyznom dominacj w sferze publicznej, a kobiety ograniczajca do sfery prywatnej, miaa na celu umocnienie rnicy oraz stworzenie dwch odmiennych, pozostajcych do siebie w opozycji, rl pciowych. Po przeanalizowaniu rnorodnych
definicji oraz powiza pomidzy poszczeglnymi modelami pci Connell dochodzi
do wniosku, e <<msko>> nie jest monolitycznym obiektem, na temat ktrego
mona prowadzi generalizujce badania.1 Istnieje wiele modeli i wzorw mskoci,
a ich tworzenie oraz istnienie wie si z takimi zmiennymi, jak: klasa spoeczna,
wiek, rasa, orientacja seksualna itp. Zmuszeni jestemy mwi raczej o mskociach ni o jednym, powszechnym wzorcu mskoci, odgrywanym przez wszystkich mczyzn.
Istnienie wielu wzorcw mskoci nie gwarantuje zupenej dowolnoci w wyborze
tosamoci. Kategoria hegemonicznej mskoci odnosi si do zestawu cech czy zachowa, ktre dominuj w danym spoeczestwie i s uznawane za najbardziej mskie. Jest ona egzemplaryzowana przez biaego, heteroseksualnego mczyzn, odnoszcego sukcesy zawodowe i posiadajcego rodzin. W spoeczestwie Zachodu takie
wanie wyznaczniki prawdziwego mczyzny przywouje si najczciej. Model hegemonicznej mskoci funkcjonuje w opozycji do kobiecoci oraz innych, porednich,
wzorcw mskoci (subordinated masculinity), na przykad homoseksualistw. Koncepcja ta zakada obecno najszerzej akceptowanego ukadu relacji pomidzy pciami,
umacniajcego istniejcy porzdek. Opiera si on na uznaniu wyszoci mczyzn nad
1

R. W. Connell, 1995, Masculinities, Berkeley, Los Angeles: University of California Press, s. 67.

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

26

kobietami oraz na wyranym przedkadaniu jednych mczyzn ponad innych. Utrzymanie wzorca hegemonicznej mskoci jako podanej kulturowej konstrukcji ma
suy sprawowaniu kontroli nad kobietami oraz alternatywnymi formami mskoci.
Hegemoniczna msko z ideaami rywalizacji, ekonomicznej skutecznoci, agresji
i wadzy tworzy kulturowy model sukcesu. Connell twierdzi, e model ten zawiera
obecnie najbardziej ceniony sposb bycia mczyzn, zmusza innych mczyzn do zajcia pozycji w relacji do niej oraz ideologicznie legitymizuje globalne poddanie kobiet
mczyznom.2 Mocno wie si on z obron tradycyjnych rl pciowych (msko
jako przeciwiestwo kobiecoci), z dyskursem nacjonalistycznym (definiowanie mskoci w kategoriach rasowych) oraz homofobi (heteroseksualno jako normatywna
praktyka seksualna).
Wielu spord badaczy i badaczek podkrela, e msko nie jest dana raz na zawsze, lecz musi by nieustannie tworzona i potwierdzana. Zdaniem Jamesa Messerschmidta, msko nie jest nigdy statycznym i skoczonym produktem. Raczej
mczyni tworz msko w specyficznych sytuacjach3. Jedn z przestrzeni, w ktrej wzorce mskoci s negocjowane, jest dyskurs polityczny. Zajmuje on szczegln
pozycj w tworzeniu kulturowych wzorcw mskoci: z jednej strony wypywa ze
spoecznej mentalnoci, z drugiej posiada znaczny potencja utrzymywania czy modyfikowania kulturowych wzorcw pci.
Debaty na temat aborcji, toczone u samego pocztku demokracji, miay rnorakie konsekwencje. Poza najbardziej oczywistym wpywem na prawa reprodukcyjne kobiet przyniosy take bardziej subtelne efekty: stay si sposobem na umocnienie symbolicznej pozycji mczyzn. Przyczyniy si rwnie do tworzenia (lub
umocnienia) pewnych normatywnych wzorcw mskoci. Wydaje si, e na pocztku lat dziewidziesitych, jak nigdy przedtem, problematyczne stao si bycie
mczyzn oraz uzasadnienie uprzywilejowanej pozycji tego mczyzny w rodzinie i yciu politycznym. Msko a raczej mskoci zbudowane s wok takich
cech, jak: wadza, ekonomia, seksualno czy agresja (obrona). Realizacja mskoci
jest wic raczej (swobodnym) wyborem pomidzy spektrum cech i postaw, a nie
cile wytyczon ciek yciow. Naszym celem jest stworzenie schematu kulturowych ram definiowania mskoci oraz pokazanie zwizku pomidzy ramami mskoci, kobiecoci, kwesti aborcji oraz rwnoci pci. Tworzc ramy, zajmiemy si
powizaniami pomidzy mskoci a jej wyznacznikami takimi, jak: ekonomiczna
dominacja, dostp do sfery publicznej, stosowanie przemocy itp.
Debaty polityczne proponuj normatywny wzorzec mskoci oparty na roli ywiciela i gowy rodziny. Ojcostwo rozumiane jest nie jako zapewnianie opieki i codzienna troska o potomstwo, lecz raczej w kategoriach autorytetu i wadzy, ktra ma
charakter ekonomiczny i symboliczny. Podkrelanie ojcowskich predyspozycji mczyzny oraz jego centralnej funkcji w rodzinie ma za zadanie umocnienie jego tradycyjnej roli, czsto zachwianej przez reformy ekonomiczne. Zagadnienia ekonomiczne i ich zwizek z mskoci tworz pierwsz z ram, nazwan ywiciel rodziny.
2
R. W. Connell, James W. Messerschmidt, 2001, Hegemonic Masculinity. Rethinking The Concept,
Gender & Society, 19 (6), s. 832.
3
James W Messerschmidt, 1993, Masculinities and crime: Critique and reconceptualization of
theory, Lanham: Rowman & Littlefield, s. 31.

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

27

Tradycyjny model mskoci pojawiajcy si w dyskursie politycznym silnie czy


si z nacjonalizmem. Podstaw dla dyskursu nacjonalistycznego stanowi rodzina
z tradycyjnym podziaem rl pciowych. Rozkad zada w sferze prywatnej przekada si na urzdzenie sfery publicznej oraz mski model obywatelstwa. Msko
zestawiona zostaa z tradycjami narodowymi, militaryzmem, walk i obron przed
zagroeniem. Etyczn postaw mczyzn poczono z wymogiem obrony najbardziej potrzebujcych w ramie nazwanej obroc. Zwizki pomidzy mskoci
a wadz przedstawimy w ramie obywatel. Obok tak tworzonych ram mskoci pojawiy si gosy usprawiedliwiajce przemoc seksualn wobec kobiet. Zachowania te take zostay wpisane w kulturowo akceptowane sposoby wyraania
mskoci. Wzajemne powizania mskoci i seksualnoci obejmuj wiele sfer ycia.
Nie tworz jednej ramy identyfikacji, ale raczej zesp praktyk uzupeniajcych wizerunek mczyzny. Rne aspekty relacji pomidzy mskoci i seksualnoci poruszane przez dyskurs polityczny naszkicujemy w ramie seksualno. Usprawiedliwion msk przemoc, ekonomiczn dominacj oraz wadz w rodzinie mona
uzna za elementy skadowe tradycyjnego wzorca mskoci. Debaty dotyczce statusu kobiet i mczyzn czciowo modyfikuj kulturowe ramy, prbujc propagowa nowy kontrakt pci. Wraz z kobiec emancypacj, daniami rwnych praw
i moliwoci, pojawiaj si wzorce mskoci akcentujce mniej hierarchiczne relacje pomidzy pciami. Widoczne s prby zachwiania mskiej dominacji w sferze
publicznej, jak rwnie starania o szersze wczenie mczyzn w nieodpatne oraz
tradycyjnie wykonywane przez kobiety prace opiekucze i domowe. W debatach
na temat rwnego statusu kobiet i mczyzn obecne s prby modernizacji wzorca
mskoci i stworzenia ram alternatywnych. Pojawia si rama ojca, ktra przynajmniej czciowo modyfikuje sposb definiowania mskiej roli spoecznej i rodzinnej. W modelu tym mczyzna celowo odrzuca swoj dominujc pozycj
i stara si budowa partnerskie, oparte na rwnoci i szacunku, relacje z kobietami.
Rama ta reprezentuje prb przemiany tradycyjnego wzorca mskoci i jest pomostem pomidzy patriarchalnym rozumieniem pozycji ojca w rodzinie a bardziej
egalitarnymi relacjami midzy pciami.

ywiciel rodziny
Czy ekonomiczna dominacja jest jednym z wyznacznikw mskoci? Wedug danych z 1995 roku w krajach kapitalistycznych rednie dochody mczyzn s przecitnie
dwukrotnie wysze ni dochody kobiet. Mczyni posiadaj wikszo majtkw jako
bezporedni waciciele, posiadacze wielkich korporacji oraz jako kadra zarzdzajca kapitaem. Ponad 90 proc. amerykaskich fortun jest w rkach mczyzn.4 Mona si spiera, czy wadza ekonomiczna stanowi przyczyn czy efekt spoecznej dominacji mczyzn. Jednak pewne jest, e msko i sukces ekonomiczny s powizane i tworz jedn
z kulturowych ram. Zwizek pomidzy mskoci a dominacj ekonomiczn silnie zaznacza si w polskiej kulturze oraz znajduje odbicie w dyskursie politycznym.
4

R. W. Connell, Masculinities...

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

28

W socjalistycznej Polsce rola mczyzny nieodmiennie definiowana bya przez


prac, a szczeglnie przez postrzegan jako wyjtkowo mska i prestiowa fizyczn
prac w przemyle cikim i grnictwie. Kobiety stanowiy znaczny procent wrd osb
zatrudnionych zawodowo, lecz w zalenoci od koniunktury ekonomicznej pastwo propagowao rne modele kobiecoci. W okresach rozwoju gospodarczego podkrelano znaczenie zawodowej aktywnoci kobiet, w czasach kryzysu przypominano
o znaczcej roli matki i opiekunki domowego ogniska. Macierzystwo, niemal rwnie
mocno jak praca zawodowa, postrzegane byo jako wykonywanie zobowiza wzgldem pastwa. System socjalistyczny opiera si wic na akceptacji naturalnej rnicy
pci oraz rnych zobowiza kobiet i mczyzn wobec systemu. Zasadnicz rol przewidzian dla mczyzn byy zajcia w sferze publicznej: praca zawodowa, przywdztwo w partii i aktywno spoeczna. Propaganda powicaa niewiele miejsca zaangaowaniu mczyzn w sprawy rodzinne. O ile rola matki bya naganiania i urosa
niemal do rangi symbolu narodowego, rol ojca otaczao milczenie. Wiksze zaangaowanie mczyzn w sfer publiczn rwnowaone byo przez podwjne obcienie
kobiet, ktrym odpowiedzialno zarwno za obowizki zawodowe, jak i dom, nie pozostawiaa czasu na udzia w yciu politycznym i spoecznym, oddajc t sfer w niemal wyczne wadanie mczyzn. W propagandzie nieustannie pojawiay si elementy
wspierajce tradycyjny model mskiego ywiciela rodziny robotnika zapewniajcego
ekonomiczny byt swoim bliskim.
W wielu kulturach gwn funkcj mczyzny w domu jest utrzymanie rodziny. Badania prowadzone w Rosji po upadku systemu komunistycznego jednoznacznie pokazay,
e u mczyzn ktrzy nie s w stanie wywiza si z roli ywiciela rodziny problemy
na rynku pracy poczone s z bolesn marginalizacj w domu5. Zdaniem wielu rosyjskich kobiet, transformacja systemowa duo mocniej odcisna si na mskiej roli
spoecznej i przez zmian sytuacji ekonomicznej zachwiaa pozycj mczyzny
w rodzinie, szczeglnie tam, gdzie mska tosamo cile zwizana bya z funkcj ywiciela teje rodziny. Kobiety, ktrych tosamo w znacznej czci opieraa si na funkcji
macierzyskiej oraz nieodpatnej pracy domowej, nie odczuy tak drastycznie ekonomicznych efektw transformacji. Niektre z prac domowych (np. drobne naprawy) uznaje
si wprawdzie za prace mskie, jednak stanowi one jedynie uzupenienie podstawowej roli ywiciela i nie s mu w stanie zrekompensowa utraconej pozycji. Dla wielu badanych mczyzn brak moliwoci zarabiania wiza si nie tylko z trudnociami
finansowymi, lecz take z problemami moralnymi i psychologicznymi. Rezygnacja
z funkcji ywiciela na rzecz funkcji ma zajmujcego si domem bolenie odbijaa si
na ich postrzeganiu wasnej roli spoecznej. Odpowiedzialno za prace domowe uznawali za nieodpowiedni, wiadczc o pomieszaniu kobiecych i mskich rl spoecznych. Badania bezrobotnych mczyzn dowiody, e wikszo z nich na utrat roli
ywiciela zareagowaa depresj, pijastwem lub demoralizacj, jedynie nieliczni starali
si stworzy nowe ramy funkcjonowania spoecznego6. Zazwyczaj bezrobotni mczyni
w niewielkim stopniu angaowali si w prowadzenie gospodarstwa domowego oraz
5

Sarah Ashwin, Tatyana Lytkina, 2004, Men in Crisis in Russia: The Role of Domestic Marginalization, Gender Society, (18), s. 189.
6
Sarah Ashwin, Tatyana Lytkina, Men in Crisis...

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

29

w wypenianie obowizkw tradycyjnie uznawanych za kobiece.


Przemiany ustrojowe i ekonomiczne stay si zagroeniem dla tradycyjnych, patriarchalnych norm mskoci i zwizanych z nimi przywilejw. Uderzay w najbardziej utrwalone kulturowo ramy mskoci. Reformy gospodarcze, restrukturyzacja
przedsibiorstw oraz dziaw gospodarki szczeglnie zdominowanych przez mczyzn, jak grnictwo czy przemys ciki, stworzyy zagroenie dla kulturowej
hierarchii i poddaway w wtpliwo podstawy dominacji tyche mczyzn. W przypadku wielu z nich, szczeglnie robotnikw i pracownikw fizycznych, przemiany
gospodarcze negatywnie odbiy si na ich pozycji w rodzinie, pracy i spoecznoci.
Wrd tych, ktrych tosamo zorientowana bya wok funkcji gwnego ywiciela rodziny, pojawio si silne poczucie wykorzenienia. Gdy zapewnienie ekonomicznego bytu bliskim przestao definiowa ich tosamo, problematyczne stao
si okrelenie mskoci. Niezwykle aktualne zaczo by pytanie zadane przez Kathleen Gerson: Jeli mczyni nie mog ju wicej domaga si specjalnych praw
i przywilejw z powodu swoich wyjtkowych obowizkw i wyjtkowego wkadu,
jak mog uzasadni swoj wadz?7
Kwestia rynku pracy i pozycji mczyzn moe by uznana za wyjciowy punkt
debaty aborcyjnej. Problemy z zatrudnieniem i utrata ekonomicznej dominacji stay
si jednym z katalizatorw dyskursu politycznego ksztatujcego relacje pomidzy
pciami. Sfer publiczn, rozumian w debacie jako przestrze narodowa, zdefiniowano w oparciu o centraln rol mczyzny. Jest to fundament, na ktrym tworzona
jest hetero-patriarchalna dominacja. Transformacja ekonomiczna oraz toczone rwnolegle dyskusje na temat aborcji miay na celu utrzymanie mskiej dominacji w sferze ekonomii, a porednio umocnienie roli mczyzn w sferze prywatnej.
Prasa pocztku lat dziewidziesitych powicaa wiele miejsca bezrobociu,
szczeglnie w przemyle cikim, ktry ulega masowej restrukturyzacji. Kraj, targany przez kryzysy ekonomiczne i spoeczne, by na skraju zapaci gospodarczej.
Niemal kady sektor gospodarki wymaga reformy i dostosowania do nowej rzeczywistoci gospodarki rynkowej. Jednak zamiast zajmowa si zmian ustroju, Sejm
podj si reformy moralnoci. W tym samym czasie, gdy chwieje si tradycyjna
mska rola ywiciela rodziny i zakwestionowana zostaje zwizana z ni wadza,
w Sejmie rozpoczyna si debata nad dopuszczalnoci aborcji. Debata ta toczy si
w kraju, w ktrym sytuacja ekonomiczna jest niestabilna, zamykane s wielkie zakady
pracy i co chwila wybuchaj strajki w placwkach zatrudniajcych gwnie mczyzn.
Msko, najlepiej symbolizowana przez grnikw, jest na skraju kryzysu. Wzmianki
o rzeczonych wydarzeniach kilkakrotnie pojawiaj si w przemwieniach: Dzisiejsza sytuacja jest jeszcze bardziej dramatyczna. Mamy napit sytuacj w grnictwie
wgla kamiennego, strajki w zagbiu miedziowym, zagroony jest los WSK w Mielcu, a wraz z ni caej tamtejszej spoecznoci. Nie jest wic to czas na poszukiwanie
nowego pola konfliktu i rozniecanie emocji czy sporw wiatopogldowych8. Inny
pose mwi o zaproszeniu do odwiedzenia strajkujcych w zagbiu miedziowym.
7
Kathleen Gerson, 1993 No mans land: Mens changing commitment to family and work, New
York: Basic Books.
8
Marek Balicki, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

30

Wspomina te: grupa posw z naszego klubu postanowia skorzysta z zaproszenia


strajkujcych pracownikw9.
W opisanej sytuacji najlepszym z moliwych sposobw na zachowanie mskiej
dominacji okazao si rozpoczcie debaty na temat moliwoci przerywania ciy.
Pozwolio ono na utrzymanie wysokiej pozycji mczyzny oraz stworzenie nowych
ram dla definiowania jego tosamoci. Dominacja, uzasadniana wczeniej przez racje
ekonomiczne, teraz usprawiedliwiona zostaje przez racje moralne. Z ywiciela rodziny mczyzna zmienia si w obroc ycia. W zwizku z tym nawet utrata pracy
i zwizanych z ni przywilejw nie jest w stanie zachwia jego centralnej pozycji w rodzinie. Tak jak wczeniej kontrolowa domowy budet, tak teraz moe kontrolowa
ciao i seksualno swojej ony. Podobnie jak wszystko w Polsce okresu transformacji, take forma mskiej dominacji ulega reformie.
Anthony S. Chen stworzy termin hegemonicznej wymiany (hegemonic bargain),
analizujc rne postawy majce na celu potwierdzenie mskoci u mczyzn pochodzenia azjatyckiego mieszkajcych w Stanach Zjednoczonych10. Hegemoniczna wymiana
ma miejsce, kiedy strategia odgrywania pci kulturowej oparta jest na podkrelaniu mskoci poprzez wiadome lub niewiadome czerpanie korzyci z ustalonych przekona
zwizanych z ras, klas, pci czy orientacj seksualn jednostki. Chen zaobserwowa,
e mczyni pochodzenia azjatyckiego rozwijaj szereg cech, ktre maj zrekompensowa ich drobn budow ciaa oraz przybliy do ideau mskoci obowizujcego
w amerykaskiej kulturze. Staraj si na przykad zrobi karier, osign wysoki status
ekonomiczny czy zyska biego w sztukach walki, gdy umiejtnoci te s pewnego rodzaju wymian, dziki ktrej rekompensuj braki fizyczne. Hipoteza hegemonicznej
wymiany moe by take zastosowana do analizy polskiego dyskursu politycznego
i tworzonych w nim ram mskoci. Gdy rola ywiciela rodziny przestaje by podstaw
dla utrzymania spoecznej dominacji, jej funkcj przejmuje rola obrocy wartoci i ycia
nienarodzonych. Wadza nad rodzinnym budetem zostaje wymieniona na kontrol reprodukcji (w spoeczestwie i rodzinie).

Obroca
Na pocztku lat 90-tych fala upolitycznionego chrzecijaskiego konserwatyzmu
zaoferowaa nowe ramy dla tworzenia mskiej tosamoci oraz podstaw dla utrzymania dominujcej pozycji mczyzny w spoeczestwie: wartoci. Grup, dla ktrej przeznaczona bya nowa retoryka, stali si mczyni, ktrzy w wyniku ekonomicznych transformacji utracili pozycj ywiciela swoich bliskich. Skierowane do
nich przesanie opierao si na wyobraeniu silnej i niezalenej rodziny, z centraln
rol mczyzny w jej strukturze. W oparciu o moralny oraz religijny autorytet mia on
sta si gow teje patriarchalnej rodziny oraz strem moralnoci spoecznej. W ten
sposb dyskurs polityczny oferowa now paszczyzn identyfikacji oraz wyjcie
z kryzysu, w ktrym znalaza si msko okresu transformacji.
9

Mirosaw Lewandowski, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.


Anthony S. Chen, 1999, Lives At The Center Of The Periphery, Lives At The Periphery Of The Center. Chinese American Masculinities and Bargaining with Hegemony, Gender & Society, 13(5), s. 585.
10

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

31

Zdaniem Marii Janion w polskiej kulturze romantycznej i postromantycznej bardzo


silnie zaznacza si mit heroiczny11. Prezentuje on mczyzn jako silnego, dzielnego
i wielkiego wojownika, rycerza czy wodza. Nawizanie do tego mitu widoczne jest take w narracjach na temat Solidarnoci, gdzie dziaalno w opozycji staje si wspczesn realizacj mitu heroicznego. Polska demokracja od pocztku staa si mskim
paktem, rzdzonym przez druyn Wasy i robotnikw, ktrzy na murze stoczni gdaskiej napisali: Kobiety, nie przeszkadzajcie, my walczymy o Polsk. Analogiczny
napis mona by wywiesi na gmachu Sejmu podczas trwania w nim debaty aborcyjnej:
Kobiety, nie przeszkadzajcie nam, my walczymy o ycie. Z walki o ycie nienarodzonych zrodziy si fundamenty demokracji bez kobiet. Polityczne debaty na temat
aborcji stay si doskona okazj do reaktywacji mitu heroicznego tym razem pod
postaci bojownika o ycie nienarodzonych. Porednio chodzi tu o pytanie o prawo do
zabijania oraz jego pciowy podzia: komu i w jakich okolicznociach wolno zabija. Kto
jest tego prawa pozbawiony? Prawo do przemocy i zabijania staje si tym samym jednym z podstawowych wyznacznikw posiadanej wadzy.
Tworzenie polskiej demokracji przypominao atmosfer mskiego klubu, gdzie
zebrani rozmawiali o kobietach i o tym, czego one naprawd pragn: Panowie Posowie! Kada normalna kobieta powie, e nie ma wikszej tragedii w jej yciu ni
pozbawienie ycia jej nienarodzonego dziecka12. Mscy eksperci spierali si nad
natur i pragnieniami kobiet, ignorujc gos samych zainteresowanych oraz ich
(nie)obecno na sali sejmowej. Wprawdzie poruszano niekiedy kwesti wtpliwego prawa mczyzn do podejmowania decyzji dotyczcych gwnie kobiet, jednak kontrowersje tego typu szybko byy rozwiewane: Czsto syszymy jakby
zarzut, pytanie, czy mamy prawo decydowa o sprawach kobiet. Nawet to pytanie
byo postawione dzisiaj do nas jako do mczyzn. Rozumiem jednak, e w tym
przypadku jest to ju inny czowiek i jeeli ja yj, to bd dziaa, eby inni mogli
rwnie y (...)13. Mczyznom przysuguje zatem przywilej decydowania o prawach kobiet. Demokracja ma problem z przyznawaniem kobietom praw obywatelskich i z postrzeganiem ich jako penoprawnych obywatelek. Proponuje pciow
koncepcj obywatelstwa, ktra inne prawa stosuje do kobiet, a inne do mczyzn.
Z walki o ycie wykute zostaj prawa obywateli. Jednym z efektw debaty jest zakwestionowanie prawa kobiety do odbierania ycia. Zarwno militarne przykady,
jak i jzyk czsto nawizujcy do poj walki, zabijania i obrony sugeruj dziaania wojenne. Pomimo uniwersalnej klauzuli zakazu zabijania, mczyzna na wojnie stoi ponad prawem. Tym samym prawem, ktrego odmwi kobiecie.
W debacie aborcyjnej tworzy si nowy model mskoci oparty na etosie rycerskim.
Mczyzna staje si nie tyle ywicielem rodziny, ile obroc ycia i wartoci. Oceniajc
celowo dyskutowania kwestii aborcji, pose wypowiada si nastpujco: nie ma sprawy,
ktra byaby waniejszym dla spoecznoci cywilnej zadaniem ni zadanie obrony ycia, obrony bezpieczestwa, obrony fizycznej integralnoci tych, ktrzy yj pod jego
11

Maria Janion, 2003, Amerykanka w Polsce, wstp do ksiki Shany Penn Podziemie kobiet, Warszawa: Wyd. Rosner & wsplnicy.
12
Krzysztof Krl, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.
13
Franciszek Stefaniuk, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

32

wadz14. Mska tosamo tworzona jest w walce, w tym za konkretnym przypadku


w zmaganiu o ycie nienarodzonych. Debatujcy uywaj terminw odnoszcych si do
walki, wojny czy obrony militarnej: otrzymalimy wiele gosw solidarnoci i wiele
gosw zwykej, ludzkiej, moralnej pomocy w walce, ktr staramy si toczy w obronie
nienarodzonych15. Dziaania na rzecz zakazu aborcji przedstawiane s jako moralna
krucjata, podjta w obronie najmodszych obywateli. Stosowane metafory opieraj si na
zaoeniu, e mczyzna jest obroc, ktry poprzez walk odgrywa kulturowo akceptowan tosamo. Militarna msko nawouje do mobilizacji w zmaganiu o obron ycia,
a podawanie liczby polegych przypomina dane z pola walki: zabito ponad 20 mln polskich dzieci. Gino ich dotychczas okoo 1800 dziennie16. Dzieci polegy jednak nie z rki
obcego, lecz za spraw wroga ukrytego pord nas. Przedstawiany w debatach pocztku
lat 90-tych kraj jest w stanie wojny domowej. Pose relacjonuje: Jestemy w stanie wojny
z wasnym nienarodzonym narodem, ktra podcina byt tego narodu17. Nard morduje
sam siebie, wic kto musi powstrzyma t zbrodni. Mczyni-Polacy s zarwno obrocami nienarodzonych dzieci, jak i ich zabjcami. Oto wypowied prezentujca konflikt
w uniwersalnych, mskich kategoriach: zwracam si do wszystkich Polakw w Sejmie
z prob o stworzenie takiego prawa, ktre zabraniaoby Polakom zabija nienarodzone
dzieci18. Inny mwca zaznacza: zabjstwo nienarodzonych oddala kraj od wolnoci i pokoju19. Pokj w kraju zapanuje tylko wtedy, gdy pooy si kres aborcji. Naley zmobilizowa siy i stumi wrogie oddziay mordujce polskie dzieci trzeba ujarzmi kobiety,
by w kocu zapanowa pokj.
Wypowied posa buduje wzorzec tradycyjnej mskoci, w ktrej mczyzna, ojciec synw, staje w obronie ycia nienarodzonych: uznaem, e bdc wolnym czowiekiem i ojcem czterech synw mam obowizek wypowiedzie te sowa w obronie ycia
dziecka pocztego20. Pose przedstawia siebie jako czowieka wolnego i niezalenego.
Jego seksualno nie powinna budzi adnych wtpliwoci, skoro jest ojcem czwrki
synw jest wic prawdziwym mczyzn. Wczeniejsze i pniejsze fragmenty wypowiedzi otwarcie nawizuj do religii chrzecijaskiej, ukazujc posa jako czowieka
wierzcego, ktry poczuwa si do obowizku walki o ycie najsabszych, tj. nienarodzonych dzieci. Sugeruje si tutaj, e w obronie nienarodzonych nie ma niczego osobistego, e w gr nie wchodz adne partykularne interesy stanowi ona po prostu
obowizek kadego mczyzny i nie wymaga wyjanie. Oczywisto postawy etycznej zwizana jest z odgrywanym modelem mskoci. Autocharakterystyka posa nawizuje do stworzonej przez Connell definicji hegemonicznej mskoci oraz do tradycji
ethosu rycerskiego naszkicowanego przez Mari Ossowsk21. Tego rodzaju nawizania
czsto pojawiaj si w debatach. Gos mskiego obrocy czsto zwizany jest
z jego pozycj rodzinn przemawia on jako m, ojciec i gowa rodziny. Prosz mi
14

Marek Jurek, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.


Marek Jurek, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.
16
Jan witka, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.
17
Jan witka, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.
18
Ryszard Bartosz, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.
19
Jan witka, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.
20
Pawe Andrzej Musio, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.
21
Maria Ossowska, 2000, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa: PWN.
22
Piotr Polmaski, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.
15

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

33

pozwoli na pocztku mojego wystpienia na refleksj bardziej osobist. Ot jestem


ojcem czworga dzieci, a wsplnie z rodzin oczekujemy na dniach urodzin pitego
dziecka. W zasadzie mgbym z tej trybuny nie zabiera gosu, bowiem problem,
o ktrym dzi mwimy, nie jest problemem moim ani mojej rodziny. Tak bym postpi,
gdyby problem aborcji mona byo sprowadzi li tylko do wymiaru wasnego sumienia.
Jest jednak inaczej. ycie ludzkie jest bowiem dobrem absolutnym.(...)22. Przywoany
obraz mczyzny nawizuje do modelu normatywnej mskoci charakteryzowanej
jako biay, heteroseksualny mczyzna z klasy redniej, gowa rodziny, ojciec dzieci.
Czsto obroca ycia to take mczyzna obdarzony autorytetem: [z]wracam si jako
obroca ycia, jako lekarz23.
Dyskurs polityczny przedstawia histori mskiej, solidarnej walki w obronie narodu.
Z ta mskiego braterstwa wyania si jednak pewna grupa mczyzn, ktrych zaangaowanie w spraw ycia nienarodzonych jest kwestionowane. W czasie debat pojawia si kilka wypowiedzi adresowanych szczeglnie do tej wanie grupy, oskaranej
o zbrodnicze knowania podejmowane do spou z kobietami. Chodzi o polskich lekarzy,
ktrzy wraz z polskimi kobietami, w majestacie prawa zabijaj nienarodzonych. Co ciekawe, nie grozi si im kar, lecz apeluje do ich szlachetnoci, liczc by moe na to, i
lekarz jest przede wszystkim mczyzn, a wic ma gboko zakodowany honor i gotowo walki po waciwej stronie. Apel, nawizujcy do etosu suby i posuszestwa,
niejako powouje lekarzy do walki na froncie ycia: Lekarze, do was si zwracam, szlachetni stranicy ycia i zdrowia ludzkiego, dajecie wiadectwo wzorowej suby yciu
ludzkiemu w terapeutycznym posugiwaniu. Jake czsto urzekacie swym piknem
i szlachetnoci, wnoszc nie kwestionowane wartoci do skarbnicy lekarskiej kultury
moralnej. Stacie odwanie na stray ochrony ycia nienarodzonych 24. Podobnie
jak w analizach prezentowanych przez Michela Foucaulta, dyskurs wadzy i dyskurs
ekspertw przywaszczaj sobie prawo do kontroli nad wszystkimi innymi w tym
wypadku nad kobietami.
Nie zawsze walk toczono tylko i wycznie w imieniu nienarodzonych. Pose
przedstawia si jako obroca uciemionych, wyranie nawizujc do rycerskiego
wzorca mskoci, wedug ktrego zadaniem rycerza jest chroni wszystkich sabych,
ucinionych, zwaszcza za stawa w obronie dziewic, wdw i sierot. Wreszcie ostatnia sprawa, a dotyczca kadego z nas, posw. Nie moemy zapomina, e nasze publiczne zaangaowanie w ochron ycia nienarodzonych musi by ze wzgldw moralnych nierozczne z obowizkiem czynnego zaangaowania si po stronie wszystkich
urodzonych, zwaszcza urodzonych z wadami rozwojowymi, z niedorozwojem umysowym, dzieci chorych, matek wychowujcych swoje chore dzieci25. Przedstawienie
mskoci wspgra z ram definiujc kobiet jako ofiar relacji spoecznych.
Mona si zastanawia, czy poprzez pooenie nacisku na konieczno udziau
mczyzn w walce o rwno pci, dotychczasowy wkad kobiet (np. ruchu feministycznego) nie znika z pola widzenia. Czy rwno wywalczona przez mczyzn bdzie faktyczn wolnoci, czy raczej upem zoonym u stp kobiet, by w zamian
23

Kazimierz Pkaa, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.


Jan witka, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.
25
Cezary Piasecki, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.
24

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

34

otrzyma biaej ry kwiat? Warto ponownie przytoczy rozwaania Sawomiry Walczewskiej dotyczce funkcjonujcego w polskiej kulturze kontraktu damy-rycerze26.
Kontrakt ten opiera si na binarnoci pci. Wprawdzie nie mamy tu do czynienia
z jawn dyskryminacj kobiet, raczej z wszystkimi elementami rycerskoci, szacunku
i zabiegania, jednak taki model mskoci nie jest wolny od ogranicze. Zasadza si on
na zestawieniu z biern kobiecoci, ktra przyjmuje awanse rycerza. Kontrakt damy
i rycerza znosi by moe jawn dyskryminacj, lecz zastpuje j dyskryminacj bardziej subteln. Wci oparty jest na przekonaniu o odmiennoci kulturowych rl kobiet
i mczyzn oraz na przewiadczeniu, e pewne cechy i zachowania s odpowiednie
tylko dla kobiet, inne tylko dla mczyzn. Zamiast rwnoci mamy wic nieusuwalne rnice, z ktrych prawdopodobnie wypywaj okrelone konsekwencje
tyle e w nieco adniejszym opakowaniu.

Obywatel
Cechami historycznie wicymi nacjonalizm z mskoci s: patriotyczna msko
i egzaltacja macierzystwa, tworzenie odrbnych miejsc dla kobiet i mczyzn przez polityk narodow, a take dominacja mskich interesw w ruchach nacjonalistycznych.
Zdaniem Joane Nagel, msko i nacjonalizm wzajemnie si dopeniaj, nowoczesna
forma Zachodniej mskoci pojawia si w tym samym miejscu i czasie co nowoczesny
nacjonalizm27. Na wyobraeniach mskoci ufundowane byy rnego rodzaju ruchy
nacjonalistyczne. Nie tylko ruchy konserwatywne, lecz take ruchy robotnicze i bolszewicy opierali si na pewnym stereotypowym wzorcu mczyzny silnego jak w. Tradycyjny podzia rl pciowych wyznacza odrbne przestrzenie dla kobiet i mczyzn,
przydzielajc tym pierwszym rol reprodukcyjn, symboliczn i wspierajc, za sfer
publiczn pozostawiajc kurateli mczyzn. Ideologia nacjonalistyczna staje si uzasadnieniem dla dziaania w imi narodu, a w konsekwencji uzasadnieniem dla tradycyjnego
podziau rl pciowych (przy zaoeniu, e przyczyni si on do odrodzenia tego narodu).
W kontekcie postkolonialnym ruchy nacjonalistyczne czsto rnicuj tosamo grupy
na materialn i duchow, przypisujc <<swoim>> kobietom ciar zachowywania tradycji (...) a przez to strzeenia duchowej esencji grupy. Mczyni s dziki temu wyzwoleni by by nienaznaczonymi i racjonalnymi podmiotami <<nowoczesnoci>>28.
Nira Yuval-Davis pokazuje, e kobiety, przez szczeglne zachowanie i ubir, zobowizane
s do zachowania tosamoci narodowej. Ich ciaa symbolizuj Innych/ Inne, ktre nie
podlegaj kulturowej homogenizacji oraz wiadcz o odmiennoci narodowej kultury
i tosamoci. Wedug dyskursu narodowego kobiety odpowiedzialne s za kulturowe
funkcjonowanie wsplnoty, za przekazywanie kolejnym pokoleniom jzyka, moralnoci,
zwyczajw i wierze. O podobnej roli kobiety w kulturze polskiej wspomina si przy
26

Sawomira Walczewska, 1999, Damy, rycerze i feministki: Kobiecy dyskurs emancypacyjny


w Polsce, Krakw: Wydawnictwo eFKa.
27
Joane Nagel, 1998, Masculinity and nationalism: gender and sexuality in the making of nations,
Ethnic and Racial Studies, 21 (2), s. 249.
28
Susan Gal, Gail Kligman, 2000, The Politics of Gender after Socialism. A Comparative-Historical
Essay, Princeton: Princeton University Press.

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

35

okazji przywoywania dowiadczenia zaborw. Narodowa historiografia przypisywaa


kobietom uczcym dzieci jzyka, historii, religii pierwszorzdn rol w zachowaniu
narodowej tradycji. W czasie, gdy mczyni ginli i walczyli za ojczyzn, kobiety
w domowym zaciszu pielgnoway spucizn przodkw. Dziki podziaowi sfer i zaangaowaniu kobiety w utrzymanie tradycji nard jest w stanie oprze si obcym naciskom
oraz utrzyma wasn tosamo.
Inaczej, ni mona by si byo tego spodziewa, owo historycznie utrwalone
powoanie kobiety niemal nie pojawia si w debatach aborcyjnych okresu transformacji.
Rola obrocy kultury, tradycji i narodowej tosamoci zarezerwowana jest wycznie dla
mczyzny. Kobiety wystpuj jedynie w charakterze narodowych surowcw naturalnych. Wydaje si, i msko okresu transformacji zagarnia wszelkie sfery zwizane
z walk i obron narodu, take te, ktre niekiedy przypisywane byy kobietom. Takie
ksztatowanie mskich obowizkw oraz mskich odpowiedzialnoci bdzie miao
znaczny wpyw na postrzeganie roli kobiety w narodowej kulturze czasw przemian. Polski dyskurs polityczny czy kwestie narodowe z tworzeniem mskiej tosamoci.
Mczyni staj si strami trwania narodu oraz jego moralnoci. Dodatkowo obywatelstwo zostaje zdefiniowane w mskich kategoriach. By mczyzn to by obywatelem.
Obywatelstwo (podobnie jak msko) definiowane jest w opozycji do kobiecoci.
W roli obrocw wartoci obsadzani s niekiedy starzy, religijni mczyni. Taki
obraz ojca-mdrca pojawia si w historii przytaczanej przez posa w trakcie debaty. Opowiada on o wizycie w Katolickim Uniwersytecie Ludowym w abnie. Zdarzenie, co dodatkowo podkrela jego wyjtkowy charakter, miao miejsce przed witami Boego
Narodzenia. Byli tam obecni proci ludzie wsi, ktrzy chcieli dowiedzie si czego
o pracach Sejmu. Po spotkaniu, relacjonuje pose, podszed do mnie jeden ze starszych
wiekiem chopw, jak zdyem si zorientowa, czowiek o duym dowiadczeniu
yciowym. Powiedzia do mnie tak: Panie pole, w najbliszym czasie przyjdzie Sejmowi, jak pan powiedzia, rozstrzyga sprawy bardzo trudne. Nasi dziadowie w chwilach
trudnych wyborw zawsze zwracali si o pomoc do Ducha witego. Prob swoj wyraali nastpujcymi sowami: Przybd Duchu Stworzycielu, dusz ludzkich nauczycielu, racz ask swoj obdarzy serce, ktre raczy stworzy29. yjcy w zgodzie z natur i tradycj czowiek wsi odsania przed posem prawd przekazywan z dziada
pradziada. Zostaje on tym samym wczony w patriarchaln histori mczyzn, ktrym
objawiona jest prawda oraz misja jej ochrony. Pocztkiem cigu wtajemniczonych jest
Duch wity, ktry bezporednio przemawia do mczyzn proszcych go o rad.
Mczyni nie tylko strzeg tradycji, ale jednoczenie s tymi, ktrzy bezporednio kontaktuj si z Bogiem, posiadaj wgld w natur rzeczy i znajomo boskich decyzji. S
oni zobowizani do obrony narodu przed niebezpieczestwem i do zabezpieczenia jego
materialnego trwania. S take stranikami norm moralnych, wiedzy pochodzcej bezporednio od Boga. Sejm przedstawiany jest nie tylko jako miejsce podejmowania ziemskich decyzji, lecz jako ostatnie ogniwo w przekazywaniu woli Ducha witego. Decyzje
te nie dotycz przy tym wycznie polityki spoecznej i ustawodawstwa, lecz s komunikowaniem boskiej woli yjcym na ziemi.
Dyskurs stosuje kilka rnych strategii tworzenia narodowej tosamoci. Podkrelana
29

Roman Andrzejewski, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992), 2 i 3 punkt

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

36

jest wyjtkowo narodowego dowiadczenia Polakw, ze szczeglnym naciskiem na


wartoci chrzecijaskie. To mczyznom przypisuje si obowizek obrony wiary ojcw.
Debata aborcyjna nie jest wic jedynie debat o legalno aborcji, lecz take debat
o chrzecijaskie wartoci. Owo wyjtkowe dowiadczenie zestawione zostaje z tym, co
inne, obce, pochodzce z Europy Zachodniej oraz bdce zagroeniem dla narodowej
kultury i tradycji. Pojawia si przeciwstawienie cywilizacji ycia, budowanej przez
polsk walk w obronie nienarodzonych, cywilizacji mierci Europy Zachodniej,
posiadajcej duo bardziej liberalne prawo w kwestii aborcji. Polska ponownie jawi si
jako przedmurze chrzecijastwa, a Polacy znowu mog odegra znaczc rol w ewangelizacji Europy i obroni j przez zalewem barbarzystwa. Wypowied przeciwnika aborcji podkrela zarwno tradycj chrzecijask Polski, jak i zaangaowanie Polakw: ch
podjcia batalii, jak to powiedziano, z pastwem wyznaniowym, wynika przede wszystkim ze zwykego niedostatku katechizmowej wiedzy w przedmiocie filozofii ycia Polakw, filozofii, ktra bya i jest rdem siy ducha naszego narodu. Ducha narodu, ktry
przez cae swoje ju przeszo tysicletnie trwanie mg czuwa, i to chwalebnie, nie tylko
nad swoj, ale i nad europejsk kolebk chrzecijaskiej kultury30. Polscy mczyni s
spadkobiercami tradycji Kocioa i cechuje ich bezgraniczne posuszestwo Ojcu witemu. Mamy tu do czynienia z duchowym patriarchatem, gdzie mczyni stanowi jedyny
gwarant trwania tradycji i spucizny ojcw. Tak jak dawniej, polscy mczyni take
obecnie s w stanie dowie niezomnoci swojej postawy i broni przed heretyckimi nowinkami. Pose przestrzega: kady, kto chciaby namawia Polakw do jakiejkolwiek
formy nieposuszestwa wobec gowy naszego Kocioa, ktr jest Ojciec wity, winien
wiedzie, e spord wszystkich krajw Europy Polska zawsze w przeszoci, ufamy, e
take dzisiaj, bya najbardziej odporna na wszelkie heretyckie nowinki i dziaania rnych
sekt. Mimo to, w imi caej wspaniaej spucizny naszych ojcw, a moe wanie dlatego,
nie godzi si Polski i Polakw wodzi na pokuszenie31. Mczyni, najznakomitsi z rodu
Polakw s take tymi, ktrzy stworzyli na przestrzeni caych dziejw Polski konstrukcj, na ktrej zbudowany jest cay system wartoci, wedug ktrego y w przeszoci, yje
dzisiaj i, daj Boe, bdzie y w przyszoci prawie cay nasz nard32. Wypowied ta
cile wie msko z religijnoci i odpowiedzialnoci za utrzymanie wiary ojcw. Religia prezentowana jest tu jako patriarchalny system, na szczycie ktrego stoi Ojciec wity.
Przyjmujc perspektyw teorii feministycznej, mona uzna przytoczone sowa posa za
doskonae przedstawienie funkcjonowania i struktury patriarchatu.
W wielu wypowiedziach wsptworzcych debat aborcyjn widoczna jest tendencja do postrzegania podu-obywatela jako mczyzny. Do podu odnoszono si,
uywajc rodzaju nijakiego (dziecko) lub rodzaju mskiego (np. Polak) nigdy eskiego. Dyskurs polityczny czy wic kwesti aborcji z problemem obywatelstwa
i umieszcza je w androcentrycznej perspektywie. Jednym z przykadw tego podejcia moe by wypowied posa: Swoim niemym krzykiem okoo 20 mln pocztych
Polakw, dzieci nienarodzonych oddao ju swj gos w tym swoistym referendum33.
Kolejne dowody na msk koncepcj obywatelstwa i podu znajdziemy w wypowiedzi
30

Roman Andrzejewski, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.


Roman Andrzejewski, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.
32
Roman Andrzejewski, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.
33
Janusz Choiski, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.
31

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

37

posa, ktry zwraca uwag na istniejc w Polsce psychoz lku przed dzieckiem.
Konkludujc, stwierdza on, i w strategicznym interesie Polski na pewno nie ley
ugruntowywanie, i to w jakiejkolwiek formie, lku przed kadym nowo urodzonym
Polakiem. Wrcz przeciwnie, w interesie Polski i Polakw ley, bymy lk zastpili radosnym i dzikczynnym pochyleniem si nad kad koysk kadego Polaka34.
W wypowiedzi dwukrotnie odwouje si do interesu Polski oraz trzykrotnie do Polakw.
Pd jest obywatelem rodzaju mskiego i to w jego obronie toczy si debata.
W czasie dysput sejmowych kilkakrotnie przytaczane s historie ocalaych i we
wszystkich przypadkach uratowane od aborcji pody s rodzaju mskiego. Uycie tego
rodzaju opowieci mona uzna za potwierdzenie tezy, i w debacie aborcyjnej
mczyni w symboliczny sposb utosamiali si z podem. Podobiestwo mogo polega na lku przed potg i niemal nieograniczon moc decyzyjn kobiety: jest ona
nie tylko t, ktra daje ycie, lecz take t, ktra ycie moe odebra. Wkracza przez
to na teren kulturowo zarezerwowany dla mczyzn, ktrzy jako obrocy/ rycerze/ napastnicy maj wyczne prawo do odbierania ycia. Po drugie, uycie takiej analogii odwouje si do opozycji matka pd, w symboliczny sposb przenoszc j w wymiar
relacji pciowych. Kwestia aborcji staje si wic wojn toczon pomidzy kobietami
a mczyznami. W wielu opowieciach pojawia si w tle wtek wojny oraz okupowania kraju przez wrogie armie. Historie tworz tym samym opozycj: z jednej strony
pd/mczyzna/nard, z drugiej: okupant/matka. Niekiedy opozycja ta wyraona zostaje wprost: tak jak okupant zabija polskie dzieci, tak zabijaj je kobiety dokonujce
aborcji. Opowieci wpisuj si w dyskurs tworzcy konflikt pomidzy podem a matk
musi by on rozwizany za pomoc ingerencji prawa. Nawizuj przez to do sposobu
traktowania kobiet przez dyskursy nacjonalistyczne, gdzie postrzegane s one jako
inne: zewntrzne wobec wsplnoty i stanowice dla niej zagroenie. W kocu
woanie ocalaych funkcjonuje jako wypowied moralnego autorytetu. Zakorzenione
jest w pozycji poza wiatem zarwno w przeszoci, jak i w teraniejszoci. Paradoksalnie, jest gosem tego, kto gosu zosta pozbawiony, lecz jednoczenie przemawia
penym gosem. Wykluczony, ktry wyrs poza kondycj wykluczonego i otwiera innym
now drog. Gosy ocalaych zawieraj zatem pewien element mesjaski pd przyjmuje na siebie rol przewodnika i pasterza, tego ktry przekroczy wasn mier.
W debacie aborcyjnej cytuje si list nadesany do telewizji. Historia ocalonego
opowiedziana jest w pierwszej osobie, lecz zawiera take dodany komentarz posa.
<<Jestem dzieckiem pocztym z gwatu. Bya wtedy okupacja, 1943, miesic marzec. W okresie kiedy byem w onie matki, doznaem skutkw przebytej toksoplazmozy. Jestem, niestety, ksidzem. Skoczyem ponadto kocielno-pastwow
wysz uczelni, ATK. W imieniu wszystkich, ktrym nie pozwala si urodzi, protestuj jako jeden z tych, ktrych skazuje si na mier, zanim przyjd na wiat,
przeciwko najwikszej habie XX w.>> Ci ludzie w onie matek nie mog mwi,
ale powiedzia to kto, kto naley do tej kategorii, ktrej ycie pastwo chcecie podda gosowaniu i dyskusji: czy powinno by ono utrzymane, czy powinno doj do
narodzenia czy nie35. Historia zinterpretowana jest jako gos czowieka w onie
matki. Dorosy mczyzna przemawia jako pd z gbi kobiecego ciaa, bdc
35

Marek Jurek, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

38

jednoczenie dzieckiem, dorosym i autorytetem moralnym. Pd, ksidz i pose


protestuj jednym mskim gosem, ktry zagusza milczenie zgwaconej kobiety.
Drugi list take pochodzi od osoby obdarzonej autorytetem, a mianowicie od wybitnego historyka. Pose relacjonuje: Znany historyk, syn bardzo znanego prawnika
sprawujcego jeden z gwnych urzdw publicznych w naszym pastwie, pisze tak:
<<Urodziem si w 1930 r. jako trojaczek. Nie byo wwczas adnych bada
prenatalnych, usug, ale byo bardzo dawno przed moim urodzeniem wiadomo, e jest
niedobrze. Oczywicie nikt nie myla o przerywaniu ciy. Moja matka podja ryzyko.
W efekcie po urodzeniu si nie wayem 1,5 kg; o ile pamitam 1,15 czy 1,20 kg.
wczesna sawa, profesor, nazwisko pomin, nie dawa mi wicej, jak 3 dni ycia pod
inkubatorem, bo nie byem nawet wczeniakiem. W Sparcie niewtpliwie zrzucono by
mnie z Tarpejskiej Skay, w dzisiejszych czasach, gdybym mia inn matk, wybrakowano
by mnie jako kiepski materia na czowieka. Mam dwoje zdrowych i silnych dzieci,
czworo wnukw. Pracuj intensywnie, bez szkody dla zdrowia>>36. Gos pojawia si
w dyskusji, by uzasadni zakaz przerwania ciy, gdy jest ono uzasadnione przez zagroenie zdrowia kobiety lub wady rozwojowe podu. Podobnie jak poprzednia, wypowied ta wspiera stanowisko, i w Polsce powinien obowizywa cakowity zakaz aborcji.
Ostatnia, najbardziej rozbudowana, opowie ocalonego zawiera niemal wszystkie
elementy charakterystyczne dla tego typu narracji: atmosfer wojny, heroizm matki, nawizanie do religijnoci, wszystko opowiedziane z perspektywy mskiego podu. Pose
relacjonuje: Jest wigilia 1943 r., mrony wieczr. Wok przyniesionej z pobliskiego
lasu choinki zgromadzeni, zzibnici i godni czekaj na pasterk. Nie mog pj do
kocioa, bo w pobliu nie tylko nie ma kocioa, ale nie ma take kapana, ktry mgby
j odprawi. Jest to kolejna mroczna noc tragicznej wojny. Wrd obecnych przy choince
jest moda matka z dwjk maych dzieci. Pisze list do swojego ma, ktry w dalekiej
Italii, dokd powrci po krtkim pobycie na urlopie, walczy <<za wolno nasz i
wasz>>. Wie, e wiadomo, ktr mu przekae, bardzo go ucieszy. Wierzy, e podniesie go na duchu i pozwoli mu przetrwa koszmar bezpardonowej walki. Anna napisaa: jestem przy nadziei, wierz, e w pocztku sierpnia 1944 r. urodz zdrowe dziecko.
Te sowa odczytaem po 30 blisko latach na pokym papierze w korespondencji, ktr
przywiz po powrocie do swojej ojczyzny mj ojciec Jzef. Tym zdrowym dzieckiem
urodzonym 10 sierpnia byem wanie ja. Dzikuj ci, mamo, za dar ycia, ktry mi ofiarowaa. Dzikuj, e nigdy nie pomylaa o tym, by pozbawi mnie ycia przed urodzeniem. Moga to zrobi, bya wojna, by gd, nie moga przewidzie, czy ojciec
powrci, nie znaa swojego dalszego losu. Dzi mwi tobie przed ca Polsk: dzikuj
ci za to, e zaufaa opatrznoci37. Historia powiela narracyjn konstrukcj analizowanych wczeniej opowieci o matkach mordujcych wasne dzieci oraz nawizuje do heroizmu ojcw. Ca scen ogldamy z perspektywy rodziny i dziecka, pozostawionych
przez ojca w imi walki o ycie innych. Pomimo i przedstawiona rodzina zgromadzona
jest wok boonarodzeniowej choinki, w jej wntrzu czai si zo, moliwo zbrodni. Podejrzan jest ciarna kobieta, zazwyczaj symbolizujca niewinno i macierzyskie oddanie. Ma wiele powodw, by pozbawi ycia przed narodzeniem. Jednak, co pose
36
37

Marek Jurek, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.


Pawe Andrzej Musio, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

39

relacjonuje z niejakim zaskoczeniem, nie czyni tego. Dziki swojej heroicznej postawie
udowadnia, e przynaley do wsplnoty, e jest czci narodu, e pomimo chwilowej
nieobecnoci ojca w rodzinie wci posuszna jest jego prawom. Powieci ocalonych
nawizuj do opowiedzianych ustami synw historii walki i heroizmu ojcw.
Msko ujta w ramy gosu ocalaego nienarodzonego narodu nabiera jeszcze innego wydwiku, gdy gos ten zestawimy z dowiadczeniem kobiet w socjalistycznej Rumunii. Przytoczony poniej wiersz powsta w okresie dyktatury Nicolae Ceausescu i odnosi si do ogoszonego w 1966 roku Dekretu, ktry zabrania stosowania jakichkolwiek metod kontroli urodzin. Zakazane byo nie tylko przerywanie ciy, lecz take importowanie i uywanie rodkw antykoncepcyjnych
oraz rozpowszechnianie informacji na temat metod antykoncepcyjnych. Od kobiet
wymagano comiesicznych testw ciowych u ginekologa, a wykryta cia bya
nadzorowana a do rozwizania. Praktyki te miay na celu zapewnienie wzrostu demograficznego, by nard mg rosn w si. Pastwo uzurpowao sobie prawo do
decydowania o podnoci obywateli oraz do karania tych, ktrzy odmawiali wykonania patriotycznego obowizku. W imi polityki reprodukcyjnej podejmowano
decyzje w imi dobra obywateli, nie dbajc o ich indywidualne potrzeby i pragnienia. Totalitarne pastwo wkraczao w prywatn przestrze kobiet i niemal w dosownym sensie uspoeczniao ich ciaa, zmuszajc do macierzystwa w imi
spoecznego wzrostu i dobrobytu. Zdaniem Gail Kligman, prawa jednostki nie byy
czci dyskursu publicznego ani prywatnego. Pastwo za pomoc prawa wspierao rwno spoeczn, a za pomoc ideologii prawa socjalne (...). Zakaz aborcji
i wychowywanie dzieci byy zwizane z obowizkami obywateli wobec paternalistycznego pastwa, ktre troszczyo si o nich. Prawa jednostki nie byy dyskutowane38. Uderzajce jest podobiestwo dyskursu w Rumunii czasw Ceausescu oraz
w Polsce okresu transformacji. Dotyczy ono nie tylko polityki pci, ingerencji pastwa w prywatno jednostki oraz braku uznania dla praw jednostki w dyskursie
publicznym. Istotne s take inne zbienoci: paternalizm pastwa skontrastowany
z bied obywateli i ich fataln sytuacj ekonomiczn. Pastwo, zmuszajc do wydawania potomstwa w imi dobra narodu, jednoczenie nie zapewniao pomocy
ekonomicznej w wychowaniu i utrzymaniu narodzonych ju dzieci. Ideologia triumfowaa nad rzeczywistoci.
Wiersz Krucjata dzieci rumuskiej poetki Any Blandiany jest komentarzem do
panujcej wwczas sytuacji. Poetka uywa sformuowa i retoryki podobnej do tej
obecnej w polskim dyskursie politycznym.
Cay nard,
Wci nienarodzony,
Lecz ju skazany na urodzenie,
Podzielony na bataliony przed narodzeniem,
Pd obok podu,
Cay nard
Niesyszcy, niewidzcy, niechwytajcy,

38
Gail Kligman, 1998, The politics of duplicity: controlling reproduction and everyday life in Ceausescus Romania, California: University of California Press, s. 6.

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

40

Lecz postpujcy
Przez wijce si w konwulsjach ciaa kobiet,
Przez krew matek
Nie pytanych o zgod.39

Wiersz parodiuje pronatalistyczny nakaz nieustannie powtarzany przez totalitarne


wadze. Mimo i totalitarne pastwo amie prawa wszystkich obywateli, w przypadku kobiet s one amane podwjnie. Nie tylko ich prawa obywatelskie (prawa publiczne) nie s
przestrzegane, ale take nieustannie kwestionuje si ich prawo do prywatnoci. Niezwykle
trafna wydaje si w tym kontekcie metafora podwjnego wizienia uyta przez Daniel Sorea. Sorea twierdzi, e kobieta jest nie tylko winiark totalitarnego uniwersum
w ktrym musi y, lecz rwnoczenie jest winiark wewntrznego wizienia, ktre
nosi w swym onie: swojego nienarodzonego dziecka40. Trudno oprze si tu nawizaniu
do antyutopii Margaret Atwood41. W opisanym przez ni wiecie przyszoci, rzdzonym
przez totalitarny fundamentalizm religijny, kobiety postrzegane s jako naturalne zasoby
narodu. Z powodu braku zdrowych, mogcych rodzi on stworzona zostaje specjalna
kasta kobiet podrczne. Ich jedynym zadaniem jest wydawanie na wiat potomstwa
dla wysokich rang funkcjonariuszy. Zapadniane przez ojcw narodu zobowizane s
one do rodzenia ich dzieci. Wszystko odbywa si bez ich zgody, gdy suba narodowi jest
bardziej istotna ni prawa jednostki. Reprodukcja zostaje w ten sposb wczona w ramy
mskiego systemu dominacji. Totalitarna wadza jest nie tylko wadz polityczn, lecz
obejmuje take sfer prywatn.
Wizja przedstawiona w wierszu Bladiny oraz w powieci Atwood wprowadza nas
w koszmar niechcianej ciy ciaa, na ktre jednostka nie ma adnego wpywu. W wierszu poczucie bezsilnoci kobiety jest jeszcze pogbione przez jej uciszenie, zakneblowanie. Matki nie wydaj zgody, czy raczej co bardziej sugeruje orygina rumuski nigdy
nie byy pytane o zgod. Sycha jedynie bezosobowy, wszechobecny propagandowy gos,
reprezentujcy interesy ojcw narodu. Podobna sytuacja ma miejsce w polskich debatach na
temat aborcji. Tak jak w wierszu, mwice gosy to mskie gosy. I o ile u Blandiany
nienarodzona armia jest niema, tu gosy nienarodzonych przemawiaj z cia milczcych
matek. Kontrast pomidzy milczeniem kobiecych cia a dononym gosem nienarodzonych
jest uderzajcy. Gosy nienarodzonych wczaj si do dyskursu propagandy i jeszcze skuteczniej uciszaj gosy kobiece. Tworzona przez prawo do gosu tosamo podu spycha
kobiety w nico nieistnienia. Nienarodzeni, skazani na urodzenie w ogarnitym wojn
wiecie, swoj egzystencj zaczynaj od walki przeciwko matkom. Nieme matczyne ciaa
otwarte s nie tylko na pochodzc z zewntrz przemoc okrutnego wiata, lecz take na
pochodzc od rodka przemoc nienarodzonych.

39
Ana Blandiana, Cruicada Copiilor, tumaczenie z tumaczenia angielskiego, za: Daniela Sorea 2002, Pregnant self and lost identity in Ana Blandianas Childrens Crusade, [w:] Gender Identity and Discourse Analysis, J. Sinderland, L. Litosseliti (red.), Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, s. 278.
40
Daniela Sorea 2002, Pregnant self and lost identity in Ana Bladinas Childrens Crusade, [w:] Gender Identity and Discourse Analysis, J. Sinderland, L. Litosseliti (red), Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing Company s. 281.
41
Margaret Atwood, 2006, Opowie podrcznej, Krakw: Wydawnictwo Znak.

Magdalena Dbrowska Msko w okresie transformacji: zmiana ekonomiczno-spoeczna...

41

Uwagi kocowe
Czy aborcja i msko s powizane? Analiza polskiego dyskursu politycznego pocztku lat 90-tych wskazuje na cisy zwizek pomidzy podjciem tematyki aborcyjnej
a zmieniajcym si wwczas statusem mczyzny oraz przeksztacaniem si wyobrae
na temat mskoci. Publiczna dyskusja na temat praw reprodukcyjnych kobiet, prba regulacji sfery seksualnoci staj si wtedy jednym ze sposobw umacniania (budowania)
mskiej dominacji. Praktyka ta czy si ze strategiami budowania mskiej tosamoci,
zachwianej przez ekonomiczne przemiany okresu transformacji. Obrona ycia nie jest
wic celem samym w sobie, ale suy jako instrument ksztatowania mskiej tosamoci. Debaty dotyczce kwestii aborcji pokazuj przemian modelu teje tosamoci,
a take zmian fundamentw mskiej dominacji. Model ywiciela rodziny zosta zanegowany przez ekonomiczne przemiany i przejcie do gospodarki rynkowej. Gdy
mska dominacja nie moga oprze si na ekonomicznych czy materialnych podstawach, niezbdne okazao si znalezienie innego fundamentu. Model obrocy sta
si podstaw do tworzenia tosamoci oraz uzasadnienia dominacji nad kobietami.
Dziki przywaszczeniu sobie prawa do obrony abstrakcyjnych wartoci mczyzna
przyzna sobie prawo do decydowania o aksjologicznej sferze kultury. Postawi si w pozycji podmiotu, ktry oddziela dobro od za i za dobre wynagradza, a za ze karze. Dominacja ekonomiczna zastpiona zostaa dominacj symboliczn. Debat aborcyjn
mona wic postrzega jako metod rozwizania kryzysu mskiej tosamoci (i by
moe mskiej dominacji).

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

42

Ewa Gaewska

Owosiony mczyzna (?) i bezwosa kobieta,


czyli dokd zmierzamy?
Genderowe znaczenia wosw

Ciao spoeczne okrela sposb,


w jaki postrzegamy ciao fizyczne
Mary Douglas 1

ak bycie Pastwo zareagowali, gdyby znana i uchodzca za symbol seksu aktorka, np. Sharon Stone w Nagim instynkcie, podniosa rk, a pod pachami ujrzelibycie krzaczast kp wosw, tak bujnych, e mona by z nich zaple
warkoczyki? Co bycie poczuli, widzc w synnej scenie zakadania nogi na nog wosy
na ydkach i wyej? Prawdopodobnie wikszo dzisiejszych nastolatkw, ale rwnie
20-, 30- i 40-latkw (niezalenie od pci), widok taki odebraaby z obrzydzeniem. Seksbomba utraciaby nagle cay swj sexappeal.
Tak jednoznaczne, a zarazem negatywne reakcje na widok owosionego kobiecego
ciaa nie miayby racji bytu kilkadziesit lat temu. Powyszy przykad uzmysawia
wic, jak powane zmiany zaszy w naszej wiadomoci w cigu zaledwie kilku dekad.
Jak to moliwe, e praktycznie w uamku sekundy (w skali historii) pojcie pikna fizycznego ewoluowao tak bardzo, i uwierzylimy, e jedynie wydepilowane kobiece
ciao jest atrakcyjne i zdrowe? Co wicej, mona zaryzykowa hipotez, e w tym
samym kierunku pjdzie rwnie postrzeganie ciaa mskiego. Wtedy widok Mela
Gibsona, z krzykiem na ustach zrywajcego z wasnej obficie owosionej nogi plaster woskowy, przestaby by komediowym przykadem odwrcenia rl, a staby si
dowiadczeniem caego nastpnego pokolenia mczyzn.
Celem tego artykuu jest przyjrzenie si genderowemu znaczeniu wosw (gwnie
w wiecie zachodnim), a w szczeglnoci refleksja nad powodami, dla ktrych ludzie
depiluj coraz wiksze obszary wasnego ciaa, nie szczdzc na to rodkw oraz akceptujc cierpienie fizyczne czsto towarzyszce zabiegowi usuwania owosienia.
Praktyki depilacyjne, ktre niegdy stanowiy domen kobiet (gadkie, pozbawione
wosw ciao byo i jest w ich przypadku synonimem pikna oraz dbaoci o siebie),
coraz czciej stanowi wymg stawiany take mczyznom.
Niegdy depilacja dotyczya wybranych kobiet (np. aktorek czy modelek), bynajmniej nie stanowia dowiadczenia wikszoci. Jeli spytalibymy nasze mamy,
a ju z pewnoci babcie bd prababcie, czy depiloway np. nogi bd pachy, od1

Mary Douglas, Symbole naturalne. Rozwaania o kosmologii, Krakw 2004, s. 111.

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

43

powied byaby negatywna. Dlaczego wic praktyki, znane dawniej nielicznym,


wspczenie stay si obsesj niemal wszystkich cywilizowanych kobiet? I dlaczego same kobiety (a i niektrzy mczyni rwnie) uznali, e pozbawione
wosw ciao jest koniecznoci i wyrazem troski o wasn fizyczno?
Patrzc z perspektywy ewolucji naszego gatunku, owosione ciao, a w szczeglnoci pojawienie si wosw onowych, wiadczy o dojrzaoci pciowej organizmu. Potwierdza ono zdolno do aktywnoci seksualnej oraz gotowo do
realizacji ewolucyjnego celu takiej aktywnoci, tj. posiadania potomstwa2. Z tej perspektywy likwidacja owosienia powoduje pewnego rodzaju infantylizacj ciaa
kobieta staje si znw dziewczynk, czy wrcz dzieckiem. Zainteresowanie
mczyzn wydepilowanymi kobietami, jakkolwiek mocno by to nie zabrzmiao,
mona zatem traktowa jako przykad kulturowej pedofilii kulturowej, bo podobne upodobania s efektem oddziaywania norm kulturowych, w tym przypadku
tych dotyczcych estetycznego, piknego ciaa.
Druga kwestia wyjaniajca powody depilacji kobiecego ciaa to odrnienie go
od owosionego ciaa mskiego. W tym kontekcie ciekawe wydaj si przemiany
waciwego wizerunku mskiego ciaa. Z jednej strony owosione ciao w dalszym cigu jest synonimem mskoci i wiadczy o wigorze jego waciciela. Jednoczenie istnieje jednak dosy silny trend androgynizacji mskiego ciaa (modele
o delikatnych rysach twarzy, z dugimi wosami i starannie wydepilowani). Modny
ostatnio typ metroseksualny rwnie nie moe by nadmiernie owosiony. Istniej
oczywicie okolicznoci, w ktrych wydepilowane mskie ciao uatwia pewne
czynnoci, np. uprawianie sportw (pywakom ma ono zapewni lepsze wyniki).
Std pytanie: dokd zmierzamy? Czy pozbawione wosw kobiece ciao, stanowice
kanon zaledwie od kilku dziesitkw lat, stanie si wzorem obowizujcym rwnie
mczyzn? Co wicej, w jaki sposb pozbawienie zewntrznych oznak dojrzaoci pciowej wpynie na relacje midzy pciami? Niniejszy artyku ma na celu jedynie zasygnalizowanie istotnych trendw i postawienie pewnych pyta. Powinien take skoni do
refleksji do zastanowienia si, dlaczego tak szybko uwierzylimy w potg gadkiego
ciaa, skoro z punktu widzenia ewolucji naszego gatunku jest to dziaanie bezsensowne.
Kontynuujc rozwaania o wosach, podzielmy wos na czworo.

Genderowe znaczenia wosw: wosy tu i tam


Wosy, poza tym, e s po prostu zjawiskiem fizjologicznym, stanowi take fenomen spoeczny: w pewnym stopniu mog by symbolem tosamoci jednostkowej i grupowej, jak rwnie wanym wyrazem autoekspresji i komunikacji3. Jak
pisa Patrick Olivelle, s to jednoczenie spoeczne wosy pod kontrol4.
Uwagi dotyczce genderowego znaczenia wosw naley rozpocz od pobienego
2

Zob. Paul Hershman, Hair, Sex and Dirt, Man. New Series, Vol. 9, No. 2 (Jun., 1974), s. 274-298.
Anthony Synnott, Shame and Glory: A Sociology of Hair, The British Journal of Sociology, Vol.
XXXVIII, No. 3, (Sep., 1987), s. 410.
4
Patrick Olivelle, Hair and Society: Social Significance of Hair in South Asian Traditions, [w:] Alf
Hiltebeitel, Barbara D. Miller (red.), Hair. Its Power and Meaning in Asian Cultures, Albany 1998, s. 15.
3

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

44

wyjanienia symboliki wosw w oparciu o ustalenia antropologiczne od precyzyjnego okrelenia, na jakich czciach owosionego (bd ju nieowosionego) ciaa bdziemy si koncentrowa oraz od stwierdzenia, jak si to wszystko ma do pci.
Symbolika wosw stanowia przedmiot bada antropologw szczeglnie wwczas,
gdy jej opisanie przyczyniao si do wyjanienia znaczenia wosw w rytuaach inicjacyjnych, w obrzdach zwizanych z maestwem czy rytuaami pogrzebowymi, a take
w praktykach magicznych5. Mam tu na myli przede wszystkim prace Jamesa Frazera,
Bronisawa Malinowskiego i Raymonda Firtha6. Nieco bardziej pogbion analiz symbolicznego znaczenia wosw przeprowadzi Edmund Leach w swym klasycznym tekcie z 1958 roku7, gdzie poczy on perspektyw antropologiczn z podejciem psychoanalitycznym. Odnoszc si do praktyk hinduistycznych w Indiach i buddystycznych na Cejlonie (dzisiejsza Sri Lanka), Leach twierdzi, e dugie wosy s wyrazem
nieokieznanej seksualnoci (unrestrained sexuality), wosy krtkie czy czciowo ogolona gowa oznaczaj utemperowan seksualno (restricted), natomiast cakiem ogolona gowa celibat lub kastracj8. Zdaniem Leacha, w wielu kulturach gowa symbolizuje penis, za dugie rozwichrzone wosy na gowie nasienie. Wedug Charlesa
Berga, w oparciu o ktrego koncepcje Leach sformuowa swoje wasne, wosy na
gowie s uniwersalnym symbolem genitaliw, wic obcinanie ich czy golenie mona
rozumie jako symboliczn kastracj: wosy reprezentuj seksualno9.
W tym kontekcie do bardzo ciekawych konkluzji prowadzi obserwacja praktyk
golenia czy obcinania wosw w ramach rytuaw pogrzebowych, za spraw ktrych
publicznie manifestowana jest przynaleno do grupy krewniaczej. Berg, opierajc
si na badaniach przeprowadzonych przez Bronisawa Malinowskiego wrd Trobriandczykw, wyciga nastpujcy wniosek: utrata ukochanej osoby = kastracja =
usunicie wosw. Wrd wyspiarzy podstawow cech aoby byo cakowite ogolenie wosw na gowie10.
Inny autor: Christopher R. Hallpike, posugujc si przykadami zaczerpnitymi z Biblii i praktyk wspczesnego spoeczestwa, dochodzi do nieco innych konkluzji. Wedug
niego obcite wosy symbolizuj spoeczn kontrol, natomiast dugie wosy bycie poza
spoeczestwem. Najczciej wosy opisywane byy jako symbol zwierzcoci, siy i mocy
nadnaturalnych. Jak pisze Hallpike: w XVI- i XVII-wiecznej Europie, gdy procesy o czary
signy apogeum, wierzono, e niszczycielska potga wiedm zwizana jest z ich
wosami. Std do standardowych praktyk naleao nie tylko golenie im gw, ale wrcz depilowanie caego ciaa po to, by pozbawi je mocy przed egzekucj11.
5
Zob. Alf Hiltebeitel, Barbara D. Miller (red.), Hair. Its Power and Meaning in Asian Cultures, Albany 1998; Jeannette Marie Mageo, Hairdos and Donts: Hair Symbolism and Sexual History in Samoa,
Man. New Series, Vol. 29, No. 2, (Jun., 1994), s. 407-432.
6
Anthony Synnott, op. cit., s. 391-413; James Frazer, Zota ga, 1935; Bronisaw Malinowski, Argonauci Zachodniego Pacyfiku, 1922; Raymond Firth, We, The Tikopia,1936.
7
Edmund R. Leach, Magical Hair, The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain
and Ireland, Vol. 88, No. 2 (Jul. Dec., 1958), s. 147-164.
8
E. R. Leach, op. cit., s. 154.
9
Ibid., s. 150.
10
Zob. E. R. Leach, op. cit., s. 152.
11
Christopher R. Hallpike, Hair, [w:] Mircea Eliade (red.), The Encyclopedia of Religion, Vol. 6,
New York 1987, s. 154-157.

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

45

Cho symbolik wosw (gwnie w kontekcie pozaeuropejskim), opisywao jeszcze


wielu innych badaczy, niemal wszyscy, mimo uwzgldniania kwestii pci, byli zainteresowani wycznie znaczeniem wosw na gowie. W nieco nisze rejony zapuci si dopiero nurt feministyczny, redefiniujc znaczenia wosw, a take odnoszc si do praktyk
zwizanych z caym owosionym ciaem. Takie rozwaania czynia m.in. Germaine Greer
w pracy Kobiecy eunuch czy Natalie Angier w ksice Kobieta geografia intymna. Jeden
z podstawowych tekstw odnoszcych si do symboliki wosw stanowi artyku Anthonyego Synnotta pt. Shame and Glory: A Sociology of Hair z 1987 r.
Synnott sw teori wosw opar na trzech podstawowych zaoeniach: opozycji pci i wosw, opozycji wosw na gowie i wosw na ciele oraz opozycji
wosw i ideologii z nimi zwizanych. Opozycje te zwizane s z takimi kwestiami,
jak miejsce wystpowania wosw oraz ich modyfikacje. Chocia wosy porastaj
cae ciao to odnoszc si do symboliki ciaa istniej jedynie trzy obszary majce
spoeczne znaczenie: wosy na gowie, wosy na twarzy (brody, wsy, brwi, rzsy,
baki), oraz wosy na ciele (na klatce piersiowej, pod pachami lub dodatkowo
w pachwinach, na nogach, rkach, plecach, wosy onowe). Kada z tych sfer ma
znaczenie zarwno w powizaniu z pci spoeczno-kulturow, jak i koncepcjami
ideologicznymi12. Wosy mog by te modyfikowane poprzez zmian ich
dugoci, koloru, uoenia, a nawet jakoci (zastosowanie sztucznych wosw).

Wosy na gowie
Jeli chodzi o praktyki i znaczenia symboliczne zwizane z wosami na gowie, to
inne dotycz kobiet, inne mczyzn. Przede wszystkim tosamo pciowa kobiet
w wikszym stopniu ni u mczyzn powizana jest z tymi wosami. Potwierdzaj to
np. badania znaczenia wosw na gowie u kobiet poddanych chemioterapii, ktre po zabiegu najczciej trac owosienie. Istnieje hipoteza, e tak silna identyfikacja tosamoci kobiet z owosion gow wynika m.in. z codziennych praktyk pielgnacyjnych,
przeksztacajcych si niemal w rytua. Jego nage pozbawienie powoduje silne poczucie straty. U mczyzn identyfikacja z wosami na gowie, zdaniem Synnotta, nie jest tak
znaczca, jak u kobiet. Panowie natomiast przywizuj wiksz wag do zarostu twarzy oraz klatki piersiowej, bo symbolizuje on msko. W przypadku mczyzn wosy
na gowie i ciele znajduj si w opozycji i s one odmienne od norm obowizujcych
kobiety, dla ktrych wosy na twarzy i klatce piersiowej s zazwyczaj niechciane, podczas gdy wosy na gowie [...] stanowi cz kulturowej definicji kobiecoci13. Autor
twierdzi, e od mczyzn oczekuje si najczciej krtko przycitych wosw, nietknitych dodatkowymi zabiegami takimi, jak modelowanie czy farbowanie. Z kolei
kobiety powinny bardzo troskliwie pielgnowa wosy, najlepiej dugie, poddawa je
rnym zabiegom. Dugie wosy u kobiet przez wieki byy zarazem znakiem pci, jak
i symbolem seksu w naszym spoeczestwie pisze Synnott14. Czy takie przekonania
w dalszym cigu funkcjonuj w spoeczestwach Zachodu, sprawdzimy nieco pniej.
12

A. Synnott, op. cit., s. 382.


A. Synnott, op. cit., s. 383.
14
Ibid., s. 384.
13

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

46

Oczekiwania co do koloru wosw rwnie s odmienne w przypadku kobiet


i mczyzn. Istnieje np. mniejsze przyzwolenie kulturowe na farbowanie wosw
przez tych ostatnich. Synnott tak podsumowuje to zjawisko: Siwe wosy czsto
stanowi pierwsz fizyczn i publiczn manifestacj miertelnoci, wic kiedy si
pojawi, s zazwyczaj usuwane. Kobiety czsto narzekaj, e siwe wosy u mczyzn uwaa si za znak wyrnienia, podczas gdy u kobiet postrzegane s one jako
oznaka starzenia si. [...]. Kolor wosw powizany jest nie tylko z konceptem kobiecoci i pikna, ale take z sygnaami miertelnoci w zorientowanym na modo
spoeczestwie15. Ciekawe w tym kontekcie byoby przeanalizowanie korelacji
pomidzy dugoci wosw a przynalenoci do grup subkulturowych byciem
poza struktur.

Wosy na twarzy
W odniesieniu do owosionej twarzy mona powiedzie, e to co wydaje si
pikne u jednej pci, jest brzydkie u pci przeciwnej czyli chwaa modego
mczyzny [zarost na twarzy przyp. E. G.] dla kobiety jest wstydem16. Zarost u kobiety moe by zreszt powodem nie tylko wstydu, ale i braku pewnoci siebie czy
nawet izolacji spoecznej pisze Synnott. Dobrym przykadem spoecznej reakcji
na owosion kobiec twarz jest posta Julii Pastrany, nazywanej najbrzydsz kobiet wiata. Kobieta owa, yjca w XIX wieku i cierpica na chorob znan dzi
pod nazw hipertrichosis, czyli wrodzone nadmierne owosienie, w rwnej mierze
bya przedmiotem strachu, co ekscytacji17.

Wosy na ciele
Owosione ciao mskie to kolejne przeciwiestwo wydepilowanego ciaa kobiecego. Za pomoc owosionego bd nieowosionego ciaa rnice pomidzy pciami
s maksymalizowane. Oczekiwania kulturowe dotyczce kobiet s tu bardzo konkretne, silne i bezkompromisowe. Mczyni, na przykad, zwyczajowo minimalizuj swj zarost na gowie i twarzy gol swe twarze i (w porwnaniu z kobietami)
utrzymuj wosy na gowie wzgldnie krtkie, niestylizowane, niepofarbowane i bez
sztucznych wstawek. Maksymalizuj natomiast swe wosy na ciele: ani nie przycinaj, ani nie gol wosw na nogach, rkach, pod pachami czy gdzie indziej. Std
wosy na gowie i na ciele znajduj si w opozycji. [...] Podczas gdy kobiety maksymalizuj swe wosy na gowie, a minimalizuj te znajdujce si na ciele: czsto usuwaj wosy z ng i pachwin, a take przycinaj bd usuwaj wosy onowe. Dostrzec
tu mona pewn ironi, a take kontrast w tej kwestii w odniesieniu do obu pci. Kobiety mog powica duo czasu i pienidzy dla pielgnowania ich wosw
15

Ibid., s. 388.
Ibid., s. 390.
17
Paulina Reiter, Najbrzydsza kobieta wiata, Gazeta Wyborcza. Wysokie obcasy, 13. 09. 2008 r.,
nr 36(489), s. 104-107.
16

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

47

na gowie. [...]. Ale powicaj rwnie duo czasu, co pienidzy na usuwanie niechcianych wosw na ciele18. Oglnie mona powiedzie, e wosy na ciele bd ich
brak traktowa mona jako zjawiska odnoszce si do dychotomii natura kultura,
natomiast wosy na gowie zwizane s raczej z wymiarem modo staro19.

Pe, wosy i feromony


Demonstrowanie niewydepilowanego ciaa przez kobiety, szczeglnie ukazywanie owosionych ng, pach czy brwi, stao si przejawem ideologii feministycznej
i egalitarnej symbolem opozycji wobec tradycyjnych i stereotypowych rl20 . Co
ciekawe, symbolem takim nie stay si u kobiet wosy na twarzy, konsekwentnie postrzegano je jako niechciane.
Jak wspomniano, autorki feministyczne podejmoway rozwaania o znaczeniu
owosionego ciaa. W dyskusji na ten temat gos zabraa np. Germaine Greer, piszc:
usunicie owosienia jest zabiegiem czasochonnym i bolesnym, a im bardziej kobiety
si rozbieraj, tym staranniej si depiluj. Uzasadnienie depilacji jest do okrutne.
Kompletnie faszywie seksualno uwaa si za cech zwierzc [...] [cho jak pisa
Jerzy Jurandot zwierzcy obyczaj ciekawy jest nadzwyczaj przyp. E. G.]. W popularnym rozumieniu owosienie jest czym w rodzaju futra, oznak zwierzcoci,
wskanikiem agresywnej seksualnoci. Mczyni mog j wyraa, podobnie jak
pozwala si im rozwija instynkt rywalizacji i agresj, kobiety za tumi seksualno, podobnie jak inne aspekty wasnej energii i libido. Nawet jeli same nie ywi
odrazy do owosienia na wasnym ciele, znajd si tacy, ktrzy namwi je do depilacji. W skrajnych przypadkach gol lub depiluj wzgrek onowy, by sprawia
wraenie jeszcze bardziej aseksualnych i niedojrzaych. [...]. Wszystkie zabiegi podejmowane, by pozbawi ciao kobiety naturalnych zapachw, s czci tego samego
procesu tumienia i ukrywania wyimaginowanej zwierzcoci. [...]. Ci mczyni,
ktrzy wcale nie pragn, eby ich partnerki byy wygolone i wydezodorowane, a wic
kompletnie pozbawione swoistych cech wasnej cielesnoci, i tak nic nie zdziaaj,
stykajc si z niechci, jak ich kobiety ywi do wasnych cia21.
W podobnym tonie wypowiada si Natalie Angier, piszc o funkcjach owosienia
onowego: Owosienie zatrzymuje i skupia w sobie zapachy onowe, bardzo atrakcyjne dla partnera [...]. Ponadto wosy onowe to dla nas, naczelnych, uyteczny sygna wzrokowy, w kocu bowiem jestemy gatunkiem nastawionym na odbir
wizualny. Wosy podkrelaj okolice narzdw pciowych, wyrniajc je w mniej
istotnym krajobrazie. Jeeli wic kobiety szminkuj usta, aby podwiadomie wystawi swj srom na widok publiczny, by moe id tylko w lady mczyzn. Zapuszczajc brod mczyzna przeksztaca twarz w echo krocza, a naley zauway, i
zdolno do wyhodowania brody wyprzedza uycie kosmetykw o kilka tysicy lat22.
18

A. Synnott, op. cit., s. 391-392.


Zob. Ch. R. Hallpike, op. cit., s. 154-157.
20
A. Synnott, op. cit., s. 395.
21
Germaine Greer, Kobiecy eunuch, Pozna 2001, s. 31-32.
22
Natalie Angier, Kobieca geografia intymna, Warszawa 2001, s. 70.
19

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

48

Powysze uwagi nie tylko s zgodne z ustaleniami ewolucjonistw (socjobiologw czy psychologw ewolucyjnych), ale rwnie badaczy roli feromonw w relacjach midzy pciami. Feromony to bezwonne czsteczki wytwarzane w organizmie, ktre unosz si w powietrze ze skry. Paruj te z zagbie gruczow
potowych i pozostaj w pasemkach wosw. Kada uwolniona czsteczka feromonu
zawiera informacje o naszych pragnieniach seksualnych, poziomie agresji, cechach
naszego ukadu odpornociowego i inne. Kady feromon posiada swego rodzaju
sygnatur chemiczn, tak samo niepowtarzaln, jak linie papilarne. [...]. Wosy to
szczeglnie praktyczny sposb przekazywania wiadomoci feromonowych. Feromony przywieraj do nich, tyle e nie moemy ich zobaczy ani wyczu. Nasze
pachy i krocza (a u mczyzn rwnie owosione piersi) s tak mocno przesycone
feromonami, poniewa trzymamy je w naszym owosieniu pachowym i onowym.
Kiedy skra jest ciepa i wilgotna, jak to ma miejsce w rejonach pach i krocza, zawierajcy feromony pot z gruczow apokrynowych staje si bardzo lotny, a zatem
wicej feromonw moe skorzysta z okazji i popyn w powietrze i dalej do narzdw lemieszowo-nosowych spotykanych u ludzi. Ale cho wosy na gowie nie
s moe a tak przesycone feromonami jak owosienie pod ubraniem, to z tego, e
prezentujemy wiatu nasze wosy wynika, e prezentujemy te nasze feromony23.
Tak wic usuwanie owosienia moe znaczco zakci komunikacj chemiczn
midzy pciami sami dobrowolnie pozbawiamy si bardzo silnego bodca seksualnego. yjemy w kulturze chemii. Uywajc tak duej iloci rodkw zapachowych, a jednoczenie usuwajc owosienie na ciele, niemal zapominamy o
naturalnym zapachu naszego ciaa. A to wanie on moe sta si silnym stymulantem dla pci przeciwnej. Nie oznacza to oczywicie, e naley zaprzesta mycia, by
zatrzyma naturaln wo ciaa. Chodzi bardziej o refleksj nad dominacj kultury
nad natur. Refleksj nad kultur, ktra by moe w tym przypadku zbytnio wyprzedzia natur, w ramach procesu o charakterze raczej rewolucyjnym ni ewolucyjnym.
W jednej z najciekawszych ksiek na temat wspomnianych powyej zapachw
mioci, zatytuowanej Feromony czowieka. rodki komunikacji chemicznej midzy ludmi, Leszek Konopski i Michael Koberda opisuj m.in., w jaki sposb
owosione ciao uatwia emisj zapachw i jaki ma to zwizek z normami kulturowymi: ...podobnie jak u mczyzn, rwnie u kobiet wosy od dawna byy kojarzone z pocigiem seksualnym. W niektrych kulturach kobieta musi zakrywa cae
ciao, wcznie z gow zwaszcza gdy wchodzi do synagogi, kocioa czy meczetu. W wiktoriaskiej XIX-wiecznej Anglii ubranie zakrywajce szczelnie ciao
kobiety, jak rwnie obowizkowy kapelusz zakrywajcy wosy, uniemoliwiay
emisj feromonw. W niektrych krajach islamskich tabu nakazujce zasania ciao
kobiety jest szczeglnie dokadnie przestrzegane i moe by interpretowane jako
rodek zapobiegawczy przedsiwzity przez zazdrosnych mczyzn przeciw rozprzestrzenianiu si feromonw ich on. [...] wszystkie tego rodzaju praktyki mog
by niewiadomymi wysikami powstrzymania efektw feromonalnych. We
wspczesnych pastwach zachodnich kobiety zamiast zakrywa ciao gol wosy
23

Michelle Kodis, David Moran, Deborah Houy, Zapachy mioci, Warszawa 1999, s. 15, 68.

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

49

pod pachami, ale wynik jest ten sam zapobiega on rozprzestrzenianiu si potencjalnych feromonw24.
Konopski i Koberda, piszc o tym, jak wane jest owosienia twarzy dla mczyzn, wysuwaj nawet hipotez, e mczyni nie gol wosw pod pachami (cho
ich pot wydziela bardziej intensywny zapach), by nie umniejsza swojej mskoci.
Przywouj jednoczenie przykad legendy o Samsonie, ktry po obciciu wosw
(co prawda na gowie) utraci siy25. Autorzy Ci id dalej, sugerujc, e kapani
w wielu religiach (muzumascy muowie, ydowscy rabini czy prawosawni popi)
unikaj golenia i gdy tylko mog, zapuszczaj brody (jak rozumiem by uatwi komunikacj chemiczn i doda sobie mskoci przyp. E. G.), ale tylko wwczas
gdy ich funkcja jako kapana nie wchodzi w konflikt z mskoci26. Std w katolicyzmie, w ktrym obowizuje celibat, ksia zazwyczaj nie nosz zarostu. Sdz,
e hipotezy dotyczce zwizku religii i owosionego ludzkiego ciaa wymagaj
bliszego i bardziej uwanego zbadania szczeglnie w wietle ustale dotyczcych
feromonw, bowiem jest to kolejny przykad styku natury i kultury.
Powysze argumenty wskazuj na donios rol feromonw w komunikacji chemicznej midzy pciami. Poniewa wosy na ludzkim ciele skutecznie rozprowadzaj zapach potu i zatrzymuj go na duej, utrwalajc dziaanie feromonw,
wysiki, ktre podejmujemy na rzecz usuwania owosienia, okazuj si przeciwskuteczne.

Wspczesne kulturowe trendy depilacyjne


Jak pisze Kate Mulvey w ksice Kanony pikna27, usuwanie owosienia nie jest,
cho mogoby si tak wydawa, wynalazkiem XX wieku. Ju pono w staroytnym
Egipcie do kanonu kobiecego pikna naleao pozbawione zbdnego owosienia
ciao. Podobno sam Owidiusz ju w II w. p.n.e. zaleca kobietom golenie ng28.
Praktyki depilacyjne na wiksz skal, cho nie masow, powrciy w XIX wieku
wwczas, gdy kobiety zrzuciy gorsety oraz rozbudowane suknie i zaczy pokazywa coraz wiksze obszary wasnego ciaa.
Przeomowym momentem byo upowszechnienie si sukienek bez rkaww.
W Ameryce Pnocnej moda na nie zapanowaa okoo 1915 roku. Wwczas to, za
spraw reklamy w magazynie Harper's Bazaar, kobiety mogy zobaczy modelk
ubran w sukienk bez rkaww, eksponujc gadziutkie pachy. To by prawdziwy
przeom! I tak oto zaczo si wielkie szalestwo depilacji29. Najczciej popularyzacj depilacji przypisuje si kreatorkom mody, aktorkom czy bohaterkom
okadek gazet, ktre wyznaczay panujce trendy. W ten sposb na przykad, pono
24
Leszek Konopski, Michael Koberda, Feromony czowieka. rodki komunikacji chemicznej midzy ludmi, Warszawa 2003, s. 171-172; zob. te John Duncan, Martin Derrett, Religious Hair, Man.
New Series, Vol. 8, No. 1 (Mar., 1973), s. 100-103.
25
Zob. Sdz 16, 17-19.
26
L. Konopski, M. Koberda, op. cit., s. 161.
27
Kate Mulvey, Kanony pikna: zmieniajcy si wizerunek kobiety 1890-1990, Warszawa 1999.
28
Owidiusz, The Art of Loving, Ksiga 3, werset 194, 1974, s. 159. Cyt. za A. Synnott, op. cit., s. 392.
29
Za www.najpiekniejsza.pl

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

50

dziki kreatorce mody Coco Chanel i jej maej czarnej, upowszechni si zwyczaj
pokazywania pozbawionych owosienia ng.
Cho metod depilacji wymylono ju wiele, sam depilator jest wynalazkiem
poowy lat 80. XX wieku. Wspczenie wyrnia si nastpujce metody usuwania owosienia: depilacj czasow (golenie, usuwanie mechaniczne: depilacja woskiem i depilatorem, metody chemiczne: kremy do depilacji) oraz trwa (depilacja
laserowa i zabiegi elektrolizy). Pojawienie si sposobw trwaego usuwania wosw
doprowadzio przy tym do rozdzielenia metod depilacyjnych na: depilacj, polegajc na usuwaniu tej czci wosa, ktra znajduje si pod powierzchni skry,
oraz epilacj, majc na celu cakowite usunicie wosa, cznie z jego czciami
znajdujcymi si w skrze waciwej30.
Jak podaje polska wersja Wikipedii, wedug sonday przeprowadzanych na polskich nastolatkach zaczynaj si one depilowa rednio w wieku 12,5 roku. Niemal
wszystkie polskie nastolatki depiluj wosy pod pachami i na nogach przez cay rok.
Okolice bikini przez cay rok depiluje okoo 95% dziewczt, za ono 55%. Statystyczna polska nastolatka depiluje si nieco rzadziej ni raz na 3 dni, 85% robi to przy
uyciu maszynki. Wosk jako metod usuwania owosienia preferuje 8% badanych31.
Najczciej pojawiajcy si argument, majcy wiadczy o koniecznoci depilacji i jej zaletach, to twierdzenie, i wydepilowane ciao jest zdrowsze i bardziej higieniczne, a take bardziej estetyczne. O problemach, jakie niesie ze sob depilacja,
ju rzadziej si wspomina bd traktuje si je jako cen, ktr trzeba zapaci za
pikne i powabne ciao. A propos ceny koszty, jakie ponosz kobiety (i powoli
take mczyni) s dosy istotne wahaj si od kilku lub kilkudziesiciu do kilkuset zotych miesicznie przy zastosowaniu metod depilacji czasowej, a przekraczaj kilkaset lub wrcz kilka tysicy zotych przy wykorzystaniu depilacji trwaej
(np. laserowe usuwanie owosienia nad grn warg kosztuje ok. 200 z, natomiast
usuwanie wosw ng ok. 1000 z, przy czym zabiegi naley powtarza kilkakrotnie). Nie wspominam tu o innych konsekwencjach depilacji: blu oraz podranieniach czy wrcz zakaeniach skry.
Jak wspomniaam, usuwanie zbdnego owosienia (i to nie tylko twarzy) w coraz wikszym stopniu dotyczy take mczyzn. Kanon mskiego pikna najwyraniej rwnie si zmienia. Mczyni coraz czciej przyznaj si, e gol np. pachy,
za mczyni nalecy do niektrych grup zawodowych depiluj cae ciao (np.
kulturyci, pywacy, kolarze czy modele). Jak podaje strona www.fit.pl, Firma Philips, ktra wypucia na rynek maszynk dla mczyzn do golenia ciaa o nazwie
Bodygroom, przeprowadzia w Niemczech i we Woszech ankiet. Zapytano w niej
mczyzn w wieku 24-35 lat z duych miast o to, jakie czci ciaa gol najczciej
i jakie w tym celu stosuj metody. Wyniki owych bada okazay si dosy ciekawe:
wskazay na pewien trend, pozwalajcy sdzi, e praktyki depilacyjne w coraz
wikszym stopniu dotycz mczyzn oraz e, jak sdz, mog si rozpowszechnia.
Korzystajc z wynikw wspomnianych bada, ustalono, e niemal 90% zapytanych
Niemcw goli pachy, a blisko 40% usuwa wosy z klatki piersiowej. A dwie trzecie
30
31

Za www.pl.wikipedia.org haso depilacja.


Ibid.

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

51

z nich usuwa te wosy onowe. Zdecydowanie mniejszy odsetek, bo 12%, pozbywa


si wosw z ramion i z ng. Natomiast co dwudziesty badany Niemiec goli plecy,
rce czy poladki. Cakiem inne wyniki przyniosy ankiety dotyczce Wochw
70% z nich przyznao si, e goli klatk piersiow, 25% usuwa wosy z plecw,
20% goli pachy i nogi, za 10% wosy onowe32.
Kiedy ankieterzy zapytali o powody, dla ktrych badani mczyni usuwaj owosienie, 80% Wochw zadeklarowao, e goli si, eby lepiej wyglda, 1/3 wskazaa te
na powody higieniczne, a jedynie 7% ujawnio, e gol si, bo uatwia im to uprawianie sportu. Pono nikt z badanych nie wyzna, e depiluje ciao, by podoba si swojej
partnerce33. Prawdopodobnie odpowiedzi kobiet byyby w tym wzgldzie zgoa odmienne. W przypadku Niemcw na golenie jako sposb na osignicie atrakcyjniejszego wygldu wskazao 62% badanych. Podobny procent respondentw (60%)
zadeklarowa, e czuje si dziki depilacji bardziej higienicznie. Jedna czwarta goli
ciao, by byo przyjemniejsze w dotyku, a co szsty Niemiec goli si, by lepiej si czu
i sprawi partnerce przyjemno34. Pono ani Niemcy, ani Wosi nie sdz, by usuwanie owosienia byo niemskie. Do depilacji mczyni z obu nacji najczciej uywaj
rcznej maszynki do golenia. Niemcy wymieniali jako narzdzie rwnie maszynk
elektryczn. Za to Wosi w odrnieniu od Niemcw znacznie czciej uywaj kremw do depilacji i wosku, ktrych to metod Niemcy nie stosuj niemal wcale. Jak pisze
portal www.fit.pl, mona ju mwi o boomie na msk depilacj take w Stanach Zjednoczonych. wiadczy o tym popularno wspomnianej maszynki do golenia caego ciaa
Bodygroom TT 2021, ktra w okresie przedwitecznym w internetowym sklepie Amazon.com bya w USA jednym z najczciej kupowanych prezentw35.
Nie tylko w krajach zachodnich, ale i w Polsce istnieje wiele for internetowych,
ktrych uczestnicy wymieniaj si swoimi pogldami na temat depilacji. Jak mona
przypuszcza, zdecydowana wikszo stron internetowych posiada jednoznaczn
wymow (bdc efektem opinii ich uytkownikw) depilacja to konieczno!
Cz tych stron dotyczy depilacji mskiego ciaa, np. na stronie www.facet.interia.pl jednym z tematw by problem Mczyni i depilacja. Co ciekawe, najczciej wypowiadaj si tam kobiety. Przytocz kilka najbardziej charakterystycznych opinii. Najpierw argumenty za:
Iza: Prawdziwy mczyzna powinien mie owosion klatk, co dla mnie jest bardzo
sexy. I jeszcze jedno depilacja intymnych miejsc: to jakie totalne nieporozumienie.
Mariola: W yciu nie przytuliabym si do faceta z czarnymi kdziorami na klacie. A fuj!!! I dlatego sama depiluj klatk mojemu mczynie.
Weronika: Facet myli, e jak si pod pachami ogoli, to koledzy go wymiej albo
nazw pedaem. Bzdura kompletna. A co ma zrobi dziewczyna, kiedy j taki facet obejmuje i przytula do tych kakw, ktre mu zwisaj pod pachami? To co obrzydliwego. Nie
mwic o tym, e faceci zwykle bardziej si poc od kobiet i ten ich pot jest bardzo intensywny. A zatem, choby ze wzgldu na higien, faceci powinni si depilowa36.
32

Za www.fit.pl
Ibid.
34
Ibid.
35
Ibid.
36
Janusz wider, Depilacja jako naturalna konsekwencja golenia? 5. 06. 2007 r., www.facet.interia.pl
33

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

52

W przypadku depilacji kobiecego ciaa zdecydowana wikszo wypowiedzi internautw wskazuje na ich bardzo negatywny stosunek do owosionego ciaa, szczeglnie u kobiet. Egzemplifikacj dosy popularnego pogldu na ten temat jest
komentarz do tekstu powiconego historii depilacji, zamieszczonego na stronie
www.najpiekniejsza.pl: Dla wspczesnych kobiet nie do pomylenia jest, aby
wyj w krtkiej sukience i mie owosione nogi. Bardzo dawno temu tak si zdarzao i byo normalne. Jak warto zauway wszystko od tamtych czasw przeszo
swoj ewolucj by sta si idealnym i perfekcyjnym w XXI wieku. Dobrze, e teraz
goli si nogi, bo nie wyobraam sobie wielkich czarnych i kujcych woskw na
swoich nogach. Odraajce wrcz i nie do pomylenia dla nowoczesnej kobiety37.
Podobna dyskusja prowadzona bya np. na stronie firmy Durex, gdzie pado pytanie, czy kobiety i mczyni powinni goli wosy onowe. Zdecydowana wikszo
biorcych udzia w dyskusji opowiadaa si jednoznacznie za depilacj miejsc intymnych. Niestety, dua cz owych wypowiedzi nie nadaje si do zacytowania38.
Czasami mona jednak natkn si na komentarze o przeciwnej wymowie. Na
przykad w dyskusji na temat Duma piknych kobiet owosione pachy, pojawi
si nastpujcy komentarz: Kobiety wiadome swojego pikna i majce poczucie
wartoci nie pozwalajce im sta si obiektem westchnie ukrytych pedofilw zawsze z dum pokazuj piknie owosione pachy. To jest naturalny i wielce erotyzujcy element ludzkiego ciaa. Niestety jest to obecnie rzadki widok, z racji, e
wszelkie choroby i wynaturzone mody przychodz z USA podobnie jak ta na usuwanie wosw spod pach. A prawda jest taka, e kady zdrowy brzemienny milionami lat ewolucji mczyzna na widok pani gadkiej jak czaszka ysielca pomyli,
e co tu jest nie tak, bo taki widok nie jest typowy dla dojrzaej, a wic nie bdcej
jeszcze dzieckiem przedstawicielki naszego gatunku39.
Konieczno depilacji kobiet w kulturach zachodnich staa si niemal faktem
pozbawione owosienia ciao kobiece naley ju do kanonu pikna. By moe w podobnym kierunku zmierzaj mczyni. Potwierdza to coraz wiksza popularno depilacji mskiego ciaa, ktr to tendencj wspiera lansowanie typu metroseksualnego.
Sam termin metroseksualizm wskazuje na zamieszkiwanie w miecie, wic i zjawisko depilacji ciaa dotyczy przede wszystkim mczyzn mieszkacw miast.
Uwagi dotyczce usuwania owosienia mona wpisa w szerszy kontekst androgynizacji czy nawet feminizacji mskiego ciaa. Zbyszko Melosik pisze o tym w kontekcie zmieszania si cech, ktre tradycyjnie definioway ciao i role pciowe. Badania
wykazuj, e cz nastolatkw preferuje chopico-androgyniczny wygld u mczyzn: pozbawiony owosienia, bez tradycyjnych mskich atrybutw fizycznych i seksualnie niezagraajcy jego symbolem moe by Leonardo di Caprio40. Ten sam autor
wspomina wrcz o mskiej obsesji ciaa: W przeszoci, ciao mskie pozostawao poza
obrazem; miao si wraenie, e jedynie kobieta posiada ciao, ktre mczyzna podziwia i zdobywa. Ona bya ciaem, on umysem i intelektem. W kulturze wspczesnej mczyzna przyodziewa si w swoje ciao. Ciao mskie staje si obiektem za37

www.najpiekniejsza,pl komentarz: pirania m, 27-06-2008 13:27.


Zob. www.durex.pl
39
www.naturalnekobiety.blog.pl
40
Zbyszko Melosik, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna 2002, s. 30.
38

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

53

interesowania i krytyki; jest na pokaz, jest na scenie w wietle reflektorw i kamer


(bezbronne, naraone na inwazyjne, taksujce spojrzenie). [...] ... wspczesny mczyzna jest podobnie jak kobieta tyranizowany tysicami (gwnie medialnych)
przekazw, nakazujcych mu nieustanne monitorowanie swojego ciaa i poszukiwania
oznak jego nieadekwatnoci (jako skutek porwnywania si z piknymi modelami z reklam i ekranw); mamy tu do czynienia ze zjawiskiem mediaizacji mskoci. W tej
sytuacji mczyzna nie ma wyjcia, pragnie, aby jego ciao byo zmysowe lub
(wrcz) pikne41.

Pytania na przyszo
Jak pisaa Mary Douglas, ludzkie ciao jest zawsze traktowane jako obraz
spoeczestwa i nie ma naturalnego sposobu rozwaania ciaa, ktry nie zawieraby
jednoczenie wymiaru spoecznego42. To, co czynimy z naszymi wosami, wynika
z panujcych trendw spoecznych natura jest tu modyfikowana przez kultur.
Praktyki zwizane z wosami mona traktowa rwnie jako wskanik stopnia,
w jakim jednostka jest kontrolowana przez spoeczestwo czy poddaje si jego
wpywom czy te nie. Wspomniany ju Hallpike twierdzi, e dugie wosy symbolizuj wolno od regu spoecznych, krtkie za podporzdkowanie wadzy43.
Wikszo kobiet i mczyzn Zachodu uwierzya w niezbdno depilacji kobiecego ciaa (a w pewnej czci i mskiego), podczas gdy jest to niezwykle krtkie
dowiadczenie historyczne. Refleksji wymaga wiele kwestii zwizanych z genderowym znaczeniem wosw, np. czy rzeczywicie tendencja do pozbywania si zbdnego owosienia take u mczyzn bdzie si utrzymywa bd pogbia? Jaki
wpyw na podobne postawy maj media i oglnie rzecz ujmujc kultura popularna? Jak maj si badania nad feromonami do pogldw poszczeglnych kultur
i religii dotyczcych norm zwizanych z owosieniem? Jak ma si dziaalno marketingowa i PRowa firm produkujcych preparaty do depilacji i ich zyski do ksztatowania si i utrwalania wzorca piknego wydepilowanego ciaa? Moe niedugo
uwierzymy, e nasze ciao bez kolejnego kosmetyku modyfikujcego jego wygld
jest niehigieniczne, odraajce i stanowi powd do wstydu. Tylko co to bdzie?

Bibliografia:
Angier Natalie, Kobieca geografia intymna, Warszawa 2001.
Douglas Mary, Symbole naturalne. Rozwaania o kosmologii, Krakw 2004.
Duncan John, Martin Derrett, Religious Hair, Man. New Series, Vol. 8, No. 1
(Mar., 1973), s. 100-103.
Greer Germaine, Kobiecy eunuch, Pozna 2001.
41

Ibid., s. 21-22.
M. Douglas, op. cit., s. 116.
43
Zob. Ch. Hallpike, Social Hair, Man (N.S.), 1969, No. 4, s. 254-264.
42

Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...

54

Hallpike Christopher R., Social Hair, Man (N.S.), 1969, No. 4, s. 254-264.
Hallpike Christopher R., Hair, [w:] Mircea Eliade (red.), The Encyclopedia of Religion, Vol. 6, New York 1987, s. 154-157.
Hershman Paul, Hair, Sex and Dirt, Man. New Series, Vol. 9, No. 2 (Jun., 1974),
s. 274-298.
Hiltebeitel Alf, Barbara D. Miller (red.), Hair. Its Power and Meaning in Asian Cultures, Albany 1998.
Kodis Michelle, David Moran, Deborah Houy, Zapachy mioci, Warszawa 1999.
Konopski Leszek, Michael Koberda, Feromony czowieka. rodki komunikacji chemicznej midzy ludmi, Warszawa 2003.
Leach Edmund R., Magical Hair, The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol. 88, No. 2 (Jul. Dec., 1958), s. 147-164.
Mageo Jeannette Marie, Hairdos and Donts: Hair Symbolism and Sexual History
in Samoa, Man. New Series, Vol. 29, No. 2, (Jun., 1994), s. 407-432.
Melosik Zbyszko, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna 2002.
Mulvey Kate, Kanony pikna: zmieniajcy si wizerunek kobiety 1890-1990, Warszawa 1999.
Olivelle Patrick, Hair and Society: Social Significance of Hair in South Asian Traditions, [w:] Alf Hiltebeitel, Barbara D. Miller (red.), Hair. Its Power and Meaning in Asian Cultures, Albany 1998, s. 11-50.
Owidiusz, The Art of Loving, 1974.
Reiter Paulina, Najbrzydsza kobieta wiata, Gazeta wyborcza. Wysokie obcasy,
13. 09. 2008 r., nr 36(489), s. 104-107.
Synnott Anthony, Shame and Glory: A Sociology of Hair, The British Journal of Sociology, Vol. XXXVIII, No. 3, (Sep., 1987), s. 391-413.
wider Janusz, Depilacja jako naturalna konsekwencja golenia? 5.06.2007,
www.facet.interia.pl
www.durex.pl
www.facet.interia.pl
www.fit.pl
www.najpiekniejsza.pl
www.naturalnekobiety.blog.pl
www.pl.wikipedia.org haso depilacja

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

55

Aneta Grygiel

(Nowy) model polskiego ojcostwa

ruizmem jest stwierdzenie, i ojciec jest tak samo potrzebny w wychowaniu


dziecka jak matka. Istnieje wiele naukowych dowodw na to, e brak ojca w procesie wychowania moe wyrzdzi dziecku dotkliwe szkody. Jednak pomimo
tej wiadomoci cigle mona mwi o pewnej dyskryminacji ojcw nie tylko
w Polsce, ale w wielu innych miejscach na wiecie. Rodzicielstwo wci jeszcze kojarzone jest gwnie z macierzystwem. Ojcostwo przez lata traktowano drugorzdnie, za ojcowie przez dugi czas pozostawali w cieniu swoich partnerek matek. Na
szczcie od kilku lat ten popularny przez wieki (patriarchalny) model zaczyna si
nieco zmienia. Spoeczestwo coraz bardziej docenia rol ojcw. Co wicej, sami
mczyni coraz czciej odczuwaj potrzeb uczestnictwa w wychowywaniu swojego potomstwa. Szczeglnie w krajach zachodnich kadziony jest duy nacisk na
czynne angaowanie si ojcw w wychowanie dzieci. Polski model ojcostwa cigle
dosy silnie bazuje na tradycyjnym rozumieniu roli ojca. Powoli jednak i my zaczynamy dostrzega, e bycie ojcem stanowi nie mniej znaczcy fakt w yciu mczyzny,
ni macierzystwo w yciu kobiety1 oraz e moe by ono rdem jego najwikszej
radoci2. Na ile jednak mona mwi o nowym modelu ojcostwa w Polsce? Czy
zmiany, ktre od jakiego czasu obserwujemy w obszarze polskiego ojcostwa, maj
charakter chwilowego zachynicia si mod na nowoczesnego tat, czy te istnieje szansa na trwae zinternalizowanie owego nowego sposobu realizacji roli ojca?
Te pytania stay si inspiracj do podjcia tematu niniejszego artykuu, ktrego celem
jest refleksja nad przemianami i ksztatem wspczesnego polskiego ojcostwa. Podstaw analiz s w gwnej mierze badania wasne dotyczce opinii modych mczyzn
na temat ojcostwa, dane statystyczne Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej oraz badania przeprowadzone przez Centrum Praw Kobiet w odzi, dotyczce urlopw ojcowskich i inne. W artykule odnosz si take do informacji na temat urlopw
ojcowskich w Szwecji, Norwegii oraz Francji.
1
Jean Delumeau, Daniel Roche (red.), 1995, Historia ojcw i ojcostwa, Warszawa: Wydawnictwo
Szkolne i Pedagogiczne, s. 418.
2
Jacek Pulikowski, 1999, Najwaniejsza kariera mczyzny, Go Niedzielny nr 4.

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

56

Ojciec tradycyjny vs ojciec nowoczesny


Gwatowne przemiany dokonujce si we wspczesnym wiecie, szczeglnie
w ostatnich dziesicioleciach, spowodoway zmian dotychczasowego modelu rodziny. Trwajcy ponad trzy tysice lat system patriarchalny zosta podwaony i zakwestionowany3. Zdaniem Hermanna Bullingera, jestemy wiadkami apogeum
postpujcego od XIX wieku procesu pozbawiania ojcw wadzy. Jak zaznacza
autor ksiki pt.: Mczyzna czy ojciec?, pozycja ojca bya sukcesywnie ograniczana do roli ywiciela rodziny, a obecnie, gwnie na skutek emancypacji kobiet4,
mczyzna jest odsuwany take od tej roli.
Jak podkrela Krzysztof Arcimowicz, zmierzch patriarchatu sta si pocztkiem
epoki nowego ojca5. Jerzy Witczak dodaje, e w dawnej tradycyjnej rodzinie pozycja
ojca bya klarowna i mocna. Ojciec reprezentowa rodzin na zewntrz, dysponowa
jej majtkiem, decydowa o przyszoci dzieci6. Dzi jest on rwnoprawnym czonkiem rodziny, w ktrej realizuje si jako kochajcy m/partner oraz zaangaowany
w wychowanie swego potomstwa rodzic. Nowe rozumienie roli ojca sprawia, e tradycyjne definicje ojcostwa odchodz do lamusa. Bycie ojcem nie ogranicza si ju
tylko do funkcji ywiciela rodziny czy jej reprezentanta w wiecie pozarodzinnym.
Wspczesny ojciec to przede wszystkim serdeczny rodzic, ktry nie wstydzi si
swych uczu i ma czas (oraz chci), by zaj si wychowaniem7.
Jak zauwaa Witczak, w ostatnich kilku dekadach w badaniach nad mskoci
(w ramach gender studies) zaczto podkrela korzyci, jakie pyn z przeamania
tradycyjnego rozumienia roli mczyzny, a zwaszcza roli ojca. Coraz wicej
mczyzn zaczyna rozumie, e warto angaowa si w ycie rodzinne i opiek nad
dzieckiem, gdy dostarcza to nowych dowiadcze i jest korzystne dla zdrowia psychicznego (zarwno dziecka, jak i mczyzny)8.
Sawomir Baran potwierdza, i zarysowujca si sylwetka wspczesnego
modego ojca znacznie rni si od wizerunku ojca z pokolenia poprzedniego9.
Mczyni angauj si w emocjonalny nurt ycia domowego, uczestnicz w pielgnacji i wychowywaniu dzieci10. Mona powiedzie, e zakoczy si (bd
zmierza ku kocowi) proces uwalniania ojcostwa od tradycyjnych konwenansw11.
3

Sawomir Baran, 2001, O now koncepcj ojcostwa, Problemy Opiekuczo-Wychowawcze nr 9, s. 49.


Wielu autorw podkrela, e emancypacja kobiet stanowia gwny motor przemian roli ojca
(mczyzny) w rodzinie (i poza ni) zob. Julita Wojciechowska, 2002, Role rodzicielskie a zmiany
wsplne, [w:] K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role spoeczne w okresie dorosoci, Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora, s. 159; Franciszek Adamski, 1984, Socjologia maestwa
i rodziny. Wprowadzenie, Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 254.
5
Krzysztof Arcimowicz, 2004, Obraz ojca w polskich mediach, Niebieska Linia nr 1, s. 10-11.
6
Jerzy Witczak, 1987, Ojcostwo bez tajemnic, Warszawa: Instytut Wydawniczy Zwizkw Zawodowych, s. 10.
7
Aneta Grygiel, 2006, Modzi mczyni wobec ojcostwa, [w:] J. Ostrouch (red.), Przywizanie i przekraczanie. Pe w studiach empirycznych, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego, s. 38.
8
J. Witczak, op. cit., s. 11.
9
S. Baran, op. cit., s. 53.
10
J. Witczak, op. cit., s. 22.
11
S. Baran. op. cit., s. 53.
4

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

57

Niestety, nie wszyscy z atwoci dopasowuj si do tego nowego modelu ojcostwa.


Dotyczy to gwnie mczyzn wychowanych w tradycyjnym rozumieniu mskiej roli.
Potwierdzaj to midzy innymi badania Joanny Ostrouch i Iwony Chmury-Rutkowskiej,
z ktrych jasno wynika, e doroli mczyni (tj. w wieku 35-40 lat), mimo wiedzy na
temat nowego paradygmatu mskoci w tym wiedzy odnonie nowego modelu wypeniania roli rodzica nadal trzymaj si, z niewielkimi jedynie modyfikacjami, starej
wersji mskoci12, ktra bazuje na tradycyjnym rozumieniu roli mczyzny i ojca.
Jacek Pulikowski zauwaa, e wspczenie wielu ojcw zatracio rozeznanie, co
naley do ich funkcji i na czym polega ich rola. Gwn tego przyczyn moe by
zakwestionowanie susznoci funkcjonujcych od lat wzorcw wypeniania roli
ojca13. Obowizujcy do niedawna podzia rl, w ktrym kobietom przypisywano
takie obowizki, jak: dbao o dom, wykonywanie prac domowych czy opiek nad
dziemi, za mczyznom przejmowanie odpowiedzialnoci za utrzymanie rodziny, wykonywanie cikich prac fizycznych, interweniowanie w sytuacji, gdy
dzieci sprawiaj kopoty wychowawcze14, dawa wraenie spoecznego adu. Jego
zburzenie wywoao zamieszanie w dotychczasowym porzdku rl, przez co wielu
mczyzn utracio drogowskaz, ktry przez lata jasno wytycza sposb realizacji
mskiej roli, w tym roli ojca. W takiej sytuacji wikszo mczyzn uczy si wypeniania rodzicielskiej roli dopiero w toku swojego rodzicielstwa. A nierzadko
pierwszym wykadowc w sztuce ojcowania staje si ich wasny potomek15.

Pokolenie nowych ojcw


Modzi mczyni s duo lepiej przygotowani, by sprosta wymaganiom
wspczesnej rodziny, ni ich ojcowie przede wszystkim dlatego, e zostali wychowani w nieco innej rzeczywistoci spoeczno-kulturowej. Dynamiczne przemiany, ktre nieustannie maj miejsce w obszarze rozumienia rl kobiety i mczyzny, sprawiaj, e modzi mczyni s bardziej elastyczni, jeli chodzi o kreowanie wasnej roli. Nie trzymaj si tak sztywno, jak ich ojcowie, tradycyjnych
wzorw mskoci, przez co atwiej im stawi czoa kolejnym wymaganiom zmieniajcej si cigle rzeczywistoci.
Jak podaje Witczak, modzi mczyni skonni s opiera swj stosunek do dzieci
nie tylko na instynkcie i talencie, ale przede wszystkim na wiedzy pedagogicznej
i psychologicznej. Ta ch uczenia si modych ojcw, w trosce o dobre wychowywanie wasnego potomstwa, jest cennym zjawiskiem wspczesnym, kolejn szans
dla ksztatowania si mdrego i dojrzaego ojcostwa16. Potwierdzaj to rwnie
12

Joanna Ostrouch, Iwona Chmura-Rutkowska, 2007, Mczyni na przeczy ycia. Studium socjopedagogiczne, Krakw: Wydawnictwo Impuls, s. 281.
13
Jacek Pulikowski, 2002, Warto by ojcem, Pozna: Inicjatywa Wydawnicza Jerozolima, s. 67.
14
Aleksandra Hulewska, 2002, Stereotypy zwizane z pci a realizacja zada rozwojowych w okresie dorosoci, [w:] K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role spoeczne w okresie dorosoci,
Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora, s. 130.
15
J. Witczak, op. cit., s. 24.
16
J. Witczak, op. cit., s. 12-15.

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

58

przeprowadzone przeze mnie badania, w ktrych podjam prb zdiagnozowania


postaw modych mczyzn wobec ojcostwa17. Z bada tych jasno wynika, e pokolenie modych ojcw nie ogranicza swej rodzicielskiej roli jedynie do zapewnienia rodzinie bytu czy bezpieczestwa. Funkcja ojca w rodzinie jest przez nich czsto
przyrwnywana do funkcji matki, co podkrela uznanie dla jego roli. Badani
mczyni okrelali ojca jako opiekuna, osob wspuczestniczc w wychowywaniu, ktrej obecno jest niezbdna do prawidowego rozwoju dziecka18. Jednak,
co ciekawe, w wielu definicjach pojawiay si, w bardziej lub mnie zauwaalny sposb, okrelenia wiadczce o przywizaniu do tradycyjnego modelu ojcostwa. Zaproponowane przez badanych definicje ojca, opisujce go jako osob zapewniajc
byt caej rodzinie, autorytet czy rodzica zdecydowanego w swych dziaaniach i konsekwentnego w swych decyzjach, tylko potwierdzaj silny jeszcze wpyw tradycyjnego wychowania na wyobraenia zwizane z rol ojca. Badania brytyjskie
pokazuj, e nie jestemy w tej kwestii odosobnieni. Jak donosi The Birmingham
Post, mczyni w Wielkiej Brytanii nadal wol czerpa z tradycyjnych wzorw
ojcostwa. Podczas gdy matki z powodzeniem cz prac z wychowywaniem dzieci,
mczyni raczej niechtnie podchodz do przejmowania kobiecego modelu rodzicielstwa. Mimo i po narodzinach dziecka maj szans na czasowe ograniczenie
godzin pracy, by czynnie wczy si w wychowanie dziecka, niewielu z nich korzysta z takiego przywileju, zostawiajc opiek nad niemowlciem matkom19. Jak
wida, sia zakorzenionych w naszej kulturze stereotypw jest ogromna. Mimo
wszystko jednak naley zauway, i zmiany, jakie maj miejsce w obszarze penienia roli ojca, s na tyle widoczne, by mona byo mwi o innym ju, ni tradycyjny, ksztacie polskiego ojcostwa.

Urlop ojcowski po polsku


Na szczcie te intensywne przemiany, jakie zachodz w obszarze rodziny (w tym
m.in. w sposobie realizowania roli ojca), maj swe odzwierciedlenie w dziaaniach
z zakresu polityki spoecznej. Namacalnym dowodem na to, e pastwo prbuje dostosowywa si do nieustannie zmieniajcej si rzeczywistoci, jest chociaby idea urlopw
ojcowskich, ktre pozwoliyby ojcom jeszcze bardziej zaangaowa si w opiek nad
swym potomstwem. Ustawa zakada wprowadzenie urlopw ojcowskich od 2010 roku.
Na pocztku ma by to tylko tydzie, od roku 2011 ju dwa. Co wane, ojciec bdzie
mg skorzysta z urlopu w dowolnym okresie w pierwszym roku po urodzeniu
dziecka20. Pomys wydaje si ciekawy, tylko czy polscy ojcowie doceni tak moliwo? Okazuje si bowiem, e ju od dawna mog oni korzysta z urlopu wychowawczego w ramach ustawowego urlopu macierzyskiego21. Dokadniej: ojcu przysuguj
17

Zob. A. Grygiel, op. cit.


Ibidem, s. 41.
19
Dads are not very modern after all, 2006, The Birmingham Post, 24.08., s. 7.
20
Leszek Kostrzewski, 2008, Bdziemy mieli urlopy tacierzyskie, Gazeta Wyborcza, 13.10., s. 14.
21
Magdalena Stec, 2008, Urlop wychowawczy, Gazeta Podatnika, 14.05., http://www.gazetapodatnika.pl/artykuly/urlop_wychowawczy-a_7119.htm z dnia 24.02.2009.
18

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

59

dwa tygodnie urlopu po narodzinach dziecka, pod warunkiem, e kobieta zrezygnuje


z tej czci urlopu macierzyskiego, natomiast prawo do bezpatnego trzyletniego
urlopu wychowawczego maj oboje rodzice22. Jednak mimo tego, jak podaje Joanna
Piotrowska, w Polsce z urlopu wychowawczego korzysta zaledwie 0,026 % mczyzn
i 50% uprawnionych kobiet, natomiast z urlopu macierzyskiego 100% kobiet i 1%
mczyzn (dane Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej z roku 2006)23. Co wicej, badania przeprowadzone przez Centrum Praw Kobiet w odzi pokazay, e 40% ojcw
nie wie o przysugujcych im prawach do opieki nad dzieckiem. Z drugiej strony, w badaniach tych mczyni pozytywnie odnosili si do kwestii urlopu ojcowskiego (70%
badanych). Podkrelali konieczno zwikszenia roli ojca w okresie niemowlcym,
docenienia i dostrzeenia moliwoci ojcw. Co jednak zaskakujce, 68% badanych kobiet uwaa, e nie ma potrzeby tworzenia specjalnych urlopw dla ojcw24. A szkoda,
bo, jak podkrela Anna Dutka, urlop rodzicielski ma wiele pozytywnych dla ojcw
konsekwencji: zapobiega konfliktom rodzinnym, wpywa na wiksz efektywno
w pracy, daje nowe dowiadczenie yciowe, zwiksza elastyczno i zdolno w wyznaczaniu priorytetw, umiejtno wczucia si w sytuacj innych osb, co z kolei prowadzi do wikszej umiejtnoci delegowania zada i suchania innych25.
Brak wiary w moliwo sprawowania przez mczyzn dobrej opieki nad dzieckiem wydaje si gwnym, i jake powanym, problemem na drodze przemian roli
ojca w rodzinie. Piotrowska potwierdza, i w Polsce nadal pokutuje przekonanie, e
mczyni nie s stworzeni do roli opiekunw i pielgniarzy maego dziecka26. To
przekonanie (kobiet) o nieprzydatnoci mczyzn do sprawowania funkcji opiekuczych nie tylko zniechca ojcw do budowania gbokich relacji z dzieckiem od momentu jego narodzin, ale jednoczenie blokuje kolejne zmiany, tak potrzebne do
kreowania nowej jakoci polskiego ojcostwa. Niestety, takich dowodw braku wiary
w mskie zdolnoci do sprawowania opieki nad dzieckiem jest o wiele wicej.
Dobrym przykadem mog by badania Lucyny Kopciewicz, ktre wyranie pokazuj,
i mczyni s bardzo czsto wykluczani przez kobiety ze sfery zwizanej ze sprawowaniem opieki nad dziemi. Badania zostay przeprowadzone wrd nauczycielek
wychowania wczesnoszkolnego27. Oto fragmenty wywiadw, ktre dobitnie wskazuj na brak wiary (a raczej wiar w brak) zdolnoci opiekuczych mczyzn:
Mczyzna z tak grup wiekow nie daby rady. Mniej ma takiego matczynego podejcia, a tego sporo potrzeba na lekcji. Mczyzna jest moe zbyt surowy,
taki moe mniej opiekuczy28.
22

Bogusawa Budrowska, 2008, Tacierzystwo, czyli nowy wzr ojcostwa, Kultura i spoeczestwo. Problemy pci nr 3, s. 123.
23
Joanna Piotrowska, Ojciec w rodzinie, http://www.feminoteka.pl/news.php?readmore=708 z dnia
30.09.2008.
24
Ibidem.
25
Anna Dutka, Tacierzystwo po szwedzku, http://www.feminoteka.pl/news.php?readmore=496 z
dnia 10.08.2008.
26
J. Piotrowska, op. cit.
27
Lucyna Kopciewicz, 2004, Schematy rodzaju (gender) w pracy pedagogicznej nauczycielek edukacji wczesnoszkolnej, [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Pe i rodzaj w edukacji, d: Wydawnictwo Wyszej Szkoy Humanistyczno-Ekonomicznej, s. 78.
28
Fragment wywiadu, L. Kopciewicz, op. cit., s. 78.

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

60

Kobieta jest bardziej zrwnowaona, wyrozumiaa, ma bardziej matczyne podejcie. Mczyzna jest bardziej surowy, wymagajcy. Oczywicie kady nauczyciel
jest wymagajcy, ale w pierwszych klasach bardziej si dzieciom matkuje. Mnie si
wydaje, e mczyzna nie potrafi tyle uczu przekaza29.
Zabrakoby caej sfery emocjonalnej, czyli jakiej takiej wraliwoci, delikatnoci, troszeczk innego, cieplejszego spojrzenia na wiat takich bardzo ciepych relacji midzyludzkich30.
Badania Kopciewicz jasno pokazuj, jak silne jest jeszcze w naszym kraju stereotypowe postrzeganie roli mczyzny (a co za tym idzie jego ojcostwa). Niestety,
bez zmiany tradycyjnych wyobrae na temat ojcostwa (i mskoci w ogle) trudno
bdzie podejmowa kolejne kroki w budowaniu i utrwalaniu nowego sposobu realizowania roli rodzica przez mczyzn. Jeli kobiety nie uwierz w ich powodzenie
w roli troskliwych ojcw, to oni sami nigdy nie podejm takiej prby.

Ojcostwo w krajach zachodnich


Polska jest krajem, w ktrym nadal donios rol w sprawowaniu funkcji rodzicielskich przypisuje si matce. Rola ojca zostaa dostrzeona jako rwnie wana
dopiero jaki czas temu. S jednak kraje, ktre ju dawno doceniy ojcw i ich niezastpion rol w wychowaniu dzieci. Do takich krajw z ca pewnoci nale
Szwecja, Francja czy Norwegia.
Jednym z obszarw, w ktrym rola mczyzn w Norwegii zmienia si najbardziej,
jest wanie ojcostwo. Wprowadzone tam ju w 1993 roku urlopy ojcowskie (w zwizku
z narodzinami lub adopcj dziecka) maj na celu wzmocnienie zwizku ojca z dzieckiem,
a take wskazuj na potrzeb aktywnego uczestnictwa ojcw w opiece nad potomstwem31.
Niespotykane uznanie Norwegw dla roli ojca w rodzinie i jego wychowawczych umiejtnoci ma swoje odzwierciedlenie w do duym (w porwnaniu z innymi krajami)
udziale mczyzn w kadrze wychowawcw obkw, przedszkoli, szk. Naley podkreli, e rzd norweski nieustannie podejmuje dziaania w kierunku zwikszania wiadomoci i promowania wikszej rwnoci kobiet i mczyzn w tej sferze32.
Rwnie dobrym przykadem godnych naladowania praktyk, jeli chodzi o kwesti urlopw rodzicielskich, jest Francja, gdzie matka ma 14-16 tygodni urlopu, natomiast ojciec 11 dni. Co wane, a 60% francuskich ojcw korzysta z tej moliwoci
aktywnego wczania si w wychowanie swoich dzieci33.
Najbardziej przyjaznym ojcom krajem jest jednak bez wtpienia Szwecja. Tam
ojciec ma prawo do 10 dni urlopu po narodzinach dziecka oraz moliwo dzielenia
16 miesicy patnego w 80% urlopu rodzicielskiego (pod warunkiem, e kade z ro29

Ibidem.
Ibidem.
31
Zmieniajca si rola mczyzn, http://www.amb-norwegia.pl/policy/gender/male/male.htm z dnia
20.09.2008.
32
Ibidem.
33
L. Kostrzewski, op. cit., s. 14.
34
B. Budrowska, op. cit., s. 123.
30

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

61

dzicw spdzi w domu przynajmniej 60 dni)34. Szwecja jest absolutnym pionierem,


jeli chodzi o urlopy dla ojcw. W 1974 roku jako pierwszy kraj w historii pozwolia mczyznom na rwni z kobietami korzysta z patnego urlopu rodzicielskiego.
Nie od razu jednak Szwedzi przeamali barier wstydu i oporu wobec podejmowania typowo kobiecych zaj. Kampanie organizowane przez szwedzki rzd w latach 1976-2001 powoli przekonyway (obie pcie), e mczyni s zdolni do opieki
nad dzieckiem i e oni take maj prawo do uczestniczenia w jego rozwoju. Efekty
tych dziaa s zdumiewajce: dzi kwesti urlopw ojcowskich Szwedzi postrzegaj
nie jako obowizek, lecz przysugujce im prawo35. Jak podaje Katarzyna Surmiak-Domaska, korzystanie z urlopu ojcowskiego stao si w Szwecji niemal mod i przejawem postpu36. Aby Polska miaa kiedykolwiek szans na powtrzenie sukcesu
Szwecji w tej kwestii, potrzebne s odpowiednie dziaania ze strony rzdu. Dyrektywa w sprawie porozumienia ramowego na temat urlopu rodzicielskiego zawartego
przez UNICE, CEEP i ETUC, ktra mwi o tym, e: Mczyni powinni by zachcani do przyjmowania na siebie rwnej czci obowizkw domowych, i do korzystania z urlopu rodzicielskiego, na przykad, poprzez uczestnictwo w programach
uwiadamiajcych37, moe by oznak doceniania roli mczyzny w yciu rodziny.
Z pewnoci jednak sama dyrektywa nic nie da, jeli nie bdzie konkretnych dziaa
zmierzajcych do realizacji jej wytycznych.

Dyskryminacja ojcw
Pomimo coraz wikszego uznania dla roli ojca w procesie wychowania dzieci,
trudno jest mwi o cakowitej rwnoci roli matki i ojca w rodzinie. Winowajc jest
dominujcy przez wieki system patriarchalny, ktry podzieli wiat spoeczny na
dwie sfery: rodzinn, ktra bya domen kobiet odpowiedzialnych za pielgnowanie
domowego ogniska i wychowanie dzieci oraz pozarodzinn, przeznaczon dla
mczyzn, na ktrych spoczywa obowizek utrzymania rodziny, zapewnienia jej
bezpieczestwa czy reprezentowania na zewntrz. Ten podtrzymywany przez wieki
podzia obowizkw sprawi, e niemal bezrefleksyjnie przyjlimy (i nadal wielu
z nas jest o tym przekonanych), i wychowaniem dzieci powinny zajmowa si kobiety, natomiast prac zawodow mczyni. Niezastpowalno ojca w wychowaniu prboway te kwestionowa niektre ruchy feministyczne38, twierdzc, e
wszystkie jego dotychczasowe funkcje moe z powodzeniem przej kobieta. Niestety, pewnych funkcji kobieta nie jest w stanie wypeni na rwni z mczyzn39.
Obecno ojca w procesie wychowania jest nie tylko wana i konieczna, ale praktycznie
35

Katarzyna Surmiak-Domaska, 2008, Szwedzi do dzieci!, Gazeta Wyborcza, 4-5.10., s. 31.


Ibidem.
37
Dyrektywa Rady nr 96/34/WE z dnia 3 czerwca 1996 r. w sprawie porozumienia ramowego na
temat urlopu rodzicielskiego zawartego przez UNICE, CEEP i ETUC, Kancelaria Sejmu, s. 6,
http://orka.sejm.gov.pl/Dyrektyw.nsf/wgdruku/96DR0034/$file/96DR0034.pdf z dnia 15.09.2008.
38
Mam tu na myli skrajne ruchy feministyczne zob.: B. Mierzwiski, Czy rodzina XXI wieku
potrzebuje ojca?, http://www.jp2w.pl/index.html?id=47556&site_id=45832 z dnia 10.01. 2009.
39
J. Pulikowski, Warto by, op. cit., s. 67.
36

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

62

niemoliwa do zastpienia. Ojciec bowiem dostarcza dziecku tych wzorw w jego


rozwoju spoecznym i moralnym, ktrych matka nie moe zupenie lub w tak szerokim zakresie zaoferowa40. Niestety, mimo tej oglnie dostpnej wiedzy na temat
nieocenionej roli ojca w wychowaniu dziecka, trudno jest mwi o jednakowym
uznaniu dla rl rodzicielskich kobiety i mczyzny. Tak jak istnieje problem dyskryminacji kobiet na rynku pracy, tak mczyni s dyskryminowani i niedoceniani
w roli rodzicw.
Jednym z najbardziej widocznych obszarw dyskryminacji ojcw s sprawy
sdowe o przyznanie opieki nad maoletnim dzieckiem. W sdownictwie rodzinnym w Polsce (i nie tylko) funkcjonuje stereotyp ojca naduywajcego alkoholu
oraz stosujcego przemoc wobec bliskich. Statystyki tylko to potwierdzaj w Polsce jedynie ok. 3 % ojcw uzyskuje prawo do sprawowanie opieki nad dziemi po
rozwodzie41 (podczas gdy w Stanach Zjednoczonych wskanik ten wynosi ponad
50 %)42. Ojcowie zarzucaj stronniczo polskim sdom, ktre, jeli chodzi o sprawy
w zakresie prawa rodzinnego i opiekuczego, reprezentowane s przewanie przez
kobiety. Zwracaj take uwag, e sdy przyznaj ojcom nieproporcjonalnie mniej
czasu na przebywanie z dzieckiem ni matkom, a ich rola jest czsto sprowadzana
wycznie do pacenia alimentw.
Odczucie nierwnoci w traktowaniu przez sdownictwo rodzinne ojcw stao
si przyczyn powoania do ycia wielu organizacji, ktrych celem jest obrona i egzekwowanie praw ojcw. Obecnie polscy ojcowie tworz takie organizacje, jak:
Stowarzyszenie Obrony Praw Ojca, Stowarzyszenie Centrum Praw Ojca i Dziecka,
Ojcowie z Trjmiasta, Fundacja Ojcw Pokrzywdzonych przez Sdy, Stowarzyszenie na rzecz Rwnouprawnienia i Poszanowania Prawa. Z kolei portale internetowe takie, jak: www.tata.pl, www.wstroneojca.ngo.pl, www.fundacjaojcw.org.pl,
www.ojcowie.pl pokazuj czsto smutn rzeczywisto w polskich rodzinach, wytykaj sdom amanie prawa oraz stronniczo. Realnym osigniciem Stowarzyszenia na rzecz Rwnouprawnienia i Poszanowania Prawa byo przyjcie przez
Senat poprawki do projektu ustawy zakazujcej dyskryminacji ze wzgldu na pe
przy przyznawaniu opieki nad dzieckiem po ustaniu zwizku, cho ustaw Sejm
ostatecznie odrzuci43.
Kolejnym zjawiskiem, ktre potwierdza odmienne traktowanie kobiet-matek i mczyzn-ojcw, jest brak dyskusji o samotnych ojcach. Podczas gdy samotne matki doczekay si nie tylko konkretnych uregulowa prawnych czy organizacji, ktre wspie40
Katarzyna Spowicz-Buczko, 2004, Wychowawcza rola ojca w rodzinie, Maestwo i Rodzina nr 2 (10), s. 29.
41
Jak podaje Sawomir Lasek, duy odsetek ojcw wystpuje o przejcie wycznej opieki nad dzieckiem. Dla przykadu, wedug danych Rodzinnego Orodka Diagnostyczno-Konsultacyjnego w Kielcach,
37% ojcw stara si o przyznanie takiej opieki, natomiast tylko 5% ojcw deklaruje brak zainteresowania dzieckiem/dziemi zob.: S. Lasek, Postawy ojcw w sytuacji konfliktu rodzinnego, http://wstroneojca.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=818&Itemid=153 z dnia 10.01.2009.
42
Fragment rozmowy Marka Borkowskiego, wiceprezesa Centrum Praw Ojca i Dziecka na temat
fatalnej sytuacji mczyzn przed sdami rodzinnymi z Robertem Witem Wyrostkiewiczem, http://ojcowie.pl/index.php/publikacje/artforumers/84-centrum-praw-ojca-i-dziecka z dnia 20.01.2009.
43
Hanna yszkiewicz, Losy ojcw walczcych o prawo do swoich dzieci, http://www.wstroneojca.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=61&Itemid=153 z dnia 15.01.2009.

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

63

raj je w rnych obszarach (pomoc finansowa, psychologiczna, prawna itp.), samotni ojcowie musz sami upomina si o swoje prawa. Donios rol w tej kwestii
odgrywaj wspomniane ju organizacje zrzeszajce samotnych ojcw. Mona przypuszcza, e gdyby nie te organizacje i ich dziaalno, sprawa samotnych ojcw
jeszcze dugo nie zostaaby zauwaona.
Mwic o nowym modelu ojcostwa, o coraz wikszym uznaniu dla roli ojca, nie naley popada w nadmierny entuzjazm. Prawd jest bowiem, e przed nami jeszcze
duga droga do tego, bymy w peni docenili mczyzn jako rodzica. Owo mae uznanie Polakw dla roli ojca daje si zauway na wielu paszczyznach: dobitnym
przykadem s wspomniane ju sprawy sdowe, koczce si przewanie automatycznym przyznaniem opieki nad maoletnim dzieckiem matce. Innym dowodem moe
by bardzo niski udzia mczyzn w kadrze wychowawcw obkw, przedszkoli czy
innych instytucji opiekuczo-wychowawczych. Niestety, dopki nie przyznamy ojcom
penego prawa do rwnego uczestnictwa w wychowaniu dzieci, dopki nie docenimy
ich roli czy nie damy szansy na udowodnienie tego, e mczyni s w peni zdolni do
opieki nad dzieckiem, dopty trudno bdzie mwi o braku dyskryminacji ojcw. Na
szczcie wydaje si, e ojcowie (szczeglnie ci zrzeszeni w rnego rodzaju organizacjach dla samotnych rodzicw) s dzi na tyle zmobilizowani do walki o swoje prawa,
e trudno bdzie ich zlekceway. Szkoda tylko, e walk t musz toczy gwnie
z kobietami (i ich brakiem zaufania czy te wiary w si ojcostwa)44.

Kryzys ojcostwa (?)


Mimo postpujcej w dobrym kierunku (r)ewolucji w obszarze roli ojca, coraz
czciej pojawia si dzi problem kryzysu ojcostwa i to zarwno w refleksji naukowej, jak i w sytuacjach codziennego ycia rodzinnego45. Zdaniem Bronisawa
Mierzwiskiego, kryzys ten przybra tak skrajn posta, e wspczesn cywilizacj nazywa si czsto cywilizacj bez ojca46. Bez wtpienia zauwaalny jest dzi
zanik i zaamanie si jego tradycyjnej, patriarchalnej formy47. Do pesymistycznie
status wspczesnego ojca okrela Helena Izdebska, ktra stwierdza, e:
Mczyzna sta si waciwie zbdnym czonkiem rodziny. Jest kim trzecim, kogo
ona i dzieci toleruj o tyle, o ile regularnie przynosi pienidze, pracuje i nie wtrca
si do niczego48. Opis ten jednak wydaje si by bardziej adekwatny dla sylwetki
ojca tradycyjnego, ktry nie uczestniczy w wychowaniu swojego potomstwa i ktrego rola ogranicza si do zapewnienia utrzymania rodziny.
Mao optymistyczn prognoz dla ojcw i ich rodzicielstwa prezentuj Jean Delumeau i Daniel Roche, zdaniem ktrych jestemy wiadkami rozpadu ojcostwa, ktre
44

Zob.: Feministki wystraszyy ojcw, 2007, Gazeta Wyborcza, 28.11., http://wyborcza.pl/


1,87648,4714515.html z dnia 10.01.2009.
45
S. Baran, op. cit., s. 49.
46
Bronisaw Mierzwiski, 1999, Mczyzna istota nieznana, Warszawa: Oficyna Wydawniczo - Poligraficzna Adam, s. 44.
47
S. Baran, op. cit., s. 50.
48
Cyt. za: Magdalena roda, 2002, Narodziny ojca, Wysokie Obcasy nr 32, s. 33.

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

64

moe, w szczeglnoci dzisiaj, przybra posta ojcostwa odroczonego lub zamroonego.


Podkrelaj, e wspczenie obraz ojca sta si niezwykle kruchy49. Pulikowski jako
przyczyny omawianego kryzysu wymienia midzy innymi niead, jaki wkrad si w
dziedzin pciowoci, negatywny klimat, jaki tworzy si wok rodziny, jak rwnie
stan majtkowy i mieszkaniowy polskich rodzin oraz zwizan z tym prac zarobkow50.
Z pewnoci z kryzysem ojcostwa w duej mierze zwizany jest kryzys instytucji rodziny i stosunkw midzy pciami. Tez t potwierdza dua liczba rozwodw. W odniesieniu do ojcostwa tworzy si nowe pozycje i role spoeczne, jak na przykad:
rozwiedzeni ojcowie, ojcowie samotnie wychowujcy dzieci, ojcowie weekendowi itp.51.
Trzeba jednak podkreli, e kryzys ojcostwa wie si take z funkcjonujcymi jeszcze i silnie zakorzenionymi stereotypami zwizanymi z tradycyjnym podziaem rl
w rodzinie (ktry na naszych oczach ulega rozpadowi). Mczyni wychowani w rodzinach patriarchalnych maj pewne trudnoci ze zrozumieniem i przyjciem nowego
modelu ojcostwa. Czsto trudnoci te wynikaj z braku wiedzy na temat ojcowania,
a nierzadko take ze zwykego lenistwa52. W dzisiejszych czasach mczyzna wychowany w duchu systemu patriarchalnego czsto czuje si pogubiony i zdezorientowany: nie wie dokadnie, na czym ma polega jego ojcostwo, jak funkcj ma do
spenienia w rodzinie. Std ogromna potrzeba gonego mwienia o ojcowskich zadaniach, o funkcjach mczyzny, o rolach ojca i ma.
Kryzys ojcostwa ma swoje korzenie w kryzysie mskoci. Zbyszko Melosik zaznacza, e jest to zwizane z typowym dla kultury wspczesnej poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie, co wspczenie oznacza by mczyzn. Jak podkrela autor
Kryzysu mskoci w kulturze wspczesnej, kiedy odpowied bya prosta, bo funkcjonoway jasne i jednoznaczne standardy dotyczce tosamoci ciaa, sposobu mylenia, stylu ycia czy rl spoecznych. Dzi natomiast funkcjonuje wiele rwnoprawnych, a czsto sprzecznych ze sob, wersji mskoci. W konsekwencji coraz
wicej modych mczyzn ma problem z integrowaniem swojej tosamoci53. Kulturowy niepokj wok mskoci i jej definicji narasta niemal z kadym rokiem,
tworzc kryzys mskoci54. Miejmy jednak nadziej, e omawiany kryzys w obszarze ojcostwa i mskoci w ogle jest naturalnym etapem zwizanym z przechodzeniem ze starego (tradycyjnego) schematu bycia ojcem (mczyzn) do nowego
modelu mskoci i ojcostwa.

Zakoczenie
Zmian, ktre od jakiego czasu maj miejsce w obszarze ojcostwa, nie da si nie zauway. Lansowany przez mass media model mczyzny, ktry aktywnie uczestniczy
49

J. Delumeau, D. Roche (red.), op. cit., s. 9.


J. Pulikowski, Warto..., op. cit., 151-155.
51
Tomasz Kasprzak, 2004, Tajemnica ojcostwa, Niebieska Linia nr 1, s. 4.
52
J. Witczak, op. cit., s. 10-11.
53
Zbyszko Melosik, 2002, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna: Wydawnictwo Wolumin, s.28-30.
54
Ibidem.
50

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

65

w wychowaniu dziecka od momentu jego narodzin, staje si coraz bardziej popularny.


Wspczesny ojciec interesuje si dziemi, jest wyrozumiay, stara si je obdarza
ciepem rodzinnym, mioci, serdecznoci i trosk55. Coraz czciej te ojciec towarzyszy swej partnerce w trakcie porodu. Z drugiej jednak strony cigle podtrzymywane
s niektre tradycyjne schematy penienia roli ojca, przede wszystkim zwizane z postrzeganiem go jako gwnego ywiciela rodziny56. Mona powiedzie, e w pewnym
sensie owego sztywnego modelu broni same kobiety, ktre z jednej strony walcz
o rwnouprawnienie, z drugiej za dyskryminuj mczyzn jako rodzicw. Przejawia
si to gwnie w braku wiary w mskie zdolnoci opiekucze, w niedopuszczaniu
ojcw do sprawowania opieki nad niemowlciem itd.
Na szczcie mczyni coraz bardziej przekonuj si, e bycie ojcem wie si nie
tylko z obowizkami, lecz moe im dawa mnstwo radoci i satysfakcji. Urlopy ojcowskie, ktre od lat sprawdzaj si w pastwach zachodnich, s ogromn szans dla polskich
ojcw na czynne wczenie si w wychowanie dziecka, na zrozumienie swojej szczeglnej roli w rodzinie oraz, co rwnie wane, na przeamanie stereotypw dotyczcych ojcostwa. Wydaje si wic, e jestemy na dobrej drodze do cakowitego porzucenia starych
(i krzywdzcych) schematw dotyczcych roli ojca w rodzinie, za przeobraenia, ktre
maj miejsce w obszarze polskiego ojcostwa, podaj we waciwym kierunku.

Bibliografia:
Adamski F., 1984, Socjologia maestwa i rodziny. Wprowadzenie, Warszawa:
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Arcimowicz K., 2004, Obraz ojca w polskich mediach, Niebieska Linia nr 1.
Baran S., 2001, O now koncepcj ojcostwa, Problemy Opiekuczo-Wychowawcze nr 9.
Budrowska B., 2008, Tacierzystwo, czyli nowy wzr ojcostwa, Kultura i spoeczestwo. Problemy pci nr 3.
Bullinger H., 1997, Mczyzna czy ojciec?, Warszawa: Niezalena Oficyna Wydawnicza.
Dads are not very modern after all, 2006, The Birmingham Post z dnia 24.08.
Delumeau J., Roche D. (red.), 1995, Historia ojcw i ojcostwa, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
Dutka A., Tacierzystwo po szwedzku, http://www.feminoteka.pl/news.php?readmore=496 z dnia 10.08.2008.
Dyrektywa Rady nr 96/34/WE z dnia 3 czerwca 1996 r. w sprawie porozumienia ramowego na temat urlopu rodzicielskiego zawartego przez UNICE, CEEP i ETUC,
Kancelaria Sejmu, s. 6, http://orka.sejm.gov.pl/Dyrektyw.nsf/wgdruku/96DR
0034/$file/96DR0034.pdf z dnia 15.09.2008.
Fuszara M. (red.), 2008, Nowi mczyni? Zmieniajce si modele mskoci we
wspczesnej Polsce, Warszawa: Trio.
55
56

Jerzy Szyran, Msko-ojcostwo, http://www.mateusz.pl/mt/jsz/07.htm z dnia 28.09.2008.


Ibidem.

Anna Grygiel (Nowy) model polskiego ojcostwa

66

Grygiel A., 2006, Modzi mczyni wobec ojcostwa, [w:] J. Ostrouch (red.), Przywizanie i przekraczanie. Pe w studiach empirycznych, Olsztyn: Wydawnictwo
Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego.
Hulewska A., 2002, Stereotypy zwizane z pci a realizacja zada rozwojowych w okresie dorosoci, [w:] K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role spoeczne
w okresie dorosoci, Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Kasprzak T., 2004, Tajemnica ojcostwa, Niebieska Linia nr 1.
Kopciewicz L., 2004, Schematy rodzaju (gender) w pracy pedagogicznej nauczycielek
edukacji wczesnoszkolnej, [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Pe i rodzaj
w edukacji, d: Wydawnictwo Wyszej Szkoy Humanistyczno-Ekonomicznej.
Kostrzewski L., 2008, Bdziemy mieli urlopy tacierzyskie, Gazeta Wyborcza z dnia 13.10.
Lasek S., Postawy ojcw w sytuacji konfliktu rodzinnego, http://wstroneojca.pl/
index.php?option=com_content&task=view&id=818&Itemid=153 z dnia 10.01.2009.
yszkiewicz H., Losy ojcw walczcych o prawo do swoich dzieci, http://www.wstroneojca.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=61&Itemid=153 z dnia
15.01.2009.
Melosik Z., 2002, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna: Wydawnictwo Wolumin.
Mierzwiski B., 1999, Mczyzna istota nieznana, Warszawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam.
Ostrouch J., Chmura-Rutkowska I., 2007, Mczyni na przeczy ycia. Studium
socjopedagogiczne, Krakw: Wydawnictwo Impuls.
Piotrowska J., Ojciec w rodzinie, http://www.feminoteka.pl/news.php?readmore=708
z dnia 30.09.2008.
Pulikowski J., 1999, Najwaniejsza kariera mczyzny, Go niedzielny nr 4.
Pulikowski J., 2002, Warto by ojcem, Pozna: Inicjatywa Wydawnicza Jerozolima.
Spowicz-Buczko K., 2004, Wychowawcza rola ojca w rodzinie, Maestwo i Rodzina nr 2 (10).
Stec M., 2008, Urlop wychowawczy, Gazeta Podatnika z dnia 14.05.
Surmiak-Domaska K., 2008, Szwedzi do dzieci!, Gazeta Wyborcza z dnia 4-5.10.
Szyran J., Msko-ojcostwo, http://www.mateusz.pl/mt/jsz/07.htm z dnia 28.
09.2008.
roda M., 2002, Narodziny ojca, Wysokie Obcasy nr 32.
Witczak J., 1987, Ojcostwo bez tajemnic, Warszawa: Instytut Wydawniczy Zwizkw
Zawodowych.
Wojciechowska J., 2002, Role rodzicielskie a zmiany wsplne, [w:] K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role spoeczne w okresie dorosoci, Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Zmieniajca si rola mczyzn, http://www.amb-norwegia.pl/policy/gender/male/male.htm
z dnia 20.09.2008.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

67

Ewa Hyy1

Chrzecijaski ruch Promise Keepers


a kryzys mskoci
Perspektywa feministyczna

Wstp

rzemiany zachodzce w strukturach ekonomicznych pnego kapitalizmu amerykaskiego oraz wzrost niezalenoci i coraz wiksze uczestnictwo kobiet
w yciu publicznym tego amerykaskiego spoeczestwa gwnie w konsekwencji dziaa ruchu feministycznego zasadniczo wpyny na modyfikacj rl
genderowych, zarwno na rynku pracy, jak i w strukturze rodziny. Zwaszcza utrata
tradycyjnej dominujcej pozycji zajmowanej w rodzinie zrodzia u wielu mczyzn
poczucie zagroenia i zapocztkowaa zjawisko nazywane czsto kryzysem mskoci. Jedn z charakterystycznych form reakcji na t sytuacj jest organizowanie
ruchw mskich. Najbardziej liczebnym i popularnym (nie tylko w USA, gdzie powsta), funkcjonujcym ju prawie 20 lat, jest chrzecijasko-fundamentalistyczny
ruch o nazwie Promise Keepers [Dotrzymujcy Obietnic]. Ruch ten budzi ostr krytyk oraz niepokj tak wrd organizacji kobiecych, jak i religijnych.
W swym artykule dokonuj zarwno analizy zaoe ruchu Promise Keepers,
jak rwnie opisu spoecznych reakcji na nie. Wybr tego ruchu jako przedmiotu
rozwaa wydaje si by najwaciwszy z uwagi na jego masowy charakter oraz
tre doktryny czcej w sobie pogldy innych, rwnolegle funkcjonujcych, ruchw mskich. Dodatkowo, rezultaty akcji Promise Keepers (kady stan, a i wiele
krajw poza USA, ma swj wasny oddzia), przede wszystkim w zakresie rodzicielskich postaw czonkw poszczeglnych grup, s zaskakujco pozytywne (cho
i na tym polu nie s przyjmowane bez zastrzee). Choby z tego powodu warto
przyjrze si bliej temu fenomenowi.
Ju w latach 60. zaczy pojawia si pierwsze prace mczyzn na temat mskoci,
cho tzw. studia mskoci [mens studies, masculinity studies] zaistniay na uniwersytetach dopiero w kocu lat 70. i na pocztku lat 80. Pocztkowo pozostaway one w cisej zalenoci od instytucji i teorii feministycznych, a co za tym idzie byy wykadane
w ramach programw studiw kobiet. Pen samodzielno zyskay na pocztku lat
1

Artyku zrealizowany w ramach funduszu prac wasnych.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

68

90. W miejsce stosowanego we wczesnym stadium deterministycznego, binarnego


podejcia do kwestii gender kobiety/kobieco oraz mczyni/msko zaczto
zajmowa si skomplikowan i rnorodn struktur powyszych zalenoci. Mimo e
teoretycy czsto podkrelali/j, i problemy mskoci mog by adekwatnie analizowane tylko przez nich samych (tj. mczyzn), nie zniechcio to feministek do podejmowania pogbionych bada nad problematyk mskoci. Badania te bowiem nie
tylko umoliwiaj lepsze zrozumienia zjawiska mizoginii, ale s wrcz niezbdne dla
studiw nad podmiotowoci kobiet2. Feministyczne prace zajmujce si specyficznie
problematyk ruchw mskich s jednak nieliczne i zazwyczaj ograniczaj si do ich
ostrej krytyki3, co nie pozwala na stworzenie penego obrazu tego fenomenu. Badanie
wpywu ruchw na ksztatowanie nowego (pokryzysowego) oblicza mskoci oraz,
generalnie, na zmiany instytucji spoecznych wymaga za niewtpliwie wkadu rnorakich punktw widzenia, w tym take feministycznego.

Kryzys mskoci
W ostatnich paru dekadach czsto syszymy o tzw. kryzysie mskoci gwnie
w popularnych rodkach masowego przekazu, ale nie tylko. Czytamy te o nim w pracach socjologicznych i psychologicznych. Jako przykad mona tu wymieni tekst znanej amerykaskiej feministki Susan Faludi Stiffed: The Betrayal of the American Man
z 1999 roku, ktry zyska niezwykle du popularno oraz przychylno szerokiej grupy
czytelnikw. Opierajc si na 6-letnich empirycznych studiach, autorka dosza do wniosku, e wspczeni mczyni przechodz gboki kryzys wasnej tosamoci: czuj sie
oszukani i zdradzeni, i to nie tylko na skutek rozwoju feminizmu bd niespoytkowanego testosteronu, lecz z powodu nowej kultury, ktra nie ceni ju tradycyjnych przejaww mskoci, to jest: honoru, cikiej fizycznej pracy, odwagi i lojalnoci. Bezporednim istotnym powodem kryzysu pokolenia powojennego, generacji baby boomers,
okaza si by wpyw ich macho, surowych, uczestniczcych w II wojnie wiatowej
ojcw, ktrzy cho sami dowiadczali frustracji zwizanych z postpujcymi zmianami
spoecznymi, narzucili swym synom nierealistyczne i niepopularne ju standardy mskoci, czsto czynic to bardzo brutalnie4. Widocznymi skutkami tej sytuacji stay
si, zdaniem Faludi, epidemiczne wrcz rozmiary depresji i wielka liczba samobjstw
wrd tego pokolenia.
Sami mczyni skar sie, e sysz od feministek, i generalnie od kobiet, jakimi
by nie powinni (nie powinni by sabi, kobiecy, queer, sentymentalni, matkujcy oraz
jak ich ojcowie agresywni), jednake nie otrzymuj propozycji pozytywnych
wskazwek jacy by powinni. Sprzeczne sygnay uzyskuj te od swych partnerek,
kiedy usiuj si dowiedzie, jakie cechy osobowociowe s dla nich atrakcyjne
2

Przykadem mog tu by prace Eve Sedwick, Susan Jeffords, Kaja Silverman czy Robyn Wiegman.
Do wyjtkw nale pogldy kontrowersyjnej wrd feministek filozofki Christine Hoff Sommers.
4
Faludi opisuje swe spostrzeenia poczynione na zajciach grup wsparcia Promise Keepers.
Twierdzi, e ze zdziwieniem zaobserwowaa, i mczyni najwicej czasu powicali nie poprawie
swej relacji z onami i dziemi, jak by to wynikao z oficjalnego programu grup, ale swym nieobecnym i czsto zncajcym si nad nimi w dziecistwie ojcom (Faludi, 1999).
3

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

69

w zwizkach romantycznych, a jakie nie. W zwizku z przemianami w wiadomoci


i sytuacji kobiet mczyni konfrontowani s z koniecznoci zmian w swym spoecznym zachowaniu: musz akceptowa kobiety jako zwierzchnikw, traktowa ony po
partnersku, przyjmowa dodatkowe obowizki w domu, zmienia swj styl ojcostwa,
a take tolerowa alternatywne formy mskoci (takie jak homoseksualizm) oraz wieloetniczno (ostatni przypadek dotyczy biaych mczyzn, ktrzy dotychczas cieszyli si dominujc pozycj w tym obszarze).
Analizujc zmiany w psychice mskiej, naley zwrci si take ku sferze ekonomicznej. Transformacja rynkw pracy poprzez zmiany w strukturze zatrudnienia i bezrobocie bardzo powanie wpyna na sytuacj zawodow mczyzn. Na
rynku pracy wci przybywa kobiet, za statystyki wskazuj na cigy spadek liczby
zatrudnionych mczyzn5. Nie ma ju bezpieczestwa zatrudnienia nawet dla osb
wysoko wyksztaconych w podanych na rynku zawodach. Praca w wytwrniach
sprztu cikiego czy kopalniach, czyli tradycyjnie mskich profesjach, te nie jest
utrzymana na dawnym poziomie. Post-fordowski model elastycznoci na rynku pracy
wymaga od mczyzn elastycznoci. Prawie poowa mczyzn zatrudnionych w latach 90. dowiadczya bezrobocia6. W przypadku modszych generacji mniej wyksztaconych mczyzn liczba ta jest jeszcze wiksza, std kontynuacja opisanej
sytuacji wydaje si by nieunikniona. Przy cigej grobie bezrobocia ilo godzin
pracy stale si wydua, co oznacza mniej pracy dla innych. W niedalekiej przyszoci
trzeba bdzie rozpatrywa takie rozwizania, jak: dzielenie si pozycjami pracy, praca
w domu czy dobrowolna redukcja godzin przy czym bdzie to skutkowao jeszcze
mniejszymi zarobkami. Poszukiwanie pracy poza miejscem zamieszkania rodzi z kolei sytuacj tzw. nieobecnych ojcw, cierpi z tego powodu przede wszystkim ich
stosunki z dziemi. Problem ten jest obecnie dostrzegany i rozpatrywany duo czciej ni w przeszoci7. Poczucie zagroenia w sferze zatrudnienia nie moe nie wpywa
na sytuacj w maestwach i rodzinach mczyzna traci sw msk pozycj
gwnego ywiciela rodziny i czsto czuje si upokorzony koniecznoci dostosowywania si do (skdind tylko fair) wymogw kobiet dajcych jego wikszego
zaangaowania w prace domowe.
Mczyzna, ktry czuje si zagroony w pracy i w rodzinie, moe rwnie czu si
zagroony w poczuciu swojej mskiej tosamoci. Skutki takiej sytuacji to: rosnca
liczba rozwodw, uzalenienia od alkoholu i narkotykw, choroby psychiczne, przynaleno do gangw, przestpczo (w tym zabjstwa). Statystyki wskazuj tu na
istnienie powanego problemuI.
Mona jednak usysze gosy, e dane, ktre rzekomo s wskanikiem kryzysu, nie
rni si zbytnio od tych sprzed 40 lat, za wikszo wskazanych zachowa (przestpczo, niesubordynacja, nisze wyniki w nauce osigane przez chopcw w szkoach powszechnych i gimnazjach, przynaleno do rnych grup przestpczych, itp.)
zwykle bya domen mczyzn. Take i w przeszoci ojcowie nie spdzali zbyt wiele
5
Hern, J., A crisis in masculinity, or new agendas for men? [w:] S. Walby (ed.) New Agendas for
Women Macmillan, London, 1999, s. 148-168.
6
Tame.
7
Williams, F.,Troubled masculinities in social policy discourse, [w:] J. Popay, J. Hearn (eds), Men,
Gender Divisions and Welfare, London: Routledge, 1998, s. 63-97.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

70

czasu ze swymi dziemi, a stosowany przez nich model wychowawczy nie by zgodny
z aktualnymi standardami waciwego traktowaniu potomstwa (w tym wypadku
synw). Czy wobec tego, obserwujc sytuacj spoeczno-ekonomiczn, moemy rzeczywicie mwi o kryzysie mskoci? Moe naleaoby raczej mwi o przemianie wzorw mskoci lub kryzysie tylko niektrych grup niewyksztaconych mczyzn? Czy opisywane negatywne zjawiska to dowd czego nowego, czy moe rezultat stosowania innych metod bada, w tym bada nad mskoci (gender), po raz
pierwszy prowadzonych w separacji i w odrnieniu od pci mskiej? I jaki ma to
zwizek z rozpowszechnionymi na wiecie ruchami mczyzn? Wtpliwoci wydaj
si by uzasadnione, zwaszcza e na rynku pracy nadal przewaaj mczyni, s oni
liderami dyrektorami, kierownikami, menaderami. Mimo brakw w podstawowym
wyksztaceniu i umiejtnoci komunikacji mczyni, ze wzgldu na technologie i komputery, radz sobie bardzo dobrze. Kobiety nadal stanowi niewielki procent w rzdach
wielu krajw. Chocia wicej kobiet ni mczyzn koczy wysze studia (w tym elitarne kierunki), to po kilku latach wrd osb zatrudnionych w penym wymiarze godzin przewaaj wanie mczyni (kobiety ze wzgldu na zaoenie rodziny czsto
pracuj w niepenym wymiarze). Kobiety zarabiaj mniej ni mczyni na podobnych stanowiskach, emerytki ponad dwa razy czciej ni emeryci yj w ubstwie
itp. Podobne informacje mona znale w wielu rdach8. Jak zatem w domniemany
kryzys mskoci skutkuje w sferze zmian spoecznych? Mamy tu do czynienia z bardziej zoonymi procesami.
Naukowcy prowadzcy amerykaskie studia mskoci wskazuj na dodatkowe
rda kryzysu mskoci, a mianowicie: implikacje ruchw wyzwolenia seksualnego, skutki rozpowszechniania wynikw studiw rasowych i dziaalnoci ruchw
antyrasistowskich, a take konsekwencje niepowodzenia w sferze kontynuacji uzyskania przyzwolenia spoecznego na ideologie militaryzacji spoeczestwa w postaci
szerzenia nacjonalistycznego wzoru mnoci mczyzn9 II.
Kwestia jeszcze bardziej si komplikuje, jeli wemiemy pod uwag takie zjawiska, jak: globalizacja, destrukcja rodowiska naturalnego, wzrost populacji, a take
eksplozja informacji i inynieria reprodukcyjna czyli zmiany w sferach kontrolowanych przez relatywnie mae grup mczyzn z ich transnarodow biznesow mskoci [transnational business masculinity]10. Jakikolwiek kryzys mskoci musi
by wic rozpatrywany nie tylko w kontekcie utraty przez mczyzn wadzy oraz
kontroli nad swym otoczeniem rodzinnym i narodowym, ale te na skal wiatow.
O kryzysie mskoci syszymy rwnie od przedstawicieli nowej dyscypliny naukowej, ktrej powstanie byo niejako odpowiedzi na ten fenomen, czyli psychologii
mczyzn11. Nowa psychologia mczyzn, poszukujc rozwiza kryzysu mskoci
8

H Hirshman, L., Homeward Bound, American Prospect, 12.20.2005, http://www.prospect.org/cs/


articles?articleId=10659
9
Wiegman R., Unmaking: Men and Masculinity in Feminist Theory, [w:] J. Kegan Gardiner Masculinity Studies and Feminist Theory: New Directions, New York; Columbia Univ..Press, 31-59
(2002).
10
Connell, R.W 1997, za: Jeff Hearn, A Crisis in Masculinity or New Agendas for Men? http://cromenet.org/crome/crome.nsf/resources/75095872FEAC8D90C2256B84004161F7/$file/32en_mas.htm
11
Zobacz: Ronald F. Levant, 1997, Joseph Pleck, 1995.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

71

i kryzysu relacji, zajmuje si dostarczaniem narzdzi oraz struktur dla rekonstrukcji


tradycyjnego mskiego kodu12. Jej celem jest pomoc w kreowaniu nowych wzorw
mskoci, jak rwnie analizowanie efektw wychowywania chopcw wedug takich starych standardw, jak: podkrelanie konkurencyjnoci, statusu, twardoci, emocjonalnego stoicyzmu. Badania dotycz problemu agresji, przemocy, dewaluowania
kobiet, uzalenienia od alkoholu, strachu i nienawici w stosunku do homoseksualizmu, nieemocjonalnego podejcia do roli ojca, braku partnerskich stosunkw w maestwie, lekcewaenia swych potrzeb zdrowotnych13. Rozwaa si tu take zagadnienie kryzysu relacji pomidzy kobietami i mczyznami14. Nowe wymagania
dotyczce intymnoci, komunikowania uczu, opieki nad dziemi, podziau prac domowych, kontrolowania agresji zaburzyy tradycyjn ideologi mskoci do tego stopnia, e moe to u wielu mczyzn prowadzi do kryzysu tosamoci pciowej, do
dezorientacji oraz pomniejszenia dumy z przynalenoci do swojej pci15.
Jednym z efektw odczuwanego zagroenia jest organizowanie i przystpowanie do ruchw mskich prbujcych odrzuci czy osabi zdobycze emancypacyjnych ruchw kobiet oraz proponujcych mczyznom odzyskanie utraconych
pozycji w zmienionym wiecie.

Ruchy mskie
Przystpujc do wyjaniania fenomenu ruchw mskich, zaczn od przypomnienia pojcia hegemonii Antonio Gramsciego16. Cho zaczerpnite z jego klasyfikacji klas spoecznych17, jest ono bardzo uyteczne take w zastosowaniu do
wzorw mskoci i ruchw mskichIII. Gramsci koncentruje si na kwestii sposobu,
w jaki w kapitalizmie klasa rzdzca zapewnia sobie dominacj i konieczne dla niej
zgody caego spoeczestwa. Chocia pastwo egzekwuje sw wadz poprzez pastwowe instytucje (obecnie wykorzystujc gwnie media), pomaga mu w tym take
samo spoeczestwo cywilne poprzez rozpowszechniane ideologie (genderu, rasy i
etnicznoci)18. Poprzez tworzenie i rozpowszechnianie kultury, w ktrej wartoci
buruazji staj si wartociami spoecznie akceptowanymi czy wrcz naturalnymi,
hegemonia teje grupy utrzymywana jest na mocy powszechnego przyzwolenia.
Wanie to spostrzeenie Gramsciego pomaga analizowa, w jaki sposb hegemoniczna msko uzyskuje swoj zgod zarwno pord mczyzn, jak i kobiet,
feministek i nie-feministek.
12
Thompson, E. H., Jr., & Pleck, J. H., Masculinity ideologies: A review of research instrumentation
on men and masculinities. In R. F. Levant & W. S. Pollack (Eds.), A new psychology of men (pp. 129-163).
New York: Basic Books., 1995.
13
Levant, R.F and G.R. Brooks., Men and Sex, New York: Wiley, 1997.
14
Levant, R.F. (1996). The crisis of connection between men and women. Journal of Men's Studies, 5(1).
15
Levant, R.F. and Kopecky, G.R., Masculinity reconstructed: Changing the rules of manhood at work,
in relationships, and in family life. New York: Plume, 1996.
16
Propozycja ta pochodzi gwnie od badacza genderu Roberta Connella, przedstawiono j w pracy
Masculinities, Berkeley: University of California Press, 1995.
17
Gramsci, A. , Selections from Prison Notebooks. London: Lawrence & Wishart, 1971
18
Tame.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

72

Za elementy hegemonicznej mskoci uwaa si zazwyczaj takie cechy, jak: denie


do wadzy i autorytetu, kompetencyjno, odwaga, agresywno, fizyczna sprawno,
heteroseksualno (czsto w poczeniu z mizoginizmem)19. Ten model mskoci nie
jest oczywicie realistycznym opisem mskich praktyk, ale normatywnym wzorem lub
wyrazem aspiracji. Rwnoczenie okrela on pozycj i rang takich alternatywnych
mskich wzorw, jak czarni mczyni czy geje, a take ustanawia pozycje komplementarnej ideologii kobiecoci, zgodnie z ktr kobiety widziane s jako sabe, pasywne i irracjonalne20. Fakt dominowania hegemonicznej mskoci oznacza, e jest
ona postrzegana przez du cz spoeczestwa jako naturalny i normatywnie podany model, czasem nadal uzasadniany biologicznie, chocia od lat 80. czciej uywa
si wyjanie konstruktywistycznych (jako genderowo waciwe, oczekiwane zachowania). Posugujc si terminologi Gramsciego, ruchy mskie mona zakwalifikowa jako hegemoniczne i kontrhegemoniczne. Przykadem hegemonicznego nurtu s
konserwatywne ruchy praw mczyzn dce do przywrcenia i prawnego zabezpieczenia swych pozycji oraz przywilejw w obliczu zagroenia ich utraty. Ruchy profeministyczne natomiast s zdecydowanie kontrhegemoniczne nie tylko protestuj
przeciwko istniejcym wzorcom mskoci i porzdkowi spoecznemu, ale posiadaj
rwnie wasne odmienne propozycje, czsto motywowane przez polityk wczania
grup dotd wykluczonych przez spoeczne czy genderowe regulacje. Zgodnie ze stosowan przez teoretykw ruchw mskich typologi (organizacje te same identyfikuj
si jako ruchy oraz s tak okrelane przez media), moemy te mwi o ruchach neokonserwatywnych i o postpowych ruchach profeministycznych. A stosujc jeszcze bardziej szczegowy podzia, wrd ruchw neokonserwatywnych wyrni mona ruchy
praw mczyzn i ruchy rozwoju duchowego (ich programy rni si hierarchi wartoci oraz celw uwaanych przez wspczesnych mczyzn za najistotniejsze)21. Zdominowane treciami religijnymi ruchy rozwoju duchowego zawieraj, mimo oficjalnych sprzeciww przywdcw, wyrane treci polityczne. W swej drugiej ksice
(po synnej Mistyce Kobiecoci z 1963 roku): The Second Stage z 1981 roku, Betty
Friedman, w nawizaniu do ruchw mskich, pisze o nich jako o cichym ruchu [the
quiet movement]. Okrelenie to okazuje si jednak niezbyt adekwatne, jeli wemie si
pod uwag militarystyczny i polityczny charakter niektrych z nich. Zwaszcza trudno
tak nazwa ruchy, ktre zaczy pojawia si w latach 80. i 90.
Wikszo mskich ruchw rozpocza sw dziaalno w USA (potem rozpowszechniy si w innych krajach). Istniej te ruchy specyficzne dla danego kraju, np.
Ruch Biaej Wstki [White Ribbon] w Kanadzie. Amerykaska ideologia i strategia
wydaj si jednak wpywa na wikszo, jeli nie na wszystkie, ruchy tego rodzaju.
Istnieje wprawdzie kilka samodzielnych ruchw mskich w Europie, ale s one liczebnie mae i teoretycznie nieznaczce w porwnaniu do amerykaskich (oraz kanadyjskich). W sferze organizacyjnej wikszo ruchw funkcjonuje zarwno w ramach
oficjalnych instytucji zatrudniajcych opacanych pracownikw i ochotnikw, jak rwnie
19
Connell, R.W., Gender & Power: Society, the Person and Sexual Politics. California: Stanford
Univ. Press, 1987.
20
Tame.
21
Flood, M., Mens Movements, Community Quarterly, 1998. No. 46, June, pp. 62-71, Wiliamson, T., The, History of the Mens Movement 185/1997,www.amzoncastle.com/feminism/menhist.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

73

w postaci maych grup lokalnych, czsto przykocielnych, zebra w domach prywatnych


czy tylko kontaktw telefonicznych i internetowych. Istotnymi formami dziaalnoci
ruchw s konferencje, festiwale i marsze. Tematy poruszane na owych spotkaniach
i w publikacjach to takie mskie problemy, jak: agresywne zachowania, przemoc
w rodzinie, molestowanie dzieci, alkoholizm, ale te prawne poradnictwo rodzinne,
dotyczce zwaszcza wychowania i edukacji chopcw. Wiek uczestniczcych w nich
mczyzn waha si od 30 do 50 lat (to, jaka grupa wiekowa przewaa, zaley od rodzaju ruchu). Pod wzgldem rasowym to gwnie biali, pochodzcy z niszej redniej
klasy ekonomicznej. Aspektem wyrniajcym ruchy mskie spord innych masowych ruchw jest fakt, e s one reprezentowane przez czonkw dominujcych lub
uprzywilejowanych grup spoecznych.
Najczciej zgaszanymi przyczynami przystpowania do ruchw s takie zjawiska,
jak: rozpadanie si maestw, problemy w relacjach z dziemi, niesprawiedliwe wyroki
sdowe dotyczce praw ojcowskich, problemy z wasnymi agresywnymi zachowaniami,
brak emocjonalnego kontaktu z innymi mczyznami, niesatysfakcjonujca lub nazbyt
absorbujca praca, spoeczna izolacja, naogi22. Rzadziej podawane powody (dotyczy to
gwnie ruchw profeministycznych i antyseksistowskich) to ch zaangaowania si
w polityczn aktywno na rzecz pacyfizmu, ekonomicznej sprawiedliwoci czy ekologii. Inne cele to zgaszana wprost ch zachowania czy przywrcenia tradycyjnej roli
i dominujcej pozycji mczyzn w rodzinie oraz w spoeczestwieIV.

Chrzecijaski ruch rozwoju duchowego: Promise Keepers


Krtka historia ruchu
Ewangelicki ruch Promise Keepers [Ci ktrzy dotrzymuj obietnic] zaoony zosta
w Colorado w 1991 roku przez Billa McCartneya jako ruch propagujcy wspczesn
wersj chrzecijastwa, majcy gwnie charakter terapeutyczny i rekreacyjny. Jak dowiadujemy si z owiadcze zaoyciela, wstpna propozycja nazwy ruchu brzmiaa:
osobowa integracja [personal intergrity], ale po skonsultowaniu terminu integracja
ze sownikiem Webstera, McCartney zainteresowa si t czci podanego tam znaczenia, ktra mwi o nieskadaniu pustych obietnic23. Dodatkowym argumentem na rzecz
zmiany nazwy stao si przywoanie chrzecijaskiej wiary przypomnienie, e Bg
speni zoone ludzkoci obietnice (posyajc Chrystusa), natomiast ludzie (mczyni)
nie wypeniaj danych im przykaza. Ambicj zaoyciela byo bowiem odrodzenie duchowoci wrd mczyzn, uczynienie ich mczyznami wiary [godly man]. Religijny
przeom w pogldach McCartneya czy si pono z osobistymi wydarzeniami, kiedy to
jego niepenoletnia crka zasza w ci z jednym z zawodnikw trenowanej przez niego
druyny futbolowej. Idea ruchu zrodzia si w marcu 1990 roku podczas wizyty na bankiecie zorganizowanym przez Towarzystwo Sportowcw Chrzecijaskich (w Pueblo,
Colorado). Wtedy zadecydowano, e spotkania miayby si odbywa w mskiej scenerii,
22
Stoltenberg, J., Refusing to be a Man: Essays on sex and justice. CA & Suffolk: Fontana/Collins, 1990.
23
http://www.promisekeepers.org/about/pkhistory

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

74

to znaczy na stadionach sportowych24. W lipcu 1990 roku 72 przyjaci i znajomych Billa


McCartneya oraz jego partnera Jamesa Rylea spotkao si w Chrzecijaskim Kociele
Doliny Boulder [Boulder Valley Christian Church], by przygotowa konferencj. Pierwsza konferencja, pod znamiennym wezwaniem Gdzie s mczyni?, odbya si w 1991
roku na stadionie sportowym w Denver i przycigna ponad 4 tys. mczyzn. Kademu
obecnemu na stadionie polecono przyprowadzi 12 nowych czonkowi na nastpn konferencj, sytuujc si w ten sposb bezporednio w chrzecijaskiej tradycji. Zadbano
take o struktur ruchu, tworzc dwie funkcje: punktowego (pniej kluczowego) i ambasadora. Mczyni ci mieli wsppracowa z gowami swoich miejscowych kociow, rozpowszechnia doktryn w okresie pomidzy konferencjami, a take organizowa mae lokalne grupy majce monitorowa proces dotrzymywania skadanych
przez czonkw obietnic (na wzr grup AA). Druga konferencja (w 1992 roku) odbya
si pod hasem Co czyni mczyzn?. Rok pniej McCartney wyda sw pierwsz ksik pod tym samym tytuem. Na trzeciej konferencji w Boulder, Colorado w 1993 roku
zjawio si ju okoo 50 tys. mczyzn z caych Stanw, byli te przedstawiciele z 16 innych krajw. Wszyscy uczestnicy tej konferencji otrzymali egzemplarz ksiki Roberta
Hicksa Masculine Journey [Mska podr], prezentujcej podstawowe idee ruchu. Rwnolegle odbya si te Narodowa Konferencja Liderw ruchu (3 tys. mczyzn) i przygotowany zosta pierwszy dysk muzyczny (Face to Face). W 1994 roku konferencje
odbyway si ju rwnoczenie na stadionach szeciu miast w szeciu stanach. Ksika
Seven Promises of a Promise Keeper [Siedem obietnic tego, ktry dotrzymuje obietnic]
Jacka Hayforda, nakrelajca zasady ruchu, przetumaczona zostaa na 10 jzykw.
W 1995 roku zaczto wydawa magazyn New Man. W tym samym roku odbyo si dodatkowo 5 sesji dla 3.5 ty. modych mczyzn i chopcw. Zaoono grupy w Nowej Zelandii, Australii i Kanadzie. Konferencje w 1996 roku odbyy si na 22 stadionach.
Podczas tygodnia Wielkanocy tego roku wikszo stacji telewizyjnych w USA emitowao godzinny program Wadza Promise Keepers. Utworzono te dwie stacje radiowe
i stron internetow. Najliczniejsze jak dotd spotkanie miao miejsce w padzierniku
1997 roku w Waszyngtonie przybyo na nie okoo 1 miliona mczyzn. Byo to w ogle
jedno z najwikszych religijnych zgromadze (dla porwnania: w mszy odprawianej
przez papiea Jana Pawa II w Denver wzio udzia koo 600 tys. osb). Cho z biegiem
lat ruch liczebnie znacznie zmala (w roku 2005 liczy okoo 180 ty. entuzjastw), jego
zasig poszerzy si o innego rodzaju odbiorcw. W 1993 roku miaa miejsce pierwsza
konferencja dla winiw. W 4-godzinnym spotkaniu uczestniczyo okoo 1000 mczyzn z Marion Correctional Institute in Marion w Ohio, a dodatkowe 10 tys. osb z 70
wizie w innych stanach obserwowao konferencj poprzez Internet. Co wicej, w 2004
roku w dwch z 18 konferencji w Charleston i Orlando w West Virginii uczestniczy
poprzez Internet aktywny militarny personel odbywajcy sub w Iraku. W grudniu
tego roku, w ramach nowego oddziau Promise Keepers: New Directions International,
na kilkudniowych modlitwach zgromadzio si par tysicy Haitaczykw. W 2005 roku,
w pitnast rocznic ruchu, odbyo si 20 uroczystych konferencji (w okresie od maja do
padziernika). Imprezy miay miejsce take w Nassau na Wyspach Bahama. Spotkania
24
McCartney, B., What Makes a Man, 12 Promises that will change your life, Colorado Spring: NavPress, 1933.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

75

w roku 2008 odbyway si pod hasem prawdy [Lets the true be told], a planowane na rok
2009 maj by powicone m.in. kobietom (wspomaganiu ich w praktykowaniu seksualnej wstrzemiliwoci)25.
Ruch korzysta z najnowszych rodkw komunikacji, ma szczeglnie rozbudowan sie internetow, cznie z wasnym prowadzcym [server] i lini bezporednio czc wszystkich czonkw. Od 2002 roku sponsoruje grup Passage26, skierowan do chopcw i modych mczyzn (The Next Warriors For Christ), pod
hasem This aint your daddys PK [To nie PK twojego tatusia] i podejmujc takie
tematy, jak ekstremalny sport oraz popularne grupy muzyczne. Ruch ma swoje oddziay w dziesiciu krajach poczonych w organizacji Promise Keepers International. Ich teksty s publikowane w 7 jzykach27.

Doktryna Promise Keepers


Zgodnie z oficjalnie przyjt misj Promise Keepers jest chrzecijaskim ruchem
religijnym powiconym wspomaganiu mczyzn w stanowieniu moralnego
przykadu oraz wpywaniu na najblisze otoczenie i swj kraj, co ma by osignite
poprzez prac nad sob i znaczce zwizki z innymi mczyznami. Dugoterminowy
plan Promise Keepers to zorganizowanie zjednoczonego wiatowego ruchu mczyzn.28 Z doktryn mona si zapozna, analizujc m.in. New Man (oficjalny magazyn Promise Keepers, bdcy kontynuacj wczeniejszego pisma Men of Action),
ksiki Billa McCartney'a (zwaszcza pozycj What Makes a Man? z 1993 roku),
podrcznik ruchu The Masculine Journey [Mska Podr] profesora teologii Roberta Hicksa, a take studiujc liczne artykuy publikowane w Christianity Today,
w New Age Journal oraz na stronach internetowych ruchu29. Podtytu The Masculine
Journey to: Understanding the Six Stages of Manhood [Rozumienie szeciu faz mskoci]30. Uywajc hebrajskich terminw, Hicks definiuje kolejne stadia jako:
kreujcy mczyzna (adam), falliczny (zakar), wojownik (gobbor), zraniony (enosh),
dojrzay (ish) i mdrzec (zaken). Niepokojca dla wielu chrzecijan jest zwaszcza faza
falliczna, wizana z Jezusem i jego pokusami. Opierajc sie na filmie Ostatnie kuszenie
25

http://www.promisekeepers.org/
www.passage2001.com
27
Bartkowski J.P., The Promise Keepers: Servants, Soldiers, and Godly Men, Rutgers Univ. Press,
New Brunswik, N.J., 2003.
28
Religious Movements Home Page: Promise Keepers, http://www.wayoflife.org/special/spec0001.htm
29
William G. McLoughlin, podkrelajc bardzo emocjonalne zachowania Promise Keepers w czasie
konferencji, dostarcza interesujcych informacji na temat ich powiza z rewiwalistycznym [revivalism]
ewangelickim mskim ruchem obecnym od dawna w tradycji chrzecijaskiej. Zgodnie z jego doktryn odnowione, ywe chrzecijastwo rozpoczyna si ma od skruchy i alu, wiodc do ponownego odrodzenia
w Chrystusie. Ruch ten majcy rda w purytaskiej sekcie pietystw zawdrowa w XVIII wieku do
Ameryki i tam zyska du popularno (zainicjowany przez Theodore J. Frelinghuysena w New Jersey
w 1725 roku). Historycy odnotowuj gony zjazd 20 tysicy wyznawcw w The Cane Ridge (w stanie
Kentucky) w sierpniu 1801, ktremu towarzyszyy takie zjawiska, jak: wprowadzanie si w trans, drgawki,
przewracanie sie, tarzanie itp. (McLoughlin, W., Revivals, Awakenings, and Reform. Series: (CHAR) Chicago
History of American Religion, 1978).
30
Hicks, R., The Masculine Journey, NavPress 1993.
26

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

76

Jezusa, Hicks twierdzi, e pokusy owe byy nie tylko natury heteroseksualnej. Poleca
czytelnikom sublimowanie seksualnej pasji w kierunku bardziej konstruktywnych
dziaa. Mimo wyranych wpyww teorii C.G. Junga, Hicks przeciwstawia si czeniu go z klasyfikacj zamieszczon w Czterech archetypach. Kim s liderzy i prezenterzy ruchu? Dla ilustracji przedstawi kilka osb:
Bill McCartney, zaoyciel i przewodniczcy (do 2003 roku), do 1995 by gwnym
trenerem druyny futbolowej na University of Colorado w Colorado Springs. Kiedy katolik, nastpnie wyznawca charyzmatycznego chrzecijastwa sekty zaoonej przez
Johna Wimbera (o swej wierze pisze w ksice From Ashes to Glory31);
Robert Hicks, profesor teologii pastoralnej Eastern Seminary w Dresher, Pensylwania, autor ideologii Promise Keepers wyoonej w The Masculine Journey,
1993. Z innych rde wynika, e Hicks jest take pukownikiem armii i ekspertem
w dziedzinie terroryzmu religijnego;
Gary Smalley i John Trent, autorzy psychologicznej pracy na temat podziau osb
w oparciu o dominacj prawej lub lewej pkuli mzgu (The Language of Love). Obaj
autorzy maj dodatkowo wyksztacenie teologiczne.
Inni liderzy to protestanccy pastorzy, czsto take o wyksztaceniu psychologicznym (gwnie freudyci i jungici)32. Doktryna Promise Keepers nie jest oryginalna,
stanowi raczej kompilacj wtkw proponowanych przez inne ruchy mskie. Prcz
komponentw religijnych mona w niej odnale wpywy ruchu profeministycznego,
ruchu praw mczyzn, jak rwnie ruchu mitopoetyckiego Roberta Blya. Od profeministw Promise Keepers przejli ide krytycznej oceny partnerskich zdolnoci
mczyzn, zwaszcza braku umiejtnoci zapewniania yciowym partnerkom poczucia bezpieczestwa (gwnie z powodu niewiernoci i emocjonalnej niedostpnoci). Od ruchu praw mczyzn przyjli wiedz o tym, jak chroniczna nieobecno
ojcw wpywa na ca rodzin oraz przesanie, e ojcostwo jest uznawane za najwaniejszy czynnik uzdrowienia powszechnego kryzysu kulturowego. Z tej te doktryny pochodzi ich negatywny stosunek do feminizmu. Natomiast wkadem mitopoetykw33 jest stwierdzenie duchowego deficytu w psychice wspczesnego mczyzny (deficytu wynikajcego czsto z niewaciwego przebiegu trudnego procesu
rozwojowego od chopictwa do mskoci) oraz wiara, e tylko mczyzna moe
pomc drugiemu mczynie (dla ksztatowania dojrzaoci potrzebni s inni wojownicy). Prcz odwoywania si do podstawowych zasad wiary chrzecijaskiej
(sformuowanych w oparciu o Bibli i Nowy Testament), gwne przesanie organizacji zostao wypunktowane w siedmiu obietnicach: modlitwy, wspierajcej w wierze przyjani z paroma innymi mczyznami, czystoci moralnej i seksualnej, mocnego maestwa i rodziny, wspomagania kocioa, honorowania wielorasowoci
i stanowienia przykadu dla innych. A wszystko to dla podniesienia narodu z upadku
moralnego i ratowania go od zbliajcej si apokalipsy powodowanej brakiem wiary
31

Bill McCartney, From Ashes to Glory , Thomas Nelson; Rev Upd edition 1995.
Promise Keepers Ecumenical Macho-Men for Christ, http://www.rapidnet.com/~jbeard/bdm/Psychology/pk/pk.htm
33
Mitopoetycy to ruch zainicjowany przez Roberta Blya i Sama Kerna, propagujcy przemian duchow
i wewntrzn prac nad osobowoci przy pomocy mitw i poezji. W swej doktrynie opiera si na psychoanalitycznych pracach Carla Junga i ksice Roberta Blya elazny Jan. Ksika o mczyznach z 1990 roku.
32

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

77

i ignorowaniem (czy odrzuceniem) wzoru, jakim by Jezus. Wany temat dyskusji


w czasie spotka Promise Keepers stanowi rola mczyzny w rodzinie. Jednym z przykaza organizacji jest biblijne napomnienie, e tak jak Chrystus jest gow kocioa,
tak m jest gow rodziny i ona powinna mu podlega. Tony Evans w ksice Siedem obietnic postuluje, by kobiety podporzdkoway si programowi ruchu w imi
przetrwania kultury. Tam te czytamy: Usid ze sw ona i powiedz jej co takiego: kochanie, zrobiem okropny bd. Powierzyem ci swoj rol. Rezygnowaem
z przewodzenia rodzin i zmusiem ci do zajcia mojego miejsca. Teraz musz z powrotem odzyska t rol.34 Prezentujc t doktryn, nie mona pomin jej pozytywnych treci. Do takich bezsprzecznie naley przesania skierowane do ojcw, by
powanie potraktowali swe rodzicielskie obowizki i brali odpowiedzialno za wychowanie dzieci, a zwaszcza swych synw. Liderzy apeluj do ojcw, by prowadzili
z dziemi rozmowy w miejsce wydawania nakazw i stosowania przemocy fizycznej oraz powicali swj czas na wsplne rodzinne aktywnoci. Zacytuj w tym
miejscu par rad udzielanych ojcom przez jednego z przywdcw duchowych Promise Keepers, psychologa Johna Trenta: Czasem prba rozmowy z twoim dzieckiem moe by tortur zarwno dla ciebie jak i dla dziecka. Ale tato, znalezienie
sposobu na otwarcie drzwi komunikacji z twoim dzieckiem jest warte podjcia takiego wysiku. I to nie tylko dla twojego dobra, dla posiadania dobrych relacji
z dzieckiem. Jest to niezmiernie wane dla przyszoci twego dziecka []. I dalej
w tekcie: By pomc moim crkom lepiej si komunikowa wymyliem prost gr
sowny tenis. Moesz jej nauczy dziecko w cigu jednego wieczoru []. Umiejtno komunikowania jest prawdopodobnie najwaniejsz sztuk, jakiej moesz
nauczy swoje dziecko. Zostanie liderem, negocjatorem, przykadem dla innych.
A tak Trent koczy swoj nauk: [] teolog J.B. Phillips sparafrazowa werset
w. Piotra 5: 7: Przelej wszystkie swoje lki na niego [Jezusa], gdy to ty jeste jego
osobist trosk. Co za wspaniay przykad sposobu, w jaki Jezus nawizuje z nami
kontakt. Rzeczywicie, Jesus czsto okazuje swoj trosk o innych poprzez zadawanie im pyta. Tak uczyni w stosunku do Piotra, Zacheusza, kobiety przy studni,
a nawet w stosunku do tych, ktrzy nie wierzyli, e by Synem Boga.35 Jednake podobne pozytywne treci s przeplatane hasami w stylu: Wychowujemy dzieci w czasach zniewieciaego spoeczestwa. To niedobry klimat. Musimy zmieni chopcw
w mczyzn36. Przekazywane przez ideologw ruchu nauki podawane s w formie
przypowieci, co dla przecitnie wyksztaconych amerykaskich mczyzn okazuje
si by najbardziej przekonywujc form przekazu. Uywane czsto militarystyczne
sownictwo ma z kolei uspakaja, e nie wymaga si od nich feminizacji, ktrej oni
tak bardzo si obawiaj.
Zgodnie z prawnymi regulacjami Promise Keepers nie powinni publicznie gosi
opinii politycznych (s zarejestrowani jako niedochodowa organizacja religijna). Mimo
zapewnie przestrzegania tych przepisw, polityczny charakter ruchu jest niewtpliwy.
Wrd jego materiaw pojawiay si wypowiedzi m.in. atakujce korporacyjne
34

T. Evans , Reclaiming your Manhood, w : Seven Promses of a Promise Keepers.


Trend. J., Can we Talk?, A Father Heart, Christian Parenting Today, Fall 2002.
36
Promises of the Patriarchy, Promise Keepers Mobilization Project. http://www.now.org/issues/right/
promise/quotes.html
35

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

78

plugastwo oraz propagujce antyrakietowe systemy militarne, prywatne szkolnictwo,


nauczanie kreacjonizmu, akcje dla zaniechania aborcji, leczenie homoseksualistw, wprowadzenie ustawodawstwa antyemigracyjnego, zniesienie systemu pomocy spoecznej
i kontroli posiadania broni37. Trudno byoby o bardziej rozwinity polityczny program.

Kobiety i Promise Keepers


Promise Keepers twierdz, e Biblia nakazuje mczyznom, by byli duchowymi
gowami rodzin, jednake rwnoczenie przecz, by ta rola implikowaa msk dominacj.
Utrzymuj, e duchowy podzia pracy wymaga, by mczyni wykazywali wiksz odpowiedzialno za dobro caej rodziny. Wspomniany ideolog Promise Keepers, Tony Evans,
nakaniajc mczyzn do odzyskania swej roli dowdcy w rodzinie, podkrela: Nie sugeruj bycie prosili o t pozycj, ja wam nakazuj. Tu nie moe by adnych kompromisw38. O ile kobiety nie maj prawa uczestnictwa w aktywnociach Promise Keepers, s
one zachcane do nieodpatnego podejmowania rnych administracyjno-usugowych prac
na rzecz organizacji. Zajmuj si sprzedawaniem artykuw produkowanych dla jej czonkw (koszulki, czapki i inne gadety), odpowiadaj na pytania dotyczce ruchu, rozpowszechniaj literatur, obsuguj konferencje przed i po spotkaniach. Niektre kobiety same
nakaniaj swych mw do brania udziau w konferencjach, publicznie dziel si swoimi
spostrzeeniami na temat pozytywnego wpywu ruchu na popraw ich maestwa i ycia
rodziny, jak rwnie zakadaj grupy popierajce Promise Keepers.
ebro Adama to jedna z grup tworzonych przez ony (wydaj te pismo pod tym
samym tytuem). Jej gwnym celem jest rozpowszechnianie zaoe ruchu. W swych
artykuach kobiety przedstawiaj wasne dowiadczenia oraz opinie, starajc si zainteresowa i nakania inne kobiety do popierania wysikw mw oraz do organizowania wsplnych modw w ich intencji.
Dobry Pomocnik [Suitable Helper] nazwa tej grupy rwnie nawizuje do Biblii (Bg powiedzia, nie dobrze dla mczyzny by samotnym. Stworz dla niego
pomocniczk. Ksiga Stworzenia, 2:18). Jej zaoycielka Cheri Bright twierdzi, e
sam Bg nakaza jej, by zainicjowaa dziaalno religijnej grupy dla kobiet. Grupa
organizuje corocznie kilka wasnych konferencji.
Inne organizacje to: Kobiety Wiary, Kobiety Obietnicy, Wybrane Kobiety: Crki
Krla, Chwaa Keepersom, Zbieraczki Obietnic [Promise Reapers] o nastawieniu
tych organizacji mwi same nazwy. Czy (a jeli tak, to na ile?) czonkinie tych ruchw zdaj sobie spraw z implikacji zaakceptowania i czynnego popierania doktryn Promise Keepers w stosunku do siebie, swej podrzdnej roli, trudno jest ustali.
Z ich wypowiedzi wynikaoby, e czyni to z mioci do swoich mw39. Komentujc postaw kobiet, ktre wspieraj dominujc pozycj mczyzn w rodzinie,
amerykaska liberalna feministka, Lindy Hirshamn, z gorycz stwierdza, e ruch feministyczny przeby dug drog, by przebi szklany sufit limitujcy perspektywy
37

Clotterbaugh, K. , Whose Keepers, What Promise, M.E.N. Magazine, October 1995.


Evans, T., Reclaiming Your Manhood, [w:] Seven Promises, op. cit.
39
Hope, 1999.
38

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

79

kobiet w sferze publicznej. Ten sufit pozosta jednak nadal w domu i okazuje si by
trudniejszy do rozbicia take dlatego, e czsto jest on rwnoczenie dachem nad
gow40 (cz opisanych powyej kobiet nie pracuje poza domem i nie posiada
w zwizku z tym wasnych rodkw utrzymania).

Stosunek feministek do Promise Keepers


Organizacje i ruchy, ktre propaguj doktryny rwnych praw dla kobiet, s generalnie bardzo negatywnie nastawione wobec Promise Keepers, zwaszcza za ich pogldy dotyczce stosunku mczyzn do wasnych on oraz przekonania na temat roli
kobiet w instytucjach religijnych. Szczeglnie krytyczna jest Narodowa Organizacja
Kobiet (NOW). Patricia Ireland (prezydentka organizacji NOW w latach 1991-2001)
twierdzi, e kiedy Promise Keepers mwi o odzyskaniu Ameryki dla Chrystusa, rozumiej to jako odebranie kobietom praw i generalnie organizowanie kampanii przeciwko osigniciom feminizmu. W swych daniach przyczaj si do ruchu Religijnej
Prawicy oraz takich powszechnie znanych osobistoci, jak: Jerry Falwell, Pat Robertson i James Dobson religijnych fundamentalistw, ktrzy uwaaj parti republikask za zbyt umiarkowan41 (powiedzenie Ireland: Boe uchro mnie przed swoimi
zwolennikami zawdrowao na plakietki i koszulki). Jak dowodzi Ireland, przywdcy
traktuj propagowanie rwnoci kobiet i swoj pasywno wobec takich akcji jako
rdo wszelkich spoecznych problemw. Sdz, e przyrzekajc podjcie odpowiedzialnoci za swoje rodziny tak uszczliwi swe ony, e te z wdzicznoci oddadz im prawo do podejmowania wszelkich decyzji. Oczywicie obietnica uczestnictwa w yciu rodziny jest bardzo atrakcyjna dla on i matek, std skania wiele
z nich do popierania programu i dziaalnoci Promise Keepers. Ale poza tego rodzaju
owiadczeniami pojawiaj si takie twierdzenia, jak to, e mczyni powinni by liderami, a kobiety ich odbiorcami [responders], wykonawcami; e aborcja jest drug
Wojn Cywiln, a geje to po prostu szalecy. Promise Keepers mieszaj retoryk honoru
z dominacj. Gosz pojednanie z kolorowymi brami przy akompaniamencie ez
i obj na arenach, przy czym nie tylko nie podejmuj jakichkolwiek dziaa dcych
do wspomagania egalitarnej, sprawiedliwej edukacji i szans dla osb kolorowych, ale
wrcz subsydiuj organizacje uczestniczce w aktach dyskryminacyjnych. Suzanne
Pharr, obroczyni praw czowieka i ekspert w sprawach politycznej prawicy, w magazynie The Progressive pisze, e goszony przez Promise Keepers antyrasizm jest tylko
strategi propagandow dla otrzymania poparcia latynoskich i czarnych konserwatystw (wystpujcych przeciwko aborcji i prawom mniejszoci seksualnych)42. Dowodem rzeczywistej polityki Promise Keepers jest natomiast finansowa pomoc, zaproszenie do uczestnictwa w konferencjach oraz publikacje ksiek znanych przedstawicieli religijnej prawicy: Jerryego Falwella, Pata Robertsona, Garyego Bauera,
40
Hirshman, L., Homeward Bound, American Prospect, November 21, 2005 http://www.prospect.org/
cs/articles?articleId=10659
41
Ireland, P., Beware of 'Feel-Good Male Supremacy' The Washington Post , September 7, 1997;
Page C03.
42
Pharr, S., A Match Made In Heaven. The Progressive, August 1996: 28-29.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

80

Jamesa Dobsona i Billa Brighta. W tym kontekcie publiczne owiadczenia, e Promise


Keepers nie jest organizacj polityczn, lecz wycznie grup autorozwoju [self-help],
s oczywistym blefem.
Ireland twierdzi, e przejawem tego, jak serio traktowane s zorganizowane przejawy
ataku na prawa kobiet w USA, moe by komentarz kanadyjskiego National Public
Radio dotyczcy odbioru powieci Opowie podrcznej Margaret Atwood. Kobiety
w Anglii nazway j zabawn histori [jolly good tale], Kanadyjki przeraajc wizj,
a Amerykanki zareagoway pytaniem: ile zostao nam czasu?43. W 1997 roku organizacja NOW wystosowaa List Otwarty do Aktywistek (autorstwa Patricii Ireland,
Kim Gandy, Karen Johnson, Elizabeth Toledo). Autorki nawouj tam do podejmowania akcji zmierzajcych do zmiany opinii publicznej kreowanej przez opanowane
przez Promise Keepers media, zwaszcza poprzez przedstawianie i rozpowszechnianie prawdziwych i dokadnych informacji o tym ruchu. Do listu doczyy petycje dla
poparcia swego ostrzeenia44. Generalnie, feministki ostrzegaj przed retoryk Promise Keepers, podkrelajc, e mimo ukonw w stron kobiet w rzeczywistoci
czonkowie ruchu s przeciwni rezygnowaniu z tradycyjnych, zakorzenionych w patriarchacie rl mskich. O ile granica pomidzy sfer prywatn i publiczn ulega zaburzeniu, to maskulinistyczna kultura przesuna si do domu i do wntrza rodziny
(poparta w tym wypadku religijn retoryk). Trudno nie przyzna racji owej ostrej
krytyce wystosowanej przez feministki, zwaszcza po zapoznaniu si z takim twierdzeniami liderw, jak to, e feministyczne pogldy o zmiennoci niektrych dychotomicznych rl genderowych i, generalnie, wpyw kobiet jest gwnym powodem
chaosu w spoeczestwie45. Ale istnieje te inny odbir ruchu Promise Keepers.
Czonkinie rnych organizacji feministycznych czsto bior udzia w ich zjazdach,
oczywicie tylko w przebraniu, by potem zda z nich sprawozdanie. Donna Minkowitz, dziennikarka popularnego magazynu feministycznego Ms, przedostaa si na
zjazd w St. Petersburg na Florydzie w 1995 roku, za w 1997 roku w Washingtonie
DC. Zgodnie z jej sprawozdaniem Promise Keepers wystpuj wprawdzie przeciwko
prawom gejw oraz przeciwko aborcji, jednake treci przekazywane na spotkaniach
maj pozytywny wpyw na ich uczestnikw. Liderzy rzeczywicie staraj si zmienia
mczyzn w kierunku, jaki powinien odpowiada feministkom. Minkowitz relacjonuje, e bya wzruszona autentycznoci reakcji zgromadzonych46. Zgodnie z owiadczeniem innej kobiety, dziennikarki Jeannette Batz z Riverfront Times, pastorzy, z ktrymi rozmawiaa w czasie konferencji, przyznaj, e wielu mczyzn, czonkw
ruchu, pod wpywem wsplnych rozmw leczy si z uzalenie od narkotykw, alkoholu i nadmiernej pracy oraz odrzuca pornografi47. Natomiast z wywiadw z onami tyche mczyzn wynika, e podejcie ich mw jest bardziej egalitarne, ni
by to wynikao z formalnych owiadcze o dominowaniu w rodzinie. A oto sowa
43

Ireland, op. cit.


Memorandum, 8/15/97, concerning the Promise Keepers Mobilization Project, http://www.now.org/
issues/right/promise/letter.html
45
Evans, T., Spiritual Purity, op. cit., p.74.
46
Minkowitz, D., Ferocious Romance: What My Encounters With The Right Taught Me About Sex,
God, And Fury, Free Press, 1998.
47
Cyt. za: Robinson, B.A., Promise Keepers, Pro and Con, op.cit.
44

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

81

synnej feministki z grupy feminizmu wadzy, Naomi Wolfe, pochodzce z opinii wyraonej w wywiadzie TV (z 19 padziernika 1997 w Meet the Press) w reakcji na wypowiedzi Ireland:V Sdz, e Patricia Ireland przedwczenie potpia
Promise Keepers, poznajmy ich najpierw lepiej. Reakcja krytyczna wydaje si by
automatycznym odruchem lewicy na samo sowo bg. Jest jeszcze sporo do zrobienia w kwestii duchowego przebudzenia si mczyzn, a tylko ich przebudzenie
moe prowadzi do uznania rwnoci kobiet. Traktowanie osb, ktre mona kontrolowa, jako rwne istoty ludzkie, wymaga godnoci i wewntrznej motywacji.
Chciaabym zobaczy jak mczyni [rzeczywicie] wypeniaj wizje Jezusa, ktry
by pierwszym feminist w judeochrzecijaskiej tradycji i traktowa wszystkich
jednakowo, jako rwnowartociowych.48

Ocena ruchu przez organizacje niefeministyczne


Doktryna Promise Keepers krytykowana jest rwnie przez rne organizacje
chrzecijaskie, zwaszcza te jeszcze bardziej w stosunku do nich prawicowe. Sprzeciwiaj si one feminizowaniu kocioa (przez nakanianie mczyzn do emocjonalnych zachowa), zamazywaniu wyranego przesania kocioa na temat homoseksualizmu (traktujc go jako efekt zranienia w dziecistwie wymagajcy waciwej terapii, a nie bezwarunkowego potpienia), popieraniu mczyzn w ich dyskusjach na
temat aktywnej seksualnej wyobrani, wprowadzaniu pogaskich elementw do nauki
kocioa oraz wykorzystywaniu w swej doktrynie treci psychoanalitycznych. Promise Keepers atakowani s przez chrzecijaskich fundamentalistw take i za to, e
domagaj si zniesienia barier pomidzy rnymi denominacjami i poczenia katolikw, charyzmatykw oraz neoewangelistw w jednolit spoeczno, nakazuj tolerancj dla innych religii i respektowanie rnic etnicznych. Charakter zjazdw, ich
masowo, militarna atmosfera, uywanie flag, heroicznej muzyki, skandowanie hase,
histerie, mistycyzm powoduje, e ruch bywa porwnywany do organizacji nazistowskich w Niemczech z lat 3049. Poczenie ideologii New Age z manipulacyjnie dobranymi tekstami Biblii oceniane jest jako podatny grunt dla rozwoju faszyzmu w krgach
przecitnych, zakochanych w sobie Amerykanw. Ambiwalencj w odbiorze dziea
ruchu ilustruje take fakt, e zarwno byy prezydent Bill Clinton, jak i Hillary Clinton okazjonalnie nawizywali do jego dziaalnoci, pochwalajc propagowany przeze stosunek do rodziny50, za republikanin z Teksasu, Tom DeLay, w wywiadzie dla
Washington Post stwierdzi, e Promise Keepers uczynili go agodniejszym, subtelniejszym chrzecijaninem i politykiem51. Jeff Wagenheim, dziennikarz i zarazem
48
Cyt. za: Gargaro, C., The Promise Keepers - Dominating or Respectful of Women? http://www.
rightgrrl.com/carolyn/pk.html
49
Tarkowski, E. i. S. Leslie, Promise Keepers; A Militant Unity? Christian Conscience Magazine,
April 1995.
50
Ratnesar, R., The Go-Between. Bill Clinton's emissary to Washington interest groups douses
fires and soothes egos, Stanford Magazine, archives, http://www.stanfordalumni.org/news/magazine/1998/janfeb/lsjournal/onthejob.html
51
Za: Berkowitz, B., Less is more. Promise Keepers get less attention, smaller crowds but have
powerful connections. WorkingForChange, July 03, 2001.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

82

wspwydawca New Age Journal, postanowi sam dowiadczy atmosfery zjazdw


Promise Keepers i wzi udzia w jednym z nich, odbywajcym si w 1995 roku na
stadionie w Teksasie. Gwnym tematem tego spotkania bya wstrzemiliwo seksualna i wierno maeska (z nawizaniem do wczesnych wydarze w Biaym
Domu). Jego wraenia po spdzeniu weekendu wrd czonkw ruchu byy podobne
do wrae przekazanych przez kobiety uderzya go zwaszcza autentyczno i szczero uczestnikw w przekazywaniu oraz odbiorze nauk. Swj artyku zakoczy jednake znaczcym pytaniem: Czy to gbokie zaangaowanie mczyzn jest dowodem
ich godu dobrych relacji z onami i dziemi, czy raczej jest to gd wadzy?52

Promise Keepers i zmiany w paradygmacie mskoci


Jednym z celw tego artykuu jest wykazanie powiza pomidzy ruchami mskimi a zmianami w tradycyjnym paradygmacie mskoci. Wrd podstawowych
wskanikw owych zmian wymienia si czsto przemiany w sferze sprawowania ojcostwa stanowi to zreszt jedn z gwnych misji Promise Keepers. Badanie nad
t kwesti podja grupa feministycznie nastawionych psychologw z Yeshiva University w Nowym Yorku, w ramach Fatherhood Project (funkcjonujcego od 1993
roku). Jej czonkowie przeanalizowali dowiadczenia ojcostwa mczyzn rnych
organizacji. Wyniki bada nad grup mczyzn nalecych do ruchu Promise Keepers opublikowane zostay w magazynie Sex Roles. A Journal of Research w 1999
roku53. Badania te s cenne zwaszcza dlatego, e istniejce prace krytyczne opieraj si wycznie na analizie publikacji Promise Keepers, bez konfrontacji tych
programw z rzeczywistymi pogldami regularnych przedstawicieli ruchu. Teoretyczne zaoenie bada stanowia teza, e opiekucze [nurturing] ojcostwo, stawiajc emocjonaln czno i trosk w centrum zmian genderu mskiego, jest
potencjalnym elementem transformacji tradycyjnej maskulinistycznej ideologii oraz
e proces przedefiniowania ojcostwa moe by okazj do dekonstrukcji patriarchatu.
Badacze, opierajc si tak na bezporednich wywiadach, jak i na opiniach oraz listach publikowanych w Internecie, twierdz, e zwykli czonkowie Promise Keepers
s czsto bliscy w swych pogldach i potrzebach mitopoetykom wbrew temu, co
wynika z promowanej przez liderw ruchu wizji, nie objawiaj chci uczestniczenia w politycznej/religijnej armii. Badana grupa mczyzn odpowiadaa na pytania
dotyczce tego, jak zmieni si ich idea ojcostwa po zaangaowaniu si w dziaalno ruchu (zwaszcza po kilku latach uczestnictwa w rnorodnych formach aktywnoci). Mczyni stwierdzili u siebie widoczne zmiany w formuowaniu
definicji roli ojca. Z domu wynieli (80% przebadanych) tradycyjne normy mskoci: fizyczna sia, emocjonalny stoicyzm, przewodzenie, agresja, unikanie
wszystkiego, co kojarzy si z kobiecoci, homofobia. Natomiast po okresie studiowania i praktykowaniu zalece zamieszczonych w materiaach otrzymywanych
52

Wagenheim, J., An inside look at the evangelical mens movement. Utne Reader Online, Web
Special Archives, 1995.
53
Louise B. Silverstain, Carl F.Auerbach, Lorretta Grieco , Faith Dunkel, Do Promise Keepers
Dream of Feminist Sheep?, Sex Roles. A Journal of Research, Vol. 40, nr. 9-10, s. 665-688.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

83

od organizacji uczestnicy zauwayli, i nabyli umiejtno suchania (w miejsce pouczania) swych dzieci i on oraz nauczyli si reakcji alternatywnych wobec stosowania przemocy i agresji. Sw nowo nabyt wiedz mieli okazj praktykowa w trakcie odbywajcych si dwa razy w tygodniu spotka w maych grupach. W swych
wypowiedziach (w czasie wywiadw) mczyni posugiwali si cytatami z Biblii,
a jako wzr osobowoci suy im miujcy Chrystus. W konkluzji bada naukowcy przyznaj, e przemiany w zakresie sprawowania roli ojcw, a mianowicie
przejcie od tradycyjnych wzorw do wychowywania w atmosferze troski [nurturing], nie wiod bezporednio i w sposb nieunikniony do osignicia podanych
przez feministki celw w zakresie ich wizji nowego mczyzny. Daj jednake nadziej, e ju crki tych wyedukowanych ojcw bd wiza si z bardziej progresywnymi partnerami, wzmacniajc i rozpowszechniajc w ten sposb zmiany w charakterze mczyzn54. Rodzi si przy tym pytanie, w jaki sposb ten neokonserwatywny ruch przyciga do siebie tak wielk liczb mczyzn, podczas gdy inne bardziej progresywne, profeministyczne nie osigaj takiej popularnoci. Badacze
sdz, e jest to wynik obecnoci dwch elementw: waciwej ideologii i spoecznego systemu wspierania. Ideologia Promise Keepers jest kombinacj tradycyjnych
i progresywnych wartoci. Jako e kwestie hegemonicznych wzorw przewodzenia, hierarchii i wadzy s bardzo istotne dla wikszoci mczyzn z tzw. tradycyjnych rodzin (80 procent czonkw Promise Keepers), odwoywanie si wprost do
zmian i rezygnowania z tych atrybutw nie przyniosoby spodziewanych efektw
(nawet gdyby liderzy mieli taki zamiar). Doktryna Promise Keepers dostarcza zatem
swym czonkom narzdzia do rozwizania konfliktu wynikajcego z podania za
tradycyjnymi normami mskimi i autorytaryzmem, przy rwnoczesnej potrzebie
bliskiego kontaktu, wraliwoci, emocjonalnej dostpnoci elementw niezbdnych dla szczcia w rodzinie i zadowolenia z siebie. Tradycyjne normy rl mskoci s tak silne, e wielu mczyzn jest je w stanie przeama wycznie w obliczu wyszego autorytetu: Biblii i Chrystusa. Ideologia innych progresywnych ruchw nie pozostawia tego bezpiecznego odniesienia i zamiast pomaga w rozwizywaniu wewntrznych konfliktw, raczej przysparza wicej niepokoju. Z kolei
poczucie solidarnoci wytwarzane w grupach Promise Keepers pozwala na amanie
niektrych tradycyjnych norm mskoci przy spoecznym poparciu. Nie naley jednak zapomina, e liderzy Promise Keepers nie nakazuj ani nie zalecaj mczyznom rezygnacji z poczucia swojej siy i sprawowania wadzy. Pozwalaj im zachowa twarz, przy rwnoczesnym zagodzeniu dominacji poprzez zdefiniowanie
jej w kategoriach kierowania poprzez suenie (posugujc si modelem Jezusa).
Zgodnie z zaoeniami Promise Keepers (jak wynika z oficjalnych publikacji)
w nagrod za zmian swych zachowa, czyli bycie mniej autorytatywnymi i bardziej
dostpnymi emocjonalnie dla czonw rodziny, mczyni powinni uzyska/odzyska dobre relacje oraz korzystny wpyw na rozwj dzieci. Swym wikszym zaangaowaniem w ycie rodziny powinni wzmocni sw pozycj nie tylko w stosunku
do dzieci, ale te w stosunku do swych on. W ten sposb maj szans stawa si (na
powrt) liderami rodziny nie poprzez demonstrowanie siy, ale przez okazywanie
54

L.B. Silverstein, C.F. Aurbach, op.cit.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

84

troski i odpowiedzialnoci. Patrzc na spraw z tej perspektywy, Promise Keepers nie


uwaaj, e ich pogldy demonstruj dewaluacj kobiet. Przeciwnie, sdz oni, e
pracuj na rzecz lepszego funkcjonowania swych maestw. Internalizacja nowych
norm jest wzmacniana dziki czstym spotkaniom w podgrupach, gdzie mczyni
dziel si swymi dowiadczeniami i wtpliwociami w klimacie wzajemnego zrozumienia i akceptacji kolegw [support groups]. Ten rodzaj gratyfikacji stanowi wany
komponent utwierdzania nowych zachowa. Nie ulega jednak wtpliwoci, e ideologia Promise Keepers, propagujc tradycyjn form rodziny jako jedyn dozwolon,
stwarza do sztywne granice dla rozwoju swych czonkw. Nie akceptuje innych
ni chrzecijaski stylw ycia i wspomaga autorytarne stosunki midzy mczyznami i ich partnerkami. Std te nazywana bywa przez feministki bardziej agodnym,
delikatniejszym patriarchatem55.

Podsumowanie
Chocia spoeczna dominacja mczyzn trwa nadal, cho elita mska kontroluje wicej kapitau i sprawuje wicej wadzy ni 30 lat temu, to rwnoczenie due grupy mczyzn
rzeczywicie staj przed zjawiskiem istotnych zmian w obrbie spoecznych wzorw
i ukadw w domu, w pracy i wszdzie indziej. Niektre grupy mczyzn ze wzgldu na
swe wyksztacenie, kulturowe i etniczne pochodzenie oraz pozycj spoeczn borykaj
si z trudnymi dla siebie kwestiami, z jakimi nie spotykali si ich ojcowie. Dla czci
mczyzn, zwaszcza tych pozostajcych relatywnie poza wadz, kombinacja braku waciwego wyksztacenia, redukcji w sferze tradycyjnych zawodw oraz unikania prac okrelanych jako kobiece moe rzeczywicie konstytuowa materialny kryzys dla nich samych
i ich bliskiego otoczenia. Pomimo rozmiarw zmian pochopnym wydaje si mwienie
o szeroko rozpowszechnionym ideologicznym kryzysie mskoci. Ca kwesti rozpatrzy naley w kontekcie trudnej do podwaenia stabilnoci strukturalnej mskiej wadzy.
O ile atwo jest wskaza nowe medialne wzory i style w przejawach mskoci (New Man,
New Father), duo trudniej przedstawi przykady rzeczywistych zmian w yciu
mczyzn. Chocia mczyznom wolno teraz paka w trakcie programw telewizyjnych,
to zinstytucjonalizowane relacje wadzy pomidzy kobietami a mczyznami nie zaniky.
Co jednak naley uczyni dla tych, ktrzy czuj si zdezorientowani w swej tosamoci, zagubieni, oszukani? Jaka polityka byaby tu najwaciwsza? Jaka unikaaby pogbiania
uczu beznadziejnoci i desperacji, braaby pod uwag rnice pomidzy mczyznami,
uwzgldniajc ich wiek, zdrowie, orientacj seksualn, religi itp.? Jaka nie byaby opresyjna
w stosunku do kobiet oraz dzieci, ale stanowia opozycj dla opresji, wspomagaa feministyczne inicjatywy i zmieniaa mczyzn? Rozwizaniem wydaj si by takie praktyki,
ktre eksponuj mskie problemy, jednake bez tworzenia stereotypw oraz bez odwrcenia uwagi od kobiet i ich programw. Powinny one dotyczy publicznych debat, formuowania jasnych praw i regulacji, publikacji, edukacji, wychowania, wspomagania
profemenistycznych mskich programw i bada naukowych56. Dziaania, ktre niwelo55

Kimmel, M. Promise Keepers: Patriarchys second coming as masculine renewal, Tikkun, 12


(2) 1997, s. 46-50.
56
Jeff Hearn (Swedish Scholl of Economics, Finlandia) proponuje Critical Studies on Men.

Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna

85

wayby dominacj, likwidoway opresj, zachcay i wzmacniay zachowania prowadzce


do zaprowadzania sprawiedliwoci genderowej. Taka polityka powinna by prowadzona
przez organizacje pastwowe, korporacje, lokalne spoecznoci, szkoy, uniwersytety, media,
kocioy i organizacje sportowe. Rozwj psychologii mczyzn te moe by znaczcym
wkadem w rozumienie i rozwizywanie problemw, ktre negatywnie oddziaywaj na cae
spoeczestwo. Ruchy mskie, takie jak omawiany ruch Promise Keepers, prezentuj si
bardzo dwuznacznie w kontekcie wspomnianej propozycji rozwiza. Mimo pewnych progresywnych cech, generalnie s prb utrzymania status quo. Promise Keepers jako ruch
spoeczny jest relatywnie maym przedsiwziciem i wpywa na znacznie mniejsz liczb
osb ni np. ruch kobiet czy organizacje zielonych. Ma on te mniejszy wpyw na charakter
i kierunki rozwoju spoecznych instytucji, rzdw i kultury popularnej. Intensywne doznania serwowane czonkom Promise Keepers w czasie trwania zjazdw mog wprawdzie inicjowa zmiany w poczuciu mskoci u mczyzn, ale ich transformacyjna funkcja nie
powinna by przeceniana. Promise Keepers mona traktowa jako przejciowy i wstpny
etap dokonujcych si przemian. Z pewnoci te naley przyglda si jego rozwojowi.

Przypisy:
I

Dla przykadu: Zgodnie z danymi opublikowanymi przez Izb Reprezentantw Komitetu do


Spraw Edukacji i Treningu Chopcw w Australii, [the report of the House of Representatives Standing
Committee on Education and Training's Inquiry into the Education of Boys], opublikowanymi
w padzierniku 2002, [w:] Pru Goward, Federal Sex Discrimination Commissioner, The Crisis of Masculinity is there the need for a men's movement?, wykad z serii Oz Prospects Lecture Series, State
Library of Victoria, 20 April, 2004. on line: mczyni popeniaj wicej samobjstw ni kobiety, 85%
morderstw popeniaj mczyni, modzi mczyni przekraczaj prawo dziewi razy czciej ni
mode kobiety, mczyni yj 4 lata krcej ni kobiety, rnica pomidzy wynikami w szkole
chopcw 14-letnich: s o 8% nisze ni dziewczt (ten procent ronie), 80% uczniw wydalonych ze
szk za niewaciwe zachowanie to chopcy, 56% osb koczcych studia wysze to kobiety.
II
Zmiany we wzorach mskoci w Stanach mona byo obserwowa ju w latach 70. Z uwagi na
niepopularno wojny w Wietnamie wielu modych mczyzn wystpio otwarcie przeciwko establishmentowi, wykrzykujc hasa uprawiaj mio nie wojn. Ze swoimi dugimi wosami czsto
przezywano ich zniewieciaymi [sissie] pomogli ustanowi nowy trend bdcy pocztkiem podwaania i redefiniowania tradycyjnej mskoci. Powizania i wierno militarnym instytucjom przestaa by oznak mskoci.
III
Jeff Hearn, analizujc msko w miejsce hegemonicznej mskoci, skupia si raczej na hegemonii mczyzn. To sformuowanie ma mu pomc w adresowaniu kwestii, e mczyni s zarwno
spoeczn kategori formowan przez system genderowy, jak i kolektywnymi oraz indywidualnymi
sprawcami spoecznych praktyk. Zobacz: Jeff Hearn, Hegemonic Masculinity to the Hegemony of Men,
Feminist Theory, Vol. 5, No. 1, 49-72 (2004), SAGE Publications
IV

Najbogatsza kolekcja zbiorw na temat ruchw mskoci Changing Mens Collection znajduje
sie w bibliotece Michigan State University w Lansing, Michigan, zaoonej w 1990 roku przez studenta
tego Uniwersytetu, Eda Bartona.
V
6 wrzenia 1997 grupa konserwatywnych kobiet rnych chrzecijaskich denominacji oskarya
organizacj NOW, zarzucajc jej krytycyzm, oraz potpia wpyw feminizmu na koci i spoeczestwo, oskarajc go o skupienie si na wadzy i sukcesie, nie za na dostrzeganiu trudnych warunkw
ycia wielu kobiet.

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

86

Urszula Kluczyska

Sport jako obszar konstruowania


tosamoci mczyzn
Znaczenia wpisane w sport i moliwoci
ich definiowania

elem artykuu jest przyblienie sportu jako praktyki kulturowej, ukazanie dominujcych sposobw odczytywania owej instytucji oraz wskazanie moliwoci
redefiniowania wpisanych we przewiadcze. Moim analizom przywiecao
zaoenie, e sport stanowi dla mczyzn potencjalnie istotne rdo ksztatowania lub
wyraania tosamoci, przy czym mimo istnienia pewnych dominujcych sposobw
odczyta rni mczyni mog go interpretowa i wykorzystywa na rne sposoby.
W celu zbadania problemu odniosam si do licznych bada i analiz wskazujcych na
gwne znaczenia sportu, te ostanie potraktowaam jednak bardziej jako potencjalne
opcje lub po prostu pul moliwoci ni co koniecznego do przyjcia.
W analizach wyszam od tez spoecznego konstruktywizmu. Zgodnie z jego najoglniejszymi zaoeniami nie ma moliwoci pewnego i pozbawionego wtpliwoci
poznania natury rzeczywistoci. Jak zauwaaj Peter Berger i Thomas Luckmann1,
wiat moe by rozumiany na wiele sposobw, czowiek za dowiadcza go na jeden
specyficzny sposb, charakterystyczny dla okrelonej kultury. Rozumienie wiata przez
konkretn jednostk nie jest jednak odzwierciedleniem absolutnej rzeczywistoci.
W perspektywie spoeczno-konstruktywistycznej nie traktuje si ludzi jak byty pasywne, ktre s wycznie odbiorcami wydarze, ale jako jednostki, ktre aktywnie
angauj si w swoje postrzeganie, twrczo konstruujc wasny pogld na wiat. Nie
jest to przy tym przedsiwzicie, w ktre angauj si w pojedynk, albowiem cae
spoeczestwo uczestniczy w okrelaniu tego, co dobre i ze, prawdziwe i zudne. W ten sposb kultura bez przerwy nabudowuje informacje spoeczne i wyposaa
swych czonkw w wiedz zdroworozsdkow2. wiat jest wwczas tworzony przez
istoty ludzkie: nie jest dany na zasadzie oczywistoci, lecz wymylony, skonstruowany,
stanowi go sie interpretacji tkana przez jednostki i grupy3. Do rzeczywistoci w ogle
1

Peter Berger, Thomas Luckmann, 1983, Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, Warszawa: PIW.
Anne E. Beall, 2004, Spoeczno-konstruktywistyczne podejcie do rodzaju, [w:] Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mczyni: odmienne spojrzenie na rnice, Gdask: GWP, s. 82-83.
3
Gordon Marshall, 2005, Sownik socjologii i nauk spoecznych, Warszawa: PWN, s. 156.
2

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

87

nie mona dotrze, albowiem rzeczywisto stanowi to, co jest za takie uwaane przez
ludzi dochodzi tu zatem do zamazania granicy midzy tym, co obiektywne i tym, co
subiektywne. Eksponowanie spoecznej konstrukcji wiedzy oraz wiata, ktrego owa
wiedza dotyczy, nie oznacza jednak zaprzeczania istnienia tego wiata. Raczej ukazuje,
i nie mona odkry ostatecznej prawdy i wiedzy nie istnieje zewntrzny wobec
rzeczywistoci spoecznej punkt obserwacyjny, z ktrego mona by rozsdzi, co
jest prawdziw prawd, prawdziw wiedz, prawdziwymi wartociami4. Istotne jest
jednak samo przewiadczenie, e wiat istnieje w postaci spoecznie skonstruowanych
znacze. Bazujc na tym przekonaniu, dokonuj poniszych analiz.
Zgodnie z zaoeniami spoecznego konstruktywizmu tosamo ma charakter
konstruowany i zaleny od kontekstu. Tosamo budowana jest z rnych fragmentw otaczajcej rzeczywistoci. W elementy te wpisane s pewne znaczenia, lecz
istnieje take moliwo ich redefiniowania. Sport stanowi przykad jednej z wielu
praktyk kulturowych, ktre wpywaj na ksztat mskiej tosamoci. Istotne jest tu
zaoenie, i sport to instytucja, ktra konstruuje relacje w obrbie rodzaju. Dzieje si
tak wskutek dominacji przekonania, i sport stanowi obszar umoliwiajcy potwierdzenie tradycyjnej mskiej wadzy, siy i przemocy oraz wspczesnych obaw o spoeczn feminizacj5, ustala porzdek, okrelajc struktur, wartoci, zasady, ktre
znajduj potwierdzenie w dominujcych koncepcjach mskoci i kobiecoci. Dokonuje si to gwnie poprzez maskulinizacj cia i psychiki mczyzn6. W toku analiz zamierzam przybliy powysze zaoenia, ale jednoczenie ukaza, e cho
pewien model interpretacji znacze wpisanych w sport okrelany jest jako dominujcy i oczywisty, to jednak istnieje w tej kwestii pewna dowolno ta sama praktyka moe stanowi potencjalny obszar konstruowania tosamoci mczyzn, ale
dokonywany na rne sposoby.

Socjalizacja w msko dominujc poprzez sport


W wyniku przemian spoecznych oraz zmian w relacjach rodzajw pojawi si
strach przed feminizacj rzeczywistoci spoecznej i obawa przed utrat stabilnej mskoci. Nieobecno ojcw w procesie wychowania dzieci spowodowaa, i caa odpowiedzialno za dorastanie maych mczyzn spocza na barkach kobiet. Wyonio
si wic przekonanie, i chopcy potrzebuj treningu i dyscypliny, by mogli dowiedzie si, jak sta si mczyzn7. Jednym ze sposobw na socjalizacj w msko
4
Zbyszko Melosik, 1995, Postmodernistyczne kontrowersje wok edukacji, Toru-Pozna: Edytor, s. 72.
5
Michael Messner, 1987, The Life of a Mans Season. Male Identity in the Life Course of the
Jock, [w:] Michael S. Kimmel (red.) Changing Men. New Direction in Research on Men and Masculinity, Newbury-London-New Delhi: Sage, s. 54.
6
Michael. A. Messner, 1998, Boyhood, Organized Sport, and the Construction of Masculinities,
[w:] Michael S. Kimmel, Michael A. Messner (red.) Mens Lives, Boston-London-Toronto-SidneyTokyo-Singapore: Allyn and Backon, s. 119.
7
Michael A. Messner, 1992, Power and Ply: Sport and the Problem of Masculinity, Boston: Beacon Press; podaj za: Ian Burgess, Allan Edwards, James Skinner. 2003. Football Culture in an Australian School Setting: The Construction of Masculine Identity, Sport, Education and Society 2, s. 199.

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

88

dominujc oraz utwierdzanie w tradycyjnej mskiej roli byo stworzenie w Ameryce


chopicego ruchu Skautw. w ruch mia za zadanie chroni chopcw przed nadmiernym wpywem kobiet oraz zaszczepia im patriarchalne wartoci8. W wyniku
obawy przed feminizacj9 doszo take do rozpowszechnienia i uznania wagi sportw, zwaszcza kontaktowych z ich pomoc krnbrni mczyni uczeni byli kontroli
spoecznej i szacunku wobec autorytetu10. Sport sta si jednym z ostatnich bastionw mskiej wadzy i wywyszenia nad i separacji od feminizacji spoeczestwa11 oraz metod przeksztacania chopcw w mczyzn. Zaczto postrzega go
jako integralny element waciwego rozwoju chopcw12 sposb na to, by nie stali
si kobiecy, delikatni i zwyrodniali13. Wspzawodnictwo i si fizyczn podkrelano jako wartociowe, za umniejszano warto cech stereotypowo kobiecych14. Jeeli
chopiec chce przynalee do dominujcego nurtu mskoci (okrelanego jako gwny), musi cechowa go sia fizyczna i wytrzymao, musi on dy do osignicia
sukcesu i wspzawodniczy, walczc o zwycistwo.
Sport zosta okrelony immanentn cech rozwoju chopcw, jak uj to Zane
Grey, ktrego z kolei zacytowa Michael S. Kimmel: wszyscy chopcy kochaj baseball. Jeeli nie, nie s prawdziwymi chopcami15. Pod adresem chopcw, ktrzy nie
uczestniczyli w sportowych praktykach, byli sabi lub woleli czytanie ksiek, spoeczestwo skierowao szereg sankcji spoecznych w postaci naznaczenia, opatrzenia
etykiet moli ksikowych czy sabeuszy16. Sport nie by ju bowiem postrzegany
wycznie jako forma rekreacji, ale gruntowny trening charakteru i moralnoci17. Poprzez zaangaowanie i przynaleno do druyny sportowej modzi mczyni ucz
si jak praktykowa i przyjmowa dominujce w kulturze rozumienie mskoci18. W sporcie nazwanie kogo panienk, uznanie, e rzuca jak baba, jest najbardziej dotkliw
zniewag, jak chopak (a czasem i dziewczyna) moe usysze19.
Cho powszechnie uznaje si sport za naturalny etap rozwoju chopcw, takie
przekonanie nie sposb obroni. Naley bowiem zaznaczy, i sport nie stanowi
naturalnej cechy ludzkiego ycia, jest raczej spoeczn instytucj, ktra odbija
8
Mary. R. Walsh, 2003, Kobiety, mczyni i pe. Debata w toku, Warszawa: IFiS PAN, s. 469.; J. P.
Hantover, The Boy Scouts and the Validation of Masculinity, [w:] Michael S. Kimmel, Michael A. Messner (red.) op. cit., s. 101.; Michael A. Messner, 1987, op. cit., s. 53.
9
Por. Michael A. Messner, 1998, op. cit., s. 109.
10
Ian Burgess, Allan Edwards, James Skinner, op. cit., s. 200.
11
Michael A. Messner, 1987, op. cit., s. 54.
12
Michael S. Kimmel, 1990, Baseball and the reconstruction of American masculinity, 1880-1920,
[w:] Michael A. Messner, Donald F. Sabo (red.) Sport, Men, and the Gender Order, Critical Feminist Perspectives, Champaign: Human Kinetics, s.55-65.
13
Todd Crosset, 1990, Masculinity, sexuality, and the development of early modern sport, [w:] Michael A. Messner, Donald F. Sabo (red.) op. cit., s. 53.
14
Por. Michael A. Messner, 1998, op. cit., s. 109.
15
Michael S. Kimmel, 1990, op. cit.; podaj za: Michael A. Messner, 1998, op. cit., s. 111.
16
Por. Michael A. Messner, 1998, op. cit., s. 109.
17
Geoffrey Blainey, 1990, A game of Our Own: The Orgins of Australian Football, Melbourne: Information Australia, s. 58; podaj za: Ian Burgess, Allan Edwards, James Skinner, s. 200.
18
Christopher Hickey, Lindsay Fitzclarence,1997. Masculinity, violence and football. Changing Education 4, s. 52; podaj za: Ian Burgess, Allan Edwards, James Skinner, op. cit., s. 201., Por. M. A. Messner,
1987, op. cit., s. 54.
19
Michael A. Messner ,1987, op. cit., s.56.

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

89

dominujce wartoci i relacje wadzy20. Mimo tego faktu Michael A. Messner dostrzega, i sport postrzegany jest jako naturalny instynkt. W przeprowadzonych
przez badacza wywiadach sportowcy tak wanie tumaczyli swj pocig do aktywnoci. Trudno jednak mwi o sporcie jako naturalnym zachowaniu, albowiem
nie ma nic naturalnego w rzucaniu pik do bramki czy w uderzaniu piki kijem.
Okrelanie owych dziaa w kategoriach naturalnoci stanowi raczej rezultat postrzegania udziau w praktyce, jak jest sport, jako czynnika, ktry wpywa na
ksztatowanie mskiej tosamoci21. Barrie Thorne w ramach swych analiz stwierdzi, i udzia chopcw w praktykach sportowych daleki jest od naturalnoci. Naturalizuje go dopiero zachowanie dorosych, dokonujcych podziau na aktywnoci
waciwe chopcom lub dziewcztom oraz podziau na pe w sytuacjach podejmowania dziaa w obrbie klasy czy na boisku szkolnym22.
Messner twierdzi, i wanym czynnikiem wpywajcym na postrzeganie sportu,
na konstruowanie jego znaczenia jako aktywnoci, ktra w tak duym stopniu ksztatuje msk tosamo, na podnoszenie wagi rywalizacji, jest wpyw osb znaczcych, takich jak: starszy brat, wujek czy ojciec. Wpyw tego ostatniego jest przy tym
bardziej skomplikowany23.
Sport socjalizuje w msk dominacj, definiujc relacje midzy rodzajami. Douglas E. Foley podaje, i wedug przeprowadzonych bada nie tylko druyny, ale caa
spoeczno szkoy w Stanach Zjednoczonych wykorzystuje futbol, by celebrowa
i reprodukowa dominujce kody w obrbie rodzajw24. Podobn kulturow rol peni
hokej w Kanadzie, rugby w Poudniowej Afryce czy pika nona w Wielkiej Brytanii
oraz w Polsce. S to sporty, w ktrych udzia bior przede wszystkim chopcy (dziewczta uczestnicz w nich w znacznie mniejszym stopniu). To mskie zawody czy
mecze stanowi w obrbie tych dyscyplin wane wydarzenie25. Sport okrela zachowania agresywne, si oraz twardo jako norm norm mskoci i w ni socjalizuje. Konstruuje tosamo modych mczyzn i reprodukuje msk hegemoni,
albowiem bohater sportowy jest postrzegany jako prawdziwy mczyzna26. Bohaterami i autorytetami staj si mczyni sportowcy, ktrzy s uwielbiani, wywyszani
i wynoszeni na kulturowy piedesta27.
Mimo zaoenia, i sport socjalizuje mczyzn w model mskoci dominujcej, naley podkreli, i nie wszyscy mczyni mog lub chc by bohaterami. Cho panuje
przekonanie, e mczyzn socjalizuje si raczej do wspzawodnictwa, wielu z nich wy20

Zob. Michael A. Messner, 1992, op. cit.


Michael A. Messner, 1998, op. cit., s. 111.
22
Barrie Thorne, 1986, Girls and boys together but mostly apart: gender arrangements in elementary schools, [w:] Willard W. Hartup, Zick Rubin (red.) Relation and Development, Hillsdale, NJ:
Lawrrence Erlbaum, s. 167-184.
23
Szerzej zob. Michael A. Messner, 1998, op. cit., s. 112-114.
24
Douglas E. Foley, 1990, Learning Capitalist Culture: Deep in the Heart of Tejas, Philadelphia:
University of Pennsylvania Press; podaj za: Robert W. Connell, 2000, The Men and the Boys, Berkeley-Los Angeles: University of California Press, s. 159.
25
Robert W. Connell, 2000, op. cit., s. 159-160.
26
Por. Ian Burgess, Allan Edwards, James Skinner, op. cit., s. 203-205.
27
Donald Sabo, Sue Curry Jansen, 1992, Image of Men in Sport Media. The Social Reproduction of
Gender Order, [w:] Steve Craig (red.) Men, Masculinity and the Media, Newbury Park-London-New
Delhi: Sage Publication, s. 174.
21

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

90

cofuje si z takiej relacji. Istotne jest to, i nie musz oni okrela siebie jako przegranych po prostu w dobie wspczesnych przemian mskoci i akceptowania rnych
sposobw na bycie mczyzn28 wybieraj inn opcj budowy swej tosamoci.

Sportowcy i sportsmenki
homofobia oraz seksizm w sporcie
Zakada si, e sport powtrzmy raz jeszcze jest obszarem utwierdzania mskiej
dominacji, jednak uprawiaj go take kobiety. Dochodzi zatem do ustalenia pewnej relacji midzy pciami. Warto si zastanowi, jak postrzegana jest kobieta sportsmenka.
Rozpatrujc t kwesti, naley wspomnie, i dopiero w pnych latach siedemdziesitych wyonia si feministyczna krytyka sportu. Zosta on okrelony jako zasadniczo seksistowska instytucja zorientowana na msk dominacj i msko29.
Analizy ukazay, i w zalenoci od pci rna jest socjalizacja w sport, albowiem dochodzi do naturalizacji wadzy mczyzn i ich dominacji nad kobietami.
Rne typy sportw (w zalenoci od niesionych znacze i wartoci) uznawane byy
(i s) za kobiece lub mskie30. Rozrnienie na sporty waciwe danej pci wynika
z okrelenia zachowa, ktre z zaoenia charakteryzuj wszystkie kobiety i wszystkich mczyzn oraz przeniesienia ich na odpowiednie dyscypliny sportowe. Cechami
tradycyjnie kojarzonymi z mskoci s: sia, samokontrola, agresja, wytrzymao,
dyscyplina, nieustraszono, wspzawodniczenie. Jednoczenie to, co kobiece, jest
definiowane jako przeciwiestwo tego, co mskie. Kobieco utosamia si z piknem, pasywnoci, gracj, emocjonalnoci, ekspresyjnoci31.
Jedna z pierwszych socjoloek sportu Metheny przeprowadzia badania, ktre
wykazay, i dochodzi do stereotypowego przypisania mczyznom i kobietom
rnych aktywnoci fizycznych, ktre zwizane s z oczekiwaniami wobec roli pciowej. Typizacja sportw odnosi si do kilku podstawowych aspektw: siy fizycznej,
prawdopodobiestwa kontaktu fizycznego podczas gry i estetycznej specyfiki aktywnoci32. Do grupy sportw kobiecych mona zaliczy midzy innymi: taniec, jazd
figurow na lodzie czy gimnastyk, a zatem sporty indywidualne, niekontaktowe, niewymagajce siy fizycznej (atrybutu okrelonego jako mski), w ktrych kadzie si
nacisk na walory estetyczne bdce uosobieniem wszystkiego, co stereotypowo
okrela si jako kobiece. Z kolei sporty mskie definiowane s poprzez bezporedni
kontakt, si fizyczn i bezporedni rywalizacj. Naley tu wymieni midzy innymi:
hokej, pik non, baseball, rugby, boks. Wspczesne badania wskazuj, i podzia
28

Robert W. Connell, 1995, Masculinities, Berkeley-Los Angeles: University of California Press.


Nancy Theberge. 1981. A critique of critiques: Radical and feminist writings on sport. Social Forces 60, 2, s. 342; podaj za: Donald Sabo, Sue Curry Jansen, op. cit., s. 171.
30
Por. Caroline G. E. Wiley, Susan M. Shaw, Mark E. Havitz. 2000. Mens and Womens Involvement in Sport: An Examination of the Gendered Aspects of Leisure Involvement. Leisure Sciences
22, s. 19-31.
31
James R. Angelini. 2008. Television Sports and Athlete Sex: Looking At the Differences in watching Male and Female Athletes. Journal of Broadcasting & Electronic Media 52, 1, s. 16-32.
32
Podaj za: Caroline G. E. Wiley, Susan M. Shaw, Mark E. Havitz, op. cit., s.22.
29

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

91

na sporty typowo kobiece i typowo mskie nadal funkcjonuje33. Z czasem rwnie kobiety zaczy uprawia sporty postrzegane jako typowo mskie (m. in.
pika nona34, hokej35), jednake sport kobiecy by i w odniesieniu do wielu dyscyplin jest nadal marginalizowany36 oraz trywializowany37.
Zdaniem Donny Lopiano, lekceway si korzyci, jakie moe przynie kobietom
udzia w sportach. Co wicej, wyoniy si pewne mity i stereotypy okrelajce sport
jako praktyk, ktra szkodzi kobietom. Przekonania te byy i s podtrzymywane
gwnie przez media. Twierdzi si w ich obrbie, i uprawianie sportu spowoduje, e
kobiety stan si mskie i niekobiece, rozwin si u nich zaburzenia w odywianiu, bd cierpiay na kontuzje kolana podczas uprawiania wyczynowo lekkiej atletyki ze wzgldu na budow anatomiczn, dowiadcz opadania jajnikw i pcherza
moczowego, jeli bd zbyt ciko trenoway, stan si lesbijkami.38
Wedug Jennifer L. Knight oraz Traci A. Giuliano39 nad sportsmenkami ciyo
i ciy nadal pitno lesbijki. Odnoszenie sukcesw przez sportsmenk kontrastuje
bowiem z tradycyjn spoeczn rol pciow i postrzegane jest jako mskie zachowanie. Z tego wzgldu sportsmenki, ktre s heteroseksualne, ukazuje si zwykle
w sposb, ktry jednoznacznie podkrela ow heteroseksualno np. z mem,
chopakiem czy dzieckiem40. Z kolei heteroseksualno mczyzn uprawiajcych mskie sporty nie podlega takim wtpliwociom41, jest jednoznaczna i oczywista42
chyba e zostanie podwaona zachowaniem sportowca. Homofobia przenikna zarwno do mskich, jak i kobiecych sportw43, stanowicych jedn z najbardziej homofobicznych instytucji w naszym spoeczestwie44. Ze wzgldu na wpisanie w rol
sportowca cech dominujcej mskoci, mczyzna jest poza podejrzeniem o homose33

Caroline G. E. Wiley, Susan M. Shaw, Mark E. Havitz, op. cit., s.22.


Zob. np.: Nikki Wedgwood. 2004. Kicking Like Boy: Schoolgirl Australian Rules Football and
Bi-Gendered Female Embodiment. Sociology of Sport Journal 21, s. 140-162.
35
Zob. np.: Nancy Theberge. 1995. Gender, Sport, and the Construction of Community: A Case
Study From Womens Ice Hockey. Sociology of Sport Journal 12, s. 389-402.
36
Grupa badaczy stwierdzia, i ceny biletw na mecze koszykwki druyn uniwersyteckich rni si
w zalenoci od tego, czy jest to mecz kobiet czy mczyzn. Ceny biletw na mecze rozgrywane midzy
eskimi druynami okazay si nisze. Badacze sugeruj, i jest to przykad marginalizacji i sposb na dewaluacj kobiecych umiejtnoci oraz zdolnoci. Zob. Michelle R. Hebl, Traci A. Giuliano, Eden B. King
i in. 2004. Paying the Way: the Ticket to Gender Equality in Sports. Sex Roles 51, 3 i 4, s. 234.
37
Por. Michael A. Messner, 1998, op. cit., s. 109., Donald Sabo, Sue Curry Jansen, op. cit., s. 171.
38
Donna Lopiano. 2004. Gender Equity in Sport. The Diversity Factor 12, 1, s. 25.
39
Jennifer L. Knight, Traci A. Giuliano. 2003. Blood, Sweat, and Jeers: The Impact of the Medias Heterosexist Portrayals on Perceprion of Male and Female Athletes, Journal of Sport Behavoir 26, s. 272-284.
40
Zob. Vikki Krane. 2001. We can be athletic and femine, but do we want to? Challenging hegemonic femininity in womens sport. Quest 53, s.115-133.; Riitta. M. Pirinen. 1997. The construction
of womens position in sport: A textual analysis of articles on female athletes in Finnish womens magazines. Sociology of Sport Journal 14, s. 290-301.
41
Zob. Pat Griffin, 1998, Strong women, deep closets: Lesbian and homophobia in sport, Champaign: Human Kinetics.
42
Cho z drugiej strony mona dostrzec, i homoseksualizm w sporcie stanowi temat tabu. Por.
Donald Sabo, Sue Curry Jansen, op. cit., s. 177.
43
Por. Jennifer L. Knight, Traci A. Giuliano, op. cit., s. 281.
44
J. Clark, Muscle and Power, Bum 1993, s. 25; podaj za: Ian Burgess, Allan Edwards, James
Skinner, op. cit., s. 201.
34

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

92

ksualizm, jeli tylko sport, ktry uprawia, jest typowo mski. Generalnie jednak
zakres homofobii w wiecie sportu jest niewiarygodny45.
Specyficznym zjawiskiem jest take zawadnicie zawodu trenerskiego przez
mczyzn. Taka sytuacja potwierdza dominujc pozycj mczyzn, albowiem wika
kobiet uprawiajc dan dyscyplin sportow w relacj z mczyzn, ktry, penic
rol trenera, wychodzi z pozycji dominujcej. Co wicej, czsto dochodzi do sugerowania relacji seksualnej lub erotycznej midzy trenerem a zawodniczk. Takie postrzeganie sprowadza kobiet do obiektu seksualnego i zaprzecza moliwoci innej
ni seksualna bezporedniej relacji midzy mczyzn i kobiet w sporcie. Sytuacje molestowania seksualnego przez mczyzn trenerw czsto nie s przez zawodniczki definiowane jako takie. Jednoznaczny sposb okrelania, czyli zaprzeczanie
molestowaniu seksualnemu lub rnym jego przejawom, mona zinterpretowa jako
prb zaprzeczenia istnienia relacji seksualnej oraz przejaw niezgody na sprowadzanie do takiej relacji. Ewentualnie jako przystanie na reguy gry46, czyli przyzwolenie na okrelenie owej praktyki jako zdominowanej przez mczyzn47. Jest to temat
niezwykle szeroki i zoony. W obawie o nadmierne uproszczenie pragn jedynie zasygnalizowa problematyk, podkrelajc jednoczenie, i owa sytuacja jest przede
wszystkim postrzegana przez pryzmat dominacji i podporzdkowania48.
Warto take zauway, i w organizacjach sportowych wikszo istotnych stanowisk (nie tylko stanowiska trenerw) obsadzona jest przez mczyzn, a zatem
rwnie sama struktura instytucji jest przez nich zdominowana49.
Nawet w ramach tej samej dyscypliny sportowej role mczyzn i kobiet mog by
skrajnie zrnicowane podczas gdy mczyni s uczestnikami i bohaterami, kobiety
czsto stanowi wycznie dodatek. Ciekawy przykad stanowi skateboarding50
45

Michael A. Messner, 1992, op. cit., s. 34.


Vivian. Krauchek, Gillian Ranson. 1999. Playing by the Rules of the Game: Womens Experience
and Perceptions of Sexual Harassment in Sport. Canadian Review of Sociology and Anthropology 36,
s. 587.
47
Szerzej zob. Vivian. Krauchek, Gillian Ranson, op. cit., s. 585-600.; H. Lenskyj. 1992. Sexual
Harassment: Female athletes experiences and coaches responsibilities. Sport 12, 6, s. 1-5.
48
Por. Donald Sabo. 1985. Sport, patriarchy and male identity: New questions about men and sport.
Arena Review 9, 2, s. 1-30.
49
Szerzej por. M.in. Jorid Hovden, Gertrud Pfister, Gender, Power and Sport, Nordic Journal of Womens Studies 2006, t.14,nr 4-11.s. 4-11; Jorid Hovden. 2000. Heavyweight men and younger
women? The gendering of selection processes in Norwegian sport organizations. Nordic Journal of
Womens Studies 8, 1, s. 17-32.; Gertrud Pfister. 2006. Gender Issues in Danish sports Organizations
Experiences, Attitudes and Evaluations. Nordic Journal of Womens Studies 14, 1, s. 27-40.; Jorid
Hovden. 2006. The Gender Order as a Policy Issue in Sport: A Study of Norwegian Sports Organizations. Nordic Journal of Womens Studies 14, 1, s. 41-53.; Sally Shaw, Wendy Frisby. 2006. Can Gender Equity Be more Equitable?: Promoting an alternative Frame for Sport Management Research,
Education, and Practice. Journal of Sport Management 20, s. 483-509.; Sally Shaw, Larena Hoeber.
2003. A Strong Man Is Direct and a Direct Woman Is a Bitch: Gendered Discourses and Their Influence on Employment Roles in Sport Organizations. Journal of Sport Management 17, s. 347-375.;
Daniel. F. Mahony, Harold A. Riemer, James L. Breeding, Mary A. Hums. 2006. Organizational Justice
in sport Organizations: Perceptions of College Athletes and Other College Students. Journal of Sport
Management 20, s. 159-188.
50
Zob. Becky Beal. 1996. Alternative masculinity and its effects on gender relations in the subculture of skateboarding. Journal of Sport Behavior 19, 3, s. 204-211.
46

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

93

lub windsurfing51, msko jest tu bowiem definiowana przede wszystkim przez aktywno sport to mska rzecz, rola kobiet ulega marginalizacji. Wrd windsurfingowcw kobiety postrzega si jako pasywny obiekt seksualny, ozdob: beach
babes52. Z kolei wrd wielbicieli skateboardingu s one wyjtkami aby zaistnie,
musz przyj msk rol, musz by traktowane jak kumple. Jako kobiety postrzegane s raczej Skate Betties, czyli dziewczyny, ktre interesuj si mczyznami
uprawiajcymi ten sport53. Msko jest definiowana poprzez modo, heteroseksualno (w przypadku windsurfingowcw take poprzez wizerunek opalonego,
uminionego blond mczyzny54), dominacj, brak obawy przed ryzykiem i niebezpieczestwem. Na przykadzie dwch opisanych grup (abstrahujc od ich specyfiki),
mona dostrzec, i sport to co wicej ni aktywno. To take styl ycia, sposb definiowania mskoci i kobiecoci oraz uznanie mskiej hegemoni.
Wedug bada nad sposobami ukazywania sportw mskich i kobiecych w telewizji55, przeprowadzonych przez Margaret Carlisle Ducan i Messner56, cechuje je
znaczco odmienny sposb prezentacji. Badacze dostrzegli, i w przypadku zawodw
lub mistrzostw, w ktrych uczestnicz mczyni, mwi si po prostu o mistrzostwach,
lecz jeli dotycz one kobiet, okrela si je ju jako mistrzostwa kobiet. Czsto w wypowiedziach telewizyjnych dochodzi do infantylizowania sportsmenek poprzez stosowanie wobec nich okrele dziewczyny, damy, podczas gdy zawodnikw pci
mskiej okrela si po prostu sowami mczyni lub modzi mczyni. Spord
wielu obserwacji mona rwnie przytoczy stwierdzenie, i komentatorzy sportowi
maj tendencj do uywania imion, mwic o sportsmenkach. W swych analizach badacze potwierdzili raz jeszcze, i sport jest obszarem mskiej dominacji, gdzie osignicia i znaczenie kobiet jest trywializowane. Czciej ni zdolnoci czy umiejtnoci
sportsmenek analizuje si w mediach ich urod, traktujc je jako obiekt seksualny. Jeli
mwi si o sportach, to raczej o tych, ktre uznawane s za bardziej kobiece, a zatem nie
pika nona, lecz raczej jazda figurowa na lodzie czy tenis57.
Dziki osobom, ktre podniosy kwesti nierwnoci w prezentowaniu sportw
kobiecych i mskich, zmienia si sposb ukazywania sportowcw i sportsmenek.
Przede wszystkim jednak pojawia si wiadomo i refleksja dotyczca nierwnoci.
Mona zaryzykowa stwierdzenie, i coraz czciej sukcesy staj si istotniejsze ni
pe zawodnikw/zawodniczek, coraz czciej te syszymy o bohaterkach. Z drugiej
strony, w zwizku z feminizacj mskoci, coraz wicej zachowa nieakceptowanych wczeniej jako mskie nie budzi ju sprzeciwu. Istnienie alternatyw realizo51

Zob. Belinda Wheaton, 2003, Lifestyle sport magazines and the discourses of sporting masculinity, [w:] Bethan Benwell (red.) Masculinity and Mens Lifestyle Magazines, Oxford: Blackwell Publishing, s. 199-218.; R. W. Connell, 2000, op. cit., s. 69-85.
52
Zob. Belinda Wheaton, op. cit., s. 199-218.
53
Becky Beal, op. cit., s. 211-212.
54
Belinda Wheaton, op. cit.
55
Szerzej na temat sposobu ukazywania mskiego i kobiecego sportu w mediach zob. Urszula Kluczyska. 2009. Definiowanie mskoci i kobiecoci przez sport. Analizy medialnych prezentacji. Polski Przegld Nauk o Zdrowiu 1, s. 96-104.
56
Margaret Carlisle Ducan, Michael. A. Messner, 1990, Gender stereotyping in televised sports,
Los Angeles: The Amateur Athletic Association of Los Angeles.
57
Donald Sabo, Sue Curry Jansen, op. cit., s.176.

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

94

wania swej mskoci zdejmuje tym samym z mskich barkw obowizek negowania kobiecoci. Mona oczywicie dostrzec powrt do celebrowania mskoci tradycyjnej, lecz rwnoczenie funkcjonuj mskoci, ktrych cech nie jest homofobia.
Dzi mczyni nie tylko maj prawo posiada coraz wicej tzw. kobiecych cech.
Coraz czciej stanowi to wymg rzeczywistoci spoecznej.

Agresja i przemoc w sporcie oraz w yciu


Analizujc praktyk kulturow, jak jest sport, naley pamita o jej szerokim
zrnicowaniu. Rne typy czy dyscypliny sportowe rni si od siebie i cz z nich,
przede wszystkim sporty kontaktowe, jest postrzegana jako bardziej mska, albowiem
s uosobieniem typowo mskich cech: agresji, przemocy i kultu siy. Jak zauwaa Jay
J. Coakley: silni i agresywni mczyni s przemieniani w bohaterw w sporcie, podczas gdy nieagresywni mczyni s marginalizowani i pozbawiani mskoci58. Taka
postawa i zachowanie podkrelaj msk dominacj. Agresja stanowi zatem konstytutywn cech sportu mskiego sportu, gdzie przemoc jest tolerowana, a nawet celebrowana. Mczyni uprawiajcy sporty, ktre nie wymagaj ukazania agresji czy
siy, a zatem okrelane jako kobiece, nie staj si bohaterami. Czciej uznaje si ich
za miesznych, niemskich, sfeminizowanych. Sporty kontaktowe wynosz na piedesta przemoc i agresj oraz naturalizuj doznanie ran i kontuzji tak, e traktuje si
je jako nieodczny sportowy element, a czasem nawet jako cel sam w sobie. Wedug
bada przeprowadzonych przez Todda M. Loughead i Larry M. Leith umiejtnoci
techniczne sportowca oraz zdolno do przejawiania agresji stanowi zasadnicze cechy
charakteryzujce dobrego gracza w hokeja, za agresywne postawy s dodatkowo
wzmacniane przez trenerw59.
Agresja i przemoc to istotne cechy sportu. Ekstremaln form naturalizacji przemocy, ktr przecie postrzega si powszechnie jako antyspoeczne zachowanie, jest
przeniesienie jej na codzienne ycie i relacje z kobietami. Uosobieniem przemocy
i mizoginistycznej postawy jest Mike Tyson, ktry stwierdzi w jednym z wywiadw: Lubi rani kobiety. Lubi sysze jak krzycz z blu, widzie jak krwawi.
To sprawia mi przyjemno.60
Analizujc powyszy problem w skali globalnej, mona by jednak wysun zastrzeenie: czy rzeczywicie agresja mczyzn sportowcw w stosunku do kobiet
jest wysza ni w przypadku nie-sportowcw (przy oczywistym zaoeniu o braku
akceptacji tego typu zachowa w ogle)? Sportowcy dowiadczaj przecie staej
kontroli mediw, ich poczynania s upubliczniane, w wyniku czego pojedyncze wykroczenia zostaj nagonione spoecznie i pitnowane bardziej ni akty przemocy
dokonujce si w domowym zaciszu. Z drugiej strony jednak, wpisane w ide
58
Jay J. Coakley, 1990, Sport in Society: Issues and Controversies, St Louis: Mosby, s. 232: podaj
za: Ian Burgess, Allan Edwards, James Skinner, op. cit., s. 202.
59
Todd M. Loughead, Larry M. Leith. 2001. Hockey Coaches and Players of Aggression and the
Aggressive Behavoir of Players. Journal of Sport Behavoir 4, 24.
60
Cyt. za: Ian Burgess, Allan Edwards, James Skinner, op. cit., s. 207.

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

95

sportu zaoenia mskoci dominujcej oraz gloryfikacja agresji i przemocy, moe


przyczynia si w sposb istotny do zaistnienia brutalnych zachowa take poza obszarem sportu61. Dominacja jest jednoznaczna ze stosowaniem siy i gwatu, z tego
wzgldu sport zosta nawet okrelony jako kultura gwatu62.
Zdaniem Caron, Halteman i Stacy63, czynnikiem, ktry ma wikszy wpyw na agresj i przemoc seksualn w stosunku do kobiet ni przynaleenie do grupy sportowcw,
jest fakt zorientowania na sukces. Inne analizy64 doszukuj si powiza pomidzy
okrelonym typem uprawianego sportu a poziomem agresji. Mona bowiem zaoy,
i udzia w sportach kontaktowych, gdzie dochodzi do fizycznego kontaktu z przeciwnikiem lub udzia w sportach niekontaktowych, gdzie tego fizycznego kontaktu nie
ma, moe okaza si istotnym czynnikiem wpywajcym na poziom agresji. Wedug
bada to sportowcy pierwszej grupy w wikszym stopniu przejawiaj zachowania
agresywne, take poza dziaalnoci sportow.

Uczestnictwo i rywalizacja w sporcie


Uczestnictwo w sporcie powinno dawa poczucie bliskoci i wsplnoty. W przypadku uprawiania przez grup osb danego sportu i przynalenoci do jednej druyny
uczestnicy winni zyskiwa poczucie bezpieczestwa oraz budowa relacje wzajemnego zaufania. Szlachetne zaoenia nie zawsze jednak przystaj do rzeczywistoci.
Chopcom moe wydawa si, i uczestnictwo w sporcie i przynaleenie do jakiej
druyny da im moliwo dowiadczenia poczucia bliskoci i wsplnoty, jednak struktura sportu ma charakter hierarchiczny: najwaniejsze jest zwycistwo, czsto za
wszelk cen bycie pierwszym i najlepszym65. Jeeli chopiec okrela siebie jako
sportowca, internalizujc wartoci wiata sportu i rywalizacji, to wchodzc w relacje
z innymi osobami, buduje on zwizki o charakterze instrumentalnym. Rozwijanie intymnych relacji staje si trudne. Hierarchiczny wiat sportu uznaje bowiem za waciw postaw emocjonalny dystans, zapewniajcy bezpieczne interakcje z innymi66.
Nakaz zwycistwa i bycia najlepszym stanowi gwn warto w sporcie. Jemu
podporzdkowane zostaj wszelkie relacje do siebie samego, do ciaa, innych ludzi
oraz sportu jako takiego. By osign sukces, sportowiec musi by wysoce zmotywowany. Musi podporzdkowa swe dziaania osigniciu celu, w tym traktowa swe
ciao jak maszyn czy bro. Na skutek przedefiniowania wartoci i zwizkw z otoczeniem sportowiec ma problem z utrzymaniem intymnych relacji oraz czsto traci
mskich przyjaci ze wzgldu na niech do otwartoci interpersonalnej, sw homofobi
61
Por. Dave Smith, Sally Stewart. 2003. Sexual Aggression and Sport Participation. Journal of
Sport Behavoir 4, 26, s. 385.
62
Todd W. Crossett, Jeff R. Benedict, Mark A. McDonald. 1995. Male student-athletes resported for
sexual assault: A survey of campus police department and judicial affairs offices. Journal of Sport and
Social Issues 19, s. 127.
63
S. L. Caron, W. A. Halteman, C. Stacy. 1997. Athletes and rape: Is there connection?. Perceptual and Motor Skills 85, s.1379-1393; podaj za: Dave Smith, Sally Stewart, op. cit., s. 386.
64
Dave Smith, Sally Stewart, op. cit., s.387.
65
Por. Michael A. Messner, 1998, op. cit., s. 115-116.
66
Michael A. Messner, 1987, op. cit., s. 56.

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

96

oraz determinacj w osiganiu sukcesu za wszelk cen67.


Uprawianie danej dyscypliny sportowej zwizane jest z dyscyplinowaniem ciaa.
Ciao, ktre ma wyglda piknie, by smuke czy uminione, stajc si tym samym
symbolem mskoci, ciao, ktre przede wszystkim powinno by przygotowane do
przekroczenia kolejnych granic68, musi zosta poddane cikiemu treningowi69. Jednak nie tylko zawodowi sportowcy dyscyplinuj swe ciaa. Robi to take wszyscy entuzjaci sportowej aktywnoci. Form dyscyplinowania ciaa i psychiki jest na
przykad wczesna pobudka, by przed prac przebiec kilka kilometrw lub uda si na
basen70. Poza chci posiadania sprawnego, modego ciaa i utrzymania kondycji kryje
si w podobnym zachowaniu prba udowodnienia mskoci poprzez sport oraz pragnienie partycypowania w typowo mskiej aktywnoci. Z drugiej strony dyscyplinowanie ciaa moe by efektem ubocznym wynikajcym z koniecznoci treningu.
Mczyzna nie zawsze musi celebrowa muskulatur swego ciaa, zwaszcza, e szereg sportw wymaga zwinnoci, smukoci, a nie rozronitych mini.

Kibicowanie w sporcie
Bierne uczestnictwo w sporcie, czyli kibicowanie jakiej druynie lub sportowcowi, powoduje, i wytwarza si poczucie wsplnoty. Moe by ono jednak zudne,
albowiem nie dotyczy sytuacji i problemw osobistych, a jedynie stwarza pewien
ograniczony obszar, gdzie ow wsplnot mona odczuwa, np. podczas kibicowania druynie pikarskiej. Kibicowanie, dostarczajc bardzo neutralnych tematw
rozmw do takich naley niewtpliwie wymiana informacji o druynie czy sportowcach z jednej strony zapewnia tematy bezpieczne, niedotyczce intymnych
sytuacji, z drugiej stwarza poczucie bliskoci i zrozumienia.
W badaniach przeprowadzonych przez Beth Deitz-Uhler i in.71 dostrzeono, i
mczyni czciej ni kobiety s fanami tradycyjnie mskich sportw. Ponadto
mczyni bdcy fanami sportu spdzaj wicej czasu na dyskusjach dotyczcych
owego sportu, ogldaniu go w telewizji, bardziej si nim interesuj i posiadaj wicej
wiedzy na jego temat. Kobiety czciej kibicuj z powodw spoecznych, przyjemnoci zwizanej z samym kibicowaniem i ogldaniem sportu wraz z rodzin i przyjacimi. Z kolei mczyni kibicuj raczej dlatego, i sami uprawiaj dany sport, generalnie lubi sport i sprawia im przyjemno posiadanie wiedzy na temat sportu.
Jednake wnioski z przytaczanych bada dotyczyy sportu w ogle badacze nie przeprowadzili podziau na dyscypliny sportowe czy typy sportw. Takiego rozrnienia
w swych analizach dokonali ju Jeffrey D. James, Lynn L. Ridinger72, dostrzegajc, i
67

Michael A. Messner, 1987, op. cit., s. 59.


Co wie si z kosztami psychicznymi i zdrowotnymi. Zob. Donald Sabo, Sue Curry Jansen, op. cit., s. 178.
69
Taki trening opisuje jeden z respondentw bada, zob. Robert W. Connell, 2000, op. cit., s. 69-85.
70
Por. Robert W. Connell, 1995, op. cit., s. 61.
71
Beth Dietz-Uhler, Beth Harrick, Elizabeth A. End, Christian Jacquemotte, Lindy Jacquemotte, L.. 2000. Sex
differences in sport fan behavoir and reasons for being sport fan. Journal of Sport Behavoir 23, 3, s. 219-231.
72
Jeffrey D. James, Lynn L. Ridinger. 2002. Female and Male Sport Fans: A Comparison of Sport Consumption Motives. Journal of Sport Behavoir 25, 3, s. 2.
68

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

97

kobiety wykazyway wiksze przywizanie do konkretnych druyn ni sportu w ogle.


Mona wycign wniosek, i kobiety po prostu lubi sport bd poszczeglne dyscypliny, za dla mczyzn sport jako praktyka kulturowa stanowi istotne rdo tosamoci spoecznej. Mczyni w wikszym stopniu dziel sukces druyny, odczuwaj
wiksze rozczarowanie z powodu jej sabej gry lub przegranej oraz pragn posiada
wiksz wiedz z zakresu technicznych aspektw lub strategii sportu.
Naley jednak zaznaczy, e nie wszyscy mczyni s kibicami. Ponadto w rnym
stopniu angauj si w t aktywno. Mona stwierdzi, i nie na wszystkich mczyzn
w takim samym zakresie oddziauj zaoenia wpisane w sport lub e oni sami okrelaj je jako mniej istotne w aspekcie konstruowania wasnej tosamoci.

Sport i sukces/kariera
Sport jest take sposobem na zrobienie kariery. W sporcie zawodowym zarwno
osoby z klasy niszej, jak i wyszej maj takie same moliwoci na osignicie sukcesu, albowiem tu licz si wyniki. Mona by zatem stwierdzi, i sport stanowi sposb na sukces niezaleny od statusu. Inn kwesti jest amatorski udzia w sportach,
ktry poza analizowanym aspektem mskiej dominacji czsto wie si wanie
z ukazaniem statusu, np. poprzez uprawianiem modnego sportu i konsumpcj w obrbie danej dyscypliny produktw stanowicych o statusie.
Sport daje modym chopcom kuszc obietnic jest to obietnica podziwu tumu,
uznania czy nawet uwielbienia. Jeeli rzeczywicie dojdzie do uzyskania tych wartoci, problemem staje si sytuacja zakoczenia kariery. Messner twierdzi, i wpisuje
si ona w kategori kryzysu mskiej tosamoci. Mczyzna, ktry stanowi uosobienie mskiej dominacji i wadzy, spada bowiem nagle z piedestau i musi przedefiniowa swoj rol oraz tosamo73 powiedzie o sportowcu: eks-sportowiec,
to jak powiedzie eks-meczyzna74.
Byli sportowcy realizuj si jednak czsto w innych sferach, np. polityce, biznesie. Zakoczenie kariery sportowca moe by zatem czone ze zmian i prb udan
lub nie redefiniowania wasnej tosamoci: poprzez wybr innej gwnej wartoci
stanowicej jej o.

Zakoczenie
moliwoci alternatywnych odczyta zaoe sportu
Przytoczone analizy sugeruj, i dominujcym sposobem odczytywania sportu jest
wykorzystywanie go jako sposobu socjalizacji i celebrowania mskoci dominujcej.
Zakada si bowiem, i sport, jak wiele innych instytucji w spoeczestwie patriarchalnym, rozwijany jest gwnie przez i dla mczyzn. Socjalizacja w role pciowe
rnicuje wzory zachowa i utwierdza przedstawicieli odmiennych pci w innych
73
74

Szerzej na ten temat zob. Michael A. Messner, 1987, op. cit., s. 60-62.
Michael A. Messner, 1987, op. cit., s. 53.

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

98

wartociach, czynic ze sportu uosobienie mskiej roli75. Sport stanowi zatem praktyk w duym stopniu ksztatujc tosamo mczyzny i jego spoeczn pozycj
definiuje bowiem msk hegemoni76, stajc si jednym z centralnych obszarw
spoecznej produkcji mskoci77. Wraz z upowszechnieniem wzorca Nowego Faceta78 ponownie podkrelono wag sportu w yciu mczyzny. wiat sportu jest istotn kulturow aren, ktra czciowo suy do socjalizacji chopcw i modych
mczyzn w wartoci takie jak hierarchiczno, rywalizacja, agresja.79 Sport zosta zaakceptowany jako mska praktyka80. Definiujc spoeczne relacje, podkreli wag
wspzawodnictwa i hierarchii wrd mczyzn, wykluczajc jednoczenie kobiety81
oraz homoseksualistw82. W taki sposb okrela si sport, patrzc na z dominujcej
i traktowanej jako suszna perspektywy.
Naley si jednak zastanowi, czy wszyscy mczyni w ten sam sposb, zgodnie
z zaoonymi znaczeniami, interpretuj i wykorzystuj sport. Warto zaznaczy, i
wspczenie zmienia si model socjalizacji tak dziewczt, jak chopcw i coraz wicej aktywnoci przekracza podziay ustalone ze wzgldu na pe. Coraz wicej sportw trenowanych jest przez dziewczta i by moe zaoenia mskoci dominujcej
nie s ju gwn informacj pync z tej praktyki kulturowej. Coraz czciej take
podwaa si tumaczenie aktywnoci sportowej chopcw poprzez jej rzekom naturalno jak zaznaczyam ju wczeniej: nie ma nic naturalnego w owej czynnoci,
lecz stanowi ona spoeczn praktyk. Podkrelanie naturalnoci sportu jest ostateczn
prb odwoywania si do biologicznych rnic i esencjonalnego podejcia do kategorii pci, te za utraciy ju sw niepodwaalno. Take agresja i przemoc nie s
jednoznacznie rzutowane na ycie sportowca. Co prawda sport sankcjonuje owe
postawy jako element poszczeglnych sportowych aktywnoci, lecz nie przyzwala na
przeniesienie ich w codzienne ycie. Warto take dostrzec, i rywalizacja, okrelona
jako immanentna cecha sportu, nie musi by realizowana przez wszystkich zawodnikw, nawet tych bardzo dobrych. Nie wszystkie osoby osigajce doskonae sportowe
wyniki musz zgadza si na rywalizacj mog si z niej wycofa. Oczywicie tym
sposobem zaprzeczaj w pewien sposb zaoeniom sportu, lecz na tym wanie po75
Por. Kari Fasting, Mari-Kristin Sisjord. 1985. Gender Roles and Barriers to Participation in Sports.
Sociology of Sport Journal 2, s. 345.
76
Ian Burgess, Allan Edwards, James Skinner, op. cit., s. 200.
77
David Whitson, 1990, Sport in the social construction of masculinity, [w:] Michael A. Messner, Donald F. Sabo (red.) Sport, Men, and the Gender Order: Critical Feminist Perspectives, Champaign: Human
Kinetics, s. 19.
78
Sport w odniesieniu do Nowego Faceta definiowany jest w wski sposb chodzi tu o pik non,
koszykwk, uel czy inne dyscypliny, ktre umoliwiaj celebrowanie mskoci, agresji, sek-sizmu,
wywyszania, homofobi i pochway przemocy. Zob. Belinda Wheaton, op. cit. W duym stopniu tosamo Nowego Faceta ksztatowana jest rwnie przez futbol. Zob. Rosakind Gill, 2003. Power and the
production of subject: a genealogy of the New Men and the New Lad, [w:] Bethan Benwell (red.) Masculinity and Mens Lifestyle Magazines, Oxford: Blackwell Publishing, s. 52.
79
Michael A. Messner, 1987, op. cit., s. 66.
80
Michael A. Messner, 1988, op. cit., s. 109.
81
Robert W. Connell, 1995, s. 54.; M. Messner, 1987, op. cit., s. 65-66.
82
Robert W. Connell, 1990, An iron man: the body and some contradiction of hegemonic masculinity, [w:] Michael A. Messner, Donald F. Sabo (red.) Sport, Men, and the Gender Order: Critical Feminist Perspectives, Champaign: Human Kinetics, s. 83-94.; Donald Sabo, Sue Curry Jansen, op. cit., s. 177.

Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...

99

lega indywidualna moliwo wyboru oraz modyfikowania zaoe owej praktyki


kulturowej. Przykadem moe by celowe unikanie udziau w konkursach, zawodach
czy wszelkich sytuacjach zakadajcych rywalizacj, na rzecz korzystania z aktywnoci sportowej dla innych dozna na przykad przyjemnoci83. Szereg przedstawionych zaoe dotyczcych sportu moe by przez jednostki indywidualnie interpretowany i odmiennie wykorzystywany. Przekonania dotyczce sportu jako areny
mskiej dominacji mog by podwaane take przez samych mczyzn, nie tylko feministycznie zorientowanych badaczy i badaczki.

83
Moliwo zaprzeczenia istotnoci rywalizacji w sporcie przyblia analiza przeprowadzonych
przeze mnie bada. Zob. U. Kluczyska, 2009, Metamorfozy tosamoci mczyzn w kulturze
wspczesnej, Toru: Wyd. Adam Marszaek.

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

100

Renata Nowaczewska

The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek)


mczyzna w zmieniajcych si realiach ekonomicznych
Stanw Zjednoczonych Ameryki, na przykadzie Wielkiego
Kryzysu Gospodarczego

ilkadziesit lat przed wybuchem Wielkiego Kryzysu lat 30-tych w Stanach


Zjednoczonych filozof William Graham Sumer wygosi na Uniwersytecie
Yale wykad w obronie klasycznego liberalizmu, jednoczenie poddajc gbokiej krytyce reformy Progresywistw. Cho kryy si za nimi dobre intencje, zmuszay
one niczego niewiadomych obywateli do zbdnego finansowania opasych programw socjalnych. Swj wykad zobrazowa takim oto przykadem: Kiedy osoba A zaobserwuje co, co wedug niej jest ze, z powodu czego cierpi osoba X, A przedstawia
spraw B, po czym razem wychodz z inicjatyw wprowadzenia nowego prawa, ktre
zapobiegaoby zu i ulyo losowi X. To zgodnie z tym prawem podejmowana jest decyzja co A, B i nawet C maj uczyni dla X. Ale co w tym wszystkim robi C? Nie ma
nic niewaciwego w tym, i A i B chc pomc X. Bd tkwi w prawie, ktre zmusza
C do uczestnictwa w caym przedsiwziciu, gdy to on mia ponosi wszelkie koszty,
stajc si zapomnianym ogniwem zapomnianym czowiekiem.
Franklin D. Roosevelt uy tego wanie okrelenia w jednym z przemwie swojej
kampanii prezydenckiej 1932 roku. Obiecywa, e zajmie si zapomnianym czowiekiem z dna ekonomicznej piramidy. Dla Roosevelta mia nim by X walczcy o przetrwanie robotnik, biedny, stary, potrzebujcy, uzaleniony od pomocy lub ktokolwiek
otrzymujcy jak form wsparcia od innych1.
Celem tego artykuu jest prezentacja nastpujcych kwestii. Po pierwsze tego, jak
Amerykanie pojmowali msko, jak widzieli swoj rol w patriarchalnej rodzinie oraz
w spoeczestwie pozostajcym pod wpywem protestanckiego etosu. Po drugie: jak
przeciwstawiali ow msko kobiecoci swoich on i crek, jakie krelili granice i bariery pomidzy tymi dwoma wiatami. Po trzecie: jak reagowali na prby pokonania
1
Amity Shlaes, 2007, The Forgotten Man. A New History of the Great Depression, New York: Harper-Perennial, s. 12.
2
Matthew Perry, 2000, Bread and Work, London: GBR: Pluto Press, s. 128.
3
http://site.ebrary.com/lib/nyulibrary/Doc?id=10015415&ppg=141[17.09.2008]

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

101

tyche barier przez kobiety. Co czynili lub jak odbierali swoj msko, kiedy te ostatnie odnosiy minimalny nawet sukces, niekoniecznie czynic to kosztem mczyzn.
Cao wywodu poprzedz ogln prezentacj sytuacji ekonomicznej i spoecznej w Stanach w latach 30-tych XX wieku.

Wielki Kryzys jego skutki i nowe metody walki z nimi


Wielki Kryzys gospodarczy stanowi jeden z najtrudniejszych ekonomicznie i spoecznie okresw historii Stanw Zjednoczonych Ameryki. Nie byo adnej dziedziny
gospodarki, ycia czy grupy spoecznej, ktra nie zostaaby dotknita w jakim stopniu jego skutkami. Midzy rokiem 1929 a 1932 produkcja przemysowa spada o prawie 45 proc. (dla porwnania: w Niemczech o 11.6 proc., za w Wielkiej Brytanii o 9.3
proc.). Liczba zatrudnionych w rolnictwie, przemyle wydobywczym, wytwrczym
i w budownictwie z 14.3 miliona w 1929 spada do 8.8 miliona w 1932. W tym wanie najtrudniejszym roku miesiczna liczba firm dotknitych bankructwem signa
rekordowej liczby 2 652. Natomiast produkcja samochodw, symbolu prosperity lat
dwudziestych, z 5.3 miliona spada do 1.4 miliona2.
Rolnictwo znalazo si w wyjtkowo zej kondycji, kiedy wypadkowa spadajcych
cen przy znaczcej nadprodukcji (z powodu susz, za na innych terenach powodzi)
doprowadzia do spadku dochodw o dwie trzecie, przy cenach obnionych prawie
o 70 proc.3 Efektem bya redukcja liczby farm z prawie 12 tysicy do niewiele ponad 6 tysicy.
Straty na giedzie signy 85 proc. (okoo 74 miliardy dolarw), co przy powanym kryzysie bankowym i bankructwie prawie dwch tysicy bankw (w niespena
5 miesicy, midzy sierpniem 1931 a styczniem 1932) powanie naruszyo podstawy
gospodarki amerykaskiej.
W najciszym okresie Wielkiego Kryzysu, czyli na wiosn 1933 roku, bezrobocie wynosio ponad 20 proc., co przekadao si na jakie 15 milionw osb zatrudnionych. Naley
doliczy do tego rodziny, ktre byy na utrzymaniu owych zarejestrowanych bezrobotnych.
Efekty byy tym bardziej poraajce, poniewa dowiadczenia recesji z lat 1893/94,
1914 i 1921 nie przyniosy adnych rozwiza problemu bezrobocia na paszczynie
federalnej. Istniay jedynie dorane, lokalne i dobrowolne programy ubezpiecze oraz
pomocy w razie bezrobocia. Przyczyn takiego stanu rzeczy byo kilka. Po pierwsze:
brak tradycji angaowania si rzdu na szczeblu federalnym w jakkolwiek form pomocy bezporedniej. Po drugie: brak jasnej polityki spoecznej czy oglnokrajowego
ustawodawstwa majcego na celu ochron osb spoecznie poszkodowanych czy nieprzystosowanych, brak ustawodawstwa nakazujcego powszechne ubezpieczenie
spoeczne na wypadek bezrobocia, utraty zdolnoci do pracy czy staroci. Takie rozwizania istniay ju na przykad w Niemczech i Wielkiej Brytanii, chocia w ograniczonym zakresie.
W okresach recesji, biedy i choroby obowizywaa zasada wywodzca si z tradycji pogranicza, samopomocy i niezalenoci polegania na wasnych siach, ewentualnie
korzystania ze wsparcia najbliszej rodziny i przyjaci. Niepowodzenia przypisywano brakowi zaradnoci, osobistym wadom czy niedostatkom ducha i moralnoci.

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

102

Amerykaski indywidualizm kad si cieniem na poczuciu godnoci osoby, ktra nie


majc ju adnych innych dostpnych moliwoci skazana bya na pomoc dobroczynn, na jamun. Samo ubieganie si o ni byo czynnoci tak rujnujc dum, e
wiele osb musiao stan na skraju prawdziwej ndzy, niemoliwej wprost do wyobraenia ostatecznoci. Dla zwracajcych si o pomoc najbardziej uwaczajce byy
procedury sprawdzajce dochody dostpne rodzinie. Wywiady owe przeprowadzali
pracownicy socjalni agencji pomocy, wypytujc czasami o najbardziej intymne szczegy ycia rodziny samo badanie finansw byo jedynie miym preludium. Rodziny,
ktre znalazy si pod kuratel podobnych organizacji, czy to prywatnych czy publicznych, podlegay do czstym wizytom tzw. przyjaznych goci (friendly visitors). Generalnie penili oni rol szpiegw zagldajcych w kady najciemniejszy kt,
arbitralnie decydujcych na co i jak kwot mona wyda (przypadek kartek do sklepw, ktre z gry okrelay rodzaj zakupu: mleko, miso, buty, opa, ale te leki czy
nawet rodki antykoncepcyjne dla kobiet). Tak daleko posunita utrata wszelkiej niezalenoci i wadzy brak tej ostatniej by dla gowy rodziny chyba najdotkliwszy
stanowio bolesny cios dla mczyzny.
Zanim podj on tak trudn decyzj i zgosi si do agencji (lub co zdarzao si najczciej wysya on), stara si wyczerpa wszelki znane mu z poprzednich okresw recesji opcje. Pomoc ssiadw, rodziny, oszczdnoci, kredyt w lokalnym sklepie,
zaleganie z czynszem czy wreszcie emigracja w celach zarobkowych. Z poudnia na
pnoc, ze wschodu na zachd Stanw Zjednoczonych, ze wsi do miasta lub na odwrt.
Jednake kryzys, z racji swojej skali i ogromnego bezrobocia, nie pozostawia wiele
nadziei na przetrwanie.
Jako kolejne spoeczne bolczki, obok braku pracy, naley wymieni bezdomno
i porzucanie rodzin. Setki tysicy osb, przede wszystkim mczyzn, przemierzao
kraj w poszukiwaniu zatrudnienia. Zaledwie w jednym roku 1932 Southern Pacific
Railroad zanotowao prawie 700 tysicy osb wyrzuconych z pocigw za prb
jazdy w wagonach towarowych. Wkrtce wiele stanw i miast wprowadzio ograniczenia w pomocy, ktra od tej pory miaa przysugiwa wycznie ich staym mieszkacom. Wynikao to z faktu, e do bogatszych lokalizacji, tzn. lepiej sobie radzcych
lub udzielajcych wikszej pomocy bezporedniej, specjalnie zjedali tzw. uzurpatorzy osoby chcce skorzysta z moliwoci otrzymania jamuny, ktra ulega cakowitemu wyczerpaniu w innych miejscach. W samym miesicu lipcu 1935 roku w Nowym Jorku zanotowano 7 500 mczyzn, ktrzy zgosili si o pomoc wszyscy naleeli
do opisanej powyej kategorii ludzi przemieszczajcych si, bdcych w drodze.
Kiedy pomoc charytatywna bya na wyczerpaniu, wielu rodzinom pozbawionym
ju dachu nad gow, zarobkw czy jakichkolwiek innych dochodw pozostawao
jedynie najgorsze ebranie, kradzie czy przeszukiwanie mietnikw.
To nie umacniao mczyzn w poczuciu godnoci. Co wicej, cakowita bezradno popychaa ich do dramatycznych decyzji: od emigracji za prac, przez porzucenie rodziny, po samobjstwo. Brak niestety statystyk informujcych o rzeczywistej
skali porzucania rodzin, gdy w wielu przypadkach byo ono czasowe, w wielu definitywne, za w wielu niezamierzone, wynikajce np. ze mierci. Badania zezwoliy
jednak na stworzenie profilu mczyzny przybywajcego do miast wschodniego wybrzea w poszukiwaniu pracy. Okrelano go mianem transient, czyli tymczasowy

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

103

mieszkaniec, cho waciwsze byoby: bezdomny wczga. By nim mczyzna


w wieku 38 lat, samotny (nie wiadomo, czy posiada rodzin), biay, niewykwalifikowany, z wyksztaceniem podstawowym. Bezrobotny od lutego 1932, podrujcy
w poszukiwaniu pracy od lipca 1934. Na terenach wiejskich w czerwcu 1934 roku
liczba mczyzn znajdujcych si pod kuratel federalnego biura ds. bezdomnych
wczgw wynosia 465 997 osb, a w caych Stanach ich liczb szacowano na 1 250
tysicy (przypis 32 i 33). Wkrtce zaczo brakowa miejsc w specjalnie dla przygotowanych noclegowniach i settlementach. Mczyni stali si te gwnymi odbiorcami pomocy charytatywnej oferowanej przez soup kitchens, tj. jadodajnie, ktre
mnoyy si na ulicach wielu miast. Jeden z najbardziej pamitnych obrazkw opisywanego okresu to sigajce po horyzont kolejki za darmowym chlebem, zup, sporadycznie odzie czy kwitem na tzw. prac interwencyjn (emergency work).
W kolejkach tych trudno byo o kobiety, gromadziy one prawie wycznie mczyzn.
Pytanie: gdzie znajdoway si wtedy ich ony i dzieci? Posiki byy minimalne i nie
mogy zapewni wyywienia caej rodzinie. Przewidyway bezporednich odbiorcw,
std nazwa: pomoc bezporednia (direct relief) lub te pomoc na zewntrz (outdoor relief). Jej odbiorcw stanowili w wikszoci owi przemieszczajcy si w poszukiwaniu pracy mczyni, podczas gdy ich rodziny pozostaway bez rodkw do
ycia, na asce jamuny4.
Kolejn spoeczn bolczk, obok porzuconych rodzin i rosncej liczby wczgw, byo powszechne i chronicznie dugoterminowe bezrobocie (dugoterminowe, tj.
trwajce ponad rok czasu), co stanowio jeszcze powaniejsze wyzwanie dla establishmentu. Z danych spisu powszechnego stanu Massachusetts z 1934 roku wynika, e 63
proc. bezrobotnych pozostawao bez pracy przez minimum jeden rok. Podobnie niepokojce zjawisko zaobserwowano m.in. w Philadelphii w 1936 i 1937 roku5.
Jeliby chcie podsumowa koszty, jakie ponioso spoeczestwo amerykaskie
w trakcie kryzysu, uwzgldniajc przy tym msk perspektyw, to naley stwierdzi,
i wanie mczyzna ojciec, pracownik, m, jedyny ywiciel okaza si by najbardziej zapomnian ofiar owego trudnego okresu.
Mwic o wpywie recesji ekonomicznej na kryzys mskoci w Stanach Zjednoczonych, warto wspomnie o jeszcze jednym obszarze, ktry zosta dotknity skutkami teje recesji chodzi o relacje rodzinne i ich dynamik w obliczu problemw
finansowych. Pogorszenie kondycji finansowej rodziny w szczeglny sposb zmniejsza jako tyche relacji, przy czym najbardziej niekorzystnie odbija si na nich utrata
zarobkw przez mw. Niezgoda w maestwie intensyfikuje si wraz z rosnc irytacj, napiciem i wybuchowoci mczyzn, ktrych sabe umiejtnoci adaptacyjne
4
Urednione ceny za produkty rolne midzy rokiem 1929 a 1932 spady o 56 %, cena pszenicy o
63%, cena baweny o 68%. M. Perry, op.cit, s. 129 przypis 7.
5
Michael B. Katz w swojej ksice In the Shadow of the Poorhouse, potwierdza, e mczyni stanowili znikomy odsetek wrd osb zwracajcych si o pomoc do agencji pomocy bezporedniej. Z prostej przyczyny: leao to poniej ich godnoci. Z danych Pennsylvania Board of Charities wynika, e
40% odbiorcw stanowiy kobiety (1% z tych kobiet to byy panny), 47,5% dzieci do lat 16. A 49%
jako powd proby o wsparcie podawao mier, nieobecno lub porzucenie przez ma bd ojca.
M.B. Katz, 1986, In the Shadow of the Poorhouse. A social History of Welfare in America, New York:
Basis Books, Inc. Publishers, s. 41.

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

104

uniemoliwiaj wspycie z nimi. Do takich wnioskw doszli Liker i Elder w swoich bezprecedensowych badaniach nad wpywem zmian spoecznych na grup 111 rodzin z klasy pracujcej i redniej midzy rokiem 1929 a kocem II Wojny wiatowej6.
Utrata dochodw bya trudna zarwno dla kobiet, jak i dla mczyzn, potgujc konflikty w maestwie. W zwykych czasach obowizek utrzymania bliskich spoczywa przede wszystkim na mczynie, std wraz z utrat moliwoci zarobkowania
traci on niejako prawo do przewodzenia. Efekt ten potgowany by tradycyjnym
podziaem rl w amerykaskiej rodzinie: mczyzna nie mia dostpu do wszelkich alternatywnych, kompensacyjnych rl, poniewa byy one przypisane kobietom. Dla
porwnania: rola kobiety w rodzinie stawaa si wwczas jeszcze istotniejsza, wrcz
kluczowa. W sytuacji zaistniaego niedostatku musiaa ona dwiga ciar odpowiedzialnoci za bliskich, doczajc do zwyczajowych obowizkw konieczno pracy
zarobkowej. Oba czynniki utrata dochodw i wadzy przez mczyzn (na rzecz kobiety!) osabiay zwizki maeskie, zwikszajc niestabilno mczyzn. Zdaniem
Likera i Eldera, wydwik obu efektw by wspmierny do pozycji rodzin przed kryzysem. Im sabsza baza, tzn. zaburzone relacje rodzinne, np. brak uczucia w maestwie, niestabilny emocjonalnie i wybuchowy mczyzna, tym wiksze prawdopodobiestwo rozpadu zwizku i porzucenia rodziny7.

Patriarchalizm msko tosamo


W spoeczestwie amerykaskim wzorzec rodziny patriarchalnej by nieustannie
utrwalany zarwno w ideologii, jak i praktyce. Zdaniem Anny Arroby, reformy polityczne i religijne niosy za sob ukryte rozumienie moralnoci, sprowadzajcej aktywno seksualn wycznie do maestwa8. Traktowanie seksu poza- lub przedmaeskiego za przestpstwo poczone z uznaniem monogamicznej rodziny za podstawow jednostk spoeczestwa utrwalao prawa wasnoci (m.in. ma do majtku ony,
bez jakiejkolwiek moliwoci jej wspdecydowania), a w konsekwencji ukad klasowy i spoeczny podzia rl9. Aby przetrwa, kobiety poddaway si tym reguom, chronic rodziny, spoeczestwo i samych mczyzn. Staway si tym samym lepiej
przystosowanymi do zmian jednostkami. Te, ktre si owym reguom sprzeciwiy, paday
ofiar instytucji religijnych, spoecznoci lokalnej10, a co najistotniejsze zwaszcza
w kontekcie omawianego kryzysu gospodarczego ofiar systemu opieki spoecznej11.
Utrwalona dychotomia midzy rol ojca ywiciela i gowy rodziny a kobiet gospodyni, straniczk ogniska domowego okazaa si by szkodliwa dla kobiet, dzieci, ale
6

Robert A. Margo,1991,The Microeconomics of Depression Unemployment, Journal of Economic History, 51, s. 335.
7
Badania te przeprowadzili na bazie danych zebranych przez Berkley Guidance Study. Patrz: Jeffrey K. Liker, Glen H. Elder, Jr., 1983, Economic Hardship and Marital Relations In the 1930s, American Sociological Review, vol. 48, No.3, s. 343-359.
8
J. Liker, G. Elder, op.cit, s. 355-56.
9
Anna Arroba, 1996, A Historical View of the Family, Gender and Development, vol. 4, No. 2, s. 10.
10
Patrz: Gerda Lerner,1986, The Creation of Patriarchy, New York and Oxford : OUP.
11
A. Arroba, op.cit, s. 11.

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

105

przede wszystkim dla mczyzn12.


Przykad reakcji na zmian wizerunku rodziny, czciowo spowodowan rodzcym si
ruchem feministycznym, stanowi, zdaniem Michaela Kimmela, przepenione strachem
wycofanie si do linii demarkacyjnej rozgraniczajcej poczucie mskoci wobec oczywistego zagroenia czy nawet kryzysu teje mskoci13. Niewielkie zmiany organizacyjne dotyczce nowej definicji rl, dokonywane jeszcze na przeomie wieku XIX i XX,
cho byy raczej dobrowolnym ustpstwem mczyzn, okazay si ostatecznie pocztkiem
lub nawet rdem kryzysu mskoci. Jego pierwsze apogeum przypado na lata 30-te XX
wieku, na skutek wydarze pozostajcych cakowicie poza wol mczyzn.
Oczywist konsekwencj rwnoci politycznej byo uzyskanie przez kobiety rwnoci spoecznej. To jednak nie fakt zdobycia przez kobiety wikszej przestrzeni i istotniejszego miejsca w spoeczestwie by rdem kryzysu mskoci. Stanowi je brak
przygotowania, sabo i nieumiejtno adaptacji mczyzn do nowych warunkw
ekonomicznych. Niestety, win za ten stan rzeczy rwnie obarczono kobiety. Przeciwnicy ruchw feministycznych (czy nawet samego zjawiska wikszej zawodowej
niezalenoci kobiet) oskarali je o ze wychowanie caego pokolenia mczyzn. Pod
nieobecno zajtych ojcw to matki musiay zajmowa si wychowaniem synw relacje matka syn okazay si by zagroeniem dla wasnociowej mskiej socjalizacji14. W kadej dziedzinie ycia macierzystwo byo progresywnym fenomenem,
natomiast ojcostwo pozostawao w regresji15. Wszdzie dominoway kobiety: w szkole, w szkkach niedzielnych, w domu. Pod koniec XIX wieku to kobiety uczyy chopcw jak by mczyznami16. I to one powinny ponie odpowiedzialno za wychowanie caego pokolenia niemskich mczyzn.
Jedynym moliwym lekarstwem wydawao si ponowne sprowadzenie kobiet do pozycji podlegej w ukadzie mczyzna kobieta. Leao to w zgodzie z naturalnym porzdkiem rzeczy, do ktrego tak chtnie odwoywali si przeciwnicy feminizmu, wszak
Amerykaska Republika stoi przed wiatem jako nadrzdny wyraz mskiej siy17.
Wyjanianie zachowa mczyzn w okresie kryzysu gospodarczego mona rozpocz
od przedstawienia, w jaki sposb biali, rdzenni18 mieszkacy Ameryki Pnocnej rozumieli
12
Federalna pomoc bezporednia wypacana bya jedynym ywicielom rodzin. Kobiety, szczeglnie te samotnie wychowujce dzieci, nie byy za takowych uwaane. Jedyn form pomocy, na jak
mogy liczy w absencji mczyzn, byy tzw. widows pensions, czyli renty dla wdw, potem za - ju
w trakcie trwania Nowego adu - rwnie zapomogi dla samotnych matek. Te ostatnie byy jednak
oboone tyloma ograniczeniami i warunkami, czsto niemoliwymi do spenienia, i odsetek kobiet
decydujcy si na nie by niewielki, co przy zapomodze wynoszcej 2-3 dolary tygodniowo wydaje si
zrozumiae. Patrz: Renata Nowaczewska, 2005, Prywatna i pozarzdowa dziaalno dobroczynna czy
pastwo opiekucze? Koncepcja zwalczania ubstwa w Stanach Zjednoczonych w latach 1929-37.
Nieopublikowana praca doktorska, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, s. 37-43.
13
A. Arroba , op.cit, s. 10-12.
14
Michael S. Kimmel, 1987, Men's Responses to Feminism at the Turn of the Century, Gender
and Society, Vol. 1, No. 3, s. 262.
15
J.P. Hantover, 1980, The Boy Scouts and the Validation of Masculinity [cyt. w:] Kimmel, op.cit, s. 265.
16
E.A. Rotundo, 1983, Body and Soul: Changing Ideals of American Middle Class Manhood,
1770-1920, Journal of Social History, 16, s. 30.
17
E.A. Rotundo, op.cit, s. 32.
18
Haso Stowarzyszenia przeciwko Kobiecemu Rwnouprawnieniu z Illinois w 1910 [cytowane w:]
J. Dubbert, 1979, A Man's Place: Masculinity in Transition, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, s. 174.

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

106

znaczenia mskoci rol tak ojcw, jak i synw na przeomie XIX i XX wieku. Zdaniem Gail Bederman, byli oni wrcz obsesyjnie zafascynowani mskoci, co stanowio
cech odrniajc klas redni od klas niszych19. Obsesja ta objawiaa si m.in. w: wyborze sposobu spdzania wolnego czasu, w interpretowaniu obowizkw ojcowskich
i gwnego ywiciela rodziny oraz w specyficznym uksztatowaniu relacji mczyzna
kobieta. Mski wiat, jak opisywa go Anthony Rotundo, skupiony by na rzeczywistoci zewntrznej i wszelkiej dziaalnoci na zewntrz (outdoors), w odrnieniu od zamknitego w cianach domu wiata kobiet (indoors). Do popularnych aktywnoci mskich
naleay: polowania, camping, chodzenie po lasach i grach, spdzanie czasu na pustkowiu i w dzikiej puszczy, zabawy oraz gry wymagajce siy, wrcz ocierajce si o przemoc bardzo blisko identyfikujce si z wojskiem i wojn, w szczeglnoci po zakoczeniu Wojny Secesyjnej (na Poudniu idea ten aktywny by duo wczeniej)20.
Swoj tosamo mczyni tworzyli czy definiowali poprzez moliwo finansowego utrzymania rodziny bardziej ni przez jako relacji z jej czonkami21.
Spraw zupenie drugorzdn by w tym kontekcie czas aktywnie spdzony z dziemi, nawet z mskimi potomkami. Choby ci ostatni mocno pragnli podobnego kontaktu. Jego zapewnienie naleao raczej do wiata kobiet. ony nie bray udziau
w wyprawach, za synowie pragnli uciec od wszechobecnej i nadopiekuczej matki
do nieobecnego i tajemniczego ojca. Deborah Gorham przytacza wspomnienia swojego wasnego ojca: niczego tak nie pragnem na ziemi jak by perfekcyjn kopi
mojego ojca... Gdyby wda si on w dysput z samym Bogiem, stanbym po stronie
mojego ojca bdc pewnym, e to on ma racj.22
Owo ograniczanie dostpu kobiet do mskiego wiata wynikao z tradycyjnej
postawy obrony patriarchalnej mskoci przed zagroeniem kobiecej intruzji. David
Buchbinder postaw t okreli mianem obstawiania okopw (manning the ramparts). Polegaa ona na ograniczaniu dostpu kobiet do suby wojskowej, na tworzeniu obrazu kobiet jako niemogcych si dostosowa, niezdolnych wypeni
niezbdne standardy, wymagajcych ustawienia ich we waciwym dla nich miejscu23. Przytoczony tok mylenia Cohn nazywa dyskursem standardw (discourse
standards). Wiza si on w sposb oczywisty z ustanawianiem barier pomidzy
obiema pciami oraz z podkrelaniem umiejtnoci waciwych kadej z nich. Im
wiksze rnice, tym lepiej. Interpretacja mskoci wywodzia si zatem z podkrelania rnic a jeszcze lepiej niedostatkw pci przeciwnej24. Ograniczajc przestrze kobiec do domu i rodziny w tradycyjnie pojmowany przez mczyzn sposb, dyskurs ten przyczynia si do zwikszania dychotomii pomidzy wiatem
19

Rdzenni, tj. urodzeni i posiadajcy obywatelstwo amerykaskie w odrnieniu od imigrantw.


Gail Bederman, 1995. Manliness & civilization: A cultural history of gender and race in the United States, 1880-1917. Chicago: University of Chicago Press, s. 11.
21
Anthony Rotundo, 1993, American manhood: Transformations in masculinity from the Revolution to the modern era, New York: Basic Books, [cyt.w:] Deborah Gorham, 2008, Three Generations
of Yankees. Masculinity, Memory, and War in an American Family, 1842-1975, Men and Masculinity, Vol. 10, No. 5, s. 621-631.
22
D. Gorham, op.cit. s. 624.
23
D. Gorham, op.cit, s. 624.
24
David Buchbinder, 1994, Masculinities and identities, Melbourne: Melbourne University Press.
20

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

107

mskim publicznym a kobiecym prywatnym25.


To obstawianie okopw, tworzenie standardw dyskursu rozdzielajcych wiat
kobiet i wiat mczyzn, mona z powodzeniem odnie do rynku pracy.

Msko a praca kobiet


Tak dugo jak czynnoci wykonywane przez kobiety w ramach obowizkw zawodowych byy zbiene z czynnociami przypisanymi im przez tradycj (tkanie, szycie, gotowanie, sprztanie, opieka nad dziemi i chorymi), dziaalno zawodowa
kobiet bya tolerowana przez mczyzn. W momencie rozszerzenia zainteresowa oraz
nabycia nowych umiejtnoci przez kobiety, co byo m.in. skutkiem koniecznoci zastpowania mczyzn w okresie wojny, opr tych ostatnich zacz wzrasta. Jeszcze
wiksza bya niech do aktywnych zawodowo kobiet w okresie recesji i kryzysw gospodarczych, kiedy to niezmiernie trudne okazywao si znalezienie pracy przez bezrobotnych mczyzn. Pracodawca, zamiast zatrudni wykwalifikowanego robotnika
o wysokich wymaganiach pacowych, wola da prac rwnie efektywnej kobiecie
(nawet jeli musia j przeszkoli), ktra zadowalaa si poow wynagrodzenia. Zmieni si tym samym charakter mskiej opozycji: nie chodzio ju o opr wobec amania
tradycyjnych barier, ale sprzeciw wobec znudzonych kobiet zabierajcych mczyznom jeden z najistotniejszych atrybutw mskoci, a mianowicie obowizek i moliwo wycznego utrzymywania rodziny.
Jeszcze w okresie preindustrialnym stworzona zostaa idea tzw. zarobkw rodzinnych. Zakadaa ona, e kiedy jeden z czonkw rodziny, w tym wypadku mczyzna,
peni funkcj dostarczyciela chleba (breadwinner), jego ona i dzieci pozostaway w domu. Kobieta stawaa si przy tym odpowiedzialna za prace domowe i opiek nad potomstwem. Nawet jeli, co zdarzao si czsto, zarobki mczyzny nie byy wystarczajce
dla utrzymania rodziny (decydujc si na jej zaoenie, nie mg on oczekiwa adnej
podwyki pienidze, ktre zarabia na wasne utrzymanie, miay rwnie starczy na
utrzymanie ony i dzieci). Mimo tego ideologia ywiciela rodziny staa si tak popularna, e mczyni, podtrzymujc mit swojej wyjtkowej roli, niechtnym okiem patrzyli na nieudane26 prby pracy kobiet, wzbudzajc w nich poczucie winy i sprawiajc,
i zdobycie staej czy lepiej patnej pracy stawao si wrcz niemoliwe. Z owego zagroonego poczucia mskoci wyrs obraz kobiet zarabiajcych na kieszonkowe, a nie
z koniecznoci, obraz kobiet zabierajcych miejsca pracy bardziej potrzebujcym27.
25

Carol Cohn, 2000, How can she claim equal rights when she doesnt have to do as many pushups as I do? The framing of mens opposition to womens equality in the military, Men and Masculinities, Vol. 3 No. 2, s. 131-51.
26
Stephen J. Hunt, 2008, But Were Men Arent We! Living History as a Site of Masculine Identity Construction, Men and Masculinities, vol. 10 No. 4, s. 460-483.
27
Wiele kobiet wierzyo gboko, e praca zarobkowa nie jest dla nich waciwym zajciem obawiay si reakcji ma. Jeli ju nadarzaa si okazja, utrzymyway j w tajemnicy, wcigajc w spisek rwnie dzieci. Patrz: A Wife Begins Earning na podst. Mrs. Amy Green, 1887, 16 Days on the
Great American Desert, Or Triumph of a Frontier Life. Titusville, Penn.: Frank Truedell Printer, [w:]Rosalyn Baxandall, Linda Gordon, 1995, American Working Women. A Documentary History. 1600 to
the Present. New York, London: W.W. Norton & Company, s. 106-109.

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

108

W latach dwudziestych matki stanowiy 23 proc. zatrudnionych kobiet. W latach


czterdziestych, midzy innymi na skutek kryzysu, liczba ta wzrosa do 36%. W rodzinach biednych, szczeglnie w przypadku mniejszoci, praca zarobkowa on stawaa si
koniecznoci, zmieniajc przy okazji nie tylko kompozycj siy roboczej, ale i ukady
rodzinne. Zmiana, stymulowana czciowo przez pracodawcw potrzebujcych rk
do pracy dla nowych otwierajcych si rynkw, nie zostaa zbyt optymistycznie przyjta przez mczyzn.
Bardziej akceptowalne spoecznie byo zjawisko pracujcych poza domem dzieci
ni kobiet. Jedn z konsekwencji Wielkiego Kryzysu stao si uwolnienie dzieci dziki
ustawie Fair Labor Standards Act z 1938 zabraniajcej na poziomie federalnym pracy
dzieci i ustanawiajcej obowizek szkolny. Nie doszo do tego dziki wieloletniej kampanii przeciwko wykorzystywaniu pracy nieletnich, ale z przyczyn ekonomicznych:
chciano, aby dzieci przestay zagraa kluczowej pozycji mczyzny w rodzinie oraz
jego funkcji jedynego ywiciela. Brak zaradnoci i wysoki odsetek bezrobotnych wrd
mczyzn powanie nadwera ich poczucia mskoci. Gwnymi winowajcami
okrzyknito przy tym dzieci i zamne kobiety odbierajce miejsca pracy. Wyjanienie
faktu, dlaczego wskanik bezrobocia by wyszy wrd mczyzn, wydaje si jednak
o wiele prostsze. Przemys ciki, wydobywczy itp., gdzie w wikszoci zatrudnieni
byli wanie mczyni, sta si pierwsz ofiar kryzysu. Natomiast praca kobiet
w usugach, administracji, biurach, w funkcji stenotypistki, sekretarki, pomocy domowej, praczki itp. okazaa si mniej podatna na wahania koniunktury.
W jeszcze gorszej sytuacji znajdoway si Czarne Kobiety na zurbanizowanych terenach Pnocy. Masowo traciy prac i odsetek bezrobocia wrd nich by stosunkowo
wysoki28. W ekonomicznie trudnej sytuacji musiay one zmaga si z podwjnymi przeciwnociami rasizmem i seksizmem, wskutek ktrych sytuoway si na samym kocu
kolejki do zatrudnienia zastpowane przez Biaych, przejmujcych ich dotychczasowe obowizki. Wiele z tych kobiet, dobrze wyksztaconych i posiadajcych dowiadczenie zawodowe, zmuszonych byo29 do poszukiwania alternatywnych form
zarobkowania. Podobnie jak Biae Kobiety, wykazay si one spor inwencj oraz za28
Przykadem na ow niech wobec pracy kobiet moe by list umieszczony w jednej z gazet amerykaskich. Jego autor znajduje odpowied na nurtujce zwizkowcw pytanie, dlaczego kobiety nie chc
przystpowa do zwizkw zawodowych. Ot wedug piszcego one nie chc walczy o lepsze pace.
Te kobiety, w wikszoci matki majce dobre komfortowe domy i panny, ktrych ojcowie cakowicie
s w stanie dostarczy im wszelkich niezbdnych komfortw ycia, ale to ich nieposkromione umiowanie
do sukien i pragnienie speniania wasnych zachcianek, popycha ich do pracy w fabryce. Ich win jest, e
pracodawca obcina pace mczyznom, wiedzc, i w kolejce stoi setka chtnych matek z bogatymi
mami i panienek na utrzymaniu ojcw. Listy do Wydawcy, Lynn Record, January 1, 1879 [w:] R. Baxandall, L. Gordon, op.cit, s. 95. Innej natury argumenty na rzecz tezy, e kobiety nie powinny pracowa,
moemy znale w licie kierowanym przez zwizek drukarzy do wydawcy Philadelphia Daily. W sposb
bardzo wyrany zaznaczaj oni istniejce rnice pomidzy swoj mskoci a natur i cechami kobiety,
ogaszajc t ostatni jako cakowicie niezdoln do pracy w zawodzie drukarza. Nie ma adnego poytku
pisz w licie z przenoszenia kobiety ze sfery zaplanowanej dla niej przez Boga. Jej umiejtnoci s rne
od mskich i kada prba odcignicia jej od obecnego pooenia bdzie budzia sprzeciw spoeczestwa
amerykaskiego, jako niemoralna i grzeszna. Czysto kobiety powinna by strzeona pilnie, a jej kontakt
ze wiatem na rwni z mczyzn, bdzie mia niszczcy wpyw na jej morale. List do Wydawcy Philadelphia Daily News, 1854 [w:] R. Baxandall, L. Gordon, op.cit, s. 77-78.
29
W wielu miastach znaczco wyszy ni wrd Biaych mczyzn i kobiet; (dok. nast. str.)

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

109

radnoci, stajc si wacicielkami niewielkich prywatnych przedsiwzi30.

Wspomnienia i relacje
Dla poparcia powyej poczynionych obserwacji warto przytoczy kilka opowieci rnych kobiet i mczyzn, ktre zostay zebrane w okresie Wielkiego Kryzysu
przez pracownikw socjalnych oraz przez specjalnych wysannikw rzdu F.D. Roosevelta w celu zbadania skutecznoci programw Nowego adu.
Zacznijmy od listw i raportw Loreny Hickok, ktra na zlecenie Harryego Hopkinsa31 miaa odby podr po caych Stanach Zjednoczonych, czynic obserwacje z pierwszej rki na temat efektw pomocy federalnej. Hopkins nie oczekiwa on od niej statystyk
ani spojrzenia pracownika socjalnego. To, czego chcia, to jej wasnych reakcji, jako
obywatela. Id, porozmawiaj z kaznodziejami i nauczycielami, z biznesmenami i robotnikami, z farmerami. Nieistotne byo, czy pozostaj oni na publicznym chlebie czy nie.
Hopkinsowi zaleao na szczerej ludzkiej reakcji: nigdy nie zapominaj, e kade z nas
i naszych przyjaci moe znale si na ich miejscu przestrzega32.
Przez cztery lata Hickok przemierzaa cae Stany Zjednoczone od Waszyngtonu i Filadelfii, przez Iowa i Minnesot do Tennessee Valley bya wszdzie, gdzie naleao by.
Na swojej drodze spotykaa rozmaitych ludzi ich historie byy jednoczenie podobne
i rne, dojmujce i poruszajce. Ze sporzdzonych w podry raportw wyania si obraz
smutku i desperacji wielu amerykaskich rodzin osobiste tragedie, ale i drobne sukcesy.
Na ich podstawie mona stworzy rzeczywisty obraz spoeczestwa w okresie kryzysu.
Obraz, na ktry skadaj si: nieefektywno lokalnych organizacji dobroczynnych oraz
mczyzna na tle rodziny albo saby, bez woli walki, czsto pogodzony z losem, albo
czynicy wszystko, aby zarobi na swoich bliskich lub chocia utrzyma pozory.
Wrd wielu historii otrzymujemy t o szoferze z Nowego Jorku, ktry zanim zgosi
si do pracy przy budowie parku wiele godzin spdzi obserwujc innych robotnikw,
eby zobaczy, jak uywaj opaty, eby nie czu si dziwnie.
(dok. z poprz. str.) wyszy nawet ni wrd Czarnych mczyzn, w szczeglnoci na rodkowym Zachodzie. Sytuacja ta bya skutkiem masowych zwolnie w usugach i wytwrstwie. Na Poudniu statystyki wyglday lepiej, gdy znaczca liczba bezrobotnych Biaych i Czarnych zostaa wchonita przez rolnictwo.
Na Pnocy Czarne Kobiety stanowiy prawie 43% bezrobotnych, podczas gdy Biae Kobiety niewiele
ponad 23%, Czarni Mczyni prawie 40%, a Biali Mczyni okoo 18%. Natomiast na Poudniu Czarne
Kobiety to 26%, Biae Kobiety 26.2%, Czarni Mczyni 18%, a Biali Mczyni 16%. s. 648.
30
Jako jedyne ywicielki nie posiaday innej dostpnej alternatywy. Odsetek samotnie wychowujcych matek wrd Czarnej mniejszoci zawsze by wyszy ni wrd Biaej wikszoci. Ponadto
programy pomocy bezporedniej organizacji prywatnych czy ju w okresie Nowego adu programy
rzdowe nagminnie dyskryminoway czonkw mniejszoci.
31
Najpowszechniejsz form zarobkowania by tzw. Boarding i Lodging, czyli wynajmowanie
pokoi wraz z wyywieniem i opierunkiem oraz usugi fryzjerskie i salony piknoci. Patrz: Robert L.
Boyd,2000, Race, Labor Market Disadvantage, and Survivalist Entrepreneurship: Black Women in the
Urban North during the Great Depression, Sociological Forum, Vol. 15, No. 4, s. 647-670.
32
Harry L. Hopkins by Dyrektorem kilku najwaniejszych programw Nowego adu, kierowanych
bezporednio do bezrobotnych w celu zorganizowania pomocy przez prac (work relief), tzn. FERA (Federal Emergency Relief Administration) Federalnej Administracji ds. Pomocy Nadzwyczajnej, CWA
(Civil Works Progress) Administracji ds. Robt Publicznych oraz WPA (Works Progress Administration)
Administracji ds. Postpu Zatrudnienia.

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

110

By te pracownik w Eerie (Pennsylvania), dumny jak Lucyfer, poniewa sta si


wyjtkowo dobrym specjalist od asfaltu, pracujcym na zapomodze WPA33.
W raportach Hickok moemy znale histori maych chopcw, ktrzy odmawiali pjcia do szkoy w Houston (Teksas), poniewa ich spodnie uszyto z materiau
rozdawanego w ramach zapomogi wszyscy wiedzieliby, e korzystaj z jamuny.
Uwaczaoby to ich mskiej godnoci.
Wrd osb opisanych w raportach znalaz si architekt, ktry po wieloletnim bezrobociu nie mia nic przeciwko pracy w charakterze zwyczajnego robotnika, gdy jego
dzieci mogy dziki temu powiedzie nauczycielowi, e ich tata pracuje. Nie musiay
jednak, na co mia nadziej, wspomina, co dokadnie robi.
Inna historia dotyczy mczyzny, ktry by niegdy czonkiem zarzdu firmy. Nie
narzeka on na konieczno korzystania z pomocy czy wymg sprawdzania rzeczywistych dochodw rodziny przez tzw. przyjaznych goci, czyli pracownikw spoecznych.
Najbardziej bolaa go forma caej procedury, rodzaj osb do niej zatrudnianych i fakt, e
ssiedzi mogli bardzo atwo domyli si, i jego rodzina z takiej pomocy korzysta. To
nasze ony opowiada obawiaj si modych, piknych dziewczt wysyanych w charakterze przyjaznych goci. Jak one mogy si czu pyta bez porzdnego ubrania,
spracowane, wygldajce na 10 lat starzej ni powinny? Czy chciaaby pyta Hickok
aby przysza do ciebie dziewczyna o piknej twarzy, adnie ubrana, z makijaem, pudrem i pomadk, rowymi paznokciami, usiada na brzegu stoka i zacza zadawa bardzo osobiste pytania? Czy nie czuaby chci rzucenia czym w ni? Kontrast jest po
prostu zbyt bolesny. Czy nie mogliby wysya mczyzn w rednim wieku? Wtedy moe
ssiedzi nie domyliliby si. Moe wziliby ich za domokrcw?34
Bezrobotny wytwrca futer z Pittsburgha skary si natomiast: Pani nie wie jak
to jest by zmuszonym wyprowadzi rodzin z adnego domu na przedmieciach,
czciowo spaconego, do mieszkania, a potem do innego, mniejszego i do gorszej
dzielnicy i znowu, i znowu, i znowu, a wreszcie koczysz w slumsach?.
W swoich raportach Lorena Hickok cytuje wypowied okoo trzydziestoletniej
kobiety z Bakersfield (Kalifornia), ktra bardzo trafnie obrazuje specyfik wczesnych relacji maeskich, wyjtkow rol kobiety we wspieraniu cakowicie zaamanego mczyzny oraz trudnoci zwizane z najintymniejszymi sferami ycia.
Chodzi o spraw dzieci. Nie ma si adnego zabezpieczenia opowiadaa kobieta
z wahaniem, zapewniajc, e to nie ni chodzi, poniewa jej m ma ju prac Nie ma
si pienidzy, aby kupi cokolwiek w aptece. Otoczona przez dzieci, ktrych nie mona
utrzyma i nieustannie w strachu. Wszystko, co masz, to talon na jedzenie w sklepie.
Znam kobiety, ktre prboway sprzeda talony, eby zdoby pienidze na potrzebne
rzeczy w aptece. Ale jeli ci zapi, skrelaj ci z listy pomocy. Moe gdyby wiedzieli, na co potrzebne ci s pienidze, ale wikszo kobiet nie lubi mwi o tych sprawach z obcymi. (...) Najprostsz spraw byoby tego nie robi. Ale wiesz, jak to jest,
kiedy twj m jest bez pracy. Cay czas jest ponury i nieszczliwy. Nie masz pienidzy na kino, na cokolwiek, eby sprawi, by zapomnia o problemach. Musisz robi, co
33

Richard Lowitt, Maurine Beasley, (red.), 1981, One Third of a Nation. Lorena Hickok Reports
on the Great Depression. Urbana, Chicago, London: University of Illinois Press, s. IX-X.
34
R. Lowitt, M. Beasley, op.cit, s. X.

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

111

w twojej mocy, aby on nie zwariowa. I wielokrotnie, c, to jedyny sposb35.


Drugi dokument: raporty pracownika socjalnego z wywiadu prowadzonego w rodzinie Raparkw, emigrantw z Polski, idealnie obrazuje wpyw kryzysu na zmieniajce
si domowe relacje w sytuacji, gdy wczeniej nadrzdna pozycja mczyzny w gospodarstwie wynikaa z posiadanej przeze kontroli nad finansami. Wraz z utrat dochodw,
atrybutu wadzy, traci on swoj pozycj, co w konsekwencji prowadzio do renegocjacji ukadw rodzinnych, a nawet zepchnicia go do najniszej pozycji w rodzinie.
Pan Raparka rzdzi tward rk, utrzymujc tradycje rodzinne i praktyki religijne
przywiezione z kraju. To on arbitralnie decydowa, ile pienidzy ma otrzyma jego
ona na utrzymanie domu, dodajc niewielkie kwoty na ekstra wydatki po wczeniejszym rozpatrzeniu proby i uznawszy j za uzasadnion.
W chwili, gdy utraci prac, dla caej rodziny stao si jasne, jak bardzo przetrwanie byo uzalenione od jego 15-dolarowej tygodniwki. Przez pewien czas pan
Raparka stara si upora z niezbdnymi wydatkami na ubrania do szkoy, jedzenie
i lekarstwa dla kilkumiesicznego dziecka. Po wyczerpaniu wszelkich moliwoci,
jak: poyczka od ciotki, spienienie polisy ubezpieczeniowej, a nawet zastawienie
w lombardzie paszcza, bezskutecznie szukajc pracy w niegu i zimnie, zapad na
zdrowiu. Inicjatyw przeja jego ona, ktra udaa si do Biura Katolickich Usug Socjalnych (Catholic Social Service Bureau) i poprosia o pomoc. Od tej chwili to ona
zaczyna dziery ster, nakazujc mowi (ktry po powrocie do zdrowia nadal nie
mg znale zatrudnienia) wczenie si w obowizki domowe szorowanie podg
czy zmywanie naczy czego ani on, ani aden z jego synw nie robi przed kryzysem. Jedyn czynnoci, ktrej wykonania mczyzna bezwzgldnie odmawia, byo
wieszanie prania, poniewa mogli go wtedy zobaczy ssiedzi. Wkrtce dosta jednak prac przy interwencyjnych programach Nowego adu, jak: CWA (Civilian
Works Administration) Administracji ds. Robt Publicznych i FERA (Federal Emergency Relief Administration) Federalnej Administracji ds. Pomocy Nadzwyczajnej,
powracajc do tygodniowych zarobkw w wysokoci 15 dolarw. Niestety, przywrcenie zatrudnienia nie pocigno za sob odzyskania tej samej, co przed kryzysem, pozycji w rodzinie. Nie mg ju wymc na nastoletnich synach bezwzgldnego
posuszestwa, za jego ona nieustannie daa, aby przekazywa jej swoje zarobki
w caoci. Zreszt sam pan Raparka by mniej zdecydowany w egzekwowaniu swojej wadzy, a odnowienie jego dawnej pozycji wynikao raczej z powrotu do starych
przyzwyczaje ni dogmatycznego uznania jego pozycji jako gowy rodziny.
Opisany stan rzeczy trwa a do momentu ukoczenia szkoy przez najstarszego
syna po znalezieniu pracy by on w stanie przynie tygodniwk o 10 dolarw
wiksz ni jego ojciec. Zatrudnienie chopca pocigno za sob zwolnienie ojca,
zgodnie z obowizujcymi reguami pracy interwencyjnej, opartej na szacunkowej
ocenie brakw budetowych. Pan Raparka ju si nie kwalifikowa. Ponownie zosta bezrobotnym, a co za tym idzie take czonkiem rodziny niemajcym adnego
wkadu w jej utrzymanie.
Zgodnie z zasad panujc w wielu rodzinach emigrantw, synowie przekazywali
cae swoje dochody matkom. To one podejmoway teraz wszelkie decyzje dotyczce nie
35

R. Lowitt, M. Beasley, op.cit, s. XI

Renata Nowaczewska The Forgotten Man (Zapomniany Czowiek) mczyzna...

112

tylko budetu domowego, ale take innych sfer ycia. One zaczy decydowa o tym,
czy crka pjdzie na szkolny bal lub jak karier obierze modszy z synw. Z narad rodzinnych dotyczcych powyszych kwestii pan Raparka zosta cakowicie wykluczony.
Dominujca pozycja matki ugruntowaa si w rodzinie podczas jego czteromiesicznej
nieobecnoci, kiedy latem 1935 roku znalaz prac jako robotnik na farmie.
Po powrocie na ono rodziny by ju tylko jednym z beneficjentw, a nie rwnym
partnerem. Latem 1938 roku poprosi o pienidze na wyjazd w poszukiwaniu pracy
w Nowym Jorku i wszelki such o nim zagin. Wydarzenie nie spowodowao jednake adnych zmian w rutynie czy strukturze rodziny. Ju dawno przesta by integraln czci najwaniejszych funkcji rodziny36.

Uwagi kocowe
Wielki Kryzys gospodarczy lat 30-tych spowodowa kryzys wielu rl spoecznych, w tym
take kryzys mskoci rozumianej jako funkcja gowy i gwnego ywiciela rodziny. Pozycja, na ktr skazyway mczyzn realia ekonomii amerykaskiej, okazywaa si dla nich
czstokro nie do przyjcia. Ci, ktrzy nie mogli sprosta stawianym wymaganiom, poddawali si. Wielu, nie chcc by uznanymi zgodnie z darwinizmem spoecznym za najmniej przystosowane jednostki, po prostu adaptowao si do nowych warunkw.
Lorena Hickok, sama wychowana przez ojca tyrana, we wstpie do planowanej
ksiki zawierajcej raporty tak opisywaa bezrobotnych mczyzn, ktrych poznaa
w czasie swojej podry przez Ameryk Wielkiego Kryzysu:
Przychodz i odchodz, jeden po drugim. Nie wszyscy wici. Nie wszyscy jednak nieuczciwi, leniwi czy beznadziejni. Tysice z nich przez ostatnie lata powrcio
[do swoich rodzin], znalazo prac w odradzajcym si przemyle, wyprowadzio si
z zatoczonych mieszka, ktre dzielili z krewnymi, spacio dugi. Moe na co naley mie nadziej wielu z nich zapomniao, e kiedykolwiek kryzys mia miejsce.
Ale tysice z nich nigdy nie znalazo i nie znajdzie pracy. (...) Modzi, sprawni fizycznie i sprytni mentalnie s pierwszymi [ktrych zatrudniaj] i tak winno by komentuje Hickok. Dla mczyzn po 40-tce, bez kwalifikacji, sabych nie ma adnej
przyszoci. Oni musz pozosta, do koca swoich dni, wrd zszarganego legionu
ekonomicznie przekltych37. Oni musz pozosta wrd zapomnianych.

36

R. Lowitt, M. Beasley, op.cit, s. XII.


Bakke C. Wight,1940, Citizens Without Work. New Haven, Conn.: Yale University Press, [w:]
R. Baxandall, L. Gordon, op. cit, s. 210-213.
38
Lorena Hickok, The Unsung Heroes of the Depression, pierwsza wersja rozdziau ksiki, ktr
Lorena wysaa w 1937 do Sekretarki H. Hopkinsa, Kathryn Godwin. [w:] R. Lowitt, M. Beasley,
op.cit, s. XII.
37

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

113

Andrzej Radomski

Kultura 2.0 a praktyki mskoci

d pewnego czasu jestemy wiadkami narastajcej dyskusji na temat mczyzn


i mskoci. Jej kontekst stanowi burzliwe przemiany, jakie obserwujemy we
wspczesnej kulturze Zachodu. To one powoduj, e na kadym kroku sycha
o kryzysie mskoci, a przynajmniej dominujcego jej modelu zwanego patriarchalnym. W zwizku z nim proponuje si mczyznom nowe wzorce postpowania oraz
nowe role do wypenienia. W sporach o wspczesn msko nie uwzgldnia si jednak jeszcze jednego wanego kontekstu rzeczywistoci, ktra rodzi si na naszych
oczach i ktrej rola nieustannie wzrasta, a mianowicie wirtualnego wiata. w wiat
rzdzi si wasnymi reguami. Rnie si je okrela. Ostatnio zawrotn karier robi pojcie kultury 2.0 jako sterujcej ludzkimi poczynaniami w wirtualnym wiecie.
Kultura 2.0 zmienia praktycznie wszystko i to w wikszoci ludzkich praktyk. Zmienia te samego czowieka. Zmusza ona do przedefiniowania wielu poj, ktrymi si do
tej pory posugiwalimy. Naley do nich pojcie mskoci. W wiecie wirtualnym kategoria ta ulega rozmyciu (podobnie zreszt, jak i kategoria kobiecoci). Istnieje te inny
powd owego rozmywania si binarnych opozycji typu: msko/kobieco. Oto do tej
pory powszechnie uwaano, e ludzie (podobnie jak inne zwierzta) s uksztatowani
przez lepe siy (czynniki) biologiczne (np. kod DNA bdcy przepisem na czowieka
i inne organizmy). Tymczasem w wyniku rozwoju rnych wspczesnych technologii
na czele z biologi molekularn, biochemi, inynieri genetyczn i informatyk po
raz pierwszy w historii ludzkoci pojawia si moliwo sterowania produkcj zwierzt
(nie wspominajc ju o wiecie rolin). Czowiek zatem coraz czciej jest i bdzie postrzegany jako istota postbiologiczna (w jednym ze znacze tego terminu).
Pojcie mskoci wraz z cechami bd relacjami, jakie mu si przypisuje, przestaje
by funkcjonalne w nowej/ych rzeczywistoci/ach. I temu zagadnieniu pragn powici swoj wypowied. W szczeglnoci chciabym zasygnalizowa nastpujce
kwestie: 1) kryzys dotychczasowego pojmowania mskoci, 2) spory o ksztatowanie
si pci i praktyk pciowych, 3) propozycje przezwycienia kryzysu mskoci, 4) msko w Informacjonalizmie.

114

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

I
Na temat kryzysu mskoci napisano ju wiele. Zauwamy, e stanowi on problem gwnie dla spoeczestw zachodnich. W spoecznociach niezachodnich patriarchalizm, jako dominujca praktyka, wci mocno si trzyma.
Jeli zgodzimy si z pogldem, e patriarchat towarzyszy ludzkoci od pocztku jej
dziejw, a matriarchat jest jedynie wymysem niektrych badaczy to wspczesne praktyki patriarchalne trzeba uzna za wynik okresu modernizacji zachodnich spoeczestw.
Okres ten rozpocz si w czasach nowoytnych i by zwizany z rozwojem kapitalizmu.
Kapitalistyczne stosunki produkcji oraz oparte na nich stosunki spoeczne wypchny
mczyzn z domu do manufaktur, fabryk, urzdw i instytucji. Wwczas te dokona si
ostry podzia na sfer publiczn i prywatn (domow gwnie). O ile pierwsza zostaa
opanowana przez mczyzn, t drug pozostawiono kobietom. Przy czym nawet w przestrzeni prywatnej, domowej to mczyzna mia najwicej do powiedzenia sprawowa
wadz nad kobietami i by surowym ojcem dla swych dzieci.
Praktyki publiczne umoliwiy mczyznom sprawowanie wadzy nad wszystkimi
czonkami spoeczestwa. Zapewniay dominacj: polityczn, prawn, ekonomiczn, militarn, a take w nauce, sztuce czy religii. Za sw publiczn sub otrzymywali lepsze wynagrodzenie i innego typu gratyfikacje (prawne, symboliczne czy obyczajowe), ktre
podkrelay ich trud, powicenie, naraanie zdrowia, a nawet ycia. Mczyzna (poniewa
zagospodarowywa przestrze publiczn) sta si miernikiem wszelkich zasad, wartoci,
regu dziaania czy pozytywnych wzorcw osobowych. Doszo do tego, e to, co mskie,
zaczto traktowa jako uniwersalne, za to, co kobiece jako inne, czyli czsto gorsze. Msko zatem wydawaa si by czym trwaym, niezmiennym, uniwersalnym.
Wiek XX, a zwaszcza jego druga poowa, sta si okresem szybko postpujcej
erozji wyej wspomnianych mskich praktyk. Zjawisko to mona uzna za wypadkow
rnych tendencji. Wbrew pozorom nie ruch feministyczny (jak mona by sdzi) przyczyni si do niego w stopniu decydujcym. Wskamy kilka przyczyn rwnie istotnych,
a moe nawet waniejszych: 1) dwie wielkie wojny wiatowe, ktre znacznie przetrzebiy populacj msk i zrodziy potrzeb zastpienia walczcych na froncie mczyzn
przez kobiety w rnych publicznych praktykach, 2) przeobraenia strukturalne
w samym kapitalizmie, w ktrym zmalaa rola przemysu cikiego (to tu brylowali
mczyni) i w ogle pracy fizycznej na rzecz pracy umysowej i sfery usugowej,
3) rozwj nowoczesnych technologii elektroniczno-informatycznych, ktre umoliwiaj
m.in. prac w domu (ktr z powodzeniem mog wykonywa te kobiety), 4) zwycistwo idei liberalnych w wielkich bojach ideologicznych, ktrych wiadkiem by wiek
XX (akcentoway wolno, rwno i sprawiedliwo), 5) pojawienie si nowoczesnej
antykoncepcji, umoliwiajcej skuteczne sterowanie podnoci, a co za tym idzie uwolnienie si kobiety od cigego bycia w ciy. Tak wic ponowoczesny wiat, w ktrym obecnie yjemy, nie jest ju tylko wiatem mskim. Wiele wskazuje na to, e
weszlimy w er postpatriarchalizmu. Oczywicie spowodowaa ona kryzys mskoci
i ich tradycyjnych praktyk.
Obecnie, pisze Elizabeth Badinter, kwestionowana jest istota mczyzny czyli sama
msko. Dzisiejsi Angloamerykanie mwi o mskoci ju tylko w liczbie mnogiej jako

115

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

o mskociach1. Francuska autorka zauwaa te obowizek, dowody, prby, ktre sugeruj, e aby sta si mczyzn naley wykona jakie zadanie [] Bourdieu podkrela
patetyczny wysiek denia do osignicia ideau mskoci i cierpienie, powodowane tym,
e si nim nie jest [] do tych cierpie doszy nowe i mczyzna koca XX wieku nie jest
w stanie okreli si do koca jednoznacznie. Na pytanie: kim jest mczyzna? Gunter
Grass odpowiada: miejscem pobytu nieznonego cierpienia zabawk losu teatrem
trwogi i rozpaczy2. John Eldrige ze smutkiem konstatuje: Nie ryzykujemy, nie walczymy
i nie ratujemy Ewy. Naprawd jestemy jak drewniane koki3.
Za Zbyszko Melosikiem mona wyszczeglni najwaniejsze przejawy kryzysu
mskoci:
kryzys mskoci nie tylko zaistnia, ale przybra form niemale epidemii w Polsce
moe jeszcze sabo dostrzegalnej, ale na Zachodzie bdcej ju sporym problemem,
w przeszoci mczyzna i jego wyrniona pozycja by/a poza krytyk,
dzi na kadym kroku przedstawia si liczne wady i saboci mczyzn oraz
stworzonego przez nich patriarchalnego wiata,
promuje si alternatywne rodzaje mskoci czsto pod dyktando ruchu feministycznego,
coraz trudniej odpowiedzie na pytania: co to znaczy by mczyzn? jakie s
wyznaczniki mskoci?,
wielu przedstawicieli pci mskiej ma spore kopoty z budowaniem swej tosamoci wobec sprzecznych sygnaw, jakimi s bombardowani,
std: mczyni przestaj dominowa i przechodz do defensywy, czego efektem ubocznym s liczne patologie (np. przemoc w rodzinie, wobec kobiet czy
wzrost przestpczoci),
kultura Zachodu ulega feminizacji, kobieco zaczyna pomau dominowa! staje
si pierwsz pci by uy znanego okrelenia Helen Fischer4.

II
Wikszo sporw o msko: jej genez, natur, tosamo, funkcje itp., stanowi
pochodn respektowania takich, a nie innych wizji wiata i czowieka oraz bronionych
koncepcji adu spoecznego. Dotyczy to take nauki.
Wszystkie dotychczasowe pogldy, teorie czy filozofie odnoszce si do problemw pci
mona zaliczy do dwch wielkich obozw: naturalistycznego i antynaturalistycznego.
Naturalizm (w wersji ontologicznej) zakada, e wszelkie zjawiska kulturowe
mona bezporednio bd porednio zredukowa do zjawisk przyrodniczych (inaczej: do natury).
Klasyczny naturalizm (jeli chodzi o kwesti pci) zakada, e czowiek jest tworem natury. Jego cechy i okrelone zachowania s uksztatowane przez prawa natu1

Elizabeth Badinter: XY tosamo mczyzny, wyd. WAB, Warszawa, 1993, s. 25.


Tame, s. 24.
3
John Eldredge: Dzikie serce, tsknoty mskiej duszy, cyt. za: Renata Arendt-Dziurkowska: Duma
ojca i synek mamusi, [w:] www.onet.pl, 2008-09-24, s.1.
4
Zbyszko Melosik: Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna, 2002, s. 7-14.
2

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

116

ralne (np. biologiczne). Mczyni (i kobiety oczywicie te) posiadaj niezmienn


natur: pe i zachowania charakterystyczne dla mczyzn bd kobiet s uniwersalne i ponadczasowe. Kadej z pci natura przeznaczya te okrelone cechy i zadania do wypenienia. Wszystko wic, co stworzya natura, jest dobre i powinno by
respektowane. Tak rozumiany naturalizm zalicza si do stanowiska konserwatywnego
pragncego utrwali istniejcy od wiekw stan rzeczy (np. role pciowe).
Z kolei antynaturalizm (w wersji ontologicznej) zakada, e kultura jest odrbnym
bytem i e jej wiata nie da si zredukowa do natury. Jednym sowem: cechy kultury
nie zale od natury. W ramach omawianej opcji uwaa si, e czowiek to niezaleny
byt i nic go nie czy np. ze wiatem zwierzt. Posiada on wiadomo istnienia, ma
umys i posuguje si jzykiem. Te jego przymioty nie maj charakteru biologicznego. Dziki swojej inteligencji moe (mg) wykreowa kultur czego wanie nie
potrafi robi zwierzta. Stworzy religi, prawo, sztuk, nauk i etyk, dziki ktrym
mg zapanowa nad natur: jej dzikoci i jej brutalnymi reguami. Czowiek ma
zatem zdolnoci twrcze i dziki temu moe przeksztaca rzeczywisto, samemu
take ulegajc zmianom.
Antynaturalici uwaaj, e pe (w tym wypadku mska) jest konstruktem kulturowym wykorzystywanym przez ludzi jako element strukturalizacji postrzeganego przez
nich wiata. Pe jest kategori zmienn zalen od kultury oraz od czasu i miejsca5.
Naley zatem odrnia pe biologiczn od kulturowej. Pe kulturowa ma przy tym
okrela take pe biologiczn, stanowi kategori nadrzdn wobec tej ostatniej.
Ksztatowanie si pci jest procesem dugotrwaym i przebiega na wielu poziomach. Zaczyna si ono ju w momencie narodzin poprzez zaszeregowanie nowo narodzonego dziecka do zbioru kobiet albo mczyzn. Implicite zakada si tu, e
czowiek rodzi si jako swoista tabula rasa, ktra dopiero jest ksztatowana poprzez
odpowiednie wartoci i wzorce kulturowe, za wpyw czynnikw biologicznych ogranicza si waciwie do fizjologii: Synne powiedzenie Simone de Beauovir: nie rodzimy si czowiekiem, stajemy si nim dotyczy take mczyzny6.
Rodzina, szkoa, Koci, religia czy jzyk to zdaniem wielu podstawowe czynniki
upciawiania czowieka. Jeli pe jest przede wszystkim fenomenem kulturowym, to
zdaniem antynaturalistw pciowe formy zachowa (jako nabyte) mog by zmieniane.
Antynaturalici twierdz ponadto, e rne formy aktywnoci czowieka s aktami
spoeczno-kulturowymi, take reprodukcja, zwykle silnie kojarzona z biologi. Rne czynnoci, ktre w yciu wykonujemy, maj pciowy charakter. Szczeglnie jest to widoczne
w podziale na mskie i eskie zawody. Za mskie uwaa si np. bycie wojskowym, policjantem, politykiem, biznesmenem czy naukowcem. Jednake ten pciowy podzia pracy
moe by zmieniany i znoszony w imi egalitaryzmu, sprawiedliwoci i wyrwnywania
szans yciowych. To wane, gdy zawody mskie s uwaane za bardziej prestiowe
i lepiej patne. Zapewniaj te sprawowanie wadzy. Std m.in. szereg dziaa okrelanych mianem akcji afirmatywnej ktre maj zniwelowa istniejce na rynku pracy nierwnoci pciowe (w dostpie do lepiej patnych zawodw). Akcja ta jest sterowana now
odmian lewicowego wiatopogldu zwan polityczn poprawnoci.
5
6

Harriet Bradley: Pe, wyd. Sic! Warszawa, 2008, s. 14


Elisabeth Badinter: XY, op. cit., s. 42

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

117

Opcja/e antynaturalistyczna/e spotyka si od pocztku lat dziewidziesitych


XX wieku z coraz ostrzejsz krytyk nowych naturalistw. Pewien ich odam nazwa siebie Trzeci kultur. Jego przedstawiciele uwaaj, e: wikszo nauk
spoecznych rozwija si tak, jak gdyby dzieo Karola Darwina O powstaniu gatunkw
nigdy nie zostao opublikowane7.
Nowi naturalici nie posikuj si ju w takim stopniu klasycznym darwinizmem, jak
ich poprzednicy. Bezporednim zapleczem teoretycznym s dla nich oszaamiajce odkrycia: od zamania kodu DNA (1953) poczwszy, na rozszyfrowaniu genomu ludzkiego
i ustaleniu nowych jednostek dziedziczenia (SNP) skoczywszy (2007). Zmuszaj one
do przewartociowania praktycznie caej dotychczasowej wiedzy na temat czowieka
w tym i pci. Nawet klasyczna socjobiologia w wydaniu Edwarda Wilsona zostaa zepchnita na margines przyrodoznawstwa, gdy uznano j za zbyt spekulatywn!
Podstaw empiryczn twierdze wspczesnego naturalizmu s zakrojone na szerok skal badania rnych grup ludzkich oraz przedstawicieli pci z rnych rejonw
wiata, a take eksperymenty wykorzystujce najnowsze technologie elektroniczne
i informatyczne: najnowsze techniki obrazowania mzgu pozwalaj obserwowa
pojedyncze poczenia midzy neuronami i ich dziaanie w czasie rzeczywistym8.
Punktem wyjcia naturalizmu jest twierdzenie, e czowiek jest zwierzciem: By
taki czas w nauce, kiedy stosunkowo atwo mona byo zdefiniowa, co odrnia ludzi
od innych zwierzt [] Stopniowo jednak te rnice zaczy si zaciera i okazyway
si raczej rnicami ilociowymi ni jakociowymi. limaki ucz si. Zeberki uywaj
narzdzi. Delfiny posuguj si jzykiem. Psy maj wiadomo. Makaki japoskie
przekazuj sobie kulturowe narzdzia. Sonie przeywaj mier towarzyszy9.
Cechy czowieka mona rozpatrywa w aspekcie fizyko-chemiczno-biologicznym.
Organizm ludzki oraz poszczeglne jego waciwoci zostay uksztatowane na drodze
dugotrwaej ewolucji, ktra zreszt cay czas trwa. Wewntrz czowieka nie ma adnego
ja poza mzgiem. Mzg kadego/ej z nas stwarza swj wasny wiat. Moemy wiedzie
tyle, ile pozwoli nam mzg rozumiany jako zbir neuronalnych moduw. Myli on sam
z siebie. Nic go nie warunkuje. Sytuuje si poza prawd i faszem. Gromadzi on, przetwarza i tworzy informacje w celu przetrwania i rozwoju organizmu w okrelonym rodowisku. wiadomo moe by rozumiana w kategoriach biologicznych jako np. obraz
pracy mzgu. Jzyk suy do gromadzenia i przekazywania informacji drog pozagenetyczn i nie jest tosamy ze wiadomoci. Wiele informacji jest przekazywanych genetycznie za pomoc DNA, ktra sama stanowi informacj doskona (rozumie sama siebie).
We wspczesnej genetyce i biologii molekularnej dominuje punkt widzenia genu
(w sformuowaniu R. Dawkinsa), ktry mona streci w nastpujcy sposb: poniewa ciao jedynie wzrasta, a geny si replikuj, ciao naley traktowa jako ewolucyjnie uksztatowany nonik genw, a nie odwrotnie. Geny sprawiaj, e ciaa robi to, co
zapewnia genom przetrwanie (jedzenie, ochrona przed utrat ycia, aktywno seksualna, wychowanie potomstwa)10. Zatem ewolucja wie si bardziej z reprodukcj
7

Matt Ridley: Czerwona krlowa, wyd. Rebis, Pozna, 1999, s. 15.


Bdziemy trans ludmi, rozmowa z Raymundem Kurzewilem amerykaskim wynalazc i futurologiem, [w:] Wprost, nr 1, 2008, s. 77.
9
Matt Ridley: Czerwona krlowa, op. cit., s. 334.
10
Tame, s. 17.
8

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

118

najlepiej przystosowanych osobnikw, anieli z ich przeyciem.


Ewolucja zdaje si by pochodn kilku czynnikw: walk midzy pasoytem i jego
gospodarzem, midzy rnymi rodzajami genw, midzy osobnikami nalecymi do
tego samego gatunku, midzy osobnikami tej samej pci rywalizujcymi o dostp do
osobnikw pci przeciwnej. Ponadto: geny s tak zaprogramowane, by reagoway i wchodziy w interakcje ze rodowiskiem [] nasz organizm jest bardzo precyzyjnie nastawiony na odbir wiata11.
Od kilku lat mwi si o nowych jednostkach dziedziczenia. To ju nie geny s za
nie uwaane. Do tej pory sdzono, e cae DNA kodujce dane biako powinno by zawarte w jednym genie. Obecnie odkrycie RNAi uwiadomio jednak, e podstawow
jednostk dziedzicznoci nie jest gen, lecz pozycja pojedynczej litery (A, C, G, T
przyp. A. R.) w DNA [] i to wanie wariacje tych poszczeglnych liter, czyli polimorfizmy pojedynczego nukleotydu SNP, s tym, co zastpio gen jako jednostk dziedzicznoci (DNA kodujce poszczeglne biaka jest podzielone i rozrzucone w rnych miejscach genomu)12.
Z punktu widzenia wspczesnych koncepcji powszechne wystpowanie w przyrodzie pci naleaoby rozpatrywa w aspekcie ewolucyjnym w kontekcie przetrwania gatunku. Mieszanie si chromosomw nalecych do obydwu pci powoduje
wzrost rnorodnoci, co wpywa na wzrost skutecznoci poszczeglnych osobnikw
w walce z rnymi zagroeniami rodowiskowymi (np. pasoytami). Dziki temu
mog reprodukowa si te geny, ktre wystpuj w najlepiej przystosowanych organizmach. Te ostatnie maj dawa lepsz gwarancj owej reprodukcji.
Jak najskuteczniejsza reprodukcja genw (a waciwie SNP) ma by odpowiedzialna nie tylko za pojawienie si dwch pci: mskiej i eskiej, lecz take za
rnice miedzy nimi. Uksztatowa si one miay w wyniku dugiego procesu ewolucji, by potem by przekazywanym kolejnym pokoleniom.
Rozmnaanie pciowe spowodowao wyksztacenie si okrelonych cech u kobiet
i mczyzn zwizanych chociaby z problemem doboru partnera, z zapewnieniem
opieki nad dziemi i rodzin, agresj, zdolnoci do obrony, zdobywaniem poywienia
i miejsca w hierarchii spoecznej, z pokrewiestwem czy ksztatowaniem tosamoci
pciowej. Mczyni (gdy oni nas tu gwnie interesuj) mieli w procesie adaptacyjnym
wyksztaci takie m.in. cechy, jak: agresja, rywalizacja, skonnoci przywdcze, zdecydowanie, skonno do ryzyka, indywidualizm, pragmatyczno, odpowiedzialno,
a z drugiej strony: wyobrania przestrzenna (uksztatowana na afrykaskich sawannach
kolebce ludzkoci), zainteresowanie przedmiotami, rzeczami, narzdziami, zdolnoci
matematyczno-logiczne, preferowanie bodcw wzrokowych czy nastawienie na dziaanie. Te przymioty skadaj si na co, co jest nazywane tosamoci mczyzny. Owe
cechy, jak podkrelaj psychologowie ewolucyjni, s ponadkulturowe i ponadhistoryczne. Zostay bowiem zaobserwowane w rnych spoecznociach, a dane rdowe
odnotowuj, e i w przeszoci byy one na porzdku dziennym.
Dostrzegalne od wiekw gbokie rnice w zachowaniach kobiet i mczyzn tumaczy si na gruncie przyrodoznawstwa inaczej uksztatowanym na drodze ewolucji
11
12

Deborah Bloom: Mzg a pe, wyd. Prszyski i S-ka, Warszawa, 2000, s. 47.
Lee Silver: Rok cudw, [w:] Newsweek, nr 43, 2007, s. 70-71.

119

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

mzgiem. Jego budowa i zakres dziaania s przekazywane genetycznie. Bezporednio za ksztatowanie mzgu na rnych etapach jego wzrostu i dojrzewania odpowiadaj hormony. Od tego, czy na dany mzg (jeszcze w yciu podowym) w wikszym stopniu oddziaywaj androgeny bd estrogeny, zaley, czy potem mamy do
czynienia odpowiednio z: mskim bd eskim mzgiem: w rozwijajcym si ludzkim podzie (mniej wicej w szstym tygodniu ycia) hormon ten zdaje si wysya
(testosteron przyp. A. R.) sygna uruchamiajcy budow mskiego organizmu []
Mzg jest zatem przygotowany do tego, by sucha, co testosteron ma mu do powiedzenia. A moe mie wiele [] testosteron jest zdolny zmieni mzg, a zatem moe
wpywa na nasze zachowanie13. Budowa mzgu decyduje zatem o tym, jak widzimy, mylimy, uczymy si, odbieramy bodce i komunikaty, odczuwamy, porozumiewamy si, uprawiamy mio, walczymy itd, itd14.
Zatem w opinii naturalistw rnice w budowie ciaa i mzgu powoduj odmienne
zachowania mczyzn i kobiet, odmienne u obojga pci preferencje i cele yciowe:
zapytani o swoje ambicje mczyni z szeciu rnych krgw kulturowych udzielili bardzo podobnych odpowiedzi. Wszyscy chcieli by ludmi praktycznymi, bystrymi, pewnymi siebie, dominujcymi, nastawionymi na wspzawodnictwo, krytycznymi oraz samokontrolujcymi si. Ponad wszystko preferowali si, wadz oraz
niezaleno.

III
Kryzys mskoci oraz jej dotychczasowych praktyk spowodowa pojawienie si
okrelonych, konkretnych ju propozycji prbujcych na nowo zdefiniowa msko
i okreli: co to znaczy by mczyzn we wspczesnym postpatriarchalnym
spoeczestwie. Oczywicie na takie samo pytanie prbuj odpowiedzie take feministki. Niezalenie od tego, ktra ze stron wysuwa nowe postulaty i projekty dotyczce
mskoci, s one zawsze wypadkow wyznawanych ideologii, zakadanych koncepcji
adu spoecznego, preferowanej filozofii czy respektowanych teorii naukowych.
Ruch/y na rzecz zniesienia tzw. kultury patriarchalnej i zwizanych z ni praktyk
mskoci domagaj si nie tylko wyzwolenia kobiet, ale take przemiany mczyzn,
a nawet przemiany caej kultury ludzkiej (feminizm radykalny) i oparcia jej na tzw.
wartociach kobiecych (przypisywanych tradycyjnie kobietom). Od kilkudziesiciu lat
lansuje si zatem nowy model mskoci i mskich praktyk: w latach siedemdziesitych (XX wieku przyp. A.R.) zaczem dostrzega w caym kraju zjawisko mikkiego mczyzny. Nawet dzisiaj, kiedy przygldam si swojej publicznoci, czsto
wydaje mi si, e poowa modych mczyzn naley do tej kategorii. S to mili, wartociowi ludzie; podobaj mi si nie chc szkodzi przyrodzie czy wszczyna wojen,
caa ich egzystencja i styl ycia przepojone s agodnoci i umiarkowaniem15.
13

Deborah Bloom: Mzg a pe, op. cit., s. 401


Anne Moir, David Jessel: Pe mzgu, PIW, Warszawa, 1993, s. 33
15
Robert Bly: elazny Jan, wyd. Zysk i S ka, 2004, s. 13
14

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

120

A oto i inne cechy nowego mczyzny:


nastawienie na konsumpcj, a nie na podbj czy zmienianie wiata,
preferowanie etyki przyjemnoci, a nie etyki pracy,
przewaga osobowoci narcystycznej, nie za osobowoci racjonalnej i odpowiedzialnej,
rozwijanie kobiecej strony osobowoci (androgynia), a nie jej wypieranie (jako
gorszej),
dbao o wasne ciao (jego upikszanie),
wiksze zainteresowanie domem i wychowywaniem dzieci, mniejsze karier
i sukcesami w yciu publicznym.
Reakcj na opisane przed momentem trendy, a zwaszcza na kryzys tradycyjnie
pojmowanej mskoci, jest: z jednej strony prba powrotu do machizmu chccego
przeciwstawia si feminizacji kultury Zachodu, z drugiej strony prba odwieenia
zapomnianych wspczenie modeli konstruowania mskoci.
Owe propozycje postuluj powrt do starych praktyk inicjacyjnych. Omwmy
dwa charakterystyczne przykady.
Robert Blay w ksice: elazny Jan (1990) twierdzi, e wspczesnym mczyznom:
a) brak jest energii, b) rozwijanie kobiecej strony ich osobowoci nie uczynio ich wolnymi, e w postawie mikkiego mczyzny jest co nieprawidowego16. c) Autor zauwaa, e wielu wspczesnych mczyzn odczuwa cierpienie z powodu nieobecnoci
ojca w ich yciu oraz braku mentorw i praktyk inicjacyjnych. Blay pisze: ojciec z dzisiejszych reklam telewizyjnych nigdy nie moe si na nic zdecydowa. A w komediach
sytuacyjnych mczyni s przedstawiani jako niezdecydowani, nadci lub atwo dajcy
si wywie w pole. A jeli zapytamy, kto ich wywodzi, dowiadujemy si, e czyni to
kobiety. Chyba niezupenie tego ludzie chc. Wielu modych scenarzystw hollywoodzkich, zamiast w Kansas czy gdzie indziej stan twarz w twarz ze swoimi ojcami,
bierze odwet na odlegym ojcu, portretujc wszystkich dorosych mczyzn jako
gupcw17. d) Blay zauwaa, e w latach 60-tych XX wieku wielu mczyzn starao si
dostpi inicjacji z rk kobiet czerpicych energi m.in. z ruchu feministycznego. Wtajemniczenia mczyzn mog jednak dokona, twierdzi pisarz, tylko mczyni18. e) U mczyzn coraz czciej dostrzega si nie tylko bierno, konstatuje, ale take prostoduszno. Prostoduszni mczyni czuj si dumni, kiedy s atakowani przez kobiety i nie oddaj ciosw19. f) Ostatecznie, podsumowuje Blay, w ostatnich trzydziestu latach dano
od mczyzn pasywnoci, pynicia z prdem. Uczono, nie tyle jak przewodzi, ile jak
naladowa, jak y w niehierarchiczny sposb, jak by wraliwym, jak podejmowa
decyzje opierajce si na uzgadnianiu rnych punktw widzenia20.
Robert Blay ratunek dla wspczesnych mczyzn widzi w ich zwrceniu si ku
naturalnym siom, ktre z chopca czyni mczyzn oraz ku klasycznym wzorcom
inicjacyjnym wzmacniajcym w proces. Wzorce kultury masowej, twierdzi, utraciy
16

Tame, s. 12-13.
Tame, s. 36.
18
Tame, s. 28.
19
Tame, s. 80.
20
Tame, s. 77.
17

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

121

sw nono. Pisze on: w dawnych mitach syszymy, na przykad, o zeusowej energii, ktra zdaniem kultury masowej nie istnieje. Krl Artur poucza nas o roli, jak odgrywa mski mentor w yciu modych mczyzn; z opowieci o elaznym Janie
dowiadujemy si o doniosoci przejcia z krlestwa matki do krlestwa ojca. Wszystkie opowieci inicjacyjne przekazuj nam, jak wane jest by umie oderwa si od naszych rodzicw znale drugiego ojca czy drugiego krla21.
Ba zatytuowana: elazny Jan (napisana przez braci Grimm w XIX w.) oferuje nam
opowie o tajemniczych znikniciach ludzi w pewnym lesie. Znajduje si jednak mody
myliwy, ktry postanawia rozszyfrowa zagadk. Odkrywa on, e przyczyn wspomnianych znikni jest wochaty czowiek mieszkajcy na dnie jeziora. Modzieniec organizuje ekspedycj, chwyta dzikusa i oddaje go krlowi. Ten ostatni zamyka potwora
w klatce, a klucze zwraca krlowej. Wizie zostaje nazwany: elaznym Janem.
Systemy mitologiczne, zauwaa Blay, cz wosy ze sfer instynktw, z seksem
i pierwotnoci. Amerykaski pisarz twierdzi (nawizujc do inspiracji psychoanalitycznych), e na dnie psychiki kadego mczyzny znajduje si dua pierwotna istota
pokryta wosami. Jest to, jak go okrela, gboki mczyzna. Zatem, uwaa, podstawowym zadaniem mikkiego mczyzny jest nawizanie kontaktu z tkwicym
w gbokich czeluciach jego psychiki dzikusem! Wymaga to sporej odwagi. Freud
czy Jung pokazuj, jak mona to uczyni. Teraz mczyni, postuluje Blay, powinni
pj tym tropem22. I to ma by trzecia droga dla wspczesnego mczyzny obok
machizmu i feminizmu.
Dzikus, jako metaforyczne okrelenie pewnej siy, zawiera wedug Blaya oywcz
energi. Mobilizuje ona do stanowczego i zdecydowanego, lecz nie brutalnego, dziaania
a zatem do czego, czego brakuje wspczesnym sfeminizowanym mczyznom.
Moment, w ktrym chopiec odchodzi z dzikusem, twierdzi Bly, jest otwarciem
drogi do uzyskania mskiej tosamoci. Niestety, zauwaa autor, we wspczesnej
kulturze Zachodu nie ma odpowiednich rytuaw, ktre gwarantowayby symboliczne
odejcie od rodzicw (zwaszcza matki) do mentorw w celu stania si mczyzn.
Tak wic, konkluduje, w naszym spoeczestwie mamy do czynienia z nadmiarem
chopcw, brakuje za mczyzn23.
Istnieje wiele sposobw inicjacji. Bly proponuje swj wasny, skadajcy si z piciu krokw. Oto one: 1) rozstanie z matk (to wychodzi stosunkowo najatwiej),
2) zwizanie si z ojcem, a nastpnie take rozstanie (to z kolei wychodzi fatalnie),
3) znalezienie mskiej matki, czyli mentora, ktry/a pokae mskie praktyki (ta
faza jest realizowana przypadkowo i chaotycznie, czsto np. przez gangi), 4) odnalezienie w sobie dzikusa i zaakceptowanie go, 5) maestwo ze wit krlow24.
Jeszcze inn ide trzeciej drogi dla mczyzn przynosi ksika Stevea Biddulpha:
Msko25. Jej autor najpierw zapoznaje czytelnika z dramatycznymi danymi. Uwiadamia mu, e: 1) mczyni yj przecitnie sze lat krcej od kobiet, 2) nie potrafi
y w staych zwizkach (w trzech czwartych przypadkw pozew o rozwd wnosi
21

Tame, s. 7.
Tame, s. 17.
23
Tame, 213.
24
Tame, s. 215.
25
Steve Biddulph: Msko, Rebis, Pozna, 2005.
22

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

122

kobieta), 3) popeniaj ok. 90 proc. wszystkich przestpstw, 4) czciej popeniaj samobjstwa i maj wicej problemw z nauk w szkole26.
Biddulph, podobnie jak Bly, proponuje swoj wasn kuracj ozdrowiecz, jeszcze inn trzeci drog. Twierdzi bowiem: bez wzgldu na to, czy prbujemy wcieli si w rol wraliwego mczyzny nowej ery, czy te kurczowo trzymamy si
wizerunku Johna Waynea, twardziela z lat pidziesitych, przekonujemy si, e nie
zdaj one egzaminu27. Nastpnie dodaje: dobiega koca era, w ktrej kobietom dano
moc mwienia, jak by mczyzn. Wrd ludzi inteligentnych niemodne stao si
bycie macho w jakimkolwiek stopniu. Tymczasem kady mczyzna ma wpisany
w DNA element samczej siy. Wypieranie jej lub dawienie jej moe okaza si dla
mczyzn (i dla caej kultury) miertelne. Takie postpowanie wpdza nas w przygnbienie, pozbawia energii, pasji lub tosamoci28.
Mczyni, zdaniem Biddulpha, powinni w pierwszym rzdzie wyzwoli si z przymusu rywalizacji, samotnoci i niemiaoci emocjonalnej29. rodkiem do tego celu
ma by przede wszystkim naprawienie relacji z ojcem (gdy to ojciec najlepiej moe
wprowadzi w wiat mskoci), nauczenie si mwienia o wasnych uczuciach (co
moe poprawi relacje z partnerk), zaangaowanie si w wychowywanie dzieci (aby
m.in. by wzorem dla wasnych synw), utrzymywanie zwizkw z innymi mczyznami (aby mogli by oparciem w trudnych chwilach). Ten ostatni aspekt jest niezwykle
istotny rwnie z tego powodu, e ojciec nie jest wstanie sam nauczy swych synw
wszystkich mskich praktyk30. W tej roli najlepiej mimo wszystko sprawdza si mentor/zy. W dawnych czasach, przypomina Biddulph, caa spoeczno (np. jakiego plemienia) braa udzia w inicjacji i wychowywaniu dzieci. W czasach dominacji rodziny
nuklearnej jest to praktycznie niemoliwe. Std nadzieja w tworzcych si od jakiego
czasu mskich grupach wsparcia.
Dalej autor proponuje reform edukacji zwaszcza szkoy, ktra miaaby sta si
bardziej przyjazn dla chopcw. W nowej szkole mczyni wystpowaliby licznie
na wszystkich etapach nauczania (a nie tylko w szkolnictwie wyszym). Mogliby te
peni rol mentorw. Programy nauczania, uwaa Biddulph, rwnie powinny by
bardziej zorientowane na chopcw: wiele wymaga zwizanych z nauk sprzyja
dziewczynkom. Szkoa wymaga i nagradza umiejtnoci podporzdkowania si i spokojnego wykonywania polece [] oraz biernoci [] edukacja chopcw powinna
ka nacisk na ruch, wigor i wychodzenie poza szkolne mury. Potrzebuj oni wicej
obcowania z natur i ekscytujcych zaj, ktre wykorzystuj mskie zdolnoci, zamiast je tumi31.
Aby rozwin msk duchowo naley, zdaniem Biddulpha, odby podr inicjacyjn czyli odkry w sobie wolnego, pewnego siebie, twrczego i kochajcego
mczyzn. Nastpnie naley odczy si od rodzicw w celu nabrania samodzielnoci. I w kocu trzeba odby podr do, jak to okrela, popiow, czyli zda sobie
26

Tame, s. 14.
Tame, s. 21.
28
Tame, s. 138.
29
Tame, s. 22.
30
Tame, s. 27-28.
31
Tame, s. 112-113.
27

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

123

spraw, e nie jest si niemiertelnym, wszechmocnym i odpornym na trudy ycia


mczyzn. Pozwala to dorosn, dojrze oraz sta si odpowiedzialnym, wspczujcym
i chronicym ycie czowiekiem. Owa ostatnia warto powinna zosta uczyniona, uwaa
autor, podstaw mskiego ycia32.
Na caym wiecie, twierdzi Biddulph, mczyni organizuj si, tworzc grupy
wsparcia. Rozmawia si tam po prostu o yciu. Czonkowie pomagaj sobie nawzajem
w przetrwaniu kryzysw maeskich, osobistych i zawodowych. Zdarzaj si szczere
rozmowy o koszmarze wojny, seksie czy alkoholizmie. Modzi znajduj tam zastpczych
ojcw i wujw, a starsi zyskuj poczucie, e jeszcze maj co do zaoferowania33.
Z zaprezentowanymi wyej programami wyzwolenia mczyzn bd poszukiwania
nowych trzecich drg kontrastuj pogldy odmienne. Wyrastaj one z mocnego we
wspczesnej nauce i filozofii trendu akcentujcego rnice. I nie chodzi tu bynajmniej
o polityk rnicy, tak wychwalan przez postmodernizm, tylko o rnice naturalne,
o ktrych wspomniano we wczeniejszej partii niniejszego tekstu. Przesanie tego typu
programw jest do proste. Akcentuj one fakt, e ludzie s wytworem przyrody (np.
kodu DNA). Podzia pci jest czym niemale uniwersalnym. Organizmy jednopciowe
mona policzy na palcach jednej rki. Osobniki odmiennej pci w wiecie zwierzt
rni si midzy sob niekiedy bardzo radykalnie. Owe rnice ksztatoway si
w wyniku ewolucji bdcej konsekwencj rnych dowiadcze i koniecznoci przystosowania si do zmieniajcych si warunkw ycia. Naley je zatem dokadnie pozna i zaakceptowa gdy zawieraj one szereg cech korzystnych dla przetrwania.
Walka z rnicami i/lub ich ignorowanie nie moe przynie nic dobrego. Prbujc
dziaa wbrew zakodowanemu w nich programowi, ludzie ryzykuj porak w deniu
do zamierzonych celw oraz mog odczuwa dyskomfort czy doznawa licznych psychicznych cierpie. Modelowym przykadem moe tu by chociaby niepowodzenie
synnego eksperymentu w izraelskich kibucach gdzie prbowano oduczy kobiet
i mczyzn ich dotychczasowych rl i nauczy nowych lepych na pe.
Praktycznym wyrazem opisanego typu pogldw moe by popularna ksika
(waciwie poradnik) Johna Graya: Mczyni s z Marsa, kobiety z Wenus (1993). Jej
autor wychodzi z zaoenia, e kobiety i mczyni zasadniczo rni si midzy
sob. Nie postuluje jednak przezwyciania tych rnic gdy wydaj si one uwarunkowane przez biologi. Nie ograniczaj one zanadto dwch pci, nie przysparzaj
wikszych cierpie. Owszem, czasami powoduj problemy w kontaktach, ale wtedy
mona pomc kobietom i mczyznom pokona rodzce si trudnoci poprzez tumaczenie zachowa jednej pci na jzyk zrozumiay dla drugiej pci. Rnice bowiem
przejawiaj si przede wszystkim na gruncie odmiennego jzyka i w odmiennych
reakcjach na rne yciowe sytuacje.
Mczyni uksztatowani na Marsie ceni sobie, zdaniem Graya, si, kompetencj, skuteczno w dziaaniu. Preferuj aktywno w sferze publicznej. Rzeczy i sprawy
interesuj ich bardziej ni ludzie i uczucia34. Mczyni potrzebuj akceptacji i podziwu.
Tym, co ich napdza do dokonywania czynw, jest czsto mio i wielkie oglnoludzkie
32

Tame, s. 143-160.
Tame, s. 163-165.
34
John Gray: Mczyni s z Marsa, kobiety z Wenus, wyd. II, Warszawa, 1996, s. 23.
33

124

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

wyzwania czy zagroenia. Tworz reguy i hierarchie gdy daj im one poczucie bezpieczestwa. W sytuacjach stresogennych zamykaj si w sobie i udaj si do jaskini
w celu rozwizania problemw bd odzyskania rwnowagi emocjonalnej i nabrania
energii do dalszego dziaania35.
Mczyni maj take specyficzne problemy emocjonalne. Gray uwaa, e mczyni pragn (zwaszcza ze strony kobiet): zaufania, akceptacji, docenienia, podziwu,
aprobaty i zachty36.

IV
Zaprezentowane powyej kuracje ozdrowiecze dla mczyzn nie uwzgldniaj,
jak si wydaje, jednej wanej cechy wiata wspczesnego, a mianowicie, e sta si
on wiatem Informacjonalizmu i spoeczestwa sieciowego. w nowo rodzcy si
wirtualny wiat zmusza do zrewidowania naszego pojmowania: pci, tosamoci oraz
zwizanych z nimi praktyk. Pojawiaj si te gosy kwestionujce sensowno
posugiwanie si pojciem pci w ogle, a zwaszcza tosamoci, w wiecie Internetu
(staje si on powoli gwnym miejscem ludzkiej egzystencji!).
Propozycje Blaya, Biddulpha czy Graya mwi o wakich dylematach mskiej kondycji tyle e w odniesieniu do starego, tzw. realnego wiata. Wobec rzeczywistoci wirtualnej wydaj si one jednak nieadekwatne.
Do niedawna istnia jeszcze podzia na tzw. rzeczywisto realn i wirtualn. wiat
wirtualny mona byo odwiedzi i wrci do rzeczywistego. Jednake wirtualno
coraz czciej wkracza i zawaszcza sfer realn. Tak wic mieszkaniem wikszoci
Ziemian stanie si wkrtce, jak mona przypuszcza, nowa jednolita rzeczywisto,
ktr np. Baudrillard nazywa: Integraln.
Na pocztku niniejszej wypowiedzi postawiem tez, e we wspczesnych
spoecznociach Zachodu pojawiy si warunki do desymbolizacji mskoci jako kategorii kulturowej (w tej realnej jego czci). Z kolei wirtualna rzeczywisto ju na
caego dekomponuje pojcie tosamoci i pci. Stwierdzenie to stanowi tez, na rzecz
ktrej chciabym teraz przedstawi kilka argumentw. Owo dekomponowanie rozpoczo si duo wczeniej (przed er digitalizacji, komputeryzacji oraz usieciowienia) i byo/jest zwizane z ksztatowaniem si spoeczestw ponowoczesnych.
Kultury ponowoczesnych spoeczestw charakteryzuj si m.in. tym, e zanika
ich sfera wiatopogldowa. Ulega ona daleko idcej prywatyzacji. Podobne tendencje daj si zaobserwowa take w innych sferach kultury symbolicznej (zwaszcza
artystycznej czy obyczajowej). Kultura zachodnia, jak na okrgo gosz postmodernici, przeksztaca si w zbir lokalnych narracji w swoisty supermarket oferujcy
niezliczon ilo: wartoci, idei, stylw ycia, scenariuszy na przyszo, tosamoci
i rl do odgrywania. Ponadto we wszystkich krajach Unii Europejskiej (nie mwic
ju o USA) mamy dominacj liberalizmu i pastwo nie faworyzuje okrelonych przekona czy stylw ycia. Dominujcymi wartociami staj si: polityka emancypacji,
35
36

Tame, s. 37.
Tame, s. 153.

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

125

rnica, indywidualizm, autokreacja, performance, konsumpcja i rozrywka. Lokalne


narracje (filozoficzne, naukowe czy artystyczne) krel przygodne opowieci,
w ktrych bohaterami s jednostki nade wszystko cenice sobie prawo do samostanowienia o swym losie (bez ingerencji pastwa czy religii).
Zanik tradycyjnych, masowo respektowanych wiatopogldw (mitw, archetypw,
ideologii, dyskursw czy paradygmatw), w ktrych zawsze wystpowa binarny podzia na pe, otworzy zatem drog do desymbolizacji kategorii mskoci. We wspczesnych narracjach msko (jako cz binarnego podziau na pcie) zostaa rozbita,
a nastpnie rozproszona! Wiele narracji kreli wizj wiata, w ktrym bohaterami s jednostki z ich prawem do nieograniczonej wrcz autokreacji. To im (tym jednostkom) nadaje si prawo do budowania wasnej tosamoci. Wczeniej msk tosamo nabywao
si ju praktycznie z chwil narodzin. Okrzyk poonej: to chopiec! pitnowa
czowieka na cae ycia. Od tego bowiem momentu zaczynao si jego modelowanie
jako przyszego mczyzny (odpowiednio: gdy pojawia si okrzyk: dziewczynka! modelowano przysz kobiet). Tworzono zatem co w rodzaju spoeczestwa stanowego,
poza ktre praktycznie nie sposb byo wyj. Ludzie byli przypisywani do stanu mskiego bd kobiecego w kadym za obowizyway okrelone prawa, zasady i reguy
postpowania. Dany stan nakada na swych czonkw konkretne obowizki do wykonania i role do odegrania.
W narracjach ponowoczesnych na pierwszym miejscu stawia si, jak wspomniano,
prawo jednostki do kreowania wasnej tosamoci i wasnych scenariuszy ycia. Msko i kobieco (dla wielu) nie jest ju podstawowym wyrnikiem czowieka. Std
te dwie kategorie wczeniej traktowane jako uniwersalne i niezmienne podlegaj
procesowi desymbolizacji albo inaczej: dekompozycji.
w proces jest jeszcze pogbiany przez zjawisko udoskonalania ludzi. Dziki
wspczesnym technologiom moemy ju nie tylko produkowa sztuczne organy, lecz
take projektowa okrelone cechy, wpywa na pe (t biologiczn), a nawet serio
rozwaa moliwo klonowania.
W cigu ostatnich kilkudziesiciu lat obserwuje si ogromny postp w dziedzinie automatw, robotyki czy sztucznej inteligencji. W roku 2008 wiat zosta zaszokowany informacj o prbach stworzenia sztucznego ycia w laboratorium Craiga Ventera.
W roku 2002 prof. Kevin Warwick z Anglii wszczepi sobie mikroprocesor rozpoznawany przez uniwersyteck sie komputerow i ogosi si pierwszym realnie
istniejcym cyborgiem na wiecie.
Kilka lat pniej zesp naukowcw kierowany przez wspomnianego Warwicka
stworzy robota (sterowanego komrkami nerwowymi szczura), ktry uczy si nowych
zada niczym ywy mzg. Powstay rwnie komputery, ktre posiadaj wielk moc
obliczeniow, a zawdziczaj j DNA bakterii37. Dodajmy do tego inne przykady:
Prawdziwym przeomem w rozwoju Google Earth byo wprowadzenie w zeszym roku
pierwszych awatarw, komputerowych postaci, ktre symbolizuj uytkownikw korzystajcych z serwisu. Awatary mog spotyka si podczas wdrwek po wirtualnym
globie i wymienia informacje, tak jak to si dzieje w Second Life38.
37
38

Pawe Grecki: Wewntrzne ycie robotw, [w:] Newsweek, nr 18, 2009, s. 59.
Tene: Kopiowanie wiata, [w:] Newsweek Polska, 2008, nr 10, s. 73.

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

126

Jak stwierdza Darin Barney, sieci s nieprzezroczystymi mediami. Owa nieprzezroczysto skutecznie eliminuje wpyw kategorii wizualnych na rozumienie fizycznego wygldu i zachowania, ktre tradycyjnie mocno zwizane s z tosamoci39.
Nie koniec na tym. Trwaj bowiem prace nad digitalizacj ludzkiego mzgu: za pomoc matematycznej metody odwrconej macierzy moglimy przetumaczy (to akurat w stosunku do myszy przyp. A. R.) aktywno klik neuronw na seri znakw
binarnych (zerojedynkowych przyp. A. R.) [] Wspomnienie trzsienia ziemi moe
wic by zapisane jako 11001 [] Odkrycia mojego zespou skaniaj do interesujcych rozwaa natury filozoficznej. Gdy wszystkie nasze wspomnienia, emocje,
wiedza i wyobraenia bd przetumaczalne na jedynki i zera, jak zmieni si nasz byt
i sposb funkcjonowania w sieci?40.
Tak wic digitalizacja mzgu (i jego treci) zmieni moe ontyczny status czowieka.
Urwa si on moe ze smyczy natury, lecz nie na rzecz kultury (jak to okrela Edward
Wilson) tylko na rzecz informatyki. Oto mamy wic czowieka, ktry moe by sztucznie zapadniany (posiada np. trzy biologiczne matki), ktrego moemy ju korygowa
(leczy) w stadium zarodkowym, w ciao ktrego moemy wstawia rnego rodzaju
protezy i urzdzenia elektroniczne czy (w przyszoci) zamienia w informacj! Z tego
powodu od kilkunastu lat mwi si o cyborgach mariau czowieka z maszyn. Ciekawszym okreleniem tych nowych mutantw byyby jednak nastpujce nazwy:
czowiek postbiologiczny, czowiek wirtualny, czowiek 2.0 czy krtko: postczowiek.
Taki postczowiek ju znaczn cz swego ycia spdza w sieci. Jest on praktycznie pozbawiony tosamoci pciowej (a ju na pewno cyborg): szybko przepywu
rzeczywistoci przez jan-tosamo czowieka jest tak ogromna, e niewiele si w niej
zatrzymuje, nie ma czasu na internalizacj treci. Tosamo zdaje si jak pusty worek,
dziesitki tysicy odczu i informacji wlatuje i wylatuje, nie pozostawiajc po sobie
ladu [] W takim sposobie istnienia nie ma czasu na Pami i Histori; zreszt moment przeszoci znika w ogromnym pdzie i prymacie natychmiastowoci41.
Teraz ju moemy powrci do naszej gwnej kwestii czyli problemu dekompozycji pci (w naszym wypadku mskiej) w Informacjonalizmie. Z przytoczonych tu
danych wysnu mona nastpujc interpretacj. Ponowoczesna rzeczywisto
stworzya warunki do desymbolizacji mskoci (i kobiecoci zreszt te). Era Informacjonalizmu tylko wzmacnia te tendencje. Kulturowo konstruowana pe ulega teraz
rozmyciu, a biologia nie jest ju przeznaczeniem.
Czowiek postbiologiczny, wirtualny czy 2.0 jest: 1) organizmem, ktry potrafi
wpywa na sw biologi (np. manipulowa kodem DNA); 2) jest pozbawiony trwaej
natury (o ile kiedykolwiek j mia); 3) w zwizku z tym jest rwnie pozbawiony jakiej
jednej tosamoci, 4) bdc coraz czciej, w wiecie Informacjonalizmu, swoist biologiczno-technologiczno-informatyczn hybryd; jest w coraz mniejszym stopniu
ksztatowany przez kultur symboliczn; 5) yje poza czasem i histori; 6) coraz czciej przebywa w wirtualnej przestrzeni gdzie tworzy informacje i sam staje si informacj. Pe schodzi zatem na plan dalszy lub/i przestaje mie znaczenie jako podstawowy
39

Darin Barney: Spoeczestwo sieci, Sic! Warszawa, 2008, s. 177.


Joe E. Tsien: Kod pamici, [w:] wiat Nauki, nr 8, 2007, s. 40-41.
41
Edwin Bdyk: Gadu-Gadu, czyli natychmiast w sieci, [w:] Niezbdnik inteligenta, s. 21, Polityka, nr 39, r. 2007.
40

Andrzej Radomski Kultura 2.0 a praktyki mskoci

127

wyrnik czowieka. 7) Upodabnia si on najpierw do cyborga (jak to trafnie zauwaya


w roku 1991 Donna Haraway), a nastpnym krokiem w swoistej ewolucji jest (bdzie)
organizm wirtualny czyli odcieleniony! Cielesno rozpywa si w cyfrowej przestrzeni, ale nie mona powiedzie tego o wci nawigujcym umyle. Jestemy postbiologiczni na co dzie godzimy si by awatarami (fantomami zamieszkujcymi
wirtualna przestrze), netizenami (obywatelami wirtualnych pastw i miast, a moe po
prostu caej sieci), albo flaneurami poruszajcymi si bez celu po sieci42.
Wikszo wspczesnych dyskusji toczonych nad problemem mskoci (stawiane
diagnozy i wysuwane propozycje) nie uwzgldnia ogromnych zmian, jakim podlega
wiat w Informacjonalizmie. Tacy autorzy, jak przytaczani tu: Blay, Biddulph czy
Gray, w dalszym cigu uwaaj, e podstawowym kryterium podziau wrd ludzi
jest pe i e jest ona przede wszystkim konstruktem kulturowym. Tymczasem w Informacjonalizmie zanika kultura symboliczna. Przestaje ona regulowa praktyki ludzkie. Zanika w zwizku z tym take pe kulturowa. Pozostaje pe biologiczna, ktra
jednake jest coraz czciej modyfikowana dziki osigniciom wspczesnych technologii. Mona ju ni sterowa, czyli j zmienia. Stara dychotomia: natura czy kultura wobec osigni wspczesnego przyrodoznawstwa i techniki staje si coraz
bardziej anachroniczna take w kwestii pci. Humanici, z ich kulturalistycznym
podejciem, pod naporem nowych wynalazkw zmieniajcych wiat i modyfikujcych czowieka staj przed nie lada wyzwaniem chcc utrzyma sw perspektyw jako liczc si alternatyw we wspczesnej nauce i filozofii.
Wszystko to kae nam zredefiniowa i chyba na nowo wymyle siebie oraz
ksztatujcy si na naszych oczach obraz inteligentnego wiata: cyborgw, neuronowych robotw, sklonowanych zwierzt czy ycia kreowanego przez sztuczne DNA.

42
Magorzata Szwed-Kasperek: Postbiologiczne techno-ciaa: od ciaa cyborga do ciaa wirtualnego, [w:] Estetyka wirtualnoci (red. Micha Ostrowicki), Universitas, Krakw, 2005, s. 434.

Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...

128

Katarzyna Staczak-Wilicz

Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przegrani,


czyli polska prasa kobieca drugiej poowy lat 40-tych
XX w. na temat funkcjonowania mczyzn w rodzinie

Rodzina jest pastwu potrzebna1

ierwszy powojenny spis powszechny ludnoci Polski z 1946 r. zaowocowa dramatycznymi komentarzami prasowymi, krzyczcymi, e Polakw jest za mao.
Ujemny przyrost naturalny prowokowa wezwania do prowadzenia wiadomej polityki populacyjnej, zmierzajcej do jak najszybszej odbudowy potencjau ludnociowego
kraju. Do tego celu potrzebna bya rodzina. Co prawda, na skutek odgrnych uregulowa
prawnych i praktyki dnia codziennego, powoli zmienia si stosunek do samotnego macierzystwa, ale to tradycyjna rodzina pozostawaa podan norm. Pastwo musi wic
dba o to, aby ycie rodzinne byo prawidowe i szczliwe deklarowaa Kobieta Dzisiejsza w swoim pierwszym numerze z 1946 r. Oficjalnie zatem goszono, e ycie rodzinne nie jest tylko domen prywatnoci. Zwaszcza decyzje prokreacyjne maonkw
winny byy wpisywa si w szerszy plan polityki ludnociowej odradzajcego si pastwa.
W przejciowym okresie lat 1945-1948 za wczenie byo jeszcze na socrealistyczn
wizj nowego czowieka, dla ktrego najwaniejszy mia by spoeczny wymiar egzystencji i ktry w rodzinie szuka ju nie azylu i schronienia przed trudami ycia publicznego, ale widzia w niej miejsce przygotowania si i nabrania si do nowego dnia
pracy2. Tupowojenne pisma kobiece akcentoway tradycyjn rol rodziny jako ostoi
prywatnoci, zapewniajcej ciepo, spokj, opiek i mio. Podkrelay, e w takim
ksztacie jest ona przedmiotem szczeglnej troski ze strony wadz pastwowych.
Owym deklaracjom sprzyjay niewtpliwie okolicznoci historyczne czas tu po zakoczeniu wojny, atmosfera zliczania ofiar, straty ludnociowe i zachwianie struktury
demograficznej kraju. W obliczu kataklizmu wojennego rodzina tym mocniej symbolizowaa upragniony porzdek, normalno, bezpieczestwo.
1

Nowe prawo maeskie, Kobieta Dzisiejsza 1946, nr 1, s. 2.


M. Brzstowicz-Klajn, 2004, Rodziny i domu obraz, [w:] Z. apiski, W. Tomasik (red.), Sownik
realizmu socjalistycznego, Krakw: Universitas, s. 300
2

Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...

129

Bohaterskie matki i przegrani ojcowie


Spis powszechny wykaza w 1946 r. ponad dwumilionow przewag liczebn kobiet
nad mczyznami. Dysproporcja bya olbrzymia. Wojna zostawia po sobie ogromn
liczb kobiet samotnych nie z wasnego wyboru, czsto obarczonych dziemi. Podobnie
jak w caej Europie, take w Polsce stao si to powanym problemem spoecznym3. Zaburzenie struktury demograficznej stanowio nie lada wyzwanie z punktu widzenia tzw.
polityki populacyjnej, kado si cieniem na apele o zaludnianie kraju. Rzeczywicie, straty
ludnociowe byy due. Biorc pod uwag zmiany granic, mwiono o utracie nawet 11 milionw obywateli polskich4. Szacunki te byy zawyone, ale precyzja liczbowa nie ma tu
podstawowego znaczenia. Wtek zagroenia, a potem koniecznoci odbudowy substancji biologicznej narodu stale towarzyszy konfliktom wojennym przewidywanym i oczekiwanym albo wanie zakoczonym. W takich warunkach rodzina, a zwaszcza jej
funkcja reprodukcyjna, atwo ulega upolitycznieniu. Dlatego nie dziwi wezwania
tupowojennych pism kobiecych, aby odbudowa zniszczony dom, aby rodzi dzieci,
aby otoczy macierzysk opiek dzieci osierocone. Gros tych ciarw spa mia na
barki kobiet: Nieatwo jest budowa, organizowa, tworzy. [...] Trzeba stworzy ten
dom. Przetrwa najciszy okres. Da swoim bliskim ciepo, serdeczno i spokj po
burzliwych, cikich latach. Zaczynaj si nowe troski, a najwikszy ciar spoczywa na
barkach kobiety otwarcie mwia Kobieta Dzisiejsza. Dyskurs upolitycznienia rodziny odnosi si przede wszystkim do kobiet, w centrum uwagi lokowa macierzystwo.
W jego ramach macierzystwo miao by obowizkiem wobec narodu. Kobieta-matka
w wczesnej publicystyce urastaa do rangi heroicznej Matki Narodu, rozcigajcej uczucia opiekucze na wszystkich potrzebujcych czonkw wsplnoty. Rzecz kobiety polskiej jest, by wszystkim dzieciom polskim byo teraz dobrze. [...] Niech wszystkie dzieci
polskie [...] poczuj, e Polska potrafi im by prawdziw, rozumiejc ich, a nade wszystko
kochajc ich Matk pisaa Kobieta Dzisiejsza5. To macierzyski potencja kobiet
dawa nadziej na odbudow spoeczestwa. Symbolem przetrwania narodu staa si figura bohaterskiej matki: nie tylko potraficej w trudnych warunkach wojennych zapewni byt sobie i dzieciom, ale nawet dodatkowo posyajcej mowi paczki ywnociowe
do obozu. Macierzystwo oznaczao si, wytrwao, moc instynktu i nieugite prawo
ycia. Jako takie byo osi dyskursu upolitycznienia rodziny.
Prasa kobieca, ze swej natury najwicej miejsca powicajca kobietom, deklarowaa zainteresowanie sprawami kobiecymi, std toczona na jej amach debata
nad rodzin zamieniaa si w istocie w debat nad macierzystwem. Jednak rozwaania na temat rodziny musiay bra pod uwag take osob ojca jego funkcje
w obrbie wsplnoty, jego miejsce w dziele odbudowy narodu. W sferze wartoci
podanych lokowaa si bowiem pena rodzina. W listach do redakcji czytelniczki
pism kobiecych skaryy si na samotno, na trudy ycia bez ma. Bardzo czsto
powtarza si motyw dzieci zagroonych demoralizacj, bo pozbawionych ojcowskiej
3
Magorzata Fidelis, 2006, Czy nowy matriarchat? Kobiety bez mczyzn w Polsce po II wojnie
wiatowej, [w:] A. arnowska, A. Szwarc (red.), Kobieta i rewolucja obyczajowa, Warszawa: DIG, s. 422.
4
Takie szacunki podawa, powoujc si na krajow Rzeczpospolit, wychodzcy we Frankfurcie Powrt pismo jecw wojennych.
5
Kobieta Dzisiejsza 1946, nr1, s. 16.

Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...

130

rki. Cho magazyny kobiece lansoway wizj kobiety samotnej jako istoty energicznej i zaradnej, samodzielnie zapewniajcej byt dzieciom i pracujcej dla dobra spoeczestwa, to jednak chtnie odwoyway si do tradycyjnej wizji rodziny, w ktrej
m i ojciec by gwarantem opieki i autorytetu. Taka wizja symbolizowaa utracony
porzdek, spokj i bezpieczestwo.
Wizja mczyzny, jego roli i powinnoci bya niejednoznaczna. Skaday si na to:
z jednej strony trwao tradycyjnych wyobrae na temat rodziny, z drugiej okolicznoci historyczne, przede wszystkim skutki wojny i wprowadzenia nowego porzdku
spoecznego. Pierwsze lata powojenne tworzyy specyficzny kontekst dla rozwaa na
temat roli ojca. Po pierwsze, program odbudowy pastwa i budowy nowego spoeczestwa zakada zrwnanie praw kobiet i mczyzn. Reforma prawa rodzinnego sza w parze z propagandowym wykorzystaniem dyskursu emancypacyjnego. Kobieta, organ
Zarzdu Gwnego Ligii Kobiet Polskich, gosia pocztek epoki penego obywatelstwa
kobiet. Okres upoledzenia kobiety w spoeczestwie ju dawno min. Dzi jest ona
penoprawnym obywatelem pastwa, ktre daje jej te same prawa, co i mczynie
entuzjazmowaa si Kobieta Dzisiejsza. Jednoczenie podkrelaa, e teraz take
na kobiecie oficjalnie spoczywa bdzie obowizek zapewnienia bytu materialnego
dzieciom. Gosia koniec dawnego urzdzenia rodziny, w ktrym kobieta nie miaa praw,
ale te nie bya obciona wieloma obowizkami: Wikszo kobiet ju od dawna
utrzymuje wsplnie z mem dom i wychowuje dzieci. Takich, ktreby w maestwie
nic nie robiy, na og byo niewiele, teraz za nie bdzie ich zupenie6. Dowartociowywaa prac kobiet, take t wykonywan w domu, w rodzinie, twierdzc, e kobiety
daj prac i wkad w ycie domu i rodziny rwne pracy mczyzny.
Kadziono zatem nacisk na now wizj spoeczestwa i rodziny, gdzie kobiecie
przysuguj takie same prawa jak mczynie. Nie przeszkadzao to jednak tradycyjnemu zrzucaniu na barki kobiet obowizkw gospodarskich oraz dbaoci o ciep
atmosfer domowego ogniska. Bohaterskiej matce pomaga w prowadzeniu gospodarstwa domowego miay dzieci, apele o msk pomoc pozostaway niemiae.
Po wtre, sytuacja wielu polskich rodzin diametralnie si zmienia. Mw i ojcw fizycznie nie byo albo zginli, albo jeszcze nie wrcili z obozw bd zza granicy. Samotno kobiet nie wynikaa z wyboru, bya konsekwencj wojny. Ci za mczyni,
ktrzy przebywali w kraju wraz ze swoimi bliskimi, nierzadko utracili przedwojenne zasoby oszczdnoci, lokaty finansowe, warsztaty i narzdzia pracy, a co za tym idzie
moliwoci zabezpieczenia materialnej egzystencji rodziny. W dodatku czsto schorowani, wyniszczeni wojn zupenie nie pasowali do tradycyjnej wizji mskoci. Lokowali si po stronie przegranych. I po trzecie wreszcie, cikie wojenne warunki wymuszay
na kobietach samodzielno i przedsibiorczo, wyjcie z domowej prywatnoci w celach zarobkowych. Dowodzio to ich siy oraz niezalenoci materialnej.
Oczywicie to, co pisay na temat macierzystwa i ojcostwa tupowojenne magazyny kobiece, tylko w pewnym stopniu odzwierciedlao rzeczywiste przemiany zachodzce w strukturze rodziny. Prasa kobieca jest doskonaym rdem dla badania
przemian obyczaju, zmian zachodzcych w yciu codziennym rodziny, ale trzeba
pamita, e bywaa ona narzdziem ideologicznej propagandy, upowszechniaa i
6

Artykuy wstpne w: Kobieta 1947, nr 1, Kobieta Dzisiejsza 1946, nr 1

Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...

131

utrwalaa podane wartoci oraz wzory zachowa. Kobieta i Kobieta Dzisiejsza


byy organami Ligi Kobiet Polskich, Mod i ycie Praktyczne oraz Przyjacik
wydawa Czytelnik. Ich zadaniem byo ksztatowanie nowego, adekwatnego do
wymogw rzeczywistoci spoeczno-ustrojowej, modelu wspczesnej rodziny7.
Trudno si w nich doszukiwa treci innych ni akceptowane przez dyskurs dominujcy, w istocie suyy jego sankcjonowaniu i utrwalaniu. Pozwalaj one pozna
oficjaln wersj historii, tworzon przez rzdzcych8. I do tego czsto prezentuj opis
rzeczywistoci postulowanej, jak choby w przypadku rwnouprawnienia kobiet.
Mwic o rodzinie, w tym o obecnoci w niej ojca, prasa kobieca posugiwaa si
rozmaitymi formami literackimi i paraliterackimi. Oficjaln lini pisma wyraay artykuy wstpne i redakcyjne, bardzo uproszczona publicystyka spoeczna. Beletrystyka dostarczaa atrakcyjnie podanych przykadw sytuacji i zachowa modelowych,
ilustrowaa oraz przystpniej, bo za pomoc przykadu, tumaczya czsto zbyt skomplikowany przekaz publicystyczny. Bardzo chtnie wykorzystywano listy do redakcji, bdce wraz z odpowiedziami pewn sytuacj komunikacyjn, w ktrej
redakcja zastrzegaa sobie rol eksperta, depozytariusza wiedzy i w zwizku z tym
penia funkcj utrwalania porzdku, potwierdzaa obowizujcy system wartoci.
Z drugiej strony za czerpano z owych listw wiedz o tym, co rzeczywicie najbardziej interesuje czytelniczki. Listy miay walor autentycznoci, balansoway na granicy wypowiedzi prywatnej i publicznej, a to wzmacniao ich wiarygodno i perswazyjno9. Poddana selekcji i odpowiednio redagowana korespondencja jest idealnym narzdziem dziaa edukacyjnych i propagandowych. Pokazuje bowiem, jak
w praktyce ycia codziennego zwykych ludzi funkcjonuj pomysy i rozwizania
lansowane przez pismo.

Nieobecno i zmiana,
czyli nic ju nie bdzie takie jak przed wojn
Naturalnie none po zakoczeniu wojny haso odbudowy kraju zakadao konieczno odbudowy spoeczestwa, rozumianej jako odnowienie jego potencjau populacyjnego. Z jednej strony przekadao si to na propagand pronatalistyczn, posuszn
starym koncepcjom widzcym si kraju w liczebnoci jego obywateli. Z drugiej strony
gorliwie wzywano do troski o dzieci osierocone, biedne, kadc nacisk zwaszcza na
ich rozwj fizyczny. Pisma wydawane pod auspicjami Ligi Kobiet Polskich propagoway akcj doywiania dzieci, opieki nad sierotami wojennymi, apeloway do kobiet
o rozcignicie uczu macierzyskich na wszystkich biednych i poszkodowanych.
W trosce o zdrowie reprodukcyjne narodu informoway za o opiece medycznej nalenej kobietom ciarnym i modym matkom.
Apele milczco zakaday omnipotencj macierzystwa, kobiety miay by z natury
7
F. Adamski, 1970, Modele maestwa i rodziny a kultura masowa, Warszawa,: Past. Wydaw.
Naukowe, s. 14
8
M. Foucault, 1998, Wykad z 28 stycznia 1976 r., w: M. Foucault, Trzeba broni spoeczestwa.
Wykady z Collge de France, 1976, tum. M. Kowalska, Warszawa: KR, s. 74.
9
E. Wiegand, 1975, Rubryki porad sercowych, Teksty 4, s.110; 122.

Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...

132

zdolne do oferowania swej mioci wszystkim potrzebujcym to wanie je namawiano do adopcji, do pracy w domach dziecka. I do nich kierowano wezwanie o odbudow wojennych strat populacyjnych.
Tymczasem deklaracje budowy nowego spoeczestwa, odbudowy fizycznej tkanki
narodu bolenie zderzay si z rzeczywistoci. Wojenne straty ludnociowe przekaday
si na zmiany w strukturze rodziny. Dzi najczciej ma nie ma. Zostao po nim 2,
3, 4 dzieci posyao si nieraz mowi paczki do obozu 4, 5 lat, eby dowiedzie si,
e zgin konstatowaa Kobieta Dzisiejsza10. Pisma pochylay si nad ndz owdowiaych kobiet, jednake paradoksalnie to wanie ich sytuacj przedstawiano jako
atwiejsz. Modsze wdowy zachcano do aktywnoci, do ksztacenia si, sugerujc
jednoczenie moliwo ponownego zampjcia i macierzystwa. Ma utraconego
mg zastpi nowy. Sloganem czas leczy rany pocieszano je po stracie rodziny,
w tym nierzadko dzieci. W ostatecznym rachunku chodzio o to, aby ludzie wstpowali
w zwizki maeskie owocujce potomstwem. Kobietom starszym, zrozpaczonym
i zaamanym radzono podjcie opieki nad sierotami, nawet adopcj po to, aby mie
gdzie ulokowa naturalne przecie uczucia opiekucze. W obu przypadkach podkrelano konieczno zdania si na wasne siy i rozpoczcia ycia na nowo. Wraz ze
mierci maonka stare definitywnie si skoczyo. A jednoczenie pozosta potencja uczu rodzinnych i macierzyskich. W sytuacji, gdy pastwo wzywao do opieki
nad sierotami wojennymi, aktywizacja owych uczu miaa by obowizkiem spenionym w imi dobra narodu i wsplnej przyszoci.
Inaczej przedstawiaa si sytuacja matek. Ich nie dotyczya aoba i rozpacz, trudnoci leay gdzie indziej. Wojna dokonaa mniej lub bardziej radykalnych zmian w funkcjonowaniu rodziny. W rezultacie powrt do dawnych czasw, do roli ony pozostajcej
na utrzymaniu ma, by niemoliwy. Tutaj czasopisma kobiece przedstawiay dwie
drogi. O ile maonkw czyy wsplnie przeyte trudy i cierpienia, a najlepiej wsplna
walka, to wwczas oboje z entuzjazmem mogli przyj nowy porzdek: ona cieszya si
wieo zdobyt niezalenoci i prac zawodow, a m i dzieci doceniali jej wysiek.
M jawi si jako mczyzna nowoczesny, akceptujcy emancypacj ony, potraficy
nawet pomaga w prostych pracach domowych oraz w razie potrzeby zajmujcy si dziemi. I to by waciwie jedyny wzr dobrego ma i ojca. Czciej pisma kobiece pokazyway drug moliwo. Zamiast partnerstwa w pracy opisyway cakowite pomieszanie
rl ona przejmowaa funkcj gowy rodziny i wszelkie z tym zwizane ciary, m
wymaga opieki jak dziecko. Pobyt w obozie (w domyle koncentracyjnym) sprawia, e
jeli nawet wrci, czsto on jest jeszcze jednym dzieckiem, Schorowany, inwalida,
trzeba i na niego zapracowa. M nie tylko nie dawa wsparcia, nie by partnerem dla
ony ani autorytetem dla dzieci, ale stanowi dodatkowy ciar dla i tak przemczonej kobiety. Usprawiedliwiao go jednak przeyte cierpienie, status ofiary. W ten sposb rodzina wpisywaa si w topos on jako inwalida, ktry utraci zdrowie i modo ciemiony
przez wroga, ona jako jego opiekunka, dodatkowo przejmujca ciar utrzymania domu.
W takim ukadzie m by faktycznie nieobecny, poniewa nie by w stanie wypenia kulturowo przypisywanych mu rl mskich. Nie potrafi sprosta ani zadaniom tradycyjnym
gowy i ywiciela rodziny, ani wyznaczanym przez now rzeczywisto. Jego sabo
10

O ochron macierzystwa, 1946, Kobieta Dzisiejsza, nr 7, s. 2.

Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...

133

lokowaa go po stronie dzieci, czyli istot zalenych, wymagajcych opieki, nie pozwalaa dostatecznie aktywnie wczy si w dzieo odbudowy. Motyw takiej mskiej nieobecnoci nalea do staych tematw pism kobiecych pierwszych powojennych lat.
W publicystyce, podobnie jak w listach do redakcji i formach beletrystycznych, powtarzay si skargi na dzieci niesuchajce ojca, na mw nieinteresujcych si domem,
niebdcych w stanie zapanowa nad wasnymi dziemi. Ich obecno w domu bya
waciwie nieobecnoci. Kobiety potrafiy, jak bohaterka nowelki Ireny Krzywickiej,
utrzyma na swoich barkach ciar odpowiedzialnoci za rodzin. Saby i schorowany
m stawa si czowiekiem niepotrzebnym. Z drugiej jednak strony czytelniczki pism
kobiecych wyranie artykuoway tsknot za silnym mskim ramieniem.
Wojna przyniosa jeszcze jedn kategori kobiet samotnych. Ich mowie przeyli
wojn, ale odmawiali powrotu do rodziny i do ojczyzny. Wybierali emigracj albo zasiedziali w obozach dla dipisw11 i peni obaw wobec zmienionej sytuacji w kraju odwlekali powrt. To by temat stale zaznaczajcy si na amach magazynw kobiecych
w latach 40-tych. W listach do redakcji czytelniczki pisay o tsknocie i dugim oczekiwaniu, o wyranie odczuwanym przez dzieci braku ojca. Czsto pojawiay si tutaj specyficzne chwyty retoryczne, jak oddanie gosu stsknionemu dziecku. Bya to swoista
manipulacja uczuciowa, czasem nawet przez redakcje krytykowana za nadmiern egzaltacj i czuostkowo. I tak: w 1949 r. Kobieta Dzisiejsza odmwia swojej czytelniczce
druku wiersza zatytuowanego Wr tatusiu!. Uzasadniaa to zbyt niskim poziomem artystycznym utworu, jednoczenie przyznajc, e porusza[] wci niestety aktualny problem
nieobecnoci ojcw rodzin. Moda i ycie Praktyczne nazywaa problem nieobecnoci
ojcw jtrzc si ran i stanowczo wzywaa ich do powrotu, straszc, e wkrtce moe
by za pno, e nikt nie bdzie ju na nich czeka. Czasopisma wychodzce w obozach
dla dipisw przestrzegay ocigajcych si z powrotem przed zagad narodow i osobist. Powrt za przedstawiay jako niezbdny warunek szybkiej odbudowy, podkrelay, e kraj potrzebuje mczyzn12. W ten sposb bowiem zostaby przywrcony porzdek,
a mowie i ojcowie mogliby wrci do swojej naturalnej funkcji opiekuna, przewodnika
i autorytetu. Kobieta Dzisiejsza polecaa lektur powieci wierszem dla starszych dzieci
pira Hanny Mortkowicz-Olczakowej. Opisuje ona cikie lata bez domu, bez ojca, bez
przedwojennych wygd.... i koczy si pomiennym wezwaniem:
Czekamy Ciebie tatusiu, pomagaj nam i
prowad,
Bo chcemy razem z Tob zburzony dom
Budowa.
Z caej swej modej siy, przez wszystkie
przysze lata
Dom odrodzonej Wolnoci Sprawiedliwego
wiata.
11

Dipisi z ang. displaced persons (w skrcie DPs) okrelenie stosowane wobec osb, ktre w wyniku dziaa wojennych znalazy si poza swoim krajem i bez pomocy nie byy w stanie ani do wrci, ani
osiedli si gdzie indziej. Obejmowao zarwno osoby uwolnione z obozw koncentracyjnych, jak i wywiezione na roboty przymusowe. Po zakoczeniu dziaa wojennych przebyway one w specjalnych obozach,
gwnie na terenie zachodnich stref okupacyjnych Niemiec, skd wikszo wrcia do ojczystych krajw.
12
Rozmowy o kraju, 1946, Powrt (Frankfurt n. Menem) , 20 IV, s. 2.

Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...

134

Powracajcy ojciec mia jeszcze szans by zwycizc przybywajcym w glorii


bohaterstwa:
I serce nasze ufa, i serce nasze wierzy,
e wrcisz do nas zwyciski, w szeregach polskich onierzy.13

Wzywajc mczyzn do powrotu, prasa kobieca roztaczaa przed nimi wietne perspektywy zdrowego klimatu pracy i lepszego jutra. Powrt przedstawiano w kategoriach obowizku wobec narodu. Wraca nie chc tylko volksdeutsche grzmiaa
Polska Zbrojna14.
Powracajcy mowie i ojcowie mieli si wczy w dzieo odbudowy kraju, a w nagrod czekao na nich dawne zaciszne ciepo rodzinne i wierne ony. W ten sposb
porzdek symboliczny zostaby przywrcony: rol prawdziwego mczyzny miaa by
aktywno budowa i odbudowa kraju, rol kobiety bierne i wierne oczekiwanie oraz
zapewnianie ciepa rodzinnego i odpoczynku. I wszystko to zupenie niezalenie od
dyskursu emancypacyjnego, podkrelajcego rol kobiet w odbudowie kraju.
Bardzo rzadko pisma kobiece pokazyway realizacj takiej sytuacji idealnej. Moda
i ycie Praktyczne w 1948 r. publikowaa powie w odcinkach (W ostatniej chwili),
ktrej bohater, wrciwszy z oflagu, z powodzeniem odnalaz si w nowej rzeczywistoci i porzucajc przesdy klasowe popiera zwizek crki z biednym chopskim
synem. O wiele czciej pojawia si jednak wtek nieudanego (bd nie do koca
udanego) powrotu albo zdrady, czyli pozostania na obczynie.
W takiej sytuacji rodzin reprezentowa stereotypowy obraz kobiety i dzieci czekajcych na powrt ma i ojca. Obraz on, ktre wiernie [...] czekay, zastpujc w srogim czasie wojny dzieciom Matk i Ojca zarazem oraz posyajc paczki do obozu,
odwouje si wprost do romantycznego wyobraenia ony/narzeczonej zesaca. Elementem nowym byo to, e wiernie czekajca ona nie tylko potrafia sobie poradzi bez
ma, ale jeszcze otwarcie o tym mwia. W tej stereotypowej wizji mczyni mowie
i ojcowie zawodzili. Albo mamieni wrog propagand odmawiali powrotu, albo wracali zatruci jadem obczyzny, nastawi[eni] na ycie lekkomylne, atwe, samolubne.
Jeli ocigali si z powrotem, czy wrcz go odmawiali, byo to interpretowane jako
zdrada ojczyzny i rodziny. Porzucone kobieta i ojczyzna, cho same wiernie czekay,
w kocu odwracay si od zdrajcy. Moda i ycie Praktyczne opublikowaa (chyba
rzekomy) list czytelniczki do narzeczonego w Londynie, zawierajcy jasn deklaracj:
Skoro tak dugo nie wracasz z Londynu, zosta tam. Niech Ci nie trapi tsknota za krajem yczy Ci z caego serca twoja bya narzeczona. Nie mam alu ani ja, ani kraj. Nic
nam po tobie. yjemy naszym wasnym, mocnym rytmem15. Pozostajcy na Zachodzie
mczyni jawili si zatem jako nie do koca mscy, wybierali bowiem ycie atwe
i przyjemne, nie za mocny rytm odbudowy w kraju. A tylko wybr tej drugiej alternatywy, jedyny suszny, lokowa mg po stronie mskoci i zapewnia nagrod w postaci zacisznego ciepa rodzinnego i wiernej ony.
13

H. Mortkowicz-Olczakowa, 1946, Jak si wszystko zmienio. Powie wierszem dla starszych


dzieci, Warszawa: J. Mortkowicz
14
W obozach polskich dipisw. Skoczyo si bujanie, 1947, Polska Zbrojna, nr 188, s. 6
15
Posuchaj Tin!, 1948,Moda i ycie Praktyczne, nr 4, s.8

Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...

135

Mowie i ojcowie, ktrzy zdecydowali si wrci, nie zawsze, albo przynajmniej


nie od razu, potrafili zaakceptowa nowy porzdek. Ich powrt niekoniecznie musia
by powrotem do rodziny. Korespondentka Kobiety Dzisiejszej w czasie okupacji
mczya si jak tysice innych polskich kobiet, przez dugie lata tsknia do ma,
podczas gdy on wrci po dziewiciu latach, ale do ony i dzieci nie chce wrci.
Zada od ony rozwodu i chce si eni z inn.
W innych wypadkach powrt ma i ojca wcale nie oznacza zmiany na lepsze.
Inna czytelniczka Kobiety Dzisiejszej skarya si na brak porozumienia, na draliwo ma, na jego brak kontaktu z dziemi. Redakcja dawaa tu nadziej radzia,
aby ma traktowa tak jak spragnione rodzinnego ciepa dziecko, a z czasem i on zrozumie, jak naley postpowa.
Mio do ojczyzny i rodziny, szczera ch do pracy daway powracajcym szans na
uoenie sobie ycia w nowych warunkach. Trzeba tylko byo przezwyciy stare przyzwyczajenia. Bohater nowelki Wraca, opublikowanej na amach Kobiety Dzisiejszej,
spdzi wojn w oflagu. Tsknic i kochajc, wrci do kraju i do ony, ktrej peen
dobrej woli obieca na nowo swoj trosk i opiek, zdjcie z jej ramion brzemienia odpowiedzialnoci za byt rodziny. Jednak jego egzaltacj ona kwituje sowami: Szalony
jeste, Michale! Czuj, e bd miaa z tob kopot. W nastpujcej dalej licytacji cierpienia to ona wygrywa jako ofiara trudw okupacyjnego ycia, w dodatku powany
i dojrzay na skutek wojennych przey syn okazuje zaenowanie wobec ojcowskich
czuoci. W efekcie bohater chowa twarz w drcych, biaych doniach i tak na stojco,
porodku pokoju nieumiejtnie, po msku pacze. Dla niego bya jednak jeszcze nadzieja, bronia go szczera mio do rodziny i ojczyzny. Dlatego ona moga powiedzie:
minie troch czasu i dopasujesz si do nas.
Nowela Wraca wyranie operowaa schematem odwrcenia rl: to mczyzna by egzaltowany, wrcz czuostkowy i w efekcie saby, kobieta twarda i racjonalna, on paka
i mia biae, drce donie, ona podejmowaa za niego decyzje i wiedziaa, co robi. Ona
reprezentowaa wartoci mskie, on kobiece.

Powrt do mskoci
Stale przewijajcy si na amach polskiej prasy kobiecej drugiej poowy lat 40-tych
temat nieobecnoci oraz trudnego powrotu mw i ojcw bezporednio dotyczy rodziny, mwi o sprawach dla czytelniczek bardzo wanych. Ale jednoczenie podporzdkowany by sprawie nadrzdnej ideologii nowego porzdku. Temu celowi
suya gra stereotypami i wyobraeniami na temat rl pciowych. Dyskurs pci spotyka si z dyskursem narodu. Wiernie czekajca oraz dowiadczona cierpieniem ona
i matka to ojczyzna wzywajca do powrotu, do mioci i pracy, troski o dzieci. Porzucenie rodziny, znalezienie sobie innej w Londynie byo jednoczenie zdrad ojczyzny, samolubnym wyborem blichtru atwiejszego ycia.
Ojczyzna, a zatem ona i matka, dysponowaa si, cierpienie j zahartowao, nauczyo
radzi sobie samodzielnie, bez niczyjego wsparcia. To ona opowiadaa si po stronie nowego. Wracajcy z zagranicy m i ojciec dopki przywizany by do myli o powrocie dawnych czasw, dopty lokowa si po stronie sabych i przegranych. Dawne

Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...

136

czasy, pokonana II Rzeczpospolita reprezentoway w tym dyskursie sab, biern, poddan przemocy kobiet. Stereotypowo mskie wartoci odwaga, aktywno, gotowo
do pracy przynaleay nowemu porzdkowi. Na razie reprezentoway je kobiety ze
swoim niezomnym instynktem macierzyskim, si i heroizmem. Zatem jedyn drog
do odzyskania zachwianej mskoci byo pozbycie si balastu przeszoci, opowiedzenie si po stronie nowego i obowizkowo powrt do kraju. Wymagao to ofiary,
przezwycienia obaw i ryzyka, porzucenia wzgldnego komfortu i bezpieczestwa panujcego w obozach dla dipisw. Krajowe pisma kobiece, wzywajc do powrotu, odwoyway si do dugiej tradycji samopowicenia, do dyskursu osobistego obowizku
wobec narodu. Co ciekawe, po takie same argumenty sigay organizacje midzynarodowe i przedstawiciele aliantw. W 1946 r. UNRRA wzywaa Polakw do powrotu, mwic, e ci, ktrzy kierowani sabym sercem wybior sub obcym, nie s godni
przemawia w imieniu Polski16.
Wezwanie do powrotu do wiernie czekajcej ony byo jednoczenie wezwaniem do
powrotu do ojczyzny. Sugerowao, e nowy porzdek nie jest a tak bardzo rewolucyjny. Wymaga bowiem od mczyzn prawdziwej mskoci, a w nagrod obiecywa
odpoczynek wojownika stsknion on i zacisze domowe. Tylko wracajc, mona
byo pozby si stygmatu saboci i przegranej, odbudowa zachwian msko, sta si
na nowo mem i ojcem cakiem tradycyjnym, bowiem mimo zapewnie o rwnouprawnieniu prasa kobieca drugiej poowy lat 40-tych bardzo ostronie poruszaa
temat zrwnania praw w obrbie rodziny. Skadaa obietnic agodnej rewolucji, czciowego przynajmniej pogodzenia starych przyzwyczaje i nowego porzdku. Tak samo
pisma wychodzce w obozach dla dipisw uspakajay, e w odrodzonej Polsce mona
uywa tytuu pan/pani, e ycie wyglda normalnie. Dla pism kobiecych gwarantem normalnoci mia by powrt mczyzn do roli ma i ojca, przezwycienie
saboci i wojennego chaosu.

16

J. Reinish, 2008,We Shall Rebuild Anew a Powerful Nation: UNRRA, Internationalism and
National Reconstruction in Poland, Journal of Contemporary History 3, s. 466-467

Analizy literackie i artystyczne

Renata Bizek-Tatara Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris

138

Renata Bizek-Tatara

Msko hegemonialna w powieci


miech Laury Franoise Mallet-Joris

ziea literackie, w podobiestwie do prac naukowych z rnych dziedzin kultury,


takich jak: filozofia, socjologia, religia prawo czy etyka, pomagaj w poznaniu
rzeczywistoci i jej ocenie, a take stanowi sposb oddziaywania na ycie
spoeczne i ludzkie pogldy. Literaturoznawcy zauwaaj, e choby prezentoway one
jedynie wiat wyobraony przez twrc, to i tak wiat w jest uksztatowany z budulca,
jakiego dostarcza rzeczywisto: zawieraj w sobie obrazy realnych dziaa ludzkich,
przedstawiaj zjawiska rzeczywistoci zewntrznej czy psychicznej, daj wgld w problemy, pogldy i zapatrywania osb yjcych w okrelonych warunkach spoecznych
i historycznych1. Rwnoczenie kade dzieo literackie jest wyrazem ideowo-artystycznej
wiadomoci twrcy. Z jednej strony stanowi fenomen uksztatowany w obrbie okrelonej sytuacji spoecznej, stworzony przez t sytuacj, majcy socjaln genez i funkcj,
z drugiej za kreuje jaki obraz wiata, stajc si odbiciem rzeczywistoci.
Przytoczone rozwaania wyjaniaj zasadno odwoywania si do fikcji literackiej
w badaniach nad mskoci. Formy manifestacji tej ostatniej w literaturze cigle pozostaj problemem wymagajcym zbadania. Literatura bowiem, na paszczynie mniej
lub bardziej mimetycznej fikcji literackiej, stwarza moliwo poznania rnych obrazw wiata mskiego, mskiego sposobu bycia, mylenia, odczuwania wraz z jego
uwikaniem w relacje spoeczne i kulturowe. W 1998 roku literaturoznawca Klaus-Michael Bogdal opracowa cigle aktualny program bada obrazw mskoci w literaturze. Wyodrbni w nim cztery fundamentalne cechy tekstw literackich jako rda
wiedzy o mskoci:
Po pierwsze teksty literackie ukazuj sposb powstawania norm mskoci oraz sposb, w jaki te normy wpywaj na rodzinne i publiczne struktury wadzy, a take na powstawanie konfliktw w tych sferach. Po drugie wskazuj na ambiwalentny, wiadomy
bd niewiadomy rozwj tosamoci pciowej jednostek, na jego etapy i mechanizmy,
zaamania i sprzecznoci i wreszcie na jego konsekwencje. Po trzecie literatura stanowi
1

Por. Micha Gowiski, Aleksandra Okopie-Sawiska, Janusz Sawiski,1962, Zarys teorii literatury, Warszawa: PZWS, s. 40.

Renata Bizek-Tatara Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris

139

archiwum historycznej cigoci kulturowych mitw i rytuaw mskoci, ale take ich
krytyki i destrukcji. I po czwarte teksty literackie porzdkuj wiedz o mskoci koncepcyjnie, uprawiaj gr jej elementami, lub j dekonstruuj, tworzc symboliczne formy
reprezentacji, czy te obrazy mskich podmiotw2.

W tym kontekcie badanie funkcjonujcych w literaturze wzorcw mskoci oraz


form jej manifestacji wydaje si dziaaniem wartociowym poznawczo oraz mogcym
prowadzi do interesujcych wnioskw.
W niniejszej pracy podejmiemy prb zaprezentowania koncepcji mskoci przedstawionej w powieci miech Laury3 autorstwa belgijskiej pisarki Franoise Mallet-Joris4. Czytelnikom znajcym twrczo tej autorki wybr tekstu moe wyda si zaskakujcy, gdy pisze ona gwnie o kobietach. W jej powieciach, koncentrujcych si
na przedstawicielkach pci piknej, mczyni odgrywaj role drugorzdne lub wrcz
epizodyczne. Ich mska dominacja nie jest niczym innym, jak tylko anachronicznym pomiewiskiem: s oni kobietom podporzdkowani, postrzegani jako niedojrzali i sabi,
zmuszeni do przyjmowania narzuconych im nowych norm spoecznych. miech Laury
stanowi wyjtek obok wnikliwego studium psychologicznego tytuowej bohaterki,
znajdziemy tu nie mniej rozbudowany wizerunek jej ma, Tho Jacobi, ktrego msko jest wyranie idealizowana i gloryfikowana przez autork5.
2
Klaus-Michael Bogdal, 1998, Mnnerbilder. Geschlecht als Kategorie der Literaturwissenschaft?, [w:] Marion Heinz, Friederike Kuster (red.): Geschlechtertheorie, Geschlechterforschung. Ein
interdisziplinres Kolloqium: Bielefeld, s. 202.
3
Franoise Mallet-Joris, 1985, Le Rire de Laura, Paris : Gallimard.
4
Franoise Mallet-Joris (waciwie Franoise Lirar) urodzia si w 1930 roku w Antwerpii w Belgii.
Jest crk powieciopisarki Suzanne Lirar, Flamandki z pochodzenia, tworzcej w jzyku francuskim.
Wychodzc za m za Francuza, Franoise uzyskaa rwnie obywatelstwo francuskie, co w 1971 roku
pozwolio jej zosta czonkiem Akademii Goncourtw. Pisa zacza, bdc jeszcze dzieckiem. Pocztkowo byy to krtkie powieci i wiersze, ktre spotkay si z uznaniem M. Gevers i G. Bernanosa.
W wieku 19 lat opublikowaa pierwsz powie: Le Rempart des Bguines, wzbudzajc skandal obyczajowy i stajc si znan w wiecie literackim. Wtedy to przybraa pseudonim Mallet-Joris i osiedlia
si w Paryu, gdzie regularnie wydaje powieci, biografie i autobiografie oraz udziela licznych wywiadw w prasie i telewizji, dbajc w ten sposb o swoj popularno. Jest autork okoo trzydziestu powieci
i laureatk prestiowych nagrd literackich: za Les Mensonges (Kamstwa) (1957) otrzymaa Prix des Libraires, za LEmpire cleste (1958) Prix Femina, a za cao twrczoci Nagrod Ksicia Monako. Pord
powieci, ktre spotkay si z wielkim uznaniem zarwno czytelnikw, jak i krytykw, naley wymieni Les Personnages (1961), Lettre moi-mme (1963) La maison de papier (Papierowy dom,1970), Allegra (1976), Le rire de Laura (1985), Divine (1991), Les larmes (1993), Portrait dun enfant non identifi
(2004). W 1993 roku Franoise Mallet-Joris zostaa czonkiem Krlewskiej Akademii Jzyka i Literatury
Francuskiej (w Belgii), gdzie zaja miejsce swojej matki, zmarej rok wczeniej.
5
Poniewa powie miech Laury nie zostaa jeszcze przetumaczona na jzyk polski, wydaje
nam si konieczne streci j w kilku zdaniach. Ksika przedstawia trzy dni z ycia czterech postaci,
ktrych losy uwikane s w jeden konflikt: Laury Jacobi, jej ma Tho, ich syna Marcina oraz jego
znacznie starszego przyjaciela Marca-Andr. Owe trzy dni s dla bohaterw przeomowe, bowiem dochodzi wwczas do wydarze, ktre zmuszaj ich do gbokiej refleksji nad dotychczasowym yciem.
Laura potajemnie wywozi syna do hotelu w Strasburgu, by tam opiekowa si nim i zrozumie motywy, ktre popchny go do prby samobjczej poprzez przedawkowanie narkotykw. Czas spdzony
razem jest dla niej okazj do analizy siebie samej jako ony, matki i kobiety, natomiast Marcinowi pozwala gbiej zastanowi si nad jego relacjami z rodzicami, dziewczyn Ofeli i Markiem-Andr.
W tym samym momencie w Paryu Tho, znakomity chirurg plastyczny, dokonuje niepotrzebnej operacji piersi znajomej, na skutek ktrej pacjentka umiera. (dokoczenie na nastpnej stronie)

Renata Bizek-Tatara Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris

140

By ukaza istot mskoci Tho Jacobi, dokonamy klasycznej analizy postaci literackiej wedug metody proponowanej przez Philippea Hamona6. Zbadamy wygld
zewntrzny bohatera, jego osobowo i zainteresowania, pozycj spoeczn oraz jego
relacje z innymi postaciami. W naszych rozwaaniach na temat natury mskoci protagonisty odwoamy si do prac naukowych z zakresu socjologii i psychologii pci autorstwa takich badaczy, jak: Robert Connell, Pierre Bourdieu, Lynne Luciano, Zbyszko
Melosik i Robert Stoller.
Posta chirurga Tho Jacobi to kreacja niezwykle zoona i pena sprzecznoci. Jego
charakter, stosunek do ludzi, ycia i przede wszystkim do zawodu, jaki wykonuje, s niezwykle intrygujce. Naszkicowanie jednoznacznego portretu psychologicznego tego
bohatera nie naley do zada atwych, poniewa informacje na jego temat s do rozbiene. Kada z postaci przedstawia go inaczej: syn widzi w nim karierowicza i kobieciarza, zego ma i ojca, ktry poza prac i sob samym nie dostrzega niczego wok.
Crka, liczne kochanki, personel medyczny i znajomi waloryzuj go pozytywnie,
uwaajc za geniusza oraz wzr godny naladowania w kadej dziedzinie. Z kolei zdaniem ony, ktra zna go najduej i posiada najwicej informacji na jego temat,
dr Jacobi pozostaje cigle zagadk. Po 25 latach maestwa Laura nadal zadaje sobie
pytanie: kim jest ten czowiek, ktry cay dzie kroi ludzkie miso, a wieczorem pochania ogromny stek? Kim jest ten czowiek, ktry mwi kocham ci, tak jak si myje
rce i odkada mokry rcznik, ten czowiek, ktry interesuje si wszystkim, mimo e to
nie jest mu do niczego potrzebne?7.
Doktor Jakobi liczy sobie okoo 50 lat, z zawodu jest chirurgiem plastycznym, ma
on i dwoje dorosych dzieci. Jako lekarz i jednoczenie dyrektor kliniki zostaje przedstawiony do stereotypowo: to czowiek sukcesu, zamony, powszechnie szanowany,
cieszcy si duym powodzeniem u kobiet. Postrzegany jest jako mczyzna niezwykle
mski i charyzmatyczny taki, ktry budzi powszechny podziw, wrcz uwielbienie.
Nie ulega wtpliwoci, e pojcie mski mczyzna stanowi spoeczn konstrukcj ulegajc zmianie w czasie i przestrzeni oraz e niemal kady czowiek ma
jej wasn koncepcj. Przedmiotem naszej pracy jest prba odpowiedzi na pytanie, co
w bohaterze tak zachwyca innych? Jakie cechy bior oni pod uwag, analizujc jego
msk tosamo oraz ktre z nich waloryzuj pozytywnie, a ktre negatywnie?
Zacznijmy od fizjonomii bohatera. Dane na temat jego wygldu zewntrznego s nieliczne i oglnikowe, wszystkie za to wpisuj si w uniwersalny zestaw cech stanowicy
o atrakcyjnoci mczyzny w zachodnim krgu kulturowym. Dr Jacobi jest postawnym8
wielkim czowiekiem, typu uroczy rzenik9. Zauwamy, e wysoki wzrost i masywna
sylwetka s silnie kojarzone z autorytetem oraz konotuj pewno siebie, si fizyczn
oraz wytrzymao. Jacobi jest typem poudniowca, o czym decyduj jego wielkie ciemne
(Dokoczenie z poprzedniej strony.) w fakt oraz zniknicie ony i incydent samobjczy syna skaniaj
go do zastanowienia si nad tym, jakim jest mem, ojcem, mczyzn i lekarzem. Desperacki czyn
Marcina wpywa rwnie na los Marka-Andr, zakochanego w nim homoseksualisty, ktry, czujc si
winnym tej tragedii, popenia samobjstwo.
6
Philipee Hamon, 1977, Statut smiologique du personnage, [w:] Potique du rcit, Paris : Editions du Seuil.
7
F. Mallet-Joris,op. cit, s. 29.
8
Ibid., s. 12.
9
Ibid., s. 173.

Renata Bizek-Tatara Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris

141

oczy o biakach prawie niebieskich10 i karnacja tak ciemna, e mgby uchodzi za


Maura lub Afrykaczyka11. Kobiety zachwycaj si przede wszystkim jego nadzwyczaj biaymi zbami i szerokim umiechem, ktrym oczarowuje nowo poznanych ludzi.
Zwraca uwag rwnie jego bujne owosienie: gsta broda, zbyt dugie wosy, pokryta
owosieniem klatka piersiowa widoczna spod niedbale zapitego fartucha.
Wymienione cechy s powszechnie utosamiane z mskoci i skadaj si na atrakcyjno fizyczn mczyzny. Ciao doktora Jacobi jest przedmiotem kobiecej fascynacji i podania. Z jednej strony dostarcza wizualnej i estetycznej przyjemnoci
bohaterkom, z drugiej budzi podziw i przyprawia o kompleksy postacie mskie. Jak
zauwaa Z. Melosik, owo postrzeganie ciaa mskiego jako obiektu seksualnego jest
coraz bardziej typowe dla kultury wspczesnej i wynika ze zmiany specyfiki relacji
spoecznych: seksualna emancypacja kobiet sprawia, e coraz czciej i mielej zaczy one ocenia ciao mskie w kategoriach jego cielesnej atrakcyjnoci12.
Watro nadmieni, e dr Jacobi nie przywizuje wagi do wygldu zewntrznego:
ubiera si raczej niedbale, rzadko strzye wosy, nie popiera operacji plastycznych
majcych na celu poprawienie urody czy rzebienia mini na siowni. Jego zdaniem
ciao w ogle nie wpywa na to, czy mczyzna podoba si kobiecie czy nie. Nawet
gdyby amputowano mu rk czy nog, potrafiby czerpa przyjemno z ycia i by
atrakcyjnym mwi narrator13. Owo ignorowanie kanonw mody dotyczcych ciaa
i stroju moe by interpretowane jako przejaw pewnoci siebie i silnego poczucia mskoci. Zdaniem socjologw, czowiek niepotraficy panowa nad wiatem zewntrznym, zaczyna kontrolowa swj image, by mie poczucie kontroli przynajmniej
nad jednym aspektem swojego ycia14. W takiej sytuacji mczyzna traci msko,
gdy w pogoni za odpowiednim wizerunkiem wchodzi w role, ktre przez wieki byy
zarezerwowane dla kobiet. Mwic krtko, nadmierna dbao o ciao i strj mogyby
wiadczy o saboci i zniewiecieniu.
Ale to nie aparycja chirurga budzi najwikszy podziw, lecz jego zdrowie doskonaa forma i wigor, ktre zaskarbiaj mu miano Tarzana. Oto jak go charakteryzuje jedna z kochanek:
By okazem zdrowia, instrukcj obsugi: zobaczcie, co mona zrobi z ludzkim
ciaem, ludzkim yciem. Jego znajomi zachwycaj si jego zdolnociami w pracy tym,
e przyjmujc pacjentw, operujc, wychodzc dwa trzy razy w tygodniu na kolacje,
wraca o drugiej nad ranem i mia jeszcze ochot na pogawdk, co zocio konajc ze
zmczenia Laur. A on wstawa o wicie w doskonaej formie, by pochon obfite niadanie [] By arokiem. arokiem we wszystkich dziedzinach ycia.15

Jego witalno i energiczno nie ograniczaj si jedynie do sfery fizycznej. Jacobi


jest czowiekiem niezwykle aktywnym intelektualnie, towarzysko i zawodowo,
10

Ibid., s. 49.
Ibid., s. 49.
12
Zbyszko Melosik, 2006, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna: Oficyna Wydawnicza ,,Impuls, s. 26.
13
F. Mallet-Joris, op. cit., s. 31.
14
Z. Melosik, op. cit., s. 25.
15
F. Mallet-Joris, op. cit., s. 20.
11

Renata Bizek-Tatara Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris

142

dnym wiedzy, nowych wrae oraz wyzwa. Wigor i wszechstronne zainteresowania lekarza s przedmiotem oglnego podziwu. Zdaniem Laury:
Tho naley do tych rzadko spotykanych poudniowcw, ktrzy zachowuj, z przenikliw inteligencja wiatowca, aroczny apetyt na wszystkie formy ycia, a pod pozorami hojnoci ukrywaj drapieno Lewantczyka. Te sprzecznoci dodaj mu
tajemniczoci. Jest w nim jaskinia Ali Baby, gdzie gromadzi skarby nabyte za nisk cen,
dobrze ulokowane sympatie, dokadnie wypolerowane fragmenty kultury, ktre byszczay w cieniu jego grzmicej osobowoci. Nie uczy si, nie przyswaja: poera.16

Jedna z jego kochanek, Sylwia, dodaje, i dziaanie go napdza, e wszystko mu si


podoba: wiedza innych, ich talent, ich wraliwo, nawet ich niewdziczno; pochania
wszystko, jak zbieracz staroci, jak handlarz dywanw, hojny i pazerny zarazem17.
Warto podkreli, e stosunek bohatera do ycia jest wyraany przede wszystkim
za porednictwem motywu poerania autorka posuguje si tu takimi terminami, jak:
poyka, pochania, wchania, paaszowa, arocznie, akomie, apczywie, chciwie i z apetytem. Owa dza pochaniania doskonale oddaje konsumpcyjny charakter relacji doktora Jacobi z otaczajc go rzeczywistoci, jak
rwnie jego cige nienasycenie yciem. ona potwierdza, e jest arokiem w kadej
dziedzinie: dwa spotkania z jakim krytykiem i staje si mionikiem kina. Jego
ogromna pami pochania daty, tytuy [] a podczas obiadu ze szwajcarskim wydawc, odkrywa w sobie pasjonata ksiek o sztuce i rozmawia o grafice i litografii tak,
jak gdyby robi to cae ycie18. Codziennie poera obfite niadanie, zostawiajc doszcztnie ogoocony st19, a po caym dniu krojenia ludzkiego misa pochania
ogromny stek20. Nawet jego kochanki stay si chlebem, podstawowym pokarmem,
akomie poknitym21. Dla tego wszechstronnego erudyty nawet praca jest poywk,
posikiem, ktrym si apczywie zajada. Do leczenia chorych zabiera si z apetytem
i radoci, rzucajc si na histori choroby nowego pacjenta jak na deser22.
Dr Jacobi jest konkwistadorem rwnie w sferze seksualnej. Podbija bezbronne
i delikatne kobiety, postrzegajc je jako swoj wasno i rdo zmysowej przyjemnoci. One same natomiast, w kontaktach z nim, pokornie przyjmuj posta obiektu seksualnego. Oto jedna z refleksji doktora Jacobi na temat roli kochanki Lucji w jego
poligamicznym yciu:
Lucja bya naprawd chlebem, podstawowym pokarmem arocznie poknitym. Oczywicie chcia, aby przychodzia do pracy codziennie, eby zawsze j mie pod rk[]. Lucja
i jej gony i szczery krzyk, jej piersi, jej ciao mikkie i jednoczenie stawiajce jak mebel opr,
byy dla niego minimum witalnym, jego odpoczynkiem, siostrzyczk, fotelem, telewizj w adnym razie dziwk. Uwielbia j. Lucja bya w jego yciu niezmienna, kocha j jak stary fotel,
jak paskudny posg Merkurego w przedpokoju, kocha j, jak to, co do niego naley.23
16

Ibid., s. 48.
Ibid., s. 21.
18
Ibid., s. 20.
19
Ibid., s. 21.
20
Ibid., s. 29.
21
Ibid., s. 137.
22
Ibid., s. 174.
23
Ibid., s. 134.
17

Renata Bizek-Tatara Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris

143

Przytoczony fragment pokazuje wyranie, jaki jest stosunek bohatera do kobiet: s


one cakowicie uprzedmiotowione i podporzdkowane jego dominacji. Ta postawa wobec
pci piknej jest charakterystyczna dla ekstremalnego wizerunku mskoci dominujcej,
okrelanego powszechnie typem macho. Naley jednak zaznaczy, e dr Jacobi jest
macho w sensie nobilitujcym, latynoamerykaskim24, to znaczy jest mczyzn hipermskim, odwanym, godnym szacunku, odpowiedzialnym i pracowitym, gotowym
do podjcia odpowiedzialnoci, mwic krtko patriarch25.
Na tosamo macho skada si nieprzecitny potencja seksualny oraz przekonanie o moliwoci zdobycia kadej kobiety. Posta doktora Jacobi spenia rwnie i to
kryterium. Syn nazywa go wielkim kochankiem, typem macho, na widok ktrego
kobiety w klinice zaczynaj si ekscytowa26. ona twierdzi, e adna nie jest mu si
w stanie oprze: sekretarki, tumaczki, protokolantki, stewardessy, jego koleanka
specjalistka chirurgii plastycznej, adne, brzydkie, Amerykanki, kobiety ulegaj mu
wszystkie bez wyjtku27.
Owa seksualna witalno to wane kryterium mskoci. Zdaniem L. Luciano, potencja stanowi jeden z jej najistotniejszych wyznacznikw28. Sukcesy w sferze seksualnej s fundamentem, na ktrym buduje si poczucie mskoci. Z. Melosik dodaje, e
na poziomie subiektywnym mczyzna najpierw czuje si mczyzn poprzez swoj
seksualno i potencj, a dopiero pniej poprzez inne atrybuty mskoci29.
W stosunku do innych mczyzn dr Jacobi jawi si jako najedca, barbarzyca,
zdobywca. Wedug Pierrea Bourdieu wymienione cechy s charakterystyczne rwnie dla falliczno-narcystycznej kultury Zachodu, podobnie jak pragnienie dominacji
i denie do wadzy30. Nasz bohater zosta w nie hojnie wyposaony. Jako dyrektor
i wspwaciciel kliniki jest autorytarny i apodyktyczny. Jego bezgraniczna pewno
siebie i wiara w suszno wasnych racji przeraaj wsppracownikw, ale jednoczenie daj im poczucie bezpieczestwa. Egzemplifikacj tego stwierdzenia moe
by reakcja chirurga na grob procesu, ktry chce wytoczy szpitalowi siostra
zmarej podczas operacji pacjentki:
Tho znieruchomia na chwil, jak raony piorunem. Jean-Jacques i Pani Couraud
z trudem oddychali. I nagle dr Jacobi wybuchn potwornym, gromkim miechem, ktry
wypeni gabinet przenikajc a na korytarz, z drugiej strony szklanych drzwi, gdzie zatrzyma si zaniepokojony asystent.
! A to dobre. Proces! Jeli o to tylko chodzi, moe Pan wraca spokojnie do pracy!
Czy ma Pan wyniki autopsji, doktorze? zapytaa cicho Pani Couraud.
[] Poczekajmy na raport. Potwierdz to, co my podejrzewamy. Ale ja wam
24
Jak zauwaa Z. Melosik, pojcie macho jest rnie interpretowane. [] W jzyku hiszpaskim
uycie wobec mczyzny sformuowania macho nobilituje go; z kolei w jzyku angielskim degraduje.
Dla biaych Amerykanw pojcie macho posiada bowiem negatywne znaczenie oznacza szowinist,
czowieka brutalnego, nieokrzesanego, skonnego do alkoholizmu egoist, ktry wywouje nieustanne
konflikty, rani innych ludzi i jest niemoralny w sferze seksualnej. Por. Z. Melosik, op. cit., s. 149.
25
Ibid., s. 149.
26
F. Mallet-Joris, op. cit., s. 49.
27
Ibid., s. 11.
28
Lynn Luciano, 2001, Looking good. Male Body Image in Modern America, New York, s. 70-73.
29
Z. Melosik, op. cit., s. 65.
30
Pierre Bourdieu, 2004, Mska dominacja. Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 97.

Renata Bizek-Tatara Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris

144

mwi, z autopsj czy nie, jaka smarkula nie bdzie wytacza mi procesu, w mojej klinice! No idcie ju. Mam inne rzeczy do zrobienia!
I podnis si radosny, zatrwaajcy, miejc si z wasnego gniewu. Pani Couraud
i Jean-Jacqueowi, uspokojonym i przeraonym zarazem, nie pozostao nic innego, jak
zamilkn.
To potwr mrukn wychodzc Jean-Jacques.31

Opisane zachowanie bohatera wiadczy rwnie o jego zimnej krwi i zdolnoci samokontroli w kryzysowych sytuacjach. Co wicej, zakoczenie historii z procesem
pokazuje, e dr Jacobi jest czowiekiem brutalnym i gotowym do stosowania przemocy w obronie wasnych interesw. Aby wyperswadowa Pani Hasselman wytoczenie procesu klinice, wdziera si do jej mieszkania, wszczyna awantur, policzkuje
rozhisteryzowan kobiet i straszy j zamkniciem w szpitalu psychiatrycznym. W rezultacie uzyskuje to, co zamierzy, gdy nikt nie potrafi mu si oprze. Sama Pani
Hasselman przyznaje, e nie chciaa z nim rozmawia, bo wiedziaa, e to on znowu
bdzie mia racj, on z tymi swoimi piknymi swkami, pienidzmi, powizaniami,
swoj ogromn witalnoci32.
Naley podkreli, e na urok osobisty doktora Jacobi podatni s rwnie mczyni,
co bohater czsto wykorzystuje, zwaszcza w sprawach subowych. Oczarowujc ich
charyzm i erudycj, nawizuje nowe znajomoci, przyjanie, pozyskuje udziaowcw
do swoich przedsiwzi. Nie jest jednak w swych dziaaniach egoistyczny. Dziki
wasnym wszechstronnym kontaktom pomaga innym: zapoznaje ludzi, ktrzy jego zdaniem wynios z tej znajomoci korzy, udziela rad, redaguje listy polecajce, proteguje
dzieci swoich znajomych i znajduje im dobrze patne posady. Co najwaniejsze, robi to
zupenie bezinteresownie, nie dajc od nich nic w zamian.
Zdaniem jego syna, ta dobro nie jest tylko i wycznie wyrazem czystej wielkodusznoci, lecz raczej potrzeb dziaania, realizowania si, widzenia wok siebie zadowolonych twarzy33. Z tej szczodrobliwoci czerpie Jacobi ogromn satysfakcj, a take
poczucie wszechmocy, ktre z dum manifestuje. Z obserwacji jego zachowania oraz monologw wewntrznych czytelnik wysnuwa podobny, do paradoksalny wniosek, e altruizm bohatera potguje jego egoizm oraz utwierdza w przekonaniu o wasnej sile,
wartoci i mskoci.
Rwnie dom jest miejscem, gdzie posiada i rozwija on swoj dominacj i wadz.
Uwaa, e ma zawsze racj i e jedynie jego sposb postrzegania wiata jest waciwy.
Naduywa swojej pozycji gowy rodziny, narzucajc jej czonkom swoje zdanie oraz
dyktujc im, jak maj postpowa. Nie zastanawia si przy tym nad konsekwencjami
swojego dziaania i nigdy nie przeprasza. Std nieporozumienia z on oraz konflikt
z synem, ktry, nie mogc znie apodyktycznoci ojca i cigej krytyki z jego strony,
opuszcza dom rodzinny. Naley jednak doda, e zarwno Laura, jak i Marcin, pomimo i cierpi z powodu opisanych negatywnych zachowa doktora, uwaaj zgodnie, e mona na niego zawsze liczy i e jest on w stanie rozwiza kady problem.
Dr Jacobi dba o swoich najbliszych, zapewniajc im opiek i bezpieczestwo oraz
przejmujc odpowiedzialno za materialny poziom ich ycia.
31

F. Mallet-Joris, op.cit., s. 91.


Ibid., s. 93.
33
Ibid., s. 137.
32

Renata Bizek-Tatara Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris

145

Owo pragnienie dominacji, ch decydowania o losach innych potgowane jest by


moe przez zawd, jaki Jacobi wykonuje. Moliwo przeduania czy przywracania
ludziom ycia daje mu poczucie niemal boskiej wszechwadzy. Jest nazywany magikiem, cudotwrc, zdolnym wyleczy nawet dolegliwo, ktra nie istniaa34.
Mg zmienia, mg trzyma w swoich rkach delikatne palpitujce ycie, majsterkowa nim tak by obrao inny rytm, pozbawi go zaama, zrostw ktre mu przeszkadzay35. Zwrmy uwag, e bohater nawet imi nosi boskie: Tho w jzyku
greckim znaczy przecie bg. Czy ten uzdolniony chirurg nie ofiarowuje ycia na
Jego podobiestwo? Czy nie decyduje o sprawach ostatecznych?
Wadczo i pewno siebie prezentowane przez doktora Jacobi wyranie pocigaj kobiety. On sam zreszt zdaje sobie z tego spraw, twierdzc, e to jego egoizm je uwodzi. Ale na atrakcyjno bohatera skadaj si rwnie inne elementy.
Laura charakteryzuje istot jego uroku osobistego w nastpujcy sposb:
Bujna broda odgrywa tutaj swoj rol. Prace naukowe wypychajce kieszenie jego
marynarki su do stworzenia wraenia siy jego natury, ktrej trudno si oprze, tak jak
przejciu tornada. Tornada te maj zazwyczaj imiona kobiet. Tho potwierdza si zreszt
jako mczyzna w sposb miadcy: owosienie, postawno, dyplomy, pienidze i praca,
prestiowa praca chirurga. Poza tym sympozja i seminaria, z ktrych cigle wraca,
niewtpliwie stanowi odpowiednik wypchanych kieszeni.37

Przytoczony opis zwraca uwag na kolejny czynnik konstruujcy msko naszego


bohatera wykonywany zawd. Od wiekw chirurgia bya wycznie domen mczyzn.
Cho w ostatnich latach kobiety coraz czciej wykonuj profesje typowo mskie, to
jednak ich obecno w tej gazi medycyny cigle pozostaje ewenementem.
W powyszym fragmencie wspomniany zosta jeszcze inny atrybut przypisywany
mskoci chodzi o sukces, jaki dr Jacobi odnosi w sferze zawodowej. Wyraa si on
nie tylko w posiadanym wyksztaceniu, zajmowanym stanowisku i stanie majtkowym, ale rwnie w aktywnej dziaalnoci naukowej. Zagraniczne sympozja i konferencje, na ktre Jacobi czsto wyjeda oraz zwizany z tymi podrami rozwj
intelektualny, symbolizuj wysoki status spoeczny, a w konsekwencji si i wadz.
Zdaniem jego ony, s to wane czynniki skadajce si na powodzenie doktora,
zwaszcza u kobiet.
Przedstawiony przez F. Mallet-Joris obraz mskoci jest do stereotypowy i popularny w kulturze Zachodu: to owca, zdobywca, bohater we wszystkich sferach ycia:
intymnej, zawodowej, kulturalnej i spoecznej. To wzorzec mskoci, ktr Robert Connell nazwa hegemonialn, gwarantujc dominacj mczyzny i podporzdkowanie kobiety38. Pomimo e jest to model, ktry tylko nielicznym udaje si realizowa, zarwno
w rzeczywistoci, jak i w analizowanej powieci, wszyscy go popieraj. Zauwamy,
34

Ibid., s. 36, 94.


Ibid., s. 130.
36
Ibid., s. 131.
37
Ibid., s. 12.
38
Por. Monika Szczepaniak, 2005, Msko w opresji? Dylematy mskoci w kulturze Zachodu,
[w:] Elbieta Durys, Elbieta Ostrowska (red.): Gender. Wizerunki kobiet i mczyzn w kulturze,
Krakw, s. 25-37.
35

Renata Bizek-Tatara Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris

146

e adna z kobiet nie sprzeciwia si mskiej supremacji opisywanego tu bohatera, pokornie akceptujc rol pasywnego obiektu seksualnego czy te tolerujc niewierno.
Co wicej, do symbolicznego potencjau mskoci hegemonialnej chirurga odwouj si,
co rwnie jest zgodne z teori R. Connella, mskoci marginalne i podporzdkowane,
jak androgyniczny fizycznie i emocjonalnie syn Marcin, nadwraliwy homoseksualista
Marc-Andr i aosny impotent Ludwik. Owe formy mskoci s przy tym zdecydowanie deprecjonowane przez postacie kobiece, a ich reprezentanci skazani na klsk w yciu
osobistym i spoecznym.
R. Connell okrela msko jako pozycj w relacji pci, praktyki zajmowania tej
pozycji przez mczyzn i kobiety oraz oddziaywanie tych praktyk na dowiadczenia
zwizane z cielesnoci, na poszczeglne osobowoci i na ca kultur39. Tak
uksztatowana koncepcja pci potwierdza tez o istnieniu wielu modeli mskoci, ktre
powstaj w okrelonych warunkach historycznych i kulturowych. Msko jest wic
konstytuowana poprzez umow spoeczn, staje si pewnego rodzaju ideaem, do ktrego powinno si dy. Wspczenie owym ideaem nie jest ju wojownik, ale
czowiek sukcesu dokadnie taki, jak wykreowany przez F. Mallet-Joris Tho Jacobi
zamony, wpywowy i liczcy si w spoeczestwie.
Msko hegemonialna, zdaniem R. Connella, nie musi jednak realizowa si przez
bezporednie uywanie przemocy wobec kobiet i sabszych przedstawicieli wasnej
pci, lecz moe by rwnie warunkowana przez cay system mechanizmw ustawodawczych, prawnych, politycznych, gdy bazuje na mskim autorytecie, zakadajc
wysoki stopie akceptacji ze strony samych podporzdkowanych. Koncepcja ta znajduje odzwierciedlenie take w analizowanej powieci: z powodu pozycji, jak zajmuje
w hierarchii spoecznej, wykonywanej profesji oraz wysokiego statusu ekonomicznego Tho Jacobi jest uwaany za idea, do ktrego naley dy. Przykadem potwierdzajcym powysz tez moe by chociaby rozmowa bohatera z synem na
temat wyboru kierunku studiw i korzyci z tym zwizanych. Tho nie godzi si z faktem, e Marcin chce zosta muzykiem i studiowa nauki humanistyczne, bo jego zdaniem nie jest to zajcie dla mczyzny40. Owszem, mona si im powici na pewien
czas dla zdobycia kultury oglnej, ale pniej trzeba wybra dobry zawd, ktry zapewni byt materialny i wysok pozycj spoeczn, nie za wie ycie pasoyta41.
Wida wic, e sam fakt wykonywania prestiowej i dobrze patnej pracy przekada si
na pozycj mczyzny w hierarchii spoecznej, a tym samym w hierarchii pci.
Na zakoczenia naszych rozwaa moemy zada sobie pytanie, dlaczego Franoise Mallet-Joris, ktra w swojej twrczoci przedstawia postacie kobiet o postawie
nonkonformistycznej, buntowniczej, dce do penej emancypacji, kreuje posta Tho
Jacobiego uosobienie archetypu samca silnego, twardego, niezalenego i poligamicznego42. Uwana lektura jej powieci nasuwa pewn odpowied. Jej wyzwolone
i dominujce bohaterki s nieszczliwe. Majc u swego boku mczyzn sabych,
39

Ibid., s. 31.
Por. F. Mallet-Joris, op.cit., s. 73.
41
Ibid., s. 73.
42
Robert Stoller, Robert Stoller, 2000, Faits et hypothses: un examen du concept freudien de bisexualit, [w:] Jean-Bertrand Pontalis, Pierre Fdida, Wilhelm Fliess, Andr Green, Joyce McDougall, Masud R Khan (red.), Bisexualit et diffrence des sexes, Paris: Gallimard/Folio, N359, s. 151.
40

Renata Bizek-Tatara Msko hegemonialna w powieci miech Laury Franoise Mallet-Joris

147

przyziemnych i pasywnych, niedajcych im poczucia bezpieczestwa, musz same


podejmowa decyzje, bra odpowiedzialno za rodzin, godzi obowizki domowe
i zawodowe. Dochodz w kocu do wniosku, e mimo przejcia w yciu codziennym
rl typowo mskich, tak naprawd nadal pozostaj kruchymi, wraliwymi i delikatnymi
kobietami, ktre potrzebuj wsparcia silnego mczyzny. Posta Tho Jacobiego jest
wyrazem tsknoty kobiet za kim innym od nich samych.

Bibliografia:
Klaus-Michael Bogdal, 1998, Mnnerbilder. Geschlecht als Kategorie der Literaturwissenschaft?, [w:] Marion Heinz, Friederike Kuster (red.): Geschlechtertheorie,
Geschlechterforschung. Ein interdisziplinres Kolloqium: Bielefeld, s. 189-218.
Pierre Bourdieu, 2004, Mska dominacja, Warszawa: Oficyna Naukowa.
Micha Gowiski, Aleksandra Okopie-Sawiska, Janusz Sawiski,1962, Zarys
teorii literatury, Warszawa: PZWS.
Philippe Hamon, 1977, Statut smiologique du personnage, [w:] Potique du rcit,
Editions du Seuil.
Lynn Luciano,2001, Looking good. Male Body Image in Modern America, New York.
Franoise Mallet-Joris,1985, Le Rire de Laura, Paris: Gallimard.
Franoise Mallet-Joris, 1985, Allegra, Moscou: Editions Radouga.
Franoise Mallet-Joris, 1991, Divine, Paris: Flammarion.
Zbyszko Melosik, 2006, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna: Oficyna
Wydawnicza Impuls.
Robert Stoller, 2000, Faits et hypothses: un examen du concept freudien de bisexualit, [w:] Jean-Bertrand Pontalis, Pierre Fdida, Wilhelm Fliess, Andr Green,
Joyce McDougall, Masud R Khan (red.), Bisexualit et diffrence des sexes , Paris:
Gallimard/Folio, N359.
Monika Szczepaniak, 2005, Msko w opresji? Dylematy mskoci w kulturze Zachodu, [w:] Elbieta Durys, Elbieta Ostrowska (red.): Gender. Wizerunki kobiet
i mczyzn w kulturze, Krakw, s. 25-37.

Joanna Chdzyska Parodia mskoci w Soli Ziemi Jzefa Wittlina

148

Joanna Chdzyska

Parodia mskoci w Soli Ziemi


Jzefa Wittlina

efinicji mskoci jest tyle, ilu mwicych o niej ludzi. Kady odczuwa j jako
co innego, kademu kojarzy si z czym odmiennym, kady przypisuje jej
inne cechy. Oczywicie istnieje wiele wsplnych elementw czcych opinie
na temat mskoci i wanie te elementy tworz stereotypowego mczyzn.
W niniejszej pracy przyjrz si mczyznom przedstawionym w Soli ziemi Jzefa
Wittlina, rozwa, w jaki sposb broni oni swojej mskoci oraz co jest w niej dla
nich najwaniejsze.
Stereotyp to funkcjonujcy w wiadomoci spoecznej skrt mylowy. To uoglnienie, ktre uatwia ludziom postrzeganie rzeczywistoci. Stereotypy s bardzo przydatne: upraszczaj przekazywanie informacji, przyspieszaj komunikacj, zmniejszaj
wysiek, jaki naley woy w opisywanie wiata. W najbardziej skrajnym ujciu
mona uzna, e cay nasz jzyk skada si ze stereotypw, bo kada nazwa jest
umowna, z kad kojarz si okrelonej spoecznoci jakie cechy, ksztaty, waciwoci (lecz idc tym tropem, mona rozoy wiat na czstki elementarne).
Jeli stereotypy s uyteczne, to dlaczego tak wielu ludzi sprzeciwia si stereotypowemu myleniu i postrzeganiu rzeczywistoci? Pierwsza odpowied, jaka si nasuwa, jest nastpujca: kto, kto podwaa stereotyp, chce odwiey okrelon nazw,
chce zwrci uwag na warto, na pikno lub brzydot, na wyjtkowo danego pojcia. Podwaenie stereotypu moe suy omieszeniu, sparodiowaniu bd skrytykowaniu czego. W literaturze zarwno poezji, jak i prozie zabieg ten stosowany
jest bardzo czsto, w bardzo rnych celach. W midzywojniu onglowanie stereotypami byo stereotypowe.
Obok takich pisarzy, jak Witold Gombrowicz czy Stanisaw Ignacy Witkiewicz, znanych burzycieli stereotypw, wymieni mona J. Wittlina (1896-1976) twrc bardziej popularnego za granic ni w kraju. Jego powie Sl ziemi, wydana w 1935 roku,
przetumaczona zostaa na wiele jzykw, a w 1939 bya nominowana do literackiej
Nagrody Nobla.
Akcja powieci Wittlina skupia si wok Piotra Niewiadomskiego oraz zdarze,

Joanna Chdzyska Parodia mskoci w Soli Ziemi Jzefa Wittlina

149

w ktrych on uczestniczy. Najpierw jest to wybuch wojny, nastpnie ycie poza frontem,
wypenione trwog, nadziejami i wstydem, pniej powoanie do upragnionej cho
wci przeraajcej suby oraz poznawanie i adaptowanie si do ycia w koszarach,
w ktrych rzdzi Rudolf Bachmatiuk. Sl ziemi koczy si, gdy Piotr ma posmakowa
onierskiego chleba ju nie jako rekrut, ktremu wiele uchodzi na sucho i ktrego
mier omija szerokim ukiem, lecz jako prawdziwy onierz C.K. armii.
Chocia akcja Soli ziemi rozpoczyna si wraz z wybuchem I wojny wiatowej, to
konflikt w nie stanowi jedynego opisanego w niej obszaru zmaga. Ksika Wittlina
jest rwnie opowieci o wojnie, jak czowiek toczy z czowiekiem, brat z bratem,
mczyzna z mczyzn i w kocu ja idealne z ja rzeczywistym. Autor rozprawia si w niej z wieloma przekonaniami na temat odwagi, siy i dominacji, czyli krtko
mwic: z cechami typowo mskimi1, ze stereotypami dotyczcymi mskoci.
Bohaterem powieci Wittlina jest Piotr Niewiadomski, czterdziestoletni Hucu
mieszkajcy we wsi Topory w zaborze austriackim.
Cae ycie Piotra wypenione byo noszeniem. Ju jako dziecko nosi w sobie skutki
owej sawnej huculskiej choroby, ktr ludzko zawdzicza pono Francji. Skutki te
mona byo pozna po typowym nosie, oraz po pewnych mankamentach zmysu wzrokowego, ktre jednak w pniejszym okresie nie rozwiny si. Niezalenie od wpyww
francuskich dziaay w dziecicym organizmie Piotra rwnie wpywy angielskie. I tak:
Francja i Anglia, te dwa wrogie elementy, zwalczajce si na arenie dziejowej w cigu
tylu stuleci, poday sobie rce w ciele huculskiego dziecka. Do koca ycia zachowa
Piotr krzywe nogi.2

Fragment niewtpliwie wzniosy, zastanawia jednak, e Piotr gwny bohater


powieci opisany jest przez swoje uomnoci i choroby. Piotr posiada wygld charakterystyczny dla osb cierpicych na ki wrodzon: jego nos jest spaszczony niczym nos boksera, ktremu po wielu zamaniach usunito przegrod nosow, za
gboko osadzone oczy ukryte s pod wydatnymi ukami brwiowymi. Oprcz objaww zewntrznych czsty symptom kiy stanowi opnienie umysowe, ktrym Niewiadomski rwnie jest niewtpliwie dotknity. Oto mczyzna posta opisywana
stylem biblijnym, oto wybraniec.
Zgodnie z tym, co pisze Pierre Bourdieu w Mskiej dominacji3, pragnieniem kadego
mczyzny jest zaistnienie w sferze publicznej spoeczestwa. Bardzo atwo odnie to
twierdzenie do ycia Piotra. On rwnie marzy o tym by zaistnie, albo lepiej: by zaistnie bardziej. Piotr jest kim w rodzaju pomocnika na stacji kolejowej, nosi bagae pasaerw oraz adunki z pocigw towarowych. Chocia docenia, jaki to zaszczyt pracowa
na stacji kolejowej nalecej do Franciszka Jzefa I, to jednak brakuje mu czego istotnego. Pragnie on czapki cesarskiej symbolizujcej przynaleno do cesarza nakrycia
gowy bdcego znakiem wybrania przez wadc. Wedug Piotra, ten, kto j nosi, istnieje
bardziej, a kady, kto spojrzy na gow odzian tak czapk, od razu wie czyja to gowa,
w czyim imieniu ona patrzy, mwi i sucha, ku komu kieruje myl. Niewiadomski, ktry
1

Por. Grayna Mendecka, 2007, Wybitni artyci w relacjach z kobietami, [w:] E. Mandal (red.)
W krgu gender, Katowice, s. 114.
2
Jzef Wittlin, 1991, Sl ziemi, Wrocaw, s. 31.
3
Pierre Bourdieu, 2004, Mska dominacja, Warszawa, s. 60.

Joanna Chdzyska Parodia mskoci w Soli Ziemi Jzefa Wittlina

150

czapki nie ma, jest niczyj. Cho sercem i dusz oddany Franciszkowi, cierpi z powodu
braku jednoznacznego symbolu, widocznego i czytelnego dla reszty spoecznoci. Czapka
dodaaby powagi Piotrowi, ludzie musieliby zacz go szanowa, cywile sucha, a on
sam mgby salutowa innym mczyznom w podobnych czapkach.
Czapka kolejarska kojarzy si Piotrowi z wieloma sprawami. Jest on przekonany, e
gdyby posiada tak czapk, to znalazby te pikn dziewczyn, ktra zostaaby jego
mdr i gospodarn on. Czapka jako symbol mskoci niejako skupia w sobie reszt
mskich atrybutw. Na niej koncentruj si wszystkie pragnienia i oczekiwania Piotra.
Jednake kiedy Piotr zakada wreszcie czapk kolejarsk, powieciowa rzeczywisto przybiera ksztat zupenie inny ni w marzeniach:
Bya wprawdzie nie z czarnego, lecz z granatowego sukna i nie miaa bczka z monogramem cesarza, ale zdobio j pikne blaszane koo wagonowe, toczce si w nieskoczono, a z obu bokw koa wytryskay rozpostarte skrzyda, jak z ramion anioa.4

Niewiadomski dugo marzy o tym, by zaistnie, by by tak jak inni odpowiedzialnym za jak wan spraw. Osign to w kocu, a raczej marzenie signo jego:
dosta stanowisko i nakrycie gowy drnika. Zaszczyt, o ktrym roi, przesta by zaszczytem, a sta si upokorzeniem, poniewa jego poprzednika wezwano by broni cesarza, za Piotr jako e nie nadawa si na onierza, musia zosta w domu razem
z kobietami, dziemi i starcami.
Jednake wtpliwoci co do wartoci powierzonego mu zadania nachodz go tylko
wtedy, kiedy jest sam. Bo kiedy jest wrd ludzi, z dum nosi swoj odznak, znak
awansu. Z gry patrzy na zwyczajnych cywilw, na ludzi bez czapek.
Otuch dla Piotra w tych trudnych dniach, kiedy zmaga si ze swoimi zawiedzionymi oczekiwaniami, jest wiadomo, e od niego samego oraz jego pracy wykonywanej z wielkim przejciem zaley ycie wielu osb. To Piotr informuje o tym, kiedy
nadjeda miercionony pocig i naley zachowa ostrono. To on puszcza torami
wojsko na front. Ale tu rwnie wkrada si parodia:
Dziesi nocy nie spa: tyle mia roboty ze szlabanem. Raz nawet zdarzya si niemia historia: z jego winy omal yda z koniem nie przejechao. Piotr straci do reszty
gow, odkd na niej nosi cesarsk czapk. Bya nieco za dua i spadaa na uszy. []5

Pewnego wieczora Piotr obiera wtedy kartofle na kolacj odwiedza go kapral


andarmerii Jan Durek. w przedstawiciel prawa znany jest z tego, e lubi podkrela swoj wyszo nad niepimiennymi obywatelami, ktrym dostarcza rnego rodzaju urzdowe pisma czy wezwania. Nigdy nie czyta przyniesionego dokumentu, ale
czeka, a oniemielony adresat go o to poprosi. Podobnie jest i tym razem, tyle tylko,
e Durek ma nad Piotrem jeszcze wiksz przewag ni zwykle zastaje go bowiem
przy obieraniu kartofli, czyli wykonywaniu typowo kobiecej, powszechnej, a zarazem
poniajcej mczyzn pracy. Jak pisze Bourdieu:
4
5

J. Wittlin, op. cit, s. 46.


J. Wittlin, op. cit, s. 47.

Joanna Chdzyska Parodia mskoci w Soli Ziemi Jzefa Wittlina

151

To one [kobiety] s oddelegowane do prozaicznych, codziennych prac zwizanych


z ekonomi domow, gdy jak si zdaje znajduj upodobanie w drobiazgowoci, maostkowoci kalkulowania, wymianach i interesach, ktre honor mski nakazuje ignorowa.6

Cho Durek to mczyzna, ktry dziki mundurowi, broni i przede wszystkim stanowisku bardzo atwo podkrela swoj msko, to dla Piotra najwaniejszy i najbardziej mski jest jego zoty zb:
W oczach Piotra uchodzi w andarm za szczyt inteligencji i dobrego smaku. Pewien rodzaj myda, uywany przez kaprala do golenia, nie omieszka odbi si swym zapachem na wraliwoci Niewiadomskiego. Najbardziej jednak imponowa mu zoty zb,
ktry wieci w ustach andarma, ilekro je otwiera bd subowo, bd prywatnie.
Ten zb dystansowa Piotra od osoby Jana Durka bardziej ni cay komplet zoconej blachy na hemie i na mundurze, bardziej nawet ni gronie czerniejcy szturmband na
szyi, ni karabin i paasz. Budzi respekt ad personam, i gdyby kapral Durek rozebra si
do naga, nawet wwczas zoty zb chroniby go od wszelkiej poufaoci.7

Nastpny, obok czapki, symbol mskoci. Zoty zb to parodia wszelkich innych


atrybutw, jakimi rozporzdza kapral. To art z karabinu i odznaki, umniejszenie funkcji, jak sprawuje andarm, omieszenie dominacji, jak zdoby przez to, e zasta
Piotra przy babskiej czynnoci.
Midzy Durkiem a Niewiadomskim rozgrywa si pewnego rodzaju pojedynek.
Piotr, chocia nie ma takiej przewagi jak kapral, wychodzi z niego obronn rk, poniewa nie daje si zastraszy Durkowi. Nie eby wiadomie si broni. Piotr wygrywa starcie niechccy, mimochodem, w czym pomaga mu jego dziecica naiwno
i lepe oddanie cesarzowi.
andarm skoczy czytanie [wezwania na komisj poborow], starannie zoy papier,
odda go pozwanemu i obserwowa wraenie, wywoane recytacj. Piotr milcza i zdawa
si by obojtny. andarm nie by z tego zadowolony. Cay efekt przepad. Wic, eby
spotgowa groz sytuacji i rwnoczenie uczyni aluzj do swojej wadzy, rzek:
A wiecie, co teraz robimy z dezerterami? Sd dorany i kula w eb!
Tak powinno by! odpar Niewiadomski.
Durek by upokorzony. eby zatai porak umiechn si, obnay zoty zb i z haasem
cign karabin.8

Poniewa Piotrowi z trudem przychodzi manifestowanie siebie, musi w jaki inny


sposb rekompensowa sobie uraon czy te zawiedzion msko. Mczyzn staje
si, gdy kopie ukochanego psa Basa oraz kiedy ponia swoj kochank Magd. Oczywicie Piotr nie zdaje sobie sprawy z tego, i jego zachowanie to jaka rekompensata. On uwaa, e taka jest kolej rzeczy naczelnik moe bi jego, a on moe bi
Basa czy poniewiera zakochan w nim dziewczyn. Taka jest kolej rzeczy, albo inaczej mwic stereotyp. Mczyzna musi dominowa, bez dominacji przestaje, oczywicie tylko wewntrznie, by mczyzn. eby akceptowa siebie, eby czu
6

P. Bourdieu, op. cit, s. 42.


J. Wittlin, op. cit, s. 50-51.
8
J. Wittlin, op. cit, s. 55.
7

Joanna Chdzyska Parodia mskoci w Soli Ziemi Jzefa Wittlina

152

przynaleno do okrelonej spoecznoci czowiek powinien wypenia narzucane


przez ni stereotypy. I to wanie robi Piotr, poniewa w aden inny sposb nie umie
poradzi sobie ze swoimi niedostatkami.
Wojna i wojsko to domena mczyzn. Na pocztku XX wieku onierz jest prawdziwym mczyzn, przykadem, wzorcem do naladowania i dum dla swojej rodziny.
Chopcy bawi si w wojn, zabijaj patykami, wymieniaj onierzykami z plastiku
i biegaj w miskach na gowach. Kiedy dorosn, chc by onierzami. atwo wyjani,
dlaczego onierz to wcielenie mskoci czystej. Od zarania dziejw wojna i walka
nale do tzw. zaj mskich. Na wojnie mczyni mog bi i zabija w imi szlachetnych wartoci, pokazujc jednoczenie innym i udowadniajc samym sobie, jak bardzo
s mscy. Przemoc i ponianie innych to atwy i przez to do powszechny sposb manifestowania samczej siy, odwagi i bezwzgldnoci.
W Soli ziemi uosobieniem wszelkich cnt onierskich i wojskowej dyscypliny
jest sztabsfeldfebel Bachmatiuk, gwny bohater ostatniego rozdziau powieci.
Rudolf Bachmatiuk jest w najwyszym stopniu oddany wojsku. Uczy cywilw,
jak by wzorowymi onierzami i przepisowo umiera na polu walki. Jego Bibli jest
Regulamin pisany wielk liter, a ojcem duchowym kapitan Zygfryd Knauss, ktremu sztabsfeldfebel postawi nawet otarzyk w swojej sypialni. Bachmatiuk yje jak
asceta. Prawie w ogle nie posiada rzeczy prywatnych, nie jest z nikim zwizany.
Najwaniejsze dla niego jest bstwo, w ktre wierzy i ktremu suy wojsko. Mona
powiedzie, e Bachmatiuk to onierz idealny, stuprocentowy mczyzna. Jest postrachem nie tylko dla swoich podwadnych, ale take dla przeoonych. Cechuje go
sprawiedliwo i konsekwencja, nikogo nie wyrnia, nie przeklina, a jego sia tkwi
w spokoju i opanowaniu. To pozory. To stereotyp, w ktry Bachmatiuk wbi si niczym w przyciasne ubranie. Bachmatiuk zamkn si w pozornej mskoci, a do wntrza rzadko (jeeli w ogle) dopuszcza nawet samego siebie. Dyscyplina i regulamin
daj dobre schronienie takiemu mczynie jak Bachmatiuk:
Tak potny wydawa si sztabsfeldfebel Bachmatiuk. Skde czerpa t nadprzyrodzon si, jeli nie z Regulaminw? Niczego nie robi z wasnej fantazji. Nawet wrg nie
mgby mu zarzuci samowoli. Kady jego gest, kady postpek cile przylega to ktrego z paragrafw D. 1, D. 2, D. 3. Jak tam byo wszystko mdrze pomylane, przewidziane i wyliczone! Dziki Regulaminom dopiero wiat nabiera sensu, a ycie przestawao
by spltanym acuchem lepych trafw i fatalnych nieporozumie. To nie martwe formuy bez zastosowania w praktyce, lecz dokadny, precyzyjny plan istnienia, obejmujcy
wszystko, absolutnie wszystko: od guzikw i rzemieni a po wasn mier.9

Bachmatiuk to idea, wzr do naladowania dla modszych i mniej dowiadczonych.


Lecz narrator daje czytelnikowi pozna take drugie oblicze feldfebla, kiedy podpatruje
go podczas porannej toalety. Jedn z najwaniejszych czynnoci, jakie wykonuje po
przebudzeniu Bachmatiuk, jest czernienie i ukadanie wsw. To pierwszy z wielu pojedynkw, ktre wojskowy musi stoczy w cigu dnia spdzanego w koszarach, to
walka z czasem, ze staroci, z sob samym, z Bachmatiukiem czowiekiem, a nie
ideaem. Poniewa stereotyp mczyzny mieci w sobie rwnie witalno i wigor,
9

J. Wittlin, op. cit, s. 224.

Joanna Chdzyska Parodia mskoci w Soli Ziemi Jzefa Wittlina

153

ktre s przypisywane modoci, Bachmatiuk maskuje codziennie rano upywajcy czas,


maskuje sw wyimaginowan sabo. eby doprowadzi niesforne wsy do adu,
zakada na grn warg opask i zaciska j tak mocno, e ukazuj si dzisa i zby feldfebla, przy czym on sam nie widzi w tej czynnoci nic miesznego czy poniajcego.
Dla niego wsy bez siwych nitek, podobnie jak dla Niewiadomskiego kopanie Basa, to
co normalnego, to stay punkt programu, to sposb na obron swojej mskoci przed
ujawniajcymi si natarczywie sabociami.
Fakt, e dbanie o zdrowy i mody wygld stereotypowo przypisywane jest kobietom,
sprawia, e ironia tego fragmentu powieci staje si jeszcze bardziej zjadliwa. Sztabsfeldfebel zachowuje si jak kobieta, ktra si upiksza, by spodoba si mczyznom.
Znamienne, e od tej sabszej strony pokazany jest wanie Bachmatiuk, najwikszy postrach puku, najlepszy z najlepszych. Zaraz po przebudzeniu Bachmatiuk czuje
si staro, czuje wszystkie lata spdzone w wojsku, przypomina sobie roczniki wysane
na front, rozpamituje poraki. W tej chwili saboci myli o tym, e nigdy nie bra
udziau w walce, e nigdy nie zazna tego, o czym uczy, na co nawraca, e nigdy nie
umrze mierci regulaminow. Prawdopodobnie tskni za bardziej msk stron
swojej osobowoci, za uczestnictwem w wydarzeniach niezwykych, we waciwej
tylko mczyznom walce, bo, jak pisze Bourdieu:
Aktywno mska odnosi si do dowiadcze braku cigoci (zerwa), dziaa nadzwyczajnych, ryzykownych, niebezpiecznych, ktre s speniane uroczycie (jak pierwsza orka) i publicznie, w obliczu grupy. [] tylko od kobiet oczekuje si technicznych
i rytualnych form aktywnoci zwizanych z pomoc, opiek, byciem z [] prace te s
podwjnie ignorowane jako cige, powtarzalne, bliskie, zwyczajne, monotonne, upokarzajce i atwe, a take wykonywane poza zasigiem wzroku (publiczn przestrzeni
prezentacji), w przestrzeni domu lub w martwych okresach cyklu agrarnego.10

Bachmatiuk peni rol opiekunki do dzieci, jest jak nauczycielka w szkole, ktra
naucza teorii, nie poznawszy prawdy.
Narrator, by spotgowa kontrast midzy publicznym i prywatnym Bachmatiukiem, uywa do jego opisu stylu bardzo podniosego i natchnionego, przedstawia go
niczym biblijnego proroka Nauczyciela, Przywdc zbkanego narodu.
Wiele godzin trwa w zachwyceniu sam na sam z duchem witym suby. Odprawia
ciche msze przy Regulaminach i jak kady mistyk, znajdowa najwysz rozkosz w bezporednim obcowaniu z Tajemnic. [] Niby talmudysta, po raz setny i tysiczny wertowa te same stronice, po raz setny i tysiczny rozwaa te same sentencje i niekiedy dane
mu byo sign dnia. Pocigay go przede wszystkim sprawy, trudne i zawie, dla przecitnych umysw niedostpne, lecz najwicej przyjemnoci doznawa w kontemplacji
rzeczy elementarnych. Ile pikna kryo si w tak na pozr prostych komendach [].11

Bachmatiuk ucieka przed sob samym, przed swoim niespenionym yciem, przed
sprzecznymi uczuciami rodzcymi si w jego sercu. eby zaguszy wtpliwoci oddaje
si we wadanie Regulaminowi, nakada sobie bezpieczn mask mczyzny pewnego
10
11

P. Bourdieu, op. cit, s. 60.


J. Wittlin, op. cit, s. 221.

Joanna Chdzyska Parodia mskoci w Soli Ziemi Jzefa Wittlina

154

siebie, spenionego i oddanego swojej pracy. Mundurem wojskowym zakrywa swoje


ciao, swoj prywatno, ktrej nikt poza nim nie oglda. A szczytem jego osigni,
rzecz, ktra napawa go dum, jest may krzy ze srebra powleczony czerwon emali jedna z wielu dekoracji noszonych na wypitej piersi.
By usprawiedliwi feldfebla w oczach czytelnika, przeoonych i jego samego, zostaje
on porwnany do byka rozpodowego, ktrego aden mdry gospodarz nie wysya na
rze, tylko chowa na nasienie. Porwnanie to jest take odniesieniem do tumionego instynktu nakazujcego przekazanie czci siebie jak najwikszej iloci potomstwa.
U Bachmatiuka jednak wszystko jest na opak. Gardzi on swoimi dziemi. Mona powiedzie, e brzydzi si nimi, a kiedy ju, zgodnie z jego planem, stan one na wasnych nogach, kiedy wyrosn na prawdziwych ludzi, wysya je na mier. Wytresowani, nauczeni
postawy baczno i spocznij, maszerujcy krokiem o przepisowej dugoci chopcy
mog umrze, ku wielkiemu zadowoleniu feldfebla. Wszystko to z ojcowskiej mioci.
Najsabszym punktem w precyzyjnie zaplanowanym tygodniu Bachmatiuka jest
niedziela. W dzie paski Bachmatiuk znika z koszar i suy innemu bstwu: upija si
i oddaje rozpucie. Zgodnie z tym, co pisze Bourdieu, feldfebel odreagowuje w ten
sposb napicia, ktre powstaj w nim w cigu tygodnia pracy oraz na skutek oszukiwania siebie i innych.
Msko rozumiana jako zdolno reprodukcyjna: seksualna i spoeczna, ale te
jako zdolno do stosowania walki i przemocy [] jest przede wszystkim obcieniem.
[] prawdziwie mski mczyzna bdzie wykorzystywa kad sposobno do walki
o honor, godno i chwa w sferze publicznej. Owo przeczulenie na punkcie mskich
wartoci niesie jednak po swojej mskiej stronie lki i niepokoje, ktre wywouje kobieco i zwizane z ni sabo, mikko i wraliwo [].12

Stereotypy, ktrymi posuguje si Wittlin i ktre pniej wymiewa, maj charakter uniwersalny. Nie s to jedynie obrazy mczyzn Polakw, mczyzn Austriakw czy mczyzn Hucuw. Mczyni Wittlina to przede wszystkim ludzie czasw
I wojny wiatowej, ukrywajcy swoje potrzeby oraz strach w obliczu zagroenia, z jakim musz si zmaga. Mczyni, ktrzy nie potrafi odnale si w stereotypowo
mskim, zmilitaryzowanym wiecie.
Najciekawsze jest to, e msko jako cecha (opozycja kobiecoci) to przeciwstawianie si wraliwoci i potrzebie bliskoci, potrzebie drugiego czowieka. To negowanie wszystkiego, co mogoby nasun porwnanie do pci sabej, ale negowanie
adresowane najczciej do innych mczyzn. Bo to wanie przed nimi Bachmatiuk
defiluje z wypit piersi i czarnym wsem, za Piotr chwali si kolejarsk czapk.
W Soli ziemi atwo odnale parodi mskoci, poniewa jest to powie o mczyznach, zarwno tych prawdziwych, jak i tych przerysowanych. Chocia Wittlin z duym
dystansem traktuje bohaterw i zdarzenia, trudno si oprze wraeniu, e opisuje on
wiat, ktry zobaczy na wasne oczy i przedstawia sytuacje, w ktrych bra udzia.

12

P. Bourdieu, op. cit, s. 64-65.

Izabela Grzelak Jeste po prostu erotomanem o erotomanii i erotomanach w twrczoci...

155

Izabela Grzelak

Jeste po prostu erotomanem


o erotomanii i erotomanach w twrczoci
Kazimierza Przerwy-Tetmajera

spczenie, w znaczeniu bardziej potocznym ni stricte medycznym, erotomani rozumie si jako chorobliwie wzmoon pobudliwo pciow1.
Szczeglny nacisk naley przy tym pooy na pocztkowe sowa definicji,
erotomani bowiem od zwyczajnych, powszechnie tolerowanych zachowa o podou
erotycznym rni skala zjawiska i jego czste nakierowanie na stref tabu. Objawy erotomanii s dobierane selektywnie, najczciej na podstawie indywidualnie przyjtych
norm moralnych. Na przykad korzystanie z pornografii czy opowiadanie obscenicznych
dowcipw nie kady uzna za przejaw nadmiernej pobudliwoci pciowej2. Wikszo
osb prdzej wymieni wrd jej symptomw obsesyjne mylenie o mioci fizycznej,
skonno do zdradzania partnera czy korzystanie z patnego seksu (a by moe nawet
nie tyle korzystanie, co uzalenienie od seksu, za ktry trzeba zapaci). Wcale nie atwiej
udzieli odpowiedzi na pytanie, czym bya erotomania w czasach Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Celem niniejszego tekstu bdzie prba zdefiniowania owego zjawiska w polskiej kulturze przeomu XIX i XX wieku wanie w oparciu o twrczo poety.
Jak wiadomo, pod koniec XIX wieku powszechnie korzystano z usug prostytutek,
zatem sam ten proceder nie wiza si wwczas z erotomani. wczeni mczyni uwaali
seks pozamaeski za uprzejmo wzgldem wasnych on. Wiele z nich miao si bowiem, wedug powszechnego przekonania, brzydzi kontaktami intymnymi. Maonkowie
najczciej wspyli tylko w celach prokreacyjnych, na og nie czciej ni raz w miesicu3. Poniewa sdzono, e stosunki pciowe s konieczne dla zdrowia i prawidowego
1
Wadysaw Kopaliski, 2000, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych z almanachem, Warszawa: MUZA SA, s. 156.
2
Zob. np. http://www.pomoclichen.home.pl/index.php?kategorie=37&sekcja=48&strony=142,
14.09.2008.
3
Reay Tannahill, 2001, Historia seksu, G. Woniak (t.), Warszawa: KIW, s. 368-370.
4
Iwona Zajc, 2007, Walka z chorobami wenerycznymi wrd prostytutek w ujciu polskich czasopism lekarskich z lat 1890-1914, [w:] B. Ponka-Syroka, A. Syroka (red.) Leczy, uzdrawia, pomaga, Wrocaw: Wydawnictwo Arboretum, s. 197.

Izabela Grzelak Jeste po prostu erotomanem o erotomanii i erotomanach w twrczoci...

156

rozwoju mczyzny, domy publiczne odwiedzali take kawalerowie4. Dopiero w zwizku


z szerzcymi si chorobami wenerycznymi zaczto nakania do wstrzemiliwoci5.
Obsesyjne mylenie o mioci fizycznej rwnie nie wydaje si narusza wczesnych norm. Wszak modernici dostrzegali w erotyce jeden ze sposobw ucieczki od
wiata. W tym kontekcie nawet nadmierna uwaga powicana seksowi atwo bya
uznawana za zjawisko naturalne. Zwaszcza przez artystw, ktrzy sami ulegali naturze nie rzadziej ni filistrzy. Dziki temu seksualno staa si jednym z waniejszych
tematw literatury tego okresu. Przykadem moe by choby poezja Tetmajera. Jego
erotyki (synny Lubi, kiedy kobieta czy Ja, kiedy usta) zapocztkoway nowy, odwaniejszy sposb pisania o mioci i przyczyniy si do powstania polskiego
sownictwa miosnego6.
Co zatem uznawano w XIX wieku za erotomani? Wileski Sownik jzyka polskiego
definiowa j, do oglnie, jako sza miosny7. Sownik warszawski nie odnotowa takiego hasa. Pojawi si tam tylko erotoman jako czowiek podlegajcy obdowi
miosnemu8. Przed tym wyrazem postawiono wykrzyknik, co oznaczao, e naley go
unika. Zosta on uznany przez autorw hasa za nieprzystojny, nieodpowiedni. Definicj
samej erotomanii mona, przypadkowo, odnale dalej, szukajc znaczenia rzeczownika
sza. Jedno z jego objanie dotyczy bowiem szau pciowego albo miosnego9, czyli
wanie erotismus, erotomanii10. Warto zauway, e zostao ono poprzedzone skrtem
lek., informujcym, e mamy do czynienia z wyrazem zwizanym z medycyn.
Sowniki jzyka polskiego, nazywajc erotomani szaem czy obdem, sugeroway, e ma ona charakter choroby umysowej. Taka kwalifikacja, tym razem expressis verbis, pojawia si te w wczesnych encyklopediach. Dwudziestoomiotomowa
Encyklopedia Orgelbranda11 dodawaa, e chorzy na erotomani cigle myl o przedmiocie swej mioci. Jego blisko wprawia ich w eufori, a nieobecno powoduje
rozpacz. Bywa jednak, e pochonici wasnymi uczuciami nie zauwaaj oni braku
obiektu swej fascynacji. Poza tym, jak uzupeniao podan tre osiemnastotomowe
ilustrowane wydanie Encyklopedii12, mogo si zdarzy, i wspomniany przedmiot admiracji istnia tylko w wyobrani erotomana.
5
Na marginesie warto zauway, e w tym czasie, w zwizku z szerzcym si mizoginizmem, kobieta traktowana bya (i przedstawiana w literaturze) jako istota nie tylko niebezpieczna dla mczyzn,
ale i odraajca.Z kolei Zygmunt Freud gosi, e kobiety zazdroszcz mczyznom mskoci (kobieco to wedug niego brak mskoci), jego tezy przyczyniy si jednak znaczco do postawienia problemu pci (std jego myl traktuje si jako wany punkt odniesienia w tradycji feministycznej); zob.
m.in. Agata Chaupnik, 2004, Sztandar ze spdnicy. Zapolska i Nakowska: o kobiecym dowiadczeniu ciaa, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Errata, s. 16-36.
6
Tadeusz eleski (Boy), 1973, Swka, Krakw: Wydawnictwo Literackie, s. 47.
7
Aleksander Zdanowicz, Micha Bohusz-Szyszka, January Filipowicz, 1861, Sownik jzyka polskiego, cz. I, Wilno: M. Orgelbrand, s. 300.
8
Jan Karowicz, Adam Kryski, Wadysaw Niedwiedzki (red.), 1900, Sownik jzyka polskiego,
t. 1, Warszawa: E. Lubowski i S-ka, s. 699.
9
Wadysaw Niedwiedzki, Kazimierz Krl, 1915, Sownik jzyka polskiego, t. 6, Warszawa: E. Lubowski i S-ka, s. 560.
10
Loc. cit.
11
Samuel Orgelbrand, 1861, Encyklopedia powszechna, t. VIII, Warszawa: S. Orgelbrand, s. 390.
12
Samuel Orgelbrand, 1899, Encyklopedia powszechna z ilustracjami i mapami, t. V, Warszawa:
S. Orgelbrand, s. 173.

Izabela Grzelak Jeste po prostu erotomanem o erotomanii i erotomanach w twrczoci...

157

Interesujce uzupenienie wiedzy o erotomanii znale mona w twrczoci Przerwy-Tetmajera. Autor stworzy wiele utworw o tematyce miosnej, ale termin erotoman pojawia si tylko w Zatraceniu, jednej z powieci o artycie. Bohater, rzebiarz Roman Rdzawicz, zostaje tym mianem okrelony kilkakrotnie i sam zreszt zdaje si zgadza z tak diagnoz. Jego erotomania w duej mierze polega na fascynacji
kobiet hrabiank Teres Morsk. Pomijajc perypetie tego romansu, warto zwrci uwag, jak obsesyjne, ze strony Romana, byo to uczucie. Nie mg on normalnie
funkcjonowa: trudno mu byo pracowa (a do zarczyn), a caa jego egzystencja
koncentrowaa si wycznie na ukochanej.
Teresa jednak zdaje si by jedynie pretekstem dla obsesji liczy si nie tyle ona,
co samo uczucie. Gdy Rdzawicz dowiaduje si o jej zwizku z innym, niemal nie reaguje nie prbuje pozna przyczyn i okolicznoci (nie mwic ju o prbie odzyskania dziewczyny), za nagromadzone emocje wykorzystuje w procesie tworzenia.
Romantyczna deklaracja, jeszcze sprzed rozpoczcia romansu: Szukam tej inkarnacji kobiety mojej duszy i mojej krwi, mego mzgu i serca, tej mojej kobiety13, brzmi
symptomatycznie14. Bohater szuka bowiem nie tyle ideau, co snu, iluzji, kogo, kto
zapodni jego wyobrani na tyle, by zapamita si w uczuciu.
Jeli uzna, e jednym z objaww erotomanii jest silny gd mioci, to okae si,
i w twrczoci Tetmajera zjawisko owo wystpowao bardzo czsto: poczynajc od
konstrukcji podmiotu lirycznego wikszoci jego erotykw, na kreacji rzebiarza Mertena (z noweli Rzebiarz Merten) koczc. W caej olbrzymiej galerii tetmajerowskich
postaci szczeglnie interesujcy wydaje si pod tym wzgldem narrator Otchani. Obsesyjnie zakochany w swojej onie, zdawszy sobie spraw z jej zafascynowania innym
mczyzn, mwi:
Widzicie! Mog si zabi, mog sobie wyupi oczy, mog sobie przebi jzyk,
mog si zagodzi, mog si rzuci z mostu, mog ze sob zrobi wszystko, co chc i
jak chc, a y bez kobiety nie mog.15

Gdy mizoginicznie wyznaje on, e kobieta moe nie kocha i omdle, mczyzna,
ktry nie kocha, odurza si. Kobieta pragnie rozkoszy; mczyzna kobiety16, czytelnik nie tylko zdaje sobie spraw, jak silna jest w bohaterze potrzeba afektu, ale zaczyna take wtpi, czy chodzi mu o mio do konkretnej osoby czy te wycznie
o houbienie mioci jako takiej.
Po tym, co do tej pory napisano, mona by wysnu bdny wniosek, e erotomania dotyczya niegdy tylko uczu, e nie bya zwizana z popdem seksualnym. A przecie termin erotomania pochodzi od greckiego wyrazu eros17, erotos oznaczajcego podanie18.
13
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, 1909, Zatracenie. Romans, cz. 1, Warszawa: Biblioteka Dzie Wyborowych, s. 45.
14
Bohater zreszt nigdzie pniej nie stwierdza, e t inkarnacj jest wanie Teresa.
15
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, ok. 1914, Otcha. Fantazja psychologiczna, Warszawa: Biblioteka
Dzie Wyborowych, s. 6.
16
Ibidem, s. 38.
17
Jedynie Encyklopedia Orgelbranda odnotowuje w tym miejscu form eroi wydaje si, e jest
ona jednak wynikiem bdu.
18
Zob. Zygmunt Wclewski, Oktawiusz Jurewicz, 2000, Sownik grecko-polski, t. 1, Warszawa:
PWN, s. 385.

Izabela Grzelak Jeste po prostu erotomanem o erotomanii i erotomanach w twrczoci...

158

Encyklopedia Orgelbranda, chocia podawaa, e w erotomanii nie ma () popdu pciowego19, czya jej wystpowanie z niemonoci zaspokojenia zmysw:
Daje si dostrzega ta choroba szczeglniej u modziey, ktra przebya czas, w ktrym
natura wymaga zblienia si osb dwch pci do siebie, a kiedy ta potrzeba nie moga by
zaspokojon; dlatego te w klasztorach, a szczeglniej eskich, zdarza si bardzo czsto.20

Sza miosny mia zatem wynika z braku zainicjowanej w odpowiednim czasie


seksualnej aktywnoci. Jego skutki nie byy wszelako zwizane z pciowoci. Autor
hasa wyranie zaznacza, e zachowanie chorego nie przekracza granic przyzwoitoci21. Do podobnego wniosku doprowadzi zapewne przypadek wspomnianych
klasztorw (znamienne, e zwaszcza eskich22), w ktrych, jak mona przypuszcza,
dochodzio do przesunicia przedmiotu obsesji ze zmysowego na religijny. Nie sposb jednak nie wspomnie faktw prowadzcych do zgoa odmiennych konkluzji, jak
choby zbiorowych atakw histerii seksualnej23, objawiajcej si konwulsyjnymi
ruchami ciaa przypominajcymi kopulacj. Nie mwic ju o powaniejszych w skutkach przejawach optania erotycznego (np. casus matki Joanny od Aniow)24.
Podobne dylematy rodz si podczas analizy niektrych fragmentw literackich.
Erotomania Rdzawicza wydaje si nie objawia w sposb nieprzyzwoity. Na przykad,
opisujc Teres, mczyzna zwraca uwag na jej twarz i umiech. Kiedy w Tatrach dostrzega gralk, goni j, ale tylko dlatego, e chce zobaczy jej buzi. Sam bohater
szybko jednak zauwaa, e pobudzona zostaa nie tylko jego wyobrania twrcza,
lecz rwnie wyobrania zmysowa. Doczajcy si do gonitwy obkany, nazywajc Romana erotomanem, nie ma wtpliwoci, co do zamiarw bohatera:
Wariat tymczasem zatoczy w powietrzu pkoliste linie rkoma, jakby modelowa
wypuke, krge ksztaty, buchn znowu miechem i skoczy ku dziewczynie; ta wrzasna cienko i pucia si pdem pod gr. Rdzawicz doskonale zauway, e wariat naladuje jego ruchy, ktre musia obserwowa, pdzc za nimi.25

Midzy gralk a gwnym bohaterem nie doszo w rezultacie do zblienia. Nie tyle
z powodu braku erotycznych intencji, lecz ze wzgldu na fakt, i mczyzn przeladowa
obraz imitujcego jego zachowanie wariata. Nie udaa si take wizyta u prostytutki odbyta
w przeddzie lubu Teresy. Wasne nieszczcie uwraliwio Romana na bied i kalectwo
kobiety lekkich obyczajw, da jej wic pienidze (na jedzenie oraz ogrzanie mieszkania)
i spdzi u niej noc, nie korzystajc z seksualnych usug (zasn oparty o st).
Jak wida, wanie bariery psychiczne czsto powstrzymyway erotomanw przed
nieprzyzwoitymi zachowaniami. Dlatego, cho ich choroba miaa podoe erotyczne
19

S. Orgeldbrand, Encyklopedia powszechna, s. 390.


Loc. cit.
21
Loc. cit.
22
Znamienne, gdy histeri uwaano wczenie za chorob wycznie kobiec, spowodowan
przemieszczaniem si macicy.
23
Zdzisaw Wrbel, 1990, Erotyzm w religiach wiata, d: Wydawnictwo TKK RES HUMANA, s. 207.
24
Ibidem, s. 208.
25
K. Przerwa-Tetmajer, Zatracenie, s. 145.
20

Izabela Grzelak Jeste po prostu erotomanem o erotomanii i erotomanach w twrczoci...

159

i cho niejednokrotnie mieli okazj zaspokojenia swoich pragnie, rzadko im si to udawao. Rdzawicz z jednej strony wierzy, e fizyczne instynkty s czym naturalnym,
z drugiej za przeraaa go gwatowno wasnych potrzeb:
Szed naprzd w gszcze lene, jakby si chcia kry, mylc, e s takie przeklte natury,
ktre musz ucieka przed ludmi i jak gdyby od siebie samych, a s tylko takie, jakie s26

W wietle powieci Tetmajera obd pciowy jawi si nie jako choroba, lecz jako istota natury bohatera. Najwiksz tragedi zdaje si by dla Rdzawicza przymus negacji
wasnego ja. Odczuwana wewntrznie konieczno fizycznego wyadowania stoi
w jawnej sprzecznoci z emocjonalnymi pragnieniami mczyzny. By moe spenienie
utrudniay mu take normy spoeczne, lecz tego czytelnik moe si jedynie domyla27.
Przyczyn erotomanii szukano wczenie w draliwoci ukadu nerwowego28. Z tej
przyczyny traktowano j jak kad inn chorob psychiczn, na przykad melancholi,
uznajc jej dziedziczno. Zastanawiano si rwnie nad wpywem obranego przez
modych ludzi kierunku ycia duchowego29 zwaszcza zwracano uwag na skutki
oddziaywania nieodpowiednich lektur na niedojrzae umysy.
Aby wyleczy chorego z erotomanii, zalecano przede wszystkim zmian stylu
ycia (w tym miejsca pobytu) oraz namawiano do korzystania z wszelkich rozrywek,
np. suchania muzyki. Miao to oderwa myli pacjenta od obiektu jego obsesji oraz
nauczy go osigania szczcie i poczucia spenienia.
Artyci dodatkowo mieli do dyspozycji zastpcz form wyadowania popdu,
czyli sublimacj. Tytuowy bohater noweli Rzebiarz Merten stworzy na przykad
kontrowersyjne rzeby: Gwat i Lesbijsk mio. Jego sztuka, ze wzgldu na tematyk i obecno nagoci, nie znalaza jednak uznania.
Wpyw libido sublimacyjnego widoczny jest take w twrczoci Romana Rdzawicza:
Na sztalugach sta namalowany wasny portret artysty, na ktrym szyderczo umiechnity satyr ukazywa w zwierciadle twarz malarza umar. Obok na wielkim ptnie, w szalonych susach z powykrzywianymi niezmiernym miechem twarzami, grupa nagich nimf
taczya wkoo jakiego obkaca, ktry namitnym uciskiem obejmowa dumny, bezrki
posg Wenus z Milo. Ale twarz tej Wenery miaa () pewne podobiestwo z Teres.30

Wyobrania podsuna twrcy kilka wizji naraz. Satyr lubieny, uganiajcy si za


lenymi nimfami stwr, bdcy w poowie mczyzn, w poowie kozem moe by
personifikacj erotomanii31. Choroba wydaje si prowadzi do mierci artysty. Zdaje si
by przyczyn jego, nawizujcego do tytuu powieci, zatracenia. Miosne szalestwo
jest na obrazie sugerowane rwnie przez posta przypominajc wariata spotkanego
26

Ibidem, s. 150.
Gwnie na podstawie tego, e bohater zostaje oskarony - najpierw przez znajom, pniej
przez wspomnianego ju wariata - o erotomani. Zarzut ten przeladuje go a do samobjczej mierci.
28
S. Orgelbrand, Encyklopedia powszechna, s. 390.
29
Loc. cit.
30
K. Przerwa-Tetmajer, Zatracenie, cz. 2, s. 148.
31
Erotomani porwnywano czsto z inn chorob: satyriaz wzmoonym niekontrolowanym
popdem pciowym wystpujcym u mczyzn.
27

Izabela Grzelak Jeste po prostu erotomanem o erotomanii i erotomanach w twrczoci...

160

w grach, a jednoczenie ucieleniajc samego Rdzawicza, ktry pord erotycznych


pokus jedyn nadziej widzi w mioci. Jego wymarzona Galatea okazuje si jednak
tylko bezrkim posgiem, nietrwaym dzieem uomnego umysu.
Obaj przywoani rzebiarze nie poradzili sobie niestety z psychicznymi problemami,
nawet poprzez sublimacj. Zarwno nowela Rzebiarz Merten, jak powie Zatracenie
kocz si samobjstwem gwnych bohaterw. Jest to cakowicie zrozumiae w kontekcie epoki, w ktrej artyci szczycili si sw neurotycznoci, a chorob utosamiali
z geniuszem. Zdrowiejc, przestaliby si wszak odrnia od filistrw.
W XIX wieku wierzono, e seks z prostytutk jest dla mczyzny zdrowszy, gdy,
bdc beznamitnym, stanowi mniejsze zagroenie dla zmysw nili ta sama czynno uprawiana z on32. wczesne normy spoeczno-moralne dotyczyy zatem nie
tyle wspycia, co przeywania namitnoci. W niektrych przypadkach tak skutecznie hamoway popd pciowy, e przyczyniy si do zaistnienia erotomanii. Przyczyny
tego zaburzenia tkwiy gwnie w niemonoci seksualnego wyadowania, jednak
skutki byy o wiele powaniejsze. Erotomani nie tylko uporczywie pragnli fizycznego
spenienia, ale take odczuwali silny gd mioci. Prowadzi on do obsesyjnego mylenia o dobrze, jeli realnie istniejcym przedmiocie ich uczu, utrudniajc normalne funkcjonowanie i odbierajc rado ycia.
Czciej, jak wynika m.in. z twrczoci Kazimierza Przerwy-Tetmajera, na erotomani zapadali mczyni. Przyczyn takiego stanu rzeczy naley zapewne upatrywa w wczesnym postrzeganiu kobiety. Z jednej strony widziano w kobietach anioy,
waciwie bez cech pciowych, a tym bardziej potrzeb seksualnych. w wyidealizowany wizerunek dotyczy gwnie on, crek, matek itd. Z drugiej strony kobiety coraz czciej chciay si uczy, pracowa, usamodzielnia. Chodziy w spodniach, nosiy krtkie wosy, paliy tyto. Te z kolei, przedstawiane jako przeraajce modliszki
i femme fatale, zdaway si mocno zagraa mskiej pozycji.
Co ciekawe, uwaano, e kobiety nie s zdolne do poryww namitnoci33. Dlatego
mogy peni jedynie funkcj obiektu mskiej fascynacji przedmiotu w miejsce podmiotu lub odgrywa rol kobiety fatalnej, przynoszcej zgub ukochanemu. To sobie
mczyni chtniej przyznawali prawo do miosnych szalestw, a wic i erotomanii.
Na rwne prawa take w sferze seksualnej34 kobiety musiay jeszcze poczeka35.

32

R. Tannahill, op. cit., s. 370.


Wystarczy wspomnie ostatni strof synnego erotyku Tetmajera Lubi, kiedy kobieta: Lubi
to i t chwil lubi, gdy koo mnie // wyczerpana, zmczona ley nieprzytomnie, // a myl moja ju
od niej wybiega skrzydlata // w nieskoczone przestrzenie nieziemskiego wiata.
34
Jeszcze w latach 30. XX wieku Tadeusz Boy eleski, synny propagator m.in. wiadomego macierzystwa, edukacji seksualnej, prawa do rozwodu, legalizacji aborcji i cakowitego rwnouprawnienia pci, pisa: Co to znaczy bez jej wyranego zezwolenia? Czy pp. prawodawcy widzieli kobiet
(poza biedn prostytutk), ktra by daa kiedy wyrane zezwolenie"? Czy sama natura nie wprowadzia,
nawet u zwierzt, w gr miosn wzbraniania si samiczki jako rodka majcego doprowadzi akt
pciowy do podanej temperatury?. Zob. Tadeusz eleski (Boy), 1960, Czyny nierzdne i niektre
inne, [w:] tene, Nasi okupanci, Warszawa: PIW, s. 103.
35
Na przykad prawa wyborcze w Polsce kobiety uzyskay 28 XI 1918 r.
33

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

161

Katarzyna R. ozowska

Mskie oswajanie codziennoci w powieci


Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

ikszo mczyzn nie ma ycia tak zaczyna sw opowie o mskoci Steve Biddulph1. Dlaczego? Poniewa zostaj zaatakowani ze
wszech stron przez prawa i obowizki narzucajce im okrelone normy
postpowania. A to wyczerpuje. Prawdziwy mczyzna musi by przecie silny jak db,
odwany, twardy, zdecydowany i dzielny. Jeli jeszcze wykae si kompetencj, obiektywizmem i racjonalnoci, na pewno zasuy na szacunek innych mczyzn.
Mimo zapowiadanego przez psychologw i socjologw stopniowego kryzysu mskoci, wanie taki stereotyp mczyzny zdaje si by wszechobecny. Od najwczeniejszych chwil ycia jest podstaw generowania obrazu wpisanego w ramy mski i sensowny. Wspczenie stereotypy zwizane z pci s nie tylko strukturami poznawczymi,
jakimi posugujemy si wobec innych, ale stanowi te narzdzia poznawcze orientacji
w samym sobie. Takie uproszczone sdy i koncepcje zachowa podzielane s przez og
spoeczestwa i wpajane jednostce przez cay okres jej wzrastania oraz socjalizacji w tym
wanie spoeczestwie. Stereotyp mski zakada w komponentach cech osobowoci te,
ktre pielgnuj nalece do zamierzchej przeszoci fetysze wojownika i pana. W komponencie rl spoecznych mczyzna jest gow domu na nim spoczywa odpowiedzialno za utrzymywanie rodziny i domowe naprawy. Kierowca ciarwki, agent
ubezpieczeniowy, instalator telefonw, chemik, burmistrz miasta wikszo mczyzn
jest intuicyjnie pewna swojej mskoci, zawierajcej si w potrjnej negacji: kobiecoci,
dzicictwa i homoseksualnoci. Wrzucony w prastary porzdek symboliczny mczyzna
wci definiuje si przez cechy uznawane za mskie, cho rwnoczenie przekracza granice przestrzeni, w ktrej msko rwna si dominacji. Poniewa pe wydaje si czym
oczywistym, a w dyskursie szeroko rozumianej wadzy jest to oczywicie pe mska,
mczyzna nie zastanawia si waciwie nad tym, co to znaczy by mczyzn. yje
w popiechu, pod presj, spenia oczekiwania partnerki, rodziny, firmy, kraju Wierzy,
e sam wszystkiemu podoa. Brnie przez ycie, dopki nie padnie.
1

Steve Biddulph, 2004, Msko. Tum. Agnieszka Jacewicz. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis, s.11.

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

162

W takim wanie momencie znajduje si Pawe, zwany te czasem Pawciem, bohater Biao-czerwonego, jednej z ostatnich powieci Dawida Biekowskiego2. To prawnik, szef dobrze prosperujcej kancelarii, m piknej i przedsibiorczej Mai, nieco
zagubiony ojciec picioletniego Wiktora-Modego. Szczliwy posiadacz dwustupidziesiciometrowego apartamentu w budynku zamieszkiwanym przez ludzi ze wiata
polityki i show biznesu, waciciel superszybkiego samochodu i co najmniej trzech telefonw komrkowych. Pracoholik. Patriota. W jego yciu nie ma miejsca na ca
gam dowiadcze: na tsknot, al, mio, ekstaz czy egzaltacj. Nie ma miejsca na
intymne otwarcie i ciekawo. Wyglda to tak, jakby 50 lat totalitarnej uniformizacji
dowiadcze jego ojca zostao przeduone. Pawe tak bardzo skada si z konwenansw, oczekiwa i przyzwyczaje, e kade ich przekroczenie powoduje zachwianie
z trudem budowanej tosamoci. W swoim yciu bohater przywyk do stereotypw.
Wyjcie poza kanon, autentyczne przekroczenie, bycie na kilku paszczyznach, jest
dla niego trudne do zaakceptowania. Los Pawa to komedia omyek. Post-sarmacka,
post-gombrowiczowska, bardzo polska.

Prawo. Praca. Kancelaria


Do tej pory Pawe wietnie sobie radzi, cho nieobca mu bya waciwa nowoczesnoci refleksyjno instytucjonalna. Jego wiedza nie ogranicza si bowiem
wycznie do dyskursywnej wiadomoci warunkw dziaania. Na zdolno radzenia
sobie skada si take wiele czynnikw nalecych do wiadomoci praktycznej, ktre
s zapisane w pynnym przebiegu codziennych czynnoci. Jednak wiadomo praktyczna Pawa pozostaje raczej nieuwiadomiona. Codzienno jest niekwestionowalna i po prostu si dzieje. Cao podtrzymuje wiara w poczucie ontologicznego
bezpieczestwa, ktre przeprowadza bohatera przez rozmaite przejcia i kryzysy.
Pawe wykazuje ogromn czujno na wszystko, co wymyka si schematom.
W codziennej rutynie, zamknitej w triadzie: Prawo, Praca, Kancelaria, mona odnale gboko tkwic ambiwalencj, ktra wynika z wewntrznej dyscypliny. Nawyki i rutynowe dziaania chroni Pawa przed lkami, cho jednoczenie utrzymuj go w stanie
pewnego, bliej niewypowiedzianego, napicia. Pawe wie, e prawdziwym zadaniem
mczyzny jest budowa lepszego wiata. Wolny duch i poczucie wewntrznej rwnowagi
powinny dopeni standardw. O jake to godne i mskie pracowa z materi Prawa, stosowa paragrafy i przepisy, logicznie wyciga wnioski i wychwytywa zalenoci oraz
sprzecznoci w dostpnych kodeksach, monitorach i oklnikach. Sztuka mylenia, sztuka
analizy, sztuka syntezy. Ach, Pawe, Prawo, Prawo, Prawo! Ach, Pawe, jak to wspaniale
by takim Prawodawc, mczyzn Prawodawc myli o sobie bohater3.
Opowie Pawa o pracy w kancelarii to szczera opowie o jego drodze intelektualnej, kolejno dokonywanych odkryciach, przemyleniach i fascynacjach. Pawe zawsze
odnosi sukcesy. Jako ucze pitkowy, jako student wzorowy, jako prawnik fantastyczny. Sytuacj t bohater traktuje jako utrwalony porzdek wiata. Ale wyjcia poza
2
3

Dawid Biekowski, 2007, Biao-czerwony, Warszawa: W.A.B


op.cit., s.13.

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

163

zwyczaje wsplnoty owiecko-zbierackiej (najlepszym filmem, zdaniem Pawa, jest


Walka o ogie), braku hegemonii jednej pci nad drug ju sobie nie wyobraa. Decyzja
ony, ktra ma do siedzenia w domu i chciaaby pj do pracy, staje si jednym z kolejnych powodw frustracji Pawa. Odnoszca sukcesy zawodowe kobieta jest z reguy
niezalena, wymagajca i pewna siebie. Oczywiste jest, e chce mie u swego boku
mczyzn zaradnego, ale te wyrozumiaego, ktry bdzie j traktowa jak partnera.
Tymczasem czy z pracy kobiety mog by jakie pienidze? myli Pawe. No, czy bdzie nauczycielk, czy nawet lekark, to jakie z tego mog by pienidze? Kobieta przecie nie jest po to, eby zarabia pienidze konkluduje4. Majka nie ma, jego zdaniem,
ani zdolnoci, ani umiejtnoci, ani wreszcie dowiadczenia, ktre s niezbdne w pracy.
A samo wyksztacenie (studia przecie po co koczya) pozwala jej na przykad na
prowadzenie punktu z biuteri, eleganckimi kosmetykami lub obuwiem w galerii handlowej. Pawe tkwi w odwiecznych, utrwalanych przez pokolenia, spoecznych standardach doskonaoci, nagradzajcych kobiety za opiekuczo, ulego czy wrcz pasywno, za mczyzn za sukcesy i rywalizacj zawodow. Wymylona przez Majk
ksigarnia z kawiarenk to wedug niego zemsta chorej kobiecej wyobrani. Pomyka.
wiat postawiony na gowie.

ycie rodzinne
Kompromis czy wielkie udawanie? Biekowski pozwala swojemu bohaterowi dorasta w czasach, kiedy wybr masek w yciu mczyzny nie by wcale taki szeroki:
onierz, twardziel, bezwzgldny biznesmen, chodny profesjonalista, luzak. Dla kadego
z nich oczywistoci jest gra, ktra nosi zawsze ten sam tytu: wszystko jest w porzdku. Aby przey, trzeba jednak wej w jaki zwizek. Msko Pawa, pocztkowo
budowan za pomoc atrybutw niemajcych zwizku z rodzin: na sukcesach zawodowych, sukcesie finansowym, intensywnie robionej karierze, powoli przenika przekonanie, e do mskich rzeczy naley take chroni przed zem najbliszych i strzec
domowego ogniska, jego wewntrznych emocjonalnych zamkw. Sprzyja temu obyczajowo, prawo, przyjte normy i wyniesione z domu wychowanie wszystko uwiadomione i uwicone wpywem ojca, ktry pod pretekstem udziau w programie
telewizyjnym przyjeda do syna z wizyt.
Modo Pawa przypada na do skomplikowane czasy. Jego ojciec, pukownik
o znaczcym pseudonimie Parada, to onierz kampanii wrzeniowej i napoleoskiej,
chyba te woskiej, i by pod Grunwaldem i pod Lenino. W kontuszu, z szabl u pasa,
z czarnymi oficerkami na nogach i biao-czerwon opask na rkawie. Mczyzna
o twardym ciele, silny i dzielny, o twarzy szlachetnej i orlim nosie. Krtko mwic uosobienie tradycji sarmackiej, husarskiej i uaskiej w jednej osobie. Cay czas demonstruje rzeko, krzepko i dzielno. Z powodu braku wojny lub innego powstania
prowadzi walki podwrkowe, posyajc w bj o mietnik kilkuletnie dzieciaki. Jest zdziwaczay, ale ywotny. Ma kopoty z prostat, ale szabl potrafi jeszcze machn. W przeszoci jednak reprezentowa typ ojca nieobecnego, czsto znika z domu. A to Kam4

op. cit., s.100.

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

164

pania, a to Powstanie, a to Od-Budowa, a to Strajk, a to Wdka z kolegami. wiat ojca


wyznaczaa historia. Pawe zapamita go wic jako rodzinnego dowdc, czasem podnoszcego gos, purpurowiejcego na twarzy, dyscyplinujcego, cho nigdy fizycznie.
adnych tam Prg na ciele nie miaem (). W kocu to by dom polski, a nie jaki tam!
mwi Pawe5. Aby chopca zmieni w mczyzn potrzebny jest inny dojrzay
mczyzna, ojciec mentor, zabierajcy modego czowieka w podr ycia, otwierajcy
synowi dostp do tysicy lat kultury mczyzn. Od wizi z ojcem zaley msko syna.
Nawyki, postawy, opinie i sowa ojcw staj si czci synw. Tymczasem wychowaniem
Pawa zajmowaa si matka. Kochana mama, ktra musiaa zna si na wszystkim potrafia przepcha zlew, naprawi bezpieczniki i radzi sobie, gdy byo krucho z pienidzmi.
I gotowaa mi, i praa, i prasowaa, i marginesy w zeszytach mi takie rwne robia
wspomina z rozrzewnieniem6.
To wanie na uznanie Ojca liczy Pawe, od jego pochwa uzalenia swoje postpowanie. To jego wita po powrocie z pracy ukonem i pocaowaniem rki. Mwi o nim
Dziadek i Ojciec w jednej osobie, co wyranie sygnalizuje czytelnikowi zakcone relacje pokoleniowe. Ojciec i dziadek przekazuj ten sam wzorzec wychowawczy, zlewajc si w jedno. Skrcona perspektywa historyczna wytwarza anachroniczny zestaw
wymogw: wspczesny prawnik musi sprosta oczekiwaniom onierza, powstaca
i kawalerzysty, wrosn na powrt w przeszo, przyj histori jako wasne dowiadczenie. Jego ycie staje si pasmem dowodw mskoci przybierajcej posta powicania si dla rodziny zamiast wsplnego ycia, decydowania zamiast kreowania
rodzinnej przyszoci oraz panowania w domu zamiast partnerstwa. Honor kawaleryjski przeksztaca si w rne formy usprawiedliwionego dorobkiewiczostwa i dominacji. Daj mojej rodzinie oparcie i bezpieczestwo, wyjtkowo odpowiedzialnie
wywizujc si z roli Gowy Rodziny, i moja ona nie musi si o nic niepokoi, moe
si spokojnie zajmowa naszym synem i naszym domem wyznaje7. Pamita, e mczyzna cokolwiek robi, robi oczywicie dla rodziny, myli o jej dobru, powica si dla
matek i on, dla dzieci. Jest te wymiar symboliczny tego planu. T rodzin mona rnie, mj synu, rozumie tumaczy mu ojciec. Ja jestem onierzem, powstacem, kawalerzyst i moja rodzina to Polska, o niej myl nieustannie8. Z sarmacka pojmowana
polsko i kobieco zdaj si by tosame. Oba dowiadczenia stanowi punkt przecicia tego, co prywatne z tym, co publiczne. Tkwi pomidzy publicznym jzykiem
Dziadka a prywatn subiektywnoci Mai. Midzy moliwym do wypowiedzenia obiegowym stwierdzeniem jestem mczyzn a niewyraalnoci indywidualnego wntrza. Pewnie dlatego tak trudna do wyobraenia jest nieobecno kobiety w domu. Bo
eby mczyzna, Prawnik, sam jad, to jeszcze p biedy. Ale eby sam musia szykowa
sobie kanapki, to niepojte. Prawdziwy mczyzna nie ma bowiem czasu otwiera lodwki. Wszystko musi by przygotowane, pokrojone, poniewa godzina W moe si
zdarzy w kadej chwili. A jak tu walczy, jak wydawa rozkazy, kiedy zupa nie czeka
na stole? Poza tym Maja powinna by w domu w tej historycznej godzinie, by natychmiast sta si sanitariuszk lub czniczk. Jak wydawa rozkazy bez czniczek? I jak
5

op. cit., s.110.


op. cit., s.114.
7
op. cit., s.22.
8
op. cit., s.22.
6

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

165

mona wraca znuonem z pola bitwy, kiedy zupa nieuwarzona tumaczy ojciec synowi9. Pawe odebra w dziecistwie szko kobiecej niewidzialnoci i uprzedmiotowienia. Kobieco w opowieciach ojca jest zawsze wtopiona w histori mczyzn, nie
istnieje samodzielnie. Nic wic dziwnego, e Majka w kwiecistych sukienkach jest dla
ma obiektem podania, a Maja w ciy ma to, czego chciaa. Wyposaona (przez natur?) w system westchnie, okrzykw radoci, spojrze podziwu nie ma swoich pienidzy, bo przecie wystarczy wsplna kasa, nie ma te swoich marze, bo w jej yciu
wszystko zostao ju zaplanowane.
Wraz z przyjciem na wiat syna potomka, dziedzica, pierworodnego, ktry pocztkowo przypomina Pawowi raczej zalinion, pomarszczon ab ni dziecko ycie rodzinne staje si dla bohatera zbyt trudne do wytrzymania. Wiktorek-Mody, karmiony na danie, noszony na rkach, absorbuje Maj bez reszty i Pawe okazuje si zazdrosny. O czas powicony synowi, o pier, do ktrej Wiktor moe przytula si, ile
tylko zapragnie. To latanie z tymi piersiami jak balony tam do niego o kadej porze dnia
i nocy. Od pocztku prbowaem wprowadzi jasne zasady! Ale gdzie tam! denerwuje si Pawe10. Bo przecie to ojciec buduje w dziecku najwaniejsze cechy, jest
wzorem mylenia, zdrowych zasad, odwagi, pracowitoci, wytrwaoci i uczciwoci.
Ojciec nie jest od tego, eby si zajmowa dzieckiem, tylko od tego, by mie nad nim
piecz, by podpor dla swojej kobiety, szczeglnie raz w miesicu, kiedy ksiyc bardzo le na ni wpywa. Wtedy mczyzna uywa swojego przytomnego, niepoddajcego si fizjologii umysu i przywraca jej spokj oraz waciw perspektyw. Ale
gdyby zostawi dzieci matkom, to, mj Boe, jak ten wiat by wyglda dodaje
Pawe, naprawd przeraony.
Anna Krajeska, przygldajc si kontekstom ojcostwa, pisze, e najbardziej
ewidentnym dowodem zaindukowanego przez kobiety usztywnienia reakcji mczyzn
oraz ich nieodpowiedzialnoci jest powszechnie odczuwana przez nich niech do
maestwa, w ktrym to zwizku, mczyzna uzyskuje coraz mniej przywilejw,
przy rwnoczesnym coraz wikszym zakresie obowizkw. Dawne maestwo []
zapewniao mczynie regularne ycie seksualne i usugi pralnicze, ale teraz wyzwolone kobiety czyni mczyzn impotentami, przepeniaj ich niepokojem, zamiast
poczuciem bezpieczestwa i zmuszaj do samoobsugi pralniczej. To [] tumaczy,
e rodzina bywa coraz mniej stabilna, e dla mczyzn11. Pawe stara si ocali sw
inteligencj emocjonaln i mdro, do ktrych mgby si odwoa w kadej sytuacji yciowej. Znika wic na duej w kancelarii, wolne soboty i niedziele czyni dniami
pracy, ucieka we wasn przestrze pokoju z telewizorem i barkiem, spotyka si z przyjacimi. Przystosowuje si do nowej sytuacji, ocalajc jak najwicej z przeszoci,
ktra wydaje mu si rwnie pikna, co odlega.

op. cit., s.53.


op. cit., s.109.
11
cyt. za Anna Krajewska, 2008, Konteksty ojcostwa, [w:] Magorzata Fuszara (red.) Nowi mczyni?
Zmieniajce si modele mskoci we wspczesnej Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Trio, s.90.
10

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

166

Mski wiat
Szybka, brawurowa jazda to popularny dzi motyw mskiej autoprezentacji, chci
zaimponowania, wykreowania wizerunku czonego z brakiem lku, odwag, przygod.
Ryzyko jazdy pod wpywem alkoholu jest przecie mskie. Nawet pi browarkw nie
odbiera Pawowi jasnoci mylenia. Mskie s te przyjanie: prawdziwa przyja
moliwa jest tylko midzy mczyznami. To rdo oparcia w konfliktach. Wskazanie
na zaufanie i pomoc. ycie niesie tak wiele cierpienia, e mczyzna musi mie wsparcie innych mczyzn. Pomagaj dopeni inicjacj, tworz msk spoeczno wspierajc i syna, i jego ojca. Przyjaciele przypominaj, e naley zwolni, nieco wyluzowa. W razie potrzeby spuszcz rwnie balon nadtego ego.
Powieciowa grupa mczyzn-przyjaci to wspczeni trzej muszkieterowie. Alex
prowadzcy popularny program kulinarny, Pose i Minister w jednej osobie oraz Pawe
wzity prawnik. Alex reprezentuje typ singla. Nie daje si wtoczy w ramki z zason
i narzuty na ko. Pose i Minister ma omioro dzieci. W zwizku ze swoim pochodzeniem jest przekonany, e nazwiskiem, ktre nosi, trzeba zaludnia majtki i zamki,
ki i pola naszej Wielkiej Ojczyzny, Polski. Ostatnio zaj si te spraw najwyszej
wagi, czyli problemem przedwczesnej umieralnoci mczyzn w stosunku do umieralnoci kobiet. Mao tego, chciaby zaproponowa wprowadzenie stosownych ustaw
zmieniajcych to zjawisko.
Wszyscy modzi, ambitni. Kiedy docza do nich czwarty muszkieter ojciec Pawa,
okazuje si, e nawet rnica wieku nie stanowi problemu. Wszyscy maj te same zasady. Odzywaj si wtedy, kiedy czuj potrzeb mwienia. Mczyni milcz, bo
mczyni myl. Jak ju wymyl, to wtedy si odzywaj wyjania Pawe. Spotykaj si, kiedy potrzebuj praktycznych porad. Msko rozpatrywana jest w zderzeniu
z innymi kategoriami kulturowymi. Czasem tylko poddaj si emocjom. wiat mczyzn wyznaczony jest zasigiem telefonu komrkowego, iloci kanaw telewizji satelitarnej, gatunkiem pitego trunku. Jako mczyni na poziomie panowie degustuj
yski, ktrej picie jest oznak statusu i prawdziwego gustu. W sanktuarium Alexa, superkucharza mieszkajcego w tym samym co Pawe apartamentowcu, na wielkiej plazmie ogldaj mecze. Nawet te ligowe staj si czci prawdziwej mskiej ceremonii.
Do meczu wdeczka. I o ile do tej pory wszyscy bohaterowie wypowiadali sowa raczej
literackiej polszczyzny, o tyle mecz usprawiedliwia kolokwialno, a nawet wulgarno, w sposobie wyraania emocji. W takim ustawieniu ataku to gwno zdziaaj wykrzykuje dziadek. Gdzie masz oczy, ciulu, gdzie patrzysz emocjonuje si Alex. No
idziesz, kurwa, do przodu, idziesz dodaje szybko12. Prawdziwym przywilejem mczyzny
i czci rytuau jest te wita Drzemka. Ma swoje prawa i kiedy przychodzi, to nic nie
moe jej przeszkodzi. Nawet mecz. Nawet picioletni syn.
Biekowski buduje sw grotesk na motywach Trans-Atlantyku Gombrowicza. Nic
dziwnego, e szczery, gromki miech potrafi zmieni si w jednej chwili w szataski
chichot. Pod koniec powieci grupa bohaterw powiksza si o policjantw, ktrzy
w imieniu komendanta gwnego policji przybywaj, by wrczy Pawowi nagrod
Biao-Czerwonego Promila za kultywowanie kawaleryjskich i szlacheckich tradycji
12

Dawid Biekowski, op. cit., s.237.

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

167

na polskich szosach. Przekroczy pan dwukrotnie ograniczenie prdkoci, rozmawia


pan przez telefon komrkowy, (...) wypad pan z jezdni na chodnik, uszkadzajc supki
chodnikowe, a nastpnie podj pan szybk decyzj o odjechaniu z miejsca zdarzenia
argumentuj przyznanie nagrody13. Pawe mia jeszcze ptora promila alkoholu we
krwi. To wszystko pokazuje szlachecki styl i polski sposb prowadzenia pojazdu. Msko Pawa zostaje poechtana. Policjanci, ktrzy trafiaj na maesk sprzeczk,
natychmiast staj po jego stronie. Od Majki oczekuj waciwego zachowania: wyciszenia, uznania, winy, przeprosin.
Mczyzna potrzebuje innych mczyzn, niewane przyjaci czy rywali. Tylko
oni zahartowani, z dowiadczeniem, podejmujcy ryzyko, potrafi przenikn krg mskich tradycji i wzajemnie potwierdza sw msko, a te wsplne tematy, wsplne
wartoci, wsplne podejcie do ycia, wsplne widzenie wiata i ludzi. Powana polityczna gra, kto kogo, z kim i przeciw komu, kto ma wicej, kto ma mniej, i potem zmiana
ukadu i znowu, kto kogo, z kim, i kiedy, i w jaki sposb eby by gr a tamci doem
(...) i sekretne gabinetowe rozmowy, i wywiady, i owiadczenia, i cay czas uwana rozgrywka, eby tamtych zaatwi, i wszystko oczywicie zgodnie z liter Prawa i dla dobra
Ojczyzny Najdroszej14.

Domowe obowizki
Msko staje si problemem na tyle wanym, e kulturowy niepokj wok jej definicji rozrasta si do rozmiarw kryzysu mskoci15. Potwierdza go emancypacja kobiet
i zacieranie rnic pomidzy rolami penionymi przez przedstawicieli obu pci, a take wyrana krytyka saboci i wad mczyzn, pozostajca w opozycji do rwnie coraz
wyraniejszej tendencji odrzucania bagau twardej, opancerzonej skorupy mskoci na
rzecz zupenie nowych znacze. Wspczesny mczyzna nie walczy ju z istniejc
w nim kobiecoci, ale skupia si raczej na wspdziaaniu i partnerstwie. Wspczesne
kobiety oczekuj od mczyzn wikszego zaangaowania w ycie domowe i opiek nad
dziemi. Pragn, by mczyni czciej wyraali swoje uczucia i byli bardziej empatyczni. yczenia te mog w pewnej mierze pozosta pobonymi, poniewa mczyni
maj mniejsz motywacj do podejmowania zmian ni kobiety.
Obrocy patriarchatu uwaaj, e podzia na sfer rodzinn, zdominowan przez
kobiety oraz publiczn, zdominowan przez mczyzn, jest czym naturalnym i nie naley go zmienia. Dlatego dla Pawa maestwo to oczywicie zmiana nazwiska przez
kobiet, nowe miejsce zamieszkania, podzia prac domowych. Ale on oczekuje od kobiety przystosowania si do jego stylu ycia. ona ma go wspiera emocjonalnie, po13

op. cit., s.285.


op. cit., s.143.
15
O kryzysie mskoci pisze midzy innymi Zbyszko Melosik, zwracajc uwag na fakt, e w obliczu zmieniajcych si pogldw na temat tego, co stanowi prawdziw msko, wspczesny mczyzna
miota si midzy postaw maczo, a delikatn i empatyczn, zdoln - podobnie jak kobieta - do gbokiej ekspresji swoich uczu. Podobny problem powstaje w przypadku ciaa mskiego; std wizerunki
mczyzn-kulturystw i - z drugiej strony - mczyzn o fizycznoci adrogynicznej. Zob. Zbyszko Melosik, 2002, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej. Pozna: Wydawnictwo Wolumin., s.181.
14

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

168

maga w karierze zawodowej. Niedoszy krl Pawe ciko pracuje, wieczorem chciaby
wic wrci do posusznej kobiety i widzialnego, ale najlepiej niesyszalnego, dziecka.
Jego spokj powinien by najwaniejszy. Przez cay dzie angaowa si w wyczerpujce orzekanie o karze lub asce, przygotowywa stosowne dokumenty. Usprawiedliwione jest zatem okazywanie irytacji czy zniecierpliwienia, gdy co ukada si nie po
jego myli lub gdy nagle okazuje si, e musi on zaj si dzieckiem, posprzta lub
przygotowa posiek.
Mczyzna powinien wybudowa dom, posadzi drzewo i spodzi syna. Pragnienie posiadania pierworodnego wynika m.in. z faktu, e kontakt ojca z synem jest dla tego
pierwszego moliwoci realizacji jego wewntrznej reprezentacji ojca, zaspokaja
narcyzm ojcowski, pozwala ponownie przeywa dziecistwo i modo. Ju niemal
truizmem jest powtarzanie, e nie da si by ojcem zza gazety lub ze wzrokiem utkwionym w telewizorze, e w relacjach z dziemi trzeba zachowa umiar pomidzy agodnoci a surowoci. Freud i jego nastpcy podkrelali rol, jak maj do spenienia
rodzice16. Matka symbolizuje mio i czuo, ojciec prawo i wadz. Ojciec reprezentuje wiat myli, przedmiotw, wiat prawa i adu, dyscypliny i przygody. Podczas
gdy matka uosabia mio bezwarunkow, ojciec wyobraa abstrakcj, sumienie, obowizek, prawo i hierarchi.
Nowe wzorce wychowania promuj partnerstwo pomidzy ojcem i dzieckiem. Relacje oparte s na wzajemnej cierpliwoci: dziecko pyta ojciec wyjania. To taka
wsplna nauka odpowiedzialnoci. Ale przecie Pawe nie jest mczyzn nowoczesnym. Nawet nie chce nim by. Gromadzi w szafce prawdziwie mskie filmy, uwielbia komputerowe gry wojenne. Bawi go Papa Smerf z pancerfaustem, zaprowadzajcy
w baniowym wiecie porzdek przemoc. Zreszt, czasy teraz takie, e nie wolno pokazywa jakim si jest myli. A waciwie naley pokazywa, e jest si mczyzn nowoczesnym. To jest przede wszystkim taki mczyzna, ktry lubi si wymienia, dla
ktrego wymienianie si jest najwikszym szczciem. Raz ona pieluchy, raz on pieluchy, raz ona praca i kariera, raz on praca i kariera. Jakby ycie to byo zbieranie znaczkw. Tak si nawzajem baba i mczyzna maj wymienia17. Nowoczesny musi te
duo rozmawia, nazywa swoje uczucia, by wraliwym i rozumiejcym, a przede
wszystkim mie kontakt. Wtedy kobieta moe przerwa wpisany w jej los stan ciao-w-ciao-z-matk. Zjawisko. Zgodnie z odwiecznym prawem mona by albo mczyzn,
albo zjawiskiem. Nie ma przejcia pomidzy nimi. Ale to wiedza, a nie przepis na ycie.
Trzeba j schowa gboko, nie wolno si wychyla ze swoim stanowiskiem. Pawe za
wszelk cen chce by prawdziwym mczyzn. Nawet wtedy, gdy musi zaj si synem.
Na szczcie piaskownica, do ktrej Maja wysya Wiktorka z ojcem, jest nie tylko
miejscem zabaw dziecicych, ale te doskonaym punktem obserwacyjnym Lalek:
piknych, modych, wiadomych swej seksualnoci kobiet. Niestety, spokj kontemplowania przez Pawa piknych kobiecych ksztatw przerywa pojawienie si prawdziwego Nowoczesnego. Cho Nowoczesny, podobnie jak bohater powieci, ma kopot
z okreleniem wieku swojego syna, to jednak potrafi go nakarmi, zrobi co do picia
16
Zob. Zygmunt Freud, 1999, Poza Zasad Przyjemnoci. Warszawa: PWN; ten sam, 1984, Wstp
do Psychoanalizy. Warszawa: PWN.
17
op. cit., s.23.

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

169

i dyplomatycznie rozdzieli skcone o opatk maluchy. Pawe nie ma o nim najlepszego zdania. Mimo e mczyzna okazuje si by gociem, ktry na giedzie zarobi
ogromn kas, kupi najwikszy apartament w apartamentowcu, to z wypielgnowanymi domi, delikatnymi, budzcymi zaufanie u kobiet, przyznajc si otwarcie do
swojej mikkoci, dostaje od otoczenia cigi. A to, e fajtapa, a to, e babysitter, e pozwala sobie na sabo dekonspirowania swej opiekuczoci i ojcowskiej mioci.
W oczach innych samcw z apartamentowca taki mczyzna wycznie traci. Przynajmniej tak twierdzi Pawe. I sam nie wymaga wiele od ycia. Chce obiadu na stole,
grzecznego i cichego dziecka oraz ony, ktra zawsze bdzie patrze na niego z nieukrywanym podziwem. Przesika go polsko polska tradycja, polskie mskie wychowanie i polska wizja rodziny, w ktrej to on pan i wadca dzieli, rzdzi i podejmuje
decyzje, ktremu naley si szacunek i ktry ma absolutne prawo do lwiej soboty. Niestety, coraz czciej Pawe uwiadamia sobie, e wspczesny wiat nie jest dla niego
stworzony. Wypeniaj go bowiem pochwiaki, mikasy, flaki i inne zwisiory, ktre ze
swoich saboci prbuj uczyni cnoty, a cechy prawdziwego mczyzny przypisuj wymarym troglodytom, traktujc je jako relikt jaskiniowej, prymitywnej przeszoci.
Pochwiak to szczeglna kategoria kulturowa mczyzny nowoczesnego. Nieagresywny, wrcz delikatny, rozsdny. Obnaanie swojej wraliwoci nie przysparza mu
mskoci. Ale, o dziwo, kobiety uznaj go za wraliwego prawdziwego mczyzn.
Tymczasem powieciowy Macho-Polo nie wie, jak rozmawia i postpowa z kobietami. Wszystkie jego plany bior w eb, nic si nie udaje. Maja ju nie daje si obaskawi kolejnymi prezentami, Sandra koczy spotkanie, bijc Pawa. A on przecie nie
moe okazywa wraliwoci. Musi by silny, wzbudza podziw i szacunek. Bycie
wraliwym jest rwnoznaczne z porak.
Biekowski bez litoci rozprawia si z mitem mczyzny-Polaka. Wyszydza jego sposb patrzenia na rzeczywisto, pozerstwo, obnaa jego bezradno. Bo Pawe wielu rzeczy zwyczajnie nie potrafi. Nie potrafi uszczliwi swojej ony, nie umie by autorytetem
dla swojego syna, zaj si najprostszymi domowymi sprawami, zrozumie drugiej osoby.
Swoich bliskich najchtniej widziaby tylko na zdjciu w komrce, ktrym mgby chwali si znajomym, udowadniajc, jak wietnie wywizuje si z roli gowy rodziny. Wspczesno nie wymaga od mczyzny siy. Elektronika i automatyzacja zmieniy nie tylko
nasz codzienno, ale nawet sposb prowadzenia wojen. Nic wic dziwnego, e Pawe
marzy o elektronice w domu. Telewizor na pilota to oczywisto. Ale na pilota powinny
by te szczotka i szufelka. Inaczej to, co si zmiata, nie chce trafi tam, gdzie powinno.
Przeklestwem Pawa jest te Guma, ktra zabiera ca przyjemno, ogranicza doznania,
poskramia msk wraliwo. Sex w Gumie to jak lizanie czekolady przez szyb. Guma
zagraa Twardoci, niszczy j. Zabija msk spontaniczno. Gdyby chocia Guma bya
na pilota! wzdycha Pawe. Pstryk i jest tam, gdzie by powinna18.
Mniej wicej w poowie powieci obserwujemy widowiskow eksplozj w kuchni.
Tu wanie, w wietle fajerwerkw, pada misterna konstrukcja damsko-mskich stereotypw. No bo jak nakarmi Modego? Jak przygotowa do jedzenia to, co jedz
dzieci? Pawe mczy si nad jajecznic na niadanie. Prba omal nie koczy si
poarem mieszkania. Straty: patelnia do wyrzucenia, poparzone palce, rozbite jajka.
18

op. cit., s.121.

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

170

Podobne problemy miewa od czasu do czasu Pose i Minister w jednej osobie, kiedy
jego ona robi sobie wolny dzie. Ani arystokratyczny rodowd, ani kilku borowcw zaangaowanych do pracy nie zmienia wojennej kuchennej perspektywy. Gotowanie kaszki manny okazuje si trudniejsze ni prace legislacyjne. Kolejne garnki
si przypalaj. Kaszka wychodzi w kawakach. Nie pomagaj zastpy borowikw
przydzielonych co prawda do ochrony ministra, ale zmuszonych do wykazania si
kulinarnymi zdolnociami. Koo poudnia obaj panowie s przekonani, e emancypacja bya najwiksz porak wiata.

Kobiety
W yciu Pawa jest ich kilka. Matka, Teciowa-Matka, ona, ssiadka i dziewczyna
Alexa. S jeszcze Lalki, ale stanowi jedynie pikne obiekty westchnie, uzupenienie
estetycznego dowiadczenia. Pawe zdaje si tkwi w przednowoczesnoci, w przekonaniu, e yje w wiecie uprzywilejowanym przez mczyzn. Kluczow rol w jego
dziaaniu odgrywa tradycja. Podobnie jak Dziadek rozrnia przeszo i teraniejszo
oraz rozwaa moliwe sposoby postpowania ze wzgldu na ich skutki w przyszoci.
Kobieta powinna by w domu, bo w godzinie W mczyzna musi by najedzony. Na
stole powinna sta zupa krzepica, dodajca si. Tradycja, w ktrej tkwi ojciec i syn,
wytwarza w nich poczucie trwaoci rzeczy. Jest tak, jak by powinno. W yciu prawdziwego mczyzny liczy si tylko Sukces, Sukces, Sukces i Twardo, Twardo,
Twardo. Kobieta jest od rodzenia i od wychowywania tego, co si z jej ciaa wydostanie. Ale przecie w kocu to nie my zachodzimy w ci myli Pawe. Od pocztku do koca jest to babska jednak sprawa. Niech one si chocia tym jednym
zajmuj same i jak nie chc mie ciy, to niech o to dbaj, a jak chc, to aden problem,
tylko przedtem niech powiedz. Zreszt to, co one tam maj w rodku, to tak skomplikowane i ja nie jestem aden Nowoczesny, co chce si zna na tych wszystkich pokrytych luzem instalacjach i zaworach19. Kobieta powinna tylko wyglda i najlepiej,
jak si nie odzywa i nie ma adnych niepotrzebnie zamiecajcych gow ambicji, bo
w ogle nie w sowach kobieta wyraa swoje myli, ale w oczach (...) Kobieta w swej
istocie jest niezrwnowaona (...) Nie mona obcowa z takim mzgiem, ktry ma miesiczkowe napicie usprawiedliwia swoje stanowisko20.
Maja jest pikn kobiet. Ma wspaniae, gbokie spojrzenie i liczne usta. Skoczya
studia filologiczne i cho moga uczy w szkole, zaja si tumaczeniami. Marzy o doktoracie, ale kiedy pojawia si na wiecie Wiktor, to marzenie zastpuje chci otworzenia wasnego small biznesu. Maja pocztkowo bezwiednie wpada w patriarchalne
puapki, co stanowi zapewne wynik jej wychowania. Ach, Pawciu, jaki jeste milutki
powtarza. Pawe, ty jeste cudowny szepcze czule. Jej zachowanie wynika z podziwu, jaki ma dla swojego partnera. Bya nastolatk, kiedy si poznali. On student
prawa imponowa skromnej licealistce. Po lubie czekaa na jego powrt z pracy. Odgrzewaa kolacj, podsuwaa saatk z krewetek. Trwaa, niczym Penelopa. Rwno19
20

op. cit., s.118.


op. cit., s.27.

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

171

czenie obserwujemy relacj Mai z matk. Jest powieleniem kolejnego stereotypu. Kobieta rodzi kobiet, daje ycie istocie tej samej pci. Ale tym razem matka nie ulega
zudzeniu, e crka jest jej kontynuacj, kolejnym wcieleniem jej samej. Czsto nie
widzi powodu, by da jej prawo do autonomicznego istnienia. Majka miaa by przecie chopcem. Brak syna kompensuje wic mioci do zicia, o ktrego troszczy si
niczym matka. Wci powtarza, e Pawe jest dla niej jak syn, bo nigdy syna nie miaa,
tylko t Maj, tak jej si trafio21. Dolewa oliwy do rodzinnego ognia, zarzucajc crce,
e mimo stara o jej wychowanie Maja nie interesuje si domem, nie zajmuje Wiktorem, no i nie dba o wasnego ma. Pod nieobecno crki sama opatruje jego rany
wyniesione ze star z kobietami. Przykada ld, przynosi wod, przygasza wiato, dba
o spokj. Nic dziwnego, e dla Pawa staje si niemal wit kobiet. Kada matka to
rzecz wita wyznaje Pawe, nawet matka Mai. Bo przecie w prostym skojarzeniu
pojawia si Matka, co jasnej broni Czstochowy. Matka Teciowa Madonna. Otarcie
o opatrzno, ktrej w powieciowym wiecie Biekowskiego niemal nie ma.
Dla Pawa bycie macho to we wasnej ocenie stuprocentowo mskoci. Przyjmujc tak postaw, sdzi, e jest odporny na wszelkie zranienia i krzywdy, jakie mog
go spotka ze strony wiata zewntrznego, a szczeglnie kobiet, ktrych pozycja staje
si coraz silniejsza. Postawa taka jest wynikiem powanego kompleksu, wynikajcego
z faktu mnienia kobiecoci. Maja staje si przecie silna. Cho wielokrotnie powtarza: Pawe, ja ju tak nie mog, wytrzymuje samotno, doskonali swoj stanowczo. Pomidzy maonkami pojawiaj si kolejne prby si. Ktnie wyaniaj
stron dominujc. Jeli wygrywa Maja, Pawe czuje si zdominowany. Nie akceptuje
jednak tego stanu, zamyka si cho na chwil w sobie, odzyskuje rwnowag psychiczn na gruncie chodnej logiki. Nie uwiadamia sobie jednak, jak bardzo zaczyna
si od partnerki oddala. Maja chce rozmowy w jzyku kobiecym. Pawe uznaje, e
to jzyk emocji, wic si irytuje. Jeli odwoamy si do Lacana i przeniesiemy relacje
mskoci i kobiecoci na polsk rzeczywisto z jego porzdku symbolicznego, to
okae si, e istnieje niewiele sposobw dowiadczania mskoci22. Pawe nie okrela
jej przez swoje relacje z Maj, nie uwiadamia sobie, jaki powinien by, by jej to odpowiadao. Z trudem docieraj do niego jej potrzeby, a samodzielno ony staje si
grona. Kobieta bya do tej pory jego odbiciem. Ten stan mu odpowiada. Pe to co
oczywistego. Pe mska oczywicie. Pawe nie musi si zastanawia, co to znaczy
by mczyzn. Nie rozumie, e wyksztacenie, przywileje, ktre zdoby, majtek su
wanie temu, by mg si jako mczyzna zdefiniowa. Sztywny stosunek do wasnej tosamoci musi wreszcie wywoa kryzys. Maja zabierze syna i odejdzie.
W sobotnie poudnie Sandra, pikna dziewczyna Alexa, szuka u Pawa wsparcia.
Wyjeda wanie na sesj zdjciow do Stanw, potrzebuje czego wicej ni refleksji nad zawijanymi zrazami. Przekonana, e Pawe zrozumie jej rozterki, e jest inny
ni bezduszny Alex, szlocha mu na ramieniu. Ten jednak odkrywa w sobie rosnc
Twardo. To odpowied na Mikko Sandry. Jego miao, polsko zdecydowanie
wysyaj komunikat, e nadszed czas dziaania, e przelotny seks z Sandr powinien
21

op. cit., s.266.


J. Lacan, 1999, Linstance de la lettre dans linconscient ou la raison depuis Freud, [w:] Idem,
Ecrits, Paris: Editions du Seuil.
22

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

172

dzia si w takt muzyki Hej, kto Polak, na bagnety! yj, swobodo, Polsko, yj!. Niestety, pocztkowo zaskoczona Sandra zdobywa si na heroiczny czyn i kolanem trafia
Pawa w policzek z caej siy. Potem paczc, ucieka. Jak nie to nie (). Twoja strata,
kretynko wyrzuca z siebie Pawe. I kiedy oglda w lustrze swoj twarz, a na niej
krwiaki i siniaki, zastanawia si nad bdem Prawodawcy. Bo przecie mczyzna jest
jak maszyna hydrauliczna prosta. Jego fundamentalna rola na ziemi to pomnaanie gatunku. Mikko potrzebuje przecie Twardoci.
Zdaniem Hussela, uwiadamiamy sobie uczucia i dowiadczenia innych osb na
podstawie empatycznego porwnania z wasnymi. Tak robi Pawe i jest zaskoczony, e
ani Majka, ani Sandra nie odbieraj wiata tak samo jak on. Bo prawo do innoci maj
jedynie podczas tych dni. Pawe wyksztaci te swoisty kokon ochronny, ktry w sytuacjach ycia codziennego izoluje go od spraw mogcych w znaczcy sposb naruszy jego tosamo i zagrozi poczuciu wartoci. Jak mwi Charles Taylor, Aby
mie jakie wyobraenie tego, kim jestemy, musimy mie wyobraenie tego, jak stawalimy si i dokd zmierzamy23. Tosamo jednostki zaley od jej umiejtnoci
podtrzymywania cigoci okrelonej narracji. Pawe jest autentyczny. Jest szczery
z samym sob. Wie, kim jest. Ukada nieprzerwan histori o sobie. Uwikana w stereotyp kontrola ciaa jest warunkiem utrzymania cigoci biograficznej i tosamoci.
Sprawia jednak, e ja zyskuje niezwykle cielesny wymiar. Pawe, pocieszajc przyjacik Alexa, daje si ponie cielesnoci, co koczy si wymierzeniem przez Sandr siarczystego uderzenia. Normalnie powinien mc zaspokoi swoje podanie,
ktre, jak mu si zdawao, jest take potrzeb dziewczyny. W narracji Pawa pojawiaj
si rysy, szczeglnie widoczne wtedy, gdy musi oddzieli swoj tosamo od rl odgrywanych na wypadek pewnych sytuacji spoecznych. Ale obce jest mu poczucie
faszywoci sytuacji, w jakiej si znajduje. Nie czyta poradnikw. Nie zna ani kobiet
z Wenus, ani mczyzn z Marsa. W stosunku do Majki stara si zachowa pozory normalnoci. Dlatego dalsza historia staje si nieprawdopodobnym i niepokojcym planem
dziaania. Pawe objawia saboci. Czuje gwatowny przypyw rozalenia, robi si zy
i... kontratakuje. Spodziewa si idylli, otrzyma cios w brzuch. Przyczyn konfliktu jest
brak umiejtnoci radzenia sobie ze stresem. Z pracy wraca zestresowana kobieta i zestresowany mczyzna. Problem w tym, e oboje marz o tym, by w drzwiach powitaa ich czua ona, ktra umiechem i gestem potwierdzi, e wysiki caego dnia miay
sens, e kto ich ceni i podziwia.

Na zakoczenie
Biao-czerwony to smutny rozrachunek z polskoci i wplecionymi w ni stereotypami kobiety i mczyzny. Pawe nie jest osamotniony. Przy nim trwaj Dziadek i Ojciec w jednej osobie, Pose i Minister, Alex i zwolenniczka patriarchatu Teciowa-Matka.
Jednak w tej powieci nie ma zwycizcw. Nie zmienia tej sytuacji nawet przyznanie
Pawowi szczeglnego odznaczenia. To wiat ludzi, ktrych zamknito w biblijnej wiey
23
Charles Taylor, 2001, rda podmiotowoci. Narodziny tosamoci nowoczesnej, tum. Marcin Gruszczyski, Warszawa: PWN, s.94.

Katarzyna R. ozowska Mskie oswajanie codziennoci w powieci Biao-czerwony Dawida Biekowskiego

173

Babel. Kady z nich mwi innym jzykiem. Nie sysz si i nie prbuj zrozumie. Mwienie o swoich pragnieniach pozostaje teori psychologii. Okazywanie emocji nie przystoi, pozostaje skrpowane norm milczenia. Biekowski stawia pytania. Nakazuje
zajcie stanowiska. Bo jeeli irytuje nas zachowanie Teciowej-Matki, to mylimy, co tu
zmieni. Gra z czytelnikiem jest gr ze stereotypami. Czsto, niestety, bez asw w rkawie. Za to z muzyk. Bo po raz kolejny prbuj nas zaprosi do poloneza. To nic, e
Dziadek i Ojciec w jednej osobie jest pijany, e pozostaym szumi w gowie rozgrzewajca wdka. Chocholi taniec trwa nadal. Codzienno wymaga znanych rytmw.
Taczymy to, co umiemy najlepiej. Od dwustu lat.

Pawe Matejek Literacki crossdressing. Charakterystyka zjawiska na przykadzie powieci...

174

Pawe Matejek

Literacki crossdressing.
Charakterystyka zjawiska na przykadzie
powieci Michaa Witkowskiego
Barbara Radziwiwna z Jaworzna-Szczakowej

wikszoci recenzji powie Michaa Witkowskiego pt. Barbara Radziwiwna z Jaworzna-Szczakowej postrzegana jest jako widokwka z szarych czasw przeomu kapitalistycznego lub utwr demaskujcy wady
Polakw1. Nieliczni krytycy analizuj fantasmagoryczny zwizek bohatera z modym
Sasz niemal archetypicznym, dzikim Ukraicem. Zaproponowana przez Witkowskiego wizja mczyzny mafiozo z maomiasteczkowego pwiatka, ktrego
wyranie fascynuj stereotypowe praktyki przypisywane kobietom rwnie nie doczekaa si dogbnej interpretacji. Wojciech Rusinek, ktry powici tej kwestii
nieco wicej uwagi, wskazuje, e zawieszenie stabilnej tosamoci pciowej Huberta wynika jedynie z koncepcji utworu jako zestawu luno poczonych ze sob kategorii, motyww, form estetycznych. Krytyk pisze, e:
Z jednej strony bohater deklaruje swoje przywizanie do tradycyjnych wartoci
spoecznych i religijnych (), z drugiej jednak czuostkowo-dworski stosunek do ukraiskiego pomocnika Saszy, zamiowanie do damskiej biuterii i fascynacja postaci Radziwiwny naprowadzaj na trop ciotowski. Tym razem jednak i ten motyw pozbawia
Witkowski jednoznacznoci, homoseksualny rytua pozostaje w pewnym sensie oderwany od pci, a na pewno od identyfikacji z konkretn orientacj seksualn. Ot, kolejny
aspekt estetycznej i moralnej pynnoci w ramach barokowej wizji autora.2

Natomiast Piotr Gruszczyski w recenzji napisanej dla Tygodnika Powszechnego


poprzestaje na stwierdzeniu, e bohater Barbary Radziwiwny skrywa swoje prawdziwe oblicze przed wiatem, co przeszkadza mu w prowadzeniu spokojnego ycia.
To niedostosowanie czy sabo, czyni z niego posta poetyck, ale stojc na straconej
1

Por. Maciej Robert, 2007, Spowied dziecicia koca wieku, Dziennik, dodatek Kultura, 24.08,
Anna Dobiegaa. 2007. Nowe wcielenie nierzdnicy, Twrczo" 11, s. 111-114., Agnieszka Ncka.
2007. ycie jest gdzie indziej, Opcje 3, s. 91-92.
2
http://free.art.pl/michal.witkowski/dorobek/barbara_14.php, 05.10.2008.

Pawe Matejek Literacki crossdressing. Charakterystyka zjawiska na przykadzie powieci...

175

pozycji. Przyszed do tej powieci prosto z Lubiewa. Jest jedn z ciot PRL-u, tyle e nie
praktykujcych. Jest swego rodzaju zaka ciotostwa, bo wyrzek si samego siebie, a jego
los nie budzi wspczucia czy zrozumienia.3

Oderwanie sprzecznoci budujcych posta Huberta od kontekstu pciowego pozbawia utwr niezwykle istotnej paszczyzny interpretacyjnej. Uznanie dwoistoci natury bohatera jedynie za sposb na podkrelenie poetyckoci postaci nie stwarza
dostatecznych podstaw do okrelenia powieci. Co wicej, wrcz zamyka drog do
wyzyskania bogatego adunku mylowego utworu koncentrujcego na problemie
miejsca mczyzny we wspczesnej rzeczywistoci. Wydaje si, e konstrukcja bohatera bazuje na przekonaniu autora, i naley zrewidowa dotychczas dominujc
koncepcj relacji pomidzy tym, co mskie, a tym, co kobiece. Wanie temu suy
stworzenie postaci hybrydy, w ktrej mieszcz si sprzeczne elementy. Stwierdzenie, e Hubert zagusza cz osobowoci w obawie przed odrzuceniem, jest jedynie
zasygnalizowaniem problemu. Warto si zastanowi, w jaki sposb labilno pciowa
wpywa na zachowanie bohatera i czy rzeczywicie owo pkniecie w na pozr niezomnym charakterze jest rdem klski. Naley rwnie postawi pytanie o istot
diagnozy stawianej przez Witkowskiego wspczesnej mskoci.
Brutalna rzeczywisto peryferii wymusza na Hubercie przybranie pozy cwanego
cinkciarza, bezwzgldnego mafiozo, przebiegego biznesmena. Bohater musi zmierzy
si ze wiatem, w ktrym liczy si twardy charakter, nieugito w dziaaniu i upr. Witkowski, zgodnie z szablonem spoecznego mylenia przydzieli wymienione cechy mskiej stronie osobowoci postaci. Zabieg ten uzupenia zestaw schematw przywoanych
w powieci. Oto Hubert, jako typowy mczyzna przeomu, prbuje swych si w rozkrceniu maego biznesu, mieszka w standardowym klocu polskim oraz nosi:
Ws obowizkowo, pachncy wod kolosk. Okulary jak doktorek, tylko zote.
Zot bransolet na rce i sygnet. Na szyi Najwitsz Panienk Fatimsk z lombardu. Koszul najchtniej nosz w palmy, w kolorze Bahama. Spodnie szwedy. Marynark zielon,
z wywinitymi rkawami, eby podszewk w paski byo wida i bransolet oraz zegarek.4

Bohater niczym si nie wyrnia z tumu. Idealnie wpisuje si w luk istniejc pomidzy przebiegymi biznesmenami, ktrzy zbili majtek, wykorzystujc uomno systemu, a ofiarami przeomu kapitalistycznego. Jego przecitno sprawia, e czytelnik nie
moe oprze si pokusie pobaania, dobrotliwego wybaczania niewinnych przekrtw. Usprawiedliwienie czynw wie si take z ostro zarysowanymi realiami lat
osiemdziesitych i dziewidziesitych. Opowie Huberta obfituje we wspomnienia
powanych malwersacji, przestpstw i upokorze, ktrych by wiadkiem.
Rzeczywisto otaczajc bohatera wypeniaj gwnie mczyni. Ju pierwszy
opis Jaworzna stawia spraw jasno dominuj tu proci podwrkowi bandyci, ktrzy prowadz spory przypominajce konflikty plemienne.

http://free.art.pl/michal.witkowski/dorobek/barbara_06.php, 05.10.2008.
Micha Witkowski, 2008, Barbara Radziwiwna z Jaworzna-Szczakowej, Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., s. 20.
4

Pawe Matejek Literacki crossdressing. Charakterystyka zjawiska na przykadzie powieci...

176

Do krzaka moje, od krzaka twoje, a moje lepsze, bo moje. Moje jest lepsze, i dlatego jest moje, i dlatego jest na dodatek lepsze. I dlatego si bijemy, kopiemy pik. Najpierw o honor podwrka, potem dzielnicy, a potem miasta. Bo jestemy std. Bo jest
najebane tych miast, jedno przechodzi w drugie i trzeba zna jakie granice.5

Sposb mylenia Huberta o mczyznach okrelaj zatem nastpujce kategorie:


agresja, gotowo do stosowania przemocy, duch konkurencji, potrzeba zaznaczenia
swojej wyszoci na danym terenie oraz skonno do rozwizywania konfliktw si.
Wydaje si, e urzeka go wanie w wiat mskich wartoci, e stara si on respektowa obowizujce w nim zasady. Jednak nawet pobiena analiza jzyka wypowiedzi bohatera wystarczy, by zdemaskowa zaskakujc prawd. Okazuje si, e Hubert
przyjmuje jedynie poz gronego samca przybrana maska momentami pka, ukazujc skrywan przed wiatem kobiec cz jego osobowoci. Dialog otwierajcy powie buduj gwnie sowa silnie nacechowane emocjonalnie oraz wulgaryzmy,
podkrelajce autorytarno i bezkompromisowo:
Do cholery jasnej, co tam, Felu, Sasza?! Matko Boska Kwietna ty kochana! () W pap
go! I Felek z prawa! I Sasza z lewa! Oho, ale si zala! Co, kutasie zamany?! Dugu nie oddasz?! A musisz tak drze ryja?6

Stosowanie tego typu zwrotw bezsprzecznie ma na celu okrelenie pozycji w grupie oraz zbudowanie autorytetu. Hubert chce przewodzi. Demaskuje go jednak zwrot
Matko Boska Kwietna ty kochana! wyranie skontrastowany z reszt wypowiedzi.
Okrzyk bardziej przypomina westchnienie uduchowionej osoby, doskonale rozeznanej
w kalendarzu liturgicznym, ni powiedzenie cinkciarza brutalnie upominajcego si
o swoje. Nawet jeli potraktuje si wspomniany dysonans stylistyczny jako element
idiolektu, to nie mona odci tego zwrotu od motta powieci: Barbaro wita, Pero
Jezusowa... (ze starej pieni kocielnej). Przypuszczalnie Witkowski wyznacza w ten
sposb trop interpretacyjny i ujawnia, e odwoania religijne tak wyrane w jzyku
bohatera nie s prostym sposobem na rozbawienie czytelnika. To wanie kalki jzykowe, ustalone zwroty czsto stosowane przez Huberta w sposb niewiadomy,
ujawniaj prawd o jego naturze. Warto te podkreli kontekst omawianej sceny. Bohater jest zdenerwowany, gdy musi pamita o zachowaniu pozy niebezpiecznego
gangstera i z tego powodu nie do koca kontroluje swj jzyk.
Prowincjonalni przestpcy bdcy dla Huberta wzorami postaw z zapalczywoci godn wikszej sprawy walcz o obsikany teren, o plac () o nasz hajtam, nasz zakichany faterland, nasze eldorado7. W ten wanie sposb realizuj zadania tradycyjnie
przypisywane mczyznom. Zmieniy si realia, sedno zachowa jest jednak stae.
Wrd tych chopcw Hubert wyszukuje swoich pracownikw. Wyranie fascynuje go
nieposkromiona pierwotno mczyzn. W opisach zachowa Saszy i Felusia ujawnia
si nie tyle seksualne podanie, ile zachwyt nad tym, co w mskiej naturze mona
okreli jako dzikie, nieokrzesane, brutalne:
5

M. Witkowski, op. cit., s. 10.


M. Witkowski, op. cit., s. 9.
7
M. Witkowski, op. cit., s. 10.
6

Pawe Matejek Literacki crossdressing. Charakterystyka zjawiska na przykadzie powieci...

177

Rkawy koszuli zakasa potrafi, rczek ubrudzi si nie boj. Na twardym si toto przepi, byle co zje. A ci moi byli zgodzeni w Gliwice-abdy firmie rewindykacyjnej i ochroniarskiej, tam w nich steki wciskali. Jajkami surowymi popijali, jak piewaki! Na siownie
do Sosnowca jedzili. Tylko jeden jabko wciga wielkie, nadgryza, a sok tryska na wszystkie strony, i szczerzy si od ucha do ucha, a umiech to ma jak kilo cebuli. W przenoni
i dosownie, bo cebul i czosnek poeraj moje chopaki jak inni jabka. Dlatego takie zdrowe,
silne i aden denat im si nie oprze, a dug zawsze zostanie cignity.8

Erotyzm nie jest wyraony wprost, ale zostaje zastpiony cichym, niemiao okazywanym uwielbieniem. Bohater przyjmuje wobec swoich pracownikw postaw matczyno-kokieteryjn. Z jednej strony wykorzystuje pozycj pracodawcy i gani podwadnych
nawet za najmniejsze przewinienie, z drugiej za zupenie podporzdkowuje si ich urokowi. Czsto pod wpywem alkoholu prowadzi subteln gr pozorw, w ktrej nikt nie jest
do koca pewny swojej roli.
A ja taczyem z tob, Saszeka, w tym dymie z papierosw taczyem, pamitasz?
A potem wkadae mi do buzi te rybki suszone. No szefie, no szefowo Jeszcze rybk
zje Nie mw do mnie tak! Niewarty! A moe warty? Moe mw. Mw do mnie,
Aleksandrze Siergiejewiczu!9

Opowie Huberta obfituje w przebyski wspomnie o ciotkach oraz matce. Prawdopodobnie swoj obecno w pamici bohatera zawdziczaj one temu, e ugruntoway w jego umyle sposb postrzegania kobiet i przypisanych im przez tradycj
zachowa. Wraz z rozwojem akcji okazuje si, e zamiowanie do pienidzy, luksusu
oraz barokowego przepychu, z koniecznoci ograniczone do kiczowatych ekwiwalentw, bohater przej od mieszkajcej w Rudzie ciotki Anieli. Ta pozujca na dam
z romansw lzaczka spdzia wikszo ycia, przesiadujc pod bia parasolk
w wyimaginowanym ogrodzie. W rzeczywistoci nie ruszaa si poza podmiejskie,
szare podwrko, przytoczone grnicz had. Za spraw Anieli Hubert poddaje si
urokowi horoskopw, wrb i przepowiedni. Rwnie od niej przejmuje skonno do
fantazjowania, ktre pomaga uciec od nieprzyjaznej rzeczywistoci. Pozostae kobiety pojawiajce si w yciu bohatera charakteryzuj si niezwykle silnymi osobowociami. Posta matki hotelowej prostytutki, ktra odbya stosunek z Wampirem
z Zagbia urasta w pamici syna do rangi kuszcej femme fatale. Hubert widzi, e
matka pomiata mczyznami, traktujc nawet niebezpieczne spotkanie ze synnym
gwacicielem w kategoriach anegdoty: Mamusia mwia potem wielokrotnie, e ten
cay Wampir mocno przereklamowany, e mia, z przeproszeniem, tyci-tyci maego10.
Symbolem stamszonej strony osobowoci bohatera s pery z lombardu, kupione
od zdesperowanej staruszki. Pozwalaj one Hubertowi nie tylko podtrzyma pami
o (by moe zmylonym) arystokratycznym pochodzeniu, ale jednoczenie stanowi
namacaln oznak wewntrznego rozbicia. Ten atrybut staje si rwnie pretekstem
do zobrazowania stosunku spoeczestwa wobec osb, ktre przekraczaj granic pci
wytyczon przez tradycj. W drodze do Lichenia bohater przypadkiem spotyka trzy
8

M. Witkowski, op. cit., s. 15.


M. Witkowski, op. cit., s. 185.
10
M. Witkowski, op. cit., s. 77.
9

Pawe Matejek Literacki crossdressing. Charakterystyka zjawiska na przykadzie powieci...

178

prowincjonalne artystki, ktre tworz zesp muzyczny La Dominanta. Pijane kobiety, widzc mczyzn noszcego pery, wybuchaj gonym, ironicznym miechem.
Przekraczanie granic pci jest dla nich jednoznaczne z chorob psychiczn, jest czym,
co naley skrztnie ukrywa przed innymi.
Jarmarczna, prawie dziecinna religijno zamyka charakterystyk kobiecych pierwiastkw osobowoci Huberta. Bardziej niedorzeczne ni mistyczne opisy objawie
w szkolnej toalecie, szczegowe relacje ze spotka z Matk Bosk oraz naiwna wiara
w moliwo wymodlenia choroby bogatszego ssiada sugeruj, e Hubert jest dewotem, wybirczo traktujcym prawdy wiary. Wystarcza mu zewntrzna forma religijnoci kiczowaty obraz Matki Boskiej, przydrona kapliczka ustrojona szarfami czy
medalik ze witym Krzysztofem zaczepiony na lusterku samochodowym. Rwnie
powody, dla ktrych wybiera si na pielgrzymk do Lichenia, demaskuj poz oddanego katolika. Oficjalnie Hubert jedzie tam z rozkazu Matki Boskiej nawoujcej w objawieniu do pokuty, jednak w rzeczywistoci bohater spodziewa si, e trudy pielgrzymki cudownie zaprocentuj w przyszoci w postaci majtku.
Ale myl, ju ona mnie od dalszych nieszczliwych przypadkw ochroni. O Panno
Uwielbiona, ktra tej witnice rucho masz poruczone! lubuj Ci, Ro Wiatrw, lubuj Ci Stanico Przeczysta, lubuj Regina. lubuj Ci Panno Przedziwna, jeli spenisz,
o co Ci baga Twj wierny suga, Barbara Radziwiwna, ebym jak ona moja wielka
poprzedniczka do paacu, do wielkich geszeftw si nada. () e jeli to si stanie, nie
tylko dam na msz, ale wielkie nadania do Krakowa, a nawet do samego Rzymu bd szy.
Kaplic boczn w Sanktuarium w Licheniu () wybuduj.11

Autor zdaje si sugerowa, e Hubert jest mczyzn zdeterminowanym przez


otoczenie. To sytuacja wymusza na nim zaakceptowanie tradycyjnej mskiej postawy.
Dopiero alkoholowe upojenie, zdenerwowanie, przywoanie jakiego wydarzenia
z dziecistwa lub moment niemal metafizycznego uniesienia ujawniaj jego skrywan przed wiatem stron osobowoci. Mona zatem wysnu analogi pomidzy
osobowoci Huberta a mechanizmami kierujcymi dziaaniem crossdresserw.
Twrcy strony internetowej www.crossdressing.pl wyjaniaj, e wspomniane zjawisko polega na zakadaniu strojw przynalenych pci przeciwnej. W przypadku
mczyzn naley rozumie t czynno jako wynik zafascynowania kobiecoci oraz
praktykami, ktre ze spoecznego punktu widzenia im samym nie przystoj. Jest to pojcie o szerokim zakresie definicyjnym. Obejmuje transwestytw, transseksualistw,
a take osoby, ktre z powodu wykonywanego zawodu nosz stroje konwencj przypisane pci przeciwnej, np.: wystpujcych na scenie aktorw. Z wpisw umieszczanych przez internautw na portalu mona wywnioskowa, e crossdresserzy nie d
do ostatecznej zmiany pci. Czerpi satysfakcj jedynie z samego procesu przejmowania czynnoci uchodzcych za typowo kobiece, takich jak: malowanie si, strojenie,
dbanie o wygld. Charakter tych dziaa ujawnia umieszczona na portalu wypowied
anonimowej partnerki crossdressera:

11

M. Witkowski, op. cit, s. 142-143.

Pawe Matejek Literacki crossdressing. Charakterystyka zjawiska na przykadzie powieci...

179

Paznokcie maluje bezbarwnym lakierem. Kiedy wyjedamy do rodzicw, albo obchodzimy wsplnie jakie wita, to je obcina, a potem znw zapuszcza i maluje. Reguluje sobie brwi. Nie cierpi tych dugich szponw i brwi cieszych ni moje. On mwi:
Po prostu jestem zadbany.
Ma 31 lat, kiedy by dzieckiem, w sklepach nie byo wyboru jak mama zdobya
dziewczce sandaki, to musia w nich chodzi, jak rowe rajstopki te. A jemu to nie
przeszkadzao.12

Podobnie zachowuje si Hubert, ktry rwnie potrzebuje choby niemiaego


wyraania peni swojej osobowoci. Wydaje si, e wanie temu suy obrana przeze forma autokreacji. Przedstawianie wasnych losw w kostiumie ironicznej gawdy
szlacheckiej moe by interpretowane jako unik ucieczka przed odsoniciem prawdy
o sobie. Wymianie tego, czego si nie chce lub nie moe zaakceptowa, jest form
obrony. Przepa midzy tym, kim jest Hubert, a tym, czego oczekuje od niego wiat
i do czego predestynuje pochodzenie, jest jednak zbyt wielka. Z tego wzgldu musi
doj do ostatecznej klski.

12

Cyt. za: Dominika Buczak, 2008, Dziewczyna z per, Gazeta wyborcza, dodatek Wysokie
obcasy, 26.04, s. 40.

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

180

Joanna Rzoca

Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec


mski wiat australijskiego interioru
w narodowej literaturze i filmie
W wielkim australijskim nie
nie ma miejsca dla kobiet.
Marek Haltof

ulturowe stereotypy Australii obfituj w silne mskie postaci, ktre zdominoway wyobrani pisarzy i artystw kreujcych wizerunek Antypodw w literaturze, malarstwie czy te filmie. Ciekawe sylwetki kobiece pojawiay si
sporadycznie, tworzc raczej to dla dziaa mskich bohaterw kobieta zsuwana
bya na drugi plan, zazwyczaj zadowalajc si rol wiernej heroiny w buszu. Taki
ksztat kulturowego krajobrazu Australii przewaa w jej rodzimej literaturze i sztuce
przez cay wiek XIX oraz znaczn cz wieku XX. Jednak czy ma on racj bytu take
i dzi? Czy Australia u progu XXI wieku jest wci mskim wiatem? Aby odpowiedzie na tak postawione pytania, naley przyjrze si australijskim mitom i stereotypom, wyksztaconym jeszcze w dziewitnastym stuleciu, ktre stay si podstaw
tosamoci kulturowej Australijczykw. Dla przeledzenia owych mskich tropw
w kulturze australijskiej szczeglnie wdziczny i atrakcyjny wydaje si by materia
literacki oraz filmowy, w ktrym czsto odzwierciedlaj si tendencje spoeczne.
Warto wic uwanie przeanalizowa sposb prezentacji bohaterw w wybranych australijskich powieciach, balladach i filmach, by zastanowi si nad aktualnoci mskiej dominacji na Antypodach oraz dociec jej przyczyny.
Powd nietrudno jest znale kobiety w Australii stanowiy mniejszo z powodu
uwarunkowa historycznych. W ekspansji kolonialnej Europejczykw uczestniczyli pocztkowo przede wszystkim mczyni, dlatego te wiele zamorskich kolonii byo silnie zmaskulinizowanych. Do takich miejsc naleay chociaby Kanada czy Australia.
Wanie Australia jest tutaj szczeglnie warta uwagi, gwnie ze wzgldu na funkcj,
jak peniy jej ziemie naturalnego wizienia dla brytyjskich skazacw. To owi
zesacy stanowi pierwsz istotn grup, ktra miaa niezwykle due znaczenie
w ksztatowaniu australijskiej tosamoci i ktra staa si jedn z waniejszych kategorii kulturowych obecnych w australijskiej twrczoci. Kategorii tych jest jednak wicej
przeplataj si one i stykaj ze sob w caym folklorze australijskim, przesiknite
s nimi piosenki, powieci i filmy. W rnych ukadach, razem czy te osobno, tworz
one obraz tego, co mona by nazwa kwintesencj australijskoci.

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

181

Galeria australijskich kategorii kulturowych


wiat mskich bohaterw
Zsyki skazacw (convicts) to pierwszy nurt migracyjny, bdcy zarazem nurtem
najbardziej charakterystycznym i odciskajcym znaczce pitno na historii Australii
oraz wiadomoci jej mieszkacw. Wielu wspczesnych Australijczykw ma swoje
kryminalne lub nadzorcze korzenie. U rde australijskiej kultury ley przestpcza
subkultura i antyautorytaryzm, wrogo do instytucji majcych zhierarchizowan
struktur oraz radykalny egalitaryzm kulturowy, ktry manifestuje si przez twierdzenie: wszyscy jestemy rwni. Trzeba podkreli, e biae osadnictwo w Australii
zrodzio si wanie z potrzeby znalezienia miejsca dla winiw, z ktrych ogromn
iloci nie moga sobie poradzi XVIII-wieczna Wielka Brytania.
Znakomit wikszo skazacw stanowili oczywicie mczyni, cho ju w pierwszym transporcie byy wrd nich obecne kobiety1. Skazane wywodziy si jednak
przede wszystkim z brytyjskich nizin spoecznych, byy brutalne, wulgarne i stanowiy
antytez purytaskiego XIX-wiecznego wyobraenia kobiecoci, wzbudzajc czciej
pogard ni lito. Byo ich poza tym niewiele, wic nie odegray adnej znaczcej roli
w pocztkach ksztatowania si poczucia australijskiej tosamoci.
W kontekcie takiej, a nie innej sytuacji historycznej nie dziwi powszechna obecno wtkw wiziennych w australijskiej literaturze i sztuce, szczeglnie XIX-wiecznej. Jednym z pierwszych twrcw australijskich, ktry podejmowa tematyk zesacz, by Francis MacNamara, znany w Australii jako Frank the Poet. Trafi on na
kontynent-wizienie w 1832 roku po zesaniu go z Irlandii2. MacNamara jest autorem
wielu zesaczych ballad, ktre zebrane zostay w tomie The Convicts Tour to Hell
oraz najprawdopodobniej synnej piosenki Moreton Bay, znanej rwnie pod tytuem The Convicts Lament (sparafrazowanej w Jerilderie Letter przez samego Neda
Kellego). Ballada jest skarg skazaca na nieludzkie warunki wizie i kolonii karnych, wypowiedzian na terenie jednej z kolonii brytyjskich w Australii:
Powiedzia: Byem winiem w Port Macquarie,
Na Norfolk Island i Emu Plains,
W Castle Hills i przekltym Toongabbie
Wszdzie tam pracowaem w kajdanach,
Ale w tych wszystkich miejscach potpienia
I karnych koloniach Nowej Poudniowej Walii,
Nie znalazem rwnie przesadnej tyranii tryumfujcej kadego dnia,
Co w Moreton Bay3
1
W skad Pierwszej Floty pod dowdztwem kapitana Arhura Phillipa wchodzio 11 statkw przewocych na swoich pokadach 568 winiw, 191 winiarki, 13 dzieci oraz 211 onierzy i oficerw
wraz z oficerskimi onami i potomstwem. Liczby skazanych podaj za: Wiesaw Olszewski Historia Australii, Wrocaw Warszawa Krakw 1997; Jan Lencznarowicz w tekcie Australia [w:] Encyklopedia
historyczna wiata, t. XIII Ameryka Pnocna, Ameryka Poudniowa, Australia i Oceania, Krakw 2003
podaje liczby nieco odmienne: 548 winiw i 188 winiarki. Natomiast liczb 191 winiarek podaje
rwnie John Rickard w Australia. Historia kultury, Wrocaw Warszawa Krakw 1994,
2
Gwenda Beed Davey, Graham Seal A Guide to Australian Folklore. From Ned Kelly to Aeroplane Jelly, Sydney 2003, s.128
3
Frank the Poet Moreton Bay [w:] Gwenda beed Davey, Graham Seal, op. cit. s.191, tumaczenie wasne.

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

182

Z kolei za pierwsz wan oraz na wskro australijsk powie mona uzna


Doywotnie zesanie (For the Term of His Natural Life) Marcusa Clarka ukazujc
si w odcinkach w wersji gazetowej od 1870 roku, a w caoci wydan w 1874 roku.
Jest to historia niewinnie skazanego za morderstwo czowieka, ktry zostaje
doywotnio zesany do kolonii karnej w Australii. Skazacem, inaczej rzdowym,
jest rwnie ojciec braci Marstonw, bohaterw kultowej powieci Rolfa Boldrewooda Napad z broni w rku z 1888 roku.
Kolejnym australijskim terminem-kluczem jest osadnik (settler). Pocztki wolnego osadnictwa w Australii byy zdecydowanie spnione wzgldem osadnictwa
wiziennego, jednak utrzymanie wizie stawao si coraz trudniejsze i wolni osadnicy byli coraz bardziej potrzebni dla rozwoju kolonii. W 1829 roku zaoono Australi Zachodni pierwsz woln koloni na kontynencie, ktrej kolonizacja
miaa si opiera na osadnictwie. Eksperyment ten si nie uda i po 21 latach Zachodnia Australia zacza przyjmowa winiw (wycznie mczyzn).
Konkretn akcj kolonialn stanowio Towarzystwo Poyczki na cel Kolonizacji Rodzinnej Karoliny Chisholm, powstae w 1849 roku. Pani Chisholm wspieraa
migracj caych rodzin, a take samotnych kobiet, zwracajc szczegln uwag na
zapewnienie kobietom udajcym si do dalekiej Australii moralnej ochrony. T rodzinn kolonizacj pani Chisholm popiera Karol Dickens, ktry nawet wysa dwie
swoje literackie rodziny (Micawberw i Peggotych) na stae do Australii, by tam
mogy rozpocz nowe, udane ycie.
W kadym razie osadnicy kolonizujcy australijski outback zazwyczaj budzili w spoeczestwie pozytywne emocje, a nastroje te podsycane byy rodzc si w XIX wieku
australijsk mitologi narodow, w ktrej kolonizatorzy zajmowali szczeglne miejsce.
Sylwetka osadnika jest w tradycji australijskiej ukazywana w sposb mocno zmityzowany literatura i film obfituj w kulturowe wizerunki silnego, szorstkiego w obyciu,
zahartowanego przez nieustanne zmaganie si z trudnymi warunkami rodowiskowymi
Australijczyka. To wanie z tej kategorii wyrastaj inne, nie mniej wane dla kulturowego krajobrazu Australii, mskie sylwetki bohaterw.
Osadnik bowiem z czasem obiera jedn z kilku drg yciowych, z ktrych kada
staa si elementem tworzcym australijsk legend narodow. Jedn z moliwoci
byo doczenie do grupy wielkich posiadaczy ziemskich parajcych si hodowl
zwierzt stanowicych podstaw australijskiej gospodarki rolnej, czyli owiec. Grupa
ta znana jest w historii jako squatters. Ju na pocztku XIX wieku owce, a szczeglnie sprowadzona przez Johna Macarthura odmiana merynosw, stay si motorem australijskiej gospodarki. Sowo squatting oznacza samowolne przejcie
jakiego miejsca czy obszaru i nielegalne (lub nie do koca legalne) objcie go
w posiadanie, przywaszczenie4. Nazw t ochrzczono hodowcw owiec z prostej
przyczyny: pocztkowo wikszo z nich bya ubogimi emigrantami lub byymi
winiami, ktrzy, by si dorobi, prowadzili niezalegalizowan hodowl na ziemiach formalnie nalecych do Korony Brytyjskiej. Stopniowo squatting nabra
4
Obecnie poj squatting i squatters uywa si na przykad wobec ludzi, ktrzy nielegalnie (na dziko)
zamieszkuj pustostany.

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

183

jednak pozytywnego znaczenia. W roku 1847 przyznano ludziom parajcym si


squattingiem prawo do pierwokupu zajmowanych ziem oraz korzystne dzierawy5.
W Australii wyrosa w ten sposb tak zwana squatokracja.
Jednak to nie squatokracja wycisna na folklorze australijskim tak znaczce
pitno, by by obecn w piosenkach i wierszach. Uczynia to inna grupa zwizana z
tym samym owczym interesem wdrowni postrzygacze owiec, ktrzy strzygli
owce, wdrujc od jednej stacji hodowlanej do drugiej. Z tych wdrownych robotnikw rolnych i postrzygaczy narodzi si wielki australijski etos czowieka interioru
wczykija naznaczonego pijastwem i samotnoci, a jednoczenie zahartowanego i bezwzgldnie lojalnego wobec wsptowarzyszy pracy. Opisane zajcie, mimo
e dobrze patne i uczciwe, rzdzio si jednak wasnymi, bezwzgldnymi prawami.
Przede wszystkim nie byo stae, przez co skazywao parajcych si nim modych
mczyzn na nomadyzm i wczg, ktra nie zawsze obfitowaa w dobre skutki.
Postrzygacze tak naprawd mieli prac od przypadku do przypadku czasem
brak zajcia i gd powodowa, e najmowali si do wszelkich robt, nie tylko przy
owcach. Niekiedy za te same powody spychay ich na drog przestpstwa: dokonywali wwczas drobnych rabunkw i wdawali si w bjki. Typ samotnika przemierzajcego australijski interior, wci balansujcego na granicy prawa, znany jest
w Australii jako swagman. Sylwetka swagmana jest bardzo popularna w australijskiej
kulturze, ale naley pamita, e podobnie jak poprzednie opisywane kategorie
ma ona swj historyczny kontekst. Wdrowni wygodzeni robotnicy pojawili si
w Australii po raz pierwszy podczas kryzysu gospodarczego w latach 90. XIX wieku,
a powrcili wraz z kolejnym kryzysem na przeomie lat 20./30. XX wieku.
Najsynniejsza australijska piosenka Waltzing Matilda, napisana przez A.B.
Banjo Patersona w 1895 roku, jest wanie literack opowieci o jednym z owych
wczykijw przemierzajcych Australi. Podczas pikniku nad stawem Combo Waterhole opowiedziano Patersonowi histori postrzygacza owiec, ktry wczeniejszej wiosny, podczas strajku postrzygaczy, popeni w tym stawie samobjstwo.
Opowie rozbudzia wyobrani pisarza i postanowi on napisa na jej podstawie
ballad. W kilku strofach nakreli obraz biednego wdrownego robotnika, ktrych
peno byo wwczas w kraju. Wdrowiec w, przymuszony godem, kradnie i zabija
owc, a nastpnie zostaje przyapany przez bogatego waciciela i policjantw. W obliczu utraty wolnoci, ktr ceni bardziej ni ycie, postanawia popeni samobjstwo
w pobliskim stawie. Tytu: Walzing Matylda pochodzi od gwarowego wyraenia, ktrym okrela si piesz wdrwk przez outback ze zwinitym w rulon posaniem,
zwanym wanie Matylda.
Och! Kiedy azik w Billabong biwakowa
Pod drzewem Coolabah w cieniu skryty
I patrzc na kipicy kocioek, tak piewa
Kto ze mn zataczy walca Matyldy?
Kto zacznie walca Matyldy, kochana
Kto ze mn zacznie walca Matyldy?
5

Jan Lencznarowicz Australia, Warszawa 2005, s.21.

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

184

Taczc Matyld wiodc wody torb


Kto ze mn zacznie walca Matyldy?6

Umiowanie wolnoci i sceneria australijskiego krajobrazu zawarte w piosence


stay si bliskie Australijczykom do tego stopnia, e powstao nawet muzeum powicone tej narodowej balladzie Waltzing Matilda Centre w Winton. W roku 1977,
w pozostajcej wci bez wasnego hymnu Australii, odbyo si referendum majce
ostatecznie rozstrzygn t sytuacj. Co prawda Waltzing Matilda przegrao z dostojn pieni Advance Australia Fair, jednak ju sam fakt, e rozwaano kandydatur utworu Patersona, daje wyobraenie o jej popularnoci.
Paterson opisywa trudy i niedole wczgi przez interior take w innych balladach. Dodatkowo umieszcza w nich aluzje do sytuacji politycznej kraju oraz do nastrojw spoecznych wspczesnych mu czasw. Nawizywa do wielkiego kryzysu, niepewnoci jutra,
ktra nkaa swagmanw chwytajcych si kadego zajcia, do masowych strajkw postrzygaczy i obawy biaych robotnikw przed zalewem taniej siy roboczej z Chin (yellow
peril). Najbardziej znane utwory to bez wtpienia Clancy z Overflow i The Man from Snowy
River. W swoich balladach Paterson siga do wikszoci australijskich symboli oraz
mitw. I chocia jego Australia to radosna kraina zamieszkana przez ludzi pomysowych,
dzielnie stawiajcych czoo przeciwnociom losu, jednoczenie maomwnych i przepenionych kpicym poczuciem humoru, nie brak w pieniach Patersona rwnie pewnej
dozy smutku i samotnoci czowieka skazanego na nomadyzm. Banjo pokazuje zarwno
jasne, jak i ciemne strony wczgostwa po bezdroach Australii.
Do ciemnych stron naleao z pewnoci buszrangerstwo, czyli kolejny wyznacznik australijskiej mitologii, do dzi obecny w narodowej wiadomoci. To wanie buszrangerstwo stanowi przewodni temat wielu powieci i filmw, a obecnie jest
jednym z bardziej nonych motyww australijskiej popkultury. Pocztkowo termin
bushranger (buszranger) oznacza kogo, kto w buszu ma jak oficjaln misj do
spenienia (bush + ranger, czyli stranik). Z czasem zaczto tak okrela zbiegych
do buszu zesacw7 (convicts), a pniej wszystkich przestpcw, dla ktrych outback stawa si schronieniem i domem.
Pierwszym bandyt z buszu, ktrego istnienie historycznie potwierdzono, jest
zbiegy w 1789 roku skazaniec Black Caesar8. Innymi sawnymi buszrangerami byli:
Ben Hall, Frank Gardiner, Johny Gilbert. Najsawniejszym, a zarazem ostatnim, by
legendarny Ned Kelly, ktry w 1880 roku zosta powieszony na dziedzicu wizienia w Melbourne. Po jego mierci proceder buszrangerstwa waciwie zanikn.
Ned Kelly stanowi do dzi inspiracj dla wielu twrcw i funkcjonuje jako jedna
z najbardziej znanych ikon australijskiej kultury. Bynajmniej nie jest to posta jednoznaczna (nie bya ni zreszt nawet za ycia9). W literaturze i filmach Kelly wystpuje
6
A. B. (Banjo) Paterson Wiersze wybrane;, 14 wierszy i ballad, Krakw 1998, tumaczenie Jan
Krzysztof Piasecki.
7
Na Ziemi Van Diemena zbiegli winiowie nosili nazw bolters; patrz: Jan Lencznarowicz Australia, Warszawa 2005, s. 30.
8
Marek Haltof Kino Australii. O ekranowej konstrukcji Australii, d 1996, s.131.
9
Sprawa Neda Kellyego, ktra bardzo podzielia wwczas australijskie spoeczestwo 32 tysice osb podpisao petycj o jego uaskawienie.

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

185

jako romantyczny buntownik w charakterystycznej, zrobionej przez siebie zbroi, u wikszoci odbiorcw budzc niekaman sympati, a nawet podziw. Podobnych reakcji na
jego osob kompletnie nie zaburza fakt, e Kelly by po prostu bandyt. Pozycj legendy, jak osign ten buszranger, wzmocnio wiele powieci (choby Prawdziwa historia Neda Kellyego Petera Careya), filmw (Ned Kelly Tonyego Richardsona z tytuow rol Micka Jaggera czy te Ned Kelly Gregora Jordana z Heathem Ledgerem w roli
gwnej), a take synna seria obrazw Sidneya Nolana.
Bardziej pozytywn kategori kulturow s niewtpliwie kopacze (diggers). Sowo
to pojawio si w poowie XIX wieku jako okrelenie poszukiwaczy zota, ktrzy masowo przybywali do Australii po odkryciu na kontynencie zotononych pl. Okres
gorczki zota jest w historii Australii tak wany, e powica mu si osobne rozdziay10.
To czas icie rewolucyjny, w ktrym znacznie wzrosa liczebno mieszkacw kontynentu, zmieni si jego skad etniczny i nic ju nie wydawao si stabilne. Fortun
uzyskan w jeden dzie mona byo straci nazajutrz, rzd i pracodawcy dreli o przyszo, gdy coraz wicej pracownikw dezerterowao i ruszao tam, na drugi koniec
tczy11. Zotonone pola szybko dzielono na mae dziaki, gdzie pracowao po trzy,
cztery osoby, ktre po cikim dniu wydaway szybko swoje pienidze w wyrastajcych
w pobliu jak grzyby po deszczu teatrach, kawiarniach i knajpach.
Byli jednak i tacy, ktrzy pieczoowicie oszczdzali zdobyte przez siebie pienidze
i dorobili si znacznych sum. T rzeczywisto oraz kulturowo-etniczn mieszank
wietnie opisuj karty Napadu: Odkd zaczto kopa zoto, po caym kraju wczyli
si najrozmaitsi niezwykli wdrowcy spekulujcy na kopalni, obcy, rni nowo przyjezdni; nawet poganiacze byda i pastuchy, majc kieszenie wypchane pienidzmi zaczli zadziera nosa i ubiera si krzykliwie.12 W powieci podkrelono zmiany, jakie
przyniosa ze sob gorczka zota oraz rnorodno etniczn kopaczy pracujcych na
zotononych polach, przy rwnoczesnym ich egalitaryzmie. Jedno jest pewne. Jim
i ja nawet w sto lat nie mielibymy szansy zobaczy tak wielu rozmaitych ludzi, gdyby
nie zoto. (...) Wielka sala w hotelu Poszukiwaczy zwano j hall przedstawiaa
wspaniay widok w nocy, kiedy spacerowalimy z Jimem albo siedzieli przy maym stoliku z dobrym trunkiem w kieliszkach. (...) Kiedy wieczorem prbowaem zliczy
wszystkie narodowoci i jzyki w wielkiej sali. Urwaem przy trzynastu. Byli tam Niemcy, Szwedzi, Duczycy, Norwegowie, Rosjanie, Wosi, Grecy, ydzi, Hiszpanie, Francuzi, Maltaczycy, Meksykanie, Murzyni, Indianie, Chiczycy, Nowozelandczycy,
Anglicy, Irlandczycy, Szkoci, Walijczycy, Australijczycy, Amerykanie, Kanadyjczycy,
Kreole, proci i wyksztaceni, farmerzy i robotnicy, prawnicy i lekarze. Wszyscy podwczas rwni, wszyscy bardzo bogaci; zbratani i pracujcy; nikt nie wyrnia si o wiele lepszym strojem i nikt nie prbowa wynosi si nad innych.13
Wtedy to na zotononych polach najbardziej liczc si wartoci bya solidarno poszukiwaczy oraz zaufanie, jakim mona byo obdarzy wsptowarzysza. W pierwszych
10
patrz: Manning Clark Historia Australii, Warszawa Gdask 2004, rozdzia 7 lub Wiesaw
Olszewski Historia Australii , Wrocaw Warszawa Krakw 1994, rozdzia 8.
11
Manning Clark op.cit. s. 97.
12
Rolf Boldrewood Napad z broni w rku, Warszawa 1988, s.154.
13
Ibidem, s.166-167.

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

186

dekadach XX wieku sowo diggers nabrao nowego znaczenia, gdy zaczto nim okrela onierzy australijskich walczcych na frontach pierwszej wojny wiatowej Australijczycy odznaczali si du solidarnoci i poczuciem wsplnoty oraz niezwyk
umiejtnoci wsppracy, ktrej czsto brak byo onierzom innych narodowoci. Dzi
diggersami nazywa si po prostu mczyzn sucych w australijskiej armii.
Opisujc galeri mskich sylwetek obecnych w australijskiej kulturze, nie sposb nie wymieni jeszcze dwch kategorii: ockera i buszmena. Pojcie ockera, ktre
pocztkowo stanowio zdrobnienie imienia Oskar, w latach 70. XX wieku zaczo
oznacza pewien rodzaj dobrodusznego prostactwa. Jego pierwszym wcieleniem
bya posta z komiksu Aussie in Pommieland (co przetumaczy trzeba jako Australijczyk w Anglii) Barryego Humprhriesa i Nicolasa Garlanda14. Termin ten definiowany jest przez Macquarie Dictionary jako:15
 archetypiczny, pozbawiony ogady Australijczyk ze rodowiska robotniczego;
 prostacki, nieokrzesany, szowinistyczny Australijczyk;
 australijski mczyzna o cechach uznawanych za typowo australijskie: dobry
humor, gotowo do pomocy i zaradno;
Trzeba podkreli, e mimo tych niejednoznacznych definicji omawiany termin
wcale nie kojarzy si w Australii dobrze, gdy ockeryzm oznacza odrzucenie wielu wartoci klasy redniej oraz wulgarno i prostactwo. Wytwr spoeczestwa dostatku,
ocker, moe by dobrodusznym brzuchatym pijaczkiem, ale moe te by troch cwaniakiem na podobiestwo dawnych chuliganw (...)16. Ockeryzm w pewnym momencie zaczto odbiera jako co w rodzaju schorzenia kulturowego, zjawisko o potencjale
destrukcyjnym, cho stosowano go te jako kulturow metafor Australii.
Buszmen natomiast to kategoria odbierana bardziej pozytywnie. Pojcie ma swoje
rdo w dziewitnastowiecznej literaturze australijskiej, w ktrej czste byo podkrelanie typowo australijskich elementw odgrywajcych du rol w ksztatowaniu narodowej tosamoci. Buszmen to mczyzna (W wielkim australijskim nie nie
ma miejsca dla kobiet17) z buszu, bdcy jego pogromc i produktem zarazem spontaniczny, szorstki w obejciu, ale rwnoczenie praktyczny i wytrzymay.
Cho dwie przywoane postawy s w gruncie rzeczy przeciwstawne, to ich syntez
znale mona w postaci wykreowanej przez Paula Hogana w filmie Krokodyl Dundee. Hogan to osoba niezwykle znana w australijskiej popkulturze wypromoway go
reklamwki papierosw Winifield, piwa Fosters i turystyki, a take seriale telewizyjne (na przykad The Anzacs). Wanym czynnikiem wspierajcym pniejszy sukces filmu Krokodyl Dundee by wybr Paula Hogana na Australijczyka roku oraz jego
decyzja o rezygnacji z lukratywnej kampanii reklamowej papierosw, by nie mie
14
Komiksowa posta Barryego Bazza McKenzie zostaa przeniesiona na duy ekran przez Brucea Beresforda filmem PRZYGODY BARRYEGO MCKENZIE, ktry, tak jak komiks, jest satyr
na prowincjonalizm Australii, ale te na pretensjonalno Anglii. Zob.: John Rickard Australia. Historia kultury Wrocaw Warszawa Krakw 1994, s.206, a take: Marek Haltof Kino Australii: o ekranowej konstrukcji Australii, d 1996, s. 53.
15
podaj za: Marek Haltof Kino Australii: o ekranowej konstrukcji Australii, d 1996, s. 51.
16
John Rickard Australia. Historia kultury Wrocaw Warszawa Krakw 1994, s. 206.
17
Ibidem, s.126-127.

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

187

zego wpywu na modzie, czym przysporzy sobie jeszcze wicej wielbicieli. Cae
zreszt zajcie uczynio z Hogana posta nie tylko publiczn, ale wrcz polityczn18.
Krokodyl... to typowe kino familijne, bez przesadnej przemocy, scen erotycznych i wulgarnoci, zakoczone obowizkowym happy endem.
Dundee od pierwszego ujcia wpisuje si w stereotyp tego, co uchodzi za esencj
wntrza Australii: jest nieoswojony, nieujarzmiony, spalony socem, egzotyczny
i posiada dziki magnetyzm. Nie mona go co prawda nazwa postaci groteskow, ale
emanuje specyficznym humorem, ktrego rda tkwi w pewnej zamierzonej sprzecznoci, jaka go charakteryzuje z jednej strony jest on doprowadzon do granic moliwoci kwintesencj australijskoci, z drugiej z dystansem i umiechem podchodzi
do niektrych australijskich stereotypw. Dundee wpisuje si w schemat, rwnoczenie rozsadzajc jego ramy. Ta wyranie zaznaczona autoironia, mistrzowsko rozegrana przez Hogana, jest gwnym walorem filmu, nadaje mu wieo i sprawia,
e mimo stosowania pewnych ogranych chwytw Krokodyl... generuje wraenie innoci i oryginalnoci opowiadanej historii. Film Hogana dla jednych promuje, dla
drugich kpi z popularnych obrazw Australii. Jest to dzieo, ktrego niejednoznaczno zadowala wszystkich.19
Sama posta Micka Dundeego wykreowana zostaa na wzr everymana, ktry posiada jednak charakter epicki. Jest konglomeratem cech ockera i buszmena, mdroci
ludowej miasta i wsi20. Hogan pokazuje, i buszmen i ocker to nie dwa przeciwstawne
modele, lecz uzupeniajca si cao. Anachroniczna ju troch posta buszmena ulega
zmodernizowaniu poprzez dodanie jej cech wspczesnego ockera.21
U Micka Dundee ockeryzm ogranicza si do sceptycyzmu, lakonicznoci, niewyszukania i prostoty dziaa. W filmie jednak, jak ju wspomniaam, zastosowano
rwnie duo starszy stereotyp czowieka buszu buszmena. Mit buszmena jest
przedueniem mitu buszu. Legenda buszmena to jeden z najywotniejszych australijskich mitw (...).22. Krokodyl Dundee to uosobienie najbardziej wartociowych cech buszmena: jest lojalny, przyjacielski, charakteryzuje go egalitaryzm i typowe dla buszmenw dobre stosunki z Aborygenami oraz umiejtno ycia w symbiozie z australijsk przyrod.
Hogan da jednak Australijczykom co wicej ni syntez dwch mskich wizerunkw Australii da im ich wasnego bohatera, ktry jest australijski w kadym
calu. Taki zreszt dokadnie mia zamiar, co podkrela w wielu wywiadach: Posta
ta jest prb dania Australii bohatera. To kraj wyjtkowo ubogi w bohaterw. Nie
mielimy Daniela Boonea czy Robin Hooda. Wszystko, co mielimy to Ned Kelly,
Irlandczyk z wiadrem naoonym na gow, ktry wiele lat temu przeprowadzi
kilka nie zakoczonych sukcesem napadw.
Ostatni kategori wsptworzc mski wiat australijskiego interioru jest pojcie
mskiej przyjani zwanej mateship. Pojcie mateship stanowi pochodn australijskiego
18

Marek Haltof op.cit s. 185.


Ibidem, s. 184.
20
Ibidem, s. 186.
21
Ibidem, s. 189.
22
Ibidem, s. 126.
19

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

188

sowa mate oznaczajcego koleg, kompana, przyjaciela, wsppracownika, wspuczestnika zespoowej aktywnoci23. Wedug Davida Buchbindera istniej trzy moliwoci tumaczenia fenomenu mateship:24
 Trudne warunki ycia pierwszych mieszkacw kolonii spowodoway konieczno polegania na sobie, pewnego rodzaju zalenoci i wzajemnego zaufania;
 Nieobecno kobiet w pierwszym okresie kolonii zmuszaa do innej formy
emocjonalnych kontaktw; brak kobiet, ktre zwykle stanowiy si cywilizujc
mczyzn by przyczyn wyksztacenia si szorstkoci, niewyszukanych zachowa oraz pogardy dla pci eskiej;
 Pochodn braku kobiet by rwnie wstydliwie pomijany homoseksualizm. Naley pamita, e w sytuacji uwizienia, z jak wizay si pocztki osadnictwa w Australii, podobne zachowania zdarzay si czsto. Zbywanie ich milczeniem tumaczy
mona przez fakt, e nie mieciy si w ramach romantycznego mitu. Z tego te
wzgldu mateship w literaturze i w filmie pozbawiony jest jakichkolwiek podtekstw
homoseksualnych kadzie natomiast nacisk na wzajemn pomoc i lojalno;
Ciemn stron zjawiska mateship stanowi wykluczenie poza nawias spoeczestwa
kobiet i przedstawicieli innych ras. W wiecie opartym na mateship nie ma dla nich
miejsca. W takim ujciu australijskoci kobiety i Aborygeni zawsze schodz na drugi
plan, s tem, w najlepszym razie widowni dla dziaa biaych australijskich mczyzn.
Jednym z waniejszych australijskich filmw, gdzie mateship stanowi istotny wtek,
jest Gallipoli w reyserii Petera Weira z 1980 roku. Gallipoli, podobnie jak wczeniejsze filmy Weira, oparty zosta na opozycji. Tym razem nie chodzi jednak o przeciwstawienie Kultury i Natury, Snu i Realnoci, lecz o zderzenie izolowanej (przede wszystkim
ze wzgldu na odlego) Australii z reszt wiata. Celem za tego zabiegu jest (...)
prba zdefiniowania pojcia nard australijski poprzez signicie do lokalnej mitologii
i stereotypw25.
Czerpic z australijskiej literatury (nieukrywane inspiracje ksik C. E. W. Beana
The story of ANZACS from the Outbreak of War to the End of the First Phase of the
Gallipoli Campaign z 1921 roku, ktra nazywana jest australijsk Iliad i Odysej
oraz ksik Billa Gammage The Broken Years z 1974 roku, bdc zbiorem onierskich listw i pamitnikw spod Gallipoli), a take malarstwa (cykl obrazw Sidneya Nolana dotyczcy walki australijskich onierzy z 1915 roku), Weir kontynuuje
swym dzieem rozpoczt jeszcze w XIX wieku oglnoaustralijsk dyskusj dotyczc wasnej tosamoci. Pomimo znaczcego tytuu, filmu tego nie mona zaliczy ani do obrazw wojennych, ani do antywojennych, gdy jest on w istocie
(...) celebrowaniem narodowej ideologii26.
Jedn z bardziej istotnych kwestii zaznaczonych w filmie stanowi przy tym idea, e
23
Tumaczenie podaj za Markiem Haltofem (Marek Haltof, Kino Australii: o ekranowej konstrukcji
Australii, d 1996, s.123), ktry powouje si na Sownik australijskich kolokwializmw (G.A. Wilkes
A Dictionary of Australian Colloquialisms, Sydney 1978). Sowo mate jest czsto uywane w australijskiej mowie potocznej i ma podkreli rwno oraz przyjacielskie nastawienie rozmwcw. Zwrot
owgoin mate, orright?, czsto syszany na ulicy, dodaje australijskoci wielu filmom.
24
Marek Haltof, op.cit., s. 123-124.
25
Marek Haltof, Budowanie narodu: Gallipoli Petera Weira [w:] Kino 1990, nr 9, s.11 lub: Marek
Haltof Kino Australii: o ekranowej konstrukcji Australii, d 1996, s. 159.
26
Marek Haltof, Kino Australii: o ekranowej konstrukcji Australii, d 1996, s. 160.

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

189

mit Gallipoli, tak jak i w pewnym sensie caa mitologia Australii, dotyczy tylko
mczyzn. To mska przyja stanowi o narracyjn produkcji. To krew przelana wanie przez australijskich chopcw a nie dziewczta stanowi chrzest dla modego australijskiego narodu. To mska lojalno i odpowiedzialno za wsptowarzyszy niedoli
jest tu celebrowana i wynoszona na piedesta. Film Weira stanowi wic w istocie co
w rodzaju mskiego melodramatu27. Tu naprawd nie ma miejsca dla kobiet.
Wszystkie wymienione powyej kategorie kulturowe wyksztacone w XIX i XX
wieku rzutoway na krajobraz kraju kreowany w sztuce literaturze, malarstwie
i filmie. Czy jednak u progu XXI wieku wizerunek Australii jako wiata biaych
mczyzn ma jeszcze racj bytu? Czy takie kulturowe twory, jak chociaby skaony
szowinizmem ocker, s powodem bardziej do dumy, czy te przeciwnie powinny
prowadzi do zaenowania? W spoeczestwie australijskim coraz czciej zaczynaj dominowa opinie przyporzdkowujce takie zjawiska, jak ockeryzm wanie
do kategorii spoecznych schorze. Co w tym rzeczywicie jest. Jednak naley pamita, e podobnie niejednoznacznym i kontrowersyjnym kategoriom wiele kultur
zawdzicza swj niepowtarzalny, specyficzny koloryt.
Faktem jest, e mska dominacja w australijskiej sztuce sabnie, a na kulturowej
arenie coraz czciej goci kobieco. W XIX-wiecznej literaturze australijskiej role
pierwszoplanowych bohaterw zawsze przypaday mczyznom. Nietrudno zauway,
e by to typowo mski wiat. wiat, w ktrym aktywna funkcja przypadaa mczyznom, kobiety za stanowiy dopenienie krajobrazu i prawie zawsze cechowaa je
pasywno. Stereotyp kobiety australijskiej w XIX wieku to obraz wiernej heroiny
w buszu, ktrej przeznaczono los postaci drugiego planu28. Jeeli jest ona uczuciowo
zwizana z bohaterem buszrangerem, ma tylko dwie moliwoci: albo pogry si
w rozpaczy (buszranger zazwyczaj ginie) i wstydzie, albo prbowa pomc ukochanemu (na przykad ostrzegajc przed obaw), co take koczy si klsk.
Postaci kobiece we wspomnianej wczeniej powieci Boldrewooda, mimo e
wane dla bohaterw, nie wykraczaj jednak poza opisany schemat. Uczestnicz one
w wydarzeniach raczej w sposb bierny, a ich dziaania z jednym wyjtkiem nie
stanowi nigdy przyczyny znaczcego zwrotu akcji. Nawet jeli ich postawa nie zawsze jest krysztaowa pod wzgldem moralnym (na przykad siostry Maddie i Bella
Barnes, ktrych dom stanowi czsto zaplecze przestpczej dziaalnoci bohaterw), kobiety ukazane s w pozytywnym wietle. Zarwno Aileen, ukochana Starlighta, Jeannie, ona Jima, jak i Gracey Storefield, wybranka Dicka, s im wierne do
koca, nawet po ich mierci. Aileen wybiera ycie w zakonie, za Jeannie powica
si wychowywaniu synka. Gracey, by zosta on Dicka, czeka 12 dugich lat na
jego wyjcie z wizienia. Znamiennym jednak pozostaje fakt, e pena powicenia
postawa tych kobiet nie jest w stanie zawrci bohaterw z obranej przez nich drogi.
Mimo usilnych stara nie maj one w sobie na tyle mocy, by zmieni bieg wydarze. W ostatecznym rozrachunku pozostaj bierne, poddajc si losowi.
Jedyn negatywn postaci kobiec jest Kate Morrison (po mu Mullock), ktra
27
28

Ibidem, s. 163.
Ibidem, s. 125.

Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...

190

rwnoczenie jako jedyna wyamuje si ze schematu i jest aktywna. To ona ujawnia


policji prawdziw tosamo ukrywajcych si na zotononych polach Starlighta,
Jima i Dicka, czym uniemoliwia im powrt do uczciwego ycia. Pani Mullock jest
ukazana jako osoba zaborcza i dca do dominacji, dobrze odnajduje si w funkcji
kogo, kto dowodzi i kieruje innymi. Jest to jedyna kobieta, ktra zdobywa si na to,
by sign po cechy przypisane mczyznom. Co najwaniejsze przegrywa.
Przykad Kate jest wic paradoksalnie wzmocnieniem przekonania o pasywnej roli
kobiety jako jedynej waciwej.
XX wiek przynis zmian w literacko-filmowym krajobrazie Australii. Kobiety
nie tylko coraz czciej goszcz na kartach powieci czy ekranach filmowych, ale
peni niekiedy rol wrcz kluczow dla zrozumienia treci artystycznego przekazu.
Wspomnie tu wypada zarwno wczeniejsze prby wprowadzania eskich kategorii do australijskiej literatury, czego przykadem moe by powie Joan Lindsay Piknik pod Wiszc Ska (znana przede wszystkim dziki adaptacji filmowej Petera
Weira), jak i pozycje cakiem wiee, choby Looking for Alibrandi Meliny Marchetty.
Powie Marchetty take doczekaa si gonej w Australii ekranizacji, wyreyserowanej przez Kate Woods. Problem kobiet w australijskim spoeczestwie w ciekawy,
metaforyczny i nieco mroczny sposb porusza w swoim filmie Studnia Samantha Lang.
Interesujce kobiece postaci spotka mona te w wielu innych australijskich powieciach i filmach, ktre pojawiy si na przeomie XX i XXI wieku (jak choby Alice bohaterka Dead letter Office w reyserii Johna Ruanea). Przypuszcza naley, e w najbliszym czasie bdzie ich systematycznie przybywa. Australijski sen coraz czciej
przyjmuje bowiem esk perspektyw.

Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku

191

Agnieszka Skoczylas

Pojedynek mski rytua w obyczaju


i literaturze drugiej poowy XIX wieku

alka dwu osb honorowych, prowadzona broni rwn a zabjcz,


pod z gry umwionymi warunkami, w obecnoci zastpcw i kierownika walki, podjta dobrowolnie, za spraw prywatn, ugruntowana wyzwaniem1 zwana jest pojedynkiem tak brzmi jeden z paragrafw kodeksu
honorowego uoonego przez Wadysawa Boziewicza. Ten specyficzny sposb rozwizywania sytuacji konfliktowej by czstym przedmiotem zainteresowania historykw, literatw, prawnikw, politykw czy dziennikarzy, toczcych wok tematu
pojedynkowania si ideologiczne spory. Nie dziwi zatem bogactwo literatury dotyczcej honorowych zatargw.
Spord autorw XIX-wiecznych prac powiconych temu zagadnieniu warto wymieni m.in. nazwiska Otto Hausnera2, Joachima Lelewela3, Edwarda Lubowskiego4, Jzefa Naimskiego, Wilhelma Feldmana5 (publikujcego pod pseudonimem Zygmunt
Pomian) czy Jzefa Rosenblatta6. Popularno tematu nie zmniejszya si w nastpnym
stuleciu, a spord osb, ktre zajmoway stanowisko w kwestii pojedynku, naley odnotowa nazwiska: Stanisawa Kutrzeby7, Jana Paygerta, Jerzego Rawicza, Tomasza
Rybickiego, Bartomieja Szyndlera, Witolda widy i Andrzeja Tarczyskiego.
1

W. Boziewicz, 1929, Oglne zasady postpowania honorowego (Kodeks honorowy), Krakw, s. 104.
Otto Hausner (18271860) galicyjski dziaacz polityczny, pisarz. Studiowa we Lwowie, Wiedniu i Berlinie.
3
Joachim Lelewel (17861861), polski historyk, polityk, po upadku powstania listopadowego wyemigrowa do Francji.
4
Edward Lubowski (18371923), dramatopisarz, uczestnik powstania styczniowego. Studiowa w Krakowie na Uniwersytecie Jagielloskim.
5
Wilhelm Feldman (18681919), polski publicysta, krytyk i historyk literatury, pisarz.
6
Jzef Rosenblatt (18531917), profesor Uniwersytetu Jagielloskiego, adwokat, znany oraz ceniony
teoretyk i komentator karnego prawa materialnego i procesowego, wykadowca prawa i procesu cywilnego
oraz postpowania egzekucyjnego. Wystpowa czsto jako obroca w procesach karnych i zdoby sobie
saw wybitnego mwcy. Autor rozpraw monograficznych z dziedziny prawa i procesu karnego.
7
Stanisaw Kutrzeba (18761946), polski historyk prawa, profesor i rektor Uniwersytetu Jagielloskiego, prezes Polskiej Akademii Umiejtnoci, dziaacz polityczny. Zajmowa si histori redniowiecznego prawa polskiego.
2

Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku

192

Liczne opracowania tematu pozwalaj na przeledzenie historii pojedynku w Polsce w kolejnych stuleciach, poczwszy od XIII w.8 po XX w.9. Mona rwnie zapozna si z regulacjami prawnymi kwestii pojedynku obowizujcymi w XIX w.
w innych krajach (m.in. w Rosji, Austrii, Prusach, Francji, Danii, Norwegii, Holandii, Anglii, Szkocji, Woszech, Ameryce)10. Literatura powicona sprawom honorowym poddaje pod dyskusj rozmaite hipotezy dotyczce proweniencji rytuau
pojedynkowania si, umoliwia take rozeznanie w rodzaju kar wymierzanych za
udzia w starciu honorowym (w rnych krajach)11 oraz zapoznanie si z genez
i przebiegiem walk midzy sawnymi ludmi generaami, politykami i pisarzami12.
Kodeks spisany przez Wilhelma Feldmana ukazuje pojedynek rwnie od strony formalnej, zamieszczajc wzory protokow sporzdzanych przy prowadzeniu sprawy
honorowej: protok warunkw pojedynku, z odbycia pojedynku, z pojednania przeciwnikw, a take protok skutkiem odmowy wyzwania13.
Ciekawo zainteresowanych co do regu pojedynkowania si z pewnoci zaspokoi lektura kodeksw honorowych. Charakterystyk porwnawcz polskich przepisw honorowych z okresu dwudziestolecia midzywojennego poda Andrzej Tarczyski w ksice Kodeks i pistolet. O niektrych przejawach honoru w midzywojennej Polsce14. Autor pracy przypomnia, e za pierwsz prb kodyfikacji zwyczajw pojedynkowych uchodzi francuski kodeks uoony w 1836 r. przez hrabiego
Chatauvillarda15, natomiast pierwszy polski zbir zasad postpowania honorowego
opracowa J. Naimski w 1881 r. Pna edycja rodzimego kodeksu nie oznaczaa braku
rozstrzygni pojedynkowych w XIX-wiecznym spoeczestwie polskim.
W drugiej poowie XIX wieku z niepokojem zauwaono, e zwyczaj pojedynkowy
szybko rozprzestrzenia si ze sfer wojskowych na cywilne. W starciach honorowych
8
Por. J. Szymczak, 1999, Pojedynki rycerskie, czyli rzecz o sdzie boym w Polsce Jagiellonw,
Studia z Dziejw Pastwa i Prawa Polskiego, t. IV, d, s. 157-166; J. Naimski, 1881, O pojedynkach, Warszawa, s. 10-23.
9
Zob. np.: B. Szyndler, 1987, Pojedynki, Warszawa; Jerzy Rawicz, 1974, Do pierwszej krwi, Warszawa.
10
Zob. J. Naimski, op.cit.
11
Zob. O. Hausner, 1880, O pojedynku, Lww , s. 39-42; J. Rosenblatt, 1879, Pojedynek, Lww, s. 72-73.
12
Zob. J. Rawicz, 1974, Do pierwszej krwi, Warszawa; B. Szyndler, 1987, Pojedynki, Warszawa.
13
Zygmunt A. Pomian [W. Feldman], 1899, Kodeks honorowy i reguy pojedynku, Lww, s. 90-92.
14
Zob. A. Tarczyski, 1997, Kodeks i pistolet. O niektrych przejawach honoru w midzywojennej Polsce, Bydgoszcz, s. 39-46. Tarczyski dokona przegldu 9 nastpujcych kodeksw honorowych:
W. Boziewicz Polski kodeks honorowy, (Krakw 1919); W. Boziewicz, Oglne zasady postpowania
honorowego, (Krakw 1927); T. Zamoyski, E. Krzemieniewski, Kodeks honorowy, (Warszawa 1924);
Z. Konwerski, Kodeks honorowy, (Pozna 1925); Harcerski kodeks honorowy, Naczelnictwo Zwizku
Harcerstwa Polskiego, (Pozna 1925); J. Gumiski, Powszechny kodeks honorowy, (Warszawa 1930);
St. M. Goray, Nowy kodeks honorowy, (Pozna 1930); A. Malatyski, Kodeks postpowania honorowego, (Warszawa 1932); J. Sas-Wisocki, Akademicki kodeks honorowy, (Warszawa 1934); J. SkarbekMichaowski, Zasady postpowania honorowego uzgodnione z Satutem Oficerskich Sdw
Honorowych, (Zaleszczyki 1935). Warte uwagi s fragmenty pracy, w ktrych autor rozpatruje rne
ujcia terminu honor (s. 47-59), analizuje pojcie obrazy (s. 65-66) oraz bada stosunek poszczeglnych kodeksw do instytucji pojedynku (s. 72-78). Dociekania Tarczyskiego prowadz do interesujcych konkluzji, np. stwierdzenia, ktre z opracowa jest antypojedynkowe, propojedynkowe,
antyfeministyczne, nacjonalistyczne czy demokratyczne.
15
L. A. Chatauvillard, 1836, Code sur le duel, Pary. Francuski kodeks zapocztkowa publikacje regulacji prawnych w innych krajach, np. w 1838 r. John Lyde Wilson wyda w Pnocnej Karolinie amerykaski kodeks The Code of Honor, or Rules for the Government of Principals and Seconds in Dueling.

Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku

193

gino wielu ludzi warto odnotowa mier znanych i cenionych: pisarza Walerego
oziskiego (zmar w wieku 24 lat w 1861 r. na skutek rany pourazowej odniesionej
w pojedynku na szable z Karolem Ciszewskim), polskiego dziaacza niepodlegociowego
Stefana Bobrowskiego (zmar w wieku 23 lat w 1863 r. w wyniku pojedynku na pistolety
z hr. Adamem Grabowskim)16 czy pianisty Jzefa Dulby (zmar w wieku 27 lat, miertelnie raniony przez Stanisawa Kaczkowskiego w 1869 r.17). Aby zapobiec tragicznym
wypadkom, wytaczano mocne argumenty przeciwko sdom honorowym, przypominajc
o ich zgubnych skutkach: niechybnej mierci, karze wizienia i ekskomunice. Ponadto
wskazywano na absurdalne powody wyzwania, np. nieustpienie z drogi, dwuznaczne
spojrzenie lub potrcenie, stawiajce osob wyzwanego (czyli obraajcego) w podejrzanym wietle jako tego, ktry pod oson pojedynku chce obraonego zamordowa. Naley doda, e wiele niedorzecznych pojedynkw prowokoway parlamentarne dyskusje,
podczas ktrych bardzo czsto dochodzio do obrazy sownej. Dla przykadu awantura
w sejmie galicyjskim w listopadzie 1889 r. zakoczya si pojedynkiem, poniewa jeden
z polskich posw przezwa ruskich deputowanych szujami18. Z kolei w sierpniu 1898 r.
osawiony awanturnik parlamentarny Wolff19, ktry rozbija ludzi w pojedynkach20,
zosta sromotnie pokiereszowany21 w starciu na paasze z posem Krzepekiem.
Nakaniajc do wyzbycia si barbarzyskiego zwyczaju, odwoywano si nawet
do rycerskiego honoru i patriotyzmu, podkrelajc, e kade rami rycerskie jest
drogie dla ojczyzny i potrzebne do chwil wanych, a uywanie go w pojedynku jest
moraln niejako plam dla ducha rycerskiego22.
Publicystyczna krytyka nie zmienia jednak stanu rzeczy. Pojedynki odbyway si
wzgldnie czsto, a pojedynkomani powiadczaj rne dokumenty z epoki gwnie
czasopimiennictwo, ale take beletrystyka.
16
Julian ukaszewski pisa (Zabr pruski w czasie powstania styczniowego 18631864, Jassy
1870): Jeli w ogle zamazanie haby lub obelgi w naszym stuleciu przez poranienie lub mier jest
anachronizmem barbarzyskim, to pojedynek w takich okolicznociach i z takim czowiekiem jak B.
by po prostu wyrafinowanym mordem. Nie cofam wyrazu, dodam jeszcze, e nie tyle przeciwnik,
co wasny sekundant i przyjaciel B. zasuy wobec sdu historii i wasnego nawet sumienia na wyrok
wiekuistego potpienia. Cay ten wypadek tyle w sobie mieci potwornej zbrodni, e piro wypada
z drcej rki, a myl ze wstrtem odwraca si od zagbiania w t ciemni wystpku. O! biada narodowi, ktry obojtnie patrzy na swoich bohaterw i przewodnikw! po trzykro biada tym, ktrzy
przyczynili si do ich zagady. Cze pamici Stefana B.! Gdy inni zginli z rk tuszczy moskiewskiej
on jeden ponis mier od wasnych rodakw, i to wedle wszelkich form usankcjonowanych przez
dobrze i wysoko urodzonych. Bobrowski mia wad wzroku, by krtkowidzem czytajcym ksiki
z odlegoci kilku centymetrw, w starciu z Grabowskim nie mia szans. Sd honorowy (w jego skad
wchodzili genera Kruszewski, a take ziemianie z Poznaskiego, Wolniewicz i z Galicji: Karol Rogawski oraz kilka innych osb) skada si ze zwolennikw Grabowskiego. Rozpatrujc spraw Grabowskiego i Bobrowskiego, nakaza pojedynek. Mona domniemywa, e by to mord polityczny pod
paszczykiem pojedynku. Echem tego zdarzenia jest opowiadanie napisane przez Josepha Conrada,
krewnego Bobrowskiego, pod tytuem Pojedynek, w ktrym oficer napoleoski nie chce pojedynkowa si z innym wojskowym, ale pod presj swego rodowiska przystpuje do walki.
17
Zob. M. Niedzielski, 1971, Satysfakcja honorowa w yciu i prawie (Odczyt Mariana Niedzielskiego), z przedmow prof. K. Dynowskiego, Warszawa, s. 25.
18
Pojedynek o szuj, 1889, Pogo, nr 48, s. 5.
19
Przegld polityczny, 1898, Pogo, nr 33, s. 1.
20
Loc. cit.
21
Loc. cit.
22
Zob. Gosy z miasta. O pojedynkach, 1883, Pogo, nr 25, s. 2-3.

Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku

194

Prasa drugiej poowy XIX wieku relacjonuje wiele pojedynkw nietypowych,


na miar skandalu towarzyskiego, intrygujcych ze wzgldu na sposb ich przeprowadzenia czsto niezgodny z kodeksami honorowymi23. Oto kilka przykadw
oryginalnych star.
W Gazecie Toruskiej z 1870 r. zosta opisany pojedynek, ktry nie doszed do
skutku, a przynis pokojowe rozwizanie. Wyzwanym do walki by pewien bogaty
kupiec, odznaczajcy si wyjtkowym poczuciem humoru (instytucja sdw honorowych nie zawsze bya traktowana z powag). Zamiast sekundanta posa do wyzywajcego oficera list nastpujcej treci:
Wcale bym sobie nie yczy zabi pana, a tym mniej, aby pan mnie zabi. Ale jeeli
ju koniecznie postanowie si strzela, to posuchaj, co ci poradz: oto udaj si do
pobliskiego lasu i upatrz drzewo takiej gruboci jak ja, odstp ode pidziesit, trzydzieci, lub pitnacie krokw (stosowanie do tego, jak si panu spodoba), a stanwszy
na obranej mecie, miao strzelaj. Jeeli pan trafisz, uznam si za winnego i przedo
mu przeprosiny. W przeciwnym razie pan to uczynisz.24

Obraony, zgodnie z kodeksem honorowym, mg ustala warunki pojedynku


(wybr zalea od stopnia obrazy). Wyzwany (obraziciel) musia si na nie zgodzi.
W opisanym przypadku wyzwany przej inicjatyw, kierujc do obraonego list
kpicy z instytucji honorowej. Potraktowa wyzwanie do pojedynku z ironicznym
dystansem, a ponadto, powtpiewajc w celno broni pojedynkowej, zwrci uwag
na ten istotny fakt. Rzeczywicie, bro, ktr wykorzystywano do walki wykazywaa si nisk skutecznoci, poniewa posiadaa niegwintowan luf. Pocisk, ktremu nie nadano ruchu wirowego, mia niestabilny, a w zwizku z tym niecelny lot.
W XIX wieku istniaa ju bro z gwintowan luf25, jednak kodeksy honorowe zakazyway jej uywania, chcc zminimalizowa ilo miertelnych wypadkw.
Aby zobrazowa brak celnoci broni palnej uywanej do pojedynkw, warto nadmieni o starciu honorowym, ktre odbyo si w Berlinie w 1895 r. Pojedynek by
bardzo zacity (i niezgodny z zapisami kodeksw honorowych)26. Przeciwnikw, asesora Henninga von Flge i radc handlowego Karola Boscha, tak bardzo pornia
plotka, e zdecydowali si strzela do siebie trzykrotnie z odlegoci zaledwie piciu
krokw. Pomimo tak maego dystansu aden strza nie by celny. Trudno okreli stopie prawdopodobiestwa opisanej sytuacji, wszak za wiarygodno dziennikarskich
doniesie z XIX w. nikt ju nie zarczy. Nawiasem mwic, cho fina strzelaniny
by szczliwy, mczyni nie wybaczyli sobie urazy i zgosili spraw do sdu.
23
Kryterium oceny zgodnoci pojedynkw z przepisami stanowi bd XIX-wieczne polskie kodeksy J. Naimskiego, W. Bartoszewskiego i A. Z. Pomiana, (J. Naimski, 1881, O pojedynkach, Warszawa, W. Bartoszewski, 1885, Pojedynek, jego zasady i przykady, Krakw; Z. A. Pomian, 1899,
Kodeks honorowy i reguy pojedynku, Lww).
24
Rozmaitoci, 1870, Gazeta Toruska, nr 171, s. 4.
25
Posugiwano si ni ju w XV w., ale do powszechnego uytku wesza dopiero w drugiej poowie
XIX w., gdy wynaleziono amunicj zespolon i bro odtylcow. Informacje na temat broni palnej stosowanej w XIX w. odnale mona m.in. w encyklopedii Philipa de Ste. Croixa (Ilustrowana encyklopedia. Bro strzelecka XIX wieku, 2005, Warszawa), a take opracowaniu Romana Matuszewskiego
(Pistolety i rewolwery XIVXIX wieku, 1998, Warszawa).
26
Zob. Wiadomoci miejscowe, potoczne i sprawy biece, 1895, Dziennik Kujawski, nr 130, s. 2-3.

Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku

195

Inny przykad stanowi odstpienie od pojedynku spowodowane nie tyle dowcipem wyzwanego, co si (szczeglnego rodzaju) perswazji. Mowa o nastpujcym
wydarzeniu: pewien student wyzwa na pojedynek byego wojskowego, kiedy jednak uda si na miejsce potyczki, zasta przeciwnika i dwch sekundantw uzbrojonych w kije zamiast pistoletw. Kijami tymi studentowi i jego sekundantowi tak
udzielili lekcj, e pewnie obaj ju nigdy nikogo na pojedynek nie wyzw27.
Niebagateln rol w pojedynku odgrywali sekundanci, zwani take wiadkami28. Ich
zadania szczegowo wymienia kodeks honorowy. Sekundanci mieli obowizek podj
prb pogodzenia zwanionych stron. Jeeli porozumienie byo niemoliwe, wiadek,
zwykle przyjaciel strony w sporze, ustala warunki pojedynku: wybr broni, oznaczenie odlegoci, miejsce i godzin spotkania. Wyznaczenie osoby na stanowisko sekundanta z jednej strony wizao si ze swoist nobilitacj, poniewa mg nim zosta tylko
czowiek zaufany, cieszcy si nienagann opini. Z drugiej strony oficjalnej proby
o uczestniczenie w pojedynku w roli sekundanta nie mona byo odrzuci, poniewa
odmowa rwnoznaczna bya z uznaniem takiego czowieka za niehonorowego.
Jak wiele zaleao od sekundantw, ukazuje historia pojedynku, ktry zakoczy
si bezkrwawym pojednaniem przeciwnikw. W 1870 r. w wgierskiej miejscowoci
dwaj panicze posprzeczali si o dam29. Sekundantami naznaczono dwch oficerw,
ktrzy zaproponowali adwersarzom, e bd strzelali do siebie z zawizanymi
oczami. Oficerowie odmierzyli odlego, zakryli pojedynkujcym si oczy i woyli
im do rk nabit bro. Mczyni strzelili prawie rwnoczenie. W opisanym starciu nikt jednak nie zosta ranny, poniewa sekundanci ustawili przeciwnikw plecami do siebie. Z przytoczonego przykadu atwo wywnioskowa, e wyobrania
i spryt sekundantw niekiedy ratoway pojedynkujcych si od mierci.
Odnotowano rwnie pojedynek nieoczekiwanie zakoczony maestwem stron.
We Woszech w 1894 r. doszo do starcia honorowego pomidzy 34-letni wdow,
znan z urody margrabin Potenti, a hrabi Carrara. Poniewa mczyzna obrazi kobiet grubiaskim i obraajcym wykrzyknikiem30 oraz odmwi przeprosin, margrabina wyzwaa go na pojedynek. Na marginesie warto doda, e odby si on
nieprzepisowo, gdy nie wyznaczono sekundantw do starcia doszo zaraz po obrazie sownej. Przeciwnicy strzelali do siebie z rewolwerw z odlegoci 20 krokw. Pani
Potenti postrzelia hrabiego w rami, on za strzela do broni wiszcej na cianie. Najprawdopodobniej moda wdowa zaimponowaa mczynie nie tylko urod, ale i temperamentem, gdy w tydzie pniej pisma florenckie zawiadamiay o ich lubie.
Opisany przykad starcia podwaa mit pojedynku jako typowo mskiego rytuau.
Podwaa, ale nie obala, gdy przypadki kobiecych pojedynkw byy rzadkie i naleay do wyjtkw. Kodeksy nie przewidyway bezporedniego udziau pci piknej
w walce, zachowujc ten przywilej dla mczyzn zapewne dlatego, e pojedynki
honorowe czerpay z tradycji rycerskich potyczek, w ktrych mczyzna sta na
stray honoru niewiasty. Zgodnie z zapisami kodeksw duellanckich, jeeli honor
kobiety zosta splamiony zniewag sown albo czynn, moga ona wskaza zastpc,
27

Rozmaitoci, 1871, Gazeta Toruska, nr 197, s. 3.


Zob. J. Naimski, op. cit., s. 63.
29
Zob. Gazeta Toruska 1870, nr 260, s. 4.
30
Niezwyke zdarzenie, 1894, Dziennik Kujawski, nr 100, s. 3.
28

Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku

196

ktry pojedynkowa si w jej imieniu. Tymczasem kodeks kodeksem, a ycie yciem.


Jak donosia Gazeta Bydgoska, na pojedynek zostaa wyzwana kobieta posdzona
przez on przemysowca o kokietowanie jej ma31. Podczas gwatownej ktni
jedna z pa zostaa spoliczkowana, dlatego postanowiy one przystpi do pojedynku.
Kodeksy honorowe zarwno XIX-wieczne, jak XX-wieczne zajmoway konserwatywne stanowisko w kwestii udziau kobiet w pojedynku. Ponadto aden dentelmen nie mg wtajemnicza narzeczonej, ony, siostry czy matki w sprawy honorowe
Wokulski wyzywa na pojedynek barona Krzeszowskiego, ale nie w obecnoci
panny Izabeli32; bohaterowie Domu otwartego Michaa Bauckiego nie chc informowa kobiet o okolicznociach pojedynku wuja Telesfora z fircykiem Wrbelkowskim, jedynie w ydzie Adama Asnyka wyzwanie odbywa si w obecnoci Natalii Leliwskiej, o czym szerzej pniej.
Nie ma potrzeby rejestrowania wszystkich przykadw XIX-wiecznych literackich pojedynkw, ale dla uzmysowienia skali popularnoci zjawiska warto jeszcze
wskaza kilka utworw epoki pozytywizmu zawierajcych w motyw.
Pojedynek, zakorzeniony gwnie w obyczajowoci szlachty i mieszczastwa
jako element ycia towarzyskiego, skandalizujce wydarzenie lub po prostu fakt
medialny, stawa si atrakcyjnym literackim tematem. Naley przy tym zaznaczy,
e pojedynkowali si nie tylko bohaterowie literaccy, ale take i sami literaci. Sawne byy m.in. pojedynki Michaia Lermontowa, Aleksandra Puszkina, Bolesawa
Prusa oraz Juliusza Sowackiego33. ycie dostarczao wielu przykadw, z ktrych
czerpaa fikcja literacka.
Autorzy, wykorzystujc motyw pojedynku, z jednej strony zwikszali warto poznawcz utworu przez zawarcie charakterystycznego rysu obyczajowoci, z drugiej
naraali si na zarzut szukania taniej sensacji. Pojedynek podnosi fabularn atrakcyjno utworu, wpywajc pozytywnie na jego poczytno. Wydaje si jednak,
e posugiwano si nim nie tyle dla wywoania skandalu, co np. dla osignicia efektw komediowych, by nada dzieu literackiemu realistyczne rysy albo wrcz w celu
krytyki samego zjawiska. artobliwy stosunek do tradycji pojedynkowej cechuje twrczo Bauckiego. W komedii Dom otwarty (1883) wielokrotnie wspomina si o pojedynkach. W I akcie Wicherkowski, przesadnie zazdrosny i przezorny m, opowiada
o sfingowanym pojedynku, w ktrym pan X broni honoru swej ony. Opowie miaa
31

Pojedynek kobiet, 1929, Gazeta Bydgoska, nr 26, s. 3.


W Lalce B. Prusa a trzykrotnie pojawia si motyw pojedynku: do pierwszego i drugiego nie doszo, poniewa Szprot dwukrotnie odmwi Rzeckiemu satysfakcji honorowej. Trzeci, pomidzy Wokulskim a baronem Krzeszowskim, przedstawiony jest do szczegowo i zakoczony groteskowym opisem
postrzelonego barona, wygldajcego z dziur w twarzy i wybitym zbem jak stara mapa chora na fluksj (zob. B. Prus, Wybr pism. Wydanie w dziesiciu tomach ze wstpem Marii Dbrowskiej, 1957, Warszawa, w: idem, t. I, Powie, s. 311). Analiz motywu przeprowadzi Jzef Bachrz w artykule Pojedynek
Stanisawa Wokulskiego z baronem Krzeszowskim (zob. J. Bachrz, Pojedynek Stanisawa Wokulskiego
z baronem Krzeszowskim, w: Nowe stulecie trjcy powieciopisarzy, praca zbior. pod red. nauk. A. Z. Makowieckiego, 1992, Warszawa, s.127-139). Do wymienionych przez autora utworw Prusa zawierajcych
relacj z pojedynku Lalki, Kronik i Powracajcej fali warto doda powie Emancypantki (jeden z bohaterw, Krukowski, zapewnia, e wyzwie na pojedynek kadego, kto zawiadczy, i Cynadrowski popeni samobjstwo przez pann Eufemi).
33
Sowacki zosta wyzwany na pojedynek i wyzwanie przyj, natomiast do walki nie doszo, poniewa przeciwnik wycofa si.
32

Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku

197

przestrzec jego wasn poowic, Pulcheri, przed dopuszczeniem si zdrady. Niestety,


system Wicherkowskiego zawid, poniewa mimo oczywistych napomnie
Pulcheria naznaczya schadzk z Malinowskim. W VI scenie I aktu Wrbelkowski,
zachowaniem wiadczcym o braku szacunku wobec starszej osoby (podczas balu,
w obecnoci wszystkich goci, pooy si w salonie na kanapie), doprowadzi do
ktni z Telesforem, w wyniku ktrej obraony przez starszego oficera modzieniec
wyzwa go na pojedynek. Do starcia jednak nie doszo (przeciwnik stchrzy), cho
wie o majcej si odby potyczce wywoaa niemae zamieszanie. Janina pani
domu, skromna i cnotliwa osoba, wierna ona Wadysawa mylaa, e do pojedynku ma stan jej m oraz mczyzna, od ktrego dostaa miosny licik, tymczasem Wadysaw nic o licie nie wiedzia. W opisywanej sztuce motyw pojedynku komplikuje akcj, dynamizujc j i wprowadzajc komizm sytuacyjny. W Gsiach i gskach
(1882) dwie kobiety, ciocia Belcia i Natalia Figurkowska, oburzyy si z powodu okrelenia ich pysznymi okazami jaki gsi miejskich. Natalia stanowczo zadaa od
ma, Figurkowskiego, aby pomci zniewag w pojedynku, na co Teodor lekarz odpowiedzia z zakopotaniem: Duszyczko, to si sprzeciwia mojemu powoaniu. Ja
mam obowizek leczy nie kaleczy (a. II, sc. XV). Do pojedynku nie doszo, ciocia Belcia wymylia inny rodzaj zemsty, a rola starcia honorowego zostaa w efekcie
omieszona. Powaniejsze zadanie demaskatorskie przypado motywowi pojedynku
w Ciepej wdwce. Na wie o pojedynku Antosia z Jabczyskimi Fela mobilizuje
Doktora, aby przeszkodzi w walce. Obawiajc si o ycie ukochanego, postanawia
w kocu sama go poszuka. Gdy niespodziewanie zjawia si Anto, Fela nie moe
ukry wzruszenia i wyjawia swoj mio, dotd skrywan.
W humoresce mao znanego autora, Ignacego Kliszewskiego, pojedynek potraktowany jest z ca powag, prowadzi jednak do omieszenia gwnego bohatera Jzia
Domnickiego, modzieca wzrostu olbrzyma, o dononym gosie, ale tchrzliwej naturze. Jzio wybra si ze swej rodzinnej Koziej Wlki do Krakowa w poszukiwaniu
ony. Na jednym z balw (by czas karnawau) spodobaa mu si baronwna Izabela
Kwadratsztajnwna, crka milionera, waciciela licznych dbr i kopalni naftowych.
Panna miaa drugiego adoratora profesora uniwersytetu Zelachowskiego. Pomidzy
mczyznami doszo do ktni (Domnicki nie zgodzi si, aby Zelachowski zataczy
z pann kotyliona, mimo e profesor by zapisany w karneciku). Jzio wyzwa Zelachowskiego na pojedynek, mylc, e may i chuderlawy profesor nie przyjmie wyzwania i przeprosi go. Do starcia jednak doszo, przebieg by nastpujcy:
() zapanicy stanli naprzeciw siebie. Poniewa obraza nie zaliczaa si do
cikich, wybrano paasze. May i szczuplutki profesor, istny Pigmej wobec Goliata,
wzi bro do rki, wywin ni mynka i z zimn krwi poprosi sekundantw, aby dali
znak do rozpoczcia.
Chocia w pokoju byo do chodno i miano si bi bez tuurkw, z olbrzyma la
si pot strumieniami. Blad i czerwienia, a gdy zakomenderowano: Panowie na
miejsca, rce mu zadray febrycznie i machinalnie zoy si. () za pomoc zrcznej tercji, [profesor] trzasn w brzuch przeciwnika. Ten si pochyli, upad na podog
i z rozdartej koszuli pokazay si czerwone kby.
34
Nnnnnn I. Kliszewski, Bohater. Humoreska, 1893, Ilustrowany Kalendarz Teatralny Muza na
rok 1893, Cz literacka, Lww, (brak numeracji stron).

Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku

198

() Obecny lekarz, szybko przyskoczy z narzdziami i z pod koszuli, wycign


kawaek flanelowego kaftanika czerwonego. Rozpoczto opatrywa ranionego i domacano si omiu grubych kaftanikw, lecych symetrycznie na ciele Jzieczka, stanowicych lepsz obron od cicia, ni pancerze stalowe.34

Mona domyle si zakoczenia opowieci Domnicki z powodu niehonorowego zachowania zosta nazwany tchrzem. Kodeks nie przewidzia niestety adnych
sankcji w przypadku zamania zasad pojedynku. Czy wystarczajcym zadouczynieniem byaby odmowa honoru takiemu czowiekowi? A moe wyzwanie na kolejny
pojedynek z powodu pojedynku? Sytuacji absurdalnych nie brakowao.
Powyszy rejestr literackich star honorowych, mimo e wybirczy, ukazuje,
jak wielk popularnoci cieszy si wrd pisarzy motyw pojedynku. Ponadto z opisanych przykadw wynika, e chocia pojedynki ujte byy w pewne ramy, ich
uczestnicy pozwalali sobie na du doz dowolnoci w wypenianiu zalece kodeksw honorowych stosowano te reguy, ktre w danej chwili atwo byo respektowa. Starcia honorowe odbyway si z du czstotliwoci take w nieodlegym
XX wieku, cho ju w drugiej poowie stulecia stosunkowo rzadko sigano do tego
typu rozwiza. Mona by nawet zaryzykowa stwierdzenie, e szlachecka, czy raczej sarmacka, krew nadal odzywa si w narodzie, mimo i sposoby walki ulegy
zmianie. Cigle mona znale takich, ktrzy tradycj pojedynkw podtrzymuj,
jak np. 48-letni mieszkaniec Warszawy, ktry zgin w padzierniku 2007 r. w pojedynku na szable w okolicach Sejn na Podlasiu. Cho prasa nie poinformowaa o okolicznociach walki (podajc utart formuk: z uwagi na dobro ledztwa) atwo
mona odgadn, e odbya si ona nieprzepisowo: bez udziau wiadkw i lekarza
(XIX-wieczne dziennikarstwo zaspokajao ciekawo czytelnika, opisujc zajcia ze
szczegami). Mona rwnie przypuszcza, na podstawie ustale policji, e do
starcia doszo na skutek ktni wywoanej przez alkoholowe upojenie (badania krwi
wykazay obecno alkoholu). Kolejny raz powraca problem absurdalnych motyww wyzwania, omieszonych m.in. w wierszu Heinricha Heinego pt. Pojedynek.
Warto go zacytowa, ku przestrodze potomnych, choby ci ostatni uznawali si za
najbardziej honorowych:
Wiody dwa woy okrutny dyskurs,
Piana kapaa z zawzitych pyskw.
Jako e oba gorcokrwiste,
Staa si wkrtce rzecz oczywista:
Pado to swko nader doniose,
Nazwa w jeden drugiego osem.
Jest to wrd wow kamie obrazy,
Tote sypny si z miejsca razy.
W tyme obejciu i o tej porze
Spr pord osw wielki rozgorza.
Strasznie kciy si dwa kapouchy,
Nie zostawiajc i nitki suchej
Na przeciwniku. A przysza kolej na czci obraz: Ty gupi wole!
tak jeden wrzasn. Taka zniewaga
wrd osw jasne a krwi wymaga.

Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku

Zaraz wic z tej to wakiej przyczyny


Spr przeistoczy si w pojedynek.
Kopay w zadki, brzuchy i gowy,
Tak jak to kodeks chce honorowy.
Mora tej kwestii? Wiadomo przecie:
Czasem czek musi stan na mecie.
Gdy nazwiesz gupcem studenckie diabl,
Chcesz czy te nie chcesz chwytasz za szabl.

199

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

200

Katarzyna Szmigiero

Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej:


przedstawienia weteranw I wojny wiatowej
i wojny wietnamskiej1

arwno nerwica frontowa z czasw I wojny wiatowej, jak i tzw. syndrom


wietnamski s przejawami choroby znanej jako zesp stresu pourazowego
(z ang. PTSD Post-Traumatic Stress Disorder). Jej objawy i nazwa zostay
wprowadzone do diagnostyki oraz nozologii psychiatrycznej w latach siedemdziesitych ubiegego wieku, gwnie w wyniku stara weteranw wojny wietnamskiej
i reprezentujcych ich interesy adwokatw. Umieszczenie tej jednostki chorobowej
w oficjalnej klasyfikacji Podrcznika statystyczno-diagnostycznego (Diagnostic and
Statistical Manual of Mental Disorders) oznaczao bowiem, i weterani mogli si
stara o pokrycie kosztw leczenia czy otrzyma rent chorobow.
Stephen OBrien w ksice zatytuowanej Traumatic Events and Mental Health
(Wydarzenia traumatyczne a zdrowie psychiczne) podaje, i pierwszym opisanym
przypadkiem stresu pourazowego jest legenda o czarodzieju Merlinie, ktry wycofa si z ycia publicznego po udziale w krwawej bitwie. W wieku XIX zaobserwowano niepokojce objawy natury psychicznej, midzy innymi u weteranw
wojny secesyjnej czy osb, ktre przeyy wypadek kolejowy, jednak dopiero wiek
XX przynis prawdziw epidemi PTSD. Bez wtpienia nie jest to choroba nowa,
jednak jej nasilenie zdecydowanie stanowi znak czasw. Oznacza bowiem, i warunki ycia znacznie si polepszyy i ludzie maj wysze wymagania wzgldem
swojego samopoczucia. Nie jest ono tylko kwesti zaspokojenia podstawowych potrzeb i zachowania zdrowia fizycznego, lecz rwnie zadowolenia czerpanego z ycia, poczucia indywidualnego szczcia i spenienia.
Kady czowiek dowiadcza przykrych zdarze, ktre mog powodowa cierpienie,
cho wikszo z nas ma wystarczajco duo szczcia, by unikn wojen i katastrof
naturalnych. Wikszo osb nie staje si rwnie ofiarami gwatu czy przemocy domowej. Istniej jednak takie trudne yciowe okolicznoci, ktrych uniknicie jest niemal
1

Pierwsza cz poniszego artykuu bdzie w nieco zmienionej wersji opublikowana jako Przedstawienia nerwicy frontowej w prozie brytyjskiej w ksice Stereotypy i wzorce mskoci w rnych
kulturach wiata Red. Ponka-Syroka, Boena. Warszawa: DiG, 2008.

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

201

niemoliwe aoba, rozpad zwizku, utrata pracy czy uczestnictwo w wypadku drogowym. Kobiety dodatkowo naraone s na poronienie czy wyjtkowo skomplikowany
pord. Podobne dowiadczenia w sposb naturalny cz si z blem i dyskomfortem.
Chocia czas psychicznej rekonwalescencji zaley zawsze od czynnikw indywidualnych i kulturowych, wikszo osb jest w stanie poprawnie funkcjonowa po takich
przeyciach. Niektre jednostki nie s jednak zdolne w zwyczajowym czasie wrci do
normalnego ycia. Ta wanie niemono ponownego dostosowania si jest nazywana
Zespoem Stresu Pourazowego.
Najczciej spotykane objawy PTSD mona zaklasyfikowa do trzech grup.
Pierwsza z nich odnosi si bezporednio do traumatycznego wydarzenia chory
nie potrafi o nim mwi, czuje si niepewnie w sytuacjach przypominajcych mu
okolicznoci traumy i rwnoczenie miewa natarczywe wspomnienia oraz koszmary senne z ni zwizane. Ich intensywno i realno przypomina niekiedy halucynacje. Druga grupa objaww zwizana jest z nadpobudliwoci fizjologiczn:
chory cierpi na bezsenno, ma trudnoci z koncentracj, jest stale zaniepokojony.
Kolejne objawy dotycz kontaktw z innymi osobami: chory jest emocjonalnie odrtwiay, wycofany, obojtny wobec wszystkiego. Nadmierna draliwo fizyczna
w poczeniu z obojtnoci emocjonaln moe prowadzi do agresji2. Opisane symptomy mona zaobserwowa u wikszoci chorych, niezalenie od wieku, pci czy
rodzaju dowiadczonej traumy.
Naley take pamita, i definicja PTSD zaznacza, e objawy nie mog by
usankcjonowan przez kultur i akceptowan przez spoeczno reakcj na konkretne wydarzenie, jak np. obyczaje zwizane z okazywaniem aoby3. Oznacza to, e
opis kadej choroby psychicznej jest historycznie i kulturowo uwarunkowany, za
obowizujce role pciowe silnie wpywaj na stwierdzenie, czy dane zachowanie
jest stosowne dla czonka danej pci czy te jest patologiczne.
Wiele napisano na temat relacji midzy szalestwem a kobiecoci. Podwjny standard zdrowia psychicznego stawia kobietom niemoliwe do spenienia wymogi. Jeli
zachowuj si one zgodnie ze swoj rol pciow (tj. s ulege, uczuciowe, zalene od
innych), nie s w peni dojrzae psychiczne, gdy idea zdrowia dorosego czowieka
pokrywa si z ideaem zdrowego mczyzny. Z drugiej strony, jeli s samodzielne,
zaradne i racjonalne, trac na swojej kobiecoci. Ponadto historia psychiatrii ukazuje,
i wiele dolegliwoci uznawanych za kobiece (np. histeria czy depresja) jest spowodowana uciliwymi warunkami ycia i brakiem moliwoci samorealizacji. Dodatkowo lekarze-mczyni czsto patologizowali etapy ycia kobiety (menstruacja, cia,
menopauza), przypisujc im zowrogi wpyw na stabilno emocjonaln. Na ten temat
powstao wiele historycznych ju opracowa, wrd ktrych naley wymieni Women
& Madness (1972) Phyllis Chesler, The Female Malady (1987) Elaine Showalter i Womens Madness: Misogyny or Mental Illness (1991) Jane M. Ussher.
Duo mniejsze zainteresowanie wzbudza zwizek midzy szalestwem a msk rol
pciow. Z wyjtkiem bada na temat alkoholizmu i przemocy jako odpowiednikw
2

Richard Bentall, 2004, Madness Explained. Psychosis and Human Nature, Londyn: Penguin
Books, s. 478 oraz Gelder, Michael, Dennis Gath i Richard Mayou, 1994, Concise Oxford Textbook
of Psychiatry, Oksford: OUP, ss. 90-91.
3
Cytowane w Stephen OBrien, 2000, Traumatic Events and Mental Health, Cambridge: CUP, s. 36.

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

202

kobiecej depresji powstao niewiele prac dotyczcych wpywu przekraczania mskich


rl pciowych na diagnostyk psychiatryczn4. Dlatego te warto zwrci uwag na ofiary
PTSD wrd weteranw z tak odlegych okresw historycznych jak I wojna wiatowa
oraz wojna wietnamska, gdy pokazuj one zaskakujce rnice midzy rozumieniem
i wyraaniem mskoci. Obydwa konflikty zaowocoway wieloma przedstawieniami
kulturowymi i wywary ogromny wpyw na kultur Wielkiej Brytanii oraz USA.
Nerwica frontowa bya pierwszym masowym wybuchem choroby psychosomatycznej na wiecie. Ilo ofiar szacuje si a na 80 tysicy5. Rozmaito objaww,
na ktre skaryli si brytyjscy onierze, z pocztku wprowadzaa lekarzy frontowych w konsternacj. Pierwotna teoria dopatrywaa si organicznego rda choroby
winny mia by gaz bojowy lub wybuchajce pociski, od ktrych wzia si angielska nazwa shell-shock, czyli nerwica pociskowa6. Jednak niepokojce podobiestwo objaww do histerii, konwersyjnej nerwicy rozpowszechnionej wrd kobiet
z klas wyszych w XIX wieku, zmusio lekarzy do szukania psychicznych przyczyn epidemii. Aby nie omieszy brytyjskiej armii, bagatelizowano zachorowania,
rozstrzeliwano chorych jako tchrzliwych dezerterw lub kompromitowano ich jako
homoseksualistw.
Taki obraz cierpicego na nerwic frontow onierza podsyca wyobrani twrcw, std wiele przedstawie literackich ukazuje biernego, delikatnego i subtelnego
mczyzn. O dziwo, pierwsze utwory prozatorskie podejmujce rzeczony temat
wyszy spod pira kobiet, gdy pisarze-mczyni unikali go lub traktowali z lekcewaeniem. Jak zauwaa Elaine Showalter: kobiety szybciej zrozumiay lekcj
nerwicy frontowej ni wspczeni im mczyni: bezsilno moe prowadzi do
patologii, poczucie braku kontroli moe spowodowa trwae okaleczenie.7 To powieciopisarki przybliyy temat nerwicy i utrwaliy jego obraz w publicznej wyobrani.8 Do najbardziej zapadajcych w pami obrazw nerwicy zalicza si The
Return of the Soldier [Powrt onierza] (1918) Rebeki West, Pani Dalloway
(1925), najsynniejsz chyba powie Virginiii Woolf oraz The Regeneration Trilogy [Regeneracja]9 (1991-1995) Pat Barker.
Gwny bohater powieci West, Chris Baldry, cierpi na amnezj spowodowan podwiadomym pragnieniem oswobodzenia si ze sztywnych rygorw narzucanych przez
pe i klas spoeczn. Tamsz one jego prawdziw, wraliw natur. Zamiast by
jak do tej pory aktywnym, przedsibiorczym i pewnym siebie, Chris wraca z wojny
agodny, cichy, niemiay i potulny. Otwarcie mwi o swoich uczuciach, take smutku
czy podaniu, oraz nie wstydzi si publicznie paka zachowanie, ktre nie przystoi
angielskiemu gentlemanowi. O tym, jak oficjalne i bezduszne byo jego poprzednie
4
Niechlubnym wyjtkiem s tu oczywicie prby interpretowania homo-, bi- czy transseksualizmu jako chorb psychicznych.
5
Ibid., s. 214.
6
Joan Busfield, 1996, Men, Women and Madness. Understanding Gender and Mental Disorder,
Nowy Jork: Palgrave Macmillan, ss. 214-215.
7
Elaine Showalter, 1987, The Female Malady: Women, Madness and English Culture, 1830-1980,
Londyn: Virago, s. 190.
8
Ibid.
9
Polskie tumaczenie tytuu Odrodzenie (Prszyski i Ska 1998) zawiera niepotrzebne skojarzenie z Renesansem, za to nie zawiera konotacji medycznych.

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

203

ycie, moe wiadczy fakt, i jego ona, Kitty, nie informuje leczcego Chrisa psychiatry, i mieli kiedy dziecko, ktre zmaro w wieku dwch lat. Nic wic dziwnego,
i mczyzna odrzuca powierzchown elegancj i konwencjonalne zachowania swojej klasy, by powrci do kobiety, ktr kocha jako mody czowiek, lecz bezmylnie
porzuci ze wzgldu na rnice klasowe. Mimo i Margaret nie przypomina ju radosnej dziewczyny, jak kiedy bya, mimo e jej brak manier, ubogi strj i zniszczone
rce nie pasuj do wszechobecnego dostatku posiadoci Chrisa, jest ona szczera i oddana. Stanowi dla prawdziw towarzyszk, ktra potrafi wysucha i pocieszy. Kontrast pomidzy Kitty a Margaret jest w utworze wrcz przerysowany. Pierwsza to
smuka, elegancka i zarozumiaa snobka, ktr stary Chris polubi jako trofeum,
oznak swego statusu. Druga to cicha, skromna, wrcz zaniedbana kobieta, z ktrej
emanuje mdro i szacunek dla innych.
Nowy Chris, uczuciowy i zaleny emocjonalnie, jest zdecydowanie anorogeniczn
postaci. Bez zahamowa ujawnia on swoje, poprzednio tumione, kobiece cechy, co
sprawia, e jego osobowo staje si peniejsza i bardziej zintegrowana. Takie zachowanie jest jednak nie do zaakceptowania przez jego rodzin i klas spoeczn. Nawet
Margaret zdaje sobie spraw, e Chrisa trzeba wyleczy w przeciwnym razie stanie si powszechnym pomiewiskiem. Po udanej psychoterapii Chris umiecha si jak
automat i mechanicznie kroczy przez trawnik, gotowy na powrt do okopw.
Bez wtpienia najbardziej znan z literatury ofiar nerwicy frontowej jest Septimus Warren Smith. Woolf z du doz ironii przedstawia modzieczy entuzjazm
modego Septimusa, ktry zacign si na ochotnika na samym pocztku wojny. Pomimo sabego zdrowia i braku dowiadczenia Septimus z pozoru wietnie sobie radzi
na froncie. Wydawa by si mogo, i wojna uczynia z niemiaego chopca dojrzaego i opanowanego mczyzn. Owa nowo nabyta msko nie trwa jednak
dugo, gdy zaraz po mierci swego dowdcy i przyjaciela Evansa Septimus przestaje
czu cokolwiek. To, co z pocztku interpretowa jako opanowanie i angielsk rezerw w okazywaniu uczu, okazuje si cakowitym otpieniem emocjonalnym. Na
dodatek zaczyna mie natrtne myli oraz halucynacje wzrokowe i suchowe syszy
gosy zmarych i widzi drastyczne sceny z okopw.
Przyczyna zaamania Septimusa nie zostaa dokadnie omwiona w powieci, jednak porucznik Evans wydaje si odgrywa w niej kluczow rol. Zwizek modego
poborowego i oficera nie jest przez Woolf opisany w kategoriach przyjani, lecz nastoletniej fascynacji. Mczyni nie rozstawali si, dzielili si wszystkim, sprzeczali
si, kcili10. Ten powcigliwy w towarzystwie kobiet11 wojskowy staje si zaskakujco wylewny wobec swego podwadnego. Dla Septimusa jest to pierwsza i niestety ostatnia bliska wi z drug osob. Moliwe, e mier Evansa zmusza
Septimusa, by zda sobie spraw z homoerotyczej natury swojego przywizania. By
uciec przed samym sob, by odsun myli o homoseksualizmie, szybko polubia
pierwsz napotkan kobiet mod Woszk Lukrecj. Przywozi j do Anglii jako
swoj zdobycz wojenn, po czym bardzo szybko popada w stan, kiedy nie ma ju
siy duej maskowa wewntrznej pustki, lku i samotnoci.
10
11

Woolf, s. 108.
Ibid.

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

204

Warto wspomnie, i Woolf wyposaya Septimusa w swoje wasne dowiadczenia choroby psychicznej ich objawy i relacje z medycznym establishmentem s niemale identyczne. Lekarze decyduj o leczeniu Septimusa bez pytania si o jego zgod
i s wobec niego protekcjonalni. Dodatkowo Sir Bradshaw zamierza podda go kuracji spoczynkowej jest to metoda, ktr leczono histeryczki, lecz sporadycznie zalecano take mczyznom. Wszystko to potguje feminizacj Septimusa zostaje on
przedstawiony jako bezsilny i bierny.
W roku 1990 powsta kolejny utwr dotyczcy onierzy z nerwic frontow. Pat
Barker, zanim napisaa sw trylogi, przeprowadzia jako historyk wnikliwe badania
materiaw rdowych. Barker uwypukla rol stereotypw zwizanych z mskoci
i wini je za cierpienie onierzy. Mczyzn uczono, i powcigliwo w okazywaniu
uczu jest esencj mskoci, dlatego te nie potrafi oni poradzi sobie z lkiem i wspczuciem, ktrego dowiadczaj w okopach. Poniewa nie okazuj emocji i o nich nie
mwi, padaj ofiar nerwicy konwersyjnej. Choroba nadaje fizyczny wyraz ich wewntrznemu cierpieniu, metaforycznie komunikujc je innym. Poczucie zagubienia
dodatkowo potguje rozczarowanie wojn:
Zostali zmobilizowani do dziur w ziemi, tak ciasnych, e trudno si w nich ruszy.
A Wielka Przygoda prawdziwy odpowiednik powieci przygodowych, ktre pochaniali jako mali chopcy okazaa si siedzeniem w kucki w ziemiankach, w oczekiwaniu na mier. Wojna, ktra obiecywaa tyle mskich zaj, w rzeczywistoci
dostarczya im kobiecej biernoci, i to na skal nieznan ich matkom i siostrom. Nic
dziwnego, e si zaamuj.12

Obraz nerwicy frontowej przekazany przez literatur nie odbiega drastycznie od


najbardziej znanych historycznych przypadkw tej choroby. Wielu z tzw. poetw wojennych rzeczywicie byo homoseksualistami (Siegfried Sasson, Wilfred Owen) czy
biseksualistami (Rupert Brook). Ponadto nie mona zignorowa faktu, i autorami
najsynniejszych pozycji w literaturze dziecicej zostali wanie weterani I wojny
wiatowej. A.A. Milne (twrca Kubusia Puchatka) na pewno przeszed zaamanie nerwowe spowodowane wojn, C.S. Lewis (twrca serii ksiek fantasy o krlestwie
Narnii) podczas wojny miewa nastroje depresyjne. Literatur dla dzieci mona traktowa jako rodzaj ucieczki od mskoci, gdy nie porusza ona przykrych, wojennych
tematw, nie rozdrapuje ran. Rwnoczenie zajmowanie si dziemi i opowiadanie im
bajek to tradycyjnie kobiece zajcie. J.R.R. Tolkien sam choroby nie przeszed, jednak we Wadcy Piercieni mona doszuka si jej zawoalowanego obrazu np. choroba powodowana przez Nazgule czy depresja Froda po utracie Piercienia.
Drugim konfliktem militarnym, ktremu towarzyszya masowa epidemia PTSD,
bya wojna w Wietnamie. Jej przedstawie kulturowych dostarcza gwnie film. Jean-Jacques Malo i Tony Williams w encyklopedii zatytuowanej Vietnam War Films
[Filmy o wojnie wietnamskiej] wymieniaj ponad 600 tytuw filmw powiconych
tej tematyce. Nad produkcjami francuskimi i wietnamskimi przewaaj tam obrazy
amerykaskie. Kilka z nich zdyo ju uzyska status filmw kultowych, jak np. Czas
Apokalipsy, Takswkarz, Pluton, czy seria o Rambo ta ostatnia reprezentuje oczywicie
12

Pat Barker, 1995, The Regeneration Trilogy, Londyn: Viking, s. 98.

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

205

kino o zdecydowanie mniejszych ambicjach artystycznych. Pomimo znacznych rnic,


wszystkie filmy mona ze wzgldu na czas akcji podzieli na trzy grupy (ktre czasem
nachodz na siebie): dziejce si przed wojn, w jej trakcie i po powrocie do domu.
Stosunkowo niewiele filmw przedstawia bohaterw przed wojn. Naley do nich
owca Jeleni, gdzie niemal jedn trzeci filmu zajmuj idylliczne sceny ukazujce
senne miasteczko zamieszkae przez rosyjskich emigrantw. Mczyni spdzaj czas
gwnie w swoim towarzystwie, ciko pracuj w fabryce, by potem chodzi na polowania czy gra w bilard w barze, sczc piwo. Ten stosunkowo spokojny i uporzdkowany wiat skontrastowany zostaje z chaosem wojny. Podobnie wyglda modo
bohatera Full Metal Jacket, wychowanego w konwencjonalnej rodzinie, pielgnujcej
tradycje religijne i patriotyczne. Mczyni wstpujcy do wojska traktuj wojn jako
sprawdzian swojej mskoci na podobiestwo meczu futbolowego czy polowania
z kumplami. Msko to dla nich nie tylko tyzna fizyczna, lecz rwnie odpowiedzialno za towarzyszy broni, odwaga, lojalno, itp. Rzeczywisto szybko weryfikuje naiwno tych ideaw.
Najbardziej drastycznym z filmw zawierajcych sceny poprzedzajce walk jest
Full Metal Jacket. Trening przyszych marines to nauka agresji, bezwzgldnoci, seksizmu i przemocy. Jego celem jest zamanie rekruta, zmuszenie go, by zapomnia
o dotychczasowym yciu i zmieni si w perfekcyjnie dziaajcy automat do zabijania. Chopcy podwiadomie przyswajaj wpadajce w ucho slogany oraz piosenki
typu Dzie bez krwi jest jak dzie bez soca.
Akcja drugiej wymienionej grupy filmw rozgrywa si ju na froncie. Prawie
wszystkie zawieraj niemal identyczne sceny: zasadzki w dungli, gdzie upa i zmczenie sprawiaj, e onierze strzelaj na olep, czsto ranic swych kolegw czy
ataki na wioski, gdzie rzekomo ukrywaj si partyzanci, koczce si masakr
wygodzonych starcw i matek z maymi dziemi. By przymi sumienie i rozadowa napicie onierze narkotyzuj si i uprawiaj brutalny seks z miejscowymi kobietami. Z jednej strony nienawidz wszechogarniajcej ich brutalnoci, z drugiej
strony staj si uzalenieni od adrenaliny.
Bez wtpienia filmy o weteranach stanowi najliczniejsz grup. Skupiaj si
one zwykle na emocjonalnej dezintegracji byego onierza, ktry nie potrafi przystosowa si do cywilnego ycia. Doskonaym przykadem takiego obrazu jest Takswkarz. Gwny bohater filmu, Travis, czuje si z dnia na dzie coraz bardziej
wyobcowany, tylko sporadycznie rozmawia z innymi ludmi. Nastrj jego wzrastajcego osamotnienia doskonale oddaje zastosowany w filmie zabieg autonarracji
(pisania listw i pamitnika) oraz dugie ujcia ukazujce puste ulice. Rwnoczenie ronie w Travisie fascynacja broni i moliwociami wasnego ciaa, ktre poddaje on surowemu reimowi wicze i diety. Ekscytuje go wiadomo, e jest znw
silny i uzbrojony tak jak w Wietnamie. Podobne patologiczne poczucie wadzy odczuwa Nick z owcy Jeleni, ktry postanawia nie wraca z wojny i zaj si gr w
rosyjsk ruletk. Inni filmowi weterani take wol ycie pene niebezpieczestw od
pokoju: Rambo czy Major Dutch Schaffer w Predatorze wyranie nudziliby si
bez karabinw maszynowych, nagich uminionych torsw oraz tumu przeciwnikw czyhajcych na ich ycie.
W wielu amerykaskich filmach weteran wietnamski pojawia si jako posta

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

206

drugoplanowa czy wrcz epizodyczna. Dla przykadu mona wymieni bijcego on


pijaka z Pitna czy zboczeca seksualnego Bobby Peru z Dzikoci Serca. Wojenna
przeszo tej ostatniej postaci w aden sposb nie czy si z akcj filmu, jednak informacja o niej ma na celu aktywacj stereotypu czcego weterana wietnamskiego
z psychopati. Twrcy filmu nie musz ju wtedy w aden sposb pogbia psychologicznie opisanych postaci suba w Wietnamie wystarczy, by widz wiedzia,
i s oni zdolni popeni kade okruciestwo.
Przedstawienia filmowe byych onierzy zwracaj uwag na ich przesadzon msko, a zwaszcza agresj. Wedug Busfield wyraanie zoci czy nawet szau, ktre
moe potgowa wadz i zdolno kontrolowania innych s typowe dla mczyzn,
gdy msko w kulturach patriarchalnych jest manifestowana wanie przez egzekwowanie autorytetu13. Takswkarz czy posta Rambo mog tu posuy jako doskonay
przykad. Rwnie w Drabinie Jakubowej pada sugestia, i przebywajcym w Wietnamie mczyznom podawano substancje chemiczne wzmagajce agresj, by walczyli
bardziej zaciekle. Niestety, mordercze instynkty skieroway towarzyszy broni przeciwko
sobie, wskutek czego pozabijali si wzajemnie, zanim pojawi si nieprzyjaciel.
Kolejn przesadnie eksponowan msk cech jest sprawno fizyczna. Mimo
i statystyczny onierz by niedoywionym nastolatkiem z biednych, robotniczych
przedmie, filmy o Wietnamie to pokaz mskiej muskulatury. Gigantyczne bicepsy
i idealnie wyrzebiona klatka piersiowa Rambo sprawiy, i Susan Jefford artobliwie podsumowaa konflikt Pierwszej Krwi jako spr midzy jednym twardzielem
i licznymi miczakami.
Ostatnim wyznacznikiem mskoci eksponowanym przez filmy jest silny, cho powierzchowny, popd pciowy. Czsto mona oglda sceny przedstawiajce Amerykanw w towarzystwie prostytutek lub gwaccych wieniaczki. Ofiary wojny ukazuj
grupowy gwat na modej dziewczynie, za bohaterowie Full Metal Jacket dyskutuj
beznamitnie o seksie i wymieniaj si kobietami. Mizoginia staje si nieodcznym
elementem hipermskoci. Wedug Philipa K. Jasona:
w prostackich semantycznych uproszczeniach z pola bitwy, zabijanie tkw to to
samo co pieprzenie tkw. Bycie mczyzn w militarnym otoczeniu to bycie maszyn
do zabijania i pieprzenia. Metafora Pieprzy wroga robi z kobiety wroga, a z wroga kobiet. Poniekd wszyscy wrogowie to zastpczo kobiety. A dla biaego amerykaskiego
odaka niady wietnamski mczyzna, ze swoimi delikatnymi komi i pozbawionym
zarostu ciaem, jest rwnoczenie zniewieciay i niebezpieczny.14

Nic dziwnego, e po takich dowiadczeniach weteranom trudno zaadaptowa


si do normalnego ycia. Amerykanki, wyzwolone przez drug fal feminizmu, nie
chc tolerowa nieokrzesanego szowinizmu. Bohaterowie nie umiej nawiza gbszej intymnej wizi z kobiet, wic szukaj zastpczych metod samozadowolenia:
Travis oglda filmy pornograficzne, sparaliowani onierze w Urodzonym 4 Lipca
przeprowadzaj si do meksykaskiego burdelu.
13

Joan Busfield, op. cit., s. 94.


Philip Jason, 2000, Acts and Shadows. The Vietnam War in American Literary Culture, Lanham: Rowan & Littlefield Publishers, s. 30.
14

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

207

Najwyraniejszym, cho mao wyszukanym, przykadem zmiany kobiecych oczekiwa wzgldem partnerw jest melodramat Powrt do domu. Gwna bohaterka jest on
krzepkiego onierza piechoty morskiej, jednak nigdy nie zostaa przez niego zaspokojona seksualnie. Pierwszy orgazm osiga ze sparaliowanym Lukeem, ktry dziki swojej impotencji symbolizuje nowy model nie-fallicznego mczyzny. Luke oferuje jej
zwizek partnerski, szanuje i rozumie jej kobieco. Fizyczne kalectwo zmusio go do
przewartociowania tradycyjnego wzorca mskoci w taki sposb, e sta si wraliwy
i czuy. W czasie trwania konfliktu wietnamskiego, pod wpywem hipisowskiej kontrkultury, wyoni si w Stanach nowy, alternatywny model mskoci. Mimo i gwny
nurt mody nie przej cakowicie falbaniastych koszul w psychodeliczne wzory, dugich
wosw czy biuterii, bez wtpienia zmieni sposb mylenia o kanonie mskoci. Zwykli
mczyni zaczli nosi odwaniejsze kolory czy wosy do ramion. Typ ogolonego na
jeyka osika w mundurze przesta by dla kobiet atrakcyjny, gdy utosamia stare, patriarchalne wartoci. Dodatkowo przekonanie o okropnociach, ktrych musia si dopuci wobec wietnamskich cywilw, zwaszcza kobiet i dzieci, oznaczao wyparcie si
przez niego cnt domowych, a feministki domagay si od nowego mczyzny wikszego zaangaowania w obowizki gospodarskie czy opiek nad dziemi.
Warto zastanowi si, czemu przemys filmowy koncentrowa si na prezentowaniu krwawych jatek i demoralizacji wojska, zamiast, jak do tej pory, ukazywa onierza-gentlemana z filmw o II Wojnie wiatowej, ktrego rozsawi John Wayne
i inni.15 Odpowied na to pytanie nie jest jednoznaczna. Po pierwsze, dziki postpowi mediw, zwaszcza telewizji, wiadomoci z frontu natychmiast pojawiay si
w niemal kadym amerykaskim domu. Bez wtpienia niektrzy onierze zawsze dopuszczali si przestpstw wojennych masakr na cywilach, gwatw czy rabunkw,
jednak informacje o tych czynach nie docieray do ich bliskich, wic po powrocie do
domu witano ich jak bohaterw obrocw czy oswobodzicieli. Codzienna brutalno wojny cierpienie, pot, krew, bl i mier pozostaway w tyle za oficjaln propagand, prezentujc dziaania wojenne jako akty heroizmu. Przecitny cywil nie
musia si zastanawia, co waciwie dzieje si na froncie. Nie uwiadamia sobie
w peni, e celem walki jest zabicie drugiego czowieka. W przypadku konfliktu wietnamskiego taka beztroska ignorancja bya niemoliwa, gdy okaleczone ciaa, spalone
wioski oraz paczce dzieci codziennie gociy na ekranach telewizorw czy na pierwszych stronach gazet16. Co wicej, postp w dziedzinie techniki i medycyny sprawi, i
wielu bardzo ciko rannych natychmiast transportowano helikopterem na st operacyjny i ratowano im ycie. Podczas poprzednich wojen nie byoby moliwoci udzielenia im tak skutecznej i szybkiej pomocy, najpewniej umarliby w wyniku odniesionych
obrae17. Dlatego niegdy z wojen wracali stosunkowo mao okaleczeni weterani. Jednak w okresie wojny w Wietnamie dziesitki sparaliowanych i oszpeconych modych
ludzi przypominao cywilom, e wojna to okrutna i bezwzgldna sprawa.
15
Susan Jeffords, 2002, The Reagan Hero: Rambo [w:] R. Eberwein (red.) The War Film, New
Brunswick, Rutgers University Press, s. 154.
16
John Sibley Butler, 2004, Foreword [w:] Scott, Wilbur J. Vietnam Veterans Since the War. The Politics of PTSD, Agent Orange and the National Memorial, Norman: University of Oklahoma Press, s. XVIII.
17
Wilbur Scott, 2004, Vietnam Veterans Since the War. The Politics of PTSD, Agent Orange and
the National Memorial, Norman: University of Oklahoma Press, s. 9-12.

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

208

Kolejnym wanym aspektem, ktrego nie mona pomin, omawiajc przedstawienia wojny, jest wiek przecitnego rekruta. W wikszoci na front szli dziewitnastolatkowie, czyli bardziej chopcy ni uformowani emocjonalnie doroli mczyni.
Chopcy, ktrym dane byo przej ostatni etap okresu dojrzewania w nienormalnych,
bo wojennych, warunkach18. Ich pierwszym kontaktem ze mierci mogo by zabicie
wietnamskiego wieniaka, pierwszym dowiadczeniem erotycznym seks z prostytutk poyczon od kolegi. Bez wtpienia takie przeycia byy w stanie zdeformowa ich jeszcze nie w peni uksztatowan doroso oraz sprawi, i pniejsze
funkcjonowanie w czasie pokoju stao si niezmiernie problematyczne. Dla kontrastu,
w poprzednich wojnach brali udzia znacznie starsi poborowi.
Ponadto brytyjscy onierze walczcy w I wojnie wiatowej byli ochotnikami.
Wstpowali do wojska, gdy chcieli suy krlowi i ojczynie. Spoeczestwo nalegao, by kady zdolny do walki mczyzna znalaz si na froncie jeli nie chcia,
kwestionowano jego msko. Wielu rannych onierzy odesanych do domu pragno jak najszybciej powrci do okopw. Nieliczni pacyfici byli bojkotowani towarzysko. Dlatego te ofiary nerwicy frontowej, ktre znay rozdwik midzy
oficjaln powojenn propagand a realnoci ycia na froncie, czuli si wyobcowani.
Dla kontrastu, wsparcie spoeczne dla amerykaskiej obecnoci w Wietnamie drastycznie malao w miar trwania wojny podczas wiecw i demonstracji publicznie
potpiano polityk zagraniczn. Mczyni starali si za wszelk cen unikn poboru znane s przypadki palenia wezwa (np. synna scena otwierajca Hair) czy
uciekania do Kanady. Uwaano, e ci, ktrzy decyduj si lecie na wojn, to psychopaci, ktrym masakrowanie cywilw sprawia przyjemno. W przeciwiestwie do
nich dezerterzy jawili si jako prawdziwi mczyni, ktrzy, nie bojc si konsekwencji prawnych, odmawiaj walki. Powracajcy z frontu onierze bynajmniej nie
byli witani jak bohaterowie, lecz spotykali si z jawn wrogoci. Z pewnoci
wzmagao to ich frustracj i wyzwalao agresj.
Ze wspczesnego punktu widzenia zachowanie ofiar nerwicy frontowej bardziej
przystaje do nowoczesnego rozumienia mskoci. Okazywanie uczu, take strachu
czy saboci, oraz mwienie o nich jest obecnie nie tylko u mczyzn tolerowane, lecz
wrcz zalecane przez psychologw. Wiksza pynno rl pciowych, rosnca tolerancja dla zachowa homo- czy biseksualnych oraz zrozumienie mechanizmu powstawania chorb psychosomatycznych sprawia, e niektre objawy nerwicy
frontowej nie byyby obecnie odbierane jako chorobowe.
Z drugiej strony nadmiar tradycyjnie rozumianej mskoci u weteranw wietnamskich jest odbierany jako patologiczny. Do tej pory hipermsko
interpretowano zwykle nie jak chorob psychiczn lecz przestpczo bya ona
nie do przyjcia lecz nie sugerowaa moliwoci zaburzenia psychiatrycznego. W rezultacie, (...) istniaa dysproporcja w podejciu do zachowa przesadnie mskich i kobiecych: problematyczne zachowania wrd kobiet byy patologizowane, u mczyzn
kryminalizowane.19

18
19

Ibid., s. 56.
Joan Busfield, op. cit., s. 104.

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

209

W filmach o Wietnamie wida wyranie odrzucenie tej tradycji. Brutalno nie


stanowi wady charakteru, lecz oznak powanej choroby, co jest przeomowe dla
diagnostyki psychiatrycznej znanej z uprzedze pciowych. Paulina Prior w Gender
and Mental Health [Pe kulturowa a zdrowie psychiczne] akcentuje, e postrzeganie zachowa aspoecznych, uzalenie oraz przemocy w kategoriach choroby jest
stosunkowo now tendencj w medycynie.
Podsumowujc, zachowania weteranw obu wojen, traktowane przez im wspczesnych jako chorobowe, mona interpretowa jako punkt odniesienia, wobec ktrego testowano panujce wzorce mskoci. Analiza kulturowych przedstawie onierzy
cierpicych na zesp stresu pourazowego wskazuje, jak dramatycznie zmieniy si na
przestrzeni pidziesiciu lat oczekiwania spoeczne wzgldem kulturowych rl pciowych. Na ironi zakrawa fakt, e to, co postrzegano jako chorobowe 80 lat temu, jest
teraz wrcz wskazane i vice versa. W przypadku pierwszego z omawianych powyej
konfliktw zbrojnych manifestowanie strachu i bezsilnoci byo traktowane jako niemskie. W przypadku drugiego to wanie brak zahamowa w korzystaniu z siy i wadzy odbierano jako patologi.

rda
Ksiki
Barker, Pat. (1991, 1993, 1995) The Regeneration Trilogy. London: Viking, 1995.
West, Rebecca. (1918) The Return of the Soldier. Londyn: Virago, 2004
Woolf, Virginia. (1925) Mrs Dalloway. Ware: Wordsworth Classics, 2003.
Filmy
Ashby, Hal, dir. Coming Home. USA, 1978.
Benton, Robert, dir. The Human Stain. USA/Germany/France, 2003.
Cimino, Michael, dir. The Deer Hunter. USA, 1978.
Coppola, Francis Ford, dir. Apocalypse Now. USA, 1979.
Cosmatos, George P, dir. Rambo: First Blood Part II. USA, 1985.
De Palma, Brian, dir. Casualties of War. USA, 1989.
Forman, Milos. Hair. USA, 1979.
Kotcheff, Ted, dir. First Blood. USA, 1982.
Kubric, Stanley, dir. Full Metal Jacket. USA, 1987.
Lyne, Adrian, dir. Jacobs Ladder. USA, 1990.

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

210

Lynch, David, dir. Wild at Heart. USA, 1990.


MacDonald, Pete, dir. Rambo III. USA, 1988.
McTiernan, John, dir. Predator. USA, 1987.
Scorsese, Martin, dir. Taxi Driver. USA, 1976.
Stone, Oliver, dir. Born on the Fourth of July. USA, 1989.
Stone, Oliver, Platoon. USA, 1986.

Bibliografia
Bentall, Richard P., Madness Explained. Psychosis and Human Nature. Londyn:
Penguin Books, 2004.
Borossa, Julia, Hysteria. Duxford: Icon Books, 2001.
Busfield, Joan, Men, Women and Madness. Understanding Gender and Mental Disorder. Nowy Jork: Palgrave Macmillan, 1996.
Butler, John Sibley, Foreword [w:] Scott, Wilbur J. Vietnam Veterans Since the War.
The Politics of PTSD, Agent Orange and the National Memorial. Norman: University of Oklahoma Press, 2004.
Gelder, Michael, Dennis Gath and Richard Mayou. Concise Oxford Textbook of
Psychiatry. Oksford: OUP, 1994.
Malo, Jean-Jacques and Tony Williams, Vietnam War Films. Jefferson: McFarland
& Company, 1994.
Jason, Philip K., Acts and Shadows. The Vietnam War in American Literary Culture.
Lanham: Rowan & Littlefield Publishers, 2000.
Jeffords, Susan, The Reagan Hero: Rambo in The War Film. Red. Robert Eberwein.
New Brunswick, Rutgers University Press, 2002.
Modleski, Tania, Do We Get to Lose This Time? Revisiting the Vietnam War Film in
The War Film, red. Robert Eberwein. New Brunswick, Rutgers University Press,
2002.
OBrien, Stephen, Traumatic Events and Mental Health. Cambridge: CUP, 2000.
Prior, Pauline. Gender and Mental Health. Nowy Jork: New York University Press, 1999.
Rivers. W.H.R., The Repression of War Experience, The Lancet. February 1918.
www.gwpda.org/comments/rivers.htm (10 padziernika 2006)
Scott, Wilbur J., Vietnam Veterans Since the War. The Politics of PTSD, Agent Orange
and the National Memorial. Norman: University of Oklahoma Press, 2004.

Katarzyna Szmigiero Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny...

211

Shephard, Ben, A War of Nerves. Soldiers and Psychiatrists. 1914-1994. Londyn:


Pimlico, 2000.
Sholwater, Elaine, The Female Malady: Women, Madness and English Culture,
1830-1980. Londyn: Virago, 1987.
Walker, Mark, Vietnam Veteran Films. Londyn: The Scarecrow Press, 1991.
Wetta, Frank J. and Stepnen J. Curley, Celuloid Wars: A Guide to Film and the American Experience of War. Nowy Jork: Greenwood Press, 1992.

You might also like