Professional Documents
Culture Documents
PRAKTYKI MSKOCI
Redakcja
Magdalena Dbrowska, Andrzej Radomski
Lublin 2010
Recenzja naukowa
Prof. Boena Ponka-Syroka
Redakcja
Magdalena Dbrowska, Andrzej Radomski
Redaktor techniczny
Radosaw Bomba
Projekt okadki
Radosaw Bomba
Obraz na okadce powsta z wykorzystaniem zdjcia: Replika Fontanny
Marcela Duchampa, Musee Maillol, Pary, fot. Micha L. Rieser, Licencja
CC3.0
Korekta
Katarzyna k
Skad i amanie
Krystian Padzior
SPIS TRECI:
Sowo Wstpne ...................................................................................................... 6
Joanna Chdzyska
Parodia mskoci w Soli Ziemi Jzefa Wittlina .................................................... 148
Izabela Grzelak
Jeste po prostu erotomanem o erotomanii i erotomanach w twrczoci Kazimierza Przerwy-Tetmajera .................................................................................... 155
Katarzyna R. ozowska
Mskie oswajanie codziennoci ............................................................................ 161
Pawe Matejek
Literacki crossdressing. Charakterystyka zjawiska na przykadzie powieci Michaa
Witkowskiego Barbara Radziwiwna z Jaworzna-Szczakowej .......................... 174
Joanna Rzoca
Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego
interioru ................................................................................................................. 180
Agnieszka Skoczylas
Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku .... 191
Katarzyna Szmigiero
Zmieniajce si oblicze nerwicy wojennej: przedstawienia weteranw I wojny wiatowej i wojny wietnamskiej ................................................................................... 200
Sowo Wstpne
Sowo Wstpne
Sowo Wstpne
i kobietami. Ale to nie o nich jest zbir niniejszych tekstw. Bohaterami tych ostatnich
s zwyczajni mczyni, ich codzienne bolczki i zmagania z coraz bardziej zrnicowanym wiatem penym sprzecznoci i paradoksw take w obrbie samej mskoci.
Wskamy na kilka z nich, aby lepiej uwypukli kontekst, w ktrym przyszo y
prawie poowie ludzkoci.
Ju od pewnego czasu wymaga si od mczyzn (i to nie tylko feministki wysuwaj tego typu dania) wikszego zaangaowania w sprawy domu, wychowywania dzieci czy troski o rodowisko naturalne. Twierdzi si, e mczyni nie
musz ju robi kariery, rywalizowa czy zmienia wiata, a nade wszystko e praca
nie musi stanowi sensu ich ycia (oczywicie chodzi o prac poza domem). Tymczasem wiat zachodni znalaz si w przededniu olbrzymiego kryzysu demograficznego, ktry bdzie tylko narasta. Rzdy poszczeglnych krajw redukuj wydatki socjalne, wyduaj okres pracy (ju niemal do siedemdziesitego roku ycia),
zabiegaj o emigrantw z tzw. krajw Trzeciego wiata. I jak to si ma do postulatw prbujcych zmieni hierarchi mskich celw i wartoci, skoro ju wkrtce
(i to nie tylko w Polsce) bdzie si liczya kada para rk zdolna do pracy? Ekonomici bij na alarm. Domagaj si zwikszenia dzietnoci. Mczyni otrzymuj
sprzeczne sygnay, czuj si zdezorientowani.
Idmy dalej. wiat zachodni stan w obliczu nowych potg i to nie tylko polityczno-militarnych, lecz take kulturowych rzucajcych wyzwanie Unii Europejskiej i Ameryce
Pnocnej. S to demograficznie prne cywilizacje, ekspansywne i podwaajce dotychczasowy ad zbudowany w oparciu o wartoci kultury zachodniej. Mamy tu na myli: Chiny,
Indie, Brazyli. Europejczycy zajci s jednak wasnymi sprawami. Dotychczasow energi
zachodnich mczyzn kieruje si ku polityce agodnoci, mikkoci czy troski, tak bardzo lansowanej przez wikszo unijnych politykw, filozofw, socjaldemokratycznych ideologw
oraz organizacje feministyczne. Tymczasem coraz czciej syszy si gosy, e podobne
dziaania mog prowadzi do dalszego osabiania Zachodu i stopniowej marginalizacji naszej
czci wiata. Std apele, aby wspczeni, nieco zniewieciali zachodni mczyni, na nowo
zainteresowali si tym, co si dzieje na naszej Planecie i wczyli si aktywnie w globaln rywalizacj. Tym samym mczyni znowu czuj si niepewnie. Nie wiedz, jak postpowa.
Nastpna kwestia. Od nowoczesnego mczyzny wymaga si dbania o ciao i rozwijania kobiecego wymiaru wasnej osobowoci. Z drugiej jednak strony ycie wspczesnych spoeczestw przenosi si coraz bardziej do sieci. Organizm fizyczny jest
zastpowany przez organizm wirtualny! Upiksza dalej swe ciao czy rozwija swe
Awatary oto kolejny mski dylemat.
I w kocu sprawa podziau na pcie. Ideolodzy lewicy przekonuj nas (nie tylko
mczyzn), e wszyscy jestemy tacy sami, e rwno oznacza brak rnic. Z drugiej strony syszymy gosy, e rnica jest wartoci sam w sobie i powinnimy pielgnowa rnice. Oznacza to, e zasada podziau na pcie oraz idea odrbnych
mskich tosamoci wcale si nie zdezaktualizoway. Mczyni s wic w kopocie: by lepymi na pe czy zachowa i rozwija msk tosamo?
Najwyraniej nieatwo by mczyzn we wspczesnym wiecie. Przekonuj
nas o tym i dokumentuj owo zjawisko teksty zamieszczone w niniejszym zbiorze.
Ukazuj one rne aspekty ycia mczyzn realizujce si praktykach kulturowych
poszczeglnych dwudziestowiecznych spoecznoci.
Sowo Wstpne
Andrzej Radomski
10
Krzysztof Arcimowicz
Wprowadzenie
ednym z najwaniejszych czynnikw oraz kontekstw formowania mskoci i kobiecoci obok rodziny, grupy rwieniczej i szkoy s obecnie rodki masowego
przekazu. Teza, e mass media wpywaj w pewnym stopniu na pogldy i zachowania odbiorcw, staa si ju aksjomatem. Michael Kimmel, amerykaski socjolog
i autorytet w dziedzinie studiw nad mczyznami (mens studies), pisze: Jeli msko jest konstruowana spoecznie, jeden z podstawowych elementw tej konstrukcji
stanowi przedstawianie mskoci w mediach1. Prawdopodobnie najwaniejsze
w ksztatowaniu tosamoci pciowej s pierwsze lata ycia, cho nie znaczy to, i formowanie owej tosamoci koczy si w dziecistwie. Przedstawiciele dyscyplin naukowych zajmujcych si problematyk kobiecoci i mskoci przyjmuj wspczenie,
e socjalizacja pciowa jest procesem trwajcym przez cae ycie2.
Zmiany we wzorach zachowa mczyzn w sferze prywatnej oraz publicznej, jakie
dokonay si w pastwach Zachodu, obserwujemy rwnie w Polsce. Przenoszeniu
nowych norm i wartoci sprzyja fenomen globalizacji oraz zjawisko westernizacji (lub
amerykanizacji) kultury. W naszym kraju zarwno w przekazach medialnych, jak te
w realnym yciu staj si coraz bardziej widoczne nowe modele mskoci (i kobiecoci) importowane z zachodnich spoeczestw. Naley mie jednak wiadomo,
i globalizacja nie doprowadzia do powstania uporzdkowanej globalnej wioski.
W wielu czciach wiata mamy do czynienia z mieszanin lokalnych tradycji i wpyww globalizacyjnych oraz z tworzeniem si hybryd tosamociowych. W odniesieniu
do tych zjawisk niektrzy autorzy posuguj si terminem glokalizacja3.
1
Michael S. Kimmel, 1992, Foreword, w: S. Craig (red.) Men, masculinity and the media, London: Sage Publications, s. XI-XII.
2
Zob. np. Claire M. Renzetti, Daniel J. Curran, 2005, Kobiety, mczyni i spoeczestwo, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe, s. 104-137.
3
Zob.: Anna Nacher, 2008, Telepe. Gender w telewizji doby globalizacji, Krakw: Wydawnictwa Uniwersytetu Jagielloskiego, s. 65-111. Naley mie wiadomo, i cyrkulacja zachodnich tekstw kultury (np.
amerykaskich seriali) nie musi oznacza, i w kadym zaktku wiata s one rozumiane w ten sam sposb.
11
12
13
w fundamentalnym eseju Encoding/decoding14 podkrela asymetri procesu kodowania i dekodowania. Nadawca chce, aby zawarte w przekazie medialnym treci zostay
zrozumiane przez odbiorc tak, jak on [nadawca] tego oczekuje. Jednake czsto mamy
do czynienia z przylepianiem przez odbiorc nowych znacze do preferowanych przez
nadawc wzorw odczytania. Oczywicie nie jest tak, e odczytuje si cokolwiek, na co
ma si ochot, bowiem istnieje pewien poziom odpowiednioci midzy dekodowaniem
i kodowaniem. Z drugiej strony owa odpowiednio nie stanowi relacji naturalnej, lecz
zwizek konstruowany w odniesieniu do struktury dominujcej15. Prowadzone w rnych czciach wiata badania dotyczce recepcji przekazw telewizyjnych dowodz,
i Hall, mwic o powszechnoci kodu negocjacyjnego, nie myli si16. Wedug Johna
Fiske konkretny przekaz staje si tekstem, dopiero gdy zostanie odebrany i zinterpretowany. Zdaniem autora Television Culture, dany program telewizyjny nie musi by odczytany przez wszystkich widzw w ten sam sposb, innymi sowy okrelony przekaz
medialny moe generowa u rnych odbiorcw wiele rnych tekstw. Treci niesione
przez rodki masowej komunikacji s w zasadzie polisemiczne, czyli jak to ujmuje
Goban-Klas maj rny potencja znacze i sensw17. Naley si jednak zgodzi, i
w przekazie zawarte jest ju tak zwane kodowanie preferencyjne, czyli znaczenie,
ktre twrca chciaby, aby odbiorca odpowiednio odczyta i zrozumia.
Artyku Encoding/decoding ukaza si w pracy zbiorowej pod redakcj Stuarta Halla, Dorothy Hobson, Andrew Lowea i Paula Willisa zatytuowanej Culture, Media, Language, opublikowanej w Londynie przez wydawnictwo Hutchison w 1980 roku.
15
Por.: Wiesaw Godzic, 2006, O telewizorze i innych wanych sprawach popkultury, [w:] M. Halawa, ycie codzienne z telewizorem, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, s. 9-10;
Stuart Hall. 1987. Kodowanie i dekodowanie. Przekazy i Opinie, nr 1-2, s. 58-72.
16
Klasyczn pozycj stanowi w tym wzgldzie praca Davida Morleya zatytuowana Family Television.
Morley przeprowadzi wrd londyskich rodzin kilkanacie obszernych wywiadw na temat ogldania
telewizji. Praca angielskiego badacza potwierdzia wiele spostrzee szkoy studiw kulturowych odnoszcych si do dekodowania znacze przez odbiorcw przekazw medialnych. W Polsce badania inspirowane pomysem Morleya zrealizowa Mateusz Halawa, odwiedzajc 14 domostw. Zebrany materia
przekonuje, e obiegowe sdy o ogldaniu telewizji s bardzo upraszczajce. Zob.: David Morley, 1988, Family Television: Cultural Power and Domestic Leisure, London: Routledge; Mateusz Halawa, ycie codzienne z telewizorem, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2006.
17
Por.: Tomasz Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe, op. cit., s. 189; John Fiske, Television
Culture, op. cit., s. 14.
18
W niniejszym tekcie wykorzystaem wasne badania dotyczce mskoci w kulturze wspczesnej, opublikowane w ksice mojego autorstwa, Obraz mczyzny w polskich mediach. Prawda fasz stereotyp, 2003,
Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne oraz w ksice Wizerunki mczyzn i kobiet w najnowszym filmie europejskim, 2009, Krzysztof Arcimowicz, Katarzyna Citko (red.), Biaystok: Trans-Humana (w druku).
19
Na temat dominacji mczyzn w spoeczestwie pisa Robert W. Connell. Posuy si on okreleniem
msko hegemoniczna oraz wymieni trzy najwaniejsze imperatywy konstytuujce (dok. na nast. str.)
14
asymetrycznoci cech mskich i kobiecych. Wymaga od mczyzny podporzdkowywania sobie innych mczyzn, kobiet i dzieci. Oznacza przymus tumienia uczu
i emocji, broni mczynie wstpu do peni ludzkich dowiadcze. Obecna posta
tradycyjnego paradygmatu mczyzny uksztatowaa si pod wpywem wielu czynnikw20. Wan rol odegray wrd nich: religia judeochrzecijaska, filozofia
grecka (Platon, Arystoteles) oraz pogldy goszone przez XVII i XVIII-wiecznych
mylicieli, ktrzy stworzyli fundamenty rewolucji naukowej (Kartezjusz, Newton,
Bacon). Tradycyjny paradygmat mskoci zosta umocniony przez Sigmunda Freuda
i jego uczniw, a wspczenie otrzymuje wsparcie ze strony socjobiologw i psychologw ewolucyjnych. Warto w tym kontekcie wspomnie o backlashu. W latach
osiemdziesitych minionego stulecia najpierw w USA, nastpnie w Europie Zachodniej i w innych krajach nastpi silny kontratak na prawa kobiet, tak zwany
backlash, czyli prba odebrania zwycistw feminizmu21. Pojawio si wtedy wiele
ruchw (np. Promise Keepers) i organizacji goszcych hasa odbudowy autorytetu
ojcw w rodzinach oraz przywrcenia synom wzorca tradycyjnej mskoci, jak rwnie szerzcych przekonania antyfeministyczne.
Nowy paradygmat mskoci akcentuje rwno oraz partnerstwo mczyzn i kobiet,
uznajc te wartoci za fundamentalne w tworzeniu nowego adu spoecznego. Zawiera
koncepcje androgynicznoci i samorealizacji rozumiane jako denie do peni czowieczestwa. Mczyzna nie walczy z istniejc w nim kobiecoci. Nowy paradygmat pozwala na eksponowanie zarwno cech mskich, jak i kobiecych, pozwala mczynie
osign peni indywidualnego potencjau czowieka. Jego dewiz yciow staje si
wspdziaanie, a nie dominacja, jest on partnerem dla kobiet i dzieci. Nowa wizja mskoci w przeciwiestwie do wizji tradycyjnej nie upoledza innych ni heteroseksualna tosamoci seksualnych. Nowy paradygmat mczyzny uksztatowa si przede
wszystkim pod wpywem ruchu emancypacyjnego kobiet, myli feministycznej i refleksji postmodernistycznej (np. teorii dekonstrukcji Jacquesa Derridy, pogldw goszonych przez Jean-Franoisa Lyotarda czy Richarda Rortyego). Istotn rol odegray tu,
jak sdz, rwnie szkoa psychologii humanistycznej (Abraham H. Maslow, Carl C. Rogers) oraz koncepcja androgynii (np. Sandra Lipsitz Bem), a take ruchy dce do
zmiany systemu patriarchalnego, takie jak: New Age, ekologia gboka, ekofeminizm i profeministyczne organizacje mczyzn. Wreszcie naley podkreli zasugi autorek i autorw sytuujcych swoje zainteresowania w ramach studiw nad pci kulturow
(gender studies), ktrzy prbuj obala faszywe przewiadczenia dotyczce pci i przyczyniaj si poprzez badania i publikacje do umacniania nowej wizji mskoci.
Wikszo wspczesnych mczyzn yjcych w spoeczestwach nalecych do
krgu kultury euroamerykaskiej realizuje w swoim yciu wzory zachowa bdce
(dok. z poprz. str.) tradycyjny model mskoci: dominacj mczyzn nad kobietami, pciowy podzia rynku
pracy oraz heteroseksualn orientacj. Autor Masculinities podda si operacji zmiany pci i obecnie funkcjonuje jako Raewyn Connell. Zob.: Robert W. Connell, 1987, Gender and Power. Society, the Person and
Sexual Politics, Stanford: Stanford University Press oraz Robert W. Connell, 1995, Masculinities, Cambridge: Policy Press.
20
Na ten temat zob. np.: Sandra Lipsitz Bem, 2000, Msko kobieco: o rnicach wynikajcych
z pci, Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne; Fritjof Capra, 1987, Punkt zwrotny. Nauka,
spoeczestwo, nowa kultura, tum, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
21
Por.: Susan Faludi, 1992, Backlash. The Undeclared War against Women, London: Vintage.
15
16
W niniejszym tekcie analizuj spoty telewizyjne, ktre byy emitowane przez polskojzyczne stacje
telewizyjne u pocztku XXI wieku .
25
Zob.: Beata aciak, 2005, Obyczajowo polska czasu transformacji, czyli wojna postu z karnawaem Warszawa: Wydawnictwo Trio.
17
cjach wanie do ojca naley ostatnie sowo. Ponadto partnerski ukad nie dotyczy
sfery obowizkw domowych. Taki model relacji midzy pciami socjoloka Beata
aciak okrela mianem partnerstwa zaburzonego25. Jej zdaniem, wzorzec w wystpuje w serialach i filmach polskich najczciej. Twrcy telenowel sugeruj, e to
przede wszystkim na ojcu spoczywa obowizek utrzymania rodziny. Praca ma
jest waniejsza ni zajcie wykonywane przez on, poniewa dziki ojcu rodzina
ma zapewniony godziwy poziom egzystencji. Gwnymi ywicielami rodzin s:
szef prywatnej kliniki Pawe Lubicz (Tomasz Stockinger), wspwaciciel pubu,
a pniej przedstawiciel handlowy Marek Mostowiak (Kacper Kruszewski), adwokat Wiktor Waligra (Krzysztof Stelmaszyk)26. Status gwnego ywiciela
czy si z byciem gow rodziny, co pociga za sob okrelone konsekwencje. Ojciec ma prawo nie angaowa si w prace domowe (rzadko gotuje lub sprzta).
Jego liczne zobowizania wynikajce z pracy zawodowej powoduj, e gros obowizkw zwizanych z wychowaniem i opiek nad dziemi spoczywa na barkach
matki. Ona rwnie pracuje zarobkowo, ale musi znale dodatkowy czas dla rodziny, co w wypadku ojca nie jest obligatoryjne, lecz fakultatywne. Warto zauway, e w serialach telewizyjnych i w reklamie mczyzna jest dosy czsto
prezentowany jako posiadacz drogiego samochodu, dziki ktremu buduje swj
presti nie tylko w pracy, ale rwnie wrd czonkw rodziny.
Profesjonalista
Wyobraenie mczyzny jako profesjonalisty znajduje odzwierciedlenie w reklamie. Co ciekawe, mczyzna w reklamie jest specjalist rwnie w dziedzinach,
ktre powszechnie uwaa si za domen kobiet: gotowanie, pranie, zmywanie (reklamy zup Knorra i Amino, paluszkw rybnych Frosta, przyprawy Vegeta, proszku
Pollena Surf Cytrus, pynu do zmywania Pur Universal)27.
Zazwyczaj mczyni wystpujcy w roli profesjonalisty s w rednim wieku.
Uosabiaj oni: solidno, niezawodno, rzetelno, odwag i inteligencj. Dziki
tym cechom mczyzna wzbudza podziw kobiet i dzieci (filmy reklamowe Dekoralu, Pur Universal, Compensy ycie). Charakterystycznym rysem wizerunku profesjonalisty jest posugiwanie si przez niego najnowszymi urzdzeniami. W filmie
prezentujcym bank Pekao SA mczyzna, dziki posiadaniu przenonego komputera, telefonu komrkowego i konta w banku, zaoszczdza tak duo czasu, e moe
w godzinach pracy przyjemnie odpoczywa na basenie. Profesjonalista to take
czowiek podrujcy po wiecie i poznajcy rne kultury. W reklamie Banku
lskiego widzimy biznesmena, ktry, wskazujc na banknot o duym nominale,
mwi: Te pienidze naprawd pachn wielkim wiatem.
W filmach reklamowych mczyni s przedstawicielami bardzo rnych zawodw, jednak najczciej reprezentuj profesje najlepiej patne i cieszce si najwikszym uznaniem spoecznym. Bohaterowie reklam to biznesmeni (Idea, Hewllet
26
27
Przez duszy okres ona Waligry wychowywaa dzieci i nie pracowaa poza domem.
W nawiasie wymieniam reklamy, ktre zostay poddane analizie i cz si z danym zagadnieniem.
18
Packard, Bank lski, Knorr), bankowcy (Pekao SA, MBank), lekarze (Rutinoscorbin, Codipar, Gripex), agenci ubezpieczeniowi (PZU SA, Compensa ycie), architekci (Idea), ale rwnie mechanicy (Daewoo, Danfoss, Calgon), kucharze (Knorr,
Vegeta), barmani (ywiec), kelnerzy (Tetley). W filmach reklamowych mczyzna
dosy rzadko wystpuje w roli sprzedawcy. By moe wynika to z faktu, e zawd
ten jest sfeminizowany i cieszy si niskim prestiem. Charakterystycznym rysem
profesjonalisty pojawiajcego si w reklamie telewizyjnej jest to, e doradza on kobietom, instruujc je i pouczajc, jakiego produktu maj uywa.
Fakt, i w spotach telewizyjnych to mczyni czciej wystpuj w roli profesjonalistw, w sposb oczywisty wie si ze stereotypami pci. Wynika z kojarzenia mskoci z racjonalnoci i precyzj, kobiecoci za z emocjonalnoci. Naley rwnie podkreli, e w reklamach przedstawiajcych profesjonalistw i ekspertw narratorem jest z reguy mczyzna.
Srogi wychowawca
Zgodnie z tradycyjnym paradygmatem mskoci ojciec, z racji tego, i jest mczyzn, ma naturalny autorytet u potomstwa. W zwizku z tym powinno mu ono
okazywa szacunek i mie dla niego respekt. Ojciec uczestniczy w wychowywaniu
dzieci, ale inaczej ni matka. Musi by stanowczym wychowawc, opierajcym si
na mskim autorytecie, nie za partnerem lub opiekunem dziecka. Wzr srogiego
wychowawcy akcentuje funkcj instrumentaln i kontroln. Ojciec jest emocjonalnie odlegy, nie zajmuje si fizyczn opiek, gdy funkcje emocjonalne i opiekucze wypenia kobieta. Mczyzna dyscyplinuje dzieci, uywajc swojego autorytetu,
bywa grony i karzcy. Stanowczo egzekwuje posuszestwo potomstwa wobec rodzicw. Ten wzorzec relacji midzy ojcem a dziemi jest zakotwiczony w tradycyjnym paradygmacie mskoci.
W serialu Magda M przedstawiono relacj midzy Tomaszem Korzeckim a jego
synem Piotrem. Ojciec na swj sposb kocha syna, ale nie eksponuje uczu, skrywa
je, gdy otwarte wyraanie emocji nie koresponduje z wizj twardego mczyzny
i moe zosta odczytane jako niemskie. Ojciec uwaa si za nieomylnego i czsto
strofuje syna za jego zachowanie, nie dostrzegajc, e naganne postpowanie Piotra
jest spowodowane wzorcem mskoci, ktry sam mu zaszczepi. Liczenie na siebie,
twarde stpanie po ziemi, skrywanie emocji to cechy charakteryzujce nie tylko Tomasza Korzeckiego, ale w duym stopniu rwnie jego syna.
Wzorzec srogiego wychowawcy wyznacza przymus dominacji nad dziemi oraz
praktyk narzucania im przez ojca wasnego zdania. Wychowanie oparte na stosowaniu zakazw i kar, w ktrym dziecko nie jest traktowane podmiotowo, lecz instrumentalnie, nie zawsze przynosi podany skutek. Zgubienie pozytywnego przekazu emocjonalnego zubaa relacje midzy ojcem i dzieckiem, powodujc frustracj tego ostatniego, bowiem potrzebuje ono ojcowskiej mioci i szacunku. Ponadto
nagminne stosowanie przez ojcw kar cielesnych czsto negatywnie odbija si na
rozwoju psychicznym dziecka. Problem ten poruszya Magdalena Piekorz w gonym filmie Prgi (2004), ktrego scenariusz oparto na ksice Wojciecha Kuczoka
19
20
Twrcy serialu Klan z nieznanych mi przyczyn postanowili zakoczy wtek relacji Micha z King.
W 1264 odcinku Kinga otrzymuje wiadomo, e jej partner zosta zamordowany.
29
Por.: Elizabeth Badinter, 1993, XY: tosamo mczyzny, Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.
21
22
Homoseksualista
W polskich serialach telewizyjnych pojawiali si wprawdzie bohaterowie o nietypowej orientacji seksualnej, jednak na og nie byli oni postaciami pierwszoplanowymi.
Pewien wyjtek stanowi posta Mikoaja Mellado (Robert Janowski), ktry w pierwszych odcinkach serialu Na dobre i na ze funkcjonowa jako bohater pierwszoplanowy.
Naley zaznaczy, i portret psychologiczny tej postaci nie jest precyzyjny, pozostawia
wiele wtpliwoci co do tosamoci bohatera. Nie mamy pewnoci, czy jest on homoseksualist, ktry prbuje leczy swoje kompleksy przy pomocy kobiet, czy te heteroseksualist, ktry przeywa chwilowe zauroczenie modym, wraliwym homoseksualist.
33
Mam tu na myli gwnie filmy mieszczce si w nurcie ochrzczonym przez krytyk mianem kina
bandyckiego, ktrego najsawniejszym przedstawicielem jest Wadysaw Pasikowski.
34
Cyt. ze cieki dwikowej filmu Edi, scen. Wojciech Lepianka, Piotr Trzaskalski, re. Piotr Trzaskalski, 2002.
35
Cyt. ze cieki dwikowej filmu urek, scen. i re. Ryszard Brylski, 2003.
23
24
Refleksje kocowe
Niniejszy tekst stanowi prb zrekonstruowania fragmentu zoonej struktury, jak
jest obraz mczyzny w przekazach medialnych. Badacz podejmujcy wysiek opisu
pewnego obszaru kultury musi zdawa sobie spraw, e wytworzona przez niego wiedza moe by czciowa. Towarzysz mu wtpliwoci dotyczce liczby elementw
potrzebnych do wiarygodnej analizy oraz poczucie niepewnoci, czy ma wszystkie
niezbdne czci39. Analiza zebranego materiau pozwala stwierdzi, e w Polsce przewaaj tradycyjne wyobraenia mczyzny: ywiciel rodziny, gowa rodziny, profesjonalista40. Mimo i w kulturze polskiej po 1989 roku dominuj stereotypy pci, mona
dostrzec rwnie obecno nowych wzorw. Na pocztku obecnej dekady w polskich
przekazach medialnych (serialach telewizyjnych, filmach fabularnych, reklamach)
pojawiy si wizerunki mczyzn przeamujce tradycyjne postrzeganie mskoci
mona do nich zaliczy wzr wraliwego partnera kobiety i opiekuna dziecka. Zachodni autorzy zwracaj uwag, e pojmowanie mskoci jako konstrukcji opierajcej
si na pracy zarobkowej (work based gender) podlega obecnie ewolucji w kierunku
mskoci opartej na trosce o innych (caring masculinity)41. Naley jednak zauway,
e w polskich serialach i filmach czsto opiekunami dzieci zostaj na skutek splotu
okolicznoci mczyni niebdcy ich biologicznymi ojcami. Nadal odczuwalny
jest deficyt ojca, odpowiedzialnego i wraliwego, ktry chce opiekowa si swoim
dzieckiem i nawiza z nim gbok wi emocjonaln.
Tumaczenie dominacji stereotypw pci w telenowelach i komediach romantycznych konwencj gatunkow jest wyjanianiem, ktre nie do koca mnie przekonuje. Podobnie, jak nie przekonuje mnie konieczno silnej stereotypizacji
wizerunkw pci w reklamie w Polsce rzekomo niezbdnej do odniesienia sukcesu
rynkowego. Moim zdaniem przytoczone argumenty czsto funkcjonuj jako wygodne wymwki suce zachowaniu status quo. Dla wielu Polek i Polakw mass
media stanowi jedno z najwaniejszych rde czerpania wiedzy o wiecie, dlatego bardzo istotne jest, jakie wizerunki pci s przez nie propagowane.
39
Zob.: Zbyszko Melosik, 1996, Tosamo ciao i wadza: teksty kultury popularnej jako (kon)teksty
pedagogiczne, Pozna Toru: Wydawnictwo Edytor.
40
Tez t formuuj na podstawie moich wieloletnich bada dotyczcych mskoci w kulturze polskiej.
41
Cyt. za: Anna Kwiatkowska, Agnieszka Nowakowska, 2006, Mczyzna polski. Psychospoeczne
czynniki warunkujce penienie rl zawodowych i rodzinnych, Biaystok: Wydawnictwo Wyszej Szkoy
Ekonomicznej, s. 17.
25
Magdalena Dbrowska
R.
W. Connell w monografii Masculinities podja prb uchwycenia wzorw mskoci w kulturze Zachodu. Autorka dowodzi, e o ile we wszystkich spoeczestwach istnieje koncepcja pci, nie wszystkie posiadaj
jasno zdefiniowan koncepcj mskoci. Do czsto tworzona jest ona relacyjnie,
jako przeciwiestwo kobiecoci. Tak prezentuje si rwnie historia powstawania
mskoci na Zachodzie. Buruazyjna ideologia oddzielnych sfer, gwarantujca
mczyznom dominacj w sferze publicznej, a kobiety ograniczajca do sfery prywatnej, miaa na celu umocnienie rnicy oraz stworzenie dwch odmiennych, pozostajcych do siebie w opozycji, rl pciowych. Po przeanalizowaniu rnorodnych
definicji oraz powiza pomidzy poszczeglnymi modelami pci Connell dochodzi
do wniosku, e <<msko>> nie jest monolitycznym obiektem, na temat ktrego
mona prowadzi generalizujce badania.1 Istnieje wiele modeli i wzorw mskoci,
a ich tworzenie oraz istnienie wie si z takimi zmiennymi, jak: klasa spoeczna,
wiek, rasa, orientacja seksualna itp. Zmuszeni jestemy mwi raczej o mskociach ni o jednym, powszechnym wzorcu mskoci, odgrywanym przez wszystkich mczyzn.
Istnienie wielu wzorcw mskoci nie gwarantuje zupenej dowolnoci w wyborze
tosamoci. Kategoria hegemonicznej mskoci odnosi si do zestawu cech czy zachowa, ktre dominuj w danym spoeczestwie i s uznawane za najbardziej mskie. Jest ona egzemplaryzowana przez biaego, heteroseksualnego mczyzn, odnoszcego sukcesy zawodowe i posiadajcego rodzin. W spoeczestwie Zachodu takie
wanie wyznaczniki prawdziwego mczyzny przywouje si najczciej. Model hegemonicznej mskoci funkcjonuje w opozycji do kobiecoci oraz innych, porednich,
wzorcw mskoci (subordinated masculinity), na przykad homoseksualistw. Koncepcja ta zakada obecno najszerzej akceptowanego ukadu relacji pomidzy pciami,
umacniajcego istniejcy porzdek. Opiera si on na uznaniu wyszoci mczyzn nad
1
R. W. Connell, 1995, Masculinities, Berkeley, Los Angeles: University of California Press, s. 67.
26
kobietami oraz na wyranym przedkadaniu jednych mczyzn ponad innych. Utrzymanie wzorca hegemonicznej mskoci jako podanej kulturowej konstrukcji ma
suy sprawowaniu kontroli nad kobietami oraz alternatywnymi formami mskoci.
Hegemoniczna msko z ideaami rywalizacji, ekonomicznej skutecznoci, agresji
i wadzy tworzy kulturowy model sukcesu. Connell twierdzi, e model ten zawiera
obecnie najbardziej ceniony sposb bycia mczyzn, zmusza innych mczyzn do zajcia pozycji w relacji do niej oraz ideologicznie legitymizuje globalne poddanie kobiet
mczyznom.2 Mocno wie si on z obron tradycyjnych rl pciowych (msko
jako przeciwiestwo kobiecoci), z dyskursem nacjonalistycznym (definiowanie mskoci w kategoriach rasowych) oraz homofobi (heteroseksualno jako normatywna
praktyka seksualna).
Wielu spord badaczy i badaczek podkrela, e msko nie jest dana raz na zawsze, lecz musi by nieustannie tworzona i potwierdzana. Zdaniem Jamesa Messerschmidta, msko nie jest nigdy statycznym i skoczonym produktem. Raczej
mczyni tworz msko w specyficznych sytuacjach3. Jedn z przestrzeni, w ktrej wzorce mskoci s negocjowane, jest dyskurs polityczny. Zajmuje on szczegln
pozycj w tworzeniu kulturowych wzorcw mskoci: z jednej strony wypywa ze
spoecznej mentalnoci, z drugiej posiada znaczny potencja utrzymywania czy modyfikowania kulturowych wzorcw pci.
Debaty na temat aborcji, toczone u samego pocztku demokracji, miay rnorakie konsekwencje. Poza najbardziej oczywistym wpywem na prawa reprodukcyjne kobiet przyniosy take bardziej subtelne efekty: stay si sposobem na umocnienie symbolicznej pozycji mczyzn. Przyczyniy si rwnie do tworzenia (lub
umocnienia) pewnych normatywnych wzorcw mskoci. Wydaje si, e na pocztku lat dziewidziesitych, jak nigdy przedtem, problematyczne stao si bycie
mczyzn oraz uzasadnienie uprzywilejowanej pozycji tego mczyzny w rodzinie i yciu politycznym. Msko a raczej mskoci zbudowane s wok takich
cech, jak: wadza, ekonomia, seksualno czy agresja (obrona). Realizacja mskoci
jest wic raczej (swobodnym) wyborem pomidzy spektrum cech i postaw, a nie
cile wytyczon ciek yciow. Naszym celem jest stworzenie schematu kulturowych ram definiowania mskoci oraz pokazanie zwizku pomidzy ramami mskoci, kobiecoci, kwesti aborcji oraz rwnoci pci. Tworzc ramy, zajmiemy si
powizaniami pomidzy mskoci a jej wyznacznikami takimi, jak: ekonomiczna
dominacja, dostp do sfery publicznej, stosowanie przemocy itp.
Debaty polityczne proponuj normatywny wzorzec mskoci oparty na roli ywiciela i gowy rodziny. Ojcostwo rozumiane jest nie jako zapewnianie opieki i codzienna troska o potomstwo, lecz raczej w kategoriach autorytetu i wadzy, ktra ma
charakter ekonomiczny i symboliczny. Podkrelanie ojcowskich predyspozycji mczyzny oraz jego centralnej funkcji w rodzinie ma za zadanie umocnienie jego tradycyjnej roli, czsto zachwianej przez reformy ekonomiczne. Zagadnienia ekonomiczne i ich zwizek z mskoci tworz pierwsz z ram, nazwan ywiciel rodziny.
2
R. W. Connell, James W. Messerschmidt, 2001, Hegemonic Masculinity. Rethinking The Concept,
Gender & Society, 19 (6), s. 832.
3
James W Messerschmidt, 1993, Masculinities and crime: Critique and reconceptualization of
theory, Lanham: Rowman & Littlefield, s. 31.
27
ywiciel rodziny
Czy ekonomiczna dominacja jest jednym z wyznacznikw mskoci? Wedug danych z 1995 roku w krajach kapitalistycznych rednie dochody mczyzn s przecitnie
dwukrotnie wysze ni dochody kobiet. Mczyni posiadaj wikszo majtkw jako
bezporedni waciciele, posiadacze wielkich korporacji oraz jako kadra zarzdzajca kapitaem. Ponad 90 proc. amerykaskich fortun jest w rkach mczyzn.4 Mona si spiera, czy wadza ekonomiczna stanowi przyczyn czy efekt spoecznej dominacji mczyzn. Jednak pewne jest, e msko i sukces ekonomiczny s powizane i tworz jedn
z kulturowych ram. Zwizek pomidzy mskoci a dominacj ekonomiczn silnie zaznacza si w polskiej kulturze oraz znajduje odbicie w dyskursie politycznym.
4
R. W. Connell, Masculinities...
28
Sarah Ashwin, Tatyana Lytkina, 2004, Men in Crisis in Russia: The Role of Domestic Marginalization, Gender Society, (18), s. 189.
6
Sarah Ashwin, Tatyana Lytkina, Men in Crisis...
29
30
Obroca
Na pocztku lat 90-tych fala upolitycznionego chrzecijaskiego konserwatyzmu
zaoferowaa nowe ramy dla tworzenia mskiej tosamoci oraz podstaw dla utrzymania dominujcej pozycji mczyzny w spoeczestwie: wartoci. Grup, dla ktrej przeznaczona bya nowa retoryka, stali si mczyni, ktrzy w wyniku ekonomicznych transformacji utracili pozycj ywiciela swoich bliskich. Skierowane do
nich przesanie opierao si na wyobraeniu silnej i niezalenej rodziny, z centraln
rol mczyzny w jej strukturze. W oparciu o moralny oraz religijny autorytet mia on
sta si gow teje patriarchalnej rodziny oraz strem moralnoci spoecznej. W ten
sposb dyskurs polityczny oferowa now paszczyzn identyfikacji oraz wyjcie
z kryzysu, w ktrym znalaza si msko okresu transformacji.
9
31
Maria Janion, 2003, Amerykanka w Polsce, wstp do ksiki Shany Penn Podziemie kobiet, Warszawa: Wyd. Rosner & wsplnicy.
12
Krzysztof Krl, 1 kadencja, 33 posiedzenie, 1 dzie (30.12.1992) 2 i 3 punkt.
13
Franciszek Stefaniuk, 1 kadencja, 21 posiedzenie, 3 dzie (24.07.1992) 7 punkt.
32
33
34
otrzyma biaej ry kwiat? Warto ponownie przytoczy rozwaania Sawomiry Walczewskiej dotyczce funkcjonujcego w polskiej kulturze kontraktu damy-rycerze26.
Kontrakt ten opiera si na binarnoci pci. Wprawdzie nie mamy tu do czynienia
z jawn dyskryminacj kobiet, raczej z wszystkimi elementami rycerskoci, szacunku
i zabiegania, jednak taki model mskoci nie jest wolny od ogranicze. Zasadza si on
na zestawieniu z biern kobiecoci, ktra przyjmuje awanse rycerza. Kontrakt damy
i rycerza znosi by moe jawn dyskryminacj, lecz zastpuje j dyskryminacj bardziej subteln. Wci oparty jest na przekonaniu o odmiennoci kulturowych rl kobiet
i mczyzn oraz na przewiadczeniu, e pewne cechy i zachowania s odpowiednie
tylko dla kobiet, inne tylko dla mczyzn. Zamiast rwnoci mamy wic nieusuwalne rnice, z ktrych prawdopodobnie wypywaj okrelone konsekwencje
tyle e w nieco adniejszym opakowaniu.
Obywatel
Cechami historycznie wicymi nacjonalizm z mskoci s: patriotyczna msko
i egzaltacja macierzystwa, tworzenie odrbnych miejsc dla kobiet i mczyzn przez polityk narodow, a take dominacja mskich interesw w ruchach nacjonalistycznych.
Zdaniem Joane Nagel, msko i nacjonalizm wzajemnie si dopeniaj, nowoczesna
forma Zachodniej mskoci pojawia si w tym samym miejscu i czasie co nowoczesny
nacjonalizm27. Na wyobraeniach mskoci ufundowane byy rnego rodzaju ruchy
nacjonalistyczne. Nie tylko ruchy konserwatywne, lecz take ruchy robotnicze i bolszewicy opierali si na pewnym stereotypowym wzorcu mczyzny silnego jak w. Tradycyjny podzia rl pciowych wyznacza odrbne przestrzenie dla kobiet i mczyzn,
przydzielajc tym pierwszym rol reprodukcyjn, symboliczn i wspierajc, za sfer
publiczn pozostawiajc kurateli mczyzn. Ideologia nacjonalistyczna staje si uzasadnieniem dla dziaania w imi narodu, a w konsekwencji uzasadnieniem dla tradycyjnego
podziau rl pciowych (przy zaoeniu, e przyczyni si on do odrodzenia tego narodu).
W kontekcie postkolonialnym ruchy nacjonalistyczne czsto rnicuj tosamo grupy
na materialn i duchow, przypisujc <<swoim>> kobietom ciar zachowywania tradycji (...) a przez to strzeenia duchowej esencji grupy. Mczyni s dziki temu wyzwoleni by by nienaznaczonymi i racjonalnymi podmiotami <<nowoczesnoci>>28.
Nira Yuval-Davis pokazuje, e kobiety, przez szczeglne zachowanie i ubir, zobowizane
s do zachowania tosamoci narodowej. Ich ciaa symbolizuj Innych/ Inne, ktre nie
podlegaj kulturowej homogenizacji oraz wiadcz o odmiennoci narodowej kultury
i tosamoci. Wedug dyskursu narodowego kobiety odpowiedzialne s za kulturowe
funkcjonowanie wsplnoty, za przekazywanie kolejnym pokoleniom jzyka, moralnoci,
zwyczajw i wierze. O podobnej roli kobiety w kulturze polskiej wspomina si przy
26
35
36
37
posa, ktry zwraca uwag na istniejc w Polsce psychoz lku przed dzieckiem.
Konkludujc, stwierdza on, i w strategicznym interesie Polski na pewno nie ley
ugruntowywanie, i to w jakiejkolwiek formie, lku przed kadym nowo urodzonym
Polakiem. Wrcz przeciwnie, w interesie Polski i Polakw ley, bymy lk zastpili radosnym i dzikczynnym pochyleniem si nad kad koysk kadego Polaka34.
W wypowiedzi dwukrotnie odwouje si do interesu Polski oraz trzykrotnie do Polakw.
Pd jest obywatelem rodzaju mskiego i to w jego obronie toczy si debata.
W czasie dysput sejmowych kilkakrotnie przytaczane s historie ocalaych i we
wszystkich przypadkach uratowane od aborcji pody s rodzaju mskiego. Uycie tego
rodzaju opowieci mona uzna za potwierdzenie tezy, i w debacie aborcyjnej
mczyni w symboliczny sposb utosamiali si z podem. Podobiestwo mogo polega na lku przed potg i niemal nieograniczon moc decyzyjn kobiety: jest ona
nie tylko t, ktra daje ycie, lecz take t, ktra ycie moe odebra. Wkracza przez
to na teren kulturowo zarezerwowany dla mczyzn, ktrzy jako obrocy/ rycerze/ napastnicy maj wyczne prawo do odbierania ycia. Po drugie, uycie takiej analogii odwouje si do opozycji matka pd, w symboliczny sposb przenoszc j w wymiar
relacji pciowych. Kwestia aborcji staje si wic wojn toczon pomidzy kobietami
a mczyznami. W wielu opowieciach pojawia si w tle wtek wojny oraz okupowania kraju przez wrogie armie. Historie tworz tym samym opozycj: z jednej strony
pd/mczyzna/nard, z drugiej: okupant/matka. Niekiedy opozycja ta wyraona zostaje wprost: tak jak okupant zabija polskie dzieci, tak zabijaj je kobiety dokonujce
aborcji. Opowieci wpisuj si w dyskurs tworzcy konflikt pomidzy podem a matk
musi by on rozwizany za pomoc ingerencji prawa. Nawizuj przez to do sposobu
traktowania kobiet przez dyskursy nacjonalistyczne, gdzie postrzegane s one jako
inne: zewntrzne wobec wsplnoty i stanowice dla niej zagroenie. W kocu
woanie ocalaych funkcjonuje jako wypowied moralnego autorytetu. Zakorzenione
jest w pozycji poza wiatem zarwno w przeszoci, jak i w teraniejszoci. Paradoksalnie, jest gosem tego, kto gosu zosta pozbawiony, lecz jednoczenie przemawia
penym gosem. Wykluczony, ktry wyrs poza kondycj wykluczonego i otwiera innym
now drog. Gosy ocalaych zawieraj zatem pewien element mesjaski pd przyjmuje na siebie rol przewodnika i pasterza, tego ktry przekroczy wasn mier.
W debacie aborcyjnej cytuje si list nadesany do telewizji. Historia ocalonego
opowiedziana jest w pierwszej osobie, lecz zawiera take dodany komentarz posa.
<<Jestem dzieckiem pocztym z gwatu. Bya wtedy okupacja, 1943, miesic marzec. W okresie kiedy byem w onie matki, doznaem skutkw przebytej toksoplazmozy. Jestem, niestety, ksidzem. Skoczyem ponadto kocielno-pastwow
wysz uczelni, ATK. W imieniu wszystkich, ktrym nie pozwala si urodzi, protestuj jako jeden z tych, ktrych skazuje si na mier, zanim przyjd na wiat,
przeciwko najwikszej habie XX w.>> Ci ludzie w onie matek nie mog mwi,
ale powiedzia to kto, kto naley do tej kategorii, ktrej ycie pastwo chcecie podda gosowaniu i dyskusji: czy powinno by ono utrzymane, czy powinno doj do
narodzenia czy nie35. Historia zinterpretowana jest jako gos czowieka w onie
matki. Dorosy mczyzna przemawia jako pd z gbi kobiecego ciaa, bdc
35
38
39
relacjonuje z niejakim zaskoczeniem, nie czyni tego. Dziki swojej heroicznej postawie
udowadnia, e przynaley do wsplnoty, e jest czci narodu, e pomimo chwilowej
nieobecnoci ojca w rodzinie wci posuszna jest jego prawom. Powieci ocalonych
nawizuj do opowiedzianych ustami synw historii walki i heroizmu ojcw.
Msko ujta w ramy gosu ocalaego nienarodzonego narodu nabiera jeszcze innego wydwiku, gdy gos ten zestawimy z dowiadczeniem kobiet w socjalistycznej Rumunii. Przytoczony poniej wiersz powsta w okresie dyktatury Nicolae Ceausescu i odnosi si do ogoszonego w 1966 roku Dekretu, ktry zabrania stosowania jakichkolwiek metod kontroli urodzin. Zakazane byo nie tylko przerywanie ciy, lecz take importowanie i uywanie rodkw antykoncepcyjnych
oraz rozpowszechnianie informacji na temat metod antykoncepcyjnych. Od kobiet
wymagano comiesicznych testw ciowych u ginekologa, a wykryta cia bya
nadzorowana a do rozwizania. Praktyki te miay na celu zapewnienie wzrostu demograficznego, by nard mg rosn w si. Pastwo uzurpowao sobie prawo do
decydowania o podnoci obywateli oraz do karania tych, ktrzy odmawiali wykonania patriotycznego obowizku. W imi polityki reprodukcyjnej podejmowano
decyzje w imi dobra obywateli, nie dbajc o ich indywidualne potrzeby i pragnienia. Totalitarne pastwo wkraczao w prywatn przestrze kobiet i niemal w dosownym sensie uspoeczniao ich ciaa, zmuszajc do macierzystwa w imi
spoecznego wzrostu i dobrobytu. Zdaniem Gail Kligman, prawa jednostki nie byy
czci dyskursu publicznego ani prywatnego. Pastwo za pomoc prawa wspierao rwno spoeczn, a za pomoc ideologii prawa socjalne (...). Zakaz aborcji
i wychowywanie dzieci byy zwizane z obowizkami obywateli wobec paternalistycznego pastwa, ktre troszczyo si o nich. Prawa jednostki nie byy dyskutowane38. Uderzajce jest podobiestwo dyskursu w Rumunii czasw Ceausescu oraz
w Polsce okresu transformacji. Dotyczy ono nie tylko polityki pci, ingerencji pastwa w prywatno jednostki oraz braku uznania dla praw jednostki w dyskursie
publicznym. Istotne s take inne zbienoci: paternalizm pastwa skontrastowany
z bied obywateli i ich fataln sytuacj ekonomiczn. Pastwo, zmuszajc do wydawania potomstwa w imi dobra narodu, jednoczenie nie zapewniao pomocy
ekonomicznej w wychowaniu i utrzymaniu narodzonych ju dzieci. Ideologia triumfowaa nad rzeczywistoci.
Wiersz Krucjata dzieci rumuskiej poetki Any Blandiany jest komentarzem do
panujcej wwczas sytuacji. Poetka uywa sformuowa i retoryki podobnej do tej
obecnej w polskim dyskursie politycznym.
Cay nard,
Wci nienarodzony,
Lecz ju skazany na urodzenie,
Podzielony na bataliony przed narodzeniem,
Pd obok podu,
Cay nard
Niesyszcy, niewidzcy, niechwytajcy,
38
Gail Kligman, 1998, The politics of duplicity: controlling reproduction and everyday life in Ceausescus Romania, California: University of California Press, s. 6.
40
Lecz postpujcy
Przez wijce si w konwulsjach ciaa kobiet,
Przez krew matek
Nie pytanych o zgod.39
39
Ana Blandiana, Cruicada Copiilor, tumaczenie z tumaczenia angielskiego, za: Daniela Sorea 2002, Pregnant self and lost identity in Ana Blandianas Childrens Crusade, [w:] Gender Identity and Discourse Analysis, J. Sinderland, L. Litosseliti (red.), Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, s. 278.
40
Daniela Sorea 2002, Pregnant self and lost identity in Ana Bladinas Childrens Crusade, [w:] Gender Identity and Discourse Analysis, J. Sinderland, L. Litosseliti (red), Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing Company s. 281.
41
Margaret Atwood, 2006, Opowie podrcznej, Krakw: Wydawnictwo Znak.
41
Uwagi kocowe
Czy aborcja i msko s powizane? Analiza polskiego dyskursu politycznego pocztku lat 90-tych wskazuje na cisy zwizek pomidzy podjciem tematyki aborcyjnej
a zmieniajcym si wwczas statusem mczyzny oraz przeksztacaniem si wyobrae
na temat mskoci. Publiczna dyskusja na temat praw reprodukcyjnych kobiet, prba regulacji sfery seksualnoci staj si wtedy jednym ze sposobw umacniania (budowania)
mskiej dominacji. Praktyka ta czy si ze strategiami budowania mskiej tosamoci,
zachwianej przez ekonomiczne przemiany okresu transformacji. Obrona ycia nie jest
wic celem samym w sobie, ale suy jako instrument ksztatowania mskiej tosamoci. Debaty dotyczce kwestii aborcji pokazuj przemian modelu teje tosamoci,
a take zmian fundamentw mskiej dominacji. Model ywiciela rodziny zosta zanegowany przez ekonomiczne przemiany i przejcie do gospodarki rynkowej. Gdy
mska dominacja nie moga oprze si na ekonomicznych czy materialnych podstawach, niezbdne okazao si znalezienie innego fundamentu. Model obrocy sta
si podstaw do tworzenia tosamoci oraz uzasadnienia dominacji nad kobietami.
Dziki przywaszczeniu sobie prawa do obrony abstrakcyjnych wartoci mczyzna
przyzna sobie prawo do decydowania o aksjologicznej sferze kultury. Postawi si w pozycji podmiotu, ktry oddziela dobro od za i za dobre wynagradza, a za ze karze. Dominacja ekonomiczna zastpiona zostaa dominacj symboliczn. Debat aborcyjn
mona wic postrzega jako metod rozwizania kryzysu mskiej tosamoci (i by
moe mskiej dominacji).
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
42
Ewa Gaewska
ak bycie Pastwo zareagowali, gdyby znana i uchodzca za symbol seksu aktorka, np. Sharon Stone w Nagim instynkcie, podniosa rk, a pod pachami ujrzelibycie krzaczast kp wosw, tak bujnych, e mona by z nich zaple
warkoczyki? Co bycie poczuli, widzc w synnej scenie zakadania nogi na nog wosy
na ydkach i wyej? Prawdopodobnie wikszo dzisiejszych nastolatkw, ale rwnie
20-, 30- i 40-latkw (niezalenie od pci), widok taki odebraaby z obrzydzeniem. Seksbomba utraciaby nagle cay swj sexappeal.
Tak jednoznaczne, a zarazem negatywne reakcje na widok owosionego kobiecego
ciaa nie miayby racji bytu kilkadziesit lat temu. Powyszy przykad uzmysawia
wic, jak powane zmiany zaszy w naszej wiadomoci w cigu zaledwie kilku dekad.
Jak to moliwe, e praktycznie w uamku sekundy (w skali historii) pojcie pikna fizycznego ewoluowao tak bardzo, i uwierzylimy, e jedynie wydepilowane kobiece
ciao jest atrakcyjne i zdrowe? Co wicej, mona zaryzykowa hipotez, e w tym
samym kierunku pjdzie rwnie postrzeganie ciaa mskiego. Wtedy widok Mela
Gibsona, z krzykiem na ustach zrywajcego z wasnej obficie owosionej nogi plaster woskowy, przestaby by komediowym przykadem odwrcenia rl, a staby si
dowiadczeniem caego nastpnego pokolenia mczyzn.
Celem tego artykuu jest przyjrzenie si genderowemu znaczeniu wosw (gwnie
w wiecie zachodnim), a w szczeglnoci refleksja nad powodami, dla ktrych ludzie
depiluj coraz wiksze obszary wasnego ciaa, nie szczdzc na to rodkw oraz akceptujc cierpienie fizyczne czsto towarzyszce zabiegowi usuwania owosienia.
Praktyki depilacyjne, ktre niegdy stanowiy domen kobiet (gadkie, pozbawione
wosw ciao byo i jest w ich przypadku synonimem pikna oraz dbaoci o siebie),
coraz czciej stanowi wymg stawiany take mczyznom.
Niegdy depilacja dotyczya wybranych kobiet (np. aktorek czy modelek), bynajmniej nie stanowia dowiadczenia wikszoci. Jeli spytalibymy nasze mamy,
a ju z pewnoci babcie bd prababcie, czy depiloway np. nogi bd pachy, od1
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
43
Zob. Paul Hershman, Hair, Sex and Dirt, Man. New Series, Vol. 9, No. 2 (Jun., 1974), s. 274-298.
Anthony Synnott, Shame and Glory: A Sociology of Hair, The British Journal of Sociology, Vol.
XXXVIII, No. 3, (Sep., 1987), s. 410.
4
Patrick Olivelle, Hair and Society: Social Significance of Hair in South Asian Traditions, [w:] Alf
Hiltebeitel, Barbara D. Miller (red.), Hair. Its Power and Meaning in Asian Cultures, Albany 1998, s. 15.
3
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
44
wyjanienia symboliki wosw w oparciu o ustalenia antropologiczne od precyzyjnego okrelenia, na jakich czciach owosionego (bd ju nieowosionego) ciaa bdziemy si koncentrowa oraz od stwierdzenia, jak si to wszystko ma do pci.
Symbolika wosw stanowia przedmiot bada antropologw szczeglnie wwczas,
gdy jej opisanie przyczyniao si do wyjanienia znaczenia wosw w rytuaach inicjacyjnych, w obrzdach zwizanych z maestwem czy rytuaami pogrzebowymi, a take
w praktykach magicznych5. Mam tu na myli przede wszystkim prace Jamesa Frazera,
Bronisawa Malinowskiego i Raymonda Firtha6. Nieco bardziej pogbion analiz symbolicznego znaczenia wosw przeprowadzi Edmund Leach w swym klasycznym tekcie z 1958 roku7, gdzie poczy on perspektyw antropologiczn z podejciem psychoanalitycznym. Odnoszc si do praktyk hinduistycznych w Indiach i buddystycznych na Cejlonie (dzisiejsza Sri Lanka), Leach twierdzi, e dugie wosy s wyrazem
nieokieznanej seksualnoci (unrestrained sexuality), wosy krtkie czy czciowo ogolona gowa oznaczaj utemperowan seksualno (restricted), natomiast cakiem ogolona gowa celibat lub kastracj8. Zdaniem Leacha, w wielu kulturach gowa symbolizuje penis, za dugie rozwichrzone wosy na gowie nasienie. Wedug Charlesa
Berga, w oparciu o ktrego koncepcje Leach sformuowa swoje wasne, wosy na
gowie s uniwersalnym symbolem genitaliw, wic obcinanie ich czy golenie mona
rozumie jako symboliczn kastracj: wosy reprezentuj seksualno9.
W tym kontekcie do bardzo ciekawych konkluzji prowadzi obserwacja praktyk
golenia czy obcinania wosw w ramach rytuaw pogrzebowych, za spraw ktrych
publicznie manifestowana jest przynaleno do grupy krewniaczej. Berg, opierajc
si na badaniach przeprowadzonych przez Bronisawa Malinowskiego wrd Trobriandczykw, wyciga nastpujcy wniosek: utrata ukochanej osoby = kastracja =
usunicie wosw. Wrd wyspiarzy podstawow cech aoby byo cakowite ogolenie wosw na gowie10.
Inny autor: Christopher R. Hallpike, posugujc si przykadami zaczerpnitymi z Biblii i praktyk wspczesnego spoeczestwa, dochodzi do nieco innych konkluzji. Wedug
niego obcite wosy symbolizuj spoeczn kontrol, natomiast dugie wosy bycie poza
spoeczestwem. Najczciej wosy opisywane byy jako symbol zwierzcoci, siy i mocy
nadnaturalnych. Jak pisze Hallpike: w XVI- i XVII-wiecznej Europie, gdy procesy o czary
signy apogeum, wierzono, e niszczycielska potga wiedm zwizana jest z ich
wosami. Std do standardowych praktyk naleao nie tylko golenie im gw, ale wrcz depilowanie caego ciaa po to, by pozbawi je mocy przed egzekucj11.
5
Zob. Alf Hiltebeitel, Barbara D. Miller (red.), Hair. Its Power and Meaning in Asian Cultures, Albany 1998; Jeannette Marie Mageo, Hairdos and Donts: Hair Symbolism and Sexual History in Samoa,
Man. New Series, Vol. 29, No. 2, (Jun., 1994), s. 407-432.
6
Anthony Synnott, op. cit., s. 391-413; James Frazer, Zota ga, 1935; Bronisaw Malinowski, Argonauci Zachodniego Pacyfiku, 1922; Raymond Firth, We, The Tikopia,1936.
7
Edmund R. Leach, Magical Hair, The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain
and Ireland, Vol. 88, No. 2 (Jul. Dec., 1958), s. 147-164.
8
E. R. Leach, op. cit., s. 154.
9
Ibid., s. 150.
10
Zob. E. R. Leach, op. cit., s. 152.
11
Christopher R. Hallpike, Hair, [w:] Mircea Eliade (red.), The Encyclopedia of Religion, Vol. 6,
New York 1987, s. 154-157.
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
45
Wosy na gowie
Jeli chodzi o praktyki i znaczenia symboliczne zwizane z wosami na gowie, to
inne dotycz kobiet, inne mczyzn. Przede wszystkim tosamo pciowa kobiet
w wikszym stopniu ni u mczyzn powizana jest z tymi wosami. Potwierdzaj to
np. badania znaczenia wosw na gowie u kobiet poddanych chemioterapii, ktre po zabiegu najczciej trac owosienie. Istnieje hipoteza, e tak silna identyfikacja tosamoci kobiet z owosion gow wynika m.in. z codziennych praktyk pielgnacyjnych,
przeksztacajcych si niemal w rytua. Jego nage pozbawienie powoduje silne poczucie straty. U mczyzn identyfikacja z wosami na gowie, zdaniem Synnotta, nie jest tak
znaczca, jak u kobiet. Panowie natomiast przywizuj wiksz wag do zarostu twarzy oraz klatki piersiowej, bo symbolizuje on msko. W przypadku mczyzn wosy
na gowie i ciele znajduj si w opozycji i s one odmienne od norm obowizujcych
kobiety, dla ktrych wosy na twarzy i klatce piersiowej s zazwyczaj niechciane, podczas gdy wosy na gowie [...] stanowi cz kulturowej definicji kobiecoci13. Autor
twierdzi, e od mczyzn oczekuje si najczciej krtko przycitych wosw, nietknitych dodatkowymi zabiegami takimi, jak modelowanie czy farbowanie. Z kolei
kobiety powinny bardzo troskliwie pielgnowa wosy, najlepiej dugie, poddawa je
rnym zabiegom. Dugie wosy u kobiet przez wieki byy zarazem znakiem pci, jak
i symbolem seksu w naszym spoeczestwie pisze Synnott14. Czy takie przekonania
w dalszym cigu funkcjonuj w spoeczestwach Zachodu, sprawdzimy nieco pniej.
12
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
46
Wosy na twarzy
W odniesieniu do owosionej twarzy mona powiedzie, e to co wydaje si
pikne u jednej pci, jest brzydkie u pci przeciwnej czyli chwaa modego
mczyzny [zarost na twarzy przyp. E. G.] dla kobiety jest wstydem16. Zarost u kobiety moe by zreszt powodem nie tylko wstydu, ale i braku pewnoci siebie czy
nawet izolacji spoecznej pisze Synnott. Dobrym przykadem spoecznej reakcji
na owosion kobiec twarz jest posta Julii Pastrany, nazywanej najbrzydsz kobiet wiata. Kobieta owa, yjca w XIX wieku i cierpica na chorob znan dzi
pod nazw hipertrichosis, czyli wrodzone nadmierne owosienie, w rwnej mierze
bya przedmiotem strachu, co ekscytacji17.
Wosy na ciele
Owosione ciao mskie to kolejne przeciwiestwo wydepilowanego ciaa kobiecego. Za pomoc owosionego bd nieowosionego ciaa rnice pomidzy pciami
s maksymalizowane. Oczekiwania kulturowe dotyczce kobiet s tu bardzo konkretne, silne i bezkompromisowe. Mczyni, na przykad, zwyczajowo minimalizuj swj zarost na gowie i twarzy gol swe twarze i (w porwnaniu z kobietami)
utrzymuj wosy na gowie wzgldnie krtkie, niestylizowane, niepofarbowane i bez
sztucznych wstawek. Maksymalizuj natomiast swe wosy na ciele: ani nie przycinaj, ani nie gol wosw na nogach, rkach, pod pachami czy gdzie indziej. Std
wosy na gowie i na ciele znajduj si w opozycji. [...] Podczas gdy kobiety maksymalizuj swe wosy na gowie, a minimalizuj te znajdujce si na ciele: czsto usuwaj wosy z ng i pachwin, a take przycinaj bd usuwaj wosy onowe. Dostrzec
tu mona pewn ironi, a take kontrast w tej kwestii w odniesieniu do obu pci. Kobiety mog powica duo czasu i pienidzy dla pielgnowania ich wosw
15
Ibid., s. 388.
Ibid., s. 390.
17
Paulina Reiter, Najbrzydsza kobieta wiata, Gazeta Wyborcza. Wysokie obcasy, 13. 09. 2008 r.,
nr 36(489), s. 104-107.
16
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
47
na gowie. [...]. Ale powicaj rwnie duo czasu, co pienidzy na usuwanie niechcianych wosw na ciele18. Oglnie mona powiedzie, e wosy na ciele bd ich
brak traktowa mona jako zjawiska odnoszce si do dychotomii natura kultura,
natomiast wosy na gowie zwizane s raczej z wymiarem modo staro19.
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
48
Powysze uwagi nie tylko s zgodne z ustaleniami ewolucjonistw (socjobiologw czy psychologw ewolucyjnych), ale rwnie badaczy roli feromonw w relacjach midzy pciami. Feromony to bezwonne czsteczki wytwarzane w organizmie, ktre unosz si w powietrze ze skry. Paruj te z zagbie gruczow
potowych i pozostaj w pasemkach wosw. Kada uwolniona czsteczka feromonu
zawiera informacje o naszych pragnieniach seksualnych, poziomie agresji, cechach
naszego ukadu odpornociowego i inne. Kady feromon posiada swego rodzaju
sygnatur chemiczn, tak samo niepowtarzaln, jak linie papilarne. [...]. Wosy to
szczeglnie praktyczny sposb przekazywania wiadomoci feromonowych. Feromony przywieraj do nich, tyle e nie moemy ich zobaczy ani wyczu. Nasze
pachy i krocza (a u mczyzn rwnie owosione piersi) s tak mocno przesycone
feromonami, poniewa trzymamy je w naszym owosieniu pachowym i onowym.
Kiedy skra jest ciepa i wilgotna, jak to ma miejsce w rejonach pach i krocza, zawierajcy feromony pot z gruczow apokrynowych staje si bardzo lotny, a zatem
wicej feromonw moe skorzysta z okazji i popyn w powietrze i dalej do narzdw lemieszowo-nosowych spotykanych u ludzi. Ale cho wosy na gowie nie
s moe a tak przesycone feromonami jak owosienie pod ubraniem, to z tego, e
prezentujemy wiatu nasze wosy wynika, e prezentujemy te nasze feromony23.
Tak wic usuwanie owosienia moe znaczco zakci komunikacj chemiczn
midzy pciami sami dobrowolnie pozbawiamy si bardzo silnego bodca seksualnego. yjemy w kulturze chemii. Uywajc tak duej iloci rodkw zapachowych, a jednoczenie usuwajc owosienie na ciele, niemal zapominamy o
naturalnym zapachu naszego ciaa. A to wanie on moe sta si silnym stymulantem dla pci przeciwnej. Nie oznacza to oczywicie, e naley zaprzesta mycia, by
zatrzyma naturaln wo ciaa. Chodzi bardziej o refleksj nad dominacj kultury
nad natur. Refleksj nad kultur, ktra by moe w tym przypadku zbytnio wyprzedzia natur, w ramach procesu o charakterze raczej rewolucyjnym ni ewolucyjnym.
W jednej z najciekawszych ksiek na temat wspomnianych powyej zapachw
mioci, zatytuowanej Feromony czowieka. rodki komunikacji chemicznej midzy ludmi, Leszek Konopski i Michael Koberda opisuj m.in., w jaki sposb
owosione ciao uatwia emisj zapachw i jaki ma to zwizek z normami kulturowymi: ...podobnie jak u mczyzn, rwnie u kobiet wosy od dawna byy kojarzone z pocigiem seksualnym. W niektrych kulturach kobieta musi zakrywa cae
ciao, wcznie z gow zwaszcza gdy wchodzi do synagogi, kocioa czy meczetu. W wiktoriaskiej XIX-wiecznej Anglii ubranie zakrywajce szczelnie ciao
kobiety, jak rwnie obowizkowy kapelusz zakrywajcy wosy, uniemoliwiay
emisj feromonw. W niektrych krajach islamskich tabu nakazujce zasania ciao
kobiety jest szczeglnie dokadnie przestrzegane i moe by interpretowane jako
rodek zapobiegawczy przedsiwzity przez zazdrosnych mczyzn przeciw rozprzestrzenianiu si feromonw ich on. [...] wszystkie tego rodzaju praktyki mog
by niewiadomymi wysikami powstrzymania efektw feromonalnych. We
wspczesnych pastwach zachodnich kobiety zamiast zakrywa ciao gol wosy
23
Michelle Kodis, David Moran, Deborah Houy, Zapachy mioci, Warszawa 1999, s. 15, 68.
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
49
pod pachami, ale wynik jest ten sam zapobiega on rozprzestrzenianiu si potencjalnych feromonw24.
Konopski i Koberda, piszc o tym, jak wane jest owosienia twarzy dla mczyzn, wysuwaj nawet hipotez, e mczyni nie gol wosw pod pachami (cho
ich pot wydziela bardziej intensywny zapach), by nie umniejsza swojej mskoci.
Przywouj jednoczenie przykad legendy o Samsonie, ktry po obciciu wosw
(co prawda na gowie) utraci siy25. Autorzy Ci id dalej, sugerujc, e kapani
w wielu religiach (muzumascy muowie, ydowscy rabini czy prawosawni popi)
unikaj golenia i gdy tylko mog, zapuszczaj brody (jak rozumiem by uatwi komunikacj chemiczn i doda sobie mskoci przyp. E. G.), ale tylko wwczas
gdy ich funkcja jako kapana nie wchodzi w konflikt z mskoci26. Std w katolicyzmie, w ktrym obowizuje celibat, ksia zazwyczaj nie nosz zarostu. Sdz,
e hipotezy dotyczce zwizku religii i owosionego ludzkiego ciaa wymagaj
bliszego i bardziej uwanego zbadania szczeglnie w wietle ustale dotyczcych
feromonw, bowiem jest to kolejny przykad styku natury i kultury.
Powysze argumenty wskazuj na donios rol feromonw w komunikacji chemicznej midzy pciami. Poniewa wosy na ludzkim ciele skutecznie rozprowadzaj zapach potu i zatrzymuj go na duej, utrwalajc dziaanie feromonw,
wysiki, ktre podejmujemy na rzecz usuwania owosienia, okazuj si przeciwskuteczne.
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
50
dziki kreatorce mody Coco Chanel i jej maej czarnej, upowszechni si zwyczaj
pokazywania pozbawionych owosienia ng.
Cho metod depilacji wymylono ju wiele, sam depilator jest wynalazkiem
poowy lat 80. XX wieku. Wspczenie wyrnia si nastpujce metody usuwania owosienia: depilacj czasow (golenie, usuwanie mechaniczne: depilacja woskiem i depilatorem, metody chemiczne: kremy do depilacji) oraz trwa (depilacja
laserowa i zabiegi elektrolizy). Pojawienie si sposobw trwaego usuwania wosw
doprowadzio przy tym do rozdzielenia metod depilacyjnych na: depilacj, polegajc na usuwaniu tej czci wosa, ktra znajduje si pod powierzchni skry,
oraz epilacj, majc na celu cakowite usunicie wosa, cznie z jego czciami
znajdujcymi si w skrze waciwej30.
Jak podaje polska wersja Wikipedii, wedug sonday przeprowadzanych na polskich nastolatkach zaczynaj si one depilowa rednio w wieku 12,5 roku. Niemal
wszystkie polskie nastolatki depiluj wosy pod pachami i na nogach przez cay rok.
Okolice bikini przez cay rok depiluje okoo 95% dziewczt, za ono 55%. Statystyczna polska nastolatka depiluje si nieco rzadziej ni raz na 3 dni, 85% robi to przy
uyciu maszynki. Wosk jako metod usuwania owosienia preferuje 8% badanych31.
Najczciej pojawiajcy si argument, majcy wiadczy o koniecznoci depilacji i jej zaletach, to twierdzenie, i wydepilowane ciao jest zdrowsze i bardziej higieniczne, a take bardziej estetyczne. O problemach, jakie niesie ze sob depilacja,
ju rzadziej si wspomina bd traktuje si je jako cen, ktr trzeba zapaci za
pikne i powabne ciao. A propos ceny koszty, jakie ponosz kobiety (i powoli
take mczyni) s dosy istotne wahaj si od kilku lub kilkudziesiciu do kilkuset zotych miesicznie przy zastosowaniu metod depilacji czasowej, a przekraczaj kilkaset lub wrcz kilka tysicy zotych przy wykorzystaniu depilacji trwaej
(np. laserowe usuwanie owosienia nad grn warg kosztuje ok. 200 z, natomiast
usuwanie wosw ng ok. 1000 z, przy czym zabiegi naley powtarza kilkakrotnie). Nie wspominam tu o innych konsekwencjach depilacji: blu oraz podranieniach czy wrcz zakaeniach skry.
Jak wspomniaam, usuwanie zbdnego owosienia (i to nie tylko twarzy) w coraz wikszym stopniu dotyczy take mczyzn. Kanon mskiego pikna najwyraniej rwnie si zmienia. Mczyni coraz czciej przyznaj si, e gol np. pachy,
za mczyni nalecy do niektrych grup zawodowych depiluj cae ciao (np.
kulturyci, pywacy, kolarze czy modele). Jak podaje strona www.fit.pl, Firma Philips, ktra wypucia na rynek maszynk dla mczyzn do golenia ciaa o nazwie
Bodygroom, przeprowadzia w Niemczech i we Woszech ankiet. Zapytano w niej
mczyzn w wieku 24-35 lat z duych miast o to, jakie czci ciaa gol najczciej
i jakie w tym celu stosuj metody. Wyniki owych bada okazay si dosy ciekawe:
wskazay na pewien trend, pozwalajcy sdzi, e praktyki depilacyjne w coraz
wikszym stopniu dotycz mczyzn oraz e, jak sdz, mog si rozpowszechnia.
Korzystajc z wynikw wspomnianych bada, ustalono, e niemal 90% zapytanych
Niemcw goli pachy, a blisko 40% usuwa wosy z klatki piersiowej. A dwie trzecie
30
31
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
51
Za www.fit.pl
Ibid.
34
Ibid.
35
Ibid.
36
Janusz wider, Depilacja jako naturalna konsekwencja golenia? 5. 06. 2007 r., www.facet.interia.pl
33
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
52
W przypadku depilacji kobiecego ciaa zdecydowana wikszo wypowiedzi internautw wskazuje na ich bardzo negatywny stosunek do owosionego ciaa, szczeglnie u kobiet. Egzemplifikacj dosy popularnego pogldu na ten temat jest
komentarz do tekstu powiconego historii depilacji, zamieszczonego na stronie
www.najpiekniejsza.pl: Dla wspczesnych kobiet nie do pomylenia jest, aby
wyj w krtkiej sukience i mie owosione nogi. Bardzo dawno temu tak si zdarzao i byo normalne. Jak warto zauway wszystko od tamtych czasw przeszo
swoj ewolucj by sta si idealnym i perfekcyjnym w XXI wieku. Dobrze, e teraz
goli si nogi, bo nie wyobraam sobie wielkich czarnych i kujcych woskw na
swoich nogach. Odraajce wrcz i nie do pomylenia dla nowoczesnej kobiety37.
Podobna dyskusja prowadzona bya np. na stronie firmy Durex, gdzie pado pytanie, czy kobiety i mczyni powinni goli wosy onowe. Zdecydowana wikszo
biorcych udzia w dyskusji opowiadaa si jednoznacznie za depilacj miejsc intymnych. Niestety, dua cz owych wypowiedzi nie nadaje si do zacytowania38.
Czasami mona jednak natkn si na komentarze o przeciwnej wymowie. Na
przykad w dyskusji na temat Duma piknych kobiet owosione pachy, pojawi
si nastpujcy komentarz: Kobiety wiadome swojego pikna i majce poczucie
wartoci nie pozwalajce im sta si obiektem westchnie ukrytych pedofilw zawsze z dum pokazuj piknie owosione pachy. To jest naturalny i wielce erotyzujcy element ludzkiego ciaa. Niestety jest to obecnie rzadki widok, z racji, e
wszelkie choroby i wynaturzone mody przychodz z USA podobnie jak ta na usuwanie wosw spod pach. A prawda jest taka, e kady zdrowy brzemienny milionami lat ewolucji mczyzna na widok pani gadkiej jak czaszka ysielca pomyli,
e co tu jest nie tak, bo taki widok nie jest typowy dla dojrzaej, a wic nie bdcej
jeszcze dzieckiem przedstawicielki naszego gatunku39.
Konieczno depilacji kobiet w kulturach zachodnich staa si niemal faktem
pozbawione owosienia ciao kobiece naley ju do kanonu pikna. By moe w podobnym kierunku zmierzaj mczyni. Potwierdza to coraz wiksza popularno depilacji mskiego ciaa, ktr to tendencj wspiera lansowanie typu metroseksualnego.
Sam termin metroseksualizm wskazuje na zamieszkiwanie w miecie, wic i zjawisko depilacji ciaa dotyczy przede wszystkim mczyzn mieszkacw miast.
Uwagi dotyczce usuwania owosienia mona wpisa w szerszy kontekst androgynizacji czy nawet feminizacji mskiego ciaa. Zbyszko Melosik pisze o tym w kontekcie zmieszania si cech, ktre tradycyjnie definioway ciao i role pciowe. Badania
wykazuj, e cz nastolatkw preferuje chopico-androgyniczny wygld u mczyzn: pozbawiony owosienia, bez tradycyjnych mskich atrybutw fizycznych i seksualnie niezagraajcy jego symbolem moe by Leonardo di Caprio40. Ten sam autor
wspomina wrcz o mskiej obsesji ciaa: W przeszoci, ciao mskie pozostawao poza
obrazem; miao si wraenie, e jedynie kobieta posiada ciao, ktre mczyzna podziwia i zdobywa. Ona bya ciaem, on umysem i intelektem. W kulturze wspczesnej mczyzna przyodziewa si w swoje ciao. Ciao mskie staje si obiektem za37
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
53
Pytania na przyszo
Jak pisaa Mary Douglas, ludzkie ciao jest zawsze traktowane jako obraz
spoeczestwa i nie ma naturalnego sposobu rozwaania ciaa, ktry nie zawieraby
jednoczenie wymiaru spoecznego42. To, co czynimy z naszymi wosami, wynika
z panujcych trendw spoecznych natura jest tu modyfikowana przez kultur.
Praktyki zwizane z wosami mona traktowa rwnie jako wskanik stopnia,
w jakim jednostka jest kontrolowana przez spoeczestwo czy poddaje si jego
wpywom czy te nie. Wspomniany ju Hallpike twierdzi, e dugie wosy symbolizuj wolno od regu spoecznych, krtkie za podporzdkowanie wadzy43.
Wikszo kobiet i mczyzn Zachodu uwierzya w niezbdno depilacji kobiecego ciaa (a w pewnej czci i mskiego), podczas gdy jest to niezwykle krtkie
dowiadczenie historyczne. Refleksji wymaga wiele kwestii zwizanych z genderowym znaczeniem wosw, np. czy rzeczywicie tendencja do pozbywania si zbdnego owosienia take u mczyzn bdzie si utrzymywa bd pogbia? Jaki
wpyw na podobne postawy maj media i oglnie rzecz ujmujc kultura popularna? Jak maj si badania nad feromonami do pogldw poszczeglnych kultur
i religii dotyczcych norm zwizanych z owosieniem? Jak ma si dziaalno marketingowa i PRowa firm produkujcych preparaty do depilacji i ich zyski do ksztatowania si i utrwalania wzorca piknego wydepilowanego ciaa? Moe niedugo
uwierzymy, e nasze ciao bez kolejnego kosmetyku modyfikujcego jego wygld
jest niehigieniczne, odraajce i stanowi powd do wstydu. Tylko co to bdzie?
Bibliografia:
Angier Natalie, Kobieca geografia intymna, Warszawa 2001.
Douglas Mary, Symbole naturalne. Rozwaania o kosmologii, Krakw 2004.
Duncan John, Martin Derrett, Religious Hair, Man. New Series, Vol. 8, No. 1
(Mar., 1973), s. 100-103.
Greer Germaine, Kobiecy eunuch, Pozna 2001.
41
Ibid., s. 21-22.
M. Douglas, op. cit., s. 116.
43
Zob. Ch. Hallpike, Social Hair, Man (N.S.), 1969, No. 4, s. 254-264.
42
Ewa Gaewska Owosiony mczyzna (?) i bezwlosa kobieta, czyli dokd zmierzamy?...
54
Hallpike Christopher R., Social Hair, Man (N.S.), 1969, No. 4, s. 254-264.
Hallpike Christopher R., Hair, [w:] Mircea Eliade (red.), The Encyclopedia of Religion, Vol. 6, New York 1987, s. 154-157.
Hershman Paul, Hair, Sex and Dirt, Man. New Series, Vol. 9, No. 2 (Jun., 1974),
s. 274-298.
Hiltebeitel Alf, Barbara D. Miller (red.), Hair. Its Power and Meaning in Asian Cultures, Albany 1998.
Kodis Michelle, David Moran, Deborah Houy, Zapachy mioci, Warszawa 1999.
Konopski Leszek, Michael Koberda, Feromony czowieka. rodki komunikacji chemicznej midzy ludmi, Warszawa 2003.
Leach Edmund R., Magical Hair, The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol. 88, No. 2 (Jul. Dec., 1958), s. 147-164.
Mageo Jeannette Marie, Hairdos and Donts: Hair Symbolism and Sexual History
in Samoa, Man. New Series, Vol. 29, No. 2, (Jun., 1994), s. 407-432.
Melosik Zbyszko, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna 2002.
Mulvey Kate, Kanony pikna: zmieniajcy si wizerunek kobiety 1890-1990, Warszawa 1999.
Olivelle Patrick, Hair and Society: Social Significance of Hair in South Asian Traditions, [w:] Alf Hiltebeitel, Barbara D. Miller (red.), Hair. Its Power and Meaning in Asian Cultures, Albany 1998, s. 11-50.
Owidiusz, The Art of Loving, 1974.
Reiter Paulina, Najbrzydsza kobieta wiata, Gazeta wyborcza. Wysokie obcasy,
13. 09. 2008 r., nr 36(489), s. 104-107.
Synnott Anthony, Shame and Glory: A Sociology of Hair, The British Journal of Sociology, Vol. XXXVIII, No. 3, (Sep., 1987), s. 391-413.
wider Janusz, Depilacja jako naturalna konsekwencja golenia? 5.06.2007,
www.facet.interia.pl
www.durex.pl
www.facet.interia.pl
www.fit.pl
www.najpiekniejsza.pl
www.naturalnekobiety.blog.pl
www.pl.wikipedia.org haso depilacja
55
Aneta Grygiel
56
57
Joanna Ostrouch, Iwona Chmura-Rutkowska, 2007, Mczyni na przeczy ycia. Studium socjopedagogiczne, Krakw: Wydawnictwo Impuls, s. 281.
13
Jacek Pulikowski, 2002, Warto by ojcem, Pozna: Inicjatywa Wydawnicza Jerozolima, s. 67.
14
Aleksandra Hulewska, 2002, Stereotypy zwizane z pci a realizacja zada rozwojowych w okresie dorosoci, [w:] K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role spoeczne w okresie dorosoci,
Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora, s. 130.
15
J. Witczak, op. cit., s. 24.
16
J. Witczak, op. cit., s. 12-15.
58
59
Bogusawa Budrowska, 2008, Tacierzystwo, czyli nowy wzr ojcostwa, Kultura i spoeczestwo. Problemy pci nr 3, s. 123.
23
Joanna Piotrowska, Ojciec w rodzinie, http://www.feminoteka.pl/news.php?readmore=708 z dnia
30.09.2008.
24
Ibidem.
25
Anna Dutka, Tacierzystwo po szwedzku, http://www.feminoteka.pl/news.php?readmore=496 z
dnia 10.08.2008.
26
J. Piotrowska, op. cit.
27
Lucyna Kopciewicz, 2004, Schematy rodzaju (gender) w pracy pedagogicznej nauczycielek edukacji wczesnoszkolnej, [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Pe i rodzaj w edukacji, d: Wydawnictwo Wyszej Szkoy Humanistyczno-Ekonomicznej, s. 78.
28
Fragment wywiadu, L. Kopciewicz, op. cit., s. 78.
60
Kobieta jest bardziej zrwnowaona, wyrozumiaa, ma bardziej matczyne podejcie. Mczyzna jest bardziej surowy, wymagajcy. Oczywicie kady nauczyciel
jest wymagajcy, ale w pierwszych klasach bardziej si dzieciom matkuje. Mnie si
wydaje, e mczyzna nie potrafi tyle uczu przekaza29.
Zabrakoby caej sfery emocjonalnej, czyli jakiej takiej wraliwoci, delikatnoci, troszeczk innego, cieplejszego spojrzenia na wiat takich bardzo ciepych relacji midzyludzkich30.
Badania Kopciewicz jasno pokazuj, jak silne jest jeszcze w naszym kraju stereotypowe postrzeganie roli mczyzny (a co za tym idzie jego ojcostwa). Niestety,
bez zmiany tradycyjnych wyobrae na temat ojcostwa (i mskoci w ogle) trudno
bdzie podejmowa kolejne kroki w budowaniu i utrwalaniu nowego sposobu realizowania roli rodzica przez mczyzn. Jeli kobiety nie uwierz w ich powodzenie
w roli troskliwych ojcw, to oni sami nigdy nie podejm takiej prby.
Ibidem.
Ibidem.
31
Zmieniajca si rola mczyzn, http://www.amb-norwegia.pl/policy/gender/male/male.htm z dnia
20.09.2008.
32
Ibidem.
33
L. Kostrzewski, op. cit., s. 14.
34
B. Budrowska, op. cit., s. 123.
30
61
Dyskryminacja ojcw
Pomimo coraz wikszego uznania dla roli ojca w procesie wychowania dzieci,
trudno jest mwi o cakowitej rwnoci roli matki i ojca w rodzinie. Winowajc jest
dominujcy przez wieki system patriarchalny, ktry podzieli wiat spoeczny na
dwie sfery: rodzinn, ktra bya domen kobiet odpowiedzialnych za pielgnowanie
domowego ogniska i wychowanie dzieci oraz pozarodzinn, przeznaczon dla
mczyzn, na ktrych spoczywa obowizek utrzymania rodziny, zapewnienia jej
bezpieczestwa czy reprezentowania na zewntrz. Ten podtrzymywany przez wieki
podzia obowizkw sprawi, e niemal bezrefleksyjnie przyjlimy (i nadal wielu
z nas jest o tym przekonanych), i wychowaniem dzieci powinny zajmowa si kobiety, natomiast prac zawodow mczyni. Niezastpowalno ojca w wychowaniu prboway te kwestionowa niektre ruchy feministyczne38, twierdzc, e
wszystkie jego dotychczasowe funkcje moe z powodzeniem przej kobieta. Niestety, pewnych funkcji kobieta nie jest w stanie wypeni na rwni z mczyzn39.
Obecno ojca w procesie wychowania jest nie tylko wana i konieczna, ale praktycznie
35
62
63
raj je w rnych obszarach (pomoc finansowa, psychologiczna, prawna itp.), samotni ojcowie musz sami upomina si o swoje prawa. Donios rol w tej kwestii
odgrywaj wspomniane ju organizacje zrzeszajce samotnych ojcw. Mona przypuszcza, e gdyby nie te organizacje i ich dziaalno, sprawa samotnych ojcw
jeszcze dugo nie zostaaby zauwaona.
Mwic o nowym modelu ojcostwa, o coraz wikszym uznaniu dla roli ojca, nie naley popada w nadmierny entuzjazm. Prawd jest bowiem, e przed nami jeszcze
duga droga do tego, bymy w peni docenili mczyzn jako rodzica. Owo mae uznanie Polakw dla roli ojca daje si zauway na wielu paszczyznach: dobitnym
przykadem s wspomniane ju sprawy sdowe, koczce si przewanie automatycznym przyznaniem opieki nad maoletnim dzieckiem matce. Innym dowodem moe
by bardzo niski udzia mczyzn w kadrze wychowawcw obkw, przedszkoli czy
innych instytucji opiekuczo-wychowawczych. Niestety, dopki nie przyznamy ojcom
penego prawa do rwnego uczestnictwa w wychowaniu dzieci, dopki nie docenimy
ich roli czy nie damy szansy na udowodnienie tego, e mczyni s w peni zdolni do
opieki nad dzieckiem, dopty trudno bdzie mwi o braku dyskryminacji ojcw. Na
szczcie wydaje si, e ojcowie (szczeglnie ci zrzeszeni w rnego rodzaju organizacjach dla samotnych rodzicw) s dzi na tyle zmobilizowani do walki o swoje prawa,
e trudno bdzie ich zlekceway. Szkoda tylko, e walk t musz toczy gwnie
z kobietami (i ich brakiem zaufania czy te wiary w si ojcostwa)44.
64
Zakoczenie
Zmian, ktre od jakiego czasu maj miejsce w obszarze ojcostwa, nie da si nie zauway. Lansowany przez mass media model mczyzny, ktry aktywnie uczestniczy
49
65
Bibliografia:
Adamski F., 1984, Socjologia maestwa i rodziny. Wprowadzenie, Warszawa:
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Arcimowicz K., 2004, Obraz ojca w polskich mediach, Niebieska Linia nr 1.
Baran S., 2001, O now koncepcj ojcostwa, Problemy Opiekuczo-Wychowawcze nr 9.
Budrowska B., 2008, Tacierzystwo, czyli nowy wzr ojcostwa, Kultura i spoeczestwo. Problemy pci nr 3.
Bullinger H., 1997, Mczyzna czy ojciec?, Warszawa: Niezalena Oficyna Wydawnicza.
Dads are not very modern after all, 2006, The Birmingham Post z dnia 24.08.
Delumeau J., Roche D. (red.), 1995, Historia ojcw i ojcostwa, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
Dutka A., Tacierzystwo po szwedzku, http://www.feminoteka.pl/news.php?readmore=496 z dnia 10.08.2008.
Dyrektywa Rady nr 96/34/WE z dnia 3 czerwca 1996 r. w sprawie porozumienia ramowego na temat urlopu rodzicielskiego zawartego przez UNICE, CEEP i ETUC,
Kancelaria Sejmu, s. 6, http://orka.sejm.gov.pl/Dyrektyw.nsf/wgdruku/96DR
0034/$file/96DR0034.pdf z dnia 15.09.2008.
Fuszara M. (red.), 2008, Nowi mczyni? Zmieniajce si modele mskoci we
wspczesnej Polsce, Warszawa: Trio.
55
56
66
Grygiel A., 2006, Modzi mczyni wobec ojcostwa, [w:] J. Ostrouch (red.), Przywizanie i przekraczanie. Pe w studiach empirycznych, Olsztyn: Wydawnictwo
Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego.
Hulewska A., 2002, Stereotypy zwizane z pci a realizacja zada rozwojowych w okresie dorosoci, [w:] K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role spoeczne
w okresie dorosoci, Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Kasprzak T., 2004, Tajemnica ojcostwa, Niebieska Linia nr 1.
Kopciewicz L., 2004, Schematy rodzaju (gender) w pracy pedagogicznej nauczycielek
edukacji wczesnoszkolnej, [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Pe i rodzaj
w edukacji, d: Wydawnictwo Wyszej Szkoy Humanistyczno-Ekonomicznej.
Kostrzewski L., 2008, Bdziemy mieli urlopy tacierzyskie, Gazeta Wyborcza z dnia 13.10.
Lasek S., Postawy ojcw w sytuacji konfliktu rodzinnego, http://wstroneojca.pl/
index.php?option=com_content&task=view&id=818&Itemid=153 z dnia 10.01.2009.
yszkiewicz H., Losy ojcw walczcych o prawo do swoich dzieci, http://www.wstroneojca.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=61&Itemid=153 z dnia
15.01.2009.
Melosik Z., 2002, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna: Wydawnictwo Wolumin.
Mierzwiski B., 1999, Mczyzna istota nieznana, Warszawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam.
Ostrouch J., Chmura-Rutkowska I., 2007, Mczyni na przeczy ycia. Studium
socjopedagogiczne, Krakw: Wydawnictwo Impuls.
Piotrowska J., Ojciec w rodzinie, http://www.feminoteka.pl/news.php?readmore=708
z dnia 30.09.2008.
Pulikowski J., 1999, Najwaniejsza kariera mczyzny, Go niedzielny nr 4.
Pulikowski J., 2002, Warto by ojcem, Pozna: Inicjatywa Wydawnicza Jerozolima.
Spowicz-Buczko K., 2004, Wychowawcza rola ojca w rodzinie, Maestwo i Rodzina nr 2 (10).
Stec M., 2008, Urlop wychowawczy, Gazeta Podatnika z dnia 14.05.
Surmiak-Domaska K., 2008, Szwedzi do dzieci!, Gazeta Wyborcza z dnia 4-5.10.
Szyran J., Msko-ojcostwo, http://www.mateusz.pl/mt/jsz/07.htm z dnia 28.
09.2008.
roda M., 2002, Narodziny ojca, Wysokie Obcasy nr 32.
Witczak J., 1987, Ojcostwo bez tajemnic, Warszawa: Instytut Wydawniczy Zwizkw
Zawodowych.
Wojciechowska J., 2002, Role rodzicielskie a zmiany wsplne, [w:] K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role spoeczne w okresie dorosoci, Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Zmieniajca si rola mczyzn, http://www.amb-norwegia.pl/policy/gender/male/male.htm
z dnia 20.09.2008.
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
67
Ewa Hyy1
Wstp
rzemiany zachodzce w strukturach ekonomicznych pnego kapitalizmu amerykaskiego oraz wzrost niezalenoci i coraz wiksze uczestnictwo kobiet
w yciu publicznym tego amerykaskiego spoeczestwa gwnie w konsekwencji dziaa ruchu feministycznego zasadniczo wpyny na modyfikacj rl
genderowych, zarwno na rynku pracy, jak i w strukturze rodziny. Zwaszcza utrata
tradycyjnej dominujcej pozycji zajmowanej w rodzinie zrodzia u wielu mczyzn
poczucie zagroenia i zapocztkowaa zjawisko nazywane czsto kryzysem mskoci. Jedn z charakterystycznych form reakcji na t sytuacj jest organizowanie
ruchw mskich. Najbardziej liczebnym i popularnym (nie tylko w USA, gdzie powsta), funkcjonujcym ju prawie 20 lat, jest chrzecijasko-fundamentalistyczny
ruch o nazwie Promise Keepers [Dotrzymujcy Obietnic]. Ruch ten budzi ostr krytyk oraz niepokj tak wrd organizacji kobiecych, jak i religijnych.
W swym artykule dokonuj zarwno analizy zaoe ruchu Promise Keepers,
jak rwnie opisu spoecznych reakcji na nie. Wybr tego ruchu jako przedmiotu
rozwaa wydaje si by najwaciwszy z uwagi na jego masowy charakter oraz
tre doktryny czcej w sobie pogldy innych, rwnolegle funkcjonujcych, ruchw mskich. Dodatkowo, rezultaty akcji Promise Keepers (kady stan, a i wiele
krajw poza USA, ma swj wasny oddzia), przede wszystkim w zakresie rodzicielskich postaw czonkw poszczeglnych grup, s zaskakujco pozytywne (cho
i na tym polu nie s przyjmowane bez zastrzee). Choby z tego powodu warto
przyjrze si bliej temu fenomenowi.
Ju w latach 60. zaczy pojawia si pierwsze prace mczyzn na temat mskoci,
cho tzw. studia mskoci [mens studies, masculinity studies] zaistniay na uniwersytetach dopiero w kocu lat 70. i na pocztku lat 80. Pocztkowo pozostaway one w cisej zalenoci od instytucji i teorii feministycznych, a co za tym idzie byy wykadane
w ramach programw studiw kobiet. Pen samodzielno zyskay na pocztku lat
1
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
68
Kryzys mskoci
W ostatnich paru dekadach czsto syszymy o tzw. kryzysie mskoci gwnie
w popularnych rodkach masowego przekazu, ale nie tylko. Czytamy te o nim w pracach socjologicznych i psychologicznych. Jako przykad mona tu wymieni tekst znanej amerykaskiej feministki Susan Faludi Stiffed: The Betrayal of the American Man
z 1999 roku, ktry zyska niezwykle du popularno oraz przychylno szerokiej grupy
czytelnikw. Opierajc si na 6-letnich empirycznych studiach, autorka dosza do wniosku, e wspczeni mczyni przechodz gboki kryzys wasnej tosamoci: czuj sie
oszukani i zdradzeni, i to nie tylko na skutek rozwoju feminizmu bd niespoytkowanego testosteronu, lecz z powodu nowej kultury, ktra nie ceni ju tradycyjnych przejaww mskoci, to jest: honoru, cikiej fizycznej pracy, odwagi i lojalnoci. Bezporednim istotnym powodem kryzysu pokolenia powojennego, generacji baby boomers,
okaza si by wpyw ich macho, surowych, uczestniczcych w II wojnie wiatowej
ojcw, ktrzy cho sami dowiadczali frustracji zwizanych z postpujcymi zmianami
spoecznymi, narzucili swym synom nierealistyczne i niepopularne ju standardy mskoci, czsto czynic to bardzo brutalnie4. Widocznymi skutkami tej sytuacji stay
si, zdaniem Faludi, epidemiczne wrcz rozmiary depresji i wielka liczba samobjstw
wrd tego pokolenia.
Sami mczyni skar sie, e sysz od feministek, i generalnie od kobiet, jakimi
by nie powinni (nie powinni by sabi, kobiecy, queer, sentymentalni, matkujcy oraz
jak ich ojcowie agresywni), jednake nie otrzymuj propozycji pozytywnych
wskazwek jacy by powinni. Sprzeczne sygnay uzyskuj te od swych partnerek,
kiedy usiuj si dowiedzie, jakie cechy osobowociowe s dla nich atrakcyjne
2
Przykadem mog tu by prace Eve Sedwick, Susan Jeffords, Kaja Silverman czy Robyn Wiegman.
Do wyjtkw nale pogldy kontrowersyjnej wrd feministek filozofki Christine Hoff Sommers.
4
Faludi opisuje swe spostrzeenia poczynione na zajciach grup wsparcia Promise Keepers.
Twierdzi, e ze zdziwieniem zaobserwowaa, i mczyni najwicej czasu powicali nie poprawie
swej relacji z onami i dziemi, jak by to wynikao z oficjalnego programu grup, ale swym nieobecnym i czsto zncajcym si nad nimi w dziecistwie ojcom (Faludi, 1999).
3
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
69
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
70
czasu ze swymi dziemi, a stosowany przez nich model wychowawczy nie by zgodny
z aktualnymi standardami waciwego traktowaniu potomstwa (w tym wypadku
synw). Czy wobec tego, obserwujc sytuacj spoeczno-ekonomiczn, moemy rzeczywicie mwi o kryzysie mskoci? Moe naleaoby raczej mwi o przemianie wzorw mskoci lub kryzysie tylko niektrych grup niewyksztaconych mczyzn? Czy opisywane negatywne zjawiska to dowd czego nowego, czy moe rezultat stosowania innych metod bada, w tym bada nad mskoci (gender), po raz
pierwszy prowadzonych w separacji i w odrnieniu od pci mskiej? I jaki ma to
zwizek z rozpowszechnionymi na wiecie ruchami mczyzn? Wtpliwoci wydaj
si by uzasadnione, zwaszcza e na rynku pracy nadal przewaaj mczyni, s oni
liderami dyrektorami, kierownikami, menaderami. Mimo brakw w podstawowym
wyksztaceniu i umiejtnoci komunikacji mczyni, ze wzgldu na technologie i komputery, radz sobie bardzo dobrze. Kobiety nadal stanowi niewielki procent w rzdach
wielu krajw. Chocia wicej kobiet ni mczyzn koczy wysze studia (w tym elitarne kierunki), to po kilku latach wrd osb zatrudnionych w penym wymiarze godzin przewaaj wanie mczyni (kobiety ze wzgldu na zaoenie rodziny czsto
pracuj w niepenym wymiarze). Kobiety zarabiaj mniej ni mczyni na podobnych stanowiskach, emerytki ponad dwa razy czciej ni emeryci yj w ubstwie
itp. Podobne informacje mona znale w wielu rdach8. Jak zatem w domniemany
kryzys mskoci skutkuje w sferze zmian spoecznych? Mamy tu do czynienia z bardziej zoonymi procesami.
Naukowcy prowadzcy amerykaskie studia mskoci wskazuj na dodatkowe
rda kryzysu mskoci, a mianowicie: implikacje ruchw wyzwolenia seksualnego, skutki rozpowszechniania wynikw studiw rasowych i dziaalnoci ruchw
antyrasistowskich, a take konsekwencje niepowodzenia w sferze kontynuacji uzyskania przyzwolenia spoecznego na ideologie militaryzacji spoeczestwa w postaci
szerzenia nacjonalistycznego wzoru mnoci mczyzn9 II.
Kwestia jeszcze bardziej si komplikuje, jeli wemiemy pod uwag takie zjawiska, jak: globalizacja, destrukcja rodowiska naturalnego, wzrost populacji, a take
eksplozja informacji i inynieria reprodukcyjna czyli zmiany w sferach kontrolowanych przez relatywnie mae grup mczyzn z ich transnarodow biznesow mskoci [transnational business masculinity]10. Jakikolwiek kryzys mskoci musi
by wic rozpatrywany nie tylko w kontekcie utraty przez mczyzn wadzy oraz
kontroli nad swym otoczeniem rodzinnym i narodowym, ale te na skal wiatow.
O kryzysie mskoci syszymy rwnie od przedstawicieli nowej dyscypliny naukowej, ktrej powstanie byo niejako odpowiedzi na ten fenomen, czyli psychologii
mczyzn11. Nowa psychologia mczyzn, poszukujc rozwiza kryzysu mskoci
8
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
71
Ruchy mskie
Przystpujc do wyjaniania fenomenu ruchw mskich, zaczn od przypomnienia pojcia hegemonii Antonio Gramsciego16. Cho zaczerpnite z jego klasyfikacji klas spoecznych17, jest ono bardzo uyteczne take w zastosowaniu do
wzorw mskoci i ruchw mskichIII. Gramsci koncentruje si na kwestii sposobu,
w jaki w kapitalizmie klasa rzdzca zapewnia sobie dominacj i konieczne dla niej
zgody caego spoeczestwa. Chocia pastwo egzekwuje sw wadz poprzez pastwowe instytucje (obecnie wykorzystujc gwnie media), pomaga mu w tym take
samo spoeczestwo cywilne poprzez rozpowszechniane ideologie (genderu, rasy i
etnicznoci)18. Poprzez tworzenie i rozpowszechnianie kultury, w ktrej wartoci
buruazji staj si wartociami spoecznie akceptowanymi czy wrcz naturalnymi,
hegemonia teje grupy utrzymywana jest na mocy powszechnego przyzwolenia.
Wanie to spostrzeenie Gramsciego pomaga analizowa, w jaki sposb hegemoniczna msko uzyskuje swoj zgod zarwno pord mczyzn, jak i kobiet,
feministek i nie-feministek.
12
Thompson, E. H., Jr., & Pleck, J. H., Masculinity ideologies: A review of research instrumentation
on men and masculinities. In R. F. Levant & W. S. Pollack (Eds.), A new psychology of men (pp. 129-163).
New York: Basic Books., 1995.
13
Levant, R.F and G.R. Brooks., Men and Sex, New York: Wiley, 1997.
14
Levant, R.F. (1996). The crisis of connection between men and women. Journal of Men's Studies, 5(1).
15
Levant, R.F. and Kopecky, G.R., Masculinity reconstructed: Changing the rules of manhood at work,
in relationships, and in family life. New York: Plume, 1996.
16
Propozycja ta pochodzi gwnie od badacza genderu Roberta Connella, przedstawiono j w pracy
Masculinities, Berkeley: University of California Press, 1995.
17
Gramsci, A. , Selections from Prison Notebooks. London: Lawrence & Wishart, 1971
18
Tame.
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
72
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
73
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
74
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
75
w roku 2008 odbyway si pod hasem prawdy [Lets the true be told], a planowane na rok
2009 maj by powicone m.in. kobietom (wspomaganiu ich w praktykowaniu seksualnej wstrzemiliwoci)25.
Ruch korzysta z najnowszych rodkw komunikacji, ma szczeglnie rozbudowan sie internetow, cznie z wasnym prowadzcym [server] i lini bezporednio czc wszystkich czonkw. Od 2002 roku sponsoruje grup Passage26, skierowan do chopcw i modych mczyzn (The Next Warriors For Christ), pod
hasem This aint your daddys PK [To nie PK twojego tatusia] i podejmujc takie
tematy, jak ekstremalny sport oraz popularne grupy muzyczne. Ruch ma swoje oddziay w dziesiciu krajach poczonych w organizacji Promise Keepers International. Ich teksty s publikowane w 7 jzykach27.
http://www.promisekeepers.org/
www.passage2001.com
27
Bartkowski J.P., The Promise Keepers: Servants, Soldiers, and Godly Men, Rutgers Univ. Press,
New Brunswik, N.J., 2003.
28
Religious Movements Home Page: Promise Keepers, http://www.wayoflife.org/special/spec0001.htm
29
William G. McLoughlin, podkrelajc bardzo emocjonalne zachowania Promise Keepers w czasie
konferencji, dostarcza interesujcych informacji na temat ich powiza z rewiwalistycznym [revivalism]
ewangelickim mskim ruchem obecnym od dawna w tradycji chrzecijaskiej. Zgodnie z jego doktryn odnowione, ywe chrzecijastwo rozpoczyna si ma od skruchy i alu, wiodc do ponownego odrodzenia
w Chrystusie. Ruch ten majcy rda w purytaskiej sekcie pietystw zawdrowa w XVIII wieku do
Ameryki i tam zyska du popularno (zainicjowany przez Theodore J. Frelinghuysena w New Jersey
w 1725 roku). Historycy odnotowuj gony zjazd 20 tysicy wyznawcw w The Cane Ridge (w stanie
Kentucky) w sierpniu 1801, ktremu towarzyszyy takie zjawiska, jak: wprowadzanie si w trans, drgawki,
przewracanie sie, tarzanie itp. (McLoughlin, W., Revivals, Awakenings, and Reform. Series: (CHAR) Chicago
History of American Religion, 1978).
30
Hicks, R., The Masculine Journey, NavPress 1993.
26
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
76
Jezusa, Hicks twierdzi, e pokusy owe byy nie tylko natury heteroseksualnej. Poleca
czytelnikom sublimowanie seksualnej pasji w kierunku bardziej konstruktywnych
dziaa. Mimo wyranych wpyww teorii C.G. Junga, Hicks przeciwstawia si czeniu go z klasyfikacj zamieszczon w Czterech archetypach. Kim s liderzy i prezenterzy ruchu? Dla ilustracji przedstawi kilka osb:
Bill McCartney, zaoyciel i przewodniczcy (do 2003 roku), do 1995 by gwnym
trenerem druyny futbolowej na University of Colorado w Colorado Springs. Kiedy katolik, nastpnie wyznawca charyzmatycznego chrzecijastwa sekty zaoonej przez
Johna Wimbera (o swej wierze pisze w ksice From Ashes to Glory31);
Robert Hicks, profesor teologii pastoralnej Eastern Seminary w Dresher, Pensylwania, autor ideologii Promise Keepers wyoonej w The Masculine Journey,
1993. Z innych rde wynika, e Hicks jest take pukownikiem armii i ekspertem
w dziedzinie terroryzmu religijnego;
Gary Smalley i John Trent, autorzy psychologicznej pracy na temat podziau osb
w oparciu o dominacj prawej lub lewej pkuli mzgu (The Language of Love). Obaj
autorzy maj dodatkowo wyksztacenie teologiczne.
Inni liderzy to protestanccy pastorzy, czsto take o wyksztaceniu psychologicznym (gwnie freudyci i jungici)32. Doktryna Promise Keepers nie jest oryginalna,
stanowi raczej kompilacj wtkw proponowanych przez inne ruchy mskie. Prcz
komponentw religijnych mona w niej odnale wpywy ruchu profeministycznego,
ruchu praw mczyzn, jak rwnie ruchu mitopoetyckiego Roberta Blya. Od profeministw Promise Keepers przejli ide krytycznej oceny partnerskich zdolnoci
mczyzn, zwaszcza braku umiejtnoci zapewniania yciowym partnerkom poczucia bezpieczestwa (gwnie z powodu niewiernoci i emocjonalnej niedostpnoci). Od ruchu praw mczyzn przyjli wiedz o tym, jak chroniczna nieobecno
ojcw wpywa na ca rodzin oraz przesanie, e ojcostwo jest uznawane za najwaniejszy czynnik uzdrowienia powszechnego kryzysu kulturowego. Z tej te doktryny pochodzi ich negatywny stosunek do feminizmu. Natomiast wkadem mitopoetykw33 jest stwierdzenie duchowego deficytu w psychice wspczesnego mczyzny (deficytu wynikajcego czsto z niewaciwego przebiegu trudnego procesu
rozwojowego od chopictwa do mskoci) oraz wiara, e tylko mczyzna moe
pomc drugiemu mczynie (dla ksztatowania dojrzaoci potrzebni s inni wojownicy). Prcz odwoywania si do podstawowych zasad wiary chrzecijaskiej
(sformuowanych w oparciu o Bibli i Nowy Testament), gwne przesanie organizacji zostao wypunktowane w siedmiu obietnicach: modlitwy, wspierajcej w wierze przyjani z paroma innymi mczyznami, czystoci moralnej i seksualnej, mocnego maestwa i rodziny, wspomagania kocioa, honorowania wielorasowoci
i stanowienia przykadu dla innych. A wszystko to dla podniesienia narodu z upadku
moralnego i ratowania go od zbliajcej si apokalipsy powodowanej brakiem wiary
31
Bill McCartney, From Ashes to Glory , Thomas Nelson; Rev Upd edition 1995.
Promise Keepers Ecumenical Macho-Men for Christ, http://www.rapidnet.com/~jbeard/bdm/Psychology/pk/pk.htm
33
Mitopoetycy to ruch zainicjowany przez Roberta Blya i Sama Kerna, propagujcy przemian duchow
i wewntrzn prac nad osobowoci przy pomocy mitw i poezji. W swej doktrynie opiera si na psychoanalitycznych pracach Carla Junga i ksice Roberta Blya elazny Jan. Ksika o mczyznach z 1990 roku.
32
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
77
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
78
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
79
kobiet w sferze publicznej. Ten sufit pozosta jednak nadal w domu i okazuje si by
trudniejszy do rozbicia take dlatego, e czsto jest on rwnoczenie dachem nad
gow40 (cz opisanych powyej kobiet nie pracuje poza domem i nie posiada
w zwizku z tym wasnych rodkw utrzymania).
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
80
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
81
synnej feministki z grupy feminizmu wadzy, Naomi Wolfe, pochodzce z opinii wyraonej w wywiadzie TV (z 19 padziernika 1997 w Meet the Press) w reakcji na wypowiedzi Ireland:V Sdz, e Patricia Ireland przedwczenie potpia
Promise Keepers, poznajmy ich najpierw lepiej. Reakcja krytyczna wydaje si by
automatycznym odruchem lewicy na samo sowo bg. Jest jeszcze sporo do zrobienia w kwestii duchowego przebudzenia si mczyzn, a tylko ich przebudzenie
moe prowadzi do uznania rwnoci kobiet. Traktowanie osb, ktre mona kontrolowa, jako rwne istoty ludzkie, wymaga godnoci i wewntrznej motywacji.
Chciaabym zobaczy jak mczyni [rzeczywicie] wypeniaj wizje Jezusa, ktry
by pierwszym feminist w judeochrzecijaskiej tradycji i traktowa wszystkich
jednakowo, jako rwnowartociowych.48
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
82
Wagenheim, J., An inside look at the evangelical mens movement. Utne Reader Online, Web
Special Archives, 1995.
53
Louise B. Silverstain, Carl F.Auerbach, Lorretta Grieco , Faith Dunkel, Do Promise Keepers
Dream of Feminist Sheep?, Sex Roles. A Journal of Research, Vol. 40, nr. 9-10, s. 665-688.
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
83
od organizacji uczestnicy zauwayli, i nabyli umiejtno suchania (w miejsce pouczania) swych dzieci i on oraz nauczyli si reakcji alternatywnych wobec stosowania przemocy i agresji. Sw nowo nabyt wiedz mieli okazj praktykowa w trakcie odbywajcych si dwa razy w tygodniu spotka w maych grupach. W swych
wypowiedziach (w czasie wywiadw) mczyni posugiwali si cytatami z Biblii,
a jako wzr osobowoci suy im miujcy Chrystus. W konkluzji bada naukowcy przyznaj, e przemiany w zakresie sprawowania roli ojcw, a mianowicie
przejcie od tradycyjnych wzorw do wychowywania w atmosferze troski [nurturing], nie wiod bezporednio i w sposb nieunikniony do osignicia podanych
przez feministki celw w zakresie ich wizji nowego mczyzny. Daj jednake nadziej, e ju crki tych wyedukowanych ojcw bd wiza si z bardziej progresywnymi partnerami, wzmacniajc i rozpowszechniajc w ten sposb zmiany w charakterze mczyzn54. Rodzi si przy tym pytanie, w jaki sposb ten neokonserwatywny ruch przyciga do siebie tak wielk liczb mczyzn, podczas gdy inne bardziej progresywne, profeministyczne nie osigaj takiej popularnoci. Badacze
sdz, e jest to wynik obecnoci dwch elementw: waciwej ideologii i spoecznego systemu wspierania. Ideologia Promise Keepers jest kombinacj tradycyjnych
i progresywnych wartoci. Jako e kwestie hegemonicznych wzorw przewodzenia, hierarchii i wadzy s bardzo istotne dla wikszoci mczyzn z tzw. tradycyjnych rodzin (80 procent czonkw Promise Keepers), odwoywanie si wprost do
zmian i rezygnowania z tych atrybutw nie przyniosoby spodziewanych efektw
(nawet gdyby liderzy mieli taki zamiar). Doktryna Promise Keepers dostarcza zatem
swym czonkom narzdzia do rozwizania konfliktu wynikajcego z podania za
tradycyjnymi normami mskimi i autorytaryzmem, przy rwnoczesnej potrzebie
bliskiego kontaktu, wraliwoci, emocjonalnej dostpnoci elementw niezbdnych dla szczcia w rodzinie i zadowolenia z siebie. Tradycyjne normy rl mskoci s tak silne, e wielu mczyzn jest je w stanie przeama wycznie w obliczu wyszego autorytetu: Biblii i Chrystusa. Ideologia innych progresywnych ruchw nie pozostawia tego bezpiecznego odniesienia i zamiast pomaga w rozwizywaniu wewntrznych konfliktw, raczej przysparza wicej niepokoju. Z kolei
poczucie solidarnoci wytwarzane w grupach Promise Keepers pozwala na amanie
niektrych tradycyjnych norm mskoci przy spoecznym poparciu. Nie naley jednak zapomina, e liderzy Promise Keepers nie nakazuj ani nie zalecaj mczyznom rezygnacji z poczucia swojej siy i sprawowania wadzy. Pozwalaj im zachowa twarz, przy rwnoczesnym zagodzeniu dominacji poprzez zdefiniowanie
jej w kategoriach kierowania poprzez suenie (posugujc si modelem Jezusa).
Zgodnie z zaoeniami Promise Keepers (jak wynika z oficjalnych publikacji)
w nagrod za zmian swych zachowa, czyli bycie mniej autorytatywnymi i bardziej
dostpnymi emocjonalnie dla czonw rodziny, mczyni powinni uzyska/odzyska dobre relacje oraz korzystny wpyw na rozwj dzieci. Swym wikszym zaangaowaniem w ycie rodziny powinni wzmocni sw pozycj nie tylko w stosunku
do dzieci, ale te w stosunku do swych on. W ten sposb maj szans stawa si (na
powrt) liderami rodziny nie poprzez demonstrowanie siy, ale przez okazywanie
54
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
84
Podsumowanie
Chocia spoeczna dominacja mczyzn trwa nadal, cho elita mska kontroluje wicej kapitau i sprawuje wicej wadzy ni 30 lat temu, to rwnoczenie due grupy mczyzn
rzeczywicie staj przed zjawiskiem istotnych zmian w obrbie spoecznych wzorw
i ukadw w domu, w pracy i wszdzie indziej. Niektre grupy mczyzn ze wzgldu na
swe wyksztacenie, kulturowe i etniczne pochodzenie oraz pozycj spoeczn borykaj
si z trudnymi dla siebie kwestiami, z jakimi nie spotykali si ich ojcowie. Dla czci
mczyzn, zwaszcza tych pozostajcych relatywnie poza wadz, kombinacja braku waciwego wyksztacenia, redukcji w sferze tradycyjnych zawodw oraz unikania prac okrelanych jako kobiece moe rzeczywicie konstytuowa materialny kryzys dla nich samych
i ich bliskiego otoczenia. Pomimo rozmiarw zmian pochopnym wydaje si mwienie
o szeroko rozpowszechnionym ideologicznym kryzysie mskoci. Ca kwesti rozpatrzy naley w kontekcie trudnej do podwaenia stabilnoci strukturalnej mskiej wadzy.
O ile atwo jest wskaza nowe medialne wzory i style w przejawach mskoci (New Man,
New Father), duo trudniej przedstawi przykady rzeczywistych zmian w yciu
mczyzn. Chocia mczyznom wolno teraz paka w trakcie programw telewizyjnych,
to zinstytucjonalizowane relacje wadzy pomidzy kobietami a mczyznami nie zaniky.
Co jednak naley uczyni dla tych, ktrzy czuj si zdezorientowani w swej tosamoci, zagubieni, oszukani? Jaka polityka byaby tu najwaciwsza? Jaka unikaaby pogbiania
uczu beznadziejnoci i desperacji, braaby pod uwag rnice pomidzy mczyznami,
uwzgldniajc ich wiek, zdrowie, orientacj seksualn, religi itp.? Jaka nie byaby opresyjna
w stosunku do kobiet oraz dzieci, ale stanowia opozycj dla opresji, wspomagaa feministyczne inicjatywy i zmieniaa mczyzn? Rozwizaniem wydaj si by takie praktyki,
ktre eksponuj mskie problemy, jednake bez tworzenia stereotypw oraz bez odwrcenia uwagi od kobiet i ich programw. Powinny one dotyczy publicznych debat, formuowania jasnych praw i regulacji, publikacji, edukacji, wychowania, wspomagania
profemenistycznych mskich programw i bada naukowych56. Dziaania, ktre niwelo55
Ewa Hyy Chrzecijaski ruch Promise Keepers a kryzys mskoci. Perspektywa feministyczna
85
Przypisy:
I
Najbogatsza kolekcja zbiorw na temat ruchw mskoci Changing Mens Collection znajduje
sie w bibliotece Michigan State University w Lansing, Michigan, zaoonej w 1990 roku przez studenta
tego Uniwersytetu, Eda Bartona.
V
6 wrzenia 1997 grupa konserwatywnych kobiet rnych chrzecijaskich denominacji oskarya
organizacj NOW, zarzucajc jej krytycyzm, oraz potpia wpyw feminizmu na koci i spoeczestwo, oskarajc go o skupienie si na wadzy i sukcesie, nie za na dostrzeganiu trudnych warunkw
ycia wielu kobiet.
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
86
Urszula Kluczyska
elem artykuu jest przyblienie sportu jako praktyki kulturowej, ukazanie dominujcych sposobw odczytywania owej instytucji oraz wskazanie moliwoci
redefiniowania wpisanych we przewiadcze. Moim analizom przywiecao
zaoenie, e sport stanowi dla mczyzn potencjalnie istotne rdo ksztatowania lub
wyraania tosamoci, przy czym mimo istnienia pewnych dominujcych sposobw
odczyta rni mczyni mog go interpretowa i wykorzystywa na rne sposoby.
W celu zbadania problemu odniosam si do licznych bada i analiz wskazujcych na
gwne znaczenia sportu, te ostanie potraktowaam jednak bardziej jako potencjalne
opcje lub po prostu pul moliwoci ni co koniecznego do przyjcia.
W analizach wyszam od tez spoecznego konstruktywizmu. Zgodnie z jego najoglniejszymi zaoeniami nie ma moliwoci pewnego i pozbawionego wtpliwoci
poznania natury rzeczywistoci. Jak zauwaaj Peter Berger i Thomas Luckmann1,
wiat moe by rozumiany na wiele sposobw, czowiek za dowiadcza go na jeden
specyficzny sposb, charakterystyczny dla okrelonej kultury. Rozumienie wiata przez
konkretn jednostk nie jest jednak odzwierciedleniem absolutnej rzeczywistoci.
W perspektywie spoeczno-konstruktywistycznej nie traktuje si ludzi jak byty pasywne, ktre s wycznie odbiorcami wydarze, ale jako jednostki, ktre aktywnie
angauj si w swoje postrzeganie, twrczo konstruujc wasny pogld na wiat. Nie
jest to przy tym przedsiwzicie, w ktre angauj si w pojedynk, albowiem cae
spoeczestwo uczestniczy w okrelaniu tego, co dobre i ze, prawdziwe i zudne. W ten sposb kultura bez przerwy nabudowuje informacje spoeczne i wyposaa
swych czonkw w wiedz zdroworozsdkow2. wiat jest wwczas tworzony przez
istoty ludzkie: nie jest dany na zasadzie oczywistoci, lecz wymylony, skonstruowany,
stanowi go sie interpretacji tkana przez jednostki i grupy3. Do rzeczywistoci w ogle
1
Peter Berger, Thomas Luckmann, 1983, Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, Warszawa: PIW.
Anne E. Beall, 2004, Spoeczno-konstruktywistyczne podejcie do rodzaju, [w:] Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mczyni: odmienne spojrzenie na rnice, Gdask: GWP, s. 82-83.
3
Gordon Marshall, 2005, Sownik socjologii i nauk spoecznych, Warszawa: PWN, s. 156.
2
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
87
nie mona dotrze, albowiem rzeczywisto stanowi to, co jest za takie uwaane przez
ludzi dochodzi tu zatem do zamazania granicy midzy tym, co obiektywne i tym, co
subiektywne. Eksponowanie spoecznej konstrukcji wiedzy oraz wiata, ktrego owa
wiedza dotyczy, nie oznacza jednak zaprzeczania istnienia tego wiata. Raczej ukazuje,
i nie mona odkry ostatecznej prawdy i wiedzy nie istnieje zewntrzny wobec
rzeczywistoci spoecznej punkt obserwacyjny, z ktrego mona by rozsdzi, co
jest prawdziw prawd, prawdziw wiedz, prawdziwymi wartociami4. Istotne jest
jednak samo przewiadczenie, e wiat istnieje w postaci spoecznie skonstruowanych
znacze. Bazujc na tym przekonaniu, dokonuj poniszych analiz.
Zgodnie z zaoeniami spoecznego konstruktywizmu tosamo ma charakter
konstruowany i zaleny od kontekstu. Tosamo budowana jest z rnych fragmentw otaczajcej rzeczywistoci. W elementy te wpisane s pewne znaczenia, lecz
istnieje take moliwo ich redefiniowania. Sport stanowi przykad jednej z wielu
praktyk kulturowych, ktre wpywaj na ksztat mskiej tosamoci. Istotne jest tu
zaoenie, i sport to instytucja, ktra konstruuje relacje w obrbie rodzaju. Dzieje si
tak wskutek dominacji przekonania, i sport stanowi obszar umoliwiajcy potwierdzenie tradycyjnej mskiej wadzy, siy i przemocy oraz wspczesnych obaw o spoeczn feminizacj5, ustala porzdek, okrelajc struktur, wartoci, zasady, ktre
znajduj potwierdzenie w dominujcych koncepcjach mskoci i kobiecoci. Dokonuje si to gwnie poprzez maskulinizacj cia i psychiki mczyzn6. W toku analiz zamierzam przybliy powysze zaoenia, ale jednoczenie ukaza, e cho
pewien model interpretacji znacze wpisanych w sport okrelany jest jako dominujcy i oczywisty, to jednak istnieje w tej kwestii pewna dowolno ta sama praktyka moe stanowi potencjalny obszar konstruowania tosamoci mczyzn, ale
dokonywany na rne sposoby.
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
88
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
89
dominujce wartoci i relacje wadzy20. Mimo tego faktu Michael A. Messner dostrzega, i sport postrzegany jest jako naturalny instynkt. W przeprowadzonych
przez badacza wywiadach sportowcy tak wanie tumaczyli swj pocig do aktywnoci. Trudno jednak mwi o sporcie jako naturalnym zachowaniu, albowiem
nie ma nic naturalnego w rzucaniu pik do bramki czy w uderzaniu piki kijem.
Okrelanie owych dziaa w kategoriach naturalnoci stanowi raczej rezultat postrzegania udziau w praktyce, jak jest sport, jako czynnika, ktry wpywa na
ksztatowanie mskiej tosamoci21. Barrie Thorne w ramach swych analiz stwierdzi, i udzia chopcw w praktykach sportowych daleki jest od naturalnoci. Naturalizuje go dopiero zachowanie dorosych, dokonujcych podziau na aktywnoci
waciwe chopcom lub dziewcztom oraz podziau na pe w sytuacjach podejmowania dziaa w obrbie klasy czy na boisku szkolnym22.
Messner twierdzi, i wanym czynnikiem wpywajcym na postrzeganie sportu,
na konstruowanie jego znaczenia jako aktywnoci, ktra w tak duym stopniu ksztatuje msk tosamo, na podnoszenie wagi rywalizacji, jest wpyw osb znaczcych, takich jak: starszy brat, wujek czy ojciec. Wpyw tego ostatniego jest przy tym
bardziej skomplikowany23.
Sport socjalizuje w msk dominacj, definiujc relacje midzy rodzajami. Douglas E. Foley podaje, i wedug przeprowadzonych bada nie tylko druyny, ale caa
spoeczno szkoy w Stanach Zjednoczonych wykorzystuje futbol, by celebrowa
i reprodukowa dominujce kody w obrbie rodzajw24. Podobn kulturow rol peni
hokej w Kanadzie, rugby w Poudniowej Afryce czy pika nona w Wielkiej Brytanii
oraz w Polsce. S to sporty, w ktrych udzia bior przede wszystkim chopcy (dziewczta uczestnicz w nich w znacznie mniejszym stopniu). To mskie zawody czy
mecze stanowi w obrbie tych dyscyplin wane wydarzenie25. Sport okrela zachowania agresywne, si oraz twardo jako norm norm mskoci i w ni socjalizuje. Konstruuje tosamo modych mczyzn i reprodukuje msk hegemoni,
albowiem bohater sportowy jest postrzegany jako prawdziwy mczyzna26. Bohaterami i autorytetami staj si mczyni sportowcy, ktrzy s uwielbiani, wywyszani
i wynoszeni na kulturowy piedesta27.
Mimo zaoenia, i sport socjalizuje mczyzn w model mskoci dominujcej, naley podkreli, i nie wszyscy mczyni mog lub chc by bohaterami. Cho panuje
przekonanie, e mczyzn socjalizuje si raczej do wspzawodnictwa, wielu z nich wy20
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
90
cofuje si z takiej relacji. Istotne jest to, i nie musz oni okrela siebie jako przegranych po prostu w dobie wspczesnych przemian mskoci i akceptowania rnych
sposobw na bycie mczyzn28 wybieraj inn opcj budowy swej tosamoci.
Sportowcy i sportsmenki
homofobia oraz seksizm w sporcie
Zakada si, e sport powtrzmy raz jeszcze jest obszarem utwierdzania mskiej
dominacji, jednak uprawiaj go take kobiety. Dochodzi zatem do ustalenia pewnej relacji midzy pciami. Warto si zastanowi, jak postrzegana jest kobieta sportsmenka.
Rozpatrujc t kwesti, naley wspomnie, i dopiero w pnych latach siedemdziesitych wyonia si feministyczna krytyka sportu. Zosta on okrelony jako zasadniczo seksistowska instytucja zorientowana na msk dominacj i msko29.
Analizy ukazay, i w zalenoci od pci rna jest socjalizacja w sport, albowiem dochodzi do naturalizacji wadzy mczyzn i ich dominacji nad kobietami.
Rne typy sportw (w zalenoci od niesionych znacze i wartoci) uznawane byy
(i s) za kobiece lub mskie30. Rozrnienie na sporty waciwe danej pci wynika
z okrelenia zachowa, ktre z zaoenia charakteryzuj wszystkie kobiety i wszystkich mczyzn oraz przeniesienia ich na odpowiednie dyscypliny sportowe. Cechami
tradycyjnie kojarzonymi z mskoci s: sia, samokontrola, agresja, wytrzymao,
dyscyplina, nieustraszono, wspzawodniczenie. Jednoczenie to, co kobiece, jest
definiowane jako przeciwiestwo tego, co mskie. Kobieco utosamia si z piknem, pasywnoci, gracj, emocjonalnoci, ekspresyjnoci31.
Jedna z pierwszych socjoloek sportu Metheny przeprowadzia badania, ktre
wykazay, i dochodzi do stereotypowego przypisania mczyznom i kobietom
rnych aktywnoci fizycznych, ktre zwizane s z oczekiwaniami wobec roli pciowej. Typizacja sportw odnosi si do kilku podstawowych aspektw: siy fizycznej,
prawdopodobiestwa kontaktu fizycznego podczas gry i estetycznej specyfiki aktywnoci32. Do grupy sportw kobiecych mona zaliczy midzy innymi: taniec, jazd
figurow na lodzie czy gimnastyk, a zatem sporty indywidualne, niekontaktowe, niewymagajce siy fizycznej (atrybutu okrelonego jako mski), w ktrych kadzie si
nacisk na walory estetyczne bdce uosobieniem wszystkiego, co stereotypowo
okrela si jako kobiece. Z kolei sporty mskie definiowane s poprzez bezporedni
kontakt, si fizyczn i bezporedni rywalizacj. Naley tu wymieni midzy innymi:
hokej, pik non, baseball, rugby, boks. Wspczesne badania wskazuj, i podzia
28
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
91
na sporty typowo kobiece i typowo mskie nadal funkcjonuje33. Z czasem rwnie kobiety zaczy uprawia sporty postrzegane jako typowo mskie (m. in.
pika nona34, hokej35), jednake sport kobiecy by i w odniesieniu do wielu dyscyplin jest nadal marginalizowany36 oraz trywializowany37.
Zdaniem Donny Lopiano, lekceway si korzyci, jakie moe przynie kobietom
udzia w sportach. Co wicej, wyoniy si pewne mity i stereotypy okrelajce sport
jako praktyk, ktra szkodzi kobietom. Przekonania te byy i s podtrzymywane
gwnie przez media. Twierdzi si w ich obrbie, i uprawianie sportu spowoduje, e
kobiety stan si mskie i niekobiece, rozwin si u nich zaburzenia w odywianiu, bd cierpiay na kontuzje kolana podczas uprawiania wyczynowo lekkiej atletyki ze wzgldu na budow anatomiczn, dowiadcz opadania jajnikw i pcherza
moczowego, jeli bd zbyt ciko trenoway, stan si lesbijkami.38
Wedug Jennifer L. Knight oraz Traci A. Giuliano39 nad sportsmenkami ciyo
i ciy nadal pitno lesbijki. Odnoszenie sukcesw przez sportsmenk kontrastuje
bowiem z tradycyjn spoeczn rol pciow i postrzegane jest jako mskie zachowanie. Z tego wzgldu sportsmenki, ktre s heteroseksualne, ukazuje si zwykle
w sposb, ktry jednoznacznie podkrela ow heteroseksualno np. z mem,
chopakiem czy dzieckiem40. Z kolei heteroseksualno mczyzn uprawiajcych mskie sporty nie podlega takim wtpliwociom41, jest jednoznaczna i oczywista42
chyba e zostanie podwaona zachowaniem sportowca. Homofobia przenikna zarwno do mskich, jak i kobiecych sportw43, stanowicych jedn z najbardziej homofobicznych instytucji w naszym spoeczestwie44. Ze wzgldu na wpisanie w rol
sportowca cech dominujcej mskoci, mczyzna jest poza podejrzeniem o homose33
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
92
ksualizm, jeli tylko sport, ktry uprawia, jest typowo mski. Generalnie jednak
zakres homofobii w wiecie sportu jest niewiarygodny45.
Specyficznym zjawiskiem jest take zawadnicie zawodu trenerskiego przez
mczyzn. Taka sytuacja potwierdza dominujc pozycj mczyzn, albowiem wika
kobiet uprawiajc dan dyscyplin sportow w relacj z mczyzn, ktry, penic
rol trenera, wychodzi z pozycji dominujcej. Co wicej, czsto dochodzi do sugerowania relacji seksualnej lub erotycznej midzy trenerem a zawodniczk. Takie postrzeganie sprowadza kobiet do obiektu seksualnego i zaprzecza moliwoci innej
ni seksualna bezporedniej relacji midzy mczyzn i kobiet w sporcie. Sytuacje molestowania seksualnego przez mczyzn trenerw czsto nie s przez zawodniczki definiowane jako takie. Jednoznaczny sposb okrelania, czyli zaprzeczanie
molestowaniu seksualnemu lub rnym jego przejawom, mona zinterpretowa jako
prb zaprzeczenia istnienia relacji seksualnej oraz przejaw niezgody na sprowadzanie do takiej relacji. Ewentualnie jako przystanie na reguy gry46, czyli przyzwolenie na okrelenie owej praktyki jako zdominowanej przez mczyzn47. Jest to temat
niezwykle szeroki i zoony. W obawie o nadmierne uproszczenie pragn jedynie zasygnalizowa problematyk, podkrelajc jednoczenie, i owa sytuacja jest przede
wszystkim postrzegana przez pryzmat dominacji i podporzdkowania48.
Warto take zauway, i w organizacjach sportowych wikszo istotnych stanowisk (nie tylko stanowiska trenerw) obsadzona jest przez mczyzn, a zatem
rwnie sama struktura instytucji jest przez nich zdominowana49.
Nawet w ramach tej samej dyscypliny sportowej role mczyzn i kobiet mog by
skrajnie zrnicowane podczas gdy mczyni s uczestnikami i bohaterami, kobiety
czsto stanowi wycznie dodatek. Ciekawy przykad stanowi skateboarding50
45
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
93
lub windsurfing51, msko jest tu bowiem definiowana przede wszystkim przez aktywno sport to mska rzecz, rola kobiet ulega marginalizacji. Wrd windsurfingowcw kobiety postrzega si jako pasywny obiekt seksualny, ozdob: beach
babes52. Z kolei wrd wielbicieli skateboardingu s one wyjtkami aby zaistnie,
musz przyj msk rol, musz by traktowane jak kumple. Jako kobiety postrzegane s raczej Skate Betties, czyli dziewczyny, ktre interesuj si mczyznami
uprawiajcymi ten sport53. Msko jest definiowana poprzez modo, heteroseksualno (w przypadku windsurfingowcw take poprzez wizerunek opalonego,
uminionego blond mczyzny54), dominacj, brak obawy przed ryzykiem i niebezpieczestwem. Na przykadzie dwch opisanych grup (abstrahujc od ich specyfiki),
mona dostrzec, i sport to co wicej ni aktywno. To take styl ycia, sposb definiowania mskoci i kobiecoci oraz uznanie mskiej hegemoni.
Wedug bada nad sposobami ukazywania sportw mskich i kobiecych w telewizji55, przeprowadzonych przez Margaret Carlisle Ducan i Messner56, cechuje je
znaczco odmienny sposb prezentacji. Badacze dostrzegli, i w przypadku zawodw
lub mistrzostw, w ktrych uczestnicz mczyni, mwi si po prostu o mistrzostwach,
lecz jeli dotycz one kobiet, okrela si je ju jako mistrzostwa kobiet. Czsto w wypowiedziach telewizyjnych dochodzi do infantylizowania sportsmenek poprzez stosowanie wobec nich okrele dziewczyny, damy, podczas gdy zawodnikw pci
mskiej okrela si po prostu sowami mczyni lub modzi mczyni. Spord
wielu obserwacji mona rwnie przytoczy stwierdzenie, i komentatorzy sportowi
maj tendencj do uywania imion, mwic o sportsmenkach. W swych analizach badacze potwierdzili raz jeszcze, i sport jest obszarem mskiej dominacji, gdzie osignicia i znaczenie kobiet jest trywializowane. Czciej ni zdolnoci czy umiejtnoci
sportsmenek analizuje si w mediach ich urod, traktujc je jako obiekt seksualny. Jeli
mwi si o sportach, to raczej o tych, ktre uznawane s za bardziej kobiece, a zatem nie
pika nona, lecz raczej jazda figurowa na lodzie czy tenis57.
Dziki osobom, ktre podniosy kwesti nierwnoci w prezentowaniu sportw
kobiecych i mskich, zmienia si sposb ukazywania sportowcw i sportsmenek.
Przede wszystkim jednak pojawia si wiadomo i refleksja dotyczca nierwnoci.
Mona zaryzykowa stwierdzenie, i coraz czciej sukcesy staj si istotniejsze ni
pe zawodnikw/zawodniczek, coraz czciej te syszymy o bohaterkach. Z drugiej
strony, w zwizku z feminizacj mskoci, coraz wicej zachowa nieakceptowanych wczeniej jako mskie nie budzi ju sprzeciwu. Istnienie alternatyw realizo51
Zob. Belinda Wheaton, 2003, Lifestyle sport magazines and the discourses of sporting masculinity, [w:] Bethan Benwell (red.) Masculinity and Mens Lifestyle Magazines, Oxford: Blackwell Publishing, s. 199-218.; R. W. Connell, 2000, op. cit., s. 69-85.
52
Zob. Belinda Wheaton, op. cit., s. 199-218.
53
Becky Beal, op. cit., s. 211-212.
54
Belinda Wheaton, op. cit.
55
Szerzej na temat sposobu ukazywania mskiego i kobiecego sportu w mediach zob. Urszula Kluczyska. 2009. Definiowanie mskoci i kobiecoci przez sport. Analizy medialnych prezentacji. Polski Przegld Nauk o Zdrowiu 1, s. 96-104.
56
Margaret Carlisle Ducan, Michael. A. Messner, 1990, Gender stereotyping in televised sports,
Los Angeles: The Amateur Athletic Association of Los Angeles.
57
Donald Sabo, Sue Curry Jansen, op. cit., s.176.
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
94
wania swej mskoci zdejmuje tym samym z mskich barkw obowizek negowania kobiecoci. Mona oczywicie dostrzec powrt do celebrowania mskoci tradycyjnej, lecz rwnoczenie funkcjonuj mskoci, ktrych cech nie jest homofobia.
Dzi mczyni nie tylko maj prawo posiada coraz wicej tzw. kobiecych cech.
Coraz czciej stanowi to wymg rzeczywistoci spoecznej.
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
95
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
96
Kibicowanie w sporcie
Bierne uczestnictwo w sporcie, czyli kibicowanie jakiej druynie lub sportowcowi, powoduje, i wytwarza si poczucie wsplnoty. Moe by ono jednak zudne,
albowiem nie dotyczy sytuacji i problemw osobistych, a jedynie stwarza pewien
ograniczony obszar, gdzie ow wsplnot mona odczuwa, np. podczas kibicowania druynie pikarskiej. Kibicowanie, dostarczajc bardzo neutralnych tematw
rozmw do takich naley niewtpliwie wymiana informacji o druynie czy sportowcach z jednej strony zapewnia tematy bezpieczne, niedotyczce intymnych
sytuacji, z drugiej stwarza poczucie bliskoci i zrozumienia.
W badaniach przeprowadzonych przez Beth Deitz-Uhler i in.71 dostrzeono, i
mczyni czciej ni kobiety s fanami tradycyjnie mskich sportw. Ponadto
mczyni bdcy fanami sportu spdzaj wicej czasu na dyskusjach dotyczcych
owego sportu, ogldaniu go w telewizji, bardziej si nim interesuj i posiadaj wicej
wiedzy na jego temat. Kobiety czciej kibicuj z powodw spoecznych, przyjemnoci zwizanej z samym kibicowaniem i ogldaniem sportu wraz z rodzin i przyjacimi. Z kolei mczyni kibicuj raczej dlatego, i sami uprawiaj dany sport, generalnie lubi sport i sprawia im przyjemno posiadanie wiedzy na temat sportu.
Jednake wnioski z przytaczanych bada dotyczyy sportu w ogle badacze nie przeprowadzili podziau na dyscypliny sportowe czy typy sportw. Takiego rozrnienia
w swych analizach dokonali ju Jeffrey D. James, Lynn L. Ridinger72, dostrzegajc, i
67
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
97
Sport i sukces/kariera
Sport jest take sposobem na zrobienie kariery. W sporcie zawodowym zarwno
osoby z klasy niszej, jak i wyszej maj takie same moliwoci na osignicie sukcesu, albowiem tu licz si wyniki. Mona by zatem stwierdzi, i sport stanowi sposb na sukces niezaleny od statusu. Inn kwesti jest amatorski udzia w sportach,
ktry poza analizowanym aspektem mskiej dominacji czsto wie si wanie
z ukazaniem statusu, np. poprzez uprawianiem modnego sportu i konsumpcj w obrbie danej dyscypliny produktw stanowicych o statusie.
Sport daje modym chopcom kuszc obietnic jest to obietnica podziwu tumu,
uznania czy nawet uwielbienia. Jeeli rzeczywicie dojdzie do uzyskania tych wartoci, problemem staje si sytuacja zakoczenia kariery. Messner twierdzi, i wpisuje
si ona w kategori kryzysu mskiej tosamoci. Mczyzna, ktry stanowi uosobienie mskiej dominacji i wadzy, spada bowiem nagle z piedestau i musi przedefiniowa swoj rol oraz tosamo73 powiedzie o sportowcu: eks-sportowiec,
to jak powiedzie eks-meczyzna74.
Byli sportowcy realizuj si jednak czsto w innych sferach, np. polityce, biznesie. Zakoczenie kariery sportowca moe by zatem czone ze zmian i prb udan
lub nie redefiniowania wasnej tosamoci: poprzez wybr innej gwnej wartoci
stanowicej jej o.
Zakoczenie
moliwoci alternatywnych odczyta zaoe sportu
Przytoczone analizy sugeruj, i dominujcym sposobem odczytywania sportu jest
wykorzystywanie go jako sposobu socjalizacji i celebrowania mskoci dominujcej.
Zakada si bowiem, i sport, jak wiele innych instytucji w spoeczestwie patriarchalnym, rozwijany jest gwnie przez i dla mczyzn. Socjalizacja w role pciowe
rnicuje wzory zachowa i utwierdza przedstawicieli odmiennych pci w innych
73
74
Szerzej na ten temat zob. Michael A. Messner, 1987, op. cit., s. 60-62.
Michael A. Messner, 1987, op. cit., s. 53.
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
98
wartociach, czynic ze sportu uosobienie mskiej roli75. Sport stanowi zatem praktyk w duym stopniu ksztatujc tosamo mczyzny i jego spoeczn pozycj
definiuje bowiem msk hegemoni76, stajc si jednym z centralnych obszarw
spoecznej produkcji mskoci77. Wraz z upowszechnieniem wzorca Nowego Faceta78 ponownie podkrelono wag sportu w yciu mczyzny. wiat sportu jest istotn kulturow aren, ktra czciowo suy do socjalizacji chopcw i modych
mczyzn w wartoci takie jak hierarchiczno, rywalizacja, agresja.79 Sport zosta zaakceptowany jako mska praktyka80. Definiujc spoeczne relacje, podkreli wag
wspzawodnictwa i hierarchii wrd mczyzn, wykluczajc jednoczenie kobiety81
oraz homoseksualistw82. W taki sposb okrela si sport, patrzc na z dominujcej
i traktowanej jako suszna perspektywy.
Naley si jednak zastanowi, czy wszyscy mczyni w ten sam sposb, zgodnie
z zaoonymi znaczeniami, interpretuj i wykorzystuj sport. Warto zaznaczy, i
wspczenie zmienia si model socjalizacji tak dziewczt, jak chopcw i coraz wicej aktywnoci przekracza podziay ustalone ze wzgldu na pe. Coraz wicej sportw trenowanych jest przez dziewczta i by moe zaoenia mskoci dominujcej
nie s ju gwn informacj pync z tej praktyki kulturowej. Coraz czciej take
podwaa si tumaczenie aktywnoci sportowej chopcw poprzez jej rzekom naturalno jak zaznaczyam ju wczeniej: nie ma nic naturalnego w owej czynnoci,
lecz stanowi ona spoeczn praktyk. Podkrelanie naturalnoci sportu jest ostateczn
prb odwoywania si do biologicznych rnic i esencjonalnego podejcia do kategorii pci, te za utraciy ju sw niepodwaalno. Take agresja i przemoc nie s
jednoznacznie rzutowane na ycie sportowca. Co prawda sport sankcjonuje owe
postawy jako element poszczeglnych sportowych aktywnoci, lecz nie przyzwala na
przeniesienie ich w codzienne ycie. Warto take dostrzec, i rywalizacja, okrelona
jako immanentna cecha sportu, nie musi by realizowana przez wszystkich zawodnikw, nawet tych bardzo dobrych. Nie wszystkie osoby osigajce doskonae sportowe
wyniki musz zgadza si na rywalizacj mog si z niej wycofa. Oczywicie tym
sposobem zaprzeczaj w pewien sposb zaoeniom sportu, lecz na tym wanie po75
Por. Kari Fasting, Mari-Kristin Sisjord. 1985. Gender Roles and Barriers to Participation in Sports.
Sociology of Sport Journal 2, s. 345.
76
Ian Burgess, Allan Edwards, James Skinner, op. cit., s. 200.
77
David Whitson, 1990, Sport in the social construction of masculinity, [w:] Michael A. Messner, Donald F. Sabo (red.) Sport, Men, and the Gender Order: Critical Feminist Perspectives, Champaign: Human
Kinetics, s. 19.
78
Sport w odniesieniu do Nowego Faceta definiowany jest w wski sposb chodzi tu o pik non,
koszykwk, uel czy inne dyscypliny, ktre umoliwiaj celebrowanie mskoci, agresji, sek-sizmu,
wywyszania, homofobi i pochway przemocy. Zob. Belinda Wheaton, op. cit. W duym stopniu tosamo Nowego Faceta ksztatowana jest rwnie przez futbol. Zob. Rosakind Gill, 2003. Power and the
production of subject: a genealogy of the New Men and the New Lad, [w:] Bethan Benwell (red.) Masculinity and Mens Lifestyle Magazines, Oxford: Blackwell Publishing, s. 52.
79
Michael A. Messner, 1987, op. cit., s. 66.
80
Michael A. Messner, 1988, op. cit., s. 109.
81
Robert W. Connell, 1995, s. 54.; M. Messner, 1987, op. cit., s. 65-66.
82
Robert W. Connell, 1990, An iron man: the body and some contradiction of hegemonic masculinity, [w:] Michael A. Messner, Donald F. Sabo (red.) Sport, Men, and the Gender Order: Critical Feminist Perspectives, Champaign: Human Kinetics, s. 83-94.; Donald Sabo, Sue Curry Jansen, op. cit., s. 177.
Urszula Kluczyska Sport jako obszar konstruowania tosamoci mczyzn. Znaczena wpisane...
99
83
Moliwo zaprzeczenia istotnoci rywalizacji w sporcie przyblia analiza przeprowadzonych
przeze mnie bada. Zob. U. Kluczyska, 2009, Metamorfozy tosamoci mczyzn w kulturze
wspczesnej, Toru: Wyd. Adam Marszaek.
100
Renata Nowaczewska
101
tyche barier przez kobiety. Co czynili lub jak odbierali swoj msko, kiedy te ostatnie odnosiy minimalny nawet sukces, niekoniecznie czynic to kosztem mczyzn.
Cao wywodu poprzedz ogln prezentacj sytuacji ekonomicznej i spoecznej w Stanach w latach 30-tych XX wieku.
102
103
104
uniemoliwiaj wspycie z nimi. Do takich wnioskw doszli Liker i Elder w swoich bezprecedensowych badaniach nad wpywem zmian spoecznych na grup 111 rodzin z klasy pracujcej i redniej midzy rokiem 1929 a kocem II Wojny wiatowej6.
Utrata dochodw bya trudna zarwno dla kobiet, jak i dla mczyzn, potgujc konflikty w maestwie. W zwykych czasach obowizek utrzymania bliskich spoczywa przede wszystkim na mczynie, std wraz z utrat moliwoci zarobkowania
traci on niejako prawo do przewodzenia. Efekt ten potgowany by tradycyjnym
podziaem rl w amerykaskiej rodzinie: mczyzna nie mia dostpu do wszelkich alternatywnych, kompensacyjnych rl, poniewa byy one przypisane kobietom. Dla
porwnania: rola kobiety w rodzinie stawaa si wwczas jeszcze istotniejsza, wrcz
kluczowa. W sytuacji zaistniaego niedostatku musiaa ona dwiga ciar odpowiedzialnoci za bliskich, doczajc do zwyczajowych obowizkw konieczno pracy
zarobkowej. Oba czynniki utrata dochodw i wadzy przez mczyzn (na rzecz kobiety!) osabiay zwizki maeskie, zwikszajc niestabilno mczyzn. Zdaniem
Likera i Eldera, wydwik obu efektw by wspmierny do pozycji rodzin przed kryzysem. Im sabsza baza, tzn. zaburzone relacje rodzinne, np. brak uczucia w maestwie, niestabilny emocjonalnie i wybuchowy mczyzna, tym wiksze prawdopodobiestwo rozpadu zwizku i porzucenia rodziny7.
Robert A. Margo,1991,The Microeconomics of Depression Unemployment, Journal of Economic History, 51, s. 335.
7
Badania te przeprowadzili na bazie danych zebranych przez Berkley Guidance Study. Patrz: Jeffrey K. Liker, Glen H. Elder, Jr., 1983, Economic Hardship and Marital Relations In the 1930s, American Sociological Review, vol. 48, No.3, s. 343-359.
8
J. Liker, G. Elder, op.cit, s. 355-56.
9
Anna Arroba, 1996, A Historical View of the Family, Gender and Development, vol. 4, No. 2, s. 10.
10
Patrz: Gerda Lerner,1986, The Creation of Patriarchy, New York and Oxford : OUP.
11
A. Arroba, op.cit, s. 11.
105
106
znaczenia mskoci rol tak ojcw, jak i synw na przeomie XIX i XX wieku. Zdaniem Gail Bederman, byli oni wrcz obsesyjnie zafascynowani mskoci, co stanowio
cech odrniajc klas redni od klas niszych19. Obsesja ta objawiaa si m.in. w: wyborze sposobu spdzania wolnego czasu, w interpretowaniu obowizkw ojcowskich
i gwnego ywiciela rodziny oraz w specyficznym uksztatowaniu relacji mczyzna
kobieta. Mski wiat, jak opisywa go Anthony Rotundo, skupiony by na rzeczywistoci zewntrznej i wszelkiej dziaalnoci na zewntrz (outdoors), w odrnieniu od zamknitego w cianach domu wiata kobiet (indoors). Do popularnych aktywnoci mskich
naleay: polowania, camping, chodzenie po lasach i grach, spdzanie czasu na pustkowiu i w dzikiej puszczy, zabawy oraz gry wymagajce siy, wrcz ocierajce si o przemoc bardzo blisko identyfikujce si z wojskiem i wojn, w szczeglnoci po zakoczeniu Wojny Secesyjnej (na Poudniu idea ten aktywny by duo wczeniej)20.
Swoj tosamo mczyni tworzyli czy definiowali poprzez moliwo finansowego utrzymania rodziny bardziej ni przez jako relacji z jej czonkami21.
Spraw zupenie drugorzdn by w tym kontekcie czas aktywnie spdzony z dziemi, nawet z mskimi potomkami. Choby ci ostatni mocno pragnli podobnego kontaktu. Jego zapewnienie naleao raczej do wiata kobiet. ony nie bray udziau
w wyprawach, za synowie pragnli uciec od wszechobecnej i nadopiekuczej matki
do nieobecnego i tajemniczego ojca. Deborah Gorham przytacza wspomnienia swojego wasnego ojca: niczego tak nie pragnem na ziemi jak by perfekcyjn kopi
mojego ojca... Gdyby wda si on w dysput z samym Bogiem, stanbym po stronie
mojego ojca bdc pewnym, e to on ma racj.22
Owo ograniczanie dostpu kobiet do mskiego wiata wynikao z tradycyjnej
postawy obrony patriarchalnej mskoci przed zagroeniem kobiecej intruzji. David
Buchbinder postaw t okreli mianem obstawiania okopw (manning the ramparts). Polegaa ona na ograniczaniu dostpu kobiet do suby wojskowej, na tworzeniu obrazu kobiet jako niemogcych si dostosowa, niezdolnych wypeni
niezbdne standardy, wymagajcych ustawienia ich we waciwym dla nich miejscu23. Przytoczony tok mylenia Cohn nazywa dyskursem standardw (discourse
standards). Wiza si on w sposb oczywisty z ustanawianiem barier pomidzy
obiema pciami oraz z podkrelaniem umiejtnoci waciwych kadej z nich. Im
wiksze rnice, tym lepiej. Interpretacja mskoci wywodzia si zatem z podkrelania rnic a jeszcze lepiej niedostatkw pci przeciwnej24. Ograniczajc przestrze kobiec do domu i rodziny w tradycyjnie pojmowany przez mczyzn sposb, dyskurs ten przyczynia si do zwikszania dychotomii pomidzy wiatem
19
107
Carol Cohn, 2000, How can she claim equal rights when she doesnt have to do as many pushups as I do? The framing of mens opposition to womens equality in the military, Men and Masculinities, Vol. 3 No. 2, s. 131-51.
26
Stephen J. Hunt, 2008, But Were Men Arent We! Living History as a Site of Masculine Identity Construction, Men and Masculinities, vol. 10 No. 4, s. 460-483.
27
Wiele kobiet wierzyo gboko, e praca zarobkowa nie jest dla nich waciwym zajciem obawiay si reakcji ma. Jeli ju nadarzaa si okazja, utrzymyway j w tajemnicy, wcigajc w spisek rwnie dzieci. Patrz: A Wife Begins Earning na podst. Mrs. Amy Green, 1887, 16 Days on the
Great American Desert, Or Triumph of a Frontier Life. Titusville, Penn.: Frank Truedell Printer, [w:]Rosalyn Baxandall, Linda Gordon, 1995, American Working Women. A Documentary History. 1600 to
the Present. New York, London: W.W. Norton & Company, s. 106-109.
108
109
Wspomnienia i relacje
Dla poparcia powyej poczynionych obserwacji warto przytoczy kilka opowieci rnych kobiet i mczyzn, ktre zostay zebrane w okresie Wielkiego Kryzysu
przez pracownikw socjalnych oraz przez specjalnych wysannikw rzdu F.D. Roosevelta w celu zbadania skutecznoci programw Nowego adu.
Zacznijmy od listw i raportw Loreny Hickok, ktra na zlecenie Harryego Hopkinsa31 miaa odby podr po caych Stanach Zjednoczonych, czynic obserwacje z pierwszej rki na temat efektw pomocy federalnej. Hopkins nie oczekiwa on od niej statystyk
ani spojrzenia pracownika socjalnego. To, czego chcia, to jej wasnych reakcji, jako
obywatela. Id, porozmawiaj z kaznodziejami i nauczycielami, z biznesmenami i robotnikami, z farmerami. Nieistotne byo, czy pozostaj oni na publicznym chlebie czy nie.
Hopkinsowi zaleao na szczerej ludzkiej reakcji: nigdy nie zapominaj, e kade z nas
i naszych przyjaci moe znale si na ich miejscu przestrzega32.
Przez cztery lata Hickok przemierzaa cae Stany Zjednoczone od Waszyngtonu i Filadelfii, przez Iowa i Minnesot do Tennessee Valley bya wszdzie, gdzie naleao by.
Na swojej drodze spotykaa rozmaitych ludzi ich historie byy jednoczenie podobne
i rne, dojmujce i poruszajce. Ze sporzdzonych w podry raportw wyania si obraz
smutku i desperacji wielu amerykaskich rodzin osobiste tragedie, ale i drobne sukcesy.
Na ich podstawie mona stworzy rzeczywisty obraz spoeczestwa w okresie kryzysu.
Obraz, na ktry skadaj si: nieefektywno lokalnych organizacji dobroczynnych oraz
mczyzna na tle rodziny albo saby, bez woli walki, czsto pogodzony z losem, albo
czynicy wszystko, aby zarobi na swoich bliskich lub chocia utrzyma pozory.
Wrd wielu historii otrzymujemy t o szoferze z Nowego Jorku, ktry zanim zgosi
si do pracy przy budowie parku wiele godzin spdzi obserwujc innych robotnikw,
eby zobaczy, jak uywaj opaty, eby nie czu si dziwnie.
(dok. z poprz. str.) wyszy nawet ni wrd Czarnych mczyzn, w szczeglnoci na rodkowym Zachodzie. Sytuacja ta bya skutkiem masowych zwolnie w usugach i wytwrstwie. Na Poudniu statystyki wyglday lepiej, gdy znaczca liczba bezrobotnych Biaych i Czarnych zostaa wchonita przez rolnictwo.
Na Pnocy Czarne Kobiety stanowiy prawie 43% bezrobotnych, podczas gdy Biae Kobiety niewiele
ponad 23%, Czarni Mczyni prawie 40%, a Biali Mczyni okoo 18%. Natomiast na Poudniu Czarne
Kobiety to 26%, Biae Kobiety 26.2%, Czarni Mczyni 18%, a Biali Mczyni 16%. s. 648.
30
Jako jedyne ywicielki nie posiaday innej dostpnej alternatywy. Odsetek samotnie wychowujcych matek wrd Czarnej mniejszoci zawsze by wyszy ni wrd Biaej wikszoci. Ponadto
programy pomocy bezporedniej organizacji prywatnych czy ju w okresie Nowego adu programy
rzdowe nagminnie dyskryminoway czonkw mniejszoci.
31
Najpowszechniejsz form zarobkowania by tzw. Boarding i Lodging, czyli wynajmowanie
pokoi wraz z wyywieniem i opierunkiem oraz usugi fryzjerskie i salony piknoci. Patrz: Robert L.
Boyd,2000, Race, Labor Market Disadvantage, and Survivalist Entrepreneurship: Black Women in the
Urban North during the Great Depression, Sociological Forum, Vol. 15, No. 4, s. 647-670.
32
Harry L. Hopkins by Dyrektorem kilku najwaniejszych programw Nowego adu, kierowanych
bezporednio do bezrobotnych w celu zorganizowania pomocy przez prac (work relief), tzn. FERA (Federal Emergency Relief Administration) Federalnej Administracji ds. Pomocy Nadzwyczajnej, CWA
(Civil Works Progress) Administracji ds. Robt Publicznych oraz WPA (Works Progress Administration)
Administracji ds. Postpu Zatrudnienia.
110
Richard Lowitt, Maurine Beasley, (red.), 1981, One Third of a Nation. Lorena Hickok Reports
on the Great Depression. Urbana, Chicago, London: University of Illinois Press, s. IX-X.
34
R. Lowitt, M. Beasley, op.cit, s. X.
111
112
tylko budetu domowego, ale take innych sfer ycia. One zaczy decydowa o tym,
czy crka pjdzie na szkolny bal lub jak karier obierze modszy z synw. Z narad rodzinnych dotyczcych powyszych kwestii pan Raparka zosta cakowicie wykluczony.
Dominujca pozycja matki ugruntowaa si w rodzinie podczas jego czteromiesicznej
nieobecnoci, kiedy latem 1935 roku znalaz prac jako robotnik na farmie.
Po powrocie na ono rodziny by ju tylko jednym z beneficjentw, a nie rwnym
partnerem. Latem 1938 roku poprosi o pienidze na wyjazd w poszukiwaniu pracy
w Nowym Jorku i wszelki such o nim zagin. Wydarzenie nie spowodowao jednake adnych zmian w rutynie czy strukturze rodziny. Ju dawno przesta by integraln czci najwaniejszych funkcji rodziny36.
Uwagi kocowe
Wielki Kryzys gospodarczy lat 30-tych spowodowa kryzys wielu rl spoecznych, w tym
take kryzys mskoci rozumianej jako funkcja gowy i gwnego ywiciela rodziny. Pozycja, na ktr skazyway mczyzn realia ekonomii amerykaskiej, okazywaa si dla nich
czstokro nie do przyjcia. Ci, ktrzy nie mogli sprosta stawianym wymaganiom, poddawali si. Wielu, nie chcc by uznanymi zgodnie z darwinizmem spoecznym za najmniej przystosowane jednostki, po prostu adaptowao si do nowych warunkw.
Lorena Hickok, sama wychowana przez ojca tyrana, we wstpie do planowanej
ksiki zawierajcej raporty tak opisywaa bezrobotnych mczyzn, ktrych poznaa
w czasie swojej podry przez Ameryk Wielkiego Kryzysu:
Przychodz i odchodz, jeden po drugim. Nie wszyscy wici. Nie wszyscy jednak nieuczciwi, leniwi czy beznadziejni. Tysice z nich przez ostatnie lata powrcio
[do swoich rodzin], znalazo prac w odradzajcym si przemyle, wyprowadzio si
z zatoczonych mieszka, ktre dzielili z krewnymi, spacio dugi. Moe na co naley mie nadziej wielu z nich zapomniao, e kiedykolwiek kryzys mia miejsce.
Ale tysice z nich nigdy nie znalazo i nie znajdzie pracy. (...) Modzi, sprawni fizycznie i sprytni mentalnie s pierwszymi [ktrych zatrudniaj] i tak winno by komentuje Hickok. Dla mczyzn po 40-tce, bez kwalifikacji, sabych nie ma adnej
przyszoci. Oni musz pozosta, do koca swoich dni, wrd zszarganego legionu
ekonomicznie przekltych37. Oni musz pozosta wrd zapomnianych.
36
113
Andrzej Radomski
114
I
Na temat kryzysu mskoci napisano ju wiele. Zauwamy, e stanowi on problem gwnie dla spoeczestw zachodnich. W spoecznociach niezachodnich patriarchalizm, jako dominujca praktyka, wci mocno si trzyma.
Jeli zgodzimy si z pogldem, e patriarchat towarzyszy ludzkoci od pocztku jej
dziejw, a matriarchat jest jedynie wymysem niektrych badaczy to wspczesne praktyki patriarchalne trzeba uzna za wynik okresu modernizacji zachodnich spoeczestw.
Okres ten rozpocz si w czasach nowoytnych i by zwizany z rozwojem kapitalizmu.
Kapitalistyczne stosunki produkcji oraz oparte na nich stosunki spoeczne wypchny
mczyzn z domu do manufaktur, fabryk, urzdw i instytucji. Wwczas te dokona si
ostry podzia na sfer publiczn i prywatn (domow gwnie). O ile pierwsza zostaa
opanowana przez mczyzn, t drug pozostawiono kobietom. Przy czym nawet w przestrzeni prywatnej, domowej to mczyzna mia najwicej do powiedzenia sprawowa
wadz nad kobietami i by surowym ojcem dla swych dzieci.
Praktyki publiczne umoliwiy mczyznom sprawowanie wadzy nad wszystkimi
czonkami spoeczestwa. Zapewniay dominacj: polityczn, prawn, ekonomiczn, militarn, a take w nauce, sztuce czy religii. Za sw publiczn sub otrzymywali lepsze wynagrodzenie i innego typu gratyfikacje (prawne, symboliczne czy obyczajowe), ktre
podkrelay ich trud, powicenie, naraanie zdrowia, a nawet ycia. Mczyzna (poniewa
zagospodarowywa przestrze publiczn) sta si miernikiem wszelkich zasad, wartoci,
regu dziaania czy pozytywnych wzorcw osobowych. Doszo do tego, e to, co mskie,
zaczto traktowa jako uniwersalne, za to, co kobiece jako inne, czyli czsto gorsze. Msko zatem wydawaa si by czym trwaym, niezmiennym, uniwersalnym.
Wiek XX, a zwaszcza jego druga poowa, sta si okresem szybko postpujcej
erozji wyej wspomnianych mskich praktyk. Zjawisko to mona uzna za wypadkow
rnych tendencji. Wbrew pozorom nie ruch feministyczny (jak mona by sdzi) przyczyni si do niego w stopniu decydujcym. Wskamy kilka przyczyn rwnie istotnych,
a moe nawet waniejszych: 1) dwie wielkie wojny wiatowe, ktre znacznie przetrzebiy populacj msk i zrodziy potrzeb zastpienia walczcych na froncie mczyzn
przez kobiety w rnych publicznych praktykach, 2) przeobraenia strukturalne
w samym kapitalizmie, w ktrym zmalaa rola przemysu cikiego (to tu brylowali
mczyni) i w ogle pracy fizycznej na rzecz pracy umysowej i sfery usugowej,
3) rozwj nowoczesnych technologii elektroniczno-informatycznych, ktre umoliwiaj
m.in. prac w domu (ktr z powodzeniem mog wykonywa te kobiety), 4) zwycistwo idei liberalnych w wielkich bojach ideologicznych, ktrych wiadkiem by wiek
XX (akcentoway wolno, rwno i sprawiedliwo), 5) pojawienie si nowoczesnej
antykoncepcji, umoliwiajcej skuteczne sterowanie podnoci, a co za tym idzie uwolnienie si kobiety od cigego bycia w ciy. Tak wic ponowoczesny wiat, w ktrym obecnie yjemy, nie jest ju tylko wiatem mskim. Wiele wskazuje na to, e
weszlimy w er postpatriarchalizmu. Oczywicie spowodowaa ona kryzys mskoci
i ich tradycyjnych praktyk.
Obecnie, pisze Elizabeth Badinter, kwestionowana jest istota mczyzny czyli sama
msko. Dzisiejsi Angloamerykanie mwi o mskoci ju tylko w liczbie mnogiej jako
115
o mskociach1. Francuska autorka zauwaa te obowizek, dowody, prby, ktre sugeruj, e aby sta si mczyzn naley wykona jakie zadanie [] Bourdieu podkrela
patetyczny wysiek denia do osignicia ideau mskoci i cierpienie, powodowane tym,
e si nim nie jest [] do tych cierpie doszy nowe i mczyzna koca XX wieku nie jest
w stanie okreli si do koca jednoznacznie. Na pytanie: kim jest mczyzna? Gunter
Grass odpowiada: miejscem pobytu nieznonego cierpienia zabawk losu teatrem
trwogi i rozpaczy2. John Eldrige ze smutkiem konstatuje: Nie ryzykujemy, nie walczymy
i nie ratujemy Ewy. Naprawd jestemy jak drewniane koki3.
Za Zbyszko Melosikiem mona wyszczeglni najwaniejsze przejawy kryzysu
mskoci:
kryzys mskoci nie tylko zaistnia, ale przybra form niemale epidemii w Polsce
moe jeszcze sabo dostrzegalnej, ale na Zachodzie bdcej ju sporym problemem,
w przeszoci mczyzna i jego wyrniona pozycja by/a poza krytyk,
dzi na kadym kroku przedstawia si liczne wady i saboci mczyzn oraz
stworzonego przez nich patriarchalnego wiata,
promuje si alternatywne rodzaje mskoci czsto pod dyktando ruchu feministycznego,
coraz trudniej odpowiedzie na pytania: co to znaczy by mczyzn? jakie s
wyznaczniki mskoci?,
wielu przedstawicieli pci mskiej ma spore kopoty z budowaniem swej tosamoci wobec sprzecznych sygnaw, jakimi s bombardowani,
std: mczyni przestaj dominowa i przechodz do defensywy, czego efektem ubocznym s liczne patologie (np. przemoc w rodzinie, wobec kobiet czy
wzrost przestpczoci),
kultura Zachodu ulega feminizacji, kobieco zaczyna pomau dominowa! staje
si pierwsz pci by uy znanego okrelenia Helen Fischer4.
II
Wikszo sporw o msko: jej genez, natur, tosamo, funkcje itp., stanowi
pochodn respektowania takich, a nie innych wizji wiata i czowieka oraz bronionych
koncepcji adu spoecznego. Dotyczy to take nauki.
Wszystkie dotychczasowe pogldy, teorie czy filozofie odnoszce si do problemw pci
mona zaliczy do dwch wielkich obozw: naturalistycznego i antynaturalistycznego.
Naturalizm (w wersji ontologicznej) zakada, e wszelkie zjawiska kulturowe
mona bezporednio bd porednio zredukowa do zjawisk przyrodniczych (inaczej: do natury).
Klasyczny naturalizm (jeli chodzi o kwesti pci) zakada, e czowiek jest tworem natury. Jego cechy i okrelone zachowania s uksztatowane przez prawa natu1
116
117
118
Deborah Bloom: Mzg a pe, wyd. Prszyski i S-ka, Warszawa, 2000, s. 47.
Lee Silver: Rok cudw, [w:] Newsweek, nr 43, 2007, s. 70-71.
119
mzgiem. Jego budowa i zakres dziaania s przekazywane genetycznie. Bezporednio za ksztatowanie mzgu na rnych etapach jego wzrostu i dojrzewania odpowiadaj hormony. Od tego, czy na dany mzg (jeszcze w yciu podowym) w wikszym stopniu oddziaywaj androgeny bd estrogeny, zaley, czy potem mamy do
czynienia odpowiednio z: mskim bd eskim mzgiem: w rozwijajcym si ludzkim podzie (mniej wicej w szstym tygodniu ycia) hormon ten zdaje si wysya
(testosteron przyp. A. R.) sygna uruchamiajcy budow mskiego organizmu []
Mzg jest zatem przygotowany do tego, by sucha, co testosteron ma mu do powiedzenia. A moe mie wiele [] testosteron jest zdolny zmieni mzg, a zatem moe
wpywa na nasze zachowanie13. Budowa mzgu decyduje zatem o tym, jak widzimy, mylimy, uczymy si, odbieramy bodce i komunikaty, odczuwamy, porozumiewamy si, uprawiamy mio, walczymy itd, itd14.
Zatem w opinii naturalistw rnice w budowie ciaa i mzgu powoduj odmienne
zachowania mczyzn i kobiet, odmienne u obojga pci preferencje i cele yciowe:
zapytani o swoje ambicje mczyni z szeciu rnych krgw kulturowych udzielili bardzo podobnych odpowiedzi. Wszyscy chcieli by ludmi praktycznymi, bystrymi, pewnymi siebie, dominujcymi, nastawionymi na wspzawodnictwo, krytycznymi oraz samokontrolujcymi si. Ponad wszystko preferowali si, wadz oraz
niezaleno.
III
Kryzys mskoci oraz jej dotychczasowych praktyk spowodowa pojawienie si
okrelonych, konkretnych ju propozycji prbujcych na nowo zdefiniowa msko
i okreli: co to znaczy by mczyzn we wspczesnym postpatriarchalnym
spoeczestwie. Oczywicie na takie samo pytanie prbuj odpowiedzie take feministki. Niezalenie od tego, ktra ze stron wysuwa nowe postulaty i projekty dotyczce
mskoci, s one zawsze wypadkow wyznawanych ideologii, zakadanych koncepcji
adu spoecznego, preferowanej filozofii czy respektowanych teorii naukowych.
Ruch/y na rzecz zniesienia tzw. kultury patriarchalnej i zwizanych z ni praktyk
mskoci domagaj si nie tylko wyzwolenia kobiet, ale take przemiany mczyzn,
a nawet przemiany caej kultury ludzkiej (feminizm radykalny) i oparcia jej na tzw.
wartociach kobiecych (przypisywanych tradycyjnie kobietom). Od kilkudziesiciu lat
lansuje si zatem nowy model mskoci i mskich praktyk: w latach siedemdziesitych (XX wieku przyp. A.R.) zaczem dostrzega w caym kraju zjawisko mikkiego mczyzny. Nawet dzisiaj, kiedy przygldam si swojej publicznoci, czsto
wydaje mi si, e poowa modych mczyzn naley do tej kategorii. S to mili, wartociowi ludzie; podobaj mi si nie chc szkodzi przyrodzie czy wszczyna wojen,
caa ich egzystencja i styl ycia przepojone s agodnoci i umiarkowaniem15.
13
120
Tame, s. 12-13.
Tame, s. 36.
18
Tame, s. 28.
19
Tame, s. 80.
20
Tame, s. 77.
17
121
sw nono. Pisze on: w dawnych mitach syszymy, na przykad, o zeusowej energii, ktra zdaniem kultury masowej nie istnieje. Krl Artur poucza nas o roli, jak odgrywa mski mentor w yciu modych mczyzn; z opowieci o elaznym Janie
dowiadujemy si o doniosoci przejcia z krlestwa matki do krlestwa ojca. Wszystkie opowieci inicjacyjne przekazuj nam, jak wane jest by umie oderwa si od naszych rodzicw znale drugiego ojca czy drugiego krla21.
Ba zatytuowana: elazny Jan (napisana przez braci Grimm w XIX w.) oferuje nam
opowie o tajemniczych znikniciach ludzi w pewnym lesie. Znajduje si jednak mody
myliwy, ktry postanawia rozszyfrowa zagadk. Odkrywa on, e przyczyn wspomnianych znikni jest wochaty czowiek mieszkajcy na dnie jeziora. Modzieniec organizuje ekspedycj, chwyta dzikusa i oddaje go krlowi. Ten ostatni zamyka potwora
w klatce, a klucze zwraca krlowej. Wizie zostaje nazwany: elaznym Janem.
Systemy mitologiczne, zauwaa Blay, cz wosy ze sfer instynktw, z seksem
i pierwotnoci. Amerykaski pisarz twierdzi (nawizujc do inspiracji psychoanalitycznych), e na dnie psychiki kadego mczyzny znajduje si dua pierwotna istota
pokryta wosami. Jest to, jak go okrela, gboki mczyzna. Zatem, uwaa, podstawowym zadaniem mikkiego mczyzny jest nawizanie kontaktu z tkwicym
w gbokich czeluciach jego psychiki dzikusem! Wymaga to sporej odwagi. Freud
czy Jung pokazuj, jak mona to uczyni. Teraz mczyni, postuluje Blay, powinni
pj tym tropem22. I to ma by trzecia droga dla wspczesnego mczyzny obok
machizmu i feminizmu.
Dzikus, jako metaforyczne okrelenie pewnej siy, zawiera wedug Blaya oywcz
energi. Mobilizuje ona do stanowczego i zdecydowanego, lecz nie brutalnego, dziaania
a zatem do czego, czego brakuje wspczesnym sfeminizowanym mczyznom.
Moment, w ktrym chopiec odchodzi z dzikusem, twierdzi Bly, jest otwarciem
drogi do uzyskania mskiej tosamoci. Niestety, zauwaa autor, we wspczesnej
kulturze Zachodu nie ma odpowiednich rytuaw, ktre gwarantowayby symboliczne
odejcie od rodzicw (zwaszcza matki) do mentorw w celu stania si mczyzn.
Tak wic, konkluduje, w naszym spoeczestwie mamy do czynienia z nadmiarem
chopcw, brakuje za mczyzn23.
Istnieje wiele sposobw inicjacji. Bly proponuje swj wasny, skadajcy si z piciu krokw. Oto one: 1) rozstanie z matk (to wychodzi stosunkowo najatwiej),
2) zwizanie si z ojcem, a nastpnie take rozstanie (to z kolei wychodzi fatalnie),
3) znalezienie mskiej matki, czyli mentora, ktry/a pokae mskie praktyki (ta
faza jest realizowana przypadkowo i chaotycznie, czsto np. przez gangi), 4) odnalezienie w sobie dzikusa i zaakceptowanie go, 5) maestwo ze wit krlow24.
Jeszcze inn ide trzeciej drogi dla mczyzn przynosi ksika Stevea Biddulpha:
Msko25. Jej autor najpierw zapoznaje czytelnika z dramatycznymi danymi. Uwiadamia mu, e: 1) mczyni yj przecitnie sze lat krcej od kobiet, 2) nie potrafi
y w staych zwizkach (w trzech czwartych przypadkw pozew o rozwd wnosi
21
Tame, s. 7.
Tame, s. 17.
23
Tame, 213.
24
Tame, s. 215.
25
Steve Biddulph: Msko, Rebis, Pozna, 2005.
22
122
kobieta), 3) popeniaj ok. 90 proc. wszystkich przestpstw, 4) czciej popeniaj samobjstwa i maj wicej problemw z nauk w szkole26.
Biddulph, podobnie jak Bly, proponuje swoj wasn kuracj ozdrowiecz, jeszcze inn trzeci drog. Twierdzi bowiem: bez wzgldu na to, czy prbujemy wcieli si w rol wraliwego mczyzny nowej ery, czy te kurczowo trzymamy si
wizerunku Johna Waynea, twardziela z lat pidziesitych, przekonujemy si, e nie
zdaj one egzaminu27. Nastpnie dodaje: dobiega koca era, w ktrej kobietom dano
moc mwienia, jak by mczyzn. Wrd ludzi inteligentnych niemodne stao si
bycie macho w jakimkolwiek stopniu. Tymczasem kady mczyzna ma wpisany
w DNA element samczej siy. Wypieranie jej lub dawienie jej moe okaza si dla
mczyzn (i dla caej kultury) miertelne. Takie postpowanie wpdza nas w przygnbienie, pozbawia energii, pasji lub tosamoci28.
Mczyni, zdaniem Biddulpha, powinni w pierwszym rzdzie wyzwoli si z przymusu rywalizacji, samotnoci i niemiaoci emocjonalnej29. rodkiem do tego celu
ma by przede wszystkim naprawienie relacji z ojcem (gdy to ojciec najlepiej moe
wprowadzi w wiat mskoci), nauczenie si mwienia o wasnych uczuciach (co
moe poprawi relacje z partnerk), zaangaowanie si w wychowywanie dzieci (aby
m.in. by wzorem dla wasnych synw), utrzymywanie zwizkw z innymi mczyznami (aby mogli by oparciem w trudnych chwilach). Ten ostatni aspekt jest niezwykle
istotny rwnie z tego powodu, e ojciec nie jest wstanie sam nauczy swych synw
wszystkich mskich praktyk30. W tej roli najlepiej mimo wszystko sprawdza si mentor/zy. W dawnych czasach, przypomina Biddulph, caa spoeczno (np. jakiego plemienia) braa udzia w inicjacji i wychowywaniu dzieci. W czasach dominacji rodziny
nuklearnej jest to praktycznie niemoliwe. Std nadzieja w tworzcych si od jakiego
czasu mskich grupach wsparcia.
Dalej autor proponuje reform edukacji zwaszcza szkoy, ktra miaaby sta si
bardziej przyjazn dla chopcw. W nowej szkole mczyni wystpowaliby licznie
na wszystkich etapach nauczania (a nie tylko w szkolnictwie wyszym). Mogliby te
peni rol mentorw. Programy nauczania, uwaa Biddulph, rwnie powinny by
bardziej zorientowane na chopcw: wiele wymaga zwizanych z nauk sprzyja
dziewczynkom. Szkoa wymaga i nagradza umiejtnoci podporzdkowania si i spokojnego wykonywania polece [] oraz biernoci [] edukacja chopcw powinna
ka nacisk na ruch, wigor i wychodzenie poza szkolne mury. Potrzebuj oni wicej
obcowania z natur i ekscytujcych zaj, ktre wykorzystuj mskie zdolnoci, zamiast je tumi31.
Aby rozwin msk duchowo naley, zdaniem Biddulpha, odby podr inicjacyjn czyli odkry w sobie wolnego, pewnego siebie, twrczego i kochajcego
mczyzn. Nastpnie naley odczy si od rodzicw w celu nabrania samodzielnoci. I w kocu trzeba odby podr do, jak to okrela, popiow, czyli zda sobie
26
Tame, s. 14.
Tame, s. 21.
28
Tame, s. 138.
29
Tame, s. 22.
30
Tame, s. 27-28.
31
Tame, s. 112-113.
27
123
Tame, s. 143-160.
Tame, s. 163-165.
34
John Gray: Mczyni s z Marsa, kobiety z Wenus, wyd. II, Warszawa, 1996, s. 23.
33
124
wyzwania czy zagroenia. Tworz reguy i hierarchie gdy daj im one poczucie bezpieczestwa. W sytuacjach stresogennych zamykaj si w sobie i udaj si do jaskini
w celu rozwizania problemw bd odzyskania rwnowagi emocjonalnej i nabrania
energii do dalszego dziaania35.
Mczyni maj take specyficzne problemy emocjonalne. Gray uwaa, e mczyni pragn (zwaszcza ze strony kobiet): zaufania, akceptacji, docenienia, podziwu,
aprobaty i zachty36.
IV
Zaprezentowane powyej kuracje ozdrowiecze dla mczyzn nie uwzgldniaj,
jak si wydaje, jednej wanej cechy wiata wspczesnego, a mianowicie, e sta si
on wiatem Informacjonalizmu i spoeczestwa sieciowego. w nowo rodzcy si
wirtualny wiat zmusza do zrewidowania naszego pojmowania: pci, tosamoci oraz
zwizanych z nimi praktyk. Pojawiaj si te gosy kwestionujce sensowno
posugiwanie si pojciem pci w ogle, a zwaszcza tosamoci, w wiecie Internetu
(staje si on powoli gwnym miejscem ludzkiej egzystencji!).
Propozycje Blaya, Biddulpha czy Graya mwi o wakich dylematach mskiej kondycji tyle e w odniesieniu do starego, tzw. realnego wiata. Wobec rzeczywistoci wirtualnej wydaj si one jednak nieadekwatne.
Do niedawna istnia jeszcze podzia na tzw. rzeczywisto realn i wirtualn. wiat
wirtualny mona byo odwiedzi i wrci do rzeczywistego. Jednake wirtualno
coraz czciej wkracza i zawaszcza sfer realn. Tak wic mieszkaniem wikszoci
Ziemian stanie si wkrtce, jak mona przypuszcza, nowa jednolita rzeczywisto,
ktr np. Baudrillard nazywa: Integraln.
Na pocztku niniejszej wypowiedzi postawiem tez, e we wspczesnych
spoecznociach Zachodu pojawiy si warunki do desymbolizacji mskoci jako kategorii kulturowej (w tej realnej jego czci). Z kolei wirtualna rzeczywisto ju na
caego dekomponuje pojcie tosamoci i pci. Stwierdzenie to stanowi tez, na rzecz
ktrej chciabym teraz przedstawi kilka argumentw. Owo dekomponowanie rozpoczo si duo wczeniej (przed er digitalizacji, komputeryzacji oraz usieciowienia) i byo/jest zwizane z ksztatowaniem si spoeczestw ponowoczesnych.
Kultury ponowoczesnych spoeczestw charakteryzuj si m.in. tym, e zanika
ich sfera wiatopogldowa. Ulega ona daleko idcej prywatyzacji. Podobne tendencje daj si zaobserwowa take w innych sferach kultury symbolicznej (zwaszcza
artystycznej czy obyczajowej). Kultura zachodnia, jak na okrgo gosz postmodernici, przeksztaca si w zbir lokalnych narracji w swoisty supermarket oferujcy
niezliczon ilo: wartoci, idei, stylw ycia, scenariuszy na przyszo, tosamoci
i rl do odgrywania. Ponadto we wszystkich krajach Unii Europejskiej (nie mwic
ju o USA) mamy dominacj liberalizmu i pastwo nie faworyzuje okrelonych przekona czy stylw ycia. Dominujcymi wartociami staj si: polityka emancypacji,
35
36
Tame, s. 37.
Tame, s. 153.
125
Pawe Grecki: Wewntrzne ycie robotw, [w:] Newsweek, nr 18, 2009, s. 59.
Tene: Kopiowanie wiata, [w:] Newsweek Polska, 2008, nr 10, s. 73.
126
Jak stwierdza Darin Barney, sieci s nieprzezroczystymi mediami. Owa nieprzezroczysto skutecznie eliminuje wpyw kategorii wizualnych na rozumienie fizycznego wygldu i zachowania, ktre tradycyjnie mocno zwizane s z tosamoci39.
Nie koniec na tym. Trwaj bowiem prace nad digitalizacj ludzkiego mzgu: za pomoc matematycznej metody odwrconej macierzy moglimy przetumaczy (to akurat w stosunku do myszy przyp. A. R.) aktywno klik neuronw na seri znakw
binarnych (zerojedynkowych przyp. A. R.) [] Wspomnienie trzsienia ziemi moe
wic by zapisane jako 11001 [] Odkrycia mojego zespou skaniaj do interesujcych rozwaa natury filozoficznej. Gdy wszystkie nasze wspomnienia, emocje,
wiedza i wyobraenia bd przetumaczalne na jedynki i zera, jak zmieni si nasz byt
i sposb funkcjonowania w sieci?40.
Tak wic digitalizacja mzgu (i jego treci) zmieni moe ontyczny status czowieka.
Urwa si on moe ze smyczy natury, lecz nie na rzecz kultury (jak to okrela Edward
Wilson) tylko na rzecz informatyki. Oto mamy wic czowieka, ktry moe by sztucznie zapadniany (posiada np. trzy biologiczne matki), ktrego moemy ju korygowa
(leczy) w stadium zarodkowym, w ciao ktrego moemy wstawia rnego rodzaju
protezy i urzdzenia elektroniczne czy (w przyszoci) zamienia w informacj! Z tego
powodu od kilkunastu lat mwi si o cyborgach mariau czowieka z maszyn. Ciekawszym okreleniem tych nowych mutantw byyby jednak nastpujce nazwy:
czowiek postbiologiczny, czowiek wirtualny, czowiek 2.0 czy krtko: postczowiek.
Taki postczowiek ju znaczn cz swego ycia spdza w sieci. Jest on praktycznie pozbawiony tosamoci pciowej (a ju na pewno cyborg): szybko przepywu
rzeczywistoci przez jan-tosamo czowieka jest tak ogromna, e niewiele si w niej
zatrzymuje, nie ma czasu na internalizacj treci. Tosamo zdaje si jak pusty worek,
dziesitki tysicy odczu i informacji wlatuje i wylatuje, nie pozostawiajc po sobie
ladu [] W takim sposobie istnienia nie ma czasu na Pami i Histori; zreszt moment przeszoci znika w ogromnym pdzie i prymacie natychmiastowoci41.
Teraz ju moemy powrci do naszej gwnej kwestii czyli problemu dekompozycji pci (w naszym wypadku mskiej) w Informacjonalizmie. Z przytoczonych tu
danych wysnu mona nastpujc interpretacj. Ponowoczesna rzeczywisto
stworzya warunki do desymbolizacji mskoci (i kobiecoci zreszt te). Era Informacjonalizmu tylko wzmacnia te tendencje. Kulturowo konstruowana pe ulega teraz
rozmyciu, a biologia nie jest ju przeznaczeniem.
Czowiek postbiologiczny, wirtualny czy 2.0 jest: 1) organizmem, ktry potrafi
wpywa na sw biologi (np. manipulowa kodem DNA); 2) jest pozbawiony trwaej
natury (o ile kiedykolwiek j mia); 3) w zwizku z tym jest rwnie pozbawiony jakiej
jednej tosamoci, 4) bdc coraz czciej, w wiecie Informacjonalizmu, swoist biologiczno-technologiczno-informatyczn hybryd; jest w coraz mniejszym stopniu
ksztatowany przez kultur symboliczn; 5) yje poza czasem i histori; 6) coraz czciej przebywa w wirtualnej przestrzeni gdzie tworzy informacje i sam staje si informacj. Pe schodzi zatem na plan dalszy lub/i przestaje mie znaczenie jako podstawowy
39
127
42
Magorzata Szwed-Kasperek: Postbiologiczne techno-ciaa: od ciaa cyborga do ciaa wirtualnego, [w:] Estetyka wirtualnoci (red. Micha Ostrowicki), Universitas, Krakw, 2005, s. 434.
Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...
128
Katarzyna Staczak-Wilicz
ierwszy powojenny spis powszechny ludnoci Polski z 1946 r. zaowocowa dramatycznymi komentarzami prasowymi, krzyczcymi, e Polakw jest za mao.
Ujemny przyrost naturalny prowokowa wezwania do prowadzenia wiadomej polityki populacyjnej, zmierzajcej do jak najszybszej odbudowy potencjau ludnociowego
kraju. Do tego celu potrzebna bya rodzina. Co prawda, na skutek odgrnych uregulowa
prawnych i praktyki dnia codziennego, powoli zmienia si stosunek do samotnego macierzystwa, ale to tradycyjna rodzina pozostawaa podan norm. Pastwo musi wic
dba o to, aby ycie rodzinne byo prawidowe i szczliwe deklarowaa Kobieta Dzisiejsza w swoim pierwszym numerze z 1946 r. Oficjalnie zatem goszono, e ycie rodzinne nie jest tylko domen prywatnoci. Zwaszcza decyzje prokreacyjne maonkw
winny byy wpisywa si w szerszy plan polityki ludnociowej odradzajcego si pastwa.
W przejciowym okresie lat 1945-1948 za wczenie byo jeszcze na socrealistyczn
wizj nowego czowieka, dla ktrego najwaniejszy mia by spoeczny wymiar egzystencji i ktry w rodzinie szuka ju nie azylu i schronienia przed trudami ycia publicznego, ale widzia w niej miejsce przygotowania si i nabrania si do nowego dnia
pracy2. Tupowojenne pisma kobiece akcentoway tradycyjn rol rodziny jako ostoi
prywatnoci, zapewniajcej ciepo, spokj, opiek i mio. Podkrelay, e w takim
ksztacie jest ona przedmiotem szczeglnej troski ze strony wadz pastwowych.
Owym deklaracjom sprzyjay niewtpliwie okolicznoci historyczne czas tu po zakoczeniu wojny, atmosfera zliczania ofiar, straty ludnociowe i zachwianie struktury
demograficznej kraju. W obliczu kataklizmu wojennego rodzina tym mocniej symbolizowaa upragniony porzdek, normalno, bezpieczestwo.
1
Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...
129
Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...
130
rki. Cho magazyny kobiece lansoway wizj kobiety samotnej jako istoty energicznej i zaradnej, samodzielnie zapewniajcej byt dzieciom i pracujcej dla dobra spoeczestwa, to jednak chtnie odwoyway si do tradycyjnej wizji rodziny, w ktrej
m i ojciec by gwarantem opieki i autorytetu. Taka wizja symbolizowaa utracony
porzdek, spokj i bezpieczestwo.
Wizja mczyzny, jego roli i powinnoci bya niejednoznaczna. Skaday si na to:
z jednej strony trwao tradycyjnych wyobrae na temat rodziny, z drugiej okolicznoci historyczne, przede wszystkim skutki wojny i wprowadzenia nowego porzdku
spoecznego. Pierwsze lata powojenne tworzyy specyficzny kontekst dla rozwaa na
temat roli ojca. Po pierwsze, program odbudowy pastwa i budowy nowego spoeczestwa zakada zrwnanie praw kobiet i mczyzn. Reforma prawa rodzinnego sza w parze z propagandowym wykorzystaniem dyskursu emancypacyjnego. Kobieta, organ
Zarzdu Gwnego Ligii Kobiet Polskich, gosia pocztek epoki penego obywatelstwa
kobiet. Okres upoledzenia kobiety w spoeczestwie ju dawno min. Dzi jest ona
penoprawnym obywatelem pastwa, ktre daje jej te same prawa, co i mczynie
entuzjazmowaa si Kobieta Dzisiejsza. Jednoczenie podkrelaa, e teraz take
na kobiecie oficjalnie spoczywa bdzie obowizek zapewnienia bytu materialnego
dzieciom. Gosia koniec dawnego urzdzenia rodziny, w ktrym kobieta nie miaa praw,
ale te nie bya obciona wieloma obowizkami: Wikszo kobiet ju od dawna
utrzymuje wsplnie z mem dom i wychowuje dzieci. Takich, ktreby w maestwie
nic nie robiy, na og byo niewiele, teraz za nie bdzie ich zupenie6. Dowartociowywaa prac kobiet, take t wykonywan w domu, w rodzinie, twierdzc, e kobiety
daj prac i wkad w ycie domu i rodziny rwne pracy mczyzny.
Kadziono zatem nacisk na now wizj spoeczestwa i rodziny, gdzie kobiecie
przysuguj takie same prawa jak mczynie. Nie przeszkadzao to jednak tradycyjnemu zrzucaniu na barki kobiet obowizkw gospodarskich oraz dbaoci o ciep
atmosfer domowego ogniska. Bohaterskiej matce pomaga w prowadzeniu gospodarstwa domowego miay dzieci, apele o msk pomoc pozostaway niemiae.
Po wtre, sytuacja wielu polskich rodzin diametralnie si zmienia. Mw i ojcw fizycznie nie byo albo zginli, albo jeszcze nie wrcili z obozw bd zza granicy. Samotno kobiet nie wynikaa z wyboru, bya konsekwencj wojny. Ci za mczyni,
ktrzy przebywali w kraju wraz ze swoimi bliskimi, nierzadko utracili przedwojenne zasoby oszczdnoci, lokaty finansowe, warsztaty i narzdzia pracy, a co za tym idzie
moliwoci zabezpieczenia materialnej egzystencji rodziny. W dodatku czsto schorowani, wyniszczeni wojn zupenie nie pasowali do tradycyjnej wizji mskoci. Lokowali si po stronie przegranych. I po trzecie wreszcie, cikie wojenne warunki wymuszay
na kobietach samodzielno i przedsibiorczo, wyjcie z domowej prywatnoci w celach zarobkowych. Dowodzio to ich siy oraz niezalenoci materialnej.
Oczywicie to, co pisay na temat macierzystwa i ojcostwa tupowojenne magazyny kobiece, tylko w pewnym stopniu odzwierciedlao rzeczywiste przemiany zachodzce w strukturze rodziny. Prasa kobieca jest doskonaym rdem dla badania
przemian obyczaju, zmian zachodzcych w yciu codziennym rodziny, ale trzeba
pamita, e bywaa ona narzdziem ideologicznej propagandy, upowszechniaa i
6
Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...
131
Nieobecno i zmiana,
czyli nic ju nie bdzie takie jak przed wojn
Naturalnie none po zakoczeniu wojny haso odbudowy kraju zakadao konieczno odbudowy spoeczestwa, rozumianej jako odnowienie jego potencjau populacyjnego. Z jednej strony przekadao si to na propagand pronatalistyczn, posuszn
starym koncepcjom widzcym si kraju w liczebnoci jego obywateli. Z drugiej strony
gorliwie wzywano do troski o dzieci osierocone, biedne, kadc nacisk zwaszcza na
ich rozwj fizyczny. Pisma wydawane pod auspicjami Ligi Kobiet Polskich propagoway akcj doywiania dzieci, opieki nad sierotami wojennymi, apeloway do kobiet
o rozcignicie uczu macierzyskich na wszystkich biednych i poszkodowanych.
W trosce o zdrowie reprodukcyjne narodu informoway za o opiece medycznej nalenej kobietom ciarnym i modym matkom.
Apele milczco zakaday omnipotencj macierzystwa, kobiety miay by z natury
7
F. Adamski, 1970, Modele maestwa i rodziny a kultura masowa, Warszawa,: Past. Wydaw.
Naukowe, s. 14
8
M. Foucault, 1998, Wykad z 28 stycznia 1976 r., w: M. Foucault, Trzeba broni spoeczestwa.
Wykady z Collge de France, 1976, tum. M. Kowalska, Warszawa: KR, s. 74.
9
E. Wiegand, 1975, Rubryki porad sercowych, Teksty 4, s.110; 122.
Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...
132
zdolne do oferowania swej mioci wszystkim potrzebujcym to wanie je namawiano do adopcji, do pracy w domach dziecka. I do nich kierowano wezwanie o odbudow wojennych strat populacyjnych.
Tymczasem deklaracje budowy nowego spoeczestwa, odbudowy fizycznej tkanki
narodu bolenie zderzay si z rzeczywistoci. Wojenne straty ludnociowe przekaday
si na zmiany w strukturze rodziny. Dzi najczciej ma nie ma. Zostao po nim 2,
3, 4 dzieci posyao si nieraz mowi paczki do obozu 4, 5 lat, eby dowiedzie si,
e zgin konstatowaa Kobieta Dzisiejsza10. Pisma pochylay si nad ndz owdowiaych kobiet, jednake paradoksalnie to wanie ich sytuacj przedstawiano jako
atwiejsz. Modsze wdowy zachcano do aktywnoci, do ksztacenia si, sugerujc
jednoczenie moliwo ponownego zampjcia i macierzystwa. Ma utraconego
mg zastpi nowy. Sloganem czas leczy rany pocieszano je po stracie rodziny,
w tym nierzadko dzieci. W ostatecznym rachunku chodzio o to, aby ludzie wstpowali
w zwizki maeskie owocujce potomstwem. Kobietom starszym, zrozpaczonym
i zaamanym radzono podjcie opieki nad sierotami, nawet adopcj po to, aby mie
gdzie ulokowa naturalne przecie uczucia opiekucze. W obu przypadkach podkrelano konieczno zdania si na wasne siy i rozpoczcia ycia na nowo. Wraz ze
mierci maonka stare definitywnie si skoczyo. A jednoczenie pozosta potencja uczu rodzinnych i macierzyskich. W sytuacji, gdy pastwo wzywao do opieki
nad sierotami wojennymi, aktywizacja owych uczu miaa by obowizkiem spenionym w imi dobra narodu i wsplnej przyszoci.
Inaczej przedstawiaa si sytuacja matek. Ich nie dotyczya aoba i rozpacz, trudnoci leay gdzie indziej. Wojna dokonaa mniej lub bardziej radykalnych zmian w funkcjonowaniu rodziny. W rezultacie powrt do dawnych czasw, do roli ony pozostajcej
na utrzymaniu ma, by niemoliwy. Tutaj czasopisma kobiece przedstawiay dwie
drogi. O ile maonkw czyy wsplnie przeyte trudy i cierpienia, a najlepiej wsplna
walka, to wwczas oboje z entuzjazmem mogli przyj nowy porzdek: ona cieszya si
wieo zdobyt niezalenoci i prac zawodow, a m i dzieci doceniali jej wysiek.
M jawi si jako mczyzna nowoczesny, akceptujcy emancypacj ony, potraficy
nawet pomaga w prostych pracach domowych oraz w razie potrzeby zajmujcy si dziemi. I to by waciwie jedyny wzr dobrego ma i ojca. Czciej pisma kobiece pokazyway drug moliwo. Zamiast partnerstwa w pracy opisyway cakowite pomieszanie
rl ona przejmowaa funkcj gowy rodziny i wszelkie z tym zwizane ciary, m
wymaga opieki jak dziecko. Pobyt w obozie (w domyle koncentracyjnym) sprawia, e
jeli nawet wrci, czsto on jest jeszcze jednym dzieckiem, Schorowany, inwalida,
trzeba i na niego zapracowa. M nie tylko nie dawa wsparcia, nie by partnerem dla
ony ani autorytetem dla dzieci, ale stanowi dodatkowy ciar dla i tak przemczonej kobiety. Usprawiedliwiao go jednak przeyte cierpienie, status ofiary. W ten sposb rodzina wpisywaa si w topos on jako inwalida, ktry utraci zdrowie i modo ciemiony
przez wroga, ona jako jego opiekunka, dodatkowo przejmujca ciar utrzymania domu.
W takim ukadzie m by faktycznie nieobecny, poniewa nie by w stanie wypenia kulturowo przypisywanych mu rl mskich. Nie potrafi sprosta ani zadaniom tradycyjnym
gowy i ywiciela rodziny, ani wyznaczanym przez now rzeczywisto. Jego sabo
10
Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...
133
lokowaa go po stronie dzieci, czyli istot zalenych, wymagajcych opieki, nie pozwalaa dostatecznie aktywnie wczy si w dzieo odbudowy. Motyw takiej mskiej nieobecnoci nalea do staych tematw pism kobiecych pierwszych powojennych lat.
W publicystyce, podobnie jak w listach do redakcji i formach beletrystycznych, powtarzay si skargi na dzieci niesuchajce ojca, na mw nieinteresujcych si domem,
niebdcych w stanie zapanowa nad wasnymi dziemi. Ich obecno w domu bya
waciwie nieobecnoci. Kobiety potrafiy, jak bohaterka nowelki Ireny Krzywickiej,
utrzyma na swoich barkach ciar odpowiedzialnoci za rodzin. Saby i schorowany
m stawa si czowiekiem niepotrzebnym. Z drugiej jednak strony czytelniczki pism
kobiecych wyranie artykuoway tsknot za silnym mskim ramieniem.
Wojna przyniosa jeszcze jedn kategori kobiet samotnych. Ich mowie przeyli
wojn, ale odmawiali powrotu do rodziny i do ojczyzny. Wybierali emigracj albo zasiedziali w obozach dla dipisw11 i peni obaw wobec zmienionej sytuacji w kraju odwlekali powrt. To by temat stale zaznaczajcy si na amach magazynw kobiecych
w latach 40-tych. W listach do redakcji czytelniczki pisay o tsknocie i dugim oczekiwaniu, o wyranie odczuwanym przez dzieci braku ojca. Czsto pojawiay si tutaj specyficzne chwyty retoryczne, jak oddanie gosu stsknionemu dziecku. Bya to swoista
manipulacja uczuciowa, czasem nawet przez redakcje krytykowana za nadmiern egzaltacj i czuostkowo. I tak: w 1949 r. Kobieta Dzisiejsza odmwia swojej czytelniczce
druku wiersza zatytuowanego Wr tatusiu!. Uzasadniaa to zbyt niskim poziomem artystycznym utworu, jednoczenie przyznajc, e porusza[] wci niestety aktualny problem
nieobecnoci ojcw rodzin. Moda i ycie Praktyczne nazywaa problem nieobecnoci
ojcw jtrzc si ran i stanowczo wzywaa ich do powrotu, straszc, e wkrtce moe
by za pno, e nikt nie bdzie ju na nich czeka. Czasopisma wychodzce w obozach
dla dipisw przestrzegay ocigajcych si z powrotem przed zagad narodow i osobist. Powrt za przedstawiay jako niezbdny warunek szybkiej odbudowy, podkrelay, e kraj potrzebuje mczyzn12. W ten sposb bowiem zostaby przywrcony porzdek,
a mowie i ojcowie mogliby wrci do swojej naturalnej funkcji opiekuna, przewodnika
i autorytetu. Kobieta Dzisiejsza polecaa lektur powieci wierszem dla starszych dzieci
pira Hanny Mortkowicz-Olczakowej. Opisuje ona cikie lata bez domu, bez ojca, bez
przedwojennych wygd.... i koczy si pomiennym wezwaniem:
Czekamy Ciebie tatusiu, pomagaj nam i
prowad,
Bo chcemy razem z Tob zburzony dom
Budowa.
Z caej swej modej siy, przez wszystkie
przysze lata
Dom odrodzonej Wolnoci Sprawiedliwego
wiata.
11
Dipisi z ang. displaced persons (w skrcie DPs) okrelenie stosowane wobec osb, ktre w wyniku dziaa wojennych znalazy si poza swoim krajem i bez pomocy nie byy w stanie ani do wrci, ani
osiedli si gdzie indziej. Obejmowao zarwno osoby uwolnione z obozw koncentracyjnych, jak i wywiezione na roboty przymusowe. Po zakoczeniu dziaa wojennych przebyway one w specjalnych obozach,
gwnie na terenie zachodnich stref okupacyjnych Niemiec, skd wikszo wrcia do ojczystych krajw.
12
Rozmowy o kraju, 1946, Powrt (Frankfurt n. Menem) , 20 IV, s. 2.
Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...
134
Wzywajc mczyzn do powrotu, prasa kobieca roztaczaa przed nimi wietne perspektywy zdrowego klimatu pracy i lepszego jutra. Powrt przedstawiano w kategoriach obowizku wobec narodu. Wraca nie chc tylko volksdeutsche grzmiaa
Polska Zbrojna14.
Powracajcy mowie i ojcowie mieli si wczy w dzieo odbudowy kraju, a w nagrod czekao na nich dawne zaciszne ciepo rodzinne i wierne ony. W ten sposb
porzdek symboliczny zostaby przywrcony: rol prawdziwego mczyzny miaa by
aktywno budowa i odbudowa kraju, rol kobiety bierne i wierne oczekiwanie oraz
zapewnianie ciepa rodzinnego i odpoczynku. I wszystko to zupenie niezalenie od
dyskursu emancypacyjnego, podkrelajcego rol kobiet w odbudowie kraju.
Bardzo rzadko pisma kobiece pokazyway realizacj takiej sytuacji idealnej. Moda
i ycie Praktyczne w 1948 r. publikowaa powie w odcinkach (W ostatniej chwili),
ktrej bohater, wrciwszy z oflagu, z powodzeniem odnalaz si w nowej rzeczywistoci i porzucajc przesdy klasowe popiera zwizek crki z biednym chopskim
synem. O wiele czciej pojawia si jednak wtek nieudanego (bd nie do koca
udanego) powrotu albo zdrady, czyli pozostania na obczynie.
W takiej sytuacji rodzin reprezentowa stereotypowy obraz kobiety i dzieci czekajcych na powrt ma i ojca. Obraz on, ktre wiernie [...] czekay, zastpujc w srogim czasie wojny dzieciom Matk i Ojca zarazem oraz posyajc paczki do obozu,
odwouje si wprost do romantycznego wyobraenia ony/narzeczonej zesaca. Elementem nowym byo to, e wiernie czekajca ona nie tylko potrafia sobie poradzi bez
ma, ale jeszcze otwarcie o tym mwia. W tej stereotypowej wizji mczyni mowie
i ojcowie zawodzili. Albo mamieni wrog propagand odmawiali powrotu, albo wracali zatruci jadem obczyzny, nastawi[eni] na ycie lekkomylne, atwe, samolubne.
Jeli ocigali si z powrotem, czy wrcz go odmawiali, byo to interpretowane jako
zdrada ojczyzny i rodziny. Porzucone kobieta i ojczyzna, cho same wiernie czekay,
w kocu odwracay si od zdrajcy. Moda i ycie Praktyczne opublikowaa (chyba
rzekomy) list czytelniczki do narzeczonego w Londynie, zawierajcy jasn deklaracj:
Skoro tak dugo nie wracasz z Londynu, zosta tam. Niech Ci nie trapi tsknota za krajem yczy Ci z caego serca twoja bya narzeczona. Nie mam alu ani ja, ani kraj. Nic
nam po tobie. yjemy naszym wasnym, mocnym rytmem15. Pozostajcy na Zachodzie
mczyni jawili si zatem jako nie do koca mscy, wybierali bowiem ycie atwe
i przyjemne, nie za mocny rytm odbudowy w kraju. A tylko wybr tej drugiej alternatywy, jedyny suszny, lokowa mg po stronie mskoci i zapewnia nagrod w postaci zacisznego ciepa rodzinnego i wiernej ony.
13
Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...
135
Powrt do mskoci
Stale przewijajcy si na amach polskiej prasy kobiecej drugiej poowy lat 40-tych
temat nieobecnoci oraz trudnego powrotu mw i ojcw bezporednio dotyczy rodziny, mwi o sprawach dla czytelniczek bardzo wanych. Ale jednoczenie podporzdkowany by sprawie nadrzdnej ideologii nowego porzdku. Temu celowi
suya gra stereotypami i wyobraeniami na temat rl pciowych. Dyskurs pci spotyka si z dyskursem narodu. Wiernie czekajca oraz dowiadczona cierpieniem ona
i matka to ojczyzna wzywajca do powrotu, do mioci i pracy, troski o dzieci. Porzucenie rodziny, znalezienie sobie innej w Londynie byo jednoczenie zdrad ojczyzny, samolubnym wyborem blichtru atwiejszego ycia.
Ojczyzna, a zatem ona i matka, dysponowaa si, cierpienie j zahartowao, nauczyo
radzi sobie samodzielnie, bez niczyjego wsparcia. To ona opowiadaa si po stronie nowego. Wracajcy z zagranicy m i ojciec dopki przywizany by do myli o powrocie dawnych czasw, dopty lokowa si po stronie sabych i przegranych. Dawne
Katarzyna Staczak-Wilicz Ojcowie nieobecni, ojcowie sabi i przgrani, czyli polska prasa kobieca...
136
czasy, pokonana II Rzeczpospolita reprezentoway w tym dyskursie sab, biern, poddan przemocy kobiet. Stereotypowo mskie wartoci odwaga, aktywno, gotowo
do pracy przynaleay nowemu porzdkowi. Na razie reprezentoway je kobiety ze
swoim niezomnym instynktem macierzyskim, si i heroizmem. Zatem jedyn drog
do odzyskania zachwianej mskoci byo pozbycie si balastu przeszoci, opowiedzenie si po stronie nowego i obowizkowo powrt do kraju. Wymagao to ofiary,
przezwycienia obaw i ryzyka, porzucenia wzgldnego komfortu i bezpieczestwa panujcego w obozach dla dipisw. Krajowe pisma kobiece, wzywajc do powrotu, odwoyway si do dugiej tradycji samopowicenia, do dyskursu osobistego obowizku
wobec narodu. Co ciekawe, po takie same argumenty sigay organizacje midzynarodowe i przedstawiciele aliantw. W 1946 r. UNRRA wzywaa Polakw do powrotu, mwic, e ci, ktrzy kierowani sabym sercem wybior sub obcym, nie s godni
przemawia w imieniu Polski16.
Wezwanie do powrotu do wiernie czekajcej ony byo jednoczenie wezwaniem do
powrotu do ojczyzny. Sugerowao, e nowy porzdek nie jest a tak bardzo rewolucyjny. Wymaga bowiem od mczyzn prawdziwej mskoci, a w nagrod obiecywa
odpoczynek wojownika stsknion on i zacisze domowe. Tylko wracajc, mona
byo pozby si stygmatu saboci i przegranej, odbudowa zachwian msko, sta si
na nowo mem i ojcem cakiem tradycyjnym, bowiem mimo zapewnie o rwnouprawnieniu prasa kobieca drugiej poowy lat 40-tych bardzo ostronie poruszaa
temat zrwnania praw w obrbie rodziny. Skadaa obietnic agodnej rewolucji, czciowego przynajmniej pogodzenia starych przyzwyczaje i nowego porzdku. Tak samo
pisma wychodzce w obozach dla dipisw uspakajay, e w odrodzonej Polsce mona
uywa tytuu pan/pani, e ycie wyglda normalnie. Dla pism kobiecych gwarantem normalnoci mia by powrt mczyzn do roli ma i ojca, przezwycienie
saboci i wojennego chaosu.
16
J. Reinish, 2008,We Shall Rebuild Anew a Powerful Nation: UNRRA, Internationalism and
National Reconstruction in Poland, Journal of Contemporary History 3, s. 466-467
138
Renata Bizek-Tatara
Por. Micha Gowiski, Aleksandra Okopie-Sawiska, Janusz Sawiski,1962, Zarys teorii literatury, Warszawa: PZWS, s. 40.
139
archiwum historycznej cigoci kulturowych mitw i rytuaw mskoci, ale take ich
krytyki i destrukcji. I po czwarte teksty literackie porzdkuj wiedz o mskoci koncepcyjnie, uprawiaj gr jej elementami, lub j dekonstruuj, tworzc symboliczne formy
reprezentacji, czy te obrazy mskich podmiotw2.
140
By ukaza istot mskoci Tho Jacobi, dokonamy klasycznej analizy postaci literackiej wedug metody proponowanej przez Philippea Hamona6. Zbadamy wygld
zewntrzny bohatera, jego osobowo i zainteresowania, pozycj spoeczn oraz jego
relacje z innymi postaciami. W naszych rozwaaniach na temat natury mskoci protagonisty odwoamy si do prac naukowych z zakresu socjologii i psychologii pci autorstwa takich badaczy, jak: Robert Connell, Pierre Bourdieu, Lynne Luciano, Zbyszko
Melosik i Robert Stoller.
Posta chirurga Tho Jacobi to kreacja niezwykle zoona i pena sprzecznoci. Jego
charakter, stosunek do ludzi, ycia i przede wszystkim do zawodu, jaki wykonuje, s niezwykle intrygujce. Naszkicowanie jednoznacznego portretu psychologicznego tego
bohatera nie naley do zada atwych, poniewa informacje na jego temat s do rozbiene. Kada z postaci przedstawia go inaczej: syn widzi w nim karierowicza i kobieciarza, zego ma i ojca, ktry poza prac i sob samym nie dostrzega niczego wok.
Crka, liczne kochanki, personel medyczny i znajomi waloryzuj go pozytywnie,
uwaajc za geniusza oraz wzr godny naladowania w kadej dziedzinie. Z kolei zdaniem ony, ktra zna go najduej i posiada najwicej informacji na jego temat,
dr Jacobi pozostaje cigle zagadk. Po 25 latach maestwa Laura nadal zadaje sobie
pytanie: kim jest ten czowiek, ktry cay dzie kroi ludzkie miso, a wieczorem pochania ogromny stek? Kim jest ten czowiek, ktry mwi kocham ci, tak jak si myje
rce i odkada mokry rcznik, ten czowiek, ktry interesuje si wszystkim, mimo e to
nie jest mu do niczego potrzebne?7.
Doktor Jakobi liczy sobie okoo 50 lat, z zawodu jest chirurgiem plastycznym, ma
on i dwoje dorosych dzieci. Jako lekarz i jednoczenie dyrektor kliniki zostaje przedstawiony do stereotypowo: to czowiek sukcesu, zamony, powszechnie szanowany,
cieszcy si duym powodzeniem u kobiet. Postrzegany jest jako mczyzna niezwykle
mski i charyzmatyczny taki, ktry budzi powszechny podziw, wrcz uwielbienie.
Nie ulega wtpliwoci, e pojcie mski mczyzna stanowi spoeczn konstrukcj ulegajc zmianie w czasie i przestrzeni oraz e niemal kady czowiek ma
jej wasn koncepcj. Przedmiotem naszej pracy jest prba odpowiedzi na pytanie, co
w bohaterze tak zachwyca innych? Jakie cechy bior oni pod uwag, analizujc jego
msk tosamo oraz ktre z nich waloryzuj pozytywnie, a ktre negatywnie?
Zacznijmy od fizjonomii bohatera. Dane na temat jego wygldu zewntrznego s nieliczne i oglnikowe, wszystkie za to wpisuj si w uniwersalny zestaw cech stanowicy
o atrakcyjnoci mczyzny w zachodnim krgu kulturowym. Dr Jacobi jest postawnym8
wielkim czowiekiem, typu uroczy rzenik9. Zauwamy, e wysoki wzrost i masywna
sylwetka s silnie kojarzone z autorytetem oraz konotuj pewno siebie, si fizyczn
oraz wytrzymao. Jacobi jest typem poudniowca, o czym decyduj jego wielkie ciemne
(Dokoczenie z poprzedniej strony.) w fakt oraz zniknicie ony i incydent samobjczy syna skaniaj
go do zastanowienia si nad tym, jakim jest mem, ojcem, mczyzn i lekarzem. Desperacki czyn
Marcina wpywa rwnie na los Marka-Andr, zakochanego w nim homoseksualisty, ktry, czujc si
winnym tej tragedii, popenia samobjstwo.
6
Philipee Hamon, 1977, Statut smiologique du personnage, [w:] Potique du rcit, Paris : Editions du Seuil.
7
F. Mallet-Joris,op. cit, s. 29.
8
Ibid., s. 12.
9
Ibid., s. 173.
141
Ibid., s. 49.
Ibid., s. 49.
12
Zbyszko Melosik, 2006, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna: Oficyna Wydawnicza ,,Impuls, s. 26.
13
F. Mallet-Joris, op. cit., s. 31.
14
Z. Melosik, op. cit., s. 25.
15
F. Mallet-Joris, op. cit., s. 20.
11
142
dnym wiedzy, nowych wrae oraz wyzwa. Wigor i wszechstronne zainteresowania lekarza s przedmiotem oglnego podziwu. Zdaniem Laury:
Tho naley do tych rzadko spotykanych poudniowcw, ktrzy zachowuj, z przenikliw inteligencja wiatowca, aroczny apetyt na wszystkie formy ycia, a pod pozorami hojnoci ukrywaj drapieno Lewantczyka. Te sprzecznoci dodaj mu
tajemniczoci. Jest w nim jaskinia Ali Baby, gdzie gromadzi skarby nabyte za nisk cen,
dobrze ulokowane sympatie, dokadnie wypolerowane fragmenty kultury, ktre byszczay w cieniu jego grzmicej osobowoci. Nie uczy si, nie przyswaja: poera.16
Ibid., s. 48.
Ibid., s. 21.
18
Ibid., s. 20.
19
Ibid., s. 21.
20
Ibid., s. 29.
21
Ibid., s. 137.
22
Ibid., s. 174.
23
Ibid., s. 134.
17
143
144
mwi, z autopsj czy nie, jaka smarkula nie bdzie wytacza mi procesu, w mojej klinice! No idcie ju. Mam inne rzeczy do zrobienia!
I podnis si radosny, zatrwaajcy, miejc si z wasnego gniewu. Pani Couraud
i Jean-Jacqueowi, uspokojonym i przeraonym zarazem, nie pozostao nic innego, jak
zamilkn.
To potwr mrukn wychodzc Jean-Jacques.31
Opisane zachowanie bohatera wiadczy rwnie o jego zimnej krwi i zdolnoci samokontroli w kryzysowych sytuacjach. Co wicej, zakoczenie historii z procesem
pokazuje, e dr Jacobi jest czowiekiem brutalnym i gotowym do stosowania przemocy w obronie wasnych interesw. Aby wyperswadowa Pani Hasselman wytoczenie procesu klinice, wdziera si do jej mieszkania, wszczyna awantur, policzkuje
rozhisteryzowan kobiet i straszy j zamkniciem w szpitalu psychiatrycznym. W rezultacie uzyskuje to, co zamierzy, gdy nikt nie potrafi mu si oprze. Sama Pani
Hasselman przyznaje, e nie chciaa z nim rozmawia, bo wiedziaa, e to on znowu
bdzie mia racj, on z tymi swoimi piknymi swkami, pienidzmi, powizaniami,
swoj ogromn witalnoci32.
Naley podkreli, e na urok osobisty doktora Jacobi podatni s rwnie mczyni,
co bohater czsto wykorzystuje, zwaszcza w sprawach subowych. Oczarowujc ich
charyzm i erudycj, nawizuje nowe znajomoci, przyjanie, pozyskuje udziaowcw
do swoich przedsiwzi. Nie jest jednak w swych dziaaniach egoistyczny. Dziki
wasnym wszechstronnym kontaktom pomaga innym: zapoznaje ludzi, ktrzy jego zdaniem wynios z tej znajomoci korzy, udziela rad, redaguje listy polecajce, proteguje
dzieci swoich znajomych i znajduje im dobrze patne posady. Co najwaniejsze, robi to
zupenie bezinteresownie, nie dajc od nich nic w zamian.
Zdaniem jego syna, ta dobro nie jest tylko i wycznie wyrazem czystej wielkodusznoci, lecz raczej potrzeb dziaania, realizowania si, widzenia wok siebie zadowolonych twarzy33. Z tej szczodrobliwoci czerpie Jacobi ogromn satysfakcj, a take
poczucie wszechmocy, ktre z dum manifestuje. Z obserwacji jego zachowania oraz monologw wewntrznych czytelnik wysnuwa podobny, do paradoksalny wniosek, e altruizm bohatera potguje jego egoizm oraz utwierdza w przekonaniu o wasnej sile,
wartoci i mskoci.
Rwnie dom jest miejscem, gdzie posiada i rozwija on swoj dominacj i wadz.
Uwaa, e ma zawsze racj i e jedynie jego sposb postrzegania wiata jest waciwy.
Naduywa swojej pozycji gowy rodziny, narzucajc jej czonkom swoje zdanie oraz
dyktujc im, jak maj postpowa. Nie zastanawia si przy tym nad konsekwencjami
swojego dziaania i nigdy nie przeprasza. Std nieporozumienia z on oraz konflikt
z synem, ktry, nie mogc znie apodyktycznoci ojca i cigej krytyki z jego strony,
opuszcza dom rodzinny. Naley jednak doda, e zarwno Laura, jak i Marcin, pomimo i cierpi z powodu opisanych negatywnych zachowa doktora, uwaaj zgodnie, e mona na niego zawsze liczy i e jest on w stanie rozwiza kady problem.
Dr Jacobi dba o swoich najbliszych, zapewniajc im opiek i bezpieczestwo oraz
przejmujc odpowiedzialno za materialny poziom ich ycia.
31
145
146
e adna z kobiet nie sprzeciwia si mskiej supremacji opisywanego tu bohatera, pokornie akceptujc rol pasywnego obiektu seksualnego czy te tolerujc niewierno.
Co wicej, do symbolicznego potencjau mskoci hegemonialnej chirurga odwouj si,
co rwnie jest zgodne z teori R. Connella, mskoci marginalne i podporzdkowane,
jak androgyniczny fizycznie i emocjonalnie syn Marcin, nadwraliwy homoseksualista
Marc-Andr i aosny impotent Ludwik. Owe formy mskoci s przy tym zdecydowanie deprecjonowane przez postacie kobiece, a ich reprezentanci skazani na klsk w yciu
osobistym i spoecznym.
R. Connell okrela msko jako pozycj w relacji pci, praktyki zajmowania tej
pozycji przez mczyzn i kobiety oraz oddziaywanie tych praktyk na dowiadczenia
zwizane z cielesnoci, na poszczeglne osobowoci i na ca kultur39. Tak
uksztatowana koncepcja pci potwierdza tez o istnieniu wielu modeli mskoci, ktre
powstaj w okrelonych warunkach historycznych i kulturowych. Msko jest wic
konstytuowana poprzez umow spoeczn, staje si pewnego rodzaju ideaem, do ktrego powinno si dy. Wspczenie owym ideaem nie jest ju wojownik, ale
czowiek sukcesu dokadnie taki, jak wykreowany przez F. Mallet-Joris Tho Jacobi
zamony, wpywowy i liczcy si w spoeczestwie.
Msko hegemonialna, zdaniem R. Connella, nie musi jednak realizowa si przez
bezporednie uywanie przemocy wobec kobiet i sabszych przedstawicieli wasnej
pci, lecz moe by rwnie warunkowana przez cay system mechanizmw ustawodawczych, prawnych, politycznych, gdy bazuje na mskim autorytecie, zakadajc
wysoki stopie akceptacji ze strony samych podporzdkowanych. Koncepcja ta znajduje odzwierciedlenie take w analizowanej powieci: z powodu pozycji, jak zajmuje
w hierarchii spoecznej, wykonywanej profesji oraz wysokiego statusu ekonomicznego Tho Jacobi jest uwaany za idea, do ktrego naley dy. Przykadem potwierdzajcym powysz tez moe by chociaby rozmowa bohatera z synem na
temat wyboru kierunku studiw i korzyci z tym zwizanych. Tho nie godzi si z faktem, e Marcin chce zosta muzykiem i studiowa nauki humanistyczne, bo jego zdaniem nie jest to zajcie dla mczyzny40. Owszem, mona si im powici na pewien
czas dla zdobycia kultury oglnej, ale pniej trzeba wybra dobry zawd, ktry zapewni byt materialny i wysok pozycj spoeczn, nie za wie ycie pasoyta41.
Wida wic, e sam fakt wykonywania prestiowej i dobrze patnej pracy przekada si
na pozycj mczyzny w hierarchii spoecznej, a tym samym w hierarchii pci.
Na zakoczenia naszych rozwaa moemy zada sobie pytanie, dlaczego Franoise Mallet-Joris, ktra w swojej twrczoci przedstawia postacie kobiet o postawie
nonkonformistycznej, buntowniczej, dce do penej emancypacji, kreuje posta Tho
Jacobiego uosobienie archetypu samca silnego, twardego, niezalenego i poligamicznego42. Uwana lektura jej powieci nasuwa pewn odpowied. Jej wyzwolone
i dominujce bohaterki s nieszczliwe. Majc u swego boku mczyzn sabych,
39
Ibid., s. 31.
Por. F. Mallet-Joris, op.cit., s. 73.
41
Ibid., s. 73.
42
Robert Stoller, Robert Stoller, 2000, Faits et hypothses: un examen du concept freudien de bisexualit, [w:] Jean-Bertrand Pontalis, Pierre Fdida, Wilhelm Fliess, Andr Green, Joyce McDougall, Masud R Khan (red.), Bisexualit et diffrence des sexes, Paris: Gallimard/Folio, N359, s. 151.
40
147
Bibliografia:
Klaus-Michael Bogdal, 1998, Mnnerbilder. Geschlecht als Kategorie der Literaturwissenschaft?, [w:] Marion Heinz, Friederike Kuster (red.): Geschlechtertheorie,
Geschlechterforschung. Ein interdisziplinres Kolloqium: Bielefeld, s. 189-218.
Pierre Bourdieu, 2004, Mska dominacja, Warszawa: Oficyna Naukowa.
Micha Gowiski, Aleksandra Okopie-Sawiska, Janusz Sawiski,1962, Zarys
teorii literatury, Warszawa: PZWS.
Philippe Hamon, 1977, Statut smiologique du personnage, [w:] Potique du rcit,
Editions du Seuil.
Lynn Luciano,2001, Looking good. Male Body Image in Modern America, New York.
Franoise Mallet-Joris,1985, Le Rire de Laura, Paris: Gallimard.
Franoise Mallet-Joris, 1985, Allegra, Moscou: Editions Radouga.
Franoise Mallet-Joris, 1991, Divine, Paris: Flammarion.
Zbyszko Melosik, 2006, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Pozna: Oficyna
Wydawnicza Impuls.
Robert Stoller, 2000, Faits et hypothses: un examen du concept freudien de bisexualit, [w:] Jean-Bertrand Pontalis, Pierre Fdida, Wilhelm Fliess, Andr Green,
Joyce McDougall, Masud R Khan (red.), Bisexualit et diffrence des sexes , Paris:
Gallimard/Folio, N359.
Monika Szczepaniak, 2005, Msko w opresji? Dylematy mskoci w kulturze Zachodu, [w:] Elbieta Durys, Elbieta Ostrowska (red.): Gender. Wizerunki kobiet
i mczyzn w kulturze, Krakw, s. 25-37.
148
Joanna Chdzyska
efinicji mskoci jest tyle, ilu mwicych o niej ludzi. Kady odczuwa j jako
co innego, kademu kojarzy si z czym odmiennym, kady przypisuje jej
inne cechy. Oczywicie istnieje wiele wsplnych elementw czcych opinie
na temat mskoci i wanie te elementy tworz stereotypowego mczyzn.
W niniejszej pracy przyjrz si mczyznom przedstawionym w Soli ziemi Jzefa
Wittlina, rozwa, w jaki sposb broni oni swojej mskoci oraz co jest w niej dla
nich najwaniejsze.
Stereotyp to funkcjonujcy w wiadomoci spoecznej skrt mylowy. To uoglnienie, ktre uatwia ludziom postrzeganie rzeczywistoci. Stereotypy s bardzo przydatne: upraszczaj przekazywanie informacji, przyspieszaj komunikacj, zmniejszaj
wysiek, jaki naley woy w opisywanie wiata. W najbardziej skrajnym ujciu
mona uzna, e cay nasz jzyk skada si ze stereotypw, bo kada nazwa jest
umowna, z kad kojarz si okrelonej spoecznoci jakie cechy, ksztaty, waciwoci (lecz idc tym tropem, mona rozoy wiat na czstki elementarne).
Jeli stereotypy s uyteczne, to dlaczego tak wielu ludzi sprzeciwia si stereotypowemu myleniu i postrzeganiu rzeczywistoci? Pierwsza odpowied, jaka si nasuwa, jest nastpujca: kto, kto podwaa stereotyp, chce odwiey okrelon nazw,
chce zwrci uwag na warto, na pikno lub brzydot, na wyjtkowo danego pojcia. Podwaenie stereotypu moe suy omieszeniu, sparodiowaniu bd skrytykowaniu czego. W literaturze zarwno poezji, jak i prozie zabieg ten stosowany
jest bardzo czsto, w bardzo rnych celach. W midzywojniu onglowanie stereotypami byo stereotypowe.
Obok takich pisarzy, jak Witold Gombrowicz czy Stanisaw Ignacy Witkiewicz, znanych burzycieli stereotypw, wymieni mona J. Wittlina (1896-1976) twrc bardziej popularnego za granic ni w kraju. Jego powie Sl ziemi, wydana w 1935 roku,
przetumaczona zostaa na wiele jzykw, a w 1939 bya nominowana do literackiej
Nagrody Nobla.
Akcja powieci Wittlina skupia si wok Piotra Niewiadomskiego oraz zdarze,
149
w ktrych on uczestniczy. Najpierw jest to wybuch wojny, nastpnie ycie poza frontem,
wypenione trwog, nadziejami i wstydem, pniej powoanie do upragnionej cho
wci przeraajcej suby oraz poznawanie i adaptowanie si do ycia w koszarach,
w ktrych rzdzi Rudolf Bachmatiuk. Sl ziemi koczy si, gdy Piotr ma posmakowa
onierskiego chleba ju nie jako rekrut, ktremu wiele uchodzi na sucho i ktrego
mier omija szerokim ukiem, lecz jako prawdziwy onierz C.K. armii.
Chocia akcja Soli ziemi rozpoczyna si wraz z wybuchem I wojny wiatowej, to
konflikt w nie stanowi jedynego opisanego w niej obszaru zmaga. Ksika Wittlina
jest rwnie opowieci o wojnie, jak czowiek toczy z czowiekiem, brat z bratem,
mczyzna z mczyzn i w kocu ja idealne z ja rzeczywistym. Autor rozprawia si w niej z wieloma przekonaniami na temat odwagi, siy i dominacji, czyli krtko
mwic: z cechami typowo mskimi1, ze stereotypami dotyczcymi mskoci.
Bohaterem powieci Wittlina jest Piotr Niewiadomski, czterdziestoletni Hucu
mieszkajcy we wsi Topory w zaborze austriackim.
Cae ycie Piotra wypenione byo noszeniem. Ju jako dziecko nosi w sobie skutki
owej sawnej huculskiej choroby, ktr ludzko zawdzicza pono Francji. Skutki te
mona byo pozna po typowym nosie, oraz po pewnych mankamentach zmysu wzrokowego, ktre jednak w pniejszym okresie nie rozwiny si. Niezalenie od wpyww
francuskich dziaay w dziecicym organizmie Piotra rwnie wpywy angielskie. I tak:
Francja i Anglia, te dwa wrogie elementy, zwalczajce si na arenie dziejowej w cigu
tylu stuleci, poday sobie rce w ciele huculskiego dziecka. Do koca ycia zachowa
Piotr krzywe nogi.2
Por. Grayna Mendecka, 2007, Wybitni artyci w relacjach z kobietami, [w:] E. Mandal (red.)
W krgu gender, Katowice, s. 114.
2
Jzef Wittlin, 1991, Sl ziemi, Wrocaw, s. 31.
3
Pierre Bourdieu, 2004, Mska dominacja, Warszawa, s. 60.
150
czapki nie ma, jest niczyj. Cho sercem i dusz oddany Franciszkowi, cierpi z powodu
braku jednoznacznego symbolu, widocznego i czytelnego dla reszty spoecznoci. Czapka
dodaaby powagi Piotrowi, ludzie musieliby zacz go szanowa, cywile sucha, a on
sam mgby salutowa innym mczyznom w podobnych czapkach.
Czapka kolejarska kojarzy si Piotrowi z wieloma sprawami. Jest on przekonany, e
gdyby posiada tak czapk, to znalazby te pikn dziewczyn, ktra zostaaby jego
mdr i gospodarn on. Czapka jako symbol mskoci niejako skupia w sobie reszt
mskich atrybutw. Na niej koncentruj si wszystkie pragnienia i oczekiwania Piotra.
Jednake kiedy Piotr zakada wreszcie czapk kolejarsk, powieciowa rzeczywisto przybiera ksztat zupenie inny ni w marzeniach:
Bya wprawdzie nie z czarnego, lecz z granatowego sukna i nie miaa bczka z monogramem cesarza, ale zdobio j pikne blaszane koo wagonowe, toczce si w nieskoczono, a z obu bokw koa wytryskay rozpostarte skrzyda, jak z ramion anioa.4
Niewiadomski dugo marzy o tym, by zaistnie, by by tak jak inni odpowiedzialnym za jak wan spraw. Osign to w kocu, a raczej marzenie signo jego:
dosta stanowisko i nakrycie gowy drnika. Zaszczyt, o ktrym roi, przesta by zaszczytem, a sta si upokorzeniem, poniewa jego poprzednika wezwano by broni cesarza, za Piotr jako e nie nadawa si na onierza, musia zosta w domu razem
z kobietami, dziemi i starcami.
Jednake wtpliwoci co do wartoci powierzonego mu zadania nachodz go tylko
wtedy, kiedy jest sam. Bo kiedy jest wrd ludzi, z dum nosi swoj odznak, znak
awansu. Z gry patrzy na zwyczajnych cywilw, na ludzi bez czapek.
Otuch dla Piotra w tych trudnych dniach, kiedy zmaga si ze swoimi zawiedzionymi oczekiwaniami, jest wiadomo, e od niego samego oraz jego pracy wykonywanej z wielkim przejciem zaley ycie wielu osb. To Piotr informuje o tym, kiedy
nadjeda miercionony pocig i naley zachowa ostrono. To on puszcza torami
wojsko na front. Ale tu rwnie wkrada si parodia:
Dziesi nocy nie spa: tyle mia roboty ze szlabanem. Raz nawet zdarzya si niemia historia: z jego winy omal yda z koniem nie przejechao. Piotr straci do reszty
gow, odkd na niej nosi cesarsk czapk. Bya nieco za dua i spadaa na uszy. []5
151
Cho Durek to mczyzna, ktry dziki mundurowi, broni i przede wszystkim stanowisku bardzo atwo podkrela swoj msko, to dla Piotra najwaniejszy i najbardziej mski jest jego zoty zb:
W oczach Piotra uchodzi w andarm za szczyt inteligencji i dobrego smaku. Pewien rodzaj myda, uywany przez kaprala do golenia, nie omieszka odbi si swym zapachem na wraliwoci Niewiadomskiego. Najbardziej jednak imponowa mu zoty zb,
ktry wieci w ustach andarma, ilekro je otwiera bd subowo, bd prywatnie.
Ten zb dystansowa Piotra od osoby Jana Durka bardziej ni cay komplet zoconej blachy na hemie i na mundurze, bardziej nawet ni gronie czerniejcy szturmband na
szyi, ni karabin i paasz. Budzi respekt ad personam, i gdyby kapral Durek rozebra si
do naga, nawet wwczas zoty zb chroniby go od wszelkiej poufaoci.7
152
153
Bachmatiuk peni rol opiekunki do dzieci, jest jak nauczycielka w szkole, ktra
naucza teorii, nie poznawszy prawdy.
Narrator, by spotgowa kontrast midzy publicznym i prywatnym Bachmatiukiem, uywa do jego opisu stylu bardzo podniosego i natchnionego, przedstawia go
niczym biblijnego proroka Nauczyciela, Przywdc zbkanego narodu.
Wiele godzin trwa w zachwyceniu sam na sam z duchem witym suby. Odprawia
ciche msze przy Regulaminach i jak kady mistyk, znajdowa najwysz rozkosz w bezporednim obcowaniu z Tajemnic. [] Niby talmudysta, po raz setny i tysiczny wertowa te same stronice, po raz setny i tysiczny rozwaa te same sentencje i niekiedy dane
mu byo sign dnia. Pocigay go przede wszystkim sprawy, trudne i zawie, dla przecitnych umysw niedostpne, lecz najwicej przyjemnoci doznawa w kontemplacji
rzeczy elementarnych. Ile pikna kryo si w tak na pozr prostych komendach [].11
Bachmatiuk ucieka przed sob samym, przed swoim niespenionym yciem, przed
sprzecznymi uczuciami rodzcymi si w jego sercu. eby zaguszy wtpliwoci oddaje
si we wadanie Regulaminowi, nakada sobie bezpieczn mask mczyzny pewnego
10
11
154
Stereotypy, ktrymi posuguje si Wittlin i ktre pniej wymiewa, maj charakter uniwersalny. Nie s to jedynie obrazy mczyzn Polakw, mczyzn Austriakw czy mczyzn Hucuw. Mczyni Wittlina to przede wszystkim ludzie czasw
I wojny wiatowej, ukrywajcy swoje potrzeby oraz strach w obliczu zagroenia, z jakim musz si zmaga. Mczyni, ktrzy nie potrafi odnale si w stereotypowo
mskim, zmilitaryzowanym wiecie.
Najciekawsze jest to, e msko jako cecha (opozycja kobiecoci) to przeciwstawianie si wraliwoci i potrzebie bliskoci, potrzebie drugiego czowieka. To negowanie wszystkiego, co mogoby nasun porwnanie do pci sabej, ale negowanie
adresowane najczciej do innych mczyzn. Bo to wanie przed nimi Bachmatiuk
defiluje z wypit piersi i czarnym wsem, za Piotr chwali si kolejarsk czapk.
W Soli ziemi atwo odnale parodi mskoci, poniewa jest to powie o mczyznach, zarwno tych prawdziwych, jak i tych przerysowanych. Chocia Wittlin z duym
dystansem traktuje bohaterw i zdarzenia, trudno si oprze wraeniu, e opisuje on
wiat, ktry zobaczy na wasne oczy i przedstawia sytuacje, w ktrych bra udzia.
12
155
Izabela Grzelak
spczenie, w znaczeniu bardziej potocznym ni stricte medycznym, erotomani rozumie si jako chorobliwie wzmoon pobudliwo pciow1.
Szczeglny nacisk naley przy tym pooy na pocztkowe sowa definicji,
erotomani bowiem od zwyczajnych, powszechnie tolerowanych zachowa o podou
erotycznym rni skala zjawiska i jego czste nakierowanie na stref tabu. Objawy erotomanii s dobierane selektywnie, najczciej na podstawie indywidualnie przyjtych
norm moralnych. Na przykad korzystanie z pornografii czy opowiadanie obscenicznych
dowcipw nie kady uzna za przejaw nadmiernej pobudliwoci pciowej2. Wikszo
osb prdzej wymieni wrd jej symptomw obsesyjne mylenie o mioci fizycznej,
skonno do zdradzania partnera czy korzystanie z patnego seksu (a by moe nawet
nie tyle korzystanie, co uzalenienie od seksu, za ktry trzeba zapaci). Wcale nie atwiej
udzieli odpowiedzi na pytanie, czym bya erotomania w czasach Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Celem niniejszego tekstu bdzie prba zdefiniowania owego zjawiska w polskiej kulturze przeomu XIX i XX wieku wanie w oparciu o twrczo poety.
Jak wiadomo, pod koniec XIX wieku powszechnie korzystano z usug prostytutek,
zatem sam ten proceder nie wiza si wwczas z erotomani. wczeni mczyni uwaali
seks pozamaeski za uprzejmo wzgldem wasnych on. Wiele z nich miao si bowiem, wedug powszechnego przekonania, brzydzi kontaktami intymnymi. Maonkowie
najczciej wspyli tylko w celach prokreacyjnych, na og nie czciej ni raz w miesicu3. Poniewa sdzono, e stosunki pciowe s konieczne dla zdrowia i prawidowego
1
Wadysaw Kopaliski, 2000, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych z almanachem, Warszawa: MUZA SA, s. 156.
2
Zob. np. http://www.pomoclichen.home.pl/index.php?kategorie=37&sekcja=48&strony=142,
14.09.2008.
3
Reay Tannahill, 2001, Historia seksu, G. Woniak (t.), Warszawa: KIW, s. 368-370.
4
Iwona Zajc, 2007, Walka z chorobami wenerycznymi wrd prostytutek w ujciu polskich czasopism lekarskich z lat 1890-1914, [w:] B. Ponka-Syroka, A. Syroka (red.) Leczy, uzdrawia, pomaga, Wrocaw: Wydawnictwo Arboretum, s. 197.
156
157
Interesujce uzupenienie wiedzy o erotomanii znale mona w twrczoci Przerwy-Tetmajera. Autor stworzy wiele utworw o tematyce miosnej, ale termin erotoman pojawia si tylko w Zatraceniu, jednej z powieci o artycie. Bohater, rzebiarz Roman Rdzawicz, zostaje tym mianem okrelony kilkakrotnie i sam zreszt zdaje si zgadza z tak diagnoz. Jego erotomania w duej mierze polega na fascynacji
kobiet hrabiank Teres Morsk. Pomijajc perypetie tego romansu, warto zwrci uwag, jak obsesyjne, ze strony Romana, byo to uczucie. Nie mg on normalnie
funkcjonowa: trudno mu byo pracowa (a do zarczyn), a caa jego egzystencja
koncentrowaa si wycznie na ukochanej.
Teresa jednak zdaje si by jedynie pretekstem dla obsesji liczy si nie tyle ona,
co samo uczucie. Gdy Rdzawicz dowiaduje si o jej zwizku z innym, niemal nie reaguje nie prbuje pozna przyczyn i okolicznoci (nie mwic ju o prbie odzyskania dziewczyny), za nagromadzone emocje wykorzystuje w procesie tworzenia.
Romantyczna deklaracja, jeszcze sprzed rozpoczcia romansu: Szukam tej inkarnacji kobiety mojej duszy i mojej krwi, mego mzgu i serca, tej mojej kobiety13, brzmi
symptomatycznie14. Bohater szuka bowiem nie tyle ideau, co snu, iluzji, kogo, kto
zapodni jego wyobrani na tyle, by zapamita si w uczuciu.
Jeli uzna, e jednym z objaww erotomanii jest silny gd mioci, to okae si,
i w twrczoci Tetmajera zjawisko owo wystpowao bardzo czsto: poczynajc od
konstrukcji podmiotu lirycznego wikszoci jego erotykw, na kreacji rzebiarza Mertena (z noweli Rzebiarz Merten) koczc. W caej olbrzymiej galerii tetmajerowskich
postaci szczeglnie interesujcy wydaje si pod tym wzgldem narrator Otchani. Obsesyjnie zakochany w swojej onie, zdawszy sobie spraw z jej zafascynowania innym
mczyzn, mwi:
Widzicie! Mog si zabi, mog sobie wyupi oczy, mog sobie przebi jzyk,
mog si zagodzi, mog si rzuci z mostu, mog ze sob zrobi wszystko, co chc i
jak chc, a y bez kobiety nie mog.15
Gdy mizoginicznie wyznaje on, e kobieta moe nie kocha i omdle, mczyzna,
ktry nie kocha, odurza si. Kobieta pragnie rozkoszy; mczyzna kobiety16, czytelnik nie tylko zdaje sobie spraw, jak silna jest w bohaterze potrzeba afektu, ale zaczyna take wtpi, czy chodzi mu o mio do konkretnej osoby czy te wycznie
o houbienie mioci jako takiej.
Po tym, co do tej pory napisano, mona by wysnu bdny wniosek, e erotomania dotyczya niegdy tylko uczu, e nie bya zwizana z popdem seksualnym. A przecie termin erotomania pochodzi od greckiego wyrazu eros17, erotos oznaczajcego podanie18.
13
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, 1909, Zatracenie. Romans, cz. 1, Warszawa: Biblioteka Dzie Wyborowych, s. 45.
14
Bohater zreszt nigdzie pniej nie stwierdza, e t inkarnacj jest wanie Teresa.
15
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, ok. 1914, Otcha. Fantazja psychologiczna, Warszawa: Biblioteka
Dzie Wyborowych, s. 6.
16
Ibidem, s. 38.
17
Jedynie Encyklopedia Orgelbranda odnotowuje w tym miejscu form eroi wydaje si, e jest
ona jednak wynikiem bdu.
18
Zob. Zygmunt Wclewski, Oktawiusz Jurewicz, 2000, Sownik grecko-polski, t. 1, Warszawa:
PWN, s. 385.
158
Encyklopedia Orgelbranda, chocia podawaa, e w erotomanii nie ma () popdu pciowego19, czya jej wystpowanie z niemonoci zaspokojenia zmysw:
Daje si dostrzega ta choroba szczeglniej u modziey, ktra przebya czas, w ktrym
natura wymaga zblienia si osb dwch pci do siebie, a kiedy ta potrzeba nie moga by
zaspokojon; dlatego te w klasztorach, a szczeglniej eskich, zdarza si bardzo czsto.20
Midzy gralk a gwnym bohaterem nie doszo w rezultacie do zblienia. Nie tyle
z powodu braku erotycznych intencji, lecz ze wzgldu na fakt, i mczyzn przeladowa
obraz imitujcego jego zachowanie wariata. Nie udaa si take wizyta u prostytutki odbyta
w przeddzie lubu Teresy. Wasne nieszczcie uwraliwio Romana na bied i kalectwo
kobiety lekkich obyczajw, da jej wic pienidze (na jedzenie oraz ogrzanie mieszkania)
i spdzi u niej noc, nie korzystajc z seksualnych usug (zasn oparty o st).
Jak wida, wanie bariery psychiczne czsto powstrzymyway erotomanw przed
nieprzyzwoitymi zachowaniami. Dlatego, cho ich choroba miaa podoe erotyczne
19
159
i cho niejednokrotnie mieli okazj zaspokojenia swoich pragnie, rzadko im si to udawao. Rdzawicz z jednej strony wierzy, e fizyczne instynkty s czym naturalnym,
z drugiej za przeraaa go gwatowno wasnych potrzeb:
Szed naprzd w gszcze lene, jakby si chcia kry, mylc, e s takie przeklte natury,
ktre musz ucieka przed ludmi i jak gdyby od siebie samych, a s tylko takie, jakie s26
W wietle powieci Tetmajera obd pciowy jawi si nie jako choroba, lecz jako istota natury bohatera. Najwiksz tragedi zdaje si by dla Rdzawicza przymus negacji
wasnego ja. Odczuwana wewntrznie konieczno fizycznego wyadowania stoi
w jawnej sprzecznoci z emocjonalnymi pragnieniami mczyzny. By moe spenienie
utrudniay mu take normy spoeczne, lecz tego czytelnik moe si jedynie domyla27.
Przyczyn erotomanii szukano wczenie w draliwoci ukadu nerwowego28. Z tej
przyczyny traktowano j jak kad inn chorob psychiczn, na przykad melancholi,
uznajc jej dziedziczno. Zastanawiano si rwnie nad wpywem obranego przez
modych ludzi kierunku ycia duchowego29 zwaszcza zwracano uwag na skutki
oddziaywania nieodpowiednich lektur na niedojrzae umysy.
Aby wyleczy chorego z erotomanii, zalecano przede wszystkim zmian stylu
ycia (w tym miejsca pobytu) oraz namawiano do korzystania z wszelkich rozrywek,
np. suchania muzyki. Miao to oderwa myli pacjenta od obiektu jego obsesji oraz
nauczy go osigania szczcie i poczucia spenienia.
Artyci dodatkowo mieli do dyspozycji zastpcz form wyadowania popdu,
czyli sublimacj. Tytuowy bohater noweli Rzebiarz Merten stworzy na przykad
kontrowersyjne rzeby: Gwat i Lesbijsk mio. Jego sztuka, ze wzgldu na tematyk i obecno nagoci, nie znalaza jednak uznania.
Wpyw libido sublimacyjnego widoczny jest take w twrczoci Romana Rdzawicza:
Na sztalugach sta namalowany wasny portret artysty, na ktrym szyderczo umiechnity satyr ukazywa w zwierciadle twarz malarza umar. Obok na wielkim ptnie, w szalonych susach z powykrzywianymi niezmiernym miechem twarzami, grupa nagich nimf
taczya wkoo jakiego obkaca, ktry namitnym uciskiem obejmowa dumny, bezrki
posg Wenus z Milo. Ale twarz tej Wenery miaa () pewne podobiestwo z Teres.30
Ibidem, s. 150.
Gwnie na podstawie tego, e bohater zostaje oskarony - najpierw przez znajom, pniej
przez wspomnianego ju wariata - o erotomani. Zarzut ten przeladuje go a do samobjczej mierci.
28
S. Orgelbrand, Encyklopedia powszechna, s. 390.
29
Loc. cit.
30
K. Przerwa-Tetmajer, Zatracenie, cz. 2, s. 148.
31
Erotomani porwnywano czsto z inn chorob: satyriaz wzmoonym niekontrolowanym
popdem pciowym wystpujcym u mczyzn.
27
160
32
161
Katarzyna R. ozowska
ikszo mczyzn nie ma ycia tak zaczyna sw opowie o mskoci Steve Biddulph1. Dlaczego? Poniewa zostaj zaatakowani ze
wszech stron przez prawa i obowizki narzucajce im okrelone normy
postpowania. A to wyczerpuje. Prawdziwy mczyzna musi by przecie silny jak db,
odwany, twardy, zdecydowany i dzielny. Jeli jeszcze wykae si kompetencj, obiektywizmem i racjonalnoci, na pewno zasuy na szacunek innych mczyzn.
Mimo zapowiadanego przez psychologw i socjologw stopniowego kryzysu mskoci, wanie taki stereotyp mczyzny zdaje si by wszechobecny. Od najwczeniejszych chwil ycia jest podstaw generowania obrazu wpisanego w ramy mski i sensowny. Wspczenie stereotypy zwizane z pci s nie tylko strukturami poznawczymi,
jakimi posugujemy si wobec innych, ale stanowi te narzdzia poznawcze orientacji
w samym sobie. Takie uproszczone sdy i koncepcje zachowa podzielane s przez og
spoeczestwa i wpajane jednostce przez cay okres jej wzrastania oraz socjalizacji w tym
wanie spoeczestwie. Stereotyp mski zakada w komponentach cech osobowoci te,
ktre pielgnuj nalece do zamierzchej przeszoci fetysze wojownika i pana. W komponencie rl spoecznych mczyzna jest gow domu na nim spoczywa odpowiedzialno za utrzymywanie rodziny i domowe naprawy. Kierowca ciarwki, agent
ubezpieczeniowy, instalator telefonw, chemik, burmistrz miasta wikszo mczyzn
jest intuicyjnie pewna swojej mskoci, zawierajcej si w potrjnej negacji: kobiecoci,
dzicictwa i homoseksualnoci. Wrzucony w prastary porzdek symboliczny mczyzna
wci definiuje si przez cechy uznawane za mskie, cho rwnoczenie przekracza granice przestrzeni, w ktrej msko rwna si dominacji. Poniewa pe wydaje si czym
oczywistym, a w dyskursie szeroko rozumianej wadzy jest to oczywicie pe mska,
mczyzna nie zastanawia si waciwie nad tym, co to znaczy by mczyzn. yje
w popiechu, pod presj, spenia oczekiwania partnerki, rodziny, firmy, kraju Wierzy,
e sam wszystkiemu podoa. Brnie przez ycie, dopki nie padnie.
1
Steve Biddulph, 2004, Msko. Tum. Agnieszka Jacewicz. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis, s.11.
162
W takim wanie momencie znajduje si Pawe, zwany te czasem Pawciem, bohater Biao-czerwonego, jednej z ostatnich powieci Dawida Biekowskiego2. To prawnik, szef dobrze prosperujcej kancelarii, m piknej i przedsibiorczej Mai, nieco
zagubiony ojciec picioletniego Wiktora-Modego. Szczliwy posiadacz dwustupidziesiciometrowego apartamentu w budynku zamieszkiwanym przez ludzi ze wiata
polityki i show biznesu, waciciel superszybkiego samochodu i co najmniej trzech telefonw komrkowych. Pracoholik. Patriota. W jego yciu nie ma miejsca na ca
gam dowiadcze: na tsknot, al, mio, ekstaz czy egzaltacj. Nie ma miejsca na
intymne otwarcie i ciekawo. Wyglda to tak, jakby 50 lat totalitarnej uniformizacji
dowiadcze jego ojca zostao przeduone. Pawe tak bardzo skada si z konwenansw, oczekiwa i przyzwyczaje, e kade ich przekroczenie powoduje zachwianie
z trudem budowanej tosamoci. W swoim yciu bohater przywyk do stereotypw.
Wyjcie poza kanon, autentyczne przekroczenie, bycie na kilku paszczyznach, jest
dla niego trudne do zaakceptowania. Los Pawa to komedia omyek. Post-sarmacka,
post-gombrowiczowska, bardzo polska.
163
ycie rodzinne
Kompromis czy wielkie udawanie? Biekowski pozwala swojemu bohaterowi dorasta w czasach, kiedy wybr masek w yciu mczyzny nie by wcale taki szeroki:
onierz, twardziel, bezwzgldny biznesmen, chodny profesjonalista, luzak. Dla kadego
z nich oczywistoci jest gra, ktra nosi zawsze ten sam tytu: wszystko jest w porzdku. Aby przey, trzeba jednak wej w jaki zwizek. Msko Pawa, pocztkowo
budowan za pomoc atrybutw niemajcych zwizku z rodzin: na sukcesach zawodowych, sukcesie finansowym, intensywnie robionej karierze, powoli przenika przekonanie, e do mskich rzeczy naley take chroni przed zem najbliszych i strzec
domowego ogniska, jego wewntrznych emocjonalnych zamkw. Sprzyja temu obyczajowo, prawo, przyjte normy i wyniesione z domu wychowanie wszystko uwiadomione i uwicone wpywem ojca, ktry pod pretekstem udziau w programie
telewizyjnym przyjeda do syna z wizyt.
Modo Pawa przypada na do skomplikowane czasy. Jego ojciec, pukownik
o znaczcym pseudonimie Parada, to onierz kampanii wrzeniowej i napoleoskiej,
chyba te woskiej, i by pod Grunwaldem i pod Lenino. W kontuszu, z szabl u pasa,
z czarnymi oficerkami na nogach i biao-czerwon opask na rkawie. Mczyzna
o twardym ciele, silny i dzielny, o twarzy szlachetnej i orlim nosie. Krtko mwic uosobienie tradycji sarmackiej, husarskiej i uaskiej w jednej osobie. Cay czas demonstruje rzeko, krzepko i dzielno. Z powodu braku wojny lub innego powstania
prowadzi walki podwrkowe, posyajc w bj o mietnik kilkuletnie dzieciaki. Jest zdziwaczay, ale ywotny. Ma kopoty z prostat, ale szabl potrafi jeszcze machn. W przeszoci jednak reprezentowa typ ojca nieobecnego, czsto znika z domu. A to Kam4
164
165
mona wraca znuonem z pola bitwy, kiedy zupa nieuwarzona tumaczy ojciec synowi9. Pawe odebra w dziecistwie szko kobiecej niewidzialnoci i uprzedmiotowienia. Kobieco w opowieciach ojca jest zawsze wtopiona w histori mczyzn, nie
istnieje samodzielnie. Nic wic dziwnego, e Majka w kwiecistych sukienkach jest dla
ma obiektem podania, a Maja w ciy ma to, czego chciaa. Wyposaona (przez natur?) w system westchnie, okrzykw radoci, spojrze podziwu nie ma swoich pienidzy, bo przecie wystarczy wsplna kasa, nie ma te swoich marze, bo w jej yciu
wszystko zostao ju zaplanowane.
Wraz z przyjciem na wiat syna potomka, dziedzica, pierworodnego, ktry pocztkowo przypomina Pawowi raczej zalinion, pomarszczon ab ni dziecko ycie rodzinne staje si dla bohatera zbyt trudne do wytrzymania. Wiktorek-Mody, karmiony na danie, noszony na rkach, absorbuje Maj bez reszty i Pawe okazuje si zazdrosny. O czas powicony synowi, o pier, do ktrej Wiktor moe przytula si, ile
tylko zapragnie. To latanie z tymi piersiami jak balony tam do niego o kadej porze dnia
i nocy. Od pocztku prbowaem wprowadzi jasne zasady! Ale gdzie tam! denerwuje si Pawe10. Bo przecie to ojciec buduje w dziecku najwaniejsze cechy, jest
wzorem mylenia, zdrowych zasad, odwagi, pracowitoci, wytrwaoci i uczciwoci.
Ojciec nie jest od tego, eby si zajmowa dzieckiem, tylko od tego, by mie nad nim
piecz, by podpor dla swojej kobiety, szczeglnie raz w miesicu, kiedy ksiyc bardzo le na ni wpywa. Wtedy mczyzna uywa swojego przytomnego, niepoddajcego si fizjologii umysu i przywraca jej spokj oraz waciw perspektyw. Ale
gdyby zostawi dzieci matkom, to, mj Boe, jak ten wiat by wyglda dodaje
Pawe, naprawd przeraony.
Anna Krajeska, przygldajc si kontekstom ojcostwa, pisze, e najbardziej
ewidentnym dowodem zaindukowanego przez kobiety usztywnienia reakcji mczyzn
oraz ich nieodpowiedzialnoci jest powszechnie odczuwana przez nich niech do
maestwa, w ktrym to zwizku, mczyzna uzyskuje coraz mniej przywilejw,
przy rwnoczesnym coraz wikszym zakresie obowizkw. Dawne maestwo []
zapewniao mczynie regularne ycie seksualne i usugi pralnicze, ale teraz wyzwolone kobiety czyni mczyzn impotentami, przepeniaj ich niepokojem, zamiast
poczuciem bezpieczestwa i zmuszaj do samoobsugi pralniczej. To [] tumaczy,
e rodzina bywa coraz mniej stabilna, e dla mczyzn11. Pawe stara si ocali sw
inteligencj emocjonaln i mdro, do ktrych mgby si odwoa w kadej sytuacji yciowej. Znika wic na duej w kancelarii, wolne soboty i niedziele czyni dniami
pracy, ucieka we wasn przestrze pokoju z telewizorem i barkiem, spotyka si z przyjacimi. Przystosowuje si do nowej sytuacji, ocalajc jak najwicej z przeszoci,
ktra wydaje mu si rwnie pikna, co odlega.
166
Mski wiat
Szybka, brawurowa jazda to popularny dzi motyw mskiej autoprezentacji, chci
zaimponowania, wykreowania wizerunku czonego z brakiem lku, odwag, przygod.
Ryzyko jazdy pod wpywem alkoholu jest przecie mskie. Nawet pi browarkw nie
odbiera Pawowi jasnoci mylenia. Mskie s te przyjanie: prawdziwa przyja
moliwa jest tylko midzy mczyznami. To rdo oparcia w konfliktach. Wskazanie
na zaufanie i pomoc. ycie niesie tak wiele cierpienia, e mczyzna musi mie wsparcie innych mczyzn. Pomagaj dopeni inicjacj, tworz msk spoeczno wspierajc i syna, i jego ojca. Przyjaciele przypominaj, e naley zwolni, nieco wyluzowa. W razie potrzeby spuszcz rwnie balon nadtego ego.
Powieciowa grupa mczyzn-przyjaci to wspczeni trzej muszkieterowie. Alex
prowadzcy popularny program kulinarny, Pose i Minister w jednej osobie oraz Pawe
wzity prawnik. Alex reprezentuje typ singla. Nie daje si wtoczy w ramki z zason
i narzuty na ko. Pose i Minister ma omioro dzieci. W zwizku ze swoim pochodzeniem jest przekonany, e nazwiskiem, ktre nosi, trzeba zaludnia majtki i zamki,
ki i pola naszej Wielkiej Ojczyzny, Polski. Ostatnio zaj si te spraw najwyszej
wagi, czyli problemem przedwczesnej umieralnoci mczyzn w stosunku do umieralnoci kobiet. Mao tego, chciaby zaproponowa wprowadzenie stosownych ustaw
zmieniajcych to zjawisko.
Wszyscy modzi, ambitni. Kiedy docza do nich czwarty muszkieter ojciec Pawa,
okazuje si, e nawet rnica wieku nie stanowi problemu. Wszyscy maj te same zasady. Odzywaj si wtedy, kiedy czuj potrzeb mwienia. Mczyni milcz, bo
mczyni myl. Jak ju wymyl, to wtedy si odzywaj wyjania Pawe. Spotykaj si, kiedy potrzebuj praktycznych porad. Msko rozpatrywana jest w zderzeniu
z innymi kategoriami kulturowymi. Czasem tylko poddaj si emocjom. wiat mczyzn wyznaczony jest zasigiem telefonu komrkowego, iloci kanaw telewizji satelitarnej, gatunkiem pitego trunku. Jako mczyni na poziomie panowie degustuj
yski, ktrej picie jest oznak statusu i prawdziwego gustu. W sanktuarium Alexa, superkucharza mieszkajcego w tym samym co Pawe apartamentowcu, na wielkiej plazmie ogldaj mecze. Nawet te ligowe staj si czci prawdziwej mskiej ceremonii.
Do meczu wdeczka. I o ile do tej pory wszyscy bohaterowie wypowiadali sowa raczej
literackiej polszczyzny, o tyle mecz usprawiedliwia kolokwialno, a nawet wulgarno, w sposobie wyraania emocji. W takim ustawieniu ataku to gwno zdziaaj wykrzykuje dziadek. Gdzie masz oczy, ciulu, gdzie patrzysz emocjonuje si Alex. No
idziesz, kurwa, do przodu, idziesz dodaje szybko12. Prawdziwym przywilejem mczyzny
i czci rytuau jest te wita Drzemka. Ma swoje prawa i kiedy przychodzi, to nic nie
moe jej przeszkodzi. Nawet mecz. Nawet picioletni syn.
Biekowski buduje sw grotesk na motywach Trans-Atlantyku Gombrowicza. Nic
dziwnego, e szczery, gromki miech potrafi zmieni si w jednej chwili w szataski
chichot. Pod koniec powieci grupa bohaterw powiksza si o policjantw, ktrzy
w imieniu komendanta gwnego policji przybywaj, by wrczy Pawowi nagrod
Biao-Czerwonego Promila za kultywowanie kawaleryjskich i szlacheckich tradycji
12
167
Domowe obowizki
Msko staje si problemem na tyle wanym, e kulturowy niepokj wok jej definicji rozrasta si do rozmiarw kryzysu mskoci15. Potwierdza go emancypacja kobiet
i zacieranie rnic pomidzy rolami penionymi przez przedstawicieli obu pci, a take wyrana krytyka saboci i wad mczyzn, pozostajca w opozycji do rwnie coraz
wyraniejszej tendencji odrzucania bagau twardej, opancerzonej skorupy mskoci na
rzecz zupenie nowych znacze. Wspczesny mczyzna nie walczy ju z istniejc
w nim kobiecoci, ale skupia si raczej na wspdziaaniu i partnerstwie. Wspczesne
kobiety oczekuj od mczyzn wikszego zaangaowania w ycie domowe i opiek nad
dziemi. Pragn, by mczyni czciej wyraali swoje uczucia i byli bardziej empatyczni. yczenia te mog w pewnej mierze pozosta pobonymi, poniewa mczyni
maj mniejsz motywacj do podejmowania zmian ni kobiety.
Obrocy patriarchatu uwaaj, e podzia na sfer rodzinn, zdominowan przez
kobiety oraz publiczn, zdominowan przez mczyzn, jest czym naturalnym i nie naley go zmienia. Dlatego dla Pawa maestwo to oczywicie zmiana nazwiska przez
kobiet, nowe miejsce zamieszkania, podzia prac domowych. Ale on oczekuje od kobiety przystosowania si do jego stylu ycia. ona ma go wspiera emocjonalnie, po13
168
maga w karierze zawodowej. Niedoszy krl Pawe ciko pracuje, wieczorem chciaby
wic wrci do posusznej kobiety i widzialnego, ale najlepiej niesyszalnego, dziecka.
Jego spokj powinien by najwaniejszy. Przez cay dzie angaowa si w wyczerpujce orzekanie o karze lub asce, przygotowywa stosowne dokumenty. Usprawiedliwione jest zatem okazywanie irytacji czy zniecierpliwienia, gdy co ukada si nie po
jego myli lub gdy nagle okazuje si, e musi on zaj si dzieckiem, posprzta lub
przygotowa posiek.
Mczyzna powinien wybudowa dom, posadzi drzewo i spodzi syna. Pragnienie posiadania pierworodnego wynika m.in. z faktu, e kontakt ojca z synem jest dla tego
pierwszego moliwoci realizacji jego wewntrznej reprezentacji ojca, zaspokaja
narcyzm ojcowski, pozwala ponownie przeywa dziecistwo i modo. Ju niemal
truizmem jest powtarzanie, e nie da si by ojcem zza gazety lub ze wzrokiem utkwionym w telewizorze, e w relacjach z dziemi trzeba zachowa umiar pomidzy agodnoci a surowoci. Freud i jego nastpcy podkrelali rol, jak maj do spenienia
rodzice16. Matka symbolizuje mio i czuo, ojciec prawo i wadz. Ojciec reprezentuje wiat myli, przedmiotw, wiat prawa i adu, dyscypliny i przygody. Podczas
gdy matka uosabia mio bezwarunkow, ojciec wyobraa abstrakcj, sumienie, obowizek, prawo i hierarchi.
Nowe wzorce wychowania promuj partnerstwo pomidzy ojcem i dzieckiem. Relacje oparte s na wzajemnej cierpliwoci: dziecko pyta ojciec wyjania. To taka
wsplna nauka odpowiedzialnoci. Ale przecie Pawe nie jest mczyzn nowoczesnym. Nawet nie chce nim by. Gromadzi w szafce prawdziwie mskie filmy, uwielbia komputerowe gry wojenne. Bawi go Papa Smerf z pancerfaustem, zaprowadzajcy
w baniowym wiecie porzdek przemoc. Zreszt, czasy teraz takie, e nie wolno pokazywa jakim si jest myli. A waciwie naley pokazywa, e jest si mczyzn nowoczesnym. To jest przede wszystkim taki mczyzna, ktry lubi si wymienia, dla
ktrego wymienianie si jest najwikszym szczciem. Raz ona pieluchy, raz on pieluchy, raz ona praca i kariera, raz on praca i kariera. Jakby ycie to byo zbieranie znaczkw. Tak si nawzajem baba i mczyzna maj wymienia17. Nowoczesny musi te
duo rozmawia, nazywa swoje uczucia, by wraliwym i rozumiejcym, a przede
wszystkim mie kontakt. Wtedy kobieta moe przerwa wpisany w jej los stan ciao-w-ciao-z-matk. Zjawisko. Zgodnie z odwiecznym prawem mona by albo mczyzn,
albo zjawiskiem. Nie ma przejcia pomidzy nimi. Ale to wiedza, a nie przepis na ycie.
Trzeba j schowa gboko, nie wolno si wychyla ze swoim stanowiskiem. Pawe za
wszelk cen chce by prawdziwym mczyzn. Nawet wtedy, gdy musi zaj si synem.
Na szczcie piaskownica, do ktrej Maja wysya Wiktorka z ojcem, jest nie tylko
miejscem zabaw dziecicych, ale te doskonaym punktem obserwacyjnym Lalek:
piknych, modych, wiadomych swej seksualnoci kobiet. Niestety, spokj kontemplowania przez Pawa piknych kobiecych ksztatw przerywa pojawienie si prawdziwego Nowoczesnego. Cho Nowoczesny, podobnie jak bohater powieci, ma kopot
z okreleniem wieku swojego syna, to jednak potrafi go nakarmi, zrobi co do picia
16
Zob. Zygmunt Freud, 1999, Poza Zasad Przyjemnoci. Warszawa: PWN; ten sam, 1984, Wstp
do Psychoanalizy. Warszawa: PWN.
17
op. cit., s.23.
169
i dyplomatycznie rozdzieli skcone o opatk maluchy. Pawe nie ma o nim najlepszego zdania. Mimo e mczyzna okazuje si by gociem, ktry na giedzie zarobi
ogromn kas, kupi najwikszy apartament w apartamentowcu, to z wypielgnowanymi domi, delikatnymi, budzcymi zaufanie u kobiet, przyznajc si otwarcie do
swojej mikkoci, dostaje od otoczenia cigi. A to, e fajtapa, a to, e babysitter, e pozwala sobie na sabo dekonspirowania swej opiekuczoci i ojcowskiej mioci.
W oczach innych samcw z apartamentowca taki mczyzna wycznie traci. Przynajmniej tak twierdzi Pawe. I sam nie wymaga wiele od ycia. Chce obiadu na stole,
grzecznego i cichego dziecka oraz ony, ktra zawsze bdzie patrze na niego z nieukrywanym podziwem. Przesika go polsko polska tradycja, polskie mskie wychowanie i polska wizja rodziny, w ktrej to on pan i wadca dzieli, rzdzi i podejmuje
decyzje, ktremu naley si szacunek i ktry ma absolutne prawo do lwiej soboty. Niestety, coraz czciej Pawe uwiadamia sobie, e wspczesny wiat nie jest dla niego
stworzony. Wypeniaj go bowiem pochwiaki, mikasy, flaki i inne zwisiory, ktre ze
swoich saboci prbuj uczyni cnoty, a cechy prawdziwego mczyzny przypisuj wymarym troglodytom, traktujc je jako relikt jaskiniowej, prymitywnej przeszoci.
Pochwiak to szczeglna kategoria kulturowa mczyzny nowoczesnego. Nieagresywny, wrcz delikatny, rozsdny. Obnaanie swojej wraliwoci nie przysparza mu
mskoci. Ale, o dziwo, kobiety uznaj go za wraliwego prawdziwego mczyzn.
Tymczasem powieciowy Macho-Polo nie wie, jak rozmawia i postpowa z kobietami. Wszystkie jego plany bior w eb, nic si nie udaje. Maja ju nie daje si obaskawi kolejnymi prezentami, Sandra koczy spotkanie, bijc Pawa. A on przecie nie
moe okazywa wraliwoci. Musi by silny, wzbudza podziw i szacunek. Bycie
wraliwym jest rwnoznaczne z porak.
Biekowski bez litoci rozprawia si z mitem mczyzny-Polaka. Wyszydza jego sposb patrzenia na rzeczywisto, pozerstwo, obnaa jego bezradno. Bo Pawe wielu rzeczy zwyczajnie nie potrafi. Nie potrafi uszczliwi swojej ony, nie umie by autorytetem
dla swojego syna, zaj si najprostszymi domowymi sprawami, zrozumie drugiej osoby.
Swoich bliskich najchtniej widziaby tylko na zdjciu w komrce, ktrym mgby chwali si znajomym, udowadniajc, jak wietnie wywizuje si z roli gowy rodziny. Wspczesno nie wymaga od mczyzny siy. Elektronika i automatyzacja zmieniy nie tylko
nasz codzienno, ale nawet sposb prowadzenia wojen. Nic wic dziwnego, e Pawe
marzy o elektronice w domu. Telewizor na pilota to oczywisto. Ale na pilota powinny
by te szczotka i szufelka. Inaczej to, co si zmiata, nie chce trafi tam, gdzie powinno.
Przeklestwem Pawa jest te Guma, ktra zabiera ca przyjemno, ogranicza doznania,
poskramia msk wraliwo. Sex w Gumie to jak lizanie czekolady przez szyb. Guma
zagraa Twardoci, niszczy j. Zabija msk spontaniczno. Gdyby chocia Guma bya
na pilota! wzdycha Pawe. Pstryk i jest tam, gdzie by powinna18.
Mniej wicej w poowie powieci obserwujemy widowiskow eksplozj w kuchni.
Tu wanie, w wietle fajerwerkw, pada misterna konstrukcja damsko-mskich stereotypw. No bo jak nakarmi Modego? Jak przygotowa do jedzenia to, co jedz
dzieci? Pawe mczy si nad jajecznic na niadanie. Prba omal nie koczy si
poarem mieszkania. Straty: patelnia do wyrzucenia, poparzone palce, rozbite jajka.
18
170
Podobne problemy miewa od czasu do czasu Pose i Minister w jednej osobie, kiedy
jego ona robi sobie wolny dzie. Ani arystokratyczny rodowd, ani kilku borowcw zaangaowanych do pracy nie zmienia wojennej kuchennej perspektywy. Gotowanie kaszki manny okazuje si trudniejsze ni prace legislacyjne. Kolejne garnki
si przypalaj. Kaszka wychodzi w kawakach. Nie pomagaj zastpy borowikw
przydzielonych co prawda do ochrony ministra, ale zmuszonych do wykazania si
kulinarnymi zdolnociami. Koo poudnia obaj panowie s przekonani, e emancypacja bya najwiksz porak wiata.
Kobiety
W yciu Pawa jest ich kilka. Matka, Teciowa-Matka, ona, ssiadka i dziewczyna
Alexa. S jeszcze Lalki, ale stanowi jedynie pikne obiekty westchnie, uzupenienie
estetycznego dowiadczenia. Pawe zdaje si tkwi w przednowoczesnoci, w przekonaniu, e yje w wiecie uprzywilejowanym przez mczyzn. Kluczow rol w jego
dziaaniu odgrywa tradycja. Podobnie jak Dziadek rozrnia przeszo i teraniejszo
oraz rozwaa moliwe sposoby postpowania ze wzgldu na ich skutki w przyszoci.
Kobieta powinna by w domu, bo w godzinie W mczyzna musi by najedzony. Na
stole powinna sta zupa krzepica, dodajca si. Tradycja, w ktrej tkwi ojciec i syn,
wytwarza w nich poczucie trwaoci rzeczy. Jest tak, jak by powinno. W yciu prawdziwego mczyzny liczy si tylko Sukces, Sukces, Sukces i Twardo, Twardo,
Twardo. Kobieta jest od rodzenia i od wychowywania tego, co si z jej ciaa wydostanie. Ale przecie w kocu to nie my zachodzimy w ci myli Pawe. Od pocztku do koca jest to babska jednak sprawa. Niech one si chocia tym jednym
zajmuj same i jak nie chc mie ciy, to niech o to dbaj, a jak chc, to aden problem,
tylko przedtem niech powiedz. Zreszt to, co one tam maj w rodku, to tak skomplikowane i ja nie jestem aden Nowoczesny, co chce si zna na tych wszystkich pokrytych luzem instalacjach i zaworach19. Kobieta powinna tylko wyglda i najlepiej,
jak si nie odzywa i nie ma adnych niepotrzebnie zamiecajcych gow ambicji, bo
w ogle nie w sowach kobieta wyraa swoje myli, ale w oczach (...) Kobieta w swej
istocie jest niezrwnowaona (...) Nie mona obcowa z takim mzgiem, ktry ma miesiczkowe napicie usprawiedliwia swoje stanowisko20.
Maja jest pikn kobiet. Ma wspaniae, gbokie spojrzenie i liczne usta. Skoczya
studia filologiczne i cho moga uczy w szkole, zaja si tumaczeniami. Marzy o doktoracie, ale kiedy pojawia si na wiecie Wiktor, to marzenie zastpuje chci otworzenia wasnego small biznesu. Maja pocztkowo bezwiednie wpada w patriarchalne
puapki, co stanowi zapewne wynik jej wychowania. Ach, Pawciu, jaki jeste milutki
powtarza. Pawe, ty jeste cudowny szepcze czule. Jej zachowanie wynika z podziwu, jaki ma dla swojego partnera. Bya nastolatk, kiedy si poznali. On student
prawa imponowa skromnej licealistce. Po lubie czekaa na jego powrt z pracy. Odgrzewaa kolacj, podsuwaa saatk z krewetek. Trwaa, niczym Penelopa. Rwno19
20
171
czenie obserwujemy relacj Mai z matk. Jest powieleniem kolejnego stereotypu. Kobieta rodzi kobiet, daje ycie istocie tej samej pci. Ale tym razem matka nie ulega
zudzeniu, e crka jest jej kontynuacj, kolejnym wcieleniem jej samej. Czsto nie
widzi powodu, by da jej prawo do autonomicznego istnienia. Majka miaa by przecie chopcem. Brak syna kompensuje wic mioci do zicia, o ktrego troszczy si
niczym matka. Wci powtarza, e Pawe jest dla niej jak syn, bo nigdy syna nie miaa,
tylko t Maj, tak jej si trafio21. Dolewa oliwy do rodzinnego ognia, zarzucajc crce,
e mimo stara o jej wychowanie Maja nie interesuje si domem, nie zajmuje Wiktorem, no i nie dba o wasnego ma. Pod nieobecno crki sama opatruje jego rany
wyniesione ze star z kobietami. Przykada ld, przynosi wod, przygasza wiato, dba
o spokj. Nic dziwnego, e dla Pawa staje si niemal wit kobiet. Kada matka to
rzecz wita wyznaje Pawe, nawet matka Mai. Bo przecie w prostym skojarzeniu
pojawia si Matka, co jasnej broni Czstochowy. Matka Teciowa Madonna. Otarcie
o opatrzno, ktrej w powieciowym wiecie Biekowskiego niemal nie ma.
Dla Pawa bycie macho to we wasnej ocenie stuprocentowo mskoci. Przyjmujc tak postaw, sdzi, e jest odporny na wszelkie zranienia i krzywdy, jakie mog
go spotka ze strony wiata zewntrznego, a szczeglnie kobiet, ktrych pozycja staje
si coraz silniejsza. Postawa taka jest wynikiem powanego kompleksu, wynikajcego
z faktu mnienia kobiecoci. Maja staje si przecie silna. Cho wielokrotnie powtarza: Pawe, ja ju tak nie mog, wytrzymuje samotno, doskonali swoj stanowczo. Pomidzy maonkami pojawiaj si kolejne prby si. Ktnie wyaniaj
stron dominujc. Jeli wygrywa Maja, Pawe czuje si zdominowany. Nie akceptuje
jednak tego stanu, zamyka si cho na chwil w sobie, odzyskuje rwnowag psychiczn na gruncie chodnej logiki. Nie uwiadamia sobie jednak, jak bardzo zaczyna
si od partnerki oddala. Maja chce rozmowy w jzyku kobiecym. Pawe uznaje, e
to jzyk emocji, wic si irytuje. Jeli odwoamy si do Lacana i przeniesiemy relacje
mskoci i kobiecoci na polsk rzeczywisto z jego porzdku symbolicznego, to
okae si, e istnieje niewiele sposobw dowiadczania mskoci22. Pawe nie okrela
jej przez swoje relacje z Maj, nie uwiadamia sobie, jaki powinien by, by jej to odpowiadao. Z trudem docieraj do niego jej potrzeby, a samodzielno ony staje si
grona. Kobieta bya do tej pory jego odbiciem. Ten stan mu odpowiada. Pe to co
oczywistego. Pe mska oczywicie. Pawe nie musi si zastanawia, co to znaczy
by mczyzn. Nie rozumie, e wyksztacenie, przywileje, ktre zdoby, majtek su
wanie temu, by mg si jako mczyzna zdefiniowa. Sztywny stosunek do wasnej tosamoci musi wreszcie wywoa kryzys. Maja zabierze syna i odejdzie.
W sobotnie poudnie Sandra, pikna dziewczyna Alexa, szuka u Pawa wsparcia.
Wyjeda wanie na sesj zdjciow do Stanw, potrzebuje czego wicej ni refleksji nad zawijanymi zrazami. Przekonana, e Pawe zrozumie jej rozterki, e jest inny
ni bezduszny Alex, szlocha mu na ramieniu. Ten jednak odkrywa w sobie rosnc
Twardo. To odpowied na Mikko Sandry. Jego miao, polsko zdecydowanie
wysyaj komunikat, e nadszed czas dziaania, e przelotny seks z Sandr powinien
21
172
dzia si w takt muzyki Hej, kto Polak, na bagnety! yj, swobodo, Polsko, yj!. Niestety, pocztkowo zaskoczona Sandra zdobywa si na heroiczny czyn i kolanem trafia
Pawa w policzek z caej siy. Potem paczc, ucieka. Jak nie to nie (). Twoja strata,
kretynko wyrzuca z siebie Pawe. I kiedy oglda w lustrze swoj twarz, a na niej
krwiaki i siniaki, zastanawia si nad bdem Prawodawcy. Bo przecie mczyzna jest
jak maszyna hydrauliczna prosta. Jego fundamentalna rola na ziemi to pomnaanie gatunku. Mikko potrzebuje przecie Twardoci.
Zdaniem Hussela, uwiadamiamy sobie uczucia i dowiadczenia innych osb na
podstawie empatycznego porwnania z wasnymi. Tak robi Pawe i jest zaskoczony, e
ani Majka, ani Sandra nie odbieraj wiata tak samo jak on. Bo prawo do innoci maj
jedynie podczas tych dni. Pawe wyksztaci te swoisty kokon ochronny, ktry w sytuacjach ycia codziennego izoluje go od spraw mogcych w znaczcy sposb naruszy jego tosamo i zagrozi poczuciu wartoci. Jak mwi Charles Taylor, Aby
mie jakie wyobraenie tego, kim jestemy, musimy mie wyobraenie tego, jak stawalimy si i dokd zmierzamy23. Tosamo jednostki zaley od jej umiejtnoci
podtrzymywania cigoci okrelonej narracji. Pawe jest autentyczny. Jest szczery
z samym sob. Wie, kim jest. Ukada nieprzerwan histori o sobie. Uwikana w stereotyp kontrola ciaa jest warunkiem utrzymania cigoci biograficznej i tosamoci.
Sprawia jednak, e ja zyskuje niezwykle cielesny wymiar. Pawe, pocieszajc przyjacik Alexa, daje si ponie cielesnoci, co koczy si wymierzeniem przez Sandr siarczystego uderzenia. Normalnie powinien mc zaspokoi swoje podanie,
ktre, jak mu si zdawao, jest take potrzeb dziewczyny. W narracji Pawa pojawiaj
si rysy, szczeglnie widoczne wtedy, gdy musi oddzieli swoj tosamo od rl odgrywanych na wypadek pewnych sytuacji spoecznych. Ale obce jest mu poczucie
faszywoci sytuacji, w jakiej si znajduje. Nie czyta poradnikw. Nie zna ani kobiet
z Wenus, ani mczyzn z Marsa. W stosunku do Majki stara si zachowa pozory normalnoci. Dlatego dalsza historia staje si nieprawdopodobnym i niepokojcym planem
dziaania. Pawe objawia saboci. Czuje gwatowny przypyw rozalenia, robi si zy
i... kontratakuje. Spodziewa si idylli, otrzyma cios w brzuch. Przyczyn konfliktu jest
brak umiejtnoci radzenia sobie ze stresem. Z pracy wraca zestresowana kobieta i zestresowany mczyzna. Problem w tym, e oboje marz o tym, by w drzwiach powitaa ich czua ona, ktra umiechem i gestem potwierdzi, e wysiki caego dnia miay
sens, e kto ich ceni i podziwia.
Na zakoczenie
Biao-czerwony to smutny rozrachunek z polskoci i wplecionymi w ni stereotypami kobiety i mczyzny. Pawe nie jest osamotniony. Przy nim trwaj Dziadek i Ojciec w jednej osobie, Pose i Minister, Alex i zwolenniczka patriarchatu Teciowa-Matka.
Jednak w tej powieci nie ma zwycizcw. Nie zmienia tej sytuacji nawet przyznanie
Pawowi szczeglnego odznaczenia. To wiat ludzi, ktrych zamknito w biblijnej wiey
23
Charles Taylor, 2001, rda podmiotowoci. Narodziny tosamoci nowoczesnej, tum. Marcin Gruszczyski, Warszawa: PWN, s.94.
173
Babel. Kady z nich mwi innym jzykiem. Nie sysz si i nie prbuj zrozumie. Mwienie o swoich pragnieniach pozostaje teori psychologii. Okazywanie emocji nie przystoi, pozostaje skrpowane norm milczenia. Biekowski stawia pytania. Nakazuje
zajcie stanowiska. Bo jeeli irytuje nas zachowanie Teciowej-Matki, to mylimy, co tu
zmieni. Gra z czytelnikiem jest gr ze stereotypami. Czsto, niestety, bez asw w rkawie. Za to z muzyk. Bo po raz kolejny prbuj nas zaprosi do poloneza. To nic, e
Dziadek i Ojciec w jednej osobie jest pijany, e pozostaym szumi w gowie rozgrzewajca wdka. Chocholi taniec trwa nadal. Codzienno wymaga znanych rytmw.
Taczymy to, co umiemy najlepiej. Od dwustu lat.
174
Pawe Matejek
Literacki crossdressing.
Charakterystyka zjawiska na przykadzie
powieci Michaa Witkowskiego
Barbara Radziwiwna z Jaworzna-Szczakowej
wikszoci recenzji powie Michaa Witkowskiego pt. Barbara Radziwiwna z Jaworzna-Szczakowej postrzegana jest jako widokwka z szarych czasw przeomu kapitalistycznego lub utwr demaskujcy wady
Polakw1. Nieliczni krytycy analizuj fantasmagoryczny zwizek bohatera z modym
Sasz niemal archetypicznym, dzikim Ukraicem. Zaproponowana przez Witkowskiego wizja mczyzny mafiozo z maomiasteczkowego pwiatka, ktrego
wyranie fascynuj stereotypowe praktyki przypisywane kobietom rwnie nie doczekaa si dogbnej interpretacji. Wojciech Rusinek, ktry powici tej kwestii
nieco wicej uwagi, wskazuje, e zawieszenie stabilnej tosamoci pciowej Huberta wynika jedynie z koncepcji utworu jako zestawu luno poczonych ze sob kategorii, motyww, form estetycznych. Krytyk pisze, e:
Z jednej strony bohater deklaruje swoje przywizanie do tradycyjnych wartoci
spoecznych i religijnych (), z drugiej jednak czuostkowo-dworski stosunek do ukraiskiego pomocnika Saszy, zamiowanie do damskiej biuterii i fascynacja postaci Radziwiwny naprowadzaj na trop ciotowski. Tym razem jednak i ten motyw pozbawia
Witkowski jednoznacznoci, homoseksualny rytua pozostaje w pewnym sensie oderwany od pci, a na pewno od identyfikacji z konkretn orientacj seksualn. Ot, kolejny
aspekt estetycznej i moralnej pynnoci w ramach barokowej wizji autora.2
Por. Maciej Robert, 2007, Spowied dziecicia koca wieku, Dziennik, dodatek Kultura, 24.08,
Anna Dobiegaa. 2007. Nowe wcielenie nierzdnicy, Twrczo" 11, s. 111-114., Agnieszka Ncka.
2007. ycie jest gdzie indziej, Opcje 3, s. 91-92.
2
http://free.art.pl/michal.witkowski/dorobek/barbara_14.php, 05.10.2008.
175
pozycji. Przyszed do tej powieci prosto z Lubiewa. Jest jedn z ciot PRL-u, tyle e nie
praktykujcych. Jest swego rodzaju zaka ciotostwa, bo wyrzek si samego siebie, a jego
los nie budzi wspczucia czy zrozumienia.3
Oderwanie sprzecznoci budujcych posta Huberta od kontekstu pciowego pozbawia utwr niezwykle istotnej paszczyzny interpretacyjnej. Uznanie dwoistoci natury bohatera jedynie za sposb na podkrelenie poetyckoci postaci nie stwarza
dostatecznych podstaw do okrelenia powieci. Co wicej, wrcz zamyka drog do
wyzyskania bogatego adunku mylowego utworu koncentrujcego na problemie
miejsca mczyzny we wspczesnej rzeczywistoci. Wydaje si, e konstrukcja bohatera bazuje na przekonaniu autora, i naley zrewidowa dotychczas dominujc
koncepcj relacji pomidzy tym, co mskie, a tym, co kobiece. Wanie temu suy
stworzenie postaci hybrydy, w ktrej mieszcz si sprzeczne elementy. Stwierdzenie, e Hubert zagusza cz osobowoci w obawie przed odrzuceniem, jest jedynie
zasygnalizowaniem problemu. Warto si zastanowi, w jaki sposb labilno pciowa
wpywa na zachowanie bohatera i czy rzeczywicie owo pkniecie w na pozr niezomnym charakterze jest rdem klski. Naley rwnie postawi pytanie o istot
diagnozy stawianej przez Witkowskiego wspczesnej mskoci.
Brutalna rzeczywisto peryferii wymusza na Hubercie przybranie pozy cwanego
cinkciarza, bezwzgldnego mafiozo, przebiegego biznesmena. Bohater musi zmierzy
si ze wiatem, w ktrym liczy si twardy charakter, nieugito w dziaaniu i upr. Witkowski, zgodnie z szablonem spoecznego mylenia przydzieli wymienione cechy mskiej stronie osobowoci postaci. Zabieg ten uzupenia zestaw schematw przywoanych
w powieci. Oto Hubert, jako typowy mczyzna przeomu, prbuje swych si w rozkrceniu maego biznesu, mieszka w standardowym klocu polskim oraz nosi:
Ws obowizkowo, pachncy wod kolosk. Okulary jak doktorek, tylko zote.
Zot bransolet na rce i sygnet. Na szyi Najwitsz Panienk Fatimsk z lombardu. Koszul najchtniej nosz w palmy, w kolorze Bahama. Spodnie szwedy. Marynark zielon,
z wywinitymi rkawami, eby podszewk w paski byo wida i bransolet oraz zegarek.4
Bohater niczym si nie wyrnia z tumu. Idealnie wpisuje si w luk istniejc pomidzy przebiegymi biznesmenami, ktrzy zbili majtek, wykorzystujc uomno systemu, a ofiarami przeomu kapitalistycznego. Jego przecitno sprawia, e czytelnik nie
moe oprze si pokusie pobaania, dobrotliwego wybaczania niewinnych przekrtw. Usprawiedliwienie czynw wie si take z ostro zarysowanymi realiami lat
osiemdziesitych i dziewidziesitych. Opowie Huberta obfituje we wspomnienia
powanych malwersacji, przestpstw i upokorze, ktrych by wiadkiem.
Rzeczywisto otaczajc bohatera wypeniaj gwnie mczyni. Ju pierwszy
opis Jaworzna stawia spraw jasno dominuj tu proci podwrkowi bandyci, ktrzy prowadz spory przypominajce konflikty plemienne.
http://free.art.pl/michal.witkowski/dorobek/barbara_06.php, 05.10.2008.
Micha Witkowski, 2008, Barbara Radziwiwna z Jaworzna-Szczakowej, Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., s. 20.
4
176
Do krzaka moje, od krzaka twoje, a moje lepsze, bo moje. Moje jest lepsze, i dlatego jest moje, i dlatego jest na dodatek lepsze. I dlatego si bijemy, kopiemy pik. Najpierw o honor podwrka, potem dzielnicy, a potem miasta. Bo jestemy std. Bo jest
najebane tych miast, jedno przechodzi w drugie i trzeba zna jakie granice.5
Stosowanie tego typu zwrotw bezsprzecznie ma na celu okrelenie pozycji w grupie oraz zbudowanie autorytetu. Hubert chce przewodzi. Demaskuje go jednak zwrot
Matko Boska Kwietna ty kochana! wyranie skontrastowany z reszt wypowiedzi.
Okrzyk bardziej przypomina westchnienie uduchowionej osoby, doskonale rozeznanej
w kalendarzu liturgicznym, ni powiedzenie cinkciarza brutalnie upominajcego si
o swoje. Nawet jeli potraktuje si wspomniany dysonans stylistyczny jako element
idiolektu, to nie mona odci tego zwrotu od motta powieci: Barbaro wita, Pero
Jezusowa... (ze starej pieni kocielnej). Przypuszczalnie Witkowski wyznacza w ten
sposb trop interpretacyjny i ujawnia, e odwoania religijne tak wyrane w jzyku
bohatera nie s prostym sposobem na rozbawienie czytelnika. To wanie kalki jzykowe, ustalone zwroty czsto stosowane przez Huberta w sposb niewiadomy,
ujawniaj prawd o jego naturze. Warto te podkreli kontekst omawianej sceny. Bohater jest zdenerwowany, gdy musi pamita o zachowaniu pozy niebezpiecznego
gangstera i z tego powodu nie do koca kontroluje swj jzyk.
Prowincjonalni przestpcy bdcy dla Huberta wzorami postaw z zapalczywoci godn wikszej sprawy walcz o obsikany teren, o plac () o nasz hajtam, nasz zakichany faterland, nasze eldorado7. W ten wanie sposb realizuj zadania tradycyjnie
przypisywane mczyznom. Zmieniy si realia, sedno zachowa jest jednak stae.
Wrd tych chopcw Hubert wyszukuje swoich pracownikw. Wyranie fascynuje go
nieposkromiona pierwotno mczyzn. W opisach zachowa Saszy i Felusia ujawnia
si nie tyle seksualne podanie, ile zachwyt nad tym, co w mskiej naturze mona
okreli jako dzikie, nieokrzesane, brutalne:
5
177
Rkawy koszuli zakasa potrafi, rczek ubrudzi si nie boj. Na twardym si toto przepi, byle co zje. A ci moi byli zgodzeni w Gliwice-abdy firmie rewindykacyjnej i ochroniarskiej, tam w nich steki wciskali. Jajkami surowymi popijali, jak piewaki! Na siownie
do Sosnowca jedzili. Tylko jeden jabko wciga wielkie, nadgryza, a sok tryska na wszystkie strony, i szczerzy si od ucha do ucha, a umiech to ma jak kilo cebuli. W przenoni
i dosownie, bo cebul i czosnek poeraj moje chopaki jak inni jabka. Dlatego takie zdrowe,
silne i aden denat im si nie oprze, a dug zawsze zostanie cignity.8
Erotyzm nie jest wyraony wprost, ale zostaje zastpiony cichym, niemiao okazywanym uwielbieniem. Bohater przyjmuje wobec swoich pracownikw postaw matczyno-kokieteryjn. Z jednej strony wykorzystuje pozycj pracodawcy i gani podwadnych
nawet za najmniejsze przewinienie, z drugiej za zupenie podporzdkowuje si ich urokowi. Czsto pod wpywem alkoholu prowadzi subteln gr pozorw, w ktrej nikt nie jest
do koca pewny swojej roli.
A ja taczyem z tob, Saszeka, w tym dymie z papierosw taczyem, pamitasz?
A potem wkadae mi do buzi te rybki suszone. No szefie, no szefowo Jeszcze rybk
zje Nie mw do mnie tak! Niewarty! A moe warty? Moe mw. Mw do mnie,
Aleksandrze Siergiejewiczu!9
Opowie Huberta obfituje w przebyski wspomnie o ciotkach oraz matce. Prawdopodobnie swoj obecno w pamici bohatera zawdziczaj one temu, e ugruntoway w jego umyle sposb postrzegania kobiet i przypisanych im przez tradycj
zachowa. Wraz z rozwojem akcji okazuje si, e zamiowanie do pienidzy, luksusu
oraz barokowego przepychu, z koniecznoci ograniczone do kiczowatych ekwiwalentw, bohater przej od mieszkajcej w Rudzie ciotki Anieli. Ta pozujca na dam
z romansw lzaczka spdzia wikszo ycia, przesiadujc pod bia parasolk
w wyimaginowanym ogrodzie. W rzeczywistoci nie ruszaa si poza podmiejskie,
szare podwrko, przytoczone grnicz had. Za spraw Anieli Hubert poddaje si
urokowi horoskopw, wrb i przepowiedni. Rwnie od niej przejmuje skonno do
fantazjowania, ktre pomaga uciec od nieprzyjaznej rzeczywistoci. Pozostae kobiety pojawiajce si w yciu bohatera charakteryzuj si niezwykle silnymi osobowociami. Posta matki hotelowej prostytutki, ktra odbya stosunek z Wampirem
z Zagbia urasta w pamici syna do rangi kuszcej femme fatale. Hubert widzi, e
matka pomiata mczyznami, traktujc nawet niebezpieczne spotkanie ze synnym
gwacicielem w kategoriach anegdoty: Mamusia mwia potem wielokrotnie, e ten
cay Wampir mocno przereklamowany, e mia, z przeproszeniem, tyci-tyci maego10.
Symbolem stamszonej strony osobowoci bohatera s pery z lombardu, kupione
od zdesperowanej staruszki. Pozwalaj one Hubertowi nie tylko podtrzyma pami
o (by moe zmylonym) arystokratycznym pochodzeniu, ale jednoczenie stanowi
namacaln oznak wewntrznego rozbicia. Ten atrybut staje si rwnie pretekstem
do zobrazowania stosunku spoeczestwa wobec osb, ktre przekraczaj granic pci
wytyczon przez tradycj. W drodze do Lichenia bohater przypadkiem spotyka trzy
8
178
prowincjonalne artystki, ktre tworz zesp muzyczny La Dominanta. Pijane kobiety, widzc mczyzn noszcego pery, wybuchaj gonym, ironicznym miechem.
Przekraczanie granic pci jest dla nich jednoznaczne z chorob psychiczn, jest czym,
co naley skrztnie ukrywa przed innymi.
Jarmarczna, prawie dziecinna religijno zamyka charakterystyk kobiecych pierwiastkw osobowoci Huberta. Bardziej niedorzeczne ni mistyczne opisy objawie
w szkolnej toalecie, szczegowe relacje ze spotka z Matk Bosk oraz naiwna wiara
w moliwo wymodlenia choroby bogatszego ssiada sugeruj, e Hubert jest dewotem, wybirczo traktujcym prawdy wiary. Wystarcza mu zewntrzna forma religijnoci kiczowaty obraz Matki Boskiej, przydrona kapliczka ustrojona szarfami czy
medalik ze witym Krzysztofem zaczepiony na lusterku samochodowym. Rwnie
powody, dla ktrych wybiera si na pielgrzymk do Lichenia, demaskuj poz oddanego katolika. Oficjalnie Hubert jedzie tam z rozkazu Matki Boskiej nawoujcej w objawieniu do pokuty, jednak w rzeczywistoci bohater spodziewa si, e trudy pielgrzymki cudownie zaprocentuj w przyszoci w postaci majtku.
Ale myl, ju ona mnie od dalszych nieszczliwych przypadkw ochroni. O Panno
Uwielbiona, ktra tej witnice rucho masz poruczone! lubuj Ci, Ro Wiatrw, lubuj Ci Stanico Przeczysta, lubuj Regina. lubuj Ci Panno Przedziwna, jeli spenisz,
o co Ci baga Twj wierny suga, Barbara Radziwiwna, ebym jak ona moja wielka
poprzedniczka do paacu, do wielkich geszeftw si nada. () e jeli to si stanie, nie
tylko dam na msz, ale wielkie nadania do Krakowa, a nawet do samego Rzymu bd szy.
Kaplic boczn w Sanktuarium w Licheniu () wybuduj.11
11
179
Paznokcie maluje bezbarwnym lakierem. Kiedy wyjedamy do rodzicw, albo obchodzimy wsplnie jakie wita, to je obcina, a potem znw zapuszcza i maluje. Reguluje sobie brwi. Nie cierpi tych dugich szponw i brwi cieszych ni moje. On mwi:
Po prostu jestem zadbany.
Ma 31 lat, kiedy by dzieckiem, w sklepach nie byo wyboru jak mama zdobya
dziewczce sandaki, to musia w nich chodzi, jak rowe rajstopki te. A jemu to nie
przeszkadzao.12
12
Cyt. za: Dominika Buczak, 2008, Dziewczyna z per, Gazeta wyborcza, dodatek Wysokie
obcasy, 26.04, s. 40.
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
180
Joanna Rzoca
ulturowe stereotypy Australii obfituj w silne mskie postaci, ktre zdominoway wyobrani pisarzy i artystw kreujcych wizerunek Antypodw w literaturze, malarstwie czy te filmie. Ciekawe sylwetki kobiece pojawiay si
sporadycznie, tworzc raczej to dla dziaa mskich bohaterw kobieta zsuwana
bya na drugi plan, zazwyczaj zadowalajc si rol wiernej heroiny w buszu. Taki
ksztat kulturowego krajobrazu Australii przewaa w jej rodzimej literaturze i sztuce
przez cay wiek XIX oraz znaczn cz wieku XX. Jednak czy ma on racj bytu take
i dzi? Czy Australia u progu XXI wieku jest wci mskim wiatem? Aby odpowiedzie na tak postawione pytania, naley przyjrze si australijskim mitom i stereotypom, wyksztaconym jeszcze w dziewitnastym stuleciu, ktre stay si podstaw
tosamoci kulturowej Australijczykw. Dla przeledzenia owych mskich tropw
w kulturze australijskiej szczeglnie wdziczny i atrakcyjny wydaje si by materia
literacki oraz filmowy, w ktrym czsto odzwierciedlaj si tendencje spoeczne.
Warto wic uwanie przeanalizowa sposb prezentacji bohaterw w wybranych australijskich powieciach, balladach i filmach, by zastanowi si nad aktualnoci mskiej dominacji na Antypodach oraz dociec jej przyczyny.
Powd nietrudno jest znale kobiety w Australii stanowiy mniejszo z powodu
uwarunkowa historycznych. W ekspansji kolonialnej Europejczykw uczestniczyli pocztkowo przede wszystkim mczyni, dlatego te wiele zamorskich kolonii byo silnie zmaskulinizowanych. Do takich miejsc naleay chociaby Kanada czy Australia.
Wanie Australia jest tutaj szczeglnie warta uwagi, gwnie ze wzgldu na funkcj,
jak peniy jej ziemie naturalnego wizienia dla brytyjskich skazacw. To owi
zesacy stanowi pierwsz istotn grup, ktra miaa niezwykle due znaczenie
w ksztatowaniu australijskiej tosamoci i ktra staa si jedn z waniejszych kategorii kulturowych obecnych w australijskiej twrczoci. Kategorii tych jest jednak wicej
przeplataj si one i stykaj ze sob w caym folklorze australijskim, przesiknite
s nimi piosenki, powieci i filmy. W rnych ukadach, razem czy te osobno, tworz
one obraz tego, co mona by nazwa kwintesencj australijskoci.
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
181
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
182
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
183
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
184
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
185
jako romantyczny buntownik w charakterystycznej, zrobionej przez siebie zbroi, u wikszoci odbiorcw budzc niekaman sympati, a nawet podziw. Podobnych reakcji na
jego osob kompletnie nie zaburza fakt, e Kelly by po prostu bandyt. Pozycj legendy, jak osign ten buszranger, wzmocnio wiele powieci (choby Prawdziwa historia Neda Kellyego Petera Careya), filmw (Ned Kelly Tonyego Richardsona z tytuow rol Micka Jaggera czy te Ned Kelly Gregora Jordana z Heathem Ledgerem w roli
gwnej), a take synna seria obrazw Sidneya Nolana.
Bardziej pozytywn kategori kulturow s niewtpliwie kopacze (diggers). Sowo
to pojawio si w poowie XIX wieku jako okrelenie poszukiwaczy zota, ktrzy masowo przybywali do Australii po odkryciu na kontynencie zotononych pl. Okres
gorczki zota jest w historii Australii tak wany, e powica mu si osobne rozdziay10.
To czas icie rewolucyjny, w ktrym znacznie wzrosa liczebno mieszkacw kontynentu, zmieni si jego skad etniczny i nic ju nie wydawao si stabilne. Fortun
uzyskan w jeden dzie mona byo straci nazajutrz, rzd i pracodawcy dreli o przyszo, gdy coraz wicej pracownikw dezerterowao i ruszao tam, na drugi koniec
tczy11. Zotonone pola szybko dzielono na mae dziaki, gdzie pracowao po trzy,
cztery osoby, ktre po cikim dniu wydaway szybko swoje pienidze w wyrastajcych
w pobliu jak grzyby po deszczu teatrach, kawiarniach i knajpach.
Byli jednak i tacy, ktrzy pieczoowicie oszczdzali zdobyte przez siebie pienidze
i dorobili si znacznych sum. T rzeczywisto oraz kulturowo-etniczn mieszank
wietnie opisuj karty Napadu: Odkd zaczto kopa zoto, po caym kraju wczyli
si najrozmaitsi niezwykli wdrowcy spekulujcy na kopalni, obcy, rni nowo przyjezdni; nawet poganiacze byda i pastuchy, majc kieszenie wypchane pienidzmi zaczli zadziera nosa i ubiera si krzykliwie.12 W powieci podkrelono zmiany, jakie
przyniosa ze sob gorczka zota oraz rnorodno etniczn kopaczy pracujcych na
zotononych polach, przy rwnoczesnym ich egalitaryzmie. Jedno jest pewne. Jim
i ja nawet w sto lat nie mielibymy szansy zobaczy tak wielu rozmaitych ludzi, gdyby
nie zoto. (...) Wielka sala w hotelu Poszukiwaczy zwano j hall przedstawiaa
wspaniay widok w nocy, kiedy spacerowalimy z Jimem albo siedzieli przy maym stoliku z dobrym trunkiem w kieliszkach. (...) Kiedy wieczorem prbowaem zliczy
wszystkie narodowoci i jzyki w wielkiej sali. Urwaem przy trzynastu. Byli tam Niemcy, Szwedzi, Duczycy, Norwegowie, Rosjanie, Wosi, Grecy, ydzi, Hiszpanie, Francuzi, Maltaczycy, Meksykanie, Murzyni, Indianie, Chiczycy, Nowozelandczycy,
Anglicy, Irlandczycy, Szkoci, Walijczycy, Australijczycy, Amerykanie, Kanadyjczycy,
Kreole, proci i wyksztaceni, farmerzy i robotnicy, prawnicy i lekarze. Wszyscy podwczas rwni, wszyscy bardzo bogaci; zbratani i pracujcy; nikt nie wyrnia si o wiele lepszym strojem i nikt nie prbowa wynosi si nad innych.13
Wtedy to na zotononych polach najbardziej liczc si wartoci bya solidarno poszukiwaczy oraz zaufanie, jakim mona byo obdarzy wsptowarzysza. W pierwszych
10
patrz: Manning Clark Historia Australii, Warszawa Gdask 2004, rozdzia 7 lub Wiesaw
Olszewski Historia Australii , Wrocaw Warszawa Krakw 1994, rozdzia 8.
11
Manning Clark op.cit. s. 97.
12
Rolf Boldrewood Napad z broni w rku, Warszawa 1988, s.154.
13
Ibidem, s.166-167.
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
186
dekadach XX wieku sowo diggers nabrao nowego znaczenia, gdy zaczto nim okrela onierzy australijskich walczcych na frontach pierwszej wojny wiatowej Australijczycy odznaczali si du solidarnoci i poczuciem wsplnoty oraz niezwyk
umiejtnoci wsppracy, ktrej czsto brak byo onierzom innych narodowoci. Dzi
diggersami nazywa si po prostu mczyzn sucych w australijskiej armii.
Opisujc galeri mskich sylwetek obecnych w australijskiej kulturze, nie sposb nie wymieni jeszcze dwch kategorii: ockera i buszmena. Pojcie ockera, ktre
pocztkowo stanowio zdrobnienie imienia Oskar, w latach 70. XX wieku zaczo
oznacza pewien rodzaj dobrodusznego prostactwa. Jego pierwszym wcieleniem
bya posta z komiksu Aussie in Pommieland (co przetumaczy trzeba jako Australijczyk w Anglii) Barryego Humprhriesa i Nicolasa Garlanda14. Termin ten definiowany jest przez Macquarie Dictionary jako:15
archetypiczny, pozbawiony ogady Australijczyk ze rodowiska robotniczego;
prostacki, nieokrzesany, szowinistyczny Australijczyk;
australijski mczyzna o cechach uznawanych za typowo australijskie: dobry
humor, gotowo do pomocy i zaradno;
Trzeba podkreli, e mimo tych niejednoznacznych definicji omawiany termin
wcale nie kojarzy si w Australii dobrze, gdy ockeryzm oznacza odrzucenie wielu wartoci klasy redniej oraz wulgarno i prostactwo. Wytwr spoeczestwa dostatku,
ocker, moe by dobrodusznym brzuchatym pijaczkiem, ale moe te by troch cwaniakiem na podobiestwo dawnych chuliganw (...)16. Ockeryzm w pewnym momencie zaczto odbiera jako co w rodzaju schorzenia kulturowego, zjawisko o potencjale
destrukcyjnym, cho stosowano go te jako kulturow metafor Australii.
Buszmen natomiast to kategoria odbierana bardziej pozytywnie. Pojcie ma swoje
rdo w dziewitnastowiecznej literaturze australijskiej, w ktrej czste byo podkrelanie typowo australijskich elementw odgrywajcych du rol w ksztatowaniu narodowej tosamoci. Buszmen to mczyzna (W wielkim australijskim nie nie
ma miejsca dla kobiet17) z buszu, bdcy jego pogromc i produktem zarazem spontaniczny, szorstki w obejciu, ale rwnoczenie praktyczny i wytrzymay.
Cho dwie przywoane postawy s w gruncie rzeczy przeciwstawne, to ich syntez
znale mona w postaci wykreowanej przez Paula Hogana w filmie Krokodyl Dundee. Hogan to osoba niezwykle znana w australijskiej popkulturze wypromoway go
reklamwki papierosw Winifield, piwa Fosters i turystyki, a take seriale telewizyjne (na przykad The Anzacs). Wanym czynnikiem wspierajcym pniejszy sukces filmu Krokodyl Dundee by wybr Paula Hogana na Australijczyka roku oraz jego
decyzja o rezygnacji z lukratywnej kampanii reklamowej papierosw, by nie mie
14
Komiksowa posta Barryego Bazza McKenzie zostaa przeniesiona na duy ekran przez Brucea Beresforda filmem PRZYGODY BARRYEGO MCKENZIE, ktry, tak jak komiks, jest satyr
na prowincjonalizm Australii, ale te na pretensjonalno Anglii. Zob.: John Rickard Australia. Historia kultury Wrocaw Warszawa Krakw 1994, s.206, a take: Marek Haltof Kino Australii: o ekranowej konstrukcji Australii, d 1996, s. 53.
15
podaj za: Marek Haltof Kino Australii: o ekranowej konstrukcji Australii, d 1996, s. 51.
16
John Rickard Australia. Historia kultury Wrocaw Warszawa Krakw 1994, s. 206.
17
Ibidem, s.126-127.
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
187
zego wpywu na modzie, czym przysporzy sobie jeszcze wicej wielbicieli. Cae
zreszt zajcie uczynio z Hogana posta nie tylko publiczn, ale wrcz polityczn18.
Krokodyl... to typowe kino familijne, bez przesadnej przemocy, scen erotycznych i wulgarnoci, zakoczone obowizkowym happy endem.
Dundee od pierwszego ujcia wpisuje si w stereotyp tego, co uchodzi za esencj
wntrza Australii: jest nieoswojony, nieujarzmiony, spalony socem, egzotyczny
i posiada dziki magnetyzm. Nie mona go co prawda nazwa postaci groteskow, ale
emanuje specyficznym humorem, ktrego rda tkwi w pewnej zamierzonej sprzecznoci, jaka go charakteryzuje z jednej strony jest on doprowadzon do granic moliwoci kwintesencj australijskoci, z drugiej z dystansem i umiechem podchodzi
do niektrych australijskich stereotypw. Dundee wpisuje si w schemat, rwnoczenie rozsadzajc jego ramy. Ta wyranie zaznaczona autoironia, mistrzowsko rozegrana przez Hogana, jest gwnym walorem filmu, nadaje mu wieo i sprawia,
e mimo stosowania pewnych ogranych chwytw Krokodyl... generuje wraenie innoci i oryginalnoci opowiadanej historii. Film Hogana dla jednych promuje, dla
drugich kpi z popularnych obrazw Australii. Jest to dzieo, ktrego niejednoznaczno zadowala wszystkich.19
Sama posta Micka Dundeego wykreowana zostaa na wzr everymana, ktry posiada jednak charakter epicki. Jest konglomeratem cech ockera i buszmena, mdroci
ludowej miasta i wsi20. Hogan pokazuje, i buszmen i ocker to nie dwa przeciwstawne
modele, lecz uzupeniajca si cao. Anachroniczna ju troch posta buszmena ulega
zmodernizowaniu poprzez dodanie jej cech wspczesnego ockera.21
U Micka Dundee ockeryzm ogranicza si do sceptycyzmu, lakonicznoci, niewyszukania i prostoty dziaa. W filmie jednak, jak ju wspomniaam, zastosowano
rwnie duo starszy stereotyp czowieka buszu buszmena. Mit buszmena jest
przedueniem mitu buszu. Legenda buszmena to jeden z najywotniejszych australijskich mitw (...).22. Krokodyl Dundee to uosobienie najbardziej wartociowych cech buszmena: jest lojalny, przyjacielski, charakteryzuje go egalitaryzm i typowe dla buszmenw dobre stosunki z Aborygenami oraz umiejtno ycia w symbiozie z australijsk przyrod.
Hogan da jednak Australijczykom co wicej ni syntez dwch mskich wizerunkw Australii da im ich wasnego bohatera, ktry jest australijski w kadym
calu. Taki zreszt dokadnie mia zamiar, co podkrela w wielu wywiadach: Posta
ta jest prb dania Australii bohatera. To kraj wyjtkowo ubogi w bohaterw. Nie
mielimy Daniela Boonea czy Robin Hooda. Wszystko, co mielimy to Ned Kelly,
Irlandczyk z wiadrem naoonym na gow, ktry wiele lat temu przeprowadzi
kilka nie zakoczonych sukcesem napadw.
Ostatni kategori wsptworzc mski wiat australijskiego interioru jest pojcie
mskiej przyjani zwanej mateship. Pojcie mateship stanowi pochodn australijskiego
18
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
188
sowa mate oznaczajcego koleg, kompana, przyjaciela, wsppracownika, wspuczestnika zespoowej aktywnoci23. Wedug Davida Buchbindera istniej trzy moliwoci tumaczenia fenomenu mateship:24
Trudne warunki ycia pierwszych mieszkacw kolonii spowodoway konieczno polegania na sobie, pewnego rodzaju zalenoci i wzajemnego zaufania;
Nieobecno kobiet w pierwszym okresie kolonii zmuszaa do innej formy
emocjonalnych kontaktw; brak kobiet, ktre zwykle stanowiy si cywilizujc
mczyzn by przyczyn wyksztacenia si szorstkoci, niewyszukanych zachowa oraz pogardy dla pci eskiej;
Pochodn braku kobiet by rwnie wstydliwie pomijany homoseksualizm. Naley pamita, e w sytuacji uwizienia, z jak wizay si pocztki osadnictwa w Australii, podobne zachowania zdarzay si czsto. Zbywanie ich milczeniem tumaczy
mona przez fakt, e nie mieciy si w ramach romantycznego mitu. Z tego te
wzgldu mateship w literaturze i w filmie pozbawiony jest jakichkolwiek podtekstw
homoseksualnych kadzie natomiast nacisk na wzajemn pomoc i lojalno;
Ciemn stron zjawiska mateship stanowi wykluczenie poza nawias spoeczestwa
kobiet i przedstawicieli innych ras. W wiecie opartym na mateship nie ma dla nich
miejsca. W takim ujciu australijskoci kobiety i Aborygeni zawsze schodz na drugi
plan, s tem, w najlepszym razie widowni dla dziaa biaych australijskich mczyzn.
Jednym z waniejszych australijskich filmw, gdzie mateship stanowi istotny wtek,
jest Gallipoli w reyserii Petera Weira z 1980 roku. Gallipoli, podobnie jak wczeniejsze filmy Weira, oparty zosta na opozycji. Tym razem nie chodzi jednak o przeciwstawienie Kultury i Natury, Snu i Realnoci, lecz o zderzenie izolowanej (przede wszystkim
ze wzgldu na odlego) Australii z reszt wiata. Celem za tego zabiegu jest (...)
prba zdefiniowania pojcia nard australijski poprzez signicie do lokalnej mitologii
i stereotypw25.
Czerpic z australijskiej literatury (nieukrywane inspiracje ksik C. E. W. Beana
The story of ANZACS from the Outbreak of War to the End of the First Phase of the
Gallipoli Campaign z 1921 roku, ktra nazywana jest australijsk Iliad i Odysej
oraz ksik Billa Gammage The Broken Years z 1974 roku, bdc zbiorem onierskich listw i pamitnikw spod Gallipoli), a take malarstwa (cykl obrazw Sidneya Nolana dotyczcy walki australijskich onierzy z 1915 roku), Weir kontynuuje
swym dzieem rozpoczt jeszcze w XIX wieku oglnoaustralijsk dyskusj dotyczc wasnej tosamoci. Pomimo znaczcego tytuu, filmu tego nie mona zaliczy ani do obrazw wojennych, ani do antywojennych, gdy jest on w istocie
(...) celebrowaniem narodowej ideologii26.
Jedn z bardziej istotnych kwestii zaznaczonych w filmie stanowi przy tym idea, e
23
Tumaczenie podaj za Markiem Haltofem (Marek Haltof, Kino Australii: o ekranowej konstrukcji
Australii, d 1996, s.123), ktry powouje si na Sownik australijskich kolokwializmw (G.A. Wilkes
A Dictionary of Australian Colloquialisms, Sydney 1978). Sowo mate jest czsto uywane w australijskiej mowie potocznej i ma podkreli rwno oraz przyjacielskie nastawienie rozmwcw. Zwrot
owgoin mate, orright?, czsto syszany na ulicy, dodaje australijskoci wielu filmom.
24
Marek Haltof, op.cit., s. 123-124.
25
Marek Haltof, Budowanie narodu: Gallipoli Petera Weira [w:] Kino 1990, nr 9, s.11 lub: Marek
Haltof Kino Australii: o ekranowej konstrukcji Australii, d 1996, s. 159.
26
Marek Haltof, Kino Australii: o ekranowej konstrukcji Australii, d 1996, s. 160.
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
189
mit Gallipoli, tak jak i w pewnym sensie caa mitologia Australii, dotyczy tylko
mczyzn. To mska przyja stanowi o narracyjn produkcji. To krew przelana wanie przez australijskich chopcw a nie dziewczta stanowi chrzest dla modego australijskiego narodu. To mska lojalno i odpowiedzialno za wsptowarzyszy niedoli
jest tu celebrowana i wynoszona na piedesta. Film Weira stanowi wic w istocie co
w rodzaju mskiego melodramatu27. Tu naprawd nie ma miejsca dla kobiet.
Wszystkie wymienione powyej kategorie kulturowe wyksztacone w XIX i XX
wieku rzutoway na krajobraz kraju kreowany w sztuce literaturze, malarstwie
i filmie. Czy jednak u progu XXI wieku wizerunek Australii jako wiata biaych
mczyzn ma jeszcze racj bytu? Czy takie kulturowe twory, jak chociaby skaony
szowinizmem ocker, s powodem bardziej do dumy, czy te przeciwnie powinny
prowadzi do zaenowania? W spoeczestwie australijskim coraz czciej zaczynaj dominowa opinie przyporzdkowujce takie zjawiska, jak ockeryzm wanie
do kategorii spoecznych schorze. Co w tym rzeczywicie jest. Jednak naley pamita, e podobnie niejednoznacznym i kontrowersyjnym kategoriom wiele kultur
zawdzicza swj niepowtarzalny, specyficzny koloryt.
Faktem jest, e mska dominacja w australijskiej sztuce sabnie, a na kulturowej
arenie coraz czciej goci kobieco. W XIX-wiecznej literaturze australijskiej role
pierwszoplanowych bohaterw zawsze przypaday mczyznom. Nietrudno zauway,
e by to typowo mski wiat. wiat, w ktrym aktywna funkcja przypadaa mczyznom, kobiety za stanowiy dopenienie krajobrazu i prawie zawsze cechowaa je
pasywno. Stereotyp kobiety australijskiej w XIX wieku to obraz wiernej heroiny
w buszu, ktrej przeznaczono los postaci drugiego planu28. Jeeli jest ona uczuciowo
zwizana z bohaterem buszrangerem, ma tylko dwie moliwoci: albo pogry si
w rozpaczy (buszranger zazwyczaj ginie) i wstydzie, albo prbowa pomc ukochanemu (na przykad ostrzegajc przed obaw), co take koczy si klsk.
Postaci kobiece we wspomnianej wczeniej powieci Boldrewooda, mimo e
wane dla bohaterw, nie wykraczaj jednak poza opisany schemat. Uczestnicz one
w wydarzeniach raczej w sposb bierny, a ich dziaania z jednym wyjtkiem nie
stanowi nigdy przyczyny znaczcego zwrotu akcji. Nawet jeli ich postawa nie zawsze jest krysztaowa pod wzgldem moralnym (na przykad siostry Maddie i Bella
Barnes, ktrych dom stanowi czsto zaplecze przestpczej dziaalnoci bohaterw), kobiety ukazane s w pozytywnym wietle. Zarwno Aileen, ukochana Starlighta, Jeannie, ona Jima, jak i Gracey Storefield, wybranka Dicka, s im wierne do
koca, nawet po ich mierci. Aileen wybiera ycie w zakonie, za Jeannie powica
si wychowywaniu synka. Gracey, by zosta on Dicka, czeka 12 dugich lat na
jego wyjcie z wizienia. Znamiennym jednak pozostaje fakt, e pena powicenia
postawa tych kobiet nie jest w stanie zawrci bohaterw z obranej przez nich drogi.
Mimo usilnych stara nie maj one w sobie na tyle mocy, by zmieni bieg wydarze. W ostatecznym rozrachunku pozostaj bierne, poddajc si losowi.
Jedyn negatywn postaci kobiec jest Kate Morrison (po mu Mullock), ktra
27
28
Ibidem, s. 163.
Ibidem, s. 125.
Joanna Rzoca Zesacy, buszrangerzy, wdrowni postrzygacze owiec mski wiat australijskiego...
190
Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku
191
Agnieszka Skoczylas
W. Boziewicz, 1929, Oglne zasady postpowania honorowego (Kodeks honorowy), Krakw, s. 104.
Otto Hausner (18271860) galicyjski dziaacz polityczny, pisarz. Studiowa we Lwowie, Wiedniu i Berlinie.
3
Joachim Lelewel (17861861), polski historyk, polityk, po upadku powstania listopadowego wyemigrowa do Francji.
4
Edward Lubowski (18371923), dramatopisarz, uczestnik powstania styczniowego. Studiowa w Krakowie na Uniwersytecie Jagielloskim.
5
Wilhelm Feldman (18681919), polski publicysta, krytyk i historyk literatury, pisarz.
6
Jzef Rosenblatt (18531917), profesor Uniwersytetu Jagielloskiego, adwokat, znany oraz ceniony
teoretyk i komentator karnego prawa materialnego i procesowego, wykadowca prawa i procesu cywilnego
oraz postpowania egzekucyjnego. Wystpowa czsto jako obroca w procesach karnych i zdoby sobie
saw wybitnego mwcy. Autor rozpraw monograficznych z dziedziny prawa i procesu karnego.
7
Stanisaw Kutrzeba (18761946), polski historyk prawa, profesor i rektor Uniwersytetu Jagielloskiego, prezes Polskiej Akademii Umiejtnoci, dziaacz polityczny. Zajmowa si histori redniowiecznego prawa polskiego.
2
Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku
192
Liczne opracowania tematu pozwalaj na przeledzenie historii pojedynku w Polsce w kolejnych stuleciach, poczwszy od XIII w.8 po XX w.9. Mona rwnie zapozna si z regulacjami prawnymi kwestii pojedynku obowizujcymi w XIX w.
w innych krajach (m.in. w Rosji, Austrii, Prusach, Francji, Danii, Norwegii, Holandii, Anglii, Szkocji, Woszech, Ameryce)10. Literatura powicona sprawom honorowym poddaje pod dyskusj rozmaite hipotezy dotyczce proweniencji rytuau
pojedynkowania si, umoliwia take rozeznanie w rodzaju kar wymierzanych za
udzia w starciu honorowym (w rnych krajach)11 oraz zapoznanie si z genez
i przebiegiem walk midzy sawnymi ludmi generaami, politykami i pisarzami12.
Kodeks spisany przez Wilhelma Feldmana ukazuje pojedynek rwnie od strony formalnej, zamieszczajc wzory protokow sporzdzanych przy prowadzeniu sprawy
honorowej: protok warunkw pojedynku, z odbycia pojedynku, z pojednania przeciwnikw, a take protok skutkiem odmowy wyzwania13.
Ciekawo zainteresowanych co do regu pojedynkowania si z pewnoci zaspokoi lektura kodeksw honorowych. Charakterystyk porwnawcz polskich przepisw honorowych z okresu dwudziestolecia midzywojennego poda Andrzej Tarczyski w ksice Kodeks i pistolet. O niektrych przejawach honoru w midzywojennej Polsce14. Autor pracy przypomnia, e za pierwsz prb kodyfikacji zwyczajw pojedynkowych uchodzi francuski kodeks uoony w 1836 r. przez hrabiego
Chatauvillarda15, natomiast pierwszy polski zbir zasad postpowania honorowego
opracowa J. Naimski w 1881 r. Pna edycja rodzimego kodeksu nie oznaczaa braku
rozstrzygni pojedynkowych w XIX-wiecznym spoeczestwie polskim.
W drugiej poowie XIX wieku z niepokojem zauwaono, e zwyczaj pojedynkowy
szybko rozprzestrzenia si ze sfer wojskowych na cywilne. W starciach honorowych
8
Por. J. Szymczak, 1999, Pojedynki rycerskie, czyli rzecz o sdzie boym w Polsce Jagiellonw,
Studia z Dziejw Pastwa i Prawa Polskiego, t. IV, d, s. 157-166; J. Naimski, 1881, O pojedynkach, Warszawa, s. 10-23.
9
Zob. np.: B. Szyndler, 1987, Pojedynki, Warszawa; Jerzy Rawicz, 1974, Do pierwszej krwi, Warszawa.
10
Zob. J. Naimski, op.cit.
11
Zob. O. Hausner, 1880, O pojedynku, Lww , s. 39-42; J. Rosenblatt, 1879, Pojedynek, Lww, s. 72-73.
12
Zob. J. Rawicz, 1974, Do pierwszej krwi, Warszawa; B. Szyndler, 1987, Pojedynki, Warszawa.
13
Zygmunt A. Pomian [W. Feldman], 1899, Kodeks honorowy i reguy pojedynku, Lww, s. 90-92.
14
Zob. A. Tarczyski, 1997, Kodeks i pistolet. O niektrych przejawach honoru w midzywojennej Polsce, Bydgoszcz, s. 39-46. Tarczyski dokona przegldu 9 nastpujcych kodeksw honorowych:
W. Boziewicz Polski kodeks honorowy, (Krakw 1919); W. Boziewicz, Oglne zasady postpowania
honorowego, (Krakw 1927); T. Zamoyski, E. Krzemieniewski, Kodeks honorowy, (Warszawa 1924);
Z. Konwerski, Kodeks honorowy, (Pozna 1925); Harcerski kodeks honorowy, Naczelnictwo Zwizku
Harcerstwa Polskiego, (Pozna 1925); J. Gumiski, Powszechny kodeks honorowy, (Warszawa 1930);
St. M. Goray, Nowy kodeks honorowy, (Pozna 1930); A. Malatyski, Kodeks postpowania honorowego, (Warszawa 1932); J. Sas-Wisocki, Akademicki kodeks honorowy, (Warszawa 1934); J. SkarbekMichaowski, Zasady postpowania honorowego uzgodnione z Satutem Oficerskich Sdw
Honorowych, (Zaleszczyki 1935). Warte uwagi s fragmenty pracy, w ktrych autor rozpatruje rne
ujcia terminu honor (s. 47-59), analizuje pojcie obrazy (s. 65-66) oraz bada stosunek poszczeglnych kodeksw do instytucji pojedynku (s. 72-78). Dociekania Tarczyskiego prowadz do interesujcych konkluzji, np. stwierdzenia, ktre z opracowa jest antypojedynkowe, propojedynkowe,
antyfeministyczne, nacjonalistyczne czy demokratyczne.
15
L. A. Chatauvillard, 1836, Code sur le duel, Pary. Francuski kodeks zapocztkowa publikacje regulacji prawnych w innych krajach, np. w 1838 r. John Lyde Wilson wyda w Pnocnej Karolinie amerykaski kodeks The Code of Honor, or Rules for the Government of Principals and Seconds in Dueling.
Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku
193
gino wielu ludzi warto odnotowa mier znanych i cenionych: pisarza Walerego
oziskiego (zmar w wieku 24 lat w 1861 r. na skutek rany pourazowej odniesionej
w pojedynku na szable z Karolem Ciszewskim), polskiego dziaacza niepodlegociowego
Stefana Bobrowskiego (zmar w wieku 23 lat w 1863 r. w wyniku pojedynku na pistolety
z hr. Adamem Grabowskim)16 czy pianisty Jzefa Dulby (zmar w wieku 27 lat, miertelnie raniony przez Stanisawa Kaczkowskiego w 1869 r.17). Aby zapobiec tragicznym
wypadkom, wytaczano mocne argumenty przeciwko sdom honorowym, przypominajc
o ich zgubnych skutkach: niechybnej mierci, karze wizienia i ekskomunice. Ponadto
wskazywano na absurdalne powody wyzwania, np. nieustpienie z drogi, dwuznaczne
spojrzenie lub potrcenie, stawiajce osob wyzwanego (czyli obraajcego) w podejrzanym wietle jako tego, ktry pod oson pojedynku chce obraonego zamordowa. Naley doda, e wiele niedorzecznych pojedynkw prowokoway parlamentarne dyskusje,
podczas ktrych bardzo czsto dochodzio do obrazy sownej. Dla przykadu awantura
w sejmie galicyjskim w listopadzie 1889 r. zakoczya si pojedynkiem, poniewa jeden
z polskich posw przezwa ruskich deputowanych szujami18. Z kolei w sierpniu 1898 r.
osawiony awanturnik parlamentarny Wolff19, ktry rozbija ludzi w pojedynkach20,
zosta sromotnie pokiereszowany21 w starciu na paasze z posem Krzepekiem.
Nakaniajc do wyzbycia si barbarzyskiego zwyczaju, odwoywano si nawet
do rycerskiego honoru i patriotyzmu, podkrelajc, e kade rami rycerskie jest
drogie dla ojczyzny i potrzebne do chwil wanych, a uywanie go w pojedynku jest
moraln niejako plam dla ducha rycerskiego22.
Publicystyczna krytyka nie zmienia jednak stanu rzeczy. Pojedynki odbyway si
wzgldnie czsto, a pojedynkomani powiadczaj rne dokumenty z epoki gwnie
czasopimiennictwo, ale take beletrystyka.
16
Julian ukaszewski pisa (Zabr pruski w czasie powstania styczniowego 18631864, Jassy
1870): Jeli w ogle zamazanie haby lub obelgi w naszym stuleciu przez poranienie lub mier jest
anachronizmem barbarzyskim, to pojedynek w takich okolicznociach i z takim czowiekiem jak B.
by po prostu wyrafinowanym mordem. Nie cofam wyrazu, dodam jeszcze, e nie tyle przeciwnik,
co wasny sekundant i przyjaciel B. zasuy wobec sdu historii i wasnego nawet sumienia na wyrok
wiekuistego potpienia. Cay ten wypadek tyle w sobie mieci potwornej zbrodni, e piro wypada
z drcej rki, a myl ze wstrtem odwraca si od zagbiania w t ciemni wystpku. O! biada narodowi, ktry obojtnie patrzy na swoich bohaterw i przewodnikw! po trzykro biada tym, ktrzy
przyczynili si do ich zagady. Cze pamici Stefana B.! Gdy inni zginli z rk tuszczy moskiewskiej
on jeden ponis mier od wasnych rodakw, i to wedle wszelkich form usankcjonowanych przez
dobrze i wysoko urodzonych. Bobrowski mia wad wzroku, by krtkowidzem czytajcym ksiki
z odlegoci kilku centymetrw, w starciu z Grabowskim nie mia szans. Sd honorowy (w jego skad
wchodzili genera Kruszewski, a take ziemianie z Poznaskiego, Wolniewicz i z Galicji: Karol Rogawski oraz kilka innych osb) skada si ze zwolennikw Grabowskiego. Rozpatrujc spraw Grabowskiego i Bobrowskiego, nakaza pojedynek. Mona domniemywa, e by to mord polityczny pod
paszczykiem pojedynku. Echem tego zdarzenia jest opowiadanie napisane przez Josepha Conrada,
krewnego Bobrowskiego, pod tytuem Pojedynek, w ktrym oficer napoleoski nie chce pojedynkowa si z innym wojskowym, ale pod presj swego rodowiska przystpuje do walki.
17
Zob. M. Niedzielski, 1971, Satysfakcja honorowa w yciu i prawie (Odczyt Mariana Niedzielskiego), z przedmow prof. K. Dynowskiego, Warszawa, s. 25.
18
Pojedynek o szuj, 1889, Pogo, nr 48, s. 5.
19
Przegld polityczny, 1898, Pogo, nr 33, s. 1.
20
Loc. cit.
21
Loc. cit.
22
Zob. Gosy z miasta. O pojedynkach, 1883, Pogo, nr 25, s. 2-3.
Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku
194
Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku
195
Inny przykad stanowi odstpienie od pojedynku spowodowane nie tyle dowcipem wyzwanego, co si (szczeglnego rodzaju) perswazji. Mowa o nastpujcym
wydarzeniu: pewien student wyzwa na pojedynek byego wojskowego, kiedy jednak uda si na miejsce potyczki, zasta przeciwnika i dwch sekundantw uzbrojonych w kije zamiast pistoletw. Kijami tymi studentowi i jego sekundantowi tak
udzielili lekcj, e pewnie obaj ju nigdy nikogo na pojedynek nie wyzw27.
Niebagateln rol w pojedynku odgrywali sekundanci, zwani take wiadkami28. Ich
zadania szczegowo wymienia kodeks honorowy. Sekundanci mieli obowizek podj
prb pogodzenia zwanionych stron. Jeeli porozumienie byo niemoliwe, wiadek,
zwykle przyjaciel strony w sporze, ustala warunki pojedynku: wybr broni, oznaczenie odlegoci, miejsce i godzin spotkania. Wyznaczenie osoby na stanowisko sekundanta z jednej strony wizao si ze swoist nobilitacj, poniewa mg nim zosta tylko
czowiek zaufany, cieszcy si nienagann opini. Z drugiej strony oficjalnej proby
o uczestniczenie w pojedynku w roli sekundanta nie mona byo odrzuci, poniewa
odmowa rwnoznaczna bya z uznaniem takiego czowieka za niehonorowego.
Jak wiele zaleao od sekundantw, ukazuje historia pojedynku, ktry zakoczy
si bezkrwawym pojednaniem przeciwnikw. W 1870 r. w wgierskiej miejscowoci
dwaj panicze posprzeczali si o dam29. Sekundantami naznaczono dwch oficerw,
ktrzy zaproponowali adwersarzom, e bd strzelali do siebie z zawizanymi
oczami. Oficerowie odmierzyli odlego, zakryli pojedynkujcym si oczy i woyli
im do rk nabit bro. Mczyni strzelili prawie rwnoczenie. W opisanym starciu nikt jednak nie zosta ranny, poniewa sekundanci ustawili przeciwnikw plecami do siebie. Z przytoczonego przykadu atwo wywnioskowa, e wyobrania
i spryt sekundantw niekiedy ratoway pojedynkujcych si od mierci.
Odnotowano rwnie pojedynek nieoczekiwanie zakoczony maestwem stron.
We Woszech w 1894 r. doszo do starcia honorowego pomidzy 34-letni wdow,
znan z urody margrabin Potenti, a hrabi Carrara. Poniewa mczyzna obrazi kobiet grubiaskim i obraajcym wykrzyknikiem30 oraz odmwi przeprosin, margrabina wyzwaa go na pojedynek. Na marginesie warto doda, e odby si on
nieprzepisowo, gdy nie wyznaczono sekundantw do starcia doszo zaraz po obrazie sownej. Przeciwnicy strzelali do siebie z rewolwerw z odlegoci 20 krokw. Pani
Potenti postrzelia hrabiego w rami, on za strzela do broni wiszcej na cianie. Najprawdopodobniej moda wdowa zaimponowaa mczynie nie tylko urod, ale i temperamentem, gdy w tydzie pniej pisma florenckie zawiadamiay o ich lubie.
Opisany przykad starcia podwaa mit pojedynku jako typowo mskiego rytuau.
Podwaa, ale nie obala, gdy przypadki kobiecych pojedynkw byy rzadkie i naleay do wyjtkw. Kodeksy nie przewidyway bezporedniego udziau pci piknej
w walce, zachowujc ten przywilej dla mczyzn zapewne dlatego, e pojedynki
honorowe czerpay z tradycji rycerskich potyczek, w ktrych mczyzna sta na
stray honoru niewiasty. Zgodnie z zapisami kodeksw duellanckich, jeeli honor
kobiety zosta splamiony zniewag sown albo czynn, moga ona wskaza zastpc,
27
Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku
196
Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku
197
Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku
198
Mona domyle si zakoczenia opowieci Domnicki z powodu niehonorowego zachowania zosta nazwany tchrzem. Kodeks nie przewidzia niestety adnych
sankcji w przypadku zamania zasad pojedynku. Czy wystarczajcym zadouczynieniem byaby odmowa honoru takiemu czowiekowi? A moe wyzwanie na kolejny
pojedynek z powodu pojedynku? Sytuacji absurdalnych nie brakowao.
Powyszy rejestr literackich star honorowych, mimo e wybirczy, ukazuje,
jak wielk popularnoci cieszy si wrd pisarzy motyw pojedynku. Ponadto z opisanych przykadw wynika, e chocia pojedynki ujte byy w pewne ramy, ich
uczestnicy pozwalali sobie na du doz dowolnoci w wypenianiu zalece kodeksw honorowych stosowano te reguy, ktre w danej chwili atwo byo respektowa. Starcia honorowe odbyway si z du czstotliwoci take w nieodlegym
XX wieku, cho ju w drugiej poowie stulecia stosunkowo rzadko sigano do tego
typu rozwiza. Mona by nawet zaryzykowa stwierdzenie, e szlachecka, czy raczej sarmacka, krew nadal odzywa si w narodzie, mimo i sposoby walki ulegy
zmianie. Cigle mona znale takich, ktrzy tradycj pojedynkw podtrzymuj,
jak np. 48-letni mieszkaniec Warszawy, ktry zgin w padzierniku 2007 r. w pojedynku na szable w okolicach Sejn na Podlasiu. Cho prasa nie poinformowaa o okolicznociach walki (podajc utart formuk: z uwagi na dobro ledztwa) atwo
mona odgadn, e odbya si ona nieprzepisowo: bez udziau wiadkw i lekarza
(XIX-wieczne dziennikarstwo zaspokajao ciekawo czytelnika, opisujc zajcia ze
szczegami). Mona rwnie przypuszcza, na podstawie ustale policji, e do
starcia doszo na skutek ktni wywoanej przez alkoholowe upojenie (badania krwi
wykazay obecno alkoholu). Kolejny raz powraca problem absurdalnych motyww wyzwania, omieszonych m.in. w wierszu Heinricha Heinego pt. Pojedynek.
Warto go zacytowa, ku przestrodze potomnych, choby ci ostatni uznawali si za
najbardziej honorowych:
Wiody dwa woy okrutny dyskurs,
Piana kapaa z zawzitych pyskw.
Jako e oba gorcokrwiste,
Staa si wkrtce rzecz oczywista:
Pado to swko nader doniose,
Nazwa w jeden drugiego osem.
Jest to wrd wow kamie obrazy,
Tote sypny si z miejsca razy.
W tyme obejciu i o tej porze
Spr pord osw wielki rozgorza.
Strasznie kciy si dwa kapouchy,
Nie zostawiajc i nitki suchej
Na przeciwniku. A przysza kolej na czci obraz: Ty gupi wole!
tak jeden wrzasn. Taka zniewaga
wrd osw jasne a krwi wymaga.
Agnieszka Skoczylas Pojedynek mski rytua w obyczaju i literaturze drugiej poowy XIX wieku
199
200
Katarzyna Szmigiero
Pierwsza cz poniszego artykuu bdzie w nieco zmienionej wersji opublikowana jako Przedstawienia nerwicy frontowej w prozie brytyjskiej w ksice Stereotypy i wzorce mskoci w rnych
kulturach wiata Red. Ponka-Syroka, Boena. Warszawa: DiG, 2008.
201
niemoliwe aoba, rozpad zwizku, utrata pracy czy uczestnictwo w wypadku drogowym. Kobiety dodatkowo naraone s na poronienie czy wyjtkowo skomplikowany
pord. Podobne dowiadczenia w sposb naturalny cz si z blem i dyskomfortem.
Chocia czas psychicznej rekonwalescencji zaley zawsze od czynnikw indywidualnych i kulturowych, wikszo osb jest w stanie poprawnie funkcjonowa po takich
przeyciach. Niektre jednostki nie s jednak zdolne w zwyczajowym czasie wrci do
normalnego ycia. Ta wanie niemono ponownego dostosowania si jest nazywana
Zespoem Stresu Pourazowego.
Najczciej spotykane objawy PTSD mona zaklasyfikowa do trzech grup.
Pierwsza z nich odnosi si bezporednio do traumatycznego wydarzenia chory
nie potrafi o nim mwi, czuje si niepewnie w sytuacjach przypominajcych mu
okolicznoci traumy i rwnoczenie miewa natarczywe wspomnienia oraz koszmary senne z ni zwizane. Ich intensywno i realno przypomina niekiedy halucynacje. Druga grupa objaww zwizana jest z nadpobudliwoci fizjologiczn:
chory cierpi na bezsenno, ma trudnoci z koncentracj, jest stale zaniepokojony.
Kolejne objawy dotycz kontaktw z innymi osobami: chory jest emocjonalnie odrtwiay, wycofany, obojtny wobec wszystkiego. Nadmierna draliwo fizyczna
w poczeniu z obojtnoci emocjonaln moe prowadzi do agresji2. Opisane symptomy mona zaobserwowa u wikszoci chorych, niezalenie od wieku, pci czy
rodzaju dowiadczonej traumy.
Naley take pamita, i definicja PTSD zaznacza, e objawy nie mog by
usankcjonowan przez kultur i akceptowan przez spoeczno reakcj na konkretne wydarzenie, jak np. obyczaje zwizane z okazywaniem aoby3. Oznacza to, e
opis kadej choroby psychicznej jest historycznie i kulturowo uwarunkowany, za
obowizujce role pciowe silnie wpywaj na stwierdzenie, czy dane zachowanie
jest stosowne dla czonka danej pci czy te jest patologiczne.
Wiele napisano na temat relacji midzy szalestwem a kobiecoci. Podwjny standard zdrowia psychicznego stawia kobietom niemoliwe do spenienia wymogi. Jeli
zachowuj si one zgodnie ze swoj rol pciow (tj. s ulege, uczuciowe, zalene od
innych), nie s w peni dojrzae psychiczne, gdy idea zdrowia dorosego czowieka
pokrywa si z ideaem zdrowego mczyzny. Z drugiej strony, jeli s samodzielne,
zaradne i racjonalne, trac na swojej kobiecoci. Ponadto historia psychiatrii ukazuje,
i wiele dolegliwoci uznawanych za kobiece (np. histeria czy depresja) jest spowodowana uciliwymi warunkami ycia i brakiem moliwoci samorealizacji. Dodatkowo lekarze-mczyni czsto patologizowali etapy ycia kobiety (menstruacja, cia,
menopauza), przypisujc im zowrogi wpyw na stabilno emocjonaln. Na ten temat
powstao wiele historycznych ju opracowa, wrd ktrych naley wymieni Women
& Madness (1972) Phyllis Chesler, The Female Malady (1987) Elaine Showalter i Womens Madness: Misogyny or Mental Illness (1991) Jane M. Ussher.
Duo mniejsze zainteresowanie wzbudza zwizek midzy szalestwem a msk rol
pciow. Z wyjtkiem bada na temat alkoholizmu i przemocy jako odpowiednikw
2
Richard Bentall, 2004, Madness Explained. Psychosis and Human Nature, Londyn: Penguin
Books, s. 478 oraz Gelder, Michael, Dennis Gath i Richard Mayou, 1994, Concise Oxford Textbook
of Psychiatry, Oksford: OUP, ss. 90-91.
3
Cytowane w Stephen OBrien, 2000, Traumatic Events and Mental Health, Cambridge: CUP, s. 36.
202
203
ycie, moe wiadczy fakt, i jego ona, Kitty, nie informuje leczcego Chrisa psychiatry, i mieli kiedy dziecko, ktre zmaro w wieku dwch lat. Nic wic dziwnego,
i mczyzna odrzuca powierzchown elegancj i konwencjonalne zachowania swojej klasy, by powrci do kobiety, ktr kocha jako mody czowiek, lecz bezmylnie
porzuci ze wzgldu na rnice klasowe. Mimo i Margaret nie przypomina ju radosnej dziewczyny, jak kiedy bya, mimo e jej brak manier, ubogi strj i zniszczone
rce nie pasuj do wszechobecnego dostatku posiadoci Chrisa, jest ona szczera i oddana. Stanowi dla prawdziw towarzyszk, ktra potrafi wysucha i pocieszy. Kontrast pomidzy Kitty a Margaret jest w utworze wrcz przerysowany. Pierwsza to
smuka, elegancka i zarozumiaa snobka, ktr stary Chris polubi jako trofeum,
oznak swego statusu. Druga to cicha, skromna, wrcz zaniedbana kobieta, z ktrej
emanuje mdro i szacunek dla innych.
Nowy Chris, uczuciowy i zaleny emocjonalnie, jest zdecydowanie anorogeniczn
postaci. Bez zahamowa ujawnia on swoje, poprzednio tumione, kobiece cechy, co
sprawia, e jego osobowo staje si peniejsza i bardziej zintegrowana. Takie zachowanie jest jednak nie do zaakceptowania przez jego rodzin i klas spoeczn. Nawet
Margaret zdaje sobie spraw, e Chrisa trzeba wyleczy w przeciwnym razie stanie si powszechnym pomiewiskiem. Po udanej psychoterapii Chris umiecha si jak
automat i mechanicznie kroczy przez trawnik, gotowy na powrt do okopw.
Bez wtpienia najbardziej znan z literatury ofiar nerwicy frontowej jest Septimus Warren Smith. Woolf z du doz ironii przedstawia modzieczy entuzjazm
modego Septimusa, ktry zacign si na ochotnika na samym pocztku wojny. Pomimo sabego zdrowia i braku dowiadczenia Septimus z pozoru wietnie sobie radzi
na froncie. Wydawa by si mogo, i wojna uczynia z niemiaego chopca dojrzaego i opanowanego mczyzn. Owa nowo nabyta msko nie trwa jednak
dugo, gdy zaraz po mierci swego dowdcy i przyjaciela Evansa Septimus przestaje
czu cokolwiek. To, co z pocztku interpretowa jako opanowanie i angielsk rezerw w okazywaniu uczu, okazuje si cakowitym otpieniem emocjonalnym. Na
dodatek zaczyna mie natrtne myli oraz halucynacje wzrokowe i suchowe syszy
gosy zmarych i widzi drastyczne sceny z okopw.
Przyczyna zaamania Septimusa nie zostaa dokadnie omwiona w powieci, jednak porucznik Evans wydaje si odgrywa w niej kluczow rol. Zwizek modego
poborowego i oficera nie jest przez Woolf opisany w kategoriach przyjani, lecz nastoletniej fascynacji. Mczyni nie rozstawali si, dzielili si wszystkim, sprzeczali
si, kcili10. Ten powcigliwy w towarzystwie kobiet11 wojskowy staje si zaskakujco wylewny wobec swego podwadnego. Dla Septimusa jest to pierwsza i niestety ostatnia bliska wi z drug osob. Moliwe, e mier Evansa zmusza
Septimusa, by zda sobie spraw z homoerotyczej natury swojego przywizania. By
uciec przed samym sob, by odsun myli o homoseksualizmie, szybko polubia
pierwsz napotkan kobiet mod Woszk Lukrecj. Przywozi j do Anglii jako
swoj zdobycz wojenn, po czym bardzo szybko popada w stan, kiedy nie ma ju
siy duej maskowa wewntrznej pustki, lku i samotnoci.
10
11
Woolf, s. 108.
Ibid.
204
Warto wspomnie, i Woolf wyposaya Septimusa w swoje wasne dowiadczenia choroby psychicznej ich objawy i relacje z medycznym establishmentem s niemale identyczne. Lekarze decyduj o leczeniu Septimusa bez pytania si o jego zgod
i s wobec niego protekcjonalni. Dodatkowo Sir Bradshaw zamierza podda go kuracji spoczynkowej jest to metoda, ktr leczono histeryczki, lecz sporadycznie zalecano take mczyznom. Wszystko to potguje feminizacj Septimusa zostaje on
przedstawiony jako bezsilny i bierny.
W roku 1990 powsta kolejny utwr dotyczcy onierzy z nerwic frontow. Pat
Barker, zanim napisaa sw trylogi, przeprowadzia jako historyk wnikliwe badania
materiaw rdowych. Barker uwypukla rol stereotypw zwizanych z mskoci
i wini je za cierpienie onierzy. Mczyzn uczono, i powcigliwo w okazywaniu
uczu jest esencj mskoci, dlatego te nie potrafi oni poradzi sobie z lkiem i wspczuciem, ktrego dowiadczaj w okopach. Poniewa nie okazuj emocji i o nich nie
mwi, padaj ofiar nerwicy konwersyjnej. Choroba nadaje fizyczny wyraz ich wewntrznemu cierpieniu, metaforycznie komunikujc je innym. Poczucie zagubienia
dodatkowo potguje rozczarowanie wojn:
Zostali zmobilizowani do dziur w ziemi, tak ciasnych, e trudno si w nich ruszy.
A Wielka Przygoda prawdziwy odpowiednik powieci przygodowych, ktre pochaniali jako mali chopcy okazaa si siedzeniem w kucki w ziemiankach, w oczekiwaniu na mier. Wojna, ktra obiecywaa tyle mskich zaj, w rzeczywistoci
dostarczya im kobiecej biernoci, i to na skal nieznan ich matkom i siostrom. Nic
dziwnego, e si zaamuj.12
205
206
207
Najwyraniejszym, cho mao wyszukanym, przykadem zmiany kobiecych oczekiwa wzgldem partnerw jest melodramat Powrt do domu. Gwna bohaterka jest on
krzepkiego onierza piechoty morskiej, jednak nigdy nie zostaa przez niego zaspokojona seksualnie. Pierwszy orgazm osiga ze sparaliowanym Lukeem, ktry dziki swojej impotencji symbolizuje nowy model nie-fallicznego mczyzny. Luke oferuje jej
zwizek partnerski, szanuje i rozumie jej kobieco. Fizyczne kalectwo zmusio go do
przewartociowania tradycyjnego wzorca mskoci w taki sposb, e sta si wraliwy
i czuy. W czasie trwania konfliktu wietnamskiego, pod wpywem hipisowskiej kontrkultury, wyoni si w Stanach nowy, alternatywny model mskoci. Mimo i gwny
nurt mody nie przej cakowicie falbaniastych koszul w psychodeliczne wzory, dugich
wosw czy biuterii, bez wtpienia zmieni sposb mylenia o kanonie mskoci. Zwykli
mczyni zaczli nosi odwaniejsze kolory czy wosy do ramion. Typ ogolonego na
jeyka osika w mundurze przesta by dla kobiet atrakcyjny, gdy utosamia stare, patriarchalne wartoci. Dodatkowo przekonanie o okropnociach, ktrych musia si dopuci wobec wietnamskich cywilw, zwaszcza kobiet i dzieci, oznaczao wyparcie si
przez niego cnt domowych, a feministki domagay si od nowego mczyzny wikszego zaangaowania w obowizki gospodarskie czy opiek nad dziemi.
Warto zastanowi si, czemu przemys filmowy koncentrowa si na prezentowaniu krwawych jatek i demoralizacji wojska, zamiast, jak do tej pory, ukazywa onierza-gentlemana z filmw o II Wojnie wiatowej, ktrego rozsawi John Wayne
i inni.15 Odpowied na to pytanie nie jest jednoznaczna. Po pierwsze, dziki postpowi mediw, zwaszcza telewizji, wiadomoci z frontu natychmiast pojawiay si
w niemal kadym amerykaskim domu. Bez wtpienia niektrzy onierze zawsze dopuszczali si przestpstw wojennych masakr na cywilach, gwatw czy rabunkw,
jednak informacje o tych czynach nie docieray do ich bliskich, wic po powrocie do
domu witano ich jak bohaterw obrocw czy oswobodzicieli. Codzienna brutalno wojny cierpienie, pot, krew, bl i mier pozostaway w tyle za oficjaln propagand, prezentujc dziaania wojenne jako akty heroizmu. Przecitny cywil nie
musia si zastanawia, co waciwie dzieje si na froncie. Nie uwiadamia sobie
w peni, e celem walki jest zabicie drugiego czowieka. W przypadku konfliktu wietnamskiego taka beztroska ignorancja bya niemoliwa, gdy okaleczone ciaa, spalone
wioski oraz paczce dzieci codziennie gociy na ekranach telewizorw czy na pierwszych stronach gazet16. Co wicej, postp w dziedzinie techniki i medycyny sprawi, i
wielu bardzo ciko rannych natychmiast transportowano helikopterem na st operacyjny i ratowano im ycie. Podczas poprzednich wojen nie byoby moliwoci udzielenia im tak skutecznej i szybkiej pomocy, najpewniej umarliby w wyniku odniesionych
obrae17. Dlatego niegdy z wojen wracali stosunkowo mao okaleczeni weterani. Jednak w okresie wojny w Wietnamie dziesitki sparaliowanych i oszpeconych modych
ludzi przypominao cywilom, e wojna to okrutna i bezwzgldna sprawa.
15
Susan Jeffords, 2002, The Reagan Hero: Rambo [w:] R. Eberwein (red.) The War Film, New
Brunswick, Rutgers University Press, s. 154.
16
John Sibley Butler, 2004, Foreword [w:] Scott, Wilbur J. Vietnam Veterans Since the War. The Politics of PTSD, Agent Orange and the National Memorial, Norman: University of Oklahoma Press, s. XVIII.
17
Wilbur Scott, 2004, Vietnam Veterans Since the War. The Politics of PTSD, Agent Orange and
the National Memorial, Norman: University of Oklahoma Press, s. 9-12.
208
Kolejnym wanym aspektem, ktrego nie mona pomin, omawiajc przedstawienia wojny, jest wiek przecitnego rekruta. W wikszoci na front szli dziewitnastolatkowie, czyli bardziej chopcy ni uformowani emocjonalnie doroli mczyni.
Chopcy, ktrym dane byo przej ostatni etap okresu dojrzewania w nienormalnych,
bo wojennych, warunkach18. Ich pierwszym kontaktem ze mierci mogo by zabicie
wietnamskiego wieniaka, pierwszym dowiadczeniem erotycznym seks z prostytutk poyczon od kolegi. Bez wtpienia takie przeycia byy w stanie zdeformowa ich jeszcze nie w peni uksztatowan doroso oraz sprawi, i pniejsze
funkcjonowanie w czasie pokoju stao si niezmiernie problematyczne. Dla kontrastu,
w poprzednich wojnach brali udzia znacznie starsi poborowi.
Ponadto brytyjscy onierze walczcy w I wojnie wiatowej byli ochotnikami.
Wstpowali do wojska, gdy chcieli suy krlowi i ojczynie. Spoeczestwo nalegao, by kady zdolny do walki mczyzna znalaz si na froncie jeli nie chcia,
kwestionowano jego msko. Wielu rannych onierzy odesanych do domu pragno jak najszybciej powrci do okopw. Nieliczni pacyfici byli bojkotowani towarzysko. Dlatego te ofiary nerwicy frontowej, ktre znay rozdwik midzy
oficjaln powojenn propagand a realnoci ycia na froncie, czuli si wyobcowani.
Dla kontrastu, wsparcie spoeczne dla amerykaskiej obecnoci w Wietnamie drastycznie malao w miar trwania wojny podczas wiecw i demonstracji publicznie
potpiano polityk zagraniczn. Mczyni starali si za wszelk cen unikn poboru znane s przypadki palenia wezwa (np. synna scena otwierajca Hair) czy
uciekania do Kanady. Uwaano, e ci, ktrzy decyduj si lecie na wojn, to psychopaci, ktrym masakrowanie cywilw sprawia przyjemno. W przeciwiestwie do
nich dezerterzy jawili si jako prawdziwi mczyni, ktrzy, nie bojc si konsekwencji prawnych, odmawiaj walki. Powracajcy z frontu onierze bynajmniej nie
byli witani jak bohaterowie, lecz spotykali si z jawn wrogoci. Z pewnoci
wzmagao to ich frustracj i wyzwalao agresj.
Ze wspczesnego punktu widzenia zachowanie ofiar nerwicy frontowej bardziej
przystaje do nowoczesnego rozumienia mskoci. Okazywanie uczu, take strachu
czy saboci, oraz mwienie o nich jest obecnie nie tylko u mczyzn tolerowane, lecz
wrcz zalecane przez psychologw. Wiksza pynno rl pciowych, rosnca tolerancja dla zachowa homo- czy biseksualnych oraz zrozumienie mechanizmu powstawania chorb psychosomatycznych sprawia, e niektre objawy nerwicy
frontowej nie byyby obecnie odbierane jako chorobowe.
Z drugiej strony nadmiar tradycyjnie rozumianej mskoci u weteranw wietnamskich jest odbierany jako patologiczny. Do tej pory hipermsko
interpretowano zwykle nie jak chorob psychiczn lecz przestpczo bya ona
nie do przyjcia lecz nie sugerowaa moliwoci zaburzenia psychiatrycznego. W rezultacie, (...) istniaa dysproporcja w podejciu do zachowa przesadnie mskich i kobiecych: problematyczne zachowania wrd kobiet byy patologizowane, u mczyzn
kryminalizowane.19
18
19
Ibid., s. 56.
Joan Busfield, op. cit., s. 104.
209
rda
Ksiki
Barker, Pat. (1991, 1993, 1995) The Regeneration Trilogy. London: Viking, 1995.
West, Rebecca. (1918) The Return of the Soldier. Londyn: Virago, 2004
Woolf, Virginia. (1925) Mrs Dalloway. Ware: Wordsworth Classics, 2003.
Filmy
Ashby, Hal, dir. Coming Home. USA, 1978.
Benton, Robert, dir. The Human Stain. USA/Germany/France, 2003.
Cimino, Michael, dir. The Deer Hunter. USA, 1978.
Coppola, Francis Ford, dir. Apocalypse Now. USA, 1979.
Cosmatos, George P, dir. Rambo: First Blood Part II. USA, 1985.
De Palma, Brian, dir. Casualties of War. USA, 1989.
Forman, Milos. Hair. USA, 1979.
Kotcheff, Ted, dir. First Blood. USA, 1982.
Kubric, Stanley, dir. Full Metal Jacket. USA, 1987.
Lyne, Adrian, dir. Jacobs Ladder. USA, 1990.
210
Bibliografia
Bentall, Richard P., Madness Explained. Psychosis and Human Nature. Londyn:
Penguin Books, 2004.
Borossa, Julia, Hysteria. Duxford: Icon Books, 2001.
Busfield, Joan, Men, Women and Madness. Understanding Gender and Mental Disorder. Nowy Jork: Palgrave Macmillan, 1996.
Butler, John Sibley, Foreword [w:] Scott, Wilbur J. Vietnam Veterans Since the War.
The Politics of PTSD, Agent Orange and the National Memorial. Norman: University of Oklahoma Press, 2004.
Gelder, Michael, Dennis Gath and Richard Mayou. Concise Oxford Textbook of
Psychiatry. Oksford: OUP, 1994.
Malo, Jean-Jacques and Tony Williams, Vietnam War Films. Jefferson: McFarland
& Company, 1994.
Jason, Philip K., Acts and Shadows. The Vietnam War in American Literary Culture.
Lanham: Rowan & Littlefield Publishers, 2000.
Jeffords, Susan, The Reagan Hero: Rambo in The War Film. Red. Robert Eberwein.
New Brunswick, Rutgers University Press, 2002.
Modleski, Tania, Do We Get to Lose This Time? Revisiting the Vietnam War Film in
The War Film, red. Robert Eberwein. New Brunswick, Rutgers University Press,
2002.
OBrien, Stephen, Traumatic Events and Mental Health. Cambridge: CUP, 2000.
Prior, Pauline. Gender and Mental Health. Nowy Jork: New York University Press, 1999.
Rivers. W.H.R., The Repression of War Experience, The Lancet. February 1918.
www.gwpda.org/comments/rivers.htm (10 padziernika 2006)
Scott, Wilbur J., Vietnam Veterans Since the War. The Politics of PTSD, Agent Orange
and the National Memorial. Norman: University of Oklahoma Press, 2004.
211