BIULETYN INSTYTUTU ZACHODNIEGO

Austria nieprzezwyciona
przeszo i mit pierwszej
ofiary
Bogumi Rudawski

Redakcja:
Radosaw Grodzki
Jacek Kubera
(redaktor naczelny)
Piotr Kubiak
Krzysztof Malinowski
Korekta:
Hanna Ranek

Nr 246/2016
17.06.16
ISSN 2450-5080

Biuletyny dostpne
take dziki:
NEWSLETTER IZ
FACEBOOK
SCRIBD
LINKEDIN
TWITTER

Na sposb postrzegania II wojny wiatowej i wczeniejszych kilkuletnich rzdw autorytarnych w Austrii wpyw miaa przede
wszystkim polityka oraz oglnoeuropejskie procesy demokratyzacji
ycia politycznego i spoecznego. Zwizek pomidzy sytuacj polityczn w Austrii a zmianami w pamici zbiorowej, wywoanymi
rozliczeniami z nazistowsk przeszoci, by silny. W cigu ostatnich 30 lat doszo do znaczcych przemian wiadomoci historycznej Austriakw. Konfrontacja z przeszoci i konstruowanie
nowej polityki wobec pamici podzieliy mocno spoeczestwo
austriackie. Ambiwalentny stosunek do przeszoci sta si nie tylko
przedmiotem sporw wewntrzpastwowych, ale take elementem wizerunku tego pastwa na arenie midzynarodowej.
Rozrachunek z totalitarn przeszoci w Austrii dotyczy
przede wszystkim narodowego socjalizmu oraz udziau Austriakw
w zbrodniach II wojny wiatowej. Nowym tematem poddanym
pod osd opinii publicznej jest od niedawna rwnie funkcjonowanie tzw. reimu austrofaszystowskiego.
Pojciem austrofaszyzymu okrela si okres autorytarnych rzdw kanclerzy Engelberta Dollfussa i Kurta Schuschnigga
w latach 1934-1938. Jego najwaniejszym ideowym komponentem bya ideologia ojczyniana, ktra gloryfikowaa wasne pastwo i nard. Czteroletni okres autorytarnych rzdw oznacza
bezwzgldne przeladowania opozycji socjaldemokratycznej
i komunistycznej oraz wprowadzenie polityki antysemickiej. Kres
austrofaszyzmowi pooya aneksja hitlerowska. 12 marca 1938 r.
Adolf Hitler wyda rozkaz wmaszerowania do Austrii. Nowy kanclerz Arthur Seyss-Inquart pod naciskiem Hitlera proklamowa zjednoczenie Austrii z Rzesz Niemieck. Przyczenie Austrii do Niemiec, bdce pogwaceniem obowizujcego prawa midzynarodowego, zostao potwierdzone w referendum z 10 kwietnia 1938 r.,

1z6

w ktrym zdecydowana wikszo obywateli austriackich opowiedziaa si za Hitlerem.

Ogem w latach 1938-1945 ponad 680 tys. Austriakw (8% spoeczestwa) byo
czonkami NSDAP. Wymordowano okoo 65 tys. austriackich ydw. Ponadto obywatele austriaccy byli wysoko postawionymi funkcjonariuszami nazistowskiego aparatu
opresji. Wystarczy wspomnie, e Austriakami z pochodzenia byli Ernst Kaltenbrunner,
szef Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy, Odilo Globocnik, dowdca SS i policji
w Generalnym Gubernatorstwie, Fritz Stangl, komendant obozw zagady w Sobiborze
i Treblince oraz Adolf Eichamann, architekt Zagady.
Najwaniejszym midzynarodowym aktem dla odrodzenia Austrii jako suwerennego pastwa oraz uniewanienia jej aneksji bya deklaracja ministrw spraw
zagranicznych Wielkiej Brytanii, USA, ZSRR i Chin podpisana 30 padziernika 1943 r.
w Moskwie. Jej sygnatariusze domagali si przywrcenia wolnej i niepodlegej Austrii.
W deklaracji okrelano Austri jako pierwszy wolny kraj, ktry sta si ofiar typowej agresji hitlerowskiej. W kocowym fragmencie deklaracji wskazano rwnie
na odpowiedzialno Austrii za udzia w wojnie po stronie nazistowskich Niemiec.
Powane nastpstwa w kolejnych dziesicioleciach miao okrelenie Austrii jako ofiary agresywnej polityki Hitlera, poniewa mit ten sta si fundamentalnym elementem
doktryny politycznej Drugiej Republiki oraz gwnym narzdziem polityki historycznej
pastwa.
W dniu 27 kwietnia 1945 r. prowizoryczny rzd z socjaldemokrat Karlem
Rennerem na czele ogosi deklaracj niepodlegoci, w ktrej ustanawiano powstanie
demokratycznej Republiki Austriackiej. W preambule do dokumentu przytoczono
fragment deklaracji moskiewskiej mwicy o Austrii jako pierwszej ofierze Hitlera.
Pene umocowanie doktryna ta znalaza w traktacie pastwowym, ktry koczy
alianck okupacj pastwa i zosta podpisany 15 maja 1955 r. przez Austri i pastwa
koalicji antyhitlerowskiej USA, Wielk Brytani, ZSRR i Francj. Traktat pastwowy
gwarantowa Austrii pen niezawiso i integralno terytorialn w granicach z 1938 r.
Istotne jest to, czego w traktacie nie uwzgldniono. Bezporednio przed podpisaniem
dokumentu wykrelono z jego preambuy na wyrane danie austriackiego ministra
spraw zagranicznych Leopolda Figla zdanie o wspudziale i odpowiedzialnoci Austrii
za zbrodnie II wojny wiatowej. Austria przedstawiona zostaa jako pastwo napadnite i zaanektowane przez hitlerowskie Niemcy.
Podstaw politycznej suwerennoci Drugiej Republiki uczyniono faszyw tez
o byciu pastwem jedynie poszkodowanym przez reim nazistowski. Selektywne podejcie do historii oraz wyeksponowanie mitu pierwszej ofiary byy przemylan
strategi polityczn. Zaoyciele Drugiej Republiki dyli w ten sposb do budowy
tosamoci spoeczestwa austriackiego wok jednej, unifikujcej idei. Zwaywszy
na negowanie po I wojnie wiatowej przez rne krgi spoeczne politycznej samodzielnoci Austrii, omawiana doktryna doprowadzi miaa do wzbudzenia wrd Austriakw
przekonania o koniecznoci istnienia odrbnej pastwowoci. Mit ofiary suy rwnie
konsolidacji spoecznej. Odnale si w nim mogy osoby o odmiennych przekonaniach politycznych i rnej przynalenoci partyjnej, w tym wielu czonkw NSDAP.
Reinterpretacja niedawnych dziejw, w ktrej aneksj kraju przedstawiono wycznie
jako wrogi akt przemocy ssiedniego pastwa, przemilczajc autentyczne spoeczne

2z6

poparcie dla przyczenia pastwa do Niemiec i udzia Austriakw w wojnie, staa si

fundamentem konsensusu politycznego i spoecznego Drugiej Republiki.
Doktryna pierwszej ofiary zablokowaa na kilka dekad proces rozliczania si
z totalitarn przeszoci i wykrelia ze zbiorowej pamici Austriakw okres narodowosocjalistyczny. Przekonanie Austriakw o wasnej niewinnoci wyraajce si w sugestywnej kategorii ofiary stao si wyznacznikiem ich wiadomoci historycznej oraz
zyskao akceptacj gwnych si politycznych: Austriackiej Partii Socjalistycznej
(SP) oraz Austriackiej Partii Ludowej (VP). Pierwszy rzd Drugiej Republiki podj
pewn prb rozrachunku z nazizmem. Jeszcze w 1945 r. wydano ustaw o zakazie
NSDAP oraz ustaw o zbrodniach wojennych, ktre stay si najwaniejszymi instrumentami prawnym sucymi pokonaniu nazistowskiej przeszoci. Powoay one do ycia
sdy ludowe, ktre orzekay w sprawach o przestpstwa wojenne. Ogem w okresie
od 1945 do 1955 r., kiedy to sdy ludowe zostay zniesione, wpyno do nich ponad
136 tys. spraw. Jednak zaledwie w 13,5 tys. przypadkach zapady wyroki skazujce.
Reszt spraw umorzono lub wydano wyroki uniewinniajce. Procesy zbrodniarzy wojennych nie cieszyy si wikszym zainteresowaniem opinii publicznej i nie miay wikszego znaczenia dla formowania si krytycznego stosunku do przyszoci. Jednoczenie
od wyborw parlamentarnych w 1949 r., w ktrych prawo uczestnictwa zyskali rwnie
wczeniejsi czonkowie rnych organizacji nazistowskich, wzroso polityczne i spoeczne przyzwolenie dla upamitnienia bohaterskich walk Austriakw w szeregach
Wehrmachtu. Przejawem tego stao si stawianie w austriackich miejscowociach
licznych pomnikw i tablic pamitkowych powiconych onierzom II wojny wiatowej.
Symptomatyczne jest, e w latach szedziesitych, ktre wstrzsny yciem
politycznym w Republice Federalnej Niemiec oraz diametralnie zmieniy postrzeganie
zbrodni nazistowskich i naday nowy kierunek procesowi rozliczania si spoeczestwa niemieckiego z nazizmem, w Austrii nie podjto praktycznie adnej refleksji
nad narodowosocjalistyczn przeszoci. Jedynym przejawem zmieniajcej si wiadomoci historycznej bya studencka demonstracja z 31 marca 1965 r. skierowana
przeciwko wiedeskiemu profesorowi Tarasowi Boradajkewyczowi, ktry publicznie
gosi antysemickie i nacjonalistyczne pogldy. W oficjalnej polityce historycznej
pastwa nie zmienio si jednak nic. Przykadowo w 1975 r. Szymon Wiesenthal, kierownik ydowskiego Centrum Dokumentacji w Wiedniu, w ktrym gromadzono dokumentacj dotyczc zbrodniarzy i zbrodni wojennych, zarzuci Friedrichowi Peterowi,
przewodniczcemu Wolnociowej Partii Austrii (FP), i przynalea do SS i by odpowiedzialny za liczne zbrodnie popenione na froncie wschodnim. Peter nie ponis
jednak adnych konsekwencji, poniewa znalaz protektora we wpywowym i cieszcym
si autorytetem kanclerzu Bruno Kreiskym (SP). Wikszy skandal wybuch 10 lat
pniej. Na pocztku stycznia 1985 r. z woskiego wizienia zosta wypuszczony Walter
Reder, odpowiedzialny za masakr we woskim Marzabotto pod Boloni, w ktrym
w 1944 r. SS bestialsko zamordowao 1800 osb. W Austrii Reder zosta oficjalnie powitany przez delegacj rzdow na czele z ministrem obrony Friedhelmem Frischenschlagerem (FP). Ucisk doni Frischenschlagera i Redera na lotnisku w Grazu wywoa
oburzenie wielu politykw oraz intelektualistw. Powszechnie uwaa si, e dyskusja, ktr wywoa ten gest, staa si pocztkiem austriackiego przezwyciania
niechlubnej przeszoci. Jednak prawdziwym przeomem w procesie ksztatowania si

3z6

powojennej wiadomoci narodowej i tosamoci historycznej staa si tzw. afera

Waldheima, ktra wybucha rok pniej.
Kurt Waldheim peni od 1970 r. funkcj ambasadora Austrii przy ONZ. 22 grudnia
1971 r. przy wsparciu kanclerza Kreiskyego zosta on wybrany na stanowisko sekretarza generalnego tej midzynarodowej instytucji. Waldheim cieszy si nieposzlakowan opini i uznaniem po obu stronach elaznej kurtyny. Notabene to wanie on nada
w 1979 r. Orderowi Umiechu, polskiemu odznaczeniu, rang midzynarodow, za co
na wniosek dzieci zosta Kawalerem Orderu Umiechu. Waldheim swoje dwie kadencje
urzdowania zakoczy w grudniu 1981 r. Pi lat pniej podj z ramienia partii
ludowej walk o stanowisko prezydenta Republiki Austriackiej. W czasie kampanii
wyborczej liberalny magazyn Profil oraz prasa amerykaska (New York Times)
ujawniy, e Waldheim przemilcza w swojej autobiografii fakt przynalenoci do SA,
nazistowskich organizacji studenckich oraz penienie suby w oddziaach Wehrmachtu,
ktre bray czynny udzia w deportacjach ydowskiej ludnoci Salonik do obozw
mierci oraz w zwalczaniu operacji partyzanckich na Bakanach. Waldheim pocztkowo
zupenie ignorowa te zarzuty, nie rozumiejc powagi oskarenia. Co wicej, byy
sekretarz generalny ONZ nie wypiera si przynalenoci do Wehrmachtu. Swj udzia
w operacjach przeciwko greckim ydom i pozostaej ludnoci cywilnej na Bakanach
tumaczy jedynie wypenianiem onierskich obowizkw. Przez kraj przetoczya si
fala protestw zwolennikw i przeciwnikw kandydata na prezydenta. VP i wpywowa konserwatywno-nacjonalistyczna gazeta Kronen Zeitung rozpoczy bezprecedensow medialn nagonk na wszystkich przeciwnikw Waldheima. Kandydatur
kontrowersyjnego kandydata popar take Kreisky, ktry zarzuca mediom zagranicznym oraz wiatowemu Kongresowi ydowskiemu mieszanie si w wewntrzne sprawy
pastwa. Waldheim wygra wybory prezydenckie, otrzymujc 54% gosw, i 8 lipca
1986 r. zosta zaprzysiony na kolejnego prezydenta Republiki Austriackiej. Zwycistwo Waldheima miao powane reperkusje midzynarodowe i przyczynio si do czciowej izolacji Austrii na arenie midzynarodowej. W kwietniu 1987 r. uznany on zosta
za persona non grata w wielu krajach i otrzyma m.in. zakaz wjazdu na obszar USA.
Stany Zjednoczone wpisay prezydenta Austrii na list osb podejrzanych o popenienie
zbrodni nazistowskich. W tym samym roku rzd austriacki powoa midzynarodow
komisj historykw, ktra po dwch latach pracy przedstawia raport, w ktrym nie
potwierdzono osobistego udziau Waldheima w zbrodniach wojennych i oczyszczono
go z zarzucanych mu przez media czynw. Podkrelono jednak, e by on bardzo dobrze poinformowany o dziaalnoci swojego oddziau, poniewa pracowa w subie
informacyjnej. Prezydent nie wypowiada si publicznie o swojej przeszoci. Mimo
midzynarodowej krytyki sprawowa swoj kadencj do koca.
Afera Waldheima wywoaa pierwsz i najwiksz w powojennej Austrii dyskusj o udziale i odpowiedzialnoci tego pastwa i jego obywateli w zbrodniach II wojny
wiatowej i staa si waciwym pocztkiem procesu rozliczania si z narodowosocjalistyczn przeszoci. Zmian t mona byo dostrzec ju w 1988 r. przy okazji obchodw
50. rocznicy aneksji Austrii do III Rzeszy. Prezydent Waldheim, ku niemaej konsternacji
wielu Austriakw, w wygoszonej wwczas w parlamencie mowie przyzna, e Austriacy
uczestniczyli w zbrodniach popenionych przez reim nazistowski. W nastpnych latach
rwnie inni politycy podkrelali odpowiedzialno Austrii i jej obywateli za zbrodnicze
czyny. W sferze oficjalnej doszo do erozji mitu pierwszej ofiary, ktry zastpia

4z6

teza o wspodpowiedzialnoci. Symbolicznym kocem doktryny pierwszej ofiary

staa si wypowied kanclerza Franza Vranitzkyego przed Rad Narodow w dniu
8 czerwca 1991 r., w ktrej po raz pierwszy od zakoczenia wojny szef rzdu austriackiego uzna wspwin i wspodpowiedzialno swego narodu za zbrodnie wojenne.
W 1995 r. Vranitzky powoa do ycia Narodowy Fundusz Republiki Austriackiej na rzecz
Ofiar Narodowego Socjalizmu, ktry pomaga ofiarom nazizmu i wspiera inicjatywy
zwizane z ich upamitnieniem. Dwa lata pniej parlament austriacki ustanowi
dzie pamici o ofiarach narodowego socjalizmu, ktry obchodzony jest 5 maja, w rocznic wyzwolenia obozu koncentracyjnego Mauthausen. W 2000 r. osdonito w Wiedniu,
w obecnoci wielu politykw, pomnik upamitniajcy austriackie ofiary Holokaustu.
Podobne inicjatywy podjto w kilku innych miastach. Symbolem przemian w wiadomoci narodowej Austriakw i polityce historycznej pastwa jest przebudowa austriackiej
wystawy narodowej w Muzeum Auschwitz Birkenau w Owicimiu. Nowa wystawa
zastpia pierwotn ekspozycj z 1978 r., ktra bya bezkrytycznie podporzdkowana
paradygmatowi pierwszej ofiary.
Radykalna zmiana w oficjalnej polityce historycznej pastwa doprowadzia do
wewntrznego rozamu w spoeczestwie austriackim. Cz Austriakw odrzucia
tez o wspodpowiedzialnoci ich pastwa za udzia w II wojnie wiatowej i wyrazia
sprzeciw wobec prb moralnego i finansowego zadouczynienia ofiarom reimu nazistowskiego. To silne spoeczne niezadowolenie zagospodarowaa Wolnociowa Partia
Austrii, ktra zacza kreowa wasn polityk historyczn, opart na doktrynie
pierwszej ofiary i nacjonalistycznej mitologizacji przeszoci. Taki kierunek FP
nada Jrg Haider, ktry kierowa parti od 1986 r. Strategia odnawiania spoecznych
resentymentw i instrumentalnego wykorzystywania historii okazaa si skuteczna.
W 1999 r. FP uzyskaa ponad 27% gosw w wyborach do Rady Narodowej i staa si
drug si polityczn. W lutym 2000 r. FP i VP zawizay koalicj rzdzc,
co spowodowao roczny bojkot Austrii na forum Unii Europejskiej. Po dwch latach
koalicja si rozpada i rozpisano przedterminowe wybory. Niemniej od tego czasu
FP cieszy si w miar stabilnym poparciem spoecznym, zwaszcza wrd elektoratu
pozamiejskiego.
Obecnie w oficjalnej polityce wobec przeszoci dominuje krytyczne spojrzenie na udzia Austrii i Austriakw w II wojnie wiatowej. Bez wikszych zastrzee
uznaje si wspodpowiedzialno pastwa za zbrodnie wojennej i potrzeb dalszego
rozliczania si z przeszoci. Jednak taka interpretacja historii nie uzyskaa zrozumienia duej cz spoeczestwa, co jest wykorzystywane przez partie populistyczne
i prawicowe. Podzia ten powiadczyy przeprowadzone w 2013 r. na zlecenie najwikszego austriackiego dziennika Der Standard badania opinii publicznej, dotyczce
oceny przez Austriakw wybranych wydarze z najnowszej historii pastwa. Badanie
potwierdzio utrzymywanie si silnego przekonania o byciu pierwsz ofiar. Za t
tez opowiedziao si 46% respondentw. Natomiast 53% stwierdzio, e do aneksji
Austrii w 1938 r. doszo dobrowolnie. 42% respondentw uznao, e w czasie rzdw
Hitlera nie wszystko byo ze. Przeciwnego zdania byo 57% badanych. Poza tym
61% Austriakw chciaoby widzie silnego czowieka na czele pastwa. Rwnoczenie ten sam odsetek pytanych stwierdzi, e ich pastwo ju w dostateczny sposb
rozliczyo si z okresem nazizmu.

5z6

Przezwycianie przeszoci i rozrachunek z nazizmem jest w spoeczestwie

austriackim stosunkowo nowym procesem. Zosta on poddany przez politykw silnej
instrumentalizacji oraz manipulacji. 30 lat po wybuchu afery Waldheima przypuszcza
mona, i proces ten bdzie postpowa. Austriacka pami o wojnie (w zdecydowanie mniejszym stopniu o reimie austrofaszystowskim) staje si elementem kultury
politycznej i symbolicznej. Jednak oficjalna narracja o pamici nie stanowi nadal
powszechnie akceptowanego fundamentu historycznej i demokratycznej tosamoci
spoeczestwa austriackiego. Austriaccy intelektualici podjli przykadowo w 2014 r.,
w 80. rocznic przejcia wadzy przez Dollfussa, dyskusj nad reimem austofaszystowskim. Pozostaje ona niezrozumiaa i obojtna dla wikszej czci spoeczestwa.
Spory i emocje wywouje nieustannie rwnie przeszo nazistowska. Kiedy w 2005 r.
europarlament gosowa nad rezolucj z okazji 60. rocznicy wyzwolenie obozu Auschwitz,
europarlamentarzysta z Austrii, Andreas Mlzer, wyszed demonstracyjnie z sali.
Rwnie skandaliczna i niezrozumiaa jest niedawna decyzja o wyburzeniu czci pozostaoci obozu koncentracyjnego Mauthausen-Gusen, na miejscu ktrych ma powsta
osiedle mieszkalne. Odmiennym stosunkiem do przeszoci tumaczy si rwnie sukces
Norberta Hofera, kandydata FP, w pierwszej turze wyborw prezydenckich w maju
2016 r. Zwycistwo Hofera postrzega naley jednak przede wszystkim jako nastpstwo polaryzacji austriackiej sceny politycznej w obliczu kryzysu uchodczego, a nie
jako wyraz odrzucenia polityki historycznej, prowadzonej przez pastwo. Stosunek
do przeszoci pozostaje wanym kryterium podziaw spoecznych, ale nie ma ju tak
decydujcego znaczenia jak kilkadziesit lat wczeniej. Przyczyn rosncego rozamu
spoecznego s spory, ktre maj odniesienie do aktualnej sytuacji politycznej i spoecznej.

Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Bogumi Rudawski pracownik Instytutu Zachodniego, historyk, zajmuje si II wojn wiatow

i okupacj niemieck w Polsce oraz problemami pamici i polityki historycznej w Niemczech
i w Polsce

Instytut Zachodni
im. Zygmunta Wojciechowskiego
ul. Mostowa 27A, 61-854 Pozna

tel. +48 61 852 76 91, fax. +48 61 852 49 05

email: izpozpl@iz.poznan.pl
www.iz.poznan.pl

6z6