miosz dialog pogranicze

Czesaw Miosz
stulecie
Midzynarodowe Centrum Dialogu
otwarcie
Polska Prezydencja w Radzie Unii Europejskiej
wigilia

miosz
dialog
pogranicze

POGRANICZE

SEJNY 2011

spis treci
008

Krzysztof Czyewski, Sowo wstpne

011
MIOSZ O KRASNOGRUDZIE I SEJNACH
012
013
014
015
019
022

Czesaw Miosz, Otrzymane wanie zdjcia z Krasnogrudy...

Czesaw Miosz, Krasnogruda, albo Krasnohruda
Czesaw Miosz, Kunatt, Stanisaw
Czesaw Miosz, Mieszkacy Krasnogrudy
Czesaw Miosz, Dom w Krasnogrudzie
Moje zwizki z Sejnami. Z Czesawem Mioszem rozmawia modzie sejneska

037
MIOSZ I SUWALSZCZYZNA
038

Zbigniew Fatynowicz, Kalendarium obecnoci Czesawa Miosza na Suwalszczynie

061
MIOSZ I POGRANICZE
063
064
067
068
075
076
078
081

Czesaw Miosz, Andrzej Miosz, My niej podpisani...

Czesaw Miosz, Drogi Staszku (list do Stanisawa Baraczaka)
Czesaw Miosz, Serdecznie popieram
Poszukiwanie ojczyzny. Z Czesawem Mioszem rozmawia Krzysztof Czyewski
Czesaw Miosz, O Pograniczu
Krzysztof Czyewski, O czasie powrotu
Czesaw Miosz, O przywrceniu
Krzysztof Czyewski, Linia powrotu (fragment)

087
POGRANICZE I KRASNOGRUDA
089
102
110
116
118
120

Krzysztof Czyewski, Prowincja Pedagogiczna Budowniczych Mostw

Magorzata Sporek-Czyewska, Wojciech Szroeder, Trakt Krasnogrudzki
Europejska Agora, 30 czerwca 2011
Szukanie ojczyzny. wiadectwo i proroctwo Czesawa Miosza. Wystawa
Akcja Rodzinna Europa
Midzynarodowe Centrum Dialogu


Mapa okolic Krasnogrudy z 1839 roku

SOWO WSTPNE

ycie i dzieo Czesawa Miosza domykaj si w kole powrotu. Wypowiedziane

w sowie poetyckim apokatastasis zmierzao do istnienia. Wygnaniec, dzieli koleje losu bieecw, emigrantw i ludzi wykorzenionych, ktrych zawierucha
dziejowa rzucaa zmiejsca na miejsce, wwiat. Podrny, domem swym ustanowi mow ojczyst, ipozosta jej wierny. Na wiat spoglda podobnie jak Gucio
Zaczarowany, bohater ulubionej ksiki zdziecistwa: to zbardzo bliska, niczym
wkielichu kwiatu zanurzony wswej maej ojczynie, to zbardzo daleka, jak podrny wiata obejmujcy kontynenty, jzyki, pokolenia, epoki
Jak wielu innych mieszkacw Wilna, Wielkiego Ksistwa Litewskiego i pograniczy Europy rodkowo-Wschodniej, utraci miejsce rodzinne, bo pochona
je obrzydliwo spustoszenia. Lecz przyni mu si sen powrotu. (Dla poetw
i wdrowcw sny s przedmiotem uwagi, stanowi warsztat pracy). Podj zatem
prb wyjcia z Ziemi Ulro, ziemi wydziedziczenia. Wypracowa paradygmat powrotu iwytrwale wpisywa go wfundament nowej epoki. Powtarza przy tym formu Hegla, zapamitan z czasw szkolnych: Przezwyciy, zachowujc. Powracajcy zwyciy Wygnaca, do czego wniemaym stopniu przyczyniy si pami
dziecistwa iniesforno wprzyjmowaniu wyrokw Historii jako ostatecznych. Jego
dzieo, tworzone przez ponad pidziesit lat na Zachodzie, zawiera map bezcenn dla niepogodzonych zmiejscem wyznaczonym im koniecznoci dziejow. Dane
mu byo powrci, bo y wystarczajco dugo, aby ujrze upadek ideologii idyktatur odpowiedzialnych za barbarzyski wiek dwudziesty. Odwiedzi zaktki, po ktrych kiedy bdzia jego wczesna modo: Przedzieraem si gszczem, tam gdzie
kiedy by park, ale nie znalazem ladw alei (zwiersza Powrt).
Jednym zmiejsc powrotu Czesawa Miosza jest Krasnogruda, majtek, ktry nalea przed wojn do krewnych poety ze strony matki, pooony nieopodal Sejn, tu
przy granicy polsko-litewskiej. Wkrasnogrudzkim dworze spdza on szkolne istudenckie wakacje, dowiadcza uczuciowych rozterek, pisa wiersze. Czu si duchowo silnie zwizany ztym miejscem wielu sprzecznych przey, czemu da wyraz
rwnie wswojej pnej twrczoci. Nic dziwnego, e bardzo pragn tutaj wrci
iskorzysta zpierwszej nadarzajcej si ku temu okazji w1989 roku.
Spotka tu animatorw z Fundacji Pogranicze, ktrzy take wtedy przybyli do
Sejn, by stworzy orodek praktyk midzykulturowych, zainspirowany wduej mierze ideami wyczytanymi wjego ksikach. Odtd pozostawali wbliskim kontakcie.
Pki nie opuciy go siy, chtnie przyjmowa ich zaproszenie iprzybywa do Sejn

iKrasnogrudy jeszcze kilkukrotnie. Jego powroty stay si dla nich czym wicej
ni odwiedzinami zaktkw zapamitanych zdziecistwa. Podajc za nim, sami
znaleli si na linii powrotu. Starali si wspuczestniczy w tym dowiadczeniu
iwple je wswoj prac, std ich szczeglny stosunek do kwestii miejsca ipamici. Rozpoczli starania oodzyskanie dworu wKrasnogrudzie zparkiem iresztwk, aby je odbudowa, aby odyy. Tak zrodzia si myl utworzenia Midzynarodowego Centrum Dialogu, gdzie mgby powsta warsztat rzemiosa budowania mostw midzy kulturami oraz zgbiania poprzez edukacj ipraktyki artystyczne etosu ludzi pogranicza. Czesaw Miosz zadeklarowa pene poparcie dla tej idei izgodzi si patronowa caemu przedsiwziciu. Do koca swych dni ledzi postpy
prac, przejty realizacj tego zamierzenia. Zanim odszed, zdy jeszcze zapozna
si zplanami rewitalizacji dworu iprojektami nowych obiektw, ktre zostan tam
wzniesione. Wlicie do zespou Pogranicza napisa:
Suszne jest, e zamiast dworu wKrasnogrudzie, powstanie wniej orodek midzynarodowego dialogu ie Sejny przechowuj pami tego, czym byy nie tylko wowym
czasie, wtedy sprzed II wojny, ale jeszcze dawniej, kiedy dziaao tutaj znakomite liceum, wktrym zdawa matur Stanisaw Kunat iinni wybitni dziaacze emigracyjni po roku 1831; kiedy sztetl sejneski by orodkiem myli religijnej, godnej wzmianki wEncyclopaedia Judaica iwtedy, kiedy dziaa wtym miecie biskup Baranauskas.
Kiedy uczylimy si formuy Hegla: Przezwyciy, zachowujc. Io to zapewne chodzi wnaszych wysikach zblienia si do przeszoci. Zanurzeni wteraz, powinnimy
stara si przenie niejako wnowy wymiar to, co byo, zca wiadomoci, e pracujemy dla tego, co kiedy bdzie, ie przygotowujemy dar dla ludzi, ktrzy bd yli po
nas. Odczuwam rado, mogc wmyli powiedzie tym, zktrymi chodziem tutaj,
wKrasnogrudzie iwSejnach: Jestecie wdobrych rkach, nie wzgardliwie zapomniani, ale obecni. Mogaby przecie trwa jedynie obrzydliwo spustoszenia, ae stao
si inaczej, jest to zwycistwo ludzkiego rozumu iwoli.
Krzysztof Czyewski

Czesaw Miosz
o Krasnogrudzie i Sejnach

10

Czesaw Miosz w Krasnogrudzie, czerwiec 1994 roku

(Otrzymane wanie zdjcia)

Otrzymane wanie zdjcia zKrasnogrudy, robione przed paroma miesicami. Jesienny park, trzciny
jeziora, na kadym dokadnie rozpoznaj, skd patrzy fotografujcy. Co powiedzielibymy oczowieku ubiegego wieku, ktry w roku 1884 wspominaby swoj modo roku 1830?
e dwie rne epoki, zupenie niepodobne do siebie, e byby stary ipami miaby niepewn.
Nie sprawdza si nic ztego. Doznanie zmysowe kadego szczegu tak ostre, jak kiedy miaem lat
dziewitnacie, iodtworzone to samo poczucie, jakbym znw wiosowa, nakierowujc dzib odzi na
olszyny cypla, albo szed wgr wstron widocznej midzy drzewami werandy, poczucie, e jestem
tu tylko na chwil. WKrasnogrudzie? Na ziemi? Cho nigdy ten jeziorno-kamienisty powiat zpochmurnym niebem nie wydawa mi si domowy. Co do epoki, to widoczne na zdjciu suche licie s
waniejsze, a poniewa wszyscy ludzie, ktrzy tam chodzili, ju umarli, tym mocniej zaznacza si
trwao gruntu, rolin, pr roku iprzemijanie spraw ludzkich. Anawet wtym wielkim podziale na
gsto zaludnion krain ich, cieni, it tutaj, nas ywych, epoka, mody, obyczaje zupenie trac znaczenie, jakby po to, ebymy mogli sobie wyobrazi, e umarli ze wszystkich miejsc iwszystkich stuleci, zrwnani, komunikuj si ze sob.

12

Z tomu Nieobjta ziemia (Pary 1984), cytowane za Dziea zebrane Wiersze, t. 4

(Krakw 2004). Fotografie te, na prob Andrzeja Miosza, wykona Andrzej Strumio.

Krasnogruda albo Krasnohruda

Nie by to majtek dziedziczny Kunatw, tylko
kupiony od krewnych w dziewitnastym wieku.
Mj pradziadek, Teofil Kunat, mia dwch synw,
Bronisawa iZygmunta. Pierwszy zosta dziedzicem Krasnogrudy, drugi studiowa agronomi
wSzkole Gwnej wWarszawie, wyemigrowa na
pnoc, na Litw, oeni si zJzef Syruciwn
i zosta moim dziadkiem. Jego fotografia jako
maego chopczyka cigle mnie zastanawia. C
za ekstrakt radoci ycia, ale zarazem figlarnego
humoru i inteligencji. Bardzo miy chopczyk,
wszyscy musieli go lubi i potwierdzio si to,
kiedy dors.
Blisko Krasnogrudy, wSejnach, jest grb Bronisawa Kunata, Zygmunt natomiast ley w kiejdaskim powiecie, wwitobroci. Kiedy jedzi
do Kowna, stolicy niepodlegej Litwy, eby co
tam zaatwia w urzdach, nazwisko bardzo
mu pomagao, e niby takie rdzenne, bo kuna
znaczy po litewsku ciao, sia. W istocie mogo
jedynie wiadczy, e plemiona Jadwingw
mwiy narzeczem batyckim, czym midzy
pruskim alitewskim, bo wedug rodzinnych poda Kunatowie wywodzili si od Jatwiezi. Ich
korzenie wic tam, gdzie najwicej wykopalisk,
wiadczcych o tym, e Jadwingowie istnieli, czyli na Suwalszczynie. Ale jak to si stao
w redniowieczu, e zostali wytpieni, naprawd nie wiem. Nie wykroczyli poza stan plemion
indiaskich, czyli nie zjednoczyli si wpastwo,
czy wic prawda, e wystarczyo jednej wielkiej
bitwy zakoczonej rzezi, eby pooy kres ich
egzystencji? Ie wzity do niewoli maoletni syn
wodza zosta przyjty do herbu Topr iwychowany na Polaka? Troch to pachnie pomysami
historykw zepoki Romantyzmu.
Przez par stuleci midzy posiadociami zakonu
krzyackiego iLitw rozpocieraa si bezludna
puszcza, pno zaczyna si osadnictwo, polskie
od poudnia, litewskie od pnocy.

Gdzie siedzieli uszlachceni Kunatowie? WKrasnogrudzie bya biblioteka Stanisawa Kunata,

ekonomisty, po powstaniu listopadowym emigranta we Francji, profesora w cole de Batignolles urodzi si niedaleko Krasnogrudy, bo
wMichaliszkach, powiatu mariampolskiego.
Na cmentarzu katolickim w Sopocie le dziedziczki Krasnogrudy, crki Bronisawa, moje
kuzynki, Ela iNina, tudzie m Eli, Wadysaw
Lipski, i symbolicznie, ich syn Zygmunt, ktry
zgin w niemieckim obozie koncentracyjnym.
Tam te ley Weronika, crka Zygmunta, moja
matka. Jej siostra Maria pochowana jest natomiast wOlsztynie. Tyle suchej informacji, ktr
ze sob wszdzie niesiemy, cho cywilizacja zdaje si coraz mniej sprzyja pamici omglistych
sprawach plemiennych.

Haso w Abecadle Czesawa Miosza (Krakw 1997), cytowane za Dziea zebrane (Krakw 2001).

13

14

Kunatt, Stanisaw
Mj dziadek, Zygmunt Kunat, tylko wmodoci
pisa nazwisko przez dwa t. Obyczaj podwajania
kocwek (Jundzi, Montwi, Radziwi)
pojawi si chyba dla nadania nazwiskom arystokratycznej wagi. Bronisaw Kunat, brat mego
dziadka, ma swj nagrobek na cmentarzu (katolickim) w miecie Sejny i nazwisko przez dwa
t. Wodlegej od Sejn odziesi kilometrw Krasnogrudzie ogldaem tomy biblioteki Stanisawa
Kunatta. Ten figuruje wrd sawnych ludzi Suwalszczyzny (Biografie Suwalskie, cz IV,
w artykule pod tytuem Konserwatywny libera).
Dowiadujemy si stamtd, e wywodzi si ze
szlachty kalwiskiej, urodzi si w1799 wfolwarku
Michaliszki na Suwalszczynie, w powiecie mariampolskim, ie uzyska w1817 matur wliceum
wSejnach. Szko t wsawili te znani zdziejw
Wielkiej Emigracji Antoni Bukaty, Heronim Kajsiewicz iLeonard Niedwiecki.
Stanisaw Kunatt studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim, nastpnie w latach 18201823
ekonomi i filozofi w Berlinie i Paryu. Po powrocie do kraju wykada w Warszawie prawo
iekonomi. Nalea do liberalnej opozycji. Oficer
Gwardii Akademickiej, nastpnie radca stanu
i protokulant obrad sejmowych. Na emigracji
wierny polityce Hotelu Lambert. Wspzaoyciel
Towarzystwa Literackiego, wykadowca w Wyszej Szkole Polskiej.

Jego modsi bracia rwnie wMichaliszkach urodzeni: Mikoaj, oficer w Powstaniu Listopadowym, nastpnie na emigracji czonek Towarzystwa Demokratycznego, i Teofil, ktry w 1853
naby (od krewnych, Eysmontw) Krasnogrud.
To ojciec Bronisawa i Zygmunta, a wic mj
pradziadek.
Sejny w okresie midzywojennym byy malutkim ydowskim miasteczkiem. Istniay te inne
Sejny, litewskie, jako stolica litewskiej, przewanie, diecezji. Jej biskupem wkocu dziewitnastego i pocztku dwudziestego wieku by Antoni Baranowski, poeta i matematyk. Tutaj
natrafiamy na komplikacj, bo Baranowski,
pochodzcy zOnikszt na Litwie, najpierw, kiedy by w seminarium duchownym, nazywa si
Baranauskas i by patriot litewskim. W jzyku
litewskim napisa wtedy, naladujc opisy przyrody w Panu Tadeuszu, poemat pod tytuem Anikcio ilelis, co znaczy Br Oniksztaski. Utwr
ten ma wysokie miejsce wdziejach litewskiej literatury. Pniej jednak Baranauskas zaniecha poezji iodszed od swojego jzyka, piszc rozprawy
po polsku. Miejscowi Litwini chc, eby jego pomnik stan przed katedr wSejnach, co gorliwie
popieram, cho upamitniaby t posta w jej
modzieczym tylko wcieleniu, litewskiego poety.

Haso w Inne abecado Czesawa Miosza (Krakw 1998), cytowane za Dziea zebrane (Krakw 2001).

Krasnogruda okoo 1931 roku. Czesaw Miosz w rodku, najwyszy. Pierwsza z lewej: Florentyna
z Grzegorzewskich Kunat, matka Eli i Niny. Trzecia z prawej: Janina z Kunatw Niementowska.

Mieszkacy Krasnogrudy
Ela (Gabriela) iNina (Janina) byy crkami Bronisawa Kunata. Kiedy pisano to nazwisko przez
dwa t. By on bratem mojego dziadka Zygmunta. Jest pochowany na katolickim cmentarzu
wSejnach.
Ela wysza za m za Wadysawa Lipskiego, zwyksztacenia inyniera, ktry studiowa by
wNiemczech, wKarlsruhe. Mieli jedno dziecko, syna Zygmunta nazywanego Zaz. Nina natomiast
po mu nazywaa si Niementowska, ale byo to maestwo krtkotrwae ijej byy m nigdy do
Krasnogrudy nie przyjeda. Kiedy jedziem tam na wakacje, ya te jeszcze matka Eli iNiny,
Florentyna zGrzegorzewskich. Majtek, cho do duy, nie dawa jednak wystarczajcego
dochodu. Gospodarstwem rolnym zajmowaa si Nina. Chodzia wdugich butach ibya
namitnym koniarzem. W latach19191920 suya jako szeregowiec wPuku Uanw. Wjej gestii
leao kierowanie robotnikami rolnymi, ale nie byo nigdzie wobejciu osobnej kuchni dla nich, jak
na przykad wSzetejniach. Ela prowadzia gospodarstwo domowe, tzn. gospodarstwo dla letnikw,
ktrzy skadali si zinteligencji warszawskiej. Wadek nie mia waciwie funkcji, poza obowizkiem
przywoeniem goci zSejn, dokd dochodzi autobus, ibawienia goci, tote co wieczr siada
wsalonie do fortepianu igra im do taca. Syn Zaza wychowywa si wdomu. Nie pamitam, czy
zacz chodzi do gimnazjum. By bardzo wraliwy imuzykalny. Wraz zojcem zosta wywieziony w1939,
czy na pocztku 1940 roku do Sachsenhausen. Mia wtedy 15 lat. Tam nalea do grupy uywanej do
wyprbowywania odpornoci obuwia przy coraz wikszym obcieniu umar wobozie po paru latach.
Jego ojciec by atletycznej budowy iwietnie zna niemiecki, by moe te cechy pozwoliy mu przey.
Wpocztku niemieckiej okupacji Nina dziaaa jako kurierka wwyprawach na ssiedni Litw.

15


1. Auto Wadysawa Lipskiego,
tzw. dokart, Krasnogruda, lata
trzydzieste.

2. Gabriela Lipska w alei parku

krasnogrudzkiego prowadzcej
1 na brzeg jeziora Hony.

3. Czesaw Miosz
(trzeci od prawej) w parku
krasnogrudzkim, lata
trzydzieste.

Nie wiem, czy to przyczynio si do aresztowania Wadka iZazy, raczej nie. Ich aresztowanie to
wynik akcji niemieckiej przeciwko polskiej inteligencji na obszarze wtedy wczonym do Reichu.
Po aresztowaniu Wadysawa iZazy majtek zosta chyba oddany niemieckiemu zarzdcy, aEla
iNina dotary do Warszawy itam chyba przeyy Powstanie. Po wojnie osiedliy si wSopocie
razem zWadkiem, ktry wrci zobozu koncentracyjnego, wwilli, zapisanej na moje nazwisko, przy
ulicy Wybickiego. Wwilli tej straszyo, bo rodzina lekarza niemieckiego popenia wniej bya
zbiorowe samobjstwo, siedzc przy stole izaywajc cyjanku potasu. Strachy wtym domu opisa
wjednym zwierszy Miron Biaoszewski.
Kiedy byem wAmeryce, staraem si im pomaga, przysyajc paczki. Mieszkanie wwilli zamienili
nastpnie na mieszkanie wbloku.
Ela umara w1962, Nina w1977, Wadek w1978.
Wszyscy troje s pochowani na cmentarzu katolickim wSopocie ijest tam symboliczny grb Zazy,
atake, wtym samym kompleksie, grb mojej matki, ktra umara na tyfus wwiosce Drewnica pod
Gdaskiem, po tak zwanej repatriacji zWilna w1945.

16

17
2

z lewej: Gocie pensjonatu na

ganku dworu w Krasnogrudzie,
lata trzydzieste XX w.. Przy
pierwszym z lewej filarze stoi
Gabriela z Kunatw Lipska.

u gry: Janina z Kunatw

Niementowska, przy budynku
tzw. ptasznikw w Krasnogrudzie,
lipiec 1932 roku.

Podyktowane przez Czesawa Miosza w Krakowie w dniach 1630 kwietnia 2003 roku, spisane przez
Agnieszk Kosisk i wysane w licie do Pogranicza

Dwr
w Krasnogrudzie,
lata trzydzieste.

18

1. Do Krasnogrudy
dojedao si bryczk
z Grodna (od strony
Wilna) lub Augustowa
(od strony Warszawy).

2. Wadysaw Lipski
na werandzie dworu
w Krasnogrudzie.

3. Gabriela Lipska
w salonie dworu
krasnogrudzkiego.

Dom wKrasnogrudzie
Koo domu, mniej wicej obok werandy, stao bardzo stare drzewo, ogromna lipa, dzi cita. Tu
koo niej znajdowaa si przybudwka, czyli wironek, zdaje si, zdrzewa modrzewiowego. Wzimie
nie ogrzewany, tak e byo wnim wtedy bardzo zimno, ale latem mg suy za pokoje dla letnikw.
Sam dom, co bardzo rzadkie, mia dwie kondygnacje. Zprzedpokoju wchodzio si na prawo do
jadalni, ana lewo do salonu, ktry by do obszerny. Za jadalni by jeden pokj zajmowany, oile
pamitam, wzimie przez Nin. Kto wnim mieszka latem nie wiem, by moe kto zletnikw.
Odpowiednikiem tego pokoju za jadalni by, jak mi si wydaje, pokj za salonem. Zprzedpokoju
prowadziy schody wd na dolne pitro, gdzie byy dwa due pokoje. Jeden znich zajmowany
przez Wadkw. Byy tam rne korytarze, ale nie pamitam, czy czyy si one zkuchni na tym
samym poziomie, czy te jeszcze na niszym. Wejcie do kuchni zpowodu nierwnoci terenu byo
zzewntrz budynku. Zprzedpokoju prowadziy rwnie schody na gr, na strych. Cay dom by,
oile rozumiem, podmurowany iotynkowany. Czy konstrukcja bya zdrewnianych bali, czy by to
tzw. mur pruski nie pamitam. Ale strych mia za podog warstw piasku, iszo si do jedynego
na tym poziomie pokoju zuoonymi deskami. Wtym pokoju podczas wakacji mieszkaem.
Salon ijadalnia byy urzdzone do starowiecko. Wsalonie pamitam star sof, fortepian, biurko, fotele, jak star szaf. Wjadalni, zaraz na prawo od wejcia szaf zksikami nalecymi do
Stanisawa Kunata emigranta 1831 roku, ekonomisty, profesora wlcole des Batignolles wParyu.
Ksiki miay skrzane oprawy zepoki ibodaj niektre znich byy jego pira. Ale wtedy przeszo
nie bardzo mnie obchodzia.

19

Na prawo od werandy, ktra teraz te istnieje, na tym samym poziomie byy cieki nieduego sadu,
poniej byo kilka alejek parku schodzcych do jeziora. Tu przy jeziorze sza alejka na prawo od
przystani dek do miejsca kpielowego na samym lewym skraju jeziora tu przy szuwarach. Zmiejsca kpielowego mona byo przepyn na drug stron (co zrobiem raz czy dwa) do dworu Hony nalecego do Meyerw.
ZKrasnogrudy jedzio si do Sejn dwiema drogami: albo przez las do wsi Ogrodniki iszos do
Sejn, albo drog przez las do wsi egary ilen drog do miasteczka.
Mam wraenie, e Krasnogruda bya kiedy bardzo duym majtkiem, posiadajcym ogromny las,
po ktrym niewiele zostao. Cay prawie obszar pomidzy dworem ijeziorem Gaadu, awic jakie
trzy kilometry, by pokryty lasem ipodejrzewam, e wycicie tego lasu suyo pewnym arystokratycznym fumom, na przykad podrom po zachodniej Europie. Teraz pomidzy dworem ijeziorem
Gaadu s tylko pola. Nic mi nie jest wiadomo ostosunkach pomidzy dworem issiednimi wioskami: Ogrodniki zludnoci chyba niejednolit jzykowo iwiosk egary, czysto litewsk. Granica litewska bya opar kilometrw od dworu, jak wiadomo, gucho zamknita inigdy nie syszaem
ojakimkolwiek przejciu granicy koo Ogrodnik.

1. Dwr w Krasnogrudzie,
1935 rok.

2. Czesaw Miosz pywajcy

w jeziorze Hony,
lata trzydzieste.

3. Gocie pensjonatu
w Krasnogrudzie na jeziorze
Hony.

20

1. Park krasnogrudzki
przed wojn.

2. Salon dworu
w Krasnogrudzie, 1927 rok.
Przy fortepianie: Wadysaw
Lipski. Pierwsi z prawej:
Aleksander Miosz i Janina
Niementowska.

Podyktowane przez Czesawa Miosza w Krakowie w dniach 1630 kwietnia 2003 roku, spisane przez
Agnieszk Kosisk i wysane w licie do Pogranicza

21

Moje zwizki zSejnami zCzesawem

Mioszem rozmawia modzie sejneska
Boena Szroeder: Od wielu lat pracujemy zmodym pokoleniem nad pamici Sejn iwielokulturowym dziedzictwem naszego regionu. Razem zmodzie przygotowywalimy ksik ispektakl
Kroniki sejneskie, ktre powstay ze spisanych opowieci starszych ludzi. Awpracy tej uczestniczy
ijest tutaj znami modzie polska, litewska istaroobrzdowcy. Od dawna ju marzylimy, aby tak
rozmow odby zPanem.

C.M: Wmoich latach studenckich, spdzaem wakacje wKrasnogrudzie, okoo dziesiciu kilometrw od Sejn, prawie na granicy litewskiej, wmajtku, ktry nalea do rodziny Kunatw. Dziadek Kunat urodzi si wKrasnogrudzie. Brat mego dziadka, Bronisaw Kunat, jest pochowany wSejnach na cmentarzu katolickim, chocia rodzina Kunatw bya kalwiska jak podaje lista szlachty
kalwiskiej jeszcze wXVIII wieku. Wjaki sposb stali si katolikami, nie wiem, wkadym bd razie wXIX wieku byli ju nimi. Ot mj dziadek urodzi si wKrasnogrudzie, ale ju nie mia jako
modszy syn majtku, tylko wyksztacenie. Studiowa agronomi wSzkole Gwnej wWarszawie.
Byy to czasy pozytywizmu. Potem wyemigrowa na pnoc, to znaczy na Litw waciw, na pnoc
od Kowna, itam oeni si zJzef Syru, moj babk.
WKrasnogudzie bywaem najczciej wlatach studenckich. Jako e wtedy majtki ziemskie podupaday, moje krewne Ela iNina Kunatwny (zamne inaczej si nazyway) zaoyy tam pensjonat, eby jako podreperowa sytuacj finansow. To s wanie moje zwizki zSejnami. No, ado
Sejn przyjedao si co kilka dni. Nie wiem, jak wyobraacie sobie Sejny wczesne. Przy kocu rynku, znaczy po przeciwlegej stronie ni synagoga, po prawej rce, bya restauracja mamy Fligieltaub.
Nie wiem, czy wiecie oistnieniu takiej restauracji?
Tak, tak wiemy.
C.M.: No, amniej wicej naprzeciwko tej restauracji, przy rynku, odbyway si niesamowite sceny dookoa autobusu. To by duy autobus, ktry wyrusza zrynku zniesychanym rejwachem. Tumy si gromadziy dookoa tego autobusu! Nawet na dachu adowali rozmaite kosze zptactwem
itd., gwnie wdni targowe. Tak naadowany autobus wyrusza do Suwak. Nie wiem, czy to, co opowiadam, jest wam znane? Autobus nalea oczywicie do spki ydowskiej iklientami byli przede
wszystkim ydowscy kupcy, ktrzy przewozili rozmaite produkty do Sejn.
Moje kuzynki nie byy zbyt pobone. Bardzo tolerancyjne, ale nie bardzo pobone do kocioa wSejnach nie bardzo jedziy. Aomoim dziadku Kunacie napisaem wiersz. Nie wiem, czy kto
zwas ten wiersz czyta?

22

Czytalimy.

Spotkanie pracowni Kronik sejneskich zCzesawem Mioszem wjego mieszkaniu

wKrakowie przy ul. Bogusawskiego 26 kwietnia 2002 roku. Od lewej wpierwszym
rzdzie: Rita Kalinowska, Magorzata Sporek-Czyewska, Weronika Czyewska, Magda
Meyza; wdrugim rzdzie: Magda Andruczyk, Ewa Adukowska, Paulina Lewandowska,
Czesaw Miosz, Ilona Jodzis, Boena Szroeder; wostatnim rzdzie: Micha Grygu,
Adam Adukowski, Kacper Szroeder, Dariusz Miszkiel, Tomasz Wciso.

C.M.: Dziadek Kunat by bardzo tolerancyjnym czowiekiem. Awtedy to byo trudne by tolerancyjnym, poniewa byy napicia narodowociowe, szczeglnie polsko-litewskie, anasza rodzina,
ipo stronie mojego ojca, ipo stronie matki, mwia po polsku. Wic byy czasem konflikty, nie tylko zLitwinami, ale izssiadami, ktrzy zarzucali mojemu dziadkowi, e jest litwomanem, to znaczy
uznawa, e Litwini maj prawo istnie jako nard samodzielnie. WSzetejniach, gdzie si urodziem,
bya szkoa ojaki kilometr od dworu. Wtej szkole moja matka przed pierwsz wojn wiatow miaa szkk dla dzieci, uczya czyta ipisa. Awjakim jzyku uczya? Oczywicie po polsku. Wtedy
uwaano polski jzyk za jzyk kultury, alitewski za jzyk chopw. No wic uczya po polsku. Bdc
maym chopcem, jedziem zmatk do okolicznych wiosek iwtedy spotykali nas jej dawni uczniowie iprzyjmowali niesychanie serdecznie. Ale wtej szkole, oile si orientuj, by take kto, kto
uczy po litewsku, izdaje si, e mj dziadek go opaca. Wic to byy takie sprawy.
Mj dziadek nie mia oczywicie adnych sporw, rwnie zokolicznymi ydami wmiasteczku
Kiejdany. Moe wynikao to zjego kalwinizmu, bo wrodzinie zawsze obecne byy ekumeniczne
tendencje.

23

Amj brat, Andrzej, zkolei to s dosy malownicze dzieje wczasie wojny ocali ycie nieznanemu czowiekowi ciganemu przez Niemcw. Czowiek ten okaza si dowdc sowieckiej partyzantki wssiednich lasach. Jego oddzia skada si przewanie zydw zmiasteczka Kiejdany. Andrzej
pomaga im, posyajc ywno, za co odwdziczyli si, dajc mu odpowiednie zawiadczenie, ito
sprawio, e pniej, za czasw sowieckich, unikn deportacji do agrw.
Musz jeszcze doda, e mj ojciec by przez kilka lat inynierem powiatowym wSuwakach. Sejny
naleay do tego samego okrgu.
Naturalnie macie rozmaite pytania, na ktre chtnie odpowiem. Nie bd robi wykadu, wic
prosz bardzo spoytkujmy ten czas spotkania.
Magorzata Czyewska: Czy podrowa pan zojcem po naszym pograniczu?
C.M.: Tak, czasem jedziem zojcem wrne miejsca powiatu suwalskiego. Tak e znam ten
powiat. Mgbym opowiedzie malownicze historie zokresu wojny. Kiedy wojska sowieckie zajy
Wilno, przechodziem przez zielon granic, uciekajc zLitwy. To by rok 1940. Lato. Granica,
wtedy sowiecka znaczy nowo ustalona pomidzy imperium sowieckim aterenami okupowanymi
przez Niemcw przechodzia na pnoc od Wiajn iSzypliszek. Bya nas trjka iszlimy ca noc
przez bagna sigajce mniej wicej do pasa. No iudao si, sforsowalimy t granic. Lecz to nie
by koniec, dlatego e, jak si okazao, trzeba byo jeszcze przedosta si przez nastpn granic,
ktra przebiegaa koo Raczek. Niemcy mnoyli rozmaite granice, ale to ju osobna historia
B.S.: Czy pamita pan kogo zprzedwojennych Sejn, zczasu, kiedy spdza pan tam wakacje?
24

C.M.: Pamitam tylko ciotk lub mam Fligieltaub, tylko

M.C.: Ale zachodzilicie do jej zajazdu?
C.M.: Tak.
Magda Meyza: Aprzyjeda pan na targ do Sejn? Czy pamita pan sukiennice?
C.M.: Pamitam, tak, ale dosy mglicie.
M.M.: Czy ma pan wpamici take jakie obrazy zjarmarkw?
C.M.: Nie, nie, ja podejrzewam, e byem tak zajty innymi sprawami. Mnie si zdaje, e to jest
tak, e czowiek wpniejszym wieku myli: dlaczego ja nie przypatrywaem si uwanie temu,
co byo naokoo mnie. Ale jak si jest modym, to ma si mnstwo zmartwie, przey. Ijest si
skoncentrowanym bardziej na sobie. Ito jest dzisiaj plaga. Plaga modej poezji wPolsce, pisarzy
piszcych wycznie osobie. Kady pisze osobie, dopiero pniej, gdy spojrzy si za siebie, to
auje si, e nie notowao si tego wszystkiego, co byo naokoo. Mnie obchodziy tylko dwie drogi
zKrasnogrudy do Sejn. Jedna prowadzia szos ibya mao interesujca, adruga prowadzia przez
las, przez wiosk egary ipotem lasem do Sejn. Bardzo czsto jedziem t drog ito po prostu
czy si dla mnie zkomi, powoeniem, wozem itak dalej.

B.S.: Czy chodzi pan do ksigarni wSejnach?

C.M.: Dawniej nie byo ksigarni, nie przypominam sobie.
B.S.: Bya taka ksigarnia naleca do Franciszka Nawrockiego. On te wydawa pocztwki
oSejnach.
C.M.: Aha, nie pamitam. Naprzeciwko synagogi?
B.S.: Nie, nie, tu przy sukiennicach. Dzisiaj tam jest sklep warzywny.
K.S.: Czy Suwaki zachoway si jako wpana pamici?
C.M.: No tak, tak. Tylko ja nie chodziem do szkoy wSuwakach. Mj brat chodzi do gimnazjum
wSuwakach, zdawa tam matur. Tak e mj brat jest bardziej zwizany zSuwakami. Ja nie. Kiedy
mj ojciec zosta tam inynierem powiatowym, to ja dalej kontynuowaem swoje studia wszkole
wWilnie, wgimnazjum im. Krla Zygmunta Augusta.
M.C.: Tak rodzice zdecydowali, e lepiej kontynuowa?
C.M.: Tak.
Tomasz Wciso: Wtedy wWilnie mieszka pan sam czy na stancji?
C.M.: Mieszkaem na stancji. Czy kto zwas by wWilnie?
Tak, tak.
C.M.: Czy wybieracie si na Uniwersytet do Wilna?
M.C.: No, nie wszyscy. Bariera jzykowa. Ci, ktrzy s zrodzin litewskich, mwi ipo polsku, ipo
litewsku. Natomiast ci zrodzin polskich nie mwi po litewsku.
C.M.: Ja jestem za polonistyk wWilnie, bo studiujc j tam, otwieraj si rozmaite moliwoci.
Przede wszystkim badania wbibliotekach. Tam mona znale materiay, ktrych chyba wPolsce
jest mao. Albo s nieznane imao dostpne.
Weronika Czyewska: Czy wWilnie jest takie szczeglne miejsce, ktre pan sobie upodoba?
C.M.: Dla mnie Wilno to jest przede wszystkim uniwersytet, ktry jak wiadomo ma cay labirynt dziedzicw, podwrek rozmaitych. Powiadaj, e s tam podwrza, na ktrych nigdy adna
stopa ludzka nie stana. To oczywicie jest dla mnie najsilniejsze przeycie, szczeglnie teraz, kiedy
ta polonistyka ikoo polonistw mieci si tam mniej wicej, gdzie byo nasze poprzednie miejsce,
to znaczy przy ulicy Wielkiej, od strony dziedzicw uniwersyteckich. To miejsce jest chyba najwa-

25

niejsze dla mnie. Apoza tym wszystkie pagrki naokoo Wilna, Gra Trzykrzyska, no ite wzgrza,
po ktrych jedzio si na nartach. Take Wilja, ktra jest dzisiaj inna dlatego, e jest uregulowana,
adawniej tak si rozlewaa
M.M.: Jak wyglda dwr wKrasnogrudzie?
C.M.: Wyglda tak jak teraz, tylko e to by zupenie inny budynek. Bo teraz to jest jaka rekonstrukcja. Ale wyglda podobnie, nawet weranda bya mniej wicej ta sama. Nie wiem, czy wy tam
bylicie?
Tak, tak.
C.M.: No iby ten park. Oczywicie, nie by tak dziko zaronity jak teraz. Jak byem tam ostatnio nie wiem, jak jest teraz ale jak tam byem, to te miejsca, gdzie chodzio si do kpieli, byy
zaronite. Aschodzio si wd iwprawo, tam byo takie miejsce do kpieli, do wypywania poza
trzciny isitowie na jezioro.
Adam Adukowski: Co panu najbardziej podobao si wKrasnogrudzie?

26

C.M.: No, najbardziej podobay mi si jeziora, zwaszcza Hony, nad ktrym ley Krasnogruda,
idrugie jezioro Gaadu. Kiedy pomidzy tymi jeziorami by las. Kiedy go wycito, nie wiem. Ale
to ju dawno byo. Chodziem bardzo czsto nad Gaadu imusz si przyzna, e gboko mnie
zawstydza fakt, e strzelaem ze sztucera do perkozw na Gaadusi. Czasem polowaem na kaczki,
nawet koo tej wyspy, ktra jest na rodku jeziora, ju prawie na samej granicy litewskiej. Anad
Gaadusi byo gospodarstwo litewskie Dapkiewicza, ktre odwiedziem, wrciwszy wtamte strony.
Mody Dapkiewicz, zktrym bardzo serdecznie witalimy si, ucieszy si, e mnie widzi, bo akurat
sysza nadawan przez radio Dolin Issy po litewsku.
B.S.: Widzielimy si zpanem Dapkiewiczem przed wyjazdem. Opowiada nam otym spotkaniu
ioswoich rodzicach iich zwizkach zKrasnogrud.
M.C.: Panie Czesawie, czy Dolina Issy, film Tadeusza Konwickiego, podoba si panu? Wiadomo,
e by krcony po polskiej stronie granicy, wic czy to si jako zpana wspomnieniami zgadza?

C.M.: Ta rwnina to byy wioski zsadami, piknymi sadami, nawet do zamone. Iteraz nie ma
tam nic, dlatego, e te wioski zostay wywiezione na Syberi. Zdaje si poowa ludnoci powiatu
kiejdaskiego zostaa deportowana na Syberi. Tam s teraz kochozowe pola, ogromne pola, nic
wicej. Ludno nazywa ten obszar Kazachstanem.
Magda Andruczyk: Pan urodzi si wSzetejniach na Litwie. Czy mwi pan po litewsku?
C.M.: Nie, nie mwi. Jak wezm gazet do czytania, to rozumiem. Ale nie mwi po litewsku.
M.A.: Czyli jak kto mwi wtym jzyku do pana, to pan rozumie?
C.M.: Mniej wicej rozumiem, mwi niestety nie mwi. Jeeli chodzi orodzin Mioszw,
to archiwa odnotowuj jej istnienie koo Kiejdan, na mudzi (powiat kiejdaski albo kowieski)
od XVI wieku iwtedy mwiono wniej po polsku. To wiadomo, bo s dokumenty. Natomiast jak
mwia poprzednio, nie wiadomo. Jest legenda, e to jest rodzina, ktra przywdrowaa wXVI wieku zuyc na Zachodzie, uciekajc przed uciskiem niemieckim. Wkadym razie od XVI wieku bya
to rodzina mwica po polsku ija nigdy nie przyznawaem si do narodowoci litewskiej, tylko zawsze do narodowoci litewskich Polakw, ato nie to samo co Polacy [zKorony].
Rita Kalinowska: Czy moe pamita pan jak pie ztamtych czasw?
C.M.: Mnie so na ucho nadepn
R.K.: Czy chce pan, ebymy zapiewali jak piosenk?
C.M.: Naturalnie.
B.S.: To bdzie taka pie pograniczna, ktrej sowa s po polsku, amelodia jest litewska. Zakukaa ziaziuleka, zapakaa sieroteka (piew)
C.M.: To bardzo podobne do tych pieni litewskich, ktre znam.
R.K.: Moemy te zapiewa pie po litewsku

C.M.: Nie, ja zinnych powodw jestem niezadowolony ztego filmu. Przede wszystkim Konwicki
zrobi ztego filmu rodzaj wspomnie emigranta iwczy tam moje wiersze, bez mojego pozwolenia. Ksika nie jest nostalgi emigranta. Ja korzystaem ztego, e pewien dystans czasowy iprzestrzenny pozwala na oderwanie iopisywanie bardziej obiektywne. Co do przyrody, to oczywicie
rozpoznaem Suwalszczyzn. Tamte okolice zmojego powiatu s troch inne. Zreszt teraz bardzo
zmienione, dlatego e wzdu Niewiay byy dwory iparki. Rwnina, ktr znacie moe kiedy
bylicie wSzetejniach?

C.M.: O, tak (piew)

T pie rozumiem. Zreszt musz powiedzie, e moja litewsko jeeli jest to si odnosi
do pieni, jakie syszaem jako may chopiec wSzetejniach. Waciwie folklor polski jest dla mnie
niezrozumiay, bo ja rozumiem tylko folklor litewski. Pieni, ktre syszaem wSzetejniach, iteraz ta
pie, to jest dla mnie bardzo, bardzo wane, ito waciwie tworzy mj zwizek zLitw.

Nie wszyscy, niektrzy znas byli.

C.M.: Chyba nie. Pewnie bywaem, ale nie pamitam. Zasadniczo dla mnie pieni litewskie to
byy pieni syszane po drugiej stronie rzeki, pod wieczr, kiedy ludzie wracali zpola. Wspaniale

Ewa Adukowska: Aczy pan bywa na weselach litewskich?

27

piewali, bo to nard owielkim talencie zbiorowego piewania. Czytaem gdzie opisy caego
pocigu deportowanych Litwinw, caych rodzin, wanie na przykad ztakich wiosek jak wok
Szetej. Gdy ten pocig przyszed do jednego zmiast syberyjskich, chyba Irkucka, to tam na stacji
ci ludzie urzdzili koncert pieww litewskich. Potem zaadowano ich na barki iwywieziono do
miejsca, gdzie rzeka, ktr pynli, spotykaa dopyw pyncy przez tajg. Wieziono ich dalej wgr
rzeki itam zamieszkali wtajdze. Musieli zbudowa sobie chaty przed zim, wszystko od pocztku.
Dla mnie los tych wiosek okolicznych, wszystkich wiosek wok Szetej, ktre byy litewskie, by
bardzo przejmujcy. Czuem wspczucie isolidarno. Idlatego wczasie okupacji Litwy pisaem
wprasie midzynarodowej wobronie Litwy. Moja czstka litewska przetrwaa.
M .C.: Czy pamita pan sejneskich ydw?
C.M.: To byo przecie wczci ydowskie miasteczko. Przy czym Sejny bardzo si zmieniay
historycznie. Nie wiem, czy zajmowalicie si szko redni wSejnach wXIX wieku? Tu byo jedno
zlepszych gimnazjw ibardzo znani ludzie koczyli t szko. Mniej wicej wiem, co si dziao
wpierwszej poowie XIX wieku wSejnach, oile chodzi ot szko. Ukoczyli j bracia Kunatowie.
Jeden ztych braci y wKrasnogrudzie, czy moe nawet kupi od krewnych Krasnogrud, adwaj
inni pniej dziaali na emigracji wParyu. WKrasnogrudzie byy tomy biblioteki Stanisawa Kunatta, ktry dziaa wParyu jako wykadowca wszkole Batignolles. Drugi zbraci te by na emigracji
wParyu. Poza tym ta szkoa wSejnach wydaa takich dziaaczy emigracji po powstaniu 1830 roku,
jak Kajsiewicz czy Niedwiecki. Tak e wasze miasto byo wsawione t szko, ale pniej powstay
tam te wane szkoy ydowskie.
28

Ilona Jodzis: Wokolicy Sejn yli te Rosjanie staroobrzdowcy. Moe pamita pan co onich?
Wioski wokolicy Krasnogrudy, na przykad Sztabinki, to byy wioski starowierw. Molenna tam staa.
C.M.: Jeeli chodzi ostarowierw, to musz si odnie do kroniki rodzinnej. Mj dziadek od
strony ojca, Artur Miosz, by zupenie inny ni mj dziadek od strony matki, dziadek Kunat. Tamten
to by taki zabijaka iposzed w1863 roku do powstania. No, ale to powstanie zaraz si zakoczyo,
wic bardzo szybko wrci do majtku. Ipotem chodzio jako oto, eby go wybroni od deportacji na Sybir. Anajblisza wioska to bya wioska starowierw. On mia dobre znimi stosunki icaa
wioska zebraa si na rad, by rozstrzygn, co zrobi: czy wolno chrzecijaninowi krzywo przysic,
eby uratowa czowieka? Doszli do wniosku, e wolno chrzecijaninowi zoy faszyw przysig,
iprzysigli, e on cay czas by wdomu. Wten sposb uratowali go przed deportacj na Syberi. To
daje pojcie osobornosti tych ludzi, prawda? Ustarowierw to byo przecie bardzo silne, ten duch
wsplnoty, duch kolektywnej narady.
Aco do okolic Sejn, to pamitam jeszcze ibardzo auj kocika wegarach. To by drewniany
koci, bardzo adny. Ion spali si, nie pamitam wjakich okolicznociach, ale to ju po wojnie
M.C.: Tak, ja jeszcze byam wtym kociele inagrywaam msz ztymi wanie pieniami litewskimi, na gosy, ktre wspominalimy. To byy wczesne lata osiemdziesite. Kociek spon w1983
roku wniewyjanionych okolicznociach.
C.M.: Aczy wybudowali nowy?

M.C.: Tak, murowany, ale to ju nie to samo

I.J.: Jakie ma pan wspomnienia lat szkolnych, pierwszych przyjani, mioci?
C.M.: Moja szkoa to byo gimnazjum im. Krla Zygmunta Augusta wWilnie. Wtedy bya inna
terminologia igimnazjum nazywano szko omioletni, do matury. Moje gimnazjum to nie bya
szkoa koedukacyjna. Szkoy byy rozdzielone na mskie ieskie. Wwyszych klasach szkoy redniej naleaem do tajnej organizacji, ktra nazywaa si Pet igrupowaa nie tylko uczniw znaszego
gimnazjum, ale take zgimnazjum eskiego. Na czym polegaa ta organizacja? Jej historia jest
do skomplikowana, dlatego e wczasach jeszcze zaborw powstaa tajna organizacja modziey
Pet, ktra wszkoach rednich bya odnog Zetu [Zwizku Modziey Polskiej red.]. To byy takie
ruchy samoksztaceniowo-niepodlegociowe. Poniewa ylimy wniepodlegej Polsce, nasza organizacja nie miaa de niepodlegociowych, ale miaa raczej aspiracje samoksztaceniowe izlekka
polityczne, to znaczy nie cile polityczne, ale powiedziabym wduchu liberalnym. Na przykad
wszkole wygaszaem odczyty przeciwko Sienkiewiczowi albo oDarwinie, wzwizku zmoimi zainteresowaniami przyrodniczymi. No aPet to bya organizacja nie lewicowa wanie, ale, powiedzmy,
liberalna. Niektre osoby ztego grona pniej stay si bardzo znanymi postaciami. Bya wrd
nich na przykad Maunowiczwna, jak wskazuje nazwisko pewnie Biaorusinka zpochodzenia. No
wic Leokadia Maunowiczwna staa si wybitnym profesorem klasyki literatury greckiej iaciskiej
na KUL-u. Druga osoba nazywaa si Abramowiczwna [Zofia red.]. Ona te zostaa filologiem
klasycznym mamy jej czterotomowy sownik grecko-polski, najlepszy, jaki si ukaza. Inn osob,
ktra bya wtym kole, jest Stanisaw Stomma, publicysta katolicki, pniej profesor prawa na Uniwersytecie Warszawskim. To byy wanie te przyjanie zczasw szkolnych.
W.C.: Aco pan czyta wnaszym wieku zprzyjacimi, jakie ksiki, jakie wiersze?
C.M.: To bardzo ciekawe pytanie. Naturalnie pod awk czytao si Nata Pinkertona. To byy takie wczesne komiksy. Bohaterem ich by detektyw amerykaski Nat Pinkerton dziaajcy wlatach
dwudziestych. Apoza tym wychowaem si na literaturze przygodowej. To by przede wszystkim
Karl May. Nie wiem, czy wogle znacie Karla Maya?
W.C.: Niektrzy znaj fragmenty na pami ipodruj wposzukiwaniu Indian
C.M.: By te taki pisarz, ktry nazywa si Thomas Mayne Reid, pewnie dzisiaj ju nieznany,
ale wtedy niesychanie popularny. WSzetejniach znalazem kufer sprzed wojny, cay wypeniony
ksikami przygodowymi Mayne Reida po rosyjsku. To by kufer mojego ojca. Akcja jego powieci
toczya si wAmeryce, aon by bardzo popularny wPolsce iwRosji. Jest nawet opowiadanie
rosyjskiego pisarza Czechowa odwch chopcach, ktrzy naczytawszy si Mayne Reida, uciekaj
zdomu, eby dotrze do Ameryki itam utrzymywa si polowaniem irabunkiem, ale zostaj zapani na pierwszej stacji. Wic by Thomas Meyne Reid. Czytaem oczywicie Sienkiewicza, ale nie
byem jego wielkim entuzjast. Pniej nastpio urzeczenie nasz polsk literatur romantyczn,
ktre pozostao we mnie ize mn na trwae. Myl, e jak si czyta po polsku, to jest to nieuniknione. Przede wszystkim Mickiewicz, tym bardziej Mickiewicz, e to moje rodzinne strony. Ale miaem

29

30

do Mickiewicza, na przykad do jego Pana Tadeusza, pretensje, e co przekrca, nie zupenie dokadnie przedstawia nasz przyrod. Na przykad wtym ustpie, gdzie Wojski gra iecho powtarza,
abukom buki Buki? Skd unas buki? Tu bukw nie ma. Granica buka przebiegaa na poudnie,
nawet od Nowogrdczyzny na poudnie. Prawda, wBiaowiey zdaje si s buki, ale to na poudnie
od nas, to pnocna granica buka, aju dalej na pnoc nie ma lasw bukowych.
Pniej przyszy inne ksiki. Na przykad odniosem bardzo du korzy znaszych lekcji religii.
Lekcje religii byy unas od pocztku szkoy redniej. Najpierw historia wita, ale pniej waciwie prawie na poziomie seminarium byy dogmatyka, apologetyka. Braem si za rogi znaszym
ksidzem O, widz, e chopcy co si oywili. By taki ksidz, ktry mnie wyrzuca zklasy, mwic: Miosz, ty masz nieprzyzwoity wyraz twarzy.
Mielimy podrcznik historii Kocioa ksidza Archutowskiego, gdzie byy obszerne przypisy petitem, drobnym drukiem, awnich rozmaite herezje. No to ja czytaem owszystkich tych herezjach
ibardzo mi si to podobao, zwaszcza manicheizm. Tak e ja wyniosem ztego due korzyci. Korzyci wyniosem te zlekcji aciny. Nasz acinnik, ktry nazywa si Roek, apochodzi zKrakowa,
by fanatykiem aciny ifanatykiem przekadu aciny na polski. Ot nauczyem si uniego metody,
ktr zastosowaem, bdc profesorem Uniwersytetu Kalifornijskiego wBerkeley. WBerkley mianowicie prowadziem seminarium przekadowe dotyczce przekadw zpolskiego irosyjskiego na
angielski. ARoek uprawia tumaczenia kolektywne, to znaczy wypisywa na tablicy zdanie, jeden
wers, ipotem zwraca si do klasy zpytaniem, kto to zmieni, kto poprawi, jak mona lepiej przetumaczy? Itak czsto godzina upywaa na dyskusji kolektywnej ojednym zdaniu. To bya bardzo
dobra metoda, ktr ja zastosowaem zmoimi studentami amerykaskimi. Mymy razem tumaczyli
zpolskiego na angielski.
To jeeli chodzi okorzyci znauczycieli czy zpodrcznikw. Apotem, poniewa miaem kryzys religijny, bardzo duo znaczya dla mnie ksika przeczytana wostatniej klasie szkoy redniej, niedugo
przed matur, ktra nazywaa si Dowiadczenia religijne. Autorem jej by Amerykanin William
James iteraz wanie upywa setna rocznica ukazania si tej ksiki po angielsku. Po polsku bya
wydana chyba w1913 roku [1918 red.], ito jest ksika czowieka, profesora amerykaskiego, ktry
zbiera rne dowiadczenia iprzeycia religijne, niezalenie od Kocioa, niezalenie od rnych
wyzna. On to bada jako psycholog, ale to znaczyo wpewnym sensie uprawianie dowiadcze,
przey religijnych.
To mniej wicej wskrcie moje lektury. No aromantyczno przez jaki czas byem wzity przez
Sowackiego, ito te zpowodu stron rodzinnych. Jeli chodzi oMickiewicza, to odbylimy raz
wielk wycieczk zWilna pocigiem na poudnie do stacji Bieniakonie. Dlaczego do stacji Bieniakonie? Tam wysiedlimy iszlimy prawie wszystkie klasy przez las, kilka kilometrw do majtku
Bolecieniki. Dlaczego znowu do tego majtku? Bo to by majtek, ktry nalea do Puttkamerw.
on hrabiego Puttkamera bya Maryla, wktrej Mickiewicz si kocha wczasach modoci, itam
wlasku koo Bolecienik odbyo si opnocy ostatnie spotkanie Mickiewicza zMaryl. Troch to
niestosowne opowiada otym wam, takim modym, prawda? Tak wic nauczyciele uwaali, e to
wpewien sposb takie sanktuarium Mickiewiczowskie, auczniowie na szczcie nie zadawali niedyskretnych pyta.
Ajeeli chodzi oSowackiego, no to bardzo czsto bywaem wJaszunach, na stacji wJaszunach.
AJaszuny to by majtek, ktry nalea do niadeckich. Crka brata niadeckiego Ludwika niadecka bya tak modziecz mioci Juliusza Sowackiego. WWilnie mieszkaem przez pewien
czas przy Zauku Literackim, okilka krokw od domu, gdzie Mickiewicz pisa Grayn.

R.K.: Jakich jzykw uczy si pan wszkole?

C.M.: Wszkole uczyem si jzyka francuskiego, no ipowiedziabym, e nie za wiele ze szkoy wyniosem. Ale pniej, kiedy byem wParyu stypendyst, ukoczyem kurs wyszy jzyka francuskiego, dajcy moliwoci uczenia tego jzyka wszkole. Tak e byem ju bardzo zaawansowany
wjzyku. eby zda egzamin, musiaem pisa wypracowania po francusku. To jeeli chodzi ofrancuski. Bya te oczywicie acina. acin mielimy przez wiele lat, co byo bardzo praktyczne, ale nie
mielimy greki, dlatego e szkoy dzieliy si wtedy na humanistyczne zacin, klasyczne zacin
igrek, inie wiem jakie jeszcze, realne czy co takiego, gdzie nie byo ani aciny, ani greki, adnych
jzykw klasycznych. Wy prawdopodobnie nie macie jzykw klasycznych?
B.S.: Nie, chocia teraz jest coraz wicej takich licew, gdzie si wraca do profilu humanistycznego. Unas wSejnach mona uczy si aciny, ale jako przedmiotu nadobowizkowego.
C.M.: Wrezultacie nauczyem si greki sam, wpnych latach. Zaczem uczy si greki wwieku
szedziesiciu lat. Jednak nie nauczyem si greki dzisiejszej, tylko greki tzw. koine, ktr byy pisane ewangelie. Potrzebne mi to byo, poniewa przetumaczyem zgreki objawienie w. Jana, czyli
Apokalips, iEwangeli wedug w. Marka pisan po grecku. Wic jednak greka, pno do tego si
zabraem. Natomiast hebrajskiego nie uczyem si wszkole. Pomimo e to powinien by jeden zjzykw klasycznych, nauczyem si hebrajskiego dopiero wBerkeley, eby tumaczy Bibli Ksig Psalmw, Ksig piciu megilot iKsig Hioba. Czyli ostatecznie mona si uczy nawet wpnym wieku.
Natomiast angielski no, tu musz powiedzie interesujc rzecz. Francuski by uwaany za czasw mojej wczesnej modoci za jzyk wytworny. Inteligencja mwia po francusku, no atake wszyscy, ktrzy mieli jakie wyksztacenie, uwaali, e powinni mwi po francusku, eby suba nie rozumiaa, jak midzy sob rozmawiaj! Era francuszczyzny trwaa wPolsce bardzo dugo, tak jak wcaej Europie. Od XVIII wieku przez cay XIX wiek. AwXX wieku to si zaamao iwWarszawie ju
przed wojn w1938 roku ludzie zaczli uczy si angielskiego. To jest bardzo ciekawe, te odpywy
kolejne rnych jzykw. Najpierw bya acina przez wiele wiekw midzynarodowy jzyk wEuropie, pniej by francuski, anastpnie przyszed angielski. Pierwsze lekcje miaem przed wojn, ale dobrze nauczyem si angielskiego za okupacji. Notabene moim nauczycielem by Tu [Jerzy red.] Toeplitz, yd zwoskim paszportem, poniewa pochodzi zrodziny bankierw woskich.
Ion porusza si swobodnie po Warszawie, apniej sta si zaoycielem irektorem Polskiej Szkoy
Filmowej wodzi. Wic ja si wtedy nauczyem angielskiego izaczem tumaczy zjzyka angielskiego. No apniej, dugo mieszkajc wAmeryce, musiaem ten jzyk posi dobrze, eby wnim
wykada.
Jeeli chodzi orosyjski, to nigdy nie uczyem si rosyjskiego. Ale znaem go od dziecistwa, poniewa mj ojciec by zmobilizowany podczas pierwszej wojny wiatowej. Jako inynier, by oficerem
saperw imymy podrowali znim za lini frontu. Ja mwiem po rosyjsku, nie zdajc sobie sprawy, e zmieniam jzyk. Wanie ztego czasu zosta mi ten rosyjski, utrwalony do tego stopnia, e
niedawno podczas festiwalu poetyckiego, na ktrym byli poeci zRosji, okazao si, e mam dobry
akcent.

31

E.A.: Czy pan by dobrym uczniem?

C.M.: Byem uczniem bardzo dobrym na pocztku szkoy. Duo czytaem, bardzo duo, wic
miaem due oczytanie. Ito wydaje mi si bardzo wane, eby sprawiedliwie ocenia zdolnoci.
Zdolnoci to nie jest sprawa przyrodzona, to jest sprawa kultury wduym stopniu. Wiele zaley od
tego, czy dziecko duo pracuje zpojciami, zjzykiem. Przecie to zdarzyo si mojemu synowi.
Mj syn urodzi si wAmeryce ikiedy przyjecha do Francji, nie zna ani sowa po francusku. Poszed do szkoy wmaym prowincjonalnym miasteczku imimo e nie zna ani sowa po francusku,
po roku by pierwszy wklasie we francuskim. Sysza wdomu kilka jzykw angielski, polski itd.
idlatego bardzo szybko si nauczy nowego jzyka. Igrowa nad tymi chopcami ztego maego,
francuskiego miasteczka, ktrzy nie czytali nic, nie byli wyksztaceni. Czyli wane s nie tyle uzdolnienia, ile kulturalne otoczenie, rodowisko.
Wic byem dobrym uczniem zpocztku. Potem okropnym, cakiem okropnym, wrcz awanturnikiem, ktry na korytarzu bra udzia wbjkach. Apotem byem znowu bardzo dobry.
W.C.: Ogldalimy film dokumentalny, wktrym pan powiedzia, e nie chcia pan i na polonistyk, bo nie chcia pan by nauczycielem. Apotem wyciu tak si stao, e zosta pan nauczycielem akademickim. Jakie to dla pana dowiadczenie nauczanie?

32

C.M.: Tak, musz powiedzie, e dzisiaj, studiujc polonistyk, niekoniecznie musi si zosta nauczycielem, s jakie inne moliwoci. Wtedy jednak polonistyka to by zawd nauczycielski. Apoza
tym to by wydzia matrymonialny. Aja chciaem by taki macho. Po dwch tygodniach na polonistyce przeszedem na prawo. No iskoczyem to prawo, mam dyplom prawa, ale nigdy zniego nie
korzystaem. Wrezultacie zostaem nauczycielem wBerkeley wKalifornii iodkryem wsobie talenty profesora. Kiedy bya synna rewolucja wBerkeley wlatach szedziesitych, studenci przez pewien czas stawiali stopnie profesorom iogaszali to wtakich swoich biuletynach. Miaem bardzo dobre stopnie. Za to, e chciaem by macho, rzeczywicie zostaem ukarany, bo te panienki przewanie wyszy za m, albo wykaday wszkoach rednich, aja jednak chciaem czego wicej.
I.J.: Ajak to byo zpana pierwsz mioci?
M.C.: Awic jednak pado to pytanie. Taki to wiek, panie Czesawie.
C.M.: To byo ju za czasw uniwersyteckich inie bd wnika wszczegy. Wkadym razie
wostatnich latach, ju kiedy Polska przestaa by satelit, odnalazem moj dawn mio iwymienialimy korespondencj.
M.M.: Czy to by przypadek, czy szukalicie si?
C.M.: No, szukalimy si troch, tak. Ja nie wiedziaem, gdzie ona jest. Wymienialimy korespondencj a do jej mierci, ktra nastpia wpnych latach osiemdziesitych.
Poza tym ostatnio napisaem taki rodzaj yciorysu mojej koleanki, przyjaciki zWilna, ktrej
losy byy bardzo skomplikowane idziwne. Bya deportowana, siedziaa na ubiance, bya wagrze,
potem wysza zarmi Andersa, potem bya wIraku, wPalestynie, we Woszech, dostaa rne

odznaczenia wojskowe, potem mieszkaa wAnglii, potem wArgentynie, potem wAustralii Czyli
taki yciorys klasyczny dla mojego pokolenia.
I.J.: Jak to si stao, e pan zosta poet? Kiedy chcia pan by lenikiem?
C.M.: Tak, to prawda. Zmiana tej orientacji nastpia dosy pno. Przez szereg klas szkoy redniej
zainteresowania moje szy wkierunku przyrody, lenictwa itd. No, duo by tu opowiada, jak to si
stao. Wydaje mi si, e przyczyni si do tego fakt, e mj ojciec by bardzo namitnym myliwym
ija czasem znim polowaem. Wtedy odkryem okropne okruciestwo natury. Wic to by moe
dokonao si przez zrozumienie, e moja fascynacja ptakami, gwnie ptakami, bya waciwie fascynacj literack. To znaczy byem bardziej zafascynowany nazwami ptakw iuchwyceniem wsowie
opisu zwyczajw ptakw ni samymi ptakami. Zreszt umiaem na pami nazwy aciskie wszystkich
polskich ptakw. Jeszcze mi troch ztego zostao, ale wtedy nie mylaem, e te fascynacje piknem
nazw ptakw mog by pocztkiem mojego bycia poet. Pisaem wiersze wostatniej klasie szkoy
redniej, ale takie nieosobiste, rodzaj wicze stylistycznych, ktre nawet pamitam. Niektre cakiem
nieze.
I.J.: Czy czsto pan czytuje to, co pan sam stworzy?
C.M.: Nie bardzo, nie tak bardzo. Mam sabe oczy, wic nie mog tego czyta. Byo
M.M.: Teraz my czytamy
M.C.: Ogldalimy film ospotkaniu w1993 roku wStowarzyszeniu Pisarzy Polskich, na ktrym
czyta pan swoje wiersze. Byo to bardzo zachwycajce dla modych ludzi, jak pan czyta swoje
wiersze.
C.M.: Atak, bardzo lubi czyta wiersze. Czytaem nie tylko swoje wiersze. Nagrywaem wtakim
laboratorium dwikowym wKalifornii ballady Mickiewicza. Wydaje mi si, e bardzo dobrze je
czytaem. Ballady iwiersze innych poetw polskich, na przykad Czechowicza.
Darek Miszkiel: Czy pascy synowie napisali jaki wiersz, czy chcieli i wpana lady?
C.M.: Ani ja nie chciaem tego, ani oni nie chcieli i moim ladem. Ale zdarzao im si pisa
wiersze, czasem wrcz zabawne.
W.C.: Jak to jest ztym tworzeniem? Jak wiersz dojrzewa wpanu? Czy to si dzieje przy kartce
papieru, czy te wczeniej?
C.M.: To bywa bardzo rnie, ale najczciej to przychodzi jako uformowany wers, ktry trzeba
zapisa ipotem rozwin.
W.C.: Na reprodukcji rkopisu wtomie Druga przestrze widziaam skrelenia
C.M.: Tak, tak, peno skrele

33

I.J.: Czy wrd swoich wierszy ma pan jaki wyjtkowy, napisany wszczeglnej chwili, ktry jest
dla pana bardzo wany?
C.M.: Bardzo trudno odpowiedzie na to pytanie, czsto te rzeczy s ukryte. Nie wiem. Jest taki
wiersz na przykad, ktry napisaem po powrocie na Litw w1992 roku. Po pidziesiciu dwch
latach wrciem. Tak, pidziesit dwa lata to bardzo duo. Wogle, jak byem wwaszych latach,
to wiek, wktrym jestem wydawa si wiekiem sonia Ale po pidziesiciu dwch latach wrciem na Litw, no iwSzetejniach miaem rzeczywicie autentyczne przeycie ki, to znaczy sprawi
to specyficzny ukad rolin na ce, tylko tam wedug mnie spotykany. To pami dziecistwa, tak
jak zapamitane zdziecistwa. Ito byo dla mnie niesychanie silne przeycie. Napisaem wtedy taki
krtki wiersz ka, ktry jest zcyklu Litwa po pidziesiciu dwch latach.

Czesaw Miosz podpisuje

ksiki uczestnikom rozmowy
zpracowni "Kronik sejneskich"
Ricie Kalinowskiej iMichaowi
Gryguciowi.

Bardzo piknie dzikujemy za rozmow.

34

35

Rozmowa przeprowadzona w Krakowie 26 kwietnia 2002 roku, zredagowana przez Czesawa Miosza
i Agnieszk Kosisk. Ukazaa si w Almanachu Sejneskim 2003, nr 2; przedrukowana w Dzieach
zebranych w tomie Rozmowy polskie 19992004, Krakw 2010.

MIOSZ
I SUWALSZCZYZNA

36

Zbigniew Fatynowicz w Krasnogrudzie, zima 2011 roku.

37

Zbigniew Fatynowicz
KALENDARIUM OBECNOCI
CZESAWA MIOSZA
NA SUWALSZCZYNIE

38

Pn jesieni 1926 roku do Suwak przyjecha Aleksander Miosz, by pierwszego grudnia rozpocz
prac na stanowisku kierownika Powiatowego Zarzdu Drogowego. Zamieszka wraz zon Weronik, modszym synem Andrzejem imatk Stanisaw wbudynku przy ul. Marii Konopnickiej 7. Ten
dom stoi do dzisiaj.
Do miasta nad Czarn Hacz nie przyjecha wwczas jego starszy syn Czesaw. Mimo
to uzna mona, e wroku 1926 nastpi pierwszy kontakt przyszego poety zSuwakami. Najpewniej bowiem ucze wileskiego IPastwowego Gimnazjum Mskiego im. Krla Zygmunta Augusta, liczcy wwczas lat pitnacie, spdzi tutaj wita Boego Narodzenia, jak to bdzie czyni wielokrotnie wlatach nastpnych. Od tej chwili Suwaki bd dla Czesawa Miosza domem rodzinnym,
do ktrego przybywa wodwiedziny do rodzicw, modszego brata, atake babci. Tak bdzie do jesieni 1935 roku, kiedy Weronika iAleksander Miosz przenieli si do miejscowoci Gbokie na Wileszczynie.
Dziewi lat zwizkw zjednym miejscem to nie jest epizod, nawet wwczas, kiedy nie
przebywa si w nim stale. Czesaw Miosz przyjeda do Suwak na wita Boego Narodzenia
iWielkiejnocy, czasami na wakacje bd chocia rzadziej wcelu zaatwienia konkretnej sprawy
(np. stawienia si na komisj wojskow, odebrania urzdowej przesyki itp.). Ale suwalskiego okresu nie wspomina najlepiej. Tego miasta po prostu nie lubi, czemu da bezporedni wyraz wlicie do
Jarosawa Iwaszkiewicza z2 stycznia 1931 roku: Nie mam wcale znajomych wSuwakach inie znosz tego miasteczka. Nie dziwi wic take jego jednoznaczna reakcja wlicie do rodziny z6 sierpnia 1945 roku: Nonsensem rwnie plany ojca osiedlenia si wSuwakach, jest to wysoce niewskazane iniepotrzebne. Faktem jednak pozostaje, e wbiografii noblisty miasto to jest zapisane na trwae.
Ostatnim wierszem, ktry poeta przeznaczy do druku, by utwr Wgarnizonowym miecie (Kwartalnik Artystyczny 2004, nr 1), atak okrelano przed drug wojn wiatow Suwaki.
Na ten sam okres, podobnie jak wprzypadku Suwak, przypadaj pierwsze wizyty Czesawa Miosza wKrasnogrudzie. Nie naley co prawda wykluczy, e Mioszowie zdziemi odwiedzali
krewnych Kunatw wczeniej, mieszkajc jeszcze wSzetejniach, apniej wWilnie. Kunatwny, Gabriela iJanina, byway uswojej siostry Weroniki Miosz, akontakty zpewnoci stale utrzymywano.
Wydaje si jednak, e zacienienie stosunkw nastpio podczas zamieszkiwania Mioszw wSuwakach, chociaby ztego wzgldu, e std do Krasnogrudy byo stosunkowo blisko (40 km), Aleksander Miosz posiada samochd, am Gabrieli, Wadysaw Lipski, wmiecie prowadzi swoje biuro.
Czesaw Miosz najczciej jedzi do dworu latem. Jeziora, Gaadu iHony, pomidzy ktrymi po-

oony by majtek, oraz dookolne lasy oferoway znacznie wicej atrakcji ni prowincjonalne miasto, ktre wjednej ulicy ley. Nie bez znaczenia bya te obecno letnikw, chocia przysparzajca
modziecowi zWilna rozlicznych mk dojrzewania. Nie zmienia to faktu, e Krasnogruda we wczesnej biografii Czesawa Miosza jest rwnie obecna jak Suwaki przez lat dziewi.
Zastanawiajce jest wic, e dugo, nawet po otrzymaniu Nagrody Nobla, Suwalszczyzna
wbiografii Czesawa Miosza bya waciwie niedostrzegana. Poeta badaczom iinterpretatorom nie
uatwia zadania imyli tropy. Oswoich pobytach wSuwakach praktycznie nie wspomina, ajeli ju,
to opracy ojca wtym miecie. Krasnogrud okrela miejscem wielu sprzecznych przey, ktrymi
nie warto si zajmowa, Suwalszczyzn za nazwa krain wietrznych wyyn, jezior iwierkowych lasw, itwierdzi, e nigdy ten jeziorno-kamienisty powiat zpochmurnym niebem nie wydawa [mu]
si domowy. Nic wic dziwnego, e Beata Tarnowska wswojej cennej ksice Geografia poetycka
wpowojennej twrczoci Czesawa Miosza (Olsztyn 1996) Suwalszczyzny wogle nie uwzgldnia
jako przestrzeni organizujcej poetyck wyobrani wdziele autora Doliny Issy, skupiajc si skdind oczywicie zasadnie na Ameryce, Litwie iFrancji (Paryu). Nawet wiersz Powrt z1989 roku
autorka odniosa do krainy dziecistwa, czyli doliny Niewiay.
Aprzecie to utwr wany i moim zdaniem przeomowy wsdach oobecnoci Suwalszczyzny wyciu itwrczoci Czesawa Miosza. Jego geneza zwizana jest zpierwszymi po ponad pidziesiciu latach odwiedzinami przez poet tej krainy, ktre nastpiy 2225 wrzenia 1989
roku. wczesne spotkanie zKrasnogrud byo dla Miosza niezwykle gbokim przeyciem, ktre
miao swoje konsekwencje, co od razu nie byo tak przecie czytelne, chocia jakby przez poet sygnalizowane. Wrozmowie po pobycie na Suwalszczynie, ktra ukazaa si wwysokonakadowym
dzienniku pod znamiennym tytuem Nie wiem, czy jest gdzie miejsce bardziej fascynujce (Gazeta
Wyborcza 1989, nr 103), Czesaw Miosz wyznawa: () jestem bardzo szczliwy, e niemal bezporednio zsamolotu pojechaem na Suwalszczyzn, gdzie wmodym wieku spdzaem niemal kade
wakacje (by tam majtek [Krasnogruda] moich krewnych). Po dziesitkach lat, bdc nad Wigrami,
wreszcie miaem uczucie powrotu. Wwierszu pod tytuem (nomen omen) Powrt, ktrego pierwodruk ukaza si wparyskiej Kulturze (1990, nr 3), jego autor odkrywa za jedn ze swoich najwikszych yciowych tajemnic. Trafnie igboko j zinterpretowali poeta Wojciech Kass wwierszu
z2007 roku Tak si schowae, e nie potrafisz siebie znale (prwdr. wtomie Wiry isny, Sopot 2008)
ipraktyk idei Krzysztof Czyewski weseju Linia powrotu (prwdr. wjz. pol. 2008).
Suwalszczyzna we wrzeniu 1989 roku wabia poet kolorami, peni soca, obokami,
skrzcymi wodami jeziora Wigry, przede wszystkim przyszoci. wczesne spotkanie z krain
wietrznych wyyn, jezior iwierkowych lasw zapowiadao nadziej, e krasnogrudzkie gniazdo Kunatw zostanie ocalone, co wicej e sprzeciw, ktremu Miosz zawsze by wierny, wobec koniecznoci dziejowych, ktre nios spustoszenie, nie pjdzie na marne. Itak si stao!
Otym, jak to si stao, jest to Kalendarium, opracowane zprzekonaniem () jakby to, co
mino, nie byo cakowicie minione, dopki trwa wpamici pokole czy tylko jednego kronikarza
(C. Miosz: Dolina Issy. Krakw 2000, s. 14).

1926
1 XII Aleksander Miosz, ojciec Czesawa Miosza [CM], rozpocz prac wSuwakach na stanowisku kierownika Powiatowego Zarzdu Drogowego. Do Suwak przyby wraz zon Weronik zKunatw, modszym synem Andrzejem (ur. 1917) oraz matk Stanisaw. Zamieszkali na pitrze w budynku przy ul. Marii Konopnickiej 7 (wczeniej Ogrodowej 16, obecnie ksidza Kazimierza Hamerszmita 10). CM (ur. 1911) pozosta na stancji wWilnie, gdzie kontynuowa nauk womioklasowym IPastwowym Gimnazjum Mskim im. Krla Zygmunta Augusta, ktrego by uczniem po zdaniu egzaminu wstpnego w1921 roku.

39

1928

1934

14 IV WSuwakach wlokalu Resursy Obywatelskiej (przy ul. T. Kociuszki 81, obecnie Muzeum
Okrgowe) odby si wieczr poetycki czonkw Sekcji Twrczoci Oryginalnej (STO) Koa Polonistw [Suchaczy] Uniwersytetu Stefana Batorego wWilnie. Najprawdopodobniej nie uczestniczy
wnim CM, ktry wdziaalno sekcji zaangaowa si wroku nastpnym ju jako student Wydziau
Prawa iNauk Spoecznych.

IV CM przebywa w Krasnogrudzie, gdzie byo strasznie dobrze. Nad jeziorem Hony napisa
wiersze: Wieczorem wiatr oraz Daina.
10 X CM odebra, powiadczajc to wasnorcznym podpisem, usuwalskiego notariusza Bolesawa
Monikowskiego dokumenty wydane 30 sierpnia przez Prezydium Rady Ministrw dotyczce przyznania stypendium Funduszu Kultury Narodowej, ktre umoliwiy mu dokoczenie studiw iroczny
pobyt wParyu, dokd wyjecha jesieni. Stypendium to otrzyma dziki protekcji Mieczysawa Kotarbiskiego (18901943), malarza igrafika, ktrego pozna wKrasnogrudzie.

1930
lato CM przebywa wKrasnogrudzie, gdzie przygotowywa si do poprawki zprawa rzymskiego
jako student UW. Duo pywa wjeziorze Hony (to by okres moich wielkich, niesychanych wyczynw), m.in. zpowodu nieszczliwej mioci.
9 IX Zmara wSuwakach Stanisawa Miosz (ur. 1864), matka Aleksandra Miosza, urodzona wmajtku wImbrodach na Litwie Kowieskiej, crka Aleksandra iMarii zMohlw, maestwa opaciskich. Wpogrzebie swojej babci uczestniczy CM.
Od 15 XII CM przebywa wSuwakach, gdzie spdzi Boe Narodzenie isylwestra. Czyta dzieo
francuskiego teoretyka, krytyka ihistoryka literatury mes religieuses Henri Brmonda (18651933)
itumaczy wiersze twrcy symbolizmu Paula Verlainea(18441896). ZSuwak napisa kolejny (trzeci) list do Jarosawa Iwaszkiewicza, zktrym nawiza korespondencyjny kontakt wWilnie 30 listopada.

1935
IX Po prawie rocznym pobycie na stypendium wParyu CM przyjecha do rodzicw do Suwak,
skd nastpnie uda si do Krasnogrudy. Dobrze tu icicho napisa wlicie do Jarosawa Iwaszkiewicza z13 wrzenia.
jesie Rodzice CM wyjechali zSuwak iprzenieli si do miejscowoci Gbokie na Wileszczynie,
gdzie mieszkali do 17 wrzenia 1939 roku. Po wkroczeniu Armii Czerwonej ratowali si ucieczk do
Wilna, gdzie przebywali do 1945 roku.

1937
1931
40

IV Prawie cay miesic zprzerwami CM przebywa wSuwakach. Podczas wit Wielkanocnych czyta powieci Josepha Conrada (18571924). Pozna Adama Urlicha, instruktora melioracji przy Wydziale Powiatowym wSuwakach, Polaka zPoznaskiego, ktry udostpni poecie swj dziennik zpierwszej wojny wiatowej, podczas ktrej suy jako onierz wniemieckiej piechocie iwalczy pod Verdun.
Od 30 VI do 4 VII CM przebywa wSuwakach.
CM wakacje spdzi wKrasnogrudzie, gdzie m.in. zbiera rydze iczyta Puszkina.

1932
2730 III CM przebywa wSuwakach.
30 V CM stan wSuwakach przed wojskow komisj poborow; otrzyma kategori Aiprzydzia
do puku kawalerii, jednak nigdy wwojsku nie suy (po ukoczeniu studiw zosta przeniesiony do
kategorii tzw. nadliczbowych).
VI CM przebywa wSuwakach przez par tygodni. Tumaczy m.in. bajki Oskara Miosza.
VII Par tygodni spdzi nad jeziorem Wigry wStarym Folwarku. Zatrzyma si wschronisku im.
Kazimierza Kulwiecia suwalskiego Oddziau Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.

1933
XII Boe Narodzenie CM spdzi wSuwakach. Std wysa (22 XII) list do Kazimierza Andrzeja Jaworskiego do Lublina, redaktora naczelnego czasopisma Kamena, doczajc kilka wierszy zprob oich publikacj.

V Andrzej Miosz zda matur wGimnazjum Mskim im. Karola Brzostowskiego wSuwakach.
Wprzewodniku Pojezierze Augustowsko-Suwalskie: przewodnik krajoznawczy iturystyczno-letniskowy (Warszawa 1937, s. 307308) zamieszczono obszern iszczegow informacj oKrasnogrudzie
jako miejscu letniskowym: 2,5 km na wschd od jez. Gaadu wpiknej pagrkowatej okolicy ley
nad jez. Hony majtek Krasnogruda, dawniej Eysmontw, potem Kunatw, obecnie p.p. W. Lipskich. Dwr drewniany, od frontu ganek na kolumnach, od ogrodu przybudwka (alkierzyk) nadaje mu ksztat litery L. Pochodzi zkoca XVII w. Wewntrz jadalnia obelkowanym suficie. Portrety rodzinne pdzla L. Janowskiej zlat 19101912. Kolekcja ksiek ze zbiorw St. Kunata (koniec XVIII w.)
oraz jego portret (sztych) ryt. wParyu 1832 r. Kolekcja sztychw krlw polskich (ze zbiorw Lessera). Sztych kardynaa Jana Lipskiego (16901736), biskupa krakowskiego. Wparku jesiony ilipy
300-letnie. We dworze pensjonat na 20 osb. Na pisemne zamwienie (poczta Sejny) wysya si samochd do st. Augustw. Obok dworu 132 ha lasu (wierk, sosna). Na polu olbrzymi gaz granitowy.
Zachodni brzeg jez. Hony nadaje si do obozowania.

1940
lipiec CM spdzi dzie inoc wokupowanych Suwakach podczas przeprawy zWilna do Warszawy (Generalnej Guberni).

1944
2 XI Komisarz Ziemski przej na cele reformy rolnej (na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego zdnia 6 wrzenia 1944 r. owprowadzeniu reformy rolnej) majtek Krasnogru-

41

da. Tym samym Krasnogruda przestaa po prawie dwch stuleciach nalee do rodziny Kunatw (23
XI 1753 roku folwarki Krasnogruda iWereszczeszczyzna oraz wsie Dworczysko, Gawieniace, Maciejowizna, Sztabinki iegary opow. 2285 ha, wtym 769 ha lasw, nabyli Teofil iJoanna zBohdanowiczw Kunatowie od Ryszarda Eysmonta). Ostatni waciciele Krasnogrudy: Wadysaw Lipski przebywa jeszcze wwczas wobozie koncentracyjnym Sachsenhausen Oranienburg wNiemczech (do
3 V 1945 roku), za Janina zKunatw Niementowska, ciotka stryjeczna CM, wraz zsiostr Gabriel zKunatw Lipsk, po opuszczeniu Warszawy, gdzie spdziy cz okupacji ipowstanie, wyjechay do wsi Drewnica na uawach. Tam zamieszkay zosiad po repatriacji zWilna rodzin Mioszw,
nastpnie zojcem ibratem CM przeniosy si do Sopotu.

1945
6 VIII CM stanowczo przeciwstawi si zamiarom rodzicw, by zamieszka po repatriacji zWilna
wSuwakach, piszc do nich wlicie zWarszawy: Nonsensem rwnie plany ojca osiedlenia si wSuwakach, jest to wysoce niewskazane iniepotrzebne.

1959
XII CM opublikowa (powstae w latach pidziesitych w Montgeron we Francji i ukoczone
w1958 roku wParyu) biograficzne studium na temat Europy Wschodniej pt. Rodzinna Europa (Pary: Instytut Literacki). Opisa w nim swoj przepraw wlipcu 1940 roku zWilna do Warszawy (rozdz.
Granica pokoju), podczas ktrej dob spdzi wokupowanych Suwakach.
42

1962
III CM napisa Elegi dla N.N. (druk wtomie Gdzie wschodzi soce ikdy zapada, Pary: Instytut
Literacki 1974), wiersz powicony Gabrieli zKunatw Lipskiej, ktra zmara 16 III wSopocie izostaa pochowana na miejscowym cmentarzu katolickim przy ul. J. Malczewskiego wgrobie Kunatw,
Lipskich iLipiskich.

1980
18 X Po otrzymaniu przez CM Nagrody Nobla w suwalsko-mazurskim tygodniku Krajobrazy
(nr 223) opublikowano artyku Czesaw Miosz iSuwalszczyzna (podpisany anagramem K). Bya to
pierwsza informacja prasowa o powizaniach poety z Suwakami i Suwalszczyzn, mimo skpego
inieprecyzyjnego materiau faktograficznego.
18 X WKlubie Suwalszczyzna przy Wojewdzkim Domu Kultury wSuwakach odby si wieczr
poezji CM.
24 XI Wojewdzka Biblioteka Publiczna wSuwakach zorganizowaa spotkanie zAndrzejem W.
Pawluczukiem na temat twrczoci CM.

1981
29 V Andrzej Miosz przebywa wSuwakach. Po spotkaniu wWojewdzkiej Bibliotece Publicznej
wpisa si do kroniki: Mio mi byo bawi wSuwakach irozmawia zlicznym gronem czytelnikw zainteresowanych twrczoci mego brata, rwnie jak ja zwizanego zSuwakami, gdy mieszkali tutaj nasi rodzice, za pod Sejnami, wmajtku Krasnogruda bliscy krewni mojej matki. (Ojciec matki pochodzi zKrasnogrudy). Odwiedzi take budynek, wktrym uczszcza do Gimnazjum Mskiego im. Karola Brzostowskiego, gdzie mieci si obecnie ILiceum Oglnoksztacce im. Marii Konopnickiej; do Zotej ksigi wpisa: Wystrzegajcie si zakamania ifaszu, brocie wkadej sytuacji
godnoci swojej iinnych, bdcie wierni prawdzie isprawiedliwoci. Te ideay wpojono mi tutaj, wtej
szkole iwdomu rodzicw przy ssiedniej ulicy; tych ideaw uczy mnie te zawsze swoim przykadem mj starszy brat Czesaw.
14 VI Wprzededniu wizyty CM womy (1417) wlokalnym tygodniku Kontakty (nr 23) opublikowano obszerny artyku Danuty iAleksandra Wroniszewskich Takim go pamitaj, wktrym m.in.
zamieszczono wypowied-wspomnienie Wacawa Korabiewicza, prowadzcego prnie na Uniwersytecie Stefana Batorego Akademicki Klubu Wczgw Wileskich, do ktrego nalea take pocztkujcy poeta: Bardzo utkwiy mi w pamici nasze odwiedziny u Miosza w Suwakach, gdzie
mieszkali wtedy jego rodzice. Organizowalimy wyjazdy zwystpami [zwidowiskiem Zabi bazyliszka] na prowincj. Kiedy znalelimy si wSuwakach, postanowilimy odwiedzi Czesawa, ktry chorowa wtedy na gryp. Wsta zka, na piam wcign koszul iczstowa nas wymienit nalewk.
Nie oszczdza jej, ae nadzwyczajnie nam smakowaa, wizyta si nieco przeduya. Bylimy zalani
wpestk, kiedy doszlimy do wniosku, e jednak trzeba jecha, bo nastpnego dnia czekaj nas wystpy wBiaymstoku. Okazao si potem, e Kazik Haaburda zostawi uMiosza teczk zmateriaami itrzeba byo wszystko odtwarza zpamici. Azkondycj tego dnia nie byo najlepiej.
15 VI Boenna Szynkowska, nauczycielka matematyki wILiceum Oglnoksztaccym wSuwakach, spotkaa si womy zCM, ktry wzi udzia womyskiej Wionie Poetyckiej podczas swojej pierwszej wizyty po trzydziestu latach wkraju. Poeta wpisa do Zotej ksigi szkoy zdanie: Pozdrawiam modzie suwalsk.
16 VI Delegacja suwalskiego rodowiska pracownikw kultury (Zdzisaw Wyszkowski, dyrektor Wydziau Kultury iSztuki Urzdu Wojewdzkiego, Zygmunt Filipowicz, dyrektor Muzeum Okrgowego, oraz Bogusawa Miszkiel, dyrektorka Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej) spotkaa si womy
na krtkiej rozmowie zCM.
19 VII W Krajobrazach (nr 28) opublikowano rozmow Jana Rosana z Andrzejem Mioszem
Dlaczego Miosz nie przyjecha do Suwak podczas pierwszej wizyty wkraju, wktrej stwierdzi, e
pobyt na Suwalszczynie brat zaplanowa, ale nie mg odmwi probie gdaskich stoczniowcw,
Komitetowi Budowy Pomnika, iju dzisiaj [16 VI zomy] jedziemy do Gdaska. Po prostu brat
nie by wstanie nawet odwiedzi wszystkich miejsc, ktre pragn zobaczy ().
IX Wydawnictwo Literackie wKrakowie wydao Rozmowy zCzesawem Mioszem spisane przez
Aleksandra Fiuta w1979 roku, wktrych poeta wspomina m.in. Krasnogrud iSuwaki (Ja jedziem wcigu wszystkich moich lat szkolnych iuniwersyteckich na wakacje do Krasnogrudy, majtku
na samej granicy litewskiej, za Sejnami); wicej informacji zpobytw przed wojn na Suwalszczynie zawierao rozszerzone wydanie rozmw pt. Czesawa Miosza autoportret przekorny (Krakw: Wydawnictwo Literackie 1988).
IXX Tadeusz Konwicki nakrci na Suwalszczynie plenerowe zdjcia do filmu Dolina Issy wedug
powieci CM.
Oficyna Wydawnicza NSZZ Solidarno Regionu Pojezierze Q wydaa wSuwakach przedruki offsetowe czterech tomikw wierszy CM: Traktat moralny, Traktat poetycki, Krl Popiel iinne
wiersze, wiato dzienne oraz powie Zdobycie wadzy.

43

1983
Leszek Aleksander Moczulski opublikowa tom Powitania (Krakw: Wydawnictwo Literackie).
Wparu wierszach wnim zamieszczonych, napisanych od marca do maja 1981 roku, poeta wykorzysta zwroty zutworw CM.
WNowym Jorku ukazaa si ksika Ewy Czarneckiej (w. Renaty Gorczyskiej) Podrny wiata: rozmowy zCzesawem Mioszem. Komentarze [wyd. 1 krajowe, pod waciwym nazwiskiem Renaty Gorczyskiej, Krakw: Wydawnictwo Literackie 1992]. Wzawartym wniej Kalendarzu ycia itwrczoci nie ma informacji ozwizkach CM zSuwakami iKrasnogrud, mimo e wzmianki otych miejscach padaj wrozmowach.

1986
V Romuald Kara opublikowa reporta Na tropach Doliny Issy, wktrym opisa niektre krasnogrudzkie lady CM, przede wszystkim na podstawie relacji Andrzeja Miosza oraz osb, ktre peniy
przed wojn sub we dworze (Tene: Dom nad Marych. Warszawa 1986).
1719 X Andrzej Miosz wzi udzia wzjedzie absolwentw suwalskiego gimnazjum. Uczestnikom
przeczyta wiersz swojego brata Czesawa pt. Potomny z1985 roku (prwdr. wokolicznociowej publikacji Kronika zjazdu absolwentw zokazji 150-lecia szkoy redniej wSuwakach (1719 padziernika
1986, Suwaki 1988), nastpnie: Czesaw Miosz: Dalsze okolice (Krakw 1991 pod tyt. Nastpca; take wWierszach, t. 4, Krakw 2004). Wiersz ten zosta te wpisany do Zotej ksigi szkoy pod adnotacj Andrzeja Miosza: Wiersz Potomny zosta napisany niedawno przez mego brata (zwizanego bardzo zSuwakami) jakby zmyl onaszej rocznicy, cho wrzeczywistoci by dedykowany POTOMNYM wdaleko szerszym znaczeniu.
44

1988
IX Artysta malarz Andrzej Strumio, zamieszkay wMakowej Rudzie nad Czarn Hacz, zaprezentowa wsejneskiej Biaej Synagodze cykl Psalmy (18 obrazw olejnych 120 x 180 cm), powstaych
zinspiracji biblijnymi tumaczeniami CM. Pokaz tych obrazw wodby si wwielu galeriach wkraju
wlatach nastpnych.

uAndrzeja Strumiy wMakowej Rudzie oraz wSejnach. Wmiecie nad Marych obejrza wsynagodze wystaw scenografii do filmw Andrzeja Wajdy (udzieli take wywiadu redaktorce Krajobrazw), awDomu Kultury obrazy zcyklu Psalmy Andrzeja Strumiy. Wplacwce tej podpisywa te
ksiki dla sejnian. Pnym wieczorem wzespole poklasztornym wWigrach odby dusz rozmow zCzesawem Kudab, prezesem Litewskiego Funduszu Kultury, Vytautasem Martinkusem, prezesem Zwizku Pisarzy Litwy, Alwid Rolsk, polsk dziennikark wWilnie, oraz redaktorami telewizji litewskiej.
23 IX CM przebywa par godzin wPusku, gdzie m.in. zjad obiad znaczelnikiem gminy Romualdem Witkowskim, zwiedzi spoeczne muzeum prowadzone przez Juozasa Vain oraz gospodarstwo wKrejwianach; wstpi te na plebani do ksidza Ignacego Dziermejki. Najwikszych przey
dostarczyy poecie odwiedziny dworu iparku wKrasnogrudzie, miejsca wielu sprzecznych przey.
Pny wieczr ipar nocnych godzin, jeszcze poruszony wizyt nad jeziorem Hony, spdzi wapartamencie Domu Pracy Twrczej iWypoczynku na rozmowach przy kolacji zbratem ibratow, Andrzejem Strumi, Magorzat iKrzysztofem Czyewskimi oraz Zbigniewem Fatynowiczem.
24 IX Po niadaniu autoryzowa swoje wypowiedzi udzielone wczorajszego wieczoru Zbigniewowi
Fatynowiczowi. Nastpnie wtowarzystwie Andrzeja Strumiy by wSuwalskim Parku Krajobrazowym, gdzie m.in. zatrzyma si wKleszczwku (do dworu wtej wsi jedzili Mioszowie przed wojn)
oraz nad jeziorami kleszczowieckimi. Tego dnia odwiedzi te ponownie Krasnogrud iSejny.
25 IX Przed poudniem CM opuci Wigry iwyjecha do Warszawy.
29 IX WGazecie Wyborczej (nr 103) zamieszczono rozmow zCM pt. Nie wiem, czy jest gdzie
miejsce bardziej fascynujce, przeprowadzon przez Rom Przybyowsk tu po pobycie na Suwalszczynie, wktrej poeta stwierdzi: () jestem bardzo szczliwy, e niemal bezporednio zsamolotu
pojechaem na Suwalszczyzn, gdzie wmodym wieku spdzaem niemal kade wakacje (by tam
majtek [Krasnogruda] moich krewnych). Po dziesitkach lat, bdc nad Wigrami, wreszcie miaem
uczucie powrotu. To jezioro nie tylko kiedy opywaem kajakiem, ale iobszedem dookoa pieszo,
wcigu jednego dnia. Interesowao mnie teraz wszystko, wcznie zgospodarskimi szczegami. By
to wic rodzaj zanurzenia si wPolsce take fizycznego.
1 X WKrajobrazach (nr 41) ukazaa si rozmowa zCM pt. Tu odpoczywam, ktr przeprowadzia
Grayna Mikaszewicz podczas pobytu poety wSejnach.
15 X WKrajobrazach (nr 42) opublikowano na stronie tytuowej oraz tzw. rozkadwce wypowiedzi CM pod tytuem Nie oczekiwaem takiego daru, nagrane przez Zbigniewa Fatynowicza
podczas spotkania wWigrach 23 wrzenia.
XII Wdodatku Kumpel do czasopisma Powcigliwo iPraca ukazaa si opowie Grayny
Strumio-Miosz zprzypadkowego spotkania CM z modzie na wystawie wSuwakach podczas
wrzeniowego przyjazdu na Suwalszczyzn.

1989
18 VI W rubryce Suwalsko-mazurskie od A do Z pod red. Janusza Kopciaa (Krajobrazy nr
25) opracowano dwa hasa: Miosz Andrzej iMiosz Czesaw, podkrelajc wnich zwizki braci
zSuwakami iSuwalszczyzn.
4 IX Andrzej Miosz uczestniczy winterdyscyplinarnych spotkaniach Kultura irodowisko wWigrach, gdzie spotka si m.in. ze Zbigniewem Fatynowiczem.
22 IX Po pidziesiciu latach CM przyjecha na Suwalszczyzn . Poecie towarzyszy brat Andrzej
zon Grayn Strumio-Miosz. Zanim dotarli do Domu Pracy Twrczej iWypoczynku wWigrach,
gdzie si zatrzymali, poeta zwiedzi Suwaki, ktre byy dla [niego] okresowym domem przez cay
czas, kiedy mieszkali tu rodzice [lata 19261935]. Wgalerii suwalskiego BWA przy ul. T. Noniewicza, gdzie wstpi wraz zbratow na wystaw rzeby Stanisawa Soniny, odby przypadkow rozmow zuczniami Liceum Oglnoksztaccego im. Marii Konopnickiej iich nauczycielk Mari Wasilewsk. Zatrzyma si te przed budynkiem przy ul. ks. K. Hamerszmita 10. Tego samego dnia by

1990
III CM opublikowa wparyskiej Kulturze (nr 3) wiersz Powrt (druk wtomie Dalsze okolice, Krakw: Wydawnictwo ZNAK 1991), wktrym nawizuje do pobytu wKrasnogrudzie we wrzeniu 1989
roku iwasnych przey oraz wydarze modzieczych dowiadczanych wtym miejscu przed ponad
szedziesiciu laty.
wiosna Artysta malarz Andrzej Strumio namalowa cykl Apokalipsa (12 obrazw olejnych 120 x 200
cm), powstaych zinspiracji biblijnym tumaczeniem CM. Obrazy prezentowane byy wraz zcyklem
Psalmy na wielu wystawach wkraju.
12 VII Leszek Aleksander Moczulski zon Krystyn odwiedzi po raz pierwszy Krasnogrud, zawieziony nad jezioro Hony przez Zbigniewa Fatynowicza. Stojc nad jego wodami, poeta urodzony
wSuwakach, stwierdzi: Ju wiem, skd uMiosza wiat poemw naiwnych.

45

1991

1993

4 I Powsta Orodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw zsiedzib wSejnach, zaoony przez
Krzysztofa Czyewskiego i Magorzat Sporek-Czyewsk oraz Boen Szroeder i Wojciecha
Szroedera, ktrego patronatami honorowymi zostali Czesaw Miosz iAndrzej Miosz.
Suwalskie Towarzystwo Kultury (STK) wSuwakach wydao publikacj pt. Czesaw Miosz (oprac.
ired. Zbigniew Fatynowicz, oprac. graf. Wiesaw Osewski; 28 s., il.) przygotowan poecie wdarze
na osiemdziesite urodziny. Zawarto: szkice: Waldemar Smaszcz: Cigle trwa ten eon; Stanisaw Koziara: Miosz iinni (Wok nowych przekadw Psaterza wjzyku polskim); Tadeusz Budrewicz: Glosa do Elegii na kopoty zpolszczyzn; Krzysztof Tekielski: Polszczyzna litewska wDolinie
Issy; Zbigniew Fatynowicz: Krasnogruda; wiadectwa pobytu Czesawa Miosza na Suwalszczynie
we wrzeniu 1989 roku pt. Nie oczekiwaem takiego daru oraz wiersze: Czesawa Miosza Rok 1911
i Krzysztofa Czyewskiego Wigry, powicony spotkaniu zpoet wwigierskim zespole poklasztornym. Publikacja zawiera wiele zdj zpierwszego po pidziesiciu latach pobytu autora Ocalenia na
Suwalszczynie (rec. M. Stala: Dar. Jawie 2001, nr 14).
STK wydao tom wierszy Czesawa Miosza Czas wyniesiony (ukad ired. Zbigniew Fatynowicz,
oprac. graf. Wiesaw Osewski; 60 s., il., n. 5000 egz.). Zawarto: Rok 1911, Nauki, Wieczorem wiatr,
Roki, Wmojej ojczynie, wiat (poema naiwne), Jak mona zapomnie, Osobny zeszyt: Gwiazda Pioun, Wykad I, Otrzymane wanie zdjcia, Rzeki.
Historyk Jerzy Szumski opublikowa studium Eysmontowie iMejerowie, waciciele Honw Mejera
iKrasnogrudy (w: Drobna szlachta podlaska wXVXIX wieku, Biaystok 1991).

1517 VI CM by gociem Orodka Pogranicze sztuk, kultur, narodw. Zatrzyma si wDomu

Pracy Twrczej iWypoczynku wWigrach. Tej wizyty nie odnotoway rodki przekazu.
jesie Ukaza si pierwszy numer pisma Krasnogruda (wyd. Fundacja Pogranicze iOrodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw wSejnach), ktry otwiera rozmowa zCzesawem Mioszem pt.
Poszukiwanie ojczyzny przeprowadzona przez Krzysztofa Czyewskiego, redaktora naczelnego,
7 czerwca 1992 roku wSejnach (przedruk w: CM: Rozmowy polskie 19791998. Krakw 2006).

1992
46

6 VI CM (wtowarzystwie syna Antoniego, brata Andrzeja oraz Magorzaty iKrzysztofa Czyewskich) wracajc zLitwy przez przejcie graniczne wOgrodnikach odwiedzi przed poudniem
Krasnogrud oraz gospodarstwo Piotra Dapkiewicza wssiadujcych egarach. Przed moim domem zatrzyma si samochd wspomina Piotr Dapkiewicz, syn iwysiad zniego noblista Czesaw Miosz zbratem isynem. Chcia spotka si zmoim ojcem. Nie wiedzia, e ojciec zmar ju wlatach 50. Usiedlimy powspomina. ona podaa litewskie bliny na liciach kapusty. Bardzo chwalone.
Zrodzin Dapkiewiczw utrzymywali Mioszowie bliskie kontakty wokresie midzywojennym, take
zaye byy zwizki tej rodziny zdworem. Poeta wpisa si do ksigi pamitkowej rodziny.
7 VI CM przebywa przed poudniem wOrodku Pogranicze sztuk, kultur, narodw wSejnach.
Krzysztofowi Czyewskiemu wrczy (wraz z bratem Andrzejem) intencyjne pismo o przekazaniu
dworu wKrasnogrudzie Fundacji Pogranicze.
7 VI Wsiedzibie Orodka Pogranicze sztuk, kultur, narodw wSejnach odbyo si wieczorem
wniewielkim gronie osb spotkanie autorskie zCM. Uczestniczyo wnim kilkoro uczniw, pracownicy Orodka Pogranicze igocie zAnglii oraz Zbigniew Fatynowicz, Hanna Kara, Jarosaw Sieradzki iZbigniew Tanajewski. (CM: WWarszawie iKrakowie spotykam si ze studentami. Nie mam
tam spotka zlicealistami, awSejnach mam). Relacje ztego spotkania zamieciy Krajobrazy nr
9 (Z. Tanajewski: Moje zatrzymanie czasu: Miosz wSejnach) oraz Tygodnik Pnocny nr 16 (H. Kara: Miosz wSejnach). Po noclegu wDomu Pracy Twrczej iWypoczynku MKiS wWigrach CM wyjecha do Warszawy.
VIII Tajemnic Krasnogrudy opisa Waldemar Smaszcz wartykule pod tym tytuem ogoszonym
wGazecie Wspczesnej. Wyjania j zdaniem krytyka literatury wiersz Powrt zamieszczony
przez CM wtomie Dalsze okolice. Nieco wczeniej wiersz ten zosta opublikowany wtygodniku Krajobrazy (nr 14 z5 IV) zkomentarzem pt. Odkrywanie tajemnicy.

1994
2628 VI CM by gociem rodkowoeuropejskiego Forum Kultury pn. Rok 1994, ktre wWigrach zorganizowa Orodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw iFundacja Pogranicze. 27 czerwca poeta wzi udzia wdyskusji plenarnej (druk wKrasnogruda 1995, nr 4), nastpnie wspotkaniu
autorskim, podczas ktrego prezentowa wiersze zantologii Wypisy zksig uytecznych. Udzieli take wywiadu Wojciechowi Markowi Darskiemu iRobertowi Trabie (Borussia 1994, nr 9).
Grzegorz Rkowski wprzewodniku Polska egzotyczna (Pruszkw: Oficyna Wydawnicza Rewasz)
zamieci rozdzia pt. ladami Miosza, opisujc wnim zwizki poety zKrasnogrud.
Wopracowaniu Geografia poetycka wpowojennej twrczoci Czesawa Miosza (Olsztyn: Wysza
Szkoa Pedagogiczna) jego autorka, Beata Tarnowska, pomija Krasnogrud (iSuwalszczyzn) jako
miejsce obecne wbiografii intelektualnej iemocjonalnej poety. Niesusznie te wie genez wiersza
Powrt zodwiedzinami Litwy przez CM.

1996
Ukazaa si ksika Wojciecha Kassa Aj, moi dawno umarli (Sopot: Sopockie Towarzystwo Kultury) ozwizkach CM zSopotem. Autor opisa wnim po raz pierwszy tak obszernie powojenne losy
wacicielek Krasnogrudy: Gabrieli Lipskiej zKunatw ijej ma Wadysawa Lipskiego, Janiny Niementowskiej zKunatw oraz rodziny Mioszw. Ksika zawiera te, po raz pierwszy wwczas reprodukowany, bogaty materia fotograficzny, przede wszystkim zokresu midzywojennego. Publikacji
towarzyszya osobna wkadka zparoma wierszami poety zawierajca m.in. Pie (utwr dedykowany Gabrieli Kunat).
Andrzej Zawada wksice Miosz (Wrocaw: Wydawnictwo Dolnolskie, seria Ato Polska wanie) wymienia Suwaki iKrasnogrud jako miejsca zwizane zrodzin Mioszw ipoet; zamieszcza te cztery fotografie (jedn zokresu midzywojennego, trzy wspczesne) przedstawiajce CM
wKrasnogrudzie oraz jedn na dce na Czarnej Haczy z1989 roku.

1997
V CM opublikowa Abecado Miosza (Krakw, Wydawnictwo Literackie), ksik wspomnie
oosobach izdarzeniach, uoon wformie hase wporzdku alfabetycznym (zawiera haso Krasnogruda). Wroku nastpnym ukazaa si jej kontynuacja pt. Inne abecado (Krakw, Wydawnictwo Literackie) zhasami: Kunatt Stanisaw, Ulrich. (Wyd. poczone Abecado. Inne abecado. Krakw, Wydawnictwo Literackie 2001).
2528 VI CM uczestniczy w Wigrach w spotkaniu twrcw kultury litewskiej i kultury polskiej
na temat Kultura litewska i kultura polska podobiestwa i rnice. Swoje wystpienie wygosi

47

27 VI wraz zTomasem Venclov. Odwiedzi (wraz zAndrzejem Mioszem, Grayn Strumio-Miosz, Tomaszem Venclov oraz Krzysztofem Czyewskim) Krasnogrud oraz cmentarz katolicki
wSejnach, gdzie znajduje si grb wacicieli Krasnogrudy Bronisawa Kunata (18551922) iFlorentyny zGrzegorzewskich Kunat (18641940), rodzicw Gabrieli iJaniny; Bronisaw Kunat by bratem
Zygmunta Kunata, ojca Weroniki Miosz. By to ostatni pobyt CM na Suwalszczynie.

1998
Ukazaa si antologia Gdzie jeziora syte przestrzeni obokw: Suwalszczyzna w poezji (Suwaki:
Wydawnictwo HACZA, red. Marianna Rant-Tanajewska, fot. Stanisaw Wo, oprac. graf. Wiesaw
Osewski, 190 s., il., n. 800 egz., seria Biblioteka Suwalska pod red. Janusza Kopciaa), wktrej jej autor, Zbigniew Fatynowicz, zamieci trzy wiersze CM: Wieczorem wiatr, Wykad I, Powrt. Antologi
zamyka wiersz Krasnogruda Jzefy Drozdowskiej. Do Miosza odwouj si take inne wiersze wzbiorze: Krzysztofa Czyewskiego Wigry, Wojciecha Marka Darskiego Spotkanie na Wigrach i Leszka
Aleksandra Moczulskiego *** (Stanem nad jeziorem wbramie poranku).

2001

48

19 V Zmar Zbigniew Lipiski (ur. 1923), siostrzeniec Wadysawa Lipskiego, stranik pamici krasnogrudzkich rodzin, Gabrieli zKunatw Lipskiej iJaniny zKunatw Niementowskiej oraz Wadysawa Lipskiego. Towarzyszy CM podczas pierwszej wizyty wSopocie 17 VI 1981 roku, awswoim
i swojej ony Teresy mieszkaniu w Sopocie goci bdzie poet i podejmowa obiadami podczas
nastpnych wizyt w tym miecie (26 IX 1989, 2 XI 1993, 1012 VI 1995, VI 1996, 8 X 1998) oraz
towarzyszy w czasie sopockich spotka i spacerw (kadorazowo take na grb matki i ciotek).
Dedykacja CM wksice Metafizyczna pauza, napisana 11 czerwca 1995 roku: Zbyszkowi iTeresie
Lipiskim zpodzik za serdeczn gocinno podczas moich wizyt wSopocie. Zosta pochowany
na sopockim cmentarzu katolickim wgrobowcu, gdzie spoczywa Weronika Kunat (zm. 8 XII 1945; od
1975 pochowana na cmentarzu wSopocie po ekshumacji zDrewnicy), Gabriela iWadysaw Lipscy
(zm. 5 X 1978) oraz Janina Niementowska (zm. 21 XI 1977).
VI Publikacj rnorodnych materiaw uczcia dziewidziesiciolecie urodzin CM redakcja kwartalnika Jawie (nr 14), wydawanego przez Regionaln Pracowni Krajoznawcz PTTK wSuwakach, zamieszczajc na swoich amach: wspomnienia o Suwakach Andrzeja Miosza i jego tekst
pt. Srebra rodzinne, szkic historyczny Krasnogruda Jerzego Szumskiego, szkice historycznoliterackie
Waldemara Smaszcza Powroty Czesawa Miosza oraz Wojciecha Kassa Byli raz sobie Psiapsiulewicz,
Nina, Ela, Wadek, Zaza, wiersze Jzefy Drozdowskiej Krasnogruda oraz Nad Niewia, fotoreporta pt. Czesaw Miosz iSuwalszczyzna.
30 VI WGazecie wBiaymstoku, dodatku do Gazety Wyborczej (nr 151) Waldemar Smaszcz
opublikowa szkic Jestem tu tylko na chwil: suwalskie i krasnogrudzkie wtki w biografii twrczej
Czesawa Miosza.
XII Nr 16 Jawiey otwiera dedykacja CM: Dla Czytelnikw Jawiey , uzyskana przez Wojciecha Kassa 19 listopada 2001 roku podczas spotkania wkrakowskim mieszkaniu poety. Wtym samym
numerze opublikowano reportersk opowie Marcina Kydryskiego zwdrwki do Szetej iinnych
okolicznych miejsc na Litwie zwizanych zCM.
Zokazji 90. urodzin noblisty Krasnogruda (nr 13) zadedykowana zostaa Mioszowi wdarze.
Irena Batura wprzewodniku Po ziemi sejneskiej (Suwaki: Wydawnictwo HACZA), wrozdziale
pt. Okolice poety, opisaa dzieje dworu wKrasnogrudzie, opatrujc je uwag, e na wakacjach lubi
tu przebywa Czesaw Miosz.

2002
25 I Podczas zorganizowanego przez Orodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw iFundacj Pogranicze spotkania pn. 10 + 1. Wobliczu jutra wBiaej Synagodze wSejnach, na ktre CM, mimo
zapowiedzi wprogramie, ju nie przyjecha, odtworzono ztamy przygotowan specjalnie na t okazj przejmujc wypowied poety owspczesnych problemach zachowania tosamoci kulturowej,
oszacunku dla przeszoci izakorzenieniu wniej.
CM obj honorowy patronat nad inicjatyw utworzenia wKrasnogrudzie przez Fundacj Pogranicze Midzynarodowego Centrum Dialogu. Owiadczenie CM: Pragn owiadczy, e znany jest
mi projekt Europejskiego Centrum Dialogu, ktry ma wnajbliszej przyszoci powsta wKrasnogrudzie blisko granicy Polski iLitwy. Znana jest mi take od wielu lat iwysoko przeze mnie ceniona
dziaalno Orodka Pogranicze sztuk, kultur, narodw iFundacji Pogranicze wSejnach. Ciesz
si bardzo, e to Pogranicze wanie bdzie gospodarzem Europejskiego Centrum Dialogu. Ciesz si rwnie, e na jego siedzib zosta wybrany dwr wKrasnogrudzie, ktry ongi nalea do
mojej rodziny, aobecnie zostanie odremontowany ioywiony dziaalnoci kulturaln na pograniczu polsko-litewskim. Uwaam, e powstanie takiego centrum jest bardzo potrzebne dzisiaj, kiedy
mamy wielk szans czynnego wczenia si wproces integracji europejskiej poprzez rozwj wsppracy iporozumienia znaszymi najbliszymi ssiadami. Dlatego wpeni popieram ide utworzenia
Europejskiego Centrum Dialogu wKrasnogrudzie iwyraam zgod na objcie honorowego patronatu nad inicjatyw.
26 IV CM spotka si wkrakowskim mieszkaniu zmodzie sejnesk skupion wOrodku Pogranicze sztuk, kultur narodw pod opiek Magorzaty Sporek-Czyewskiej iBoeny Szroeder.
Odpowiada na pytania dotyczce zwizkw zSejnami (opis spotkania idruk rozmowy wAlmanachu Sejneskim 2003, nr 2 pt. Moje zwizki zSejnami, przedruk w: C. Miosz: Rozmowy polskie
19982004. Krakw 2010)
21 IX Zmar wWarszawie Andrzej Miosz. Podczas uroczystoci na cmentarzu Powzkowskim odczytany zosta list CM, wktrym poeta, odwoujc si do lat spdzonych wSuwakach, napisa m.in.:
() ile to razy podziwiaem Ciebie za to, e bye spronym kbkiem energii, tak pewnie osadzonym wwiecie iaprobujcym ten wiat. Sam mao uzdolniony do sportw, przygldaem si Twoim
kolejnym pasjom sportowym: rowery, latanie szybowcem, skoki spadochronowe, eglarstwo (Gazeta Wyborcza Biaystok z19/20 X). Wpogrzebie uczestniczyli: Krzysztof Czyewski, Magorzata
Sporek-Czyewska iZbigniew Fatynowicz.
WAlmanachu Sejneskim (2002, nr 2) zamieszczono wrozdziale pt. Notatnik krasnogrudzki
obszerne materiay dotyczce CM: wiersze zmotywami krasnogrudzkimi (ka, Wieczorem wiatr,
Ptaki, Bryczk ozmierzchu, Pan Anusewicz, Wykad I, Powrt, Mj dziadek Zygmunt Kunat, Otrzymane wanie zdjcia), rozmow modziey sejneskiej zpoet pt. Moje zwizki zSejnami; szkic
Zbigniewa Fatynowicza Niepojta identyczno, niepojte oddzielenie: Czesaw Miosz na Suwalszczynie wdwudziestoleciu midzywojennym; dokumenty archiwalne pt. Lustracja dbr krasnohrudzkich wpowiecie sejneskim pooonych z1858 roku; opracowanie Rafaa Winiewicza: Rewaloryzacja
zespou podworskiego wKrasnogrudzie.

2003
18 II CM napisa: Zanurzeni wteraz, powinnimy stara si przenie niejako wnowy wymiar to,
co byo, zca wiadomoci, e pracujemy dla tego, co kiedy bdzie, ie przygotowujemy dar dla
ludzi, ktrzy bd yli po nas. Odczuwam rado, mogc wmyli powiedzie tym, zktrymi chodziem tutaj, wKrasnogrudzie iwSejnach: Jestecie wdobrych rkach, nie wzgardliwie zapomniani, ale
obecni. Mogaby przecie trwa obrzydliwo spustoszenia, ae stao si inaczej, jest to zwycistwo

49

ludzkiego rozumu iwoli. Te sowa poety bd mottem Aktu erekcyjnego budowy Midzynarodowego Centrum Dialogu wKrasnogrudzie.
Od 30 IV do 4 V Modzie zKlasy Dziedzictwa Kulturowego, dziaajcej przy Orodku Pogranicze sztuk, kultur, narodw wSejnach, odbya podr pn. Wielokulturowe Wilno: ladami poetw,
ktrej celem byo odkrywanie tosamoci miasta (litewskiej, ydowskiej, rosyjskiej ipolskiej) poprzez
wdrowanie wileskimi ladami czterech poetw: Tomasa Venclovy, Abrahama Sutzkevera, Josipa
Brodskiego iCzesawa Miosza. Uczestnicy wyprawy zatrzymali si na duej take wSzetejniach.
30 VII Fundacja Pogranicze przeja wtrzydziestoletni dzieraw dwr ipark podworski wKrasnogrudzie na podstawie umowy zNadlenictwem Pomorze.

2004
14 VIII CM zmar wKrakowie. Wuroczystociach pogrzebowych (27 VIII) wkociele Mariackim
iwkociele oo. Paulinw Na Skace, gdzie zosta pochowany wKrypcie Zasuonych, wzili udzia:
Krzysztof Czyewski, Zbigniew Fatynowicz iLeszek Aleksander Moczulski.

Od 6 VII do 15 VIII Modzie polska ilitewska zwizana zOrodkiem Pogranicze sztuk, kultur,
narodw wSejnach, prowadzona przez Magorzat Sporek-Czyewsk iBoen Szroeder, realizowaa wdworze wKrasnogrudzie projekt pn. Trakt krasnogrudzki. Rezultatem parotygodniowych zaj byo m.in.: uporzdkowanie dworu iparku, przeprowadzenie zmieszkacami Krasnogrudy iokolicznych wsi wielu rozmw dotyczcych historii dworu ijego wacicieli oraz ich udokumentowanie,
zapoznanie turystw odwiedzajcych to miejsce zjego dziejami izwizkami zCM.
17 VII Wdworze krasnogrudzkim odbya si biesiada, podczas ktrej otwarto trzy wystawy fotograficzne: Powroty Czesawa Miosza do Polski, Mj brat wobiektywie Andrzeja Miosza oraz Album krasnogrudzki. Zaprezentowano take film Andrzeja Miosza onoblicie. Wbiesiadzie licznie
iaktywnie uczestniczyli mieszkacy Krasnogrudy issiednich wsi.
14 VIII Wpierwsz rocznic mierci CM na ganku krasnogrudzkiego dworu Orodek Pogranicze
sztuk, kultur, narodw zorganizowa wieczr poezji noblisty iwspomnie opoecie. Uczestniczyli
wnim Tomas Venclova oraz Anatol Roitman, tumacz na jzyk rosyjski wierszy Miosza. Spotkanie to
poprzedzia msza wita (wjzyku polskim ilitewskim) wkociele wegarach powicona pamici
autora Doliny Issy. Tego typu spotkania w tych miejscach odbywa si bd 14 sierpnia kadego
nastpnego roku.
20 XI WBiaej Synagodze wSejnach otwarto wystaw Trakt krasnogrudzki powicon historii
dworu wKrasnogrudzie, wakacyjnej opiece modziey nad nim oraz planom jego zagospodarowania.

IN MEMORIAM
2004

50

22 IX WMuzeum im. Marii Konopnickiej wSuwakach zorganizowano spotkanie In memoriam,

podczas ktrego wiersze CM czytali literaci Suwalszczyzny i Mazur: Irena Batura, Sigitas Birgelis,
Tadeusz Dawidejt, Zbigniew Fatynowicz, Jan Jastrzbski, Ewa Jurkiewicz, Wojciech Kass, Maria Leoczuk, Janina Osewska iMirosaw Sapik.
X W almanachu Wiersze z oddali: II Polonijne Spotkania Literacko-Artystyczne (wyd. Rzeszw:
Rzeszowski Oddzia Stowarzyszenia Wsplnota Polska) Birut Jonukait, pisarka i dziennikarka
zamieszkaa wWilnie, opublikowaa opowiadanie Krasnogruda miejsce sprzecznych przey.
28 XI WBiaej Synagodze wSejnach odby si wieczr zaduszkowy powicony pamici Czesawa
iAndrzeja Mioszw, ich zwizkom zSuwalszczyzn. Otwarto take wystaw fotograficzn Obecno Miosza. Wrd goci specjalnych spotkania byli, m.in.: Grayna Strumio-Miosz, wdowa po
Andrzeju Mioszu, oraz Agnieszka Kosiska, wlatach 19962004 sekretarka Czesawa Miosza. Swoimi wspomnieniami o Mioszach podzielili si take: Krzysztof Czyewski, Piotr Dapkiewicz, Zbigniew Fatynowicz iAndrzej Strumio.
XI Wdziale Literatura redakcja kwartalnika Jawie opublikowaa kilka tekstw wrubryce Czesaw
Miosz in memoriam: wiersz Zbigniewa Chojnowskiego Po, refleksj Wojciecha Kassa Jasny punkt,
wspomnienie Piotra Dapkiewicza Spotkanie zPoet i szkic Zbigniewa Fatynowicza Czas wyniesiony.
XII W trzecim tomie Almanachu Sejneskiego zamieszczono Ksig Drogi Czesawa Miosza,
opracowanie Krzysztofa Czyewskiego. Drug cz opublikowano wnumerze 4 tego czasopisma.

2005
4 VII WDomu Pogranicza wSejnach odbyo si spotkanie marszaka wojewdztwa podlaskiego
Janusza Krzyewskiego iprzedstawicieli wadz regionu na temat projektu powstania Midzynarodowego Centrum Dialogu w Krasnogrudzie. Koncepcj jego utworzenia przedstawi Krzysztof Czyewski, prezes Fundacji Pogranicze idyrektor Orodka Pogranicze sztuk, kultur, narodw.

2006
VII Wiersz Krasnogruda zamieci Wiesaw Szymaski wswoim tomiku Miejsca (Biaystok: Wydawnictwo Prymat 2006):
omiornice kasztanw poykaj
ostatki bkitu
wsieciach zielska uwiz oddech jeziora
wmarmurze pni zastyg czas
nie pamita odciskw stp
piasek zarosy pokrzyw
drzewa nie pamitaj gosu
sowa ugrzzy wgardle konarw
na szybach zapadych okien
nie znajd odbicia
midzy sovietem asovieticusem
szyby wymieniano po kadej odwily
zapomniane silniejsze od pamitania
moe nieruchoma tafla wody
albo ciany stajni
moe drzewotrupy zsadu
opuszczonego przez starowiercw
pamitaj

51

szukam
pomidzy ziarnkami piasku
wszczelinach sprchniaych desek
wuamkach cegie
ladw ladu
isensu sensw
szukam
zamknitych ksig
zatartych ladw
rozstrzelanych fotografii
beznadziejny poszukiwacz
bez nadziei

52

14 VIII Wkrasnogrudzkim parku odbya si premierowa prezentacja teatralnej opowieci wg Doliny Issy Czesawa Miosza (w ktrej wykorzystano take wiersze poety, stichy staroobrzdowcw,
niguny chasydzkie oraz tradycyjne pieni litewskie ipolskie). Rzecz dzieje si wnocy, wprzestrzeni
parku, niewiele tu wiata. Zaczniemy nad jeziorem iprzechodzimy kolejne stacje-obrazy. () aktorzy
piewaj pieni, ktre od zawsze mona usysze na pograniczu: polskie, litewskie, ydowskie, starowiercw. () Rytm przedstawienia wyznacza bd, nawet wsumie niewiele znaczce, drobiazgi, jak
dwik odrzucanego wiru wscenie odkopywania trumny czy klekot wozw wscenie odjazdu.
Tak chcemy pokaza obraz wygnania, to, co przydarzyo si wXX wieku: ludzie tracili swoje losy,
swoje domy. Scenariusz ireyseria spektaklu Magorzata Sporek-Czyewska iWojciech Szroeder,
scenografia Rafa Winiewicz przy wsppracy Michaa Moniuszki iJanusza Zawiei; wykonawcy: Justyna Kulikowska (Matka), Urszula Namiotko (Babka), Irena Grablunas (Nina), Weronika Czyewska
(Magdalena), Stanisaw Czyewski (Tomasz), Bartosz Nazaruk (Baltazar), Piotr Woukanis (Niemczyk/Wadysaw), Kacper Szroeder (Szames), Jacek Janiec (Rabin), Tomasz Stawiecki (Ksidz) oraz
chr: Dawid Krynicki, Damian Oskroba, Karol Dziemitko, ukasz Baszczak, Micha Baszczak, Przemek Pachucki, Karina Wiktorowicz, Monika Korzecka). Dolina Issy pokazywana bya wielokrotnie
wkrasnogrudzkim parku jeszcze wsierpniu tego roku, jak iwlatach nastpnych.
30 X Na cianie budynku przy ul. ks. Kazimierza Hamerszmita 10 (dawniej M. Konopnickiej 7),
wktrym wlatach 19261935 mieszkali Weronika, Aleksander iAndrzej Mioszowie rodzice ibrat
CM, ido ktrego przyjeda poeta, odsonito tablic pamitkow (proj. Bohdan Chmielewski).
30 X WMuzeum im. Marii Konopnickiej Oddziale Muzeum Okrgowego wSuwakach otwarto
wystaw Czesaw Miosz iSuwalszczyzna (scenariusz Zbigniew Fatynowicz, proj. plastyczny iaranacja Witold Baejowski). Uczestnicy uroczystoci na pamitk tego wydarzenia zasadzili db Miosza wogrodzie muzeum. Ekspozycja bya prezentowana wroku nastpnym take wmuzeach na Litwie, wAlytusie (Olicie) iKdaini (Kiejdanach, 30 X27 XI 2007).
30 X Ukaza si album Czesaw Miosz: Suwaki Krasnogruda (idea, oprac. iwstp Zbigniew Fatynowicz, oprac. graf. Stanisaw Wo, red. Marianna Rant-Tanajewska. Wyd. Suwaki: Muzeum Okrgowe, 116 s., il.; wyd. wjzyku polskim, angielskim ilitewskim), ktry jest fotograficzn rekonstrukcj Suwalszczyzny jako istotnego okresu wbiografii inoblisty, oraz jak dowiadczenie tego miejsca przekada si na pniejsz twrczo poety oraz staje si jednym zjej fundamentalnych przesa. Sugeruje, jak czas suwalski staje si czasem wyniesionym, aheraklitejska rzeka ycia momentem wiecznym (W. Kass). Rec.: Zbigniew Chojnowski: Miosz iSuwalszczyzna. Nowe Ksiki 2007 nr 3; Wojciech Kass: [b. tyt.]. Zeszyty Literackie 2006, nr 96; K[rzysztof] M[yszkowski]: [b.
tyt.]. Kwartalnik Artystyczny] 2006, nr 3/4; Monika mijewska: Miosz na Suwalszczynie. Gazeta
Wyborcza Biaystok 2007, nr 144.

2007
III WBibliotece Mnemosyne pod redakcj Piotra Koczowskiego ukazaa si ksika Zbigniewa Fatynowicza Wieczorem wiatr: Czesaw Miosz iSuwalszczyzna (Gdask: wydawnictwo sowo/obraz terytoria
2006. 200 s., [12] s. tabl.: il.; 23 cm; red. Marianna Rant-Tanajewska, proj. graf. itypograf. Janusz Grski).
Rec.: Marek Bernacki: Suwalskie tropy w biografii Czesawa Miosza. Akademia [pismo Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Biaej] 2007, nr 16; Tadeusz Budrewicz: Wieczorem wiatr, Jawie 2006, nr 36; Zbigniew Chojnowski: Suwalskie miosziana, Forum Akademickie 2007, nr 4; Bernadetta Darska: Kameralny poeta w krainie wietrznych wyyn, Nowe
Ksiki 2007, nr 8; eLKa: [b. tyt.], www.magazyn.wiat.pl; Andrzej Franaszek: Nie zapr si ciebie, modziku, Tygodnik Powszechny 2007, nr 15, dod. Ksiki w Tygodniku 2007, nr 15; Wojciech Kass: Czas zastygy, czas wyniesiony, Jawie 2006, nr 36; [Erwin Kruk] (e): Wieczorem wiatr. Czesaw Miosz i Suwalszczyzna, Kartki Mazurskie 2007, nr 2; K[rzysztof] M[yszkowski]: [b. tyt.], Kwartalnik Artystyczny 2007, nr 1; Eliza Ptaszyska: Taki jest Wieczorem wiatr,
Topos 2007, nr 3; Pawe Rogala: Pami Ziemi: szukanie Suwalszczyzny, w: Zapisane w krajobrazie: literacko-kulturowe obrazy regionw dawniej i dzi. Pr. zb. pod red. Zofii Budrewicz i Marcina
Kani, Krakw Bukowo 2008, s. 195198; Dorota Skodowska: Wieczorem wiatr, Tygodnik Suwalski 2007, nr 14; Jakub Winiarski: Poeta ikraj lat dziecinnych, http://poewiki.org/index.php?title;
Magdalena erek: Wieczorem wiatr. Czesaw Miosz i Suwalszczyzna, http://klub-litera.nazwa.pl
1012 V W Domu Pracy Twrczej Hony Mejera nad jeziorem o tej samej nazwie, na ktrego przeciwlegym brzegu pooona jest Krasnogruda, Uniwersytet Jagielloski zorganizowa oglnopolsk konferencj naukow w ramach projektu badawczego agary. Monograficzny opis grupy literackiej oraz zgromadzenie i opracowanie rde. Wygoszono na niej 20 referatw, ktre ukazay si w ksice agary: rodowisko kulturowe grupy literackiej (Krakw: Universitas 2009). Uczestnicy sesji spotkali si w Sejnach z Krzysztofem Czyewskim, dyrektorem Orodka Pogranicze, ktry wygosi referat Linia powrotu: o praktykowaniu pogranicza w dialogu z Czesawem Mioszem (przedruk w tym tomie; wczeniej ukaza si w jzyku angielskim pt. Line of Return: Practicing The Borderland in Dialogue with Czesaw Miosz w Michigan Quarterly Review 2007, vol. 46, nr 4, oraz K. Czyewski: Linia powrotu, Sejny 2008).
14 VIII Polsko-litewsk msz wit w intencji CM w kociele w egarach rozpoczo si spotkanie w trzeci rocznic mierci poety zorganizowane przez Orodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw. Wieczorem z ganku w Krasnogrudzie wierszami CM i wspomnieniami o nim dzielili si: Zbigniew Fatynowicz, Irena Grudziska-Gross, Jerzy Illg, Irena Jun, Tomas Venclova. Po zmroku zesp Teatru Sejneskiego zaprezentowa spektakl Dolina Issy.
VIII W Tygodniku Powszechnym (nr 33) opublikowano wiersz Jerzego Illga List do Czesawa Miosza (napisany: egary Krasnogruda, 28 sierpnia 2007), w ktrym taki oto fragment:
Tu, wKrasnogrudzie, gdzie jezioro Hony
przepywa Pan na przestrza do dworu Mejera
iszala zpodania ioniemielenia
wobec rudej boginki, zktrej parapetu
owicie zeskakiwa, och, szczliwy rywal,
gdzie podjta wraptownym przypywie rozpaczy
na zakurzonym strychu rosyjska ruletka
moga przekreli, czego Pan dokona
potem wswym dugim, pracowitym yciu,
odebra Panu wszystkie pniejsze kobiety,
ksigi, podre, cierpienia, honory

53

 tu, wKrasnogrudzie, wzaronitym parku,

nad Gaadusiem, wpobliskich egarach,
gdzie student ze sztucera strzela do perkozw
(iwyrzuca to sobie zawsze, jak zabicie
wodnego wa, witego na Litwie),
unosi si Pan nad nami,
czuj na sobie uwane spojrzenie
iwiem, e jest Pan szczliwy idumny,
e tak nam si podoba wPaskiej okolicy.
22 IX Wdworze wKrasnogrudzie zaprezentowano rezultaty (fotograficzne, architektoniczne, rzebiarskie idziennikarskie) projektu Trakt krasnogrudzki, ktry pod kierunkiem Magorzaty Sporek-Czyewskiej od 9 IX realizowaa grupa modziey zPolski, Niemiec, Litwy, Biaorusi iUkrainy. Modzie uczestniczya wwarsztatach, ktrych celem byo przywrcenie Krasnogrudzie pamici iycia, prowadzonych przez: Egidijusa Aleksandraviciusa, Krzysztofa Czyewskiego, Siarhieja Dubavieca, Marka Skorupskiego, Andrzeja Strumi, Katarzyn Surmiak-Domask, Wojciecha Szroedera,
Wiesawa Szumiskiego iRafaa Winiewicza. Prowadzono badania architektoniczne starych piwnic,
budowano instalacje rzebiarskie wprzestrzeni zabytkowego parku, zbierano materia (fotograficzny,
dokumentacyjny itp.) owielokulturowych tradycjach regionu.

2008
54

14 VIII Wdorocznym Pamitaniu Miosza wegarach iKrasnogrudzie udzia wzili: Piotr Dapkiewicz, Irena Jun, Andrzej Franaszek, Anatol Roitman, Andrzej Strumio, Barbara Toruczyk iHenryk Woniakowski. Gocie oraz uczestnicy obejrzeli spektakl Dolina Issy.

2009
1415 VIII Wspomnieniami irefleksj oCM wpit rocznic mierci poety zlicznie przybyymi do
Krasnogrudy dzielili si, m.in.: Andrzej Franaszek, Pawe Huelle, Jerzy Illg, Piotr Mucharski, Tomasz
Rycki, Andrzej Strumio, Barbara Toruczyk iHenryk Woniakowski. Po raz pierwszy Pamitanie Miosza poczone byo zsympozjum zcyklu Wkrgu Miosza, ktre odbyo si nastpnego
dnia wBiaej Synagodze wSejnach. Jego tematem przewodnim bya Poezja imilczenie. Dyskusj
(wktrej wystpili obecni na Pamitaniu Miosza gocie oraz Algirdas Avienis, Ewa Zadrzyska,
Cezary Woniak, Krzysztof Czyewski iJanusz Palikot) prowadzi Cezary Wodziski.
IX Rozstrzygnito przetarg na rewitalizacj dworu iparku wKrasnogrudzie, ktry wygraa biaostocka firma Anatex. Wtym miesicu rozpoczto pierwszy etap prac (termin realizacji 30 VI 2011),
ktre obejmuj gruntowny remont drewnianego budynku dworku (zprzeznaczeniem na sta ekspozycj oMioszu oraz bibliotek), budow oficyny (siedziby Fundacji Pogranicze) iptasznikw (na
dziaalno pracowni artystycznych) oraz konserwacj iodtworzenie otaczajcego dworek parku.
24 X WBiaej Synagodze Fundacja Pogranicze zaprezentowaa wystaw Krasnogruda 2+0 = 1+1,
na ktrej pokazano m.in. projekty Midzynarodowego Centrum Dialogu, ktry ma powsta wodbudowanym dworze iotaczajcym go parku. Ekspozycj przygotowali: Magorzata Sporek-Czyewska,
Wiesaw Szumiski, Rafa Winiewicz, Stanisaw Wo, Wojciech Szroeder oraz wsppracownicy: Urszula Wasilewska iMicha Moniuszko.

2010
VI Ukazay si opracowania Agnieszki Kosiskiej [przy wsppracy Jacka Bacha iKamila Kasperka]: Czesaw Miosz: bibliografia drukw zwartych, Krakw Warszawa: Krakowska Akademia im. Frycza Modrzewskiego iInstytut Dokumentacji iStudiw nad Literatur Polsk 2009. Autorka wkalendarium uwzgldnia zwizki przed- ipowojenne Mioszw zSuwakami iSuwalszczyzn.
6 VII Wmurowano kamie wgielny pod budow Midzynarodowego Centrum Dialogu poprzez
rekonstrukcj irewitalizacj zespou dworskiego oraz parku wKrasnogrudzie. Wuroczystoci wzio udzia wielu goci. Wakcie erekcyjnym, ktry podpisali Krzysztof Czyewski, prezes Fundacji Pogranicze, oraz czonkowie jej zarzdu: Magorzata Sporek-Czyewska, Wojciech Szroeder iBoena
Szroeder, napisano m.in.: Dziao si to wRzeczypospolitej Polskiej wdworze Krasnogruda, gmina
Sejny, we wtorek szstego lipca Roku Paskiego dwa tysice dziesitego, ogodzinie 13, w90. dziewit rocznic urodzin Czesawa Miosza (30 czerwca), na dzie po tym, jak Prezydentem RP zosta
Pan Bronisaw Komorowski, ina rok przed tym, jak Polska, po raz pierwszy whistorii, obejmie przewodnictwo wUnii Europejskiej (1 lipca 2011).
1415 VIII W szst rocznic mierci CM do Sejn i Krasnogrudy przybyli pisarze (m.in.: Pawe
Huelle, Tomasz Rycki, Adam Zagajewski), historycy literatury (m.in.: Irena Grudziska-Gross, Joanna Zach, Marek Zaleski), redaktorzy (m.in.: Barbara Toruczyk, Jerzy Illg, Piotr Koczowski), czytelnicy poezji, mieszkacy regionu, by jak co roku dzieli si refleksj oyciu idziele poety. Tradycyjnie po mszy wintencji autora Ocalenia, wjzykach polskim ilitewskim odprawionej wkociele wegarach, uczestnicy uroczystoci Pamitanie Miosza spotkali si wgodzinach wieczornych przed
gankiem odbudowywanego krasnogrudzkiego dworu. Przed poudniem odby si wBiaej Synagodze wSejnach sympozjon pn. Czyj jest Miosz? Nastpnego dnia (15 VIII) zorganizowano dyskusj,
ktrej przewodniczy Grzegorz Gauden (dyrektor Instytutu Ksiki), powicon setnej rocznicy urodzin noblisty iprojektowi Rok Miosza 2011.
8 IX WDomu Pogranicza wSejnach otwarto wystaw fotografii Jana Tadeusza Skodowskiego
Litewskim szlakiem Giedroyciw iCzesawa Miosza.
IX WZeszytach Literackich (nr 111) Pawe Huelle opublikowa wiersz Krasnogruda:
Gdy schodziem wd, do jeziora, syszaem
Dwik miedzianych trbek ibuczenie trzmiela.
Soce. Soce. Apod nim oboki.
Sierpie. Ibya niedziela.
Dwr wzieleni pokrzyw.
opian. Lebioda. Pokrzyk Belladonna.
Kociek litewski. Droga bita wirem.
Wioska starowiercw. Wileska madonna.
Ibrzmiay naraz rne gosy.
Kobiety. Dzieci. Mczyni. Iksia.
Take Poeta czyta zganku wiersz
Omioci, co wszystko zwycia.
Przeklte niech bd sowa popi, zapomnienie
Tak jak nico ipustka piewali chasydzi
Wirujc na klepisku. Janiaa gwiazda Wenus.
Pachniao zboe. Wszyscy byli ywi.

55

Gdy wracaem szos do domu, widziaem

Nad k bociany iklucze urawi.
wierszcze. wierszcze. Nad nimi oboki.
Sierpie. IMesjasz, ktry nikogo nie zbawi.

56

6 X Sejm RP przyj uchwa oustanowieniu roku 2011 Rokiem Czesawa Miosza. Rocznica ta
zostaa wpisana do kalendarza UNESCO iobchodzona bdzie m.in. na Litwie, wUSA, we Francji, wChinach, Indiach iwielu innych krajach. Na Suwalszczynie najwikszym wydarzeniem bdzie
otwarcie wKrasnogrudzie Midzynarodowego Centrum Dialogu.
18 X Wsiedzibie UNESCO wParyu odby si wernisa wystawy LIMES PONTES AGORA: opowie onowym pograniczu Europy womiu odsonach, powiconej polskim tradycjom dialogu midzykulturowego, ich kontynuacji po przeomie 1989 roku oraz przyszociowej wizji praktykowania dialogu na nowych pograniczach Europy. Ekspozycj przygotoway Fundacja Pogranicze
iOrodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw. Tytu wystawy nawizuje do trzech motyww przewodnich, na ktrych opiera si zarwno warstwa tekstowo-opisowa wystawy (scen. Krzysztof Czyewski), jak ijej warstwa konstrukcyjno-wizualna (proj. Wiesaw Szumiski). Limes to granice, ktre zjednej strony s rdem podziau iwykluczenia, konfliktw iizolacji, zdrugiej natomiast stanowi otosamoci itrwaoci zrnicowania, wtym rwnie kulturowego. Pontes odnosi si do mostw, ktre jako pierwsze padaj ofiar konfliktw, lkw przed obcoci, kryzysu wielokulturowoci.
Jednoczenie symbolizuj tosamo otwart, pograniczn, integracyjn, ktrej czci immanentn
jest inny, druga strona, przekroczenie. Wreszcie symbol ten odwouje si do ksztatowania kompetencji midzykulturowej, do nowoczesnego rzemiosa budowania mostw. Agora symbolizuje przestrze wspistnienia, etos obywatelski, matryc integracyjn, ktra pozwala ludziom rnych jzykw, kultur, pokole, wiatopogldw y razem, wobrbie jednej wsplnoty. Ekspozycja zbudowana jest zomiu stacji/odson: Pogranicze etos itradycja, Pogranicze mapa, Pogranicze Atlantyda, Czesaw Miosz wygnaniec ipowracajcy, Spotkanie 1989 poeta ipraktycy kultury czynnej,
Orodek POGRANICZE pami, edukacja, wspistnienie, Budowniczowie mostw laboratoria
praktyk midzykulturowych, Midzynarodowe Centrum Dialogu iProwincja Pedagogiczna. Wystawa bya prezentowana jedynie do 22 X, nastpnie zostaa przeniesiona do Biaej Synagogi wSejnach.
XI Wiesaw Szumiski, artysta malarz igrafik zamieszkay wSuwakach, wykona 9 ilustracji (technika mieszana, 59,5 x 45,5 cm) do poematu Czesawa Miosza Orfeusz iEurydyka, ktrych reprodukcje wraz ztekstem wyda wasnym nakadem wliczbie 20 egzemplarzy. Premiera wystawy odbya si
23 III 2011 roku wMuzeum im. Marii Konopnickiej wSuwakach.
XII Muzeum Okrgowe wSuwakach wydao ze rodkw Urzdu Miasta stojcy kalendarz Rok
Miosza (oprac. Zbigniew Fatynowicz, proj. graf. Stanisaw J. Wo), wktrym wykorzystano fotografie wykonane podczas piciokrotnych pobytw poety na Suwalszczynie wlatach 19891997 oraz
fragmenty wypowiedzi noblisty.

2011
1517 I Okolice Rodzinnej Europy pod takim hasem Fundacja Pogranicze iOrodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw zorganizoway wSejnach dwudniowy sympozjon nawizujcy do ksiki Czesawa Miosza Rodzinna Europa (wyd. 1, Pary 1959), przetumaczonej na prawie wszystkie jzyki europejskie, komentowanej przez wybitnych humanistw, m.in.: Karla Jaspersa iJean Hearch.
Impuls do jej napisania jak stwierdza autor polega na rozpaczliwej chci zakomunikowania czytelnikowi zachodniemu jakich danych, wytumaczenia, na czym polega fenomen pochodzenia ztej
innej, gorszej czci Europy, jakie komplikacje historyczne trzeba przeywa, kiedy jest si stam-

td (Renata Gorczyska [Ewa Czarnecka]: Podrny wiata. Rozmowy zCzesawem Mioszem: komentarze. Krakw 1992). Podczas sympozjonu oczytaniu ikomentowaniu Rodzinnej Europy wsowieckiej Litwie opowiada wybitny poeta litewski Tomas Venclova, o odczytaniu tego utworu wypowiada si Andrzej Mencwel, wniezwyky sposb za analizy sytuacji Czesawa Miosza wlatach
19511953, wprzededniu napisana dziea, dokona Piotr Koczowski. Program uzupenia prezentacja przez Birut Jonukait ksiki Laiko pameistrys. Czaljadnik czasu. Czeladnik czasu, ktra ukae
si wWilnie wtrzech jzykach: litewskim, biaoruskim ipolskim, stanowicej zbir esejw oOskarze iCzesawie Mioszach. Sympozjonowi towarzyszya wystawa (ze zbiorw Centrum Dokumentacji Kultur Pogranicza) wyda ksiek Czesawa Miosza wtzw. drugim obiegu zlat 70. i80. XX wieku oraz wyda Rodzinnej Europy wrnych jzykach wiata. Ponadto uczestnikw zapoznano zkolekcjami Czesawa Miosza iTomasa Venclovy, wtym zprzekazan Pograniczu bibliotek litewskiego poety. Odbya si take Caf Europa, czyli czytanie wierszy Miosza przez uczestnikw spotkania.
Nastpnego dnia zwiedzano odbudowywany dwr wKrasnogrudzie.
18 I Spotkaniem zKrzysztofem Czyewskim, twrc koncepcji Midzynarodowego Centrum Dialogu wKrasnogrudzie koo Sejn, suwalskie muzeum zainaugurowao jubileusz stulecia urodzin poety.
Prezes Fundacji Pogranicze oraz dyrektor Orodka Pogranicze sztuk, kultur, narodw zapozna
przybyych na ten wieczr do Muzeum im. Marii Konopnickiej zide, ktra przywiecaa utworzeniu
tej nowej przestrzeni nad jeziorem Hony do prowadzenia dziaalnoci midzykulturowej ipodejmowania przedsiwzi sprzyjajcych wsplnemu byciu wwiecie otwartych granic. Przede wszystkim
jednak Krzysztof Czyewski wbardzo sugestywny sposb przedstawi te najistotniejsze wtki wtwrczoci autora Rodzinnej Europy, ktre s nadal ywe iinspirujce, imaj due znaczenie dla wspczesnych wyzwa oraz dla prowadzenia dialogu pomidzy Wschodem aZachodem. Wiele uwagi powici problematyce zakorzenienia we wspczesnym wiecie iustawianiu wasnego gosu sprzeciwu tak jak czyni to Czesaw Miosz przez cae swoje pracowite itwrcze ycie wobec historycznych koniecznoci. Spotkanie zakoczy pokaz zdj zodbudowywanego dworu iinnych budynkw
wKrasnogrudzie, ktra bya dla poety miejscem szczeglnych przey wlatach nauki wokresie midzywojennym, do ktrego te powraca ifizycznie, iduchowo wpnym wieku.
16 III W Ksinicy Pockiej im. Wadysawa Broniewskiego w Pocku otwarto wystaw Czesaw
Miosz. Kim byem? ze zbiorw: Archiwum Czesawa Miosza, Muzeum Okrgowego wSuwakach
oraz Orodka Pogranicze sztuk, kultur, narodw wSejnach. Autorki ekspozycji, Ewa Luma iEwa
Lilianna Matusiak, skupiy si na opowieci o genezie poprzez fotograficzne ukazanie biografii
poety, wtym zwizkw zSuwalszczyzn wielokulturowego gosu wtwrczoci noblisty. Podczas
wernisau odbyo si spotkanie ze Zbigniewem Fatynowiczem, ktry wygosi wykad pt. Czesaw
Miosz powrt.
20 III WPolskiej Filharmonii Batyckiej wGdasku wcyklu spotka Wiek Miosza (1825 marca)
odbya si Rozmowa oKrasnogrudzie zKrzysztofem Czyewskim, ktr prowadzi Kai Bumann. Wiersze (m.in. Powrt, Wieczorem wiatr, Ptaki, Bryczk ozmierzchu, Pan Anusewicz, Wykad I, Elegia dla
N.N.) czytaa Irena Jun (teksty recytowane podczas spotka wPFB znalazy si wksice Wiek Miosza, Gdask: sowo/obraz terytoria 2011).
23 III Poemat Orfeusz iEurydyka Czesawa Miosza by tematem wieczoru literackiego wMuzeum
im. Marii Konopnickiej wSuwakach. Genez jego powstania przedstawi Zbigniew Fatynowicz, jednoczenie podkrelajc wymow zawartego wnim dwuwersu: Otym, e swoje sowa ukada przeciw mierci / Iadnym swoim rymem nie sawi nicoci. Oznaczeniu poematu wtwrczoci poetyckiej ibiografii autora Ocalenia refleksjami podzieli si Waldemar Smaszcz. Odby si te premierowy pokaz dziewiciu obrazw do tego utworu Wiesawa Szumiskiego.
5 V WWarszawie wGalerii Kordegarda odbya si promocja ksiki Andrzeja Franaszka Miosz:
biografia (Krakw: Wydawnictwo ZNAK). W tym obszernym (960 stron), znakomicie napisanym
iudokumentowanym dziele autor wyjania tajemnic Krasnogrudy (rozdz. Rosyjska ruletka), wystar-

57

czajco uwagi powicajc take roli, jak wyciu itwrczoci CM odegray Suwaki iSuwalszczyzna.
20 V Instytut Dokumentacji iStudiw nad Literatur Polsk wWarszawie opublikowa reprint wydania wileskiego z1936 roku tomu CM Trzy zimy, ktry jest uwaany za najbardziej znaczcy debiut
wpoezji polskiej od czasw Adama Mickiewicza. Sceneri zawartych wnich wierszy, jak napisa pomysodawca iredaktor reedycji Piotr Koczowski, s Krasnogruda na Suwalszczynie, Wilno iPary.
Wzbiorze rozmw Iwony Lompart zpolskimi twrcami kultury pt. Poczulimy prawo do speniania
marze (Norymberga: AB Polnischer Medien Verlag UG 2011) Krzysztof Czyewski swoj obszern
wypowied, zatytuowan Marzenie jest powrotem do rzeczywistoci, anie ucieczk od niej, powici
swojej fascynacji dzieem iosob Czesawa Miosza oraz funkcjonowaniu wKrasnogrudzie Midzynarodowego Centrum Dialogu.
29 VI Waptece przy ul. Tadeusza Kociuszki 78 wSuwakach odsonito tablic upamitniajc
100-lecie urodzin Czesawa Miosza ijego zwizki zSuwakami. Do apteki tej wstpi poeta wlipcu
1940 roku podczas przeprawy zWilna do Warszawy, co opisa wRodzinnej Europie. Inicjatorem hodu
byo Muzeum Okrgowe wSuwakach iAugustowsko-Suwalskie Towarzystwo Naukowe, fundatorem tablicy START Jacek Pietrukiewicz iWsplnicy, Spka jawna.
30 VI Wzrekonstruowanym dworze wKrasnogrudzie otwarto Midzynarodowe Centrum Dialogu,
ktrego ide jest budowanie mostw tolerancji iwspistnienia narodw.
30 czerwca 1911 roku wSzetejniach nad Niewia, wodlegoci 180 km od Suwak i140 km od Krasnogrudy, urodzi si Czesaw Miosz.

58

59

Literatura: Almanach Sejneski [2003] nr 1, [2004] nr 2, [2005] nr 3, [2006] nr 4; Czesaw Miosz. Oprac.
i red. Zbigniew Fatynowicz. Suwaki 1991; Czesaw Miosz: bibliografia drukw zwartych. Oprac. Agnieszka Kosiska; wsppraca: Jacek Bacha, Kamil Kasperek. Krakw 2009; Czesaw Miosz: Listy do rodziny.
Kwartalnik Artystyczny 2008 nr 3; Czesawa Miosza autoportret przekorny. Rozmowy przeprowadzi Aleksander Fiut. Krakw 1994; Zbigniew Fatynowicz: Dla Miosza: Suwaki Krasnogruda. Suwaki 2006; Tene: Wieczorem wiatr Czesaw Miosz i Suwalszczyzna. Gdask 2006; Andrzej Franaszek: Miosz: biografia.
Krakw 2011; Renata Gorczyska (Ewa Czarnecka): Podrny wiata. Rozmowy z Czesawem Mioszem: Komentarze. Krakw 1992; Wojciech Kass: Aj, moi dawno umarli! Sopot 1996; Kroniki (wedug Muzeum im.
Marii Konopnickiej w Suwakach) wydanie specjalne. Suwaki, czerwiec 2011; Orodek Pogranicze sztuk,
kultur, narodw: wademekum. Oprac. Zbigniew Fatynowicz i Agnieszka Szyszko. Jawie 2003, nr 21.

Czesaw Miosz
i Pogranicze

60

Czesaw Miosz podczas spotkania powiconego zwizkom

kultur litewskiej i polskiej. Klasztor Wigierski, 1997 rok.

62

63

Czesaw Miosz z bratem Andrzejem. Klasztor Wigierski,

wrzesie 1989 roku.

My, niej podpisani, Czesaw i Andrzej Mioszowie,

jako jedyni spadkobiercy majtku Krasnogruda w pobliu Ogrodnik (Sejny)
zrzekamy si praw do resztwki z odbudowanym dworem na rzecz Fundacji Pogranicze z siedzib
w Sejnach.
Resztwka obejmuje park i tereny nad jeziorem Hony, w pobliu dawnej siedziby.
Krasnogruda naleaa do brata naszego dziadka, Zygmunta Kunata, i crek waciciela,
Janiny i Gabrieli, ktre zmary w latach siedemdziesitych. Jedyny syn Gabrieli zgin
w niemieckim obozie koncentracyjnym.

Profesor Stanisaw Baraczak

8 Brookdale Road
Newtonville, Massachusetts 02160

Inicjatywa taka jak Pogranicze to rzadko wnaszej czci Europy zagroonej konfliktami
narodowociowymi. Jestem gboko przekonany, e dobre chci ienergia tych modych ludzi
zasuguj na wsparcie. Dyrektor fundacji nazywa si Krzysztof Czyewski. Darowizny naley
przesa na konto: Bank PKO S.A.; IOddzia Warszawa; 501044-20001694-132-1110.
Pozdrawiam ciepo,
Czesaw Miosz
12 padziernika 1991 roku

Drogi Staszku,
pisz po angielsku, jako e Carol zapisuje go na swoim komputerze.
Oczywicie, syszaem oprogramie Polcul ibd mg zwrci si do nich bezporednio.
Ale poniewa omawialimy to ju wczeniej, wol, by dodatkowo zaj si take it spraw.

64

Mwic pokrtce, uwaam e polska instytucja non-profit onazwie Pogranicze zasuguje na

finansowe wsparcie.
Dwa lata temu staem si praktycznie wiadkiem jej powstania wSejnach, miecie na granicy polsko-litewskiej. S wniej peni entuzjazmu modzi ludzie, pragncy pracowa nad popraw
stosunkw pomidzy rnymi narodowociami, aszczeglnie midzy Polakami aLitwinami, oraz
rozwojem dziaalnoci kulturalnej wregionie wlokalnych miastach iwsiach. Ich bardzo ambitny program wszed ju wfaz realizacji. Zarejestrowani s jako Fundacja Pogranicze Borderland Foundation; Centre Borderland of Arts, Cultures, Nations; ul. J. Pisudskiego 37, skrzynka
pocztowa 15, 16500 Sejny, Polska. Sprzyjaj im ipomagaj miejscowe wadze oraz gmina Sejny. Dziki nim fundacja otrzymaa na swoj siedzib budynek dawnej jesziwy. Miasto to byo niegdy synnym orodkiem ydowskiej nauki, ajednym zcelw fundacji jest zachowanie ywej pamici okulturze ydowskiej. Fundacja ma wietne relacje zlitewskojzyczn spoecznoci Puska, miasteczka pooonego niedaleko granicy. Organizowane s ju wystawy, wykady iodczyty poezji. Na listopad przygotowuj miesic wydarze zwizanych zpromocj tolerancji, pt. Spotkanie innego, czyli ocnocie tolerancji.
Do fundacji naley te dworek wKrasnogrudzie, pooony na granicy polsko-litewskiej. To rodzinny majtek nalecy niegdy do Kunatw mojej rodziny ze strony matki. Wczasach komunistycznych majtek zosta rozparcelowany, adwr wraz zotaczajcym go parkiem wychodzcym na jezioro zosta na wp rozebrany iprzebudowany na mieszkania dla robotnikw lenych.
Ja imj brat Andrzej, mieszkajcy wWarszawie, jestemy jedynymi prawnymi spadkobiercami.
Jakkolwiek nie mamy adnych zamiarw, by dochodzi naszych praw do ziemi, przenielimy nasze prawa do budynku dworu na Pogranicze. Fundacja zamierza go przywrci do oryginalnego stanu iwykorzysta jako miejsce spotka polskich izagranicznych intelektualistw. To jest
rzecz jasna projekt dugoterminowy, najpierw trzeba koniecznie znale lokum dla robotniczych
rodzin, ktre tam teraz mieszkaj, wdrugiej kolejnoci renowacja budynku, co wymaga bdzie
zgromadzenia znacznych funduszy.

65

List znajduje si w archiwum Czesawa Miosza w Beineke Rare Books and Manuscripts Library, Yale
University Library. Przeoy Zdzisaw Dudek.

66

67

Czesaw Miosz podczas rodkowoeuropejskiego Forum

Kultury zorganizowanego przez Pogranicze. Klasztor Wigierski,
2628 czerwca 1997 roku.

Poszukiwanie ojczyzny zCzesawem

Mioszem rozmawia Krzysztof Czyewski
Krzysztof Czyewski: Paskie poszukiwanie ojczyzny to duga wdrwka, pozostawiajca
za sob kolejne etapy. Bya wic Rodzinna Europa iprba odnalezienia si przybysza
z odlegych prowincji wkontekcie oglnoeuropejskim. Potem Ameryka iwysiek pisa pan
otym wWidzeniach nad Zatok San Francisco aby zaspokoi potrzeb kadego poety zakorzenienia si wmiejscu aktualnego zamieszkania. Nastpnie Ziemia Ulro irozpoznawanie swej
krainy duchowej. Wreszcie zawenie perspektywy, zwrot ku maemu zaktkowi Europy, ku
rodzinnemu gniazdu, ktre jest organiczne, wronite wprzeszo, zawsze niedue, grzejce
serce, bliskie jak wasne ciao. Impuls temu zwrotowi day ju duo wczeniej rozmowy zVincenzem wLa Combe, potem Dolina Issy Paska ostatnia ksika Szukanie ojczyzny to kolejne
wiadectwo, e trop poszukiwania ojczyzny wiedzie coraz gbiej ku miejscom dziecistwa, ku
rodzinnym tradycjom. Czy pan podobnie postrzega ewolucj swej wdrwki?
Czesaw Miosz: Tak. Mona to wten sposb interpretowa.
K.C.: Pod jakimi nazwami szuka na mapie paskiej maej ojczyzny? Lauda?

68

C.M.: Trudno powiedzie Lauda, dlatego e kiedy by dwr nad Niewia, Syruciw,
tame niedaleko, ale Lauda waciwa to jako nigdy wmojej wiadomoci nie zaistniaa. Nie
mgbym powiedzie, e wywodz si zLaudy. Lauda jest troch na pnoc. Wdawnych
proporcjach
co pi kilometrw czy co dziesi bya inna kraina. Dzisiaj nie, ale kiedy tak rzeczywicie
byo.
Co do wasnej ojczyzny natomiast, to ja wol zadawa pytania ni udziela odpowiedzi. Musz
powiedzie, e czuem si bardzo wzruszony ibardzo swojsko, kiedy byem wwitobroci.
Zachowaem wpamici msz wkociele wwitobroci, majowe Gra wwitobroci ma
wsobie co rzeczywicie sakralnego.

idea zyskaa rozgos gwnie dziki niemu. Moja sawa jest zupenie innego rodzaju, to znaczy
jest ograniczona gwnie do rodowisk poetyckich wAmeryce. WEuropie Zachodniej byem
bardzo dugo spalony jako obrzydliwy antystalinista.
K.C.: Niemniej bra pan udzia razem zKonradem, Havlem, Venclov wtoczcej si wlatach
osiemdziesitych dyskusji oEuropie rodkowej icaej sieci wizw, jakimi jest poczona. Mwilicie wwczas panowie oidei, ktra bya utopi, ktra istniaa jedynie wumysach intelektualistw.
C.M.: Tak. Na ten temat pisaa Barbara Toruczyk; pisaa otej idei jako outopii.
K.C.: Utopi bya rwnie idea Masaryka, jeszcze sprzed wojny, idea unii wolnych narodw
rodkowej Europy. Dzisiaj sytuacja si zmienia, urzeczywistnia si przynajmniej jeden zelementw tej idei: narody tej czci Europy zaczynaj stanowi same osobie.
C.M.: Wanie wtej fazie utopijnej pisaem ogranicach Europy rodkowej wyznaczonych
przez architektur. To znaczy wszdzie tam, gdzie byo redniowiecze, renesans ibarok, jest Europa rodkowa. Wtym sensie miastem Europy rodkowej jest oczywicie Wilno, bo wszystkie te
elementy architektoniczne tam s. Podobnie Dubrownik. Oczywicie, przynaleno Tallina czy
Rygi jest na troch innej zasadzie, bo gotyku germaskiego. To tradycja Hanzy. Nie mona wyznaczy granic, gdzie koczy si Europa rodkowa. Na pnocnym wschodzie wkadym razie
tam, gdzie siga jezuicki barok.
Wnaszych dyskusjach zajmowalimy si rwnie rnic pomidzy imperium Habsburgw na
poudniu iimperium carskim na pnocy, atake dawn Rzeczpospolit, ktrej obszar czciowo
znalaz si wimperium rosyjskim, aczciowo pod rzdami Habsburgw. Te dawne tradycje
wjaki sposb istniej, zachoway si. Jest to niewtpliwie powd tar pomidzy krajami Europy
rodkowej dzisiaj, bo s kraje, gdzie dawne dziedzictwo Habsburgw jest silne ione jako czuj
si blisze sobie.
K.C.: Jak pan patrzy dzisiaj na problemy Europy rodkowo-Wschodniej, gwnie zperspektywy tego, co si wydarzyo po roku 1989?

K.C.: To miejsce, o ktrym mwimy, ley w tej czci Europy, ktra dzisiaj na nowo usiuje
odzyska swoj tosamo. Tocz si na ten temat rozmaite dyskusje. Jedn z nich - dotyczc istnienia Europy rodkowej i jej odrbnoci - rozpocz w pocztku lat 80. Milan Kundera.
Pan rwnie bra w niej udzia.

C.M.: Chciabym si przyczyni do dobrossiedzkich stosunkw pomidzy krajami wnaszej

czci Europy, awic pomidzy Polsk aCzechami iSowacj, Polsk iUkrain, Polsk iBiaorusi, Polsk iLitw Jak pisz wksice Szukanie ojczyzny, stao si to na staro moj sub
obywatelsk.

C.M.: Powiedziabym nawet musz si tutaj pochwali e pisaem otym wczeniej ni

Kundera. Pisaem otym w pimie Cross Currents, ktre wydawane byo wjzyku angielskim,
jest chyba dotychczas, przez Czecha, Ladislava Matejk, oraz przez Michigan University, ijest
powicone kulturom iliteraturom krajw Europy rodkowej. Europa rodkowa wtym sensie
bya wynalazkiem profesora Matejki, ktry to pismo pomyla od pocztku, jako powicone
Czechom, Sowacji, Wgrom, Polsce, Jugosawii czyli stworzy od razu ju taki wzr.
Publikowaem tam swoje eseje przedtem ni Kundera zabra gos publicznie. Oczywicie, Kundera jest bardzo znanym pisarzem wEuropie Zachodniej, wAmeryce ju dzisiaj te, wic ta

K.C.: Waktach na ide odrbnoci Europy rodkowej bardzo czsto wysuwanym argumentem byo stwierdzenie, e ta cz Europy nie jest wstanie sama upora si ze swymi problemami, e potrzebna jest piecz obcego imperium, rosyjskiego czy germaskiego, aby wyciszy
konflikty narodowociowe iwyznaniowe.
C.M.: To bya rzeczywicie domena Wiednia albo Berlina, Moskwy albo Petersburga. Na ile
te narody potrafi y razem, nie zabijajc si wzajemnie? To jest wielka niewiadoma. Jestem
bardzo zaniepokojony, poniewa s takie gosy na przykad wPolsce gosy wybitnie wrogie

69

Litwie odnawiajce wszelkie stare rany.

Jestem czonkiem Akademii Serbskiej ikiedy wystpiem przeciw co tu duo mwi inwazji serbskiej na Chorwacj, to otrzymaem zAkademii dugi list wyliczajcy wszelkie krzywdy
doznane przez Serbw od Chorwatw pidziesit lat temu. Tego si obawiam odnowienia
wzajemnych ran; tego, co si wydarzyo przed pidziesiciu laty. Przy pamici historycznej,
ktra cechuje nasze narody, pidziesit lat to mucha, piset lat te siada, co?
K.C.: Aprzy tym pami historyczna wykazuje tu skonno do dziedzicznoci, przechodzi na
modsze pokolenia zcaym bagaem kompleksw iurazw dziedziczonych po przodkach.
C.M.: Tak, niesprawdzonych zupenie, przechodzcych jako legendy. Std bior si ogromne
trudnoci wstosunkach polsko-ydowskich, zwaszcza wAmeryce, poniewa to jest wanie mode pokolenie, powiedzmy trzecie, ktre dziedziczy rozmaite obrazy, klisze, skrtowe pojcia negatywne.
K.C.: Czy istnieje szansa, aby powstaa tutaj Europa ojczyzn wznaczeniu, ojakim pisa Vincenz?

70

C.M.: Bardzo trudna sprawa, dlatego e, jak pan wie, istnieje wtej czci Europy tradycja
pastw narodowych. Historycznie nie byo dawniej takiego pojcia utosamiajcego istnienie narodu zkoniecznoci posiadania wasnego pastwa. Pastwo narodowe dy do terytorium, ktre pokrywaoby si zterytorium etnicznym. To jest rdo tego, co si dzieje wJugosawii. Ostatecznie zgromadzenie ziem serbskich wjednym pastwie to nic innego, jak realizacja okrutna iabsurdalna pastwa narodowego. Wic te tendencje istniej. Std te problem
tak zwanych mniejszoci, ktry dzieli Polsk iLitw. Problem zatruty od razu izgry.
K.C.: Zarwno Paska ostatnia ksika, jak ipaska wizyta na Litwie byy krokiem ku pojednaniu, prb poprawy stosunkw polsko-litewskich. Gdzie pan dostrzega podstawowe bdy, ktre
popeniamy dzisiaj, tworzc takie napicie pomidzy Polakami iLitwinami?
C.M.: Prosz pana, pojednanie na wyszym poziomie intelektualnym jest bardzo atwe. Im niej schodzimy, tym jest trudniej. Dlatego, e niej schodzi si wsfer stereotypw, dziedziczonych stereotypw. Mwiono mi, e tylko pitnacie procent polskojzycznej ludnoci na Litwie
zna jzyk litewski. Iistnieje opr przeciwko uczeniu si tego jzyka, jzyka bd co bd pastwowego. Polacy posyali swoje dzieci do szkoy rosyjskiej, mogc oczywicie posya do polskiej. Potga Zwizku Sowieckiego kusia iistniaa zawsze tendencja do przeskakiwania ponad
gowami Litwinw. Co tam Litwini, prawda? Nie wiem, czy pan wie, e wczasie wojny wWilnie
byo takie porzekado otych, ktrzy ucz si jzykw: optymici ucz si angielskiego, pesymici niemieckiego, realici rosyjskiego, adurnie litewskiego.
Kultura polska jest zasadniczo kultur nie ludow, tylko szlacheck, przenikajc te do warstw
ludowych istereotypy polskie s pochodzenia szlacheckiego. Kultura litewska ma korzenie ludowe, ma korzenie chopskie, ito jest konflikt dwch kultur, to znaczy stereotyp kultury szlacheckiej na poziomie robotnika kochozu, ktry uwaa si za Polaka, dlatego e jest katolikiem, ale
nawet nie umie po polsku, tylko po rosyjsku. Ten stereotyp szlachecki oznacza pogard dla jzyka litewskiego idla Litwinw, co oczywicie nie moe si Litwinom podoba.

K.C.: Czy mgby pan przywoa ludzi, ktrzy przed wojn podejmowali dziaania na rzecz
zblienia Polakw zLitwinami? Wspomina pan Juozasa Keliuotisa
C.M.: Tak, on prbowa organizowa wWilnie spotkania, wktrych brali udzia Polacy iLitwini. Ja chyba nie braem udziau wtych spotkaniach, dlatego e wtedy, kiedy byem wWilnie, powiedziaem sobie: aniech to diabli wezm, ja nie mam na to zdrowia. Ja si tym nie interesowaem, ale on to organizowa. Drugi typ spotka organizowa Micha Romer, moe pan przeczyta
otym wLituanice. OMichale Romerze mwiem wKownie przy okazji doktoratu honoris causa imwiem take zLandsbergisem okoniecznoci wydania pamitnikw Romera. Zasugerowaem ministrowi kultury, Kuolisowi, e najlepiej bdzie, jeli porozumiej si zPolsk Akademi
Nauk iwsplnie wydadz te dzienniki. To jest zdaje si czterdzieci tomw, pisanych po polsku.
Lektura pamitnikw Michaa Romera byaby najlepszym lekarstwem na konflikty polsko-litewskie. Polacy, gdyby przeczytali pamitniki pana Romera, wiele by zrozumieli, Litwini te. Czyli
on dziaaby pomiertnie agodzco. Tak zreszt jak ijego rodzina. Rodzina Romera mieszka teraz wBrukseli imodszy Romer odwiedzi niedawno Litw, wic to jest pewnego rodzaju tradycja
agodzenia konfliktw.
K.C.: Wiem, e wKownie, wMuzeum imienia iurlionisa, jest przygotowywana wystawa jego
matki, pani Romerowej. Pan, piszc duo oRomerze, Tyszkiewiczu, oOskarze Mioszu iJzefie
Mackiewiczu, czsto przywouje idee krajowcw, ide Wielkiego Ksistwa Litewskiego jako federacji wielu narodw.
C.M.: Prosz pana, ja bardzo chtnie uwaam si za obywatela Wielkiego Ksistwa, aczkolwiek zdaj sobie spraw, e nie da si go wskrzesi ze wzgldu na to, e tak jak Jzef Mackiewicz to sformuowa rozdrapali je zarwno Litwini, Biaorusini, jak iPolacy. Zmojej strony wic
jest to tylko podkrelenie tradycji Wielkiego Ksistwa, prba przywoania wiadomoci, ktra
jest inna ni wiadomo tak zwanych czystych Polakw czy te czystych Litwinw. Mj profesor
Wiktor Sukiennicki uwaa siebie za Litwina okulturze polskiej, ale takich zwierzt ju nie ma.
Ja wielokrotnie mwiem otym, e aden ze mnie Litwin, skoro po polsku pisz. Natomiast gdybym chcia bada swoje korzenie, to jest jasne, e muzyka litewska na przykad jest dla mnie dziesiciokrotnie blisza ni polska, poniewa jest to muzyka, myl opieni ludowej, ktr syszaem
wdziecistwie.
K.C.: Gdzie pan sysza te pieni?
C.M.: Te pieni syszaem wSzetejniach. Co wieczr byy piewane wokolicznych wioskach,
a miao si wraenie, e to echo powtarza. Prawda, byo to wtych wioskach, ktre ju nawet nie
istniej dzisiaj. Dzisiaj s tam, jak pan widzia, wielkie pola kochozowe.
K.C.: Powrmy do spotka polsko-litewskich organizowanych przez Romera iKeliuotisa
C.M.: Romer organizowa spotkania notabli zobu stron, to znaczy tych, ktrzy kierowali
opini publiczn wWilnie. Jak pan zreszt wie, rodowisko krajowcw zwizane byo zmasoneri

71

wilesk, ata masoneria wileska miaa bardzo twardy ywot. Ja dopiero od mojego profesora
Stanisawa Swianiewicza dowiedziaem si, e wieczorami odbyway si na naszym Uniwersytecie
Stefana Batorego posiedzenia l masoskich, czyli istniaa pewna cigo od czasw filomatw.
Romer prbowa wic organizowa te spotkania. Podobnie Keliuotis. Tyle e na innym chyba
poziomie specjalnoci, to znaczy, nie tych notabli. Zreszt nie pamitam dokadnie, nie odwa
si powiedzie, jak byo. Chodzio oagodzenie napi. Itutaj, powtarzam, na poziomie wyszym, intelektualnym, atwo jest uzyska zgod, ale im niej, tym gorzej, ijaki policjant czy jaki
drobny urzdnik to zupenie co innego. Albo fanatycy zjednej idrugiej strony, cznie zfanatykami litewskimi, ktrzy mieli przewag. Nie idealizujmy te modziey polskiej. Modzie polska
zajmowaa si biciem ydw przed 1939 rokiem, azkolei bya bita przez fanatykw litewskich,
ktrzy pakami rozpdzali wchodzcych do kocioa Polakw.
K.C.: Czy wwielonarodowym Wilnie byy inicjatywy zblienia rnych kultur inarodw? Czy
rodom Literackim na przykad mona przypisa podobny charakter?

72

C.M.: rody Literackie miay wpewnym stopniu ten charakter midzynarodowy, ale wnieduym. Zasadniczo rody Literackie byy organem polskiej inteligencji Wilna, skupionej gwnie
przy Uniwersytecie Stefana Batorego. Gdyby nie uniwersytet, Wilno nie miaoby aury, nie miaoby polskiego rodowiska intelektualnego. Miaoby ydowskie, dlatego e ono nie byo zwizane zuniwersytetem. Mnstwo instytucji ydowskich dziaao zupenie niezalenie od uniwersytetu. Istniaa jednak wiadomo, e to byo miasto wielonarodowe, ibyli zapraszani na niektre rody Literackie przedstawiciele innych narodw: jedna roda bya oliteraturze litewskiej
zudziaem Litwina zKowna, bya te otematyce ydowskiej, ale procentowo nie byo ich wiele.
Duo rd Literackich powiconych byo natomiast teatrowi wWilnie. Kilka dni temu, podczas
reaktywowanej rody Literackiej, suchajc, jak przemawiaa pani Byrska, przypomniaem sobie,
e tu, wtych murach, byo pikne przedstawienie redniowiecznego moralitetu wjej reyserii. To
byo redniowieczne misterium niemieckie wtumaczeniu polskim. Potem jej uczniowie przygotowywali misterium Miguel Maara Oskara Miosza, ale nie na rod Literack, tylko dla Polskiego Radia. Wpewnym sensie rody Literackie oraz Radio, teatr, byy instytucjami, ktre wsppracoway. Ze rd Literackich wyonia si Kukuka Wileska, czyli kabaret literacki robiony
gwnie przez Bujnickiego, czsto zudziaem Gaczyskiego. Kukuka Wileska bya transmitowana na ca Polsk.

ci Wilna. Zapraszalimy wic na anten chry biaoruskie. Chr biaoruski by bardzo dobry.
Zapraszalimy take czasami ydw do wygaszania pogadanek radiowych, nawet otematyce
religijnej. Ito by gwny argument przeciwko nam. Znam ten mechanizm. Oto mj kolega, pracujcy wtym samym Radiu, pisa donosy do gazety, do Maego Dziennika ojca Maksymiliana
Kolbego, e tu dziaa jaczejka komunistyczna, ktra zaprasza Biaorusinw, ydw do Radia.
Imiennie atakowano Byrskiego imnie. Administracja bya wtedy wrku wojewody Bociaskiego,
ktry przeladowa Litwinw do tego stopnia, e wyrzuca ich przez granic (jeden zLitwinw,
protestujc, podern sobie yy). Aon by bardzo wraliwy na pras prawicow. Jak zaczy
si ukazywa wprasie ojca Maksymiliana Kolbego takie artykuy, e komunici siedz wRadiu,
no to nas zwolni. Ale to nie byo takie proste wtamtej Polsce, dlatego e wprawdzie administracja zadaa od Radia, eby nas wyrzucio, ale dyrektor Radia wWarszawie powiedzia: Co,
administracja ma nam mwi, kogo mamy zatrudnia! Dyrektorem Radia by stary legionista,
pisudczyk, Piotr, czyli Piesio, Grecki, ktry by starym piernikiem, figurantem raczej. Faktycznym dyrektorem bya Halina Sosnowska, ktra natychmiast przeniosa nas, Byrskiego imnie,
do Warszawy, zdaje si wodstpach paru miesicy. Wtedy zaznaem wielkiej szczliwoci, bo
miaem duo miesicy wolnych pomidzy zwolnieniem zWilna iobjciem pracy wWarszawie.
Halina Sosnowska bya wspania osob, ktra podczas okupacji niemieckiej konspirowaa, apo
wojnie skazana zostaa za to na doywocie. Wysza zwizienia po dwunastu latach, wkrtce
potem zmara.
K.C.: Paska ostatnia ksika nosi tytu Szukanie ojczyzny. Mimo tylu lat wdrwki cigle jest
wic pan wdrodze?
C.M.: Wydaje mi si, e tak; zwaszcza to, e mieszkam wAmeryce, wprowadza zasadniczy
element. Spostrzegem, e miejscem, gdzie najduej wyciu mieszkaem, jest Berkeley wKalifornii.
K.C.: Jakie skojarzenie emocjonalne ma pan, syszc dzisiaj sowo Krasnogruda?
C.M.: Hm. Mam duo skojarze, tak, nawet bardzo duo, ale wolabym tego publicznie nie
ujawnia.

K.C.: Przypominam sobie pask opowie otym, jak Byrscy wcignli pana do pracy wRadiu
wileskim, iotym, jak pan ztej pracy zosta zwolniony zpowodu ujmowania si za mniejszociami narodowymi.
C.M.: Tak, to byo gwnym powodem. W1936 roku odby si proces polityczny grupy
Dembiskiego, ktra wyonia si zagarw. Ja nie byem aresztowany ani nie byem oskarony,
bo uwaano, e nie byem ich. Moje zwizki zt grup byy zreszt lune, ja si znimi kciem.
Grupa rozpada si na grup polityczn igrup poetyck, literack. Ani ja, ani Zagrski, ani
Bujnicki nie bylimy zaangaowani wsensie politycznym. Bujnicki by sekretarzem Instytutu Bada Europy Wschodniej. Niemniej zByrskim mielimy zdecydowane pogldy polityczne, ktre
wyadowyway si wnaszych odruchach midzynarodowych, wstosunku do innych narodowoRozmowa przeprowadzona w Sejnach 7 czerwca 1992. Ukazaa si w Krasnogrudzie 1993, nr 1;
przedrukowana w Dzieach zebranych w tomie Rozmowy polskie 19791998, Krakw 2006.

OPograniczu
Wcigu wielu lat pobytu na emigracji zastanawiaem si nad dziwnymi wyobraeniami tak
zwanego Zachodu onaszej Europie rodkowej iWschodniej. By to przykad, jak umys ludzki
daje sobie rad zgeografi ipolityk krajw odlegych imao znanych. Zastpuje mianowicie
wielki konkret, wszelki szczeg, tak zwanymi ideami oglnymi, ides gnrales, wczym zreszt
specjalizuj si intelektualici francuscy. My jednak wiemy, ile ywotnych spraw, konfliktw,
powika, kryje si pod atwo przyjmowanymi uoglnieniami. Pogranicze przez dziesi lat
swojej dziaalnoci zajmowao si tym, co wnaszej czci Europy jest szczegowe, konkretne,
bolesne, azarazem yciodajne. Sama nazwa Pogranicze oznaczaa wybr sfery dla ludzi
zzewntrz niejasnej, gdzie trzeba by na miejscu, eby ludzi ornych jzykach irnych
tradycji rozumie. Wybranie siedziby wregionie, anie wstolicy, byo tutaj symboliczne.
Iwydaje si prorocze, poniewa wmiar postpw integracji europejskiej nieuniknienie musi
wzrasta waga poszczeglnych prowincji iregionw, nawet kosztem pastw. Stoimy wobec
problemu zachowania tosamoci kulturalnej, ale ta tosamo oznacza szacunek dla przeszoci
izakorzenienie wniej, co wanie Fundacja Pogranicze uprawiaa wSejnach iwokolicy czy te
na innych podobnych obszarach, jak wSiedmiogrodzie. Mgbym si tutaj powoa na Simone
Weil, ktra mwia okoniecznoci zakorzenienia, co osiga si przez mio lokalnych tradycji
izwyczajw.
Skd przyjdzie odrodzenie do nas, ktrzymy skazili ispustoszyli cay glob ziemski? Tylko
z przeszoci, jeeli j kochamy.
Wostatnich dziesiciu latach obserwujemy wPolsce tworzenie si orodkw kulturalnych
wposzczeglnych regionach, oprzeszoci wielonarodowociowej, ktra zdaje si dostarcza
impetu rnym przedsiwziciom. Wrd nich wybitne miejsce naley si Pograniczu. Jego
poczynania ledziem zuwag, widzc wnich blisko do moich najgbszych przekona.
ycz Wam nastpnych udanych dziesicioleci.

74

Czesaw Miosz

Czesaw Miosz i Krzysztof Czyewski podczas

rodkowoeuropejskiego Forum Kultury. Klasztor Wigierski,
czerwiec 1994 roku.

24 stycznia 2002 roku

Wypowied nagrana
nagranaspecjalnie
specjalnienanaspotkanie
spotkanieGodzina
Godzinamyli
myli
Sejnach
z okazji
jubileuszu
Pogranicza
Wypowied
ww
Sejnach
z okazji
jubileuszu
Pogranicza
10+1, opublikowana
opublikowanawwGazecie
GazecieWyborczej
Wyborczej" 24 stycznia 2001 roku.
10+1,

rych jeszcze nie wiemy, aktre widoczne mog by dla Pana. By moe potrzebujemy wic take przestrogi.
Przeczytaem sobie ostatnio ponownie Paskie Noty owygnaniu, ktre dla wielu ludzi byy bezcennymi wskazwkami, jak y itworzy na emigracji. Obnaa Pan wnich saboci iniebezpieczestwa czyhajce na wygnacw, wskazujc jednoczenie potencjalne rda mocy. Nale
do tych ludzi, ktrzy zPaskich utworw ize spotka zPanem staraj si wyczyta, jak poda
ciek powrotu, jak wyj zZiemi Ulro. Zpewnoci nie jestem dzisiaj osamotniony wtakiej postawie. Chciabym, aby odbudowany dwr wKrasnogrudzie sta si miejscem refleksji ipraktycznych dziaa zwizanych zmitem powrotu.

Oczasie powrotu

76

[] Spiesz dopeni to, oczym rozmawialimy wstpnie podczas naszego ostatniego spotkania
wKrakowie ico dopiero przyobleka si wksztat [1].
Przede wszystkim chciabym, aby to midzynarodowe spotkanie wok mitu powrotu zainicjowao nasz projekt odbudowania Krasnogrudy iutworzenia tam Midzynarodowego Centrum
Dialogu, eby skupio grono ciekawych osb ze wiata poetw, artystw, pedagogw ktre
wprzyszoci ztym Centrum bdzie zwizane wspprac. Jestem przekonany, e nieodwoalnie
jestemy na najlepszej drodze do prawnego przejcia caej posiadoci. Zatem latem moglibymy przedstawi publicznie realny plan zagospodarowania iodrodzenia tego miejsca [2].
Dlaczego temat powrotu wi zKrasnogrud idlaczego tak wany mi si on wydaje wspczenie? Zjednej strony mam na myli Pana, Panie Czesawie, Paski los ipoezj, ktre wzakolu
powrotu si domykaj. Zdrugiej strony jestemy my zPogranicza, docierajcy do Krasnogrudy
swoim wasnym yciem idziaaniem, atym samym odnajdujcy siebie na linii powrotu. Mona
by powiedzie, e podajc za Mickiewiczem, los prowadzi Pana lini wygnania, ale yje Pan
wystarczajco dugo, abymy my idc za Panem, znaleli si na linii powrotu. Odczytuj te linie losu jako co oszerszej wymowie, jako zapowied przemian cywilizacyjnych zdalekosinymi
skutkami na przyszo. Moe niepoprawnie mitologizuj, ale my przecie potrzebujemy mitu,
nowego, zapadniajcego wyobrani idziaanie.
Oczywicie istnieje cay szereg aktualnych konotacji tematu powrotu we wspczesnym wiecie,
zwaszcza moe wEuropie, choby dotyczcych roszcze rnych stowarzysze wypdzonych.
Otym nie naley zapomina imoe powinno to rwnie by przedmiotem dyskusji. Wydaje mi
si jednak, e wtym przypadku powrt to raczej kwestie symboliczne (historycznego zadouczynienia) ni majtkowe iprawne. Natomiast nie bdzie to dotyczy realnego powrotu, wsensie odradzania izagospodarowywania utraconych miejsc. Mwic wskrcie, to nie Mioszowie
bd powraca do Krasnogrudy. Takich przypadkw bdzie niewiele ito nie wnajbliszej przyszoci. Powraca natomiast bd tacy organicznicy jak my, dzieci nowej epoki, poszukujcy zakorzenienia, ktrego nie znaleli wcywilizacji owiecenia, bdcej, jak si zdaje, ju dzisiaj na wyczerpaniu. To poszukiwane przez nich zakorzenienie, ktre znaj m.in. ztumaczonych ianalizowanych przez Pana pism Simone Weil, nie musi si absolutnie wiza znostalgi istarowieckoci, moe by nowoczesne iprzyszociowe. Wi si ztym zapewne rne zagroenia, okt-

Krzysztof Czyewski
4 lutego 2003 roku

77

[1] Pod koniec 2002 roku Krzysztof Czyewski omawia z Czesawem Mioszem w Krakowie koncepcj
przygotowania w sejneskim Pograniczu sympozjonu powiconego mitowi powrotu.
[2] Ostatecznie Fundacja Pogranicze przeja w wieloletni dzieraw dwr i park w Krasnogrudzie
na mocy umowy z Nadlenictwem Pomorze.

Oprzywrceniu

78

Czas jest jedn znajwikszych tajemnic ycia ludzkiego, anawet, rzec mona, gwn jego
tajemnic.
yjemy wczasie, podlegamy bezustannie zmianom, przebywamy nasz drog od dziecistwa do
mierci, ale zarazem odbywaj si naokoo nas zmiany niezalene od nas, nazywane histori.
Kiedy myl oKrasnogrudzie, widz siebie jako podrostka ze strzelb. Widz te dwr nalecy do moich kuzynek Eli iNiny Kunat, dwr majcy wszelkie cechy ery schykowej dla szlacheckich dworw, bo trudnoci ekonomiczne sprawiy, e nie dao si wiza koca zkocem itrzeba byo co roku zmienia dom wletni pensjonat dla inteligencji zWarszawy. Zarazem wdomu
bya oszklona szafa zksikami ekonomicznymi Stanisawa Kunata, emigranta wParyu po roku
1831, ktry tame, wParyu, wykada iycia dokona. Wtedy dla mnie, modzika, przeszo niewiele znaczya. Miaem do kopotw zsob samym, zawlonym, niemiaym, podkochujcym
si wpanience, ktr wiele lat pniej sdzone mi byo spotka na innym kontynencie jako lekark wmaym miasteczku Nowej Anglii. Dziao si to, kiedy dawno mina faza historyczna, wktrej istniay dwory, ydowska spoeczno wSejnach isynca zpotraw rybnych restauracja mamy
Fligieltaub przy Rynku.
Teraz przeszo ma dla mnie swj kolor iswj ciar, jest te dla mnie przedmiotem uwagi ibezustannych rozmyla. Nie oznacza to, e chciabym wrci do tego, co byo, zobaczy raz jeszcze wiat moimi naiwnymi oczami. Powiedziabym, e odwiedziny miejsc znanych zmodoci daj mi niemal dotykalne poczucie pyncego czasu iprzemijania zarwno ludzi, jak i obyczajw. Nastpuje przeciwstawienie: wtedy iteraz. Pomidzy tymi dwoma punktami rozpociera si ogromna przestrze masowych egzekucji, deportacji, zniszczenia, rozkadu. Mwi przestrze, bo zdumiewajc cech czasu jest to, e ujmujemy go wkategoriach przestrzennych.
Inawet muzyka jest budowaniem architektury ztego materiau, jakim jest czas. Borykajc si
zprzestrzennoci czasu, ludzko wynalaza porwnanie go do rzeki, wktr dwa razy wstpi, jak powiada Heraklit, nie mona, bo wkadej chwili nurt przynosi now wod. Niekiedy ten
nurt wydaje si prawie nieruchomy, ale my wXX wieku nie moglimy ulec temu zudzeniu. Ikiedy zatrzymujemy si wteraz, mamy poczucie, e musimy co zrobi zt otchani, ktra dzieli nas od wtedy. Narzuca si jakby obowizek przywrcenia minionych ludzi istnieniu, mimo caej wiedzy, e podruj razem znami wprzyszo ie nie ma waciwie powrotu. Suszne jest,

e zamiast dworu wKrasnogrudzie, powstanie wniej orodek midzynarodowego dialogu ie

Sejny przechowuj pami tego, czym byy nie tylko wowym czasie, wtedy, sprzed II wojny, ale
jeszcze dawniej, kiedy dziaao tutaj znakomite liceum, wktrym zdawa matur Stanisaw Kunat
iinni wybitni dziaacze emigracyjni po roku 1831; kiedy sztetl sejneski by orodkiem myli religijnej, godnej wzmianki wEncyclopaedia Judaica iwtedy, kiedy dziaa wtym miecie biskup Baranauskas.
Kiedy uczylimy si formuy Hegla: Przezwyciy zachowujc. Io to zapewne chodzi wnaszych wysikach zblienia si do przeszoci. Zanurzeni wteraz, powinnimy stara si przenie niejako wnowy wymiar to, co byo, zca wiadomoci, e pracujemy dla tego, co kiedy bdzie, ie przygotowujemy dar dla ludzi, ktrzy bd yli po nas. Odczuwam rado, mogc wmyli powiedzie tym, zktrymi chodziem tutaj, wKrasnogrudzie iwSejnach: Jestecie wdobrych rkach, nie wzgardliwie zapomniani, ale obecni. Mogaby przecie trwa jedynie
obrzydliwo spustoszenia, ae stao si inaczej, jest to zwycistwo ludzkiego rozumu iwoli.
Czesaw Miosz
Krakw, 18 lutego 2003 roku

79

LINIA POWROTU
Bieda temu, kto wyrusza i nie powraca. Ta maksyma Oskara Miosza musiaa zapa gboko
w serce jego modszego kuzyna. Czesaw Miosz bowiem wykona w yciu tytaniczn prac nad
powrotem. Jak to czyni?

80

Od lewej: Krzysztof Czyewski, Tomas Venclova, Czesaw Miosz

i Grayna Strumio-Miosz. Krasnogruda, czerwiec 1997 roku.

Przyj wygnanie jako przeznaczenie, tak jak przyjmujemy nieuleczaln chorob [1]. Askoro tak,
to naturalnym wydawaa si walka z losem, choby bya beznadziejn, bo przynajmniej pomoe
nam w zobaczeniu swoich zudze. W Notach o wygnaniu zdradza po trosze wasn strategi
wygnaca, ktra polega na zachowaniu swojej postulowanej i wyobraonej obecnoci w kraju,
z ktrego pochodzi. Wyobraonej: bo musi unaoczni sobie histori i literatur swego kraju jako
jeden organizm rozwijajcy si w czasie i wyznaczy swojemu dzieu funkcj w tym ruchu, ktry
prowadzi od przeszoci do przyszoci [2]. Wypracowujc miejsce dla siebie wprocesie rozwoju
kultury polskiej, autor Traktatu poetyckiego nigdy jej nie opuci. Jak zauwaa Jan Boski: Miosz
pozosta wprawdzie, nas za wygnano znas samych, ztakiej Polski, wktrej moliwa byaby myl,
literatura, sztuka. To pewne, e wanie emigranci utrzymali cigo rozwoju naszej literatury [...]
Wic to my do nich wracalimy, nie odwrotnie... [3].
Przyjta przez Miosza strategia determinowaa stosunek do jzyka. Irena Grudziska-Gross celnie
zauwaa, e Miosz, wybierajc wierno mowie rodzinnej, pozosta tradycyjnym wygnacem,
wodrnieniu od Josifa Brodskiego, ktry wyjecha zkraju wdobie masowych migracji iglobalnych
pocze, kiedy rola egzula si wyczerpaa. Miosz jest jeszcze exile, Brodski by ju tylko immigrant,
ktrego cakowite oddanie si rosyjskiemu mogo tylko osabi [4].
Rwnie istotne, jak wiadomo losu wygnaca, byo przyznanie, e zamieszkuje Ziemi Ulro, krain
wydziedziczenia. Nie godzi si ztakim miejscem pobytu, aprzyjt przez niego postaw mona by
okreli sowami Maryny Cwietajewej odmow zmc. Wierzcy katolik, od dziecistwa karmiony
obrazami Adama iEwy, ktrzy ze spuszczonymi gowami opuszczaj bramy raju, zagbia si wpisma
Orygenesa i kapadockich Ojcw Kocioa, Johannesa Scotusa Eriugeny, Ruysbroecka i Williama
Blakea, odnajdujc w nich wiar w apokatastasis, co znaczy przywrcenie. Ale wydziedziczenie

81

to take efekt trucizn wiatopogldu owieceniowego, ktry zosta zdominowany przez wyznawcw
naukowej racjonalnoci, doprowadzajc do erozji wyobrani religijnej. Dojdzie do tego wykorzenienie
czowieka zrodowiska naturalnego, spoecznej wsplnotowoci igodnoci pracy, proroczo opisane
przez Simone Weil jako zasadnicza choroba XX wieku. Niewygasajcy bunt Miosza przeciwko tak
ustanowionemu miejscu czowieka wspczesnego wwiecie przekuje si wprac nad powrotem. Bo
powrt to niekoniecznie zawrcenie zdrogi idotarcie do miejsca, zktrego wyruszylimy wwiat.
Twierdzenie Brodskiego, e czowiek zawsze OD-chodzi, awzwizku ztym adnego powrotu nie
ma, celnie wyraa kondycj czowieka ery pynnej nowoczesnoci, ktra nie zna trwania Itaki,
awzwizku ztym nie moe si wniej speni powrt Odyseusza. Rwnie Miosz by wiadomy, e
nie ma powrotu do przeszoci, e heraklitejski upyw czasu jest take kategori przestrzenn. Jeli
jednak swoje miejsce pobytu okrela jako Ziemi Ulro, to kada prba wydostania sie zniej dokonuje
si na linii powrotu. Powracanie Miosza jest OD-chodzeniem zziemi wydziedziczenia.

82

Nie ma uMiosza sakralizacji korzeni. Tak jak dla Vincenza, tak idla niego najwaniejsze byo to,
co Simone Weil nazywa enracinement, aco jest niemoliwe bez ojczyzny [5]. Lecz zakorzenienie to
nie to samo, co rodzinne korzenie. Odnalezienie ojczyzny nie musi by tosame zzamieszkaniem
wmiejscu, wktrym kiedy yli nasi przodkowie. Oczywicie jedno zdrugim moe by powizane.
To, jak cigo przeszoci i duga tradycja rodzinna dodaway Mioszowi siy, ukazaa Irena
Grudziska--Gross, porwnujc jego sytuacj z sytuacj Brodskiego, ktry nie by tak wygodnie
osadzony, zarwno wwiecie, jak iwswoim jzyku, iktry, dorastajc wsowieckim Leningradzie,
mia nakazan niepami [6]. Przede wszystkim jednak czowiek zakorzenia si dziki pracy nad
wyobrani, pamici ijzykiem, zawizujc przyjanie imiosne korespondencje, aojczyzn zdobywa
dla siebie lub odzyskuje, budujc swj dom wczasie iprzestrzeni. Dla wygnaca jedynym sposobem
przeciwko utracie orientacji jest ustanowi na nowo swoje pnoc, wschd, zachd ipoudnie, iwtej
nowej przestrzeni umiejscowi swj Witebsk czy Dublin podniesione, by tak rzec, do drugiej potgi.
Co zostao utracone, zostaje odzyskane na wyszym poziomie jako obecne iywe [7].
Miosz czu si budowniczym. Krytycznie spoglda na ksiki goszce rozpad idekadencj. Cho
tkwi w nim ciemny ocie i na wasne oczy oglda spenienie swoich katastroficznych wizji, nie
pozwala sobie na rozpacz, a tym bardziej nihilizm. Stara si by uyteczny i konstruktywny
wdziaaniu. Wlicie do Brodskiego, ktry dopiero co opuci Rosj ipeen by niepokoju, tak jak
my wszyscy znaszej czci Europy, wychowani na mitach, e ycie pisarza koczy si, jeli opuci
kraj rodzinny, uspokaja go: Wszystko zaley od czowieka i jego wewntrznego zdrowia [8].
Jedno zgwnych zagroe dla tego zdrowia widzia wacedii, przypadoci tych, ktrzy przestaj si
troszczy owasny byt iistnienie, poddaj si przygnbieniu iobojtnoci. Mnich Jan Kasjan dodawa
do tego cech zwan horror loci, czyli niech do miejsca, wktrym si jest, iniezdolno do bycia
tu iteraz. Dlatego gorliwo iprzywizanie do dyscypliny Miosza czyniy go jak trafnie okreli
go Tomas Venclova czowiekiem sowa tak [9], ktremu niezgoda na wiat zastany nie odbieraa
wiata, mioci do niego imiejsca, wktrym byby usiebie. Patrzc ztej perspektywy, fakt, e pod
koniec ycia powrci do Krakowa, gdzie spdzi tylko krtki okres po wojnie, anie do Szetej, gdzie
si urodzi, ma drugorzdne znaczenie.
Ktrego razu podrowalimy zTomasem Venclov samochodem zSejn przez Okrg Kaliningradzki
do Nidy na Litwie, gdzie wdomu Thomasa Manna mielimy uczestniczy wkonferencji oXX wieku

jako wieku wygnania. Przemierzajc obszar dawnych Prus Wschodnich, wszdzie natrafialimy
na lady wygnania, na opustoszae siedliska po Niemcach, Litwinach, ydach i Polakach, po
mennonitach, luteranach ikatolikach, po grafach, szlachcicach imieszczanach. Wokolicy, wktrej
kiedy nauki pobiera wieszcz litewski Donelaitis, spotkalimy wygnacw z Grnego Karabachu,
Abchazji iCzeczenii. Mnie jednak nie dawao spokoju odczucie, e to nie wygnanie jest imieniem
tej ziemi na progu XXI wieku, ju nie. Mylaem ozmieniajcej si fazie wiecznego obrotu rzeczy.
Ta ziemia oczekiwaa powrotu. Nie krtkiej wizyty potomka rodu na cmentarzu czy w murach
podupadego kochozu, ktry ongi by paacem. Oczekiwaa nadejcia tych, ktrzy zaczn tu y na
stae, odbuduj ruiny, zagospodaruj to, co zaroso izdziczao, odczytaj lady iuszanuj pami. Ta
ziemia oczekiwaa pionierw nowego wiata. Sam byem jednym znich imusiaem si uczy ycia nie
na wygnaniu, lecz na linii powrotu.
Towarzyszyem Czesawowi Mioszowi w jego powrotach na polsko-litewskie pogranicze, do
Krasnogrudy, Sejn, Kowna, Kiejdan, Szetej, wietobroci, Wdziagoy i Wilna. Potrzebowaem
porady. On powraca na dni kilka, ja zaczynaem nowe ycie wmiejscach, zktrych zosta wygnany.
Jego Noty owygnaniu suyy rad emigrantom na rnych szerokociach geograficznych, jak nie
straci orientacji, zdolnoci twrczych isiebie samego. Zrozmw znim iwsplnych podry, zjego
ksiek przez cae lata wypisywaem Noty o powrocie. Na nich wanie opiera si moja opowie
opraktykowaniu pogranicza wdialogu zCzesawem Mioszem, poczona zrefleksj osposobach
wyjcia zZiemi Ulro.
Jak wspomniaem na pocztku, Miosz, jako mj rozmwca, by oszczdny w sowach i wola
koncentrowa si na kwestiach yciowej praxis. Pozostawi jednak dwa szczeglnie dla mnie wane
teksty, dotykajce najgbszych sekretw Powracajcego. Drugi znich, napisany wformie listu do
mnie imoich przyjaci zPogranicza, zamieszczony jest winnej czci tej ksiki [10]. Pierwszy to
wiersz zaczynajcy si od sw: Wstaroci wybraem si do miejsc, po ktrych kiedy bdzia moja
wczesna modo.
Wiersz Powrt Miosz napisa po pierwszej wizycie w Krasnogrudzie w 1989 roku. Wielokrotnie
i uparcie, praktycznie przez cae ycie, powraca do Krasnogrudy. Co byo tego powodem?
Wspomnienia modoci? Nostalgia? Miosne wtajemniczenia? Tak, ale to nie daje wyczerpujcej
odpowiedzi. Byo co jeszcze, co sprawiao, e nie chcia otym mwi na gos, zaznaczajc, e to
zbyt intymne.

Obojtna wiedza dorosych nie przynosi zaszczytu ihabica

jest zgoda wiczona wchytroci.

Honorowany niech bdzie protest przeciw niezomnemu

prawu ibbenkowy pistolet wrku modziankw, kiedy na
wieki wyrzekaj si uczestnictwa.

Gdy po raz pierwszy przeczytaem te sowa, wiedziaem ju, e w Krasnogrudzie zapiecztowana

jest modziecza przysiga Czesawa Miosza. Przyjeda w to miejsce, powraca do niego we
wspomnieniach iwpoezji pisanej jeszcze wpnej staroci, by spowiada si zwiernoci obietnicom

83

iprzysigom danym sobie wmodoci. Wspomina onich wwierszu Grb matki. To matka Weronika,
zwizana zKrasnogrud, bya ich depozytariuszem. To do niej, ktra zna moje przysigi dziecinne,
mwi: Pom mi stworzy mio wiecznie yw / Zmojej wytrwaej ze wiatem niezgody....
WKrasnogrudzie spotkaem starego czowieka spowiadajcego si dziecku wsobie, ktremu przez
cae ycie stara si dochowa wiernoci. Czy to nie jest istot powrotu iprawd onaszych prbach
wydostania si zZiemi Ulro, wktrej tkwimy uwizieni wiadomoci, ale zpoczuciem doskwierajcej
obcoci, bo nasza dziecico nie czuje si wtej krainie usiebie?
Odbudowujc Krasnogrud, zamierzamy stworzy tam miejsce upamitniajce ludzi, ktrych
losy zwizane s zdworem. Powstanie wniej take Midzynarodowe Centrum Dialogu, duchowo
zwizane z myl i dzieem Czesawa Miosza, w ktrym uczy bdziemy rzemiosa budowania
mostw wwielokulturowym wiecie, rzemiosa opartego na etosie pogranicza. Mnie osobicie jednak
nic tak bardzo ztym miejscem nie zwizao, jak dzielone wsplnie zautorem Powrotu modziecze
przysigi. Przecie ja take przysigaem, e nie zdradz wyborw, ktrych dokonywaem, idc
za sercem dziecka inaraajc si na ironiczne komentarze starszych wrodzaju jak doroniesz, to
zmdrzejesz. Przecie ja take obiecywaem sobie niezgod na prawa, ktrymi rzdzi si wiat
dorosych, na koniecznoci yciowe i inne tchrzliwe wymwki, na jzyk, ktry odbierze mi moj
tajemnic iwiadomo, ktra uzna za nierealne wszystko, co byo moim rzeczywistym krlestwem.
Dlatego marzy mi si, aby wKrasnogrudzie, tej odbudowanej na linii powrotu, bya te taka awka przy
alei wparku albo pomost na jeziorze, na ktrym lekko uszczy si fala, na ktrych upamitnialibymy
Powracajcego, zapytujc siebie owierno modzieczym przysigom.
84

85

Fragment eseju Linia powrotu. Opraktykowaniu pogranicza wdialogu zCzesawem Mioszem

zawartego wzbiorze: Krzysztof Czyewski, Linia powrotu. Zapiski zpogranicza, Sejny 2008.
Pierwotnie referat wygoszony 31 marca 2007 roku na Uniwersytecie Michigan wAnn Arbor wramach
dorocznego Copernicus Lecture.
[1] Cz. Miosz, Noty o wygnaniu, [w:] tene, Zaczynajc od moich ulic, Krakw 2006, s. 56 (Dziea zebrane).
[2] Tame, s. 5758.
[3] J. Boski, Miosz wrd nas, [w:] tene, Miosz jak wiat, Krakw 1998, s. 222.
[4] I. Grudziska-Gross, Miosz i Brodski. Pole magnetyczne, Krakw 2007, s. 248.
[5] Cz. Miosz, Do Tomasa Venclovy, [w:] tene, Zaczynajc od moich ulic, Krakw 2006, s. 38.
[6] I. Grudziska-Gross, dz. cyt., s. 47.
[7] Cz. Miosz, Szukanie ojczyzny, Krakw 2001, s. 215 i s. 47 (Dziea zebrane).
[8] Pierwszy list Miosza do Brodskiego z 12 lipca 1972 roku, cyt. za: I. Grudziska-Gross, dz. cyt,. s. 19.
[9] T. Venclova, Przedmowa, [w:] I. Grudziska-Gross, dz. cyt., s. 10.
[10] Chodzi o tekst O przywrceniu.

Prowincja Pedagogiczna
Budowniczych Mostw

86

Projekt Rafaa Winiewicza rnych elementw Prowincji

Pedagogicznej w Krasnogrudzie, z ktrych dotychczas
zrealizowane s trzy: Dwr, Oficyna i Ptaszniki.

Nasza codzienna praktyka to budowanie tkanki cznej (Czesaw Miosz) pomidzy kulturami
ipokoleniami, czowiekiem inatur, pamici iprzyszoci, sztuk izmian spoeczn. Nawizujemy do polskich tradycji pracy organicznej ieuropejskiej tradycji bildung, ktrej literackim odpowiednikiem byy prowincje pedagogiczne (Johann Wolfgang von Goethe, Hermann Hesse,
Maria Janion). Nasza wizja zakada zrealizowanie wpraktyce Prowincji Pedagogicznej, gdzie zarwno byt materialny, jak irozwj duchowy wsparte s na programie czcym edukacj ze sztuk iangaujcym cay kapita regionu. Idea ta to nie mit literacki, lecz projekt-wyzwanie, dla ktrego grunt wypracowywalimy przez dwadziecia lat zdobywania wiedzy, przygotowywania narzdzi, budowania zespou, pozyskiwania zaufania spoecznego itworzenia dla niego odpowiedniego miejsca.
Prowincja Pedagogiczna powstaje w zrewitalizowanym kompleksie dworskim rodziny Czesawa
Miosza w Krasnogrudzie. Odbudowa trzech budynkw dworu, oficyny, ptasznikw oraz
parku, moliwa dziki wsparciu udzielonemu nam ze rodkw Norweskiego Mechanizmu Finansowego iMinisterstwa Kultury iDziedzictwa Narodowego, pozwoli na stworzenie tu nowej przestrzeni dla kultury zprogramem czcym innowacyjno praktyk kulturowych irozwj spoecznoci lokalnej. Do niedawna zdegradowanemu, adzi podnoszcemu si zruin miejscu przywrcone zostan potencja dworu idopeniajcej go maej ojczyzny. Wypracowane przez Pogranicze praktyki animacji kultury idialogu midzykulturowego, wraz zdziaaniami na rzecz ugruntowania tosamoci pogranicza, integracji spoecznej, oywienia przekazu pokoleniowego icywilizacyjnych aspiracji mieszkacw, s szans na pokonanie umacniajcych si ostatnio barier
uniemoliwiajcych pene wykorzystanie historyczno-kulturowego, ekologicznego, turystycznego itransgranicznego potencjau gminy.

88

Brama. Fragment projektu Rafaa Winiewicza.

89

90

91

Dwr w Krasnogrudzie, 2009 rok.

Dwr w Krasnogrudzie, 2011rok.

str. 6667, Proces restauracji zaoenia dworskiego w Krasnogrudzie, 20092011.

92

93

94

95

Rafa Winiewicz z uczestnikami Traktu Krasnogrudzkiego na ganku dworu, lato 2006 roku.

Widok na dwr i oficyn w Krasnogrudzie, na park i jezioro Hony.

Kastalia Hessego

96

Wiea. Fragment projektu Rafaa Winiewicza.

Hermann Hesse pisa Gr szklanych paciorkw sw ostatni ju powie, za ktr otrzyma Nagrod Nobla w Europie podbitej przez barbarzyskie reimy totalitarne, ktrych zwolennicy
rwnie ijego ksiki wrzucili do poncego stosu na placu Opery wBerlinie. Wczas zmierzchu
cywilizacji europejskiej Hesse snu opowie o Kastalii, pewnej prowincji pedagogicznej, ktrej
ycie podporzdkowane jest edukacji irozwojowi duchowemu czowieka. Dzieem tym nawizywa do niemieckojzycznych tradycji Bildungsroman, wyraonych najpeniej w powieciach edukacyjnych Goethego Lata nauki Wilhelma Meistra i Lata wdrwki Wilhelma Meistra. Stworzy
wspczesn powie, ktra wzorem arcydzie zpoprzednich epok stara si chroni czowieka przed zapomnieniem bycia (Martin Heidegger), rzuca niegasnce wiato na wiat ycia
codziennego (Edmund Husserl), zbudowa wiedz oduszy (Zygmunt Freud) oraz suy za
podstaw wychowania (Hugo von Hofmannsthal).
Kastalia niesie wsobie rwnie zagroenia iotym take traktuje powie Hessego. Zdradliwe
jest zwaszcza zerwanie wizw ze wiatem ioddanie si wycznie rozkoszom duchowych wicze. Jzef Knecht, bohater powieci, ma tego wiadomo. Wewntrzny rozwj prowadzi go
najpierw na szczyt kastalijskiej hierarchii, anastpnie jeszcze dalej, ku subie ludziom wcodziennym yciu wielki mistrz opuszcza Kastali ipodejmuje prac wwiecie jako nauczyciel. Ten wybr suby pedagoga, ktry pragnie przede wszystkim zaj si wychowaniem modego ucznia,
jest znaczcym dopenieniem naszej wiedzy ogrze szklanych paciorkw, czyli programie edukacyjno-artystycznym praktykowanym wszkoach prowincji pokazuje, e najwaniejszym jej elementem jest praca nad duchowym wzrastaniem modego pokolenia, ito wzrastaniem nie widealnej krainie ducha, lecz wrealnym wiecie, zwszystkimi jego ziemskimi, historycznymi iludzkimi uwarunkowaniami. Tylko wtedy bowiem kady symbol ikada kombinacja symboli wiod nie
tu czy gdzie indziej, nie ku poszczeglnym przykadom, eksperymentom idowodom, lecz ku centrum, ku tajemnicy inajtajniejszej gbi wiata, ku prawiedzy.

97

Neimar i kultura dialogu

ku krla Ubu. Alternatyw dla takiego biegu zdarze nie jest festiwalowa multikultura ani te adna inna forma powierzchownego ikrtkotrwaego spotkania kultur. Przed nami wyzwanie tworzenia
czynnej kultury dialogu worganicznym procesie budowania osobowego iwsplnotowego, wprocesie dugiego trwania. Bdzie nam wtej pracy potrzebne zapomniane rzemioso neimara, odczytane na nowo iuyteczne wszdzie tam, gdzie czowiek zmaga si zprzekroczeniem samego siebie.

98

Zaangaowani w proces integracji europejskiej i tworzenie spoeczestwa obywatelskiego dojrzewamy do uzmysowienia sobie, e o naszej przyszoci w istotnej mierze rozstrzyga bdzie
problem spotkania z Innym, niepokojcy moliwoci poraki i niekoczcych si konfliktw.
Ale taki bieg zdarze przynisby klsk naszej zdolnoci do zawizania autentycznej wsplnoty wponowoczesnej rzeczywistoci. Dlatego tak bardzo potrzebujemy nowatorskiej szkoy mylenia. Niewtpliwie wsparciem suy jej bdzie filozofia dialogu, ktra domaga si kontynuacji
irozwoju. Potrzebuje ona take, moe nawet jeszcze bardziej, kultury dialogu, formujcej etos
osb zaangaowanych wjej tworzenie iwyraajcej si wpraktycznych dziaaniach wprzestrzeni
midzyludzkiej. Aby dziaania te realnie zaistniay, potrzebne nam s nowe praktyki kulturowe
inowoczesne narzdzia do budowania mostw, waciwie dopasowane do refleksji dialogicznej.
Innymi sowy: dopytujemy tutaj onowe mylenie iidce mu wsukurs rzemioso, wypracowywane
wnowoczesnych pracowniach kultury dialogu.
Dialog czowieka zInnym jest budowaniem. Nie jest nam dany, nie nawizuje si samoistnie. Jest
rzemiosem. Trudnicy si nim od wiekw porwnywany by do budowniczego mostw. Na Bakanach nazywano go neimarem iotaczano szacunkiem nalenym architektowi, ktry zna tajniki
natury ipotrafi zapanowa nad mocami bezadu. Potem imienia jego zapomniano, arazem znim
tajemnicy rzemiosa. Budowanie mostu stao si technik. Stare narzdzia sponiewierano, asigajc po nowe, nie zadbano, by peniy wszystkie funkcje, ktrymi potrafi posuy si neimar.
Pytanie oto, jak uwewntrzni Innego, to take pytanie omoliwo nowoczesnej kultury pogranicza. Pogranicze rozumiemy tu nie jako terytorium pooone przy jakiej zewntrznej granicy, na
przykad pastwowej, lecz jako przestrze wsplnego ycia rnych ludzi, azatem tak, wktrej
granice przebiegaj wewntrz wsplnoty. Dzisiaj nie jest to ju oddalony od centrum region, znany zcigncych si od wiekw plemiennych utarczek, atake zbogactwa zachowanych na przekr nowoczesnoci rnorodnych, czasem egzotycznych tradycji kulturowych. Pograniczem stao si centrum nowoczesnej cywilizacji. Tote koniecznoci jest tworzenie warsztatw budowania
mostw, coraz to nowych iwcoraz trudniejszych przejciach usytuowanych. Pki nie jest jeszcze
za pno, pki etos dialogu po raz kolejny nie bdzie si kojarzy zczym nikomu niepotrzebnym
ipki nowe rzesze czeladnikw nie zaczn zapenia warsztatw nowych rzdcw dusz spod zna-

99

Etos universitas
Potrzebujemy zatem nie tylko refleksji krytycznej nad kondycj uniwersytetu we wspczesnym
wiecie. Potrzebujemy nowej wizji prowincji pedagogicznej. Musimy te wykaza si odwag isi
wyobrani, by wybiec w przyszo i zaproponowa niezwyke, pobudzajce denia i ambicje
twrczych jednostek utopie edukacyjne.

100

Uniwersytet zarwno sama instytucja, jak ikonstytuujca j filozofia pogrony jest dzisiaj
wgbokim kryzysie. Etos universitas, istotny fundament cywilizacji europejskiej wypracowywany
przez niemal dziewiset lat wrzeczywistoci nawet znacznie duej, bo przecie pierwsze uniwersytety europejskie wBolonii (1088) iwParyu (1150) byy kontynuacj greckiej idei akademii
jest zagroony. Mwi si nawet ojego zaniku. Zatroskani humanici, analizujcy przyczyny takiego stanu rzeczy, pisz oprzemyle akademickim wdobie studenckiego konsumeryzmu (David Riesman), oprzeistaczaniu si uniwersytetw worodki szkoleniowe ksztacce wykwalifikowanych ekspertw, czemu towarzyszy degradacja profesorw zroli mistrza do roli instruktora (Tadeusz Sawek), orwnaniu wd, oywianym przez dogmatyczne oddanie si instrumentalizmowi, dyskredytacj autorytetu intelektualistw, zwalczanie standardw wnauce ikulturze wimi
krytyki elitaryzmu iuprzywilejowania (Frank Furedi), osystemie edukacji, ktry skania raczej do
powtarzania ipodobania si ni rozumienia isprawdzania si (Michel Crozier).
Dla tworzenia kultury dialogu etos universitas, jego ywotno wdemokratycznym ipluralistycznym spoeczestwie ma zasadnicze znaczenie. Ustanawia on bowiem mikrokosmos ludzi irodowiska, istniejcy ponad granicami religijnymi inarodowymi, geograficznymi iadministracyjnymi,
gdzie odwoanie do wsplnych wartoci nie pozostawao wsprzecznoci ztolerancj, aposzukiwanie prawdy wolne byo od instrumentalizacji ipartykularnej interesownoci. Zagroenie czy wrcz
zanik tego etosu wwielokulturowym spoeczestwie Europy musi niepokoi. Trudno nie zauway, e towarzyszy mu rosnca fragmentaryzacja rzeczywistoci, jej rozpad na coraz drobniejsze
czstki, bronice swej odrbnoci itosamoci. Nie chodzi tu wpierwszej kolejnoci opastwa
narodowe. Dzisiaj jest to wgwnej mierze kwestia kulturowego rnicowania si iwypywajcego ze niepokoju, anawet groby wojen kulturowych wcznie. Kultura przestaje peni funkcj
jednoczc, traci coraz bardziej swj uniwersalistyczny wymiar iokopuje si na pozycji straniczki
tosamoci poszczeglnych spoecznoci czy regionw. Napicie pomidzy tym, co uniwersalne,
itym, co partykularne, istniao wkulturze zawsze. Obecnie jednak wyranie daje si we znaki dominacja nastawienia partykularnego ikonfrontacyjnego wobec innoci. Jest to niewtpliwie jedna
zkonsekwencji wyczerpania si etosu universitas.

Inspiracje i konteksty zawarte w Kastalii Hessego, figurze neimara, postulacie kultury dialogu
ietosie universitas zadecydoway oksztacie iformach, wjakich zrealizowana zostanie Prowincja
Pedagogiczna Budowniczych Mostw. W jej ramach chcemy zarwno pogbia refleksj humanistyczn, jak iwypracowywa nowatorskie praktyki midzykulturowe, co stanie si moliwe
poprzez nastpujce dziaania: laboratoria praktyk midzykulturowych, sympozja, pracownie artystyczne, rezydencje dla pisarzy, tumaczy iredaktorw, program wydawniczy, szlaki kulturowe
iinne.
Powstanie Prowincji Pedagogicznej Budowniczych Mostw jest nowym etapem wpracy Pogranicza, szans na pogbienie iposzerzenie onowe aspekty naszej pracy edukacyjno-artystycznej wwielokulturowych spoecznociach wrnych regionach wiata. Co wane, formy dziaa, do
ktrych wtym przedsiwziciu sigamy, wypracowywane przez nasz zesp przez szereg lat, maj
swoj cigo idynamik kontynuacji, swoich midzynarodowych partnerw, osadzone s wtym,
co ju zdoalimy zrealizowa. Do wspomnie tylko niektre zdugofalowych programw Pogranicza: Klas Dziedzictwa Kulturowego (program skierowany do modziey istudentw), Kroniki Sejneskie (wieloletni prac zdziemi rnych narodowoci nad wielokulturowym dziedzictwem ich maej ojczyzny), Gr szklanych paciorkw (program edukacji midzykulturowej dla
szk), Akademi Nauczycieli Pogranicza, Szko Pogranicza (program skierowany do animatorw dialogu midzykulturowego zrnych krajw), Teatr Sejneski iKapel Klezmersk, Centrum Dokumentacji Kultur Pogranicza (zbogatym ksigozbiorem, filmotek ifonotek; programami istypendiami badawczymi), Wydawnictwo Pogranicze, czasopisma Krasnogruda iAlmanach Sejneski (polsko-litewski), Czowiek Pogranicza prestiowy tytu, ktrym nagradzamy nasze autorytety, ludzi szczeglnie zasuonych dla podtrzymania etosu czowieka pogranicza, Laboratoria Praktyk Midzykulturowych (wspierajce powstawanie podobnych orodkw na
innych pograniczach wiata), Europejsk Wdrown Akademi Nowa Agora.

101

Trakt Krasnogrudzki

102

Projekt Fundacji Pogranicze zainicjowany w2006 roku, wktrym uczestniczya modzie zSejn
iwiosek gminy sejneskiej. Istotny by rwnie udzia mieszkacw gminy, szczeglnie tych najstarszych. Dotyczy archeologii pamici dworu wKrasnogrudzie izaowocowa powstaniem wystawy ohistorii tego miejsca ijego zwizkach zCzesawem Mioszem oraz spektaklem Dolina Issy
inscenizowanym wparku krasnogrudzkim. Wramach Traktu Krasnogrudzkiego co roku wrocznic mierci noblisty organizowane jest spotkanie Pamitanie Miosza rozpoczynajce si msz
wjego intencji odprawian wkociele wpobliskiej wsi egary, auwieczone czci artystyczn
we dworze, na ktr skadaj si recytacje poezji, pieni, wspomnienia, spektakle, wystawy. Wydarzenie ma charakter polsko-litewski (wobu jzykach odprawiana jest msza, piewane s pieni
iczytane wiersze). Oprcz goci zkraju izagranicy (byli wrd nich midzy innymi Tomas Venclova iRita Gombrowicz), uczestnicz wnim modsi istarsi mieszkacy gminy, nie tylko jako widzowie, ale przede wszytskim jako jego wsptwrcy (oprawa mszy, wspomnienia, pieni, kuchnia regionalna).
Trakt Krasnogrudzki realizowany by tylko latem inie przybra jak dotd adnej trwalszej formy
organizacyjnej, jednak zbudowa kapita zaufania ipartnerskiej wsppracy zmieszkacami gminy, obudzi ich nadzieje iaspiracje, co okazao si wanym fundamentem dla procesu odradzania
Krasnogrudy istworzenia wzrewitalizowanym dworze Midzynarodowego Centrum Dialogu.
Magorzata Sporek-Czyewska, Wojciech Szroeder

Scena ze spektaklu Dolina

Issy w przestrzeniach parku
krasnogrudzkiego.

103

104

105

Sceny ze spektaklu Dolina Issy

wreyserii Magorzaty Sporek-Czyewskiej iWojciecha
Szroedera, ktry by czci
projektu Trakt Krasnogrudzki.
Spektakl by grany wlipcu
isierpniu wlatach
20062008 wgodzinach
pnowieczornych
wprzestrzeniach parku
krasnogrudzkiego.
Na podstawie spektaklu
powsta film zrealizowany przez
Aleksa Pavlovicia, ktrego
premierowy pokaz odby si
wBiaej Synagodze wSejnach
wstyczniu 2010 roku.

1. Budowanie scenografii do spektaklu Dolina Issy.

2. Prezentacja efektw warsztatw wramach

Traktu Krasnogrudzkiego, ktre w2005 roku
prowadzili: Jurate Racinskaite (Ksiga), Cyna
iErwin Schenkelbach (Przechodziwiaty), Witold
Bowiski (pieni litewskie), Wojciech Tochman
(Sztuka reportau), Przemysaw Trzeciak (Czowiek
wprzestrzeni), Rafa Winiewicz (Architektura
przestrzeni), Stanisaw Wo (Drzewa obiekt
fotografii).

3. Scena ze spektaklu Dolina Issy.

2

106

1. Istotnym
elementem Traktu
Krasnogrudzkiego bya
archeologia pamici
dworu, czyli przede
wszystkim rozmowy ze
starszymi mieszkacami
wiosek Krasnogruda,
egary, Dusznica,
Sztabinki, Radziucie,
Jenorajcie, Berniki,
Rachelany, Ogrodniki
iin. Na zdjciu Urszula
Namiotko wrozmowie
ze Stanisaw
iWadysawem
Rakucewiczami
zKrasnogrudy, 2005
rok.

2. Wystawa Trakt
Krasnogrudzki wBiaej
Synagodze, ktrej
wernisa odby si
20 listopada 2005 roku.

107

108

Trakt Krasnogrudzki w2008 roku mia temat Ku

wsplnotowym tradycjom Wielkiego Ksistwa
Litewskiego. Uczestniczya wnim modzie zLitwy,
Biaorusi, Niemiec iPolski, awarsztaty prowadzili:
Katarzyna Surma-Domaska (reporta), Ejgidius
Aleksandravicius (historia Wielkiego Ksistwa
Litewskiego), Marek Skorupski (fotografia), Wiesaw
Szumiski (Gliniane ksigi). Na zdjciach Gliniane
ksigi wefekcie tego warsztatu powstaa Aleja
Poetw zinstalacjami do wierszy Josifa Brodskiego,
Jerzego Ficowskiego iTomasa Venclovy.

1. Nieyjca ju Stanisawa Wylaska

zKrasnogrudy, ktra przed wojn pracowaa
wdworze jako pokojwka, dzieli si swoimi
wspomnieniami zWeronik Czyewsk.
Lato 2005 roku.

2. Kadego roku 14 sierpnia wrocznic mierci

Czesawa Miosza Pogranicze organizuje
spotkanie Pamitanie Miosza. Tradycyjnie
rozpoczyna si ono msz wkociele wegarach,
apotem gocie gromadz si przed gankiem
dworu wKrasnogrudzie, by sucha poezji, pieni
iwspomnie oautorze Powrotu. Wrd goci
byli m.in.: Rita Gombrowicz, Irena Grudziska-Gross, Barbara Toruczyk, Irena Veisaite, Ejgidius
Aleksandravicius, Piotr Dapkiewicz, Andrzej
Franaszek, Jerzy Illg, Anatol Rojtman, Tomas
Venclova, Henryk Woniakowski, Adam Zagajewski.
Drugiego dnia wSejnach odbywaj si sympozjony,
m.in. Poezja imilczenie (2009) iCzyj jest Miosz
(2010).

3. Wrealizacji Traktu Krasnogrudzkiego, atake

wodbudowie dworu pomagali iuczestniczyli
mieszkacy okolicznych wiosek. Na zdjciu
spotkanie zapraszajce ssiadw do wsppracy,
ktre zainicjowao Trakt Krasnogrudzki 17 lipca
2006 roku.

109

Europejska Agora
czykw, zwaszcza wsytuacji nieustannych migracji ludnoci ipowstawania nowych pograniczy
kulturowych, koniecznoci wypracowania kompetencji midzykulturowych umoliwiajcych ycie razem wwiecie otwartych granic.
Przypadajce w tym roku dwudziestolecie dziaalnoci Pogranicza stanowi waciwy kontekst
dla zupenie nowego przedsiwzicia: nowatorskiego, ajednoczenie wrastajcego gboko wtradycje budowania tkanki cznej midzy ludmi ikulturami, uosabiane przez Czesawa Miosza.
W odrestaurowanych budynkach dworu w Krasnogrudzie zainaugurowane zostanie dziaanie
Midzynarodowego Centrum Dialogu unikalnej w Europie placwki dedykowanej badaniu
i upowszechnianiu rzemiosa praktykowania dialogu midzykulturowego na rnych pograniczach wiata, bdcego zarazem pierwszym etapem tworzenia tu przez nastpne lata Prowincji
Pedagogicznej Budowniczych Mostw.

Europejska Agora to wydarzenie przygotowane przez Pogranicze pod patronatem UNESCO,

oktrego niezwykoci przesdzaj miejsce iczas, anade wszystko moment zwieczenia dwudziestoletniej pracy na rzecz odrodzenia agory miejsca spotka i dialogu w spoecznociach
pogranicza.

110

Czas
30 czerwca 2011 roku przypada setna rocznica urodzin Czesawa Miosza, laureata literackiej Nagrody Nobla, syna polsko-litewskiego pogranicza, emigranta we Francji iobywatela Stanw Zjednoczonych. Rok 2011 zosta przez Polsk iLitw ogoszony Rokiem Miosza, awwielu miejscach
wiata od Nowego Jorku, przez Bruksel iKrakw, po Pekin iTokio realizowane s projekty
zMioszem zwizane. Ostatni dzie czerwca poprzedza inauguracj pierwszej whistorii polskiej
prezydencji wRadzie Unii Europejskiej, co nastpi 1 lipca 2011 roku. Wigilia Prezydencji wKrasnogrudzie zostaa oficjalnie wpisana do programu dwudniowych uroczystoci otwarcia.
Miejsce
Krasnogruda to jeden znajbardziej urokliwych zaktkw tej czci Europy, pooony nad jeziorem Hony tu przy granicy polsko-litewskiej. Wzrokiem mona std obj nie tylko wspaniay,
niezmcony polodowcowy krajobraz wzgrz, jezior ilasw, ale idzielce go po ssiedzku Rosj
(obwd kaliningradzki), Litw, Biaoru iPolsk. Tutejszy dwr wraz zrozlegym parkiem przed
wojn nalea do rodziny Czesawa Miosza. Pogranicze tworzy wtym miejscu Prowincj Pedagogiczn Budowniczych Mostw.
Okolicznoci
Niezwyka koincydencja dat jest zpewnoci znakomit okazj do tego, aby Czesawa Miosza
uczyni jednym zpatronw polskiej prezydencji, atake europejskiego procesu zjednoczeniowego. Los imyl autora Rodzinnej Europy znakomicie wspgraj znajwaniejszymi wyzwaniami,
przed jakimi dzisiaj stajemy potrzeb zadomowienia wnowej Europie wszystkich nas, Europej-

Europejsk Agor wKrasnogrudzie poprzedzaj odbywajce si od 27 czerwca naLitwie (Wilno, Kowno, Kiejdany, Szetejnie) spotkania, koncerty ikonferencje, przygotowane przez Fundacj Miejsc Urodzenia Czesawa Miosza. Rwnie po jej zakoczeniu przez dwa dni trwa jeszcze
bd sympozjon, warsztaty iprezentacje artystyczne. Jednak najwaniejszy wkalendarzu tygodnia wydarze pozostaje dzie 30 czerwca, dzie specjalnie zaaranowanych trzech agor: mw stanu, filozofw, poetw iartystw.
Agora mw stanu. Prezydent RP Bronisaw Komorowski, uczestniczcy wspotkaniu wraz zmaonk, wygasza swoje przemwienie oraz dokonuje otwarcia Midzynarodowego Centrum Dialogu wobecnoci m.in. przewodniczcej doradcw prezydenta Republiki Litwy Virginii Bdien (przeczyta list od pani prezydent Dalii Grybauskait), minister nauki iszkolnictwa wyszego Barbary Kudryckiej, ministra kultury RL Arnasa Gelnasa, podsekretarza stanu w Kancelarii Prezydenta RP
Macieja Klimczaka, wiceministra spraw zagranicznych RL Egidijusa Meilnasa oraz przedstawicieli wadz regionu wojewody podlaskiego Macieja ywno, wicemarszakw wojewdztwa podlaskiego Cezarego Cielukowskiego, Walentego Koryckiego iJacka Piorunka, przewodniczcego sejmiku wojewdztwa podlaskiego Bogdana Dyjuka, radnego sejmiku wojewdztwa podlaskiego Waldemara Kwaterskiego, starosty sejneskiego Ryszarda Grzybowskiego iburmistrza Sejn Jana Stanisawa Kapa.
Podczas uroczystoci otwarcia przemawia Anthony Miosz, syn poety.
Agora filozofw. Gocinna Europa debata zudziaem Zygmunta Baumana (Leeds), Cezarego
Wodziskiego (Ublik), Michaa P. Markowskiego (Krakw).
Agora poetw. Dzieci Europy debata i czytanie poezji z udziaem Ireny Grudziskiej-Gross
(Nowy Jork), Marcelijusa Martinaitisa (Wilno), Anthonyego Miosza (San Francisco), Alicji Rybako
(Wilno) iAdama Zagajewskiego (Krakw).
Agora artystw. Prawykonanie oratorium Powrt inspirowanego poezj Czesawa Miosza, skomponowanego przez Wlada Marhuletsa (Nowy Jork) specjalnie na Europejsk Agor. Orkiestra Sinfo-

111

nietta Cracovia pod batut kompozytora (Warszawa) oraz chr Jauna Muzika (Wilno). Solici: Iwona Sobotka sopran (Barcelona), Mariusz Godlewski baryton (Warszawa), David Krakauer klarnet (Nowy Jork).
Kolejne dwa dni spotkania wKrasnogrudzie iSejnach to Sympozjon Nowa Agora na temat Wizje rodzinnej Europy zudziaem m.in.: Egidijusa Aleksandraviiusa (Kowno), Ihara Babkou (Misk),
Clare Cavanagh (Kalifornia), Krzysztofa Czyewskiego (Krasnogruda), Leonidasa Donskisa (Kowno), Magorzaty Dziewulskiej (Warszawa), Smarandy Enache (Trgu Mure), Ireny GrudziskejGross (Nowy Jork), Andrzeja Franaszka (Krakw), Andrzeja Mencwela (Warszawa), Adama Pomorskiego (Warszawa), Krzysztofa Rutkowskiego (Pary), Aleksandera Schenkera (New Haven), Marka
Tomaszewskiego (Pary), Barbary Toruczyk (Warszawa), Marka Zaleskiego (Warszawa).
Caf Europa wBiaej Synagodze. Wieczr poezji imuzyki zudziaem poetw: Johana de Boose
(Bruksela), Andreja Chadanowicza (Misk), Birut Jonukait (Wilno), Jane Hirshfield (San Francisco), Wasyla Machno (Nowy Jork), Joanny Miosz-Piekarskiej (Melbourne), Ryszarda Krynickiego (Krakw), Donatasa Petroiusa (Wilno); tumaczy: Anatola Roitmana (Nowosybirsk), Adama Pomorskiego (Warszawa); oraz pieniarzy: Ireny Kalinauskien (Pusk)iPiotra Fiedorowicza (Raczki).

1. Agora poetw.
Siedz od lewej:
Anthony Miosz, Irena
Grudziska-Gross,
Adam Zagajewski,
Marcelijus Martinaitios,
Alicja Rybako.

2. Agora filozofw.
Profesor Zygmunt
Bauman.

3. Agora mw
stanu. Stoj: Bronisaw
Komorowski iKrzysztof
Czyewski. Siedz od
lewej: Egidijus Meilnas,
Barbara Kudrycka,
Arnas Gelnas, Anna
Komorowska, Anthony
Miosz, Maciej Klimczak,
Virginija Bdien
iMaciej ywno.

Opisanie Miosza. Spotkanie powicone ksikom oCzesawie Mioszu zudziaem Aleksandra

Fiuta (Krakw, ZMioszem), Andrzeja Franaszka (Krakw, Miosz. Biografia) oraz Algisa Kaldy (Wilno, Czeladnik czasu).
112

Otwarcie wystaw: Szukanie ojczyzny. wiadectwo iproroctwo Czesawa Miosza wdworze wKrasnogrudzie, Limes Pontes Agora wystawa prezentujcej prac Pogranicza na zgromadzeniu oglnym UNESCO wParyu (Biaa Synagoga), Orfeusz iEurydyka wystawa malarstwa Wiesawa Szumiskiego oraz wystaw Miosz wdrugim obiegu iRodzinna Europa wwiecie (Dom Pogranicza).
Europejska Agora
w Krasnogrudzie,
30 czerwca 2011 roku.

113

114

115

Agora artystw.
Prawykonanie oratorium
Powrt. Bazylika
Sejneska, 30 czerwca
2011 roku. Od lewej
stoj: David Krakauer,
Iwona Sobotka i Wlad
Marchulets.

Ryszrad Krynicki czyta wiersze podczas spotkania "Caf Europa" w Biaej Synagodze w Sejnach, 1 lipca 2011 rok.

Szukanie ojczyzny.
wiadectwo i proroctwo
Czesawa Miosza

Wystawa Szukanie ojczyzny w dworze w Krasnogrudzie.

Wystawa w przestrzeniach dworu w Krasnogrudzie opowiada o tym, co dla Czesawa Miosza

stao si jednoczenie losem, obsesj, snem, yciow utopi izadaniem wyznaczonym samemu
sobie wformie codziennej dyscypliny pracy szukanie ojczyzny.

116

Motto wystawy autorstwa Oskara Miosza, wypisane na frontonie ganku dworu, brzmi: Bieda
temu kto wyrusza inie powraca. Utrata Miejsca, wykorzenienie, to jedne zpodstawowych imion
dramatu czowieka wspczesnego. Autor Ziemi Ulro nie tylko potrafi zej gboko w te zoa egzystencji, ale take zdoby si na bunt wobec wygnaczej matrycy losu idesperacko szuka drg wyjcia z krainy wydziedziczenia. Wygnany z rodzinnego kraju, dziecistwa, natury,
wyobrani religijnej, odnajduje ojczyzn na linii powrotu, apokatastasis.
Powracajc do Krasnogrudy w 1989 roku, napisze: Honorowany niech bdzie protest przeciw
niezomnemu prawu...

Koncepcja wystawy i scenariusz: Magorzata i Krzysztof Czyewscy.

Projekt: Aleksandra Wasilkowska.
Grafika: Grzegorz Laszuk.

117

Akcja Rodzinna Europa

118

Eksplorujc europejskie dziedzictwo tolerancji i wspistnienia, pragniemy wygenerowa nowe

idee, postawy isposoby przeciwstawiania si wspczesnym przejawom ksenofobii. Dalekosinym celem akcji jest stworzenie irozwj nowego ruchu przekraczajcych granice (bordercrossers),
ktry wnowym stuleciu odegra moe podobn rol, jaka wXX wieku przypada ruchowi obrony
praw czowieka. Ujego podstaw lego przekonanie, e spoeczestwo zbytnio skoncentrowane na
rnorodnoci iobronie wasnej tosamoci ma kopot zetosem wsplnotowoci, ie jest to problem, ktry wpowanym stopniu dotyka mieszkacw coraz bardziej wielokulturowej epoki pozimnowojennej, postindustrialnej iponowoczesnej. Nie chodzi oto, by eliminowa granice, lecz
by nabywa kompetencje do ich przekraczania, umoliwiajce wzrnicowanym kulturowo wiecie tworzenie spoiw zawizujcych wsplnot. To wanie sztuka iwiedza pomagaj tworzy takie spoiwa wdugim trwaniu, we wsplnotach lokalnych, wywiole midzyludzkiego obcowania.
Ruch przekraczajcych granice dy do budowania tkanki cznej iprzygotowuje do dziaania
nowoczesnych budowniczych mostw.
Tytu akcji nawizuje do synnej ksiki Czesawa Miosza Rodzinna Europa, wydanej w1959 roku
wParyu wrodowisku emigracji antykomunistycznej, przetumaczonej na niemal wszystkie jzyki europejskie, komentowanej przez wybitnych humanistw europejskich. Dla Miosza rodzimo wizaa si zpytaniami ozakorzenienie rodkowoeuropejczyka we wsplnym dziedzictwie
europejskim, opowody nikej wiedzy Zachodu owschodniej czci kontynentu, okonsekwencje
zimnowojennego muru. Dzisiaj dialog izblienie Wschodu iZachodu s procesami znacznie zaawansowanymi, cho wiele pozostao jeszcze do zrobienia. Znacznie powaniejszym problemem
staje si jednak wsplnotowo Europy jako caoci.
Akcja przebiegajca wEuropie wielu jzykw igranic zjednej strony nawizuje do tradycji dysydenckiego oporu wobec zimnowojennego podziau kontynentu, zdrugiej siga po najnowsze
techniki multimedialne iinne nowoczesne narzdzia midzyludzkiej komunikacji.
Czci tej opozycyjnej tradycji jest opowie otym, jak Rodzinn Europ czytano wrodowiskach
opozycji demokratycznej dawnego Zwizku Radzieckiego. Do prywatnych listw wysyanych
zZachodu do Wilna emigranci wkadali jedn lub kilka kartek zzakazanego paryskiego wydania
ksiki Miosza. WWilnie, anastpnie winnych miastach imperium przekazywano je sobie zrk

do rk, opatrywano komentarzami, dyskutowano o nich i kartka po kartce ponownie skadano

wcao. Wten czas prby ksika pomagaa ludziom odnale si wEuropie wsplnych wartoci
ipomimo dzielcego wci muru berliskiego czu si swoimi wrd swoich.
Akcj wduej mierze, zwaszcza na pocztku, opieramy na rozmaitych formach komentowania
Rodzinnej Europy. Ksik Miosza wju istniejcych przekadach (dotychczas na 14 jzykw europejskich), ale te dopiero powstaych (na przykad po bugarsku iukraisku) ponownie rozsyamy do rnych adresatw irodowisk wEuropie. Wykorzystujemy tradycyjn drog pocztow,
mail-art, poczt elektroniczn ikanay internetowe: ibook, blog czy twitter. Rzecz jasna, dzieo
Miosza jest tylko pretekstem, punktem odniesienia czy inspiracj do zainicjowania refleksji, debaty, sporu, wymiany myli na temat tego, jak wspczenie rozumiemy, projektujemy, tworzymy
rodzinn Europ. Od uwag na marginesie ksiki, esejw iinnych form literackich, innych form
sztuki, po debaty publiczne, lekcje wszkoach iseminaria uniwersyteckie, blogi istrony internetowe etc. oto nowe komentarze, jakich oczekujemy.
Akcja, pomylana jako proces rozbudowanego izrnicowanego formalnie komentowania, suy wistocie inkubacji ianimowaniu nowej refleksji orodzinnej Europie, uzewntrznionej winnowacyjnych formach wyrazu artystycznego idebaty publicznej. Opiera si take na innych stymulatorach dziaania irozwoju, takich jak organizacje iinstytucje zaangaowane wrealizacj akcji,
tworzenie pierwszego europejskiego szlaku interkulturowego izwizane ztym wsplne podre,
atake publikacje ksikowe, wystawy, sympozja etc.

119

Midzynarodowe
Centrum Dialogu
im. Czesawa Miosza
w Krasnogrudzie

Pogranicze kontynuujce tradycje jagielloskiej Rzeczypospolitej, obywatelskiego etosu tolerancji idobrossiedztwa stara si przenie je wXXI wiek. Potrzebuje ich Unia Europejska, do
ktrej naleymy, ipotrzebuje wspczesny wiat, stojcy wobliczu narastajcych napi irnic
kulturowych. Wobec tak zdefiniowanych wyzwa nowoczesnoci Polska, chlubica si bogatym
dziedzictwem wspistnienia narodw i kultur, ma wane zadanie do spenienia. Wierzymy, e
mog wnim dopomc inicjatywy takie jak Midzynarodowe Centrum Dialogu.
120

MCD zostanie utworzone w Krasnogrudzie, na bazie odrestaurowanego dworu i kompleksu

innych budynkw zaplanowanych wprzestrzeni 16 hektarw, ktre Fundacja Pogranicze obja
wdugoletni dzieraw.
Wefekcie powstanie pierwsza otakim charakterze wEuropie szkoa ksztacca liderw dziaa integracyjnych wspoecznociach wielokulturowych, ktrzy zdobywa bd zarwno wiedz teoretyczn, jak ipraktyczn wdziedzinie dialogu midzy grupami spoecznymi, religiami, narodami.
MCD stanowi wane ogniwo wtworzonej przez Pogranicze sieci laboratoriw praktyk midzykulturowych wramach programu Gra szklanych paciorkw. Przyszli inicjatorzy ianimatorzy tych
laboratoriw zrnych krajw uczy si tu bd tajnikw rzemiosa budowniczych mostw itego,
jak przekada t wiedz na rzeczywiste potrzeby spoecznoci lokalnych.

1. Podziemia dworu to znakomite miejsce dla

kameralnych spotka autorskich, koncertw,
spektakli idyskusji. Na zdjciu Piotr Cieplak
zduetem muzycznym SzaZa (Pawe Szamburski
iPatryk Zakrocki) podczas opowieci Oniewiedzy
wpraktyce, czyli rowerem do Portugalii. 28 lipca
2011 roku.

2. Koncert zespow Staff ipracowni Kronik

Sejneskich wieczcy warsztaty powicone
muzycznemu dialogowi jazzu itradycyjnych pieni
pogranicza. Pomost na jeziorze Hony, Krasnogruda,
14 lipca 2011 roku.

3. Odrestaurowane budynki dawnego zaoenia

dworskiego Dwr, Praszniki iOficyna su
obecnie za miejsca dla wystaw, warsztatw
artystycznych, seminariw iprojekcji filmowych
organizowanych wramach programu MCD.
2

121

Akt erekcyjny

Dziao si to wRzeczypospolitej Polskiej wdworze Krasnogruda, gmina Sejny,

we wtorek szstego lipca Roku Paskiego dwa tysice dziesitego, ogodzinie 13.00,
wdziewidziesit dziewit rocznic urodzin Czesawa Miosza (30 czerwca),
wdniu, kiedy Prezydentem elektem RP zosta Pan Bronisaw Komorowski, ina rok
przed tym, jak Polska po raz pierwszy whistorii obejmie przewodnictwo wUnii
Europejskiej (1 lipca 2011 roku).
122

Dziao si to
588 lat od kiedy obszar ten, lecy wkrlewskiej Puszczy Przeomskiej wWielkim
Xistwie Litewskim, wszed wskad dbr ziemskich Sztabinki, nadanych Kopciom
przez krla Zygmunta Starego
434 lata od pierwszej zachowanej wzmianki ofolwarku Krasnyhrud
324 lata od roku, wktrym dobra krasnogrudzkie od rodu Massalskich naby Maciej
Tadeusz Eysymont wraz zon Wiktori zWokowickich
316 lat od kiedy Krasnogruda, liczca ze wszystkimi przylegociami pidziesit
dymw ziemskich, znalaza si wzaborze pruskim iuzyskaa hipotek szacujc j na
sum czterdziestu piciu tysicy talarw
312 lat od kiedy Eysymontowie rozpoczli stawianie nowej formy dworu, za budulec
biorc wskosoist sosn, ktra zachowaa si do dzi iwsiedemdziesiciu procentach
uyta zostanie wrekonstrukcji dworu
264 lata od roku lubu wKrasnogrudzie Teofila Kunata herbu Topr, zrodziny
wyznania ewangelicko-reformowanego, zJoann zBohdanowiczw
257 lat od dnia 23 listopada, kiedy Teofil iJoanna Kunatowie nabyli od Ryszarda
Eysymonta majtek obejmujcy folwarki Krasnogruda iWereszczeszczyzna
oraz wsie: Dworczysko, Gawieniace, Maciejowizna, Sztabinki iegary, ooglnej
powierzchni 2285 hektarw, wtym 769 hektarw lasw
255 lat od narodzin Bronisawa Kunata pierwszego syna Teofila iJoanny
ochrzczonego wkociele parafialnym wBernikach, pniejszego hipotecznego

waciciela majtku Krasnogruda, oenionego zFlorentyn Grzegorzewsk

252 lata od narodzin Zygmunta Kunata drugiego syna Teofila iJoanny oenionego
zJzef Syru, ktry osiad wSzetejniach iby dziadkiem urodzonego tam Czesawa
Miosza
99 lat od dnia 30 czerwca, kiedy urodzi si pniejszy laureat Nagrody Nobla, poeta
Czesaw Miosz
88 lat od dnia 23 padziernika, kiedy po mierci Bronisawa Kunata majtek
Krasnogruda odziedziczyy jego crki, Gabriela Lipska iJanina Niementowska
66 lat od roku likwidacji majtku wrezultacie dekretu PKWN z6 wrzenia oreformie
rolnej, na mocy ktrego mieszkacy Krasnogrudy zostali zmuszeni do opuszczenia
dworu, ktry sta si wasnoci Pastwowego Funduszu Ziemi
21 lat od kiedy Krasnogrud po raz pierwszy po wojnie iemigracji odwiedzi Czesaw
Miosz, powracajcy tu jeszcze kilkakrotnie
17 lat od kiedy bracia Czesaw iAndrzej Mioszowie oraz Janina iAndrzej Jurewiczowie,
dzieci Marii zKunatw, symbolicznie przekazali Krasnogrud Fundacji Pogranicze,
powierzajc jej misj stworzenia tu Midzynarodowego Centrum Dialogu
7 lat od zawarcia umowy owieloletni dzieraw dworu iparku wKrasnogrudzie
midzy Nadlenictwem Pomorze aFundacj Pogranicze, oraz od rozpoczcia
tutaj przez sejnesk fundacj pierwszych projektw kulturowych: Traktu
Krasnogrudzkiego ispektaklu Dolina Issy
6 lat od mierci Czesawa Miosza
3 lata od zniesienia kontroli na granicy polsko-litewskiej wwyniku przystpienia
Polski iLitwy do Unii Europejskiej ido strefy Schengen
rok od rozpoczcia przez Fundacj Pogranicze prac budowlanych zmierzajcych do
powstania Midzynarodowego Centrum Dialogu
Dziao si to wroku tragedii smoleskiej iwielkiej powodzi, kiedy na
Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wybrany zosta Pan Bronisaw Komorowski
Premierem Rzeczypospolitej Polskiej by Pan Donald Tusk
Ministrem Kultury iDziedzictwa Narodowego by Pan Bogdan Zdrojewski
Metropolit Warmiskim by Ksidz Arcybiskup Wojciech Ziemba
Wojewod Podlaskim by Pan Maciej ywno
Marszakiem Wojewdztwa Podlaskiego by Pan Jarosaw Dworzaski
Starost Sejneskim by Pan Ryszard Grzybowski
Proboszczem parafii sejneskiej by Ksidz Dziekan Zbigniew Bzdak
Burmistrzem Miasta Sejny by Pan Jan Stanisaw Kap
Wjtem Gminy Sejny by Pan Jan Skindzier
Sotysem Krasnogrudy bya Pani Irena Bobrowska
Nadleniczym Nadlenictwa Pomorze by Pan Ryszard Karczewski
Prezesem Fundacji Pogranicze by Pan Krzysztof Czyewski
Zinicjatywy Fundacji Pogranicze, wykonawcy woli ostatnich przedwojennych
wacicieli majtku Krasnogruda, wrd nich jednego znajwikszych poetw jzyka
polskiego ipolsko-litewskiego pogranicza Czesawa Miosza, wodrestaurowanym

123

zespole dworskim iparku powstaje Midzynarodowe Centrum Dialogu. Jest to

pierwszy etap projektu ustanowienia tutaj Prowincji Pedagogicznej Budowniczych
Mostw, dedykowanej artystyczno-edukacyjnej misji tworzenia tkanki cznej
pomidzy ludmi rnych kultur, narodw ireligii, pomidzy czowiekiem inatur,
pamici iprzyszoci, sztuk izmian spoeczn. Jego realizacja moliwa bya dziki
wsparciu Norweskiego Mechanizmu Finansowego iMinisterstwa Kultury
iDziedzictwa Narodowego. Pomoc okazali take Marszaek iWojewoda Podlaski,
wodarze sejnescy: starosta, burmistrz iwjt, wreszcie zaangaowani od pocztku
we wspprac mieszkacy okolicznych wiosek, zwaszcza Krasnogrudy, egar
iDusznicy. Osobno wspominamy pomoc zmarego przed omioma laty Andrzeja
Miosza, brata Czesawa, ktry odda Krasnogrudzie swoje serce, troszczc si
ojej przysze losy.
Niech temu odradzajcemu si zruiny idegradacji cywilizacyjnej miejscu
przywrcone zostan potencja dworu iintegralnie poczonej znim maej
ojczyzny, niech wypracowane przez Pogranicze praktyki animacji kultury
idialogu midzykulturowego, wpoczeniu zugruntowaniem tosamoci pogranicza,
integracj spoeczn, oywieniem przekazu pokoleniowego icywilizacyjnych
aspiracji mieszkacw, stworz szans na rozwj ipene wykorzystanie historyczno-kulturowego, ekologicznego, turystycznego itransgranicznego potencjau tego
piknego zaktka wiata.
124

Niech wrd tych, ktrzy odwiedza bd to miejsce, ywe pozostan sowa Poety
zapisane tu w1989 roku wwierszu Powrt:

125

Obojtna wiedza dorosych nie przynosi zaszczytu ihabica jest zgoda wiczona
wchytroci.
Honorowany niech bdzie protest przeciw niezomnemu prawu ibbenkowy pistolet
wrku modziankw, kiedy na wieki wyrzekaj si uczestnictwa.

Wmurowanie aktu erekcyjnego Midzynarodowego Centrum Dialogu w Krasnogrudzie,

30 czerwca 2010 roku. Z przodu: Magorzata i Krzysztof Czyewscy. Stoj od lewej:
Wojciech i Boena Szroederowie, murarz firmy Anatex i Piotr Dapkiewicz.


Redakcja
ukasz Galusek

Opracowanie graficzne
Katarzyna Kubicka

Fotografie
Magorzata Sporek-Czyewska, Micha Moniuszko, Krzysztof Grabowski, Marek Skorupski,
Krzysztof Czyewski, Kuba Kossak, Monika Kmita oraz zbiory Centrum Dokumentacji Kultur
Pogranicz

Copyright Fundacja Pogranicze, 2011

126

Ksika ukazaa si dziki pomocy finansowej Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Wydawca:

Fundacja Pogranicze
16-500 Sejny
Krasnogruda 14
tel./fax: (0-87) 565-03-69
e-mail: wydawnictwo@pogranicze.sejny.pl
http://www.pogranicze.sejny.pl/oficyna
ISBN: 978-83-61388-41-8