Sztuka wczesnochrześcijańska

• Wstęp

Sztuka powstała w basenie Morza Śródziemnego, jaką tworzyli i otaczali się

pierwsi chrześcijanie dla wyrażania treści religijnych i zadokumentowania w
architekturze i plastyce swej przynależności wyznaniowej.

Chrześcijaństwo rozwinęło się w I wieku naszej ery najpierw w rzymskiej

Palestynie, a następnie w II i III, a zwłaszcza w IV wieku szybko rozprzestrzeniło
się na całym obszarze Cesarstwa Rzymskiego, a także poza jego granicami.

Źródłem religii chrześcijańskiej był judaizm palestyński. Chrześcijaństwo dość

szybko uniezależniło się od religii żydowskiej. Skromna w zakresie architektury
tradycyjna kultura żydowska niewiele miała do zaoferowania. Nastąpił równoległy
rozkwit sztuki chrześcijańskiej i żydowskiej.

W życiu codzienny, przedmioty dekorowane chrześcijańskimi motywami

religijnymi zajmowały na początku miejsce drugorzędne, pełniąc funkcję jakby
znaków samookreślenia religijnej przynależności. Z czasem gwałtowny wzrost ich
liczby stał się odzwierciedleniem stopnia chrystianizacji tak państwa rzymskiego,
jak domowego otoczenia mieszkańców Cesarstwa.

W dobie kryzysu polityczno-gospodarczego jaki nawiedził Cesarstwo w III wieku,

pojawiły się najstarsze znane nam zabytki chrześcijańskie. Obiekty te nie są ani
klasycznie piękne, ani szokująco ekspresyjne, ani bogate w treści.

• Judaizm

Jedną z lepiej zachowanych i największych budowli była synagoga w Kafarnaum.

Składała się ona z dziedzińca otoczonego z trzech stron portykami i z
przylegającej doń od strony zachodniej trójnawowej bazyliki. Do bazyliki
prowadziły trzy pary drzwi umieszczone w krótszej południowej ścianie
skierowanej ku Jerozolimie.

Od końca III wieku aż po wiek V w architekturze synagogalnej panował okres

zmian i eksperymentów, dotyczące zarówno orientacji budowli, jak i wystroju
wnętrza:
-Pośrodku zwróconej ku Jerozolimie ściany zainstalowano kapliczkę Tory.
Do niej przylegać mogła półokrągła bima- miejsce wydzielone dla starszych
gminy i prowadzących modły, podium z kamiennymi lub drewnianymi
siedzeniami, oddzielona od reszty pomieszczenia kamienną balustradą.
Wejście do synagogi poprzedzał portyk lub dziedziniec z portykami.

Synagogi późnego typu (V-VII wiek) charakteryzuje już duża jednolitość formy
architektonicznej:
-Bazylikalne budowle często o większej szerokości niż długości, a apsydą
skierowaną ku Jerozolimie.
*apsyda została zapożyczona z rozwijającej się jednocześnie architektury
wczesnochrześcijańskiej
Rodzimy kult grobów wielkich przodków narodu izraelskiego odgrywał bardzo
dużą rolę w aktywności religijnej na długo przed narodzeniem się
chrześcijańskiego kultu męczenników.

• Pierwsze wieki chrześcijaństwa

Wiek III ze swoimi długimi okresami pokoju dla Kościoła jest pierwszym
stuleciem, z którego pochodzą najwcześniejsze zabytki sztuki chrześcijańskiej:
- malarstwo katakumbowe i reliefy sarkofagów w Rzymie
-fragmenty fresków z hipogeów w Neapolu, Cimitile i Aleksandrii
- dwa domy zebrań w Dura Europos i Kirkbize
-pojedyncze figurki

*katakumby Rzymu
Najwcześniejsze znane zabytki chrześcijaństwa całego Cesarstwa.

Katakumby-podziemne cmentarze, wyryte w tufie wulkanicznym; nazwa

wywodzi się od określenia doliny- ad cum bas-przecinającej via Appia na południe
od miasta. Składają się z podziemnych korytarzy z podłużnymi grobami (loculi)
umieszczonymi w ścianach jedne nad drugimi i z przyległych doń niewielkich
kwadratowych pomieszczeń- grobów rodzinnych ( cubicula ). Katakumbom
towarzyszyły zabudowania nadziemne- budynki z prowadzącymi pod ziemię
schodami, mauzolea i domy zebrań.

*malarstwo katakumbowe III wieku

Malarstwo o kompozycji składającej się z figuralnych i ornamentalnych
przedstawień zamkniętych w sieci czerwono-zielono( a czasem niebieskich) linii
na białym tle.
Miejsce pogańskich przedstawień figuralnych zajmują w malarstwie
katakumbowym sceny biblijne. Towarzyszą im popularne w pogańskiej ikonografii
nagrobnej wizerunki filozofów, orantów, pasterzy i rybaków, tańczących amorków
i personifikacji pór roku. Tematy bukoliczne symbolizowały ideał pełni życia
z pobożnym oddaniem się Bogu w szczęściu i pokoju.
Sceny ze Starego i Nowego Testamentu są przedstawieniami skrótowymi,
ograniczonymi do jednej lub dwóch postaci- przypuszczenie, że istniały modele
ikonograficzne wzorowane prawdopodobnie na ilustracjach niezachowanych
rękopisów biblijnych ze wczesnego okresu.

Symbolika przedstawień- ratunek, zbawienie, uwolnienie od zła i grzechów

przez boską ingerencję w życie ludzkie tak doczesne jak po śmierci, osiągnięcie
stanu szczęścia i spokoju

W malarstwie od początku można znaleźć przedstawienia zaczerpnięte z życia

codziennego, rodzinnego i zawodowego.

Zabytki z przełomu wieków III i IV wykazują bogatszy biblijny repertuar

ikonograficzny.

*Domus Ecclesia w Dura Europos

Powstał na wskutek przebidowania miejskiego domu mieszkalnego po 232 a
przed 257 rokiem.

Wygląd:
Mały westybul prowadził od wejścia z ulicy do centralnego dziedzińca, skąd
schodami można było dostać się na niezachowane górne piętro oraz przejść do
trzech parterowych pomieszczeń różnej wielkości :
-dużej sali zebrań ( na południu)
-nieokreślonego pomieszczenia ( na zachodzie)
- małej salki kultowej z malowaną dekoracją ścian-prawdopodobnie baptysterium
( na północnym-zachodzie):
Krótki bok tej salki, od strony zachodniej, zajmował murowany baldachim wsparty
na ścianie i dwóch frontalnych kolumnach, wznoszący się nad niewielkim
prostokątnym basenem. Fronton i sklepienie baldachimu oraz trzony kolumn
pokrywa dekoracja malarska o ornamentalnych motywach roślinnych i
przedstawień figuralnych.

• Przełom konstantyński

Sztuka tego okresu była sztuką triumfującego Kościoła, którą wspomagały

cesarskie fundacje, dając początek rozwojowi nowej monumentalnej
architektury kościelnej.

*Bazylika
Kościół chrześcijański to dom zebrań (ecclesia), nabożeństwa sprawowano tu
wewnątrz budynku w obecności wiernych. Do tego nadawała się najlepiej
rzymska, wielonawowa bazylika foralna. Bardzo ważnym elementem
bazyliki chrześcijańskiej stała się apsyda, umieszczona w krótkim boku,
początkowo bez specjalnej troski o strony świata. Naprzeciw niej znajdowało się
wejście, co podkreślało osiową symetrię wnętrza. Wejścia boczne,
charakterystyczne dla starożytnych bazylik świeckich, zostały zlikwidowane.

Pierwszą , zachowaną do dziś bazylikę chrześcijańską Rzymu wzniósł

architekt Maksencjusz nadając jej specyficzny kształt zgodny z planem
rzymskiego cyrku ( dzisiejszy kościół św. Sebastiana).
Wygląd:
Skierowana ku zachodowi apsyda miała tę samą szerokość co cały budynek i
zamykała w sobie półokrągłe obejście głównej nawy, łącząc w jedną całość obie
nawy boczne. Sięgające ponad dachy naw bocznych, ściany nawy głównej
zawierały duże, sklepione łukiem okna, zaś linia frontu z wejściami nad portykiem
z filarów przebiegała skośnie do osi głównej budynku. Masywne filary połączone
łukami oddzielały poszczególne nawy, a całość pokrywał drewniany dwuspadowy
dach. Była to próba dopasowania murów miejskiej bazyliki do planu cyrku
w celu zachowania cmentarnego charakteru nowej budowli, to znaczy
zapewnienia miejsca na groby i procesje pogrzebowe.
Bazyliki o podobnym układzie:
-przy via Labicana
-Sant Agnese przy via Nomentana
- San Lorenzo przy via Tiburtina

*Mauzoleum Santa Constanza

Jest ono jednym z niewielu w pełni zachowanych budynków wiecznego
miasta z czasów ery konstantyńskiej; zawiera zachowaną dekorację
mozaikową. Wnętrze mauzoleum podzielono okręgiem promieniście ustawionych
podwójnych kolumn na dwie części: niższe obejście o kolebkowym sklepieniu
pokrytym mozaiką o ornamentach geometrycznych, roślinnych i ze scenami
winobrania oraz na wyższą, centralną część z dwunastoma oknami pod kopułą,
gdzie pierwotna mozaika się nie zachowała. Dwie małe apsydalne nisze boczne
zdobią również mozaikowe sceny figuralne. Przedstawiają one popularny w
końcu IV wieku temat przekazania Prawa przez Chrystusa Piotrowi (
Traditio Legis) oraz mniej znany odpowiednik tego tematu, scenę przekazania
kluczy Piotrowi (Traditio Clavis).

Kontrast formalny między bogactwem dekorowanego wnętrza a nagością murów

zewnętrznych bazylik wczesnochrześcijańskich był regułą, jakby wyrazem
ideowej funkcji kościoła przeciwstawnej tradycji zewnętrznego splendoru
pogańskiej świątyni.

Szczególną grupę cesarskich fundacji Konstantyna stanowiły bazyliki

komemoratywne (memoire) wznoszone na miejscach świętych, związanych z
wydarzeniami biblijnymi, w miejscu upamiętniającym grób Chrystusa oraz groby
apostołów i męczenników.
Okres konstantyński był dla architektury sakralnej okresem eksperymentu,
stosowania różnych fomr zależnie od lokalnej potrzeby, gdyż nie obowiązywały
jeszcze żadne reguły.

W okresie konstantyńskim katakumby rzymskie przeżywają swój wielki rozkwit.

Na via Appia i na Ardeatina rozrost niezależnych od siebie katakumb: św.
Kaliksta, Pretekstata, św. Sebastiana i Domitylli oraz licznych pojedynczych
hypogenów doprowadził do powstania wielokilometrowego i wielopoziomowego
podziemnego cmentarza. W najbliższym sąsiedztwie katakumb powstawały
bazyliki cmentarne.

*arcosolium- grób pod łukowatym sklepieniem

*sakrofagi
Produkcja sarkofagów chrześcijańskich rozwinęła się w okresie konstantyńskim .
Prym wiodły warsztaty kamieniarskie w Rzymie.
Początkowo w ogólnej kompozycji reliefu sarkofagów chrześcijańskich
zastosowano zasadę fryzu postaci.
Podstawową funkcją scen biblijnych w sztuce nagrobnej było odniesienie się do
losu człowieczego za życia i zbawienia duszy po śmierci.
Styl Piękny w sarkofagach- postacie oderwane niemal całkowicie od tła, o
miękkim modelunku ciał i szat; wznowienie tendencji klasycyzującej, popularne w
początkach II poł. IV wieku.

*Chrismon- monogram Chrystusa

• Stolice Cesarstwa od początku IV do początku V wieku

*Trewir
W latach 306-310 Konstantyn wzniósł tam pałac cesarski, z które zachowała się
Aula Platina- wielka prostokątna sala z apsydą, wzniesiona z cegieł. Służyła ona
cesarskiej reprezentacji podczas audiencji.
*Rzym
Zmiany dokonane w ciągu IV wieku najbardziej dotknęły dawną stolicę
Cesarstwa. Pozostał on żywym centrum antycznej tradycji, jednocześnie rozwijał
się tu także nowy prąd kulturotwórczy mający uczynić z tego miasta religijne i
polityczne centrum chrześcijańskiego świata.
W IV wieku pojawiły się sarkofagi z niespotykanymi dotąd rozwiązaniami
kompozycyjnymi tła w formie murów lub bram miejskich. Wystąpiły też nowe
tematy biblijne:
-przejście Izraelitów przez Morze Czerwone
-cudowne uzdrowienie paralityka nad sadzawkę Betesda w Jerozolimie
Pojawiły się też przedstawienia triumfu Chrystusa w sferze nadziemskiej- zarówno
w rzeźbie sarkofagowej, jak i w malarstwie.
*Mediolan
*Konstantynopol
Założony został 11 sierpnia 330 roku. Urbanistyka była wzorowana na Rzymie.

Mur Teodozjusza II wzniesiony w latach 410-413 poprzedzony był wysokim

przedmurzem i wzmocniony 96 kwadratowymi, wielobocznymi i okrągłymi
wieżami.
Baza teodozjańska należy do niewielu zabytków rzeźby
konstantynopolitańskiej z końca IV wieku. Relief ten charakteryzuje miękki
modelunek postaci o wydłużonych proporcjach ciał, delikatnie, acz wyraziście
potraktowanych twarzach i fryzurach. Nawiązuje on tradycji hellenistycznej
( innym przykładem jest tzw. sarkofag Księcia).

• Cesarstwo Wschodnie i Zachodnie w V i na początku VI wieku

Na Wschodzie budynkami centralnymi nie były tylko memoire, martyria,

mauzolea i baptysteria, lecz również kościoły miejskie, a nawet katedry.

*Syria, Palestyna
a) Syria
Materiałem budowlanym był kamień: wapień na północy i bazalt na południu.
Formą najbardziej rozpowszechnioną była trójnawowa bazylika kryta
drewnianym, rzadziej kamiennym dachem wspartym na belkowaniu, z głównymi
wejściami w długim boku budynku od strony południowej poprzedzonymi
portykiem i dziedzińcem=> forma wywodząca się z syryjskiej tradycyjnej
architektury mieszkalnej. Apsydę zorientowaną na wschód flankowały dwa małe
boczne pomieszczenia, z którym wykształciły się późniejsze pastoforia.
Urządzenie bazyliki ( na przykładzie kościołu w Behyo) rejonu północego:
Apsydę od nawy głównej oddzielał monumentalny łuk triumfalny pod stropem
oraz balustrada kamienna z przejściem pośrodku podłogi nawy głównej. Za nią,
w głębi absydy znajdował się ołtarz, zaś przed nią *bema- rodzaj rozbudowanej
ambony.
Jedno z pastoforiów (północne) było prawdopodobnie zakrystią, a drugie
( południowe), z wejściem również pod łukiem triumfalnym, zawierało na ogół
kamienne relikwiarze w formie małych sarkofagów.
Pośrodku nawy głównej wznosiła się półokrągła bema utworzona z półkolistego
podium zwieńczonego ławą dla kleru i tronem biskupim w centrum oraz z
umieszczonego pośrodku podium i pod cyborium pulpitu. Wejście do bemy
znajdowało się w jej prostym boku, naprzeciw apsydy.
W fasadzie krótszego boku, naprzeciw apsydy, znajdowało się również wejście
niepoprzedzone narteksem, natomiast zwieńczone potrójnym oknem.
Rzędy małych okien u góry nawy głównej oraz w ścianach naw bocznych dość
skąpo oświetlały całe wnętrze.

Bogaty fryz łączący ciągłym pasem łuki filarów dzielących nawy kościoła stał się
najbardziej charakterystycznym elementem dekoracyjnym architektury syryjskiej.
Następną cechą charakterystyczną było stosowanie rozmaitych kapiteli nie tylko
w jednym budynku, ale nawet w jednej kolumnadzie dzielącej nawy kościoła.

Bazyliki regionu południowego są mniejsze, surowsze i w większości kryte

kamiennymi płytami. Wnętrza ich charakteryzują poprzeczne, szerokie łuki,
łączące filary czy kolumny naw nie tylko wzdłuż budynku, ale również w poprzek
tych jedno- lub trójnawowych bazylik.

Poza bazylikami wznoszono na obszarze Syrii również liczne budynki centralne.

b)Palestyna
Technika budowlana, jak i typ najczęściej stosowanych budowli- niewielkie
trójnawowe bazyliki- były te same co w południowej Syrii.
Podłogi prawie wszystkich kościołów zdobiły mozaiki o geometrycznych
motywach z figuralnymi dodatkami. Były one szczególnie bogate.

c)Azja Mniejsza
W miastach zachodniego i południowego wybrzeża rozwinęła się architektura o
bliskim pokrewieństwie z budownictwem Grecji i Konstantynopola.

d)Grecja i Macedonia
Emporowe bazyliki bez transeptu lub częściej z jednolitym transeptem albo
podzielonym w przedłużeniu naw na kilka części, z poprzedzającym budowlę
atrium i licznymi przyległymi doń pomieszczeniami były najpopularniejszym
typem budowli sakralnych na tym terenie.

e)Egipt
Ówczesne kościoły charakteryzuje szeroka nawa główna, empory nad bocznymi
nawami i wzdłuż ściany wejściowej oraz transept z apsydą lub prezbiterium w
formie trikonchosu.

f)Afryka Północna i Hiszpania

*Afryka Północna
Technika budowlana-mur z drobnych kamieni, wzmacniany tylko pasami dużych
bloków kamiennych.
Kościoły afrykańskie tworzą specyficzną, bardzo bogatą i dość jednorodną grupę.
Są to na ogół wielonawowe bazyliki z charakterystyczną tendencją do
wyolbrzymienia form i zwielokrotnienia poszczególnych elementów
architektonicznych: naw, apsyd, kolumn i filarów dzielących nawy. Zwieńczały je
łuki, a nie architraw, zaś empory były dźwigane przez podwójne kolumny, filary
lub połączenia kolumn z filarami.
*Hiszpania
Sanktuaria iberyjskie- niewielkie prostokątne pomieszczenia z apsydą na
wschodzie
Bazyliki hiszpańskie były trójnawowe z dwoma naprzeciwległymi apsydami.
g) Od Renu po Dunaj
baptysteria- niewielkie, centralne ceglano-kamienne budynki ośmiobocznym
pomieszczeniem wewnątrz; część centralna pomieszczenia jest na ogół wyższe, z
oknami u góry, wydzielona od reszty wnętrza kolumnadą; pośrodku znajduje się
basen chrzcielny

• Memorie, martyria, ośrodki pielgrzymek

W V w. nastąpił rozkwit ruchu pielgrzymkowego.

a) Jerozolima
Wśród licznych kościołów jerozolimskich- najczęściej o formach bazylikalnych-
które upamiętniają wydarzenia biblijne Nowego Testamentu, najważniejszą
memorią był zespół Grobu Świętego na Golgocie- wielka, pięcionawowa bazylika
oraz wysoka rotundą nad grobem połączone ze sobą portykami wokół dziedzińca-
wzniesiony przez Konstantyna Wielkiego.

b) Kala’at Sem’an
Centrum pielgrzymek leżące w północnej Syrii.
Wokół kolumny Symeona Słupnika zamkniętej wewnątrz dużego ośmioboku
zwieńczonego drewnianą kopułą wzniesiono kamienną budowlę na planie
greckiego krzyża, którego ramiona tworzyły trójnawowe bazyliki połączone
arkadami z centralnym ośmiobokiem ( V w.)

• Dekoracja architektoniczna

Na nowo wykute kolumny i filary bazylik w V wieku były najczęściej proste i

nieżłobkowane. Kapitele wywodzą się z czterech typów antycznych głowic:
-płaskiego jońskiego- z wolutami
-korynckiego- z wielopoziomowym układem liści akantu
-kompozytowego- łączącego oba powyższe typy w jedną całość
-figuralnego- z wplecionymi pomiędzy elementy roślinne postaciami zwierząt i
ludzi
Imposty nad kapitelami mogły być gładkie, lecz częściej zdobiły je albo proste
krzyże i monogramy, albo te same symbole wplecione w kompozycję roślinną
Wnętrze kościołów najczęściej zdobiły mozaiki o motywach geometrycznych,
roślinnych i zwierzęcych.

• Rzeźba

W V wieku zamiera produkcja antycznych sarkofagów, a działalność ośrodków

prowincjonalnych wysuwa się na pierwszy plan. Przykłady te wskazują dość dużą
rozmaitość dekoracji, bądź też są one całkiem prostymi marmurowymi skrzyniami
z dwuspadowymi dachami lub półokrągłymi pokrywami o narożnych występach-
akroteriach.
Rzeźbiarską dekoracje charakteryzuje:
- dość duża oszczędność kompozycyjna
-ujęcie scen w proste ramy architektoniczne
-umieszczanie postaci w niszach kolumienkowych
Grupa akwitańska sarkofagów- skrzynie rozszerzające się ku górze, o
czterospadowym dachu, pokrytych gęstym ornamentem roślinnym
Ośrodki produkujące sarkofagi:
a) Rawenna
b) Akwitania
 c) Konstantynopol

• Przedmioty liturgiczne i ruchome wyposażenie kościołów

Sprzęty liturgiczne:
-ołtarz
-kielichy i pateny
-srebrne dzbanuszki na wino i wodę
-fiolki na olej

• Złota epoka Justyniana

*Hagia Sofia, katedra Konstantynopola, 563 rok

Budowniczowie: Anthemios z Tralles i Izydor z Miletu
Plan Hagi Sofii wyraźnie nawiązuje do trójnawowej szerokiej bazyliki z zachodnim
wewnętrznym i zewnętrznym narteksem i ze wschodnią apsydą półokrągłą od
wewnątrz i wieloboczną na zewnątrz.
W elewacji budowli zastosowano krycie kopułą budynków kwadratowych czy
wielobocznych.
Wspaniałość ukształtowania wnętrza Hagia Sophia podkreślała bardzo bogata
dekoracja architektoniczna.
!Należy podkreślić, że Hagia Sophia, z całym swoim rozmachem konstrukcyjnym i
dekoracyjnym nie jest dziełem w pełni nowatorskim! Forma jej opiera się na
dotychczasowych osiągnięciach architektonicznych pogańskiego Zachodu-
Panteon, Basilica Nova i wczesnochrześcijańskiego Wschodu- kopułowe bazyliki
małoazjatyckie.

Inne kościoły:
-bazylika Hagios Polyeuktos (fund. Anicii Juliany)
-kościół pałacowy pod wezwaniem Św.Św. Sergiusza i Bakchusa ( 527-536, fund.
Justyniana)
-przebudowa kościoła Św. Apostołówi bazyliki Św. Jana w Efezie
-Hagia Irene (odbudowana w 546 roku)

*San Vitale w Rawennie

Wzniesiony w latach 540-548 na planie ośmioboku z centralną częścią wyższą i
przykrytą kopułą.

*Bazylika Matki Bożej w klasztorze św. Katarzyny na Synaju

Jest jedynym zabytkiem wczesnego chrześcijaństwa, który przetrwał do naszych
czasów w całości. Jest ona trójnawowa w wewnętrzną absydą, objęta połączonymi
pastoforiami, z podłużnymi pomieszczeniami przyległymi do naw bocznych oraz z
kryjącym całość dwuspadowym dachem.

• Schyłek starożytności chrześcijańskiej

Kryzys II poł. VI i I poł. VII wieku znajduje odzwierciedlenie w architekturze i

sztuce tego okresu. Przestały powstawać reprezentacyjne budowle fundowane
dawniej przez cesarzy, nie przetrwały inne przejawy działalności artystycznej.
Architektura kościelna rozwijała się nieprzerwanie jedynie w regionach
oddalonych od centrów politycznych.