Professional Documents
Culture Documents
Tadeusz Mika
PODRĘCZNIK
DLA
WYDZIAŁÓW
FIZJOTERAPII
MEDYCZNYCH
STUDIÓW
ZAWODOWYCH
Wydanie II
ISBN 83-200-2053-0
Rys historyczny 9
Czynniki fizyczne 16
Mechanizm działania czynników fizycznych 18
Ciepłolecznictwo 21
Właściwości fizyczne energii cieplnej 21
Wymiana ciepła 22
Regulacja cieplna organizmu 24
Wpływ ciepła na organizm 29
Zabiegi ciepłolecznicze 31
Łaźnia sucha szafkowa 31
Łaźnia sucha rzymska 32
Sauna 32
Zabiegi cieplne przy użyciu parafiny 37
Leczenie zimnem 40
Wpływ zimna na organizm 40
Zimne zabiegi miejscowe 43
Zimne okłady lub zawijania 43
Oziębienie przy użyciu ciekłego chlorku etylu 44
Zabiegi miejscowe przy użyciu zimnego powietrza 44
Ogólne zabiegi zimne 46
Ogólna terapia zimnem 46
Wodolecznictwo 49
Światłolecznictwo 77
Podstawy fizyczne i biologiczne 77
Promieniowanie podczerwone 80
Działanie biologiczne promieniowania podczerwonego 81
Terapeutyczne promienniki podczerwieni 82
Lampy i urządzenia do naświetlań promieniami podczerwonymi i widzialnymi . 84
Ogólne zasady obowiązujące >v naświetlaniach promieniami podczerwonymi . 89
Promieniowanie nadfioletowe 90
Podział i właściwości promieniowania nadfioletowego 90
Działanie biologiczne i wpływ promieniowania nadfioletowego na organizm
ludzki . 92
Sztuczne źródła promieni nadfioletowych 101
Terapeutyczne lampy kwarcowe 106
Nowoczesne metody terapii promieniowaniem nadfioletowym . . . . 112
Bakteriobójcze lampy kwarcowe 116
Metodyka naświetlań ogólnych i miejscowych 117
Zastosowanie promieni nadfioletowych w zapobieganiu i leczeniu . . . 125
Helioterapia 129
Biostymulacja promieniowaniem laserowym 133
Podstawy fizyczne 133
Działanie biologiczne promieniowania laserowego 138
Wybrane wskazania i przeciwwskazania do stosowania promieniowania
laserowego 140
Metodyka zabiegów promieniowaniem laserowym małej mocy 141
Terapeutyczna aparatura laserowa 143
Elektrolecznictwo 151
Prąd stały . 151
Wpływ prądu stałego na organizm 151
Zabiegi elektrolecznicze przy użyciu prądu stałego 156
Galwanizacja 157
Jontoforeza 163
Kąpiele elektryczno-wodne 174
Prądy małej częstotliwości 179
Elektrostymulacja 184
Impulsy prostokątne 191
Impulsy trójkątne 192
Aparaty do elektrostymulacji 198
Aparat do leczenia prądem stałym i prądami impulsowymi małej częstotliwości
Stymat S-100 198
Aparat do leczenia prądem stałym i prądami małej częstotliwości Stymat
S-120 200
Elektrostymulator Myostim-2 201
Prąd faradyczny 203
Prąd małej częstotliwości w leczeniu porażeń kurczowych 204
Metoda Hufschmidta 204
Metoda tonolizy 205
Aparaty do tonolizy 206
Elektrostymulacja czynnościowa 209
Przezskórna stymulacja elektryczna (TENS — transcutaneous electrical nerve
stimulation) 213
Metoda eleklrostymulacji w skrzywieniach bocznych kręgosłupa . . . . 215
Prądy diadynamiczne (DD), zwane inaczej prądami Bernarda 216
Aparat do leczenia prądami diadynamicznymi Diadynamic, typ DD6 . . 222
Aparat d o leczenia prądami diadynamicznymi Stymat S-200 . . . . 224
Aparat do leczenia prądami diadynamicznymi i ich modyfikacją Isodyna-
mic, typ DD8 226
Metodyka zabiegów 228
Wybrane przykłady metodyki zabiegów przy użyciu prądów diadynami-
cznych 230
Wskazania i przeciwwskazania do stosowania prądów diadynamicznych . 233
Prądy średniej częstotliwości 239
Prądy interferencyjne (zwane również prądami Nemeca) 240
Aparat do terapii prądami interferencyjnymi Interdyn ID 99 . . . . 246
Aparat d o terapii prądami interferencyjnymi Stymat S-300 . . . . 248
Prądy stereointerferencyjne 249
Modulowane prądy średniej częstotliwości 250
Aparaty do elektroterapii skojarzonej z oddziaływaniem mechanicznym . . 252
Zestaw do terapii skojarzonej — ultradźwiękami i prądami impulsowymi
małej częstotliwości, typ DS-200 252
Intervac typ IV-0l 253
Zasady postępowania w wypadku porażenia prądem elektrycznym i zasady bez-
pieczeństwa obsługi urządzeń elektroleczniczych 256
Elektrodiagnostyka 259
Metody stosowane w elektrodiagnostyce układu nerwowo-mięśniowego . . . 259
Metody jakościowe 260
Metody ilościowe 263
Ultradźwięki 338
Podstawy fizyczne 338
Działanie biologiczne ultradźwięków 345
Zmiany miejscowe (pierwotne) 345
Działanie mechaniczne 345
Działanie cieplne 346
Działanie fizykochemiczne 346
Zmiany ogólne (wtórne) 347
Dawkowanie ultradźwięków 348
Wskazania i przeciwwskazania d o stosowania ultradźwięków . . . . 350
Lecznicza aparatura ultradźwiękowa 353
Budowa, działanie i obsługa aparatu do terapii ultradźwiękowej Ultraton
D-300 357
Budowa, działanie i obsługa aparatu do terapii ultradźwiękowej Ultraton
D-200 359
Metodyka zabiegów ultradźwiękowych 361
Metody leczniczego stosowania ultradźwięków 363
Wziewania 366
Aerozole 366
Lecznicze stosowanie aerozoli 368
Leki stosowane do wziewań 369
Urządzenia do wziewań 370
Higiena aparatów do wziewań oraz wymogi bezpieczeństwa pracy . . . 374
Balneoterapia 376
Lecznicze wody mineralne 376
Podział i charakterystyka działania leczniczego wód mineralnych . . . . 379
Występowanie wód leczniczych w Polsce 380
Borowina 381
Kąpiele w wodzie sztucznie mineralizowanej lub gazowanej 384
Kąpiele solankowe 384
Kąpiele kwasowęglowe 385
Kąpiele s i a r k o w o d o r o w e 386
Klimatologia 388
Pojęcie k l i m a t u i p o g o d y 388
Elementy klimatyczne 389
Cechy klimatu Polski 396
Lecznictwo uzdrowiskowe 400
W s k a z a n i a i przeciwwskazania d o leczenia u z d r o w i s k o w e g o . . . . 404
Rys historyczny
10
mieniowania nadfioletowego; powstają pierwsze lampy łukowe (H. B.
Davy). W roku 1895 duński lekarz N. R. Finsen(1860- 1904) wykorzystuje
promienie nadfioletowe, emitowane przez skonstruowaną przez siebie
lampę, w leczeniu gruźlicy skóry. Epokowe odkrycie w 1831 r. przez M.
Faradaya (1791-1861), zjawiska indukcji elektromagnetycznej stworzyło
dla fizykoterapii możliwość wykorzystania prądu indukcyjnego, nazywa-
nego - - dla uczczenia odkrywcy - - prądem faradycznym. Szerokie
zastosowanie tego prądu w elektrolecznictwie zadecydowało o rozwoju
tego działu fizykoterapii.
Kontynuację odkryć Galvaniego stanowiły prace E. H. Du Bois-Rey-
monda (1818- 1896) i W. H. Erba (1840- 1921) w Niemczech oraz G. B.
Duchenne (1806- 1875) we Francji. Ich wyniki umożliwiły wprowadzenie
do praktyki leczniczej elektrostymulacji mięśni. W końcu XIX wieku
następują podstawowe dla fizykoterapii odkrycia — przez J. A. d'Arson-
vala (1851-1940) i N. Teslę (1856-1943) — prądów wielkiej częstotli-
wości.
W tym czasie obserwacje śląskiego chłopa V. Priessnitza (1799- 1851)
oraz badania naukowe W. Winternitza (1835- 1917) stworzyły podstawy
rozwoju metod wodoleczniczych. Zostały one rozwinięte przez niemiec-
kiego księdza S. Kneippa (1821-1897), twórcę oryginalnej metody wodo-
leczniczej. Głosił on wyprzedzające jego czas poglądy o konieczności
kojarzenia leczniczych polewań wodą z higienicznym trybem życia, dietą
oraz ruchem na świeżym powietrzu. W Polsce poważny wkład w rozwój
wodolecznictwa wniósł J. Żniniewicz (1872-1954), który opracował
opartą na fizjologicznych podstawach, reflektoryczną metodę polewań.
Wiek XX wnosi dalszy postęp do fizykoterapii, a mianowicie wprowa-
dza do lecznictwa prądy wielkiej częstotliwości dzięki pracom R. Zeynecka
(1908) i F. Nagelschmidta (1907), który metodę tę nazwał diatermią.
Skonstruowanie przez J. H. Fleminga i L. de Foresta pierwszej lampy
elektronowej, wytwarzającej drgania wielkiej częstotliwości, zadecydowa-
ło nie tylko o rozwoju radiotechniki, ale również o zastosowaniu w lecznict-
wie pól elektrycznych i magnetycznych wielkiej częstotliwości. Metoda ta,
oparta na podstawowych pracach J. W. Schereschewsky'ego i E. Schlie-
phakego, została nazwana diatermią krótkofalową.
Dalszy postęp w dziedzinie wykorzystania leczniczego prądów wielkiej
częstotliwości stanowiło odkrycie radaru, zastosowanego przez aliantów
w czasie II wojny światowej do radiolokacji nieprzyjacielskich obiektów
wojskowych. Uzyskanie fali elektromagnetycznej o częstotliwości tysięcy
11
milionów drgań na sekundę stało się możliwe dzięki skonstruowaniu
w Anglii przez J. T. Randalla i H. A. H. Boota lampy generacyjnej, zwanej
magnetronem Drgania elektromagnetyczne o takich częstotliwościach,
którym odpowiada długość fali rzędu decymetrów i centymetrów, na-
zwano mikrofalami. Do lecznictwa zostały one wprowadzone w 1951 r.
Dużym postępem było również wykorzystanie do celów leczniczych
drgań mechanicznych o częstotliwości przekraczającej granicę słyszalności
ucha ludzkiego, czyli ultradźwięków. Podstawy rozwoju tej dziedziny
lecznictwa fizykalnego stworzyło odkrycie przez braci Jakuba i Piotra
Curie w 1880 r. zjawiska piezoelektrycznego. Pierwsze badania nad
wpływem ultradźwięków na organizmy żywe zostały zapoczątkowane
przez P. Langevina w 1927 r., a prace R. Pohlmana stworzyły naukowe
podstawy do ich oficjalnego wprowadzenia do lecznictwa w 1951 r.
Obecnie ultradźwięki znajdują powszechne zastosowanie w lecznictwie
fizykalnym, a wykorzystanie ich w celach diagnostycznych otwiera nowe
perspektywy ich stosowania.
Teoretyczne prace A. Einsteina (1879- 1955), dotyczące teorii promie-
niowania kwantowego, stworzyły podstawy rozwoju techniki laserowej.
W latach sześćdziesiątych naszego stulecia węgierski uczony E. Mester
wprowadził do terapii fizykalnej laserowe promieniowanie małej mocy,
otwierając nowy etap rozwoju światłolecznictwa. Obserwowane w ostat-
nich latach zainteresowanie terapią polem magnetycznym początkiem
swym sięga starożytności. U progu czasów nowożytnych szczególne
zainteresowanie magnetoterapią wykazał słynny lekarz Paracelsus (właśc.
T. B. von Hohenheim -- ur. 1493 zm. 1541). Podwaliny współczesnej
terapii polami magnetycznymi położyli: znakomity lekarz francuski
R. T. H. Laennec (1781 - 1826) oraz amerykański lekarz E. Perkins, który
w 1776 r. skonstruował oparty na działaniu pola magnetycznego aparat do
zwalczania bólu.
Polska medycyna może poszczycić się pięknymi tradycjami i osiąg-
nięciami w rozwoju balneologii i lecznictwa uzdrowiskowego. Istnieje wiele
dowodów, że dawni Słowianie korzystali z lecznictwa zdrojowego, a nie-
które odkryte przez nich zasoby wód mineralnych, np. w Szczawnie-
-Zdroju, służą zdrowiu człowieka do dnia dzisiejszego. Do najstarszych,
o wielowiekowej tradycji uzdrowisk polskich należą: Szczawno-Zdrój,
Cieplice, Lądek-Zdrój, Iwonicz i Swoszowice. Spośród pierwszych ogło-
szonych drukiem prac polskich z zakresu wodolecznictwa i balneologii
wymienić należy traktaty Macieja z Miechowa (1457-1532), Józefa
12
Strusia (1510-1568), lekarza nadwornego króla Zygmunta Augusta,
a także traktat ojca polskiej balneologii — Wojciecha Oczki (1537- 1599)
— pt. ,,Cieplice", który ukazał się drukiem w 1578 r.
Szczególny rozkwit przeżyła polska balneologia w wieku XIX. W tym
okresie działają tej miary ludzie, co Józef Dietl (1804-1878), który
wskrzesił polskie lecznictwo uzdrowiskowe oraz stworzył podstawy do
rozwoju ,,perły" uzdrowisk polskich — Krynicy, M. Zieleniewski — autor
,,Rysu balneologii" - oraz E. Korczyński i A. Gliński, którzy podjęli
naukowe badania nad wpływem wód leczniczych. Spośród innych, za-
służonych wielce dla balneologii polskiej, wymienić trzeba prof. F.
Chłapowskiego, kierownika pierwszej polskiej katedry balneologii przy
Uniwersytecie Poznańskim, oraz prof. A. Sabatowskiego, jednego z twór-
ców współczesnej balneologii, autora wielu prac i podręczników.
W Polsce fizykoterapia i balneoklimatologia spełniają ważną rolę
w systemie służby zdrowia. Ustanowienie specjalizacji lekarskiej w zakresie
medycyny fizykalnej i balneoklimatologii oraz utworzenie wielu szkół
kształcących techników fizjoterapii, zapewniło dopływ lekarskich i śred-
nich kadr medycznych decydujących o poziomie lecznictwa.
Nadzór nad poziomem lecznictwa fizykalnego i uzdrowiskowego spra-
wuje Minister Zdrowia i Opieki Społecznej.
Tradycje polskiej myśli naukowej w zakresie balneologii, bioklimatolo-
gii i medycyny fizykalnej kontynuują: Polskie Towarzystwo Balneologii,
Bioklimatologii i Medycyny Fizykalnej oraz Warszawskie Towarzystwo
Lekarzy Medycyny Fizykalnej obejmujące sekcję Techników Fizjoterapii
i Masażystów. Wielkie zasługi dla naukowego postępu fizykoterapii
i balneologii w Polsce położyli: doc. Jan Grączewski, prof. Józef Jan-
kowiak, doc. Irena Konarska, prof. Zbigniew Oszast, prof. Maria
Szmytówna oraz prof. Henryk Walawski.
Rola medycyny fizykalnej
i lecznictwa uzdrowiskowego
w leczeniu, diagnostyce
i rehabilitacji
14
tempem życia tych środowisk, narażony jest na wiele szkodliwych wpły-
wów otoczenia. Zanieczyszczenie powietrza, wody i pożywienia, niewłaś-
ciwy sposób odżywiania, alkohol, tytoń i różnego rodzaju używki oraz
nadużywanie leków — stwarzają dodatkowe ujemne czynniki wpływające
na zdrowie człowieka. W tych warunkach dochodzi do wyczerpania rezerw
samoregulacji ustroju, co powoduje zaburzenia w jego przystosowaniu się
do otoczenia. Doprowadza to do częstego występowania nerwic, choroby
wieńcowej, choroby nadciśnieniowej, choroby wrzodowej żołądka i dwu-
nastnicy, chorób uczuleniowych i innych. W celu zapobieżenia tym
chorobom obserwuje się obecnie w lecznictwie dążność do wykorzystania
czynników fizykalnych, pozwalających zwiększyć odporność organizmu
oraz usprawnić procesy adaptacyjne. Szczególnie duże możliwości stwarza
w tej dziedzinie stosowanie promieni nadfioletowych, wodolecznictwa oraz
leczenia uzdrowiskowego. Kojarzenie oddziaływania na ustrój odpowie-
dnio dobranych i dawkowanych czynników fizykalnych z wpływem
korzystnych warunków klimatycznych uzdrowiska i odpowiednim reżi-
mem leczniczym stwarza dobre warunki do regeneracji fizycznej i psychicz-
nej organizmu.
Współczesną medycynę cechuje gwałtowny rozwój fizykalnych metod
diagnostycznych. Wszystkie te metody polegają albo na rejestracji pewnych
zjawisk fizycznych zachodzących w ustroju, albo też na badaniu jego
odczynów na bodźce fizyczne. Badanie zjawisk elektrycznych, związanych
z czynnością tkanek, stworzyło podstawy do powszechnie dzisiaj stosowa-
nych w diagnostyce takich metod elektrograficznych, jak elektrokardio-
grafia, elektroencefalografia czy elektromiografia, których istota polega
na rejestrowaniu prądów czynnościowych powstających w czasie czynności
mięśnia sercowego, mózgu czy mięśni szkieletowych. Ocena reakcji tkanek
wrażliwych na bodźce elektryczne jest domeną elektrodiagnostyki, która
wnosi wiele istotnych informacji o stanie ich pobudliwości. Wiele cennych
informacji diagnostycznych wnoszą też metody oparte na luminescencji
tkanek pod wpływem promieni nadfioletowych. Duże perspektywy roz-
woju rokuje nowoczesna metoda diagnostyczna zwana termografią, która
polega na rejestrowaniu promieniowania podczerwonego emitowanego
przez tkanki ustroju. Burzliwy rozwój przeżywa również diagnostyka
ultradźwiękowa, polegająca na rejestrowaniu odbitej przez różne struktury
tkankowe fali ultradźwiękowej.
Trudno wymienić wszystkie metody fizykalne stosowane we współczes-
nej diagnostyce. Część z nich jest już dzisiaj metodami rutynowymi,
15
nieodzownymi do ustalenia prawidłowego rozpoznania, inne są jeszcze
w trakcie rozwoju i badań. Fizykalne metody diagnostyczne znajdują coraz
szersze zastosowanie w medycynie i nie ma w obecnej dobie takiej dziedziny
klinicznej, w której nie odgrywałyby one podstawowej roli.
W bliskiej łączności z medycyną fizykalną pozostaje leczenie uzdrowi-
skowe, które łączy elementy fizykoterapii z lecznictwem balneologicznym
oraz klimatycznym. Wykorzystanie leczniczego wpływu czynników fizyka-
lnych, klimatu oraz umiejętne stosowanie naturalnych tworzyw lecz-
niczych, takich jak borowina i wody lecznicze, stwarza zespół bodźców
oddziałujący korzystnie w wielu chorobach.
Zarówno fizykoterapia, jak i lecznictwo uzdrowiskowe odgrywają
bardzo ważną rolę w rehabilitacji, przez którą należy rozumieć, w od-
niesieniu do osób chorych i kalekich, zorganizowane postępowanie
placówek służby zdrowia, zmierzające do przywrócenia tym osobom
optymalnej sprawności fizycznej, psychicznej i zawodowej. O osiągnięciu
tego celu decyduje właściwe zaprogramowanie kompleksowego postępo-
wania rehabilitacyjnego, w którym leczenie specjalistyczne, stosowane
w danym schorzeniu, jest kojarzone ze stosowaniem leczniczych ćwiczeń
ruchowych, czyli kinezyterapii, metodami fizykoterapeutycznymi, lecz-
nictwem uzdrowiskowym, poradnictwem psychologicznym oraz opieką
socjalną.
Czynniki fizyczne
16
lub wytworzona w tkankach w wyniku przepływu prądu o wielkiej
częstotliwości, oddziaływania na nie pól elektrycznych, magnetycznych lub
elektromagnetycznych o wielkiej częstotliwości. Ciepło powstaje również
w tkankach pod wpływem drgań mechanicznych o częstotliwości przewyż-
szającej granicę słyszalności ucha ludzkiego, czyli ultradźwięków.
Czynnik fotochemiczny. Czynnik ten zależy od reakcji fotochemicznych
zachodzących w tkankach pod wpływem promieni nadfioletowych.
Czynnik elektrokinetyczny. Różnego rodzaju prądy impulsowe powodu-
ją pobudzenie tkanki nerwowej i mięśniowej. Wynikiem tego pobudzenia
są skurcze mięśni.
Czynniki elektrochemiczne. Istotą tych czynników jest przepływ przez
tkanki stałego prądu elektrycznego. Ponieważ protoplazma komórek oraz
płyn pozakomórkowy stanowią roztwór elektrolitów, przepływ prądu
powoduje przemieszczenie jonów i zmiany w ich stężeniu, co wpływa z kolei
na chemizm tkanek. Czynnik ten stanowi również istotę jontoforezy, która
polega na wprowadzeniu do tkanek (siłami pola elektrycznego) jonów
działających leczniczo.
Czynniki mechaniczne i kinetyczne. Czynniki te związane są z od-
działywaniem mechanicznym. Przykładem może być ciśnienie hydro-
statyczne wody w czasie kąpieli, uderzenie strumienia wody o ciało
w zabiegach wodoleczniczych, ultradźwięki, masaż oraz nacieranie. Czyn-
nik kinetyczny oddziałuje na organizm w czasie wykonywania ćwiczeń
ruchowych biernych, wspomaganych i czynnych.
Podany uproszczony podział czynników fizycznych ma wykazać ich
różnorodność; w rzeczywistości różne postacie energii powodują zwykle
w tkankach złożone odczyny. Tak np. ultradźwięki powodują wytworzenie
ciepła, oddziałują mechanicznie oraz wpływają na wiele procesów tkan-
kowych.
Podobnie — pole elektryczne czy magnetyczne wielkiej częstotliwości
prócz wytwarzania ciepła oddziałują bakteriostatycznie oraz wywołują
w tkankach wiele zmian, których nie można wytłumaczyć wyłącznie
wpływem energii cieplnej.
2 Fizykoterapia
Mechanizm działania czynników fizycznych
18
dany bodziec fizyczny. Powstaje on w wyniku wtórnych zmian za-
chodzących w ustroju pod wpływem miejscowego działania energii lub na
drodze odruchowej. Przykładem odczynu ogólnego może być podniesienie
temperatury ciała występujące po długotrwałym ogrzewaniu kończyn.
W tym przypadku miejscowe pochłonięcie dużej ilości energii cieplnej
prowadzi do podniesienia ogólnej temperatury ciała. Mechanizm po-
wstawania odczynów ogólnych na drodze odruchowej jest bardziej złożo-
ny. Pobudzenie miejscowe ograniczonej powierzchni skóry może wywołać
na drodze odruchowej odczyn w narządach wewnętrznych unerwionych
przez ten sam segment rdzenia, wyrażający się np. ich przekrwieniem.
Znajomość odczynów i umiejętne ich wykorzystywanie, warunkuje
skuteczność leczenia fizykalnego. Pamiętać jednak należy, że może wy-
stępować nadwrażliwość na pewne postacie energii. Może być ona
samoistna, spowodowana stanami chorobowymi, czy przyjmowaniem
pewnych leków. Występować może również nadwrażliwość na jedną
postać energii, jeśli uprzednio zadziałała inna jej postać. Tak np. ogrzanie
skóry promieniami podczerwonymi zwiększa jej wrażliwość na promienie
nadfioletowe. Zaistnieć może również sytuacja odwrotna, a mianowicie
zmniejszenie odczynu na jedną postać energii w wyniku działania innej jej
postaci. Przykładem tego może być ogrzanie skóry po naświetleniu
promieniami nadfioletowymi, które wyraźnie zmniejsza lub całkowicie
znosi odczyn.
Skóra spełnia ważną rolę w mechanizmie oddziaływania na ustrój
czynników fizycznych. Stanowi ona bowiem strukturę tkankową, która
okrywając cały organizm, odbiera i przetwarza oddziałującą na nią energię.
Jest bogato unerwiona i powiedzenie, że skóra jest anteną ośrodkowego
układu nerwowego, dzięki której napływają do niego informacje o wszel-
kich zmianach zachodzących w środowisku zewnętrznym, kryje w sobie
głęboki sens. Znajdujące się w skórze zakończenia nerwów dośrodkowych
- receptory — są odbiornikami określonych postaci energii. Zachodzące
pod jej wpływem pobudzenie receptorów zostaje drogą nerwów dosrod-
kowych przekazane do ośrodkowego układu nerwowego, skąd przez
nerwy odśrodkowe zostają wysyłane impulsy nerwowe do narządów
wykonawczych, czyli efektorów, którymi są mięśnie i gruczoły. W ten
sposób zamyka się łuk odruchowy na drodze: receptor — ośrodkowy układ
nerwowy — efektor. Pobudzenie receptorów skóry może powodować na
drodze odruchowej odczyn nie tylko w samej skórze, lecz również
w narządach wewnętrznych w wyniku odruchów skórno-trzewnych.
2* 19
Dlatego też umiejętne korzystanie z odczynów odruchowych jest jednym
z warunków powodzenia leczenia fizykalnego.
W mechanizmie oddziaływania na organizm czynników fizykalnych
doniosłą rolę spełnia obfita sieć naczyń skóry. O tym, jak bogato jest
unaczyniona skóra, świadczyć może fakt, że rozszerzone naczynia krwio-
nośne samej tylko skóry właściwej mogą pomieścić 1 1 krwi. Wykorzystanie
wpływu czynników fizykalnych na stan naczyń krwionośnych skóry
pozwala wpływać na rozmieszczenie krwi w ustroju, co ma zasadnicze
znaczenie w leczeniu chorób układu krążenia. Rozszerzenie naczyń
krwionośnych skóry wpływa również na zwiększenie przepływu krwi przez
tkanki, co jest szeroko wykorzystywane w leczeniu wielu chorób, głównie
stanów zapalnych.
Udział skóry w procesie termoregulacji, czyli zachowania stałej ciepłoty
ustroju, stanowi również jeden z elementów wykorzystywanych w po-
stępowaniu leczniczym przy użyciu czynników fizykalnych. Zdolności
termoregulacyjne skóry wynikają z obecności w niej aparatu wydziel-
niczego gruczołów potowych, który jest zdolny wydzielać bardzo duże
ilości potu. Zawarta w pocie woda parując na powierzchni skóry pobiera
z niej ciepło, zmniejszając w ten sposób zasoby cieplne ustroju. Umiejętne
oddziaływanie na przebieg procesów termoregulacyjnych pozwala wpły-
wać na stan cieplny ustroju.
Leczenie ciepłem i zimnem
Ciepłolecznictwo
21
kinetycznej teorii materii ciepło utożsamia się z energią kinetyczną
cząsteczek lub atomów oraz energią potencjalną ich wzajemnego od-
działywania, czyli energię stanu skupienia.
Jednostką tej energii jest kaloria* (cal), która określa ilość energii
potrzebnej do ogrzania 1 cm 3 wody o 1°C, ściślej mówiąc od temperatury
14,5 do 15,5°C.
Energia bezładnego ruchu atomów i cząsteczek określa temperaturę
ciała. Temperaturę można oceniać na podstawie objawów intensywności
ruchu cząsteczkowego, np. zmianę objętości ciał ciekłych lub gazowych,
zmianą oporu elektrycznego przewodnika lub powstaniem siły elektro-
motorycznej między ogrzanym i nieogrzanym spojeniem dwóch różnych
metali. Wymienione sposoby oceny temperatury są wykorzystywane
w powszechnie stosowanych termometrach.
Temperaturę mierzy się w stopniach. Używanymi skalami temperatury
są skale: Kelvina i Celsjusza. Temperaturę w skali Kelvina liczy się od tzw.
zera bezwzględnego, t = — 273,16°C, w której to temperaturze nie wy-
stępuje żaden ruch atomów czy cząsteczek danego ciała. Stąd:
TK = t°C +273,16
Podstawowymi wartościami, służącymi do określenia punktu począt-
kowego skali temperatury Celsjusza oraz jednostki temperatury w tej skali
— stopnia — są temperatury przemiany stanu skupienia wody, a mianowi-
cie: temperatura topnienia lodu i wrzenia wody.
Wymiana ciepła
22
kinetycznej bezładnego ruchu cząstek we wszystkich częściach ciała
odosobnionego lub w izolowanym układzie ciał. Wyrównanie może
zachodzić drogą przewodzenia, przenoszenia przez konwekcję oraz pro-
mieniowanie.
Przewodzenie ciepła. Przewodzenie ciepła polega na wyrównaniu energii
kinetycznej cząstek w wyniku ich bezpośredniego zderzenia. Ten mecha-
nizm wymiany cieplnej jest najbardziej charakterystyczny dla ciał stałych.
Przewodnictwo cieplne różnych substancji może zmieniać się w dość
szerokich granicach.
Tkanki ludzkie wykazują również znaczne zróżnicowanie w zdolności
przewodzenia ciepła. Wartość współczynnika przewodnictwa cieplnego
tkanek zależy w dużej mierze od ich ukrwienia. W tabeli 1 przedstawiono
wartości współczynników przewodnictwa cieplnego kilku tkanek (wg
Wiedemanna).
Tabela 1
Współczynnik przewodnictwa cieplnego tkanek (wg Wiedemanna)
Współczynnik przewodnictwa
Rodzaj tkanki cieplnego cal
(cm • s • K)
Zarówno skóra, jak i znajdująca się pod nią tkanka tłuszczowa stanowią
dobrą warstwę izolacyjną, utrudniającą oddawanie ciepła otoczeniu drogą
przewodzenia. Rolę izolującą spełniają u zwierząt dodatkowo sierść
i pióra. U człowieka ważną rolę izolującą spełnia odzież, a mówiąc ściślej
odzież wraz z warstwą powietrza zawartą między skórą a odzieżą,
ponieważ w warstwie tej odbywa się wymiana ciepła między ustrojem
a otoczeniem.
Przenoszenie ciepła. Dla gazów i cieczy charakterystyczny jest mecha-
nizm wymiany ciepła przez przenoszenie czyli konwekcję. Polega on na
ruchu części środowiska gazowego lub ciekłego o różnych temperaturach,
powstałym w wyniku zmniejszenia gęstości części środowiska o wyższej
23
temperaturze, które jako lżejsze unosi się ku górze. Pamiętać należy, że
ruch części środowiska przyspiesza tylko wymianę ciepła, która w tym
przypadku odbywa się w istocie również drogą przewodzenia.
Promieniowanie. Zgodnie z prawem Stefana-Boltzmanna każde ciało
o temperaturze wyższej od zera bezwzględnego jest źródłem promieniowa-
nia elektromagnetycznego, którego ilość jest wprost proporcjonalna do
czwartej potęgi jego temperatury w skali Kelvina. Długość fali promienio-
wania emitowanego przez ogrzane ciało jest — zgodnie z prawem Viena
— odwrotnie proporcjonalna do jego temperatury bezwzględnej.
Źródłem promieniowania cieplnego jest ruch molekularny cząstek. Jeśli
promieniowanie osiągnie jakiś nieprzenikalny dla niego ośrodek, to zostaje
ono częściowo lub całkowicie pochłonięte i powoduje wzmożenie ruchu
molekularnego tego ośrodka. Tak więc energia ruchu molekularnego
zostaje zamieniona na energię promieniowania elektromagnetycznego, a ta
z kolei w energię ruchu molekularnego. Intensywność wymiany ciepła
drogą promieniowania między dwoma ciałami o różnych temperaturach
zależy od ich temperatury bezwzględnej, rodzaju, wielkości i położenia.
24
Ryc. I. Część korowa i rdzenna (zakrop-
kowana) organizmu ludzkiego w tempera-
turze 20st.C. Na rycinie przedstawiono izo-
termy, czyli linie ograniczające powierzch-
nie o takiej samej temperaturze (wg As-
choffa za Straburzyńskim).
25
objętości. Tak więc ludzie o korpulentnej budowie ciała mają gorsze
warunki oddawania ciepła otoczeniu, ze względu na ograniczoną w porów-
naniu z objętością ciała jego powierzchnię, która wypromieniowuje ciepło
i na której zachodzi parowanie wody zawartej w pocie.
2. Istnienie warstwy powietrza pomiędzy powierzchnią ciała a odzieżą,
spełniającej ważną rolę izolującą, zależną od jej grubości.
3. Izolujący wpływ skóry i tkanki tłuszczowej, zależny od ich grubości.
4. Stopień unaczynienia skóry, który wpływa na wymianę ciepła
z otoczeniem. Wymianę ciepła przyspiesza zwiększony przepływ krwi przez
naczynia krwionośne skóry, zamknięcie połączeń żylno-tętniczych oraz
rozszerzenie naczyń włosowatych.
5. Wartość przewodnictwa cieplnego otoczenia, która jest mała w przy-
padku powietrza, a duża w przypadku wody.
6. Warunki fizyczne do parowania wody zawartej w pocie. W wypadku,
gdy powietrze otaczające jest suche, istnieją dobre warunki parowania.
Przeciwnie, jeżeli otaczające powietrze jest nasycone parą wodną, parowa-
nie może być utrudnione, a nawet niemożliwe.
7. Ruch powietrza, który ułatwia oddawanie ciepła drogą przenoszenia.
W temperaturze otoczenia od 18 do 22°C organizm oddaje ciepło drogą
przenoszenia i promieniowania. W tej temperaturze ustrój oddaje 70 - 80%
ciepła drogą promieniowania, ok. 20% zostaje zużyte na zmianę wody
zawartej w pocie w parę wodną, a ok. 4% na ogrzanie przyjmowanej wody
i pożywienia.
W warunkach wysokiej temperatury otoczenia lub w czasie intensyw-
nych zabiegów cieplnych, w których oddawanie ciepła drogą przenoszenia
lub promieniowania jest ograniczone lub niemożliwe, zostaje uruchomiony
mechanizm regulacji cieplnej ustroju związany z czynnością wydzielniczą
gruczołów potowych. Występujące wówczas wzmożone pocenie się jest
mechanizmem obronnym ustroju, zapobiegającym przegrzaniu. Przy
niewielkiej wilgotności powietrza otaczającego woda zawarta w pocie
paruje, pobierając w tym celu ciepło wytwarzane przez ustrój. Pamiętając
o tym, że zamiana jednego litra wody na parę wodną wymaga dostarczenia
2441 kJ (583 kcal), a jednocześnie, że człowiek wykonujący pracę fizyczną
w bardzo wysokiej temperaturze może wydzielić do 2 1 potu na godzinę,
łatwo zrozumieć, jak doniosłą rolę odgrywają gruczoły potowe w regulacji
cieplnej.
Cały system regulacyjny oparty jest na licznych sprzężeniach zwrotnych
między układami ustroju i zapewnia stałość temperatury jego części
26
rdzennej. Zasady działania systemu regulacji cieplnej ustroju przedstawio-
no schematycznie na rycinie 2.
Bodźcem uruchamiającym mechanizmy regulacji cieplnej jest tem-
peratura wnętrza ustroju oraz środowiska otaczającego. Oddziałuje ona na
receptory termiczne rozmieszczone w różnych częściach organizmu, a mia-
nowicie w skórze, ośrodkowym układzie nerwowym, przewodzie pokar-
mowym i innych układach.
27
Układem sygnalizującym o zmianach temperatury otoczenia są re-
ceptory termiczne skóry, umiejscowione w tzw. punktach zimna i ciepła.
Liczebnie przeważają receptory zimna, których liczbę ocenia się na ok.
250000. Liczba receptorów ciepła jest około 8 razy mniejsza, a mianowicie
ok. 30 000. Receptory termiczne skóry są rozmieszczone nierównomiernie,
a największa ich liczba występuje w skórze twarzy.
Impulsy z obwodami receptorów termicznych zostają drogami dośrod-
kowymi przewodzone do podwzgórza, gdzie zostają zintegrowane z impul-
sami powstającymi w jego neuronach pod wpływem temperatury krwi
i wyzwalają mechanizmy powodujące zatrzymanie lub oddawanie ciepła
przez ustrój. Wymienione stany są wyzwalane przez dwa ośrodki umiejs-
cowione w podwzgórzu. Pierwszy z nich ochrania ustrój przed prze-
grzaniem i zawiaduje utratą ciepła, drugi zaś chroni ustrój przed ochłodze-
niem. Podczas kiedy pobudzenie pierwszego powoduje rozszerzenie sieci
naczyń krwionośnych skóry oraz wzmożone wydzielanie potu, to drugi
wpływa na zwężenie naczyń krwionośnych, pobudzenie tkankowej termo-
genezy w wyniku wzmożenia przemiany materii oraz skurczów mięśni
(drżenie z zimna). Niezależnie od tego pewien udział w procesie regulacji
cieplnej mają odruchy rdzeniowe, powstające w wyniku działania na skórę
zimna lub ciepła, a powodujące zwężenie lub rozszerzenie naczyń krwio-
nośnych skóry.
Krytyczną wartością temperatury, której przekroczenie w sensie jej
podwyższenia lub obniżenia wyzwala mechanizmy regulacji cieplnej, jest
37,6°C. Wartość ta może ulec podwyższeniu nawet o 3 stopnie w wypadku
przegrzania receptorów termicznych skóry. Fenomen ten znajduje za-
stosowanie praktyczne w wodolecznictwie i ciepłolecznictwie, umożliwia-
jąc przegrzanie ustroju. Podobnie, intensywne oziębienie receptorów skóry
powoduje podwyższenie o 1 stopień temperatury krytycznej.
Jedna z hipotetycznych interpretacji mechanizmu termoregulacji za-
kłada, że odchylenie temperatury od poziomu, na utrzymanie którego
nastawiony jest system (ustrój), wyzwala reakcję proporcjonalną do
wielkości tego odchylenia, nazwanego uchybem regulacji. Reakcja ta
przywraca temperaturę ustroju na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrot-
nego do regulowania, nastawionego poziomu (set point). System może
zmieniać ten poziom nastawienia regulacji temperatury i może funk-
cjonować z taką samą precyzją przy niższej temperaturze, np. w czasie snu.
Schemat działania systemu (ustroju) w odniesieniu do regulowanego
poziomu nastawienia (set point) przedstawiono na ryc. 3.
28
Ryc. 3. Zależność między temperaturą kontrolowaną (T c ) a temperaturą odniesienia (set
point — T s e t ). W układzie takim sygnał odniesienia (set point) określony temperaturą T s e t
porównywany jest z sygnałem reprezentowanym przez kontrolowaną temperaturę T c . Sygnał
wyzwalający reakcje termoregulacyjne jest proporcjonalny do różnicy między temperaturami
T s e t i T c , nazwanej uchybem regulacji. Reakcje te jakościowo odpowiadają kierunkowi
uchybu regulacji, a ilościowo jego wielkości. W fizjologicznym mechanizmie termoregulacji
sygnałami są impulsy nerwowe. Sygnał odniesienia (T s e t ) może być modyfikowany przez
informacje z zewnątrz układu, np. z innych części układu nerwowego (wg Bligha za
Kozłowskim).
29
c) pojemności cieplnej, która wyraża się stosunkiem ciepła dostar-
czonego ciału do spowodowanej nim zmiany w jego temperaturze.
Odczyn ustroju na bodźce cieplne może być miejscowy i ogólny.
Jednym z podstawowych odczynów organizmu na ciepło jest odczyn ze
strony naczyń krwionośnych. Zachowanie się naczyń krwionośnych pod
wpływem ciepła określa prawo Dastre-Morata, które brzmi: „bodźce
termiczne (zimno lub ciepło), działając na duże powierzchnie skóry,
powodują przeciwne do naczyń skóry zachowanie się dużych naczyń klatki
piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, śledziony i mózgu wykazują
odczyn taki sam, jak naczynia skóry". Zgodnie zatem z tym prawem, jeśli
naczynia krwionośne skóry ulegają pod wpływem ciepła rozszerzeniu, to
duże naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej ulegają zwężeniu; jeśli zaś
naczynia krwionośne skóry ulegną pod wpływem zimna zwężeniu, to duże
naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej rozszerzają się. Odczyn naczyń
krwionośnych nerek, śledziony i mózgu na bodźce termiczne działające na
duże powierzchnie skóry jest taki sam, jak odczyn naczyń skóry.
Odczyn miejscowy. Polega on na rozszerzeniu naczyń krwionośnych
i limfatycznych w miejscu działania energii cieplnej. Odczyn ten powstaje
w wyniku podniesienia temperatury tkanek, powodując zwiększony prze-
pływ krwi, co ma znaczenie w leczeniu stanów zapalnych. Niezależnie od
wpływu na naczynia krwionośne ciepło działa uśmierzająco na ból
i powoduje zmniejszenie napięcia mięśniowego. Bodźce cieplne o natężeniu
przekraczającym granicę tolerancji tkanek mogą powodować ich uszko-
dzenie, czyli oparzenie.
Odczyn ogólny. Jeśli do ustroju dostarczy się dużą ilość ciepła w warun-
kach utrudniających jego oddawanie, to odczyn wyrazi się znacznym
podniesieniem temperatury ciała, czyli jego przegrzaniem. Stan taki
powoduje zmiany w wielu układach i narządach ustroju. Przegrzanie
uruchamia mechanizm termoregulacyjny, związany głównie z wydziela-
niem potu. Wydalanie z potem dużej ilości wody, chlorku sodowego
i innych substancji mineralnych wpływa na gospodarkę wodną i mineralną
ustroju i może doprowadzić do odwodnienia tkanek oraz nadmiernego
zmniejszenia stężenia chlorku sodowego we krwi. Z tych względów należy
pamiętać, aby chorym poddawanym intensywnym ogólnym zabiegom
ciepłoleczniczym podawać wodę i chlorek sodowy (sól kuchenną) w celu
uzupełnienia występujących niedoborów. W stanie przegrzania ustroju
przy podwyższeniu temperatury o 1 °C przemiana materii ulega wzmożeniu
o ok. 3,6%, a akcja serca ulega przyspieszeniu o ok. 20 uderzeń na minutę.
30
Zawartość tlenu we krwi tętniczej maleje, a w żylnej wzrasta. Oddech ulega
niewielkiemu przyspieszeniu. Czynność wydzielnicza nerek zależy od
intensywności bodźca cieplnego; przy znacznym przegrzaniu ulega ona
zmniejszeniu. Ważne ze względów praktycznych jest występujące przy
przegrzaniu znaczne zmniejszenie napięcia mięśni. Odczyn ten jest wyko-
rzystywany w ciepłolecznictwie.
Przegrzanie organizmu i występujące w jego przebiegu odczyny ze strony
układów i narządów ustroju znajdują zastosowanie w celach leczniczych.
Pamiętać jednak należy, że postępowanie takie wymaga dużej ostrożności
oraz dokładnej znajomości stanu ogólnego osoby poddanej intensywnemu
zabiegowi cieplnemu.
Zabiegi ciepłolecznicze
31
Łaźnia sucha rzymska
Sauna
32
specjalne grzałki elektryczne ogrzewają do temperatury ok. 200°C umiesz-
czone w nim kamienie, które udzielają ciepła otoczeniu. W czasie kąpieli
kamienie te polewa się sporadycznie wodą (0,25-0,75 1), co powoduje
krótkotrwałe zwiększenie zawartości pary wodnej w powietrzu komory
sauny. Powstające w ten sposób zwiększenie wilgotności względnej powie-
trza do ok. 70% wywołuje zwiększone przegrzewanie osoby korzystającej
z kąpieli, spowodowane utrudnieniem parowania potu. Omawiany efekt
nazywa się zwykle „uderzeniem pary wodnej", a w Finlandii, ojczyźnie
sauny, nosi on nazwę „Loyly".
Dodać należy, że w czasie „uderzenia pary wodnej" zachodzi krótko-
trwałe (3-5 min) znaczne zwiększenie natężenia pola elektrycznego
w komorze sauny. Jeśli w podanych uprzednio warunkach temperatury
i wilgotności powietrza sauny natężenie pola elektrycznego wynosi średnio
100-120 V/m, to po uderzeniu wodnym ulega on zwiększeniu do wartości
2000-3000 V/m.
Zarówno temperatura powietrza w komorze sauny, jak i jego wilgotność
względna zależą od wysokości. Najwyższa temperatura występuje pod
sufitem, zaś najniższa na poziomie podłogi. Odwrotnie zachowuje się
wilgotność powietrza, która jest największa nad podłogą, zaś najmniejsza
pod sufitem. Zależnie od wysokości różnice temperatury i wilgotności są
duże. Jeśli np. pod sufitem temperatura powietrza osiąga 100°C, a jego
wilgotność względna 2-6%, to nad podłogą temperatura wynosi tylko
40°C, a wilgotność względna 20-60%.
W sąsiedztwie komory sauny usytuowane są zwykle dodatkowe pomie-
szczenia, w których znajdują się natryski, basen oraz wypoczywalnia.
Metodyka sauny. Zasadniczą cechą sauny jest naprzemienne nagrzewa-
nie i ochładzanie ustroju. W zabiegu tym można zatem wyróżnić dwie fazy
— nagrzewania i ochładzania. Ponieważ każda z faz trwa od 5 do 12 minut,
stąd łączny czas sauny wynosi średnio od 10 do 25 minut.
Przyjęto jako zasadę, że z sauny można korzystać dopiero po upływie
1 godziny od ostatniego posiłku. Przygotowanie do tej kąpieli polega na
oddaniu stolca i opróżnieniu pęcherza moczowego. Ze względów higienicz-
nych należy przed sauną, po namydleniu, umyć ciało pod ciepłym
natryskiem, a następnie, co jest bardzo ważne, dokładnie osuszyć skórę.
W czasie mycia nie należy używać natrysku o zmiennej temperaturze.
W obydwu fazach sauny obowiązują odrębne zasady postępowania.
Faza nagrzewania. Po wejściu do sauny osoba biorąca kąpiel układa się
na ławie w pozycji leżącej lub siedzącej, najlepiej w siadzie skulnym.
3 Fizykoterapia 33
W wypadku dobrego znoszenia wysokiej temperatury w czasie nagrzewa-
nia można się przenieść na wyżej położone ławy, zwiększając w ten sposób
oddziaływanie ciepła na ustrój. Pod ciało należy podłożyć suchy ręcznik.
Polewanie wodą kamieni sauny, wzmagające dodatkowo efekt prze-
grzania, stosuje się w zależności od zdolności przystosowania się danej
osoby do wysokiej temperatury. Może być ono wykonywane już w czasie
pierwszego wejścia lub też dopiero w następnych. Ze względów bezpieczeń-
stwa przyjęto również zasadę, że w saunie mogą uczestniczyć co najmniej
dwie osoby. Jest również w zwyczaju, że w saunie nie prowadzi się rozmów.
W celu zwiększenia odczynu ze strony naczyń krwionośnych skóry, w tej
fazie zabiegu można stosować rozcieranie specjalnymi szczotkami lub też
chłostanie cienkimi gałązkami brzozy. Osoby gorzej znoszące wysoką
temperaturę mogą w czasie nagrzewania chłodzić twarz i okolicę serca
zimną wodą, korzystając ze znajdującego się w komorze sauny kranu
z zimną wodą.
Faza ochładzania. W tym celu stosuje się różne sposoby, takie jak wyjście
na świeże powietrze, polewanie, zanurzenie w basenie z zimną wodą
(zwykle o temperaturze nie niższej od 18°C), poddanie się natryskowi lub
rozcieranie śniegiem. Należy pamiętać, że zanurzenie w zimnej wodzie
może spowodować znaczne podwyższenie ciśnienia krwi, stąd zabieg ten
można stosować tylko u osób ze sprawnym układem krążenia. W celu
zwiększenia efektu chłodzenia, w tym również dróg oddechowych, stosuje
się specjalny sposób oddychania, polegający na wydłużeniu fazy wydechu.
Dzięki takiemu postępowaniu w czasie wdechu wnika do płuc większa
objętość powietrza. Należy pamiętać, że ochładzanie ustroju nie może być
gwałtowne, bowiem takie postępowanie może wywołać niekorzystne
odczyny.
Po ochłodzeniu wskazane jest ogrzanie stóp ciepłą wodą. Po zakoń-
czeniu fazy ochładzania należy umyć skórę chłodną wodą bez używania
mydła. Po dokładnym osuszeniu skóry przystępuje się do. kolejnej fazy
nagrzewania. Łączny czas fazy ochładzania nie powinien być dłuższy od 12
minut.
Należy pamiętać, że warunkiem prawidłowego przeprowadzenia sauny
jest zarówno dobre przegrzanie, jak i należyte ochłodzenie.
Po zakończeniu sauny stosuje się zwykle chłodną kąpiel, a następnie
20-30 minutowy wypoczynek, w czasie którego wskazane jest wypicie
umiarkowanej ilości wody mineralnej lub soku owocowego, czy też
z warzyw. Szczególnie polecany jest sok pomidorowy, ze względu na dużą
34
zawartość potasu. Niewskazane, a wręcz szkodliwe, jest używanie napojów
alkoholowych zarówno przed, jak i po zakończeniu sauny.
W czasie jednego seansu sauny stosuje się zwykle dwa lub trzy kolejne
wejścia do gorącej komory. Do utrzymania dobrej ogólnej sprawności
wystarcza jeden zabieg sauny w tygodniu. Z uzasadnionych powodów
można ją stosować 2 lub 3 razy w tygodniu.
Działanie sauny na ustrój. Polega ono głównie na obciążeniu mechaniz-
mów termoregulacyjnych i wywołaniu następczych zmian odczynowych
w całym ustroju. Zmiany te zależą od fazy zabiegu.
Faza nagrzewania. W tej fazie sauny wysoka temperatura działa na skórę
i błonę śluzową dróg oddechowych. Bezpośrednim tego następstwem jest
podwyższenie przemiany materii, średnio o 11%.
Zwiększone wydzielanie potu, będące podstawowym elementem mecha-
nizmu ochładzania ustroju, rozpoczyna się dopiero po upływie ok. 3 minut
od rozpoczęcia nagrzewania i osiąga maksimum po 10 minutach. Przy
wydzielaniu potu na poziomie 20-30 g/min zwiększa się ono o ok. 10 g.
Utrata wody wydzielonej z potem jest znaczna i wynosi zwykle 400 do 800
ml, a w wypadku szczególnie intensywnego obciążenia cieplnego może
nawet sięgać 2000 ml. W tym momencie warto dodać, że panujący
powszechnie pogląd o odchudzającym wpływie sauny jest błędny. Ubytek
bowiem ciężaru ciała jest chwilowy i spowodowany wydzielaniem wody
z potem. Intensywne pocenie powoduje siłą rzeczy wydalanie stosownych
do objętości potu ilości sodu, chloru, potasu, kwasu moczowego, mocznika
oraz innych produktów przemiany materii. Stąd celowe jest, aby po
zakończeniu seansu sauny uzupełnić te ubytki, podając odpowiednie
napoje.
Zachodzące w tej fazie zabiegu intensywne oddziaływanie cieplne
powoduje znaczne przegrzanie ustroju. Temperatura wnętrza ciała może
osiągnąć 39°C, a temperatura powierzchni skóry nawet 42°C. Powrót do
temperatury normalnej występuje dość wolno.
Wysoka temperatura powietrza oddziałuje równie intensywnie na układ
oddechowy. Występuje przyspieszenie oddychania do 24-36 oddechów na
minutę. Zwiększa się również pojemność życiowa płuc i minutowa
pojemność oddechowa. W wyniku znacznej hiperwentylacji dochodzi do
obniżenia we krwi ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla oraz podwyż-
szenia ciśnienia parcjalnego tlenu. W fazie tej zwiększa się również
wydzielanie gruczołów błony śluzowej dróg oddechowych. Zmniejsza się
3* 35
natomiast napięcie mięśni gładkich oskrzeli, co zmniejsza opory od-
dechowe.
Rozpatrując działanie sauny, należy szczególnie podkreślić wpływ fazy
ogrzewania na układ krążenia. Występuje w niej bowiem znaczne roz-
szerzenie naczyń krwionośnych skóry, a jednocześnie zgodnie z prawem
Dastre-Morata, zwężenie ich we wnętrzu ciała, co powoduje w efekcie
przemieszczenie krwi na obwód. Powoduje to oczywiście upośledzenie
ukrewienia i dostawy tlenu do tkanek i narządów głębiej położonych.
Zmiany te jednak uważa się za korzystne, bowiem wyzwalają one
mechanizmy adaptacyjne, wyrażające się między innymi zwiększeniem
liczby krwinek czerwonych, usprawnieniem gospodarki tlenowej oraz
zwiększeniem liczby czynnych naczyń włosowatych w narządach wewnę-
trznych i mięśniach.
Przegrzewanie w komorze sauny wpływa również na czynność serca.
Częstość akcji serca wzrasta do 100-120/min, zwiększa się pojemność
minutowa oraz prędkość przepływu krwi w naczyniach. Opory obwodowe
krążenia ulegają zmniejszeniu, głównie z powodu rozszerzenia i zmniej-
szenia napięcia naczyń obwodowych oraz otwarcia połączeń żylno-tęt-
niczych. Amplituda ciśnienia krwi ulega zwiększeniu dzięki obniżeniu
wartości ciśnienia rozkurczowego. Należy pamiętać jednak, że długie
przebywanie w saunie o bardzo wysokiej temperaturze prowadzi do
podwyższenia ciśnienia skurczowego krwi.
Przegrzanie wywiera również wpływ na czynność wydzielniczą nerek.
Zależy ona od temperatury powietrza w komorze sauny i czasu jego
oddziaływania.
Ustalono, że po pobycie w saunie ulega zwiększeniu wydzielanie przez
przysadkę hormonu adrenokortykotropowego, jak również kortyzolu
i amin katecholowych przez nadnercza, które ustępuje po kilku lub
kilkunastu godzinach. Systematyczne stosowanie sauny pobudza wy-
dzielanie wewnętrzne, szczególnie hormonów kory nadnerczy. Zwiększenie
wydzielania kortyzolu podwyższa wydolność wysiłkową. Ostatnio pod-
kreśla się również korzystny wpływ sauny na odporność ustroju.
Faza ochładzania. Ochładzanie ustroju powoduje zmniejszenie częstości
akcji serca, jak również podwyższenie ciśnienia rozkurczowego krwi.
Dlatego uważa się, że intensywne ochładzanie jest przeciwwskazane u osób
z chorobą nadciśnieniową.
Wskazania do stosowania sauny. Atrakcyjność oraz łatwość dawkowania
czynnika termicznego czyni, że sauna jest dość często stosowana w celach
36
leczniczych. W istocie jednak brak jest bezpośrednich wskazań medycz-
nych do jej stosowania. Obecnie uważa się, że głównym celem sauny jest
pielęgnacja ciała, odprężenie, odpoczynek po intensywnych wysiłkach
fizycznych oraz zwiększenie wydolności organizmu. Pośrednie wskazania
do stosowania leczniczego sauny obejmują przewlekłe schorzenia gość-
cowe, chorobę zwyrodnieniową stawów, nadciśnienie tętnicze okresu
I i I/II wg podziału WHO, stany pourazowe narządu ruchu, niektóre
choroby skóry, jak np. trądzik, oraz przewlekłe stany zapalne narządów
rodnych.
Przeciwwskazania. Do przeciwwskazań stosowania sauny zalicza się:
- ostre i przewlekłe choroby zakaźne oraz stwierdzone ich nosiciel-
stwo,
- ostre choroby gorączkowe, w tym również początkowy okres
choroby przeziębieniowej,
- skłonność do krwawień,
- schorzenia przewlekłe, takie jak gruźlica, choroba nowotworowa,
choroby nerek, wątroby oraz niedokrwistość,
- niektóre choroby skóry,
- ciąża powikłana zatruciem ciążowym lub niedokrwistością,
- zaburzenia wydzielania wewnętrznego, takie jak nadczynność gru-
czołu tarczowego, obrzęk śluzowaty oraz niedomoga kory nadnerczy,
- padaczka i stany psychotyczne,
- choroby układu krążenia, w tym stabilna i niestabilna choroba
wieńcowa, stany po przebytym zawale mięśnia sercowego, stany po
wylewach krwawych, uogólniona miażdżyca, zarostowe schorzenia naczyń
krwionośnych oraz zakrzepowe zapalenie żył,
- jaskra.
Przeciwwskazania do stosowania sauny stanowią również alkoholizm
i narkomania.
37
Uzyskana drogą syntetyczną parafina może zawierać w cząsteczce do 400
atomów węgla. Czysta chemicznie parafina jest ciałem stałym, którego
temperatura topnienia wynosi od 42 do 54°C, a temperatura wrzenia
250°C. Duża pojemność cieplna i małe przewodnictwo cieplne czynią ją
szczególnie przydatną do zabiegów ciepłoleczniczych, ze względu na
powolne oddawanie ciepła.
Metodyka zabiegów. Parafinę przygotowuje się w specjalnej, tzw.
parafinowej kuchni. Składa się ona ze zbiornika na parafinę oraz
elektrycznego urządzenia ogrzewczego z układem termoregulacyjnym,
umożliwiającym utrzymywanie stałej, odpowiedniej temperatury (ryc. 4).
W celu nadania parafinie właściwości plastycznych do 20 kg roztopionej
parafiny stałej dodaje się 1 1 parafiny ciekłej (paraffinum liquidum). Parafinę
można używać wielokrotnie po oczyszczeniu i wyjałowieniu w tem-
peraturze do 100°C. W warunkach domowych parafinę do zabiegów
przygotowuje się w naczyniu zanurzonym w kąpieli wodnej.
38
dokładnie papierem woskowym, ceratką lub folią plastykową i ciepłym
kocem. Czas zabiegu wynosi 30 - 60 min. Okłady z parafiny można również
wykonywać w odmienny sposób. Na skórę pokrytą cienką warstwą
parafiny nakłada się zamoczoną w parafinie pikowaną „kołderkę",
składającą się z kilku lub kilkunastu warstw gazy o odpowiednich
rozmiarach. Dalsze postępowanie nie odbiega od podanego uprzednio.
Jest jeszcze inny sposób wykonywania okładów parafinowych, a mianowi-
cie tzw. skarpetki lub rękawice parafinowe. Przez kilkakrotne zanurzenie
stopy lub dłoni w parafinie uzyskuje się odpowiednio grubą jej warstwę,
a następnie postępuje analogicznie, jak w okładach opisanych wyżej.
Kąpiel parafinowa miejscowa. Zabieg ten wykonuje się w specjalnej
wannie, przystosowanej kształtem do kończyny górnej lub dolnej. Urzą-
dzenie ogrzewcze, znajdujące się w ścianie naczynia, umożliwia utrzymy-
wanie stałej temperatury parafiny w granicach 40-50°C. Czas kąpieli
wynosi 30-50 min.
Lecznicze działanie parafiny. Skutki lecznicze zabiegów parafinowych są
związane z właściwościami fizycznymi parafiny. Dzięki dużej pojemności
cieplnej i ograniczonemu przewodnictwu cieplnemu utrzymuje ona długo
ciepło i wolno oddaje je otoczeniu. Wykazuje ona również przy stygnięciu
właściwość zmniejszania swej objętości o 10-20% i w związku z tym
warstwa parafiny, obejmująca np. kończynę, wywiera na nią ucisk, który
dodatkowo zwiększa się przy wzroście objętości przegrzanej w czasie
zabiegu kończyny. Właściwość ta z jednej strony zwiększa przekazywanie
tkankom ciepła, z drugiej zaś - dzięki uciśnięciu naczyń skórnych
—zmniejsza odprowadzanie ciepła z prądem krwi. Temperatura skóry pod
okładem waha się od 39 do 41°C i jest optymalna dla wzmożenia
aktywności procesów przemiany tkankowej. Bezpośrednio po zdjęciu
okładu parafinowego skóra jest spocona, blada i gorąca, po czym szybko
ulega zaczerwienieniu w wyniku roszerzenia naczyń. Właściwości fizyczne
parafiny sprawiają, że zabiegi wykonane przy jej użyciu usprawniają
krążenie w naczyniach włosowatych skóry, wzmagają procesy utleniania
tkankowego i ułatwiają resorpcję i wydalanie z tkanek toksycznych
produktów procesu zapalnego.
Wskazania. Nie odbiegają one od ogólnie przyjętych zasad stosowania
ciepła. Zabiegi parafinowe są jednak szczególnie przydatne w leczeniu
stanów zapalnych stawów i tkanek miękkich kończyn, których kształt
umożliwia wykorzystanie ucisku występującego w czasie stygnięcia pa-
rafiny.
39
Leczenie zimnem
40
różnicy między temperaturą ciała a temperaturą stosowanego bodźca
zimnego. Dlatego też odczyny ustroju, będące wynikiem działania skrajnie
niskich temperatur, wykazują określoną specyfikę, wykorzystywaną prak-
tycznie w leczeniu zimnem. Mimo że do chwili obecnej wiele z tych
odczynów nie zostało jeszcze dokładnie wyjaśnionych, to aktualna wiedza
w tym zakresie pozwala wiele z nich wykorzystać w celach leczniczych.
Obniżenie temperatury otoczenia do wartości niższych od obojętnego
punktu cieplnego skóry, czyli mówiąc inaczej temperatury niższej od strefy
komfortu cieplnego, uruchamia adaptacyjne mechanizmy regulacji ciepl-
nej ustroju, mające na celu zmniejszenie utraty ciepła. Skurcz naczyń
krwionośnych skóry i tkanki podskórnej, występujący pod wpływem
niskich temperatur, zmniejsza przepływ krwi i ogranicza w ten sposób
oddawanie ciepła otoczeniu. Jest to reakcja odruchowa, będąca następ-
stwem pobudzenia receptorów zimna skóry. Zachodzi ona w wyniku
wyładowań powstałych we włóknach współczulnych unerwiających naczy-
nia krwionośne. Nasilenie tej zmiany zależy zarówno od temperatury, jak
i od szybkości jej obniżania w czasie. Może być ono także kształtowane
przez temperaturę wnętrza ciała, czyli jego części rdzennej.
Reakcje naczynioruchowe są najsilniej wyrażone w obrębie kończyn
górnych i dolnych. Skurcz naczyń skóry i tkanki podskórnej przemieszcza
krew do głębiej położonych tkanek kończyn, zwiększając przepływ krwi
przez duże tętnice i żyły. W ten sposób ciepło niesione z jej prądem nie
dociera do naczyń powierzchownych, co stanowi mechanizm ochronny
przed utratą ciepła.
Ze względów praktycznych warto dodać, że reakcje naczynioruchowe są
wyjątkowo słabe w skórze głowy. Tak np. w spoczynku, w temperaturze
4°C utrata ciepła z tego rejonu wynosi aż 40% całkowitej ilości ciepła
powstającej w ustroju. Być może jest to mechanizm ochraniający mózg
przed przegrzaniem. Nawiasem mówiąc powszechnie przyjęta jest zasada
wyłączania głowy z intensywnych zabiegów zarówno ciepłych, jak i zim-
nych.
Przy okazji omawiania zachodzących pod wpływem zimna zmian
naczynioruchowych powierzchownych naczyń krwionośnych warto wspo-
mnieć o bardzo interesującym mechanizmie regulacji cieplnej, jakim są tzw.
fale Lewisa. To zjawisko przystosowawcze polega na okresowym zwężaniu
i rozszerzaniu się naczyń powierzchownych. Tak więc np. po oziębieniu
skóry do temperatury zamarzania wody, po pewnym czasie skurcz naczyń
ustępuje i ulegają one rozszerzeniu. Zwiększony w ten sposób przepływ
41
krwi powoduje podwyższenie temperatury skóry do ok. 8°C. W kolejnej
fazie występuje skurcz naczyń, a następnie kolejne ich rozszerzenie.
Zjawisko to przedstawiono graficznie ryc. 5. Jego znaczenie dla ochrony
skóry przed odmrożeniem oraz fizykalnej praktyki leczniczej jest oczywi-
ste. Zachodzący pod wpływem zimna skurcz naczyń powierzchownych
tkanek ustroju powoduje zwiększenie oporu naczyniowego na obwodzie,
czego następstwem jest podwyższenie ciśnienia skurczowego krwi i ob-
ciążenie serca pracą zwiększającą zapotrzebowanie na tlen. Mimo że praca
serca zwiększa się, to jednak w tych warunkach częstość jego skurczów
maleje. Zachodzące pod wpływem zimna zmiany w czynności układu
krążenia nie mają praktycznego znaczenia u ludzi zdrowych. Muszą one
być jednak poważnie traktowane u osób z chorobą wieńcową, czy
nadciśnieniem, u których ekspozycja na zimno może wyzwolić bóle
dławicowe, czy też znaczny wzrost ciśnienia krwi.
42
czuciowych i ruchowych oraz zwiększenie napięcia mięśni. Dla odróż-
nienia, długotrwałe zabiegi zimne o bardzo niskiej temperaturze powodują
podwyższenie progu bólu, zmniejszenie pobudliwości włókien nerwowych
i szybkości ich przewodzenia oraz obniżenie napięcia mięśni. Występujące
w wyniku tych zabiegów zmniejszenie lub zniesienie bólu oraz obniżenie
napięcia mięśni mają duże znaczenie w postępowaniu leczniczym, szczegól-
nie w chorobach narządu ruchu. Ważnym działaniem terapeutycznym
zimnych zabiegów leczniczych jest wpływ przeciwzapalny i przeciw-
obrzękowy.
43
Oziębienie przy użyciu ciekłego chlorku etylu
44
- obrzęk po złamaniu kości oraz zwichnięciach i skręceniach stawów,
- ostre zapalenia tkanek miękkich okołostawowych;
choroby gośćcowe
- reumatoidalne zapalenie stawów w okresie ostrym oraz zaostrzenia,
— artropatia łuszczycowa,
- stany bólowe w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów,
- zespoły zapaleń okołostawowych w okresie ostrym,
— ostra postać dny;
choroby układu nerwowego
- nerwobóle nerwów obwodowych oraz zespoły bólowe rwy kulszowej
i ramiennej w okresie ostrym,
- w stanach wzmożonego napięcia mięśni jako przygotowanie do
kinezyterapii.
Spośród innych schorzeń, w których wskazane jest stosowanie miej-
scowych zabiegów zimnych, należy wymienić okres początkowy zakrzepo-
wego zapalenia żył, obrzęk limfatyczny kończyny górnej po radykalnej
45
operacji raka sutka, oparzenia, ostry ból zęba, stan po zabiegach chirur-
gicznych w obrębie jamy ustnej oraz szczęki i żuchwy.
W chorobach narządu ruchu, gośćcowych oraz układu nerwowego, jeśli
jest to możliwe, zaleca się wykonywanie ćwiczeń ruchowych bezpośrednio
po zimnym zabiegu.
Przeciwwskazania do stosowania zimnych zabiegów miejscowych obej-
mują stany nadwrażliwości na zimno, choroby, w których jest ono
czynnikiem wywoławczym, jak np. krioglobulinemia, hemoglobinuria
napadowa nocna, zespół Raynauda i inne. Przeciwwskazania obejmują
również zespół Sudecka, zmiany skóry popromienne, zapalenie miedniczek
nerkowych, zapalenie pęcherza moczowego, stany wyniszczenia i osłabie-
nia, odmroziny oraz zespoły ciasnoty przedziałów powięziowych.
46
Zabieg wykonuje się przy użyciu specjalnego zestawu zabiegowego,
w skład którego wchodzą:
- zespół urządzeń wytwarzających obłok gazowy o ściśle określonych
rozmiarach i temperaturze,
— kabina zabiegowa,
— pulpit sterowniczy.
Zespół urządzeń wytwarzających obłok gazowy działa w następujący
sposób. Sprężone, pozbawione pary wodnej powietrze zostaje przekazane
do wymiennika ciepła, do którego ze specjalnego zbiornika, w sposób
kontrolowany przez zawór nastawczy, zostaje doprowadzony ciekły azot,
stanowiący w danym wypadku źródło zimna. Ciekły azot obniża w wy-
Ryc. 7. Urządzenie do ogólnej terapii zimnem, produkcji niemieckiej firmy Messer Grics-
heim GmbH — Dusseldorf.
47
mienniku temperaturę strumienia sprężonego powietrza, które izolowany-
mi przewodami zostaje doprowadzone do zespołu dysz umieszczonych
w kabinie zabiegowej.
W odróżnieniu od uprzednio stosowanych, nowoczesne kabiny do
ogólnej terapii zimnem są z przodu otwarte (ryc. 7). Umożliwia to
obserwację oraz bezpośredni kontakt z osobą poddaną zabiegowi. W czte-
rech kątach kabiny umocowane są listwy z dyszami szczelinowymi, które
za pomocą urządzenia elektromechanicznego mogą być sytuowane na
odpowiedniej wysokości. Umożliwia to kształtowanie rozmiarów obłoku
gazowego, a co najważniejsze - - wyłączenie głowy chorego ze strefy
oddziaływania niskiej temperatury. Napływające zimne powietrze jest
systematycznie odprowadzane na zewnątrz przez układ działający na
zasadzie podciśnienia. Dzięki temu możliwe jest utrzymanie stałych
rozmiarów zimnego obłoku gazowego oraz wyeliminowanie jego wpływu
na temperaturę pomieszczenia, w którym ustawiona jest kabina zabie-
gowa.
Urządzenia regulacyjne i kontrolne, znajdujące się w pulpicie sterow-
niczym, pozwalają ustawić główne parametry zabiegu, takie jak tem-
peratura (do — 180°C) oraz ciśnienie sprężonego powietrza i rozprężające-
go się ciekłego azotu. Indywidualne parametry zabiegu nastawia się na
elektronicznej tablicy wyposażonej w zespół sensorów.
Czas zabiegów, w którym chory pozostaje w pozycji stojącej, niejako
zanurzony w zimnym obłoku gazowym, wynosi od 1 do 4 minut — zwykle
trwa on 3 minuty. Dotychczasowe doświadczenie wskazuje na skuteczność
tej terapii w przewlekłych zapaleniach stawów. Uzyskuje się zmniejszenie
lub zniesienie bólu oraz zwiększenie ruchomości stawów. Stwierdzono
również skuteczność ogólnej terapii zimnem w leczeniu spastycznego
nieżytu oskrzeli. Rozszerzenie zakresu wskazań do stosowania omawianej
metody leczenia wymaga dalszych badań.
Wodolecznictwo
4 Fizykoterapia 49
nych jest zawarta między odczuciem zimna oraz ciepła. Wyróżnia się w tym
zakresie wiele stanów pośrednich, co ma duże znaczenie praktyczne.
Wyróżnia się zatem gorąco, ciepło, letnio, obojętnie, chłodno i zimno.
Przekroczenie określonej granicy ciepła lub zimna może prowadzić do
uszkodzenia tkanek, nazywanego w skrajnych sytuacjach oparzeniem lub
odmrożeniem.
Zakres temperatury, w którym nie odczuwa się ani ciepła, ani zimna,
nazwano strefą komfortu cieplnego. Zależy ona od średniej temperatury
skóry i jest bliska tzw. cieplnemu punktowi obojętnemu skóry, który w tym
przypadku odpowiada temperaturze 33°C mierzonej na tułowiu. Zakres
temperatury, odpowiadającej strefie komfortu cieplnego, jest różny u róż-
nych osób i zależy od wielu czynników, w tym również od stanu
psychicznego. Przy okazji należy dodać, że obojętnego punktu cieplnego
skóry, wynikającego ze średniej temperatury ciała, nie należy mylić
z obojętnym punktem cieplnym skóry, którego wartość zależy od wła-
ściwości fizycznych środowiska przekazującego lub pobierającego ciepło
od ustroju. W warunkach środowiska wodnego obojętny punkt cieplny
skóry mieści się w zakresie 34-36°C, a dla powietrza wynosi około 20°C.
Z tego więc powodu kąpiel w wodzie o temperaturze 25°C jest odczuwana
jako chłodna, ponieważ dzięki dobremu przewodnictwu cieplnemu wody
ciepło z ustroju szybko przechodzi do wody. Te same okoliczności
decydują, że kąpiel w powietrzu o tej samej temperaturze jest odczuwana
jako ciepła, ponieważ gorsze przewodnictwo cieplne powietrza utrudnia
oddawanie ciepła przez ustrój. Znajomość wymienionych faktów ma duże
znaczenie w warunkach wykonywania zabiegów wodoleczniczych, umoż-
liwia bowiem właściwą ocenę doznań osoby poddanej ich działaniu.
Istnieje kilka skal odczuwania przez człowieka temperatury wody. Dla
celów praktycznych przydatny jest podział, w którym wyróżnia się:
- wodę zimną (8-20°C),
- wodę chłodną (21-27°C),
- wodę letnią (28-33°C),
- wodę ciepłą (34-37°C),
- wodę gorącą (38-42°C).
Podział ten, aczkolwiek niedokładny, może być z powodzeniem stoso-
wany w ustalaniu temperatury wody do zabiegów wodoleczniczych.
Dokładniejszy jest opracowany przez Cordesa na użytek hydroterapii
6-stopniowy podział odczuwania temperatury wody, który przedstawiono
w tabeli 2.
50
Tabela 2
Skala odczuwania temperatury wody (wg Cordesa). Temperatura subiektywnie obojętna 34°C
51
szerzenie wyrażające się zaróżowieniem. Objawy te są wyrazem prawi-
dłowego odczynu skóry na zimno. Odczyn nieprawidłowy wyraża się
bladością skóry lub jej zasinieniem, gęsią skórką, dreszczami, przy-
spieszeniem akcji serca oraz złym samopoczuciem. Wystąpienie nieprawi-
dłowego odczynu na zimno jest wskazaniem do natychmiastowego prze-
rwania zabiegu wodoleczniczego. U osób źle znoszących zimno można
wyeliminować niekorzystne oddziaływanie przez grzanie ciała, rozcieranie,
ciepłą kąpiel lub napromienianie promieniami podczerwonymi.
Niezbyt intensywne ciepło powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych
skóry, a mianowicie tętniczek, naczyń włosowatych i żylnych. Prócz tego
dochodzi do otwarcia nieczynnych naczyń włosowatych. Wymienione
zmiany w stanie funkcjonalnym naczyń skóry powodują znaczne jej
przekrwienie, głównie o charakterze tętniczym.
Intensywny bodziec cieplny wywołuje krótkotrwały skurcz naczyń
krwionośnych skóry, wyrażający się jej zblednięciem, po którym następuje
ich rozszerzenie.
Zmiany stanu funkcjonalnego naczyń krwionośnych skóry, wywołane
działaniem bodźców termicznych, są wyrównywane przez antagonistyczne
reakcje naczyń wnętrza ciała. Ze względów praktycznych można przyjąć,
że przebiegają one zgodnie z prawem Dastre-Morata, które zostało
szczegółowo omówione w rozdziale poświęconym ciepłolecznictwu.
Zachodzące pod wpływem bodźców termicznych zmiany w ukrwieniu
skóry oraz różnych narządów powodują również zmiany w objętości krwi
krążącej. Tak np. w kąpieli ciepłej w wyniku przesunięcia krwi na obwód
dochodzi do zwiększenia, a w kąpieli zimnej do zmniejszenia tej objętości.
Temperatura wywiera również wpływ na czynność serca. Przyjmuje się,
że podwyższenie temperatury wnętrza ustroju o jeden stopień powoduje
przyśpieszenie częstości akcji serca o 18 na minutę. Jako przykład można
podać, że w ciepłej kąpieli czynność serca ulega przyśpieszeniu, zwiększa się
również objętość wyrzutowa i pojemność minutowa serca. W kąpieli
gorącej czynność serca ulega przyśpieszeniu, zmniejsza się jednak objętość
wyrzutowa. W kąpieli zimnej natomiast, w fazie rozszerzenia naczyń
krwionośnych skóry, czynność serca jest zwolniona. Zmniejsza się również
objętość wyrzutowa.
Zabiegi wodolecznicze wpływają również na prędkość przepływu krwi,
która zwiększa się w kąpieli ciepłej, a zmniejsza w kąpieli zimnej. Przyjmuje
się, że kąpiel ciepła zmniejsza obwodowe opory krążenia. W tym zakresie
pewien wpływ należy również przypisać ciśnieniu hydrostatycznemu,
52
działającemu przecież w trakcie kąpieli. W trakcie zabiegów wodolecz-
niczych ulega zmianie ciśnienie krwi. Zależy to od temperatury, a mówiąc
ściślej od reakcji naczyń skóry. Jako zasadę przyjęto, że ciśnienie krwi ulega
obniżeniu w fazie rozszerzenia tych naczyń, zaś podwyższeniu w fazie ich
zwężenia.
Stwierdzono również zależny od temperatury wpływ zabiegów wodo-
leczniczych na czynność układu oddechowego. Bodźce ciepłe przyśpieszają
oddech i zwiększają wentylację płuc, zimne zaś po krótkiej fazie zwięk-
szenia wentylacji powodują spłycenie i nieregularność oddychania. Chłod-
ne kąpiele natomiast powodują zwiększenie minutowej objętości od-
dechowej oraz wentylacji płuc.
W kąpielach o temperaturze wyższej od 34°C oraz niższej od 32°C
wzrasta zużycie tlenu przez ustrój, co jest naturalnym następstwem
procesów termoregulacyjnych, powodujących zwiększenie przemiany ma-
terii. W kąpieli wodnej ulega również zmianie czynność nerek. Jest ona
spowodowana wpływem temperatury oraz ciśnienia hydrostatycznego.
Kąpiel ciepła zwiększa wydzielanie nerek, zaś gorąca zmniejsza. Krótko-
trwałe zabiegi zimne mogą przejściowo zwiększać czynność wydzielniczą
nerek.
Zabiegi wodolecznicze wywierają wpływ na ośrodkowy i obwodowy
układ nerwowy. Przyjmuje się, że kąpiele ciepłe wpływają pobudzającą na
ośrodkowy układ nerwowy. Uważa się jednak, że długotrwałe kąpiele ciepłe
działają hamująco na ten układ. Kąpiele zimne zwiększają chęć do wysiłku,
ale jednocześnie zwiększają napięcie mięśni szkieletowych. Bodźce termicz-
ne wpływają również na przewodzenie włókien nerwowych. Bodźce zimne
zmniejszają prędkość przewodzenia impulsów w ruchowych i czuciowych
włóknach nerwowych.
Kąpiele zimne zwiększają wydzielanie hormonów kory nadnerczy,
a mianowicie glikokortykoidów i 17-ketosteroidów. Znaczne oziębienie
powoduje zmniejszenie wydzielania amin katecholowych, a zwiększa
wydzielanie przez przysadkę hormonu tyreotropowego, pobudzającego
gruczoł tarczowy do wydzielania tyroksyny.
Bodźce zimne wywierają również wpływ na czynność mięśni. Gwałtow-
ne, krótkie oziębienie pobudza skurcze mięśni, zaś znaczne ich oziębienie
ogranicza ich aktywność. W tabeli 3 przedstawiono wpływ zimnych
i ciepłych zabiegów wodoleczniczych na układy i narządy ustroju.
Ważną rolę w oddziaływaniu na ustrój zabiegów wodoleczniczych
odgrywają czynniki mechaniczne, do których zalicza się ciśnienie hydro-
53
Tabela 3
Wpływ zabiegów wodoleczniczych o różnej temperaturze na układy i narządy ustroju
54
statyczne, ciśnienie hydrodynamiczne, wypór oraz lepkość i spójność
wody.
Ciśnienie statyczne wody, zwane również ciśnieniem hydrostatycznym,
jest ciśnieniem panującym w dowolnym punkcie wody nieruchomej,
podlegającej przyciąganiu ziemskiemu:
gdzie:
ps — ciśnienie statyczne wody,
po — ciśnienie działające na powierzchnię wody,
h — wysokość słupa wody,
— ciężar właściwy wody.
gdzie:
pd — ciśnienie dynamiczne wody,
E — energia kinetyczna,
Q — gęstość wody,
v — prędkość przepływu wody.
Używa się również pojęcia ciśnienia całkowitego wody, które jest sumą
ciśnienia hydrostatycznego i hydrodynamicznego;
pc = ps + pd
gdzie:
pc — ciśnienie całkowite wody.
55
szczególnie w kąpielach w wodzie mineralnej. Wpływ ciśnienia statycznego
prowadzi do zmniejszenia obwodu różnych części ciała ludzkiego zanurzo-
nego w wodzie i występuje szczególnie wyraźnie w pozycji stojącej,
powodując przesunięcie krwi z żył skóry i jamy brzusznej do klatki
piersiowej, na którą ciśnienie to oddziałuje słabiej, ze względu na obecność
w niej powietrza.
Ważnym czynnikiem mechanicznym, działającym na ustrój w kąpieli,
jest opisany prawem Archimedesa wypór wody, zwany również wyporem
hydrostatycznym;
gdzie:
W — wypór hydrostatyczny,
— ciężar właściwy wody,
— objętość wypartej wody.
56
wodolecznicze, wykonywane na poszczególne części ciała, są bardzo
zróżnicowane. Tak np. odczyn ze strony naczyń krwionośnych skóry
kończyn górnych jest większy aniżeli w obrębie kończyn dolnych. Jest on
szczególnie przydatny w dawkowaniu kąpieli, w których wartość działają-
cego na ciało ciśnienia hydrostatycznego zależy od stopnia jego zanurzenia.
Ważnym elementem decydującym o efekcie oddziaływania jest również
czas trwania zabiegów wodoleczniczych. Znajduje to praktyczny wyraz
w metodach dawkowania zabiegów wodoleczniczych, uwzględniających
powierzchnię ciała oraz czas trwania zabiegu.
57
Odczyn ustroju na bodźce termiczne zależy ponadto od wielu czyn-
ników, takich jak: wiek, płeć oraz stosunek powierzchni ciała do objętości.
Dzieci, starcy i kobiety są bardziej wrażliwi na te bodźce. Osoby tęgie,
mające dużą objętość ciała przy względnie małej jego powierzchni oraz
grubą podściółkę tłuszczową, znoszą gorzej zabiegi cieplne, ponieważ
oddawanie ciepła otoczeniu jest u nich utrudnione. Odwrotnie osoby
szczupłe gorzej znoszą zabiegi zimne, ze względu na ułatwione oddawanie
otoczeniu ciepła przez względnie dużą, w stosunku do objętości, powierz-
chnię ich ciała.
Na odczyn ustroju na zabiegi wodolecznicze wpływają również rytmy
biologiczne, a w szczególności okołodobowe rytmy termoregulacyjne. Ze
względów praktycznych warto pamiętać, że w godzinach od 3 0 0 do 15 0 0
występuje faza rozgrzewania organizmu, zaś od 15 0 0 do 3 0 0 faza ochładza-
nia. Reakcja ustroju będzie zatem silniejsza, jeśli wpływ stosowanej
temperatury będzie niezgodny z tym rytmem, tzn. w wypadku stosowania
zimnych zabiegów rano, a ciepłych wieczorem. Stosowanie zabiegów
wodoleczniczych wymaga przestrzegania zasad postępowania, które moż-
na sprowadzić do następujących zaleceń:
Przed zleceniem zabiegu konieczne jest dokonanie oceny stanu gospoda-
rki cieplnej chorego, przede wszystkim w aspekcie jego wrażliwości na
bodźce termiczne. Postępowanie to ułatwia dobór właściwej temperatury
wody użytej do zabiegu.
Należy pouczyć chorego, aby przed każdym zabiegiem wodoleczniczym
opróżnił pęcherz moczowy, a jeśli ma być to zabieg długotrwały, konieczne
jest również oddanie stolca.
W trakcie serii zabiegów obowiązuje zasada stopniowanego nasilania
termicznych i mechanicznych bodźców, z uwzględnieniem okołodobowego
rytmu termoregulacyjnego ustroju.
Należy pamiętać o bacznej obserwacji chorego w trakcie zabiegu
wodoleczniczego. Szczególną uwagę należy zwracać na barwę warg
i policzków, których zblednięcie lub zasinienie w czasie zabiegu powinno
być sygnałem do jego przerwania. Wystąpienie tych objawów może być
następstwem nieprawidłowej reakcji na bodźce termiczne lub też wynikiem
ich nieprawidłowego doboru.
W czasie zabiegu należy również kontrolować częstość tętna, pamięta-
jąc, że jego przyspieszenie do ok. 100/min jest przeciwwskazaniem do
stosowania zabiegów cieplnych.
Po każdym zabiegu ciepłym lub gorącym powinno się zastosować krótki
58
zabieg zimny, aby w ten sposób zapobiec utracie ciepła przez rozszerzone
naczynia krwionośne skóry.
Pomieszczenia zabiegowe muszą być odpowiednio ogrzane i dobrze
wietrzone. Zabiegi gorące powinno się wykonywać w pomieszczeniu
o temperaturze 22-24°C, zaś zabiegi zimne w temperaturze 25-27°C.
Kąpiele
Kąpielą nazywa się postępowanie, w którym całe ciało lub jego część
pozostaje przez określony czas zanurzone w ośrodku o odpowiedniej
temperaturze.
Kąpiel zimna. Temperatura wody od 8 do 20°C. Czas trwania kąpieli od
kilku sekund do 1 minuty, w zależności od stanu ogólnego i samopoczucia
chorego.
59
Kąpiel chłodna. Temperatura wody od 20 do 27°C. Czas trwania kąpieli
5-15 minut.
Metodyka. Kąpiele zimne i chłodne wykonuje się w specjalnych wan-
nach, zwykle drewnianych, lub basenach. W czasie kąpieli chory powinien
wykonywać energiczne ruchy i rozcierać ciało w celu przyśpieszenia
odczynu naczyniowego.
Wskazania. Choroby przemiany materii — otyłość, cukrzyca.
Przeciwwskazania. Choroby serca i naczyń, choroby nerek, niedokrwi-
stość, nerwice, nerwobóle.
Kąpiel letnia. Temperatura wody od 28 do 33°C. Czas kąpieli 10-20 mi-
nut.
Wskazania. Kąpiele letnie wykonuje się w stanach podciśnienia tęt-
niczego, dychawicy oskrzelowej, niektórych chorobach układu nerwowe-
go, w stanach nadmiernej pobudliwości.
Kąpiel ciepła. Temperatura wody od 34 do 37°C. Czas kąpieli 10-30
minut.
Wskazania. Kąpiele ciepłe wykonuje się zwykle jako zabieg higieniczny,
stosuje się je również w stanach wzmożonej pobudliwości, bezsenności,
w niektórych chorobach skóry.
Kąpiel kinezyterapeutyczna. W kąpieli tej wykorzystuje się opisane wyżej
odciążające i oporowe działanie wody.
Metodyka. Kąpiele wykonuje się w wannach kinezyterapeutycznych
o specjalnej budowie, o wymiarach 3 x 3, 5 x 1,5 m, lub przystosowanych
basenach kąpielowych. Baseny mają zwykle zróżnicowaną głębokość
wody, co umożliwia wykonywanie w nich ćwiczeń przez dzieci i osoby
dorosłe. Chorych porażonych zanurza się w wodzie za pomocą specjalnego
dźwigu, którym po zakończeniu kąpieli podnosi się chorego z basenu.
Osoby poddawane kąpieli kinezyterapeutycznej wymagają stałego nad-
zoru instruktora gimnastyki leczniczej, który jest odpowiedzialny za
celowość, właściwe wykonywanie ćwiczeń i bezpieczeństwo chorego.
Temperatura wody w wannach kinezyterapeutycznych wynosi w zależ-
ności od wskazań 34-37°C. Temperatura wody w basenie kąpielowym
powinna być zbliżona do obojętnego punktu cieplnego skóry. Nie może
być ona zbyt wysoka, ponieważ w trakcie wykonywania ćwiczeń czynnych
chory wytwarza ciepło. Niezależnie od tego ciepła woda powoduje
rozszerzenie obwodowych naczyń krwionośnych, szczególnie silnie wyra-
żone przy wykonywaniu ruchów, oraz zmniejszenie napięcia mięśni. Tak
60
więc temperatura wody w basenie powinna być przystosowana do stanu
układu krążenia chorego oraz celu prowadzonych z nim ćwiczeń.
W basenach, w których prowadzi się ćwiczenia z dziećmi, temperatura
wody powinna być o 2 - 3 stopnie wyższa od stosowanej dla dorosłych.
Wodę w wannach kinezyterapeutycznych należy zmieniać po każdej
kąpieli, w basenach zaś zmieniać okresowo i odkażać zgodnie z obowiązu-
jącymi przepisami sanitarno-epidemiologicznymi.
Wskazania. Są one bardzo rozległe, dotyczą jednak głównie schorzeń
narządu ruchu, chorób układu nerwowego z zaburzeniami czynności
ruchowych oraz wad postawy. Ćwiczenia w wodzie stanowią ważny
czynnik w kompleksowym postępowaniu rehabilitacyjnym.
Przeciwwskazania. Niewydolność krążenia, choroby nowotworowe,
czynna gruźlica płuc, reumatoidalne zapalenie stawów, gruźlica stawów
i zakaźne choroby skóry.
Kąpiel o temperaturze wzrastającej, wg Schweningera-Hauffego. Zabieg
polega na kąpieli kończyn górnych lub dolnych w wodzie, której tem-
peratura wzrasta stopniowo w czasie zabiegu od 35 do 42°C.
Metodyka. Kąpiel wykonuje się w specjalnym urządzeniu, składającym
się z wanienek na wodę, przystosowanych kształtem do rodzaju zabiegu,
oraz elektrycznego urządzenia ogrzewczego, umożliwiającego ogrzewanie
wody w taki sposób, aby jej temperatura wzrastała o jeden stopień w czasie
2 - 3 minut.
Łączny czas zabiegu wynosi od 15 do 25 minut, w zależności od wskazań
i stanu ogólnego chorego. Po upływie 10- 15 minut od chwili rozpoczęcia
zabiegu występuje u chorego uczucie ciepła, zaczerwienienie skóry i poce-
nie się.
W zależności od wskazań i odczynu chorego wykonuje się kąpiele jednej
lub obu kończyn. W czasie zabiegu należy bacznie obserwować chorego,
a wystąpienie zblednięcia lub sinicy należy traktować jako sygnał do
natychmiastowego przerwania zabiegu.
Kąpiele o temperaturze stopniowanej wskazują korzystny wpływ na
czynność serca i obniżają ciśnienie krwi, szczególnie u osób z nadciśnieniem
tętniczym.
Wskazania. Nadciśnienie tętnicze bez zmian chorobowych w narządach,
nerwice naczynioruchowe.
Bezwzględne przeciwwskazania do stosowania kąpieli o stopniowanej
temperaturze stanowią niewyrównane wady serca.
61
Kąpiele parowe. Kąpiel parowa całkowita, zwana inaczej łaźnią parową.
Kąpiel wykonuje się w specjalnie przystosowanym pomieszczeniu, do
którego doprowadza się parę wodną przez rury znajdujące się pod
ławkami. Schodkowate ustawienie ławek umożliwia choremu przeniesienie
się do wyższej części pomieszczenia, gdzie panuje wyższa temperatura.
W pomieszczeniu znajduje się również instalacja z zimną wodą. Działanie
kąpieli parowej polega na przegrzaniu ustroju.
Temperatura w pomieszczeniu zabiegowym waha się od 40 do 45°C.
Czas trwania zabiegu wynosi 15-30 minut.
Po zakończeniu kąpieli stosuje się zwykle letni natrysk lub kąpiel.
Zabiegi wykonuje się dwa do trzech razy w tygodniu. W czasie kąpieli
parowej można stosować rozcieranie ciała lub chłostanie gałązkami
wierzbowymi, lub brzozowymi, w celu wzmożenia odczynu ze strony
powierzchownych naczyń krwionośnych.
Należy nadmienić, że kąpiel parowa całkowita stanowi formę intensyw-
nego zabiegu cieplnego ze względu na utrudnione w atmosferze pary
wodnej parowanie wydzielanego potu.
Łaźnia parowa szafkowa. Zabieg wykonuje się w drewnianej szafce, do
której doprowadzana jest para wodna. W czasie zabiegu chory siedzi na
krzesełku umieszczonym w szafce. Głowa chorego znajduje się poza
szafką, dzięki czemu nie oddycha on parą wodną. Ze względu na
obciążający ustrój charakter tego zabiegu na głowę i okolice serca stosuje
się zwykle zimne okłady.
Temperaturę powietrza nasyconego parą wodną ustala się w zależności
od wskazań i stanu ogólnego chorego. Zwykle waha się ona od 40 do 50°C.
Czas zabiegu wynosi 10-20 minut.
Wskazania. Zaburzenia przemiany materii, szczególnie otyłość, prze-
wlekłe stany zapalenia stawów i zapalenia okołostawowe, nerwobóle.
Przeciwwskazania. Niewydolność krążenia, choroba nadciśnieniowa,
stany wyniszczenia, skłonność do krwawień, stany chorobowe w okresie
ostrym.
Kąpiel wirowa. Tę postać kąpieli nazywa się również masażem wirowym.
W zabiegu tym wykorzystuje się w celach leczniczych wpływ cieplny wody
oraz jej oddziaływanie mechaniczne, związane z ruchem wirowym.
Metodyka. Zabiegi wykonuje się w specjalnych zbiornikach, przy-
stosowanych do zabiegów na kończynach górnych, kończynach dolnych
lub dla całego ciała. Zbiorniki te są wyposażone w urządzenia o napędzie
mechanicznym, wprawiające wodę w ruch wirowy. Kąpiel wirowa stanowi
62
formę łagodnego masażu skojarzonego z wpływem ciepła. Powoduje ona
rozluźnienie tkanek, zmniejszenie napięcia mięśniowego, poprawę ukrwie-
nia oraz złagodzenie bólu.
Temperatura wody używanej do kąpieli waha się — w zależności od
wskazań — od 32 do 40°C Czas zabiegu wynosi 15-20 minut.
Wskazania. Przewlekłe stany zapalne, stany pourazowe, przewlekłe
zapalenia stawów i zapalenia okołostawowe, przykurcze bliznowate.
Półkąpiele
63
Wskazania. Przewlekłe schorzenia gośćcowe, nerwobóle, przewlekłe
stany zapalne narządów rodnych oraz układu moczowego.
Przeciwwskazania. Półkąpieli gorących nie wykonuje się u osób wynisz-
czonych i w wieku starczym.
Natryski
64
W skład katedry natryskowej wchodzi mieszadło, umożliwiające szybką
zmianę temperatury wody, oraz regulator jej ciśnienia. Wartość tem-
peratury oraz ciśnienia odczytuje się na przyrządach pomiarowych umiesz-
czonych w płycie czołowej katedry. Strumień wody kształtuje się specjal-
nymi nasadkami.
W wodolecznictwie stosuje się natryski ruchome, stałe i parowe.
Natryski ruchome. Do tej grupy zalicza się natryski polegające na
działaniu ruchomego, różnie ukształtowanego strumienia wody na od-
powiednie okolice ciała osoby stojącej w odległości 3-4 m od katedry
natryskowej.
Natrysk biczowy (natrysk skupiony). Strumień wody wydobywający się
pod znacznym ciśnieniem (152 - 304 kPa — 1,5-3 atm) z węża gumowego,
zakończonego odpowiednią nasadką, o średnicy otworu ok. 1 cm, może
być okresowo przerywany, co powoduje działanie zbliżone do uderzeń
bicza.
Natrysk biczowy wykonuje się zwykle wodą chłodną lub o temperaturze
zmiennej. Kierunek prowadzenia strumienia wody po ciele osoby poddanej
natryskowi biczowemu przedstawiono na ryc. 10.
Natrysk szkocki. Odmianę natrysku biczowego stanowi natrysk o zmien-
nej temperaturze, zwany natryskiem szkockim. Wykonuje się go pod
ciśnieniem od 202,6 do 304,0 kPa (2-3 atm), stosując na przemian wodę
gorącą 38-42°C w czasie od 1/2 do 1 minuty i wodę zimną 10-15°C
w czasie kilku sekund. Zabieg kończy się po 3 minutach stosowaniem wody
zimnej.
W natrysku tym zamiast wody gorącej można używać strumienia pary
wodnej.
Natrysk nitkowaty. Jest to rodzaj natrysku biczowego. Wykonuje się go
dzięki zastosowaniu specjalnej nasadki o bardzo małej średnicy (0,5 mm)
i wysokiego ciśnienia wody 204-405,2 kPa (3-4 atm). Uderzenie bardzo
cienkiego strumienia wody wywołuje silny odczyn ze strony naczyń
krwionośnych skóry, utrzymujący się pewien czas po zakończeniu zabiegu.
Siła uderzenia zależy oczywiście od odległości chorego od katedry
natryskowej, ponieważ w miarę zwiększenia się odległości strumień wody
ulega rozpyleniu, a uderzenie jego staje się mniej efektywne.
Natrysk wachlarzowy. Dzięki zastosowaniu specjalnej nasadki z od-
powiednio ukształtowaną szczeliną uzyskuje się strumień wody w formie
wachlarza. Oddziaływanie mechaniczne na skórę osoby poddanej temu
zabiegowi jest słabsze w porównaniu z wymienionymi wyżej natryskami.
5 Fizykoterapia 65
Ryc. 10. Kierunek prowadzenia strumieniu wody w natrysku biczowym (wg Jankowiaka).
66
Natrysk płaszczowy (natrysk boczny). Natrysk wykonuje się w specjal-
nym urządzeniu w kształcie klatki papuziej, o wymiarach odpowiadają-
cych wzrostowi i objętości człowieka, zbudowanej z pionowo ustawionych
rur. Z otworów o małej średnicy, znajdujących się w rurach, wydobywają
się strumienie wody w kierunku osi centralnej klatki, uderzając w ciało
znajdującego się w niej człowieka (ryc. 11).
67
Natryski specjalne
68
z pompy pobierającej wodę z wanny lub basenu, sprężarki oraz systemu
ogrzewczego, zapewniającego właściwą temperaturę (40-50°C) oraz ciś-
nienie wody (152-405 kPa - 1,5-4 atm) wydobywającej się przez
odpowiednią nasadkę węża gumowego. Należy pamiętać, że temperatura
wody w strumieniu natryskowym musi być wyższa od temperatury wody
w wannie (35-38°C).
Osoba poddana natryskowi leży wygodnie w wannie wypełnionej wodą.
Głowa spoczywa na specjalnej podpórce lub pasie zawieszonym między
ścianami wanny. Oddziaływanie masażu zależy od temperatury wody oraz
ciśnienia pod jakim wydobywa się ona z nasadki węża gumowego. Należy
pamiętać, że oddziaływanie mechaniczne strumienia wody jest największe
pod kątem 90°, zaś zmniejszenie kąta osłabia działanie. Osoba wykonująca
natrysk powinna w trakcie zabiegu kontrolować ręką temperaturę, ciś-
nienie wody oraz stan napięcia mięśni. Ciśnienie wody dawkuje się tak, aby
ulegało zwiększeniu w miarę trwania zabiegu.
Natrysk podwodny znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu chorób
narządu ruchu, nerwobólu, w szczególności nerwu kulszowego.
69
Natrysk nasiadowy (natrysk wstępujący). Do wykonania tego natrysku
używa się specjalnego urządzenia, składającego się z siedzenia, pod którym
znajduje się nasadka sitkowa (ryc. 13).
Wytryskające z nasadki strumienie wody uderzają w okolicę krocza
osoby poddanej zabiegowi.
Natrysk nasiadowy przy użyciu wody chłodnej stosuje się zwykle
w guzkach krwawniczych odbytnicy lub przy jej wypadaniu.
Wskazania i przeciwwskazania
do stosowania natrysków
Polewania
70
wydobywała się ona pionowo z trzymanego węża na wysokość 15 cm. W czasie polewania
należy dążyć do tego, aby woda pokrywała szerokim płaszczem możliwie największą
powierzchnię części ciała poddawanej zabiegowi. Polewania można również wykonywać
używając naczyń z wodą.
Przed rozpoczęciem zabiegu częściowego poleca się choremu umycie twarzy i szyi zimną
wodą, a przed polewaniem całkowitym również i klatki piersiowej. Po zakończeniu polewania
wyciera się ciało ręcznikiem i poleca gimnastykę lub spacer.
Polewania częściowe
Polewanie karku wykonuje się przy użyciu węża połączonego z siecią wodociągową lub
irygatora. Zabieg trwa od 1 do 2 minut. Wpływa on na pogłębienie oddechu i zmniejszenie
duszności w napadzie dychawicy oskrzelowej.
Polewanie ramion. Zabieg rozpoczyna się od palców prawej ręki, polewając stopniowo coraz
to wyższe partie jej zewnętrznej powierzchni. Po osiągnięciu wysokości łopatki wraca się ponow-
nie ku dłoni. Każdą kończynę polewa się kilka razy. Łączny czas zabiegu wynosi od 2 do 3 minut.
Polewanie wykonuje się w nerwicy, bezsenności oraz kurczu pisarskim.
Polewanie grzbietu. Rozpoczyna się je od bocznej powierzchni grzbietu, dochodząc do
wysokości stawu barkowego, taką samą czynność wykonuje się po stronie przeciwnej.
Polewanie trwa od 1 do 2 minut.
Polewanie klatki piersiowej i kończyn górnych. Wykonuje się je u chorego pozostającego
w skłonie. Polewanie rozpoczyna się od palców prawej ręki, dochodząc do stawu barkowego.
Następnie wykonuje się polewanie lewej ręki. W okolicy mięśnia naramiennego przechodzi się
na klatkę piersiową, gdzie wykonuje się pionowo ustawionym wężem okrężne polewanie
wokół brodawki sutkowej u mężczyzny, a sutka u kobiet.
W czasie polewania grzbietu i barków dłoń osoby wykonującej zabieg chroni kark i głowę
przed działaniem wody. Łączny czas zabiegu wynosi od 1 do 2 minut. Polewanie klatki
piersiowej i kończyn górnych jest zabiegiem oddziałującym silnie bodźcowo.
Polewania grzbietu oraz polewania klatki piersiowej i ramion wykonuje się w przewlekłych
nieżytach oskrzeli, dychawicy oskrzelowej i rozedmie płuc.
Polewanie brzucha. Wykonuje się głównie w stanach upośledzonej czynności ruchowej jelit
oraz w nieżytach żołądka i jelit.
Nie wolno stosować polewań brzucha w stanach zapalnych pęcherza moczowego.
Polewanie kończyn dolnych. Polewanie podudzi rozpoczyna się od stopy, po stronic
zewnętrznej w okolicy kostki. Następnie polewa się wewnętrzną powierzchnię łydki,
dochodząc do kolana, i z kolei wewnętrzną powierzchnię podudzia, aż do okolicy kostki
wewnętrznej. W opisany sposób polewa się przednią i tylną część podudzia.
Polewanie można rozszerzyć na całą kończynę, dochodząc do okolicy stawu biodrowego.
Czas polewania jednej kończyny wynosi 1 min.
Zabieg ten wykonuje się w leczeniu nerwobólu nerwu kulszowego, w niektórych chorobach
gośćcowych, w żylakowatości kończyn dolnych oraz przewlekłych nieżytach nosa i gardła.
71
Polewania całkowite
Zasadą ich wykonywania jest równomierne pokrycie całego ciała płaszczem spływającej wody.
W czasie polewania chory rozciera ramiona i klatkę piersiową. Zabiegi te wykonuje się głównie
w chorobach przemiany materii, nerwicach oraz w celach wzmacniających i hartujących.
Zmywania
Stanowią one bardzo łagodną postać zabiegu wodoleczniczego. Polegają na zmywaniu ciała
gąbką lub ręcznikiem zmoczonym w zimnej wodzie (15- 20°C), a następnie wytarciu suchym
ręcznikiem. Zabieg rozpoczyna się od zmycia kończyn dolnych, które po wytarciu okrywa się
ciepłym kocem lub kołdrą. W analogiczny sposób postępuje się z kończynami górnymi, klatką
piersiową i brzuchem. Po zakończeniu zmywania, trwającego od 2 do 3 minut, w cieplejszej
porze roku poleca się choremu udanie się na spacer. Jeśli chory nie może opuścić łóżka, to
okrywa się go ciepło.
Zmywania wpływają w łagodny sposób hartująco i pobudzająco na układ krążenia
i oddychania.
Nacierania
72
Czas trwania zabiegu powinien być krótki. Po zakończeniu zabiegu chory odpoczywa pół
godziny.
Nacieranie całkowite. Zabieg wykonuje się u chorego w pozycji stojącej po uprzednim
zanurzeniu w zimnej wodzie. Ciało chorego okrywa się dużym prześcieradłem o wymiarach
2 x 3 m, zmoczonym w zimnej wodzie. Prześcieradło powinno ściśle przylegać do ciała.
Następnie dokonuje się szybkiego i energicznego nacierania, postępując od ramion ku
stopom.
Nacieranie powinno w krótkim czasie (1 - 2 min) wywołać odczyn naczyniowy, wyrażający
się zaróżowieniem skóry oraz uczuciem ciepła i rześkości. Nacierania nie wolno wykonywać
u osób, które nie reagują na nie odczynem naczyniowym. Po nacieraniu, w zależności od stanu
chorego, zleca się odpoczynek lub spacer. Natężenie bodźców mechanicznych można
zwiększyć stosując zamiast nacierań oklepywanie.
Wskazania. Przewlekły nieżyt oskrzeli, rozedma płuc, zaburzenia krążenia obwodowego,
nerwica.
Przeciwwskazania. Zaburzenia czucia, stany zapalne skóry, stany nadmiernej pobudliwo-
ści oraz wyczerpania psychicznego.
Zawijanie
Zabieg ten polega na szczelnym zawinięciu całego ciała prześcieradłem dobrze wyżętym
z zimnej wody. Następnie całe ciało owija się dokładnie ciepłym kocem. Po krótkotrwałym
uczuciu zimna występuje rozszerzenie naczyń krwionośnych i uczucie ciepła. Po upływie
około godziny występują poty.
Zabieg ten trwa od 20 minut do 2 godzin. Po zabiegu stosuje się zwykle chłodny natrysk.
Zawijania wywierają uspokajający wpływ na chorego. Można stosować również zawijania
letnie (25 - 30°C), które także działają uspokajająco.
Okłady
73
Okłady zimne działają kojąco i przeciwzapalnie. Dzięki zwężeniu naczyń krwionośnych
wpływają hamująco na krwawienia.
Okłady rozgrzewające. Pod wpływem tych okładów występuje ogrzanie skóry ciepłem
wytwarzanym przez ustrój. Polegają one na położeniu na określoną część ciała złożonego
w kilka warstw płótna, uprzednio zanurzonego w zimnej wodzie 10-14°C, a następnie dobrze
wyżętego. Na płótno kładzie się materiał utrudniający parowanie, np. ceratę lub folię
plastykową, o wymiarach 2 - 3 cm większych od warstwy płótna zwilżonego wodą,
a następnie — dostatecznie grubą warstwę materiału wełnianego lub flaneli.
Podobnie wykonuje się tzw. okłady Priessnitza. W okładach tych na warstwę płótna
zwilżonego zimną wodą kładzie się warstwy suchego płótna, a następnie wszystko owija
wełnianą chustą lub flanelą.
Okłady rozgrzewające powodują znaczny odczyn ze strony powierzchownych i głębszych
naczyń krwionośnych oraz działają kojąco w przypadku bólu.
Okłady rozgrzewające w zależności od szybkości wysychania zmienia się po upływie 3-8
godzin. Szybciej wysychające okłady Priessnitza zmienia się po 2-6 godzinach.
Spośród podstawowych wskazań do stosowania okładów rozgrzewających należy wymie-
nić przewlekłe miejscowe stany zapalne oraz stany zejściowe po przebytych urazach.
W celu zwiększenia skuteczności okładów rozgrzewających stosuje się w nich roztwory
octanu glinu, rywanolu, odwaru rumianku oraz innych leków.
Okłady gorące. Do okładów używa się wody o temperaturze 40-45°C. Okład okrywa się
szczelnie ciepłym kocem lub flanelą, a niekiedy, w celu zwiększenia działania cieplnego,
kładzie się bezpośrednio na okład termofor z gorącą wodą lub woreczek z ogrzanym
piaskiem.
Okłady gorące wywołują silne przekrwienie skóry, działają przeciwzapalnie i przyspieszają
wchłanianie wysięków zapalnych. Działają one uśmierzająco w nerwobólach oraz zmniejszają
napięcie mięśni.
Wilgotne zawijania i okłady z wełny parowanej. Metoda gorących zawijań przy użyciu wełny
parowanej jest znana jako metoda Kenny, od nazwiska australijskiej pielęgniarki, która
stosowała ją w leczeniu porażeń w przebiegu choroby Heinego-Medina.
Zawijania przy użyciu wełny parowanej mogą być ogólne i miejscowe.
Do zabiegu ogólnego używa się dwóch wełnianych koców i ceraty. Jeden koc wraz z ceratą
rozpościera się na łóżku, drugi zaś ogrzewa się parą wodną w specjalnym kuble lub
autoklawie. Po owinięciu chorego gorącym, miernie wilgotnym kocem zawija się go następnie
ceratą i suchym kocem. Czas zabiegu wynosi 30-60 minut, w trakcie którego dwukrotnie
zmienia się ogrzany koc. Zabiegi wykonuje się 2-3 razy dziennie.
Zabiegi miejscowe wykonuje się w postaci gorących okładów z wełny parowanej, wśród
których wyróżnia się:
Okład zawijany. Zabieg wykonuje się w taki sam sposób, jak zawijania wełną paro-
waną.
Okład zapinany. Wykonuje się go przez nałożenie kawałków wełny ogrzanej parą wodną na
międzystawowe odcinki kończyn. Gorącą, wilgotną wełnę owija się następnie wełną suchą,
podszytą ceratką i zapina agrafkami. W trakcie zabiegu gorącą, wilgotną wełnę zmienia się
kilkakrotnie.
74
W leczeniu porażeń występujących w przebiegu choroby Heinego-Medina zabieg ten
wykonuje się kilka razy dziennie. Zmniejsza on przykurcze mięśniowe, dzięki czemu możliwe
jest wykonywanie biernych ruchów kończyn.
Okład koncentrowany. Okład ten polega na szybkiej zmianie (co 2 minuty) okładów
z gorącej parowanej wełny w czasie 15 - 20 minut. W zabiegu tym nie stosuje się dodatkowego
zawijania wełną suchą.
Istota okładu polega na dostarczeniu ciału chorego dużych ilości ciepła. Okłady
koncentrowane stosuje się w zaburzeniach oddychania, występujących niekiedy w chorobie
Heinego-Medina w wyniku porażenia mięśni oddechowych.
W porażeniu mięśni wpływających na akt wdechu okłada się gorącą wełną całą klatkę
piersiową — z przodu i z tyłu, w przypadku zaś utrudnienia wydechu stosuje się okłady na
dolną część klatki piersiowej, plecy i brzuch, głownie w celu zmniejszenia napięcia mięśnia
przepony.
Gorące zawijania i okłady z wełny parowanej można stosować z powodzeniem w leczeniu
przykurczów występujących w pourazowych stanach zejściowych.
Płukania
Płukania wykonuje się przy użyciu urządzenia zwanego irygatorem. Składa się ono z naczynia
na wodę, połączonego z rurką gumową, zakończoną odpowiednią kanką. Ciśnienie wody
reguluje się przez odpowiednio wysokie ułożenie naczynia.
Przy użyciu irygatora dokonuje się płukania pochwy, stosowanego w stanach zapalnych
pochwy i szyjki macicy.
Do płukania używa się wody czystej, wody z dodatkiem odpowiednich środków
farmakologicznych lub wody mineralnej. Temperatura wody wynosi 37-40°C, a ilość użyta
do płukania waha się od 1 do 201. Czas zabiegu wynosi od 10 do 20 minut, ogółem wykonuje
się 10-20 zabiegów.
W podobny sposób dokonuje się płukania jelita grubego. Po opróżnieniu jelita z mas
kałowych za pomocą wlewu oczyszczającego wprowadza się do jelita wodę w ilości od 0,5 do
1 1.
Jelito opróżnia się z wody przez zdjęcie rurki gumowej z kanki, poruszanie kanką
umożliwia wolne opróżnianie jelita. Czynność płukania można powtarzać kilkakrotnie
w czasie jednego zabiegu.
W zależności od temperatury wody uzyskuje się wpływ na czynność ruchową jelita — woda
ciepła zmniejsza czynność ruchową jelita, woda chłodna powoduje jej wzmożenie.
Płukanie jelita grubego wykonuje się w stanach zapalnych. Prócz tego płukania jelita ciepłą
wodą stosuje się w kamicy nerkowej w celu ułatwienia wydalenia złogów, w stanach zapalnych
pęcherza moczowego i w przewlekłych zapaleniach narządu rodnego.
75
Pierwsza pomoc w przypadku utonięcia
77
Promieniowanie nadfioletowe jest promieniowaniem niewidzialnym
o długości fali od 100 do 400 nm. W widmie promieniowania elektromag-
netycznego umiejscowione jest ono bezpośrednio za obszarem fioletu
widma widzialnego. Do celów leczniczych stosuje się promieniowanie
nadfioletowe o długości fali od 200 do 380 nm.
Umiejscowienie wymienionych rodzajów promieniowania w widmie
promieniowania elektromagnetycznego przedstawia ryc. 14.
78
promieniowanie pochłonięte. Na przebieg reakcji fotochemicznych nie ma
wpływu promieniowanie odbite, przepuszczone lub rozproszone". Z pra-
wa tego wynika zatem, że odczyny wywołane w tkankach przez promienio-
wanie elektromagnetyczne będą zależały od ilości pochłoniętej energii.
Zdolność przenikania w głąb skóry wykorzystywanych w światłolecz-
nictwie rodzajów promieniowania jest różna. Na rycinie 15 przedstawiono
głębokość przenikania przez skórę promieniowania podczerwonego, wi-
80
Działanie biologiczne promieniowania
podczerwonego
6 Fizykoterapia o1
Odczyn organizmu na promieniowanie podczerwone może być miej-
scowy lub ogólny.
Odczyn miejscowy występuje w skórze w miejscu jej napromieniowania,
obejmując jednak swym zasięgiem sąsiadujące z nim okolice. Polega on na
rozszerzeniu naczyń krwionośnych skóry, powodującym jej zaczerwienie-
nie; stąd odczyn ten nazywa się rumienieni cieplnym. Rumień cieplny
w odróżnieniu od rumienia fotochemicznego (patrz rozdz. Promieniowa-
nie nadfioletowe) wykazuje kilka charakterystycznych cech, a mianowicie:
— występuje on w trakcie naświetlania, a jego nasilenie wzrasta w miarę
czasu oddziaływania promieni podczerwonych,
- zaczerwienienie skóry jest nierównomierne i plamiste w wyniku
rozszerzenia głębiej położonych naczyń krwionośnych skóry,
- zanika on po pewnym, niedługim czasie od zakończenia naświet-
lania. Czas utrzymywania się rumienia zależy od dawki promieniowania
podczerwonego.
Oddziaływanie promieniowania podczerwonego na duże powierzchnie
skóry powoduje wystąpienie odczynu ogólnego organizmu na ciepło.
Odczyn ten został szczegółowo omówiony w rozdziale poświęconym
ciepłolecznictwu.
82
czerwonego żaru. Promienie podczerwone nagrzewają jej obudowę, która
staje się wtórnym źródłem długofalowego promieniowania podczerwone-
go. W użyciu są również urządzenia, w których źródłem promieniowania
jest spirala z drutu oporowego, nawinięta na stożek lub szpulę z materiału
żaroodpornego, jednak nie mające osłony. Jest zrozumiałe, że taki
promiennik będzie emitował promieniowanie podczerwone o krótszej fali.
Warto dodać, że drut oporowy ogrzany do temperatury czerwonego żaru
emituje promieniowanie podczerwone, którego maksimum przypada na
długość fali od 2000 do 3000 nm. Promiennik podczerwieni umieszczony
w reflektorze wklęsłym jest zasadniczym elementem lampy do leczniczego
stosowania promieni podczerwonych. Wyróżnić można lampy statywowe,
w których promiennik wraz z reflektorem i jego obudową jest umocowany
na statywie, oraz lampy przenośne, tzw. stołowe (ryc. 16).
84
I Wyróżnia się dwa typy lampy Sollux, a mianowicie: statywową oraz
stołową, zwaną również przenośną.
W lampie statywowej głowica jest umocowana na przegubowym wysięg-
niku, który można przesuwać wzdłuż rury statywu. Umieszczony we-
wnątrz rury statywu ciężarek, połączony linką stalową przez znajdujący się
na wierzchołku rury bloczek z częścią przesuwaną wysięgnika, równoważy
ciężar głowicy. Ułatwia to jej ustawienie na określonej wysokości. W pod-
stawie statywu znajduje się zwykle opornik, którym można regulować
żarzenie żarówki. Pokrętło opornika, a także wyłącznik są umieszczone na
obudowie podstawy. Wyposażenie podstawy w trzy kółka ułatwia prze-
mieszczanie lampy. W lampach statywowych używa się zwykle żarówek
o dużej mocy, np. 1000 W.
85
Lampa Sollux typu LSK i LSC*. Jest to lampa produkowana w wersji
statywowej (LSK) i stołowej (LSC).
Lampa Sollux LSK statywowa (ryc. 18) składa się z głowicy oraz statywu
na trójnożnej podstawie wyposażonej w kółka ułatwiające jej przemiesz-
czenie.
86
kolumny statywu. Właściwy kąt nachylenia głowicy umożliwiają pokrętła
usytuowane w miejscu połączenia głowicy z widełkami. Promiennik lampy
wytwarza promieniowanie podczerwone oraz widzialne. Maksymalne
natężenie promieniowania podczerwonego przypada na długość fali około
1400 nm, odpowiadającej krótkofalowemu promieniowaniu podczerwone-
mu, które wnika głębiej w tkanki aniżeli promieniowanie średnio- i długo-
falowe.
Lampy Sollux wyposażone są w komplet filtrów ze szkła uwiolowego
koloru czerwonego i niebieskiego. Szkło koloru czerwonego przepuszcza
promienie podczerwone i promienie widzialne czerwone, natomiast szkło
koloru niebieskiego przepuszcza głównie niebieskie promienie widzialne.
Filtry są zbudowane z prostokątnych płytek szklanych, zamocowanych
w ramce metalowej. Budowa taka zabezpiecza szkło przed pęknięciem.
Lampę Sollux na statywie wykorzystuje się do naświetlań dużych
powierzchni skóry. Jest oczywiste, że nie używa się wówczas tubusu.
Naświetlania takie wykonuje się zwykle z odległości 100 cm. Ważne jest,
żeby reflektor ustawić w taki sposób, aby z jednej strony światło
obejmowało równomiernie naświetlaną powierzchnię, z drugiej zaś usta-
wienie głowicy uniemożliwiało oparzenie chorego odłamkami szkła w wy-
padku pęknięcia żarówki. Do naświetlań miejscowych stosuje się tubus,
ograniczając w ten sposób wiązkę promieniowania. Odległość od otworu
tubusu do powierzchni naświetlanej wynosi zwykle od 40 do 50 cm. Należy
jednak dodać, że odległość ustala się, uwzględniając wrażliwość chorego na
ciepło. W naświetlaniach tych można używać filtrów, których rodzaj
dobiera się w zależności od wskazań. Pamiętać należy, że filtr niebieski
ogranicza oddziaływanie promieni podczerwonych. Poza tym światło
niebieskie działa uśmierzająco na ból i z tego względu znajduje za-
stosowanie w leczeniu nerwobólów i przeczulicy. Filtr czerwony stosuje się
w naświetlaniu stanów zapalnych tkanek miękkich, leczeniu trudno
gojących się ran, w przypadku wystąpienia nadmiernego odczynu rumie-
niowego po naświetlaniu promieniami nadfioletowymi oraz w leczeniu
odczynów skóry po terapii promieniami rentgenowskimi. Do naświetlań
miejscowych używa się również przenośnej lampy Sollux; ze względu na
mniejszą moc żarówki naświetlania wykonuje się z mniejszej odległości.
Swietlanki są urządzeniami do naświetlań promieniami podczerwonymi
i widzialnymi, w których źródłem promieniowania są liczne żarówki
umieszczone wewnątrz obudowy. Wyróżnia się świetlanki miejscowe oraz
całkowite, obecnie rzadko używane.
87
Budka Polano jest przedstawiona na ryc. 19. Składa się ona z obudowy
wykonanej z materiału źle przewodzącego ciepło. Po wewnętrznej stronie
obudowy jest umieszczonych kilka szeregów porcelanowych opraw wraz
z żarówkami. Są to żarówki z włóknem węglowym, których kolor dobiera
się w zależności od potrzeby. Pod każdą żarówką znajduje się niklowana
płyta, odbijająca emitowane przez nią promieniowanie. Liczba żarówek
zależy od rozmiarów świetlanki i może wynosić od 8 do 24. Na obudowie
znajduje się dwu- lub czteropozycyjny wyłącznik, umożliwiający kolejne
90
niowania nadfioletowego wywołuje ono skutki biologiczne i chemiczne,
które nie występują przy działaniu światła widzialnego.
Przepuszczalność różnych substancji dla promieniowania nadfioletowe-
go jest zróżnicowana. Bardzo dobrą przepuszczalność wykazuje kwarc,
który pochłania promieniowanie o długości fali krótszej od 180 nm.
W tabeli 4 zestawiono porównawczo zdolność przenikania promieniowa-
nia nadfioletowego przez szkło kwarcowe, powietrze, szkło okienne, filtr
Wooda oraz szkło Chance-Crookesa.
Tabela 4
Długość fali promieniowania nadfioletowego przenikającego przez różne ośrodki
91
Tabela 5
Ilość promieniowania nadfioletowego pochłoniętego w stosunku do przepuszczonego — w pro-
centach — przez warstwy skóry ludzkiej (wg Bochema)
Długość fali w nm
Grubość warstwy skóry w mm
200 250 280 300 400
92
Rumień fotochemiczny. Rumieniem fotochemicznym nazywa się odczyn
skóry na działanie promieni nadfioletowych, wyrażający się jej zaczer-
wienieniem w wyniku rozszerzenia naczyń krwionośnych. Zależność
odczynu rumieniowego skóry od długości fali promieniowania nad-
fioletowego przedstawia ryc. 20; wynika z niej, że najsilniej wyrażone
właściwości wywoływania odczynu rumieniowego wykazuje promieniowa-
nie o długości fali 297 nm oraz 250 nm.
1,0
93
Ryc. 21. Wrażliwość różnych okolic skóry na działanie promieniowania nadfioletowego
w skali pięciostopniowej: największa I, najmniejsza 5 (wg Kowarschika za Konarską).
94
tolerancji skóry, mogą powodować nieodwracalne uszkodzenia komórek
naskórka, a nawet skóry właściwej, co w następstwie prowadzi do ich
martwicy. Czas, jaki upływa od chwili ekspozycji na promienie nad-
fioletowe do wystąpienia pierwszych objawów rumienia, nazywa się
okresem utajenia. W okresie tym w wyniku reakcji fotochemicznych
wytwarzają się substancje, które następnie ulegają wolnemu wydzielaniu
z komórek i osiągają najwyższe stężenie w fazie maksymalnego nasilenia
rumienia. Okres trwania utajenia zależy od wielu czynników, głównie
jednak od dawki, długości fali promieniowania nadfioletowego oraz
wrażliwości osobniczej.
Rumień fotochemiczny cechuje charakterystyczny rozwój, zwany ina-
czej ewolucją, w którym wyróżnia się następujące fazy:
— okres utajenia, trwający od 1 do 6 godzin,
— okres narastania rumienia, obejmujący czas od wystąpienia pierw-
szych objawów rozszerzenia naczyń krwionośnych do osiągnięcia maksy-
malnego nasilenia rumienia, które występuje w 6 do 24 godzin od
ekspozycji, w zależności od dawki promieniowania nadfioletowego,
— okres ustępowania rumienia, którego czas trwania jest również
uzależniony od dawki promieniowania; po słabych dawkach trwa on kilka
godzin, a po dużych — nawet kilka dni.
Ewolucję rumienia fotochemicznego przedstawia ryc. 22.
W następstwie rumienia fotochemicznego dochodzi do zgrubienia
naskórka, jego łuszczenia się oraz zbrunatnienia skóry w wyniku groma-
dzenia się w niej pigmentu. Wpływ promieniowania nadfioletowego na
pigmentację skóry został szczegółowo omówiony w dalszej części niniej-
szego rozdziału.
Jeśli naświetlanie promieniami nadfioletowymi jest dokonane po uprze-
dnim oddziaływaniu promieni podczerwonych, to odczyn skóry jest
95
wzmożony. Naświetlanie promieniami podczerwonymi skóry, w której
występuje rumień fotochemiczny, powoduje jego osłabienie i szybsze
ustępowanie. Należy pamiętać, że odczyn rumieniowy skóry może być
znacznie osłabiony, a nawet zniesiony w przypadkach, gdy występują
uszkodzenia i stany zapalne nerwów. Rumień fotochemiczny wykazuje
wiele charakterystycznych cech, odróżniających go od rumienia cieplnego,
występującego w skórze po naświetlaniu promieniami podczerwonymi.
Rumień cieplny występuje w czasie napromienienia, podczas gdy rumień
fotochemiczny wykazuje opisaną wyżej ewolucję, której najbardziej cha-
rakterystyczną cechą jest występowanie okresu utajenia. Istnieją również
zasadnicze różnice w wyglądzie. Rumień cieplny ma wygląd plamisty,
podczas gdy rumień fotochemiczny jest jednolity; nasilenie zaczerwienienia
skóry zależy od stopnia odczynu. Ścisłe ograniczenie rumienia foto-
chemicznego do powierzchni skóry poddanej naświetlaniu różni go od
rumienia cieplnego.
Tworzenie pigmentu. W następstwie napromienienia skóry promieniami
nadfioletowymi dochodzi do jej brunatnego przebarwienia, zwanego
pigmentacją. Zależy ona od gromadzenia się barwnika, zwanego melaniną
lub pigmentem, w warstwie podstawnej naskórka.
Pigmentacja skóry, określana popularnie jako „opalenizna", zależy od
dawki promieni nadfioletowych oraz długości ich fali. Stwierdzono, że
najsilniej wyrażoną właściwość wytwarzania w skórze pigmentu wykazuje
promieniowanie o długości fali od 290 do 330 nm. Mechanizm po-
wstawania pigmentu, a ściślej mówiąc przebieg reakcji fotochemicznych,
nie jest jeszcze w pełni wyjaśniony. Przyjmuje się, że pigment powstaje
w komórkach znajdujących się w naskórku, zwanych melanoblastami,
w wyniku działania energii promieniowania nadfioletowego. Związek,
z którego powstaje pigment, nazywa się promelaniną lub propigmentem.
Jest nim prawdopodobnie bezbarwny aminokwas — tyrozyna, zawarta
w wymienionych wyżej melanoblastach. W wyniku utleniania tyrozyny
przez enzym, zwany tyrozynazą, powstaje również bezbarwny związek
nazywany w skrócie — DOPA (3,4-dwuhydroksyfenyloalanina). Pod
wpływem promieni nadfioletowych zostaje uczynniony enzym dopa-oksy-
daza, który w obecności jonów miedzi, spełniających rolę katalizatora,
powoduje polimeryzację i utlenienie DOPA do brunatnego barwnika
— melaniny. Barwnik ten wędruje do powierzchownych warstw naskórka
i zmienia barwę skóry. Rola pigmentacji skóry nie jest wyjaśniona. Pogląd,
jakoby ziarenka pigmentu tworzyły naturalny „parasol", chroniący głęb-
96
sze warstwy naskórka przed promieniowaniem nadfioletowym, nie znaj-
duje pełnego uzasadnienia; wiadomo bowiem, że odczynem ochronnym
skóry na promienie nadfioletowe jest zgrubienie naskórka, głównie jego
warstwy rogowej. Najlepszym dowodem tego jest fakt, że rumień foto-
chemiczny nie występuje na dłoniach i podeszwach stóp, których skóra ma
bardzo grubą warstwę rogową naskórka.
Przebarwienie skóry w wyniku działania promieni nadfioletowych
zależy od wielu czynników, spośród których istotną rolę należy przypisać
ilości zawartego w skórze propigmentu, stanowiącego materiał, z którego
powstaje pigment. Ważną rolę odgrywa również karnacja skóry, która jest
niejako wypadkową grubości naskórka, unaczynienia skóry oraz ilości
zawartego w niej pigmentu. Tak więc w jasnej skórze blondynów pigmenta-
cja po rumieniu fotochemicznym jest zwykle słabo wyrażona, w odróż-
nieniu od ciemnej skóry brunetów. Należy pamiętać, że pigmentacja
występuje również w następstwie działania promieni podczerwonych oraz
promieni rentgenowskich. Tak zwana opalenizna, która powstaje w wyni-
ku działania na skórę promieni słonecznych, jest wynikiem łącznego
działania promieni nadfioletowych, widzialnych i podczerwonych.
Wytwarzanie związków przeciwkrzywiczych. W organizmach zwierzę-
cych i roślinnych występują w małych ilościach związki organiczne zwane
sterolami. Są to wielopierścieniowe alkohole alicykliczne. Sterole wy-
stępujące w organizmach zwierzęcych nazywa się zoosterolami, występują-
ce w organizmach roślinnych — fitosterolami, a występujące w grzybach
- mikrosterolami. Niektóre z tych związków, zwane prowitaminami D,
mogą pod wpływem pochłoniętego przez nie promieniowania nadfioleto-
wego o długości fali poniżej 320 nm zmieniać nieznacznie strukturę
cząsteczki i w wyniku tego uzyskać właściwości zapobiegania i leczenia
krzywicy. Związki te nazywa się witaminami D.
Wyróżnia się witaminy D2 i D 3 . Witamina D2 powstaje pod wpływem
promieniowania nadfioletowego ze sterolu roślinnego, zwanego ergo-
sterolem, zaś witamina D3 (cholekalcyferol) występuje w organizmach
zwierzęcych, a jej prowitaminą jest sterol zawarty w wydzielinie gruczołów
łojowych ludzi i zwierząt, a mianowicie 7-dehydrocholesterol. U zwierząt
witamina D3 dostaje się do ustroju dzięki zlizywaniu jej z sierści, u ludzi zaś
wchłania się przez skórę. Witaminy D można uzyskać przez naświetlanie
promieniami nadfioletowymi produktów roślinnych i zwierzęcych, wyma-
ga to jednak dużej ostrożności, ponieważ zbyt intensywne ich naświetlanie
prowadzi do wytworzenia steroli o właściwościach toksycznych, tzw.
7 Fizykoterapia 97
toksosteroli. Z tych względów stosowane dawniej tzw. witaminizowanie
produktów spożywczych przez ich naświetlanie promieniami nadfioleto-
wymi nie znajduje obecnie szerszego zastosowania. Ostatnie badania
wykazały, że substancją czynną, odpowiedzialną za wchłanianie i przemia-
nę wapnia nie jest bezpośrednio witamina D3 (cholekalcyferol), lecz jej
metabolit. Ulega on bowiem w wątrobie hydroksylacji do 25-hydro-
ksycholekalcyferolu (25-HCC): w tej postaci krąży we krwi w połączeniu
z białkiem, a następnie w nerkach ulega dalszej hydroksylacji do 1,25-dwu-
hydroksycholekalcyferolu (1,25-DHCC).
98
wanego przez lampy kwarcowe, aby w ten sposób wyrównać niedobór
witaminy D. Problem ten nabiera szczególnego znaczenia w krajach
Północy, w których kąt padania promieni słonecznych jest mały, a dni
krótkie. Wzrastające uprzemysłowienie i towarzyszące mu zapylenie
powietrza stwarza również swego rodzaju barierę dla promieni nad-
fioletowych Słońca, ograniczając ich oddziaływanie przeciwkrzywicze.
Zwiększenie wrażliwości na promieniowanie nadfioletowe. Działanie
związków chemicznych zwiększających wrażliwość na promieniowanie
nadfioletowe polega na wywoływaniu w organizmie okresowych skutków
biologicznych, które normalnie nie występują przy działaniu nań promie-
niowania o danej długości fali. Związek zwiększający wrażliwość nie bierze
bezpośredniego udziału w tych reakcjach, a jest jedynie przenośnikiem
energii na składniki reakcji. Reakcje te zachodzą w obecności tlenu.
Zwiększenie zatem wrażliwości powstaje w wyniku pochłonięcia przez
naskórek promieni nadfioletowych o określonej długości fali przy jedno-
czesnym wpływie danego związku chemicznego.
Mechanizm działania związków zwiększających wrażliwość na promie-
niowanie nadfioletowe wyjaśnia tzw. efekt fotodynamiczny, polegający na
uszkadzaniu lub niszczeniu mikroorganizmów przy użyciu tych związków.
Wiadomo, że w normalnych warunkach bakterie zostają zabijane przez
promieniowanie o długości fali 260 nm. Ten sam efekt można uzyskać przy
użyciu promieniowania o długości fali 518 nm, jeśli doda się jednocześnie
do kultury bakterii roztworu eozyny, nawet w bardzo słabym rozcień-
czeniu. Zwiększenie wrażliwości na światło stanowi przyczynę wielu
chorób skóry i powstaje w wyniku działania związków chemicznych
wprowadzonych do ustroju lub w nim powstających.
Znane są liczne substancje i leki zwiększające wrażliwość na promieniowa-
nie nadfioletowe. Zalicza się do nich zawarte w niektórych roślinach
pochodne kumaryny, pochodne smołowcowe (smoła, dziegcie, antracen,
benzen), takie barwniki, jak eozyna, błękit metylenowy, róż bengalski,
naturalne olejki (bergamotowy, cedrowy, sandałowy, cytrusowy, laurowy)
oraz związki niektórych metali (żelazo, srebro, złoto, bizmut, arsen).
Spośród leków wrażliwość na promieniowanie nadfioletowe zwiększają
sulfonamidy, antybiotyki (tetracykliny), niektóre leki przeciwbakteryjne,
jak np. Negram, leki przeciwgrzybicze (gryzeofulwina), leki przeciwcu-
krzycowe (chlorpropamid, tolbutamid), pochodne fenotiazyny — prome-
tazyna (Diphergan), chlorpromazyna (Fenactil) - chlordiazepoksyd
(Elenium), diazepam (Relanium) oraz salicylamidy.
7* 99
Znaczne zwiększenie wrażliwości na promieniowanie nadfioletowe
występuje w wielu chorobach, jak np. w skórze pergaminowatej (xeroder-
ma pigmentosum), liszaju rumieniowatym (lupus erythematosus), porfirii
oraz zapaleniu skórno-mięśniowym (dermatomyositis).
Działanie bakteriobójcze promieni nadfioletowych. Skuteczne właściwo-
ści bakteriobójcze wykazują promienie nadfioletowe o długości fali 250 do
270 nm, spośród których najbardziej aktywne jest promieniowanie o dłu-
gości fali ok. 254 nm. Działanie bakteriobójcze promieni nadfioletowych
jest uwarunkowane pochłonięciem przez bakterie dostatecznej ilości
energii. W wyniku reakcji fotochemicznych dochodzi do zmian w (Struk-
turze białek bakterii i zahamowania ich procesów życiowych. Bardzo
wrażliwe na promieniowanie nadfioletowe są maczugowce błonicy, prątki
gruźlicy, pałeczki okrężnicy, pałeczki duru brzusznego i gronkowce.
Bakteriobójcze działanie promieniowania nadfioletowego jest wykorzys-
tywane do wyjaławiania pomieszczeń, narzędzi, wody itp. Do tych celów
używa się specjalnych lamp, wyposażonych w palniki emitujące promienio-
wanie o silnych właściwościach bakteriobójczych.
Wpływ promieni nadfioletowych na organizm ludzki. Wpływ promieni
nadfioletowych na organizm jest złożony, jeszcze w wielu szczegółach nie
wyjaśniony.
Podkreślenia wymagają jednak te skutki biologicznego oddziaływania,
które mają znaczenie dla leczniczego stosowania promieni nadfioletowych.
Działanie promieni nadfioletowych na skórę zależy w głównej mierze od
zachodzących w niej reakcji fotochemicznych. Do najważniejszych należy
regulacja tworzenia histaminy, opisana w części niniejszego rozdziału
poświęconej powstawaniu rumienia fotochemicznego.
Skóra poddana działaniu promieni nadfioletowych staje się lepiej
ukrwiona, bardziej elastyczna i mniej podatna na zakażenie. Pod wpływem
tych promieni, zwłaszcza o dłuższej fali, występuje też szybszy wzrost
komórek naskórka oraz zwiększenie liczby białych krwinek w miejscu
naświetlania. Dzięki temu naświetlanie promieniami nadfioletowymi sto-
suje się w leczeniu ran i trudno gojących się owrzodzeń, takich jak
owrzodzenia troficzne, odleżyny czy owrzodzenia w przebiegu żylakowa-
tości goleni. Do tych celów stosuje się promieniowanie o fali dłuższej niż
280 nm, ponieważ promieniowanie o fali krótszej niż 280 nm, mimo silnie
wyrażonego działania bakteriobójczego, powoduje jednak uszkodzenie
naskórka lub tkanki ziarninowej ran, czyli owrzodzeń.
W świetle współczesnych badań przyjmuje się, że leczniczy wpływ
100
promieni nadfioletowych wiąże się w poważnej mierze ze wzrostem
aktywności zawartych w ustroju wodorosiarczków. Wzrost aktywności
tych związków wpływa pobudzająco na wiele zachodzących w ustroju
reakcji redukcyjno-oksydacyjnych hormonów, witamin i enzymów. Być
może, że ten właśnie mechanizm jest odpowiedzialny za pobudzające
działanie promieniowania nadfioletowego na ustrój ludzki.
Promieniowanie nadfioletowe wywołuje w ustroju wiele zmian, które
zestawiono w tabeli 6.
Tabela 6
Zmiany w organizmie wywołane promieniowaniem nadfioletowym
101
Terapeutyczne lampy kwarcowe
106
wyłącznik, którego położenia oznaczone są literami UV oraz IR, służy do
włączania palnika kwarcowego i promiennika podczerwieni. W położeniu
UV zostaje włączony palnik kwarcowy i promiennik podczerwieni, w pozy-
cji zaś IR tylko promiennik podczerwieni. Obsługa lampy jest bardzo
prosta, bowiem po włączeniu jej do sieci elektrycznej należy ustawić
dźwigienkę pierwszego wyłącznika w pozycji Z, a następnie za pomocą
drugiego wyłącznika włączyć odpowiedni obwód, tzn. UV lub IR.
Ryc. 26. Lampa kwarcowa sta- Ryc. 27. Przenośna lampa kwarcowa Emita VT-400.
tywowa Helios L-9.
107
terapeutycznej. W oprawie znajduje się reflektor, w którego osi podłużnej
są umieszczone: promiennik promieniowania nadfioletowego ASH-400
o mocy 110 W, osłonięty filtrem eliminującym nie mające wpływu
terapeutycznego promieniowanie obszaru C, oraz dwa promienniki pod-
czerwieni. Część terapeutyczna jest połączona z podstawą za pomocą
przegubów, umożliwiających składanie lampy. W celu zabezpieczenia
przed uruchomieniem promienników zastosowano specjalny wyłącznik
rtęciowy, przerywający dopływ prądu przy złożonej lampie.
Po stronie prawej, na bocznej ścianie części terapeutycznej, znajdują się
dwa przełączniki klawiszowe oraz zegar odmierzający czas zabiegu. Jeden
z przełączników ma na biegunach oznaczenia 0 i 1, drugi zaś UV-IR oraz
IR. Lampę uruchamia się w ten sposób, że po podłączeniu jej do gniazda
wtykowego, mającego styk ochronny (uziemiony lub zerowy), włącza się
zasilanie przez wciśnięcie klawisza po stronie oznaczenia 1, a następnie
wciska się klawisz drugiego przełącznika po stronie oznaczenia UV-IR lub
IR, w zależności od tego, czy naświetlanie ma być dokonywane promienia-
mi nadfioletowymi łącznie z podczerwonymi, czy tylko podczerwonymi.
Po upływie ok. 2 min, w czasie których ustala się emisja promienników,
pokrętłem zegara odmierzającego czas nastawia się żądany czas naświet-
lania, którego zakończenie zegar sygnalizuje dzwonkiem. Zegar odmierza
czas w granicach od 0 do 15 min. Czas krótszy niż 15 min nastawia się w ten
sposób, że pokrętło obraca się do pozycji odpowiadającej 15 min,
a następnie cofa do pozycji odpowiadającej żądanemu czasowi. Po
zakończeniu zabiegu lampę wyłącza się, wciskając klawisz odpowiedniego
przełącznika po stronie oznaczenia 0. Lampę można złożyć dopiero po
ostygnięciu promienników, tzn. po upływie ok. 20 min.
Produkowana jest również wersja statywowa omawianej lampy, ozna-
czona symbolem Emita VT-410. Jest ona przeznaczona do stosowania
naświetlań ogólnych i miejscowych w gabinetach fizykoterapii. Konstruk-
cja oprawy lampy oraz jej obsługa jest taka sama, jak w przypadku lampy
Emita VT-400.
Lampa kwarcowa Bacha. Jest to lampa starego typu o specjalnej
budowie, przeznaczona do naświetlań miejscowych i ogólnych (ryc. 28).
Charakterystycznym dla niej elementem jest głowica, zbudowana z dwóch
półkul metalowych. Wewnątrz jednej z półkul jest umieszczony reflektor
oraz palniki argonowo-rtęciowy. Reflektor można oddalać lub zbliżać do
palnika. Jeśli palnik znajduje się w ognisku reflektora, powoduje to pewne
skupienie wiązki promieniowania; oddalenie reflektora od palnika powo-
108
duje jej rozbieżność. Druga półkula, wchodząc w skład głowicy, służy do
zasłonięcia palnika po zakończeniu naświetlania. Głowica jest umocowana
na ruchomym wysięgniku, umożliwiającym zmianę jej położenia. Wysięg-
nik może być ponadto przesuwany wzdłuż rury statywu. Zmiana położenia
głowicy wokół jej osi oraz możliwość ustawienia na odpowiedniej wysoko-
ści pozwalają zachować właściwą odległość i kąt padania — odpowiednie
dla danego naświetlania. W podstawie lampy znajduje się transformator
(jeśli palnik wymaga wyższego napięcia niż napięcie sieci) oraz przycisk
urządzenia zwiększającego napięcie w obwodzie palnika, które ułatwia
jego zapłon. Przełącznik zasilania jest umieszczony również w podstawie
lampy. Wyposażenie podstawy w kółka ułatwia przemieszczanie lampy.
Lampa kwarcowa Emita VS-700. Jest to lampa produkowana przez
Fabrykę Aparatury Elektromedycznej w Łodzi, przystosowana do na-
Ryc. 28. Lampa kwarcowa Bacha Ryc. 29. Lampa kwarcowa Emita VS-70().
(wg Jankowiaka).
109
świetlań ogólnych promieniami nadfioletowymi oraz podczerwonymi (ryc.
29 przedstawia widok ogólny lampy). Napięcie zasilające wynosi 220 V,
50 Hz. Lampa jest wyposażona w promiennik promieniowania nad-
fioletowego AS-700 o mocy 500 W oraz dwa promienniki podczerwieni
o mocy 1200 W. Promienniki podczerwieni są zbudowane z rurki
kwarcowej, wewnątrz której znajduje się spirala z drutu oporowego.
W oprawie lampy znajduje się reflektor z blachy aluminiowej o dużym
współczynniku odbicia promieniowania nadfioletowego oraz dwa reflek-
tory odbijające promieniowanie podczerwone. Oprawa jest zamocowana
w ramionach wysięgnika, co zwiększa zakres jej ruchów.
Przegubowe połączenie wysięgnika ze statywem umożliwia zmianę
wysokości i położenia oprawy. Ruch pionowy wysięgnika jest blokowany
pokrętłem znajdującym się w mechanizmie przegubu. W rurze statywu jest
umieszczony mechanizm sprężynowy, umożliwiający zmianę położenia
wysięgnika przy użyciu małej siły.
W obudowie podstawy lampy znajduje się zasilacz, przy użyciu którego
włącza się promienniki. Wyposażenie podstawy lampy w cztery kółka
zapewnia jej łatwe przemieszczanie. W podstawie lampy znajduje się
przełącznik, którego cztery klawisze są oznaczone symbolami: UV, IR,
UV + IR oraz 0. Wciśnięcie klawisza oznaczonego symbolem UV włącza
promiennik promieniowania nadfioletowego, IR — promiennik podczer-
wieni, zaś UV + IR włącza promienniki promieniowania nadfioletowego
i podczerwonego. Lampę wyłącza się przez wciśnięcie klawisza oznaczone-
go symbolem 0. Należy pamiętać, że naświetlanie można wykonywać
dopiero po upływie 5 min od chwili włączenia promiennika, tzn. po
ustaleniu się jego emisji, oraz że promiennik nadfioletu jest sprawny do
ponownego zapłonu po wystygnięciu. Należy również przestrzegać za-
chowania odpowiedniej odległości między promiennikiem nadfioletu
a osobą naświetlaną; odległość ta w wypadku omawianej lampy powinna
wynosić od 75 do 100 cm. Zmniejszanie tej odległości jest niedopuszczalne.
Natomiast naświetlania promieniami podczerwonymi można dokonywać
z odległości 50 cm. Omawianą lampę należy podłączyć do gniazda
wtykowego mającego styk ochronny, uziemiony lub zerowany.
Lampa kwarcowa Jesionka. Lampa ta jest przystosowana do naświetlań
całego ciała (ryc. 30). Jej charakterystyczną cechą jest duży reflektor
w kształcie ściętej pryzmy, wewnątrz którego znajduje się palnik kwarcowy
dużej mocy, w postaci prostej rurki. Konstrukcja i wyposażenie statywu są
analogiczne do lampy kwarcowej Bacha. Obecnie rzadko używana.
110
Ryc. 30. Lampa kwarcowa Jesionka.
111
Nowoczesne metody terapii
promieniowaniem nadfioletowym
112
zabiegu. W tylnej części oprawy znajduje się rama z osprzętem zasilania.
Napięcie zasilania wynosi 3 ~ 50 Hz 220 V, a znamionowany pobór mocy
4,85 kVA.
Konstrukcja i wyposażenie oprawy zapewniają równomierne napromie-
niowanie całego ciała chorego w pozycji stojącej, przy dużej intensywności
promieniowania, a jednocześnie niskiej temperaturze świetlówek.
Obsługa oprawy MOD-10. Oprawa przyłączona do źródła napięcia jest
gotowa do pracy, co sygnalizuje lampka kontrolna. Wciśnięcie właściwego
przycisku na pulpicie sterowniczym włącza zasilanie oprawy, co również
jest sygnalizowane lampką kontrolną. Cztery przełączniki umożliwiają
uruchomienie wentylatorów nawiewno-wyciągowych, trzy zaś kolejne
przełączniki służą do włączenia świetlówek wmontowanych w poszczegól-
ne ściany kabiny, co jest również sygnalizowane przez lampki kontrolne.
S Fizykoterapia 113
Ryc. 32. Widmo promieniowania lampy Psorilux 5050 wykorzystywane do PUVA.
114
promieniami nadfioletowymi o innym zakresie widma. Jest to promienio-
wanie o długości fali od 300 do 340 nm, czyli na granicy UVA i UVB.
Opisane nowe sposoby terapeutyczne są kolejnymi próbami leczenia
chorób skóry. Powinny być one stosowane pod kontrolą lekarską.
Nowoczesny zestaw do stosowania PUVA oraz SUP, typ Psorilux 5050
produkcji firmy Heraeus (RFN). W jego skład wchodzi sześć odrębnych
wysokociśnieniowych promienników rtęciowych z dodatkiem halogenów
kształtujących charakter widma, spośród których trzy służą terapii PUVA,
a kolejne trzy terapii SUP. Widok ogólny urządzenia przedstawiono na
rycinie 31.
Selekcję widma promieniowania na użytek PUVA uzyskuje się przez
zastosowanie odpowiedniego filtru. Obrót kolumny wokół jej osi długiej
pozwala w prosty sposób dokonać wyboru właściwego rodzaju promienio-
wania. Uprzednio należy również ustawić odpowiednie dla danej terapii
parametry na przystawce kontrolnej. Przykłady widma promieniowania
emitowanego przez zestaw na użytek terapii PUVA oraz SUP przed-
stawiono na rycinach 32 oraz 33.
8* 115
Bakteriobójcze lampy kwarcowe
116
9. Pomieszczenia, w których wykonuje się naświetlania promieniami
nadfioletowymi, muszą być dokładnie wietrzone. Jest to konieczne ze
względu na powstawanie w otoczeniu lamp kwarcowych ozonu i tlenków
azotu, szkodliwych dla ustroju.
117
być uogólniona na inne osoby, ponieważ mogą one wykazywać odmienną
wrażliwość osobniczą. Nie można również odnosić dawki progowej do
innych źródeł promieniowania nadfioletowego.
Metodyka oznaczania dawki progowej promieni nadfioletowych. Do
wykonania testu służy urządzenie zwane rumieniomierzem (ryc. 34), które
umożliwia kolejne naświetlanie z określonej odległości różnych, sąsiadują-
cych ze sobą, małych powierzchni skóry. Jest to po prostu płat elastycznego
118
15 s. Dokładna ocena skutków naświetlania poszczególnych pól wymaga
ich obserwacji w czasie 3,6,9,12 i 24 h od naświetlania. Postępowanie takie
umożliwia śledzenie ewolucji odczynu rumieniowego występującego w po-
szczególnych polach skóry. Jest oczywiste, że najsilniejszy odczyn wystąpi
na polu pierwszym, najsłabszy zaś lub żaden — na polu piątym. Praktycz-
nie oceny odczynu rumieniowego dokonuje się po upływie 24 h od
naświetlania.
Jako dawkę progową promieni nadfioletowych przyjmuje się czas,
w którym naświetlano pole bez dostrzegalnego odczynu rumieniowego,
sąsiadujące z polem wykazującym dostrzegalny odczyn rumieniowy.
Postępowanie takie jest uzasadnione, ponieważ minimalny progowy
odczyn rumieniowy występuje zwykle po 3-godzinnym okresie utajenia
i znika po upływie 12 h.
Należy nadmienić, że określenie dawki progowej promieni nadfioleto-
wych może być również wykorzystane jako test biologiczny palnika,
ponieważ umożliwia ono ocenę zdolności emisyjnej.
Ustalenie wartości dawki progowej stanowi podstawę dawkowania
promieni nadfioletowych. Ponieważ naświetlania wykonuje się zwykle
z większej odległości aniżeli 50 cm, konieczne jest dokonanie prostego
obliczenia, w wyniku którego uzyskuje się wartość dawki progowej dla
innej, różnej od 50 cm odległości źródła promieniowania od osoby
naświetlanej. Obliczenie to wynika z proporcji zachodzących między
dawką progową dla odległości 50 cm a dawką progową dla innej
odległości; należy pamiętać, że natężenie promieniowania jest odwrotnie
proporcjonalne do kwadratu odległości.
Jeśli więc przykładowo dawka progowa u danej osoby przy napromie-
nieniu daną lampą z odległości 50 cm wynosi 30 s, a chcemy obliczyć jej
wartość dla odległości 1 m, to konieczne jest przeprowadzenie na-
stępującego rozumowania. W rozpatrywanym wypadku zwiększenia od-
ległości od lampy kwadrat stosunku obu odległości jest wprost proporc-
jonalny do stosunku wartości dawek progowych.
Układamy więc proporcję, w której litera X oznacza poszukiwaną
wartość dawki progowej dla odległości 100 cm:
2
(50:100) = 30:X
119
Po uproszczeniu zapis ten można przedstawić w postaci ułamków,
a mianowicie:
120
trzeci lub czwarty dzień, pamiętając, że naświetlane pole nie może
przekraczać 25-30% całkowitej powierzchni skóry. W naświetlaniach
miejscowych, które wykonuje się na ograniczonych powierzchniach skóry,
stosuje się — w zależności od wskazań — dawki wywołujące odczyny
rumieniowe zwykle drugiego i trzeciego stopnia (E II° i E III°).
Tabela 7
Podział odczynu rumieniowego (wg Konarskiej)
Dawka wy-
wołująca Okres Maksymalne Utrzymy-
Odczyn odczyn, wanie się Zmiany zachodzące
utajenia, nasilenie
rumieniowy wyrażona w godzinach odczynu odczynu w skórze
w dawkach
progowych
121
nie powodowały one zbyt silnego odczynu rumieniowego. Ze względu na
dużą powierzchnię skóry poddawanej działaniu promieni nadfioletowych,
w naświetlaniach ogólnych ustala się czas kolejnych naświetlań w taki
sposób, aby uzyskać po każdym z nich rumień progowy lub rumień
pierwszego stopnia (E I°). Praktycznie czas naświetlania zwiększa się o 1/4
lub 1/2 dawki progowej. Stosuje się zwykle serię piętnastu do dwudziestu
naświetlań, wykonywanych codziennie lub co drugi dzień. Górną granicę
dawki, którą powinien chory otrzymać w czasie ostatniego naświetlania,
ustala się w zależności od wskazań. Wynosi ona zwykle 10 dawek
progowych. Stosowanie zbyt długich serii naświetlań jest niecelowe, ze
względu na występujące u osoby naświetlanej przyzwyczajenie do promieni
nadfioletowych.
Naświetlania ogólne wykonuje się zwykle w pozycji leżącej. Ze względów
estetycznych mężczyźni powinni być ubrani w spodenki kąpielowe,
u kobiet zaś osłania się wzgórek łonowy i brodawki sutkowe, ponieważ są
one wrażliwe na promienie nadfioletowe. Oczy chorego chroni się okulara-
mi ochronnymi. Lampę kwarcową ustawia się w taki sposób, aby promień
centralny padał na wyrostek mieczykowaty mostka przy naświetlaniach
z przodu, a na pierwszy kręg lędźwiowy przy naświetlaniach z tyłu. Czas
naświetlania odmierza się za pomocą zegara sygnalizacyjnego. Chorego
przed zabiegiem należy pouczyć, aby w czasie naświetlania nie zmieniał
pozycji ciała, ani też nie zdejmował okularów ochronnych.
Naświetlania ogólne można również wykonywać zbiorowo. Wymaga to
jednak użycia lampy kwarcowej, przystosowanej do naświetlań zbioro-
wych, wyposażonej w kilka palników. Zabiegi wykonuje się w pomiesz-
czeniu, na środku którego jest ustawiona lampa do naświetlań zbiorowych.
Na podłodze jest wykreślonych kilka kręgów, koncentrycznych w stosunku
do lampy; kręgi te ułatwiają zachowanie stałej odległości. Naświetlania
wykonuje się w określonym czasie. Zbiorowe naświetlania ogólne można
wykonywać również w tzw. korytarzach napromieniania, wyposażonych
w odpowiednią liczbę lamp kwarcowych.
Naświetlania miejscowe u dorosłych. Można je wykonywać przy użyciu
zwykłych lamp kwarcowych. Szczególnie przydatne do tego celu są lampy
wyposażone w palniki o dużej emisji promieni nadfioletowych. Istnieją
również lampy specjalnie przystosowane do naświetlań miejscowych oraz
tzw. naświetlań kontaktowych. Wymienić tu należy lampę Kromayera
oraz lampy wyposażone w specjalne aplikatory, wewnątrz których znaj-
dują się niskociśnieniowe, nie wytwarzające ciepła palniki kwarcowe.
122
Naświetlania miejscowe przy użyciu zwykłych lamp kwarcowych wyko-
nuje się zwykle z małej odległości, w celu skrócenia czasu zabiegu. Przed
naświetlaniami należy u każdego chorego określić dawkę progową z odle-
głości 50 cm, a następnie w podany uprzednio sposób obliczyć wartość
dawki progowej odpowiadającą odległości, z której pragnie się wykonywać
naświetlanie. Naświetla się pola skóry o określonej powierzchni, której
wielkość jest uzależniona od rodzaju choroby i wskazań. Skórę poza polem
naświetlanym osłania się prześcieradłem lub serwetami. W naświetlaniach
miejscowych stosuje się dawki wywołujące rumień. Wielkość dawki ustala
lekarz. Liczba naświetlań obejmująca pełny cykl leczenia musi być również
ustalona przez lekarza, ponieważ zależy ona od wskazań oraz odczynu
skóry.
W wypadku wykonywania naświetlań lampą Kromayera używa się
odpowiednich aplikatorów. Należy pamiętać, że w tego rodzaju naświet-
laniach ich czas jest uzależniony od emisji palnika.
Przy miejscowych naświetlaniach ran i owrzodzeń obowiązują zasady
aseptyki. Opatrunki należy zdejmować jałowym narzędziem, a po zakoń-
czeniu naświetlania należy opatrzyć ranę lub owrzodzenie jałowym
materiałem opatrunkowym. Przestrzeganie zasad aseptyki obowiązuje
również po używaniu aplikatorów do lamp kwarcowych. Po wykonaniu
Tabela 8
Warunki wykonywania naświetlań miejscowych (wg Konarskiej)
123
naświetlania aplikatory należy w celu ich wyjałowienia zanurzyć na 10 min
do alkoholu absolutnego.
Odczyny rumieniowe powodują ból i pieczenie skóry. W celu zmniej-
szenia tych dolegliwości można zalecić choremu smarowanie skóry maścią
obojętną, np. maścią lanolinową lub kremem eucerynowym. Należy
jednak pamiętać, że przed powtórnym naświetlaniem konieczne jest
delikatne zmycie skóry tamponikiem gazy zwilżonej alkoholem.
W tabeli 8 zebrano dane, których znajomość jest niezbędna przy
wykonywaniu naświetlań miejscowych. Podano w niej dopuszczalną
przy danej dawce powierzchnię pola naświetlanego, liczbę naświetlań
oraz przerwy, które muszą być zachowane między kolejnymi zabie-
gami.
Naświetlania dzieci. Dawkę progową określa się zwykle na skórze
łopatki. Zabiegi wykonuje się codziennie lub co drugi dzień. Dawki
wyjściowe, liczbę naświetlań oraz dawkę, do której dochodzi się po
serii naświetlań, przedstawiono w zależności od wieku dziecka
w tab. 9.
Tabela 9
Naświetlanie dzieci promieniami nadfioletowymi (wg Konarskiej)
Dawka maksymalna, do
Dawka wyjściowa, Liczba zabiegów której dochodzi się po
Wiek wyrażona w daw- serii naświetlań, wyrażona
kach progowych w serii naświetlań
w dawkach progowych
124
Zastosowanie promieni nadfioletowych
w zapobieganiu i leczeniu
125
Tabela 10
Wskazania do stosowania promieni nadfioletowych
126
— sprawy chorobowe przebiegające z gorączką,
— nadczynność gruczołu tarczowego,
— cukrzyca,
— wzmożona pobudliwość autonomicznego układu nerwowego,
— skłonność do krwawień z przewodu pokarmowego i dróg od-
dechowych,
— miażdżyca naczyń przebiegająca ze znacznym nadciśnieniem,
— obniżone ciśnienie krwi,
— zakażenia ogniskowe,
— niedokrwistość złośliwa,
— niewydolność krążenia,
— ostry gościec stawowy,
— reumatoidalne zapalenie stawów w okresie leczenia preparatami
złota,
— padaczka.
Naświetlań promieniami nadfioletowymi nie powinno wykonywać się
także u osób wykazujących złą ich tolerancję.
Naświetlania miejscowe wykonuje się u dzieci w taki sam sposób, jak
u dorosłych. Stosuje się jednak dawki mniejsze, wywołujące rumień
pierwszego stopnia (E I°). Naświetla się małe powierzchnie skóry. U dzieci
do 3 miesiąca życia powierzchnia naświetlanego pola nie może przekraczać
20 cm 2 , do 1 roku życia — 50 cm 2 , a od 1 do 2 lat — 100 cm 2 . Jeśli istnieje
konieczność naświetlania większej powierzchni skóry, powierzchnię tę
należy podzielić na kilka pól, które naświetla się kolejno, z zachowaniem
odpowiednio długiej przerwy.
Ogólne zasady obowiązujące przy wykonywaniu naświetlań promieniami
nadfioletowymi. Naświetlania należy wykonywać przy użyciu palnika
o znanej emisji.
U każdej osoby przed rozpoczęciem naświetlań należy określić wartość
dawki progowej.
Należy przestrzegać, aby naświetlania danej osoby były wykonywane
zawsze przy użyciu tej samej lampy.
Obowiązuje bezwzględne przestrzeganie wskazań lekarza specjalisty.
Oczy osoby poddawanej naświetlaniu należy chronić specjalnymi okula-
rami ochronnymi.
Osobę wykonującą naświetlania obowiązuje również noszenie okularów
ochronnych.
Przed wykonaniem naświetlania należy dokładnie ustalić żądaną odle-
127
głość między palnikiem a powierzchnią naświetlaną. W tym celu mierzy się
zwykle odległość od skraju obudowy lampy do osoby naświetlanej,
doliczając odległość między palnikiem a obudową.
Lampę należy ustawić w takiej odległości od osoby naświetlanej, aby
w wypadku pęknięcia palnika rozgrzane odłamki szkła nie mogły upaść na
ciało chorego.
Pomieszczenie, w którym wykonuje się naświetlania, musi być dobrze
ogrzane i często wietrzone.
W czasie obsługi lampy kwarcowej osoba wykonująca naświetlania musi
zachowywać dużą ostrożność i chronić własną skórę przed działaniem
promieni nadfioletowych, ponieważ nawet bardzo krótkie, lecz powtarza-
jące się wielokrotnie ekspozycje mogą spowodować w wyniku ich zsumo-
wania się silne odczyny rumieniowe.
Osobę wykonującą naświetlania obowiązuje duże skrupulatność. Szcze-
gólnie istotne jest dokładne sprawdzenie daty poprzedniego naświetlania
oraz zastosowanej dawki. Nieprzestrzeganie tej zasady może doprowadzić,
w wypadku zaistnienia przerw między naświetlaniami, do poparzenia
osoby naświetlanej.
Naświetlania wykonywane u dzieci wymagają dużej uwagi i ostrożności.
Szczególnie istotne jest, aby dziecko nie zmieniało pozycji.
Przed naświetlaniem miejscowym należy sprawdzić czystość skóry.
Dotyczy to głównie możliwości zalegania na niej resztek leków i maści,
które mogą działać uczulająco i powodować wzmożone odczyny.
W wypadku wystąpienia po naświetlaniach zbyt silnie wyrażonego
odczynu skóry należy przerwać zabiegi na jeden do dwóch dni.
Jeśli zdarzy się w wyniku nieszczęśliwego zbiegu okoliczności, że osoba
naświetlana otrzyma większą niż zlecona, dużą dawkę promieni nad-
fioletowych, to należy o tym fakcie powiadomić natychmiast lekarza.
Jest to bezwzględnie konieczne, ponieważ naświetlanie całej powierzchni
ciała dużą dawką promieni nadfioletowych może być niebezpieczne dla
życia.
W wypadku niedostatecznej ochrony oczu osoby wykonującej naświet-
lania promieniami nadfioletowymi może wystąpić zapalenie spojówek,
wyrażające się ich silnym przekrwieniem, pieczeniem i światłowstrętem.
W takim przypadku należy udać się do okulisty, który zastosuje odpowied-
nie leczenie. Po ustąpieniu zapalenia spojówek należy nosić przez kilka dni
ciemne okulary, aby w ten sposób chronić nadwrażliwe spojówki przed
działaniem światła słonecznego.
128
Helioterapią
9 Fizykoterapia 129
59 65% promieniowania podczerwonego, 33-40% promieniowania wi-
dzialnego oraz 1 - 2 % promieniowania nadfioletowego. Do Ziemi dociera
promieniowanie nadfioletowe o długości fali powyżej 290 nm, ponieważ
promieniowanie krótkofalowe zostaje pochłonięte przez warstwy atmo-
sfery, w szczególności przez zawartą w niej parę wodną, dwutlenek węgla
oraz inne gazy i pyły.
Natężenie promieniowania słonecznego padającego na powierzchnię
Ziemi ulega zmianie w zależności od:
— pory roku i dnia,
— wysokości nad poziomem morza,
- zachmurzenia oraz zawartości w powietrzu pary wodnej i pyłów.
W różnych porach roku i dnia zmienia się skład promieniowania
słonecznego. Zmiany te wiążą się bezpośrednio z kątem, pod jakim padają
promienie słoneczne na Ziemię w różnych porach roku. Jest zrozumiałe, że
przy mniejszej wartości tego kąta muszą one przenikać przez grubsze
warstwy atmosfery. Jak istotne ma to znaczenie, świadczyć może przykład,
że w czerwcu ilość promieniowania nadfioletowego jest sześć razy większa
aniżeli w miesiącach zimowych. Zmiany w składzie promieniowania
słonecznego w zależności od pory roku można ująć w następujący sposób:
- w naszej szerokości geograficznej promieniowanie słoneczne zawiera
w czasie całego roku mierną ilość promieniowania podczerwonego,
- zimą zawiera ono mało promieniowania widzialnego i mało nad-
fioletowego,
— wiosną zwiększa się ilość promieniowania widzialnego, podczas gdy
ilość promieniowania nadfioletowego jest niewielka,
- w lecie występuje wzrost ilości promieniowania widzialnego i nad-
fioletowego,
- jesienią ilość promieniowania widzialnego i nadfioletowego ponow-
nie maleje.
Skład promieniowania słonecznego zależy również od pory dnia. W go-
dzinach rannych i popołudniowych ilość promieniowania nadfioletowego
jest niewielka. Największa jego ilość występuje w czasie położenia Słońca
w zenicie. W tym czasie wzrasta również nieznacznie ilość promieniowania
widzialnego i podczerwonego.
Skład promieniowania słonecznego zmienia się również w zależności od
wysokości nad poziomem morza. Na większych wysokościach ilość zawar-
tego w nim promieniowania nadfioletowego jest większa, co wiąże się
głównie z czystością i przejrzystością powietrza. Ważną składową od-
130
działywania na człowieka promieniowania słonecznego jest jego część
odbita i rozproszona. Ilość promieniowania odbitego i rozproszonego zależy
od rodzaju powierzchni odbijających i rozpraszających. Woda i śnieg
dobrze odbijają promieniowanie słoneczne, podobnie jak piasek na
plażach, który rozprasza dużą jego część. Decyduje to o wzmożonym
oddziaływaniu promieniowania słonecznego w lecie nad morzem oraz
w górach w okresie zimy.
Promieniowanie słoneczne pochłonięte przez skórę wywołuje w niej
odczyny miejscowe, będące wynikiem oddziaływania na skórę promienio-
wania podczerwonego i nadfioletowego. Odczyn miejscowy występujący
w skórze jest dwojakiego rodzaju:
— rumień cieplny, pojawiający się po kilkunastu minutach działania
podczerwonych promieni słonecznych,
— rumień fotochemiczny, wywołany działaniem słonecznych promieni
nadfioletowych, którego okres utajenia trwa do kilku godzin.
Mechanizm powstawania wymienionych odczynów skóry i ich ewolucja
są podobne do wywołanych działaniem promieniowania podczerwonego
i nadfioletowego emitowanego przez sztuczne źródła.
Światło słoneczne oddziałuje korzystnie i bodźcowo na ustrój w wyniku
zachodzących w nim odczynów ogólnych. Jego wpływ polega na wzmoże-
niu przemiany materii, pobudzaniu czynności krwiotwórczej, zwiększeniu
odporności ustroju na zakażenia, pobudzającym wpływie na gruczoły
wydzielania wewnętrznego, działaniu odczulającym oraz przeciwcukrzy-
cowym.
Naświetlania promieniami słonecznymi mogą wywoływać również nie-
korzystne odczyny. Występują one w przypadku pochłonięcia przez skórę
zbyt dużej ilości promieniowania i wyrażają się intensywnym rumieniem
fotochemicznym, uczuciem ogólnego rozbicia, bólami głowy i gorączką.
W naszej strefie klimatycznej wykorzystanie światła słonecznego w ce-
lach leczniczych jest w pewnej mierze ograniczone. Niemniej stanowi ono
ważny element w całokształcie leczniczego postępowania fizykalnego.
Zwykle naświetlania promieniami słonecznymi odbywają się w sposób
niezorganizowany na plażach nadmorskich, nad brzegami rzek i jezior.
Nieświadomość skutków oddziaływania promieniowania słonecznego
oraz lekkomyślność są przyczyną występowania niekorzystnych, a nawet
szkodliwych odczynów. W sposób zorganizowany naświetlania promienia-
mi słonecznymi stosuje się w solariach. Solaria urządza się zwykle
w uzdrowiskach, kojarząc w ten sposób wpływ klimatu z racjonalnym daw-
9* 131
kowaniem promieniowania słonecznego. Chorzy zażywają kąpieli słonecz-
nych, leżąc na leżakach. Werandy lub osłony z płótna umożliwiają
korzystanie z kąpieli powietrznej po zakończeniu naświetlania promienia-
mi słonecznymi. Solaria są wyposażone w urządzenia natryskowe, z któ-
rych korzystają chorzy w celach higienicznych. W warunkach nasłonecz-
nienia panujących w naszym klimacie w okresie letnim naświetlania
młodych ludzi należy rozpoczynać od 15 do 20 min, na każdą stronę ciała.
Zwiększając stopniowo czas oddziaływania promieni słonecznych, od 10
do 15 min przy każdym kolejnym naświetlaniu, osiąga się po dwóch
tygodniach dwie godziny przebywania pod wpływem tychże promieni.
U osób starszych czas naświetlania musi być mniejszy i jest uzależniony od
ich stanu ogólnego. Przy stosowaniu kąpieli słonecznych u dzieci obowią-
zuje ostrożność, ponieważ wykazują one większą niż dorośli wrażliwość na
promieniowanie nadfioletowe. Pamiętać należy o konieczności osłonięcia
główki dziecka oraz o ochronie jego oczu przed promieniami słonecznymi.
Wskazania. Promieniowanie słoneczne wykorzystuje się w leczeniu
gruźlicy kostno-stawowej, gruźlicy dróg moczowych, gruźlicy węzłów
chłonnych, przewlekłych stanów zapalnych stawów, przewlekłych nieży-
tów górnych dróg oddechowych, łuszczycy, czyraczności, trądziku po-
spolitego oraz zaburzeń wzrostu kości u dzieci.
Przeciwwskazania. Nie wolno stosować kąpieli słonecznych w gruźlicy
płuc, niewydolności krążenia, w stanach nowotworowych, skłonności do
krwawień z narządów wewnętrznych, nadczynności gruczołu tarczowego
oraz zaawansowanej miażdżycy.
Biostymulacja
promieniowaniem
laserowym
Podstawy fizyczne
133
gdzie:
E — energia fotonu
h — stała Plancka = 6,62- 10-34 J/s
— częstotliwość
c — prędkość światła
— długość fali promieniowania elektromagnetycznego.
134
wymuszonego jest identyczny z kwantem wymuszającym emisję promie-
niowania zewnętrznego, co oznacza, że częstotliwość promieniowania
pochodzącego od emisji wymuszonej jest taka sama, jak promieniowania
wymuszającego. Identyczne są również fazy (stany chwilowe ruchu
falowego) wymienionych promieniowań, a emisja odbywa się w tym
samym kierunku. Wymienione cechy są właściwe promieniowaniu lasero-
wemu, które jest promieniowaniem wymuszonym.
135
Ryc. 38. Schemat budowy i działania lasera (wg Klejmana). 1—zwierciadło rezonatorowe,
2 — materiał (ośrodek) czynny lasera, 3 — stan podstawowy atomu, 4 — stan wzbudzony
atomu, 5 — foton nieosiowy, 6 — fotony poosiowe, 7 — wiązka promieni laserowych,
8 — światło pompujące.
136
już równoległą. Dzieje się tak dzięki ukierunkowaniu emisji i selektywnemu
działaniu rezonatora optycznego. Kąt rozbieżności wiązki laserowej jest
bardzo mały i może być zmniejszony nawet do jednej sekundy kątowej, co
oznacza że wiązka w odległości 1 km od źródła rozszerza się o 5 mm. Jest to
10000 razy mniejsza rozbieżność od uzyskanej przy użyciu najlepszego
reflektora światła niespójnego.
4. Intensywność. Wynika ona z wymienionych już trzech cech promie-
niowania laserowego oraz możliwość wytwarzania impulsu promieniowa-
nia o bardzo krótkim czasie trwania, nawet do ułamków femtosekundy
(10-15 s). Pozwala to uzyskać ogromną gęstość energii, wykorzystywaną
oczywiście w technologicznych zastosowaniach lasera.
Lasery dzieli się według rodzaju zastosowania w nich ośrodka czynnego.
Mogą to być np. lasery gazowe, półprzewodnikowe, cieczowe oraz
z zastosowaniem ciała stałego.
W laserach gazowych ośrodkiem czynnym są atomy gazów, np. helu (He)
lub neonu (Ne), molekuły, np. CO 2 , jony gazów szlachetnych — argonu
(Ar), kryptonu (Kr), ksenonu (Xe) — oraz pary metali w gazie szlachet-
nym, jak np. kadm (Cd) w helu (He-Cd). Pompowanie w tych laserach
zachodzi przez energię wyładowań elektrycznych.
W laserach półprzewodnikowych ośrodkiem czynnym jest złącze pół-
przewodnikowe (dioda), najczęściej z arsenku galu (GaAs). Pompowanie
jest realizowane przepływem przez diodę prądu elektrycznego.
Do laserów cieczowych zalicza się z kolei tzw. lasery chelatowe oraz
barwnikowe. Ośrodkiem czynnym w tych laserach są ciekłe związki
organiczne lub nieorganiczne o charakterze specyficznych kompleksów.
Pompowanie odbywa się na drodze reakcji chemicznych lub optycznie.
W laserach z ośrodkiem czynnym w postaci ciała stałego pobudzeniu
ulegają atomy domieszek metali w ciele stałym. Spośród nich wymienić
należy lasery z zastosowaniem jako ośrodka czynnego minerału, będącego
granatem itrowo-aluminiowym, który określa się angielskim skrótem
YAG (yttrium-aluminium-gamet). W laserach tych pompowania dokonuje
się światłem o dużym natężeniu.
Skonstruowanie lasera stanowiło przewrót w fizyce i technice, stwarza-
jąc wiele nowych możliwości w badaniach naukowych i zastosowaniach
technicznych. Dzięki temu nauka i technika uzyskały rozległe perspektywy
zastosowań, między innymi w telekomunikacji, meteorologii, nawigacji,
optyce (holografii), fotografii, chemii, fizyce, technice jądrowej, elektro-
nicznej technice obliczeniowej, medycynie i innych.
137
W medycynie lasery znalazły szerokie zastosowanie przede wszystkim
w różnych dziedzinach chirurgii, w okulistyce do fotokoagulacji siatkówki,
w stomatologii, onkologii i pulmonologii. Lasery emitujące promieniowa-
nie o małej mocy znalazły zastosowanie w tzw. biostymulacji. Nazwę tę
wprowadził węgierski uczony Endre Mester i dotyczy ona wyłącznie terapii
laserowej, polegającej na zastosowaniu promieniowania małej mocy.
Uzyskiwane efekty wiąże się z działaniem promieniowania, a nie z jego
efektem cieplnym. Stwierdzono bowiem, że promieniowanie takie nie
wywołuje podwyższenia temperatury tkanek większego niż 0,l-0,5°C.
Energia laserów małej mocy jest ograniczona do kilku mJ/cm2, a moc
średnia do około 50 mW. Z tego powodu lasery małej mocy nazywa się
zimnymi (cold lasers). W biostymulacji znajdują zastosowanie głównie
lasery helowo-neonowe (He-Ne) oraz półprzewodnikowe, w których
ośrodkiem czynnym jest zwykle dioda galowo-arsenkowa (Ga-As). Lasery
He-Ne emitują widzialne promieniowanie czerwone = 632 nm), zaś
lasery półprzewodnikowe — bliskie promieniowanie podczerwone (IR),
o długości fali około 900 nm. Do laserów małej mocy zalicza się również
inne lasery, jednak pod warunkiem ograniczenia ich mocy do poziomu
miliwatów. Używany powszechnie w piśmiennictwie fachowym i nie tylko,
angielski termin soft laser (laser miękki) jest zarezerwowany dla urządzeń
He-Ne, podczas gdy terminem mid laser (laser średni) dla odróżnienia
określa się lasery z zakresu bliskiej podczerwieni.
Lasery małej mocy, z punktu widzenia bezpieczeństwa chorego, określa
się jako urządzenia o nieznamiennym ryzyku terapeutycznym (nonsig-
nificant risk devices), jednak w trakcie ich eksploatacji obowiązuje
przestrzeganie przepisów dotyczących tej grupy urządzeń terapeutycznych.
Działanie biologiczne
promieniowania laserowego
138
Najlepiej poznany jest wpływ promieniowania laserowego na komórki
żywe. Potwierdzono między innymi niewątpliwy wpływ promieniowania
laserowego na zwiększenie syntezy kolagenu, białek, oraz kwasu rybonu-
kleinowego (RNA). Stwierdzono również zachodzące pod wpływem tego
promieniowania zmiany w potencjale błony komórkowej, odgrywające
podstawową rolę w jej funkcjonowaniu. Zmianom ulega również wy-
dzielanie neuroprzekaźników, czyli substancji biologicznych, uczestniczą-
cych w przekazywaniu pobudzenia w strukturach układu nerwowego.
Usprawnieniu ulega również dysocjacja hemoglobiny, co wpływa korzyst-
nie na zaopatrzenie tkanek w tlen. Należy sądzić, że w mechanizmach
działania na ustrój promieniowania laserowego ważną rolę odgrywają
również zachodzące pod jego wpływem: zwiększenie fagocytozy, syntezy
adenozynotrójfosforanu (ATP) oraz prostaglandyn. Dodać należy, że
wymienione skutki występowały już po napromienieniu laserowym o małej
energii w jednorazowej dawce 0,1 J/cm2.
W badaniach na zwierzętach, potwierdzonych zresztą u ludzi, stwier-
dzono korzystny wpływ promieniowania laserowego na leczenie uszko-
dzeń i stanów zapalnych tkanek miękkich. Szczególnie korzystny wpływ
tego promieniowania objawia się w gojeniu ran i owrzodzeń. Promieniowa-
nie laserowe stosowano również w leczeniu złamań kości. W badaniach
mikroskopowych stwierdzono zachodzące pod jego wpływem zwiększenie
unaczynienia oraz szybsze formowanie się kostniny w miejscu złamania.
Wiele uwagi poświęcono badaniom wpływu promieniowania laserowe-
go na czynność obwodowego układu nerwowego, stwierdzając u zwierząt
i ludzi zmiany w przewodzeniu nerwów i czynności komórek nerwowych.
Liczne badania elektrofizjologiczne i kliniczne były prowadzone w celu
wyjaśnienia mechanizmu ustępowania lub zmniejszenia bólu pod wpły-
wem promieniowania laserowego, szczególnie podczerwonego. Wyniki
tych badań wydają się wskazywać, że przeciwbólowe działanie promienio-
wania laserowego wiąże się z jego wpływem na stan czynnościowy naczyń
tętniczych i włosowatych oraz zwiększeniem odpływu limfy z miejsc
dotkniętych stanem zapalnym. Wpływ na skutek przeciwbólowy ma
również zwiększenie zawartości endorfin i prostaglandyn oraz uspraw-
nienie komórkowych procesów metabolicznych.
Przedmiotem licznych badań klinicznych był również korzystny wpływ
promieniowania laserowego w leczeniu reumatoidalnego zapalenia sta-
wów. W wyniku tych badań ustalono, że promieniowanie laserowe jest
czynnikiem godnym szerszego stosowania w leczeniu tego schorzenia.
139
Wybrane wskazania i przeciwwskazania
do stosowania promieniowania laserowego
140
Metodyka zabiegów
promieniowaniem laserowym
małej mocy
gdzie:
E — wartość ekspozycji w dżulach,
Ms — moc szczytowa impulsu, w watach,
timp — czas impulsu w sekundach,
f — częstotliwość impulsów w hercach.
141
Całkowitą wartość energii, działającej w czasie zabiegu wykonywanego
na określonej powierzchni, można obliczyć mnożąc wartość ekspozycji
przez czas zabiegu w sekundach i powierzchnię napromienianą w cm 2 .
W określeniu dawki promieniowania działających impulsowo laserów
podczerwieni przyjęto ze względów praktycznych posługiwać się wartością
częstotliwości oraz czasem zabiegu. Dane te są wystarczające, bowiem przy
stałej wartości czasu trwania impulsów, wynoszącej w tym przypadku
zwykle 200 ns, i stałej wartości mocy szczytowej impulsu wartość energii
działającej w czasie jednej sekundy na cm 2 powierzchni zależy wyłącznie od
zastosowanej częstotliwości.
Odległość laserowego promiennika podczerwieni od napromienianej
skóry wynosi od 0 do 2 mm. Uważa się, że zabiegi wykonywane przy
bezpośrednim kontakcie głowicy laserowej ze skórą są skuteczniejsze.
Różne są także opinie dotyczące skuteczności terapeutycznej częstotliwo-
ści impulsów promieniowania laserowego. Waha się ono zwykle od
kilkudziesięciu do 3000 Hz. Jako zasadę przyjęto, że w stanach ostrych
stosuje się mniejsze częstotliwości i krótsze czasy napromieniania, a w sta-
nach przewlekłych większe częstotliwości i dłuższe czasy napromieniania.
Jest to zgodne z ogólnymi zasadami terapeutycznego stosowania różnych
postaci energii.
Napromienianie można wykonywać w dwojaki sposób. Może to być
napromienianie powierzchni skóry, odpowiadającej umiejscowieniu dane-
go schorzenia. Może być ono stabilne w wypadku nieruchomego źródła
promieniowania laserowego, albo też labilne, uzyskiwane przez poruszanie
głowicą laserową nad napromienianą powierzchnią. Takie napromienianie
może być wykonywane przez niektóre urządzenia w sposób automatyczny,
dzięki przemieszczaniu się źródła promieniowania w ściśle określonym
i regulowanym zakresie. Labilny sposób napromieniania danej powierz-
chni nazywa się niekiedy angielską nazwą scanning. Drugi sposób to
napromienianie miejscowe bardzo małych powierzchni odpowiadających
punktom wyzwalającym, np. przy ucisku, ból, które określa się często po
angielsku jako trigger points. Napromienianie miejscowe wykonuje się
zwykle nieruchomą głowicą laserową, usytuowaną pod danym miejscem.
W czasie zabiegów laserowych, wykonywanych zwykle codziennie, prze-
ważnie łączy się obydwa sposoby napromieniania. Liczba zabiegów
laserowych waha się od kilku do kilkunastu w serii.
Ogólne zasady obowiązujące przy wykonywaniu zabiegów laserowych. Jak
już wspomniano wykonywanie zabiegów laserowych wymaga przestrzega-
142
nia określonych przepisami czynności i środków, zabezpieczających per-
sonel i osobę poddawaną zabiegowi przed szkodliwym wpływem promie-
niowania (PN 91/T-06700, PN 91/T-06701).
W pierwszym rzędzie dotyczy to zabezpieczenia przed uruchomieniem
aparatury przez osobę niepowołaną. W większości aparatów zabezpiecze-
nie to polega na ich wyposażeniu w wyłącznik — zamek typu Yale — który
przez obrót specjalnego klucza włącza lub wyłącza zasilanie sieciowe
aparatu.
Kolejnym zabezpieczeniem jest oznaczenie drzwi pomieszczenia, w któ-
rym wykonuje się zabiegi laserowe, obowiązującym w skali między-
narodowej piktogramem lasera i napisem: laser niebezpieczeństwo. Ozna-
czenie to zabezpiecza osoby postronne przed przypadkową i niekon-
trolowaną ekspozycją na promieniowanie laserowe.
Najważniejszym jednak środkiem ochronnym jest zabezpieczenie oczu
osoby wykonującej zabieg laserowy specjalnymi okularami pochłaniający-
mi to promieniowanie, które to okulary wchodzą zwykle w skład
wyposażenia aparatu. W koniecznych przypadkach należy chronić tymi
okularami również oczy osoby poddawanej zabiegowi.
Terapeutyczna aparatura
laserowa
143
Tabela 11
Wybrane przykłady zabiegów laserowych promieniowaniem podczerwonym o mocy szczytowej
10 W (wg Orłowa i Kuszelewskiego)
Czas
Czas za- Liczba przerwy
Rodzaj Częstotli- biegu zabiegów Liczba
Lp. schorzenia Obszar zabiegu wość (Hz) między
(min) w 1 serii serii
seriami
1. Zespoły bó-
lowe w prze-
biegu cho-
roby zwyro-
dnieniowej
kręgosłupa
— okolicy przykręgosłu-
szyjnego powo wzdłuż 1000-1500 6-8
odcinka szyjnego odcin-
kręgo- ka kręgosłupa 6-10 1-2 7 dni
słupa C4-Th4 oraz po
na trigger 1500-2000 1-2
points
— okolicy przykręgosłu- 1500-2000 8-10
lędźwio- powo
wo-krzy- L1-S2 7-10 1-2 7 dni
żowej oraz trigger 2000-2500 1-2
kręgo- points
słupa
2. Zespół bole- przykręgosłu-
snego barku powo C4-Th4 1500-2000 8
i wokół stawu
barkowego 8 1-2 7 dni
oraz trigger 2000-2500 po 1
points
3. Zespół bole- okolica stawu 1000-1500 6
snego łokcia łokciowego 6 1-2 5 dni
oraz trigger 2000-2500 1
points
4. Półpasiec przykręgosłu-
powo na wyso- 1500-2000 6-9 6 1-2 4 dni
kości zajętego
zwoju kręgowe-
go i wzdłuż cho-
robowo zmie-
nionego nerwu
144
cd. tab. 11
Czas
Czas za- Liczba Liczba przerwy
Lp. Rodzaj Częstotli- biegu zabiegów
Obszar zabiegu wość (Hz) serii między
schorzenia (min) w 1 serii seriami
10 Fizykoterapia 145
cd. tab. 11
12. Skręcenia
stawów
— lekkie Miejscowo 1500-2500 8-9 8 1 —
— średnie- 1500-2000 7-8 8 1-2 5
go stop-
nia
- ciężkie 1000-1500 6-8 8 1-2 7
146
Aparat LMB-3B* (ryc. 39) jest urządzeniem stacjonarnym, przeznaczo-
nym do pracy w warunkach klinicznych. Zawiera on cztery lasery
promieniowania podczerwonego oraz laser He-Ne, którego promieniowa-
nie jest aplikowane w postaci „skaningu", co umożliwia napromienianie
dużych powierzchni ciała, do kilkuset cm 2 . W zależności od potrzeby
istnieje możliwość odpowiedniego ustawienia głowicy laserowej, dzięki
przesuwowi góra — dół, zmiany kąta jej nachylenia oraz obrotu wokół osi
pionowej. Urządzenie umożliwia jednoczesne lub odrębne stosowanie
obydwóch rodzajów promieniowania, co oczywiście zwiększa jego walory
terapeutyczne.
10* 147
Ryc. 40. Przenośny aparat do terapii laserowej typ LMB-3A.
Ryc. 41. Aparat do terapii laserowym promieniowaniem podczerwonym typ LIS 1020.
148
Jest on wyposażony również w laser półprzewodnikowy podczerwieni,
umieszczony w głowicy laserowej, połączonej przewodem z częścią zasilają-
cą urządzenia.
Aparat Italcomma typ LIS 1020* (ryc. 41), jest przenośnym urządzeniem
do terapii laserowej promieniowaniem podczerwonym o małej mocy. Jego
szczególną cechą jest wyposażenie głowicy w wymienne nasadki, płaską
i stożkową, oraz możliwość dodatkowego wyposażenia aparatu w wymien-
ne głowice o mocy szczytowej impulsów promieniowania podczerwonego
10 W, 20 W oraz 30 W. Prócz tego aparat może być dodatkowo
wyposażony w zestaw stomatologiczny, nasadkę optyczną na głowicę
z soczewką skupiającą oraz nasadkę na głowicę z wymiennymi, różnego
kształtu igłami światłowodowymi.
Aparat LMB-2C** (ryc. 42) jest, podobnie jak opisany wyżej aparat,
przenośnym urządzeniem laserowym do terapii promieniowaniem pod-
czerwonym. Charakterystykę techniczną i eksploatacyjną wymienionych
aparatów przedstawiono w tabeli 12.
149
Tabela 12
Charakterystyka wybranych urządzeń do terapii laserowej małej mocy
Prąd stały
Prądem stałym nazywa się taki prąd elektryczny, który w czasie przepływu
nie zmienia kierunku ani wartości natężenia.
Prąd stały jest stosowany do wielu zabiegów elektroleczniczych. Nazywa
się go również prądem galwanicznym, jednak nazwa ta nie jest ścisła,
ponieważ odnosi się ona w zasadzie do prądu stałego uzyskiwanego
z ogniwa galwanicznego. Stały prąd elektryczny uzyskuje się z aparatów
elektroterapeutycznych, wyposażonych w obwód wytwarzający ten rodzaj
prądu. Wszystkie nowoczesne aparaty do elektrolecznictwa, tzw. elektro-
stymulatory, mają obwód wytwarzający również prąd stały.
151
przestrzenną połączonych ze sobą równolegle i szeregowo oporności
i pojemności. Należy jednak pamiętać, że jest to ujęcie schematyczne, nie
uwzględniające zmian zachodzących w tkankach w wyniku działania na nie
bodźców pochodzenia wewnętrznego i zewnętrznego. Tkanki i płyny
ustrojowe wykazują różnice w przewodnictwie elektrycznym, które zależą
od uwodnienia oraz stężenia zawartych w nich elektrolitów. Największe
przewodnictwo wykazuje płyn mózgowo-rdzeniowy, mniejsze — osocze
krwi, krew, mięśnie, wątroba, mózg, tkanka łączna oraz tkanka kostna.
W zabiegach elektroleczniczych istotny wpływ wywiera opór skóry.
a ściślej mówiąc warstwy rogowej naskórka. Głębsze warstwy tkanek, ze
względu na ich znaczne uwodnienie i obecność elektrolitów, nie stwarzają
większego oporu dla przepływu prądu. Prąd przepływa drogami o naj-
mniejszym oporze, którymi są znajdujące się w skórze ujścia i przewody
wyprowadzające gruczołów potowych. Przewody te wypełnione potem,
który jest roztworem elektrolitów, stanowią dobre przejścia dla prądu
elektrycznego. W tkankach głębiej położonych prąd przepływa również
drogami o najmniejszym oporze, tzn. wzdłuż naczyń krwionośnych,
limfatycznych i nerwów.
Warstwowa budowa tkanek oraz obecność w nich elektrolitów decydu-
jących o właściwościach pojemnościowych sprawiają, że przypływowi
prądu elektrycznego towarzyszy polaryzacja jonowa. Polega ona na
miejscowym zgrupowaniu jonów, wytwarzających różnicę potencjału
o znaku przeciwnym w stosunku do przyłożonego z zewnątrz napięcia. Na
rycinie 43 przedstawiono obwód złożony z oporności R połączonej
152
przepływu prądu ładowania jest zbliżony do tzw. stałej czasowej układu
elektrycznego, zawierającego oporność i pojemność. Wartość stałej t zale-
ży od iloczynu oporności i pojemności.
153
Tak więc w wyniku wtórnych reakcji, zachodzących w trakcie elektrolizy
roztworu chlorku sodowego, na katodzie wydziela się gazowy wodór
i powstaje wodorotlenek sodowy, który dysocjuje na jony sodu N a + i jony
wodorotlenku O H - . Obecność jonów wodorotlenowych w pobliżu katody
powoduje wystąpienie zasadowego odczynu w jej otoczeniu. Powstały na
anodzie kwas solny dysocjuje pod wpływem wody na jony wodoru H +
i chloru C l - . Jony wodorowe powodują wystąpienie kwaśnego odczynu
wokół anody. Opisane reakcje wtórne, zachodzące w czasie elektrolizy
roztworu chlorku sodowego, zostały wykorzystane do tzw. elektrolizy
tkanek. W zabiegu tym wpływ jonów wodorowych lub wodorotlenowych,
powstających w pobliżu elektrod, wykorzystuje się do niszczenia patologi-
cznych tworów skóry. W wyniku działania jonów wodorowych w otocze-
niu elektrody igłowej, połączonej z dodatnim biegunem źródła prądu,
występuje koagulacja tkanek, której istota polega na ścięciu zawartych
w nich białek, podobnie zresztą jak przy działaniu na nie stężonych
kwasów. Powstające w pobliżu katody jony wodorotlenowe powodują
martwicę rozpływną tkanek, analogiczną do występującej pod wpływem
stężonych zasad.
Reakcje wtórne, zachodzące na elektrodach w czasie elektrolizy roz-
tworu chlorku sodowego, wykorzystuje się do oznaczania biegunów źródła
prądu stałego. W tym celu do naczynia zawierającego roztwór chlorku
sodowego wprowadza się dwa obnażone z izolacji przewodniki, połączone
z biegunami źródła prądu. Obserwacja ilości wydzielonych na nich gazów
pozwala z łatwością określić bieguny źródła prądu. Ponieważ wodór
wydziela się w podwójnej ilości w stosunku do tlenu, zgodnie z opisanymi
wyżej reakcjami wtórnymi elektroda, na której wydzieli się więcej pęche-
rzyków gazu, jest katodą (ryc. 44).
154
Zjawiska elektrokinetyczne. Zjawiska elektrokinetyczne polegają na
przesunięciu względem siebie faz rozproszonej i rozpraszającej koloidów
tkankowych pod wpływem pola elektrycznego. Do zjawisk elektrokinety-
cznych należą elektroforeza i elektroosmoza.
Elektroforezą nazywa się ruch naładowanych jednoimiennie cząsteczek
fazy rozproszonej układu koloidowego względem fazy rozpraszającej.
Kataforezą nazywa się ruch dodatnio naładowanych cząsteczek ku kato-
dzie, anaforezą zaś ruch ujemnie naładowanych cząsteczek ku anodzie.
Elektroosmoza polega na ruchu całego ośrodka, czyli fazy rozpraszającej
układu koloidowego, w stosunku do fazy rozproszonej. Zjawisko to
zachodzi na błonach półprzepuszczalnych, które będąc nieprzepuszczal-
nymi dla fazy rozproszonej unieruchamiają ją na swej powierzchni. W tych
warunkach zdolność poruszania się pod wpływem pola elektrycznego ma
tylko faza rozpraszająca.
Zjawiska elektrotermiczne. Istota ich polega na powstawaniu w tkan-
kach ciepła pod wpływem prądu elektrycznego. Ciepło powstaje w tkan-
kach w wyniku tarcia między poruszającymi się w polu elektrycznym
jonami a środowiskiem. Ilość ciepła wytworzona w czasie przepływu prądu
stałego przez tkanki jest niewielka i praktycznie nie wpływa w istotny
sposób na zachodzące w nich procesy. Istotny natomiast wpływ na
zwiększenie ciepłoty tkanek wywiera rozszerzenie naczyń krwionośnych
zachodzące pod wpływem prądu. Rozszerzenie naczyń powstaje w wyniku
bezpośredniego, pobudzającego oddziaływania prądu na naczynia oraz
pod wpływem wytworzonych w tkankach ciał.
Reakcja nerwów i mięśni na prąd stały. Zgodnie z prawem sformułowa-
nym przez Du Bois Reymonda przyczyną powstania bodźca elektrycznego
nie jest sam prąd, lecz dostatecznie szybka zmiana jego natężenia w czasie.
Z tego względu prąd stały nie wywołuje w czasie przepływu skurczu
mięśnia; oczywiście może on wystąpić tylko w czasie włączania i wyłącza-
nia prądu, pod warunkiem jednak, że powstająca wówczas zmiana
natężenia będzie dostatecznie szybka. Prawa rządzące skurczem mięśnia
pod wpływem prądu elektrycznego zostały szczegółowo omówione w roz-
dziale poświęconym elektrodiagnostyce. Przepływ prądu stałego przez
tkankę nerwową i mięśniową powoduje zmianę ich pobudliwości. Stan ten
określa się jako elektrotonus. Powstaje on w wyniku przemieszczenia jonów
i zmian w polaryzacji błon komórkowych, zachodzących w czasie prze-
pływu prądu. W czasie przepływu prądu stałego pobudliwość pod katodą
wzrasta, a pod anodą maleje. Stan zwiększonej pobudliwości występujący
155
pod katodą określa się jako katelektrotonus, zaś stan zmniejszonej
pobudliwości pod anodą — jako anelektrotonus. Zachodzące pod wpły-
wem prądu stałego zmiany pobudliwości tkanki nerwowej odgrywają
ważną rolę w zabiegach elektroleczniczych.
Odczyn ze strony naczyń krwionośnych. Stały prąd elektryczny powoduje
rozszerzenie naczyń krwionośnych. Odczyn ten, wyrażający się zaczer-
wienieniem skóry, występuje najwyraźniej pod elektrodami, natomiast
w ich otoczeniu jest słabiej wyrażony. Pod katodą rozszerzenie naczyń jest
intensywniej wyrażone, pod anodą zaś jest słabsze. W przebiegu odczynu
rozszerzenia naczyń krwionośnych pod wpływem stałego prądu elektrycz-
nego wyróżnić można trzy okresy. W okresie pierwszym występuje
rozszerzenie naczyń powierzchownych skóry, powodujące jej zaczerwienie-
nie, w okresie drugim — rozszerzenie naczyń po upływie ok. 30 min słabnie
lub ustępuje, w trzecim zaś okresie występuje głębokie przekrwienie tkanek,
utrzymujące się do kilku godzin. Interesujące jest, że ogrzanie skóry po
ustąpieniu odczynu ze strony powierzchownych naczyń krwionośnych
powoduje wystąpienie intensywniejszego rumienia cieplnego w miejscu
poddanym uprzednio działaniu prądu, co należy tłumaczyć utrzymywa-
niem się przekrwienia naczyń głębiej położonych.
Omówione zjawiska elektryczne oraz zachodzące pod wpływem prądu
stałego odczyny ze strony tkanek nerwowej, mięśniowej oraz naczyń
krwionośnych stwarzają szerokie możliwości leczniczego stosowania tego
prądu. Przeciwbólowe działanie bieguna dodatniego wynika z opisanego
wyżej wpływu na tkankę nerwową. Pobudzający wpływ bieguna ujemnego
znajduje zastosowanie w leczeniu zaburzeń czucia oraz zapobieganiu
procesom degeneracji włókien nerwowych w uszkodzonym nerwie. Pamię-
tać jednak należy, że biegun dodatni prądu oddziałuje niekorzystnie na
włókna uszkodzonego nerwu, stąd w sprawach chorobowych, związanych
np. z przerwaniem ciągłości nerwów, stosuje się zawsze katodę jako
elektrodę czynną.
Zabiegi elektrolecznicze
przy użyciu prądu stałego
156
Galwanizacja
157
w różny sposób. Najczęściej są one przylutowane lub połączone za po-
mocą wtyku, znajdującego się w specjalnym grzybku metalowym, który
pozostając w kontakcie z elektrodą umożliwia jednocześnie jej umoco-
wanie za pomocą perforowanej taśmy gumowej. Elektrody płaskie można
umocować w określonej okolicy ciała również za pomocą opaski ela-
stycznej.
Elektrody specjalne mają wymiary i kształty przystosowane do wykony-
wania określonych rodzajów galwanizacji. Należą do nich elektrody do
wykonywania galwanizacji w okolicy gałek ocznych, uszu, elektrody
dyskowe (ryc. 46), elektrody wałeczkowe (ryc. 47) oraz tzw. elektroda
Bergoniego, zwana również półmaską (ryc. 48).
158
Przepływ prądu między elektrodami jest uzależniony od:
— rozmiarów elektrod,
— ich wzajemnego ułożenia,
— przewodnictwa różnych tkanek znajdujących się między elektro-
dami,
— odległości między elektrodami.
Rozmiar elektrody decyduje o gęstości przepływającego przez nią prądu.
Gęstość prądu wyraża się stosunkiem natężenia do powierzchni, przez
którą przepływa prąd elektryczny:
gdzie:
j — gęstość prądu,
I — natężenie prądu,
S — powierzchnia, przez którą przepływa prąd.
159
Ryc. 49. Przepływ prądu przez tkanki w zależności od ułożenia i rozmiarów elektrod (wg
Kovacsa za Konarską).
160
W zależności od ułożenia elektrod w stosunku do długiej osi części ciała
poddanej galwanizacji wyróżnia się: galwanizację podłużną oraz galwaniza-
cję poprzeczną (ryc. 50). Jeśli jedna z elektrod jest umocowana na stałe,
druga zaś zmienia w czasie zabiegu swe położenie, to taki rodzaj
galwanizacji nazywa się galwanizacją labilną. Przykładem galwanizacji
labilnej jest użycie elektrody wałeczkowej. W wypadku, gdy obie elektrody
nie zmieniają swego położenia w czasie zabiegu, galwanizację taką nazywa
się galwanizacją stabilną. Ponieważ bieguny prądu stałego powodują
odmienne skutki w tkankach żywych, jedną z elektrod nazywa się elektrodą
czynną. Jest to elektroda, za pomocą której ma być wywołany zamierzony
skutek leczniczy. Drugą elektrodę, zamykającą obwód prądu, nazywa się
elektrodą bierną, ponieważ nie bierze ona bezpośredniego udziału w od-
działywaniu leczniczym. W zależności od bieguna prądu przyłożonego do
elektrody czynnej wyróżnia się: galwanizację katodową oraz galwanizację
anodową. W celu uzyskania większej gęstości prądu pod elektrodą czynną
należy tak dobrać jej rozmiary, aby była ona odpowiednio mniejsza od
elektrody biernej.
Dawkę natężenia prądu stałego ustala się w zależności od:
— powierzchni elektrody czynnej (mniejszej),
— czasu trwania zabiegu,
— rodzaju i umiejscowienia schorzenia,
— wrażliwości chorego na prąd elektryczny.
Wyróżnia się następujące dawki natężenia prądu stałego:
dawka słaba — od 0,01 do 0,1 mA/cm2 powierzchni elektrody,
2
- dawka średnia — do 0,3 mA/cm powierzchni elektrody,
2
- dawka mocna — do 0,5 mA/cm powierzchni elektrody.
Ustalenie dawki natężenia prądu nie może opierać się wyłącznie na
iloczynie dawki prądu i powierzchni elektrody, ponieważ należy pamiętać
o tolerancji tkanek na prąd elektryczny.
Z tych względów w wypadku użycia małych elektrod, o powierzchni od
10 do 20 cm 2 , stosuje się dawki słabe, przy elektrodach zaś o dużych
powierzchniach — ogólna wartość natężenia nie powinna przekraczać
25-30 mA. Jako granicę tolerancji tkanek przy elektrodach o dużej
powierzchni przyjmuje się wartość natężenia 50 mA. Jest to natężenie,
którego nigdy nie stosuje się w zabiegach elektroleczniczych.
Czas przepływu prądu wpływa na wywołane w tkankach zmiany
i odczyny, ponieważ zależą one w istocie od ilości dostarczonej energii, tzn.
od iloczynu natężenia i czasu. Dlatego też przy krótkotrwałym przepływie
11 Fizykoterapia 161
prądu możliwe jest stosowanie dużych jego dawek. Czas zabiegu gal-
wanizacji waha się, w zależności od wskazań, od 10 do 30 min, zwykle
jednak wynosi od 15 do 20 min.
Przy ustalaniu dawki natężenia prądu należy uwzględnić również rodzaj
schorzenia i jego umiejscowienie. W podostrym stadium schorzenia stosuje
się dawki słabsze, w przewlekłym - silniejsze. Umiejscowienie zmian
chorobowych w okolicy głowy, w szczególności gałek ocznych i uszu, szyi
i serca, wymaga ostrożnego dawkowania, ze względu na dużą wrażliwość
na prąd elektryczny znajdujących się w pobliżu narządów. Dawkowanie
natężenia należy korygować w czasie zabiegu na podstawie doznań
chorego w czasie przepływu prądu. Zabiegi galwanizacji wykonuje się
codziennie lub co drugi dzień. Pełny cykl leczenia obejmuje od 10 do 20
zabiegów.
Prawidłowe wykonanie galwanizacji wymaga przestrzegania następują-
cych zasad:
Należy przestrzegać ściśle wskazań lekarskich.
Należy sprawdzić, czy u chorego nie występuje zaburzenie czucia
powierzchniowego, a przede wszystkim jego osłabienie lub zniesienie,
ponieważ w takiej sytuacji chory nie może przekazać osobie wykonującej
zabieg swych doznań, związanych z działaniem prądu na skórę. W wypad-
ku osłabienia czucia konieczne jest zachowanie w czasie zabiegu szczegól-
nej ostrożności.
Skórę w miejscu, które ma być poddane zabiegowi galwanizacji, należy
bardzo dokładnie wymyć i odtłuścić eterem lub alkoholem, w celu
usunięcia z jej powierzchni związków chemicznych, które mogą działać
uszkadzająco w czasie przepływu prądu.
Należy przestrzec chorego o konieczności zachowania spokoju w czasie
zabiegu, ponieważ poruszanie się może spowodować gorsze przyleganie
elektrod wraz z podkładami do skóry, a w następstwie tego miejscowe
zwiększenie gęstości prądu i uszkodzenie skóry.
W miejscu, które ma być poddane galwanizacji, mogą występować
ubytki naskórka. Miejsca te stanowią małą oporność dla prądu, który
ulega w nich zagęszczeniu. W celu uniknięcia uszkodzenia skóry ubytki
naskórka należy przed nałożeniem podkładu osłonić małym płatkiem folii
plastykowej. Wszelkie zmiany natężenia prądu powinny być dokonywane
płynnie i bardzo wolno.
Konieczne jest przestrzeganie bezwzględnej czystości podkładów używa-
nych do galwanizacji, ponieważ znajdujące się ewentualnie w nich zanie-
162
czyszczenia chemiczne mogą spowodować uszkodzenia skóry w czasie
przepływu prądu.
W czasie zabiegu należy pozostawać w stałym kontakcie z chorym, gdyż
w razie zgłoszenia przez chorego uczucia pieczenia pod elektrodą należy
sprawdzić jej przyleganie do skóry. W wypadku utrzymywania się
pieczenia, mimo dobrego przylegania elektrod do skóry, należy natych-
miast przerwać zabieg. Utrzymywanie stałego kontaktu z chorym pozwala
kontrolować jego samopoczucie, a w wypadku wystąpienia niepokojących
objawów — przerwać zabieg.
Zabiegi galwanizacji wolno wykonywać tylko pełnosprawnym apara-
tem, jednocześnie prowadząc zeszyt stałej kontroli technicznej.
Wskazania do galwanizacji. Występujące pod anodą zmniejszenie pobu-
dliwości nerwów oraz wpływ przeciwzapalny zabiegu wykorzystuje się
w leczeniu nerwobólów, przewlekłych zapaleń nerwów, splotów i korzeni
nerwowych, zespołów bólowych w przebiegu choroby zwyrodnieniowej
stawów kręgosłupa i choroby dyskowej. Występujące pod katodą prze-
krwienie naczyń pozwala stosować galwanizację w leczeniu porażeń
wiotkich oraz zaburzeń krążenia obwodowego. Galwanizację podłużną
lub poprzeczną stosuje się również w przypadkach utrudnionego zrostu po
złamaniach kości.
Przeciwwskazania stanowią ropne stany zapalne skóry i tkanek mięk-
kich, wypryski, stany gorączkowe oraz porażenia spastyczne.
Jontoforeza
11* 163
Elektrolity wykazują różną zdolność dysocjacji. Tak zwane elektrolity
mocne, jak np. kwas solny (HCl) czy wodorotlenek sodu (NaOH),
dysocjują całkowicie, tzn. że wszystkie ich cząsteczki ulegają rozpadowi
na jony. Elektrolity słabe, jak np. kwas octowy (CH 3 COOH), czy kwas
węglowy (H 2 CO 3 ), ulegają w mniejszym stopniu dysocjacji i tylko pewna
część ich cząsteczek ulega rozszczepieniu na jony. Jony mogą mieć jeden,
dwa, trzy lub cztery elementarne ładunki elektryczne. Dla przykładu
dysocjacja elektrolityczna jodku potasowego polega na rozpadzie tego
związku na jony potasu i jodu. Jon potasu jest obdarzony elementarnym
ładunkiem dodatnim, jon zaś jodu — elementarnym ładunkiem ujemnym.
+ -
KI K+ I
164
elektrodę, zamykającą obwód prądu, umieszcza się na skórze w dostatecz-
nie dużej odległości od elektrody, spod której jony mają wnikać do skóry.
Podkład elektrody zamykającej obwód prądu zwilża się wodą lub 0,5%
roztworem chlorku sodowego.
W warunkach wykonywania jontoforezy powstaje skomplikowany
układ elektryczny, w skład którego wchodzą: elektroda z podkładem
nasyconym roztworem danego związku chemicznego, tkanki, elektroda
zamykająca obwód prądu. Przykład takiego układu, w którym jeden
z podkładów nasycony jest roztworem jodku potasowego (KI), drugi zaś
roztworem chlorku sodowego (NaCl), przedstawia schematycznie ryc. 51.
Na rycinie tej grubymi strzałkami oznaczono kierunek przemieszczenia się
jonów jodu, strzałkami zaś cienkimi — kierunek przemieszczania się
innych jonów zawartych w układzie.
165
niego do jontoforezy przeprowadza się specjalne badania elektrometrycz-
ne, określające zależność przewodnictwa elektrycznego roztworu od jego
stężenia. Metoda ta, zwana konduktometrią, polega na określeniu przewo-
dnictwa roztworu dla prądu elektrycznego. Jeżeli roztwór zawiera wiele
jonów, to jego przewodnictwo, czyli zdolność do przenoszenia ładunku
elektrycznego przez jony, jest duże. Badając kolejno roztwory o różnych
stężeniach można określić, które ze stężeń jest najbardziej odpowiednie do
jontoforezy. Badanie konduktometryczne wykonuje się w stałej tem-
peraturze, ponieważ ruchliwość jonów, wpływająca na przewodnictwo
roztworu, zmienia się w zależności od temperatury.
Jak już wspomniano, do jontoforezy można używać tylko związków
chemicznych ulegających dysocjacji elektrolitycznej. Ważne zatem ze
względów praktycznych jest ustalenie, czy dany związek podlega dysocjacji
oraz jakim ładunkiem obdarzony jest jon, który ma być wprowadzony do
tkanek. Określenie rodzaju ładunku elektrycznego danego jonu wykonuje
się przy użyciu urządzenia do elektroforezy bibułowej. W tym celu na pasek
bibuły zwilżony roztworem chlorku sodowego nanosi się kroplę badanego
roztworu, a następnie przykłada do jego końców bieguny źródła prądu.
W wypadku istnienia w roztworze jonów zostają one siłami pola elektrycz-
nego przesunięte w kierunku różnoimiennych biegunów źródła prądu.
Przesunięcia badanego jonu określa się dzięki wykorzystaniu reakcji
barwnych, powodujących zmianę barwy bibuły na skutek reakcji za-
chodzącej między badanym jonem a odpowiednio dobranym odczyn-
nikiem.
Bardzo istotne jest również ustalenie optymalnego czasu trwania
zabiegu oraz natężenia stosowanego prądu. Traktując ten problem wyłącz-
nie z punktu widzenia fizycznego należałoby sądzić, że ilość jonów
wprowadzonych do tkanek w czasie jontoforezy powinna być wprost
proporcjonalna do czasu trwania jontoforezy i natężenia prądu, zgodnie
z drugim prawem Faradaya, które brzmi:
Masa substancji, wydzielająca się na elektrodzie w procesie elektrolizy,
jest wprost proporcjonalna do czasu przepływu oraz natężenia prądu:
m=k I t
gdzie:
k — równoważnik elektrochemiczny, odpowiadający liczbowo masie substancji wy-
dzielonej na elektrodzie przez jednostkę elektryczności.
166
Prawa tego nie można jednak bez zastrzeżeń odnosić do jontoforezy.
Wynika to z warunków elektrochemicznych zachodzących w czasie
jontoforezy. W zabiegu tym bowiem występują wysoce skomplikowane
okoliczności przy wnikaniu jonów do tkanek żywych. Tkanki stanowią
zbiorowisko komórek składających się z zawierającej elektrolity płynnej
protoplazmy oraz błony komórkowej. Komórki z kolei są niejako
zanurzone w płynie zewnątrzkomórkowym, który jest również roztworem
elektrolitów. Z tych względów zarówno wnętrze komórki, jak również płyn
zewnątrzkomórkowy należy traktować jako roztwory o określonym
stężeniu elektrolitów. Taki stan rzeczy powoduje w czasie przepływu prądu
przez tkanki zmiany w ich układach jonowych. Zawarte w tkankach jony
ulegają w polu elektrycznym przesunięciu, stwarzając strefy grupujące jony
o tym samym ładunku dodatnim lub ujemnym. Stan taki nazywa się
polaryzacją. Należy jednak pamiętać, że zachodzące w polu elektrycznym
przesunięcia jonów, powodujące polaryzację tkanek, są ograniczone przez
błony komórkowe oraz warstwowe ułożenie komórek i innych elementów
tkankowych, znajdujących się w przestrzeniach międzykomórkowych.
Wykazano, że tkanki żywej skóry mają określoną i ograniczoną zdolność
gromadzenia wprowadzanych do nich z zewnątrz jonów. Właściwość tę
określono jako tzw. pojemność jonową skóry; praktycznie oznacza ona, że
do skóry można wprowadzić tylko pewną ilość jonów. Z tego względu
wydłużanie czasu trwania jontoforezy oraz zwiększanie natężenia prądu
jest skuteczne tylko w granicach, które określa pojemność jonowa skóry.
Należy dodać, że możliwość zwiększania natężenia prądu jest w jon-
toforezie poważnie ograniczona tolerancją skóry. Stosowanie bowiem zbyt
dużych natężeń prądu powoduje wystąpienie dolegliwości bólowych,
a nawet uszkodzenie tkanek skóry. Z tych względów staje się zrozumiałe, że
czas trwania zabiegu jontoforezy musi być ograniczony, a natężenie prądu
nie może przekraczać granicy tolerancji tkanek.
Bardzo istotnym czynnikiem, odgrywającym ważną rolę w procesie
wnikania jonów do skóry, jest ich ruchliwość w polu elektrycznym. Można
wyobrazić sobie, że w warunkach jontoforezy w momencie włączenia
prądu następuje jak gdyby „start do biegu" wszystkich jonów znaj-
dujących się w układzie: elektrody z podkładami — tkanki. Wszystkie jony
wykazujące dużą ruchliwość w polu elektrycznym stanowią siłą rzeczy
konkurencję dla jonów, które pragnie się wprowadzić do skóry. Jony te
nazywa się jonami konkurencyjnymi. Mogą to być ruchliwe jony wodoru,
jony wodorotlenowe oraz inne jony znajdujące się w podkładzie, czy też na
167
powierzchni skóry. Jony, których obecność jest niepożądana, nazywa się
jonami pasożytniczymi. Występują one głównie na skutek zanieczyszczeń
roztworu użytego do jontoforezy lub zanieczyszczeń skóry.
Wnikanie jonów do skóry w trakcie jontoforezy zostało udowodnione
przed wielu laty przez francuskiego uczonego Leduca, który w tym celu
przeprowadził następujące doświadczenie. Na pozbawionych sierści bo-
kach dwóch królików umocował elektrody z podkładami, włączając
zwierzęta szeregowo w obwód prądu stałego. U pierwszego królika jeden
z podkładów nasycił roztworem cyjanku potasowego, dysocjującego na
trujący anion cyjankowy i kation potasowy, pozostałe zaś podkłady
znajdujące się na skórze obu zwierząt zwilżył wodą. Włączenie zwierząt
w obwód prądu w taki sposób, że elektroda z podkładem nasyconym
cyjankiem potasowym była połączona z biegunem dodatnim prądu, nie
powodowało u nich żadnych skutków ujemnych. Połączenie natomiast tej
elektrody z biegunem ujemnym spowodowało padnięcie pierwszego króli-
ka, podczas gdy drugi pozostał żywy. Jest to zrozumiałe, bo w pierwszym
wypadku z podkładu zwilżonego roztworem cyjanku potasowego do skóry
pierwszego zwierzęcia wnikały jony potasowe, nie mające właściwości
trujących, w drugim zaś wnikały trujące jony cyjankowe. Drugie zwierzę
pozostało żywe, ponieważ w żadnym z wymienionych dwóch wypadków
nie podlegało ono działaniu jonów trujących. Podobne doświadczenie
przeprowadził Leduc z zastosowaniem roztworu siarczanu strychniny,
w którym trujące właściwości wykazują kationy strychniny.
Dalszych przekonywających dowodów wnikania do skóry jonów w cza-
sie jontoforezy dostarczyły doświadczenia, w których użyto roztworów
zawierających jony pierwiastków promieniotwórczych. Doświadczenia te
pozwoliły prześledzić mechanizm wnikania jonów do skóry oraz ustalić
miejsca, w których się one gromadzą i skąd zostały odprowadzone w głąb
organizmu. Ustalono, że jony wprowadzone do skóry drogą jontoforezy
gromadzą się w niej na granicy naskórka i skóry właściwej, w pobliżu
powierzchownej sieci naczyń krwionośnych skóry, skąd zostają odprowa-
dzone z prądem krwi w głąb ustroju. Stwierdzono również, że jony wnikają
do skóry drogą wykazującą najmniejszy opór dla prądu elektrycznego,
a mianowicie: przez ujścia i przewody wyprowadzające gruczołów poto-
wych.
Określenie ilości jonów wprowadzonych do skóry w czasie jontoforezy
jest trudne. W świetle jednak przeprowadzonych w tym zakresie badań
wiadomo, że wnikają one w ilościach oddziałujących leczniczo.
168
Mechanizm leczniczego działania jontoforezy jest bardzo złożony,
wyróżnić w nim jednak można podstawowe kierunki:
— działanie lecznicze jonów,
— wpływ na tkanki bieguna prądu stosowanego w jontoforezie,
— oddziaływanie odruchowe na narządy głębiej położone.
Wymienione działania stanowią łącznie złożony zespół farmakologicz-
no-elektryczny, którego wpływ decyduje o wynikach leczniczych uzys-
kiwanych dzięki jontoforezie.
Metodyka zabiegów jontoforezy. Jest ona bardzo zróżnicowana, zarów-
no z powodu dużej liczby stosowanych do jontoforezy leków, jak również
specjalnych wymogów, które muszą być spełnione przy wykonywaniu tego
zabiegu w określonych okolicach ciała. Można jednak sformułować
podstawowe zasady obowiązujące przy wykonywaniu jontoforezy, któ-
rych przestrzeganie zapewnia poprawne wykonanie zabiegów. Zasady te są
następujące:
Zabiegi jontoforezy należy wykonywać z zastosowaniem aparatów
wytwarzających stabilny, dobrze wyprostowany prąd stały, nie wykazują-
cy większego tętnienia. Jest to szczególnie istotne w wypadku wykonywa-
nia jontoforezy w okolicy narządów wrażliwych na prąd elektryczny,
takich jak oczy, głowa, szyja. Ważne jest również, aby aparat zapewniał
możliwość płynnego i dokładnego dawkowania natężenia prądu.
Przed zabiegiem należy dokładnie oczyścić i odtłuścić skórę alkoholem
lub eterem. Szczególnie dokładnie należy oczyścić skórę w wypadku
uprzedniego stosowania na nią maści lub innych leków. Przyjęto zasadę, że
jontoforezę można wykonywać dopiero po upływie tygodnia od zakoń-
czenia leczenia miejscowego skóry maściami, czy też innymi lekami
działającymi miejscowo. Przestrzeganie tej zasady jest konieczne, istnieje
bowiem niebezpieczeństwo uszkodzenia skóry przez jony pozostałe na niej
po leczeniu miejscowym.
Elektrody układa się na dostatecznie grubym (1,5-2 cm) podkładzie
z gazy higroskopijnej, którego rozmiary powinny być większe od elektrody
o ok. 2 cm. Zwykle na skórę kładzie się tzw. podkład lękowy, grubości ok.
0,5 cm, nasycony roztworem leku użytego do jontoforezy. Na ten podkład
kładzie się następnie tzw. podkład pośredni, zwilżony ciepłą wodą, zapew-
niający odpowiednią odległość elektrody od skóry i zabezpieczający ją
przed wpływem reakcji zachodzących na elektrodzie w czasie jontoforezy.
Elektrody wraz z podkładami przykrywa się ceratką lub folią plastykową,
a następnie bardzo dokładnie umocowuje na skórze opaską elastyczną.
169
Rozmiary i kształt elektrod dobiera się w zależności od okolicy ciała
i rodzaju schorzenia. Używa się elektrod wykonywanych z folii czystej
cyny, ponieważ inne metale, np. ołów, miedź czy cynk, mogą ulec
wprowadzeniu do skóry w czasie zabiegu lub wchodzić w reakcje z jonami
znajdującymi się w roztworze stosowanym do jontoforezy.
Przewody powinny być połączone ze środkiem elektrod. Jeśli elektrody
są połączone z przewodami na brzegu, to należy je układać tak, aby nie
znajdowały się na sąsiadujących ze sobą brzegach elektrod, ponieważ
w takim wypadku może wystąpić niepożądane zagęszczenie prądu.
Natężenie prądu jest uzależnione do pewnego stopnia od rozmiarów
elektrody, z której wprowadza się jony do skóry. Zwykle stosuje się dawki
słabe, od 0,01 do 0,1 mA/cm2 powierzchni elektrody. W wypadku
stosowania dawek większych obowiązuje szczególnie baczna kontrola
chorego w czasie zabiegu. Pamiętać należy, że dawki natężenia nie należy
obliczać wyłącznie w zależności od wielkości elektrody. W wypadku
jontoforezy wykonywanej w okolicy narządów wrażliwych na prąd, np.
oka, nie przekracza się zwykle dawki ogólnej 2 mA, a w okolicy głowy i szyi
3-6 mA. Zależności dawki od wielkości elektrody przedstawia wykres na
ryc. 52.
W czasie wykonywania jontoforezy należy bardzo dokładnie kon-
trolować doznania chorego, a w wypadku wystąpienia pieczenia należy
sprawdzić przyleganie elektrod do skóry. Nie wolno jednak zapominać, że
170
przyczyną pieczenia może być również zbyt duże natężenie prądu. Szcze-
gólna ostrożność obowiązuje przy wykonywaniu zabiegu w okolicy głowy,
gałek ocznych, uszu i szyi oraz przy stosowaniu silnie działających leków,
np. histaminy czy adrenaliny. Wystąpienie u chorego niepokojących
objawów jest sygnałem do przerwania zabiegu.
Ubytki naskórka stanowią dla prądu elektrycznego przejścia o małym
oporze. Wystąpienie w tych miejscach niepożądanych zagęszczeń prądu
może spowodować uszkodzenie skóry. Z tych względów ubytki naskórka
należy przed zabiegiem jontoforezy osłonić przez przyklejenie plastra lub
nałożenie płatka gazy i folii plastykowej. W pewnych wypadkach koniecz-
ne jest zabezpieczenie skóry otaczającej zmianę chorobową przed działa-
niem prądu elektrycznego. Uzyskuje się to przez pokrycie jej cienką
warstwą wazeliny lub płynnej parafiny. W wypadku stwierdzenia nadmier-
nego odczynu skóry lub jej uszkodzenia należy natychmiast powiadomić
o tym lekarza, który zadecyduje o dalszym postępowaniu.
Po zakończeniu zabiegu jontoforezy obowiązuje sprawdzenie odczynu
skóry. Jest to szczególnie ważne w wypadku stosowania leków roz-
szerzających naczynia krwionośne, np. histaminy, czy zwężających, np.
adrenaliny, ponieważ odczyn jest miernikiem poprawności wykonania
zabiegu.
Należy dbać o świeżość roztworów, w szczególności prokainy (Novoca-
in), pamiętając również, że roztwory histaminy, tolazoliny (Pridazol),
antybiotyków, hormonów kory nadnerczy i wszystkich innych leków
ampułkowych przyrządza się bezpośrednio przed zabiegiem.
Przed zwilżeniem podkładu roztworem leku obowiązuje dokładne
sprawdzenie rodzaju leku i jego stężenia.
Konieczne jest przestrzeganie bezwzględnej czystości naczyń, w których
sporządza się roztwory do jontoforezy, aby uniknąć zanieczyszczenia
chemicznego.
Podkłady nasycone lekiem wolno używać tylko jednorazowo.
Podkłady pośrednie, które zwilża się wodą, należy po zabiegu dokładnie
wypłukać i wygotować, w celu usunięcia zawartych w nich jonów.
Podkłady te mogą być używane kilkakrotnie. Równie dokładnie należy
wymyć folię plastykową używaną do zabiegów.
W wypadku konieczności wykonania jontoforezy przy użyciu leków
powodujących uczulenie, takich jak: prokaina, lidokaina (Xylocain), jod,
antybiotyki, należy przed rozpoczęciem zabiegów wykonać u chorego
próbę na uczulenie.
171
Tabela 13
Roztwory leków używane do jontoforezy
172
cd. tab. 13
Biegun,
Jon z którego
Stężenie
Rodzaj leku działający ulega wpro- Działanie lecznicze
roztworu leczniczo wadzeniu
173
Jontoforeza histaminy: samorodna sinica kończyn, odmroziny, zespół
bólowy rwy kulszowej, przewlekłe stany zapalne stawów i zapalenia
okołostawowe, owrzodzenia troficzne.
Jontoforeza adrenaliny: stany zapalne gałki ocznej, wspólnie z lidokainą
lub prokainą w leczeniu stanów bólowych.
Jontoforeza antybiotyków: bakteryjne stany zapalne skóry i tkanek
miękkich.
Jontoforeza hydrokortyzonu lub preparatu Solu-Dacortin: stany zapalne
skóry, tkanek miękkich, drobnych stawów i pochewek ścięgnistych, stany
zapalne gałki ocznej.
Jontoforeza tolazoliny (Pridazolu): zaburzenia w ukrwieniu nerwu
wzrokowego i siatkówki, zaburzenia ukrwienia obwodowego.
Przeciwwskazania nie odbiegają w zasadzie od przeciwwskazań do
stosowania innych zabiegów elektroleczniczych. Pamiętać jednak należy,
że jony działające korzystnie w schorzeniu podstawowym mogą być
przeciwwskazane ze względu na współistniejące inne schorzenia. Wskaza-
nia i przeciwwskazania do jontoforezy ustala lekarz.
Kąpiele elektryczno-wodne
174
Ryc. 53. Kąpiel elektryczno-wod-
na czterokomorowa.
175
ści ośrodkowego układu nerwowego. Jej wpływ na układ serco-
wo-naczyniowy polega na zwiększeniu:
— odpływu krwi żylnej z kończyn dolnych i narządów objętych
„dorzeczem" żyły wrotnej,
— dopływu krwi tętniczej do płuc i kończyn górnych,
— odpływu krwi żylnej z serca do płuc.
176
Zróżnicowane w zależności od kierunku przepływu prądu działanie
kąpieli komorowej elektryczno-wodnej nakazuje ostrożność przy wykony-
waniu takiej kąpieli oraz dokonanie analizy stanu krążenia osoby pod-
danej zabiegowi.
Metodyka zabiegu. Wanienki wypełnia się do 2/3 ich objętości wodą
o temperaturze od 35 do 40°C. W wypadku istnienia zaburzeń krążenia
u osoby poddanej zabiegowi temperatura wody powinna odpowiadać
cieplnemu punktowi obojętnemu skóry (p. rozdz. Wodolecznictwo). Przed
wykonaniem zabiegu laborant dokonuje próby, zanurzając swoje ręce
w wodzie wanienek (połączonych z różnoimiennymi biegunami prądu),
podczas gdy druga osoba zwiększa płynnie natężenie prądu do żądanej
wartości. Po dokonaniu próby natężenie prądu należy sprowadzić do
wartości zerowej, a następnie wyłączyć. Chory siada na stołku (wysokość
siedzenia reguluje się w zależności od jego wzrostu) i zanurza wolno
w wanienkach najpierw kończyny dolne, a następnie kończyny górne. Po
włączeniu prądu zwiększa się wolno natężenie do żądanej wartości. Należy
pamiętać, że nie wolno zmieniać jego kierunku, ponieważ nagłe otwarcie
lub zamknięcie obwodu powoduje powstanie silnego bodźca elektrycznego
z groźnymi następstwami ze strony układu krążenia.
W kąpieli elektryczno-wodnej komorowej unika się również stosowania
prądów zmiennych, ze względu na możliwość wystąpienia poważnych
zaburzeń w akcji serca.
Natężenie prądu stałego w kąpieli elektryczno-wodnej czterokomorowej
waha się — w zależności od stanu chorego — od 10 do 30 mA, a czas
zabiegu od 10 do 20 min.
Wykonywanie kąpieli elektryczno-wodnej wymaga stałego nadzoru nad
osobą poddaną zabiegowi.
Wskazania i przeciwwskazania do kąpieli elektryczno-wodnej cztero-
komorowej. Wskazania do tego zabiegu ustala lekarz. Należą do nich:
zapalenia wielonerwowe, nerwobóle, niedowłady, zespoły bólowe w prze-
biegu choroby zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa, choroba zwyrod-
nieniowa stawów, nerwica wegetatywna oraz zaburzenia ukrwienia ob-
wodowego.
Kąpieli elektryczno-wodnych czterokomorowych nie wolno stosować
w podciśnieniu tętniczym, znacznym nadciśnieniu tętniczym, stanach
gorączkowych oraz niewydolności krążenia.
Kąpiel elektryczno-wodna całkowita. Wykonuje się ją w specjalnej
wannie z materiału izolującego, w której ścianach są umieszczone duże
12 Fizykoterapia 177
płaskie elektrody węglowe. Elektrody są zabezpieczone osłonami uniemoż-
liwiającymi zetknięcie z ciałem chorego. Wanna do kąpieli elektryczno-
-wodnych całkowitych nie może mieć stałego dopływu ani też odpływu
wody, ze względu na niebezpieczeństwo jej uziemienia przez połączenie
z rurami wodociągowymi, czy też kanalizacyjnymi. Sytuacja taka stwarza-
łaby bowiem groźbę porażenia prądem osoby poddanej zabiegowi. Z tego
powodu wanna powinna być ustawiona w pewnej odległości od instalacji
wodociągowej i kanalizacyjnej.
Temperatura wody wynosi 34-38°C; do wody niekiedy dodaje się
leczniczo działających wyciągów roślinnych. W uzdrowiskach do kąpieli
elektryczno-wodnej wykorzystuje się wody mineralne. Źródłem prądu
stałego jest specjalny aparat, wyposażony w zespół przełączników, umoż-
liwiających połączenie odpowiedniego bieguna z poszczególnymi elektro-
dami. Na rycinie 55 przedstawiono urządzenie i kierunki przepływu prądu.
178
50 mA. Czas zabiegu wynosi od 5 do 15 min. Kąpiele wykonuje się zwykle
dwa razy w tygodniu.
Wpływ kąpieli elektryczno-wodnej całkowitej na ustrój polega na
działaniu:
— prądu stałego na dużą powierzchnię ciała,
— termicznym i hydrostatycznym wody,
— chemicznym, występującym w wypadku stosowania wody mineral-
nej lub dodania do kąpieli wyciągów roślinnych; działanie to może być
jontoforezą obecnych w wodzie jonów.
Wskazania do kąpieli elektryczno-wodnej całkowitej: Zespoły bólowe
w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa, choroba
zwyrodnieniowa stawów, niedowłady, nerwobóle.
12* 179
nicznym, stwarzają możliwości doboru odpowiedniego rodzaju prądu.
Wprowadzenie odpowiednich rozwiązań technicznych umożliwia:
— uzyskanie określonego ukształtowania impulsów,
— regulowanie czasu przerwy, czyli odstępów między poszczególnymi
impulsami,
— dokładne określenie parametrów danego impulsu,
— modulowanie impulsów w falę o różnym kształcie obwiedni, np.
trójkąta, trapezu czy połówki sinusoidy,
— regulowanie liczby modulacji, która wynosi zwykle od kilku do
kilkunastu na minutę.
180
jego pięć charakterystycznych cech, czyli parametrów prądu impulsowego,
a mianowicie:
— czas trwania impulsu w ms (timp),
— czas trwania natężenia w impulsie w ms (t„),
— czas opadania natężenia w impulsie w ms (t0),
— amplituda natężenia impulsu w mA (i s ),
— częstotliwość impulsów (f), którą można wyrazić liczbą impulsów
występujących w czasie 1 s lub 1 min. Miarą tego parametru może być
również okres (7) odpowiadający czasowi powtarzania, który jest sumą
czasu trwania impulsu i następującej po nim przerwy (T = timp + tp),
gdzie tp — czas przerwy.
Na rycinie 57 przedstawiono prądy złożone z impulsów prostokątnych,
trójkątnych oraz impulsów powstałych w wyniku jednopołówkowego
prostowania prądu sinusoidalnie zmiennego, oznaczając jednocześnie ich
parametry.
181
Miarą narastania i opadania natężenia w impulsie, czyli tzw. stromości
jego zboczy, jest czas, w którym osiąga ono wartość szczytową oraz czas,
w którym opada ono do wartości zerowej.
Miarą natężenia w pojedynczym impulsie jest wartość jego amplitudy,
zwana również wartością szczytową natężenia (i,). W serii impulsów
natomiast miarę natężenia stanowić może wartość średnia natężenia (iśr).
W wypadku prądu impulsowego złożonego z impulsów trójkątnych
wartość średnią natężenia prądu można opisać równaniem, którego
zrozumienie wymaga znajomości wyższej matematyki.
W wypadku prądu złożonego z impulsów prostokątnych wartość
średnią natężenia można obliczyć w prosty sposób, a mianowicie:
a po przekształceniu:
182
Ponieważ w przebiegu prądu impulsowego okresowo powtarza się
impuls i odpowiadająca mu przerwa, stąd T, jak wspomniano wyżej, jest
sumą czasu trwania impulsu i czasu trwania przerwy (T = timp + tp).
Podstawiając to wyrażenie do przytoczonego wyżej wzoru na częstotliwość
f otrzymuje się:
183
Elektrostymulacja
184
Ryc. 59. Punkty motoryczne w obrę-
bie tułowia z przodu (wg Konarskiej).
m. trapezius
m. deltoideus
m. trapezius
rn. trapezius
m. latissimus dorsi
m. gluteus med.
m. gluteus max.
Ryc. 60. Punkty motoryczne w obrębie
tułowia z tyłu (wg Konarskiej).
185
Ryc. 61. Punkty motoryczne w obrębie kończyny górnej po stronie dłoniowej (wg Konar-
skiej).
186
Ryc. 62. Punkty motoryczne w obrębie kończyny górnej po stronie grzbietowej (wg
Konarskiej).
187
Ryc. 63. Punkty motoryczne w obrębie kończyny dolnej z przodu (wg Konarskiej).
188
Ryc. 64. Punkty motoryczne w obrębie kończyny dolnej z tyłu (wg Konarskiej).
189
Ryc. 65. Punkty motoryczne w obrębie kończyny dolnej po stronie przyśrodkowej (wg
Konarskiej).
190
Impulsy prostokątne
191
Wpływ pobudzający na mięsień wywiera cała, modulowana seria impul-
sów.
Prąd złożony z impulsów prostokątnych, o czasie trwania 2 ms i przerwie
5 ms, wywołuje tężcowe skurcze mięśni szkieletowych, a w ich następstwie
zmniejszenie napięcia mięśniowego. Ponieważ działa on również uśmierza-
jąco na ból, znajduje zastosowanie w leczeniu zespołów bólowych, bólów
mięśniowych oraz w chorobie zwyrodnieniowej stawów.
Impulsy trójkątne
192
szybkość narastania natężenia. Prawo Du Bois Reymonda głosi, że nie sam
prąd, lecz dostatecznie szybka zmiana jego natężenia jest przyczyną
powstania bodźca elektrycznego. Prąd galwaniczny nie powoduje skurczu
mięśnia, ponieważ w czasie jego przepływu natężenie nie ulega zmianie.
Skurcz powstaje tylko przy zamykaniu i otwieraniu tego obwodu prądu,
pod warunkiem jednak, że zmiana natężenia jest dostatecznie szybka.
Przedstawiając graficznie (w układzie współrzędnych) szybkość narastania
natężenia w impulsie elektrycznym można łatwo stwierdzić, że linia
odpowiadająca narastaniu natężenia przebiega pod pewnym kątem w sto-
sunku do osi czasu. Wartość tego kąta jest wprost proporcjonalna do
szybkości narastania natężenia prądu w impulsie. Zmniejszając stopniowo
szybkość narastania natężenia można dojść do takiego kąta, przy którym
występuje jeszcze skurcz mięśnia, jednak dalsze zmniejszanie szybkości
narastania natężenia, któremu odpowiada kąt o mniejszej wartości, nie
daje w efekcie skurczu, ze względu na zbyt wolną zmianę natężenia prądu.
Ten najmniejszy kąt, przy którym uzyskuje się jeszcze skurcz mięśnia,
określa się jako kąt graniczny. Wolniejsze narastanie natężenia, aniżeli
odpowiadające wartości tego kąta, nie wywołuje skurczu mięśnia. Wynika
to z jego fizjologicznej właściwości, polegającej na zdolności przystosowa-
nia do odpowiednio wolno narastającego natężenia.
Zdolność przystosowania się, czyli akomodację, wykazują tylko zdrowe,
prawidłowo unerwione mięśnie, w odróżnieniu od mięśni odnerwionych,
które nie mogąc przystosować się do prądu o wolno narastającym
natężeniu, reagują na niego skurczem. Wynika stąd wniosek, że istnieje
możliwość wybiórczego pobudzania do skurczu mięśnia odnerwionego,
znajdującego się w otoczeniu mięśni zdrowych. W tym stwierdzeniu
zamyka się cały sens wybiórczego pobudzania do skurczu mięśni porażo-
nych za pomocą impulsów trójkątnych o wolno narastającym natężeniu.
Ważnym momentem, istotnym ze względów praktycznych, jest znaczna
zdolność przystosowania się receptorów nerwów czuciowych do impulsów
trójkątnych. Dzięki temu zabiegi wykonywane przy użyciu impulsów
trójkątnych są prawie bezbolesne.
Prądem tym można również oddziaływać na mięśnie gładkie, które
odznaczają się małą akomodacją, czyli zdolnością przystosowania się do
wolno narastającego natężenia, podobnie jak porażone wiotko mięśnie
prążkowane. Różnica w zachowaniu się elektrofizjologicznym między
mięśniem gładkim a odnerwionym, porażonym wiotko mięśniem prąż-
kowanym polega na tym, że ten ostatni reaguje natychmiast na impuls
13 Fizykoterapia 193
trójkątny o odpowiednich parametrach, podczas gdy mięsień gładki
wymaga serii impulsów, które niejako doprowadzają go do pewnego
pobudzenia, od którego to momentu reaguje dość regularnie na następne
bodźce elektryczne. Omówiona właściwość prądu złożonego z impulsów
trójkątnych, wyrażająca się zdolnością pobudzania do skurczu mięśni
gładkich, otwiera przed elektroterapią szerokie pole działania.
Zasady elektrostymulacji wybiórczej mięśni porażonych wiotko. Wskaza-
nia do leczniczego stosowania trójkątnych impulsów prądu wynikają z ich
właściwości i działania biologicznego. Porażenie wiotkie po przebytej
chorobie Heinego-Medina oraz po uszkodzeniach obwodowych nerwów
ruchowych stanowią zasadnicze wskazania do leczenia tym prądem, ze
względu na możliwość wybiórczego pobudzenia do skurczu mięśni porażo-
nych wiotko.
Prąd eksponencjalny pozwala osiągnąć zasadnicze cele, stojące przed
elektrolecznictwem porażeń wiotkich, a mianowicie:
1. Zapobieganie zanikom mięśniowym.
Największym niebezpieczeństwem, które zagraża odnerwionemu mięś-
niowi, jest jego zanik. Może on doprowadzić do zwyrodnienia łącznotkan-
kowego, czyli zastąpienia pobudliwej tkanki mięśniowej przez tkankę
łączną. Stan taki może zaistnieć w wypadku, gdy po uszkodzeniu komórek
rogów przednich rdzenia lub nerwów ruchowych nie nastąpi dostatecznie
wcześnie ich regeneracja. Z tego względu zapobieganie zanikowi i utrzymy-
wanie jak największej, zdolnej do skurczu masy mięśniowej do czasu, kiedy
nastąpi powrót unerwienia, jest głównym celem leczenia impulsami
trójkątnymi.
2. Usprawnianie upośledzonych grup mięśni.
Cel ten osiąga się dzięki uzyskaniu za pomocą elektrostymulacji
zwiększenia masy mięśnia oraz eliminowaniu ruchów zastępczych, które
występują w porażeniach i w znacznym stopniu utrudniają usprawnienie.
W okresie porażenia należy stosować impulsy trójkątne o odpowiednich
parametrach, w celu zapobiegania zanikowi, później zaś, gdy nastąpi
nawrót normalnego unerwienia, wchodzi w grę możliwość stosowania
innych rodzajów prądu, w zależności od uzyskanych danych elektrodiag-
nostycznych.
194
pobudliwości leczonego mięśnia. W elektrostymulacji mięśni porażonych
wiotko istotną rolę odgrywa właściwe dobranie parametrów impulsu
trójkątnego, a mianowicie:
— czasu trwania impulsu,
— szybkości narastania natężenia, którą praktycznie określa się cza-
sem, w którym natężenie osiąga wartość szczytową,
— czasu trwania przerwy między impulsami,
— amplitudy natężenia, czyli jego wartości szczytowej.
Parametr czasu opadania natężenia w impulsie nie odgrywa istotnej roli,
ponieważ nie wywiera on wpływu na skurcz mięśnia. Z tego względu
stosuje się zwykle bardzo krótki czas opadania natężenia w impulsie.
Wymienione wyżej parametry prądu dobiera się na podstawie danych
uzyskanych z elektrodiagnostyki, a szczególnie z analizy krzywej i/t,
określanej przy użyciu impulsów prostokątnych i trójkątnych. Sposób
wykonywania tego badania oraz zasady interpretacji krzywej zostały
omówione w rozdziale dotyczącym elektrodiagnostyki. W tabeli 14 (dane
według Gillerta) zestawiono orientacyjne parametry impulsów trójkąt-
nych, które znajdują zastosowanie w leczeniu porażeń wiotkich. Uwzględ-
niono dwa parametry, a mianowicie: czas trwania impulsu trójkątnego
oraz czas następującej po nim przerwy. Wartości tych dwóch parametrów
podano w zależności od stopnia uszkodzenia mięśnia. Mogą one ułatwić
dobranie odpowiednich parametrów impulsu w wypadku braku danych
elektrodiagnostycznych.
Tabela 14
Parametry impulsów trójkątnych w leczeniu porażeń wiotkich (wg Gillerta)
13* 195
trach skurcz mięśnia występuje przy zastosowaniu impulsów o dłuższym
oraz krótszym czasie. Najlepszym bowiem sprawdzianem właściwości
doboru parametrów jest uzyskanie możliwie silnego skurczu przy małym
natężeniu.
Elektrostymulację mięśni porażonych wiotko wykonuje się metodą
dwuelektrodową, pamiętając by biegun ujemny przyłożyć do elektrody
ułożonej obwodowo. W przypadku, gdy ze względu na małe rozmiary
mięśnia nie można ułożyć na jego przebiegu dwóch elektrod, elektro-
stymulację wykonuje się, pobudzając mięsień w punkcie motorycznym.
Należycie prowadzone leczenie impulsami trójkątnymi powinno speł-
niać następujące warunki:
a. Przed przystąpieniem do zabiegu należy przeanalizować dany przy-
padek, uprzytomnić sobie mechanikę porażonych mięśni, zebrać dane
diagnostyczne i na tej podstawie ustalić parametry stosowanego prądu
oraz warunki wykonywania zabiegu.
b. Skurcz mięśnia porażonego, występujący pod wpływem impulsu
trójkątnego, musi być dostatecznie silny i dotyczyć tylko mięśnia porażo-
nego. Nie wolno zadowalać się wywołaniem skurczu pierwszego lepszego
mięśnia, lecz należy dążyć do pobudzenia wybiórczego porażonego
mięśnia lub grupy mięśniowej. Przy stosowaniu impulsów trójkątnych
w rozległych i ciężkich porażeniach może występować zjawisko kurczenia
się mięśni działających antagonistycznie w stosunku do pobudzanych.
Dowodzi to nienależytego dobrania parametrów stosowanego prądu,
skutkiem czego pobudza on do skurczu bardziej porażone w danym
wypadku mięśnie antagonistyczne, które mają mniejszą zdolność akomo-
dacji.
c. Czas trwania zabiegu, a także czas trwania przerwy między po-
szczególnymi impulsami prądu powinien być tak dobrany, aby nie
powodował zmęczenia mięśnia; stosowanie zbyt długich zabiegów może
wywoływać przeciwne do żądanych skutki.
d. Należy dbać o właściwe ułożenie leczonej kończyny lub części ciała, ze
względu na konieczność działania na mięsień znajdujący się w stanie
względnego rozluźnienia, eliminując tym samym opór dla pracy mięśnia.
e. W przypadku porażenia na tle zapalnym nie należy rozpoczynać
leczenia zbyt wcześnie, lecz dopiero w pewien czas po wygaśnięciu procesu
chorobowego.
Kończąc omawianie zastosowania impulsów trójkątnych w leczeniu
196
porażeń wiotkich należy zaznaczyć, że możliwości skutecznego oddziały-
wania tego prądu kończą się wówczas, gdy całkowite zniszczenie komórek
rogów przednich rdzenia wyklucza możliwość ich regeneracji.
Zasady elektrostymulacji mięśni gładkich. Możliwość pobudzania do
skurczu mięśni gładkich z użyciem trójkątnych impulsów prądu została
wykorzystana w leczeniu stanów chorobowych związanych z nieprawi-
dłową czynnością mięśni gładkich. Przez zastosowanie odpowiedniej serii
impulsów jest możliwe wybiórcze oddziaływanie na mięśnie gładkie
pęcherza moczowego i jelit.
Najwięcej doświadczenia uzyskano w leczeniu tym prądem zaparcia oraz
pooperacyjnej atonii pęcherza moczowego. W leczeniu zaparcia związane-
go ze zmniejszeniem napięcia mięśni gładkich jelita grubego stosuje się
impulsy trójkątne o czasie trwania od 400 do 500 ms i przerwie między
impulsami od 1000 do 2000 ms. Natężenie prądu wynosi od 25 do 30 mA.
W przypadkach zaparcia spowodowanego stanem skurczowym jelita
stosuje się impulsy trójkątne o czasie trwania od 100 do 150 ms i czasie
przerwy między nimi od 2000 do 3000 ms. Natężenie prądu wynosi od 25 do
30 mA. Elektrody o wymiarach od 200 do 400 cm 2 układa się na brzuchu
po obu jego stronach, między łukiem żebrowym a grzebieniem biodrowym"
Pełny cykl leczenia obejmuje 20-30 zabiegów, wykonywanych trzy razy
w tygodniu, a czas trwania zabiegu — od 20 do 30 min.
Podkreśla się, że w trakcie stosowania zabiegów elektroleczniczych nie
należy zaniedbywać leczenia farmakologicznego i dietetycznego. W przy-
padkach pooperacyjnych atonii pęcherza moczowego stosuje się impulsy
o czasie trwania 200 ms i przerwie między nimi od 1000 do 3000 ms, przy
natężeniu 15-20 mA. Elektrodę o powierzchni od 100 do 200 cm 2 ,
połączoną z ujemnym biegunem źródła prądu, układa się w okolicy
spojenia kości łonowej, drugą zaś w okolicy krocza lub kości krzyżowej.
Czas trwania zabiegu od 10 do 15 min.
Zastosowanie impulsów trójkątnych w leczeniu zespołów bólowych.
Właściwości oddziaływania przeciwbólowego impulsów trójkątnych
prądu, o czasie trwania impulsu od 20 do 50 ms i czasie narastania
natężenia od 10 do 30 ms oraz przerwie między impulsami równej czasowi
trwania impulsów, pozwalają stosować tego rodzaju prądu w leczeniu
zespołów bólowych. Wymienione prądy można stosować w postaci
modulowanej.
197
Aparaty do elektrostymulacji
198
Ryc. 68. Aparat do leczenia prądami małej częstotliwości Stymat S-110.
199
Aparat do leczenia prądem stałym
i prądami małej częstotliwości
Stymat S-120*
200
Prądy te uzyskuje się bez nastawiania ich parametrów, przez wciśnięcie
przycisków oznaczonych dla prądu Traberta UR oraz NF dla prądu
neofaradycznego. Ważnym warunkiem eksploatacyjnym aparatu jest
możliwość modulowania w amplitudzie prądów impulsowych prostokąt-
nych, trapezowych i trójkątnych. Obwiednia może mieć kształt trapezu lub
trójkąta. Modulacja oraz czas przerwy między modulowanymi seriami
impulsów są regulowane niezależnie w sposób płynny w pięciu zakresach:
10 ms — 100 ms,
100 ms — 1 s,
1 s — 10 s,
10 s — 100 s,
100 s — 1000 s.
Elektrostymulator Myostim-2*
201
twarza on prąd stały oraz prądy impulsowe o przebiegu trójkątnym
i prostokątnym, o regulowanej w sposób ciągły częstotliwości w czasie
trwania impulsu.
Cechą charakterystyczną aparatu jest możliwość jednoczesnego stosowa-
nia prądu stałego z nałożonym na niego dowolnie wybranym prądem
impulsowym oraz zmiana kierunku przepływu prądu. Aparat jest wyposażo-
ny w układ do pomiaru wartości średniej oraz wartości szczytowej prądu
impulsowego, co umożliwia wykorzystanie go do diagnostyki ilościowej,
a mówiąc ściśle do określenia ilorazu akomodacji. Układy elektroniczne
zabezpieczają osobę poddaną zabiegowi przed niekontrolowanym przep-
ływem prądu oraz sygnalizują błędne ustawienie częstotliwości i czasu
trwania impulsów. Aparat ten nie wymaga również specjalnych zabiegów
konserwacyjnych.
202
Prąd faradyczny
203
faradycznego, jednak o ściśle określonym czasie trwania impulsów i przerw
między nimi.
Niezależnie od tego stosowanie tego prądu umożliwia dawkowanie
natężenia. Prąd taki nazwano prądem neofaradycznym. Jest on złożony
z impulsów trójkątnych o czasie trwania 1 ms i przerwie między impulsami
20 ms. Na ryc. 71 przedstawiono wykresy przebiegów prądu faradycznego
i neofaradycznego. Prąd neofaradyczny znajduje zastosowanie w elektro-
stymulacji oraz elektrodiagnostyce.
Metoda Hufschmidta
204
połowiczym (hemiplegików) w postaci kurczowego zaciśnięcia dłoni czy
przykurczu zgięciowego palców stopy. Omawiana metoda polega na
stymulacji mięśnia spastycznego krótkim impulsem, który wywołuje jego
skurcz, a następnie trwające bardzo krótko rozluźnienie. Stosując w okre-
sie rozluźnienia mięśnia spastycznego następny impuls na mięsień an-
tagonistyczny, uzyskuje się jego skurcz w warunkach wyeliminowania
oporu stawianego przez mięsień porażony spastycznie. Powtarzając tego
rodzaju pobudzenia można symulować rytmiczne ruchy wywołane przez
dwa przeciwstawne w swym działaniu mięśnie. Ruchy te pozwalają
w pewnym stopniu normalizować grę mięśniową. W metodzie Hufschmid-
ta wykorzystuje się zsynchronizowane ze sobą dwa stymulatory, których
odrębne obwody generują impulsy prostokątne. Przynajmniej jeden z apa-
ratów musi mieć obwód elektroniczny realizujący odpowiednie opóźnienie
wystąpienia drugiego impulsu w stosunku do chwili wystąpienia impulsu
pierwszego.
Parametry stosowane w tej metodzie prądu impulsowego są następujące:
— impulsy mają przebieg prostokątny,
— czas trwania impulsów waha się od 0,2 do 0,5 ms,
- czas trwania opóźnienia w wyzwoleniu impulsu przez drugi obwód
w stosunku do obwodu pierwszego wynosi 100 do 300 ms,
- przerwa (odstęp) między pobudzeniami wywołanymi podwójnymi
impulsami wynosi w przypadku kończyny górnej 1 s, a w zakresie
kończyny dolnej 1,5 ms,
— stosowanie natężenia prądu powinno wywołać intensywny skurcz
mięśni.
Zabiegi wykonuje się zwykle co drugi dzień, a czas każdego z nich nie
powinien przekraczać 20 minut. Do stymulacji używa się małych, płaskich
elektrod, które umieszcza się w bezpośrednich punktach ruchowych
stymulowanych mięśni.
Metoda tonolizy
205
pobudza się serią impulsów (pakietem) o obwiedni trapezowej, trójkątnej
lub sinusoidalnej. Możliwość regulacji czasu trwania modulacji, a mówiąc
ściślej czasu osiągania maksymalnej wartości natężenia prądu w pakiecie
impulsów, pozwala dokładniej dobrać czas opóźnienia odpowiedni dla
danej pary mięśni.
Aparaty do tonolizy
206
pobudzających do skurczu mięśnie porażone spastycznie, zaś 3 i 4 wy-
twarzają impulsy pobudzające mięśnie antagonistyczne. Zgodnie z zasadą
tonolizy kanały 1 i 3 wytwarzają impulsy trójkątne o czasie trwania od 0,1
do 1,0 ms. Regulacja tego parametru jest realizowana w sposób płynny,
odrębnie dla kanału 1 oraz 3. Kształt impulsów wytwarzanych przez te
kanały przedstawiono na ryc. 73. Kanały 2 i 4 wytwarzają pakiety
impulsów o częstotliwości nośnej regulowanej od 2 do 5 kHz. Pakiety te
mogą mieć obwiednię o przebiegu sinusoidalnym, trapezowym lub trójkąt-
nym. Częstość występowania tych pakietów (kluczowanie) jest regulowana
w zakresie od 30 do 200 Hz przy zachowaniu współczynnika wypełnienia
równego 0,5. Czas trwania pakietów impulsów jest regulowany w zakresie
od 100 do 1000 ms, a ich natężenie w granicach od Odo 120 mA. Wszystkie
wymienione parametry są regulowane odrębnie w kanałach 2 i 4. Impulsy
wytwarzane przez kanały 2 i 4 przedstawiono na ryc. 74. Aparat jest
wyposażony również w regulację czasu trwania przerwy (opóźnienia) po
wystąpieniu impulsu trójkątnego wytwarzanego przez kanały 1 i 3 oraz
czasu trwania opóźnienia po wystąpieniu pakietu impulsów wytwarzanego
przez kanały 2 oraz 4, po którym następuje ponowne pobudzenie impulsem
trójkątnym wytwarzanym przez kanały 1 oraz 3.
Sekwencję, czyli kolejne występowanie impulsów powodujących tonoli-
zę, przedstawiono na ryc. 75. Dodać należy, że Myotonolit-4 może być,
niezależnie od tonolizy, wykorzystany do stymulacji mięśni wytwarzanymi
przez niego impulsami.
Ryc. 73. Przebieg impulsów wytwarza- Ryc. 74. Przebieg impulsów wytwarza-
nych w kanałach 1 i 3 aparatu Myotono- nych w kanałach 2 i 4 aparatu Myotono-
lit-4. lit-4.
207
Do zabiegu tonolizy przystosowany jest również polskiej produkcji
aparat Stymat S-120 (patrz str. 200). Zabieg ten może być jednak
wykonany przy użyciu co najmniej dwóch aparatów w dwóch odmianach
ich pracy, a mianowicie sekwencyjnej wyzwalanej i sekwencyjnej ciągłej.
W zależności od potrzeby aparaty mogą pracować w zestawach zawierają-
cych ich większą, parzystą liczbę, co umożliwia tonolizę większej liczby par
mięśni „agonista-antagonista", kolejno w czasie określonym dla każdej
i każdej następnej pary, z zachowaniem odpowiednio dobranych opóźnień.
208
Elektrostymulacja czynnościowa
14 Fizykoterapia 209
niową normalizację zachodzących w czasie ruchu złożonych procesów gry
mięśniowej mięśni porażonych kurczowo i ich antagonistów, np. w po-
szczególnych fazach chodu. Istnieje kilka odmian elektrostymulacji czyn-
nościowej, spośród których wymienić należy:
- jednokanałową stymulację kontralateralną, w której impulsy elekt-
ryczne organizujące czynność porażonej kończyny wyzwala kończyna
zdrowa w odpowiedniej fazie chodu,
— stymulację dwukanałową, dzięki której możliwe jest stymulowanie
dwóch nerwów unerwiających mięśnie antagonistyczne lub synergiczne,
— stymulację wielokanałową, polegającą na odpowiednio zsynchroni-
zowanym w czasie, sekwencyjnym stymulowaniu nerwów, mięśni lub grup
mięśniowych w celu stymulacji pracy mięśni, występującej w czasie
prawidłowego chodu.
Elektrostymulacja czynnościowa nerwu strzałkowego. Jak już wiadomo,
metoda ta opiera się na znanym w patologii fakcie, że uszkodzenie górnego
neuronu ruchowego nie zmienia pobudliwości mięśnia na prąd elektrycz-
ny. W metodzie tej elektrostymulacja czynnościowa jest wykorzystywana
do wspomagania i reedukacji chodu u osób z niedowładem lub porażeniem
połowiczym oraz u dzieci i młodzieży z zaburzeniami chodu w przebiegu
porażenia mózgowego.
Ryc. 76. Zasada elektrostymulacji czynnościowej nerwu strzałkowego w czasie chodu (wg
Graćanina).
210
Zadaniem stymulacji jest sterowanie funkcją porażonej kończyny w cza-
sie chodu, nie tylko w sensie zapobiegania patologicznemu ustawieniu
stopy, ale również kontroli jej zgięcia grzbietowego i odwodzenia stopy
w odpowiedniej fazie chodu. Odbywa się to przez wymuszenie ruchu
zgięcia grzbietowego stopy w fazie przenoszenia kończyny. Ruch ten
występuje wskutek pobudzenia nerwu strzałkowego seriami impulsów
wytwarzanych przez stymulator.
W skład zestawu do stymulacji nerwu strzałkowego wchodzi zminiatury-
zowany elektrostymulator, dwie elektrody (które umocowuje się na
kończynie w elastycznym nakolanniku lub mankiecie), wkładka do buta
z wyłącznikiem oraz dwa dwużyłowe, elastyczne przewodniki z wtykami.
Stymulację nerwu strzałkowego wykonuje się w ten sposób, że w trakcie
chodu wyłącznik znajdujący się we wkładce do buta w odpowiednim
momencie włączony zostaje w wyniku oderwania pięty od podłoża
i wyzwala serię impulsów na elektrodzie, umiejscowionej nad nerwem
strzałkowym, w chwili unoszenia stopy, czyli na początku fazy przenosze-
nia kończyny (ryc. 76). Seria impulsów pobudza nerw strzałkowy, a ten
z kolei pobudza do skurczu mięśnie unoszące stopę. Impulsy przekazywane
są na nerw strzałkowy przez elektrody usytuowane na skórze, zwykle
w bocznej okolicy dołu podkolanowego (ryc. 77).
Jako niezbędne warunki prawidłowego wykonywania elektrostymulacji
czynnościowej nerwu strzałkowego wymienić należy:
- wykorzystanie stymulatora zgodnie z przeznaczeniem, tzn. do wy-
muszenia w czasie chodu prawidłowego ruchu stopy,
- właściwe usytuowanie i umocowanie elektrod nad nerwem strzał-
kowym,
— dobór odpowiednich dla danego chorego parametrów prądu impul-
sowego, z uwzględnieniem stopnia ubytków czynności ruchowej, sprawno-
ści psychicznej i fizycznej chorego oraz typu jego reakcji na bodźce
zewnętrzne.
Przeciwwskazania do stosowania elektrostymulacji czynnościowej sta-
nowią: zmiany w kościach i stawach, przykurcze, zniekształcenia, stopa
płasko-koślawa, znaczna niewydolność stawu biodrowego, kolanowego
i skokowego, zmiany w mięśniach ograniczające ich zdolność do skurczu,
zmiany w nerwie strzałkowym zmniejszające jego pobudliwość na prąd
elektryczny, konieczność użycia bardzo mocnych impulsów, jak( np.
w otyłości, oraz zaawansowane zmiany psychiczne.
Spośród najczęściej stosowanych u nas stymulatorów nerwu strzał-
14* 211
kowego należy wymienić elektrostymulator produkcji jugosłowiańskiej
Fepa typ PO-10* oraz stymulator produkcji krajowej Step**.
Elektrostymulator Fepa typ PO-10. Jest to zminiaturyzowany, zasilany
bateryjnie elektrostymulator nerwu strzałkowego (ryc. 78), o następują-
cych parametrach:
— napięcie wyjściowe 10-60 V,
— czas trwania impulsu 0,2 ms,
— częstotliwość 25 - 50 Hz,
— okres stymulacji 0,3-1,8 s,
212
— natężenie średnie 5 mA,
— wymiary 112 x 72, 5 x 38 mm,
— masa łączna z baterią 190 g.
Step — stymulator nerwu strzałkowego do wspomagania i reedukacji
chodu. Jest to miniaturowy stymulator produkcji krajowej o następujących
danych technicznych:
— zasilanie bateryjne 9 V, bateria 6 F22,
— typowy czas pracy ciągłej: 30 godzin,
— kształt impulsów stymulujących: seria impulsów prostokątnych
prądowych, narastających kolejno,
— częstotliwość impulsów stymulujących regulowana w zakresie
20-50 Hz,
— czas trwania impulsów 0,5 ms,
— czas trwania serii impulsów, regulowany potencjometrem lub auto-
matycznie w zakresie 0,6-2,0 s,
— amplituda prądu: regulowana w zakresie 5-30 mA,
— sygnalizacja świetlna prawidłowości załączenia i napięcia zasilania
bateryjnego za pomocą diody świetlnej,
— wymiary 75 x 57 x 30 mm,
— masa 120 g.
213
jest ich dobór w zależności od rozmiarów strefy bólu i ukształtowania
powierzchni ciała. Czas stymulacji wykonywanych 3-4 razy dziennie
waha się od 2 do 4 godzin.
Po upływie 2 - 3 dni stosowania stymulacji lekarz prowadzący leczenie
kontroluje sprawność obsługi stymulatora przez chorego, a w wypadku
braku działania przeciwbólowego zmienia w razie potrzeby usytuowanie
elektrod lub parametry prądu.
Odmianę przezskórną stymulacji elektrycznej stanowi tzw. przezskórna
stymulacja wieloelektrodowa, w której dzięki specjalnemu urządzeniu,
wyposażonemu w kilka niezależnych wyjść, możliwe jest umiejscowienie
w danej okolicy kilku par elektrod. Sytuacja taka zwiększa liczbę
aferentnych impulsów nerwowych wywołanych przez bodźce elektryczne,
a tym samym szanse uzyskania działania przeciwbólowego.
214
Obecnie produkuje się w kraju wiele urządzeń przydatnych do tego
rodzaju terapii, w postaci zminiaturyzowanych elektrostymulatorów,
spośród których wymienić należy rodzinę elektrostymulatorów Mini S*
(ryc. 79), o różnych parametrach technicznych i eksploatacyjnych.
Metoda elektrostymulacji
w skrzywieniach bocznych
kręgosłupa
215
Odstęp między elektrodami, umiejscowionymi w osi długiej ciała, wynosi
w zależności od potrzeb 6-14 cm. Do elektrod podłącza się cienkimi,
elastycznymi przewodnikami specjalny miniaturowy elektrostymulator,
wytwarzający prąd impulsowy o przebiegu prostokątnym, czasie trwania
impulsu 0,2 ms, częstotliwości 30 Hz oraz natężeniu regulowanym od 0 do
100 mA. W celu uniknięcia zmęczenia mięśni prąd impulsowy jest
okresowo przerywany. Natężenie reguluje się do uzyskania intensywnego
skurczu stymulowanych mięśni. Stymulację wykonuje się w czasie 8-10
godzin.
Dotychczasowe wyniki wskazują na skuteczność metody w leczeniu
samoistnych skrzywień bocznych kręgosłupa I°. Szczególnie korzystne
wyniki uzyskuje się w przypadkach nieznacznego skrzywienia, w których
stymulację rozpoczęto możliwie wcześnie. Wydaje się, że omawiana
metoda wymaga jeszcze przeprowadzenia wnikliwych badań klinicznych,
w celu szczegółowego opracowania zasad jej stosowania.
W kraju produkowany jest miniaturowy elektrostymulator Skol* (ryc.
80).
216
prądów w odpowiednich stosunkach czasowych, ich modulowanie oraz
przerywanie uzyskuje się pozostałe cztery rodzaje prądu. Prądy diadynami-
czne przedstawiono graficznie na ryc. 81. Cechy charakterystyczne tych
prądów przedstawiają się następująco:
Prąd DF {diphase fixe). Prąd ten powstaje w wyniku nałożenia na
jednopołówkowo wyprostowany prąd sinusoidalnie zmienny o często-
tliwości 50 Hz drugiego takiego samego prądu, przesuniętego w fazie
o 180°. W rezultacie tego uzyskuje się prąd impulsowy o częstotliwości 100
Hz, w którym czas trwania impulsu wynosi ok. 10 ms.
Prąd MF (monophase fixe). Jest to jednopołówkowo wyprostowany
prąd sinusoidalnie zmienny o częstotliwości 50 Hz oraz czasie trwania
impulsów i przerw między impulsami ok. 10 ms.
Prąd CP (courant module en courtes periodes). Prąd ten powstaje
w wyniku okresowej zmiany prądów DF i MF, które płyną na przemian
w czasie 1 s.
Prąd LP (courant module en longues periodes). Prąd ten uzyskuje się przez
nałożenie na prąd MF analogicznego prądu modulowanego w amplitudzie
217
i przesuniętego w fazie o 180°. Czas trwania całego okresu modulacji wraz
z przerwą wynosi od 12 do 6 s.
Prąd RS (rhythme syncope). Jest to przerywany prąd MF. Czasy
przepływu prądu i przerwy są sobie równe i każdy z nich trwa 1 s.
Prąd MM (monophase module). Jest to prąd MF modulowany w amp-
litudzie. Obwiednia modulacji odpowiada połówce sinusoidy, czas modu-
lacji oraz czas trwania przerwy między modulacjami wynosi ok. 1 s.
Działanie przeciwbólowe prądów diadynamicznych. Fizjologia bólu sta-
nowi zespół skomplikowanych zagadnień do tej pory jeszcze w wielu
istotnych szczegółach nie wyjaśnionych.
Wszystkie bodźce bólowe zarówno fizjologiczne, jak i patologiczne
wykazują wspólną cechę szkodliwego oddziaływania na tkankę. Z tego
względu ból odgrywa w ustroju rolę obronną, chroniącą tkanki drogą
odruchową przed czynnikami uszkadzającymi. Zakończenia nerwowe nie
mają właściwości przystosowania się do bodźców bólowych.
Problem działania przeciwbólowego prądów diadynamicznych jest
złożony, ponieważ przy rozważaniu ich wpływu należy brać pod uwagę
oddziaływanie prądu stałego oraz nałożonych na niego impulsów prądów
diadynamicznych. Wykazano, że prąd stały z nałożonymi na niego
impulsami o określonej częstotliwości powtarzania powoduje zmniejszenie
odczuwania bólu.
Istnieją różne hipotezy tłumaczące mechanizm działania tego rodzaju
prądów. Jedna z nich przyjmuje „tłumiące" działanie bodźców elektrycz-
nych w stosunku do bodźców bólowych, bez upośledzenia przewodnictwa
nerwu czuciowego. Ogólnie znany jest fakt, że drażnienie receptorów
jakiegoś zmysłu określoną ilością energii, stanowiącą właściwy bodziec
dla danego zmysłu, może prowadzić w pewnych okolicznościach nie tylko
do pobudzenia, ale również do zmiany wrażliwości receptorów innego
zmysłu, dla którego ten bodziec nie jest właściwy. Znanym przykładem
tego mechanizmu jest np. odwracanie uwagi konia przez szczypanie jego
wargi w czasie wykonywania jakiegoś bolesnego zabiegu. Przeciwbólowe
działanie środków drażniących skórę polega również na podobnym
wpływie.
Pewne światło na mechanizm działania przeciwbólowego rzuca uznana
dzisiaj powszechnie, z pewnymi zastrzeżeniami, teoria przewodzenia bólu
na poziomie rdzenia kręgowego, ogłoszona w 1965 r. przez dwóch
uczonych P. D. Walia i R. Melzacka, i nazwana przez nich „teorią
kontrolowanego przepustu rdzeniowego" (gate control theory).
218
Podstawą jej było wykrycie w substancji galaretowatej rogu tylnego
rdzenia komórek spełniających rolę hamulców. Hamują one dopływ
bodźców do komórek transmisyjnych (przekaźnikowych), które przekazu-
ją je do wyższych pięter ośrodkowego układu nerwowego. Jak wiadomo,
bodźce czuciowe są przewodzone głównie grubymi, szybko przewodzący-
mi włóknami A, zaś bodźce bólowe głównie cienkimi wolniej przewodzący-
mi włóknami C. Tak więc drażniąc np. prądami diadynamicznymi włókna
A można pobudzić komórki hamulcowe, które z kolei, blokując dopływ do
wyższych pięter ośrodkowego układu nerwowego impulsów pochodzących
z wolniej przewodzących ból włókien C, wywołują efekt przeciwbólowy.
W ostatnich latach wiele uwagi w badaniach mechanizmów wpływu
przeciwbólowego poświęca się reakcji humoralnej na ból, a szczególnie
ciałom o charakterze polipeptydów, które nazwano endorfinami. Są to
ciała o działaniu przeciwbólowym, powstające między innymi w następst-
wie bodźców bólowych. Nazwa tych ciał wiąże się z faktem wychwytywa-
nia ich głównie przez struktury pnia mózgu i jąder podkorowych;
wychwytują one również działającą silnie przeciwbólowo morfinę, będącą
dla ustroju związkiem zewnątrzpochodnym. Istnieją dowody na po-
wstawanie endorfin w wyniku stymulacji elektrycznej i innych zabiegów
fizykalnych.
Omówione mechanizmy mogą odgrywać rolę w działaniu przeciw-
bólowym prądów diadynamicznych. W zależności od natężenia prądu
stałego i nałożonego nań prądu diadynamicznego można wyróżnić naj-
mniejszą wartość natężenia, przy której występuje odczucie impulsów
elektrycznych, odpowiadającą progowi pobudliwości zakończeń nerwowych,
oraz odczuwane boleśnie natężenie większe, które z kolei odpowiada
progowi odczuwania bólu.
Na ryc. 82 przedstawiono wpływ prądów diadynamicznych na zakoń-
czenia nerwowe, wyróżniając poziom progu pobudliwości, oznaczony
literą a, oraz progu odczuwania bólu, oznaczony literą b. Oczywiście,
obydwa poziomy odpowiadają określonej wartości natężenia prądu stałe-
go z nałożonym na niego prądem diadynamicznym. Przyjmuje się, że strefa
oddziaływania prądów diadynamicznych na zakończenia nerwowe jest
zawarta między dwoma wymienionymi poziomami progowymi. Na oma-
wianej rycinie strefa ta została przedstawiona w postaci zakreskowanego
obszaru. Strefa oddziaływania prądów diadynamicznych może ulec zmia-
nie w wyniku przystosowania się, czyli adaptacji zakończeń nerwowych do
działającego na nie prądu.
219
Ryc. 82. Zakres działania prądów diadynamicznych: a wartość progu pobudliwości,
b — wartość progu bólu (wg Bernarda za Kotlarską).
220
naczyń jest silniej wyrażone w okolicy elektrody połączonej z ujemnym
biegunem źródła prądu diadynamicznego. Lepsze ukrwienie tkanek ob-
jętych działaniem prądu powoduje zwiększenie ich przewodnictwa elekt-
rycznego, co obserwuje się w czasie wykonywania zabiegu.
Rozszerzenie naczyń krwionośnych, zachodzące pod wpływem prądów
diadynamicznych, jest silniej wyrażone aniżeli w wypadku działania prądu
stałego. W związku z tym mechanizmu rozszerzenia naczyń krwionośnych
przez prądy diadynamiczne nie należy wiązać z wyłącznym wpływem
substancji rozszerzających naczynia. Uważa się, że prądy diadynamiczne
pobudzają włókna nerwowe układu autonomicznego odpowiedzialne za
rozszerzenie naczyń. Wzmożenie aktywności naczynioruchowej, lepsze
ukrwienie tkanek — a tym samym usprawnienie procesów odżywiania
i przemiany materii tkanek — odgrywają istotną rolę w leczeniu wielu
stanów chorobowych, a szczególnie obrzęków pourazowych oraz zaburzeń
ukrwienia obwodowego.
Wpływ na mięśnie szkieletowe. Prąd MF o częstotliwości 50 Hz powoduje
wzmożenie napięcia mięśni, prąd zaś DF o częstotliwości 100 Hz —jego
obniżenie. Naprzemienne stosowanie wymienionych dwóch prądów, które
występuje w prądach CP i LP, powoduje niejako izometryczną „gimnas-
tykę" mięśnia i daje w efekcie jego przekrwienie i obniżenie napięcia.
Opisana właściwość prądów diadynamicznych jest wykorzystywana
w leczeniu zespołów bólowych przebiegających ze wzmożonym napięciem
mięśni. Z tych względów prądy CP i LP są szczególnie przydatne w leczeniu
zespołów bólowych występujących w przebiegu choroby zwyrodnieniowej
stawów kręgosłupa oraz choroby dyskowej.
Do elektrostymulacji, czyli pobudzania do skurczu mięśni szkieleto-
wych, szczególnie przydatne są prądy RS i MM, które składają się z serii
impulsów oddzielonych od siebie przerwami. W czasie oddziaływania
impulsów uzyskuje się skurcz mięśnia, natomiast w czasie przerwy — jego
rozluźnienie. Z tych względów prądy RS i MM są wykorzystywane do
elektrostymulacji mięśni zdrowych lub nieznacznie uszkodzonych, np.
w nieznacznych niedowładach lub w zaniku mięśni z nieczynności.
Stosowanie prądów diadynamicznych w elektrostymulacji mięśni pora-
żonych wiotko jest niecelowe, ponieważ nie mogą one reagować na ten
rodzaj prądów.
221
Aparat do leczenia prądami
diadynamicznymi Diadynamic,
typ DD6*
222
w sposób, który umożliwia kontrolowanie na ekranie lampy rzeczywistego
kształtu i stosowanego prądu.
Wyposażenie aparatu Diadynamic DD6. W skład wyposażenia tego
wchodzą:
— elektrody płaskie z folii cynowej o różnych rozmiarach,
— typowe elektrody bliźniacze na uchwycie cyrklowym,
— typowe elektrody bliźniacze na uchwycie zwykłym,
— typowe elektrody pojedyncze na uchwycie.
Elektrody typowe są wyposażone w higroskopijne gąbki lateksowe,
które zwilża się przed zabiegiem wodą lub roztworem chlorku sodowego.
Gąbki te spełniają rolę podkładów elektrod. Wyposażenie aparatu przed-
stawia ryc. 84.
223
Aparat do leczenia prądami
diadynamicznymi Stymat S-200
224
z przerywaczem, elektrody kuliste, taśmy gumowe perforowane oraz
grzybki kontaktowe.
Galwanopalpacja. Cechą odróżniającą aparat Stymat S-200 od innych
aparatów, używanych do leczenia prądami diadynamicznymi, jest wyposa-
żenie go w obwód wytwarzający prąd stały do tzw. galwanopalpacji,
o natężeniu regulowanym w granicach od 0 do 5 mA.
Galwanopalpacją nazywa się test elektrodiagnostyczny, pozwalający
stwierdzić istnienie stanu zapalnego w głębiej położonych tkankach
ustroju. Polega on na drażnieniu prądem stałym obszaru skóry nad
badanym narządem. Wnioskowanie opiera się na podstawie intensywności
przekrwienia oraz wzmożonej pobudliwości receptorów czuciowych skóry,
które to odczyny nie występują normalnie pod wpływem prądu o okreś-
lonym natężeniu.
Galwanopalpacja jest testem pomocniczym w diagnostyce stanów
zapalnych jelita grubego, wyrostka robaczkowego, wątroby, pęcherzyka
żółciowego oraz zatok nosa.
Do badania używa się prądu stałego o natężeniu od dziesiętnych części
do kilku miliamperów. Jako elektrodę diagnostyczną wykorzystuje się
elektrodę kulistą, pokrytą dostatecznie grubą warstwą gazy, lub specjalną
elektrodę pędzelkową. Elektrodę diagnostyczną łączy się z dodatnim
biegunem prądu, płaską zaś elektrodę bierną umocowuje obwodowo wraz
z podkładem zwilżonym wodą. Badanie wykonuje się w ten sposób, że
elektrodą diagnostyczną — po uprzednim zwilżeniu pokrywającej ją gazy
wodą lub roztworem fizjologicznym NaCl — dotyka się szybko różnych
punktów badanego obszaru skóry. W przypadku użycia elektrody pędzel-
kowej wykonuje się ruchy okrężne lub zygzakowate. Skórę poddaje się
działaniu prądu przez kilka minut, odczyn zaś ocenia po upływie 2 - 5
minut od zakończenia pobudzenia. Stopień odczynu ocenia się w zależno-
ści od intensywności przekrwienia oraz przeczulicy skóry w rzucie badane-
go narządu.
Galwanopalpacji nie należy wykonywać w przypadku stanów zapalnych
skóry oraz w razie jej uszkodzenia w okolicy poddawanej badaniu. Z tych
względów mężczyźni nie powinni golić zarostu na dzień przed badaniem
skóry twarzy. Nie wolno również na dzień przed badaniem używać
żadnych kosmetyków.
15 Fizykoterapia 225
Aparat do leczenia prądami
diadynamicznymi i ich modyfikacją
Isodynamic, typ DD8
226
jednego lub dwóch obwodów. W związku z tym jest on wyposażony w dwa
mierniki prądu o zakresach od 0 do 5 mA oraz od 0 do 25 mA. Obydwa
obwody wykorzystuje się przez ułożenie czterech elektrod na obwodzie
okolicy poddawanej działaniu prądów. Odmianą wykorzystania oby-
dwóch obwodów jest tzw. metoda krzyżowa, w której elektrody umiejs-
cawia się w taki sposób, aby prądy płynące przez tkanki w jednym
obwodzie krzyżowały się w miejscu lokalizacji schorzenia z prądami
płynącymi w drugim obwodzie. Należy dążyć, aby linie łączące środki
elektrod były w stosunku do siebie w miarę możliwości prostopadłe,
a wartości natężenia równe.
3. Wytwarzane przez ten aparat prądy diadynamiczne oraz ich modyfi-
kacje stosuje się bez podstawy prądu galwanicznego.
Ryc. 87. Przenośny aparat do leczenia prądami diadynamicznymi lypu Sanomatic SX.
227
Aparat jest wykonany w II klasie izolacji, nie wymaga więc uziemienia
lub zerowania. Wytwarza on również prąd stały, który można stosować
w dwóch odrębnych obwodach zabiegowych.
Wyposażenie aparatu Isodynamic DD8. W skład wyposażenia aparatu
wchodzą typowe elektrody do stosowania prądów diadynamicznych oraz
komplet opasek gumowych i zapinek, jednak w liczbie podwojonej, ze
względu na wyposażenie aparatu w dwa obwody zabiegowe.
Oprócz wymienionych aparatów produkowane są również wersje waliz-
kowe o zasilaniu z sieci lub bateryjnym. Przykładem mogą być różne wersje
aparatu Sanomatic SX* (ryc. 87). Ze względu na niezależność od zasilania
z sieci elektrycznej znajdują one szerokie zastosowanie np. na boisku czy
stadionie — do zwalczania bólu po urazach sportowych.
Metodyka zabiegów
228
zmiana rodzaju elektrod. W miejscu bolesnym umieszcza się zawsze
elektrodę połączoną z biegunem ujemnym. Elektrodę połączoną z do-
datnim biegunem umieszcza się obwodowo w stosunku do poprzedniej,
jednak w taki sposób, aby przebieg prądu między elektrodami obejmował
sprawę chorobową.
Dobór odpowiednich rodzajów prądów diadynamicznych oraz kolej-
ność ich stosowania są uwarunkowane rodzajem schorzenia. Istnieje
ogólna zasada, zgodnie z którą dobiera się właściwy rodzaj prądu
diadynamicznego. Ogólnie można ją sformułować następująco:
— w celu uzyskania działania przeciwbólowego wykorzystuje się prądy
DF, CP, LP,
— w celu wzmożenia aktywności naczynioruchowej stosuje się prądy
MF i CP, pamiętając jednak, że w zaburzeniach ukrwienia obwodowego,
przebiegających ze stanem skurczowym naczyń, stosuje się prąd DF,
— zmniejszenie napięcia mięśniowego uzyskuje się dzięki stosowaniu
prądów CP i LP,
— do elektrostymulacji mięśni pozostających w stanie zaniku z nieczyn-
ności, np. po długotrwałym opatrunku unieruchamiających, najbardziej
odpowiednie są prądy złożone z serii impulsów, a mianowicie RS i MM,
— w niektórych przypadkach, głównie w leczeniu zespołów bólowych,
przyjęto stosować kolejno prąd DF w czasie 2 minut, następnie MF
w czasie od 30 sekund do 1 minuty i wreszcie CP lub LP przez pozostały
czas zabiegu.
Natężenie prądu stałego, stanowiącego podstawę dla prądu diadynami-
cznego, a także natężenie odpowiedniego prądu diadynamicznego powin-
no odpowiadać omówionej wyżej strefie działania prądów diadynamicz-
nych. Praktycznie oznacza to, że stosowane natężenie nie może wywoływać
uczucia bólu, a jedynie w różnym stopniu wyrażone odczucie prądu. Dla
prądu stałego natężenia nie przekracza zwykle 3 mA. Natężenie prądu
diadynamicznego należy zwiększać płynnie od chwili wyraźnego od-
czuwania go przez chorego. Czas trwania zabiegu wynosi zwykle 2-8
minut. Liczba zabiegów przypadających na jedną serię zależy od rodzaju
zabiegu, schorzenia oraz wyników leczniczych. Zwykle wynosi ona od 6 do
10 zabiegów, wykonywanych codziennie, niekiedy co drugi dzień. W razie
braku zadowalających wyników leczenia albo w celu utrwalenia uzyskanej
poprawy stanu chorobowego wykonuje się po 6-8-dniowej przerwie
następną serię zabiegów. Pełny cykl leczenia ogranicza się zwykle do 2 lub
3 serii zabiegów.
229
Wybrane przykłady metodyki zabiegów
przy użyciu prądów diadynamicznych
230
Ryc. 88. Miejsce ustawienia elekt-
rod: a — na tylnej powierzchni uda
i goleni, b — na tylnej powierzchni
uda.
231
Ryc. 89. Ustawienie elektrod w okolicy stawu ramiennego.
232
naramiennym. Zabiegi można wykonywać również przy użyciu płaskich
elektrod, które umieszcza się bezpośrednio nad stawem ramiennym,
stosując prąd CP w czasie 6-8 min.
Dobre wyniki uzyskuje się również w leczeniu zapalenia okołostawowego
stawu łokciowego, stosując prąd LP w czasie 2 - 3 - 4 min, przy użyciu
elektrod na uchwycie cyrklowym. Elektrodę połączoną z biegunem
ujemnym umieszcza się w miejscu bolesnym, nad nadkłykciem kości
ramiennej.
Choroba zwyrodnieniowa stawów. Przeciwbólowe i przekrwienne działa-
nie prądów diadynamicznych wykorzystuje się w leczeniu choroby zwyrod-
nieniowej stawów. Stosuje się prąd DF i CP lub LP.
Używa się elektrod płaskich lub na uchwycie cyrklowym.
Stany po urazach narządu ruchu. Dobre i pewne wyniki leczenia uzyskuje
się w stanach po rozciągnięciu lub naderwaniu więzadeł stawów. W zależ-
ności od rodzaju stawu dobiera się odpowiednie elektrody. Stosuje się
zwykle prąd CP o natężeniu poniżej progu odczuwania bólu na podstawie
prądu stałego. Niekiedy stosuje się dodatkowo prąd CP w miejscach
bolesnych, używając do tego celu elektrody małej na pojedynczym
uchwycie.
Podobnie wykonuje się zabiegi w stanach po przebytym zwichnięciu,
uszkodzeniu łąkotek stawu kolanowego oraz w innych stanach po urazach
stawów i mięśni.
233
Tabela 15
Wskazania do stosowania prądów diadynamicznych
Obszar zabiegu
Rodzaj Rodzaj Łączny czas
schorzenia Rodzaj elektrod i rodzaj bieguna Natężenie
prądu prądu zabiegu
Zespoły bólowe
w przebiegu cho-
roby zwyrodnie-
niowej stawów
kręgosłupa:
a) bóle okolicy metodyka I przykręgosłupo- CP do progu 2-3 min w
szyjnego odcinka elektrody na wo ( —), pas bólu każdym
kręgosłupa, po- uchwycie cyrk- barkowy ( + ) ustawieniu
tylicy i pasa bar- lowym;
kowego metodyka II szyjny odcinek CP do progu 6-8 min
elektrody płas- kręgosłupa ( - ) , bólu
kie pas barko-
wy ( + )
b) bóle pleców metodyka I przykręgosłu- CP do progu po 2-3 min
i kręgosłupa elektrody płas- powo podłuż- bólu w każdym
kie lub na uch- nie lub po- ustawieniu
wycie cyrklo- przecznie
wym;
metodyka II miejsce bólu CP do progu 6—8 min
elektrody płas- (-) lub bólu
kie LP
c) zespół rwy metodyka I przykręgosłu- CP do progu po 1 min w
kulszowej elektrody duże powo poprzecz- bólu każdym
na uchwycie nie od L3 do S2 ustawieniu
cyrklowym.
elektrody ma- na punkty LP do progu po 2 min
łe na uchwycie Valleix bólu
cyrklowym,
elektrody ma- w innych miejs- CP do progu po 30 s
łe na uchwycie cach bólu lub bólu
pojedynczym; LP
kolejno
metodyka II okolica lędź- DF do progu 2 min
elektrody wiowo-krzyżo- MF bólu 30 s — 1 min
płaskie wa ( —), udo CP 4-6 min
lub goleń kolejno
po stronie scho-
rzenia ( + )
234
cd. tab. 15
Nerwobóle:
a) nerwoból metodyka I przykręgosłu- CP poniżej pro- po 2-3 min
splotu barkowe- elektrody małe powo podłuż- gu bólu w każdym
go na uchwycie nie lub poprze- ustawieniu
cyrklowym; cznie
235
cd. tab. 15
Obszar zabiegu
Rodzaj Rodzaj Natężenie Łączny czas
schorzenia Rodzaj elektrod i rodzaj bieguna prądu zabiegu
prądu
Zespoły naczy-
niowe:
a) choroba Ray- metodyka I na okolicę zwo- DF nieco powy- 2-3 min
nauda. (wczesny elektrody małe ju gwiaździste- żej progu
okres bez owrzo- na uchwycie, go ( - ) odczuwania
dzeń) do progu
bólu
elektrody na grzbietową CP do progu około 2 min
płaskie i dłoniową po- bólu
wierzchnię
dłoni
236
cd. tab. 15
Obszar zabiegu
Rodzaj rodzaj bieguna Rodzaj Łączny czas
Rodzaj elektrod prądu Natężenie
schorzenia prądu zabiegu
i
dowe nerwu twa- elektrody duże gałązki nerwu żej progu
rzowego na uchwycie i mięśnie mi- odczuwania
cyrklowym miczne (—)
237
cd. tab. 15
238
Prądy średniej
częstotliwości
gdzie:
X,. — oporność pojemnościowa,
— 2nf, tzw. pulsacja (gdzie:/— częstotliwość prądu przemiennego),
C - pojemność elektryczna,
239
Ryc. 91. Prąd średniej częstotliwo-
ści modulowany: a — unipolarnie,
b — bipolarnie.
Prądy interferencyjne
(zwane również prądami Nemeca)
Ryc. 92. Interferencja dwóch prądów: różnice częstotliwości 100 Hz, i 1 , i 2 — amplitudy
natężenia prądu.
240
Interferencję uzyskuje się przez zastosowanie dwóch niezależnych ob-
wodów zabiegowych, przy użyciu dwóch par elektrod umiejscowionych
w taki sposób, aby interferencja zachodziła w głębi tkanek, w okolicy
umiejscowienia procesu chorobowego.
Powstawanie prądów interferencyjnych można wytłumaczyć przykła-
dem znanego z akustyki zjawiska dudnienia, w którym w wyniku
nakładania się dwóch drgań harmonicznych powstaje drganie wypadkowe
(ryc. 92). Zjawisko dudnienia jest spowodowane tym, że w pewnych
momentach drgania są w fazie (amplitudy dodają się), w innych zaś
w przeciwfazie (amplitudy odejmują się).
Jeżeli drgania harmoniczne mają taką samą amplitudę, to w wyniku
interferencji powstaje drganie, w przybliżeniu również harmoniczne,
którego amplituda zmienia się od podwójnej wartości amplitudy drgania
składowego do zera, z częstotliwością wynikającą ze wzoru:
d = f1 - f2
gdzie:
d — częstotliwość drgania wypadkowego,
f1, f2 — częstotliwości drgań składowych.
16 Fizykoterapia 241
wstaje ono w ośrodku o jednorodnych właściwościach elektrycznych
w wyniku przepływu prądów składowych między dwoma parami elektrod
punktowych, usytuowanych w taki sposób, że łączące je linie krzyżują się
pod kątem 90°.
W takich warunkach prąd płynący w tkankach między elektrodami jest
kombinacją prądu przewodzenia oraz prądów przemieszczania. Prąd
przewodzenia można w danym przypadku pominąć i wówczas można
omawiane pole traktować jako powoli zmienne pole elektryczne, w którym
rozkład potencjału jest w przybliżeniu taki sam, jak w polu elektrostatycz-
Obwód II
Obwód I Obwód I
Obwód II
Ryc. 93. Statyczne interferencyjne pole elektryczne: g1, g2 —kierunki między elektrodami,
1 do 11 — linie ekwipotencjalne, P1 do P6 — kierunki pola interferencyjnego (wg
Hansjurgensa).
242
nym. Przedstawione na rycinie 93 linie okrężne oznaczone 1...11, są
liniami ograniczającymi powierzchnie ekwipotencjalne, czyli powierzchnie
o różnym potencjale. Dwie proste między elektrodami, oznaczone g1 oraz
g2, przecinające się pod kątem 90°, wyznaczają kierunki między elektro-
dami obwodu I oraz obwodu II. W polu uwidoczniono punkty oznaczone
P1... P6, które połączone prostymi oznaczonymi strzałkami wyznaczają
odpowiednie kierunki. Na kierunku g1 oraz g2 interferencja nie występuje.
Maksymalna 100% interferencja występuje na kierunkach wyznaczonych
przez punkty P1, P3 oraz P2, P4, a przebiegających pod kątem 45°
w stosunku do osi łączących elektrody g1 oraz g2. W innych punktach, np.
P5 oraz P6, które nie leżą na tych samych kierunkach, interferencja jest
mniejsza. Przy równych zatem częstotliwościach i natężeniu prądów
płynących w obydwóch obwodach zabiegowych kierunki maksymalnej
wartości amplitudy prądu interferencyjnego (inaczej wektora interferencji)
wyznaczają dwusieczne kątów utworzonych przez linie łączące środki
elektrod zabiegowych.
Jeśli zamiast idealnych elektrod punktowych przyjąć elektrody płaskie
i rozważyć pole zawarte między nimi, to można sobie wyobrazić kierunki
interferencji usytuowane w przestrzeni.
Dynamiczne pole interferencyjne. Sposób wytwarzania w tkankach tego
rodzaju pola elektrycznego może być dwojaki. Pierwszy polega na
zamianie pola interferencyjnego na dynamiczne przez ciągłą zmianę
położenia elektrod. Jest to jednak bardzo trudne, ze względu na koniecz-
ność utrzymania właściwego kontaktu ze skórą w czasie całego zabiegu.
Połowiczne rozwiązanie stanowi tzw. kinetyczna metoda stosowania
prądów interferencyjnych, zwana również elektrokinezyterapią, w której
jedna z każdej pary elektrod jest w postaci elektrody — rękawicy,
umożliwiającej przesuwanie jej po powierzchni skóry w danej okolicy ciała.
Drugi sposób opiera się na oddziaływaniu na rozkład potencjałów
elektrycznego pola interferencyjnego. Problem ten rozwiązuje się technicz-
nie w ten sposób, że natężenie prądów na elektrodach zmienia się
przeciwstawnie, tak aby ogólna wartość natężenia nie ulegała zmianie,
a tym samym nie wywoływała niepożądanych sensacji czuciowych. Tak
więc do elektrod zostaje doprowadzony prąd modulowany w amplitudzie,
przy czym głębokość modulacji waha się od 30 do 50%. W efekcie
w tkankach powstaje wysoce złożone elektrycznie pole interferencyjne,
w którym zmienia się rytmicznie wartość wektora interferencji, co przed-
stawiono w postaci wektorów na ryc. 94, a przebieg modulacji na ryc. 95.
16* 243
Ryc. 94. Wektorowy model dynamicznego pola interferencyjnego w czasie t1 oraz t2 (wg
Hansjurgensa).
244
tem ich działanie na ustrój jest analogiczne i wywołuje efekty istotne ze
względów terapeutycznych, a mianowicie:
— działanie przeciwbólowe, będące wynikiem podwyższenia progu
bólu,
— pobudzenie do skurczu mięśni szkieletowych,
- rozszerzenie naczyń krwionośnych, a w związku z tym usprawnienie
krążenia obwodowego,
— wpływ na autonomiczny układ nerwowy,
— usprawnienie procesów odżywczych i przemiany materii tkanek.
Do dodatnich stron omawianej metody należy zaliczyć:
— wytworzenie w głębi struktur tkankowych czynnego biologicznie
bodźca elektrycznego małej częstotliwości, zwykle w granicach 0-100 Hz,
— możliwość celowego oddziaływania prądów przy właściwym ułoże-
niu elektrod,
— oddziaływanie na duże objętości tkanek.
Jako zasadę przyjąć można, że w warunkach statycznego działania, to
znaczy nie zmieniającej się w czasie częstotliwości, prąd 100 Hz wywołuje
silnie wyrażony efekt przeciwbólowy, zaś prąd 50 Hz intensywnie pobudza
do skurczu mięśnie szkieletowe.
Stosowany w sposób dynamiczny prąd interferencyjny, którego częstot-
liwość zmienia się rytmicznie, zgodnie z przyjętymi poglądami, działa
następująco, w zależności od zakresu zmiany częstotliwości:
0-10 Hz - wywołuje skurcze mięśni szkieletowych,
25-50 Hz — intensywnie pobudza mięśnie do skurczu i usprawnia
krążenie obwodowe,
50-100 Hz — wywołuje efekt przeciwbólowy i usprawnia procesy od-
żywcze tkanek,
90-100 Hz powoduje efekt przeciwbólowy oraz zmniejsza napięcie
współczulnego układu nerwowego,
0-100 Hz — ze względu na znaczną zmianę przestrzenną wektora
maksymalnej interferencji, sumuje niejako efekty działa-
nia wymienionych częstotliwości, które sprowadzają się
do efektu przeciwbólowego, przekrwienia tkanek, uspra-
wnienia krążenia chłonki oraz usprawnienia procesów
odżywczych i przemiany materii.
245
Dotyczy to zarówno rodzaju prądów, ich natężenia, powierzchni elektrod
zabiegowych oraz czasu trwania i liczby zabiegów w serii.
Szczegółowe omówienie metodyki zabiegów przy użyciu prądów inter-
ferencyjnych nie mieści się w ramach niniejszego podręcznika.
Przy stosowaniu prądów interferencyjnych obowiązuje przestrzeganie
następujących zasad:
Prądów interferencyjnych nie wolno stosować w okolicy serca oraz
w okolicy klatki piersiowej i kończyn górnych u osób z wszczepionym
rozrusznikiem serca.
Elektrody zabiegowe muszą być tak umieszczone na skórze chorego, aby
linie łączące środki każdej z dwóch par elektrod krzyżowały się w okolicy
umiejscowienia procesu chorobowego.
Przy dawkowaniu natężenia prądu interferencyjnego uwzględnić należy
osobniczą wrażliwość chorego, tak aby wyraźnie odczuwał on stosowany
prąd.
Częstotliwość i rodzaj zastosowanego prądu interferencyjnego zależą od
rodzaju choroby i metodyki zabiegu.
Czas trwania zabiegu wynosi zwykle 6-10 min, maksymalnie 15 min,
a wyjątkowo 30 min.
Stosuje się je zwykle codziennie, unikając dłuższych przerw. Między
dwiema lub trzema seriami zabiegów stosuje się 6-8-dniowe przerwy.
246
Aparat wytwarza następujące prądy:
- prąd interferencyjny o stałej, regulowanej ręcznie, częstotliwości
w zakresie 0-100 Hz,
- prąd interferencyjny o częstotliwości zmieniającej się rytmicznie
— w sposób automatyczny — w zakresach 0-10 Hz, 25-50 Hz, 50-100
Hz, 90-100 Hz oraz 0-100 Hz.
247
Aparat do terapii prądami
interferencyjnymi Stymat S-300*
248
trójkątny. Głębokość modulacji amplitudy prądu jest równa lub większa
od 30%.
Właściwą wartość częstotliwości obydwu prądów wyjściowych zapew-
nia układ kalibracji.
Prądy stereointerferencyjne
249
strzenne i wielomiejscowe oddziaływanie wektora interferencji, co zwięk-
sza jego wpływ na tkanki pozostające między elektrodami. Jest oczywiste,
że w obszarze tym powstaje wysoce złożone, dynamiczne pole interferen-
cyjne. Zmianę dynamiki natężenia prądu stereointerferencyjnego przed-
stawiono na ryc. 98.
Prądy stereointerferencyjne stosuje się z powodzeniem w leczeniu
schorzeń narządów ruchu, głównie pochodzenia urazowego i zwyrod-
nieniowego, przebiegających z bólem.
Właściwości tych prądów wykorzystuje się również w postępowaniu
leczniczym, mającym na celu usprawnienie procesów odżywczych i prze-
miany materii tkanek.
250
Ryc. 99. Aparat Amplipuls 3T.
251
Aparaty do elektroterapii skojarzonej
z oddziaływaniem mechanicznym
252
Ryc. 100. Zestaw DS-200 do terapii skojarzonej ultradźwiękami i prądami impulsowymi
małej częstotliwości.
253
podane jest na cztery wyjścia ssące. Wyjścia te, przez kable powietrzno-
-elektryczne, łączy się z próżniowymi elektrodami o kształcie czaszy.
Elektrody te po przyłożeniu do ciała chorego tworzą zamknięty układ
pneumatyczny. Do wytwarzania fali podciśnienia, o częstotliwości 15, 30
oraz 60 pulsacji na min, służy pulsator sterowany elektrycznie. Niedociś-
nienie regulowane w granicach od —0,02 do —0,07 kG/cm2 ± 10% może
być stosowane w sposób ciągły lub impulsowy. Aparat jest przystosowany
do współdziałania z aparatami do terapii prądami małej częstotliwości
(Stymat S-210, Diadynamic DD6, Isodynamic DD8, Sanomatic SX) oraz
do terapii prądami średniej częstotliwości (Interdyn ID 79 oraz Interdyn
ID 99). Jest on zbudowany w II klasie ochrony przed porażeniem.
Wymiary aparatu wynoszą 490 x 200 x 290 mm, a masa 15 kg.
Wskazania do stosowania skojarzonej terapii masażem pneumatycznym
i prądem małej częstotliwości są analogiczne do przyjętych w stosowaniu
leczniczym wymienionych prądów. Przeciwwskazania są również takie
same, pamiętać jednak należy, że ze względu na działanie mechaniczne
bezwzględne przeciwwskazanie stanowią ostre stany zapalne oraz skłon-
254
Ryc. 102. Aparat Intervac IF-01.
255
Zasady postępowania w wypadku
porażenia prądem elektrycznym
i zasady bezpiecznej obsługi
urządzeń elektroleczniczych
256
na uznanie jej za co najmniej równoważną izolacji podwójnej. Urządzenia
II klasy ochronności przeciwporażeniowej nie wymagają zerowania czy
uziemienia.
W urządzeniach elektroleczniczych, ze względu na bezpieczeństwo
chorego, stosuje się wiele elektroleczniczych przeciwporażeniowych zabez-
pieczeń dodatkowych.
Na skutki porażenia człowieka prądem elektrycznym wpływa wiele
czynników, a mianowicie:
— napięcie, którego wartość do 65 V jest uważana za bezpieczną;
doświadczenie uczy, że przy rażeniu prądem o napięciu 1000 V oddziałują
wpływy elektryczne, podczas gdy przy wyższych napięciach zasadnicze jest
oddziaływanie cieplne, powodujące rozległe uszkodzenia tkanek,
— częstotliwość prądu — prąd sieciowy 220 V, 50 Hz jest bardzo
niebezpieczny; przyjmuje się, że skutki jego działania są kilkakrotnie
niebezpieczniejsze od wywołanych prądem stałym o tym samym napię-
ciu,
— natężenie, które zależy od oporu skóry i innych tkanek; praktycznie
opór skóry i tkanek przy wyższych napięciach nie stanowi przeszkody
w przepływie prądu,
- czas trwania przepływu prądu, który przy niskich napięciach wynosi
kilka sekund lub dłużej - - ze względu na występujący skurcz mięśni,
utrudniający odłączenie od prądu,
- droga przepływu prądu — najniebezpieczniejszy jest przepływ podłuż-
ny, np. ręka-noga; przepływ poprzeczny jest mniej niebezpieczny,
— gęstość prądu — punktowe przejście prądu ze względu na jego wielką
gęstość powoduje głębokie uszkodzenie skóry; przy niskich napięciach
duże gęstości są szczególnie niebezpieczne dla serca; prądy wysokiego
napięcia o dużej gęstości powodują ciężkie uszkodzenia cieplne.
W wypadku zaistnienia porażenia prądem, postępowanie osoby udziela-
jącej pomocy musi być zdecydowane i właściwe. Pierwszą i najważniejszą
czynnością jest wyłączenie prądu. W warunkach zakładu lecznictwa
fizykalnego, w wypadku porażenia powstałego w wyniku zetknięcia
z obudową aparatu, jest to łatwe do wykonania, wystarczy bowiem
odłączyć urządzenie od sieci. Jeśli okoliczności nie pozwalają wyłączyć
prądu, to należy rażoną osobę usunąć spod jego wpływu. W takim jednak
wypadku należy zachować wszelkie możliwe środki ostrożności, mające na
celu jak najlepsze odizolowanie osoby ratującej od ziemi i osoby ratowanej.
Ręce powinny być izolowane suchymi gumowymi rękawicami.
17 Fizykoterapia 257
Po odłączeniu ofiary wypadku od prądu należy bezzwłocznie przystąpić
do sztucznego oddychania metodą usta-usta, usta-nos lub za pomocą
maski z workiem oraz do pośredniego masażu serca, polecając jednocześ-
nie osobom trzecim natychmiastowe wezwanie lekarza. Sztuczne od-
dychanie należy kontynuować do jego przybycia.
Do podstawowych warunków bezpieczeństwa pracy przy obsłudze urzą-
dzeń elektroleczniczych należy zaliczyć:
1. Prawidłową konstrukcję aparatów i ich dostosowanie do warunków
występujących w miejscu pracy. Szczególnie dobitnie należy w tym miejscu
podkreślić konieczność dostatecznie odległego sytuowania aparatów elekt-
roleczniczych od instalacji wodno-kanalizacyjnych oraz instalacji central-
nego ogrzewania, w celu wykluczenia możliwości porażenia osoby ob-
sługującej, w wypadku jednoczesnego dotknięcia pozostającej pod napię-
ciem obudowy aparatu i przewodu instalacji wodnej. Warto również
pamiętać, aby aparatów elektromedycznych nie ustawiać zbyt blisko
siebie.
2. Utrzymywanie urządzeń sieciowych i aparatury w dobrym stanie
technicznym. Chodzi tu o okresowe przeglądy oraz naprawy dokonywane
przez fachowy personel techniczny.
3. Właściwą obsługę przez wykwalifikowanych pracowników medycz-
nych.
Do wymienionych warunków bezpieczeństwa dodać należy środki
organizacyjne, takie jak: obowiązek szkolenia na stanowisku pracy
w zakresie bezpieczeństwa oraz właściwej obsługi danego urządzenia,
zapewnienie sprzętu ochronnego oraz w razie potrzeby umieszczenie
ostrzeżeń wizualnych.
Odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa pracy w placówce elektro-
terapii ponosi jej kierownik. Niezależnie od tego każda z osób kierujących
zespołem ludzi ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa pracy na
danym odcinku. Dotyczy to zarówno organizacji bezpieczeństwa pracy,
jak i okresowych przeglądów technicznych aparatury i sieci elektrycznej,
dokonywanych przez kwalifikowany personel techniczny.
Elektrodiagnostyka
Metody stosowane
w elektrodiagnostyce układu
nerwowo-mięśniowego
259
nerwowo-mięśniowego, metody elektrodiagnostyczne oraz elektromio-
grafia, polegająca na rejestrowaniu i ocenie czynnościowych potencjałów
mięśni.
Metody jakościowe
Rozszerzoną postacią wzoru Erba jest tzw. prawo skurczu, które można
sformułować następująco:
Zastosowanie bardzo słabego prądu stałego pozwala uzyskać skurcz
mięśnia tylko przy zamykaniu obwodu, w którym elektrodą czynną jest
katoda (KZS). W celu uzyskania skurczu przy zamykaniu lub otwieraniu
obwodu, w którym elektrodą czynną jest anoda (AZS, AOS), konieczne
jest użycie silniejszego prądu. Wywołanie skurczu przy otwieraniu obwodu
prądu stałego, w którym elektrodą czynną jest katoda (KOS), wymaga
użycia jeszcze silniejszego prądu.
260
Zależności określone prawem skurczu można przedstawić następująco:
261
większą wartość diagnostyczną od stwierdzonego odwrócenia prawa
skurczu. Stwierdzenie skurczu leniwego, zwanego również skurczem
robaczkowym, świadczy z dużym prawdopodobieństwem o uszkodzeniu
obwodowego nerwu ruchowego.
Reakcje układu nerwowo-mięśniowego na prąd faradyczny i neofaradycz-
ny. W ocenie stanu pobudliwości mięśnia ważną rolę odgrywa jego reakcja
na prąd faradyczny. Prąd ten wywołuje skurcz tężcowy normalnego
mięśnia, utrzymujący się przez cały czas przepływu prądu. Badanie
pobudliwości mięśnia na prąd faradyczny służy do określania odczynu
zwyrodnienia.
Nowoczesne stymulatory wytwarzają prąd impulsowy o ściśle okreś-
lonych parametrach, którego wpływ na mięśnie prążkowane jest taki sam,
jak prądu faradycznego. Prąd ten, zwany prądem neofaradycznym, został
omówiony w rozdziale poświęconym prądom małej częstotliwości. Może
on być z powodzeniem wykorzystany w badaniach elektrodiagnostycz-
nych. Najważniejszą zaletą tego prądu, istotną dla celów elektrodiagnos-
tycznych, jest możliwość pomiaru wartości szczytowej, co w przypadku
prądu faradycznego jest niemożliwe.
Odczyn zwyrodnienia. Odczyn ten, zwany również w skrócie RD (reakcja
degeneracji), powstaje w wyniku zmian zachodzących w mięśniu na skutek
jego odnerwienia, czyli utraty łączności z odpowiadającymi mu komór-
kami ruchowymi. Występuje on po kilku lub kilkunastu dniach od chwili
uszkodzenia nerwu. W zależności od stopnia uszkodzenia mięśnia wyróż-
nia się odczyn zwyrodnienia częściowy i całkowity.
Tabela 16
Zmiany pobudliwości zachodzące w odczynie zwyrodnienia (wg Eitnera)
262
Badanie polega na pobudzaniu mięśnia do skurczu prądem stałym
przerywanym (impulsem prostokątnym) oraz asymetrycznym prądem
przemiennym (czyli prądem faradycznym) lub prądem neofaradycznym
w sposób pośredni, tzn. przez nerw, a także bezpośrednio. Zachowanie się
mięśnia w odpowiedzi na impulsy dwóch wymienionych rodzajów prądu,
stosowanych bezpośrednio lub pośrednio, pozwala ocenić stan jego
uszkodzenia. Wyniki, które uzyskuje się przy tym sposobie badania
w częściowym i całkowitym odczynie zwyrodnienia, przedstawiono
w tab. 16.
Metody ilościowe
263
względu na dużą rozbieżność wyników, spowodowaną różnymi warun-
kami pomiaru. Z tych względów traktuje się ją jako wielkość wyjściową do
pomiaru chronaksji.
Do oznaczenia chronaksji stosuje się prostokątne impulsy prądu.
Elektrodę czynną o średnicy od 1 do 3 cm, połączoną z biegunem ujemnym
chronaksymetru, przykłada się do skóry w miejscu odpowiadającym
bezpośredniemu punktowi motorycznemu badanego mięśnia. Drugą elekt-
rodę, obojętną, o znacznie większych rozmiarach, układa się na skórze
w miejscu dostatecznie oddalonym od elektrody czynnej.
Pierwsza faza badania polega na oznaczeniu reobazy mięśnia. W tym
celu mięsień pobudza się impulsem prostokątnym o czasie trwania 1000
ms. Natężenie impulsu zwiększa się stopniowo do chwili wystąpienia
minimalnego skurczu mięśnia. Wartość natężenia prądu wywołującą
minimalny skurcz odczytuje się na mierniku wartości szczytowej natężenia.
Wartość ta stanowi reobazę badanego mięśnia. Następnie zwiększa się
automatycznie natężenie prądu do wartości podwójnej reobazy i ustala
najkrótszy czas trwania impulsu prostokątnego, przy którym występuje
minimalny skurcz mięśnia. Czas ten, wyrażony w milisekundach, od-
powiada wartości chronaksji badanego mięśnia.
Należy dodać, że wartość chronaksji można określić też z przebiegu tzw.
krzywej i/t. Ten sposób oznaczenia chronaksji zostanie omówiony szczegó-
łowo w części niniejszego rozdziału, w której omówione są zasady
wykreślania i interpretacji krzywej i/t.
Chronaksja stanowi miarę pobudliwości, a jej wartość jest tym większa,
im pobudliwość tkanki jest mniejsza. Nie jest to jednak miara dokładna,
ponieważ na jej wartość wpływa wiele czynników, np. warunki wykonywa-
nia pomiaru, umiejscowienie badanego mięśnia, grubość tkanek otaczają-
cych mięsień, stan ukrwienia, stan autonomicznego układu nerwowego
i inne. Mimo niedoskonałości chronaksymetria znajduje dość powszechne
zastosowanie w badaniach elektrodiagnostycznych. Do oceny uzyskanej
wartości chronaksji używa się specjalnych tablic, zawierających odpowia-
dające danemu mięśniowi prawidłowe jej wartości.
Krzywa i/t. Impuls elektryczny działający na tkankę pobudliwą, np.
nerw lub mięsień, musi spełniać trzy warunki niezbędne do wywołania
stanu pobudzenia, a mianowicie:
— musi wykazywać dostatecznie dużą wartość natężenia, równą lub
większą od wartości progowej,
264
— natężenie bodźca musi narastać szybko,
— czas trwania impulsu musi być odpowiednio długi.
Konieczność spełnienia tych warunków staje się zrozumiała, jeśli
przyjąć, że pobudzenie zależne od depolaryzacji błony komórkowej
występuje po zadziałaniu na nią dostatecznie dużego ładunku elektrycz-
nego. Większość ładunku zależy od iloczynu natężenia prądu i czasu jego
przepływu. Zakładając, że do pobudzenia konieczny jest określony
ładunek progowy o wartości to iloczyn ten jest wielkością stałą:
gdzie:
— ładunek potrzebny do wywołania stanu pobudzenia,
i — natężenie prądu,
t — czas przepływu prądu.
gdzie:
i — natężenie prądu w impulsie elektrycznym,
a i b — stałe, zależne od rodzaju i pobudliwości tkanki,
t — czas trwania impulsu elektrycznego.
265
zależy ona od reobazy. Ze wzoru podanego przez Hoorwega i Weissa
wynika również, że skracanie czasu trwania impulsu elektrycznego w celu
uzyskania pobudzenia wymaga zwiększenia natężenia prądu.
Omówioną zależność między natężeniem a czasem trwania impulsu
można przedstawić graficznie w postaci krzywej, zbliżonej do hiperboli,
którą nazywa się krzywą i/t. Krzywą tę uzyskuje się przez naniesienie
w układzie współrzędnych wartości czasu i wartości natężenia wywołujące-
go minimalny skurcz mięśnia, odpowiadającego impulsom o różnym czasie
trwania — w granicach od 1000 ms do 0,1 ms. Praktycznie wystarczy
oznaczyć kilka wartości natężenia dla impulsów o różnym czasie trwania,
by z połączenia ich uzyskać krzywą i/t, którą przedstawia ryc. 103.
Ryc. 103. Krzywe i/t zdrowego mięśnia, wykreślone przy użyciu impulsów prostokątnych
(linia ciągła) oraz trójkątnych (linia przerywana). Na krzywej wykreślonej z zastosowaniem
impulsów prostokątnych wyznaczono punkty odpowiadające reobazie i chronaksji badanego
mięśnia.
266
Do wykreślenia krzywej i/t konieczny jest elektrostymulator wytwarza-
jący impulsy elektryczne o różnym czasie trwania, wyposażony w obwód
do pomiaru wartości szczytowej natężenia. Badanie pobudliwości mięśnia,
dostarczające danych do wykreślenia krzywej i/t, wykonuje się zwykle tzw.
metodą dwubiegunowej elektrostymulacji, rozpoczynając pobudzanie
mięśnia od skurczu impulsem prostokątnym o czasie trwania 1000 ms.
Zwiększając stopniowo natężenie uzyskuje się przy pewnej jego wartości
minimalny skurcz mięśnia. Wartość tę nanosi się następnie na specjalny
papier z układem współrzędnych, na których są naniesione w skali
logarytmicznej wartości czasu i natężenia. W analogiczny sposób, stosując
impulsy o coraz to krótszym czasie trwania, nanosi się odpowiadające im
wartości natężenia wywołującego minimalny skurcz mięśnia. Z połączenia
tych punktów uzyskuje się krzywą i/t, która stanowi pełny obraz pobud-
liwości mięśnia. Przykład krzywych i/t w różnych stanach odnerwienia
przedstawia ryc. 104.
267
trwania i natężenia, to mięsień ten można uważać na normalnie unerwiony.
Natomiast jeśli mięsień odpowiada skurczem na impulsy trójkątne,
świadczy to o jego odnerwieniu i ciężkim uszkodzeniu. Między tymi
dwiema krańcowymi sytuacjami istnieje wiele pośrednich stanów uszko-
dzenia mięśnia. Przykład krzywych i/t mięśnia odnerwionego przed-
stawiono na ryc. 92.
Współczynnik akomodacji. Różnice, jakie się obserwuje w reakcji
mięśnia na impulsy prostokątne i trójkątne, są podstawą do oznaczenia
tzw. współczynnika akomodacji.
Do obliczenia współczynnika akomodacji mięśnia konieczne jest ozna-
czenie jego reobazy oraz tzw. wartości progowej akomodacji, przez którą
rozumie się najmniejszą wartość natężenia impulsu trójkątnego o czasie
trwania 1000 ms, konieczną do wywołania minimalnego skurczu. Wartość
reobazy oznacza się przy użyciu impulsu prostokątnego o czasie trwania
1000 ms. Dzieląc wartość progową akomodacji przez wartość reobazy,
otrzymuje się wartość liczbową, odpowiadającą współczynnikowi akomo-
dacji Współczynnik akomodacji można zatem opisać w następujący
sposób:
268
czynnika akomodacji. Nadmienić jednak należy, że z wartości współczyn-
nika akomodacji nie można wnioskować w sposób wystarczająco pewny
o stopniu zwyrodnienia mięśnia.
Iloraz akomodacji. Zdolność mięśnia do akomodacji można określić
również tzw. ilorazem akomodacji. Metoda ta jest modyfikacją sposobu
oznaczenia współczynnika akomodacji. Iloraz akomodacji jest stosunkiem
wartości amplitudy natężenia impulsu trójkątnego o czasie trwania 500 ms
do amplitudy natężenia impulsu prostokątnego, również o czasie trwania
500 ms, wywołujących minimalny skurcz badanego mięśnia. Ustalono
przybliżone wartości ilorazu akomodacji, charakteryzujące zdolność mięś-
nia do akomodacji:
270
Ze względu na pewne odrębności w oddziaływaniu na tkanki wyróżnia
się fale elektromagnetyczne decymetrowe o długości fali 69,00 cm i 32,80
cm oraz fale centymetrowe o długości fali 12,62 i 12,4 cm.
Drgania elektromagnetyczne
ich istota i wytwarzanie
271
gnetyczne, a opisane zjawisko powtarza się aż do wyczerpania zasobów
energetycznych obwodu. Mechanizm powstawania drgań elektroma-
gnetycznych przedstawia ryc. 106, na której przepływ elektronów w ob-
wodzie drgającym zaznaczono ciemną, grubą linią, kierunek zaś linii sił
pola magnetycznego indukowanego przez cewkę — cienkimi strzałkami.
272
Ryc. 107. Drgania elektromagnetycz- Ryc. 108. Lampa trioda: K katoda, S siat-
ne: a — niegasnące, b — gasnące. ka, A — anoda (wg Watkinsa).
18 Fizykoterapia 273
Ryc. 109. Układ Meissnera ze
sprzężeniem zwrotnym. Objaś-
nienia w tekście (wg Kotlar-
skiej).
274
W układzie tym zwraca uwagę brak obwodu drgającego. Wynika to
z tego, że w generatorach drgań wielkich, a w szczególności bardzo wielkich
częstotliwości wykorzystuje się pojemności istniejące między elektrodami
triody, jako pojemności obwodu drgającego. Elektrody, będące przewod-
nikami metalowymi, umieszczonymi w dielektryku, którym jest próżnia,
stanowią układ kondensatorów o małych pojemnościach. Największą
pojemność wykazuje układ siatka — katoda ze względu na to, że elektrody
te dzieli najmniejsza odległość. Pojemności te okazują się wystarczające do
wytwarzania drgań elektromagnetycznych wielkiej częstotliwości i z tego
względu nie zachodzi konieczność włączania odrębnego kondensatora do
obwodu drgającego.
275
wodem leczniczym, w skład którego wchodzi cewka indukcyjna (L T ),
kondensator (CT) o zmiennej pojemności, przyrząd pomiarowy (P) oraz
elektrody zabiegowe (E). Układ wytwarzający drgania elektromagnetycz-
ne oraz obwód leczniczy stanowią dwa obwody, z których pierwszy
wzbudza drgania w drugim. Jak wiadomo, warunkiem wzbudzenia drgań
jest zgodność częstotliwości drgań własnych układu wzbudzanego z częs-
totliwością drgań układu wzbudzającego, czyli musi zachodzić zjawisko
rezonansu.
276
Zależność napięcia U2 prądu w obwodzie wzbudzanym od częstotliwości
jego drgań własnych v2 przedstawia ryc. 112. Wynika z niej, że największą
wartość napięcia uzyskuje się wówczas, gdy częstotliwości drgań obu
układów są równe.
stąd:
L1 C1 = L2 C2
277
W aparacie do diatermii krótkofalowej można wyróżnić następujące
obwody:
Obwód zasilający. W jego skład wchodzi źródło prądu zmiennego
sieciowego, uzwojenie pierwotne transformatora (5) oraz włącznik (W).
Obwód żarzenia włókna katody (I). W jego skład wchodzi uzwojenie
wtórne transformatora (S 1 ), które stanowi źródło prądu powodującego
żarzenia się katody, dalej — szeregowo włączony opornik (R), umoż-
liwiający zmianę napięcia w obwodzie żarzenia katody, oraz włączony
równolegle woltomierz (V), wskazujący wartość napięcia.
Obwód anodowy (II). W obwodzie tym pod wpływem wysokiego
napięcia między katodą a anodą triody płynie prąd, którego źródłem jest
uzwojenie wtórne transformatora (S2). Ponadto znajduje się w nim cewka
indukcyjna (L 3 ), połączona z anodą triody i uzwojeniem wtórnym
transformatora.
Obwód siatki (III). W jego skład wchodzi obwód drgający, złożony
z kondensatora (C1) i cewki indukcyjnej (L 1 ). Kondensator (C1) obwodu
drgającego połączony jest z układem wytwarzającym drgania w ten
sposób, że jedna jego okładka (K1) połączona jest z siatką, druga zaś (K2)
z katodą. Połączenie to odgrywa podstawową rolę w wytwarzaniu drgań
278
elektromagnetycznych. Ponadto cewka indukcyjna (L 1 ) jest sprzężona
indukcyjnie z obwodem anody i obwodem leczniczym.
Obwód leczniczy (IV). Składa się z cewki indukcyjnej (L2) sprze-
żonej indukcyjnie z obwodem anodowym i obwodem siatki, konden-
satora o zmiennej pojemności (C), amperomierza (I), stanowiącego
wskaźnik zestrojenia obwodu leczniczego, oraz elektrod zabiegowych
{E1, E2).
W chwili włączenia prądu sieciowego włącznikiem (W) w uzwojeniu
pierwotnym transformatora (S) popłynie prąd, który indukuje w uzwoje-
niach wtórnych (S1 S2) odpowiednie napięcia. Uzwojenie wtórne S
stanowi źródło prądu żarzenia się katody. Wartość napięcia w obwodzie
żarzenia katody reguluje się za pomocą opornika (R). Drugie uzwojenie
wtórne — S2 — stanowi źródło wysokiego napięcia dla obwodu anodowe-
go. Przepływ prądu między katodą a anodą triody jest uzależniony od
potencjału (ładunku siatki). Zmiany potencjału siatki sterowane są przez
znajdujący się w obwodzie siatki obwód drgający L1 C1. Kondensator tego
obwodu zostaje naładowany przez prąd indukowany w cewce L1 w wyniku
oddziaływania na nią pola magnetycznego cewki L3 obwodu anodowego,
przez którą przepływa prąd. Przepływ prądu w cewce L1 obwodu
drgającego odbywa się w kierunku od y do x, zgodnie z oznaczeniami na
omawianej rycinie.
Prąd ten ładuje kondensator w ten sposób, że jego okładka K1 ma
ładunek ujemny, okładka zaś K2 — ładunek dodatni. Ponieważ obwód
drgający jest połączony z siatką w sposób umożliwiający przepływ ładunku
z okładki K1 na siatkę, uzyskuje ona potencjał ujemny, hamujący przepływ
elektronów, czyli lampa zostaje zamknięta dla przepływu prądu. W chwilę
potem następuje rozładowanie kondensatora przez cewkę L1, w wyniku
czego okładka K2 uzyskuje ładunek ujemny, a okładka K1 —dodatni. W tej
sytuacji siatka ma ładunek dodatni, ułatwiający przepływ elektronów
między katodą a anodą, a tym samym przepływ prądu w obwodzie
anodowym. Opisana sytuacja powtarza się, okładka K1 uzyskuje w wyniku
rozładowania kondensatora (C1) w jednej chwili ładunek ujemny, w na-
stępnej zaś — dodatni. W związku z tym przepływ w obwodzie anodowym
ulega okresowemu przerywaniu. Uzupełnienie strat energetycznych w ob-
wodzie drgającym odbywa się w ten sposób, że w chwili przerwania
przepływu prądu w obwodzie anodowym zanikające pole magnetyczne
cewki L3 indukuje w cewce L1, prąd indukcji, którego kierunek jest zgodny
z kierunkiem prądu rozładowania kondensatora (C1). Opisane uzupeł-
279
nienie strat energetycznych kosztem energii sieci zasilającej powoduje, że
drgania przyjmują charakter drgań niegasnących.
Dzięki sprzężeniu indukcyjnemu obwodu siatki z obwodem leczniczym
indukuje się w nim prąd o częstotliwości odpowiadającej częstotliwości
drgań w obwodzie drgającym. W przypadku, gdy między elektrodami (E1,
E2) umieści się część ciała osoby poddanej zabiegowi diatermii, pojemność,
jaką wykazuje ta część ciała, wpłynie ujemnie na zestrojenie obwodów:
leczniczego i wytwarzającego drgania. Ponieważ liczba zwojów cewki
obwodu leczniczego L2 jest stała, zestrojenie uzyskuje się przez zmianę
pojemności zawartego w tym obwodzie kondensatora (C). Jest to konden-
sator powietrzny, zbudowany z dwóch okładek metalowych, w którym
zmianę pojemności uzyskuje się przez zmniejszenie lub zwiększenie ich
odległości za pomocą pokrętła znajdującego się na płycie czołowej aparatu.
O dobrym zestrojeniu świadczy maksymalne wychylenie wskazówki
miliamperomierza.
Nowoczesne aparaty do diatermii krótkofalowej wyposażone są w urzą-
dzenie zestrajające automatycznie obwód leczniczy z obwodem wytwarza-
jącym drgania elektromagnetyczne.
Działanie drgań
elektromagnetycznych
na tkanki ustroju
280
— w postaci pola elektromagnetycznego, czyli fal elektromagnetycz-
nych, których źródłem jest układ wytwarzający drgania wielkiej często-
tliwości.
W niniejszym rozdziale zostaną omówione pierwsze trzy sposoby
oddziaływania na tkanki, podczas gdy działanie pola elektromagnetycz-
nego — w rozdziale poświęconym diatermii mikrofalowej.
281
jaką stawiałby ten obwód przepływowi prądu stałego. Oporność tę nazywa
się opornością omową. Wiadomo również, że kondensator nie stanowi dla
przepływu prądu zmiennego tak dużej przeszkody, jaką przedstawia on dla
prądu stałego. Teoretycznie rzecz biorąc, idealny kondensator w stanie
ustalonym stanowi dla prądu stałego oporność nieskończenie wielką.
Wynika to z faktu, że w wypadku włączenia kondesatora w obwód prądu
stałego popłynie tylko prąd związany z jego ładowaniem. Po naładowaniu
kondensatora prąd nie może płynąć, ponieważ między jego okładkami
znajduje się warstwa dielektryku, która nie przewodzi prądu.
W wypadku włączenia kondensatora w obwód prądu zmiennego
sytuacja przedstawia się inaczej. W obwodzie będzie płynął na zmianę prąd
ładowania i rozładowania kondensatora, zgodnie ze zmianą kierunku
przepływu prądu zmiennego. W przedstawionym zatem na ryc. 43
obwodzie zmienny prąd wielkiej częstotliwości popłynie zarówno przez
oporność (R), jak i przez pojemność (C). Kondensator stanowi jednak dla
przepływu prądu pewną przeszkodę.
Wielkością fizyczną, charakteryzującą tę przeszkodę, jest oporność
pojemnościowa — Xc. Zależy ona od pojemności kondensatora oraz
częstotliwości prądu. Im większa jest bowiem pojemność, czyli zdolność
kondensatora do przyjęcia ładunku, i im szybsze są zmiany kierunku
przepływu prądu, tym mniejsze występują ograniczenia w przepływie
prądu ładowania. Oporność pojemnościową określa wyrażenie:
gdzie:
C — pojemność kondensatora
— pulsacja prądu = (gdzie:f — częstotliwość prądu).
282
energia ta powraca do obwodu. Nie zachodzi więc nieodwracalny proces
utraty energii z zamianą jej na ciepło. Praktycznie rzecz biorąc, w elektrycz-
nych układach tkanek żywych takie straty energii istnieją, jednak są one
tak małe, że w przeprowadzonym rozumowaniu można je pominąć.
Z przeprowadzonego rozumowania wynika, że zasadniczy wpływ na
ilość ciepła wydzielonego w tkankach pod wpływem prądu wielkiej
częstotliwości będzie wywierała ich oporność omowa i związana z nią
przewodność tkanek. Zatem ilość wydzielonego ciepła q w jednostce czasu
i objętości będzie zgodnie z prawem Joule'a-Lenza wynosiła:
gdzie:
j — gęstość prądu,
— przewodność właściwa.
283
nia pola elektrycznego sięga 40 MHz, wytwarzanie ciepła w tkankach
zależy od:
— właściwości dielektrycznych płynów i struktur tkankowych,
- przewodnictwa jonowego elektrolitów tkankowych.
Jak wiadomo, dielektrykiem nazywa się ciało nieprzewodzące prądu
elektrycznego, czyli takie ciało, które nie zawiera swobodnych ładunków
elektrycznych. Wiadomo jednak, że atomy i cząsteczki tej substancji
zawierają ładunki dodatnie i ujemne. Pod wpływem zewnętrznego pola
elektrycznego następuje w atomach i cząsteczkach przesunięcie ładunku,
zwane polaryzacją.
Wyróżnia się następujące rodzaje polaryzacji:
— polaryzację elektronową, polegającą na przesunięciu powłoki elektro-
nowej w stosunku do jądra atomu (ryc. 115) lub przesunięciu powłoki
elektronowej cząsteczki o symetrycznym rozkładzie ładunków w stosunku
do źródła symetrii ładunków dodatnich;
284
Ryc. 116. Polaryzacja orientacyjna: a — stan dipoli przed polaryzacją; b — polaryzacja
orientacyjna dipoli pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego (wg Thoma).
285
Wielkość tych strat zależy od przewodności właściwej i stałej dielektrycznej
oraz od częstotliwości zmian pola elektrycznego.
Stosunek strat przewodzenia do strat dielektrycznych określa się
podając tangens kąta stratności —
Ilość ciepła wytworzona w jednostce czasu i w jednostce objętości
ośrodka dielektrycznego zależy od: częstotliwości względnej stałej
dielektrycznej tangensa kąta stratności i kwadratu skutecznej
wartości natężenia pola elektrycznego E.
286
których jony są nośnikiem elektryczności, tworzenie się ciepła pod
wpływem pola elektrycznego wielkiej częstotliwości będzie większe aniżeli
w tkankach o małej zawartości elektrolitów.
287
waż są to prądy zmienne, powodują one w tkankach dobrze przewodzą-
cych, czyli zawierających dużo elektrolitów, oscylacje jonów wokół ich
położeń, a w następstwie — wydzielanie ciepła.
Ilość ciepła wytworzona w jednostce czasu i jednostce objętości pod
wpływem pola magnetycznego wielkiej częstotliwości jest wprost propor-
cjonalna do kwadratu częstotliwości zmian pola magnetycznego v, przewo-
dności oraz kwadratu natężenia pola magnetycznego H:
Metody lecznicze
Arsonwalizacja
288
płytki metalowe, powodują przejście między nimi iskry, którą można
traktować jako kilka kolejnych, bardzo częstych wyładowań. Iskiernik
spełnia zatem rolę przerywacza. Rozładowania kondensatora powodują
wystąpienie w obwodzie drgań elektromagnetycznych. Dzięki sprzężeniu
indukcyjnemu obwodu drgającego z obwodem leczniczym powstają w nim
drgania elektromagnetyczne, które są wykorzystywane do zabiegów
leczniczych.
Obecnie obserwuje się wzrost zainteresowania arsonwalizacją. W produ-
kowanych współcześnie aparatach, np. w aparacie rosyjskim Iskra I, prądy
d'Arsonvala wytwarzane są przez lampowy układ generacyjny.
Zabieg arsonwalizacji może być wykonany miejscowo i ogólnie.
Zabiegi miejscowe wykonuje się przy użyciu specjalnych elektrod
kondensatorowych, z węgla albo grafitu, lub przy użyciu elektrod próż-
niowych, które są różnie ukształtowanymi bańkami szklanymi opróż-
nionymi z powietrza, do których wnętrza wtopiona jest elektroda metalo-
wa. Przemieszczanie tych elektrod w określonej odległości od skóry
powoduje wyładowania w postaci iskier przeskakujących między skórą
a powierzchnią elektrody. Ustawienie elektrody w małej odległości od
skóry powoduje przepływ energii w postaci tzw. ciemnych wyładowań
{effluvium).
Zabiegi ogólne wykonuje się przy użyciu dużego solenoidu, złożonego
z ok. 30 zwojów drutu miedzianego, wewnątrz którego umieszcza się
chorego.
Działanie prądów d'Arsonvala opiera się głównie na ich wpływie na
naczynia krwionośne oraz zakończenia nerwowe skóry. Ilość ciepła
wydzielonego w tkankach w czasie arsonwalizacji jest niewielka, co należy
wiązać z gasnącym charakterem drgań oraz długimi przerwami między
nimi. Prądy d'Arsonvala stosuje się w leczeniu nerwobólów, zaburzeń
czucia, świądu oraz odmrozin.
Zabiegi ogólne, wykonywane w solenoidzie, są stosowane w leczeniu
nerwicy wegetatywnej, stanów wyczerpania nerwowego oraz bezsenności.
19 Fizykoterapia 289
Diatermia krótkofalowa
290
pracy aparatu występuje w stosunku do ziemi różnica potencjału rzędu
1000 V.
Płyty elektrodowe mają typowe średnice. Elektrody aparatu do diater-
mii krótkofalowej produkcji krajowej — Diamat G-10 — mają średnice:
40 mm, 75 mm i 128 mm.
Elektrody sztywne zamocowuje się na wysięgniku aparatu. Konstrukcja
wysięgników umożliwia dowolne ustawienie elektrod. Na ryc. 118 przed-
stawiono zabieg diatermii krótkofalowej przy użyciu elektrod konden-
satorowych sztywnych.
19* 291
Elektrod miękkich używa się do zabiegów diatermii krótkofalowej
w okolicach o nierównej powierzchni ciała, ponieważ umożliwiają one
zachowanie jednakowej odległości od skóry. Używa się ich również — ze
względu na ich dużą powierzchnię — do rozległych przegrzewań. Od-
powiednią odległość elektrody od skóry uzyskuje się przez podłożenie pod
elektrodę miękkich podkładek z dziurkowanego filcu lub gumy piankowej.
Elektrody miękkie umocowuje się za pomocą woreczka z piaskiem lub
opaski elastycznej. Rycina 119 przedstawia zabieg diatermii krótkofalowej
wykonany przy użyciu miękkich elektrod kondensatorowych.
292
Inaczej jest zbudowana elektroda przystosowana do diatermii czyraków
- jej część szklana jest otwarta, stanowiąc niejako kołnierz obudowy,
płyta zaś elektrodowa jest pokryta materiałem izolującym. Opisany kształt
elektrody umożliwia zachowanie bardzo małej odległości między czyra-
kiem a płytą elektrodową.
We wszystkich trzech omówionych elektrodach specjalnych istnieje
możliwość regulowania odległości okładki kondensatora od obudowy.
293
Jest zrozumiałe, że elektrody specjalne stosuje się jako elektrody czynne,
natomiast jako elektrody bierne — zwykłe elektrody sztywne o odpowied-
niej średnicy. Na ryc. 120 przedstawiono kilka elektrod kondensatorowych
sztywnych i miękkich o różnych wymiarach, a na ryc. 121 — elektrody
specjalne. Na rozkład linii sił pola elektrycznego zawartego między dwiema
elektrodami kondensatorowymi, a zatem na ilość ciepła wydzielonego
w tkankach poddanych jego działaniu, wpływają następujące czynniki:
— rozmiary elektrod w stosunku do obiektu przegrzewanego,
— oddalenie elektrod od obiektu,
— wzajemne ułożenie elektrod,
— rodzaj dielektryku, znajdującego się między elektrodami a skórą.
Pole elektryczne między elektrodami kondensatorowymi wykazuje
jednorodne natężenie tylko w takim przypadku, gdy odległość między
elektrodami jest mała (ryc. 122). Praktycznie jednak takie okoliczności
występują rzadko przy wykonywaniu diatermii krótkofalowej. Zwykle
obiekt przegrzewany jest większy od powierzchni elektrod.
Dostatecznie duże, równej wielkości elektrody umieszczone w takiej
samej odległości od obiektu zapewniają względnie równomierny rozkład
natężenia zawartego między nimi pola elektrycznego. Przypadek taki
przedstawia ryc. 123. Jak widać na niej, największe zagęszczenie linii sił
pola występuje wzdłuż osi środkowej obiektu przegrzewanego i maleje ku
obwodowi. Jeśli w tym samym przypadku jedną z elektrod zbliżyć do
powierzchni obiektu, to występuje zagęszczenie linii sił pola elektrycznego
w pobliżu tej elektrody (ryc. 124), co powoduje większe przegrzanie tkanek
w tej okolicy. Elektroda umieszczona bliżej obiektu spełnia rolę elektrody
czynnej, tzn. skupiającej linie sił pola elektrycznego, druga zaś — elektrody
biernej, czyli rozpraszającej. Użycie dwóch elektrod równej wielkości,
jednak znacznie mniejszych od obiektu przegrzewanego i umieszczonych
w znacznej od niego odległości (ryc. 125) powoduje rozproszenie linii sił
pola, a w związku z tym słabe przegrzanie tkanek.
Optymalne warunki przegrzania uzyskuje się przy zastosowaniu dużych
elektrod równej wielkości, oddalonych na odpowiednią odległość od
obiektu (ryc. 126). Linie sił pola elektrycznego ulegają wówczas zagęsz-
czeniu. W takich warunkach dochodzi do równomiernego przegrzania;
zbliżenie jednak tych elektrod do obiektu powoduje odmienny skutek,
bowiem linie sił pola ulegają zagęszczeniu w częściach obiektu najbardziej
zbliżonych do elektrod, w wyniku czego przegrzanie występuje w powierz-
chownych warstwach obiektu (ryc. 127).
294
Ryc. 123 Ryc. 124
Ryc. 123. Układ linii sił w przypadku dużych elektrod umieszczonych w jednakowej
odległości od obiektu (wg Kwaśniewskiej-Błaszczyk).
Ryc. 124. Układ linii sił w przypadku zbliżenia jednej z elektrod do obiektu (wg Kwaśniew-
skiej-Błaszczyk).
Ryc. 125. Układ linii sil w przypadku zastosowania małych elektrod umieszczonych
w jednakowej odległości od obiektu (wg Kwaśniewskiej-Błaszczyk).
295
Ryc. 126 Ryc. 127
Ryc. 126. Układ linii sił w przypadku zastosowania dużych elektrod umieszczonych
w odpowiedniej odległości od obiektu (wg Kwaśniewskiej-Błaszczyk).
Ryc. 127. Układ linii sił w przypadku zbyt małej odległości od obiektu (wg Kwaśniewskiej-
-Błaszczyk).
296
ustawienie elektrody do płaszczyzny nierówności. Podobnie znaczne
zagęszczenie linii sił pola występuje w miejscu zetknięcia dwóch części
obiektu przegrzewanego, np. kolan przy diatermii obydwu stawów kolano-
wych, czy też palców. W celu uniknięcia przegrzania miejsca stykania się
części ciała rozdziela się podkładką filcową.
Zagęszczenie linii sił pola elektrycznego występuje również na ciałach
metalowych umieszczonych w polu elektrycznym zawartym między elekt-
rodami kondensatorowymi (ryc. 129). Z tego względu przed zabiegiem
diatermii krótkofalowej należy usunąć z zasięgu pola wszystkie przedmioty
metalowe, jak np. kolczyki, klamry, spinki, zegarki, klucze itp. Obecność
w tkankach poddawanych diatermii ciał metalowych, w postaci odłam-
ków, gwoździ chirurgicznych, płytek, śrub, czy też szwów drucianych,
znajdujących się tam w następstwie zabiegów ortopedycznych, stanowi
przeciwwskazanie do wykonywania przegrzewania. Silnemu przegrzaniu
ulegają również opatrunki wilgotne, opatrunki z maścią oraz odzież
i bielizna przesiąknięte potem.
Rodzaj materiału, z którego wykonane są elektrody, wpływa również na
przegrzanie. Najbardziej odpowiednie, zapobiegające nadmiernemu prze-
297
grzaniu, są elektrody sztywne z obudową ze szkła. Mniej korzystne
warunki przegrzania obiektu uzyskuje się przy elektrodach miękkich.
Należy bowiem pamiętać, że w dielektrykach, znajdujących się między
skórą a metalową płytą elektrodową, powstają również straty energetyczne
powodujące ich przegrzanie.
Podane przykłady różnego przebiegu linii sił pola elektrycznego zawar-
tego między elektrodami kondensatorowymi dotyczyły przypadków ideal-
nych, w których przegrzane tkanki cechowała jednakowa przewodność
elektryczna. W rzeczywistości jest inaczej, ponieważ tkanki cechuje
warstwowe ułożenie i znaczne zróżnicowanie właściwości elektrycznych.
Niemniej jednak podane przykłady mogą stanowić model postępowania
bardzo przydatny przy wykonywaniu zabiegów diatermii krótkofalowej
metodą kondensatorową.
Metoda indukcyjna diatermii krótkofalowej. Oddziaływanie pola mag-
netycznego wielkiej częstotliwości na obiekt przegrzewany uzyskuje się
w dwojaki sposób:
— przez umieszczenie obiektu wewnątrz zwojnicy,
— przez oddziaływanie na obiekt rozproszonego pola magnetycznego
zwojnicy.
W metodzie indukcyjnej stosuje się następujące elektrody:
- elektrodę kablową — w postaci elastycznego przewodu metalowego,
otoczonego grubą warstwą masy izolującej; elektrodę tę można nawijać na
obiekt przegrzewany, np. kończynę (ryc. 130), lub też układać ją w zwoje
w jednej płaszczyźnie (ryc. 131);
— elektrodę indukcyjną, zwaną również monodą lub minodą (ryc. 132);
zasadniczym elementem tego rodzaju elektrody jest zwojnica z rurki
metalowej, składająca się z dwóch — czterech zwojów (zwojnica jest
umieszczona w obudowie z bakelitu); elektrodę indukcyjną zamocowuje
się na wysięgniku aparatu do diatermii krótkofalowej.
Wpływ pola elektromagnetycznego wielkiej częstotliwości na tkanki
został już omówiony w niniejszym rozdziale, należy jednak pamiętać, że
298
Ryc. 131. Metoda indukcyjna diatermii krótkofalowej z zastosowaniem elektrody kablowej,
ułożonej w zwoje przebiegające w jednej płaszczyźnie (wg Konarskiej).
299
Metoda indukcyjna znajduje zastosowanie w przegrzewaniu tkanek
umiejscowionych w niewielkiej odległości od skóry, głównie tkanki
mięśniowej.
300
- obowiązuje dbałość o aparaturę; powinna ona być poddawana
okresowej kontroli technika-konserwatora, należy zawsze pamiętać o ko-
nieczności właściwego uziemienia aparatury;
— aparatury do diatermii nie wolno ustawiać w pobliżu instalacji
wodociągowej, ponieważ stwarza to warunki, w których może nastąpić
porażenie prądem osoby obsługującej lub chorego.
Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze aparatów do
diatermii krótkofalowej reguluje Rozporządzenie Ministrów Pracy Płac
i Spraw Socjalnych oraz Zdrowia i Opieki Społecznej (Dz. Ustaw z 1977 r.
nr 8, poz. 33).
Działanie biologiczne diatermii krótkofalowej. Działanie diatermii kró-
tkofalowej opiera się na wpływie ciepła na tkanki ustroju. Różnica między
diatermią krótkofalową a innymi metodami ciepłoleczniczymi polega na
tym, że w przypadku diatermii krótkofalowej ciepło wytwarza się we-
wnątrz tkanek. Jest to więc ciepło endogenne w odróżnieniu od ciepła
egzogennego, dostarczanego do ustroju z zewnątrz.
Do najważniejszych skutków oddziaływania wytworzonego w tkankach
ciepła należy zaliczyć:
rozszerzenie naczyń krwionośnych oraz zwiększenie ich przepusz-
czalności,
- zwiększenie przepływu krwi tętniczej,
- przyspieszenie procesów wchłaniania tkankowego,
przyspieszenie komórkowej przemiany materii,
- wzrost liczby leukocytów w tkankach przegrzewanych,
— obniżenie pobudliwości nerwowo-mięśniowej,
— działanie przeciwbólowe,
— obniżenie napięcia mięśni.
Dawkowanie diatermii krótkofalowej. Dawkowanie energii pola elekt-
rycznego lub magnetycznego wielkiej częstotliwości nastręcza wiele trud-
ności. Do tej pory nie ma jeszcze dostatecznie ścisłego sposobu określania
dawki tej energii, ponieważ ilość wytwarzanego w tkankach ciepła zależy
od wielu czynników:
Dawkę określa się na podstawie następujących kryteriów:
— odczuwanie przez chorego ciepła w czasie zabiegu diatermii,
— czas trwania zabiegu,
— rodzaj i umiejscowienie procesu chorobowego,
- obserwacja chorego w czasie wykonywania diatermii krótkofalowej.
301
Powszechnie stosuje się dawkowanie oparte na doznaniach cieplnych
chorego poddanego diatermii. Wyróżnia się następujące cztery dawki:
- dawka I — atermiczna — nieco mniejsza od granicy odczuwania
ciepła,
— dawka II— oligotermiczna — powodująca odczucie bardzo łagod-
nego ciepła,
— dawka III — termiczna — przy której chory odczuwa przyjemnie
wyrażone ciepło,
— dawka IV — hipertermiczna — przy której chory odczuwa silnie
ciepło, jednak bez nieprzyjemnych, bolesnych wrażeń.
Omówiony sposób dawkowania jest obarczony znacznym błędem,
ponieważ odczuwanie ciepła zależy w dużej mierze od wrażliwości
osobniczej.
Jako zasadę przyjęto uzależniać wielkość dawki od stadium procesu
chorobowego. W stadiach ostrych i podostrych choroby stosuje się dawki
słabe, I lub II, w przewlekłych zaś procesach chorobowych — dawki
silniejsze, III lub IV.
Czas zabiegu diatermii krótkofalowej waha się zwykle od 5 do 20 minut,
w zależności od wskazań i zastosowanej dawki. Zabiegi wykonuje się
codziennie lub co drugi dzień. Nie należy stosować dłuższych serii aniżeli 15
zabiegów. Jeśli istnieje konieczność ich powtórzenia, należy to uczynić"po
1 - 2-tygodniowej przerwie.
W przypadku stwierdzenia w czasie leczenia objawów przedawkowania,
takich jak wzmożenie dolegliwości bólowych, rozprzestrzenienie się proce-
su zapalnego, utrzymujące się bóle głowy czy wystąpienie gorączki, należy
zastosować przerwę w zabiegach.
Wskazania do diatermii krótkofalowej. Wskazania do stosowania diater-
mii krótkofalowej są bardzo rozległe. Ogólnie można powiedzieć, że
diatermia krótkofalowa daje korzystne wyniki lecznicze we wszystkich
schorzeniach, w których celowe jest stosowanie ciepła. Tak więc znajduje
ona głównie zastosowanie w leczeniu różnego rodzaju podostrych i prze-
wlekłych stanów zapalnych.
W tabeli 17 zestawiono choroby, w których stosowanie diatermii
krótkofalowej daje dobre wyniki, oraz podano informacje dotyczące
dawkowania i metodyki zabiegów. Należy jednak pamiętać, że tabela ta nie
obejmuje wszystkich wskazań, ponieważ ich omówienie przekracza ramy
niniejszego podręcznika.
302
Tabela 17
Wskazania do stosowania diatermii krótkofalowej
303
cd. tab. 17
304
— obecność w tkankach wszelkiego rodzaju implantatów metalowych,
— obecność rozrusznika serca (osobom z rozrusznikiem serca nie wolno
przebywać w pobliżu generatorów fal elektromagnetycznych wielkiej
częstotliwości, np. aparatów do diatermii krótkofalowej i mikrofalowej).
20 Fizykoterapia 305
Ryc. 133. Aparat do diatermii krótkofa-
lowej Diamat G-10.
306
tor oraz przystosowuje obwód leczniczy do generatora, zapewniając w ten
sposób optymalne warunki pracy aparatu; przekazywanie energii drgań
z obwodu pośredniego do obwodu leczniczego zachodzi przez sprzężenie
indukcyjne; w skład obwodu zabiegowego oprócz elementów indukcyj-
nych i pojemnościowych wchodzą elektrody zabiegowe i kondensator
dostrajający, umieszczony wewnątrz aparatu;
— regulator rezonansu, który jest działającym automatycznie urządze-
niem dostrajającym obwód pośredni z obwodem leczniczym; wszelkie
zmiany w obwodzie leczniczym są korygowane przez to urządzenie,
w wyniku czego zachodzi tylko niewielki spadek mocy (na ryc. 135
przedstawiono wykres mocy w czasie pracy aparatu bez automatycznego
dostrajania oraz z automatycznym dostrajaniem);
— układ zwłoczny i nadmiarowy; układ zwłoczny ma na celu przy-
stosowanie aparatu do pracy dzięki odmierzanemu przez niego czasowi
— od 30 do 60 s, który potrzebny jest do należytego rozgrzania się włókien
katod lamp elektronowych; układ nadmiarowy chroni układ prostowniczy
przed przeciążeniami.
Czas zabiegu
Ryc. 135. Wykres mocy w czasie pracy aparatu bez automatycznego strojenia oraz przy
automatycznym strojeniu (wg Dalicho).
20* 307
4 — wyłącznik zabezpieczający chorego; za pomocą tego wyłącznika chory może przez
pociągnięcie przymocowanej linki wyłączyć aparat,
5 — lampka czerwona, sygnalizująca włączenie zasilania sieciowego,
6 — lampka zielona, sygnalizująca gotowość aparatu do pracy,
7 — wskaźnik dostrojenia, będący zestawem dwóch lampek neonowych; ciągłe świecenie
jednej lampki świadczy o braku zestrojenia między obwodem leczniczym a obwodem
pośrednim, natomiast przemienne migotanie obydwóch lampek wskazuje na dostrojenie
obwodów,
8 — wskaźnik mocy wyjściowej, sygnalizujący sprawność pracy aparatu.
Ryc. 136. Schemat płyty czołowej aparatu do diatermii krótkofalowej Diamat G-10
(objaśnienia w tekście).
Aparat obsługuje się w następujący sposób: Po połączeniu aparatu z siecią włącza się jego
zasilanie przez wciśnięcie przycisku zielonego. Włączenie zasilania sieciowego sygnalizuje
zapalenie lampki czerwonej. Po upływie 30-60 s zapala się lampka zielona, sygnalizująca
gotowość aparatu do pracy. Następnie umieszcza się określoną część ciała chorego między
odpowiednio dobranymi elektrodami zabiegowymi i wybiera stosowną do rodzaju schorzenia
308
oraz jego umiejscowienia moc przy użyciu czternastostopniowego nastawnika. Moce
odpowiadające kolejnym pozycjom zestawiono w tabeli 18. Wybranie którejkolwiek pozycji
nastawnika włącza generator wielkiej częstotliwości oraz regulator rezonansu, czyli auto-
matykę strojenia. Dostrojenie zachodzi po upływie ok. 20 s, co sygnalizuje przemienne
migotanie lampek neonowych oraz zbliżanie się „listków", zależne od nastawionej mocy. Jeśli
w trakcie zabiegu diatermii chory zmieni położenie (poruszy się), w wyniku czego dojdzie do
rozstrojenia obwodów, zostaje to sygnalizowane ciągłym świeceniem się lampki neonowej
i rozszerzeniem pasa między „listkami". Powtórne dostrojenie obwodów zachodzi po upływie
około 20 s. Po zakończeniu zabiegu należy nastawnik mocy sprowadzić do pozycji „0"
i wcisnąć przycisk czerwony sterownika zasilania sieciowego, wyłączając w ten sposób
zasilanie sieciowe.
Tabela 18
Moc prądu w watach, odpowiadająca kolejnym pozycjom nastawnika
1 20 8 150
2 30 9 180
3 45 10 210
4 65 11 250
5 80 12 280
6 105 13 310
7 125 14 350
309
Terapia impulsowym polem
magnetycznym wielkiej częstotliwości
310
formowane są w impulsy o czasie trwania 60 us oraz 100 us z częstotliwo-
ścią od 80 do 600 Hz, regulowaną skokowo. Moc szczytowa impulsu
(penetracja) regulowana jest również skokowo w pięciu stopniach. Aparat
wyposażony jest w zabezpieczenie przeciwporażeniowe I stopnia, poziom
zakłóceń jest nie znormalizowany.
Wymiary aparatu wynoszą 450x580x810. Widok ogólny aparatu
przedstawia ryc. 137.
311
cewki obwodu jest skierowane na chorego, natomiast kondensatorem
dostraja się do rezonansu zespół: głowica zabiegowa — chory.
Aparat wytwarza impulsy o kształcie zbliżonym do prostokąta. Obwody
sterowania aparatu pozwalają regulować trzy podstawowe parametry
impulsów, a mianowicie:
— czas trwania impulsów, który może wynosić 60 us lub 100 us,
— częstotliwość impulsów w sześciu wariantach: 80, 160, 300, 400, 500
i 600 Hz,
— szczytową moc impulsu, zwaną penetracją, w pięciu stopniach,
którym odpowiadają pozycje przełącznika.
Moc szczytowa, odpowiadająca kolejnym pozycjom przełącznika, wy-
nosi:
— pozycja 1 — 300 W,
— pozycja 2 — 500 W,
— pozycja 3 — 700 W,
— pozycja 4 — 850 W,
— pozycja 5 — 1000 W.
Ponieważ czas trwania impulsu jest znacznie krótszy niż czas przerwy,
stąd średnia moc przekazywana do tkanek jest niewielka.
Można ją obliczyć ze wzoru:
gdzie:
Pśr — średnia moc impulsu,
Pimp — szczytowa moc impulsu,
timp — czas impulsu,
f — częstotliwość impulsów.
Na płycie czołowej aparatu (ryc. 138) znajdują się następujące urządzenia regulacyjne
i kontrolne:
1 — przełącznik zasilania sieciowego,
2 — dwuklawiszowy przełącznik czasu trwania impulsu, którego klawisze oznaczone są
„60 us" oraz „100 us",
312
3 — sześcioklawiszowy przełącznik częstotliwości impulsów, którego klawisze oznaczone
są kolejno: 80, 160, 300, 400, 500 i 600 Hz,
4 — sześcioklawiszowy przełącznik mocy szczytowej impulsów (penetracji), którego
klawisze oznaczone są kolejno od 0 do 5,
5 — zegarowy nastawnik czasu trwania zabiegu,
6 — lampka kontrolna, sygnalizująca gotowość aparatu do pracy.
Ryc. 138. Schemat płyty czołowej aparatu Terapuls GS-200 (objaśnienia w tekście).
313
kontrolna gotowości aparatu do pracy. Aparat wyposażony jest w układ zabezpieczenia
wzmacniacza mocy, który przy przeciążeniu wyłącza moc wielkiej częstotliwości. Gaśnie
wówczas lampka wskaźnika rezonansu na głowicy zabiegowej oraz lampka kontrolna
gotowości aparatu do pracy. W takim przypadku, aby uruchomić ponownie aparat, należy
wcisnąć klawisz „0" przełącznika mocy szczytowej (penetracji). Jeżeli zegar znajduje się
w trakcie odmierzania czasu zabiegu, a odezwał się sygnał dźwiękowy, należy ponownie
ustawić czas zabiegu, a następnie żądaną wartość mocy szczytowej. Zabieg można przerwać
w każdej chwili, wciskając klawisz „0" przełącznika mocy szczytowej (penetracji). Po
zakończeniu zabiegów aparat wyłącza się z sieci przełącznikiem zasilania sieciowego.
Należy dodać, że w pobliżu głowicy zabiegowej nie mogą znajdować się przedmioty
metalowe.
Diatermia mikrofalowa
314
omawianą pętlę obróci się wokół osi, zaznaczonej na tym rysunku linią
kreskowaną, to powstanie przestrzenna figura, przedstawiona w części c,
odpowiadająca swym kształtem rezonatorowi wnękowemu. W części tej
przedstawiono również przebieg linii sił pola elektrycznego między dwoma
płaszczyznami równoległymi, stanowiącymi pojemność, oraz pola mag-
netycznego w przestrzeni powstałej w wyniku ruchu omawianej pętli, która
stanowi indukcyjność rezonatora. Na tej samej rycinie w części d przed-
stawiono kształt jednego rezonatora wnękowego.
315
centralnej cylindra, czyli anody, jest umieszczona żarząca się katoda,
stanowiąca źródło emisji elektronów.
W celu zrozumienia zasady działania magnetronu konieczne jest prze-
śledzenie sił oddziałujących na strumień elektronów przepływających
między katodą a anodą. Gdy potraktujemy przestrzeń między katodą
a anodą jako cylinder (ryc. 140), to wiadomo, że będą w niej oddziaływać
na elektrony dwie siły, a mianowicie: siła stałego pola elektrycznego oraz
siła stałego pola magnetycznego. Linie sił pola elektrycznego przebiegają
promieniście od anody do katody, natomiast linie sił pola magnetycznego
przebiegają wzdłuż osi cylindra, co przedstawiono na ryc. 140 w postaci
kropek. W zależności od natężenia obu pól tor elektronów ulega za-
krzywieniu, a przy odpowiednim natężeniu pola elektrycznego i mag-
netycznego strumień elektronów przebiega stycznie do powierzchni anody.
W tej sytuacji — w wyniku oddziaływania na strumień elektronów pól
magnetronu — przebiegają one po bardzo złożonych torach, które można
porównać ze szprychami obracającego się koła. W taki więc sposób
powstają drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości.
316
Ryc. 141. Elektryczny układ zastępczy rezonatorów (wg Liwiencewa).
317
rów, drugi zaś, połączony z kablem koncentrycznym, odprowadza drgania
do promiennika mikrofalowego.
Promiennik mikrofalowy składa się z anteny dipolowej w postaci pręta,
umieszczonej w ognisku metalowego reflektora skupiającego (ryc. 142).
Ponieważ mikrofale wykazują właściwości fizyczne zbliżone do fal świetl-
nych, można je zatem skupiać za pomocą reflektora metalowego i w postaci
wiązki kierować w dowolnym kierunku. Do celów leczniczych używane są
promienniki z reflektorami okrągłymi lub prostokątnymi oraz tzw.
promienniki kontaktowe, przystosowane do wprowadzania ich do jam
ciała. Rozkład energii mikrofalowej zależy od kształtu promiennika.
W promienniku z reflektorem okrągłym energia środkowej części pola jest
mniejsza w stosunku do części obwodowej i osiąga tylko 50% jej wartości.
W promienniku natomiast o kształcie prostokątnym energia skupia się
w środkowej części pola i zanika ku obwodowi. Zależność rozkładu energii
od kształtu promiennika przedstawia ryc. 143.
Ryc. 143. Rozkład energii emitowanej przez promienniki różnej wielkości i kształtu:
I — promiennik duży, II — promiennik mały, III — promiennik podłużny (wg Thoma).
319
tzw. głębokości połówkowych, odpowiadających tkance tłuszczowej
i tkance mięśniowej.
Przez głębokość połówkową rozumie się w wypadku mikrofal taką
głębokość w tkance, na której energia mikrofal maleje do połowy. Otóż
w tkance tłuszczowej, słabo pochłaniającej energię mikrofal, głębokość ta
wynosi w przybliżeniu 7 cm, podczas gdy w tkance mięśniowej — tylko ok.
1 cm. Tak więc energia mikrofal zostaje w nieznacznym stopniu po-
chłonięta przez skórę i tkankę tłuszczową, i niejako „przeskakując" przez
nie, ulega pochłonięciu na niewielkiej głębokości w tkance mięśniowej. Ma
to duże znaczenie praktyczne, bowiem przy użyciu mikrofal można
przegrzać tkankę mięśniową bez większego przegrzania tkanki tłusz-
czowej.
Na ryc. 145 przedstawiono rozkład ciepła wytworzonego w warstwach
tkanki tłuszczowej, mięśniowej i kostnej w wyniku działania diatermii
krótkofalowej wykonanej metodą kondensatorową, diatermii indukcyjnej,
mikrofal oraz ultradźwięków. Zrozumienie przedstawionych na tej rycinie
różnic w wytwarzaniu ciepła jest bardzo przydatne w praktycznym
stosowaniu tych postaci energii. Z ryciny tej wynika, że najbardziej
równomierne przegrzanie uzyskuje się przy zastosowaniu kondensatoro-
wej metody diatermii krótkofalowej, powierzchowne zaś — przy diatermii
indukcyjnej oraz mikrofal; ultradźwięki powodują największe przegrzanie
na granicy dwóch ośrodków różniących się znacznie właściwościami
akustycznymi, tzn. między tkanką mięśniową a kostną.
320
Zabiegi lecznicze przy użyciu mikrofal o tzw. centymetrowej długości fal
wykonuje się bezpośrednio na powierzchnię skóry odsłoniętej. W zależno-
ści od rodzaju choroby i jej umiejscowienia używa się odpowiedniej
wielkości promiennika. Energia, która oddziałuje na powierzchnię skóry,
zależy od odległości, w jakiej znajduje się promiennik. Przyjmuje się, że
przy odległości 5 cm odpowiada ona 100% energii emitowanej, przy
odległości zaś 10 cm jej ilość spada do 60%.
Promiennik ustawia się zwykle w odległości 5-10 cm od skóry. Zasady
dawkowania mikrofal są takie same, jak w diatermii krótkofalowej.
Wyróżnia się więc cztery dawki (I, II, III, IV), które zostały już omówione
w odpowiednim rozdziale. Niekiedy dawki określa się w watach, dzieląc je
na słabe (do 20 W) oraz mocne (do 150 W). Najczęściej stosuje się dawki od
20 do 75 W, rzadziej do 100 W.
Należy podkreślić, że istnieje pewna różnica w dawkowaniu fal decyme-
trowych. Polega ona na łagodniejszym odczuwaniu ciepła przez osobę
poddaną zabiegowi. Nie wolno o tym zapominać przy ustalaniu dawki
promieniowania mikrofalowego o wymienionej długości fali.
Czas zabiegu wynosi w zależności od wskazań: 5-15 minut. Pełny cykl
leczenia obejmuje 10-15 zabiegów.
Wskazania do diatermii mikrofalowej nie odbiegają w zasadzie od
wskazań do diatermii krótkofalowej, są jednak ograniczone ze względu na
powierzchowne oddziaływanie mikrofal. Diatermię mikrofalową stosuje
się W przewlekłych zapaleniach stawów, zapaleniach okołostawowych,
nerwobólach, zespołach bólowych występujących w przebiegu choroby
zwyrodnieniowej kręgosłupa, a przy użyciu specjalnego promiennika
- w przewlekłych stanach zapalnych narządu rodnego.
Przeciwwskazania. Nie wolno wykonywać diatermii mikrofalowej
w przebiegu procesów nowotworowych, stanach chorobowych przebiega-
jących z zaburzeniami ukrwienia, w stanach zapalnych żył, obrzękach,
w stanach zwiększonej wrażliwości na światło, we wszelkich ropniach
i wylewach krwawych. Podobnie jak w diatermii krótkofalowej, nie wolno
wykonywać zabiegów mikrofalowych w miejscu zespoleń metalowych
kości oraz na tkanki, w których znajdują się metaliczne ciała obce. Nie
wolno ich również wykonywać u osób ze wszczepionym rozrusznikiem
serca.
Przeciwwskazaniem jest również ciąża.
Należy pamiętać, że mikrofale oddziałują szkodliwie na osoby pozos-
tające pod ich wpływem. Szczególnie wrażliwa na działanie mikrofal jest
21 Fizykoterapia 321
soczewka gałki ocznej oraz tkanka rozrodcza jąder i jajników. Z tego
względu osoby pracujące przy obsłudze aparatów wytwarzających mikro-
fale korzystają ze skróconego dnia pracy oraz podlegają okresowym
badaniom lekarskim. Problem ten reguluje Rozporządzenie Rady Minist-
rów w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu urządzeń
wytwarzających pola elektromagnetyczne o zakresie mikrofalowym (Dz.
Ustaw PRL nr 21 poz. 153 z dnia 8 czerwca 1972 r.). W celu ochrony
personelu leczniczą aparaturę mikrofalową instaluje się w pomieszczeniach
ekranowanych, co w pewnej mierze utrudnia rozprzestrzenianie się energii.
322
- odczekania do chwili zapalenia się lampki żółtej (2-5 min), co świadczy o przygotowa-
niu aparatu do włączenia wysokiego napięcia.
- wciśnięcia klawisza Moc w przełączniku Kontrola,
- ustawienia czasu trwania zabiegu po uprzednim przekręceniu pokrętła nastawnika
czasowego do oporu,
— włączenia wysokiego napięcia przez ustawienie pokrętła Moc w położeniu 2, co
sygnalizuje zapalenie się lampki czerwonej,
- ustawienia odpowiedniej mocy, stosowanej w danym zabiegu.
323
Aparat do diatermii mikrofalowej
Wołna-2
325
Charakterystyka fizyczna pola
magnetycznego
326
umieszczonego prostopadle do kierunku pola magnetycznego i przez który
przepływa prąd elektryczny o natężeniu jednostkowym.
F= k(BJl)
gdzie:
F — siła,
l — element przewodnika,
B — indukcja magnetyczna,
J — natężenie prądu,
k — współczynnik proporcjonalności, zależy od wyboru jednostek.
327
prostopadle do kierunku działania tej siły — do długości tego przewodnika
i natężenia prądu.
gdzie:
H — natężenie pola magnetycznego,
F — siła,
l — długość przewodnika,
J — natężenie prądu.
gdzie:
— strumień magnetyczny,
H — natężenie pola magnetycznego,
S — powierzchnia.
328
osłabia nieco jego działanie. Nie wykazują one również tzw. pozostałości
magnetycznej, czyli trwałej orientacji momentów magnetycznych. Do ciał
diamagnetycznych należą między innymi niektóre gazy (wodór), woda
i wodne roztwory elektrolitów, szkło oraz niektóre metale, jak np. złoto czy
bizmut.
W ciałach paramagnetycznych własne pole magnetyczne, powstające
w wyniku namagnesowania, ma kierunek zgodny z kierunkiem pola
zewnętrznego, co w niewielkim stopniu wzmaga jego działanie. Ciała te nie
wykazują również pozostałości magnetycznej. Do tego rodzaju substancji
należy powietrze, wiele gazów i większość metali.
Ciała ferromagnetyczne wykazują z kolei tysiące razy większą zdolność
do namagnesowania, jak również bardzo dużą pozostałość magnetyczną,
należą do nich żelazo, nikiel, kobalt i różne specjalne stopy.
Działanie biologiczne
pola magnetycznego
329
ściwościach ferromagnetycznych. Przykładem może być zawierający żela-
zo czerwony barwnik krwi, hemoglobina, która spełnia tak ważną rolą
w transporcie tlenu w ustroju. Uważa się, że jednym z istotnych czynników,
odgrywających zasadniczą rolę w mechanizmie działania na ustrój pól
magnetycznych, są indukowane przez nie napięcia.
Zmienne pole magnetyczne indukuje w masie przewodnika zmienne
napięcia, powodujące przepływ prądów o zamkniętych obwodach, które to
prądy nazwano wirowymi (ryc. 117). Wartość indukowanego napięcia
zależy od powierzchni przenikanej przez pole magnetyczne, jego natężenia
oraz szybkości zmian natężenia pola w czasie. Dlatego też impulsy pola
magnetycznego o szybkim narastaniu natężenia indukują w jednostce
czasu większą wartość napięcia w porównaniu z impulsami o wolniejszym
narastaniu natężenia. Zjawisko indukowania w prądach wirowych wy-
stępuje szczególnie w tkankach i płynach ustrojowych dobrze przewodzą-
cych prąd elektryczny, tzn. w tkankach zawierających dużo nośników
elektryczności, przede wszystkim jonów.
Kolejnym zjawiskiem występującym pod wpływem pola magnetycznego
są tzw. siły Lorentza. Powstają one w przewodniku, w którym płynie prąd
elektryczny, i działają na ładunki bez względu na ich charakter, tzn.
zarówno na elektrony, jak i na jony. Siły Lorentza powodują zmiany
orientacji jonów dodatnich i ujemnych, które są przemieszczane w przeciw-
nych kierunkach. W stałym polu magnetycznym jony te gromadzą się na
barierach biologicznych, między innymi na błonach komórkowych, powo-
dując zmiany w ich polaryzacji. W zmiennym polu magnetycznym
zachodzi ich oscylacja w takt zmian pola.
Z działaniem sił Lorentza związane jest również galwanomagnetyczne
zjawisko Halla, powstające w masie przewodnika z prądem w wyniku
odchylenia przez te siły nośników elektryczności, a mianowicie elektronów
i dziur. W wyniku tego w przeciwległych częściach przewodnika powstaje
napięcie przesunięte w fazie o 90° w stosunku do napięcia indukowanego
przez pole magnetyczne. Siły te, jak już wspomniano, występują w warun-
kach ruchu ładunków elektrycznych i mogą one powstawać pod wpływem
pola magnetycznego w poruszających się krwinkach czerwonych, będą-
cych niejako transporterami ładunków, w procesach dyfuzji lub też
w wypadku czynnego przemieszczenia przez błonę komórkową jonów, jak
to się odbywa w mechanizmie pompy sodowej.
Należy dodać, że indukowane w tkankach prądy elektryczne mogą
wpływać na istniejące w ustroju substancje o właściwościach piezoelek-
330
trycznych, powodując ich mechaniczne odkształcenia. Do ciał takich
należy kolagen, którego włókna stanowią podłoże organiczne kości,
dentyna, keratyna i wiele innych związków białkowych. Oddziaływaniem
tym niektórzy autorzy próbują tłumaczyć korzystny wpływ pól magnetycz-
nych na proces tworzenia kostniny w przypadkach utrudnionego zrostu
kostnego. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń uważa się, że
zmienne pola magnetyczne między innymi wpływają na potencjał błon
komórkowych, powodując wzmożenie wymiany jonów, stymulują reakcje
biochemiczne, w tym również reakcje przebiegające z udziałem enzymów
i hormonów. Pola te usprawniają krążenie obwodowe krwi, powodują
lepsze zaopatrzenie tkanek w tlen i lepsze jego wykorzystanie, co wiąże się
z zachodzącym pod wpływem pól magnetycznych zwiększeniem we krwi
ciśnienia parcjalnego tlenu. Na efekty działania na ustrój zmiennych pól
magnetycznych mogą mieć również wpływ wywołane przez nie zmiany
właściwości fizycznych wody, między innymi zwiększenie stężenia zawar-
tych w niej gazów, głównie tlenu, zmiana pH oraz zdolności zwilżania.
Leczenie polami
magnetycznymi
331
Impulsowe pole magnetyczne
małej częstotliwości
332
małej częstotliwości są bardzo rozległe. Dowiedziono, że przyspieszają one
zrastanie złamanych kości oraz gojenie ran i owrzodzeń troficznych.
Wykazano również korzystny wpływ tych pól na niektóre schorzenia
narządów ruchu i obwodowego układu nerwowego, zaburzenia krążenia
obwodowego, stany zapalne oraz niektóre choroby skóry. Ważny ze
względów terapeutycznych jest również przeciwbólowy wpływ pól mag-
netycznych małej częstotliwości.
W tabeli 19 przedstawiono wybrane wskazania do stosowania magneto-
terapii oraz przykłady metodyki zabiegów.
Mimo braku bezwzględnych przeciwwskazań do stosowania tej formy
terapii, w niektórych chorobach konieczne jest jednak zachowanie szczegó-
lnej ostrożności. Według zestawienia, podanego przez Grunnera, do
przeciwwskazań zaliczyć należy: ciążę, chorobę nowotworową, zaawan-
sowane zaburzenia ukrwienia kończyn dolnych w następstwie miażdżycy
czy angiopatii cukrzycowej, czynną gruźlicę płuc, młodzieńczą cukrzycę,
tyreotoksykozę, krwawienia z przewodu pokarmowego, ostrą niewydol-
ność wieńcową i niestabilną dusznicę bolesną, ciężkie infekcje pochodzenia
wirusowego, bakteryjnego i grzybiczego, a także obecność elektronicznych
implantatów wspomagających pracę różnych narządów.
Część autorów uważa, że eksponowanie głowy w polu magnetycznym
może wpływać na uczynnienie ognisk padaczkorodnych mózgu. Nie wolno
również stosować magnetoterapii w okresie badań rentgenowskich, lub też
leczenia promieniami jonizującymi. Magnetoterapię można jednak z po-
wodzeniem kojarzyć z innymi zabiegami fizykalnymi, takimi jak ultra-
dźwięki, diatermia krótkofalowa z terapią laserową oraz z różnymi
zabiegami elektroleczniczymi i masażem. Można ją również stosować
łącznie z zabiegami balneoterapeutycznymi.
Aparatura do magnetoterapii
334
z generatora prądu małej częstotliwości — oddzielonego galwanicznie od
części sieciowej (zasilającej) — układów elektronicznych umożliwiających
regulację parametrów tego prądu (pola magnetycznego) oraz aplikatora,
w którym przepływający prąd indukuje pole magnetyczne. Większość
urządzeń jest wyposażona w dwa rodzaje aplikatorów. Jeden z nich,
w kształcie szpuli, jest solenoidem obudowanym zwykle sztucznym
tworzywem. Średnica szpuli wynosi najczęściej 50 cm, a wysokość 25 cm
(ryc. 149). Aplikator ten może być umieszczony na podstawie ułatwiającej
jego ustawienie lub też przymocowany do ramienia wysięgnego aparatu.
Niektóre aparaty są wyposażone w aplikator płaski, przystosowany do
umieszczania w różnych okolicach ciała. Każdy z aplikatorów wykazuje
charakterystyczny rozkład pola magnetycznego. W przypadku aplikatora
szpulowego jest to w miarę jednorodne pole magnetyczne solenoidu
(ryc. 148), a w aplikatorze płaskim może być ono rozproszone.
* Produkowana przez Zakład Elektroniki Medycznej; Henryk Noras ul. Krakowska 63b,
43-150 Bieruń Stary.
335
terapeutycznemu. Jest on umocowany w sposób ruchomy na suwnicy
umieszczonej w obudowie drewnianej leżanki. Dzięki takiemu rozwiązaniu
aplikator przed ułożeniem chorego na leżance przesuwa się w skrajne
położenie, a następnie umieszcza w okolicy ciała, która ma być poddana
zabiegowi. W tej części urządzenia wytwarzane jest pole magnetyczne
małej częstotliwości, w granicach od 2 do 60 Hz, i indukcji magnetycznej
regulowanej do maksymalnej wartości równej 10 mT. Przebiegi czasowe
indukcji mogą mieć kształt prostokątny, trójkątny, trapezowy oraz
sinusoidalny. Każdy z przebiegów czasowych może być cało- lub póło-
kresowy (ryc. 150).
336
Ryc. 150. Przebiegi czasowe indukcji magnetycznej
uzyskiwane w aparacie Ambit 2000.
22 Fizykoterapia
Ultradźwięki
Podstawy fizyczne
338
chodzenia się fali, rozrzedzenia zaś w miejscach, w których cząsteczki
ulegają wychyleniu w kierunku przeciwnym. Odległość między dwoma
sąsiadującymi ze sobą zagęszczeniami lub rozrzedzeniami, a mówiąc ściślej
między dwiema najbliżej położonymi cząsteczkami znajdującymi się w tej
samej fazie ruchu, odpowiada długości fali. Długość fali zależy od
częstotliwości drgań oraz prędkości jej rozchodzenia się w ośrodku.
Prędkość rozchodzenia się fali ultradźwiękowej jest zależna od zdolności
ośrodka do przenoszenia drgań. W gazach średnia prędkość wynosi ok.
350 m/s, w cieczach — ok. 1500 m/s, a w ciałach stałych — ok. 5000 m/s.
W wodzie fala ultradźwiękowa wywołana przez ultradźwięki o częstotliwo-
ści 800 kHz rozchodzi się z prędkością 1497 m/s, co odpowiada długości fali
ok. 1,875 milimetra. Prędkość rozchodzenia się fali ultradźwiękowej
w tkankach ludzkich waha się od 1445 do 1610 m/s.
Cząsteczki ośrodka drgające w ruchu falowym wykazują w każdej chwili
określoną wartość wychylenia, prędkości i przyspieszenia. Wychylenia
cząsteczki rosną wraz ze wzrostem natężenia fali, a maleją w miarę
zwiększania się częstotliwości drgań. Na ryc. 151 przedstawiono zależność
wychylenia cząsteczek od natężenia fali dla trzech częstotliwości — 200
kHz, 800 kHz i 2400 kHz. Należy dodać, że przy dużych częstotliwościach
ultradźwięków wychylenia są rzędu średnicy cząsteczek. Stosowane w lecz-
nictwie ultradźwięki powodują małe wychylenia cząsteczek, np. ultra-
dźwięki o częstotliwości 800 kHz i natężeniu 2 W/cm2 powodują wy-
chylenie cząsteczek wody rzędu 3-10-6 cm.
Drgania cząsteczek ośrodka zachodzą ze zmienną prędkością: od
wartości zerowej, odpowiadającej maksimum ich wychylenia, do pewnej
wartości maksymalnej w punkcie położenia równowagi. Prędkość tę
określa się w akustyce jako prędkość cząstkową. Podobnie jak wychylenie
cząsteczek, zależy ona od natężenia fali.
Jest zrozumiałe, że zmiennej prędkości cząsteczek towarzyszy zmienne
ich przyspieszenie, o kierunku przeciwnym do wychylenia. Tak więc
w chwili, gdy cząsteczka jest maksymalnie wychylona, a jej prędkość równa
jest zeru, przyspieszenie osiąga największą wartość.
Zmiany wychylenia, prędkości i przyspieszenia zachodzące w czasie
jednego okresu drgania przedstawia porównawczo ryc. 152. Przyspieszenie
cząsteczek osiąga bardzo duże wartości i przy natężeniu ultradźwięków
2 6 2
2 W/cm wynosi dla cząsteczki wody 82,5-10 cm/s . Tak dużym przy-
spieszeniom towarzyszy działanie dużych sił. Miarą ich jest różnica ciśnień
występująca w przebiegu fali, co przedstawiono schematycznie na ryc. 153.
22* 339
Ryc. 151. Zależność wychylenia cząsteczek
od natężenia fali ultradźwiękowej przy róż-
nych częstotliwościach (wg Wiedana i Rohe-
ra).
Ryc. 152. Zmiany wychylenia (a), prędkości (b) i przyśpieszenia (c) w ciągu jednego okresu
(wg Matauschka).
340
źródła przechodzi w kształt stożka. Wytworzone w pobliżu przetwornika
pole o kształcie cylindrycznym nazywa się polem bliskim, natomiast pole
stożkowe — polem dalekim.
Rozkład energii w polu dźwiękowym jest nierównomierny i zależy od
wielu czynników, głównie jednak od właściwości akustycznych ośrodka.
Głębokość wnikania fali ultradźwiękowej w głąb tkanek ludzkich jest
ograniczona ze względu na to, że stanowią one dla niej wysoce zróż-
nicowany i niejednorodny ośrodek. Rozchodzenie się fali w tym ośrodku
jest bardzo skomplikowane.
341
wolno opada do zera (ryc. 155). Jeśli fala ultradźwiękowa napotyka na
swym przebiegu ośrodek różniący się gęstością, to zostaje ona częściowo
lub całkowicie odbita.
Stosunek energii fali odbitej do energii fali padającej nazywa się
współczynnikiem odbicia. Wartość jego zależy od właściwości akustycznych
ośrodka. Współczynnik odbicia osiąga szczególnie wysoką wartość przy
przejściu fali z ośrodka stałego do ciekłego lub gazowego, lub odwrotnie.
Fale odbite mogą interferować z falami padającymi, wywołując zjawisko
powstawania fal stojących. Fale tego typu powstają wówczas, gdy spotyka-
ją się fale o jednakowej częstotliwości i amplitudzie drgań, ale o przeciw-
nym kierunku rozchodzenia się. Jak wiadomo, fale stojące charakteryzuje
obecność węzłów i strzałek. Przy wykonywaniu zabiegów leczniczych
mogą powstawać fale stojące na skutek odbicia fali ultradźwiękowej, np.
od kości. Mogą one również powstawać przy odbiciu fali od ściany
naczynia z wodą, w którym wykonuje się zabieg. Ponieważ jest to zjawisko
niekorzystne, zwiększające w stosunku do fali padającej siłę działania,
można go uniknąć przez odpowiednie ustawienie przetwornika.
342
szkody stają się źródłem fal, których kierunek rozchodzenia się jest inny niż
kierunek fali pierwotnej. Jest zrozumiałe, że w wyniku ugięcia pole
akustyczne za przeszkodą ulega zakłóceniu. Przeszkody o wymiarach
znacznie mniejszych od długości fali nie powodują jej ugięcia i nie stanowią
dla niej przeszkody.
Opisane zjawiska występują w tkankach ludzkich, które stanowią
ośrodek bardzo zróżnicowany pod względem akustycznym. Z tego wzglę-
du pole ultradźwiękowe w tkankach wykazuje bardzo złożony charakter.
Energię fali stanowi suma równych sobie wartości energii kinetycznej
cząstek drgających i energii potencjalnej cząstek zgęszczonych i roz-
rzedzonych. Całkowitą energię wyemitowaną przez źródło dźwięku w cią-
gu jednostki czasu nazywa się mocą akustyczną. Moc fali ultradźwiękowej
określa się w watach; dla ścisłości konieczne jest podanie, czy fala
wytwarzana jest w sposób ciągły, czy też impulsowy.
Natężenie fali ultradźwiękowej maleje w miarę oddalania od źródła
drgań, w wyniku pochłaniania jej energii przez ośrodek. Pochłanianie, czyli
absorpcja, energii ultradźwięków zależy od ich częstotliwości oraz właś-
ciwości ośrodka. Największą zdolność pochłaniania wykazują gazy,
mniejszą — ciecze, a jeszcze mniejszą — ciała stałe sprężyste, np. metale,
które dobrze przewodzą drgania. Ciała stałe o właściwościach plastycz-
nych, np. guma czy korek, w znacznym stopniu pochłaniają dźwięki i z tego
względu używane są jako izolatory dźwięku.
Zdolność ośrodka do pochłaniania energii ultradźwiękowej określa
współczynnik absorpcji. Wyraża on w procentach, jeżeli natężenie w danym
punkcie pola dźwiękowego jest mniejsze w tym samym polu o 1 cm wstecz.
Tkanki ludzkie ze względu na różnorodną i skomplikowaną budowę
wykazują różne zdolności pochłaniania ultradźwięków, charakterystyczne
dla danego rodzaju tkanki. Dużą „dźwiękochłonność" wykazuje tkanka
nerwowa, mniejszą — mięśniowa, a najmniejszą — tłuszczowa. Bezpośred-
nie pomiary pochłaniania energii ultradźwiękowej w tkankach są prawie
niemożliwe. Na podstawie licznych doświadczeń ustalono jednak, że fale
krótsze, o większej częstotliwości, są pochłaniane na mniejszych głęboko-
ściach, dłuższe zaś — na większych.
Głębokość, w której natężenie fali ultradźwiękowej spada do połowy,
przyjęto nazywać głębokością połówkową lub warstwą połowiącą. Pojęcie to
umożliwia poglądową ocenę rozkładu natężenia. Uważa się, że przy
dawkach leczniczych natężenie fali poza głębokością połówkową jest
stosunkowo małe, a skutki działania biologicznego trudne do stwierdzenia.
343
Opierając się na wartości głębokości połówkowej wybrano dwie najczęś-
ciej stosowane w aparatach leczniczych częstotliwości ultradźwiękowe,
a mianowicie: 800 kHz oraz 2400 kHz. Powolniejsza absorpcja energii
ultradźwiękowej o częstotliwości 800 kHz pozwala na stosowanie jej do
nadźwiękawiania głębszego, a szybkie pochłanianie fali o częstotliwości
powyżej 2400 kHz stwarza możliwość wykorzystania jej do nadźwiękawia-
nia powierzchniowego. Na ryc. 156 przedstawiono krzywe absorpcji
ultradźwięków o częstotliwości 800 kHz i 3000 kHz.
344
Działanie biologiczne
ultradźwięków
Działanie mechaniczne
345
cowych punktach amplitud ciśnień zachodzą istotne zmiany objętości
komórek, rzędu 0,02%. Zmiany te zachodzą w bardzo krótkim czasie,
zależnym od częstotliwości ultradźwięków.
Działanie cieplne
Działanie fizykochemiczne
346
uwagę zasługują reakcje w roztworach wodnych, w wyniku których
dochodzi do rozpadu wody na wodór i rodnik hydroksylowy (OH'),
stanowiący bardzo czynną biologicznie grupę atomów.
Uważa się, że nasilenie zmian fizykochemicznych, zachodzących w tkan-
kach pod wpływem ultradźwięków, zależy przede wszystkim od ich
natężenia, a dopiero w następnej kolejności od czasu, rodzaju na-
dźwiękawianej tkanki i innych parametrów zabiegu.
347
— powstawanie związków aktywnych biologicznie,
— wpływ na enzymy ustrojowe,
— rozszerzenie naczyń krwionośnych,
— hamowanie układu współczulnego,
— hamowanie procesów zapalnych,
— przyspieszenie wchłaniania tkankowego,
- wyzwalanie substancji histaminopodobnych w ilościach aktywnych
biologicznie.
Jednym z ważnych zagadnień, które nasuwa się każdemu, kto stosuje
ultradźwięki w celach leczniczych, jest sprawa ich szkodliwego oddziaływa-
nia na ustrój ludzki. Opinie o szkodliwym i destrukcyjnym wpływie
ultradźwięków na tkanki żywe opierają się na wynikach doświadczeń
przeprowadzanych na małych zwierzętach. Wyników tych nie można
bezkrytycznie przenosić na warunki zabiegów leczniczych wykonywanych
u człowieka. Wieloletnie obserwacje w różnych ośrodkach leczniczych nie
wykazały szkodliwych skutków działania ultradźwięków przy prawidłowej
aparaturze, odpowiedniej dla danej choroby dawce i właściwym wykony-
waniu zabiegu. Spełnienie tych warunków chroni chorego przed szkod-
liwym działaniem ultradźwięków i decyduje o skuteczności leczenia.
Dawkowanie ultradźwięków
348
1 sekundy całkowitą energię określa moc akustyczna, będąca iloczynem
natężenia ultradźwięków, mierzonego w W/cm2, i powierzchni drgającej
przetwornika.
Skutki biologiczne wywołane w tkankach przez energię fali ultra-
dźwiękowej zależą od jej mocy akustycznej. Zależność tę określa prawo
Arndta-Schultza, które głosi, że słabe bodźce pobudzają, silne hamują,
a najsilniejsze niszczą tkankę.
Ważnym momentem, który należy mieć na uwadze przy ustalaniu
dawki, jest swoisty odczyn tkanek na działanie energii ultradźwięków.
Polega on na tym, że ultradźwięki o małym natężeniu, działające przez
dłuższy czas, wywołują w tkankach inne skutki, aniżeli ultradźwięki
o dużym natężeniu działające przez krótki czas.
Wyróżnia się następujące dawki ultradźwięków:
— dawki słabe: od 0,05 do 0,5 W/cm2,
— dawki średnie: od 0,5 do 1,5 W/cm2,
— dawki mocne: od 1,5 do 2,0 W/cm2.
Dawki mocne stosuje się wyjątkowo rzadko. Praktyczne zastosowanie
znajdują dawki nie przekraczające 1,5 W/cm2. W ostrych i podostrych
stanach chorobowych stosuje się dawki słabe, w stanach zaś przewlekłych
— dawki średnie.
Dawki słabe stosuje się również przy nadźwiękawianiu okolicy twarzy,
karku oraz okolic ubogich w tkanki miękkie.
Należy pamiętać o konieczności indywidualnego dobierania dawki,
ponieważ tolerancja ultradźwięków nie jest u chorych jednakowa. Przy
ustalaniu wielkości dawki konieczne jest uwzględnienie następujących
czynników:
— powierzchni nadźwiękawianej,
— rodzaju i stadium schorzenia,
— powierzchni drgającej przetwornika,
— częstotliwości drgań,
— rodzaju fali ultradźwiękowej, tzn. czy jest ona ciągła, czy też
ukształtowana w impulsy,
— czasu trwania zabiegu,
— sposobu nadźwiękawiania, tzn. czy stacjonarnie, czy też przy użyciu
głowicy ruchomej (dynamicznie).
Uwzględniając wymienione czynniki należy jednak pamiętać, że obowią-
zuje zasada doboru minimalnej, a jednocześnie optymalnej dawki.
349
Czas zabiegów ultradźwiękowych jest znacznie zróżnicowany w zależno-
ści od wskazań, sposobu oraz metody nadźwiękawiania. Przyjmuje się dla
celów praktycznych następujący podział czasów zabiegu:
— krótki czas zabiegu — 1 do 3 minut,
— średni czas zabiegu — 4 do 9 minut,
— długi czas zabiegu — 10 minut i więcej.
W dynamicznym sposobie nadźwiękawiania czas zabiegu waha się 3 do 10
minut, a w sposobie stacjonarnym jest oczywiście odpowiednio krótszy
i trwa zwykle 1 do 3 minut. Łączny czas zabiegu waha się od 6 do 10-12
minut. Czas nadźwiękawiania okolicy przykręgosłupowej i splotów ner-
wowych nie powinien przekraczać 2 minut w czasie jednego zabiegu.
Zabiegi ultradźwiękowe wykonuje się zwykle co drugi dzień. Pełny cykl
leczenia obejmuje średnio 12 do 15 zabiegów, po których powinna nastąpić
3-4-miesięczna przerwa.
Wskazania i przeciwwskazania
do stosowania ultradźwięków
350
Tabela 20
Wskazania do stosowania ultradźwięków
351
cd. tab. 20
352
unikać nadźwiękawiania narządów wewnętrznych jamy brzusznej i klatki
piersiowej (przede wszystkim okolicy serca) oraz gonad. Ostrożnego
i bardzo łagodnego dawkowania ultradźwięków wymagają osoby z za-
awansowaną miażdżycą oraz zaburzeniami czucia powierzchniowego.
Lecznicza aparatura
ultradźwiękowa
23 Fizykoterapia 353
— układu wytwarzającego drgania elektromagnetyczne wielkiej częs-
totliwości, czyli generatora prądu wielkiej częstotliwości,
— układu wytwarzającego drgania mechaniczne wielkiej częstotliwości,
którym jest przetwornik piezoelektryczny.
354
nej. Płytka metalowa wraz z elektrodami znajduje się w hermetycznej,
metalowej obudowie, umieszczonej w uchwycie.
Przetwornik piezoelektryczny wraz z uchwytem nazywa się głowicą
ultradźwiękową lub aplikatorem.
Schemat głowicy ultradźwiękowej przedstawia ryc. 158. Wewnątrz
uchwytu głowicy znajduje się przestrzeń powietrzna, która uniemożliwia
przejście fali ultradźwiękowej z przetwornika na rękę osoby wykonującej
zabieg.
355
23*
wicie: 1/5, 1/10 i 1/20 We wszystkich trzech przypadkach wartość okresu jest
taka sama i wynosi 1/100 sekundy, czas zaś trwania impulsów odpowiednio:
1
/500, 1/1000 i 1/2000sekundy. W przypadku fali ukształtowanej w impulsy
o czasie trwania 1 / 5 0 0 współczynnik wypełnienia wynosi:
356
Budowa, działanie i obsługa
aparatu do terapii ultradźwiękowej
Ultraton D-300*
357
wraz z zegarem umożliwia odmierzanie efektywnego czasu działania
ultradźwięków, uwarunkowanego dobrym sprzężeniem między skórą
a powierzchnią drgającą przetwornika. Brak dostatecznego sprzężenia jest
sygnalizowany dźwiękiem.
Aparat jest przystosowany do wytwarzania fali ultradźwiękowej ukszta-
łtowanej w impulsy, których kształt można sterować impulsami elektrycz-
nymi elektrostymulatora. Wymiary aparatu wynoszą 590 x 710 x 350 mm,
masa ok. 50 kg.
Ryc. 160. Schemat płyty czołowej aparatu do terapii ultradźwiękami Ultraton D-300
(objaśnienia w tekście).
358
czerwonej lampki kontrolnej. Następnie wybiera się żądaną częstotliwość przez wciśnięcie
odpowiedniego klawisza, co sygnalizuje zapalenie się właściwej lampki kontrolnej, w zależno-
ści od wybranej częstotliwości.
Czas trwania zabiegu nastawia się pokrętłem zegara, uruchamiając go klawiszowym
przyciskiem, oznaczonym słowem Start.
Przy powtarzaniu zabiegu o tym samym czasie nie zachodzi potrzeba powtórnego
nastawiania zegara, wystarcza tylko jego uruchomienie przyciskiem Start. Wartość natężenia
reguluje się pokrętłem pamiętając, że czynność tę można wykonywać tylko w czasie
istniejącego sprzężenia między przetwornikiem a ciałem chorego.
Każda nieprawidłowość w obciążeniu przetwornika jest sygnalizowana optycznie przez
zanik wskazań miernika natężenia oraz sygnał dźwiękowy.
Po odmierzeniu przez zegar nastawionego czasu trwania zabiegu następuje wyłączenie
przetwornika. Należy wówczas sprowadzić pokrętło regulacji natężenia do lewego, skrajnego
położenia i odjąć głowicę (przetwornik) od skóry chorego. Należy pamiętać, że nie wolno
jednocześnie wyciskać klawiszów służących do wybierania częstotliwości. Należy również
chronić głowice przed upadkiem, mogą one bowiem ulec uszkodzeniu na skutek wstrząsu.
Aparat musi być poddany okresowej kontroli przez technika-konserwatora.
359
II
Ryc. 162. Schemat płyty czołowej aparatu Ultraton D-200 (objaśnienia w tekście).
360
ustawia się na żądany rodzaj fali ultradźwiękowej i wciska klawisz zasilania. Po upływie trzech
minut aparat jest gotowy do pracy. Należy wówczas przetwornik przyłożyć do na-
dźwiękawianej okolicy ciała, pokrytej substancją sprzęgającą, i po ustawieniu właściwego
natężenia i czasu trwania zabiegu przystąpić do jego wykonywania.
Metodyka zabiegów
ultradźwiękowych
361
dźwiękowych sposobem sprzężenia pośredniego, czyli w kąpieli, można
wykonywać tylko pod warunkiem konstrukcyjnego przystosowania do
tego celu głowicy, polegającym głównie na jej szczelności. Ze względów
bezpieczeństwa ważne jest również zapewnienie pełnej izolacji naczyń,
w których wykonuje się zabiegi, oraz ich ustawienie w pewnej odległości od
urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych.
Użycie wody, jako substancji sprzęgającej, wymaga jej odgazowania
ponieważ pęcherzyki gazu stanowią przeszkodę dla rozchodzenia się fali
ultradźwiękowej. Temperatura wody powinna być zbliżona do obojętnego
punktu cieplnego skóry. W czasie nadźwiękawiania w kąpieli wodnej
należy wykonywać głowicą ruchy okrężne, utrzymując ją w odległości
2 - 3 cm od skóry. Dłoń osoby wykonującej zabieg głowicą zanurzoną
w wodzie należy chronić rękawiczką gumową przed działaniem ultra-
dźwięków.
Należy dodać, że zabiegi ultradźwiękowe można wykonywać również
przy użyciu specjalnych aplikatorów o kształcie przystosowanym do jam
ciała. Są to jednak zabiegi specjalistyczne, nie wymagające szczegółowego
omówienia w ramach niniejszego podręcznika.
Nadźwiękawianie można wykonywać w dwojaki sposób:
- głowicą umieszczoną nieruchomo w miejscu nadźwiękawiania (na-
dźwiękawianie stacjonarne),
- głowicą ruchomą (nadźwiękawianie dynamiczne).
W metodzie stacjonarnej dawkę natężenia ultradźwięków ogranicza się
do ok. 1/4 dawki stosowanej przy głowicy ruchomej. Jest to uzasadnione,
ponieważ nadźwiękawianie ogranicza się do małej powierzchni.
Zabiegi przy użyciu głowicy ruchomej (nadźwiękawianie dynamiczne),
wykonuje się w następujący sposób. Głowicę przesuwa się wolnym ruchem
okrężno-postępującym tak, aby jeden ruch okrężny trwał ok. 2-3 s.
Jednocześnie należy wywierać głowicą umiarkowany ucisk. Pamiętać
należy, że od szybkości i zasięgu ruchów zależy przekazywanie tkankom
energii ultradźwięków. Obszerniejsze i szybsze ruchy powodują, że energia
jest przekazywana na większej powierzchni, a zatem jej ilość przypadająca
na jednostkę powierzchni nadźwiękawianej jest mniejsza. Dlatego też
niektórzy autorzy wyróżniają dodatkowo tzw. nadźwiękawianie semista-
cjonarne, które łączy w sobie cechy sposobu stacjonarnego i dynamicznego.
Nadźwiękawianie to polega na wykonywaniu bardzo ograniczonych co do
zasięgu ruchów. W taki sposób nadźwiękawia się np. punkty wyzwalające
ból (trigger points).
362
Metody leczniczego stosowania
ultradźwięków
363
Ryc. 165. Przykłady nadźwiękawiania okolicy stawu barkowego i pasa barkowego (wg
Kennetha oraz Wiedau za Konarską).
364
Ryc. 166. Prowadzenie głowicy ultradźwię-
kowej wg neuroterapeutycznego schematu od-
ogonowego (wg Knocha).
365
Wziewania
Aerozole
366
Optymalna wielkość zawieszonych w gazie cząsteczek używanych do celów
leczniczych wynosi od 0,5 do 10 um.
Stosowane do wziewań aerozole dzieli się, w zależności od średnicy
kropelek, w następujący sposób:
— aerozole prawdziwe, suche — od 0,1 do 5 um
— aerozole wilgotne — od 5 do 20 um
— mokra mgła, czyli spray — powyżej 20 um
Trwałość aerozolu zależy od wielkości kropelek. Kropelki o większej
średnicy łatwo opadają, podlegając przyciąganiu ziemskiemu. Małe krope-
lki natomiast, o średnicy poniżej 0,5 um, podlegają ruchom Browna
i opadają bardzo wolno.
Istnieje wiele metod określania różnych parametrów aerozolu, jak np.
średnicy kropelek, procentowej i objętościowej częstości ich występowania,
czy też stabilności aerozolu.
Parametry te są jednak trudne do ścisłego określenia, ponieważ w aero-
zolu zachodzą ciągłe zmiany cech fizycznych rozproszonych kropelek,
związane z ich skraplaniem (kondensacją), parowaniem, łączeniem się
w większe zespoły (konglomeracją) oraz opadaniem (sedymentacją).
Najprostsza jest metoda mikroskopowa, polegająca na oznaczeniu
średnicy kropelek osiadających na podłożu, zabezpieczającym je przed
zniekształceniem lub wysychaniem.
Jeśli w aerozolu znajdują się w większości kropelki określonego rzędu
wielkości, daje to podstawę do nazwania go homogenicznym czyli jednorod-
nym.
Bardzo ważna ze względów praktycznych jest znajomość procentowego,
a co najważniejsze, objętościowego składu aerozolu leczniczego. Istotne
bowiem dla efektów terapii jest, w jakim procencie objętościowym
występują w aerozolu kropelki wnikające w czasie inhalacji do określonego
poziomu dróg oddechowych.
Na trwałość rozproszenia kropelek zasadniczy wpływ mają występujące
na ich powierzchni ładunki elektryczne. Jest zrozumiałe, że jednoimienne
naładowanie kropelek zwiększa stabilność aerozolu, ponieważ ulegają one
wzajemnemu odpychaniu, co zapobiega łączeniu się w większe skupiska
i łatwiejszej w tych warunkach sedymentacji.
367
Lecznicze stosowanie
aerozoli
368
ryc. 167. Jeśli wziąć pod uwagę, że powierzchnia dróg oddechowych
zwiększa się ku obwodowi w sposób prawie że geometryczny, to staje się
zrozumiałe, iż zdolność leczniczego oddziaływania aerozolu zależy od
głębokości jego wnikania. Należy jednak pamiętać, że przy średnicy
kropelek od 0,1 do 0,3 urn istnieje możliwość, iż zarówno przy wdechu, jak
i przy wydechu nie będą one wchodzić w kontakt z nabłonkiem dróg
oddechowych i zostaną w dużej części wydalone przy wydechu.
Częstość oddychania. Im częstszy i płytszy jest oddech, tym gorsze jest
zwilżanie aerozolem dróg oddechowych. Tak np. przy 30 oddechach na
minutę zostaje wykorzystane zaledwie 10% wdychanego aerozolu, a przy
5 oddechach — od 50 do 60%.
Temperatura aerozolu. Uważa się, że optymalna temperatura aerozolu
powinna w warunkach inhalacji utrzymywać się w granicach 30°C.
Dlatego też aerozole wytwarzane za pomocą sprężonego powietrza, które
w wyniku jego rozprężania wykazują stosunkowo niską temperaturę,
powinny być podgrzewane przez specjalne urządzenie ogrzewcze. Należy
jednak pamiętać, że aerozole o temperaturze wyższej od temperatury
otoczenia ulegają łatwiej kondensacji (skropleniu) przy zetknięciu z chłod-
niejszymi powierzchniami. Z kolei zbyt niska temperatura aerozolu
wpływa drażniąco na drogi oddechowe i może powodować skurcz oskrzeli,
od drożności których zależy jego ilość przenikająca do głębszych rejonów.
24 Fizykoterapia . 367
wydzieliny oraz leki obniżające napięcie powierzchniowe wydzieliny
i powodujące jej rozrzedzenie. Są to: Alevaire, Bisolvon, roztwory
trypsyny, hialuronidazy, jodku potasowego, chlorku amonowego i wodo-
rowęglanu sodowego. Silne działanie rozrzedzające wykazują solanki izo-
i lekko hipotoniczne. Solanki hipertoniczne powodują podrażnienie błony
śluzowej i zwiększenie wydzielania gruczołów śluzowych. W tym celu do
wziewań stosuje się roztwory wodne chlorku sodu o odpowiednim
stężeniu, albo też występujące naturalnie w uzdrowiskach lecznicze wody
chlorkowo-sodowe, a zawarte w nich jony jodu zwiększają jeszcze to
działanie.
Silne działanie na błonę śluzową i gruczoły śluzowe wywierają zawierają-
ce siarkę wody lecznicze, które szczególnie korzystnie działają w chorobach
dróg oddechowych przebiegających z wydzieliną śluzowo-ropną.
Leki przeciwzapalne. Do tej grupy leków stosowanych do wziewań
należy zaliczyć wodę wapienną oraz wody mineralne zawierające wapń.
Antybiotyki. Zastosowanie do wziewań antybiotyków musi poprzedzać
badanie oporności na nie flory bakteryjnej drzewa oskrzelowego. An-
tybiotyki należy stosować bardzo rozważnie, ponieważ mogą one niekiedy
powodować niepożądane skutki. Najczęściej stosuje się penicylinę, strep-
tomycynę, erytromycynę i oksytetracyklinę (Terramycin).
Nie wolno zapominać, że przed rozpoczęciem przez chorego wziewań
leków powodujących uczulenie obowiązuje wykonanie próby na uczulenie.
Omówienie szczegółowe wskazań i przeciwwskazań, sposobu przygoto-
wywania roztworów leków oraz metodyki wziewań wykracza poza ramy
niniejszego podręcznika. Dobór odpowiedniego leku, jego stężenie oraz
metodyka wziewań są uzależnione od choroby podstawowej oraz schorzeń
współistniejących. Z tych względów przy wykonywaniu wziewań obowią-
zuje ścisłe przestrzeganie zaleceń lekarza specjalisty.
Urządzenia do wziewań
370
Aparat do wziewań rozpraszający leki za pomocą sprężonego powietrza
(ryc. 168). Działanie tego urządzenia polega na przepływie sprężonego
powietrza o ciśnieniu 152-304 kPa (1,5-3 atm) przez dyszę o średnicy od
0,3 do 1 mm. Uzyskana w ten sposób znaczna prędkość przepływu
powietrza nad wylotem prostopadle usytuowanej rurki zanurzonej w cie-
czy powoduje podciśnienie zasysające ciecz i rozbicie jej na mgłę o średnicy
kropelek powyżej 10 m i gęstości od 50 do 500 mm3 na 1 1.
371
przedstawia ryc. 170, a widok ogólny — ryc. 171. Aerozole wytwarzane
przy użyciu tego typu aparatów cechuje bardzo duża gęstość, wielokrotnie
przewyższająca uzyskiwaną w aparatach rozpraszających leki przy użyciu
sprężonego powietrza, oraz doskonała jednorodność wymiarów kropelek.
Wielkość kropelek zależy od częstotliwości ultradźwięków; tak np. przy
częstotliwości 1 MHz uzyskuje się kropelki o średnicy ok. 4 urn, przy
częstotliwości zaś 5 MHz kropelki o średnicy mniejszej niż 1 um.
Ujemną cechą aparatów ultradźwiękowych jest trudność w rozpraszaniu
przez nie cieczy o dużej lepkości.
Spośród innych aparatów używanych do wziewań wymienić należy:
aparat Schnitzlera, wyposażony w dyszę o specjalnej budowie,
372
wytwarzający spray o średnicy kropelek powyżej 50 urn i gęstości mgły
2000 mm3 na 1 1,
— aparat do wziewań szkockich, umożliwiający naprzemienną zmianę
temperatury wziewanej mgły w granicach od 20 do 40°C.
— aparat do wziewań zbiorowych; charakterystyczną cechą aparatu jest
wyposażenie go w kilka lub kilkanaście dysz rozpraszających, które w celu
równomiernego rozpraszania roztworu bywają wprawiane w ruch ob-
rotowy; gęstość mgły jest mniejsza od uzyskiwanej w aparatach do
wziewań indywidualnych,
— aparaty do wziewań elektroaerozoli, które dzięki zastosowaniu spe-
cjalnego układu elektrycznego mogą wytwarzać aerozole o średnicy
kropelek mniejszej od 10 urn, które w zależności od wskazań mogą być
obdarzone jednoimiennym, ujemnym lub dodatnim ładunkiem elektrycz-
nym,
- aparaty do wytwarzania aerozoli wibracyjnych, mogące wprowadzić
je w drgania mechaniczne (o częstości od 10 do 100 Hz), ułatwiające
przenikanie, szczególnie do zatok obocznych nosa.
Ryc. 171. Aparat do wziewań, rozpraszający leki za pomocą ultradźwięków, TUR US1 3.
373
Ryc. 172. Inhalatorium.
374
Pewne niebezpieczeństwo wiąże się również z występującą u osób cier-
piących na choroby układu oddechowego znaczną wrażliwością na
zakażenia bakteryjne. Dlatego też w każdej placówce, prowadzącej
leczenie aerozolami, powinna obowiązywać instrukcja nakazująca bez-
względne przestrzeganie zasad antyseptyki. Dotyczy to przede wszystkim
końcówek ustnych i donosowych, wentyla oraz przewodów powietrza,
które to elementy powinny być po każdym zabiegu wymienione, a po
dokładnym umyciu z dodatkiem detergentu poddane wyjałowieniu. Spo-
sób wyjaławiania zależy oczywiście od wrażliwości danego elementu na
wysoką temperaturę. Dobór zatem skutecznych sposobów wyjaławiania
oraz środków dezynfekcyjnych odgrywa bardzo ważną rolę. Równie
skrupulatnie należy przestrzegać dezynfekcji pomieszczeń zabiegowych
oraz znajdujących się w nich urządzeń i sprzętu pomocniczego.
Wymogi bezpieczeństwa pracy dotyczą ochrony personelu przed działa-
jącymi przewlekle aerozolami, które mogą wywoływać reakcje alergiczne
lub oporność na niektóre leki. Z tego powodu inhalacje leków, zwłaszcza
o wpływie uczulającym, wykonuje się w formie tzw. inhalacji celtowych,
czyli w pomieszczeniach szczelnie zamkniętych, wyposażonych w wysoce
sprawne urządzenie wentylacyjne. Wymienione okoliczności nakazują
zapewnienie odpowiedniej wentylacji pomieszczeń zabiegowych oraz prze-
strzeganie przez personel higieny osobistej (częste mycie rąk i zmywanie ich
płynem dezynfekcyjnym, codzienna zmiana odzieży ochronnej).
W zależności od stopnia narażenia na działanie aerozoli leczniczych,
obowiązuje zasada okresowej — miesięcznej lub kwartalnej — wymiany
personelu.
Balneoterapia
376
Występujące w wodach leczniczych gazy dostają się do nich w wyniku
zachodzących w skorupie ziemskiej różnych procesów geochemicznych.
Spośród gazów największe znaczenie lecznicze mają dwutlenek węgla,
siarkowodór oraz radon. Najczęściej występuje dwutlenek węgla, który
może być pochodzenia magmowego lub produktem reakcji zachodzących
w wodzie pod wpływem bakterii.
Podział wód mineralnych nastręcza wiele trudności, spowodowanych
nieraz ich bardzo złożonym składem. Wody lecznicze ponadto zawierają
niekiedy znikome ilości związków chemicznych, które jednak ze względu
na swą aktywność biochemiczną decydują o działaniu leczniczym.
W podziale wód leczniczych przyjęto dwa kryteria. Pierwsze z nich
dotyczy zawartości makroskladników, tzn. związków chemicznych wy-
stępujących w wodzie w dużych ilościach, drugie zaś — mikroskladników,
tzn. swoistych, szczególnie aktywnych biologicznie związków, które wy-
stępują w wodzie leczniczej w bardzo małych ilościach.
Podział wód leczniczych według zawartych w nich makroskładników
przedstawia tab. 21, z której w łatwy sposób można zorientować się
o składzie różnych wód.
Z punktu widzenia oddziaływania leczniczego bardzo istotny jest
podział wód uzależniony od zawartych w nich aktywnych biologicznie
składników. Podział ten przedstawia tab. 22.
Lecznicze wody mineralne mogą być chłodne lub cieplicze. Wodę uważa
się za ciepliczą wówczas, gdy jej temperatura jest wyższa niż 20°C.
Tabela 21
Podział wód leczniczych w zależności od zawartych w nich makroskładników (wg Szmytówny)
Wody
377
Tabela 22
Podział wód leczniczych w zależności od zawartych w nich składników aktywnych biologicznie
(wg Szmytówny)
378
Podział i charakterystyka
działania leczniczego wód
mineralnych
379
odczulająco i odtruwająco, wpływają rozmiękczająco na naskórek oraz
wywołują przekrwienie skóry.
Stosowane są w gośćcowych i pourazowych schorzeniach układu ruchu,
zaburzeniach przemiany materii, chorobach skóry, chorobach układu
krążenia, zatruciach metalami ciężkimi oraz w chorobach kobiecych.
Wody arsenowe działają pobudzająco na układ krwiotwórczy, wzmagają
łaknienie i czynność wydzielniczą przewodu pokarmowego.
Szczawy stosowane w kuracji pitnej wzmagają wydzielanie żołądka,
wywołując przekrwienie żołądka i jelit. Jeśli są to wody hipoosmotyczne, to
działają moczopędnie. Są wykorzystywane do kąpieli kwasowęglowych.
Wody radoczynne wywołują prawdopodobnie w ustroju zmiany fizyko-
chemiczne spowodowane promieniowaniem radioaktywnym. Znajdują
zastosowanie w leczeniu zaburzeń przemiany materii, schorzeń układu
ruchu i układu nerwowego, niedokrwistości oraz zaburzeń wydzielania
gruczołów dokrewnych.
380
bakteryjnej gipsów. W wyniku zetknięcia tych wód z wodami chlor-
kowo-sodowymi powstają wody chlorkowo-sodowo-siarczkowe (Busko,
Solec). W regionie tym występują również wody siarczanowo-wapnio-
wo-siarczkowe (Krzeszowice, Swoszowice) powstałe w wyniku ługowania
gipsów. Na całym tym obszarze na większych głębokościach występują
wody chlorkowo-sodowe z dużą zawartością bromków i jodków.
Sudety i blok przedsudecki. Region ten obejmuje Kotlinę Kłodzką oraz
północne stoki Gór Izerskich. Głównym składnikiem wód tego regionu jest
dwutlenek węgla pochodzenia magmowego lub powstały w wyniku
rozpadu termicznego skał węglanowych. Występują w tym regionie
szczawy wodorowęglanowo-wapniowe (Polanica) i wodorowęglano-
wo-sodowe (Szczawno), swoiste szczawy arsenowe (Kudowa) oraz wody
radoczynne (Świeradów, Czerniawa). Prócz tego występuje również od-
mienny typ słabo zmineralizowanych termalnych wód radoczynnych
siarczkowych (Lądek) oraz fluorkowych (Cieplice).
Niż Polski. W całym tym regionie występują wody chlorkowo-sodo-
we, niekiedy o bardzo dużym stężeniu. Zawierają one brom i jod (Poł-
czyn). Występują one jako źródła (Kołobrzeg), jednak z reguły zalegają
na dużych głębokościach, nawet do tysiąca metrów (Ciechocinek,
Konstancin, Połczyn). W regionie tym dość powszechne jest występo-
wanie wód żelazistych, które do celów leczniczych zostały wykorzystane
w Nałęczowie.
Borowina
381
2. Ziemie lecznicze, czyli produkty wietrzenia minerałów (glinka, marg-
le, less).
W Polsce do celów leczniczych stosuje się wyłącznie biolity, a mówiąc
ściślej torfy lecznicze, nazywane u nas borowinami. Nazwa ta wywodzi się
od borów, w których kiedyś wydobywano borowinę.
Torfem nazywa się masę organiczną powstałą z roślin pod wpływem
bakterii, w środowisku bogatym w wodę, torfowiskiem zaś miejsce
zalegania torfu o miąższości większej od 50 cm. Jest to już warstwa, która
nadaje się do eksploatacji. Jeśli przyjąć, że przyrost warstwy torfowej
wynosi ok. 1 mm rocznie, to łatwo określić wiek złoża torfowego. W Polsce
złoża torfu wykazują miąższość od 1 do kilku metrów. W zależności od
sposobu powstawania złoża torfowego, składu roślin oraz warunków
ekologicznych, wyróżnia się torfowiska wysokie, niskie i przejściowe.
Pierwsze powstają w środowisku z wodą ubogą w składniki mineralne,
w którym mogą rozwijać się tylko rośliny skąpożywne. Należą do nich
mchy i dlatego tego rodzaju torfy nazywa się mszystymi. Są one słabo
zmineralizowane i wykazują odczyn kwaśny. Torfowiska niskie powstają
w warunkach sprzyjających rozwojowi roślin eutroficznych, wymagają-
cych środowiska żyznego. Powstały w takich warunkach torf zawiera
więcej składników mineralnych i wykazuje odczyn obojętny lub lekko
zasadowy. Torfowiska przejściowe powstają w wyniku zachodzących
w czasie zmian warunków rozwoju roślin, głównie zaniku wody bogatej
w składniki mineralne. Powoduje to zmianę roślinności torfotwórczej na
wegetującą w warunkach średniej żyzności gleby.
W wyniku procesów humifikacji czyli przekształcania substancji or-
ganicznych w próchnicę, w torfie zalegającym w złożu zmienia się
z upływem czasu stosunek roślin rozłożonych do nierozłożonych. Do jego
oceny stosuje się bardzo prosty sposób określania stopnia rozkładu torfu,
polegający na wyciskaniu torfu przez palce i porównanie wyniku ze skalą
10-stopniową (H1 do H 1 0 ). W stopniu pierwszym (H 1 ) torf nie przechodzi
przez palce, zaś w stopniu dziesiątym rozkładu (H 10 ) przechodzi cał-
kowicie. W Polsce do celów leczniczych dopuszcza się torf o stopniu
rozkładu H 4 . Niezależnie od tego wykorzystanie torfu do celów leczniczych
jest uzależnione od spełnienia wielu wymogów fizycznych, chemicznych
i sanitarno-higienicznych.
Składniki organiczne torfu (borowiny) podzielić można na dwie grupy.
Pierwsza z nich to nie rozłożone składniki roślin (lignina, celuloza,
hemiceluloza, pektyny i inne), druga zaś to bituminy i kwasy humusowe.
382
Warto dodać, że z bitumin wyodrębniono substancje hormonalne o chara-
kterze estrogenów. Ostatecznym produktem procesu humifikacji są kwasy
humusowe, huminowe i inne związki wykazujące właściwości koloidów,
a zatem zdolność wiązania wody, której zawartość w naturalnie wilgotnej
masie torfowej może sięgać 90%. Uważa się, że końcowe produkty
humifikacji, a szczególnie kwasy huminowe, mają właściwości decydujące
o leczniczym działaniu borowiny. Dodać należy, że w borowinie stwierdza
się również niewielkie ilości składników nieorganicznych, którym jednak
nie przypisuje się właściwości leczniczych.
Borowinę cechuje duża pojemność cieplna oraz złe przewodnictwo
ciepła. Z tych względów jest ona wykorzystywana do zabiegów ciepłolecz-
niczych. Borowina używana do zabiegów leczniczych wymaga uprzedniego
przygotowania. Musi być ona oczyszczona, dobrze rozdrobniona, przesia-
na przez sito, a następnie poddana procesowi pęcznienia. Proces ten polega
na uwodnieniu zawartych w borowinie substancji koloidowych. Przygoto-
waną w ten sposób borowinę miesza się następnie z gorącą wodą
w specjalnych kadziach, wyposażonych w urządzenia mieszające. Uzyskuje
się papkę o temperaturze 40-45°C, która służy do wykonywania zabiegów
leczniczych. Tolerancja skóry na gęstą papkę borowinową jest wysoka
i wynosi 45-55°C.
Mechanizm działania leczniczego borowiny polega na oddziaływaniu
cieplnym, mechanicznym — powstałym w wyniku ucisku masy borowino-
wej na skórę — oraz wpływie zawartych w niej związków chemicznych i ciał
o charakterze hormonów.
Borowinę używa się do kąpieli, zawijań oraz okładów.
Najczęściej wykonuje się okłady borowinowe. Ogrzaną papkę borowino-
wą nakłada się bezpośrednio na skórę, po czym owija tkaniną brezentową
ceratą, a następnie kocem. Czas trwania zabiegu wynosi 20-30 minut.
Wskazania. Okłady borowinowe wykonuje się w przewlekłym gośćcu
stawowym, zapaleniach okołostawowych, nerwobólach i zespołach bólo-
wych w przebiegu choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa oraz w stanach po
przebytym miąższowym zapaleniu wątroby.
Przeciwwskazaniami do stosowania okładów borowinowych są: niewy-
dolność krążenia, zaawansowana miażdżyca, uszkodzenie mięśnia ser-
cowego, tętniaki, skłonność do krwawień z przewodu pokarmowego
(choroba wrzodowa żołądka lub dwunastnicy), schorzenia miąższu nerek
z białkomoczem i nadciśnieniem, ciąża powyżej trzech miesięcy oraz
383
przypadki podejrzane o tło nowotworowe. Zabiegów borowinowych nie
stosuje się u dzieci do 7 lat.
Ostatnio wprowadzono do lecznictwa pastę borowinową. Jest to bardzo
rozdrobniona borowina. Pastę borowinową stosuje się w postaci cienko-
warstwowych okładów lub smarowań o temperaturze 35°C. Może być ona
również używana do kąpieli w postaci zawiesiny wodnej. Ważną zaletą
pasty borowinowej jest możliwość wykorzystania fizykochemicznego
i biologicznego działania zawartych w niej ciał — bez obciążającego ustrój
wpływu cieplnego; poza tym można ją szeroko stosować w lecznictwie
pozauzdrowiskowym.
Kąpiele solankowe
384
kąpiele solankowe ciepłe (34-37°C) oraz gorące (37-40°C). W kąpielach
ciepłych stosuje się solankę o słabszym stężeniu, w gorących zaś — o stęże-
niu silniejszym.
Kąpiele rozpoczyna się w solance o słabym stężeniu, wykonując je co
drugi dzień, a następnie zwiększa się stężenie w kolejnych kąpielach,
zwiększając jednocześnie ich częstość do 4-5 kąpieli tygodniowo. Czas
trwania kąpieli wynosi od 15 do 20 minut. U dzieci wykonuje się kąpiele
solankowe w czasie 5-10 minut.
Działanie kąpieli solankowej polega na drażniącym wpływie soli wnika-
jącej do naskórka oraz ujść gruczołów potowych; rozmiękcza oraz
rozpulchnia ona również naskórek.
Ciepłe kąpiele solankowe stosuje się w leczeniu przewlekłych zapaleń
stawów, gośćca tkanek miękkich, nerwobólów, stwardnienia rozsianego,
jak również w leczeniu nerwic i psychonerwic, bezsenności oraz w stanach
wyczerpania nerwowego.
Kąpiele gorące wykonuje się zwykle w chorobie zwyrodnieniowej
kręgosłupa oraz w chorobach narządu rodnego.
Kąpieli solankowych nie wolno stosować w chorobie Sudecka, stanach
przebiegających z odwapnieniem kości, gośćcem przewlekłym postępują-
cym oraz w stanach ogólnego wyniszczenia.
Kąpiele kwasowęglowe
25 Fizykoterapia • 385
oraz acetylocholiny. W następstwie tego dochodzi do obniżenia ciśnienia
krwi, zarówno normalnego, jak i podwyższonego chorobowo, oraz
zwolnienia akcji serca. Godny podkreślenia jest fakt, że rozszerzenie
naczyń krwionośnych zachodzi w kąpieli kwasowęglowej bez udziału
czynnika cieplnego i występuje w wodzie chłodnej o temperaturze 32"C.
Temperatura wody używanej do kąpieli kwasowęglowej waha się od 30
do 32-34°C. Czas kąpieli wynosi od 6 do 12 minut i zależy od stanu
ogólnego chorego. Kąpiele kwasowęglowe można również wykonywać
w ten sposób, że czas kąpieli stopniowo wydłuża się, a temperaturę wody
obniża. Pełny cykl leczenia obejmuje 12-15 kąpieli.
Wskazania: wady serca w okresie wyrównanego krążenia, niewydolność
krążenia nieznacznego stopnia, stany po przebytym zapaleniu mięśnia
sercowego różnego pochodzenia, zwyrodnienie mięśnia sercowego, oty-
łość.
Kąpiele siarkowodorowe
386
chondroitynosiarkowego, stanowiącego jeden ze składników substancji
podstawowej chrząstki. Niedobory siarki występują w wielu chorobach,
jak np. gościec stawowy czy choroby skóry przebiegające z obfitym
złuszczeniem się naskórka. Ponadto kąpiele siarkowodorowe wpływają
rozmiękczająco na naskórek, działają odczulająco oraz powodują roz-
szerzenie naczyń skóry, ułatwiając wchłanianie się produktów zapalnych.
Kąpiele siarkowodorowe mogą być ogólne lub częściowe.
Temperatura wody w kąpielach ogólnych wynosi w zależności od
wskazań 35-37°C. Kąpiele wykonuje się co drugi dzień lub cztery razy
w tygodniu. Łącznie seria kąpieli obejmuje średnio 15 zabiegów.
Temperatura wody w kąpielach częściowych wynosi 37- 39°C. Intensyw-
ność oddziaływania kąpieli można osłabić zmniejszając zawartość siar-
kowodoru. Uzyskuje się to stosując odpowiednio mniejsze ilości roztworu
siarczku potasowego i kwasu solnego.
Wskazania do kąpieli siarkowodorowych są bardzo rozległe. Spośród
najważniejszych należy wymienić przewlekłe zapalenia stawów, zapalenia
nerwów pochodzenia toksycznego, stany po zatruciach metalami ciężkimi,
nerwobóle, choroby narządu rodnego, łuszczycę i pokrzywkę.
25*
Klimatologia
388
Ściśle sformułowane pojęcie pogody oznacza stan fizyczny atmosfery,
powstający w wyniku występowania na danym obszarze określonych
elementów meteorologicznych. Traktując czynniki pogodotwórcze jako
zespół bodźców oddziałujących na ustrój ludzki, można ją rozpatrywać
również w aspekcie biometeorologicznym, biorąc za podstawę jej działanie
biologiczne.
Wszystkie czynniki wpływające na zjawiska klimatyczne, np. szero-
kość geograficzna, wysokość nad poziomem morza, wypływ mórz, ocea-
nów czy lądów, ukształtowanie fizyczne gruntu, warunki nasłonecz-
nienia, kierunki napływu mas powietrza itp., nazywa się czynnikami
klimatycznymi.
Czynniki klimatyczne decydują z kolei o takich zjawiskach, jak:
nasłonecznienie, wilgotność powietrza, zachmurzenie, opady atmosferycz-
ne i ruchy powietrza, które, oceniane przeciętnie w wyniku wieloletnich
obserwacji, nazywa się elementami klimatycznymi.
Elementy klimatyczne
389
175 do 280 nm. Część promieniowania ulega w atmosferze również
rozproszeniu na cząstkach gazu, kropelkach wody i kryształkach lodu.
Promieniowanie rozproszone stanowi źródło światła przy pełnym pokryciu
nieba chmurami.
Natężenie dochodzącego do ziemi promieniowania słonecznego zależy
od wielu czynników, a mianowicie: pory roku i dnia, szerokości geograficz-
nej, wzniesienia nad poziom morza i przejrzystości atmosfery. Miarą
działania promieniowania słonecznego jest tzw. usłonecznienie rzeczywiste,
które wyraża się liczbą godzin słonecznych w ciągu dnia, miesiąca czy roku.
Wyznacza się je za pomocą tzw. heliografu.
Podstawowym elementem heliografu jest szklana kula skupiająca pro-
mienie słońca na przesuwającym się ze znaną prędkością pasku papieru
z podziałką czasu. Promienie słoneczne wypalają ślady na pasku, umoż-
liwiając określenie czasu nasłonecznienia i jego przebiegu.
Mniej doskonałą miarą warunków nasłonecznienia może być zachmu-
rzenie nieba. Opiera się ono na wzrokowej ocenie w skali od 0 (dla nieba
bezchmurnego) do 10 (dla nieba całkowicie pokrytego chmurami). Wyróż-
nia się dni pogodne, o średnim zachmurzeniu 2, chmurne — 3-7
i pochmurne — powyżej 7. Zachmurzenie zależy w dużej mierze od rodzaju
chmur.
Z bioklimatologicznego punktu widzenia działając na ustrój bodźce
związane z promieniowaniem słonecznym dzieli się na fotochemiczne
i świetlne. Pierwsze z nich ocenia się pośrednio miarą inicjowanych
w ustroju procesów biochemicznych, a bezpośrednio wartością dawki
progowej promieniowania nadfioletowego (patrz — rozdział Światłolecz-
nictwo). Bodźcem świetlnym jest widzialne promieniowanie słońca wywie-
rające, prócz wrażeń wzrokowych, wpływ na układ wydzielania wewnętrz-
nego oraz procesy i rytmy biologiczne ustroju.
Temperatura powietrza stanowi jeden z podstawowych elementów
decydujących o klimacie. Zależy ona od natężenia promieniowania
słonecznego oraz właściwości fizycznych gruntu. W dolnych warstwach
atmosfery temperatura powietrza jest kształtowana przez promieniowanie
cieplne atmosfery, ciepło wypromieniowane przez ziemię oraz wilgotność
i ruchy powietrza.
Do ziemi —jak już wspomniano — przenika tylko pewien zakres widma
podczerwieni promieniowania słonecznego, a mianowicie: część promie-
niowania średniofalowego oraz głównie promieniowanie długofalowe.
Promieniowanie cieplne ziemi leży również w zakresie długofalowego
390
promieniowania podczerwonego. Ucieczce ciepła w przestrzeń kosmiczną
przeciwdziała atmosfera, a ściślej mówiąc zawarte w niej: para wodna
i dwutlenek węgla.
Właściwości fizyczne gruntu, takie jak: pojemność cieplna, przewodni-
ctwo cieplne czy zdolność pochłaniania energii cieplnej, wpływają poważ-
nie na temperaturę powietrza. Duże wahania w stosunku rocznym
wykazują grunty suche, które szybko nagrzewają się i szybko stygną.
Oceany i morza nagrzewają się wolno, ale ze względu na wolne stygnięcie
wykazują małe wahania temperatury w stosunku rocznym. Masy powie-
trza przepływające nad lądami, czy też morzami, w zależności od ich
temperatury, oddają im swe ciepło lub ogrzewają się.
Na temperaturę powietrza wpływają też dynamiczne zmiany tem-
peratury powstałe w wyniku rozprężania się lub sprężania gazów powietrza
atmosferycznego. Masy powietrza unosząc się do góry ulegają rozprężeniu
w wyniku panującego tam niskiego ciśnienia i podlegają oziębieniu.
Odwrotnie — przemieszczające się ku ziemi powietrze ulega sprężeniu,
a tym samym ogrzaniu. Można przyjąć, że w wyniku pionowych ruchów
powietrza zmiana wysokości o 100 m powoduje zmianę temperatury
o jeden stopień.
Temperatura powietrza w znacznym stopniu decyduje o nasileniu
ważnych bodźców klimatycznych, jakimi są bodźce termiczne. Zależą one
od łącznego wpływu temperatury, wilgotności oraz ruchów powietrza.
Łączną miarą wpływu wymienionych trzech czynników jest wielkość
ochładzająca powietrze, do określenia której używa się specjalnego
termometru nazwanego katatermometrem. Intensywność klimatyczna
bodźców termicznych może być określona również innymi wskaźnikami
biometeorologicznymi, takimi jak temperatura efektywna bądź wskaźnik
komfortu i dyskomfortu cieplnego. Do tego celu stosuje się również
metodę Fangera, opartą na bilansie cieplnym człowieka z uwzględnieniem
takich czynników, jak temperatura, wilgotność i ruch powietrza, powierz-
chnia przegród budowlanych, wielkość wydatku energetycznego człowieka
oraz ciepłochronność jego odzieży.
Ciśnienie atmosferyczne jest skutkiem oddziaływania przyciągania ziem-
skiego na gazy atmosfery. Maleje ono w miarę zwiększania się wysokości;
zależy od gęstości gazów atmosfery oraz ich temperatury. Ponieważ
przemieszczające się masy powietrza wykazują różną temperaturę, wpły-
wają one również na ciśnienie atmosferyczne.
Obszary, w których ciśnienie maleje ku ich środkowi, nazywa się niżami
391
atmosferycznymi, a obszary o narastającym ku środkowi ciśnieniu — wy-
żami atmosferycznymi.
W naszej szerokości geograficznej normalne ciśnienie atmosferyczne
wynosi 101,3 kPa (1013 milibarów), czyli jest ono nieco większe niż
1 kG/l cm2 powierzchni. Ulega ono wahaniom od ok. 93,5 do 105,5 kPa
(935-1055 mbar).
Wahania ciśnienia atmosferycznego stanowią tzw. bodziec meteoro-
tropowy, wyzwalający różne dolegliwości u osób wrażliwych na zmiany
pogody. Dodać należy, że zmiany ciśnienia atmosferycznego i innych
czynników pogodotwórczych nasilają dolegliwości w wielu chorobach,
spośród których wyraźnie związane ze zmianami pogody nazwano meteo-
ropatiami.
Ruchy powietrza są ważnym elementem klimatycznym. Powodem ich
występowania są różnice ciśnień sąsiadujących ze sobą obszarów. Ruchy
powietrza zależą od wielu czynników, spośród których należy wymienić
np. ogrzanie lądu i morza, a w nocy — wiatru od lądu, co przedstawiono
schematycznie na ryc. 173.
392
ruchów powietrza. Poziomą składową ruchu powietrza nazywamy wiat-
rem. Jego prędkość określa się w m/s. Wiatry o prędkości do 3 m/s są
odczuwane przez człowieka jako słabe, o prędkości 4-8 m/s — jako
umiarkowane, a powyżej 8 m/s —jako silne. Wiatry sztormowe osiągają
prędkość kilkunastu m/s, huraganowe zaś — kilkadziesiąt m/s.
Oprócz występujących w atmosferze poziomych ruchów powietrza, czyli
wiatrów, istnieją również ruchy pionowe, o mniejszej szybkości, wpływające
na powstawanie lub zanikanie chmur.
393
+ fog (mgła) = smog. Aerozol ten, będący plagą niektórych wysoko
uprzemysłowionych ośrodków miejskich, powoduje zatrucie osób narażo-
nych na jego wdychanie. Tworzenie się „smogu" stanowi bardzo poważny
ze względów zdrowotnych problem w takich miastach, jak Los Angeles czy
Londyn. Z możliwością występowania smogu należy się liczyć w dużych
ośrodkach przemysłowo-miejskich, położonych na terenach sprzyjających
tworzeniu się warstwy inwersyjnej, ułatwiającej zaleganie mgły.
Ruch powietrza wywiera bardzo istotny wpływ na gospodarkę cieplną
ustroju. Dotyczy to głównie części odkrytych, nie chronionych przez
odzież. Nawet niewielki ruch powietrza powoduje duże zmiany w tem-
peraturze powierzchni skóry. Warstwa powietrza granicząca ze skórą
stanowi pewnego rodzaju ochronną warstwę cieplną, przez którą zachodzi
wymiana ciepła ustroju z otoczeniem. Staje się zrozumiałe, że każdy ruch
powietrza, powodujący zaburzenie tej izolującej warstwy powietrza,
powoduje w warunkach zimnego otoczenia zwiększone oddawanie ciepła.
Jako przykład można przytoczyć, że nawet niewielkie ruchy powietrza
wywołane wachlarzem powodują znaczne ochłodzenie ciała, niewiele
mniejsze od wpływu silnego wiatru.
Z ruchami powietrza, a ściślej mówiąc z wiatrami o szybkości większej
od 8 m/s, oraz ze zmianami ciśnienia atmosferycznego związane są
mechaniczne bodźce klimatyczne. Wiatry odgrywają również ważną rolę
w przemieszczaniu szkodliwie działających na człowieka gazowych i aero-
zolowych zanieczyszczeń środowiska atmosfery, będących wynikiem prze-
mysłowej działalności człowieka. Zanieczyszczenia te niekorzystnie kształ-
tują bioklimat, w którym występują szkodliwie działające bodźce che-
miczne.
Wilgotność powietrza zależy od wody występującej w atmosferze
w zmiennych ilościach. Woda może występować w trzech stanach skupie-
nia, a mianowicie: w postaci gazowej, czyli pary wodnej, kropelek wody
oraz kryształów lodu.
W wypadku ochładzania się powietrza zawierającego parę wodną
dochodzi do jej kondensacji w kropelki wody, z których w miarę dalszego
ochładzania powstają kryształki lodu. Wielkość kropelek wody lub
kryształków lodu może wzrosnąć do rozmiarów uniemożliwiających ich
utrzymywanie się w atmosferze, co powoduje opadanie na ziemię w postaci
mżawki, deszczu, śniegu lub gradu.
Kondensacja pary wodnej na powierzchni ziemi powoduje, w zależności
od temperatury, powstawanie rosy, szronu lub gołoledzi. Istnieje cyrkula-
394
cja zawartej w atmosferze wody w różnych stanach skupienia. Ubytek jej,
powstający w wyniku opadów, zostaje uzupełniony przez parowanie
naturalnych zbiorników, takich jak morza i oceany. Stąd powietrze
napływające znad mórz i oceanów niesie ze sobą duże ilości wody w postaci
pary wodnej.
Wilgotność powietrza wywiera poważny wpływ na gospodarkę cieplną
ustroju. Duża wilgotność powietrza w warunkach jego wysokiej tem-
peratury utrudnia parowanie wydzielanego potu, a tym samym ochładza-
nie ustroju.
Elektryczność jest również jednym z elementów klimatycznych. Atmo-
sferę można porównać do olbrzymiego kondensatora, w którym rolę
„okładek" spełniają ziemia i silnie zjonizowana górna warstwa atmosfery,
rolę zaś dielektryku — warstwy atmosfery znajdujące się między tymi
„okładkami".
Zjawiska elektryczne zachodzące w atmosferze wyrażają się zmianami
potencjału, przewodnictwa i jonizacji powietrza. Związane są one również
z obecnością naturalnych i wytwarzanych przez źródła techniczne pól
elektromagnetycznych.
Jonizacja powietrza jest współcześnie przedmiotem szczególnego zainte-
resowania, ze względu na coraz powszechniejsze stosowanie w technice
i nauce izotopów promieniotwórczych oraz urządzeń emitujących promie-
niowanie jonizujące.
Istota jonizacji powietrza polega na powstawaniu w nim jonów dodat-
nich lub ujemnych w wyniku oderwania od atomów lub przyłączenia do
nich jednego czy więcej elektronów. Proces ten zachodzi pod wpływem
promieniowania jonizującego, promieniowania kosmicznego, wysokiej
temperatury, wyładowań elektrycznych oraz rozpylania wody.
Czynniki meteorologiczne oraz zanieczyszczenia powietrza zmieniają:
koncentrację jonów w jednostce objętości, stosunek jonów dodatnich do
jonów ujemnych oraz ilościową reprezentację jonów różnej wielkości.
Zmiana stanu elektryczności atmosferycznej wpływa na ustrój ludzki,
powodując bolesność blizn, zmiany w krzepliwości krwi, oraz rzutuje na
przebieg wielu chorób.
W leczeniu klimatycznym wykorzystuje się elektryczność atmosferycz-
ną, zalecając chorym wdychanie zjonizowanego powietrza, znajdującego
się w okolicy, gdzie woda ulega mechanicznemu rozpyleniu (np. fala
morska, tężnia).
395
Cechy klimatu Polski
396
— wczesne jesienne lub późne wiosenne przymrozki. Dlatego też w warun-
kach klimatycznych naszego kraju można wyróżnić prócz czterech pór
roku, właściwych dla klimatu umiarkowanego, dodatkowe dwie pory
roku, a mianowicie: przedwiośnie i przedzimie. Przedwiośnie cechuje
przykra, chłodna i wilgotna — „marcowa" - pogoda, przedzimie zaś jest
okresem jesiennych szarug i chłodów — tak typowych dla listopada.
Dużą zmienność pogody i występujące co kilka lat niedobory opadów,
zwłaszcza wiosennych, z następczymi suszami stanowią ujemne cechy
naszego klimatu, wpływające niekorzystnie na wegetację roślin i utrud-
niające tok prac rolnych.
Klimat nasz ma jednak również cechy korzystne, decydujące o walorach
leczniczych i turystycznych niektórych rejonów Polski. Panująca w lecie na
wybrzeżu na ogół słoneczna pogoda w połączeniu z pięknymi plażami czyni
nasze miejscowości nadmorskie doskonałym miejscem wypoczynku. Wiele
uroku dodaje nasz klimat górom. Na ogół pogodne lato, piękna i słoneczna
jesień oraz pogodny okres drugiej połowy zimy i wczesnej wiosny czynią
nasze góry terenem o bardzo dobrych warunkach klimatyczno-leczniczych
oraz turystycznych.
W Polsce można wyróżnić zasadniczo trzy regiony klimatyczne:
klimat nizinny,
- klimat morski,
- klimat górski.
W klimacie nizinnym, obejmującym największy obszar Polski, żyje
większość jej mieszkańców. Jego cechą charakterystyczną jest duża
zmienność pogody. Występuje w nim dość znaczne zróżnicowanie w skraj-
nych regionach. I tak, na Suwalszczyźnie czy Pojezierzu Mazurskim
występują zwykle dłuższe i bardziej mroźne zimy, podczas gdy na Ziemi
Lubuskiej — łagodna i wczesna wiosna oraz dłuższa i cieplejsza jesień.
Zima w klimacie nizinnym jest zwykle mało słoneczna i niezbyt śnieżna.
Najbardziej niekorzystnym okresem jest w tym klimacie późna jesień
i początek zimy, który jest szczególnie przykry w rejonach przemysłowych
i w dużych ośrodkach miejskich, gdzie występują złe warunki higieniczne
powietrza, związane z jego zanieczyszczeniami.
W rejonach bogatych w masywy leśne wyróżnić można tzw. klimat
nizinno-leśny. Odznacza się on większą łagodnością w zmianach tem-
peratury i wilgotności powietrza oraz ograniczeniem nasłonecznienia.
Szczególnie korzystny dla ustroju jest ujawniający się w nim wpływ zieleni
397
leśnej, polegający na filtrowaniu zapylenia i pochłanianiu zanieczyszczeń
gazowych powietrza.
Ze względu na właściwości oraz fakt, że 90% powierzchni Polski to
niziny zamieszkałe przez większość zaadaptowanej do panującego na nich
klimatu nizinnego, cechuje go słabe oddziaływanie bodźcowe. W uzdrowis-
kach tego regionu leczy się klimatycznie osoby w wieku podeszłym
i starczym, dzieci cierpiące na schorzenia reumatyczne oraz wszystkich
chorych, u których występują przeciwwskazania do bodźcowego wpływu
klimatu. Prowadzi się również rekonwalescencję po przebytych chorobach
i zabiegach operacyjnych.
Klimat nadmorski charakteryzuje chłodna, zwykle słoneczna wiosna,
umiarkowanie ciepłe, o zmiennej pogodzie i dość obfitych opadach lato,
ciepła i słoneczna wczesna jesień, natomiast wietrzna i chłodna późna
jesień. Zima jest wietrzna i umiarkowanie zimna.
Wilgotność względna powietrza jest na ogół mało zróżnicowana w róż-
nych porach roku i waha się ok. 80%. Nasłonecznienie w okresie pory
ciepłej jest w porównaniu z innymi rejonami Polski szczególnie duże
w godzinach popołudniowych.
Walorem leczniczym tego klimatu jest obecność aerozolu morskiego,
który niesie ze sobą napływające znad morza powietrze. Sezon kąpielowy,
w czasie którego występują najkorzystniejsze warunki klimatyczne oraz
odpowiednia do kąpieli temperatura wody, trwa od 15 czerwca do 20
września.
Bioklimatyczne właściwości regionu nadmorskiego są kształtowane
wpływem olbrzymiego zbiornika wodnego, łagodzącego dobowe i roczne
wahania temperatury oraz wilgotności powietrza. Częste występowanie
działających ochładzająco wiatrów o dużej szybkości zwiększa wpływ
bodźcowy. Ważne ze względów bioklimatycznych jest właściwe klimatowi
nadmorskiemu duże nasłonecznienie, związane przede wszystkim z otwar-
tym horyzontem nad morzem oraz napływające znad niego czyste powiet-
rze. Jest to zatem klimat działający bodźcowo, w którym leczy się
przewlekłe choroby układu oddechowego, niedoczynność gruczołu tar-
czowego, choroby alergiczne, niektóre choroby skóry, głównie łuszczycę
i trądzik młodzieńczy, oraz krzywice. Bodźcowy i hartujący wpływ tego
klimatu czyni go szczególnie przydatnym w profilaktyce chorób dzieci oraz
chorób cywilizacyjnych.
Podstawową cechą klimatu górskiego jest zmniejszające się w miarę
wzrostu wysokości ponad poziom morza ciśnienie atmosferyczne (w gra-
398
nicach ok. 1,1 kPa/100 m wzniesienia), obniżanie temperatury (ok.
0,6°C/100 m) oraz wzrastające wraz ze wzniesieniem natężenie promienio-
wania słonecznego.
Mimo znacznego zróżnicowania klimatu górskiego, uzależnionego od
wielu czynników, głównie od wzniesienia nad poziom morza, wyróżnia go
od innych klimatów Polski chłodniejsze lato i dłuższa, bogata w opady
śniegu zima.
Położone wysoko rejony górskie stanowią ze względu na przedłużony
okres zimy atrakcyjne miejsca do uprawiania sportów zimowych. Jak już
wspomniano, korzystnie wyróżnia się w tym klimacie pogodny, słoneczny
koniec zimy i początek wiosny, a także zwykle piękna i słoneczna jesień.
Charakterystyczne i swoiste dla rejonów górskich jest występowanie
ciepłego i porywistego wiatru fenowego, zwanego wiatrem halnym.
Klimat ten, wykazujący wybitny wpływ bodźcowy w porównaniu
z innymi regionami kraju, cechują korzystniejsze warunki nasłonecznienia,
zwłaszcza zimą i wczesną wiosną, oraz zmniejszające się z wysokością
ciśnienie parcjalne tlenu.
Znaczne zróżnicowanie dobowe i roczne warunków pogodowych,
a przede wszystkim temperatury powietrza, oraz okresowe występowanie
wiatru halnego, to kolejne bodźce klimatyczne działające intensywnie na
ustrój.
Szczególnie korzystną cechą klimatu górskiego jest duża czystość
powietrza. Działa on korzystnie w leczeniu i profilaktyce przewlekłych
chorób układu oddechowego, w chorobach alergicznych oraz rekonwale-
scencji.
W zależności od warunków lokalnych uzdrowisk położonych w trzech
wymienionych regionach klimatycznych wykonuje się w nich zabiegi
klimatoterapeutyczne. Do najczęściej stosowanych zaliczyć należy kąpiele
powietrzne kojarzone z różnymi formami kinezyterapii, takimi jak gry,
zabawy i ścieżki zdrowia.
Zleca się również kąpiele w morzu, jeziorach i rzekach, oraz wdychanie
aerozolu morskiego i tężniowego. Warunkiem stosowania tych zabiegów
jest nadzór medyczny oraz ścisłe określenie ich rodzaju, intensywności
i objętości, z uwzględnieniem wskazań lekarskich oraz ogólnej wydolności
chorych.
399
Lecznictwo uzdrowiskowe
400
Leczenie klimatyczne opiera się na wykorzystaniu bodźcowego i ochron-
nego wpływu klimatu uzdrowiska.
Leczenie fizykalne polega na stosowaniu różnego rodzaju zabiegów
fizykoterapeutycznych.
Leczenie ruchem, czyli kinezyterapia. jest jednym z ważnych kierunków
leczenia uzdrowiskowego, ponieważ umożliwia czynny udział chorego
w procesie postępowania leczniczego oraz skraca okres rekonwalescencji.
Leczenie dietetyczne polega na podawaniu odpowiednio zestawionych
składników pokarmowych, z których jeden lub więcej występuje w zwięk-
szonej lub zmniejszonej ilości, lub jako składnik dodatkowy oddziałuje
leczniczo.
Wychowanie zdrowotne powinno wchodzić w zakres programów leczenia
uzdrowiskowego. Optymalnym rozwiązaniem jest prowadzenie zajęć wy-
chowawczo-zdrowotnych w grupach o jednolitym profilu chorobowym.
Mają one na celu kształtowanie motywacji do prowadzenia właściwego
trybu życia i zachowań warunkujących utrzymanie zdrowia. Uczestnictwo
w tych zajęciach powinno być zlecane chorym, podobnie jak inne zabiegi
lecznicze.
Leczenie farmakologiczne powinno być stosowane w uzdrowisku tylko
w wyjątkowych przypadkach lub jako kontynuacja określonej kuracji
ciągłej.
Zwierzchni nadzór nad lecznictwem uzdrowiskowym sprawuje Minister
Zdrowia i Opieki Społecznej.
Władze terenowe miejscowości uzdrowiskowych, jako gospodarze, są
zobowiązani do przystosowania wielu kierunków swej działalności do
potrzeb uzdrowiska, ochrony jego środowiska naturalnego, zapewnienia
odpowiedniej struktury komunalnej, zorganizowania sieci usług oraz
urządzeń kulturalnych.
W systemie organizacyjnym lecznictwa uzdrowiskowego wyróżnia się
następujące zakłady:
— przychodnie uzdrowiskowe,
— uzdrowiskowe zakłady przyrodolecznicze (fizykalne),
— sanatoria uzdrowiskowe,
— prewentoria uzdrowiskowe,
— szpitale uzdrowiskowe dla dzieci,
— szpitale uzdrowiskowe dla dorosłych.
Do zadań przychodni uzdrowiskowej należy udzielanie świadczeń nie-
zbędnych do kontynuowania programu kuracji uzdrowiskowej odbywanej
26 Fizykoterapia 401
ambulatoryjnie. Ponadto do jej zadań może należeć wykonywanie badań
diagnostycznych, pomocniczych i specjalistycznych, u osób kierowanych
przez prewentoria, sanatoria i szpitale uzdrowiskowe oraz udzielanie
indywidualnych świadczeń miejscowej ludności.
Uzdrowiskowe zakłady przyrodolecznicze wykonują zabiegi zaordyno-
wane w czasie kuracji.
Prewentoria uzdrowiskowe prowadzą kurację uzdrowiskową w celach
profilaktycznych.
Sanatoria uzdrowiskowe są przeznaczone dla chorych sprawnych rucho-
wo i zdolnych do samoobsługi, wymagających jednak kontroli i opieki
lekarskiej. Są to zakłady o strukturze organizacyjnej i leczniczej zapew-
niającej leczenie chorób przewlekłych, rehabilitację, utrwalanie wyników
uzyskanych uprzednio stosowanym leczeniem oraz zapobieganie nawro-
tom choroby.
Szpitale uzdrowiskowe są przeznaczone dla chorych bezpośrednio po
leczeniu szpitalnym na oddziałach specjalistycznych lub po leczeniu
w przychodni specjalistycznej wyższego szczebla.
Ważną rolę w lecznictwie uzdrowiskowym spełniają uzdrowiskowe
ośrodki badawczo-konsultacyjne. Prowadzone przez pracowników nauko-
wych — stanowią rodzaj klinicznych oddziałów specjalistycznych, ukie-
runkowanych na badanie, stosowanie i opracowywanie metod balneologi-
cznych. Ważnym ich zadaniem jest udzielanie konsultacji specjalistycznych
oraz działalność dydaktyczna. Domy wczasów prowadzące wczasy lecz-
nicze umożliwiają korzystanie z ambulatoryjnego leczenia uzdrowiskowe-
go osobom nie wymagającym leczenia sanatoryjnego.
Leczenie uzdrowiskowe nie należy do ustawowych świadczeń państwa
na rzecz ubezpieczonego. Może ono być przyznawane w zależności od
wskazań i możliwości. Leczenie sanatoryjne odbywa się w zasadzie
w ramach urlopu wypoczynkowego, leczenie zaś w szpitalu uzdrowis-
kowym — w ramach czasowej niezdolności do pracy. Wniosek o potrzebie
leczenia w szpitalu uzdrowiskowym wystawia kierownik kliniki lub
ordynator oddziału, lub też kierownik poradni mającej ku temu upraw-
nienia. Zasadność wniosku stwierdza Wojewódzka Komisja Lecznictwa
Uzdrowiskowego w wypadku dorosłych, a Specjalistyczny Zespół Opieki
Zdrowotnej Dzieci i Młodzieży lub Wojewódzka Przychodnia Matki
i Dziecka w przypadku kierowania do szpitala uzdrowiskowego dzieci.
Kierowanie na sanatoryjne leczenie uzdrowiskowe odbywa się w na-
stępujący sposób. Lekarz zakładu społecznej służby zdrowia (stale leczący)
402
kwalifikuje chorego do leczenia, wystawiając odpowiednio uzasadniony
wniosek. Wniosek ten zostaje zaopiniowany przez lekarza konsultanta do
spraw lecznictwa uzdrowiskowego, który jednocześnie w przypadku opinii
pozytywnej wyznacza uzdrowisko. Skierowania do sanatoriów i prewen-
toriów wydają organy Związków Zawodowych oraz inne instytucje
dysponujące skierowaniami, a na leczenie ambulatoryjne — właściwe
terenowe zakłady społecznej służby zdrowia i instytucje prowadzące
wczasy pracownicze lub wczasy lecznicze.
Odstępstwo od tej zasady stanowi tryb kierowania chorych do ośrodków
naukowo-badawczych. W tym przypadku instytucją opiniującą i kierującą
jest klinika akademii medycznej sprawująca opiekę nad danym ośrodkiem.
W lecznictwie uzdrowiskowym wyróżnia się trzy podstawowe reżimy,
czyli ustalone metody postępowania, które łącznie decydują o całokształcie
jego poziomu:
— reżim ogólnouzdrowiskowy,
— reżim sanatoryjny,
— reżim indywidualny.
Reżim ogólnouzdrowiskowy polega na postępowaniu mającym na celu
zapewnienie wysokiego poziomu lecznictwa, warunków zdrowotnych,
estetycznego wyglądu uzdrowiska, usług oraz rozrywek kulturalnych.
Szczególnego znaczenia nabiera obecnie problem ochrony naturalnego
środowiska uzdrowisk. Narastające uprzemysłowienie i napływ zmotory-
zowanych turystów to czynniki zagrażające pięknu przyrody uzdrowisk
oraz burzące ich lokalny bioklimat.
Reżim sanatoryjny można określić jako pozostający pod kontrolą
lekarską rytm działalności sanatorium, zapewniający optymalne warunki
leczenia. Dotyczy on zarówno chorego, jak i personelu służby zdrowia
sanatorium.
Podstawowym założeniem reżimu jest unormowanie trybu życia chore-
go w taki sposób, aby zapewniał on właściwe warunki leczenia. Sen,
wypoczynek, zabiegi lecznicze, posiłki, spacery i rozrywki kulturalne są
rozmieszczone w czasie i zaplanowane. Egzekwowanie od chorych prze-
strzegania tego porządku z jednej strony ułatwia leczenie, z drugiej zaś
wyrabia u nich nawyki, które przeniesione w warunki życia codziennego
mogą stać się ważnym czynnikiem wpływającym korzystnie na przebieg
występujących u nich chorób.
Reżim sanatoryjny nakłada również poważne obowiązki na personel
służby zdrowia. Musi on wykazywać w stosunku do chorych dużą
26* 403
troskliwość, a jednocześnie wymagać od nich ścisłego przestrzegania zasad
obowiązujących w sanatorium.
Reżim indywidualny chorego wynika w logiczny sposób z reżimu
sanatoryjnego. Jego cechy indywidualne są związane z przebiegiem
schorzenia, zasadniczym celem pobytu chorego w sanatorium oraz jego
możliwościami fizycznymi i psychicznymi. W zależności od tych czyn-
ników stosuje się reżim oszczędzający lub trenujący.
Reżim oszczędzający cechuje mniejsze nasilenie procesu leczniczego oraz
oszczędzający tryb życia, w którym wypoczynek przeważa nad wysiłkiem.
Postępowanie lecznicze oszczędzające stosuje się w pierwszych dniach
pobytu chorego w sanatorium w celu ułatwienia mu aklimatyzacji.
Reżim trenujący cechuje intensywne leczenie balneologiczne i fizykalne.
Ponadto stosuje się ruch i rozrywki kulturalne z jednej strony, wypoczynek
zaś z drugiej, w takiej proporcji, która uaktywnia chorego i działa
wzmacniająco na ustrój.
Ważnym elementem reżimu indywidualnego jest przestrzeganie przez
chorego zleconych zabiegów leczniczych oraz picia wód. Niezbędne jest
również przestrzeganie zaleceń dietetycznych oraz zakazu palenia tytoniu
i picia alkoholu. Nieprzestrzeganie pór posiłków, „dożywianie się" poza
sanatorium, palenie papierosów czy też picie alkoholu może niejednokrot-
nie zniweczyć z trudem uzyskane korzystne wyniki leczenia.
Przedłużenie reżimu sanatoryjnego stanowią zalecenia lekarza udzielone
podczas wizyty podsumowującej wyniki leczenia sanatoryjnego. Prze-
strzeganie ich zależy oczywiście w dużej mierze od chorego. Po zakończeniu
leczenia sanatoryjnego dalszą opiekę nad chorym przejmuje jego lekarz
rejonowy lub zakładowy, który na podstawie uwag i zaleceń lekarza
sanatoryjnego kontynuuje leczenie, mające na celu utrwalenie wyników
uzyskanych podczas pobytu w sanatorium.
Wskazania i przeciwwskazania
do leczenia uzdrowiskowego
404
Tabela 23
Profile lecznicze uzdrowisk w zakresie lecznictwa dla dorosłych
405
cd. tab. 23
406
cd. tab. 23
Tabela 24
Profile lecznicze uzdrowisk w zakresie lecznictwa dziecięcego
407
cd. tab. 24
Tabela 25
Profile lecznicze miejscowości, na które rozciągnięte zostały niektóre przepisy o uzdrowiskach
408
cd. tab. 25
409
Bezwzględne przeciwwskazania ogólne obejmują.
1. Choroby o ostrym przebiegu (np. ostre stany zapalne, zawał mięśnia
sercowego itp.)-
2. Choroby ze wskazaniami do zabiegów chirurgicznych (np. kamica
nerkowa, kamica pęcherzyka żółciowego itp.).
3. Żółtaczka niezależnie od przyczyny.
4. Ogniska zakaźne (szczególnie ropne zapalenie migdałków, zakaże-
nia okołozębowe, próchnica zębów itp.).
5. Niewydolność krążenia, oddychania, wątroby, nerek.
6. Tętniak serca lub tętnic.
7. Pełnoobjawowe postacie nadczynności i niedoczynności gruczołu
tarczowego, niewydolności kory nadnerczy, wymagające systematycznej
farmakoterapii w warunkach szpitalnych lub kwalifikujące się do zabiegu
chirurgicznego.
8. Cukrzyca w okresie kwasicy lub z daleko posuniętymi zmianami
naczyniowymi. Powikłania cukrzycy.
9. Nowotwory złośliwe.
10. Nowotwory łagodne, upośledzające podstawowe funkcje ustroju.
11. Stany przednowotworowe.
12. Skazy krwotoczne ciężkiego stopnia.
13. Przepuklina ze skłonnością do uwięźnięcia.
14. Pęcherzyce.
15. Choroby psychiczne, psychonerwice, nerwice z natręctwami i lękami
sytuacyjnymi, uciążliwe dla otoczenia, starcze zmiany charakterologiczne,
niedorozwój umysłowy, otępienie umysłowe.
16. Padaczka.
17. Alkoholizm i narkomania.
18. Ciąża i okres karmienia.
19. Wyniszczające choroby układowe.
20. Przerost gruczołu krokowego z koniecznością cewnikowania pęche-
rza moczowego.
21. Chorzy zniedołężniali, całkowicie unieruchomieni, niezdolni do
samoobsługi.
22. Nietrzymanie moczu, kału, sztuczny odbyt, owrzodzenie goleni,
przetoki.
23. Chorzy w ciężkim stanie ogólnym, niezdolni do transportu, wyma-
gający leczenia szpitalnego.
24. Szczegółowe przeciwwskazania kardiologiczne, wymienione niżej.
410
Szczegółowe kardiologiczne przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowe-
go dorosłych:
1. Migotanie przedsionków, wikłające wadę mitralną serca lub kardio-
miopatię pierwotną oraz każde migotanie przedsionków z powikłaniami
zakrzepowo-zatorowymi w wywiadzie. W innych przypadkach migotania
przedsionków do wniosku należy bezwzględnie dołączyć opinię kardio-
loga, który nie stwierdza przeciwwskazań do leczenia uzdrowiskowego.
2. Liczne skurcze przedwczesne (ponad 5 min).
3. Blok trójpęczkowy pęczka przedsionkowo-komorowego (Hisa)
niezupełny.
4. Bloki przedsionkowo-komorowe II° i III°.
5. Zespół „chorego węzła zatokowego".
6. Angina pectoris instabilis.
7. Ciśnienie skurczowe ponad 25,327 kPa (190 mm Hg) i rozkurczowe
ponad 14,663 kPa (110 mm Hg).
8. Nadciśnienie złośliwe.
9. Powikłania zakrzepowo-zatorowe.
10. Kardiomiopatia.
11. Częstoskurcz napadowy komory.
12. IV stopień wydolności fizycznej według klasyfikacji New York
Heart Association (NYHA).
411
14. Świeże lub niedawno przebyte zakrzepowe zapalenie żył.
15. Ciężkie nadciśnienie tętnicze lub płucne.
16. Nie wyrównane choroby metaboliczne (cukrzyca, nadczynność
gruczołu tarczowego, obrzęk śluzowaty).
17. Pojawienie się dolegliwości dławicowych i zaburzeń rytmu przy
niewielkim obciążeniu ergometrycznym (25-50 W).
18. Wiek powyżej 65 lat.
Względne kliniczne ogólne przeciwwskazania do leczenia uzdrowisko-
wego.
Przeciwwskazania względne obejmują nieodpowiedni profil leczniczy
wybranego uzdrowiska i niewłaściwy z punktu widzenia etiopatogenezy
choroby okres kuracji uzdrowiskowej (np. dla alergii pyłkowej okres
kwitnienia roślin).
Bezwzględne przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego ze względów
epidemiologicznych:
1. Ostre choroby zakaźne do zakończenia izolacji i całkowitego wy-
zdrowienia.
2. Przewlekłe choroby zakaźne i nosicielstwo chorób zakaźnych, w tym
gruźlicy płuc i innych narządów, choroby przenoszone drogą płciową.
3. Choroby pasożytnicze (w przypadku pasożytów przenoszonych
z człowieka na człowieka).
Szczegółowe przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego chorób na-
czyń obwodowych.
1. Wskazania do leczenia chirurgicznego.
2. IV stadium choroby według podziału Fontaine'a.
Nie kwalifikują się do leczenia sanatoryjnego chorzy zniedołężniali,
niezdolni do samoobsługi, w ciężkim stanie ogólnym, wymagający leczenia
szpitalnego. Chorych w wieku starczym nie należy kierować do uzdrowisk
odległych od miejsca zamieszkania (długa podróż oraz zmiana klimatu
stanowi zbyt duże obciążenie organizmu tego rodzaju chorych).
Tabela 19
Wybrane wskazania do magnetoterapii polami magnetycznymi malej częstotliwości
Dawka
Schorzenie Uwagi
Natężenie Częstotli- Czas
wość zabiegu
333