You are on page 1of 408

Prof. dr hab. med.

Tadeusz Mika

PODRĘCZNIK
DLA
WYDZIAŁÓW
FIZJOTERAPII
MEDYCZNYCH
STUDIÓW
ZAWODOWYCH

Wydanie II

Wydawnictwo Lekarskie PZWL


Warszawa
© Copyright by Tadeusz Mika 1993, 1996
© Copyright by Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1993
© Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996

Redaktor: Ewa Jaworska


Redaktor techniczny: Franciszka Wyszomirska
Korektor: Elżbieta Michalska

Projekt okładki i strony tytułowej: Artur Lewandowski

Podręcznik dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i dopuszczony do użytku


szkolnego przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej

Wszystkie prawa zastrzeżone.


Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości bądź części książki bez pisemnej zgody
wydawcy są zabronione.

ISBN 83-200-2053-0

Wydawnictwo Lekarskie PZWL


Warszawa 1996 r.
Wydanie II.
Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza
Cieszyn, ul. Pokoju 1
Zam. nr 727-k-96.
Spis treści

Rys historyczny 9

Rola medycyny fizykalnej i lecznictwa uzdrowiskowego w leczeniu,


diagnostyce i rehabilitacji 14

Czynniki fizyczne 16
Mechanizm działania czynników fizycznych 18

Leczenie ciepłem i zimnem 21

Ciepłolecznictwo 21
Właściwości fizyczne energii cieplnej 21
Wymiana ciepła 22
Regulacja cieplna organizmu 24
Wpływ ciepła na organizm 29
Zabiegi ciepłolecznicze 31
Łaźnia sucha szafkowa 31
Łaźnia sucha rzymska 32
Sauna 32
Zabiegi cieplne przy użyciu parafiny 37
Leczenie zimnem 40
Wpływ zimna na organizm 40
Zimne zabiegi miejscowe 43
Zimne okłady lub zawijania 43
Oziębienie przy użyciu ciekłego chlorku etylu 44
Zabiegi miejscowe przy użyciu zimnego powietrza 44
Ogólne zabiegi zimne 46
Ogólna terapia zimnem 46

Wodolecznictwo 49

Wpływ zabiegów wodoleczniczych na ustrój 49


Wybrane zabiegi wodolecznicze 59
Kąpiele . . 59
Półkąpiele 63
Natryski . . 64
Natryski specjalne 68
Wskazania i przeciwwskazania d o stosowania natrysków . . . . . 70
Polewania 70
Polewania częściowe 71
Polewania całkowite 72
Zmywania . . 72
Nacierania . 72
Zawijanie . . . 73
Okłady . . . ' 73
Płukania 75
Pierwsza pomoc w przypadku utonięcia 76

Światłolecznictwo 77
Podstawy fizyczne i biologiczne 77
Promieniowanie podczerwone 80
Działanie biologiczne promieniowania podczerwonego 81
Terapeutyczne promienniki podczerwieni 82
Lampy i urządzenia do naświetlań promieniami podczerwonymi i widzialnymi . 84
Ogólne zasady obowiązujące >v naświetlaniach promieniami podczerwonymi . 89
Promieniowanie nadfioletowe 90
Podział i właściwości promieniowania nadfioletowego 90
Działanie biologiczne i wpływ promieniowania nadfioletowego na organizm
ludzki . 92
Sztuczne źródła promieni nadfioletowych 101
Terapeutyczne lampy kwarcowe 106
Nowoczesne metody terapii promieniowaniem nadfioletowym . . . . 112
Bakteriobójcze lampy kwarcowe 116
Metodyka naświetlań ogólnych i miejscowych 117
Zastosowanie promieni nadfioletowych w zapobieganiu i leczeniu . . . 125
Helioterapia 129
Biostymulacja promieniowaniem laserowym 133
Podstawy fizyczne 133
Działanie biologiczne promieniowania laserowego 138
Wybrane wskazania i przeciwwskazania do stosowania promieniowania
laserowego 140
Metodyka zabiegów promieniowaniem laserowym małej mocy 141
Terapeutyczna aparatura laserowa 143

Elektrolecznictwo 151
Prąd stały . 151
Wpływ prądu stałego na organizm 151
Zabiegi elektrolecznicze przy użyciu prądu stałego 156
Galwanizacja 157
Jontoforeza 163
Kąpiele elektryczno-wodne 174
Prądy małej częstotliwości 179
Elektrostymulacja 184
Impulsy prostokątne 191
Impulsy trójkątne 192
Aparaty do elektrostymulacji 198
Aparat do leczenia prądem stałym i prądami impulsowymi małej częstotliwości
Stymat S-100 198
Aparat do leczenia prądem stałym i prądami małej częstotliwości Stymat
S-120 200
Elektrostymulator Myostim-2 201
Prąd faradyczny 203
Prąd małej częstotliwości w leczeniu porażeń kurczowych 204
Metoda Hufschmidta 204
Metoda tonolizy 205
Aparaty do tonolizy 206
Elektrostymulacja czynnościowa 209
Przezskórna stymulacja elektryczna (TENS — transcutaneous electrical nerve
stimulation) 213
Metoda eleklrostymulacji w skrzywieniach bocznych kręgosłupa . . . . 215
Prądy diadynamiczne (DD), zwane inaczej prądami Bernarda 216
Aparat do leczenia prądami diadynamicznymi Diadynamic, typ DD6 . . 222
Aparat d o leczenia prądami diadynamicznymi Stymat S-200 . . . . 224
Aparat do leczenia prądami diadynamicznymi i ich modyfikacją Isodyna-
mic, typ DD8 226
Metodyka zabiegów 228
Wybrane przykłady metodyki zabiegów przy użyciu prądów diadynami-
cznych 230
Wskazania i przeciwwskazania do stosowania prądów diadynamicznych . 233
Prądy średniej częstotliwości 239
Prądy interferencyjne (zwane również prądami Nemeca) 240
Aparat do terapii prądami interferencyjnymi Interdyn ID 99 . . . . 246
Aparat d o terapii prądami interferencyjnymi Stymat S-300 . . . . 248
Prądy stereointerferencyjne 249
Modulowane prądy średniej częstotliwości 250
Aparaty do elektroterapii skojarzonej z oddziaływaniem mechanicznym . . 252
Zestaw do terapii skojarzonej — ultradźwiękami i prądami impulsowymi
małej częstotliwości, typ DS-200 252
Intervac typ IV-0l 253
Zasady postępowania w wypadku porażenia prądem elektrycznym i zasady bez-
pieczeństwa obsługi urządzeń elektroleczniczych 256
Elektrodiagnostyka 259
Metody stosowane w elektrodiagnostyce układu nerwowo-mięśniowego . . . 259
Metody jakościowe 260
Metody ilościowe 263

Pola elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości 270


Drgania elektromagnetyczne — ich istota i wytwarzanie 271
Działanie drgań elektromagnetycznych na tkanki ustroju 280
Oddziaływanie na tkanki prądu wielkiej częstotliwości 281
Oddziaływanie na tkanki pola elektrycznego wielkiej częstotliwości . . . 283
Oddziaływanie na tkanki pola magnetycznego wielkiej częstotliwości . . . 287
Metody lecznicze 288
Arsonwalizacja 288
Diatermia krótkofalowa 290
Budowa, działanie i obsługa aparatu do diatermii krótkofalowej Diamat
G-10 305
Terapia impulsowym polem magnetycznym wielkiej częstotliwości . . . 310
Budowa, działanie i obsługa aparatu do terapii impulsowym polem magne-
tycznym wielkiej częstotliwości Terapuls GS-200 310
Diatermia mikrofalowa 314
Aparat do diatermii mikrofalowej Łucz-58-1 322
Aparat do diatermii mikrofalowej Wołna-2 324

Pola magnetyczne 325


Charakterystyka fizyczna pola magnetycznego 326
Działanie biologiczne pola magnetycznego 329
Leczenie polami magnetycznymi 331
Impulsowe pole magnetyczne małej częstotliwości 332
Aparatura do magnetoterapii 334
Aparatura do leczenia zmiennym polem magnetycznym małej częstotliwo-
ści Ambit 2000 335

Ultradźwięki 338
Podstawy fizyczne 338
Działanie biologiczne ultradźwięków 345
Zmiany miejscowe (pierwotne) 345
Działanie mechaniczne 345
Działanie cieplne 346
Działanie fizykochemiczne 346
Zmiany ogólne (wtórne) 347
Dawkowanie ultradźwięków 348
Wskazania i przeciwwskazania d o stosowania ultradźwięków . . . . 350
Lecznicza aparatura ultradźwiękowa 353
Budowa, działanie i obsługa aparatu do terapii ultradźwiękowej Ultraton
D-300 357
Budowa, działanie i obsługa aparatu do terapii ultradźwiękowej Ultraton
D-200 359
Metodyka zabiegów ultradźwiękowych 361
Metody leczniczego stosowania ultradźwięków 363

Wziewania 366
Aerozole 366
Lecznicze stosowanie aerozoli 368
Leki stosowane do wziewań 369
Urządzenia do wziewań 370
Higiena aparatów do wziewań oraz wymogi bezpieczeństwa pracy . . . 374

Balneoterapia 376
Lecznicze wody mineralne 376
Podział i charakterystyka działania leczniczego wód mineralnych . . . . 379
Występowanie wód leczniczych w Polsce 380
Borowina 381
Kąpiele w wodzie sztucznie mineralizowanej lub gazowanej 384
Kąpiele solankowe 384
Kąpiele kwasowęglowe 385
Kąpiele s i a r k o w o d o r o w e 386

Klimatologia 388
Pojęcie k l i m a t u i p o g o d y 388
Elementy klimatyczne 389
Cechy klimatu Polski 396
Lecznictwo uzdrowiskowe 400
W s k a z a n i a i przeciwwskazania d o leczenia u z d r o w i s k o w e g o . . . . 404
Rys historyczny

Historia fizykoterapii i balneoterapii sięga zamierzchłej przeszłości, w któ-


rej człowiek, poszukując w otaczającej go przyrodzie środków leczących
choroby, odkrył leczniczy wpływ ciepła, zimna, promieniowania słonecz-
nego i wód mineralnych. Instynkt oraz obserwacja świata zwierzęcego
wytyczały drogi prymitywnego, lecz skutecznego postępowania lecznicze-
go.
Leczniczy wpływ ciepła oraz promieni słonecznych stanowił zapewne
główną podstawę do utrwalenia się powszechnego u ludów starożytnych
kultu ognia i słońca. Jak głęboko zakorzenione w świadomości tych ludów
było przekonanie o zależności stanu zdrowia od słońca, świadczy mitologia
grecka, według której Asklepios, bóg sztuki lekarskiej, zwany w Rzymie
Eskulapem, był synem Apollina — boga słońca.
Wykorzystywanie przez człowieka od niepamiętnych czasów leczniczego
wpływu wody znajduje swój wyraz u różnych ludów w przetrwałych do
dnia dzisiejszego obrzędach i zwyczajach rytualnych, będących echem
dawnych, zapomnianych metod leczniczych. Świadczą o tym również
zapisy w starożytnych księgach Hindusów, Egipcjan i narodów Bliskiego
Wschodu.
Kolebką nowocześnie pojętej fizykoterapii i balneoterapii są ziemie
basenu Morza Śródziemnego. Ludy Egiptu, Bliskiego Wschodu, Grecy
i Rzymianie przykładali dużą wagę do leczniczego wpływu naturalnych,
fizycznych bodźców przyrody. Dowodem tego są opracowane naukowo
przez znanych lekarzy starożytności, takich jak Hipokrates (460-380
p.n.Ch.) czy Asklepiades z Bitynii (120-56 p.n.Ch.), metody leczniczego
wykorzystania światła słonecznego i wody. Rzymianom zawdzięcza się
stworzenie podwalin lecznictwa uzdrowiskowego, a wiele wykorzystywa-
nych przez nich uzdrowisk cieszy się do dnia dzisiejszego zasłużoną sławą.
W tym samym obszarze dokonywano, również już w starożytności,
pierwszych zabiegów elektroleczniczych. Źródłem elektryczności były ryby
- drętwy, mające zdolność gromadzenia ładunku elektrycznego. Przy-
kładanie tych ryb do ciała ludzkiego było pierwszym zastosowaniem
elektryczności w celach leczniczych, chociaż istota zabiegu nie była jeszcze
wówczas rozumiana w dzisiejszym pojęciu.
W średniowieczu nie dbano o higienę, zdrowie, sprawność i estetykę
ciała i dlatego na całe stulecia zahamowany został rozwój fizycznych metod
leczniczych. Dopiero w 1600 r. pojawia się w Anglii pierwsze pionierskie
dzieło Williama Gilberta (1540-1603), lekarza nadwornego królowej
Elżbiety I, o elektryczności statycznej. Prace jego wiążą się z odkryciem, że
szkło, siarka, żywica i inne substancje nabywają po ich potarciu, podobnie
jak bursztyn, właściwości przyciągania lekkich ciał. Gilbertowi przypisuje
się stworzenie słowa „elektryczność" (electricitas), które pochodzi od
greckiej nazwy bursztynu (elektron). Słowo to będzie od tej pory symbolem
i treścią postępu ludzkości. W wieku XVI I dochodzi również do doniosłego
odkrycia w dziedzinie fizyki; jest nim rozszczepienie w roku 1660 przez
Izaaka Newtona (1642 - 1727) wiązki światła białego za pomocą pryzmatu.
Odkrycie to zapoczątkowuje światłolecznictwo.
Wiek XVIII przynosi odkrycia decydujące o powstaniu nowej dzie-
dziny fizykoterapii, a mianowicie elektrolecznictwa. Luigi Galvani
(1737-1798), profesor anatomii w Bolonii, opisuje w 1791 r. skurcz
mięśnia żaby wywołany działaniem elektryczności. Skurcz mięśnia przypi-
sywał on działaniu elektryczności, wytworzonej w wyniku połączenia
mięśnia z dwiema płytkami różnych metali. Włoch, Alessandro Volta
(1745-1827), kontynuując doświadczenia Galvaniego wykazał, że prąd
elektryczny powstaje w układzie dwóch różnych metali połączonych ze
sobą dobrym przewodnikiem elektryczności, a przedzielonych tkaniną
nasyconą roztworem kwasu lub soli. Na tej zasadzie zostaje zbudowane
przez Voltę pierwsze ogniwo elektryczne, będące jednocześnie pierwszym
wykorzystywanym przez człowieka sztucznym źródłem prądu elektrycz-
nego.
W wieku XIX następuje dalszy olbrzymi postęp w dziedzinie fizycznych
metod leczenia. Odkrycie w 1800 r. przez F. W. Herschla niewidzialnych
promieni podczerwonych, a w 1801 r. przez J. Rittera i W. H. Wollastona
promieni nadfioletowych to następne milowe kroki w rozwoju światłolecz-
nictwa. W tym wieku prowadzone są pierwsze prace nad reakcjami
fotochemicznymi zachodzącymi w tkankach żywych pod wpływem pro-

10
mieniowania nadfioletowego; powstają pierwsze lampy łukowe (H. B.
Davy). W roku 1895 duński lekarz N. R. Finsen(1860- 1904) wykorzystuje
promienie nadfioletowe, emitowane przez skonstruowaną przez siebie
lampę, w leczeniu gruźlicy skóry. Epokowe odkrycie w 1831 r. przez M.
Faradaya (1791-1861), zjawiska indukcji elektromagnetycznej stworzyło
dla fizykoterapii możliwość wykorzystania prądu indukcyjnego, nazywa-
nego - - dla uczczenia odkrywcy - - prądem faradycznym. Szerokie
zastosowanie tego prądu w elektrolecznictwie zadecydowało o rozwoju
tego działu fizykoterapii.
Kontynuację odkryć Galvaniego stanowiły prace E. H. Du Bois-Rey-
monda (1818- 1896) i W. H. Erba (1840- 1921) w Niemczech oraz G. B.
Duchenne (1806- 1875) we Francji. Ich wyniki umożliwiły wprowadzenie
do praktyki leczniczej elektrostymulacji mięśni. W końcu XIX wieku
następują podstawowe dla fizykoterapii odkrycia — przez J. A. d'Arson-
vala (1851-1940) i N. Teslę (1856-1943) — prądów wielkiej częstotli-
wości.
W tym czasie obserwacje śląskiego chłopa V. Priessnitza (1799- 1851)
oraz badania naukowe W. Winternitza (1835- 1917) stworzyły podstawy
rozwoju metod wodoleczniczych. Zostały one rozwinięte przez niemiec-
kiego księdza S. Kneippa (1821-1897), twórcę oryginalnej metody wodo-
leczniczej. Głosił on wyprzedzające jego czas poglądy o konieczności
kojarzenia leczniczych polewań wodą z higienicznym trybem życia, dietą
oraz ruchem na świeżym powietrzu. W Polsce poważny wkład w rozwój
wodolecznictwa wniósł J. Żniniewicz (1872-1954), który opracował
opartą na fizjologicznych podstawach, reflektoryczną metodę polewań.
Wiek XX wnosi dalszy postęp do fizykoterapii, a mianowicie wprowa-
dza do lecznictwa prądy wielkiej częstotliwości dzięki pracom R. Zeynecka
(1908) i F. Nagelschmidta (1907), który metodę tę nazwał diatermią.
Skonstruowanie przez J. H. Fleminga i L. de Foresta pierwszej lampy
elektronowej, wytwarzającej drgania wielkiej częstotliwości, zadecydowa-
ło nie tylko o rozwoju radiotechniki, ale również o zastosowaniu w lecznict-
wie pól elektrycznych i magnetycznych wielkiej częstotliwości. Metoda ta,
oparta na podstawowych pracach J. W. Schereschewsky'ego i E. Schlie-
phakego, została nazwana diatermią krótkofalową.
Dalszy postęp w dziedzinie wykorzystania leczniczego prądów wielkiej
częstotliwości stanowiło odkrycie radaru, zastosowanego przez aliantów
w czasie II wojny światowej do radiolokacji nieprzyjacielskich obiektów
wojskowych. Uzyskanie fali elektromagnetycznej o częstotliwości tysięcy

11
milionów drgań na sekundę stało się możliwe dzięki skonstruowaniu
w Anglii przez J. T. Randalla i H. A. H. Boota lampy generacyjnej, zwanej
magnetronem Drgania elektromagnetyczne o takich częstotliwościach,
którym odpowiada długość fali rzędu decymetrów i centymetrów, na-
zwano mikrofalami. Do lecznictwa zostały one wprowadzone w 1951 r.
Dużym postępem było również wykorzystanie do celów leczniczych
drgań mechanicznych o częstotliwości przekraczającej granicę słyszalności
ucha ludzkiego, czyli ultradźwięków. Podstawy rozwoju tej dziedziny
lecznictwa fizykalnego stworzyło odkrycie przez braci Jakuba i Piotra
Curie w 1880 r. zjawiska piezoelektrycznego. Pierwsze badania nad
wpływem ultradźwięków na organizmy żywe zostały zapoczątkowane
przez P. Langevina w 1927 r., a prace R. Pohlmana stworzyły naukowe
podstawy do ich oficjalnego wprowadzenia do lecznictwa w 1951 r.
Obecnie ultradźwięki znajdują powszechne zastosowanie w lecznictwie
fizykalnym, a wykorzystanie ich w celach diagnostycznych otwiera nowe
perspektywy ich stosowania.
Teoretyczne prace A. Einsteina (1879- 1955), dotyczące teorii promie-
niowania kwantowego, stworzyły podstawy rozwoju techniki laserowej.
W latach sześćdziesiątych naszego stulecia węgierski uczony E. Mester
wprowadził do terapii fizykalnej laserowe promieniowanie małej mocy,
otwierając nowy etap rozwoju światłolecznictwa. Obserwowane w ostat-
nich latach zainteresowanie terapią polem magnetycznym początkiem
swym sięga starożytności. U progu czasów nowożytnych szczególne
zainteresowanie magnetoterapią wykazał słynny lekarz Paracelsus (właśc.
T. B. von Hohenheim -- ur. 1493 zm. 1541). Podwaliny współczesnej
terapii polami magnetycznymi położyli: znakomity lekarz francuski
R. T. H. Laennec (1781 - 1826) oraz amerykański lekarz E. Perkins, który
w 1776 r. skonstruował oparty na działaniu pola magnetycznego aparat do
zwalczania bólu.
Polska medycyna może poszczycić się pięknymi tradycjami i osiąg-
nięciami w rozwoju balneologii i lecznictwa uzdrowiskowego. Istnieje wiele
dowodów, że dawni Słowianie korzystali z lecznictwa zdrojowego, a nie-
które odkryte przez nich zasoby wód mineralnych, np. w Szczawnie-
-Zdroju, służą zdrowiu człowieka do dnia dzisiejszego. Do najstarszych,
o wielowiekowej tradycji uzdrowisk polskich należą: Szczawno-Zdrój,
Cieplice, Lądek-Zdrój, Iwonicz i Swoszowice. Spośród pierwszych ogło-
szonych drukiem prac polskich z zakresu wodolecznictwa i balneologii
wymienić należy traktaty Macieja z Miechowa (1457-1532), Józefa

12
Strusia (1510-1568), lekarza nadwornego króla Zygmunta Augusta,
a także traktat ojca polskiej balneologii — Wojciecha Oczki (1537- 1599)
— pt. ,,Cieplice", który ukazał się drukiem w 1578 r.
Szczególny rozkwit przeżyła polska balneologia w wieku XIX. W tym
okresie działają tej miary ludzie, co Józef Dietl (1804-1878), który
wskrzesił polskie lecznictwo uzdrowiskowe oraz stworzył podstawy do
rozwoju ,,perły" uzdrowisk polskich — Krynicy, M. Zieleniewski — autor
,,Rysu balneologii" - oraz E. Korczyński i A. Gliński, którzy podjęli
naukowe badania nad wpływem wód leczniczych. Spośród innych, za-
służonych wielce dla balneologii polskiej, wymienić trzeba prof. F.
Chłapowskiego, kierownika pierwszej polskiej katedry balneologii przy
Uniwersytecie Poznańskim, oraz prof. A. Sabatowskiego, jednego z twór-
ców współczesnej balneologii, autora wielu prac i podręczników.
W Polsce fizykoterapia i balneoklimatologia spełniają ważną rolę
w systemie służby zdrowia. Ustanowienie specjalizacji lekarskiej w zakresie
medycyny fizykalnej i balneoklimatologii oraz utworzenie wielu szkół
kształcących techników fizjoterapii, zapewniło dopływ lekarskich i śred-
nich kadr medycznych decydujących o poziomie lecznictwa.
Nadzór nad poziomem lecznictwa fizykalnego i uzdrowiskowego spra-
wuje Minister Zdrowia i Opieki Społecznej.
Tradycje polskiej myśli naukowej w zakresie balneologii, bioklimatolo-
gii i medycyny fizykalnej kontynuują: Polskie Towarzystwo Balneologii,
Bioklimatologii i Medycyny Fizykalnej oraz Warszawskie Towarzystwo
Lekarzy Medycyny Fizykalnej obejmujące sekcję Techników Fizjoterapii
i Masażystów. Wielkie zasługi dla naukowego postępu fizykoterapii
i balneologii w Polsce położyli: doc. Jan Grączewski, prof. Józef Jan-
kowiak, doc. Irena Konarska, prof. Zbigniew Oszast, prof. Maria
Szmytówna oraz prof. Henryk Walawski.
Rola medycyny fizykalnej
i lecznictwa uzdrowiskowego
w leczeniu, diagnostyce
i rehabilitacji

Medycyna fizykalna zajmuje się zastosowaniem metod fizycznych w celach


leczniczych, zapobiegawczych i diagnostycznych. Pozostaje ona w ścisłej
łączności z teoretycznymi i klinicznymi dyscyplinami medycyny oraz
wieloma dziedzinami fizyki, techniki i nauk przyrodniczych.
W zakres medycyny fizykalnej wchodzą:
— fizykoterapia,
— fizjoprofilaktyka,
— fizykalne metody diagnostyczne.
Fizykoterapia jest działem lecznictwa, w którym stosuje się występujące
w przyrodzie naturalne czynniki fizyczne, jak czynniki termiczne, promie-
niowanie Słońca oraz czynniki fizyczne wytworzone przez różnego rodzaju
urządzenia, np. urządzenia dostarczające energii cieplnej, prądów małej
częstotliwości, prądów wielkiej częstotliwości, promieniowania świetlnego,
nadfioletowego, podczerwonego oraz ultradźwięków. Dodać należy, że ten
dział terapii fizykalnej jest określany często jako fizjoterapia. Temu
synonimowi fizykoterapii przypisuje się zwykle szersze znaczenie uważa-
jąc, że w zakres fizjoterapii wchodzi kinezyterapia. fizykoterapia oraz
masaż. Niektórzy autorzy do fizjoterapii zaliczają niektóre działy leczenia
uzdrowiskowego, jak np. balneoterapię i klimatoterapię.
Fizjoprofilaktyka jest działem medycyny fizykalnej, w którym naturalne
i wytworzone sztucznie czynniki fizyczne wykorzystuje się do zaspokojenia
potrzeb ustroju lub do zwiększenia jego odporności. Dział ten obecnie
rozwija się dynamicznie wraz z narastającą technizacją życia i związanym
z tym powiększeniem się liczby tzw. chorób cywilizacyjnych. Przyczyną
występowania tych chorób jest zaburzenie naturalnego stanu równowagi
między organizmem ludzkim a jego otoczeniem. Człowiek współczesny,
bytujący w dużych skupiskach miejskich i przemysłowych, ponaglany

14
tempem życia tych środowisk, narażony jest na wiele szkodliwych wpły-
wów otoczenia. Zanieczyszczenie powietrza, wody i pożywienia, niewłaś-
ciwy sposób odżywiania, alkohol, tytoń i różnego rodzaju używki oraz
nadużywanie leków — stwarzają dodatkowe ujemne czynniki wpływające
na zdrowie człowieka. W tych warunkach dochodzi do wyczerpania rezerw
samoregulacji ustroju, co powoduje zaburzenia w jego przystosowaniu się
do otoczenia. Doprowadza to do częstego występowania nerwic, choroby
wieńcowej, choroby nadciśnieniowej, choroby wrzodowej żołądka i dwu-
nastnicy, chorób uczuleniowych i innych. W celu zapobieżenia tym
chorobom obserwuje się obecnie w lecznictwie dążność do wykorzystania
czynników fizykalnych, pozwalających zwiększyć odporność organizmu
oraz usprawnić procesy adaptacyjne. Szczególnie duże możliwości stwarza
w tej dziedzinie stosowanie promieni nadfioletowych, wodolecznictwa oraz
leczenia uzdrowiskowego. Kojarzenie oddziaływania na ustrój odpowie-
dnio dobranych i dawkowanych czynników fizykalnych z wpływem
korzystnych warunków klimatycznych uzdrowiska i odpowiednim reżi-
mem leczniczym stwarza dobre warunki do regeneracji fizycznej i psychicz-
nej organizmu.
Współczesną medycynę cechuje gwałtowny rozwój fizykalnych metod
diagnostycznych. Wszystkie te metody polegają albo na rejestracji pewnych
zjawisk fizycznych zachodzących w ustroju, albo też na badaniu jego
odczynów na bodźce fizyczne. Badanie zjawisk elektrycznych, związanych
z czynnością tkanek, stworzyło podstawy do powszechnie dzisiaj stosowa-
nych w diagnostyce takich metod elektrograficznych, jak elektrokardio-
grafia, elektroencefalografia czy elektromiografia, których istota polega
na rejestrowaniu prądów czynnościowych powstających w czasie czynności
mięśnia sercowego, mózgu czy mięśni szkieletowych. Ocena reakcji tkanek
wrażliwych na bodźce elektryczne jest domeną elektrodiagnostyki, która
wnosi wiele istotnych informacji o stanie ich pobudliwości. Wiele cennych
informacji diagnostycznych wnoszą też metody oparte na luminescencji
tkanek pod wpływem promieni nadfioletowych. Duże perspektywy roz-
woju rokuje nowoczesna metoda diagnostyczna zwana termografią, która
polega na rejestrowaniu promieniowania podczerwonego emitowanego
przez tkanki ustroju. Burzliwy rozwój przeżywa również diagnostyka
ultradźwiękowa, polegająca na rejestrowaniu odbitej przez różne struktury
tkankowe fali ultradźwiękowej.
Trudno wymienić wszystkie metody fizykalne stosowane we współczes-
nej diagnostyce. Część z nich jest już dzisiaj metodami rutynowymi,

15
nieodzownymi do ustalenia prawidłowego rozpoznania, inne są jeszcze
w trakcie rozwoju i badań. Fizykalne metody diagnostyczne znajdują coraz
szersze zastosowanie w medycynie i nie ma w obecnej dobie takiej dziedziny
klinicznej, w której nie odgrywałyby one podstawowej roli.
W bliskiej łączności z medycyną fizykalną pozostaje leczenie uzdrowi-
skowe, które łączy elementy fizykoterapii z lecznictwem balneologicznym
oraz klimatycznym. Wykorzystanie leczniczego wpływu czynników fizyka-
lnych, klimatu oraz umiejętne stosowanie naturalnych tworzyw lecz-
niczych, takich jak borowina i wody lecznicze, stwarza zespół bodźców
oddziałujący korzystnie w wielu chorobach.
Zarówno fizykoterapia, jak i lecznictwo uzdrowiskowe odgrywają
bardzo ważną rolę w rehabilitacji, przez którą należy rozumieć, w od-
niesieniu do osób chorych i kalekich, zorganizowane postępowanie
placówek służby zdrowia, zmierzające do przywrócenia tym osobom
optymalnej sprawności fizycznej, psychicznej i zawodowej. O osiągnięciu
tego celu decyduje właściwe zaprogramowanie kompleksowego postępo-
wania rehabilitacyjnego, w którym leczenie specjalistyczne, stosowane
w danym schorzeniu, jest kojarzone ze stosowaniem leczniczych ćwiczeń
ruchowych, czyli kinezyterapii, metodami fizykoterapeutycznymi, lecz-
nictwem uzdrowiskowym, poradnictwem psychologicznym oraz opieką
socjalną.

Czynniki fizyczne

Czynniki fizyczne mogą być naturalne lub sztuczne, wytworzone przez


odpowiednie generatory. Do naturalnych czynników fizykalnych należą
czynniki fizyczne biosfery, czyli sfery, w której rozwija się życie zwierzęce
i roślinne. Należą do nich: oddziałujące na ustrój ludzki czynniki termicz-
ne, promieniowanie słoneczne, elektryczność, pole magnetyczne, ciśnienie
atmosferyczne oraz ruchy i wilgotność powietrza. Różne postacie energii,
będące czynnikami fizycznymi, można w zależności od ich właściwości
podzielić w następujący sposób:
Czynniki termiczne. Bodźcem dla organizmu jest energia cieplna, która
może być przekazana drogą przewodzenia, przenoszenia i promieniowania

16
lub wytworzona w tkankach w wyniku przepływu prądu o wielkiej
częstotliwości, oddziaływania na nie pól elektrycznych, magnetycznych lub
elektromagnetycznych o wielkiej częstotliwości. Ciepło powstaje również
w tkankach pod wpływem drgań mechanicznych o częstotliwości przewyż-
szającej granicę słyszalności ucha ludzkiego, czyli ultradźwięków.
Czynnik fotochemiczny. Czynnik ten zależy od reakcji fotochemicznych
zachodzących w tkankach pod wpływem promieni nadfioletowych.
Czynnik elektrokinetyczny. Różnego rodzaju prądy impulsowe powodu-
ją pobudzenie tkanki nerwowej i mięśniowej. Wynikiem tego pobudzenia
są skurcze mięśni.
Czynniki elektrochemiczne. Istotą tych czynników jest przepływ przez
tkanki stałego prądu elektrycznego. Ponieważ protoplazma komórek oraz
płyn pozakomórkowy stanowią roztwór elektrolitów, przepływ prądu
powoduje przemieszczenie jonów i zmiany w ich stężeniu, co wpływa z kolei
na chemizm tkanek. Czynnik ten stanowi również istotę jontoforezy, która
polega na wprowadzeniu do tkanek (siłami pola elektrycznego) jonów
działających leczniczo.
Czynniki mechaniczne i kinetyczne. Czynniki te związane są z od-
działywaniem mechanicznym. Przykładem może być ciśnienie hydro-
statyczne wody w czasie kąpieli, uderzenie strumienia wody o ciało
w zabiegach wodoleczniczych, ultradźwięki, masaż oraz nacieranie. Czyn-
nik kinetyczny oddziałuje na organizm w czasie wykonywania ćwiczeń
ruchowych biernych, wspomaganych i czynnych.
Podany uproszczony podział czynników fizycznych ma wykazać ich
różnorodność; w rzeczywistości różne postacie energii powodują zwykle
w tkankach złożone odczyny. Tak np. ultradźwięki powodują wytworzenie
ciepła, oddziałują mechanicznie oraz wpływają na wiele procesów tkan-
kowych.
Podobnie — pole elektryczne czy magnetyczne wielkiej częstotliwości
prócz wytwarzania ciepła oddziałują bakteriostatycznie oraz wywołują
w tkankach wiele zmian, których nie można wytłumaczyć wyłącznie
wpływem energii cieplnej.

2 Fizykoterapia
Mechanizm działania czynników fizycznych

Odczyn występujący w tkance w wyniku zadziałania na nią określonej


postaci energii zależy od:
— ilości energii,
czasu działania energii,
- właściwości tkanki.
Jeśli natężenie danego czynnika fizycznego jest małe, a czas jego
działania krótki, to odczyn jest minimalny lub nie występuje wcale.
Najmniejszy stwierdzalny odczyn nazywa się odczynem progowym.
Zwiększenie natężenia danego czynnika lub wydłużanie czasu jego od-
działywania nasila oczywiście odczyn tkanki. Stopień odczynu zależy od
wrażliwości tkanki na daną postać energii. Przekroczenie granicy zdolności
przystosowania się tkanki do bodźca fizycznego powoduje jej uszkodzenie.
Granicę tę określa się nazwą wartości progowej tolerancji tkanki, której
miarą jest ilość energii dostarczonej w określonym czasie.
Wyróżnia się odczyny nieodwracalne, powstałe w wyniku uszkodzenia
tkanek, oraz odczyny odwracalne, które ustępują po upływie pewnego
czasu. W pierwszym przypadku, w zależności od nasilenia bodźca,
dochodzi do uszkodzenia tkanki, czyli upośledzenia lub zniesienia jej
czynności, oraz zaburzenia lub zniszczenia jej struktury.
Rodzaj i stopień odczynu zależy również od stanu czynnościowego
tkanki. Tkanki wykazujące prawidłowe czynności reagują w określony
sposób, który można przewidywać. Odczyn taki nazywa się odczynem
normalnym. W przypadkach, gdy tkanki są zmienione chorobowo lub
zaburzone są mechanizmy ustrojowe decydujące o odczynie, może wy-
stąpić skutek odmienny od spodziewanego. Odczyn taki nazywa się
odczynem paradoksalnym. Przykładem odczynu paradoksalnego może
być reakcja naczyń krwionośnych na bodziec cieplny, występująca niekie-
dy w zaburzeniach naczynioruchowych, kiedy zamiast spodziewanego
rozszerzenia naczyń następuje ich skurcz.
Odczyn na dany czynnik fizyczny może być miejscowy lub ogólny.
Odczyn miejscowy występuje w miejscu działania energii. Odczyn ogólny
stanowi niejako odpowiedź całego ustroju lub niektórych jego układów na

18
dany bodziec fizyczny. Powstaje on w wyniku wtórnych zmian za-
chodzących w ustroju pod wpływem miejscowego działania energii lub na
drodze odruchowej. Przykładem odczynu ogólnego może być podniesienie
temperatury ciała występujące po długotrwałym ogrzewaniu kończyn.
W tym przypadku miejscowe pochłonięcie dużej ilości energii cieplnej
prowadzi do podniesienia ogólnej temperatury ciała. Mechanizm po-
wstawania odczynów ogólnych na drodze odruchowej jest bardziej złożo-
ny. Pobudzenie miejscowe ograniczonej powierzchni skóry może wywołać
na drodze odruchowej odczyn w narządach wewnętrznych unerwionych
przez ten sam segment rdzenia, wyrażający się np. ich przekrwieniem.
Znajomość odczynów i umiejętne ich wykorzystywanie, warunkuje
skuteczność leczenia fizykalnego. Pamiętać jednak należy, że może wy-
stępować nadwrażliwość na pewne postacie energii. Może być ona
samoistna, spowodowana stanami chorobowymi, czy przyjmowaniem
pewnych leków. Występować może również nadwrażliwość na jedną
postać energii, jeśli uprzednio zadziałała inna jej postać. Tak np. ogrzanie
skóry promieniami podczerwonymi zwiększa jej wrażliwość na promienie
nadfioletowe. Zaistnieć może również sytuacja odwrotna, a mianowicie
zmniejszenie odczynu na jedną postać energii w wyniku działania innej jej
postaci. Przykładem tego może być ogrzanie skóry po naświetleniu
promieniami nadfioletowymi, które wyraźnie zmniejsza lub całkowicie
znosi odczyn.
Skóra spełnia ważną rolę w mechanizmie oddziaływania na ustrój
czynników fizycznych. Stanowi ona bowiem strukturę tkankową, która
okrywając cały organizm, odbiera i przetwarza oddziałującą na nią energię.
Jest bogato unerwiona i powiedzenie, że skóra jest anteną ośrodkowego
układu nerwowego, dzięki której napływają do niego informacje o wszel-
kich zmianach zachodzących w środowisku zewnętrznym, kryje w sobie
głęboki sens. Znajdujące się w skórze zakończenia nerwów dośrodkowych
- receptory — są odbiornikami określonych postaci energii. Zachodzące
pod jej wpływem pobudzenie receptorów zostaje drogą nerwów dosrod-
kowych przekazane do ośrodkowego układu nerwowego, skąd przez
nerwy odśrodkowe zostają wysyłane impulsy nerwowe do narządów
wykonawczych, czyli efektorów, którymi są mięśnie i gruczoły. W ten
sposób zamyka się łuk odruchowy na drodze: receptor — ośrodkowy układ
nerwowy — efektor. Pobudzenie receptorów skóry może powodować na
drodze odruchowej odczyn nie tylko w samej skórze, lecz również
w narządach wewnętrznych w wyniku odruchów skórno-trzewnych.

2* 19
Dlatego też umiejętne korzystanie z odczynów odruchowych jest jednym
z warunków powodzenia leczenia fizykalnego.
W mechanizmie oddziaływania na organizm czynników fizykalnych
doniosłą rolę spełnia obfita sieć naczyń skóry. O tym, jak bogato jest
unaczyniona skóra, świadczyć może fakt, że rozszerzone naczynia krwio-
nośne samej tylko skóry właściwej mogą pomieścić 1 1 krwi. Wykorzystanie
wpływu czynników fizykalnych na stan naczyń krwionośnych skóry
pozwala wpływać na rozmieszczenie krwi w ustroju, co ma zasadnicze
znaczenie w leczeniu chorób układu krążenia. Rozszerzenie naczyń
krwionośnych skóry wpływa również na zwiększenie przepływu krwi przez
tkanki, co jest szeroko wykorzystywane w leczeniu wielu chorób, głównie
stanów zapalnych.
Udział skóry w procesie termoregulacji, czyli zachowania stałej ciepłoty
ustroju, stanowi również jeden z elementów wykorzystywanych w po-
stępowaniu leczniczym przy użyciu czynników fizykalnych. Zdolności
termoregulacyjne skóry wynikają z obecności w niej aparatu wydziel-
niczego gruczołów potowych, który jest zdolny wydzielać bardzo duże
ilości potu. Zawarta w pocie woda parując na powierzchni skóry pobiera
z niej ciepło, zmniejszając w ten sposób zasoby cieplne ustroju. Umiejętne
oddziaływanie na przebieg procesów termoregulacyjnych pozwala wpły-
wać na stan cieplny ustroju.
Leczenie ciepłem i zimnem

Ciepłolecznictwo

Leczenie ciepłem, czyli ciepłolecznictwo, polega na dostarczeniu do ustroju


energii cieplnej, głównie drogą przewodzenia i przenoszenia. Przyjęcie
takiej definicji w sposób naturalny odróżnia zabiegi ciepłolecznicze od
innych zabiegów fizykalnych, polegających również na przekazywaniu
ciepła, np. drogą promieniowania jak to następuje w wypadku
stosowania promieniowania podczerwonego — lub na wytwarzaniu ciepła
wewnątrz tkanek, np. przez pola elektromagnetyczne wielkiej częstotliwo-
ści czy ultradźwięki.

Właściwości fizyczne energii cieplnej

W fizyce słowo „ciepło" ma inne znaczenie aniżeli w mowie potocznej.


Używane powszechnie takie określenia, jak „woda jest ciepła" lub „dzień
będzie ciepły", w ścisłym języku używanym w fizyce zostałyby zastąpione
podaniem temperatury wody czy powietrza. Słowo ciepło jest w fizyce
zarezerwowane dla postaci energii, powodującej wzrost temperatury ciał
ogrzewanych.
Ciepłem nazywa się energię bezładnego ruchu cząsteczek oraz energię
wzajemnego oddziaływania atomów i cząsteczek. Z punktu widzenia

21
kinetycznej teorii materii ciepło utożsamia się z energią kinetyczną
cząsteczek lub atomów oraz energią potencjalną ich wzajemnego od-
działywania, czyli energię stanu skupienia.
Jednostką tej energii jest kaloria* (cal), która określa ilość energii
potrzebnej do ogrzania 1 cm 3 wody o 1°C, ściślej mówiąc od temperatury
14,5 do 15,5°C.
Energia bezładnego ruchu atomów i cząsteczek określa temperaturę
ciała. Temperaturę można oceniać na podstawie objawów intensywności
ruchu cząsteczkowego, np. zmianę objętości ciał ciekłych lub gazowych,
zmianą oporu elektrycznego przewodnika lub powstaniem siły elektro-
motorycznej między ogrzanym i nieogrzanym spojeniem dwóch różnych
metali. Wymienione sposoby oceny temperatury są wykorzystywane
w powszechnie stosowanych termometrach.
Temperaturę mierzy się w stopniach. Używanymi skalami temperatury
są skale: Kelvina i Celsjusza. Temperaturę w skali Kelvina liczy się od tzw.
zera bezwzględnego, t = — 273,16°C, w której to temperaturze nie wy-
stępuje żaden ruch atomów czy cząsteczek danego ciała. Stąd:
TK = t°C +273,16
Podstawowymi wartościami, służącymi do określenia punktu począt-
kowego skali temperatury Celsjusza oraz jednostki temperatury w tej skali
— stopnia — są temperatury przemiany stanu skupienia wody, a mianowi-
cie: temperatura topnienia lodu i wrzenia wody.

Wymiana ciepła

Wymianą ciepła nazywa się przenoszenie energii cieplnej z jednego ciała do


drugiego lub z jednej części tego ciała do innej. Ilość przeniesionej energii
nazywa się ilością ciepła i wyraża w dżulach lub kaloriach. Wymiana ciepła
powstaje w wyniku dążności do osiągnięcia średniej wartości energii

* Jednostką energii cieplnej wg obowiązującego międzynarodowego systemu miar (SI)


jest dżul (J). Kaloria jest obecnie jednostką dopuszczoną przejściowo do stosowania jako
legalna, 1 cal = 4,186 J.

22
kinetycznej bezładnego ruchu cząstek we wszystkich częściach ciała
odosobnionego lub w izolowanym układzie ciał. Wyrównanie może
zachodzić drogą przewodzenia, przenoszenia przez konwekcję oraz pro-
mieniowanie.
Przewodzenie ciepła. Przewodzenie ciepła polega na wyrównaniu energii
kinetycznej cząstek w wyniku ich bezpośredniego zderzenia. Ten mecha-
nizm wymiany cieplnej jest najbardziej charakterystyczny dla ciał stałych.
Przewodnictwo cieplne różnych substancji może zmieniać się w dość
szerokich granicach.
Tkanki ludzkie wykazują również znaczne zróżnicowanie w zdolności
przewodzenia ciepła. Wartość współczynnika przewodnictwa cieplnego
tkanek zależy w dużej mierze od ich ukrwienia. W tabeli 1 przedstawiono
wartości współczynników przewodnictwa cieplnego kilku tkanek (wg
Wiedemanna).

Tabela 1
Współczynnik przewodnictwa cieplnego tkanek (wg Wiedemanna)

Współczynnik przewodnictwa
Rodzaj tkanki cieplnego cal
(cm • s • K)

Tkanki dłoni w warunkach zimnego otoczenia 0,0008


Tkanki dłoni w warunkach normalnych 0,0023
Skóra mocno przekrwiona 0,0035
Skóra słabo przekrwiona 0,0012
Mięsień mocno przekrwiony 0,0015
Mięsień słabo przekrwiony 0,0012

Zarówno skóra, jak i znajdująca się pod nią tkanka tłuszczowa stanowią
dobrą warstwę izolacyjną, utrudniającą oddawanie ciepła otoczeniu drogą
przewodzenia. Rolę izolującą spełniają u zwierząt dodatkowo sierść
i pióra. U człowieka ważną rolę izolującą spełnia odzież, a mówiąc ściślej
odzież wraz z warstwą powietrza zawartą między skórą a odzieżą,
ponieważ w warstwie tej odbywa się wymiana ciepła między ustrojem
a otoczeniem.
Przenoszenie ciepła. Dla gazów i cieczy charakterystyczny jest mecha-
nizm wymiany ciepła przez przenoszenie czyli konwekcję. Polega on na
ruchu części środowiska gazowego lub ciekłego o różnych temperaturach,
powstałym w wyniku zmniejszenia gęstości części środowiska o wyższej

23
temperaturze, które jako lżejsze unosi się ku górze. Pamiętać należy, że
ruch części środowiska przyspiesza tylko wymianę ciepła, która w tym
przypadku odbywa się w istocie również drogą przewodzenia.
Promieniowanie. Zgodnie z prawem Stefana-Boltzmanna każde ciało
o temperaturze wyższej od zera bezwzględnego jest źródłem promieniowa-
nia elektromagnetycznego, którego ilość jest wprost proporcjonalna do
czwartej potęgi jego temperatury w skali Kelvina. Długość fali promienio-
wania emitowanego przez ogrzane ciało jest — zgodnie z prawem Viena
— odwrotnie proporcjonalna do jego temperatury bezwzględnej.
Źródłem promieniowania cieplnego jest ruch molekularny cząstek. Jeśli
promieniowanie osiągnie jakiś nieprzenikalny dla niego ośrodek, to zostaje
ono częściowo lub całkowicie pochłonięte i powoduje wzmożenie ruchu
molekularnego tego ośrodka. Tak więc energia ruchu molekularnego
zostaje zamieniona na energię promieniowania elektromagnetycznego, a ta
z kolei w energię ruchu molekularnego. Intensywność wymiany ciepła
drogą promieniowania między dwoma ciałami o różnych temperaturach
zależy od ich temperatury bezwzględnej, rodzaju, wielkości i położenia.

Regulacja cieplna organizmu

Jak wiadomo, człowiek jest istotą stałocieplną. Oznacza to, że organizm


ludzki ma zdolność utrzymywania stałej temperatury, od której zależy
prawidłowy przebieg jego czynności. W jego wnętrzu, tzw. części rdzennej
(ryc. 1), wynosi ona 37°C. Jako tzw. normalną temperaturę organizmu
przyjęto umownie temperaturę skóry w dole pachowym, która wynosi
36,6°C. Należy jednak pamiętać, że temperatura skóry w różnych jej
okolicach różni się znacznie od tej temperatury.
Stała temperatura ustroju zostaje utrzymana dzięki mechanizmom
regulacyjnym, nazywanym ogólnie regulacją cieplną lub termoregulacją,
które umownie dzieli się na dwie grupy, a mianowicie tzw. regulację
chemiczną oraz regulację fizyczną.
Regulacja chemiczna polega na sterowaniu przemianą materii ustroju.
Ponieważ reakcjom chemicznym przemiany materii ustroju towarzyszy
wytwarzanie ciepła, stąd jej intensywność decyduje o ilości ciepła wy-
twarzanego przez tkanki, głównie części rdzennej.

24
Ryc. I. Część korowa i rdzenna (zakrop-
kowana) organizmu ludzkiego w tempera-
turze 20st.C. Na rycinie przedstawiono izo-
termy, czyli linie ograniczające powierzch-
nie o takiej samej temperaturze (wg As-
choffa za Straburzyńskim).

Regulacja fizyczna polega z kolei na kontroli ilości ciepła oddawanego


głównie drogą przewodzenia i promieniowania przez powierzchowne
warstwy tkanek ustroju, nazywane częścią korową (ryc. I), stanowiącą ok.
35% całkowitej masy ciała. Bez popełnienia większego błędu można
przyjąć, że o tym kierunku regulacji cieplnej decydują dwa podstawowe
procesy, a mianowicie wydzielania potu oraz zmiany stanu czynnoś-
ciowego sieci naczyń krwionośnych skóry.
W fizycznej regulacji temperatury organizmu odgrywają rolę następują-
ce czynniki:
1. Stosunek powierzchni ciała do jego objętości. Traktując ciało ludzkie
jako bryłę geometryczną, staje się oczywiste, że im bardziej będzie ona
zbliżona do kuli, tym mniejsza będzie jej powierzchnia w stosunku do

25
objętości. Tak więc ludzie o korpulentnej budowie ciała mają gorsze
warunki oddawania ciepła otoczeniu, ze względu na ograniczoną w porów-
naniu z objętością ciała jego powierzchnię, która wypromieniowuje ciepło
i na której zachodzi parowanie wody zawartej w pocie.
2. Istnienie warstwy powietrza pomiędzy powierzchnią ciała a odzieżą,
spełniającej ważną rolę izolującą, zależną od jej grubości.
3. Izolujący wpływ skóry i tkanki tłuszczowej, zależny od ich grubości.
4. Stopień unaczynienia skóry, który wpływa na wymianę ciepła
z otoczeniem. Wymianę ciepła przyspiesza zwiększony przepływ krwi przez
naczynia krwionośne skóry, zamknięcie połączeń żylno-tętniczych oraz
rozszerzenie naczyń włosowatych.
5. Wartość przewodnictwa cieplnego otoczenia, która jest mała w przy-
padku powietrza, a duża w przypadku wody.
6. Warunki fizyczne do parowania wody zawartej w pocie. W wypadku,
gdy powietrze otaczające jest suche, istnieją dobre warunki parowania.
Przeciwnie, jeżeli otaczające powietrze jest nasycone parą wodną, parowa-
nie może być utrudnione, a nawet niemożliwe.
7. Ruch powietrza, który ułatwia oddawanie ciepła drogą przenoszenia.
W temperaturze otoczenia od 18 do 22°C organizm oddaje ciepło drogą
przenoszenia i promieniowania. W tej temperaturze ustrój oddaje 70 - 80%
ciepła drogą promieniowania, ok. 20% zostaje zużyte na zmianę wody
zawartej w pocie w parę wodną, a ok. 4% na ogrzanie przyjmowanej wody
i pożywienia.
W warunkach wysokiej temperatury otoczenia lub w czasie intensyw-
nych zabiegów cieplnych, w których oddawanie ciepła drogą przenoszenia
lub promieniowania jest ograniczone lub niemożliwe, zostaje uruchomiony
mechanizm regulacji cieplnej ustroju związany z czynnością wydzielniczą
gruczołów potowych. Występujące wówczas wzmożone pocenie się jest
mechanizmem obronnym ustroju, zapobiegającym przegrzaniu. Przy
niewielkiej wilgotności powietrza otaczającego woda zawarta w pocie
paruje, pobierając w tym celu ciepło wytwarzane przez ustrój. Pamiętając
o tym, że zamiana jednego litra wody na parę wodną wymaga dostarczenia
2441 kJ (583 kcal), a jednocześnie, że człowiek wykonujący pracę fizyczną
w bardzo wysokiej temperaturze może wydzielić do 2 1 potu na godzinę,
łatwo zrozumieć, jak doniosłą rolę odgrywają gruczoły potowe w regulacji
cieplnej.
Cały system regulacyjny oparty jest na licznych sprzężeniach zwrotnych
między układami ustroju i zapewnia stałość temperatury jego części

26
rdzennej. Zasady działania systemu regulacji cieplnej ustroju przedstawio-
no schematycznie na rycinie 2.
Bodźcem uruchamiającym mechanizmy regulacji cieplnej jest tem-
peratura wnętrza ustroju oraz środowiska otaczającego. Oddziałuje ona na
receptory termiczne rozmieszczone w różnych częściach organizmu, a mia-
nowicie w skórze, ośrodkowym układzie nerwowym, przewodzie pokar-
mowym i innych układach.

Ryc. 2. Schemat regulacji cieplnej


ustroju

27
Układem sygnalizującym o zmianach temperatury otoczenia są re-
ceptory termiczne skóry, umiejscowione w tzw. punktach zimna i ciepła.
Liczebnie przeważają receptory zimna, których liczbę ocenia się na ok.
250000. Liczba receptorów ciepła jest około 8 razy mniejsza, a mianowicie
ok. 30 000. Receptory termiczne skóry są rozmieszczone nierównomiernie,
a największa ich liczba występuje w skórze twarzy.
Impulsy z obwodami receptorów termicznych zostają drogami dośrod-
kowymi przewodzone do podwzgórza, gdzie zostają zintegrowane z impul-
sami powstającymi w jego neuronach pod wpływem temperatury krwi
i wyzwalają mechanizmy powodujące zatrzymanie lub oddawanie ciepła
przez ustrój. Wymienione stany są wyzwalane przez dwa ośrodki umiejs-
cowione w podwzgórzu. Pierwszy z nich ochrania ustrój przed prze-
grzaniem i zawiaduje utratą ciepła, drugi zaś chroni ustrój przed ochłodze-
niem. Podczas kiedy pobudzenie pierwszego powoduje rozszerzenie sieci
naczyń krwionośnych skóry oraz wzmożone wydzielanie potu, to drugi
wpływa na zwężenie naczyń krwionośnych, pobudzenie tkankowej termo-
genezy w wyniku wzmożenia przemiany materii oraz skurczów mięśni
(drżenie z zimna). Niezależnie od tego pewien udział w procesie regulacji
cieplnej mają odruchy rdzeniowe, powstające w wyniku działania na skórę
zimna lub ciepła, a powodujące zwężenie lub rozszerzenie naczyń krwio-
nośnych skóry.
Krytyczną wartością temperatury, której przekroczenie w sensie jej
podwyższenia lub obniżenia wyzwala mechanizmy regulacji cieplnej, jest
37,6°C. Wartość ta może ulec podwyższeniu nawet o 3 stopnie w wypadku
przegrzania receptorów termicznych skóry. Fenomen ten znajduje za-
stosowanie praktyczne w wodolecznictwie i ciepłolecznictwie, umożliwia-
jąc przegrzanie ustroju. Podobnie, intensywne oziębienie receptorów skóry
powoduje podwyższenie o 1 stopień temperatury krytycznej.
Jedna z hipotetycznych interpretacji mechanizmu termoregulacji za-
kłada, że odchylenie temperatury od poziomu, na utrzymanie którego
nastawiony jest system (ustrój), wyzwala reakcję proporcjonalną do
wielkości tego odchylenia, nazwanego uchybem regulacji. Reakcja ta
przywraca temperaturę ustroju na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrot-
nego do regulowania, nastawionego poziomu (set point). System może
zmieniać ten poziom nastawienia regulacji temperatury i może funk-
cjonować z taką samą precyzją przy niższej temperaturze, np. w czasie snu.
Schemat działania systemu (ustroju) w odniesieniu do regulowanego
poziomu nastawienia (set point) przedstawiono na ryc. 3.

28
Ryc. 3. Zależność między temperaturą kontrolowaną (T c ) a temperaturą odniesienia (set
point — T s e t ). W układzie takim sygnał odniesienia (set point) określony temperaturą T s e t
porównywany jest z sygnałem reprezentowanym przez kontrolowaną temperaturę T c . Sygnał
wyzwalający reakcje termoregulacyjne jest proporcjonalny do różnicy między temperaturami
T s e t i T c , nazwanej uchybem regulacji. Reakcje te jakościowo odpowiadają kierunkowi
uchybu regulacji, a ilościowo jego wielkości. W fizjologicznym mechanizmie termoregulacji
sygnałami są impulsy nerwowe. Sygnał odniesienia (T s e t ) może być modyfikowany przez
informacje z zewnątrz układu, np. z innych części układu nerwowego (wg Bligha za
Kozłowskim).

Wpływ ciepła na organizm

Wpływ bodźców cieplnych na organizm zależy od następujących czyn-


ników:
- natężenia bodźca, tzn. różnicy między temperaturą bodźca a tem-
peraturą organizmu,
- okoliczności fizycznych towarzyszących oddziaływaniu ciepła,
- możliwości termoregulacyjnych ustroju,
- czasu działania bodźca,
- zmiany natężenia bodźca w czasie,
- powierzchni ciała, na którą działa bodziec cieplny,
- właściwości fizycznych środowiska wchodzącego w bezpośredni
kontakt ze skórą, a mianowicie:
a) przewodnictwa cieplnego, wyrażającego się ilością ciepła przecho-
dzącą przez warstwę danego ciała o grubości 1 cm w czasie 1 s przy spadku
temperatury równym 1°C,
b) ciepła właściwego, które określa się ilością ciepła potrzebną do
ogrzania 1 g danego ciała o 1 °C,

29
c) pojemności cieplnej, która wyraża się stosunkiem ciepła dostar-
czonego ciału do spowodowanej nim zmiany w jego temperaturze.
Odczyn ustroju na bodźce cieplne może być miejscowy i ogólny.
Jednym z podstawowych odczynów organizmu na ciepło jest odczyn ze
strony naczyń krwionośnych. Zachowanie się naczyń krwionośnych pod
wpływem ciepła określa prawo Dastre-Morata, które brzmi: „bodźce
termiczne (zimno lub ciepło), działając na duże powierzchnie skóry,
powodują przeciwne do naczyń skóry zachowanie się dużych naczyń klatki
piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, śledziony i mózgu wykazują
odczyn taki sam, jak naczynia skóry". Zgodnie zatem z tym prawem, jeśli
naczynia krwionośne skóry ulegają pod wpływem ciepła rozszerzeniu, to
duże naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej ulegają zwężeniu; jeśli zaś
naczynia krwionośne skóry ulegną pod wpływem zimna zwężeniu, to duże
naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej rozszerzają się. Odczyn naczyń
krwionośnych nerek, śledziony i mózgu na bodźce termiczne działające na
duże powierzchnie skóry jest taki sam, jak odczyn naczyń skóry.
Odczyn miejscowy. Polega on na rozszerzeniu naczyń krwionośnych
i limfatycznych w miejscu działania energii cieplnej. Odczyn ten powstaje
w wyniku podniesienia temperatury tkanek, powodując zwiększony prze-
pływ krwi, co ma znaczenie w leczeniu stanów zapalnych. Niezależnie od
wpływu na naczynia krwionośne ciepło działa uśmierzająco na ból
i powoduje zmniejszenie napięcia mięśniowego. Bodźce cieplne o natężeniu
przekraczającym granicę tolerancji tkanek mogą powodować ich uszko-
dzenie, czyli oparzenie.
Odczyn ogólny. Jeśli do ustroju dostarczy się dużą ilość ciepła w warun-
kach utrudniających jego oddawanie, to odczyn wyrazi się znacznym
podniesieniem temperatury ciała, czyli jego przegrzaniem. Stan taki
powoduje zmiany w wielu układach i narządach ustroju. Przegrzanie
uruchamia mechanizm termoregulacyjny, związany głównie z wydziela-
niem potu. Wydalanie z potem dużej ilości wody, chlorku sodowego
i innych substancji mineralnych wpływa na gospodarkę wodną i mineralną
ustroju i może doprowadzić do odwodnienia tkanek oraz nadmiernego
zmniejszenia stężenia chlorku sodowego we krwi. Z tych względów należy
pamiętać, aby chorym poddawanym intensywnym ogólnym zabiegom
ciepłoleczniczym podawać wodę i chlorek sodowy (sól kuchenną) w celu
uzupełnienia występujących niedoborów. W stanie przegrzania ustroju
przy podwyższeniu temperatury o 1 °C przemiana materii ulega wzmożeniu
o ok. 3,6%, a akcja serca ulega przyspieszeniu o ok. 20 uderzeń na minutę.

30
Zawartość tlenu we krwi tętniczej maleje, a w żylnej wzrasta. Oddech ulega
niewielkiemu przyspieszeniu. Czynność wydzielnicza nerek zależy od
intensywności bodźca cieplnego; przy znacznym przegrzaniu ulega ona
zmniejszeniu. Ważne ze względów praktycznych jest występujące przy
przegrzaniu znaczne zmniejszenie napięcia mięśni. Odczyn ten jest wyko-
rzystywany w ciepłolecznictwie.
Przegrzanie organizmu i występujące w jego przebiegu odczyny ze strony
układów i narządów ustroju znajdują zastosowanie w celach leczniczych.
Pamiętać jednak należy, że postępowanie takie wymaga dużej ostrożności
oraz dokładnej znajomości stanu ogólnego osoby poddanej intensywnemu
zabiegowi cieplnemu.

Zabiegi ciepłolecznicze

Metody lecznicze, w których wykorzystuje się bodźce cieplne, znajdują


szerokie zastosowanie w fizykoterapii i balneoterapii. W rozdziale niniej-
szym zostaną omówione jedynie zabiegi ciepłolecznicze przy użyciu
gorącego powietrza oraz parafiny.

Łaźnia sucha szafkowa

Zabieg wykonuje się w specjalnej szafce drewnianej, w której znajduje się


chory, natomiast jego głowa pozostaje na zewnątrz. Powietrze ogrzewane
jest grzejnikami elektrycznymi do temperatury od 60 do 80°C. Czas
zabiegu wynosi 15-20 min.

31
Łaźnia sucha rzymska

Do wykonywania tego zabiegu służy specjalnie przystosowane pomiesz-


czenie, w którym powietrze ogrzewa się do temperatury 40-60°C, za
pomocą piecyków lub grzałek elektrycznych. Drewniane ławy, usytuowane
schodkowato, umożliwiają osobie nagrzewanej dobór właściwej tem-
peratury powietrza, która zależy od poziomu (wysokości) ławy. W pomie-
szczeniu znajduje się instalacja z zimną wodą, służąca do zmywania twarzy
i wykonywania zimnych okładów na okolicę serca. Po zakończeniu zabiegu
chorego poddaje się letniej kąpieli.

Sauna

Jest to zabieg fizykalny powszechnie stosowany zarówno do celów


higienicznych, jak i leczniczych. Jest on również bardzo chętnie stosowany
w odnowie biologicznej.
Sauna jest kąpielą w gorącym powietrzu o nieznacznej wilgotności,
w którym okresowo występuje jej krótkotrwałe zwiększenie. W czasie tej
kąpieli stosuje się również niskie temperatury do chłodzenia ciała zimną
wodą i powietrzem. Omawiany zabieg ciepłoleczniczy stanowi szczególny
rodzaj kąpieli, w której oprócz odgrywających podstawową rolę zmian
temperatury występują również zmiany wilgotności powietrza, natężenia
pola elektrycznego oraz obniżone ciśnienie parcjalne tlenu.
Saunę pobiera się w specjalnie do tego celu przystosowanym pomiesz-
czeniu, zwanym komorą sauny. Dobrze izolowane ściany komory wyłożo-
ne są drewnem, a ustawione kaskadowo drewniane ławy (bez gwoździ
i części metalowych), umożliwiają korzystającym z kąpieli przebywanie na
różnej wysokości. Ze względów bezpieczeństwa drzwi od komory sauny
powinny otwierać się wahadłowo w obydwie strony. Podstawowym
urządzeniem zabiegowym jest piec zwany „ogniskiem sauny". W piecu tym

32
specjalne grzałki elektryczne ogrzewają do temperatury ok. 200°C umiesz-
czone w nim kamienie, które udzielają ciepła otoczeniu. W czasie kąpieli
kamienie te polewa się sporadycznie wodą (0,25-0,75 1), co powoduje
krótkotrwałe zwiększenie zawartości pary wodnej w powietrzu komory
sauny. Powstające w ten sposób zwiększenie wilgotności względnej powie-
trza do ok. 70% wywołuje zwiększone przegrzewanie osoby korzystającej
z kąpieli, spowodowane utrudnieniem parowania potu. Omawiany efekt
nazywa się zwykle „uderzeniem pary wodnej", a w Finlandii, ojczyźnie
sauny, nosi on nazwę „Loyly".
Dodać należy, że w czasie „uderzenia pary wodnej" zachodzi krótko-
trwałe (3-5 min) znaczne zwiększenie natężenia pola elektrycznego
w komorze sauny. Jeśli w podanych uprzednio warunkach temperatury
i wilgotności powietrza sauny natężenie pola elektrycznego wynosi średnio
100-120 V/m, to po uderzeniu wodnym ulega on zwiększeniu do wartości
2000-3000 V/m.
Zarówno temperatura powietrza w komorze sauny, jak i jego wilgotność
względna zależą od wysokości. Najwyższa temperatura występuje pod
sufitem, zaś najniższa na poziomie podłogi. Odwrotnie zachowuje się
wilgotność powietrza, która jest największa nad podłogą, zaś najmniejsza
pod sufitem. Zależnie od wysokości różnice temperatury i wilgotności są
duże. Jeśli np. pod sufitem temperatura powietrza osiąga 100°C, a jego
wilgotność względna 2-6%, to nad podłogą temperatura wynosi tylko
40°C, a wilgotność względna 20-60%.
W sąsiedztwie komory sauny usytuowane są zwykle dodatkowe pomie-
szczenia, w których znajdują się natryski, basen oraz wypoczywalnia.
Metodyka sauny. Zasadniczą cechą sauny jest naprzemienne nagrzewa-
nie i ochładzanie ustroju. W zabiegu tym można zatem wyróżnić dwie fazy
— nagrzewania i ochładzania. Ponieważ każda z faz trwa od 5 do 12 minut,
stąd łączny czas sauny wynosi średnio od 10 do 25 minut.
Przyjęto jako zasadę, że z sauny można korzystać dopiero po upływie
1 godziny od ostatniego posiłku. Przygotowanie do tej kąpieli polega na
oddaniu stolca i opróżnieniu pęcherza moczowego. Ze względów higienicz-
nych należy przed sauną, po namydleniu, umyć ciało pod ciepłym
natryskiem, a następnie, co jest bardzo ważne, dokładnie osuszyć skórę.
W czasie mycia nie należy używać natrysku o zmiennej temperaturze.
W obydwu fazach sauny obowiązują odrębne zasady postępowania.
Faza nagrzewania. Po wejściu do sauny osoba biorąca kąpiel układa się
na ławie w pozycji leżącej lub siedzącej, najlepiej w siadzie skulnym.

3 Fizykoterapia 33
W wypadku dobrego znoszenia wysokiej temperatury w czasie nagrzewa-
nia można się przenieść na wyżej położone ławy, zwiększając w ten sposób
oddziaływanie ciepła na ustrój. Pod ciało należy podłożyć suchy ręcznik.
Polewanie wodą kamieni sauny, wzmagające dodatkowo efekt prze-
grzania, stosuje się w zależności od zdolności przystosowania się danej
osoby do wysokiej temperatury. Może być ono wykonywane już w czasie
pierwszego wejścia lub też dopiero w następnych. Ze względów bezpieczeń-
stwa przyjęto również zasadę, że w saunie mogą uczestniczyć co najmniej
dwie osoby. Jest również w zwyczaju, że w saunie nie prowadzi się rozmów.
W celu zwiększenia odczynu ze strony naczyń krwionośnych skóry, w tej
fazie zabiegu można stosować rozcieranie specjalnymi szczotkami lub też
chłostanie cienkimi gałązkami brzozy. Osoby gorzej znoszące wysoką
temperaturę mogą w czasie nagrzewania chłodzić twarz i okolicę serca
zimną wodą, korzystając ze znajdującego się w komorze sauny kranu
z zimną wodą.
Faza ochładzania. W tym celu stosuje się różne sposoby, takie jak wyjście
na świeże powietrze, polewanie, zanurzenie w basenie z zimną wodą
(zwykle o temperaturze nie niższej od 18°C), poddanie się natryskowi lub
rozcieranie śniegiem. Należy pamiętać, że zanurzenie w zimnej wodzie
może spowodować znaczne podwyższenie ciśnienia krwi, stąd zabieg ten
można stosować tylko u osób ze sprawnym układem krążenia. W celu
zwiększenia efektu chłodzenia, w tym również dróg oddechowych, stosuje
się specjalny sposób oddychania, polegający na wydłużeniu fazy wydechu.
Dzięki takiemu postępowaniu w czasie wdechu wnika do płuc większa
objętość powietrza. Należy pamiętać, że ochładzanie ustroju nie może być
gwałtowne, bowiem takie postępowanie może wywołać niekorzystne
odczyny.
Po ochłodzeniu wskazane jest ogrzanie stóp ciepłą wodą. Po zakoń-
czeniu fazy ochładzania należy umyć skórę chłodną wodą bez używania
mydła. Po dokładnym osuszeniu skóry przystępuje się do. kolejnej fazy
nagrzewania. Łączny czas fazy ochładzania nie powinien być dłuższy od 12
minut.
Należy pamiętać, że warunkiem prawidłowego przeprowadzenia sauny
jest zarówno dobre przegrzanie, jak i należyte ochłodzenie.
Po zakończeniu sauny stosuje się zwykle chłodną kąpiel, a następnie
20-30 minutowy wypoczynek, w czasie którego wskazane jest wypicie
umiarkowanej ilości wody mineralnej lub soku owocowego, czy też
z warzyw. Szczególnie polecany jest sok pomidorowy, ze względu na dużą

34
zawartość potasu. Niewskazane, a wręcz szkodliwe, jest używanie napojów
alkoholowych zarówno przed, jak i po zakończeniu sauny.
W czasie jednego seansu sauny stosuje się zwykle dwa lub trzy kolejne
wejścia do gorącej komory. Do utrzymania dobrej ogólnej sprawności
wystarcza jeden zabieg sauny w tygodniu. Z uzasadnionych powodów
można ją stosować 2 lub 3 razy w tygodniu.
Działanie sauny na ustrój. Polega ono głównie na obciążeniu mechaniz-
mów termoregulacyjnych i wywołaniu następczych zmian odczynowych
w całym ustroju. Zmiany te zależą od fazy zabiegu.
Faza nagrzewania. W tej fazie sauny wysoka temperatura działa na skórę
i błonę śluzową dróg oddechowych. Bezpośrednim tego następstwem jest
podwyższenie przemiany materii, średnio o 11%.
Zwiększone wydzielanie potu, będące podstawowym elementem mecha-
nizmu ochładzania ustroju, rozpoczyna się dopiero po upływie ok. 3 minut
od rozpoczęcia nagrzewania i osiąga maksimum po 10 minutach. Przy
wydzielaniu potu na poziomie 20-30 g/min zwiększa się ono o ok. 10 g.
Utrata wody wydzielonej z potem jest znaczna i wynosi zwykle 400 do 800
ml, a w wypadku szczególnie intensywnego obciążenia cieplnego może
nawet sięgać 2000 ml. W tym momencie warto dodać, że panujący
powszechnie pogląd o odchudzającym wpływie sauny jest błędny. Ubytek
bowiem ciężaru ciała jest chwilowy i spowodowany wydzielaniem wody
z potem. Intensywne pocenie powoduje siłą rzeczy wydalanie stosownych
do objętości potu ilości sodu, chloru, potasu, kwasu moczowego, mocznika
oraz innych produktów przemiany materii. Stąd celowe jest, aby po
zakończeniu seansu sauny uzupełnić te ubytki, podając odpowiednie
napoje.
Zachodzące w tej fazie zabiegu intensywne oddziaływanie cieplne
powoduje znaczne przegrzanie ustroju. Temperatura wnętrza ciała może
osiągnąć 39°C, a temperatura powierzchni skóry nawet 42°C. Powrót do
temperatury normalnej występuje dość wolno.
Wysoka temperatura powietrza oddziałuje równie intensywnie na układ
oddechowy. Występuje przyspieszenie oddychania do 24-36 oddechów na
minutę. Zwiększa się również pojemność życiowa płuc i minutowa
pojemność oddechowa. W wyniku znacznej hiperwentylacji dochodzi do
obniżenia we krwi ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla oraz podwyż-
szenia ciśnienia parcjalnego tlenu. W fazie tej zwiększa się również
wydzielanie gruczołów błony śluzowej dróg oddechowych. Zmniejsza się

3* 35
natomiast napięcie mięśni gładkich oskrzeli, co zmniejsza opory od-
dechowe.
Rozpatrując działanie sauny, należy szczególnie podkreślić wpływ fazy
ogrzewania na układ krążenia. Występuje w niej bowiem znaczne roz-
szerzenie naczyń krwionośnych skóry, a jednocześnie zgodnie z prawem
Dastre-Morata, zwężenie ich we wnętrzu ciała, co powoduje w efekcie
przemieszczenie krwi na obwód. Powoduje to oczywiście upośledzenie
ukrewienia i dostawy tlenu do tkanek i narządów głębiej położonych.
Zmiany te jednak uważa się za korzystne, bowiem wyzwalają one
mechanizmy adaptacyjne, wyrażające się między innymi zwiększeniem
liczby krwinek czerwonych, usprawnieniem gospodarki tlenowej oraz
zwiększeniem liczby czynnych naczyń włosowatych w narządach wewnę-
trznych i mięśniach.
Przegrzewanie w komorze sauny wpływa również na czynność serca.
Częstość akcji serca wzrasta do 100-120/min, zwiększa się pojemność
minutowa oraz prędkość przepływu krwi w naczyniach. Opory obwodowe
krążenia ulegają zmniejszeniu, głównie z powodu rozszerzenia i zmniej-
szenia napięcia naczyń obwodowych oraz otwarcia połączeń żylno-tęt-
niczych. Amplituda ciśnienia krwi ulega zwiększeniu dzięki obniżeniu
wartości ciśnienia rozkurczowego. Należy pamiętać jednak, że długie
przebywanie w saunie o bardzo wysokiej temperaturze prowadzi do
podwyższenia ciśnienia skurczowego krwi.
Przegrzanie wywiera również wpływ na czynność wydzielniczą nerek.
Zależy ona od temperatury powietrza w komorze sauny i czasu jego
oddziaływania.
Ustalono, że po pobycie w saunie ulega zwiększeniu wydzielanie przez
przysadkę hormonu adrenokortykotropowego, jak również kortyzolu
i amin katecholowych przez nadnercza, które ustępuje po kilku lub
kilkunastu godzinach. Systematyczne stosowanie sauny pobudza wy-
dzielanie wewnętrzne, szczególnie hormonów kory nadnerczy. Zwiększenie
wydzielania kortyzolu podwyższa wydolność wysiłkową. Ostatnio pod-
kreśla się również korzystny wpływ sauny na odporność ustroju.
Faza ochładzania. Ochładzanie ustroju powoduje zmniejszenie częstości
akcji serca, jak również podwyższenie ciśnienia rozkurczowego krwi.
Dlatego uważa się, że intensywne ochładzanie jest przeciwwskazane u osób
z chorobą nadciśnieniową.
Wskazania do stosowania sauny. Atrakcyjność oraz łatwość dawkowania
czynnika termicznego czyni, że sauna jest dość często stosowana w celach

36
leczniczych. W istocie jednak brak jest bezpośrednich wskazań medycz-
nych do jej stosowania. Obecnie uważa się, że głównym celem sauny jest
pielęgnacja ciała, odprężenie, odpoczynek po intensywnych wysiłkach
fizycznych oraz zwiększenie wydolności organizmu. Pośrednie wskazania
do stosowania leczniczego sauny obejmują przewlekłe schorzenia gość-
cowe, chorobę zwyrodnieniową stawów, nadciśnienie tętnicze okresu
I i I/II wg podziału WHO, stany pourazowe narządu ruchu, niektóre
choroby skóry, jak np. trądzik, oraz przewlekłe stany zapalne narządów
rodnych.
Przeciwwskazania. Do przeciwwskazań stosowania sauny zalicza się:
- ostre i przewlekłe choroby zakaźne oraz stwierdzone ich nosiciel-
stwo,
- ostre choroby gorączkowe, w tym również początkowy okres
choroby przeziębieniowej,
- skłonność do krwawień,
- schorzenia przewlekłe, takie jak gruźlica, choroba nowotworowa,
choroby nerek, wątroby oraz niedokrwistość,
- niektóre choroby skóry,
- ciąża powikłana zatruciem ciążowym lub niedokrwistością,
- zaburzenia wydzielania wewnętrznego, takie jak nadczynność gru-
czołu tarczowego, obrzęk śluzowaty oraz niedomoga kory nadnerczy,
- padaczka i stany psychotyczne,
- choroby układu krążenia, w tym stabilna i niestabilna choroba
wieńcowa, stany po przebytym zawale mięśnia sercowego, stany po
wylewach krwawych, uogólniona miażdżyca, zarostowe schorzenia naczyń
krwionośnych oraz zakrzepowe zapalenie żył,
- jaskra.
Przeciwwskazania do stosowania sauny stanowią również alkoholizm
i narkomania.

Zabiegi cieplne przy użyciu parafiny

Do zabiegów używa się parafiny stałej (paraffinum solidum), która jest


węglowodorem nienasyconym, otrzymywanym w procesie destylacji frak-
cjonowanej ropy naftowej; wzór sumaryczny od C 1 9 H 4 0 do C 3 5 H 7 2 .

37
Uzyskana drogą syntetyczną parafina może zawierać w cząsteczce do 400
atomów węgla. Czysta chemicznie parafina jest ciałem stałym, którego
temperatura topnienia wynosi od 42 do 54°C, a temperatura wrzenia
250°C. Duża pojemność cieplna i małe przewodnictwo cieplne czynią ją
szczególnie przydatną do zabiegów ciepłoleczniczych, ze względu na
powolne oddawanie ciepła.
Metodyka zabiegów. Parafinę przygotowuje się w specjalnej, tzw.
parafinowej kuchni. Składa się ona ze zbiornika na parafinę oraz
elektrycznego urządzenia ogrzewczego z układem termoregulacyjnym,
umożliwiającym utrzymywanie stałej, odpowiedniej temperatury (ryc. 4).
W celu nadania parafinie właściwości plastycznych do 20 kg roztopionej
parafiny stałej dodaje się 1 1 parafiny ciekłej (paraffinum liquidum). Parafinę
można używać wielokrotnie po oczyszczeniu i wyjałowieniu w tem-
peraturze do 100°C. W warunkach domowych parafinę do zabiegów
przygotowuje się w naczyniu zanurzonym w kąpieli wodnej.

Ryc. 4. Kuchnia parafinowa produk-


cji firmy Chirana.

Okład parafinowy. Parafiną o temperaturze ok. 60°C pokrywa się za


pomocą płaskiego pędzla miejsce poddane okładowi tak długo, aż jej
warstwa osiągnie grubość 1 -2 cm. Ponieważ pierwsza warstwa parafiny
szybko stygnie, stanowi więc ona niejako ochronę przed nadmiernym
przegrzaniem skóry. Nałożoną na skórę warstwę parafiny owija się

38
dokładnie papierem woskowym, ceratką lub folią plastykową i ciepłym
kocem. Czas zabiegu wynosi 30 - 60 min. Okłady z parafiny można również
wykonywać w odmienny sposób. Na skórę pokrytą cienką warstwą
parafiny nakłada się zamoczoną w parafinie pikowaną „kołderkę",
składającą się z kilku lub kilkunastu warstw gazy o odpowiednich
rozmiarach. Dalsze postępowanie nie odbiega od podanego uprzednio.
Jest jeszcze inny sposób wykonywania okładów parafinowych, a mianowi-
cie tzw. skarpetki lub rękawice parafinowe. Przez kilkakrotne zanurzenie
stopy lub dłoni w parafinie uzyskuje się odpowiednio grubą jej warstwę,
a następnie postępuje analogicznie, jak w okładach opisanych wyżej.
Kąpiel parafinowa miejscowa. Zabieg ten wykonuje się w specjalnej
wannie, przystosowanej kształtem do kończyny górnej lub dolnej. Urzą-
dzenie ogrzewcze, znajdujące się w ścianie naczynia, umożliwia utrzymy-
wanie stałej temperatury parafiny w granicach 40-50°C. Czas kąpieli
wynosi 30-50 min.
Lecznicze działanie parafiny. Skutki lecznicze zabiegów parafinowych są
związane z właściwościami fizycznymi parafiny. Dzięki dużej pojemności
cieplnej i ograniczonemu przewodnictwu cieplnemu utrzymuje ona długo
ciepło i wolno oddaje je otoczeniu. Wykazuje ona również przy stygnięciu
właściwość zmniejszania swej objętości o 10-20% i w związku z tym
warstwa parafiny, obejmująca np. kończynę, wywiera na nią ucisk, który
dodatkowo zwiększa się przy wzroście objętości przegrzanej w czasie
zabiegu kończyny. Właściwość ta z jednej strony zwiększa przekazywanie
tkankom ciepła, z drugiej zaś - dzięki uciśnięciu naczyń skórnych
—zmniejsza odprowadzanie ciepła z prądem krwi. Temperatura skóry pod
okładem waha się od 39 do 41°C i jest optymalna dla wzmożenia
aktywności procesów przemiany tkankowej. Bezpośrednio po zdjęciu
okładu parafinowego skóra jest spocona, blada i gorąca, po czym szybko
ulega zaczerwienieniu w wyniku roszerzenia naczyń. Właściwości fizyczne
parafiny sprawiają, że zabiegi wykonane przy jej użyciu usprawniają
krążenie w naczyniach włosowatych skóry, wzmagają procesy utleniania
tkankowego i ułatwiają resorpcję i wydalanie z tkanek toksycznych
produktów procesu zapalnego.
Wskazania. Nie odbiegają one od ogólnie przyjętych zasad stosowania
ciepła. Zabiegi parafinowe są jednak szczególnie przydatne w leczeniu
stanów zapalnych stawów i tkanek miękkich kończyn, których kształt
umożliwia wykorzystanie ucisku występującego w czasie stygnięcia pa-
rafiny.

39
Leczenie zimnem

Polega ono na obniżaniu temperatury tkanek. W zależności od rodzaju


zastosowanej metody, oziębienie tkanek zachodzi drogą przewodzenia lub
przenoszenia ich energii cieplnej do użytego w danej metodzie środowiska
oziębiającego o odpowiednio niskiej temperaturze.
Zabiegi lecznicze z wykorzystaniem niskich temperatur dzieli się na
miejscowe i ogólne. Celem zabiegów miejscowych jest obniżenie tem-
peratury skóry i tkanek głębiej położonych, zaś w zabiegach ogólnych
oziębienie całego ustroju ze wszystkimi tego faktu następstwami fizjo-
logicznymi. Intensywność wymienionych zabiegów zależy w pierwszym
rzędzie od temperatury, następnie od przyjętego w danej metodzie sposobu
oziębiania powierzchni ciała poddanej zabiegowi oraz czasu jego trwania.
Niskie temperatury wykorzystuje się również do zabiegów kriochirur-
gicznych, polegających na kontrolowanym zamrażaniu, aż do nieod-
wracalnego uszkodzenia, patologicznie zmienionych tkanek. Zabiegi te
znajdują zastosowanie w dermatologii, chirurgii, okulistyce, laryngologii
i ginekologii. Zaletą ich, w porównaniu z klasycznymi metodami chirur-
gicznymi, jest bezbolesność, prawie całkowite wyeliminowanie krwawienia
oraz powstanie w ich następstwie w miarę kosmetycznej blizny skóry.
Praktycznie nie obarczają one chorego i mogą być wykonywane bez
względu na wiek oraz choroby współistniejące. Szczegółowe omówienie
metod kriochirurgicznych nie mieści się w tematyce niniejszego podręcz-
nika.

Wpływ zimna na organizm

Reakcje ustroju na zimno można podzielić na miejscowe oraz ogólnoust-


rojowe. Ich rodzaj zależy od tego, czy zimno działa miejscowo, czy też na
całą powierzchnię ciała. Nasilenie odczynów i ich charakter zależą od

40
różnicy między temperaturą ciała a temperaturą stosowanego bodźca
zimnego. Dlatego też odczyny ustroju, będące wynikiem działania skrajnie
niskich temperatur, wykazują określoną specyfikę, wykorzystywaną prak-
tycznie w leczeniu zimnem. Mimo że do chwili obecnej wiele z tych
odczynów nie zostało jeszcze dokładnie wyjaśnionych, to aktualna wiedza
w tym zakresie pozwala wiele z nich wykorzystać w celach leczniczych.
Obniżenie temperatury otoczenia do wartości niższych od obojętnego
punktu cieplnego skóry, czyli mówiąc inaczej temperatury niższej od strefy
komfortu cieplnego, uruchamia adaptacyjne mechanizmy regulacji ciepl-
nej ustroju, mające na celu zmniejszenie utraty ciepła. Skurcz naczyń
krwionośnych skóry i tkanki podskórnej, występujący pod wpływem
niskich temperatur, zmniejsza przepływ krwi i ogranicza w ten sposób
oddawanie ciepła otoczeniu. Jest to reakcja odruchowa, będąca następ-
stwem pobudzenia receptorów zimna skóry. Zachodzi ona w wyniku
wyładowań powstałych we włóknach współczulnych unerwiających naczy-
nia krwionośne. Nasilenie tej zmiany zależy zarówno od temperatury, jak
i od szybkości jej obniżania w czasie. Może być ono także kształtowane
przez temperaturę wnętrza ciała, czyli jego części rdzennej.
Reakcje naczynioruchowe są najsilniej wyrażone w obrębie kończyn
górnych i dolnych. Skurcz naczyń skóry i tkanki podskórnej przemieszcza
krew do głębiej położonych tkanek kończyn, zwiększając przepływ krwi
przez duże tętnice i żyły. W ten sposób ciepło niesione z jej prądem nie
dociera do naczyń powierzchownych, co stanowi mechanizm ochronny
przed utratą ciepła.
Ze względów praktycznych warto dodać, że reakcje naczynioruchowe są
wyjątkowo słabe w skórze głowy. Tak np. w spoczynku, w temperaturze
4°C utrata ciepła z tego rejonu wynosi aż 40% całkowitej ilości ciepła
powstającej w ustroju. Być może jest to mechanizm ochraniający mózg
przed przegrzaniem. Nawiasem mówiąc powszechnie przyjęta jest zasada
wyłączania głowy z intensywnych zabiegów zarówno ciepłych, jak i zim-
nych.
Przy okazji omawiania zachodzących pod wpływem zimna zmian
naczynioruchowych powierzchownych naczyń krwionośnych warto wspo-
mnieć o bardzo interesującym mechanizmie regulacji cieplnej, jakim są tzw.
fale Lewisa. To zjawisko przystosowawcze polega na okresowym zwężaniu
i rozszerzaniu się naczyń powierzchownych. Tak więc np. po oziębieniu
skóry do temperatury zamarzania wody, po pewnym czasie skurcz naczyń
ustępuje i ulegają one rozszerzeniu. Zwiększony w ten sposób przepływ

41
krwi powoduje podwyższenie temperatury skóry do ok. 8°C. W kolejnej
fazie występuje skurcz naczyń, a następnie kolejne ich rozszerzenie.
Zjawisko to przedstawiono graficznie ryc. 5. Jego znaczenie dla ochrony
skóry przed odmrożeniem oraz fizykalnej praktyki leczniczej jest oczywi-
ste. Zachodzący pod wpływem zimna skurcz naczyń powierzchownych
tkanek ustroju powoduje zwiększenie oporu naczyniowego na obwodzie,
czego następstwem jest podwyższenie ciśnienia skurczowego krwi i ob-
ciążenie serca pracą zwiększającą zapotrzebowanie na tlen. Mimo że praca
serca zwiększa się, to jednak w tych warunkach częstość jego skurczów
maleje. Zachodzące pod wpływem zimna zmiany w czynności układu
krążenia nie mają praktycznego znaczenia u ludzi zdrowych. Muszą one
być jednak poważnie traktowane u osób z chorobą wieńcową, czy
nadciśnieniem, u których ekspozycja na zimno może wyzwolić bóle
dławicowe, czy też znaczny wzrost ciśnienia krwi.

Ryc. 5. Fale Levisa (wg Kozłowskiego).

Kolejnym mechanizmem adaptacyjnym regulacji cieplnej ustroju jest


drżenie z zimna. Polega ono na, występujących w warunkach oziębienia
ustroju, mimowolnych drobnych skurczach mięśni, będących źródłem
energii cieplnej. Ważna dla regulacji cieplnej jest również zachodząca pod
wpływem zimna aktywacja układu adrenergicznego oraz występujące
w tych warunkach zwiększenie przemiany materii, mające na celu wyrów-
nanie utraty ciepła.
Zimne zabiegi powodują również zwolnienie i pogłębienie oddechu,
wzmożenie czynności wydzielniczej nerek oraz zmniejszenie lub zahamo-
wanie wydalania potu.
Ze względów praktycznych należy stwierdzić, że krótkotrwałe zabiegi
zimne, których wpływ na wybrane układy ustroju przedstawiono w tabeli
3 (str. 54), powodują zwiększenie pobudliwości obwodowych nerwów

42
czuciowych i ruchowych oraz zwiększenie napięcia mięśni. Dla odróż-
nienia, długotrwałe zabiegi zimne o bardzo niskiej temperaturze powodują
podwyższenie progu bólu, zmniejszenie pobudliwości włókien nerwowych
i szybkości ich przewodzenia oraz obniżenie napięcia mięśni. Występujące
w wyniku tych zabiegów zmniejszenie lub zniesienie bólu oraz obniżenie
napięcia mięśni mają duże znaczenie w postępowaniu leczniczym, szczegól-
nie w chorobach narządu ruchu. Ważnym działaniem terapeutycznym
zimnych zabiegów leczniczych jest wpływ przeciwzapalny i przeciw-
obrzękowy.

Zimne zabiegi miejscowe

Istnieje wiele znanych od dawna sposobów miejscowego stosowania zimna


w celach leczniczych. Niektóre z nich, jak np. masaż lodem czy nacieranie
lodem nie znajdują obecnie szerszego zastosowania. Do częściej wykony-
wanych należą:

Zimne okłady lub zawijania

Zabiegi te wykonuje się przy użyciu chust oziębionych do żądanej


temperatury albo worków gumowych (plastykowych) napełnionych zimną
wodą lub lodem. Do tego celu używa się obecnie specjalnie produkowa-
nych woreczków z tworzywa sztucznego, zawierających specjalny żel.
Oziębione w zamrażalniku są bardzo łatwe w użyciu.
W niektórych uzdrowiskach wykonuje się zimne okłady z solanki.
W tym celu gąbkę wiskozową moczy się w solance, następnie wkłada do
woreczka ze sztucznego tworzywa i oziębia w zamrażalniku do tem-
peratury ok. — 20°C. Zachowanie tej temperatury jest ważne, ponieważ
w niższej temperaturze (ok. — 30°C) zwilżone solanką gąbki tracą elastycz-
ność, co utrudnia wykonanie zabiegu.

43
Oziębienie przy użyciu ciekłego chlorku etylu

Wydobywający się z pojemnika ciekły chlorek etylu silnie działa oziębiają-


co w wyniku jego rozprężania oraz pobierania ciepła na parowanie. Jest on
stosowany do znieczulenia w małych zabiegach chirurgicznych oraz
urazach sportowych.

Zabiegi miejscowe przy użyciu zimnego powietrza

Do tego celu używa się specjalnie skonstruowanego urządzenia (ryc. 6).


Składa się ono ze zbiornika na ciekły azot, wyposażonego w wentyl
nastawczy, regulujący wpływ pozostającego pod ciśnieniem gazu ze
zbiornika. Wentyl połączony jest z elastycznym przewodem zakończonym
dyszą, z której wydobywa się strumień mieszaniny powietrza i roz-
prężonego azotu. U wylotu dyszy temperatura gazów waha się od — 100 do
- 180°C. W czasie zabiegu należy wykonywać ruchy okrężne nad powierz-
chnią ciała objętą zabiegiem, aby uniknąć grożącego odmrożeniem,
punktowego działania gazu. Jeśli zabieg dotyczy stawu, poleca się wykony-
wanie w nim ruchów czynnych w czasie oziębiania, a po jego zakończeniu
- intensywnych ćwiczeń ruchowych. Zabieg, w zależności od wskazań
i tolerancji chorego, trwa od 1 do 3 minut i może być powtarzany
trzykrotnie w czasie dnia. Należy pamiętać, aby skóra w okolicy zabiegu
była przed jego wykonaniem dokładnie osuszona. Omawiany zabieg
powinien być wykonywany przez kwalifikowany personel i nadzorowany
przez lekarza.
Wskazania do stosowania zimnych zabiegów miejscowych są bardzo
rozległe i związane z ich wpływem przeciwzapalnym, przeciwbólowym,
przeciwobrzękowym oraz zmniejszającym napięcie mięśni. Należą do nich:
choroby narządu ruchu
- stany po urazach i przeciążeniach (w czasie do 5 dni od urazu),

44
- obrzęk po złamaniu kości oraz zwichnięciach i skręceniach stawów,
- ostre zapalenia tkanek miękkich okołostawowych;
choroby gośćcowe
- reumatoidalne zapalenie stawów w okresie ostrym oraz zaostrzenia,
— artropatia łuszczycowa,
- stany bólowe w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów,
- zespoły zapaleń okołostawowych w okresie ostrym,
— ostra postać dny;
choroby układu nerwowego
- nerwobóle nerwów obwodowych oraz zespoły bólowe rwy kulszowej
i ramiennej w okresie ostrym,
- w stanach wzmożonego napięcia mięśni jako przygotowanie do
kinezyterapii.
Spośród innych schorzeń, w których wskazane jest stosowanie miej-
scowych zabiegów zimnych, należy wymienić okres początkowy zakrzepo-
wego zapalenia żył, obrzęk limfatyczny kończyny górnej po radykalnej

Ryc. 6. Urządzenie do miejscowej terapii zi-


mnym powietrzem ..Kriopol RM" produkcji
Kriomedycznego Centrum Naukowo-Produ-
kcyjnego w Warszawie, ul. Prymasa Tysiąc-
lecia 62.

45
operacji raka sutka, oparzenia, ostry ból zęba, stan po zabiegach chirur-
gicznych w obrębie jamy ustnej oraz szczęki i żuchwy.
W chorobach narządu ruchu, gośćcowych oraz układu nerwowego, jeśli
jest to możliwe, zaleca się wykonywanie ćwiczeń ruchowych bezpośrednio
po zimnym zabiegu.
Przeciwwskazania do stosowania zimnych zabiegów miejscowych obej-
mują stany nadwrażliwości na zimno, choroby, w których jest ono
czynnikiem wywoławczym, jak np. krioglobulinemia, hemoglobinuria
napadowa nocna, zespół Raynauda i inne. Przeciwwskazania obejmują
również zespół Sudecka, zmiany skóry popromienne, zapalenie miedniczek
nerkowych, zapalenie pęcherza moczowego, stany wyniszczenia i osłabie-
nia, odmroziny oraz zespoły ciasnoty przedziałów powięziowych.

Ogólne zabiegi zimne

Celem ich jest obniżenie temperatury ustroju, czyli hipotermia. Mogą to


być różnego rodzaju zabiegi intensywnie oziębiające organizm, np. przez
stosowanie na całe ciało zimnych okładów lub zawijań w prześcieradła
wychłodzone w zamrażalniku. Ze względu na uciążliwości związane
z wykonaniem tego rodzaju zabiegów są one obecnie rzadko stosowane.

Ogólna terapia zimnem

Metoda ta w jej nowoczesnym ujęciu została wprowadzona do lecznictwa


na początku lat osiemdziesiątych bieżącego stulecia w Republice Federal-
nej Niemiec. Polega ona na krótkotrwałym poddaniu całego ciała człowie-
ka (z wyjątkiem głowy) działaniu niskiej temperatury, zwykle około
— 11O°C. Oziębienie uzyskuje się dzięki zanurzeniu osoby poddanej
zabiegowi w obłoku bardzo zimnego powietrza.

46
Zabieg wykonuje się przy użyciu specjalnego zestawu zabiegowego,
w skład którego wchodzą:
- zespół urządzeń wytwarzających obłok gazowy o ściśle określonych
rozmiarach i temperaturze,
— kabina zabiegowa,
— pulpit sterowniczy.
Zespół urządzeń wytwarzających obłok gazowy działa w następujący
sposób. Sprężone, pozbawione pary wodnej powietrze zostaje przekazane
do wymiennika ciepła, do którego ze specjalnego zbiornika, w sposób
kontrolowany przez zawór nastawczy, zostaje doprowadzony ciekły azot,
stanowiący w danym wypadku źródło zimna. Ciekły azot obniża w wy-

Ryc. 7. Urządzenie do ogólnej terapii zimnem, produkcji niemieckiej firmy Messer Grics-
heim GmbH — Dusseldorf.

47
mienniku temperaturę strumienia sprężonego powietrza, które izolowany-
mi przewodami zostaje doprowadzone do zespołu dysz umieszczonych
w kabinie zabiegowej.
W odróżnieniu od uprzednio stosowanych, nowoczesne kabiny do
ogólnej terapii zimnem są z przodu otwarte (ryc. 7). Umożliwia to
obserwację oraz bezpośredni kontakt z osobą poddaną zabiegowi. W czte-
rech kątach kabiny umocowane są listwy z dyszami szczelinowymi, które
za pomocą urządzenia elektromechanicznego mogą być sytuowane na
odpowiedniej wysokości. Umożliwia to kształtowanie rozmiarów obłoku
gazowego, a co najważniejsze - - wyłączenie głowy chorego ze strefy
oddziaływania niskiej temperatury. Napływające zimne powietrze jest
systematycznie odprowadzane na zewnątrz przez układ działający na
zasadzie podciśnienia. Dzięki temu możliwe jest utrzymanie stałych
rozmiarów zimnego obłoku gazowego oraz wyeliminowanie jego wpływu
na temperaturę pomieszczenia, w którym ustawiona jest kabina zabie-
gowa.
Urządzenia regulacyjne i kontrolne, znajdujące się w pulpicie sterow-
niczym, pozwalają ustawić główne parametry zabiegu, takie jak tem-
peratura (do — 180°C) oraz ciśnienie sprężonego powietrza i rozprężające-
go się ciekłego azotu. Indywidualne parametry zabiegu nastawia się na
elektronicznej tablicy wyposażonej w zespół sensorów.
Czas zabiegów, w którym chory pozostaje w pozycji stojącej, niejako
zanurzony w zimnym obłoku gazowym, wynosi od 1 do 4 minut — zwykle
trwa on 3 minuty. Dotychczasowe doświadczenie wskazuje na skuteczność
tej terapii w przewlekłych zapaleniach stawów. Uzyskuje się zmniejszenie
lub zniesienie bólu oraz zwiększenie ruchomości stawów. Stwierdzono
również skuteczność ogólnej terapii zimnem w leczeniu spastycznego
nieżytu oskrzeli. Rozszerzenie zakresu wskazań do stosowania omawianej
metody leczenia wymaga dalszych badań.
Wodolecznictwo

Wodolecznictwo, zwane również hydroterapią, jest działem lecznictwa


fizykalnego, w którym wykorzystuje się oddziaływanie wody na ustrój.
Właściwości fizyczne wody czynią ją szczególnie przydatną do tych celów.
Może być ona stosowana we wszystkich trzech jej stanach skupienia,
a mianowicie: cieczy, lodu oraz pary wodnej.

Wpływ zabiegów wodoleczniczych


na ustrój

Podstawową rolę w zabiegach wodoleczniczych odgrywa czynnik termicz-


ny. Wpływ bodźców termicznych na ustrój zależy od następujących
czynników:
natężenia bodźca termicznego, które określa różnica między tem-
peraturą wody a temperaturą ustroju,
- okoliczności fizycznych towarzyszących oddziaływaniu na ustrój
bodźca termicznego,
możliwości termoregulacyjnych ustroju,
- czasu działania bodźca,
— zmiany natężenia bodźca w czasie,
— powierzchni, na którą działa bodziec termiczny,
— właściwości fizycznych środowiska, które wchodzi w bezpośredni
kontakt ze skórą.
Istotne znaczenie w praktyce zabiegów wodoleczniczych ma odczuwanie
przez człowieka temperatury wody. Skala odczuwania bodźców termicz-

4 Fizykoterapia 49
nych jest zawarta między odczuciem zimna oraz ciepła. Wyróżnia się w tym
zakresie wiele stanów pośrednich, co ma duże znaczenie praktyczne.
Wyróżnia się zatem gorąco, ciepło, letnio, obojętnie, chłodno i zimno.
Przekroczenie określonej granicy ciepła lub zimna może prowadzić do
uszkodzenia tkanek, nazywanego w skrajnych sytuacjach oparzeniem lub
odmrożeniem.
Zakres temperatury, w którym nie odczuwa się ani ciepła, ani zimna,
nazwano strefą komfortu cieplnego. Zależy ona od średniej temperatury
skóry i jest bliska tzw. cieplnemu punktowi obojętnemu skóry, który w tym
przypadku odpowiada temperaturze 33°C mierzonej na tułowiu. Zakres
temperatury, odpowiadającej strefie komfortu cieplnego, jest różny u róż-
nych osób i zależy od wielu czynników, w tym również od stanu
psychicznego. Przy okazji należy dodać, że obojętnego punktu cieplnego
skóry, wynikającego ze średniej temperatury ciała, nie należy mylić
z obojętnym punktem cieplnym skóry, którego wartość zależy od wła-
ściwości fizycznych środowiska przekazującego lub pobierającego ciepło
od ustroju. W warunkach środowiska wodnego obojętny punkt cieplny
skóry mieści się w zakresie 34-36°C, a dla powietrza wynosi około 20°C.
Z tego więc powodu kąpiel w wodzie o temperaturze 25°C jest odczuwana
jako chłodna, ponieważ dzięki dobremu przewodnictwu cieplnemu wody
ciepło z ustroju szybko przechodzi do wody. Te same okoliczności
decydują, że kąpiel w powietrzu o tej samej temperaturze jest odczuwana
jako ciepła, ponieważ gorsze przewodnictwo cieplne powietrza utrudnia
oddawanie ciepła przez ustrój. Znajomość wymienionych faktów ma duże
znaczenie w warunkach wykonywania zabiegów wodoleczniczych, umoż-
liwia bowiem właściwą ocenę doznań osoby poddanej ich działaniu.
Istnieje kilka skal odczuwania przez człowieka temperatury wody. Dla
celów praktycznych przydatny jest podział, w którym wyróżnia się:
- wodę zimną (8-20°C),
- wodę chłodną (21-27°C),
- wodę letnią (28-33°C),
- wodę ciepłą (34-37°C),
- wodę gorącą (38-42°C).
Podział ten, aczkolwiek niedokładny, może być z powodzeniem stoso-
wany w ustalaniu temperatury wody do zabiegów wodoleczniczych.
Dokładniejszy jest opracowany przez Cordesa na użytek hydroterapii
6-stopniowy podział odczuwania temperatury wody, który przedstawiono
w tabeli 2.

50
Tabela 2
Skala odczuwania temperatury wody (wg Cordesa). Temperatura subiektywnie obojętna 34°C

Wpływ czynników termicznych na ustrój polega na oddziaływaniu na


regulację cieplną ustroju. Znajomość złożonych mechanizmów tego proce-
su fizjologicznego jest niezbędna do zrozumienia zabiegów wodolecz-
niczych oraz ich właściwego stosowania. Mechanizmy te zostały szczegóło-
wo omówione w rozdziale poświęconym ciepłolecznictwu.
Należy pamiętać jednak, że regulacja cieplna ustroju zanurzonego
w wodzie różni się w istotny sposób od regulacji zachodzącej w powietrzu.
Wpływają na to właściwości fizyczne wody, a w szczególności jej przewod-
nictwo — około 25 razy większe od przewodnictwa cieplnego powietrza
- oraz ciepło właściwe, kilka tysięcy razy większe aniżeli powietrza.
Drugim, bardzo ważnym ograniczeniem regulacji cieplnej ustroju zanurzo-
nego w wodzie jest wyeliminowanie możliwości jego oziębienia przez
pocenie się, a mówiąc innymi słowy, przez pobieranie z ustroju ciepła na
zamianę w parę wodną wody zawartej w pocie. Przyjmuje się, że
w umiarkowanej temperaturze wody utrata ciepła zanurzonego w niej
ustroju jest około 250 razy większa aniżeli w powietrzu o tej samej
temperaturze.
Jak już wspomniano temperatura wody stosowanej do zabiegów wodo-
leczniczych wywiera znaczny wpływ na układ krążenia. Krótkotrwałe
działanie zimna wywołuje w pierwszej fazie zblednięcie skóry, spowodowa-
ne skurczem powierzchownych naczyń, a po krótkim czasie ich roz-

51
szerzenie wyrażające się zaróżowieniem. Objawy te są wyrazem prawi-
dłowego odczynu skóry na zimno. Odczyn nieprawidłowy wyraża się
bladością skóry lub jej zasinieniem, gęsią skórką, dreszczami, przy-
spieszeniem akcji serca oraz złym samopoczuciem. Wystąpienie nieprawi-
dłowego odczynu na zimno jest wskazaniem do natychmiastowego prze-
rwania zabiegu wodoleczniczego. U osób źle znoszących zimno można
wyeliminować niekorzystne oddziaływanie przez grzanie ciała, rozcieranie,
ciepłą kąpiel lub napromienianie promieniami podczerwonymi.
Niezbyt intensywne ciepło powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych
skóry, a mianowicie tętniczek, naczyń włosowatych i żylnych. Prócz tego
dochodzi do otwarcia nieczynnych naczyń włosowatych. Wymienione
zmiany w stanie funkcjonalnym naczyń skóry powodują znaczne jej
przekrwienie, głównie o charakterze tętniczym.
Intensywny bodziec cieplny wywołuje krótkotrwały skurcz naczyń
krwionośnych skóry, wyrażający się jej zblednięciem, po którym następuje
ich rozszerzenie.
Zmiany stanu funkcjonalnego naczyń krwionośnych skóry, wywołane
działaniem bodźców termicznych, są wyrównywane przez antagonistyczne
reakcje naczyń wnętrza ciała. Ze względów praktycznych można przyjąć,
że przebiegają one zgodnie z prawem Dastre-Morata, które zostało
szczegółowo omówione w rozdziale poświęconym ciepłolecznictwu.
Zachodzące pod wpływem bodźców termicznych zmiany w ukrwieniu
skóry oraz różnych narządów powodują również zmiany w objętości krwi
krążącej. Tak np. w kąpieli ciepłej w wyniku przesunięcia krwi na obwód
dochodzi do zwiększenia, a w kąpieli zimnej do zmniejszenia tej objętości.
Temperatura wywiera również wpływ na czynność serca. Przyjmuje się,
że podwyższenie temperatury wnętrza ustroju o jeden stopień powoduje
przyśpieszenie częstości akcji serca o 18 na minutę. Jako przykład można
podać, że w ciepłej kąpieli czynność serca ulega przyśpieszeniu, zwiększa się
również objętość wyrzutowa i pojemność minutowa serca. W kąpieli
gorącej czynność serca ulega przyśpieszeniu, zmniejsza się jednak objętość
wyrzutowa. W kąpieli zimnej natomiast, w fazie rozszerzenia naczyń
krwionośnych skóry, czynność serca jest zwolniona. Zmniejsza się również
objętość wyrzutowa.
Zabiegi wodolecznicze wpływają również na prędkość przepływu krwi,
która zwiększa się w kąpieli ciepłej, a zmniejsza w kąpieli zimnej. Przyjmuje
się, że kąpiel ciepła zmniejsza obwodowe opory krążenia. W tym zakresie
pewien wpływ należy również przypisać ciśnieniu hydrostatycznemu,

52
działającemu przecież w trakcie kąpieli. W trakcie zabiegów wodolecz-
niczych ulega zmianie ciśnienie krwi. Zależy to od temperatury, a mówiąc
ściślej od reakcji naczyń skóry. Jako zasadę przyjęto, że ciśnienie krwi ulega
obniżeniu w fazie rozszerzenia tych naczyń, zaś podwyższeniu w fazie ich
zwężenia.
Stwierdzono również zależny od temperatury wpływ zabiegów wodo-
leczniczych na czynność układu oddechowego. Bodźce ciepłe przyśpieszają
oddech i zwiększają wentylację płuc, zimne zaś po krótkiej fazie zwięk-
szenia wentylacji powodują spłycenie i nieregularność oddychania. Chłod-
ne kąpiele natomiast powodują zwiększenie minutowej objętości od-
dechowej oraz wentylacji płuc.
W kąpielach o temperaturze wyższej od 34°C oraz niższej od 32°C
wzrasta zużycie tlenu przez ustrój, co jest naturalnym następstwem
procesów termoregulacyjnych, powodujących zwiększenie przemiany ma-
terii. W kąpieli wodnej ulega również zmianie czynność nerek. Jest ona
spowodowana wpływem temperatury oraz ciśnienia hydrostatycznego.
Kąpiel ciepła zwiększa wydzielanie nerek, zaś gorąca zmniejsza. Krótko-
trwałe zabiegi zimne mogą przejściowo zwiększać czynność wydzielniczą
nerek.
Zabiegi wodolecznicze wywierają wpływ na ośrodkowy i obwodowy
układ nerwowy. Przyjmuje się, że kąpiele ciepłe wpływają pobudzającą na
ośrodkowy układ nerwowy. Uważa się jednak, że długotrwałe kąpiele ciepłe
działają hamująco na ten układ. Kąpiele zimne zwiększają chęć do wysiłku,
ale jednocześnie zwiększają napięcie mięśni szkieletowych. Bodźce termicz-
ne wpływają również na przewodzenie włókien nerwowych. Bodźce zimne
zmniejszają prędkość przewodzenia impulsów w ruchowych i czuciowych
włóknach nerwowych.
Kąpiele zimne zwiększają wydzielanie hormonów kory nadnerczy,
a mianowicie glikokortykoidów i 17-ketosteroidów. Znaczne oziębienie
powoduje zmniejszenie wydzielania amin katecholowych, a zwiększa
wydzielanie przez przysadkę hormonu tyreotropowego, pobudzającego
gruczoł tarczowy do wydzielania tyroksyny.
Bodźce zimne wywierają również wpływ na czynność mięśni. Gwałtow-
ne, krótkie oziębienie pobudza skurcze mięśni, zaś znaczne ich oziębienie
ogranicza ich aktywność. W tabeli 3 przedstawiono wpływ zimnych
i ciepłych zabiegów wodoleczniczych na układy i narządy ustroju.
Ważną rolę w oddziaływaniu na ustrój zabiegów wodoleczniczych
odgrywają czynniki mechaniczne, do których zalicza się ciśnienie hydro-

53
Tabela 3
Wpływ zabiegów wodoleczniczych o różnej temperaturze na układy i narządy ustroju

Krótkotrwałe zabiegi Zabiegi przy użyciu Zabiegi przy użyciu


Układ/narząd przy użyciu wody ciepłej wody gorącej
wody zimnej

Naczynia krwiono- skurcz naczyń skór- rozszerzenie na- krótkotrwałe zwężenie


śne powierzchowne nych z następczym ich czyń skóry i na- naczyń z następczym
rozszerzeniem czyń podskórnych ich rozszerzeniem

Naczynia krwiono- odczyn drogą odruchową zgodnie z prawem Dastre-Morata


śne głębokie

Czynność serca zwolniona przyspieszona przyspieszona


Ciśnienie krwi podwyższone obniżone obniżone
Krew zabiegi ogólne: zabiegi ogólne: zabiegi ogólne:
zwiększenie liczby bez zmian pozorne zwiększenie
krwinek czerwonych zabiegi miejscowe: liczby krwinek czerwo-
i białych we krwi na- zwiększenie liczby nych i białych
czyń obwodowych krwinek białych w zabiegi miejscowe:
zabiegi miejscowe: miejscu zabiegu zagęszczenie krwi na
zwiększenie liczby skutek obfitego pocenia
krwinek białych w się
miejscu zabiegu
Układ oddechowy zwolnienie i pogłębie- przyspieszenie przyspieszenie i pogłę-
nie oddechu i spłycenie oddechu bienie oddechu
Układ nerwowy zwiększenie pobudli- zmniejszenie pobu- zmniejszenie pobudli-
wości obwodowych dliwości układu wości obwodowych
nerwów czuciowych nerwowego nerwów czuciowych
i ruchowych
Nerki wzmożenie czynności wzmożenie czyn- może wystąpić zmniej-
wydzielniczej ności wydzielniczej szenie czynności wy-
dzielniczej
Wydzielenie potu zmniejszone lub zaha- wzmożone silnie wzmożone
mowane
Gruczoły przewodu zwiększone wydziela- zmniejszone wy- zmniejszone wydziela-
pokarmowego nie dzielanie nie
Mięśnie szkieletowe wzmożenie napięcia zmniejszenie napię- znaczne zmniejszenie
cia napięcia
Przemiana materii wzmożenie w celu wy- nieznaczne wzmo- wzmożenie
równania utraty ciepła żenie

54
statyczne, ciśnienie hydrodynamiczne, wypór oraz lepkość i spójność
wody.
Ciśnienie statyczne wody, zwane również ciśnieniem hydrostatycznym,
jest ciśnieniem panującym w dowolnym punkcie wody nieruchomej,
podlegającej przyciąganiu ziemskiemu:

gdzie:
ps — ciśnienie statyczne wody,
po — ciśnienie działające na powierzchnię wody,
h — wysokość słupa wody,
— ciężar właściwy wody.

W wodzie poruszającej się oprócz ciśnienia statycznego (hydrostatycz-


nego) występuje również ciśnienie dynamiczne (hydrodynamiczne), które
odpowiada energii kinetycznej jednostki objętości poruszającej się wody:

gdzie:
pd — ciśnienie dynamiczne wody,
E — energia kinetyczna,
Q — gęstość wody,
v — prędkość przepływu wody.

Używa się również pojęcia ciśnienia całkowitego wody, które jest sumą
ciśnienia hydrostatycznego i hydrodynamicznego;

pc = ps + pd

gdzie:
pc — ciśnienie całkowite wody.

Ciśnienie statyczne i dynamiczne wody odgrywają ważną rolę w zabie-


gach wodoleczniczych. W wypadku występowania w nich ruchu wody, jak
np. w natryskach, kąpieli wirowej oraz natrysku podwodnym, przejawia się
zasadniczy wpływ ciśnienia hydrodynamicznego. W kąpielach natomiast
działa głównie ciśnienie hydrostatyczne, które zwiększa się z głębokością
zanurzenia oraz gęstością wody. Wpływ gęstości wody uwydatnia się

55
szczególnie w kąpielach w wodzie mineralnej. Wpływ ciśnienia statycznego
prowadzi do zmniejszenia obwodu różnych części ciała ludzkiego zanurzo-
nego w wodzie i występuje szczególnie wyraźnie w pozycji stojącej,
powodując przesunięcie krwi z żył skóry i jamy brzusznej do klatki
piersiowej, na którą ciśnienie to oddziałuje słabiej, ze względu na obecność
w niej powietrza.
Ważnym czynnikiem mechanicznym, działającym na ustrój w kąpieli,
jest opisany prawem Archimedesa wypór wody, zwany również wyporem
hydrostatycznym;

gdzie:
W — wypór hydrostatyczny,
— ciężar właściwy wody,
— objętość wypartej wody.

Siła wyporu, zgodnie z prawem Archimedesa, zależy zatem od stanu


zanurzenia ciała w wodzie, a mówiąc inaczej od objętości wypartej przez
nie wody. Wypór jest wykorzystywany jako czynnik odciążający w kinezy-
terapii wykonywanej w środowisku wodnym, jednak pod warunkiem, że
ruchy są wykonywane wolno. Przy wykonywaniu szybkich ruchów
występują opory wody, związane głównie z jej lepkością, a stanowiące
czynnik obciążający. Opisane zjawiska fizyczne, występujące przy zanurze-
niu w wodzie, tłumaczą szerokie zastosowanie kinezyterapii w tym
środowisku do usprawniania narządów ruchu.
Pewną rolę w zabiegach wodoleczniczych odgrywa również spójność
i lepkość wody.
Spójność jest wynikiem oddziaływania tzw. sil spójności, określanych
również mianem sił Van der Waalsa, które są efektem oddziaływania
między cząsteczkami wody.
Lepkość wody wynika z jej właściwości, polegającej na powstawaniu sił
tarcia, czyli oporu przeciw siłom wewnętrznym.
Intensywność działania termicznego i mechanicznego na ustrój w zabie-
gach wodoleczniczych zależy od powierzchni ciała, na którą one wpływają.
Praktyczny schemat postępowania w tym zakresie podali Cordes i Zeibig
(ryc. 8). Podzielili oni powierzchnię ciała na sześć w przybliżeniu równych
części, z których każda stanowi jedną dawkę. Jest to oczywiście schemat
niedoskonały, ułatwiający jedynie dawkowanie, bowiem reakcje na zabiegi

56
wodolecznicze, wykonywane na poszczególne części ciała, są bardzo
zróżnicowane. Tak np. odczyn ze strony naczyń krwionośnych skóry
kończyn górnych jest większy aniżeli w obrębie kończyn dolnych. Jest on
szczególnie przydatny w dawkowaniu kąpieli, w których wartość działają-
cego na ciało ciśnienia hydrostatycznego zależy od stopnia jego zanurzenia.
Ważnym elementem decydującym o efekcie oddziaływania jest również
czas trwania zabiegów wodoleczniczych. Znajduje to praktyczny wyraz
w metodach dawkowania zabiegów wodoleczniczych, uwzględniających
powierzchnię ciała oraz czas trwania zabiegu.

Ryc. 8. Podział powierzchni ciała przydatny w dawkowaniu zabiegów wodoleczniczych (wg


Cordesa i Zeibiga za Straburzyńskim).

57
Odczyn ustroju na bodźce termiczne zależy ponadto od wielu czyn-
ników, takich jak: wiek, płeć oraz stosunek powierzchni ciała do objętości.
Dzieci, starcy i kobiety są bardziej wrażliwi na te bodźce. Osoby tęgie,
mające dużą objętość ciała przy względnie małej jego powierzchni oraz
grubą podściółkę tłuszczową, znoszą gorzej zabiegi cieplne, ponieważ
oddawanie ciepła otoczeniu jest u nich utrudnione. Odwrotnie osoby
szczupłe gorzej znoszą zabiegi zimne, ze względu na ułatwione oddawanie
otoczeniu ciepła przez względnie dużą, w stosunku do objętości, powierz-
chnię ich ciała.
Na odczyn ustroju na zabiegi wodolecznicze wpływają również rytmy
biologiczne, a w szczególności okołodobowe rytmy termoregulacyjne. Ze
względów praktycznych warto pamiętać, że w godzinach od 3 0 0 do 15 0 0
występuje faza rozgrzewania organizmu, zaś od 15 0 0 do 3 0 0 faza ochładza-
nia. Reakcja ustroju będzie zatem silniejsza, jeśli wpływ stosowanej
temperatury będzie niezgodny z tym rytmem, tzn. w wypadku stosowania
zimnych zabiegów rano, a ciepłych wieczorem. Stosowanie zabiegów
wodoleczniczych wymaga przestrzegania zasad postępowania, które moż-
na sprowadzić do następujących zaleceń:
Przed zleceniem zabiegu konieczne jest dokonanie oceny stanu gospoda-
rki cieplnej chorego, przede wszystkim w aspekcie jego wrażliwości na
bodźce termiczne. Postępowanie to ułatwia dobór właściwej temperatury
wody użytej do zabiegu.
Należy pouczyć chorego, aby przed każdym zabiegiem wodoleczniczym
opróżnił pęcherz moczowy, a jeśli ma być to zabieg długotrwały, konieczne
jest również oddanie stolca.
W trakcie serii zabiegów obowiązuje zasada stopniowanego nasilania
termicznych i mechanicznych bodźców, z uwzględnieniem okołodobowego
rytmu termoregulacyjnego ustroju.
Należy pamiętać o bacznej obserwacji chorego w trakcie zabiegu
wodoleczniczego. Szczególną uwagę należy zwracać na barwę warg
i policzków, których zblednięcie lub zasinienie w czasie zabiegu powinno
być sygnałem do jego przerwania. Wystąpienie tych objawów może być
następstwem nieprawidłowej reakcji na bodźce termiczne lub też wynikiem
ich nieprawidłowego doboru.
W czasie zabiegu należy również kontrolować częstość tętna, pamięta-
jąc, że jego przyspieszenie do ok. 100/min jest przeciwwskazaniem do
stosowania zabiegów cieplnych.
Po każdym zabiegu ciepłym lub gorącym powinno się zastosować krótki

58
zabieg zimny, aby w ten sposób zapobiec utracie ciepła przez rozszerzone
naczynia krwionośne skóry.
Pomieszczenia zabiegowe muszą być odpowiednio ogrzane i dobrze
wietrzone. Zabiegi gorące powinno się wykonywać w pomieszczeniu
o temperaturze 22-24°C, zaś zabiegi zimne w temperaturze 25-27°C.

Wybrane zabiegi wodolecznicze

Ogólną liczbę zabiegów wodoleczniczych ocenia się na około 100 różnych


metod, w których wykorzystuje się wodę w jej trzech stanach skupienia,
a mianowicie stałym, ciekłym i gazowym.
Biorąc pod uwagę sposób ich wykonywania ogólnie wyróżnia się zabiegi
wodolecznicze:
— z wykorzystaniem ciśnienia hydrostatycznego,
- z użyciem bieżącej wody pod określonym ciśnieniem,
— za pomocą innych ciał higroskopijnych zwilżanych wodą,
— w postaci okładów z lodu,
— przy użyciu pary wodnej o określonej wskazaniami temperaturze.
W niniejszym opracowaniu omówione zostaną tylko niektóre wybrane
zabiegi wodne, mające powszechne zastosowanie w praktyce.

Kąpiele

Kąpielą nazywa się postępowanie, w którym całe ciało lub jego część
pozostaje przez określony czas zanurzone w ośrodku o odpowiedniej
temperaturze.
Kąpiel zimna. Temperatura wody od 8 do 20°C. Czas trwania kąpieli od
kilku sekund do 1 minuty, w zależności od stanu ogólnego i samopoczucia
chorego.

59
Kąpiel chłodna. Temperatura wody od 20 do 27°C. Czas trwania kąpieli
5-15 minut.
Metodyka. Kąpiele zimne i chłodne wykonuje się w specjalnych wan-
nach, zwykle drewnianych, lub basenach. W czasie kąpieli chory powinien
wykonywać energiczne ruchy i rozcierać ciało w celu przyśpieszenia
odczynu naczyniowego.
Wskazania. Choroby przemiany materii — otyłość, cukrzyca.
Przeciwwskazania. Choroby serca i naczyń, choroby nerek, niedokrwi-
stość, nerwice, nerwobóle.
Kąpiel letnia. Temperatura wody od 28 do 33°C. Czas kąpieli 10-20 mi-
nut.
Wskazania. Kąpiele letnie wykonuje się w stanach podciśnienia tęt-
niczego, dychawicy oskrzelowej, niektórych chorobach układu nerwowe-
go, w stanach nadmiernej pobudliwości.
Kąpiel ciepła. Temperatura wody od 34 do 37°C. Czas kąpieli 10-30
minut.
Wskazania. Kąpiele ciepłe wykonuje się zwykle jako zabieg higieniczny,
stosuje się je również w stanach wzmożonej pobudliwości, bezsenności,
w niektórych chorobach skóry.
Kąpiel kinezyterapeutyczna. W kąpieli tej wykorzystuje się opisane wyżej
odciążające i oporowe działanie wody.
Metodyka. Kąpiele wykonuje się w wannach kinezyterapeutycznych
o specjalnej budowie, o wymiarach 3 x 3, 5 x 1,5 m, lub przystosowanych
basenach kąpielowych. Baseny mają zwykle zróżnicowaną głębokość
wody, co umożliwia wykonywanie w nich ćwiczeń przez dzieci i osoby
dorosłe. Chorych porażonych zanurza się w wodzie za pomocą specjalnego
dźwigu, którym po zakończeniu kąpieli podnosi się chorego z basenu.
Osoby poddawane kąpieli kinezyterapeutycznej wymagają stałego nad-
zoru instruktora gimnastyki leczniczej, który jest odpowiedzialny za
celowość, właściwe wykonywanie ćwiczeń i bezpieczeństwo chorego.
Temperatura wody w wannach kinezyterapeutycznych wynosi w zależ-
ności od wskazań 34-37°C. Temperatura wody w basenie kąpielowym
powinna być zbliżona do obojętnego punktu cieplnego skóry. Nie może
być ona zbyt wysoka, ponieważ w trakcie wykonywania ćwiczeń czynnych
chory wytwarza ciepło. Niezależnie od tego ciepła woda powoduje
rozszerzenie obwodowych naczyń krwionośnych, szczególnie silnie wyra-
żone przy wykonywaniu ruchów, oraz zmniejszenie napięcia mięśni. Tak

60
więc temperatura wody w basenie powinna być przystosowana do stanu
układu krążenia chorego oraz celu prowadzonych z nim ćwiczeń.
W basenach, w których prowadzi się ćwiczenia z dziećmi, temperatura
wody powinna być o 2 - 3 stopnie wyższa od stosowanej dla dorosłych.
Wodę w wannach kinezyterapeutycznych należy zmieniać po każdej
kąpieli, w basenach zaś zmieniać okresowo i odkażać zgodnie z obowiązu-
jącymi przepisami sanitarno-epidemiologicznymi.
Wskazania. Są one bardzo rozległe, dotyczą jednak głównie schorzeń
narządu ruchu, chorób układu nerwowego z zaburzeniami czynności
ruchowych oraz wad postawy. Ćwiczenia w wodzie stanowią ważny
czynnik w kompleksowym postępowaniu rehabilitacyjnym.
Przeciwwskazania. Niewydolność krążenia, choroby nowotworowe,
czynna gruźlica płuc, reumatoidalne zapalenie stawów, gruźlica stawów
i zakaźne choroby skóry.
Kąpiel o temperaturze wzrastającej, wg Schweningera-Hauffego. Zabieg
polega na kąpieli kończyn górnych lub dolnych w wodzie, której tem-
peratura wzrasta stopniowo w czasie zabiegu od 35 do 42°C.
Metodyka. Kąpiel wykonuje się w specjalnym urządzeniu, składającym
się z wanienek na wodę, przystosowanych kształtem do rodzaju zabiegu,
oraz elektrycznego urządzenia ogrzewczego, umożliwiającego ogrzewanie
wody w taki sposób, aby jej temperatura wzrastała o jeden stopień w czasie
2 - 3 minut.
Łączny czas zabiegu wynosi od 15 do 25 minut, w zależności od wskazań
i stanu ogólnego chorego. Po upływie 10- 15 minut od chwili rozpoczęcia
zabiegu występuje u chorego uczucie ciepła, zaczerwienienie skóry i poce-
nie się.
W zależności od wskazań i odczynu chorego wykonuje się kąpiele jednej
lub obu kończyn. W czasie zabiegu należy bacznie obserwować chorego,
a wystąpienie zblednięcia lub sinicy należy traktować jako sygnał do
natychmiastowego przerwania zabiegu.
Kąpiele o temperaturze stopniowanej wskazują korzystny wpływ na
czynność serca i obniżają ciśnienie krwi, szczególnie u osób z nadciśnieniem
tętniczym.
Wskazania. Nadciśnienie tętnicze bez zmian chorobowych w narządach,
nerwice naczynioruchowe.
Bezwzględne przeciwwskazania do stosowania kąpieli o stopniowanej
temperaturze stanowią niewyrównane wady serca.

61
Kąpiele parowe. Kąpiel parowa całkowita, zwana inaczej łaźnią parową.
Kąpiel wykonuje się w specjalnie przystosowanym pomieszczeniu, do
którego doprowadza się parę wodną przez rury znajdujące się pod
ławkami. Schodkowate ustawienie ławek umożliwia choremu przeniesienie
się do wyższej części pomieszczenia, gdzie panuje wyższa temperatura.
W pomieszczeniu znajduje się również instalacja z zimną wodą. Działanie
kąpieli parowej polega na przegrzaniu ustroju.
Temperatura w pomieszczeniu zabiegowym waha się od 40 do 45°C.
Czas trwania zabiegu wynosi 15-30 minut.
Po zakończeniu kąpieli stosuje się zwykle letni natrysk lub kąpiel.
Zabiegi wykonuje się dwa do trzech razy w tygodniu. W czasie kąpieli
parowej można stosować rozcieranie ciała lub chłostanie gałązkami
wierzbowymi, lub brzozowymi, w celu wzmożenia odczynu ze strony
powierzchownych naczyń krwionośnych.
Należy nadmienić, że kąpiel parowa całkowita stanowi formę intensyw-
nego zabiegu cieplnego ze względu na utrudnione w atmosferze pary
wodnej parowanie wydzielanego potu.
Łaźnia parowa szafkowa. Zabieg wykonuje się w drewnianej szafce, do
której doprowadzana jest para wodna. W czasie zabiegu chory siedzi na
krzesełku umieszczonym w szafce. Głowa chorego znajduje się poza
szafką, dzięki czemu nie oddycha on parą wodną. Ze względu na
obciążający ustrój charakter tego zabiegu na głowę i okolice serca stosuje
się zwykle zimne okłady.
Temperaturę powietrza nasyconego parą wodną ustala się w zależności
od wskazań i stanu ogólnego chorego. Zwykle waha się ona od 40 do 50°C.
Czas zabiegu wynosi 10-20 minut.
Wskazania. Zaburzenia przemiany materii, szczególnie otyłość, prze-
wlekłe stany zapalenia stawów i zapalenia okołostawowe, nerwobóle.
Przeciwwskazania. Niewydolność krążenia, choroba nadciśnieniowa,
stany wyniszczenia, skłonność do krwawień, stany chorobowe w okresie
ostrym.
Kąpiel wirowa. Tę postać kąpieli nazywa się również masażem wirowym.
W zabiegu tym wykorzystuje się w celach leczniczych wpływ cieplny wody
oraz jej oddziaływanie mechaniczne, związane z ruchem wirowym.
Metodyka. Zabiegi wykonuje się w specjalnych zbiornikach, przy-
stosowanych do zabiegów na kończynach górnych, kończynach dolnych
lub dla całego ciała. Zbiorniki te są wyposażone w urządzenia o napędzie
mechanicznym, wprawiające wodę w ruch wirowy. Kąpiel wirowa stanowi

62
formę łagodnego masażu skojarzonego z wpływem ciepła. Powoduje ona
rozluźnienie tkanek, zmniejszenie napięcia mięśniowego, poprawę ukrwie-
nia oraz złagodzenie bólu.
Temperatura wody używanej do kąpieli waha się — w zależności od
wskazań — od 32 do 40°C Czas zabiegu wynosi 15-20 minut.
Wskazania. Przewlekłe stany zapalne, stany pourazowe, przewlekłe
zapalenia stawów i zapalenia okołostawowe, przykurcze bliznowate.

Półkąpiele

Stanowią one mniej obciążającą ustrój formę kąpieli. Wykonuje się


półkąpiele ciepłe i gorące.
Półkąpiel ciepła. Temperatura wody wynosi na początku zabiegu
32-34°C.
Metodyka. Woda powinna sięgać choremu do pępka, gdy chory siedzi
w wannie. Przed rozpoczęcie kąpieli chory zmywa twarz i klatkę piersiową
zimną wodą. Następnie wchodzi do wanny, zanurza się na krótko w wodzie
po szyję i przyjmuje pozycję siedzącą.
W czasie zabiegu kąpielowy kilkakrotnie polewa wodą plecy i kark
chorego. Przy użyciu węża gumowego wpuszcza się następnie do wanny
zimną wodę, aby obniżyć temperaturę wody kąpielowej o 4- 5°. Ochłodzo-
ną wodą polewa się ponownie chorego.
Czas zabiegu wynosi nie więcej niż 4 - 5 minut. Po wyjściu chorego
z wody wyciera się go ogrzanym ręcznikiem kąpielowym.
Wskazania. Nerwice i psychonerwice oraz organiczne schorzenia układu
nerwowego.
Półkąpiele ciepłe łączy się niekiedy ze „szczotkowaniem" kończyn
górnych, dolnych, klatki piersiowej i brzucha, przy użyciu szczotki
o niezbyt twardym włosiu. Szczotkowanie wykonywane w trakcie pół-
kąpieli pobudza naczynia skórne i znajduje zastosowanie w niektórych
chorobach skóry, przewlekłych schorzeniach gośćcowych i nerwobólach.
Półkąpiel gorąca. Wykonuje się ją w podobny sposób. Temperatura
wody wynosi 38-42°C, a czas zabiegu — 10-15 minut.

63
Wskazania. Przewlekłe schorzenia gośćcowe, nerwobóle, przewlekłe
stany zapalne narządów rodnych oraz układu moczowego.
Przeciwwskazania. Półkąpieli gorących nie wykonuje się u osób wynisz-
czonych i w wieku starczym.

Natryski

Natryskiem nazywa się zabieg wodoleczniczy, w którym zasadniczy wpływ


wywiera ciśnienie i temperatura uderzającego w ciało jednego lub wielu
strumieni wody.
W zależności od temperatury wody rozróżnia się natryski zimne, ciepłe,
gorące i o zmiennej temperaturze, a w zależności od ciśnienia — natryski
o niskim ciśnieniu (152 k P a — 1,5 atm), średnim ciśnieniu (152-202,6 kPa
— 1,5-2 atm) oraz wysokim ciśnieniu (202,6-405,2 kPa — 2 - 4 atm).
Zmianę i kontrolę temperatury oraz ciśnienia, a także ukształtowanie
strumienia wody umożliwia urządzenie zwane katedrą natryskową (ryc. 9).

Ryc. 9. Katedra natryskowa.

64
W skład katedry natryskowej wchodzi mieszadło, umożliwiające szybką
zmianę temperatury wody, oraz regulator jej ciśnienia. Wartość tem-
peratury oraz ciśnienia odczytuje się na przyrządach pomiarowych umiesz-
czonych w płycie czołowej katedry. Strumień wody kształtuje się specjal-
nymi nasadkami.
W wodolecznictwie stosuje się natryski ruchome, stałe i parowe.
Natryski ruchome. Do tej grupy zalicza się natryski polegające na
działaniu ruchomego, różnie ukształtowanego strumienia wody na od-
powiednie okolice ciała osoby stojącej w odległości 3-4 m od katedry
natryskowej.
Natrysk biczowy (natrysk skupiony). Strumień wody wydobywający się
pod znacznym ciśnieniem (152 - 304 kPa — 1,5-3 atm) z węża gumowego,
zakończonego odpowiednią nasadką, o średnicy otworu ok. 1 cm, może
być okresowo przerywany, co powoduje działanie zbliżone do uderzeń
bicza.
Natrysk biczowy wykonuje się zwykle wodą chłodną lub o temperaturze
zmiennej. Kierunek prowadzenia strumienia wody po ciele osoby poddanej
natryskowi biczowemu przedstawiono na ryc. 10.
Natrysk szkocki. Odmianę natrysku biczowego stanowi natrysk o zmien-
nej temperaturze, zwany natryskiem szkockim. Wykonuje się go pod
ciśnieniem od 202,6 do 304,0 kPa (2-3 atm), stosując na przemian wodę
gorącą 38-42°C w czasie od 1/2 do 1 minuty i wodę zimną 10-15°C
w czasie kilku sekund. Zabieg kończy się po 3 minutach stosowaniem wody
zimnej.
W natrysku tym zamiast wody gorącej można używać strumienia pary
wodnej.
Natrysk nitkowaty. Jest to rodzaj natrysku biczowego. Wykonuje się go
dzięki zastosowaniu specjalnej nasadki o bardzo małej średnicy (0,5 mm)
i wysokiego ciśnienia wody 204-405,2 kPa (3-4 atm). Uderzenie bardzo
cienkiego strumienia wody wywołuje silny odczyn ze strony naczyń
krwionośnych skóry, utrzymujący się pewien czas po zakończeniu zabiegu.
Siła uderzenia zależy oczywiście od odległości chorego od katedry
natryskowej, ponieważ w miarę zwiększenia się odległości strumień wody
ulega rozpyleniu, a uderzenie jego staje się mniej efektywne.
Natrysk wachlarzowy. Dzięki zastosowaniu specjalnej nasadki z od-
powiednio ukształtowaną szczeliną uzyskuje się strumień wody w formie
wachlarza. Oddziaływanie mechaniczne na skórę osoby poddanej temu
zabiegowi jest słabsze w porównaniu z wymienionymi wyżej natryskami.

5 Fizykoterapia 65
Ryc. 10. Kierunek prowadzenia strumieniu wody w natrysku biczowym (wg Jankowiaka).

Natryski stałe. Do tej grupy zalicza się natryski, w którym ukształ-


towanie i kierunek strumieni wody nie ulegają zmianie.
Natrysk spadowy (natrysk deszczowy). W natrysku tym woda spada na
ciało pod kątem 45° z wysokości 1 -2 m przez nasadkę sitkową o średnicy
otworów 0,5 mm.
Temperaturę wody ustala się w zależności od wskazań. Natrysk
spadowy może być również zmiennocieplny i wówczas stosuje się na
przemian wodę gorącą 38-42°C w czasie 20-40 s i wodę zimną 8-20°C
w czasie 2-5 s. Po kilkakrotnej zmianie temperatury wody zabieg kończy
się użyciem wody zimnej.

66
Natrysk płaszczowy (natrysk boczny). Natrysk wykonuje się w specjal-
nym urządzeniu w kształcie klatki papuziej, o wymiarach odpowiadają-
cych wzrostowi i objętości człowieka, zbudowanej z pionowo ustawionych
rur. Z otworów o małej średnicy, znajdujących się w rurach, wydobywają
się strumienie wody w kierunku osi centralnej klatki, uderzając w ciało
znajdującego się w niej człowieka (ryc. 11).

Ryc. 11. Natrysk płaszczowy (wg Jankowiaka).

Urządzenie jest połączone z katedrą natryskową, dzięki czemu istnieje


możliwość regulacji temperatury i ciśnienia wody.
Natrysk parowy. Natrysk parowy wykonuje się przy użyciu katedry
natryskowej. W natrysku tym zamiast gorącej wody stosuje się strumień
pary wodnej.
Temperatura strumienia skraplającej się, w miarę zwiększania odległości
od katedry, pary wodnej wynosi nad powierzchnią skóry od 45 do 48°C.
Czas natrysku wynosi od 2 do 3 minut.

67
Natryski specjalne

Mianem tym określa się specjalne rodzaje natrysków. Spośród przydat-


nych w odnowie biologicznej wymienić należy natrysk typu Aix les Bains
oraz natrysk podwodny.
Natrysk z masażem ręcznym typu Aix les Bains. Nazwa jego wiąże się ze
znanym uzdrowiskiem francuskim. Wykonuje się go u osoby spoczywają-
cej na stole w postaci kraty. Woda o temperaturze 38 -45°C spływa z węża
gumowego szerokim strumieniem na ciało osoby poddawanej jednocześnie
masażowi wykonywanemu przez jednego lub dwóch masażystów.
Natrysk podwodny. Zabieg ten nazywany niekiedy również masażem
podwodnym, wykonuje się w środowisku wodnym przy użyciu strumienia
wody o określonym ciśnieniu za pomocą specjalnego urządzenia (ryc. 12).
Ten rodzaj natrysku wykonuje się w wannach lub basenach kinezyterapeu-
tycznych typu Hubbarda. Urządzenie do natrysku podwodnego składa się

Ryc. 12. Natrysk podwodny.

68
z pompy pobierającej wodę z wanny lub basenu, sprężarki oraz systemu
ogrzewczego, zapewniającego właściwą temperaturę (40-50°C) oraz ciś-
nienie wody (152-405 kPa - 1,5-4 atm) wydobywającej się przez
odpowiednią nasadkę węża gumowego. Należy pamiętać, że temperatura
wody w strumieniu natryskowym musi być wyższa od temperatury wody
w wannie (35-38°C).
Osoba poddana natryskowi leży wygodnie w wannie wypełnionej wodą.
Głowa spoczywa na specjalnej podpórce lub pasie zawieszonym między
ścianami wanny. Oddziaływanie masażu zależy od temperatury wody oraz
ciśnienia pod jakim wydobywa się ona z nasadki węża gumowego. Należy
pamiętać, że oddziaływanie mechaniczne strumienia wody jest największe
pod kątem 90°, zaś zmniejszenie kąta osłabia działanie. Osoba wykonująca
natrysk powinna w trakcie zabiegu kontrolować ręką temperaturę, ciś-
nienie wody oraz stan napięcia mięśni. Ciśnienie wody dawkuje się tak, aby
ulegało zwiększeniu w miarę trwania zabiegu.
Natrysk podwodny znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu chorób
narządu ruchu, nerwobólu, w szczególności nerwu kulszowego.

Ryc. 13. Urządzenie do natrysku nasia-


dowego (wg Jankowiaka).

69
Natrysk nasiadowy (natrysk wstępujący). Do wykonania tego natrysku
używa się specjalnego urządzenia, składającego się z siedzenia, pod którym
znajduje się nasadka sitkowa (ryc. 13).
Wytryskające z nasadki strumienie wody uderzają w okolicę krocza
osoby poddanej zabiegowi.
Natrysk nasiadowy przy użyciu wody chłodnej stosuje się zwykle
w guzkach krwawniczych odbytnicy lub przy jej wypadaniu.

Wskazania i przeciwwskazania
do stosowania natrysków

Wskazania do stosowania natrysków są bardzo rozległe, w związku z czym


szczegółowe ich omówienie przekracza ramy niniejszego podręcznika.
Ogólnie rzecz biorąc wykorzystuje się je w leczeniu nerwic, stanów
wyczerpania psychicznego, nerwobólów, różnych postaci gośćca stawowe-
go i tkanek miękkich, przewlekłych schorzeń dróg oddechowych, zaburzeń
ukrwienia obwodowego, dobierając w zależności od rodzaju stanu choro-
bowego intensywność czynnika termicznego i mechanicznego.
Przeciwwskazania. Natrysków nie wykonuje się u osób z niewydolnością
krążenia, chorobą nadciśnieniową, chorobą wieńcową, w stanach padacz-
kowych, w stanach wyniszczenia, w zapaleniu nerwów i nerwobólach,
w ostrym stadium choroby oraz u osób z zaawansowaną nerwicą serca.

Polewania

Polewania są zabiegami wodoleczniczymi, w których wykorzystuje się oddziaływanie na skórę


czynnika termicznego w postaci strumienia zimnej wody o niskim ciśnieniu. Oddziaływanie
czynnika mechanicznego jest w tym zabiegu ograniczone.
Polewania mogą być całkowite lub częściowe. Zabiegi całkowite wykonuje się zwykle co
drugi dzień, natomiast częściowe — codziennie.
Polewania wykonuje się przy użyciu węża gumowego o średnicy ok. 20 mm, połączonego
z siecią wodociągową. Ciśnienie wody reguluje się kurkiem wodociągowym tak, aby

70
wydobywała się ona pionowo z trzymanego węża na wysokość 15 cm. W czasie polewania
należy dążyć do tego, aby woda pokrywała szerokim płaszczem możliwie największą
powierzchnię części ciała poddawanej zabiegowi. Polewania można również wykonywać
używając naczyń z wodą.
Przed rozpoczęciem zabiegu częściowego poleca się choremu umycie twarzy i szyi zimną
wodą, a przed polewaniem całkowitym również i klatki piersiowej. Po zakończeniu polewania
wyciera się ciało ręcznikiem i poleca gimnastykę lub spacer.

Polewania częściowe

Polewanie karku wykonuje się przy użyciu węża połączonego z siecią wodociągową lub
irygatora. Zabieg trwa od 1 do 2 minut. Wpływa on na pogłębienie oddechu i zmniejszenie
duszności w napadzie dychawicy oskrzelowej.
Polewanie ramion. Zabieg rozpoczyna się od palców prawej ręki, polewając stopniowo coraz
to wyższe partie jej zewnętrznej powierzchni. Po osiągnięciu wysokości łopatki wraca się ponow-
nie ku dłoni. Każdą kończynę polewa się kilka razy. Łączny czas zabiegu wynosi od 2 do 3 minut.
Polewanie wykonuje się w nerwicy, bezsenności oraz kurczu pisarskim.
Polewanie grzbietu. Rozpoczyna się je od bocznej powierzchni grzbietu, dochodząc do
wysokości stawu barkowego, taką samą czynność wykonuje się po stronie przeciwnej.
Polewanie trwa od 1 do 2 minut.
Polewanie klatki piersiowej i kończyn górnych. Wykonuje się je u chorego pozostającego
w skłonie. Polewanie rozpoczyna się od palców prawej ręki, dochodząc do stawu barkowego.
Następnie wykonuje się polewanie lewej ręki. W okolicy mięśnia naramiennego przechodzi się
na klatkę piersiową, gdzie wykonuje się pionowo ustawionym wężem okrężne polewanie
wokół brodawki sutkowej u mężczyzny, a sutka u kobiet.
W czasie polewania grzbietu i barków dłoń osoby wykonującej zabieg chroni kark i głowę
przed działaniem wody. Łączny czas zabiegu wynosi od 1 do 2 minut. Polewanie klatki
piersiowej i kończyn górnych jest zabiegiem oddziałującym silnie bodźcowo.
Polewania grzbietu oraz polewania klatki piersiowej i ramion wykonuje się w przewlekłych
nieżytach oskrzeli, dychawicy oskrzelowej i rozedmie płuc.
Polewanie brzucha. Wykonuje się głównie w stanach upośledzonej czynności ruchowej jelit
oraz w nieżytach żołądka i jelit.
Nie wolno stosować polewań brzucha w stanach zapalnych pęcherza moczowego.
Polewanie kończyn dolnych. Polewanie podudzi rozpoczyna się od stopy, po stronic
zewnętrznej w okolicy kostki. Następnie polewa się wewnętrzną powierzchnię łydki,
dochodząc do kolana, i z kolei wewnętrzną powierzchnię podudzia, aż do okolicy kostki
wewnętrznej. W opisany sposób polewa się przednią i tylną część podudzia.
Polewanie można rozszerzyć na całą kończynę, dochodząc do okolicy stawu biodrowego.
Czas polewania jednej kończyny wynosi 1 min.
Zabieg ten wykonuje się w leczeniu nerwobólu nerwu kulszowego, w niektórych chorobach
gośćcowych, w żylakowatości kończyn dolnych oraz przewlekłych nieżytach nosa i gardła.

71
Polewania całkowite

Zasadą ich wykonywania jest równomierne pokrycie całego ciała płaszczem spływającej wody.
W czasie polewania chory rozciera ramiona i klatkę piersiową. Zabiegi te wykonuje się głównie
w chorobach przemiany materii, nerwicach oraz w celach wzmacniających i hartujących.

Zmywania

Stanowią one bardzo łagodną postać zabiegu wodoleczniczego. Polegają na zmywaniu ciała
gąbką lub ręcznikiem zmoczonym w zimnej wodzie (15- 20°C), a następnie wytarciu suchym
ręcznikiem. Zabieg rozpoczyna się od zmycia kończyn dolnych, które po wytarciu okrywa się
ciepłym kocem lub kołdrą. W analogiczny sposób postępuje się z kończynami górnymi, klatką
piersiową i brzuchem. Po zakończeniu zmywania, trwającego od 2 do 3 minut, w cieplejszej
porze roku poleca się choremu udanie się na spacer. Jeśli chory nie może opuścić łóżka, to
okrywa się go ciepło.
Zmywania wpływają w łagodny sposób hartująco i pobudzająco na układ krążenia
i oddychania.

Nacierania

W zabiegach tych kojarzy się działanie czynnika termicznego z bodźcami mechanicznymi


o różnym, odpowiednio dawkowanym natężeniu.
Nacieranie częściowe. Wykonuje się je u chorego poddanego uprzednio ogrzaniu, np. po
opuszczeniu łóżka lub ogrzaniu w budce świetlnej.
Do wykonania zabiegu potrzebne są dwa wiadra z zimną wodą. Chorego układa się na
leżance i przykrywa ciepłym kocem. Następnie obnaża się jedną kończynę i nakłada na nią
ręcznik, rozcierając energicznie skórę, aż do wystąpienia jej przekrwienia i uczucia ciepła. Po
zakończeniu tej czynności kończynę okrywa się kocem.
W analogiczny sposób postępuje się z pozostałymi kończynami i tułowiem. Brzuch i klatkę
piersiową należy nacierać w kierunku poprzecznym do długiej osi ciała. Do nacierania używa
się zawsze ręcznika, który pozostawał określony czas w zimnej wodzie.

72
Czas trwania zabiegu powinien być krótki. Po zakończeniu zabiegu chory odpoczywa pół
godziny.
Nacieranie całkowite. Zabieg wykonuje się u chorego w pozycji stojącej po uprzednim
zanurzeniu w zimnej wodzie. Ciało chorego okrywa się dużym prześcieradłem o wymiarach
2 x 3 m, zmoczonym w zimnej wodzie. Prześcieradło powinno ściśle przylegać do ciała.
Następnie dokonuje się szybkiego i energicznego nacierania, postępując od ramion ku
stopom.
Nacieranie powinno w krótkim czasie (1 - 2 min) wywołać odczyn naczyniowy, wyrażający
się zaróżowieniem skóry oraz uczuciem ciepła i rześkości. Nacierania nie wolno wykonywać
u osób, które nie reagują na nie odczynem naczyniowym. Po nacieraniu, w zależności od stanu
chorego, zleca się odpoczynek lub spacer. Natężenie bodźców mechanicznych można
zwiększyć stosując zamiast nacierań oklepywanie.
Wskazania. Przewlekły nieżyt oskrzeli, rozedma płuc, zaburzenia krążenia obwodowego,
nerwica.
Przeciwwskazania. Zaburzenia czucia, stany zapalne skóry, stany nadmiernej pobudliwo-
ści oraz wyczerpania psychicznego.

Zawijanie

Zabieg ten polega na szczelnym zawinięciu całego ciała prześcieradłem dobrze wyżętym
z zimnej wody. Następnie całe ciało owija się dokładnie ciepłym kocem. Po krótkotrwałym
uczuciu zimna występuje rozszerzenie naczyń krwionośnych i uczucie ciepła. Po upływie
około godziny występują poty.
Zabieg ten trwa od 20 minut do 2 godzin. Po zabiegu stosuje się zwykle chłodny natrysk.
Zawijania wywierają uspokajający wpływ na chorego. Można stosować również zawijania
letnie (25 - 30°C), które także działają uspokajająco.

Okłady

Okłady wykonuje się na ograniczone powierzchnie ciała. W zależności od ich działania


wyróżnia się następujące okłady:
Okłady chłodzące. Niską temperaturę płótna użytego do okładów uzyskuje się przez jego
częste (co 2 minuty) moczenie w zimnej wodzie. Można również w tym celu użyć worka
z lodem lub rurkowego przyrządu chłodzącego, przez który przepływa zimna woda. Zabieg
trwa od 30 minut do 1 godziny.

73
Okłady zimne działają kojąco i przeciwzapalnie. Dzięki zwężeniu naczyń krwionośnych
wpływają hamująco na krwawienia.
Okłady rozgrzewające. Pod wpływem tych okładów występuje ogrzanie skóry ciepłem
wytwarzanym przez ustrój. Polegają one na położeniu na określoną część ciała złożonego
w kilka warstw płótna, uprzednio zanurzonego w zimnej wodzie 10-14°C, a następnie dobrze
wyżętego. Na płótno kładzie się materiał utrudniający parowanie, np. ceratę lub folię
plastykową, o wymiarach 2 - 3 cm większych od warstwy płótna zwilżonego wodą,
a następnie — dostatecznie grubą warstwę materiału wełnianego lub flaneli.
Podobnie wykonuje się tzw. okłady Priessnitza. W okładach tych na warstwę płótna
zwilżonego zimną wodą kładzie się warstwy suchego płótna, a następnie wszystko owija
wełnianą chustą lub flanelą.
Okłady rozgrzewające powodują znaczny odczyn ze strony powierzchownych i głębszych
naczyń krwionośnych oraz działają kojąco w przypadku bólu.
Okłady rozgrzewające w zależności od szybkości wysychania zmienia się po upływie 3-8
godzin. Szybciej wysychające okłady Priessnitza zmienia się po 2-6 godzinach.
Spośród podstawowych wskazań do stosowania okładów rozgrzewających należy wymie-
nić przewlekłe miejscowe stany zapalne oraz stany zejściowe po przebytych urazach.
W celu zwiększenia skuteczności okładów rozgrzewających stosuje się w nich roztwory
octanu glinu, rywanolu, odwaru rumianku oraz innych leków.

Okłady gorące. Do okładów używa się wody o temperaturze 40-45°C. Okład okrywa się
szczelnie ciepłym kocem lub flanelą, a niekiedy, w celu zwiększenia działania cieplnego,
kładzie się bezpośrednio na okład termofor z gorącą wodą lub woreczek z ogrzanym
piaskiem.
Okłady gorące wywołują silne przekrwienie skóry, działają przeciwzapalnie i przyspieszają
wchłanianie wysięków zapalnych. Działają one uśmierzająco w nerwobólach oraz zmniejszają
napięcie mięśni.

Wilgotne zawijania i okłady z wełny parowanej. Metoda gorących zawijań przy użyciu wełny
parowanej jest znana jako metoda Kenny, od nazwiska australijskiej pielęgniarki, która
stosowała ją w leczeniu porażeń w przebiegu choroby Heinego-Medina.
Zawijania przy użyciu wełny parowanej mogą być ogólne i miejscowe.
Do zabiegu ogólnego używa się dwóch wełnianych koców i ceraty. Jeden koc wraz z ceratą
rozpościera się na łóżku, drugi zaś ogrzewa się parą wodną w specjalnym kuble lub
autoklawie. Po owinięciu chorego gorącym, miernie wilgotnym kocem zawija się go następnie
ceratą i suchym kocem. Czas zabiegu wynosi 30-60 minut, w trakcie którego dwukrotnie
zmienia się ogrzany koc. Zabiegi wykonuje się 2-3 razy dziennie.
Zabiegi miejscowe wykonuje się w postaci gorących okładów z wełny parowanej, wśród
których wyróżnia się:
Okład zawijany. Zabieg wykonuje się w taki sam sposób, jak zawijania wełną paro-
waną.
Okład zapinany. Wykonuje się go przez nałożenie kawałków wełny ogrzanej parą wodną na
międzystawowe odcinki kończyn. Gorącą, wilgotną wełnę owija się następnie wełną suchą,
podszytą ceratką i zapina agrafkami. W trakcie zabiegu gorącą, wilgotną wełnę zmienia się
kilkakrotnie.

74
W leczeniu porażeń występujących w przebiegu choroby Heinego-Medina zabieg ten
wykonuje się kilka razy dziennie. Zmniejsza on przykurcze mięśniowe, dzięki czemu możliwe
jest wykonywanie biernych ruchów kończyn.
Okład koncentrowany. Okład ten polega na szybkiej zmianie (co 2 minuty) okładów
z gorącej parowanej wełny w czasie 15 - 20 minut. W zabiegu tym nie stosuje się dodatkowego
zawijania wełną suchą.
Istota okładu polega na dostarczeniu ciału chorego dużych ilości ciepła. Okłady
koncentrowane stosuje się w zaburzeniach oddychania, występujących niekiedy w chorobie
Heinego-Medina w wyniku porażenia mięśni oddechowych.
W porażeniu mięśni wpływających na akt wdechu okłada się gorącą wełną całą klatkę
piersiową — z przodu i z tyłu, w przypadku zaś utrudnienia wydechu stosuje się okłady na
dolną część klatki piersiowej, plecy i brzuch, głownie w celu zmniejszenia napięcia mięśnia
przepony.
Gorące zawijania i okłady z wełny parowanej można stosować z powodzeniem w leczeniu
przykurczów występujących w pourazowych stanach zejściowych.

Płukania

Płukania wykonuje się przy użyciu urządzenia zwanego irygatorem. Składa się ono z naczynia
na wodę, połączonego z rurką gumową, zakończoną odpowiednią kanką. Ciśnienie wody
reguluje się przez odpowiednio wysokie ułożenie naczynia.
Przy użyciu irygatora dokonuje się płukania pochwy, stosowanego w stanach zapalnych
pochwy i szyjki macicy.
Do płukania używa się wody czystej, wody z dodatkiem odpowiednich środków
farmakologicznych lub wody mineralnej. Temperatura wody wynosi 37-40°C, a ilość użyta
do płukania waha się od 1 do 201. Czas zabiegu wynosi od 10 do 20 minut, ogółem wykonuje
się 10-20 zabiegów.
W podobny sposób dokonuje się płukania jelita grubego. Po opróżnieniu jelita z mas
kałowych za pomocą wlewu oczyszczającego wprowadza się do jelita wodę w ilości od 0,5 do
1 1.
Jelito opróżnia się z wody przez zdjęcie rurki gumowej z kanki, poruszanie kanką
umożliwia wolne opróżnianie jelita. Czynność płukania można powtarzać kilkakrotnie
w czasie jednego zabiegu.
W zależności od temperatury wody uzyskuje się wpływ na czynność ruchową jelita — woda
ciepła zmniejsza czynność ruchową jelita, woda chłodna powoduje jej wzmożenie.
Płukanie jelita grubego wykonuje się w stanach zapalnych. Prócz tego płukania jelita ciepłą
wodą stosuje się w kamicy nerkowej w celu ułatwienia wydalenia złogów, w stanach zapalnych
pęcherza moczowego i w przewlekłych zapaleniach narządu rodnego.

75
Pierwsza pomoc w przypadku utonięcia

W zakładzie wodoleczniczym, mimo skrupulatnego dozoru chorych


w czasie zabiegów, należy liczyć się z możliwością zaistnienia przypadku
utonięcia. Może to nastąpić w razie utraty przytomności przez chorego
w czasie kąpieli albo przy wykonywaniu ćwiczeń w basenie lub wannie
kinezyterapeutycznej.
Z tych względów osoba wykonująca zabiegi wodolecznicze musi znać
zasady udzielania pierwszej pomocy przy utonięciu. Jest to konieczne,
ponieważ od właściwego i szybkiego postępowania zależy uratowanie
życia.
Należy pamiętać, że natychmiast po stwierdzeniu utonięcia obowiązują
dwie podstawowe czynności:
— przystąpienie do udzielania pierwszej pomocy,
- zlecenie osobom trzecim wezwania lekarza.
Pierwsza pomoc w przypadku utonięcia w czasie zabiegu wodolecz-
niczego polega na:
— wyciągnięciu chorego z wody,
- ułożeniu go na boku i uniesieniu klatki piersiowej tak, aby głowa
znajdowała się poniżej barku,
— dwu- lub trzykrotnym uderzeniu w okolicę międzyłopatkową, w ce-
lu opróżnienia w ten sposób dróg oddechowych z zalegającej w nich
wody,
- przystąpienie do wykonywania sztucznego oddychania metodą
usta-usta, usta-nos lub przy użyciu maski i worka,
- przystąpieniu (w razie konieczności) do pośredniego masażu
serca,
— kontynuowaniu sztucznego oddychania aż do chwili przybycia
wezwanego lekarza, który zadecyduje o dalszym postępowaniu.
Światłolecznictwo

Światłolecznictwo jest działem fizykoterapii, w którym wykorzystuje się


promieniowanie podczerwone, widzialne oraz nadfioletowe. Stąd do
światłolecznictwa zalicza się również wykorzystanie do celów leczniczych
promieniowania słonecznego, czyli helioterapię.
Nazwa światłolecznictwo nie jest ścisła, ponieważ pojęcie światła odnosi
się wyłącznie do promieniowania wywołującego u ludzi i zwierząt wrażenia
świetlne. Wrażeń tych nie wywołuje np. promieniowanie podczerwone (ani
też nadfioletowe), będące niewidzialnym rodzajem promieniowania elek-
tromagnetycznego, czyli tej samej natury, co promieniowanie w paśmie
wywołującym wrażenie świetlne.

Podstawy fizyczne i biologiczne

Promieniowanie podczerwone jest promieniowaniem niewidzialnym, umiej-


scowionym w widmie promieniowania elektromagnetycznego między
czerwienią widma światła widzialnego a mikrofalami. Jest ono emitowane
przez rozgrzane ciała. W lecznictwie wykorzystuje się promieniowanie
podczerwone o długości fali od 770 do 15 000 nm.
Promieniowanie widzialne jest promieniowaniem o długości fali od 400
do 760 nm, wywołującym u ludzi i zwierząt wrażenia świetlne. W widmie
promieniowania elektromagnetycznego jest ono umiejscowione między
promieniowaniem nadfioletowym a promieniowaniem podczerwonym.

77
Promieniowanie nadfioletowe jest promieniowaniem niewidzialnym
o długości fali od 100 do 400 nm. W widmie promieniowania elektromag-
netycznego umiejscowione jest ono bezpośrednio za obszarem fioletu
widma widzialnego. Do celów leczniczych stosuje się promieniowanie
nadfioletowe o długości fali od 200 do 380 nm.
Umiejscowienie wymienionych rodzajów promieniowania w widmie
promieniowania elektromagnetycznego przedstawia ryc. 14.

Ryc. 14. Widmo promieniowania elektromagnetycznego w zakresie promieni nadfioleto-


wych i podczerwonych (wg Eckerta).

Właściwości fizyczne i biologiczne wymienionych rodzajów promienio-


wania zostaną omówione w odpowiednich rozdziałach.
Omówione rodzaje promieniowania elektromagnetycznego powstają
w wyniku zmian zachodzących w atomach lub drobinach emitującego je
ciała. Promieniowanie rozchodzi się w postaci oddzielnych porcji energii,
czyli kwantów, zwanych fotonami. Zgodnie z podaną przez Plancka teorią
kwantową fotony są cząsteczkami o charakterze pola elektromagnetycz-
nego, obdarzonymi określoną energią i masą.
Promieniowanie padające na powierzchnię danego ośrodka ulega częś-
ciowemu odbiciu. Część jego jednak wnika w głąb ośrodka, ulegając w nim
częściowemu lub całkowitemu pochłonięciu. Różne ośrodki wykazują
różną zdolność do pochłaniania promieniowania elektromagnetycznego.
Niektóre substancje mają zdolność do wybiórczego pochłaniania promie-
niowania o określonej długości fali. Zjawisko to występuje np. w wypadku
filtrów barwnych, które niejako odcinają pewne części widma promienio-
wania elektromagnetycznego, przepuszczając tylko promieniowanie wi-
dzialne, wywołujące określone wrażenia barwne. Skutki, jakie wywołuje
w tkankach promieniowanie elektromagnetyczne, zależą od ilości po-
chłoniętej przez nie energii. Zależność tę określa prawo Grotthusa-Drapera,
które brzmi: „przemiany fotochemiczne układu reagującego wywołuje

78
promieniowanie pochłonięte. Na przebieg reakcji fotochemicznych nie ma
wpływu promieniowanie odbite, przepuszczone lub rozproszone". Z pra-
wa tego wynika zatem, że odczyny wywołane w tkankach przez promienio-
wanie elektromagnetyczne będą zależały od ilości pochłoniętej energii.
Zdolność przenikania w głąb skóry wykorzystywanych w światłolecz-
nictwie rodzajów promieniowania jest różna. Na rycinie 15 przedstawiono
głębokość przenikania przez skórę promieniowania podczerwonego, wi-

Ryc. 15. Przenikanie promieni przez


skórę; 1 -- powierzchowna warstwa
naskórka, 2 — głęboka warstwa na-
skórka, 3 — skóra właściwa, 4 — tkan-
ka podskórna, Ł — gruczoł łojowy,
W — włos, N — włosowate naczynie
krwionośne, P gruczoł potowy,
T — tkanka tłuszczowa (wg Claytona
za Konarską).

dzialnego i nadfioletowego. Wynika z niej, że promieniowanie podczer-


wone długofalowe wnika na małą głębokość, promieniowanie zaś podczer-
wone krótkofalowe i promieniowanie widzialne przenika niemal do tkanki
podskórnej. Promieniowanie nadfioletowe zostaje pochłonięte głównie
w naskórku, może ono jednak przenikać również do skóry właściwej.
Promieniowanie podczerwone

Promieniowanie podczerwone jest niewidzialnym promieniowaniem elek-


tromagnetycznym. W fizykoterapii wykorzystuje się promieniowanie
o długości fali od 770 do 15000 nm.
W widmie promieniowania elektromagnetycznego jest ono umiejs-
cowione między widzialnym obszarem czerwieni a mikrofalami. Promie-
niowanie podczerwone określa się skrótem IR, pochodzącym od angiels-
kich słów infra-red.
W zależności od długości fali promieniowanie podczerwone dzieli się na:
promieniowanie krótkofalowe, tzw. bliskie, o długości fali od 770 do
1500 nm,
— promieniowanie średniofalowe, o długości fali od 1500 do 4000 nm,
— promieniowanie długofalowe, tzw. dalekie, o długości fali od 4000 do
15 000 nm.
Źródłem promieniowania podczerwonego są ciała ogrzane. Długość fali
promieniowania zależy, zgodnie z prawem Viena, od temperatury ciała
ogrzanego. Tak np. ciała ogrzane do temperatury 400°C emitują promie-
niowanie, którego maksimum natężenia odpowiada długości fali ok. 4000
nm, w temperaturze zaś 800°C maksimum natężenia odpowiada długości
fali ok. 2000 nm.
Ogrzanie ciał do wyższej temperatury powoduje emitowanie promieni
podczerwonych o jeszcze krótszej fali. Jednocześnie ciało ogrzewane
zaczyna świecić, czyli emitować promieniowanie widzialne.
Potężnym źródłem promieniowania podczerwonego jest Słońce. Pro-
mieniowanie to ulega częściowemu pochłonięciu przez warstwy atmosfery,
głównie parę wodną, dwutlenek węgla i ozon. Dzięki temu wokół Ziemi
powstaje jak gdyby płaszcz cieplny, który zapobiega ucieczce w kosmos
energii promieniowania podczerwonego emitowanego przez Ziemię.

80
Działanie biologiczne promieniowania
podczerwonego

Zgodnie z prawem Grotthusa-Drapera skutki biologiczne może wywołać


w tkankach tylko energia pochłoniętego przez nie promieniowania.
Działanie biologiczne promieni podczerwonych polega na ich wpływie
cieplnym na tkanki. Energia promieniowania pochłoniętego przez tkanki
zwiększa energię kinetyczną ich cząsteczek, a tym samym podnosi stan
cieplny tkanek, czyli ich temperaturę.
Tkanki ludzkie, zawierające dużą ilość wody, dobrze pochłaniają
promieniowanie podczerwone, ulegając ogrzaniu w stopniu zależnym od
ich pojemności cieplnej. Powstałe w nich ciepło zostaje z prądem krwi
przeniesione w głąb ustroju. Padające na skórę promieniowanie podczer-
wone zostaje od niej odbite w ok. 30%, reszta zaś przenika w głąb skóry.
Zdolność przenikania zależy od długości fali.
Promienie krótkofalowe wnikają w głąb tkanek ok. 30 mm, ulegając
jednak pochłonięciu głównie w warstwie do głębokości 10 mm.
Promienie długofalowe wykazują ograniczoną zdolność przenikania
w głąb skóry i osiągają głębokość zaledwie od 0,5 do 3 mm.
Wpływ biologiczny promieniowania podczerwonego na ustrój polega na
działaniu ciepła, które powoduje:
— rozszerzenie naczyń włosowatych skóry, a w związku z tym zwięk-
szony przepływ przez tkanki krwi tętniczej,
— reakcje ze strony naczyń głębiej położonych, zgodnie z prawem
Dastre-Morata (patrz rozdz. Ciepłolecznictwo),
— zmniejszenie napięcia mięśni,
- podwyższenie progu odczuwania bólu, a zatem działanie przeciw-
bólowe,
— wzmożenie przemiany materii,
— pobudzenie receptorów cieplnych skóry, a w następstwie tego
wpływy odruchowe na narządy głębiej położone.
Wymienione podstawowe skutki oddziaływania energii cieplnej na
ustrój nie obejmują oczywiście wszystkich odczynów i mechanizmów
ustrojowych zachodzących pod jej wpływem. Zostały one omówione
szczegółowo w rozdziale poświęconym ciepłolecznictwu.

6 Fizykoterapia o1
Odczyn organizmu na promieniowanie podczerwone może być miej-
scowy lub ogólny.
Odczyn miejscowy występuje w skórze w miejscu jej napromieniowania,
obejmując jednak swym zasięgiem sąsiadujące z nim okolice. Polega on na
rozszerzeniu naczyń krwionośnych skóry, powodującym jej zaczerwienie-
nie; stąd odczyn ten nazywa się rumienieni cieplnym. Rumień cieplny
w odróżnieniu od rumienia fotochemicznego (patrz rozdz. Promieniowa-
nie nadfioletowe) wykazuje kilka charakterystycznych cech, a mianowicie:
— występuje on w trakcie naświetlania, a jego nasilenie wzrasta w miarę
czasu oddziaływania promieni podczerwonych,
- zaczerwienienie skóry jest nierównomierne i plamiste w wyniku
rozszerzenia głębiej położonych naczyń krwionośnych skóry,
- zanika on po pewnym, niedługim czasie od zakończenia naświet-
lania. Czas utrzymywania się rumienia zależy od dawki promieniowania
podczerwonego.
Oddziaływanie promieniowania podczerwonego na duże powierzchnie
skóry powoduje wystąpienie odczynu ogólnego organizmu na ciepło.
Odczyn ten został szczegółowo omówiony w rozdziale poświęconym
ciepłolecznictwu.

Terapeutyczne promienniki podczerwieni

Używane w lecznictwie fizykalnym urządzenia emitujące promieniowanie


podczerwone można podzielić na dwie grupy:
promienniki emitujące wyłącznie promieniowanie podczerwone,
tzw. nieświetlne generatory podczerwieni,
- lampy terapeutyczne, emitujące promieniowanie podczerwone oraz
promieniowanie widzialne, tzw. świetlne generatory podczerwieni.
Do promienników emitujących wyłącznie promienie podczerwone zalicza
się urządzenia, w których źródłem promieniowania podczerwonego jest
spirala z drutu oporowego, nawinięta na ceramiczną szpulę. Szpula wraz ze
spiralą znajduje się w obudowie z metalu lub innego materiału żaroodpor-
nego, o różnym kształcie. Włączenie spirali w obwód prądu powoduje jej
rozgrzanie do temperatury od 500 do 880°C, czyli tzw. temperatury

82
czerwonego żaru. Promienie podczerwone nagrzewają jej obudowę, która
staje się wtórnym źródłem długofalowego promieniowania podczerwone-
go. W użyciu są również urządzenia, w których źródłem promieniowania
jest spirala z drutu oporowego, nawinięta na stożek lub szpulę z materiału
żaroodpornego, jednak nie mające osłony. Jest zrozumiałe, że taki
promiennik będzie emitował promieniowanie podczerwone o krótszej fali.
Warto dodać, że drut oporowy ogrzany do temperatury czerwonego żaru
emituje promieniowanie podczerwone, którego maksimum przypada na
długość fali od 2000 do 3000 nm. Promiennik podczerwieni umieszczony
w reflektorze wklęsłym jest zasadniczym elementem lampy do leczniczego
stosowania promieni podczerwonych. Wyróżnić można lampy statywowe,
w których promiennik wraz z reflektorem i jego obudową jest umocowany
na statywie, oraz lampy przenośne, tzw. stołowe (ryc. 16).

Ryc. 16. Przenośna lampa promieni podczerwo-


nych (wg Jankowiaka).

Omawiając ten rodzaj promienników należy wymienić lampy polskiej


produkcji: Helios L-8, Helios L-9, Emita VS-700, Emita VT-400 oraz
Emita VT-410, które są wyposażone w promienniki podczerwieni. Budo-
wa, działanie i obsługa tych lamp zostanie omówiona w rozdziale
poświęconym promieniowaniu nadfioletowemu, ponieważ lampy te służą
przede wszystkim do naświetlań promieniami nadfioletowymi.
Do promienników emitujących promieniowanie podczerwone i promienio-
wanie widzialne zalicza się żarówki. W zależności od rodzaju żarnika,
nazywanego również włóknem, żarówki te emitują promieniowanie o róż-
nej długości fal. Używane w światłolecznictwie żarówki mają różną moc
i wielkość. Żarówki małe mają zwykle moc 60 W, średnie — od 200 do 500
W, a duże — od 1000 do 1500 W. Żarówki małe mają żarniki w postaci
włókna węglowego, które rozgrzewa się do niezbyt wysokiej temperatury
i emituje długofalowe promieniowanie podczerwone oraz promieniowanie
widzialne. Szkło żarówki może być czerwone lub niebieskie. Spełnia ono
oczywiście rolę filtra dla promieniowania widzialnego. Żarówki większe
mają żarnik z wolframu. Żarnik taki rozżarzony do temperatury powyżej
1000°C emituje promieniowanie o długości fali od 400 do 4000 nm.
W całości promieniowania emitowanego przez żarnik 90% stanowią
promienie podczerwone, których największa ilość przypada na promienio-
wanie o długości fali od 800 do 1600 nm, ok. 9,8% na promieniowanie
widzialne, zaś ok. 0,2% na promieniowanie nadfioletowe, które zostaje
pochłonięte przez szkło żarówki.

Lampy i urządzenia do naświetlań


promieniami podczerwonymi i widzialnymi

Źródłem promieniowania w specjalnych lampach lub urządzeniach zwa-


nych świetlankami są żarówki o różnej mocy.
Lampa Solłux. Jest ona przedstawiona na ryc. 17. Zasadniczym jej
elementem jest głowica. Składa się ona z obsady żarówki wraz z obudową,
reflektora parabolicznego oraz tubusu o kształcie ściętego stożka. Lampa
może być wyposażona w dwa tubusy różnych rozmiarów, które dobiera się
w zależności od rodzaju naświetlania. Tubus służy do skupienia wiązki
promieniowania i może być połączony z reflektorem za pomocą zaczepów
ze śrubami. Dzięki takiemu rozwiązaniu tubus można łatwo odłączyć od
reflektora, co ułatwia naświetlanie dużych powierzchni ciała. Tubus jest
zaopatrzony w kołnierz wyłożony korkiem, zabezpieczającym chorego
w czasie zabiegu przed zetknięciem z rozgrzanym metalem. Między
kołnierzem a brzegiem tubusu znajduje się prowadnica, w którą wsuwa się
filtry.

84
I Wyróżnia się dwa typy lampy Sollux, a mianowicie: statywową oraz
stołową, zwaną również przenośną.
W lampie statywowej głowica jest umocowana na przegubowym wysięg-
niku, który można przesuwać wzdłuż rury statywu. Umieszczony we-
wnątrz rury statywu ciężarek, połączony linką stalową przez znajdujący się
na wierzchołku rury bloczek z częścią przesuwaną wysięgnika, równoważy
ciężar głowicy. Ułatwia to jej ustawienie na określonej wysokości. W pod-
stawie statywu znajduje się zwykle opornik, którym można regulować
żarzenie żarówki. Pokrętło opornika, a także wyłącznik są umieszczone na
obudowie podstawy. Wyposażenie podstawy w trzy kółka ułatwia prze-
mieszczanie lampy. W lampach statywowych używa się zwykle żarówek
o dużej mocy, np. 1000 W.

Ryc. 17. Statywowa lampa Sollux.

Lampa Sollux przenośna (stołowa) ma analogiczną budowę głowicy,


która ma jednak mniejsze rozmiary. Głowica jest połączona z podstawą
przegubowym wysięgnikiem. W tym typie lampy stosuje się żarówki
o mniejszej mocy, zwykle 500 W. Lampa przenośna nie ma opornika do
regulacji żarzenia.

85
Lampa Sollux typu LSK i LSC*. Jest to lampa produkowana w wersji
statywowej (LSK) i stołowej (LSC).
Lampa Sollux LSK statywowa (ryc. 18) składa się z głowicy oraz statywu
na trójnożnej podstawie wyposażonej w kółka ułatwiające jej przemiesz-
czenie.

Ryc. 18. Statywowa lampa Sollux


- typ LSK.

Głowica lampy, o kształcie walca, stanowiąca obudowę promiennika,


osadzona jest obrotowo na widełkach przemieszczanych wzdłuż kolumny
statywu. W tylnej części głowicy znajduje się wyłącznik sieciowy i regulator
napięcia, w przedniej zaś jej części szczelina do osadzenia filtru oraz
regulator przesłony zmieniającej ilość padającego promieniowania. Usta-
wienie głowicy na odpowiedniej wysokości uzyskuje się specjalnym
pokrętłem przez zwolnienie hamulca eliminującego ruch widełek wzdłuż

* Produkowana przez Zakłady Aparatury Elektromedycznej i Precyzyjnej „ZALIMP"


w Warszawie.

86
kolumny statywu. Właściwy kąt nachylenia głowicy umożliwiają pokrętła
usytuowane w miejscu połączenia głowicy z widełkami. Promiennik lampy
wytwarza promieniowanie podczerwone oraz widzialne. Maksymalne
natężenie promieniowania podczerwonego przypada na długość fali około
1400 nm, odpowiadającej krótkofalowemu promieniowaniu podczerwone-
mu, które wnika głębiej w tkanki aniżeli promieniowanie średnio- i długo-
falowe.
Lampy Sollux wyposażone są w komplet filtrów ze szkła uwiolowego
koloru czerwonego i niebieskiego. Szkło koloru czerwonego przepuszcza
promienie podczerwone i promienie widzialne czerwone, natomiast szkło
koloru niebieskiego przepuszcza głównie niebieskie promienie widzialne.
Filtry są zbudowane z prostokątnych płytek szklanych, zamocowanych
w ramce metalowej. Budowa taka zabezpiecza szkło przed pęknięciem.
Lampę Sollux na statywie wykorzystuje się do naświetlań dużych
powierzchni skóry. Jest oczywiste, że nie używa się wówczas tubusu.
Naświetlania takie wykonuje się zwykle z odległości 100 cm. Ważne jest,
żeby reflektor ustawić w taki sposób, aby z jednej strony światło
obejmowało równomiernie naświetlaną powierzchnię, z drugiej zaś usta-
wienie głowicy uniemożliwiało oparzenie chorego odłamkami szkła w wy-
padku pęknięcia żarówki. Do naświetlań miejscowych stosuje się tubus,
ograniczając w ten sposób wiązkę promieniowania. Odległość od otworu
tubusu do powierzchni naświetlanej wynosi zwykle od 40 do 50 cm. Należy
jednak dodać, że odległość ustala się, uwzględniając wrażliwość chorego na
ciepło. W naświetlaniach tych można używać filtrów, których rodzaj
dobiera się w zależności od wskazań. Pamiętać należy, że filtr niebieski
ogranicza oddziaływanie promieni podczerwonych. Poza tym światło
niebieskie działa uśmierzająco na ból i z tego względu znajduje za-
stosowanie w leczeniu nerwobólów i przeczulicy. Filtr czerwony stosuje się
w naświetlaniu stanów zapalnych tkanek miękkich, leczeniu trudno
gojących się ran, w przypadku wystąpienia nadmiernego odczynu rumie-
niowego po naświetlaniu promieniami nadfioletowymi oraz w leczeniu
odczynów skóry po terapii promieniami rentgenowskimi. Do naświetlań
miejscowych używa się również przenośnej lampy Sollux; ze względu na
mniejszą moc żarówki naświetlania wykonuje się z mniejszej odległości.
Swietlanki są urządzeniami do naświetlań promieniami podczerwonymi
i widzialnymi, w których źródłem promieniowania są liczne żarówki
umieszczone wewnątrz obudowy. Wyróżnia się świetlanki miejscowe oraz
całkowite, obecnie rzadko używane.

87
Budka Polano jest przedstawiona na ryc. 19. Składa się ona z obudowy
wykonanej z materiału źle przewodzącego ciepło. Po wewnętrznej stronie
obudowy jest umieszczonych kilka szeregów porcelanowych opraw wraz
z żarówkami. Są to żarówki z włóknem węglowym, których kolor dobiera
się w zależności od potrzeby. Pod każdą żarówką znajduje się niklowana
płyta, odbijająca emitowane przez nią promieniowanie. Liczba żarówek
zależy od rozmiarów świetlanki i może wynosić od 8 do 24. Na obudowie
znajduje się dwu- lub czteropozycyjny wyłącznik, umożliwiający kolejne

Ryc. 19. Budka Polano.

włączanie szeregów żarówek. Naświetlanie częściowe przy użyciu budki


Polano wykonuje się w następujący sposób: nad częścią ciała chorego
poddawaną naświetlaniu, np. kończyną czy tułowiem, ustawia się świetlan-
kę. Okolice skóry, które nie mają być naświetlane, osłania się serwetą.
Otwory budki zakrywa się kocem, a następnie włącza stopniowo od-
powiednią liczbę żarówek. Należy przestrzec chorego, aby nie poruszał się
w czasie naświetlania, ponieważ może ulec oparzeniu na skutek zetknięcia
ze szkłem żarówek. Temperatura wewnątrz budki wynosi od 40 do 60°C.
W czasie zabiegu należy kontrolować doznania i samopoczucie chorego,
który powinien odczuwać przyjemne ciepło. W celu zwiększenia cieplnego
oddziaływania świetlanki można wycierać pot gromadzący się na skórze,
przeciwdziałając w ten sposób jej ochładzaniu. Czas zabiegu wynosi od 20
do 30 min. Po zabiegu skóra jest zaczerwieniona, o charakterystycznym
plamistym rysunku. Jeśli w czasie naświetlania wystąpi znaczne przy-
spieszenie tętna lub duszność, zabieg należy przerwać.
Ogólne zasady obowiązujące
w naświetlaniach promieniami podczerwonymi

Należy ściśle przestrzegać zaleceń lekarza specjalisty. Aparatura musi być


skutecznie uziemiona. Nie wolno umieszczać lamp w pobliżu urządzeń
wodociągowych, ponieważ jednoczesne dotknięcie obudowy lampy i urzą-
dzenia wodociągowego może grozić porażeniem prądem elektrycznym.
Przy wykonywaniu naświetlań okolic twarzy i klatki piersiowej należy
chronić oczy chorego okularami ochronnymi.
Osoba wykonująca zabiegi światłolecznicze przy użyciu promieni pod-
czerwonych jest obowiązana nosić ciemne okulary przeciwsłoneczne,
ponieważ promienie te są jednym z czynników wywołujących zaćmę.
Przy wykonywaniu zabiegów światłoleczniczych należy liczyć się z moż-
liwością oparzenia. O takim przypadku należy natychmiast powiadomić
lekarza, który udzieli właściwej pomocy. W czasie zabiegów należy bacznie
obserwować chorego, który powinien informować osobę wykonującą
zabiegi o swoich doznaniach i samopoczuciu.
Wskazania do leczniczego stosowania promieni podczerwonych.
Promienie podczerwone stosuje się w leczeniu:
- przewlekłych i podostrych stanów zapalnych, w których możliwe jest
miejscowe stosowanie ciepła,
— przewlekłych i podostrych zapaleń stawów oraz zapaleń około-
stawowych,
— nerwobólów oraz zespołów bólowych,
— stanów po przebytym zapaleniu skóry i tkanek miękkich pochodze-
nia bakteryjnego.
Naświetlania promieniami podczerwonymi można stosować jako zabieg
wstępny przed masażem oraz jontoforezą.
Przeciwwskazania do stosowania promieni podczerwonych są takie
same, jak do stosowania ciepła, co zostało już omówione w rozdziale
poświęconym ciepłolecznictwu. Warto jednak podkreślić, że omawianych
zabiegów nie wolno wykonywać w niewydolności krążenia, czynnej
gruźlicy płuc, skłonności do krwawień, zaburzeniach w ukrwieniu ob-
wodowych części kończyn, w stanach gorączkowych, w ostrych stanach
zapalnych skóry i tkanek miękkich oraz w stanach wyniszczenia.
Promieniowanie nadfioletowe

Promieniowanie nadfioletowe jest niewidzialnym promieniowaniem elekt-


romagnetycznym o długości fali od 100 do 400 nm. W widmie promienio-
wania elektromagnetycznego jest ono umiejscowione między obszarem
fioletu widma widzialnego a tzw. miękkimi promieniami rentgenowskimi.
Promieniowanie nadfioletowe określa się skrótem UV, od słów angielskich
ultra-violet.

Podział i właściwości promieniowania


nadfioletowego

Ogólnie przyjęty podział promieniowania nadfioletowego jest uwarun-


kowany jego działaniem biologicznym. W podziale tym wyróżnia się trzy
obszary, a mianowicie:
- obszar A — o długości fali od 400 do 315 nm,
- obszar B — o długości fali od 315 do 280 nm,
- obszar C — o długości fali od 280 do 200 nm.
Tak zwane promieniowanie nadfioletowe Schumanna, o długości fali od
100 do 200 nm, nie ma większego znaczenia dla biologii i medycyny,
ponieważ będąc pochłaniane przez powietrze i parę wodną, może roz-
chodzić się tylko w próżni.
Granica między obszarem A a obszarem B, odpowiadająca długości fali
315 nm, jest uzasadniona ograniczonym już oddziaływaniem biologicznym
promieniowania o tej długości fali. Granica zaś między obszarem B a ob-
szarem C jest uzasadniona minimalną zdolnością wywoływania rumienia
w skórze ludzkiej przez promieniowanie o długości fali 280 nm.
Zgodnie z teorią kwantową promieniowanie nadfioletowe rozchodzi się
w postaci kwantów energii. Energia kwantów promieniowania nad-
fioletowego zależy od długości fali. Im krótsza jest długość fali, a tym
samym większa częstotliwość, tym większą energię wykazują kwanty
promieniowania nadfioletowego. Dzięki dużej energii kwantów promie-

90
niowania nadfioletowego wywołuje ono skutki biologiczne i chemiczne,
które nie występują przy działaniu światła widzialnego.
Przepuszczalność różnych substancji dla promieniowania nadfioletowe-
go jest zróżnicowana. Bardzo dobrą przepuszczalność wykazuje kwarc,
który pochłania promieniowanie o długości fali krótszej od 180 nm.
W tabeli 4 zestawiono porównawczo zdolność przenikania promieniowa-
nia nadfioletowego przez szkło kwarcowe, powietrze, szkło okienne, filtr
Wooda oraz szkło Chance-Crookesa.

Tabela 4
Długość fali promieniowania nadfioletowego przenikającego przez różne ośrodki

Szkło kwarcowe od 180 nm


Powietrze od 185 nm
Szkło okienne od 320 nm
Filtr Wooda od 313 do 405 nm
Szkło Chance-Crookesa pochłania promienie nadfioletowe

Wymieniony w tabeli filtr Wooda jest zbudowany ze szkła z dodatkiem


tlenków niklu i potasu. Jest on używany w lampach kwarcowych diagnos-
tycznych do wyeliminowania promieniowania widzialnego i uzyskania
promieniowania nadfioletowego o długości fali określonej przenikliwością
tego ośrodka.
Właściwość szkła Chance-Crookesa, wyrażająca się pochłanianiem pro-
mieniowania nadfioletowego, pozwala stosować je w okularach ochron-
nych.
Promieniowanie nadfioletowe wykazuje ograniczoną zdolność przeni-
kania w głąb tkanek ludzkich. Skóra ludzka pochłania promieniowanie
nadfioletowe w zakresie wszystkich jego obszarów, w zasadzie jednak tylko
do głębokości 2 mm. Głębiej może wnikać promieniowanie o długości fali
powyżej 450 nm. W tabeli 5 przedstawiono zdolność pochłaniania
i przepuszczania promieniowania nadfioletowego przez różne warstwy
skóry ludzkiej. Ilość promieniowania działającego przyjęto za 100%,
a w rubrykach odpowiadających warstwom skóry podano ilości po-
chłoniętego i przepuszczonego przez nie promieniowania.
Z tabeli 5 wynika, że promieniowanie nadfioletowe o długości fali
200 nm zostaje całkowicie pochłonięte w warstwie rogowej naskórka.
Najgłębiej sięga promieniowanie o długości fali 400 nm, które prawie
całkowicie zostaje pochłonięte dopiero na głębokości 2 nm.

91
Tabela 5
Ilość promieniowania nadfioletowego pochłoniętego w stosunku do przepuszczonego — w pro-
centach — przez warstwy skóry ludzkiej (wg Bochema)

Długość fali w nm
Grubość warstwy skóry w mm
200 250 280 300 400

Warstwa rogowa naskórka 0,03 100/0 81/19 85/15 66/34 20/80


Warstwa podstawna naskórka 0,05 0/0 8/11 6/9 18/16 23/57
Skóra właściwa 2,0 0/0 11/0 9/0 16/0 56/1
Tkanka podskórna 0/0 0/0 0/0 0/0 1/0

Należy pamiętać, że częstość promieniowania nadfioletowego padające-


go na skórę zostaje odbita. Ilość promieniowania ulegająca odbiciu zależy
od kąta padania, stanu skóry oraz długości fali.

Działanie biologiczne i wpływ


promieniowania nadfioletowego
na organizm ludzki

Fotochemiczne właściwości promieniowania nadfioletowego. Reakcjami


fotochemicznymi nazywa się reakcje chemiczne zachodzące pod wpływem
światła. Mogą one powodować powstanie nowych związków — reakcjami
tymi są: fotosynteza, utlenianie lub redukcja — oraz rozpad danego związku
na związki o mniej złożonej budowie; jest to fotoliza. Do reakcji foto-
chemicznych zalicza się również fotoizomeryzację, czyli powstanie pod
wpływem światła związków o analogicznym cząsteczkowym wzorze suma-
rycznym, lecz o różnej budowie i różnych właściwości fizycznych i chemicz-
nych.
Wiele odczynów i skutków biologicznych zachodzących w ustroju pod
wpływem promieniowania nadfioletowego jest związanych przyczynowo
z reakcjami fotochemicznymi. Należą do nich: powstawanie w skórze
rumienia fotochemicznego, tworzenie w niej pigmentu, wytwarzanie
witaminy D oraz wpływ związków chemicznych uczulający ustrój na
światło. Działanie bakteriobójcze promieni nadfioletowych polega rów-
nież na zachodzących w bakteriach reakcjach fotochemicznych.

92
Rumień fotochemiczny. Rumieniem fotochemicznym nazywa się odczyn
skóry na działanie promieni nadfioletowych, wyrażający się jej zaczer-
wienieniem w wyniku rozszerzenia naczyń krwionośnych. Zależność
odczynu rumieniowego skóry od długości fali promieniowania nad-
fioletowego przedstawia ryc. 20; wynika z niej, że najsilniej wyrażone
właściwości wywoływania odczynu rumieniowego wykazuje promieniowa-
nie o długości fali 297 nm oraz 250 nm.

1,0

Ryc. 20. Skuteczność wywoływania od-


czynu rumieniowego przez promieniowa-
nie nadfioletowe w zależności od długości
jego fali (wg Eckerta).

Intensywność rumienia fotochemicznego zależy od wielu czynników,


a mianowicie:
— długości fali promieniowania nadfioletowego,
— intensywności emisji źródła promieniowania,
— czasu napromieniowania,
— odległości skóry od źródła promieniowania, ponieważ natężenie
promieniowania maleje z kwadratem zwiększania odległości,
— wrażliwości skóry, która zależy głównie od grubości naskórka,
stanowiącego przeszkodę w przenikaniu promieni nadfioletowych, a także
okolicy ciała, co przedstawia ryc. 21,
— wrażliwości osobniczej, zależnej od karnacji skóry i wieku; blondyni
i rudzi są bardziej niż bruneci wrażliwi na działanie promieni nad-
fioletowych, dzieci natomiast są bardziej wrażliwe niż osoby w wieku
zaawansowanym.

93
Ryc. 21. Wrażliwość różnych okolic skóry na działanie promieniowania nadfioletowego
w skali pięciostopniowej: największa I, najmniejsza 5 (wg Kowarschika za Konarską).

W mechanizmie powstania rumienia fotochemicznego można wyróżnić


dwa okresy:
W pierwszym okresie w wyniku pochłonięcia energii promieniowania
nadfioletowego przez białko komórek warstwy kolczystej naskórka do-
chodzi do jego denaturacji, a w następstwie tego do uszkodzenia tych
komórek.
W drugim okresie z uszkodzonych komórek wydzielają się związki
wykazujące właściwości rozszerzania naczyń krwionośnych. Spośród nich
najważniejszą rolę odgrywa histamina, która w wyniku reakcji foto-
chemicznej powstaje z aminokwasu — histydyny. Związki te przenikają do
skóry właściwej, gdzie powodują rozszerzenie i zwiększenie przepuszczal-
ności naczyń włosowatych skóry właściwej.
Zwiększenie przepuszczalności naczyń prowadzi do przejścia osocza do
przestrzeni międzykomórkowych naskórka i skóry właściwej, powodując
obrzęk skóry. W wypadku nagromadzenia się płynu przesiękowego między
warstwami naskórka powstają pęcherze wypełnione płynem surowiczym.
Bardzo duże dawki promieniowania nadfioletowego, przekraczające próg

94
tolerancji skóry, mogą powodować nieodwracalne uszkodzenia komórek
naskórka, a nawet skóry właściwej, co w następstwie prowadzi do ich
martwicy. Czas, jaki upływa od chwili ekspozycji na promienie nad-
fioletowe do wystąpienia pierwszych objawów rumienia, nazywa się
okresem utajenia. W okresie tym w wyniku reakcji fotochemicznych
wytwarzają się substancje, które następnie ulegają wolnemu wydzielaniu
z komórek i osiągają najwyższe stężenie w fazie maksymalnego nasilenia
rumienia. Okres trwania utajenia zależy od wielu czynników, głównie
jednak od dawki, długości fali promieniowania nadfioletowego oraz
wrażliwości osobniczej.
Rumień fotochemiczny cechuje charakterystyczny rozwój, zwany ina-
czej ewolucją, w którym wyróżnia się następujące fazy:
— okres utajenia, trwający od 1 do 6 godzin,
— okres narastania rumienia, obejmujący czas od wystąpienia pierw-
szych objawów rozszerzenia naczyń krwionośnych do osiągnięcia maksy-
malnego nasilenia rumienia, które występuje w 6 do 24 godzin od
ekspozycji, w zależności od dawki promieniowania nadfioletowego,
— okres ustępowania rumienia, którego czas trwania jest również
uzależniony od dawki promieniowania; po słabych dawkach trwa on kilka
godzin, a po dużych — nawet kilka dni.
Ewolucję rumienia fotochemicznego przedstawia ryc. 22.
W następstwie rumienia fotochemicznego dochodzi do zgrubienia
naskórka, jego łuszczenia się oraz zbrunatnienia skóry w wyniku groma-
dzenia się w niej pigmentu. Wpływ promieniowania nadfioletowego na
pigmentację skóry został szczegółowo omówiony w dalszej części niniej-
szego rozdziału.
Jeśli naświetlanie promieniami nadfioletowymi jest dokonane po uprze-
dnim oddziaływaniu promieni podczerwonych, to odczyn skóry jest

Ryc. 22. Ewolucja rumienia fotochemicznego.

95
wzmożony. Naświetlanie promieniami podczerwonymi skóry, w której
występuje rumień fotochemiczny, powoduje jego osłabienie i szybsze
ustępowanie. Należy pamiętać, że odczyn rumieniowy skóry może być
znacznie osłabiony, a nawet zniesiony w przypadkach, gdy występują
uszkodzenia i stany zapalne nerwów. Rumień fotochemiczny wykazuje
wiele charakterystycznych cech, odróżniających go od rumienia cieplnego,
występującego w skórze po naświetlaniu promieniami podczerwonymi.
Rumień cieplny występuje w czasie napromienienia, podczas gdy rumień
fotochemiczny wykazuje opisaną wyżej ewolucję, której najbardziej cha-
rakterystyczną cechą jest występowanie okresu utajenia. Istnieją również
zasadnicze różnice w wyglądzie. Rumień cieplny ma wygląd plamisty,
podczas gdy rumień fotochemiczny jest jednolity; nasilenie zaczerwienienia
skóry zależy od stopnia odczynu. Ścisłe ograniczenie rumienia foto-
chemicznego do powierzchni skóry poddanej naświetlaniu różni go od
rumienia cieplnego.
Tworzenie pigmentu. W następstwie napromienienia skóry promieniami
nadfioletowymi dochodzi do jej brunatnego przebarwienia, zwanego
pigmentacją. Zależy ona od gromadzenia się barwnika, zwanego melaniną
lub pigmentem, w warstwie podstawnej naskórka.
Pigmentacja skóry, określana popularnie jako „opalenizna", zależy od
dawki promieni nadfioletowych oraz długości ich fali. Stwierdzono, że
najsilniej wyrażoną właściwość wytwarzania w skórze pigmentu wykazuje
promieniowanie o długości fali od 290 do 330 nm. Mechanizm po-
wstawania pigmentu, a ściślej mówiąc przebieg reakcji fotochemicznych,
nie jest jeszcze w pełni wyjaśniony. Przyjmuje się, że pigment powstaje
w komórkach znajdujących się w naskórku, zwanych melanoblastami,
w wyniku działania energii promieniowania nadfioletowego. Związek,
z którego powstaje pigment, nazywa się promelaniną lub propigmentem.
Jest nim prawdopodobnie bezbarwny aminokwas — tyrozyna, zawarta
w wymienionych wyżej melanoblastach. W wyniku utleniania tyrozyny
przez enzym, zwany tyrozynazą, powstaje również bezbarwny związek
nazywany w skrócie — DOPA (3,4-dwuhydroksyfenyloalanina). Pod
wpływem promieni nadfioletowych zostaje uczynniony enzym dopa-oksy-
daza, który w obecności jonów miedzi, spełniających rolę katalizatora,
powoduje polimeryzację i utlenienie DOPA do brunatnego barwnika
— melaniny. Barwnik ten wędruje do powierzchownych warstw naskórka
i zmienia barwę skóry. Rola pigmentacji skóry nie jest wyjaśniona. Pogląd,
jakoby ziarenka pigmentu tworzyły naturalny „parasol", chroniący głęb-

96
sze warstwy naskórka przed promieniowaniem nadfioletowym, nie znaj-
duje pełnego uzasadnienia; wiadomo bowiem, że odczynem ochronnym
skóry na promienie nadfioletowe jest zgrubienie naskórka, głównie jego
warstwy rogowej. Najlepszym dowodem tego jest fakt, że rumień foto-
chemiczny nie występuje na dłoniach i podeszwach stóp, których skóra ma
bardzo grubą warstwę rogową naskórka.
Przebarwienie skóry w wyniku działania promieni nadfioletowych
zależy od wielu czynników, spośród których istotną rolę należy przypisać
ilości zawartego w skórze propigmentu, stanowiącego materiał, z którego
powstaje pigment. Ważną rolę odgrywa również karnacja skóry, która jest
niejako wypadkową grubości naskórka, unaczynienia skóry oraz ilości
zawartego w niej pigmentu. Tak więc w jasnej skórze blondynów pigmenta-
cja po rumieniu fotochemicznym jest zwykle słabo wyrażona, w odróż-
nieniu od ciemnej skóry brunetów. Należy pamiętać, że pigmentacja
występuje również w następstwie działania promieni podczerwonych oraz
promieni rentgenowskich. Tak zwana opalenizna, która powstaje w wyni-
ku działania na skórę promieni słonecznych, jest wynikiem łącznego
działania promieni nadfioletowych, widzialnych i podczerwonych.
Wytwarzanie związków przeciwkrzywiczych. W organizmach zwierzę-
cych i roślinnych występują w małych ilościach związki organiczne zwane
sterolami. Są to wielopierścieniowe alkohole alicykliczne. Sterole wy-
stępujące w organizmach zwierzęcych nazywa się zoosterolami, występują-
ce w organizmach roślinnych — fitosterolami, a występujące w grzybach
- mikrosterolami. Niektóre z tych związków, zwane prowitaminami D,
mogą pod wpływem pochłoniętego przez nie promieniowania nadfioleto-
wego o długości fali poniżej 320 nm zmieniać nieznacznie strukturę
cząsteczki i w wyniku tego uzyskać właściwości zapobiegania i leczenia
krzywicy. Związki te nazywa się witaminami D.
Wyróżnia się witaminy D2 i D 3 . Witamina D2 powstaje pod wpływem
promieniowania nadfioletowego ze sterolu roślinnego, zwanego ergo-
sterolem, zaś witamina D3 (cholekalcyferol) występuje w organizmach
zwierzęcych, a jej prowitaminą jest sterol zawarty w wydzielinie gruczołów
łojowych ludzi i zwierząt, a mianowicie 7-dehydrocholesterol. U zwierząt
witamina D3 dostaje się do ustroju dzięki zlizywaniu jej z sierści, u ludzi zaś
wchłania się przez skórę. Witaminy D można uzyskać przez naświetlanie
promieniami nadfioletowymi produktów roślinnych i zwierzęcych, wyma-
ga to jednak dużej ostrożności, ponieważ zbyt intensywne ich naświetlanie
prowadzi do wytworzenia steroli o właściwościach toksycznych, tzw.

7 Fizykoterapia 97
toksosteroli. Z tych względów stosowane dawniej tzw. witaminizowanie
produktów spożywczych przez ich naświetlanie promieniami nadfioleto-
wymi nie znajduje obecnie szerszego zastosowania. Ostatnie badania
wykazały, że substancją czynną, odpowiedzialną za wchłanianie i przemia-
nę wapnia nie jest bezpośrednio witamina D3 (cholekalcyferol), lecz jej
metabolit. Ulega on bowiem w wątrobie hydroksylacji do 25-hydro-
ksycholekalcyferolu (25-HCC): w tej postaci krąży we krwi w połączeniu
z białkiem, a następnie w nerkach ulega dalszej hydroksylacji do 1,25-dwu-
hydroksycholekalcyferolu (1,25-DHCC).

Właśnie ten metabolit, będący właściwie hormonem wytwarzanym przez


nerki, jest substancją usprawniającą wchłanianie wapnia w jelitach oraz
jego uruchomienie w kościach.
Niedobór witaminy D w ustroju wywołuje u dzieci zespół kliniczny,
zwany krzywicą. W zespole tym dochodzi do zaburzenia prawidłowego
stosunku między wapniem a fosforem w ustroju. Zaburzenie to powstaje
w wyniku upośledzonego wchłaniania wapnia w przewodzie pokarmowym
oraz wzmożonego wydalania fosforu przez nerki. Stan taki powoduje
gorszą mineralizację kości, czyli gorsze ich wysycenie solami wapnia
i fosforu. Prowadzi to do zmiękczenia kości długich i płaskich, które
w wyniku działających na nie obciążeń ulegają takim zniekształceniom, jak
koślawe kolana, pałąkowate golenie, skrzywienie boczne kręgosłupa
i zniekształcenie klatki piersiowej. W krzywicy na skutek przerostu
chrząstek wzrostowych w miejscu połączenia części kostnej z częścią
chrzęstną żeber powstają zgrubienia, dające obraz tzw. różańca krzywicze-
go. W obrębie kości ciemieniowych stwierdza się obszary podatne na ucisk.
Brak witaminy D wpływa również ujemnie na rozwój zębów i usposabia je
do próchnicy.
Zawartość witaminy D w produktach spożywczych jest mała, stąd
zachodzi konieczność doustnego jej uzupełnienia oraz poddawania dzieci
działaniu światła słonecznego lub promieniowania nadfioletowego emito-

98
wanego przez lampy kwarcowe, aby w ten sposób wyrównać niedobór
witaminy D. Problem ten nabiera szczególnego znaczenia w krajach
Północy, w których kąt padania promieni słonecznych jest mały, a dni
krótkie. Wzrastające uprzemysłowienie i towarzyszące mu zapylenie
powietrza stwarza również swego rodzaju barierę dla promieni nad-
fioletowych Słońca, ograniczając ich oddziaływanie przeciwkrzywicze.
Zwiększenie wrażliwości na promieniowanie nadfioletowe. Działanie
związków chemicznych zwiększających wrażliwość na promieniowanie
nadfioletowe polega na wywoływaniu w organizmie okresowych skutków
biologicznych, które normalnie nie występują przy działaniu nań promie-
niowania o danej długości fali. Związek zwiększający wrażliwość nie bierze
bezpośredniego udziału w tych reakcjach, a jest jedynie przenośnikiem
energii na składniki reakcji. Reakcje te zachodzą w obecności tlenu.
Zwiększenie zatem wrażliwości powstaje w wyniku pochłonięcia przez
naskórek promieni nadfioletowych o określonej długości fali przy jedno-
czesnym wpływie danego związku chemicznego.
Mechanizm działania związków zwiększających wrażliwość na promie-
niowanie nadfioletowe wyjaśnia tzw. efekt fotodynamiczny, polegający na
uszkadzaniu lub niszczeniu mikroorganizmów przy użyciu tych związków.
Wiadomo, że w normalnych warunkach bakterie zostają zabijane przez
promieniowanie o długości fali 260 nm. Ten sam efekt można uzyskać przy
użyciu promieniowania o długości fali 518 nm, jeśli doda się jednocześnie
do kultury bakterii roztworu eozyny, nawet w bardzo słabym rozcień-
czeniu. Zwiększenie wrażliwości na światło stanowi przyczynę wielu
chorób skóry i powstaje w wyniku działania związków chemicznych
wprowadzonych do ustroju lub w nim powstających.
Znane są liczne substancje i leki zwiększające wrażliwość na promieniowa-
nie nadfioletowe. Zalicza się do nich zawarte w niektórych roślinach
pochodne kumaryny, pochodne smołowcowe (smoła, dziegcie, antracen,
benzen), takie barwniki, jak eozyna, błękit metylenowy, róż bengalski,
naturalne olejki (bergamotowy, cedrowy, sandałowy, cytrusowy, laurowy)
oraz związki niektórych metali (żelazo, srebro, złoto, bizmut, arsen).
Spośród leków wrażliwość na promieniowanie nadfioletowe zwiększają
sulfonamidy, antybiotyki (tetracykliny), niektóre leki przeciwbakteryjne,
jak np. Negram, leki przeciwgrzybicze (gryzeofulwina), leki przeciwcu-
krzycowe (chlorpropamid, tolbutamid), pochodne fenotiazyny — prome-
tazyna (Diphergan), chlorpromazyna (Fenactil) - chlordiazepoksyd
(Elenium), diazepam (Relanium) oraz salicylamidy.

7* 99
Znaczne zwiększenie wrażliwości na promieniowanie nadfioletowe
występuje w wielu chorobach, jak np. w skórze pergaminowatej (xeroder-
ma pigmentosum), liszaju rumieniowatym (lupus erythematosus), porfirii
oraz zapaleniu skórno-mięśniowym (dermatomyositis).
Działanie bakteriobójcze promieni nadfioletowych. Skuteczne właściwo-
ści bakteriobójcze wykazują promienie nadfioletowe o długości fali 250 do
270 nm, spośród których najbardziej aktywne jest promieniowanie o dłu-
gości fali ok. 254 nm. Działanie bakteriobójcze promieni nadfioletowych
jest uwarunkowane pochłonięciem przez bakterie dostatecznej ilości
energii. W wyniku reakcji fotochemicznych dochodzi do zmian w (Struk-
turze białek bakterii i zahamowania ich procesów życiowych. Bardzo
wrażliwe na promieniowanie nadfioletowe są maczugowce błonicy, prątki
gruźlicy, pałeczki okrężnicy, pałeczki duru brzusznego i gronkowce.
Bakteriobójcze działanie promieniowania nadfioletowego jest wykorzys-
tywane do wyjaławiania pomieszczeń, narzędzi, wody itp. Do tych celów
używa się specjalnych lamp, wyposażonych w palniki emitujące promienio-
wanie o silnych właściwościach bakteriobójczych.
Wpływ promieni nadfioletowych na organizm ludzki. Wpływ promieni
nadfioletowych na organizm jest złożony, jeszcze w wielu szczegółach nie
wyjaśniony.
Podkreślenia wymagają jednak te skutki biologicznego oddziaływania,
które mają znaczenie dla leczniczego stosowania promieni nadfioletowych.
Działanie promieni nadfioletowych na skórę zależy w głównej mierze od
zachodzących w niej reakcji fotochemicznych. Do najważniejszych należy
regulacja tworzenia histaminy, opisana w części niniejszego rozdziału
poświęconej powstawaniu rumienia fotochemicznego.
Skóra poddana działaniu promieni nadfioletowych staje się lepiej
ukrwiona, bardziej elastyczna i mniej podatna na zakażenie. Pod wpływem
tych promieni, zwłaszcza o dłuższej fali, występuje też szybszy wzrost
komórek naskórka oraz zwiększenie liczby białych krwinek w miejscu
naświetlania. Dzięki temu naświetlanie promieniami nadfioletowymi sto-
suje się w leczeniu ran i trudno gojących się owrzodzeń, takich jak
owrzodzenia troficzne, odleżyny czy owrzodzenia w przebiegu żylakowa-
tości goleni. Do tych celów stosuje się promieniowanie o fali dłuższej niż
280 nm, ponieważ promieniowanie o fali krótszej niż 280 nm, mimo silnie
wyrażonego działania bakteriobójczego, powoduje jednak uszkodzenie
naskórka lub tkanki ziarninowej ran, czyli owrzodzeń.
W świetle współczesnych badań przyjmuje się, że leczniczy wpływ

100
promieni nadfioletowych wiąże się w poważnej mierze ze wzrostem
aktywności zawartych w ustroju wodorosiarczków. Wzrost aktywności
tych związków wpływa pobudzająco na wiele zachodzących w ustroju
reakcji redukcyjno-oksydacyjnych hormonów, witamin i enzymów. Być
może, że ten właśnie mechanizm jest odpowiedzialny za pobudzające
działanie promieniowania nadfioletowego na ustrój ludzki.
Promieniowanie nadfioletowe wywołuje w ustroju wiele zmian, które
zestawiono w tabeli 6.
Tabela 6
Zmiany w organizmie wywołane promieniowaniem nadfioletowym

Sztuczne źródła promieni nadfioletowych

Sztuczne źródła promieni nadfioletowych można podzielić na trzy grupy,


a mianowicie:
— ciała ogrzane do wysokiej temperatury,
— łuki elektryczne,
— wyładowania jarzeniowe.

101
Terapeutyczne lampy kwarcowe

Stosowane w lecznictwie fizykalnym urządzenia przeznaczone do naświet-


lań promieniami nadfioletowymi nazywa się terapeutycznymi lampami
kwarcowymi. Istnieje wiele typów lamp kwarcowych, wyposażonych
w różnego rodzaju palniki. Ogólnie lampy te można podzielić na:
— lampy kwarcowe przenośne,
— lampy kwarcowe na statywie.
Pierwsze z nich są przystosowane do naświetlań wykonywanych przy
łóżku chorego, drugie zaś znajdują zastosowanie w zakładach lecznictwa
fizykalnego.
W niniejszym rozdziale omówione zostaną najczęściej używane lampy
kwarcowe.
Lampa kwarcowa statywowa Helios L-9. Jest to lampa kwarcowa
produkcji Fabryki Aparatury Elektromedycznej w Łodzi. Służy ona do
wykonywania naświetlań promieniami nadfioletowymi i podczerwonymi
(ryc. 26 przedstawia widok ogólny lampy). Lampa jest zasilana napięciem
220 V prądu zmiennego 50 Hz. Źródłem promieni nadfioletowych jest
wysokociśnieniowy palnik argonowo-rtęciowy typu ASH-400 lub Q-400
o mocy 375 W, który emituje promieniowanie o maksimum natężenia
w zakresie długości fali od 280 do 320 nm. Jednocześnie z palnikiem
kwarcowym (lub odrębnie) działa promiennik podczerwieni o mocy 590 W,
zbudowany ze szkła żaroodpornego, wewnątrz którego znajduje się spirala
z drutu oporowego. Źródłem promieniowania podczerwonego jest cała
rurka, która przy nagrzaniu osiąga temperaturę 600°C. Palnik kwarcowy
wraz z promiennikiem podczerwieni i reflektorem jest umieszczony
w oprawie lampy. Oprawa jest połączona przegubowo z wysięgnikiem
i rurą statywu lampy. Przeguby umożliwiają ustawienie oprawy lampy
wraz z palnikiem i promiennikiem podczerwieni na odpowiedniej wysoko-
ści i pod właściwym kątem w stosunku do osoby naświetlanej. Podstawę
statywu stanowi trójnóg na kółkach, umożliwiający przemieszczanie
lampy. Na oprawie lampy znajdują się dwa wyłączniki dwupołożeniowe.
Pierwszy z nich, którego położenia oznaczone są literami W (wyłączone)
i Z (załączone), służy do włączenia i wyłączenia zasilania lampy. Drugi

106
wyłącznik, którego położenia oznaczone są literami UV oraz IR, służy do
włączania palnika kwarcowego i promiennika podczerwieni. W położeniu
UV zostaje włączony palnik kwarcowy i promiennik podczerwieni, w pozy-
cji zaś IR tylko promiennik podczerwieni. Obsługa lampy jest bardzo
prosta, bowiem po włączeniu jej do sieci elektrycznej należy ustawić
dźwigienkę pierwszego wyłącznika w pozycji Z, a następnie za pomocą
drugiego wyłącznika włączyć odpowiedni obwód, tzn. UV lub IR.

Ryc. 26. Lampa kwarcowa sta- Ryc. 27. Przenośna lampa kwarcowa Emita VT-400.
tywowa Helios L-9.

Istnieje również model przenośny tego typu lampy kwarcowej, a miano-


wicie Helios L-8. Budowa i obsługa lampy Helios L-8 jest taka sama, jak
lampy Helios L-9. Różnica polega jedynie na budowie podstawy lampy,
która jest przystosowana do przenoszenia i ustawiania na stole.
Lampa kwarcowa Emita VT-400. Jest ona produkowana przez Fabrykę
Aparatury Elektromedycznej w Łodzi. Służy do wykonywania naświetlań
promieniami nadfioletowymi i podczerwonymi. Jest to lampa przenośna
o masie 2 kg, zasilana napięciem 220 V, 50 Hz, przystosowana do
wykonywania naświetlań w gabinecie fizykoterapii oraz w warunkach
domowych (ryc. 27 przedstawia widok ogólny lampy). Oprawa lampy,
o wymiarach 325 x 293 x 65 mm, składa się z podstawy oraz części

107
terapeutycznej. W oprawie znajduje się reflektor, w którego osi podłużnej
są umieszczone: promiennik promieniowania nadfioletowego ASH-400
o mocy 110 W, osłonięty filtrem eliminującym nie mające wpływu
terapeutycznego promieniowanie obszaru C, oraz dwa promienniki pod-
czerwieni. Część terapeutyczna jest połączona z podstawą za pomocą
przegubów, umożliwiających składanie lampy. W celu zabezpieczenia
przed uruchomieniem promienników zastosowano specjalny wyłącznik
rtęciowy, przerywający dopływ prądu przy złożonej lampie.
Po stronie prawej, na bocznej ścianie części terapeutycznej, znajdują się
dwa przełączniki klawiszowe oraz zegar odmierzający czas zabiegu. Jeden
z przełączników ma na biegunach oznaczenia 0 i 1, drugi zaś UV-IR oraz
IR. Lampę uruchamia się w ten sposób, że po podłączeniu jej do gniazda
wtykowego, mającego styk ochronny (uziemiony lub zerowy), włącza się
zasilanie przez wciśnięcie klawisza po stronie oznaczenia 1, a następnie
wciska się klawisz drugiego przełącznika po stronie oznaczenia UV-IR lub
IR, w zależności od tego, czy naświetlanie ma być dokonywane promienia-
mi nadfioletowymi łącznie z podczerwonymi, czy tylko podczerwonymi.
Po upływie ok. 2 min, w czasie których ustala się emisja promienników,
pokrętłem zegara odmierzającego czas nastawia się żądany czas naświet-
lania, którego zakończenie zegar sygnalizuje dzwonkiem. Zegar odmierza
czas w granicach od 0 do 15 min. Czas krótszy niż 15 min nastawia się w ten
sposób, że pokrętło obraca się do pozycji odpowiadającej 15 min,
a następnie cofa do pozycji odpowiadającej żądanemu czasowi. Po
zakończeniu zabiegu lampę wyłącza się, wciskając klawisz odpowiedniego
przełącznika po stronie oznaczenia 0. Lampę można złożyć dopiero po
ostygnięciu promienników, tzn. po upływie ok. 20 min.
Produkowana jest również wersja statywowa omawianej lampy, ozna-
czona symbolem Emita VT-410. Jest ona przeznaczona do stosowania
naświetlań ogólnych i miejscowych w gabinetach fizykoterapii. Konstruk-
cja oprawy lampy oraz jej obsługa jest taka sama, jak w przypadku lampy
Emita VT-400.
Lampa kwarcowa Bacha. Jest to lampa starego typu o specjalnej
budowie, przeznaczona do naświetlań miejscowych i ogólnych (ryc. 28).
Charakterystycznym dla niej elementem jest głowica, zbudowana z dwóch
półkul metalowych. Wewnątrz jednej z półkul jest umieszczony reflektor
oraz palniki argonowo-rtęciowy. Reflektor można oddalać lub zbliżać do
palnika. Jeśli palnik znajduje się w ognisku reflektora, powoduje to pewne
skupienie wiązki promieniowania; oddalenie reflektora od palnika powo-

108
duje jej rozbieżność. Druga półkula, wchodząc w skład głowicy, służy do
zasłonięcia palnika po zakończeniu naświetlania. Głowica jest umocowana
na ruchomym wysięgniku, umożliwiającym zmianę jej położenia. Wysięg-
nik może być ponadto przesuwany wzdłuż rury statywu. Zmiana położenia
głowicy wokół jej osi oraz możliwość ustawienia na odpowiedniej wysoko-
ści pozwalają zachować właściwą odległość i kąt padania — odpowiednie
dla danego naświetlania. W podstawie lampy znajduje się transformator
(jeśli palnik wymaga wyższego napięcia niż napięcie sieci) oraz przycisk
urządzenia zwiększającego napięcie w obwodzie palnika, które ułatwia
jego zapłon. Przełącznik zasilania jest umieszczony również w podstawie
lampy. Wyposażenie podstawy w kółka ułatwia przemieszczanie lampy.
Lampa kwarcowa Emita VS-700. Jest to lampa produkowana przez
Fabrykę Aparatury Elektromedycznej w Łodzi, przystosowana do na-

Ryc. 28. Lampa kwarcowa Bacha Ryc. 29. Lampa kwarcowa Emita VS-70().
(wg Jankowiaka).

109
świetlań ogólnych promieniami nadfioletowymi oraz podczerwonymi (ryc.
29 przedstawia widok ogólny lampy). Napięcie zasilające wynosi 220 V,
50 Hz. Lampa jest wyposażona w promiennik promieniowania nad-
fioletowego AS-700 o mocy 500 W oraz dwa promienniki podczerwieni
o mocy 1200 W. Promienniki podczerwieni są zbudowane z rurki
kwarcowej, wewnątrz której znajduje się spirala z drutu oporowego.
W oprawie lampy znajduje się reflektor z blachy aluminiowej o dużym
współczynniku odbicia promieniowania nadfioletowego oraz dwa reflek-
tory odbijające promieniowanie podczerwone. Oprawa jest zamocowana
w ramionach wysięgnika, co zwiększa zakres jej ruchów.
Przegubowe połączenie wysięgnika ze statywem umożliwia zmianę
wysokości i położenia oprawy. Ruch pionowy wysięgnika jest blokowany
pokrętłem znajdującym się w mechanizmie przegubu. W rurze statywu jest
umieszczony mechanizm sprężynowy, umożliwiający zmianę położenia
wysięgnika przy użyciu małej siły.
W obudowie podstawy lampy znajduje się zasilacz, przy użyciu którego
włącza się promienniki. Wyposażenie podstawy lampy w cztery kółka
zapewnia jej łatwe przemieszczanie. W podstawie lampy znajduje się
przełącznik, którego cztery klawisze są oznaczone symbolami: UV, IR,
UV + IR oraz 0. Wciśnięcie klawisza oznaczonego symbolem UV włącza
promiennik promieniowania nadfioletowego, IR — promiennik podczer-
wieni, zaś UV + IR włącza promienniki promieniowania nadfioletowego
i podczerwonego. Lampę wyłącza się przez wciśnięcie klawisza oznaczone-
go symbolem 0. Należy pamiętać, że naświetlanie można wykonywać
dopiero po upływie 5 min od chwili włączenia promiennika, tzn. po
ustaleniu się jego emisji, oraz że promiennik nadfioletu jest sprawny do
ponownego zapłonu po wystygnięciu. Należy również przestrzegać za-
chowania odpowiedniej odległości między promiennikiem nadfioletu
a osobą naświetlaną; odległość ta w wypadku omawianej lampy powinna
wynosić od 75 do 100 cm. Zmniejszanie tej odległości jest niedopuszczalne.
Natomiast naświetlania promieniami podczerwonymi można dokonywać
z odległości 50 cm. Omawianą lampę należy podłączyć do gniazda
wtykowego mającego styk ochronny, uziemiony lub zerowany.
Lampa kwarcowa Jesionka. Lampa ta jest przystosowana do naświetlań
całego ciała (ryc. 30). Jej charakterystyczną cechą jest duży reflektor
w kształcie ściętej pryzmy, wewnątrz którego znajduje się palnik kwarcowy
dużej mocy, w postaci prostej rurki. Konstrukcja i wyposażenie statywu są
analogiczne do lampy kwarcowej Bacha. Obecnie rzadko używana.

110
Ryc. 30. Lampa kwarcowa Jesionka.

Lampa Kromayera. Lampa ta służy do miejscowych oraz kontaktowych


naświetlań promieniami nadfioletowymi. Składa się ona z głowicy i staty-
wu. Głowicę, wewnątrz której znajduje się palnik, stanowi kamera
metalowa o podwójnych ścianach. Palnik jest umieszczony wewnątrz
szczelnej osłony ze szkła kwarcowego, przylegającej do okienka kamery.
Między podwójnymi ścianami kamery przepływa bieżąca woda, która
pochłania ciepło wytwarzane przez palnik.
W skład wyposażenia lampy wchodzi komplet nasadek kwarcowych,
przystosowanych do wykonywania zabiegów miejscowych z małej odległo-
ści lub ze stosowaniem ucisku. Wywierany na skórę lub błonę śluzową
ucisk powoduje anemizację i zwiększa głębokość wnikania promieni
nadfioletowych.
Lampa powinna być uziemiona ze względu na bezpośredni kontakt
głowicy ze skórą chorego.

111
Nowoczesne metody terapii
promieniowaniem nadfioletowym

Medyczna oprawa dermatologiczna MOD-10. Jest to urządzenie produkcji


krajowej (Zakłady Sprzętu Oświetleniowego Polam-Gostynin), przezna-
czone do leczenia chorób skóry. Przystosowane jest ono głównie do
fotochemoterapii łuszczycy przy użyciu preparatów fotodynamicznych
i zapewnia dużą skuteczność fotochemicznego współdziałania wymienio-
nych związków chemicznych z promieniowaniem nadfioletowym obszaru
A o specjalnie dobranym widmie. Stąd terapia ta określana jest skrótem
PUVA (photochemotherapy ultra-violet A). Korzystny wpływ promienio-
wania nadfioletowego w leczeniu niektórych chorób skóry, a w szczególno-
ści łuszczycy, znany jest od dawna. Stwierdzono również, że najwyższa
efektywność działania występuje przy stosowaniu promieniowania o tzw.
„długiej fali" (UVA) od 360 do 365 nm.
Aby zwiększyć wrażliwość skóry na promieniowanie nadfioletowe,
stosuje się tzw. preparaty fotodynamiczne, do których m.in. należą
pochodne psoralenów. Psoraleny (furokumaryny) są związkami hetero-
cyklicznymi powstałymi z połączenia kumaryny i furanu.
Źródłem promieniowania w oprawie MOD-10 są rtęciowe świetlówki
niskociśnieniowe z warstwą luminoforową, wytwarzające promieniowanie
nadfioletowe głównie w zakresie długości fali od 320 do 420 nm z mak-
simum na 365 nm.
Oprawa jest kabiną o kształcie prostopadłościanu i wymiarach
132 x 84,5 x 213,5 cm. W ścianach bocznych zamocowane są świetlówki.
LF-D 40 W, po 28 sztuk w każdej, a w drzwiach oraz ścianie tylnej również
po 28 świetlówek LF-D 20 W. Trwałość użyteczna świetlówek - co
najmniej 2000 godzin. Efektywność promieniowania polepszają odbłyśniki
o odpowiednim kształcie, wykonane z polerowanej blachy aluminiowej.
Podstawa oprawy wyposażona jest w obrotowe kółka, ułatwiające
przemieszczanie oraz podpory do jej pionowania i ustalenia. Na zewnętrz-
nej powierzchni drzwi umieszczony jest pulpit sterowniczy oraz wziernik
do kontrolowania chorego w czasie napromieniania. W ścianie bocznej
i tylnej oraz nad chorym umieszczone są wentylatory nawiewno-wyciągo-
we, zapewniające właściwe warunki termiczne we wnętrzu kabiny w czasie

112
zabiegu. W tylnej części oprawy znajduje się rama z osprzętem zasilania.
Napięcie zasilania wynosi 3 ~ 50 Hz 220 V, a znamionowany pobór mocy
4,85 kVA.
Konstrukcja i wyposażenie oprawy zapewniają równomierne napromie-
niowanie całego ciała chorego w pozycji stojącej, przy dużej intensywności
promieniowania, a jednocześnie niskiej temperaturze świetlówek.
Obsługa oprawy MOD-10. Oprawa przyłączona do źródła napięcia jest
gotowa do pracy, co sygnalizuje lampka kontrolna. Wciśnięcie właściwego
przycisku na pulpicie sterowniczym włącza zasilanie oprawy, co również
jest sygnalizowane lampką kontrolną. Cztery przełączniki umożliwiają
uruchomienie wentylatorów nawiewno-wyciągowych, trzy zaś kolejne
przełączniki służą do włączenia świetlówek wmontowanych w poszczegól-
ne ściany kabiny, co jest również sygnalizowane przez lampki kontrolne.

Ryc. 31. Lampa do terapii PUVA oraz SUP


typ Psorilux 5050 produkcji niemieckiej firmy
Heraeus.

S Fizykoterapia 113
Ryc. 32. Widmo promieniowania lampy Psorilux 5050 wykorzystywane do PUVA.

114
promieniami nadfioletowymi o innym zakresie widma. Jest to promienio-
wanie o długości fali od 300 do 340 nm, czyli na granicy UVA i UVB.
Opisane nowe sposoby terapeutyczne są kolejnymi próbami leczenia
chorób skóry. Powinny być one stosowane pod kontrolą lekarską.
Nowoczesny zestaw do stosowania PUVA oraz SUP, typ Psorilux 5050
produkcji firmy Heraeus (RFN). W jego skład wchodzi sześć odrębnych
wysokociśnieniowych promienników rtęciowych z dodatkiem halogenów
kształtujących charakter widma, spośród których trzy służą terapii PUVA,
a kolejne trzy terapii SUP. Widok ogólny urządzenia przedstawiono na
rycinie 31.
Selekcję widma promieniowania na użytek PUVA uzyskuje się przez
zastosowanie odpowiedniego filtru. Obrót kolumny wokół jej osi długiej
pozwala w prosty sposób dokonać wyboru właściwego rodzaju promienio-
wania. Uprzednio należy również ustawić odpowiednie dla danej terapii
parametry na przystawce kontrolnej. Przykłady widma promieniowania
emitowanego przez zestaw na użytek terapii PUVA oraz SUP przed-
stawiono na rycinach 32 oraz 33.

Ryc. 33. Widmo promieniowania lampy Psorilux 5050 wykorzystywane do SUP.

8* 115
Bakteriobójcze lampy kwarcowe

Jak już wspomniano, dzięki właściwościom bakteriobójczym promieniowanie nadfioletowe


jest wykorzystywane do wyjaławiania powietrza, cieczy oraz ciał stałych i dlatego lampy
bakteriobójcze są stosowane w przemyśle, farmacji i medycynie. Najczęściej są one używane
do wyjaławiania pomieszczeń na dziecięcych oddziałach szpitalnych i w żłobkach oraz sal
operacyjnych i zabiegowych.
Lampy bakteriobójcze produkowane przez krajowy przemysł elektromedyczny są wyposa-
żone w promiennik TUV-30 W, którego maksimum promieniowania przypada na długość fali
253,7 nm. Mają one jednakową oprawę, skonstruowaną w sposób umożliwiający w zakresie
180° zmianę kierunku promieniowania.

Ogólne uwagi dotyczące obsługi i konserwacji lamp kwarcowych:


1. Lampy kwarcowe powinny podlegać okresowej kontroli technika
konserwatora. W szczególności dotyczy to prawidłowości uziemienia
lampy, kontroli izolacji, przewodów i styków oraz ciągłości powłok
lakierowanych.
2. Nie wolno ustawiać lampy kwarcowej w pobliżu instalacji wodo-
ciągowej, ponieważ grozi to porażeniem osoby obsługującej w przypadku
jednoczesnego dotknięcia przez nią lampy i przewodu instalacji wodo-
ciągowej.
3. W czasie przemieszczania lampy należy unikać jej wstrząsania,
ponieważ grozi to uszkodzeniem palnika.
4. Palnika nie należy dotykać, ponieważ po każdym dotknięciu pozos-
tają na nim niewielkie ilości substancji znajdujących się na skórze palców.
Przy rozgrzaniu palnika substancje te mogą ulec wtopieniu i zmniejszać
jego emisję.
5. Palnik należy okresowo przemywać alkoholem. W tym celu używa się
tamponika z gazy namoczonego w alkoholu.
6. Nie należy zbyt często wyłączać i włączać palnika.
7. Ponowne uruchomienie palnika może być dokonane dopiero po
całkowitym jego wystygnięciu.
8. Osoba obsługująca lampę kwarcową jest zobowiązana do noszenia
okularów ochronnych w czasie wykonywania naświetlań.

116
9. Pomieszczenia, w których wykonuje się naświetlania promieniami
nadfioletowymi, muszą być dokładnie wietrzone. Jest to konieczne ze
względu na powstawanie w otoczeniu lamp kwarcowych ozonu i tlenków
azotu, szkodliwych dla ustroju.

Metodyka naświetlań ogólnych


i miejscowych

Dawkowanie promieniowania nadfioletowego. Właściwe dawkowanie ener-


gii promieniowania nadfioletowego jest niezbędnym warunkiem uzyskania
żądanego efektu leczniczego. Zgodnie z prawem Lamberta natężenie
promieniowania padającego na skórę zależy od kąta padania oraz jest
odwrotnie proporcjonalne do kwadratu odległości między źródłem pro-
mieniowania a osobą naświetlaną.
Ustalenie dawki promieniowania nadfioletowego na podstawie pomiaru
jego natężenia nie znalazło do tej pory praktycznego zastosowania, mimo
skonstruowania wielu dawkomierzy fotochemicznych, biologicznych oraz
fotoelektrycznych, ponieważ uzyskane przy ich użyciu dane zależą od wielu
czynników. Ogólnie przyjętym w światłolecznictwie sposobem ustalania
dawki promieniowania nadfioletowego jest metoda pośrednia, polegająca
na ocenie wzrokowej odczynu rumieniowego skóry, wywołanego przez
określoną dawkę promieniowania. Metoda ta, nazywana również testem
biologicznym, oparta na subiektywnej ocenie nasilenia odczynu rumienio-
wego, nie nadaje się do badań naukowych, umożliwia jednak ustalenie
wrażliwości danej osoby na promienie nadfioletowe i pośrednio daje
podstawy do dawkowania u niej tej formy energii. Podstawę do daw-
kowania stanowi dawka progowa promieni nadfioletowych, zwana inaczej
biodozą promieni nadfioletowych lub oznaczana skrótem MED (minimal
erythema dose). Jest to jednostka dawkowania biologicznego promienio-
wania nadfioletowego. Określa ona stan wrażliwości ustroju na promienie
nadfioletowe, której miarą jest czas naświetlania danym źródłem promieni
nadfioletowych z danej odległości, konieczny do wywołania minimalnego
progowego odczynu rumieniowego. Należy pamiętać, że dawka progowa
określa indywidualną wrażliwość na promienie nadfioletowe osoby bada-
nej przy użyciu danego źródła promieniowania. Dawka progowa nie może

117
być uogólniona na inne osoby, ponieważ mogą one wykazywać odmienną
wrażliwość osobniczą. Nie można również odnosić dawki progowej do
innych źródeł promieniowania nadfioletowego.
Metodyka oznaczania dawki progowej promieni nadfioletowych. Do
wykonania testu służy urządzenie zwane rumieniomierzem (ryc. 34), które
umożliwia kolejne naświetlanie z określonej odległości różnych, sąsiadują-
cych ze sobą, małych powierzchni skóry. Jest to po prostu płat elastycznego

Ryc. 34. Rumieniomierz (wg Konarskiej).

materiału, nieprzenikalnego dla promieni nadfioletowych, w którym


wyciętych jest 5 lub 6 okrągłych otworów o średnicy 2 cm w odstępach
wynoszących również 2 cm. Otwory te mogą być kolejno odsłaniane, np.
przy użyciu przesuwalnego pasa tego samego materiału.
Badanie wykonuje się w sposób następujący: rumieniomierz przymoco-
wuje się na przyśrodkowej powierzchni przedramienia, osłaniając dokład-
nie chorego i pozostałe części przedramienia. Następnie z odległości 50 cm
napromienia się kolejno odsłaniane pola skóry. Jeśli np. czas naświetlania
każdego pola będzie wynosił 15 s, to na skutek kolejnego ich odsłaniania
czas naświetlania poszczególnych pól będzie różny. W wypadku, kiedy
rumieniomierz ma 5 otworów, czas ten będzie wynosił dla pierwszego pola
75 s, dla drugiego — 60 s, trzeciego — 45 s, czwartego — 30 s i piątego -

118
15 s. Dokładna ocena skutków naświetlania poszczególnych pól wymaga
ich obserwacji w czasie 3,6,9,12 i 24 h od naświetlania. Postępowanie takie
umożliwia śledzenie ewolucji odczynu rumieniowego występującego w po-
szczególnych polach skóry. Jest oczywiste, że najsilniejszy odczyn wystąpi
na polu pierwszym, najsłabszy zaś lub żaden — na polu piątym. Praktycz-
nie oceny odczynu rumieniowego dokonuje się po upływie 24 h od
naświetlania.
Jako dawkę progową promieni nadfioletowych przyjmuje się czas,
w którym naświetlano pole bez dostrzegalnego odczynu rumieniowego,
sąsiadujące z polem wykazującym dostrzegalny odczyn rumieniowy.
Postępowanie takie jest uzasadnione, ponieważ minimalny progowy
odczyn rumieniowy występuje zwykle po 3-godzinnym okresie utajenia
i znika po upływie 12 h.
Należy nadmienić, że określenie dawki progowej promieni nadfioleto-
wych może być również wykorzystane jako test biologiczny palnika,
ponieważ umożliwia ono ocenę zdolności emisyjnej.
Ustalenie wartości dawki progowej stanowi podstawę dawkowania
promieni nadfioletowych. Ponieważ naświetlania wykonuje się zwykle
z większej odległości aniżeli 50 cm, konieczne jest dokonanie prostego
obliczenia, w wyniku którego uzyskuje się wartość dawki progowej dla
innej, różnej od 50 cm odległości źródła promieniowania od osoby
naświetlanej. Obliczenie to wynika z proporcji zachodzących między
dawką progową dla odległości 50 cm a dawką progową dla innej
odległości; należy pamiętać, że natężenie promieniowania jest odwrotnie
proporcjonalne do kwadratu odległości.
Jeśli więc przykładowo dawka progowa u danej osoby przy napromie-
nieniu daną lampą z odległości 50 cm wynosi 30 s, a chcemy obliczyć jej
wartość dla odległości 1 m, to konieczne jest przeprowadzenie na-
stępującego rozumowania. W rozpatrywanym wypadku zwiększenia od-
ległości od lampy kwadrat stosunku obu odległości jest wprost proporc-
jonalny do stosunku wartości dawek progowych.
Układamy więc proporcję, w której litera X oznacza poszukiwaną
wartość dawki progowej dla odległości 100 cm:

2
(50:100) = 30:X

119
Po uproszczeniu zapis ten można przedstawić w postaci ułamków,
a mianowicie:

W wypadku, gdy chcemy obliczyć wartość dawki progowej odpowiada-


jącą zmniejszonej odległości, postępujemy analogicznie. Sposób obliczenia
można prześledzić na przykładzie, w którym zakłada się, że znana jest np.
dawka progowa odpowiadająca odległości 1 m, której wartość wynosi
120 s, obliczyć zaś chcemy wartość dawki progowej (X) dla odległości
50 cm. Układamy więc proporcję:

Zasady dawkowania promieniowania nadfioletowego w naświetlaniach


ogólnych i miejscowych. W lecznictwie fizykalnym stosuje się dawki
promieniowania nadfioletowego wywołujące różnie nasilone odczyny
rumieniowe. Podział odczynu rumieniowego w zależności od jego nasilenia
przedstawia tabela 7, w której podano dawkę wywołującą dany odczyn,
wyrażoną w dawkach progowych, czas utrzymywania się odczynu oraz
krótki opis zmian obserwowanych na skórze. Zgodnie z danymi zawartymi
w tej tabeli wyróżnia się pięć stopni rumienia, oznaczając je literą E (od
łacińskiego słowa erythema — rumień), do której dodaje się rzymską cyfrę
odpowiadającą stopniowi rumienia, np. E I°, E II° itd. Ogólnie przyjętą
zasadą jest, że w naświetlaniach ogólnych obejmujących całą powierzchnię
ciała stosuje się dawki wywołujące odczyn progowy lub rumień pierwszego
stopnia (E I°) ze względu na szybkie ustępowanie odczynu. W wypadku
zastosowania dawki wywołującej E II° naświetlania należy wykonywać co

120
trzeci lub czwarty dzień, pamiętając, że naświetlane pole nie może
przekraczać 25-30% całkowitej powierzchni skóry. W naświetlaniach
miejscowych, które wykonuje się na ograniczonych powierzchniach skóry,
stosuje się — w zależności od wskazań — dawki wywołujące odczyny
rumieniowe zwykle drugiego i trzeciego stopnia (E II° i E III°).
Tabela 7
Podział odczynu rumieniowego (wg Konarskiej)

Dawka wy-
wołująca Okres Maksymalne Utrzymy-
Odczyn odczyn, wanie się Zmiany zachodzące
utajenia, nasilenie
rumieniowy wyrażona w godzinach odczynu odczynu w skórze
w dawkach
progowych

Odczyn 1 4-6 w8h do 12 h nieznaczne zaróżo-


progowy wienie
Odczyn 2 4 w 12 h do 24 h zaróżowienie skóry
pierwszego bez objawów po-
stopnia E I° drażnienia
Odczyn dru- 3-4 3-4 w24h od 2 do silne zaróżowienie
giego stopnia 3 dni skóry, lekka boles-
E II° ność
Odczyn trze- 5-6 2 w 3 dniu do 5 dni skóra żywoczerwo-
ciego stopnia na, obrzękła i bo-
E III° lesna
Odczyn 6-8 1,5-2 w 3-4 dniu od 7 do jak wyżej — wystę-
czwartego 10 dni pują pęcherze wy-
stopnia pełnione płynem
EIV° surowiczym
Odczyn pią- 8-10 1-1,5 w 3-4 od 9 do obrzęk, pęcherze.
tego stopnia dniu 10 dni martwica skóry
EV°

Naświetlania ogólne dorosłych. Wykonuje się je zwykle z odległości


1 metra. Większe odległości stosuje się przy naświetlaniach zbiorowych.
Czas naświetlań jest uzależniony od wrażliwości osobniczej, której miarą
jest dawka progowa określona u danej osoby. Naświetlania rozpoczyna się
1
od /2 lub jednej dawki progowej, zwiększając stopniowo czas naświetlania
w kolejnych zabiegach. Czas naświetlań powinien być tak obliczony, aby

121
nie powodowały one zbyt silnego odczynu rumieniowego. Ze względu na
dużą powierzchnię skóry poddawanej działaniu promieni nadfioletowych,
w naświetlaniach ogólnych ustala się czas kolejnych naświetlań w taki
sposób, aby uzyskać po każdym z nich rumień progowy lub rumień
pierwszego stopnia (E I°). Praktycznie czas naświetlania zwiększa się o 1/4
lub 1/2 dawki progowej. Stosuje się zwykle serię piętnastu do dwudziestu
naświetlań, wykonywanych codziennie lub co drugi dzień. Górną granicę
dawki, którą powinien chory otrzymać w czasie ostatniego naświetlania,
ustala się w zależności od wskazań. Wynosi ona zwykle 10 dawek
progowych. Stosowanie zbyt długich serii naświetlań jest niecelowe, ze
względu na występujące u osoby naświetlanej przyzwyczajenie do promieni
nadfioletowych.
Naświetlania ogólne wykonuje się zwykle w pozycji leżącej. Ze względów
estetycznych mężczyźni powinni być ubrani w spodenki kąpielowe,
u kobiet zaś osłania się wzgórek łonowy i brodawki sutkowe, ponieważ są
one wrażliwe na promienie nadfioletowe. Oczy chorego chroni się okulara-
mi ochronnymi. Lampę kwarcową ustawia się w taki sposób, aby promień
centralny padał na wyrostek mieczykowaty mostka przy naświetlaniach
z przodu, a na pierwszy kręg lędźwiowy przy naświetlaniach z tyłu. Czas
naświetlania odmierza się za pomocą zegara sygnalizacyjnego. Chorego
przed zabiegiem należy pouczyć, aby w czasie naświetlania nie zmieniał
pozycji ciała, ani też nie zdejmował okularów ochronnych.
Naświetlania ogólne można również wykonywać zbiorowo. Wymaga to
jednak użycia lampy kwarcowej, przystosowanej do naświetlań zbioro-
wych, wyposażonej w kilka palników. Zabiegi wykonuje się w pomiesz-
czeniu, na środku którego jest ustawiona lampa do naświetlań zbiorowych.
Na podłodze jest wykreślonych kilka kręgów, koncentrycznych w stosunku
do lampy; kręgi te ułatwiają zachowanie stałej odległości. Naświetlania
wykonuje się w określonym czasie. Zbiorowe naświetlania ogólne można
wykonywać również w tzw. korytarzach napromieniania, wyposażonych
w odpowiednią liczbę lamp kwarcowych.
Naświetlania miejscowe u dorosłych. Można je wykonywać przy użyciu
zwykłych lamp kwarcowych. Szczególnie przydatne do tego celu są lampy
wyposażone w palniki o dużej emisji promieni nadfioletowych. Istnieją
również lampy specjalnie przystosowane do naświetlań miejscowych oraz
tzw. naświetlań kontaktowych. Wymienić tu należy lampę Kromayera
oraz lampy wyposażone w specjalne aplikatory, wewnątrz których znaj-
dują się niskociśnieniowe, nie wytwarzające ciepła palniki kwarcowe.

122
Naświetlania miejscowe przy użyciu zwykłych lamp kwarcowych wyko-
nuje się zwykle z małej odległości, w celu skrócenia czasu zabiegu. Przed
naświetlaniami należy u każdego chorego określić dawkę progową z odle-
głości 50 cm, a następnie w podany uprzednio sposób obliczyć wartość
dawki progowej odpowiadającą odległości, z której pragnie się wykonywać
naświetlanie. Naświetla się pola skóry o określonej powierzchni, której
wielkość jest uzależniona od rodzaju choroby i wskazań. Skórę poza polem
naświetlanym osłania się prześcieradłem lub serwetami. W naświetlaniach
miejscowych stosuje się dawki wywołujące rumień. Wielkość dawki ustala
lekarz. Liczba naświetlań obejmująca pełny cykl leczenia musi być również
ustalona przez lekarza, ponieważ zależy ona od wskazań oraz odczynu
skóry.
W wypadku wykonywania naświetlań lampą Kromayera używa się
odpowiednich aplikatorów. Należy pamiętać, że w tego rodzaju naświet-
laniach ich czas jest uzależniony od emisji palnika.
Przy miejscowych naświetlaniach ran i owrzodzeń obowiązują zasady
aseptyki. Opatrunki należy zdejmować jałowym narzędziem, a po zakoń-
czeniu naświetlania należy opatrzyć ranę lub owrzodzenie jałowym
materiałem opatrunkowym. Przestrzeganie zasad aseptyki obowiązuje
również po używaniu aplikatorów do lamp kwarcowych. Po wykonaniu

Tabela 8
Warunki wykonywania naświetlań miejscowych (wg Konarskiej)

Stopień nasilenia Dopuszczalna powierz- Liczba naświetlań oraz


odczynu rumieniowego chnia naświetlań przerwy między nimi

Odczyn progowy 15-20 naświetlań, codziennie


Odczyn pierwszego stopnia bez ograniczeń lub co drugi dzień, w zależności
E I° od wskazań
Odczyn drugiego stopnia 30% powierzchni ciała zwykle kilka naświetlań z za-
EII° chowaniem 3-5-dniowych
przerw
Odczyn trzeciego stopnia E III° 200 cm2
Odczyn czwartego stopnia E IV° zwykle jednorazowo, naświe-
tlania można powtórzyć po
upływie 2-3 tygodni
Odczyn piątego stopnia E V° 1 - 5 cm2

123
naświetlania aplikatory należy w celu ich wyjałowienia zanurzyć na 10 min
do alkoholu absolutnego.
Odczyny rumieniowe powodują ból i pieczenie skóry. W celu zmniej-
szenia tych dolegliwości można zalecić choremu smarowanie skóry maścią
obojętną, np. maścią lanolinową lub kremem eucerynowym. Należy
jednak pamiętać, że przed powtórnym naświetlaniem konieczne jest
delikatne zmycie skóry tamponikiem gazy zwilżonej alkoholem.
W tabeli 8 zebrano dane, których znajomość jest niezbędna przy
wykonywaniu naświetlań miejscowych. Podano w niej dopuszczalną
przy danej dawce powierzchnię pola naświetlanego, liczbę naświetlań
oraz przerwy, które muszą być zachowane między kolejnymi zabie-
gami.
Naświetlania dzieci. Dawkę progową określa się zwykle na skórze
łopatki. Zabiegi wykonuje się codziennie lub co drugi dzień. Dawki
wyjściowe, liczbę naświetlań oraz dawkę, do której dochodzi się po
serii naświetlań, przedstawiono w zależności od wieku dziecka
w tab. 9.

Tabela 9
Naświetlanie dzieci promieniami nadfioletowymi (wg Konarskiej)

Dawka maksymalna, do
Dawka wyjściowa, Liczba zabiegów której dochodzi się po
Wiek wyrażona w daw- serii naświetlań, wyrażona
kach progowych w serii naświetlań
w dawkach progowych

do 6 mieś. 1/8 ok. 15 2


6-12 mieś. 1/4 ok. 15 2,5-3,0
1-6 lat 1/2 ok. 20 3,5-6,0
7-14 lat 1/2 ok. 20 8

W wypadku wystąpienia silnego odczynu rumieniowego należy za-


stosować przerwę. Naświetlania u małych dzieci należy wykonywać
w obecności matki, ponieważ wpływa to na dzieci uspokajająco, pamięta-
jąc jednocześnie o ochronie matki przed promieniami nadfioletowymi.
W czasie zabiegu należy sprawdzić, czy okulary ochronne nie są przez
dziecko zrzucane.

124
Zastosowanie promieni nadfioletowych
w zapobieganiu i leczeniu

Zastosowanie zapobiegawcze. Korzystny wpływ promieni nadfioletowych,


pobudzający ustrój człowieka, zwiększający jego odporność na zakażenia
oraz przeciwdziałający występowaniu krzywicy, warunkuje zapobiegawcze
stosowanie tego promieniowania. Problem zapobiegawczego naświetlania
promieniami nadfioletowymi nabiera szczególnego znaczenia w obecnej
dobie uprzemysłowienia. Narastające zapylenie i zanieczyszczenie powie-
trza stwarza swego rodzaju barierę dla promieniowania nadfioletowego
Słońca. Niezależnie od tego duże grupy ludzi pracują w warunkach,
w których są pozbawione wpływu światła słonecznego, co w szczególności
dotyczy górników. Coraz częściej więc myśli się o koniecznym dla zdrowia
ludzi uzupełnianiu niedoboru promieni nadfioletowych, organizując w za-
kładach pracy punkty naświetlań zbiorowych w postaci tzw. korytarzy
napromieniania lub fotariów.
Naświetlania zapobiegawcze u dzieci wykonuje się indywidualnie oraz
zbiorowo. Naświetlania indywidualne zależą w dużej mierze od troski
rodziców o zdrowie dziecka. Naświetlania zbiorowe dzieci wykonuje się
w przedszkolach, gdzie mają one zorganizowaną formę. Celem naświetlań
profilaktycznych jest zapobieganie krzywicy oraz wzmożenie sił obron-
nych ustroju.
Lecznicze zastosowania promieni nadfioletowych. Wskazania do stoso-
wania promieni nadfioletowych są bardzo rozległe, a metodyka naświetlań
zróżnicowana — w zależności od wskazań i rodzaju choroby. W tabeli 10
zestawiono najważniejsze wskazania do stosowania promieni nadfioleto-
wych, podając jednocześnie niezbędne informacje dotyczące dawkowania
i metodyki naświetlań miejscowych.
Promieni nadfioletowych nie należy stosować w następujących choro-
bach:
— nowotwory złośliwe,
— czynna gruźlica płuc,
— choroby skóry przebiegające ze wzmożonym odczynem na promienie
nadfioletowe,
— stany zwiększonej wrażliwości na światło,

125
Tabela 10
Wskazania do stosowania promieni nadfioletowych

Rodzaj choroby Sposób


naświetlania — dawka Uwagi

Choroby gardła i nosa miejscowo z użyciem specjalnych apli-


ogólnie katorów
Przewlekłe nieżyty oskrzeli ogólnie
Dychawica oskrzelowa miejscowo E I° lub E II° w postaci sześciu pól roz-
mieszczonych równomier-
nie na skórze klatki piersio-
wej, które naświetla się ko-
lejno co drugi dzień
Krzywica ogólnie
Nerwoból nerwu kulszowego miejscowo E I° lub E II° zwykle trzy pola skóry na
przebiegu nerwu kulszowe-
go, naświetlane kolejno co
drugi dzień
Gościec tkanek miękkich ogólnie
Choroba zwyrodnieniowa dużych miejscowo E 1° okolica stawu
stawów
Trądzik pospolity miejscowo E II° co 3-4
dni, E I° ogólnie
Czyraczność miejscowo E I° lub E II°
Stany zapalne tkanek miękkich ogólnie E I°, 3 razy w ty-
godniu, miejscowo E I°
lub E II°
Łysienie plackowate miejscowo E II°
Owrzodzenia troficzne E I° na owrzodzenia.
E II° na otoczenie owrzo-
dzenia
Trudno gojące się rany E P na ranę, E II° na oko-
licę rany
Łuszczyca ogólnie
Utrudniony zrost kostny ogólnie
Stany rekonwalescencji ogólnie
Niedoczynność gruczołów wydzie- ogólnie
lania wewnętrznego (gruczoł tar-
czowy, jajniki)

126
— sprawy chorobowe przebiegające z gorączką,
— nadczynność gruczołu tarczowego,
— cukrzyca,
— wzmożona pobudliwość autonomicznego układu nerwowego,
— skłonność do krwawień z przewodu pokarmowego i dróg od-
dechowych,
— miażdżyca naczyń przebiegająca ze znacznym nadciśnieniem,
— obniżone ciśnienie krwi,
— zakażenia ogniskowe,
— niedokrwistość złośliwa,
— niewydolność krążenia,
— ostry gościec stawowy,
— reumatoidalne zapalenie stawów w okresie leczenia preparatami
złota,
— padaczka.
Naświetlań promieniami nadfioletowymi nie powinno wykonywać się
także u osób wykazujących złą ich tolerancję.
Naświetlania miejscowe wykonuje się u dzieci w taki sam sposób, jak
u dorosłych. Stosuje się jednak dawki mniejsze, wywołujące rumień
pierwszego stopnia (E I°). Naświetla się małe powierzchnie skóry. U dzieci
do 3 miesiąca życia powierzchnia naświetlanego pola nie może przekraczać
20 cm 2 , do 1 roku życia — 50 cm 2 , a od 1 do 2 lat — 100 cm 2 . Jeśli istnieje
konieczność naświetlania większej powierzchni skóry, powierzchnię tę
należy podzielić na kilka pól, które naświetla się kolejno, z zachowaniem
odpowiednio długiej przerwy.
Ogólne zasady obowiązujące przy wykonywaniu naświetlań promieniami
nadfioletowymi. Naświetlania należy wykonywać przy użyciu palnika
o znanej emisji.
U każdej osoby przed rozpoczęciem naświetlań należy określić wartość
dawki progowej.
Należy przestrzegać, aby naświetlania danej osoby były wykonywane
zawsze przy użyciu tej samej lampy.
Obowiązuje bezwzględne przestrzeganie wskazań lekarza specjalisty.
Oczy osoby poddawanej naświetlaniu należy chronić specjalnymi okula-
rami ochronnymi.
Osobę wykonującą naświetlania obowiązuje również noszenie okularów
ochronnych.
Przed wykonaniem naświetlania należy dokładnie ustalić żądaną odle-

127
głość między palnikiem a powierzchnią naświetlaną. W tym celu mierzy się
zwykle odległość od skraju obudowy lampy do osoby naświetlanej,
doliczając odległość między palnikiem a obudową.
Lampę należy ustawić w takiej odległości od osoby naświetlanej, aby
w wypadku pęknięcia palnika rozgrzane odłamki szkła nie mogły upaść na
ciało chorego.
Pomieszczenie, w którym wykonuje się naświetlania, musi być dobrze
ogrzane i często wietrzone.
W czasie obsługi lampy kwarcowej osoba wykonująca naświetlania musi
zachowywać dużą ostrożność i chronić własną skórę przed działaniem
promieni nadfioletowych, ponieważ nawet bardzo krótkie, lecz powtarza-
jące się wielokrotnie ekspozycje mogą spowodować w wyniku ich zsumo-
wania się silne odczyny rumieniowe.
Osobę wykonującą naświetlania obowiązuje duże skrupulatność. Szcze-
gólnie istotne jest dokładne sprawdzenie daty poprzedniego naświetlania
oraz zastosowanej dawki. Nieprzestrzeganie tej zasady może doprowadzić,
w wypadku zaistnienia przerw między naświetlaniami, do poparzenia
osoby naświetlanej.
Naświetlania wykonywane u dzieci wymagają dużej uwagi i ostrożności.
Szczególnie istotne jest, aby dziecko nie zmieniało pozycji.
Przed naświetlaniem miejscowym należy sprawdzić czystość skóry.
Dotyczy to głównie możliwości zalegania na niej resztek leków i maści,
które mogą działać uczulająco i powodować wzmożone odczyny.
W wypadku wystąpienia po naświetlaniach zbyt silnie wyrażonego
odczynu skóry należy przerwać zabiegi na jeden do dwóch dni.
Jeśli zdarzy się w wyniku nieszczęśliwego zbiegu okoliczności, że osoba
naświetlana otrzyma większą niż zlecona, dużą dawkę promieni nad-
fioletowych, to należy o tym fakcie powiadomić natychmiast lekarza.
Jest to bezwzględnie konieczne, ponieważ naświetlanie całej powierzchni
ciała dużą dawką promieni nadfioletowych może być niebezpieczne dla
życia.
W wypadku niedostatecznej ochrony oczu osoby wykonującej naświet-
lania promieniami nadfioletowymi może wystąpić zapalenie spojówek,
wyrażające się ich silnym przekrwieniem, pieczeniem i światłowstrętem.
W takim przypadku należy udać się do okulisty, który zastosuje odpowied-
nie leczenie. Po ustąpieniu zapalenia spojówek należy nosić przez kilka dni
ciemne okulary, aby w ten sposób chronić nadwrażliwe spojówki przed
działaniem światła słonecznego.

128
Helioterapią

Helioterapią nazywa się wykorzystanie do celów leczniczych promieniowa-


nia słonecznego.
Słońce, najbliższa naszej planety gwiazda, jest potężnym źródłem
promieniowania elektromagnetycznego i korpuskularnego. Całkowita
energia wypromieniowana przez Słońce w czasie jednej sekundy wynosi
3,9 • 10 3 3 ergów. Jest to główne źródło energii docierającej do Ziemi
i warunkujące istnienie na niej życia.
Energia promieniowania słonecznego od niepamiętnych czasów jest
wykorzystywana przez człowieka w celach leczniczych. Promieniowanie
słoneczne wykazuje widmo ciągłe (ryc. 35) i zawiera w swym składzie

Ryc. 35. Widmo promieniowania sło-


necznego (wg Liwiencewa).

9 Fizykoterapia 129
59 65% promieniowania podczerwonego, 33-40% promieniowania wi-
dzialnego oraz 1 - 2 % promieniowania nadfioletowego. Do Ziemi dociera
promieniowanie nadfioletowe o długości fali powyżej 290 nm, ponieważ
promieniowanie krótkofalowe zostaje pochłonięte przez warstwy atmo-
sfery, w szczególności przez zawartą w niej parę wodną, dwutlenek węgla
oraz inne gazy i pyły.
Natężenie promieniowania słonecznego padającego na powierzchnię
Ziemi ulega zmianie w zależności od:
— pory roku i dnia,
— wysokości nad poziomem morza,
- zachmurzenia oraz zawartości w powietrzu pary wodnej i pyłów.
W różnych porach roku i dnia zmienia się skład promieniowania
słonecznego. Zmiany te wiążą się bezpośrednio z kątem, pod jakim padają
promienie słoneczne na Ziemię w różnych porach roku. Jest zrozumiałe, że
przy mniejszej wartości tego kąta muszą one przenikać przez grubsze
warstwy atmosfery. Jak istotne ma to znaczenie, świadczyć może przykład,
że w czerwcu ilość promieniowania nadfioletowego jest sześć razy większa
aniżeli w miesiącach zimowych. Zmiany w składzie promieniowania
słonecznego w zależności od pory roku można ująć w następujący sposób:
- w naszej szerokości geograficznej promieniowanie słoneczne zawiera
w czasie całego roku mierną ilość promieniowania podczerwonego,
- zimą zawiera ono mało promieniowania widzialnego i mało nad-
fioletowego,
— wiosną zwiększa się ilość promieniowania widzialnego, podczas gdy
ilość promieniowania nadfioletowego jest niewielka,
- w lecie występuje wzrost ilości promieniowania widzialnego i nad-
fioletowego,
- jesienią ilość promieniowania widzialnego i nadfioletowego ponow-
nie maleje.
Skład promieniowania słonecznego zależy również od pory dnia. W go-
dzinach rannych i popołudniowych ilość promieniowania nadfioletowego
jest niewielka. Największa jego ilość występuje w czasie położenia Słońca
w zenicie. W tym czasie wzrasta również nieznacznie ilość promieniowania
widzialnego i podczerwonego.
Skład promieniowania słonecznego zmienia się również w zależności od
wysokości nad poziomem morza. Na większych wysokościach ilość zawar-
tego w nim promieniowania nadfioletowego jest większa, co wiąże się
głównie z czystością i przejrzystością powietrza. Ważną składową od-

130
działywania na człowieka promieniowania słonecznego jest jego część
odbita i rozproszona. Ilość promieniowania odbitego i rozproszonego zależy
od rodzaju powierzchni odbijających i rozpraszających. Woda i śnieg
dobrze odbijają promieniowanie słoneczne, podobnie jak piasek na
plażach, który rozprasza dużą jego część. Decyduje to o wzmożonym
oddziaływaniu promieniowania słonecznego w lecie nad morzem oraz
w górach w okresie zimy.
Promieniowanie słoneczne pochłonięte przez skórę wywołuje w niej
odczyny miejscowe, będące wynikiem oddziaływania na skórę promienio-
wania podczerwonego i nadfioletowego. Odczyn miejscowy występujący
w skórze jest dwojakiego rodzaju:
— rumień cieplny, pojawiający się po kilkunastu minutach działania
podczerwonych promieni słonecznych,
— rumień fotochemiczny, wywołany działaniem słonecznych promieni
nadfioletowych, którego okres utajenia trwa do kilku godzin.
Mechanizm powstawania wymienionych odczynów skóry i ich ewolucja
są podobne do wywołanych działaniem promieniowania podczerwonego
i nadfioletowego emitowanego przez sztuczne źródła.
Światło słoneczne oddziałuje korzystnie i bodźcowo na ustrój w wyniku
zachodzących w nim odczynów ogólnych. Jego wpływ polega na wzmoże-
niu przemiany materii, pobudzaniu czynności krwiotwórczej, zwiększeniu
odporności ustroju na zakażenia, pobudzającym wpływie na gruczoły
wydzielania wewnętrznego, działaniu odczulającym oraz przeciwcukrzy-
cowym.
Naświetlania promieniami słonecznymi mogą wywoływać również nie-
korzystne odczyny. Występują one w przypadku pochłonięcia przez skórę
zbyt dużej ilości promieniowania i wyrażają się intensywnym rumieniem
fotochemicznym, uczuciem ogólnego rozbicia, bólami głowy i gorączką.
W naszej strefie klimatycznej wykorzystanie światła słonecznego w ce-
lach leczniczych jest w pewnej mierze ograniczone. Niemniej stanowi ono
ważny element w całokształcie leczniczego postępowania fizykalnego.
Zwykle naświetlania promieniami słonecznymi odbywają się w sposób
niezorganizowany na plażach nadmorskich, nad brzegami rzek i jezior.
Nieświadomość skutków oddziaływania promieniowania słonecznego
oraz lekkomyślność są przyczyną występowania niekorzystnych, a nawet
szkodliwych odczynów. W sposób zorganizowany naświetlania promienia-
mi słonecznymi stosuje się w solariach. Solaria urządza się zwykle
w uzdrowiskach, kojarząc w ten sposób wpływ klimatu z racjonalnym daw-

9* 131
kowaniem promieniowania słonecznego. Chorzy zażywają kąpieli słonecz-
nych, leżąc na leżakach. Werandy lub osłony z płótna umożliwiają
korzystanie z kąpieli powietrznej po zakończeniu naświetlania promienia-
mi słonecznymi. Solaria są wyposażone w urządzenia natryskowe, z któ-
rych korzystają chorzy w celach higienicznych. W warunkach nasłonecz-
nienia panujących w naszym klimacie w okresie letnim naświetlania
młodych ludzi należy rozpoczynać od 15 do 20 min, na każdą stronę ciała.
Zwiększając stopniowo czas oddziaływania promieni słonecznych, od 10
do 15 min przy każdym kolejnym naświetlaniu, osiąga się po dwóch
tygodniach dwie godziny przebywania pod wpływem tychże promieni.
U osób starszych czas naświetlania musi być mniejszy i jest uzależniony od
ich stanu ogólnego. Przy stosowaniu kąpieli słonecznych u dzieci obowią-
zuje ostrożność, ponieważ wykazują one większą niż dorośli wrażliwość na
promieniowanie nadfioletowe. Pamiętać należy o konieczności osłonięcia
główki dziecka oraz o ochronie jego oczu przed promieniami słonecznymi.
Wskazania. Promieniowanie słoneczne wykorzystuje się w leczeniu
gruźlicy kostno-stawowej, gruźlicy dróg moczowych, gruźlicy węzłów
chłonnych, przewlekłych stanów zapalnych stawów, przewlekłych nieży-
tów górnych dróg oddechowych, łuszczycy, czyraczności, trądziku po-
spolitego oraz zaburzeń wzrostu kości u dzieci.
Przeciwwskazania. Nie wolno stosować kąpieli słonecznych w gruźlicy
płuc, niewydolności krążenia, w stanach nowotworowych, skłonności do
krwawień z narządów wewnętrznych, nadczynności gruczołu tarczowego
oraz zaawansowanej miażdżycy.
Biostymulacja
promieniowaniem
laserowym

Jest to jeden z nowych, obecnie rozwijanych działów fizykoterapii,


w którym do celów leczniczych wykorzystuje się promieniowanie laserowe.
Słowo laser jest skrótem angielskiego terminu light amplification by
stimulated emission of radiation, który oznacza „wzmocnienie światła przez
stymulowaną emisję promieniowania". Dodać należy, że potocznie skró-
tem tym określa się urządzenia emitujące promieniowanie laserowe.

Podstawy fizyczne

Należyte zrozumienie mechanizmu powstawania promieniowania lasero-


wego ułatwia znajomość podstaw elektroniki kwantowej. Jest to nauka,
zajmująca się praktycznym wykorzystaniem zjawisk, zachodzących w wy-
niku oddziaływania na materię promieniowania elektromagnetycznego.
Jak wiadomo, atomy lub cząsteczki substancji mogą znajdować się
w pewnych określonych stanach energetycznych, którym odpowiadają
ściśle określone poziomy energii. Ze stwierdzenia tego wynika, że atom
może zmieniać swoją energię tylko w sposób skokowy, w wyniku emisji lub
absorpcji fotonu, tzn. pewnej ściśle określonej porcji energii promieniowa-
nia elektromagnetycznego, zwanej kwantem. Teoria kwantowa ustala
związek ilościowy między energią fotonu a częstością drgań lub długością
fali danego promieniowania:

133
gdzie:
E — energia fotonu
h — stała Plancka = 6,62- 10-34 J/s
— częstotliwość
c — prędkość światła
— długość fali promieniowania elektromagnetycznego.

Atom, znajdujący się w stanie energetycznym wyższym od podstawowe-


go, nazywa się atomem energetycznym wzbudzonym. Jest zrozumiale, że
w wypadku przejścia atomu z wyższego poziomu energetycznego na niższy
poziom różnica energii zostaje oddana na zewnątrz w postaci fotonu, czyli
kwantu hv. Przejście takie nazywa się emisyjnym. Warunkiem emisji jest
zatem wzbudzenie atomów danej substancji.
Absorpcja jest zjawiskiem odwrotnym, w którym dostarczony kwant
energii przenosi układ energetyczny atomu z niższego poziomu na wyższy,
a przejście nosi nazwę absorpcyjnego. Omówione procesy przedstawiono
na rycinie 36. Emisja promieniowania może mieć również charakter
wymuszony, który następuje w wypadku, gdy na atom wzbudzony pada

Ryc. 36. Przejścia kwantowe między dwoma poziomami energetycznymi E1 i E 2 ; A przej-


ście emisyjne, B — przejście absorpcyjne (wg Klejmana).

kwant promieniowania zewnętrznego o odpowiedniej częstotliwości.


Atom ten zostaje wówczas niejako zmuszony do wyemitowania fotonu
i powraca do podstawowego stanu energetycznego. Fala padająca, w is-
tocie nic nie tracąc ze swej energii, przejmuje energię tego fotonu, ulegając
tym samym wzmocnieniu. Akt wymuszonej emisji promieniowania przed-
stawiono na ryc. 37. Należy podkreślić, że kwant promieniowania

134
wymuszonego jest identyczny z kwantem wymuszającym emisję promie-
niowania zewnętrznego, co oznacza, że częstotliwość promieniowania
pochodzącego od emisji wymuszonej jest taka sama, jak promieniowania
wymuszającego. Identyczne są również fazy (stany chwilowe ruchu
falowego) wymienionych promieniowań, a emisja odbywa się w tym
samym kierunku. Wymienione cechy są właściwe promieniowaniu lasero-
wemu, które jest promieniowaniem wymuszonym.

Ryc. 37. Akt wymuszonej


emisji (wg Klejmana).

Wzbudzone atomy mogą również emitować fotony samorzutnie (bez


pobudzenia z zewnątrz), przechodząc do stanów o niższej energii. Taki
charakter ma emisja wszystkich zwykłych źródeł światła, które jest
promieniowaniem spontanicznym. Proces ten polega na tym, że atomy
substancji, będącej źródłem światła, zostają wzbudzone przez doprowadze-
nie jej do wysokiej temperatury, jak np. w przypadku żarnika żarówki
oświetleniowej. Wzbudzone w ten sposób atomy wracają w sposób
nieuporządkowany (spontaniczny) do podstawowego stanu energetycz-
nego emitując fotony. Taki rodzaj emisji nazywa się spontaniczną, a będące
jej wynikiem promieniowanie jest niespójne, ponieważ poszczególne atomy
emitują fotony niezależnie od siebie.
Wystąpienie akcji laserowej jest uwarunkowane odpowiednią strukturą
energetyczną ośrodka czynnego, w którym akcja ta ma zaistnieć. Jeżeli
weźmiemy pod uwagę, że podstawą efektu laserowego jest emisja wymu-
szona, to musi istnieć w nim odpowiednia przewaga atomów wzbudzonych
energetycznie. Jedną z metod uzyskania takiego stanu jest tzw. pompowa-
nie. Może ono polegać na napromieniowaniu ośrodka czynnego lasera, np.
promieniowaniem widzialnym (jest w takim wypadku nazywane pompo-
waniem optycznym), lub na pobudzaniu prądem.
W celu uzyskania akcji laserowej ośrodek czynny umieszcza się w op-
tycznej komorze rezonatorowej. Rezonator stanowią dwa zwierciadła
ustawione prostopadle do osi długiej komory. Dzięki wielokrotnemu
odbiciu promieni od zwierciadeł zwiększa się gęstość promieniowania

135
Ryc. 38. Schemat budowy i działania lasera (wg Klejmana). 1—zwierciadło rezonatorowe,
2 — materiał (ośrodek) czynny lasera, 3 — stan podstawowy atomu, 4 — stan wzbudzony
atomu, 5 — foton nieosiowy, 6 — fotony poosiowe, 7 — wiązka promieni laserowych,
8 — światło pompujące.

wymuszającego i długość drogi jego oddziaływania z atomami ośrodka.


W takiej sytuacji, po osiągnięciu przez ośrodek odpowiedniego stanu
wzbudzenia, wystarczy pojawienie się jednego fotonu, poruszającego się
równolegle do osi rezonatora, aby rozpoczął się lawinowo narastający
proces emisji wymuszonej. Foton ten bowiem wywołuje emisję wymuszoną
napotkanych atomów wzbudzonych, a powstały w ten sposób promień
odbija się wielokrotnie od zwierciadeł, oddziałując na inne atomy wzbu-
dzone, i wymusza coraz więcej aktów emisji. W ten sposób powstaje wiązka
promieniowania laserowego (ryc. 38). Promieniowanie laserowe wykazuje
charakterystyczne cechy odróżniające je od zwykłego promieniowania,
powstającego w wyniku emisji spontanicznej. Do cech tych należą:
1. Spójność (zwana również koherentnością). Ta najistotniejsza cecha
promieniowania laserowego wynika z określonej zależności fazowej mię-
dzy promieniami wychodzącymi z różnych punktów źródła promienio-
wania oraz między dowolnymi punktami jednego promienia. Zależność
fazową, występującą między różnymi punktami źródła promieniowania,
nazywa się spójnością przestrzenną, a dotyczącą jednego punktu w różnych
momentach czasu — spójnością czasową.
2. Monochrornatyczność. Oznacza to, że promieniowanie laserowe ma
prawie jednakową długość fali. Tak np. lasery emitujące promieniowanie
widzialne wysyłają światło praktycznie jednobarwne, o bardzo małej
szerokości linii widmowej, wyznaczającej zakres jego długości fali.
3. Równoległość. Cecha ta wynika bezpośrednio z omówionego mecha-
nizmu powstawania promieniowania laserowego i polega na równoległości
(kolimacji) promieni tworzących wiązkę. Laser jako źródło emituje wiązkę

136
już równoległą. Dzieje się tak dzięki ukierunkowaniu emisji i selektywnemu
działaniu rezonatora optycznego. Kąt rozbieżności wiązki laserowej jest
bardzo mały i może być zmniejszony nawet do jednej sekundy kątowej, co
oznacza że wiązka w odległości 1 km od źródła rozszerza się o 5 mm. Jest to
10000 razy mniejsza rozbieżność od uzyskanej przy użyciu najlepszego
reflektora światła niespójnego.
4. Intensywność. Wynika ona z wymienionych już trzech cech promie-
niowania laserowego oraz możliwość wytwarzania impulsu promieniowa-
nia o bardzo krótkim czasie trwania, nawet do ułamków femtosekundy
(10-15 s). Pozwala to uzyskać ogromną gęstość energii, wykorzystywaną
oczywiście w technologicznych zastosowaniach lasera.
Lasery dzieli się według rodzaju zastosowania w nich ośrodka czynnego.
Mogą to być np. lasery gazowe, półprzewodnikowe, cieczowe oraz
z zastosowaniem ciała stałego.
W laserach gazowych ośrodkiem czynnym są atomy gazów, np. helu (He)
lub neonu (Ne), molekuły, np. CO 2 , jony gazów szlachetnych — argonu
(Ar), kryptonu (Kr), ksenonu (Xe) — oraz pary metali w gazie szlachet-
nym, jak np. kadm (Cd) w helu (He-Cd). Pompowanie w tych laserach
zachodzi przez energię wyładowań elektrycznych.
W laserach półprzewodnikowych ośrodkiem czynnym jest złącze pół-
przewodnikowe (dioda), najczęściej z arsenku galu (GaAs). Pompowanie
jest realizowane przepływem przez diodę prądu elektrycznego.
Do laserów cieczowych zalicza się z kolei tzw. lasery chelatowe oraz
barwnikowe. Ośrodkiem czynnym w tych laserach są ciekłe związki
organiczne lub nieorganiczne o charakterze specyficznych kompleksów.
Pompowanie odbywa się na drodze reakcji chemicznych lub optycznie.
W laserach z ośrodkiem czynnym w postaci ciała stałego pobudzeniu
ulegają atomy domieszek metali w ciele stałym. Spośród nich wymienić
należy lasery z zastosowaniem jako ośrodka czynnego minerału, będącego
granatem itrowo-aluminiowym, który określa się angielskim skrótem
YAG (yttrium-aluminium-gamet). W laserach tych pompowania dokonuje
się światłem o dużym natężeniu.
Skonstruowanie lasera stanowiło przewrót w fizyce i technice, stwarza-
jąc wiele nowych możliwości w badaniach naukowych i zastosowaniach
technicznych. Dzięki temu nauka i technika uzyskały rozległe perspektywy
zastosowań, między innymi w telekomunikacji, meteorologii, nawigacji,
optyce (holografii), fotografii, chemii, fizyce, technice jądrowej, elektro-
nicznej technice obliczeniowej, medycynie i innych.

137
W medycynie lasery znalazły szerokie zastosowanie przede wszystkim
w różnych dziedzinach chirurgii, w okulistyce do fotokoagulacji siatkówki,
w stomatologii, onkologii i pulmonologii. Lasery emitujące promieniowa-
nie o małej mocy znalazły zastosowanie w tzw. biostymulacji. Nazwę tę
wprowadził węgierski uczony Endre Mester i dotyczy ona wyłącznie terapii
laserowej, polegającej na zastosowaniu promieniowania małej mocy.
Uzyskiwane efekty wiąże się z działaniem promieniowania, a nie z jego
efektem cieplnym. Stwierdzono bowiem, że promieniowanie takie nie
wywołuje podwyższenia temperatury tkanek większego niż 0,l-0,5°C.
Energia laserów małej mocy jest ograniczona do kilku mJ/cm2, a moc
średnia do około 50 mW. Z tego powodu lasery małej mocy nazywa się
zimnymi (cold lasers). W biostymulacji znajdują zastosowanie głównie
lasery helowo-neonowe (He-Ne) oraz półprzewodnikowe, w których
ośrodkiem czynnym jest zwykle dioda galowo-arsenkowa (Ga-As). Lasery
He-Ne emitują widzialne promieniowanie czerwone = 632 nm), zaś
lasery półprzewodnikowe — bliskie promieniowanie podczerwone (IR),
o długości fali około 900 nm. Do laserów małej mocy zalicza się również
inne lasery, jednak pod warunkiem ograniczenia ich mocy do poziomu
miliwatów. Używany powszechnie w piśmiennictwie fachowym i nie tylko,
angielski termin soft laser (laser miękki) jest zarezerwowany dla urządzeń
He-Ne, podczas gdy terminem mid laser (laser średni) dla odróżnienia
określa się lasery z zakresu bliskiej podczerwieni.
Lasery małej mocy, z punktu widzenia bezpieczeństwa chorego, określa
się jako urządzenia o nieznamiennym ryzyku terapeutycznym (nonsig-
nificant risk devices), jednak w trakcie ich eksploatacji obowiązuje
przestrzeganie przepisów dotyczących tej grupy urządzeń terapeutycznych.

Działanie biologiczne
promieniowania laserowego

Zależy ono od długości fali emitowanego promieniowania. Nie można


jednak tego wpływu na tkanki żywe rozpatrywać w odniesieniu do
działania promieniowania niespójnego o określonej długości fali. Nie-
którzy badacze usiłują tłumaczyć skutki promieniowania laserowego
z pozycji teoretycznych. Są to jednak stwierdzenia fragmentaryczne,
ujmujące tylko niektóre aspekty działania biologicznego.

138
Najlepiej poznany jest wpływ promieniowania laserowego na komórki
żywe. Potwierdzono między innymi niewątpliwy wpływ promieniowania
laserowego na zwiększenie syntezy kolagenu, białek, oraz kwasu rybonu-
kleinowego (RNA). Stwierdzono również zachodzące pod wpływem tego
promieniowania zmiany w potencjale błony komórkowej, odgrywające
podstawową rolę w jej funkcjonowaniu. Zmianom ulega również wy-
dzielanie neuroprzekaźników, czyli substancji biologicznych, uczestniczą-
cych w przekazywaniu pobudzenia w strukturach układu nerwowego.
Usprawnieniu ulega również dysocjacja hemoglobiny, co wpływa korzyst-
nie na zaopatrzenie tkanek w tlen. Należy sądzić, że w mechanizmach
działania na ustrój promieniowania laserowego ważną rolę odgrywają
również zachodzące pod jego wpływem: zwiększenie fagocytozy, syntezy
adenozynotrójfosforanu (ATP) oraz prostaglandyn. Dodać należy, że
wymienione skutki występowały już po napromienieniu laserowym o małej
energii w jednorazowej dawce 0,1 J/cm2.
W badaniach na zwierzętach, potwierdzonych zresztą u ludzi, stwier-
dzono korzystny wpływ promieniowania laserowego na leczenie uszko-
dzeń i stanów zapalnych tkanek miękkich. Szczególnie korzystny wpływ
tego promieniowania objawia się w gojeniu ran i owrzodzeń. Promieniowa-
nie laserowe stosowano również w leczeniu złamań kości. W badaniach
mikroskopowych stwierdzono zachodzące pod jego wpływem zwiększenie
unaczynienia oraz szybsze formowanie się kostniny w miejscu złamania.
Wiele uwagi poświęcono badaniom wpływu promieniowania laserowe-
go na czynność obwodowego układu nerwowego, stwierdzając u zwierząt
i ludzi zmiany w przewodzeniu nerwów i czynności komórek nerwowych.
Liczne badania elektrofizjologiczne i kliniczne były prowadzone w celu
wyjaśnienia mechanizmu ustępowania lub zmniejszenia bólu pod wpły-
wem promieniowania laserowego, szczególnie podczerwonego. Wyniki
tych badań wydają się wskazywać, że przeciwbólowe działanie promienio-
wania laserowego wiąże się z jego wpływem na stan czynnościowy naczyń
tętniczych i włosowatych oraz zwiększeniem odpływu limfy z miejsc
dotkniętych stanem zapalnym. Wpływ na skutek przeciwbólowy ma
również zwiększenie zawartości endorfin i prostaglandyn oraz uspraw-
nienie komórkowych procesów metabolicznych.
Przedmiotem licznych badań klinicznych był również korzystny wpływ
promieniowania laserowego w leczeniu reumatoidalnego zapalenia sta-
wów. W wyniku tych badań ustalono, że promieniowanie laserowe jest
czynnikiem godnym szerszego stosowania w leczeniu tego schorzenia.

139
Wybrane wskazania i przeciwwskazania
do stosowania promieniowania laserowego

W świetle danych z piśmiennictwa zakres wskazań do leczniczego stosowa-


nia promieniowania laserowego jest bardzo rozległy. Ze względu na
charakter niniejszego podręcznika nie może on jednak być szerzej omówio-
ny. Niezależnie od tego wiele wskazań wynika z badań wstępnych, nie
dających podstaw do powszechnego ich stosowania.
Na podstawie jednak dotychczasowego stanu wiedzy klinicznej można
wyróżnić wskazania do stosowania biostymulacyjnej terapii laserowej, do
których należą:
— trudno gojące się rany i owrzodzenia (w tym również odleżyny),
w których szczególnie korzystnie działa promieniowanie lasera He-Ne,
— przewlekłe stany zapalne,
— utrudniony zrost kości,
— choroba zwyrodnieniowa stawów,
- zespoły bólowe w przebiegu dyskopatii w lędźwiowym i szyjnym
odcinku kręgosłupa,
— zapalenia okołostawowe,
- zespoły powstałe w wyniku przeciążenia mięśni i tkanek miękkich
okołostawowych, w tym również zespół bolesnego łokcia,
— zapalenie ścięgien, powięzi, pochewek ścięgnistych i kaletek stawo-
wych,
— nerwobóle nerwów obwodowych, w tym szczególnie nerwoból po
przebytym półpaścu,
— neuropatia cukrzycowa,
— trądzik pospolity.
W piśmiennictwie dotyczącym terapii laserem małej mocy podkreśla się
brak działań ubocznych tej formy terapii, niemniej dużą ostrożność zaleca
się w chorobach nowotworowych. Mając na względzie aktualny stan
wiedzy o działaniu na ustrój promieniowania laserowego, wydaje się
uzasadnione przyjęcie jako obowiązujące przeciwwskazań do stosowania
niespójnego promieniowania podczerwonego i promieniowania widzial-
nego.

140
Metodyka zabiegów
promieniowaniem laserowym
małej mocy

Stosowane do biostymulacji lasery małej mocy są produkowane w wielu


wersjach, różniących się parametrami ich pracy. Dotyczy to długości fali
emitowanego promieniowania, mocy (stała lub pulsująco zmienna), częs-
totliwości impulsów oraz sposobu aplikacji energii promieniowania lasero-
wego. Terapeutyczne lasery małej mocy emitują promieniowanie o długo-
ści fali przeważnie w zakresie od 600 do 1000 nm. Niekiedy w jednym
urządzeniu mieszczą się dwa lasery emitujące promieniowanie wywołujące
w tkankach zbliżone skutki. Bywa to zwykle gazowy laser He-Ne oraz laser
półprzewodnikowy, emitujący promieniowanie podczerwone.
Teoretycznie rzecz biorąc promieniowanie lasera He-Ne działa na
głębokość około 10 do 15 mm, zaś półprzewodnikowego podczerwieni na
głębokość od 30 do 50 mm. Czas napromieniania w trakcie zabiegów waha
się od kilkunastu sekund do około 20 minut. Jest oczywiste, że o stosowanej
dawce decyduje wartość zastosowanej energii oraz powierzchni i czasu
napromieniania. Jeśli w przypadku laserów He-Ne wartość emitowanej
mocy jest stała i podana w charakterystyce technicznej danego urządzenia,
to w laserach podczerwieni, działających impulsowo, konieczne jest
dokonanie obliczenia wartości ekspozycji (E), odpowiadającej energii
wyrażonej w dżulach, a działające na cm 2 powierzchni napromienianej
w czasie 1 sekundy:

E=Ms timp f J/cm2

gdzie:
E — wartość ekspozycji w dżulach,
Ms — moc szczytowa impulsu, w watach,
timp — czas impulsu w sekundach,
f — częstotliwość impulsów w hercach.

Jest oczywiste, że w przypadku, w którym źródło promieniowania


laserowego znajduje się w pewnej odległości od napromienianej powierz-
chni, do powyższego obliczenia należy wprowadzić poprawkę uwzględ-
niającą zmianę wartości energii.

141
Całkowitą wartość energii, działającej w czasie zabiegu wykonywanego
na określonej powierzchni, można obliczyć mnożąc wartość ekspozycji
przez czas zabiegu w sekundach i powierzchnię napromienianą w cm 2 .
W określeniu dawki promieniowania działających impulsowo laserów
podczerwieni przyjęto ze względów praktycznych posługiwać się wartością
częstotliwości oraz czasem zabiegu. Dane te są wystarczające, bowiem przy
stałej wartości czasu trwania impulsów, wynoszącej w tym przypadku
zwykle 200 ns, i stałej wartości mocy szczytowej impulsu wartość energii
działającej w czasie jednej sekundy na cm 2 powierzchni zależy wyłącznie od
zastosowanej częstotliwości.
Odległość laserowego promiennika podczerwieni od napromienianej
skóry wynosi od 0 do 2 mm. Uważa się, że zabiegi wykonywane przy
bezpośrednim kontakcie głowicy laserowej ze skórą są skuteczniejsze.
Różne są także opinie dotyczące skuteczności terapeutycznej częstotliwo-
ści impulsów promieniowania laserowego. Waha się ono zwykle od
kilkudziesięciu do 3000 Hz. Jako zasadę przyjęto, że w stanach ostrych
stosuje się mniejsze częstotliwości i krótsze czasy napromieniania, a w sta-
nach przewlekłych większe częstotliwości i dłuższe czasy napromieniania.
Jest to zgodne z ogólnymi zasadami terapeutycznego stosowania różnych
postaci energii.
Napromienianie można wykonywać w dwojaki sposób. Może to być
napromienianie powierzchni skóry, odpowiadającej umiejscowieniu dane-
go schorzenia. Może być ono stabilne w wypadku nieruchomego źródła
promieniowania laserowego, albo też labilne, uzyskiwane przez poruszanie
głowicą laserową nad napromienianą powierzchnią. Takie napromienianie
może być wykonywane przez niektóre urządzenia w sposób automatyczny,
dzięki przemieszczaniu się źródła promieniowania w ściśle określonym
i regulowanym zakresie. Labilny sposób napromieniania danej powierz-
chni nazywa się niekiedy angielską nazwą scanning. Drugi sposób to
napromienianie miejscowe bardzo małych powierzchni odpowiadających
punktom wyzwalającym, np. przy ucisku, ból, które określa się często po
angielsku jako trigger points. Napromienianie miejscowe wykonuje się
zwykle nieruchomą głowicą laserową, usytuowaną pod danym miejscem.
W czasie zabiegów laserowych, wykonywanych zwykle codziennie, prze-
ważnie łączy się obydwa sposoby napromieniania. Liczba zabiegów
laserowych waha się od kilku do kilkunastu w serii.
Ogólne zasady obowiązujące przy wykonywaniu zabiegów laserowych. Jak
już wspomniano wykonywanie zabiegów laserowych wymaga przestrzega-

142
nia określonych przepisami czynności i środków, zabezpieczających per-
sonel i osobę poddawaną zabiegowi przed szkodliwym wpływem promie-
niowania (PN 91/T-06700, PN 91/T-06701).
W pierwszym rzędzie dotyczy to zabezpieczenia przed uruchomieniem
aparatury przez osobę niepowołaną. W większości aparatów zabezpiecze-
nie to polega na ich wyposażeniu w wyłącznik — zamek typu Yale — który
przez obrót specjalnego klucza włącza lub wyłącza zasilanie sieciowe
aparatu.
Kolejnym zabezpieczeniem jest oznaczenie drzwi pomieszczenia, w któ-
rym wykonuje się zabiegi laserowe, obowiązującym w skali między-
narodowej piktogramem lasera i napisem: laser niebezpieczeństwo. Ozna-
czenie to zabezpiecza osoby postronne przed przypadkową i niekon-
trolowaną ekspozycją na promieniowanie laserowe.
Najważniejszym jednak środkiem ochronnym jest zabezpieczenie oczu
osoby wykonującej zabieg laserowy specjalnymi okularami pochłaniający-
mi to promieniowanie, które to okulary wchodzą zwykle w skład
wyposażenia aparatu. W koniecznych przypadkach należy chronić tymi
okularami również oczy osoby poddawanej zabiegowi.

Terapeutyczna aparatura
laserowa

Terapeutyczne lasery małej mocy składają się z dwóch podstawowych


części, a mianowicie:
— części zasilającej i kontrolnej,
— części laserowej.
Pierwsze z nich ma na celu zasilanie części laserowej oraz umożliwia
nastawienie i kontrolę parametrów zabiegu.
Część laserowa aparatu wytwarza promieniowanie laserowe i wyposażo-
na jest w urządzenia umożliwiające aplikację energii; w półprzewod-
nikowych laserach podczerwieni nazywana jest głowicą laserową. Połączo-
na jest przewodem z częścią zasilającą i mieści w sobie diodę półprzewod-
nikową oraz układ optyczny wyprowadzający na zewnątrz wiązkę promie-
niowania laserowego. W laserach He-Ne część laserowa mieści się w spec-
jalnej ruchomej obudowie, umożliwiającej ustawienie źródła promieniowa-

143
Tabela 11
Wybrane przykłady zabiegów laserowych promieniowaniem podczerwonym o mocy szczytowej
10 W (wg Orłowa i Kuszelewskiego)

Czas
Czas za- Liczba przerwy
Rodzaj Częstotli- biegu zabiegów Liczba
Lp. schorzenia Obszar zabiegu wość (Hz) między
(min) w 1 serii serii
seriami

1. Zespoły bó-
lowe w prze-
biegu cho-
roby zwyro-
dnieniowej
kręgosłupa
— okolicy przykręgosłu-
szyjnego powo wzdłuż 1000-1500 6-8
odcinka szyjnego odcin-
kręgo- ka kręgosłupa 6-10 1-2 7 dni
słupa C4-Th4 oraz po
na trigger 1500-2000 1-2
points
— okolicy przykręgosłu- 1500-2000 8-10
lędźwio- powo
wo-krzy- L1-S2 7-10 1-2 7 dni
żowej oraz trigger 2000-2500 1-2
kręgo- points
słupa
2. Zespół bole- przykręgosłu-
snego barku powo C4-Th4 1500-2000 8
i wokół stawu
barkowego 8 1-2 7 dni
oraz trigger 2000-2500 po 1
points
3. Zespół bole- okolica stawu 1000-1500 6
snego łokcia łokciowego 6 1-2 5 dni
oraz trigger 2000-2500 1
points
4. Półpasiec przykręgosłu-
powo na wyso- 1500-2000 6-9 6 1-2 4 dni
kości zajętego
zwoju kręgowe-
go i wzdłuż cho-
robowo zmie-
nionego nerwu

144
cd. tab. 11

Czas
Czas za- Liczba Liczba przerwy
Lp. Rodzaj Częstotli- biegu zabiegów
Obszar zabiegu wość (Hz) serii między
schorzenia (min) w 1 serii seriami

5. Rwa kulszo- przykręgosłu- 1500-2000 5-6


wa powo L1 -S2 7-8 1-2 7 dni
trigger points
przykręgosłu- 2000-2500 po 1
powo L1 - S2
i wzdłuż nerwu
6. Ostroga pię- Miejscowo na 1500-2500 6 6 1 —
towa okolice bólu
7. Przykurcze
mięśni i ścię- Miejscowo 1500-2000 8 8 1-3 7 dni
gien (poura-
zowe, poza-
palne)
8. Przykurcz Miejscowo 1500-2500 8 10-15 2-3 7 dni
Dupuytrena
9. Choroba
zwyrodnie-
niowa sta-
wów: Miejscowo wo-
- kolano- kół torebki i 1500-2500 8 6 1 —
wego szpary stawu
- skoko- 1500-2000 6 6 1 —
wego
10. Zamknięte
uszkodzenie
jednostki
mięśniowo-
-ścięgnistej Miejscowo
- naciąg-
nięcie 1000-2000 6-8 8-10 1 —
— nader-
wanie 1000-1500 6-8 8-10 1 —
11 Zapalenie
pochewki
ścięgna Miejscowo
— ostre 1000-1500 6-8 7-9 1 —
— przewle- 1500-2500 6-8 7-9 1 —
kłe

10 Fizykoterapia 145
cd. tab. 11

Czas za- Liczba Czas


Rodzaj Częstotli- biegu zabiegów Liczba przerwy
Lp. schorzenia Obszar zabiegu wość (Hz) serii między
(min) w 1 serii
seriami

12. Skręcenia
stawów
— lekkie Miejscowo 1500-2500 8-9 8 1 —
— średnie- 1500-2000 7-8 8 1-2 5
go stop-
nia
- ciężkie 1000-1500 6-8 8 1-2 7

nia w odpowiedniej odległości od powierzchni napromienianej. W nie-


których aparatach He-Ne wiązka promieniowania jest wyprowadzona
z części laserowej torem światłowodowym, co umożliwia wykonanie
zabiegów w trudno dostępnych okolicach. Jak już wspomniano, kliniczne
stacjonarne aparaty laserowego He-Ne są wyposażone w automatyczne
urządzenia mechaniczne, umożliwiające napromienianie określonej powie-
rzchni (scanning).
Aparaty laserowe do terapii promieniowaniem podczerwonym wyposa-
żone są w czujnik sygnalizujący dźwiękowo lub świetlnie obecność emisji
lub cyfrowy miernik emitowanej mocy. Dodać należy, że nowoczesne
biostymulacyjne urządzenia laserowe umożliwiają wykonanie zabiegów
o bardzo zróżnicowanych parametrach, dotyczących długości fali, stoso-
wanej mocy oraz sposobu aplikacji energii.
Wykonywanie zabiegów laserowych wymaga doświadczenia przede
wszystkim w umiejętności dobierania właściwych w danym przypadku
parametrów zabiegu. Wybrane przykłady zabiegów przedstawiono w tabe-
li 11.
Jako przykłady aparatów do terapii biostymulacyjnej omówione zo-
staną dostępne na rynku krajowym urządzenia do terapii laserowej małej
mocy. Wyróżnić wśród nich można urządzenia wyposażone zarówno
w laser He-Ne, jak i półprzewodnikowy podczerwieni oraz urządzenia
wyposażone tylko w laser podczerwieni. Są to urządzenia zasilane z sieci
220 V; 50 Hz, o klasie ochronności I B lub II B według normy polskiej.

146
Aparat LMB-3B* (ryc. 39) jest urządzeniem stacjonarnym, przeznaczo-
nym do pracy w warunkach klinicznych. Zawiera on cztery lasery
promieniowania podczerwonego oraz laser He-Ne, którego promieniowa-
nie jest aplikowane w postaci „skaningu", co umożliwia napromienianie
dużych powierzchni ciała, do kilkuset cm 2 . W zależności od potrzeby
istnieje możliwość odpowiedniego ustawienia głowicy laserowej, dzięki
przesuwowi góra — dół, zmiany kąta jej nachylenia oraz obrotu wokół osi
pionowej. Urządzenie umożliwia jednoczesne lub odrębne stosowanie
obydwóch rodzajów promieniowania, co oczywiście zwiększa jego walory
terapeutyczne.

Ryc. 39. Model kliniczny aparatu do terapii laserowej LMB-3B.

Aparat LMB-3A* (ryc. 40) jest urządzeniem przenośnym (walizkowym),


wyposażonym w laser He-Ne, którego wiązka promieniowania jest
przesyłana torem światłowodowym do optycznej końcówki zabiegowej, co
umożliwia wykonywanie zabiegów w trudno dostępnych okolicach ciała.

* Produkowany przez Wytwórnię Aparatury Medycznej WAMED — 03-310 Warszawa,


ul. Odrowąża 9.

10* 147
Ryc. 40. Przenośny aparat do terapii laserowej typ LMB-3A.

Ryc. 41. Aparat do terapii laserowym promieniowaniem podczerwonym typ LIS 1020.

148
Jest on wyposażony również w laser półprzewodnikowy podczerwieni,
umieszczony w głowicy laserowej, połączonej przewodem z częścią zasilają-
cą urządzenia.
Aparat Italcomma typ LIS 1020* (ryc. 41), jest przenośnym urządzeniem
do terapii laserowej promieniowaniem podczerwonym o małej mocy. Jego
szczególną cechą jest wyposażenie głowicy w wymienne nasadki, płaską
i stożkową, oraz możliwość dodatkowego wyposażenia aparatu w wymien-
ne głowice o mocy szczytowej impulsów promieniowania podczerwonego
10 W, 20 W oraz 30 W. Prócz tego aparat może być dodatkowo
wyposażony w zestaw stomatologiczny, nasadkę optyczną na głowicę
z soczewką skupiającą oraz nasadkę na głowicę z wymiennymi, różnego
kształtu igłami światłowodowymi.
Aparat LMB-2C** (ryc. 42) jest, podobnie jak opisany wyżej aparat,
przenośnym urządzeniem laserowym do terapii promieniowaniem pod-
czerwonym. Charakterystykę techniczną i eksploatacyjną wymienionych
aparatów przedstawiono w tabeli 12.

Ryc. 42. Aparat do terapii lasero-


wej promieniowaniem podczerwo-
nym typ LMB-2C.

* Produkowany przez Wytwórnię Aparatury Medycznej WAMED — 03-310 Warszawa,


ul. Odrowąża 9.
** Produkowany przez Przedsiębiorstwo Zagraniczne Italcomma w Polsce, Badowo-
-Dański, 96-321 Mszczonów.

149
Tabela 12
Charakterystyka wybranych urządzeń do terapii laserowej małej mocy

Długość Częstotli- Odmierzany


Rodzaj Zasilanie Moc wość
aparatu fali czas zabiegu
impulsów

He-Ne 15—25 mW 632 nm


LMB-3B 220 V: 50 Hz IR — 4 x 8 — 1 2 W 904 nm 500—2500 Hz 1—99 min
w impulsie
LMB-3A 220 V: 50 Hz He-Ne 15—25 mW 632 nm
IR —8—12 W 904 nm 250—1500 Hz 1—99 min
w impulsie
Italcomma IR — w impulsie 5—5500 Hz
220 V: 50 Hz
LIS 1020 w zależności od 904 nm
wymiennej głowicy
10 W, 20 W, 30 W
LMB-2C IR — w impulsie 50—2500 Hz 1—99 min
220 V: 50 Hz
8—12 W 904 nm
Elektrolecznictwo

Elektrolecznictwem lub elektroterapią nazywa się dział lecznictwa fizykal-


nego, w którym wykorzystuje się do celów leczniczych prąd stały oraz
prądy impulsowe małej i średniej częstotliwości.

Prąd stały

Prądem stałym nazywa się taki prąd elektryczny, który w czasie przepływu
nie zmienia kierunku ani wartości natężenia.
Prąd stały jest stosowany do wielu zabiegów elektroleczniczych. Nazywa
się go również prądem galwanicznym, jednak nazwa ta nie jest ścisła,
ponieważ odnosi się ona w zasadzie do prądu stałego uzyskiwanego
z ogniwa galwanicznego. Stały prąd elektryczny uzyskuje się z aparatów
elektroterapeutycznych, wyposażonych w obwód wytwarzający ten rodzaj
prądu. Wszystkie nowoczesne aparaty do elektrolecznictwa, tzw. elektro-
stymulatory, mają obwód wytwarzający również prąd stały.

Wpływ prądu stałego


na organizm

Tkanki żywe można z fizycznego punktu widzenia traktować jako zespół


przewodników jonowych, półprzewodników i izolatorów, tworzących sieć

151
przestrzenną połączonych ze sobą równolegle i szeregowo oporności
i pojemności. Należy jednak pamiętać, że jest to ujęcie schematyczne, nie
uwzględniające zmian zachodzących w tkankach w wyniku działania na nie
bodźców pochodzenia wewnętrznego i zewnętrznego. Tkanki i płyny
ustrojowe wykazują różnice w przewodnictwie elektrycznym, które zależą
od uwodnienia oraz stężenia zawartych w nich elektrolitów. Największe
przewodnictwo wykazuje płyn mózgowo-rdzeniowy, mniejsze — osocze
krwi, krew, mięśnie, wątroba, mózg, tkanka łączna oraz tkanka kostna.
W zabiegach elektroleczniczych istotny wpływ wywiera opór skóry.
a ściślej mówiąc warstwy rogowej naskórka. Głębsze warstwy tkanek, ze
względu na ich znaczne uwodnienie i obecność elektrolitów, nie stwarzają
większego oporu dla przepływu prądu. Prąd przepływa drogami o naj-
mniejszym oporze, którymi są znajdujące się w skórze ujścia i przewody
wyprowadzające gruczołów potowych. Przewody te wypełnione potem,
który jest roztworem elektrolitów, stanowią dobre przejścia dla prądu
elektrycznego. W tkankach głębiej położonych prąd przepływa również
drogami o najmniejszym oporze, tzn. wzdłuż naczyń krwionośnych,
limfatycznych i nerwów.
Warstwowa budowa tkanek oraz obecność w nich elektrolitów decydu-
jących o właściwościach pojemnościowych sprawiają, że przypływowi
prądu elektrycznego towarzyszy polaryzacja jonowa. Polega ona na
miejscowym zgrupowaniu jonów, wytwarzających różnicę potencjału
o znaku przeciwnym w stosunku do przyłożonego z zewnątrz napięcia. Na
rycinie 43 przedstawiono obwód złożony z oporności R połączonej

Ryc. 43. Układ odwzorowujący występu-


jące w tkankach wielkości elektryczne (ob-
jaśnienia w tekście).

równolegle z pojemnością C, odwzorowujący z dużym uproszczeniem


układ tkankowych wielkości elektrycznych. Przyłożenie do takiego ob-
wodu prądu stałego powoduje jego przepływ przez oporność R oraz krótko
trwający przepływ prądu ładowania tkankowej pojemności C. Czas

152
przepływu prądu ładowania jest zbliżony do tzw. stałej czasowej układu
elektrycznego, zawierającego oporność i pojemność. Wartość stałej t zale-
ży od iloczynu oporności i pojemności.

Wartość stałej czasowej odpowiada zwykle ułamkowi sekundy.


Przepływowi prądu stałego przez tkanki towarzyszy wiele zjawisk fizyko-
chemicznych, a także fizjologicznych, do których należy zaliczyć:
— zjawiska elektrochemiczne,
— zjawiska elektrokinetyczne,
— zjawiska elektrotermiczne,
— reakcje nerwów i mięśni na prąd stały,
— odczyn ze strony naczyń krwionośnych.
Zjawiska elektrochemiczne. Są one związane z elektrolizą, występującą
w czasie przepływu prądu przez elektrolity tkankowe. W warunkach
wykonywania zabiegów elektroleczniczych wtórne reakcje, występujące
w trakcie elektrolizy, zachodzą w podkładzie oddzielającym elektrodę od
skóry. Wprowadzenie jednak do tkanek metalowych elektrod igłowych
powoduje występowanie w ich otoczeniu reakcji wtórnych, zachodzących
między wodą a substancjami wydzielającymi się na elektrodach w trakcie
elektrolizy.
Jeśli wyobrazi się organizm ludzki jako worek ze skóry, wypełniony
wodnym roztworem chlorku sodowego, w którym występują jony sodu
i chloru (Na + i C l - ) , to wiadomo, że po wprowadzeniu do tego roztworu
dwóch elektrod metalowych i połączeniu ich ze źródłem prądu stałego
wystąpi ruch jonów w kierunku elektrod. Jony sodu będą dążyć ku
elektrodzie o znaku przeciwnym do ich ładunku, tzn. ku katodzie, jony zaś
chloru — ku anodzie. Po osiągnięciu katody każdy z jonów sodowych
pobiera jeden elementarny ładunek ujemny z elektrody i wydziela się na
niej w postaci wolnego, obojętnego elektrycznego sodu. Podobnie jony
chloru po osiągnięciu anody oddają jej swoje ładunki ujemne i wydzielają
się w postaci wolnego chloru. W obecności wody zarówno sód, jak i chlor
nie mogą pozostawać w stanie wolnym i wchodzą natychmiast w na-
stępujące reakcje:

2Na + 2H2O 2NaOH + H2


2Cl + H 2 O 2HCl + O

153
Tak więc w wyniku wtórnych reakcji, zachodzących w trakcie elektrolizy
roztworu chlorku sodowego, na katodzie wydziela się gazowy wodór
i powstaje wodorotlenek sodowy, który dysocjuje na jony sodu N a + i jony
wodorotlenku O H - . Obecność jonów wodorotlenowych w pobliżu katody
powoduje wystąpienie zasadowego odczynu w jej otoczeniu. Powstały na
anodzie kwas solny dysocjuje pod wpływem wody na jony wodoru H +
i chloru C l - . Jony wodorowe powodują wystąpienie kwaśnego odczynu
wokół anody. Opisane reakcje wtórne, zachodzące w czasie elektrolizy
roztworu chlorku sodowego, zostały wykorzystane do tzw. elektrolizy
tkanek. W zabiegu tym wpływ jonów wodorowych lub wodorotlenowych,
powstających w pobliżu elektrod, wykorzystuje się do niszczenia patologi-
cznych tworów skóry. W wyniku działania jonów wodorowych w otocze-
niu elektrody igłowej, połączonej z dodatnim biegunem źródła prądu,
występuje koagulacja tkanek, której istota polega na ścięciu zawartych
w nich białek, podobnie zresztą jak przy działaniu na nie stężonych
kwasów. Powstające w pobliżu katody jony wodorotlenowe powodują
martwicę rozpływną tkanek, analogiczną do występującej pod wpływem
stężonych zasad.
Reakcje wtórne, zachodzące na elektrodach w czasie elektrolizy roz-
tworu chlorku sodowego, wykorzystuje się do oznaczania biegunów źródła
prądu stałego. W tym celu do naczynia zawierającego roztwór chlorku
sodowego wprowadza się dwa obnażone z izolacji przewodniki, połączone
z biegunami źródła prądu. Obserwacja ilości wydzielonych na nich gazów
pozwala z łatwością określić bieguny źródła prądu. Ponieważ wodór
wydziela się w podwójnej ilości w stosunku do tlenu, zgodnie z opisanymi
wyżej reakcjami wtórnymi elektroda, na której wydzieli się więcej pęche-
rzyków gazu, jest katodą (ryc. 44).

Ryc. 44. Określanie biegunów źródła


prądu stałego (wg Konarskiej).

154
Zjawiska elektrokinetyczne. Zjawiska elektrokinetyczne polegają na
przesunięciu względem siebie faz rozproszonej i rozpraszającej koloidów
tkankowych pod wpływem pola elektrycznego. Do zjawisk elektrokinety-
cznych należą elektroforeza i elektroosmoza.
Elektroforezą nazywa się ruch naładowanych jednoimiennie cząsteczek
fazy rozproszonej układu koloidowego względem fazy rozpraszającej.
Kataforezą nazywa się ruch dodatnio naładowanych cząsteczek ku kato-
dzie, anaforezą zaś ruch ujemnie naładowanych cząsteczek ku anodzie.
Elektroosmoza polega na ruchu całego ośrodka, czyli fazy rozpraszającej
układu koloidowego, w stosunku do fazy rozproszonej. Zjawisko to
zachodzi na błonach półprzepuszczalnych, które będąc nieprzepuszczal-
nymi dla fazy rozproszonej unieruchamiają ją na swej powierzchni. W tych
warunkach zdolność poruszania się pod wpływem pola elektrycznego ma
tylko faza rozpraszająca.
Zjawiska elektrotermiczne. Istota ich polega na powstawaniu w tkan-
kach ciepła pod wpływem prądu elektrycznego. Ciepło powstaje w tkan-
kach w wyniku tarcia między poruszającymi się w polu elektrycznym
jonami a środowiskiem. Ilość ciepła wytworzona w czasie przepływu prądu
stałego przez tkanki jest niewielka i praktycznie nie wpływa w istotny
sposób na zachodzące w nich procesy. Istotny natomiast wpływ na
zwiększenie ciepłoty tkanek wywiera rozszerzenie naczyń krwionośnych
zachodzące pod wpływem prądu. Rozszerzenie naczyń powstaje w wyniku
bezpośredniego, pobudzającego oddziaływania prądu na naczynia oraz
pod wpływem wytworzonych w tkankach ciał.
Reakcja nerwów i mięśni na prąd stały. Zgodnie z prawem sformułowa-
nym przez Du Bois Reymonda przyczyną powstania bodźca elektrycznego
nie jest sam prąd, lecz dostatecznie szybka zmiana jego natężenia w czasie.
Z tego względu prąd stały nie wywołuje w czasie przepływu skurczu
mięśnia; oczywiście może on wystąpić tylko w czasie włączania i wyłącza-
nia prądu, pod warunkiem jednak, że powstająca wówczas zmiana
natężenia będzie dostatecznie szybka. Prawa rządzące skurczem mięśnia
pod wpływem prądu elektrycznego zostały szczegółowo omówione w roz-
dziale poświęconym elektrodiagnostyce. Przepływ prądu stałego przez
tkankę nerwową i mięśniową powoduje zmianę ich pobudliwości. Stan ten
określa się jako elektrotonus. Powstaje on w wyniku przemieszczenia jonów
i zmian w polaryzacji błon komórkowych, zachodzących w czasie prze-
pływu prądu. W czasie przepływu prądu stałego pobudliwość pod katodą
wzrasta, a pod anodą maleje. Stan zwiększonej pobudliwości występujący

155
pod katodą określa się jako katelektrotonus, zaś stan zmniejszonej
pobudliwości pod anodą — jako anelektrotonus. Zachodzące pod wpły-
wem prądu stałego zmiany pobudliwości tkanki nerwowej odgrywają
ważną rolę w zabiegach elektroleczniczych.
Odczyn ze strony naczyń krwionośnych. Stały prąd elektryczny powoduje
rozszerzenie naczyń krwionośnych. Odczyn ten, wyrażający się zaczer-
wienieniem skóry, występuje najwyraźniej pod elektrodami, natomiast
w ich otoczeniu jest słabiej wyrażony. Pod katodą rozszerzenie naczyń jest
intensywniej wyrażone, pod anodą zaś jest słabsze. W przebiegu odczynu
rozszerzenia naczyń krwionośnych pod wpływem stałego prądu elektrycz-
nego wyróżnić można trzy okresy. W okresie pierwszym występuje
rozszerzenie naczyń powierzchownych skóry, powodujące jej zaczerwienie-
nie, w okresie drugim — rozszerzenie naczyń po upływie ok. 30 min słabnie
lub ustępuje, w trzecim zaś okresie występuje głębokie przekrwienie tkanek,
utrzymujące się do kilku godzin. Interesujące jest, że ogrzanie skóry po
ustąpieniu odczynu ze strony powierzchownych naczyń krwionośnych
powoduje wystąpienie intensywniejszego rumienia cieplnego w miejscu
poddanym uprzednio działaniu prądu, co należy tłumaczyć utrzymywa-
niem się przekrwienia naczyń głębiej położonych.
Omówione zjawiska elektryczne oraz zachodzące pod wpływem prądu
stałego odczyny ze strony tkanek nerwowej, mięśniowej oraz naczyń
krwionośnych stwarzają szerokie możliwości leczniczego stosowania tego
prądu. Przeciwbólowe działanie bieguna dodatniego wynika z opisanego
wyżej wpływu na tkankę nerwową. Pobudzający wpływ bieguna ujemnego
znajduje zastosowanie w leczeniu zaburzeń czucia oraz zapobieganiu
procesom degeneracji włókien nerwowych w uszkodzonym nerwie. Pamię-
tać jednak należy, że biegun dodatni prądu oddziałuje niekorzystnie na
włókna uszkodzonego nerwu, stąd w sprawach chorobowych, związanych
np. z przerwaniem ciągłości nerwów, stosuje się zawsze katodę jako
elektrodę czynną.

Zabiegi elektrolecznicze
przy użyciu prądu stałego

Prądu stałego używa się do zabiegów galwanizacji, jontoforezy oraz kąpieli


elektryczno-wodnych.

156
Galwanizacja

Galwanizacja jest zabiegiem elektroleczniczym, w którym wykorzystuje się


prąd stały. Nazwa zabiegu wiąże się z nazwiskiem włoskiego lekarza
i przyrodnika Luigi Galvaniego, którego prace stworzyły podstawy elektro-
lecznictwa. .
Metodyka galwanizacji. Do zabiegu galwanizacji stosuje się elektrody
płaskie, a także elektrody o specjalnym kształcie.
Elektrody płaskie (ryc. 45) są wykonane zwykle z folii cynowej o grubości
zapewniającej ich plastyczność, a w związku z tym możliwość dostosowa-
nia do powierzchni ciała. Są one prostokątne lub kwadratowe, o różnych
wymiarach. W celu uniknięcia powstawania zagęszczeń prądu krawędzie
elektrod i ich kąty muszą być zaokrąglone, a powierzchnia równa. Dlatego
też po użyciu elektrody wyrównuje się ją wałkiem metalowym. Przewody
łączące elektrodę z biegunem źródła prądu mogą być połączone z nią

Ryc. 45. Elektroda z folii cynowej (wg


Konarskiej).

Ryc. 46. Elektroda dyskowa (wg Konar-


skiej).

157
w różny sposób. Najczęściej są one przylutowane lub połączone za po-
mocą wtyku, znajdującego się w specjalnym grzybku metalowym, który
pozostając w kontakcie z elektrodą umożliwia jednocześnie jej umoco-
wanie za pomocą perforowanej taśmy gumowej. Elektrody płaskie można
umocować w określonej okolicy ciała również za pomocą opaski ela-
stycznej.
Elektrody specjalne mają wymiary i kształty przystosowane do wykony-
wania określonych rodzajów galwanizacji. Należą do nich elektrody do
wykonywania galwanizacji w okolicy gałek ocznych, uszu, elektrody
dyskowe (ryc. 46), elektrody wałeczkowe (ryc. 47) oraz tzw. elektroda
Bergoniego, zwana również półmaską (ryc. 48).

Ryc. 47. Elektroda wałecz-


kowa (wg Kotlarskiej).

Ryc. 48. Elektrody półma-


ska typu Bergoniego (wg
Konarskiej).

Jak już wspomniano, największy opór dla prądu elektrycznego stanowi


warstwa rogowa naskórka. Umieszczenie między elektrodą a skórą
podkładu z tkaniny zwilżonej wodą lub 0,5% roztworem chlorku sodowe-
go zmniejsza wydatnie opór naskórka i ułatwia przejście prądu przez skórę.
Jako podkładu używa się zwykle kilku warstw flaneli lub kilkunastu
warstw gazy, grubości od 1 do 2 cm. Najbardziej praktyczne są podkłady
z flaneli, które można łatwo wyprać i wygotować. Dzięki temu mogą one
być używane wielokrotnie. Należy dodać, że odpowiednio grube podkłady
chronią skórę przed uszkadzającym wpływem związków chemicznych,
powstających w wyniku reakcji zachodzących na elektrodach w trakcie
elektrolizy.

158
Przepływ prądu między elektrodami jest uzależniony od:
— rozmiarów elektrod,
— ich wzajemnego ułożenia,
— przewodnictwa różnych tkanek znajdujących się między elektro-
dami,
— odległości między elektrodami.
Rozmiar elektrody decyduje o gęstości przepływającego przez nią prądu.
Gęstość prądu wyraża się stosunkiem natężenia do powierzchni, przez
którą przepływa prąd elektryczny:

gdzie:
j — gęstość prądu,
I — natężenie prądu,
S — powierzchnia, przez którą przepływa prąd.

W wypadku, gdy obydwie elektrody są jednakowych rozmiarów,


gęstości prądu będą pod nimi jednakowe. Jeśli natomiast ich powierzchnie
są różne, to gęstość prądu jest większa pod elektrodą o mniejszej
powierzchni.
Wzajemne ułożenie w stosunku do siebie elektrod wpływa również na
przepływ prądu. Przy ułożeniu poprzecznym elektrod prąd natrafia na
duże opory związane z warstwowym ułożeniem tkanek o różnym przewod-
nictwie. Natomiast przy ułożeniu elektrod na jednej płaszczyźnie skóry,
tzn. przy podłużnym przepływie prądu, opór, jaki stawiają tkanki, jest ok.
4 razy mniejszy aniżeli przy poprzecznym ułożeniu elektrod. Wynika to ze
stosunków anatomicznych, ponieważ naczynia krwionośne i limfatyczne
oraz nerwy, będące dobrymi przewodnikami prądu, przebiegają — ogólnie
rzecz biorąc -- wzdłuż długiej osi ciała. W tych więc okolicznościach
istnieją warunki do przepływu prądu przez tkanki o dobrym przewodnic-
twie, z ominięciem tkanek wykazujących duży opór. Przepływ prądu przez
tkanki, w zależności od ułożenia i powierzchni elektrod, przedstawia
ryc. 49.
Zgodnie z prawem Ohma w miarę zwiększania się odległości między
elektrodami tkanki stawiają coraz większy opór przepływowi prądu.
Należy jednak dodać, że jest to założenie ogólne, ponieważ przepływ prądu
między dwiema oddalonymi od siebie elektrodami może wykazywać
nieoczekiwany przebieg, uwarunkowany ułożeniem tkanek o różnym

159
Ryc. 49. Przepływ prądu przez tkanki w zależności od ułożenia i rozmiarów elektrod (wg
Kovacsa za Konarską).

przewodnictwie. Zrozumiałe jest, że w tych warunkach prąd będzie


przepływał przez struktury tkankowe wykazujące najmniejszy opór.
Ukształtowanie części ciała poddanej galwanizacji wpływa również na
charakter przepływu prądu. Zmniejszenie bowiem powierzchni przekroju
danej części ciała, występujące na drodze przepływu prądu, powoduje
zwiększenie jego gęstości, a zwiększenie przekroju — zmniejsza gęstość
prądu. Ze względów praktycznych należy pamiętać, że w przypadku
bliskiego ułożenia elektrod na sąsiadujących ze sobą krawędziach może
wystąpić duża gęstość prądu, powodująca zwiększony odczyn lub uszko-
dzenie tkanek. Zjawisko to nazywa się działaniem brzegowym. Zwiększenie
gęstości prądu może nastąpić również w przypadku, gdy powierzchnia
elektrody nie jest równa lub gdy podkład wraz z elektrodą nie przylega
dostatecznie do powierzchni skóry. Niedostateczny kontakt elektrody i jej
podkładu ze skórą powoduje zwiększenie gęstości prądu w wyniku
zmniejszenia powierzchni jego przejścia w głąb tkanek.

Ryc. 50. Ułożenie elektrod w galwanizacji po-


dłużnej i poprzecznej: A — galwanizacja podłuż-
na, B — galwanizacja poprzeczna, C — oś obiek-
tu.

160
W zależności od ułożenia elektrod w stosunku do długiej osi części ciała
poddanej galwanizacji wyróżnia się: galwanizację podłużną oraz galwaniza-
cję poprzeczną (ryc. 50). Jeśli jedna z elektrod jest umocowana na stałe,
druga zaś zmienia w czasie zabiegu swe położenie, to taki rodzaj
galwanizacji nazywa się galwanizacją labilną. Przykładem galwanizacji
labilnej jest użycie elektrody wałeczkowej. W wypadku, gdy obie elektrody
nie zmieniają swego położenia w czasie zabiegu, galwanizację taką nazywa
się galwanizacją stabilną. Ponieważ bieguny prądu stałego powodują
odmienne skutki w tkankach żywych, jedną z elektrod nazywa się elektrodą
czynną. Jest to elektroda, za pomocą której ma być wywołany zamierzony
skutek leczniczy. Drugą elektrodę, zamykającą obwód prądu, nazywa się
elektrodą bierną, ponieważ nie bierze ona bezpośredniego udziału w od-
działywaniu leczniczym. W zależności od bieguna prądu przyłożonego do
elektrody czynnej wyróżnia się: galwanizację katodową oraz galwanizację
anodową. W celu uzyskania większej gęstości prądu pod elektrodą czynną
należy tak dobrać jej rozmiary, aby była ona odpowiednio mniejsza od
elektrody biernej.
Dawkę natężenia prądu stałego ustala się w zależności od:
— powierzchni elektrody czynnej (mniejszej),
— czasu trwania zabiegu,
— rodzaju i umiejscowienia schorzenia,
— wrażliwości chorego na prąd elektryczny.
Wyróżnia się następujące dawki natężenia prądu stałego:
dawka słaba — od 0,01 do 0,1 mA/cm2 powierzchni elektrody,
2
- dawka średnia — do 0,3 mA/cm powierzchni elektrody,
2
- dawka mocna — do 0,5 mA/cm powierzchni elektrody.
Ustalenie dawki natężenia prądu nie może opierać się wyłącznie na
iloczynie dawki prądu i powierzchni elektrody, ponieważ należy pamiętać
o tolerancji tkanek na prąd elektryczny.
Z tych względów w wypadku użycia małych elektrod, o powierzchni od
10 do 20 cm 2 , stosuje się dawki słabe, przy elektrodach zaś o dużych
powierzchniach — ogólna wartość natężenia nie powinna przekraczać
25-30 mA. Jako granicę tolerancji tkanek przy elektrodach o dużej
powierzchni przyjmuje się wartość natężenia 50 mA. Jest to natężenie,
którego nigdy nie stosuje się w zabiegach elektroleczniczych.
Czas przepływu prądu wpływa na wywołane w tkankach zmiany
i odczyny, ponieważ zależą one w istocie od ilości dostarczonej energii, tzn.
od iloczynu natężenia i czasu. Dlatego też przy krótkotrwałym przepływie

11 Fizykoterapia 161
prądu możliwe jest stosowanie dużych jego dawek. Czas zabiegu gal-
wanizacji waha się, w zależności od wskazań, od 10 do 30 min, zwykle
jednak wynosi od 15 do 20 min.
Przy ustalaniu dawki natężenia prądu należy uwzględnić również rodzaj
schorzenia i jego umiejscowienie. W podostrym stadium schorzenia stosuje
się dawki słabsze, w przewlekłym - silniejsze. Umiejscowienie zmian
chorobowych w okolicy głowy, w szczególności gałek ocznych i uszu, szyi
i serca, wymaga ostrożnego dawkowania, ze względu na dużą wrażliwość
na prąd elektryczny znajdujących się w pobliżu narządów. Dawkowanie
natężenia należy korygować w czasie zabiegu na podstawie doznań
chorego w czasie przepływu prądu. Zabiegi galwanizacji wykonuje się
codziennie lub co drugi dzień. Pełny cykl leczenia obejmuje od 10 do 20
zabiegów.
Prawidłowe wykonanie galwanizacji wymaga przestrzegania następują-
cych zasad:
Należy przestrzegać ściśle wskazań lekarskich.
Należy sprawdzić, czy u chorego nie występuje zaburzenie czucia
powierzchniowego, a przede wszystkim jego osłabienie lub zniesienie,
ponieważ w takiej sytuacji chory nie może przekazać osobie wykonującej
zabieg swych doznań, związanych z działaniem prądu na skórę. W wypad-
ku osłabienia czucia konieczne jest zachowanie w czasie zabiegu szczegól-
nej ostrożności.
Skórę w miejscu, które ma być poddane zabiegowi galwanizacji, należy
bardzo dokładnie wymyć i odtłuścić eterem lub alkoholem, w celu
usunięcia z jej powierzchni związków chemicznych, które mogą działać
uszkadzająco w czasie przepływu prądu.
Należy przestrzec chorego o konieczności zachowania spokoju w czasie
zabiegu, ponieważ poruszanie się może spowodować gorsze przyleganie
elektrod wraz z podkładami do skóry, a w następstwie tego miejscowe
zwiększenie gęstości prądu i uszkodzenie skóry.
W miejscu, które ma być poddane galwanizacji, mogą występować
ubytki naskórka. Miejsca te stanowią małą oporność dla prądu, który
ulega w nich zagęszczeniu. W celu uniknięcia uszkodzenia skóry ubytki
naskórka należy przed nałożeniem podkładu osłonić małym płatkiem folii
plastykowej. Wszelkie zmiany natężenia prądu powinny być dokonywane
płynnie i bardzo wolno.
Konieczne jest przestrzeganie bezwzględnej czystości podkładów używa-
nych do galwanizacji, ponieważ znajdujące się ewentualnie w nich zanie-

162
czyszczenia chemiczne mogą spowodować uszkodzenia skóry w czasie
przepływu prądu.
W czasie zabiegu należy pozostawać w stałym kontakcie z chorym, gdyż
w razie zgłoszenia przez chorego uczucia pieczenia pod elektrodą należy
sprawdzić jej przyleganie do skóry. W wypadku utrzymywania się
pieczenia, mimo dobrego przylegania elektrod do skóry, należy natych-
miast przerwać zabieg. Utrzymywanie stałego kontaktu z chorym pozwala
kontrolować jego samopoczucie, a w wypadku wystąpienia niepokojących
objawów — przerwać zabieg.
Zabiegi galwanizacji wolno wykonywać tylko pełnosprawnym apara-
tem, jednocześnie prowadząc zeszyt stałej kontroli technicznej.
Wskazania do galwanizacji. Występujące pod anodą zmniejszenie pobu-
dliwości nerwów oraz wpływ przeciwzapalny zabiegu wykorzystuje się
w leczeniu nerwobólów, przewlekłych zapaleń nerwów, splotów i korzeni
nerwowych, zespołów bólowych w przebiegu choroby zwyrodnieniowej
stawów kręgosłupa i choroby dyskowej. Występujące pod katodą prze-
krwienie naczyń pozwala stosować galwanizację w leczeniu porażeń
wiotkich oraz zaburzeń krążenia obwodowego. Galwanizację podłużną
lub poprzeczną stosuje się również w przypadkach utrudnionego zrostu po
złamaniach kości.
Przeciwwskazania stanowią ropne stany zapalne skóry i tkanek mięk-
kich, wypryski, stany gorączkowe oraz porażenia spastyczne.

Jontoforeza

Jonoforezą lub jontoforezą nazywa się zabieg elektroleczniczy polegający


na wprowadzeniu do tkanek siłami pola elektrycznego jonów działających
leczniczo. Do jontoforezy mogą zatem być używane tylko związki
chemiczne ulegające dysocjacji elektrolitycznej. Związki chemiczne mające
tę właściwość nazywa się elektrolitami.
Podstawy fizykochemiczne jontoforezy. Zachodzący w roztworach wod-
nych proces samorzutnego rozpadu cząstek elektrolitów, czyli soli, kwa-
sów i zasad, na dodatnio lub ujemnie naładowane cząstki lub atomy, zwane
jonami, nazywa się dysocjacją elektrolityczną.

11* 163
Elektrolity wykazują różną zdolność dysocjacji. Tak zwane elektrolity
mocne, jak np. kwas solny (HCl) czy wodorotlenek sodu (NaOH),
dysocjują całkowicie, tzn. że wszystkie ich cząsteczki ulegają rozpadowi
na jony. Elektrolity słabe, jak np. kwas octowy (CH 3 COOH), czy kwas
węglowy (H 2 CO 3 ), ulegają w mniejszym stopniu dysocjacji i tylko pewna
część ich cząsteczek ulega rozszczepieniu na jony. Jony mogą mieć jeden,
dwa, trzy lub cztery elementarne ładunki elektryczne. Dla przykładu
dysocjacja elektrolityczna jodku potasowego polega na rozpadzie tego
związku na jony potasu i jodu. Jon potasu jest obdarzony elementarnym
ładunkiem dodatnim, jon zaś jodu — elementarnym ładunkiem ujemnym.
+ -
KI K+ I

Ponieważ sumy wszystkich ładunków ujemnych i dodatnich występują-


cych w roztworze jonów są równe, roztwór elektrolitu nie wykazuje
żadnego ładunku elektrycznego. W polu elektrycznym jony ulegają
przesunięciu zgodnie z prawem Coulomba. Tak więc jony obdarzone
ładunkiem dodatnim będą podążały w kierunku bieguna ujemnego, jony
zaś obdarzone ładunkiem ujemnym — w kierunku bieguna dodatniego.
Jeżeli do roztworu elektrolitycznego wprowadzić dwie elektrody połą-
czone z biegunami źródła prądu stałego, to część jonów będzie podążać ku
katodzie, a część ku anodzie, w zależności od posiadanego ładunku
elektrycznego. Właściwość ta jest podstawą podziału jonów na kationy,
czyli jony obdarzone dodatnim ładunkiem elektrycznym, podążające ku
katodzie, oraz aniony, czyli jony obdarzone ujemnym ładunkiem elektrycz-
nym, podążające ku anodzie.
Opisaną właściwość jonów wykorzystuje się w jontoforezie do wprowa-
dzenia ich do tkanek siłami pola elektrycznego. W tym celu podkład
z higroskopijnego materiału, np. gazy, złożony z kilkunastu płatków,
tworzących dostatecznie grubą (1,5-2,0 cm) warstwę, nasyca się roz-
tworem wodnym związku chemicznego ulegającego dysocjacji na jony,
z których jeden powinien być wprowadzony do tkanek. Podkład taki wraz
z elektrodą z folii cynowej umieszcza się na skórze oczyszczonej alkoholem
lub eterem z ciał tłuszczowych i produktów rozpadu potu. Jeśli jon, który
ma być wprowadzony do skóry, jest anionem, to do elektrody należy
przyłożyć biegun ujemny źródła prądu stałego, aby — zgodnie z prawem
Coulomba — dany jon był odpychany od elektrody w kierunku skóry.
W wypadku, gdy jon jest kationem, postępuje się przeciwnie. Drugą

164
elektrodę, zamykającą obwód prądu, umieszcza się na skórze w dostatecz-
nie dużej odległości od elektrody, spod której jony mają wnikać do skóry.
Podkład elektrody zamykającej obwód prądu zwilża się wodą lub 0,5%
roztworem chlorku sodowego.
W warunkach wykonywania jontoforezy powstaje skomplikowany
układ elektryczny, w skład którego wchodzą: elektroda z podkładem
nasyconym roztworem danego związku chemicznego, tkanki, elektroda
zamykająca obwód prądu. Przykład takiego układu, w którym jeden
z podkładów nasycony jest roztworem jodku potasowego (KI), drugi zaś
roztworem chlorku sodowego (NaCl), przedstawia schematycznie ryc. 51.
Na rycinie tej grubymi strzałkami oznaczono kierunek przemieszczenia się
jonów jodu, strzałkami zaś cienkimi — kierunek przemieszczania się
innych jonów zawartych w układzie.

Ryc. 51. Przykład układu elektrycznego występującego w czasie jontoforezy (objaśnienia


w tekście).

Roztwór związku chemicznego zastosowanego do jontoforezy musi


mieć odpowiednie stężenie. Wynika to z faktu, że optymalny do jon-
toforezy będzie roztwór o takim stężeniu, w którym występuje największa
liczba jonów, czyli nośników ładunku elektrycznego. Różne związki
chemiczne wykazują różny stopień zdysocjowania, w zależności od ich
stężenia w roztworze. W celu określenia stężenia najbardziej odpowied-

165
niego do jontoforezy przeprowadza się specjalne badania elektrometrycz-
ne, określające zależność przewodnictwa elektrycznego roztworu od jego
stężenia. Metoda ta, zwana konduktometrią, polega na określeniu przewo-
dnictwa roztworu dla prądu elektrycznego. Jeżeli roztwór zawiera wiele
jonów, to jego przewodnictwo, czyli zdolność do przenoszenia ładunku
elektrycznego przez jony, jest duże. Badając kolejno roztwory o różnych
stężeniach można określić, które ze stężeń jest najbardziej odpowiednie do
jontoforezy. Badanie konduktometryczne wykonuje się w stałej tem-
peraturze, ponieważ ruchliwość jonów, wpływająca na przewodnictwo
roztworu, zmienia się w zależności od temperatury.
Jak już wspomniano, do jontoforezy można używać tylko związków
chemicznych ulegających dysocjacji elektrolitycznej. Ważne zatem ze
względów praktycznych jest ustalenie, czy dany związek podlega dysocjacji
oraz jakim ładunkiem obdarzony jest jon, który ma być wprowadzony do
tkanek. Określenie rodzaju ładunku elektrycznego danego jonu wykonuje
się przy użyciu urządzenia do elektroforezy bibułowej. W tym celu na pasek
bibuły zwilżony roztworem chlorku sodowego nanosi się kroplę badanego
roztworu, a następnie przykłada do jego końców bieguny źródła prądu.
W wypadku istnienia w roztworze jonów zostają one siłami pola elektrycz-
nego przesunięte w kierunku różnoimiennych biegunów źródła prądu.
Przesunięcia badanego jonu określa się dzięki wykorzystaniu reakcji
barwnych, powodujących zmianę barwy bibuły na skutek reakcji za-
chodzącej między badanym jonem a odpowiednio dobranym odczyn-
nikiem.
Bardzo istotne jest również ustalenie optymalnego czasu trwania
zabiegu oraz natężenia stosowanego prądu. Traktując ten problem wyłącz-
nie z punktu widzenia fizycznego należałoby sądzić, że ilość jonów
wprowadzonych do tkanek w czasie jontoforezy powinna być wprost
proporcjonalna do czasu trwania jontoforezy i natężenia prądu, zgodnie
z drugim prawem Faradaya, które brzmi:
Masa substancji, wydzielająca się na elektrodzie w procesie elektrolizy,
jest wprost proporcjonalna do czasu przepływu oraz natężenia prądu:

m=k I t

gdzie:
k — równoważnik elektrochemiczny, odpowiadający liczbowo masie substancji wy-
dzielonej na elektrodzie przez jednostkę elektryczności.

166
Prawa tego nie można jednak bez zastrzeżeń odnosić do jontoforezy.
Wynika to z warunków elektrochemicznych zachodzących w czasie
jontoforezy. W zabiegu tym bowiem występują wysoce skomplikowane
okoliczności przy wnikaniu jonów do tkanek żywych. Tkanki stanowią
zbiorowisko komórek składających się z zawierającej elektrolity płynnej
protoplazmy oraz błony komórkowej. Komórki z kolei są niejako
zanurzone w płynie zewnątrzkomórkowym, który jest również roztworem
elektrolitów. Z tych względów zarówno wnętrze komórki, jak również płyn
zewnątrzkomórkowy należy traktować jako roztwory o określonym
stężeniu elektrolitów. Taki stan rzeczy powoduje w czasie przepływu prądu
przez tkanki zmiany w ich układach jonowych. Zawarte w tkankach jony
ulegają w polu elektrycznym przesunięciu, stwarzając strefy grupujące jony
o tym samym ładunku dodatnim lub ujemnym. Stan taki nazywa się
polaryzacją. Należy jednak pamiętać, że zachodzące w polu elektrycznym
przesunięcia jonów, powodujące polaryzację tkanek, są ograniczone przez
błony komórkowe oraz warstwowe ułożenie komórek i innych elementów
tkankowych, znajdujących się w przestrzeniach międzykomórkowych.
Wykazano, że tkanki żywej skóry mają określoną i ograniczoną zdolność
gromadzenia wprowadzanych do nich z zewnątrz jonów. Właściwość tę
określono jako tzw. pojemność jonową skóry; praktycznie oznacza ona, że
do skóry można wprowadzić tylko pewną ilość jonów. Z tego względu
wydłużanie czasu trwania jontoforezy oraz zwiększanie natężenia prądu
jest skuteczne tylko w granicach, które określa pojemność jonowa skóry.
Należy dodać, że możliwość zwiększania natężenia prądu jest w jon-
toforezie poważnie ograniczona tolerancją skóry. Stosowanie bowiem zbyt
dużych natężeń prądu powoduje wystąpienie dolegliwości bólowych,
a nawet uszkodzenie tkanek skóry. Z tych względów staje się zrozumiałe, że
czas trwania zabiegu jontoforezy musi być ograniczony, a natężenie prądu
nie może przekraczać granicy tolerancji tkanek.
Bardzo istotnym czynnikiem, odgrywającym ważną rolę w procesie
wnikania jonów do skóry, jest ich ruchliwość w polu elektrycznym. Można
wyobrazić sobie, że w warunkach jontoforezy w momencie włączenia
prądu następuje jak gdyby „start do biegu" wszystkich jonów znaj-
dujących się w układzie: elektrody z podkładami — tkanki. Wszystkie jony
wykazujące dużą ruchliwość w polu elektrycznym stanowią siłą rzeczy
konkurencję dla jonów, które pragnie się wprowadzić do skóry. Jony te
nazywa się jonami konkurencyjnymi. Mogą to być ruchliwe jony wodoru,
jony wodorotlenowe oraz inne jony znajdujące się w podkładzie, czy też na

167
powierzchni skóry. Jony, których obecność jest niepożądana, nazywa się
jonami pasożytniczymi. Występują one głównie na skutek zanieczyszczeń
roztworu użytego do jontoforezy lub zanieczyszczeń skóry.
Wnikanie jonów do skóry w trakcie jontoforezy zostało udowodnione
przed wielu laty przez francuskiego uczonego Leduca, który w tym celu
przeprowadził następujące doświadczenie. Na pozbawionych sierści bo-
kach dwóch królików umocował elektrody z podkładami, włączając
zwierzęta szeregowo w obwód prądu stałego. U pierwszego królika jeden
z podkładów nasycił roztworem cyjanku potasowego, dysocjującego na
trujący anion cyjankowy i kation potasowy, pozostałe zaś podkłady
znajdujące się na skórze obu zwierząt zwilżył wodą. Włączenie zwierząt
w obwód prądu w taki sposób, że elektroda z podkładem nasyconym
cyjankiem potasowym była połączona z biegunem dodatnim prądu, nie
powodowało u nich żadnych skutków ujemnych. Połączenie natomiast tej
elektrody z biegunem ujemnym spowodowało padnięcie pierwszego króli-
ka, podczas gdy drugi pozostał żywy. Jest to zrozumiałe, bo w pierwszym
wypadku z podkładu zwilżonego roztworem cyjanku potasowego do skóry
pierwszego zwierzęcia wnikały jony potasowe, nie mające właściwości
trujących, w drugim zaś wnikały trujące jony cyjankowe. Drugie zwierzę
pozostało żywe, ponieważ w żadnym z wymienionych dwóch wypadków
nie podlegało ono działaniu jonów trujących. Podobne doświadczenie
przeprowadził Leduc z zastosowaniem roztworu siarczanu strychniny,
w którym trujące właściwości wykazują kationy strychniny.
Dalszych przekonywających dowodów wnikania do skóry jonów w cza-
sie jontoforezy dostarczyły doświadczenia, w których użyto roztworów
zawierających jony pierwiastków promieniotwórczych. Doświadczenia te
pozwoliły prześledzić mechanizm wnikania jonów do skóry oraz ustalić
miejsca, w których się one gromadzą i skąd zostały odprowadzone w głąb
organizmu. Ustalono, że jony wprowadzone do skóry drogą jontoforezy
gromadzą się w niej na granicy naskórka i skóry właściwej, w pobliżu
powierzchownej sieci naczyń krwionośnych skóry, skąd zostają odprowa-
dzone z prądem krwi w głąb ustroju. Stwierdzono również, że jony wnikają
do skóry drogą wykazującą najmniejszy opór dla prądu elektrycznego,
a mianowicie: przez ujścia i przewody wyprowadzające gruczołów poto-
wych.
Określenie ilości jonów wprowadzonych do skóry w czasie jontoforezy
jest trudne. W świetle jednak przeprowadzonych w tym zakresie badań
wiadomo, że wnikają one w ilościach oddziałujących leczniczo.

168
Mechanizm leczniczego działania jontoforezy jest bardzo złożony,
wyróżnić w nim jednak można podstawowe kierunki:
— działanie lecznicze jonów,
— wpływ na tkanki bieguna prądu stosowanego w jontoforezie,
— oddziaływanie odruchowe na narządy głębiej położone.
Wymienione działania stanowią łącznie złożony zespół farmakologicz-
no-elektryczny, którego wpływ decyduje o wynikach leczniczych uzys-
kiwanych dzięki jontoforezie.
Metodyka zabiegów jontoforezy. Jest ona bardzo zróżnicowana, zarów-
no z powodu dużej liczby stosowanych do jontoforezy leków, jak również
specjalnych wymogów, które muszą być spełnione przy wykonywaniu tego
zabiegu w określonych okolicach ciała. Można jednak sformułować
podstawowe zasady obowiązujące przy wykonywaniu jontoforezy, któ-
rych przestrzeganie zapewnia poprawne wykonanie zabiegów. Zasady te są
następujące:
Zabiegi jontoforezy należy wykonywać z zastosowaniem aparatów
wytwarzających stabilny, dobrze wyprostowany prąd stały, nie wykazują-
cy większego tętnienia. Jest to szczególnie istotne w wypadku wykonywa-
nia jontoforezy w okolicy narządów wrażliwych na prąd elektryczny,
takich jak oczy, głowa, szyja. Ważne jest również, aby aparat zapewniał
możliwość płynnego i dokładnego dawkowania natężenia prądu.
Przed zabiegiem należy dokładnie oczyścić i odtłuścić skórę alkoholem
lub eterem. Szczególnie dokładnie należy oczyścić skórę w wypadku
uprzedniego stosowania na nią maści lub innych leków. Przyjęto zasadę, że
jontoforezę można wykonywać dopiero po upływie tygodnia od zakoń-
czenia leczenia miejscowego skóry maściami, czy też innymi lekami
działającymi miejscowo. Przestrzeganie tej zasady jest konieczne, istnieje
bowiem niebezpieczeństwo uszkodzenia skóry przez jony pozostałe na niej
po leczeniu miejscowym.
Elektrody układa się na dostatecznie grubym (1,5-2 cm) podkładzie
z gazy higroskopijnej, którego rozmiary powinny być większe od elektrody
o ok. 2 cm. Zwykle na skórę kładzie się tzw. podkład lękowy, grubości ok.
0,5 cm, nasycony roztworem leku użytego do jontoforezy. Na ten podkład
kładzie się następnie tzw. podkład pośredni, zwilżony ciepłą wodą, zapew-
niający odpowiednią odległość elektrody od skóry i zabezpieczający ją
przed wpływem reakcji zachodzących na elektrodzie w czasie jontoforezy.
Elektrody wraz z podkładami przykrywa się ceratką lub folią plastykową,
a następnie bardzo dokładnie umocowuje na skórze opaską elastyczną.

169
Rozmiary i kształt elektrod dobiera się w zależności od okolicy ciała
i rodzaju schorzenia. Używa się elektrod wykonywanych z folii czystej
cyny, ponieważ inne metale, np. ołów, miedź czy cynk, mogą ulec
wprowadzeniu do skóry w czasie zabiegu lub wchodzić w reakcje z jonami
znajdującymi się w roztworze stosowanym do jontoforezy.
Przewody powinny być połączone ze środkiem elektrod. Jeśli elektrody
są połączone z przewodami na brzegu, to należy je układać tak, aby nie
znajdowały się na sąsiadujących ze sobą brzegach elektrod, ponieważ
w takim wypadku może wystąpić niepożądane zagęszczenie prądu.
Natężenie prądu jest uzależnione do pewnego stopnia od rozmiarów
elektrody, z której wprowadza się jony do skóry. Zwykle stosuje się dawki
słabe, od 0,01 do 0,1 mA/cm2 powierzchni elektrody. W wypadku
stosowania dawek większych obowiązuje szczególnie baczna kontrola
chorego w czasie zabiegu. Pamiętać należy, że dawki natężenia nie należy
obliczać wyłącznie w zależności od wielkości elektrody. W wypadku
jontoforezy wykonywanej w okolicy narządów wrażliwych na prąd, np.
oka, nie przekracza się zwykle dawki ogólnej 2 mA, a w okolicy głowy i szyi
3-6 mA. Zależności dawki od wielkości elektrody przedstawia wykres na
ryc. 52.
W czasie wykonywania jontoforezy należy bardzo dokładnie kon-
trolować doznania chorego, a w wypadku wystąpienia pieczenia należy
sprawdzić przyleganie elektrod do skóry. Nie wolno jednak zapominać, że

Ryc. 52. Zależność stosowanego w jon-


toforezie prądu stałego od powierzchni
elektrody (wg Molitora za Konarską).

170
przyczyną pieczenia może być również zbyt duże natężenie prądu. Szcze-
gólna ostrożność obowiązuje przy wykonywaniu zabiegu w okolicy głowy,
gałek ocznych, uszu i szyi oraz przy stosowaniu silnie działających leków,
np. histaminy czy adrenaliny. Wystąpienie u chorego niepokojących
objawów jest sygnałem do przerwania zabiegu.
Ubytki naskórka stanowią dla prądu elektrycznego przejścia o małym
oporze. Wystąpienie w tych miejscach niepożądanych zagęszczeń prądu
może spowodować uszkodzenie skóry. Z tych względów ubytki naskórka
należy przed zabiegiem jontoforezy osłonić przez przyklejenie plastra lub
nałożenie płatka gazy i folii plastykowej. W pewnych wypadkach koniecz-
ne jest zabezpieczenie skóry otaczającej zmianę chorobową przed działa-
niem prądu elektrycznego. Uzyskuje się to przez pokrycie jej cienką
warstwą wazeliny lub płynnej parafiny. W wypadku stwierdzenia nadmier-
nego odczynu skóry lub jej uszkodzenia należy natychmiast powiadomić
o tym lekarza, który zadecyduje o dalszym postępowaniu.
Po zakończeniu zabiegu jontoforezy obowiązuje sprawdzenie odczynu
skóry. Jest to szczególnie ważne w wypadku stosowania leków roz-
szerzających naczynia krwionośne, np. histaminy, czy zwężających, np.
adrenaliny, ponieważ odczyn jest miernikiem poprawności wykonania
zabiegu.
Należy dbać o świeżość roztworów, w szczególności prokainy (Novoca-
in), pamiętając również, że roztwory histaminy, tolazoliny (Pridazol),
antybiotyków, hormonów kory nadnerczy i wszystkich innych leków
ampułkowych przyrządza się bezpośrednio przed zabiegiem.
Przed zwilżeniem podkładu roztworem leku obowiązuje dokładne
sprawdzenie rodzaju leku i jego stężenia.
Konieczne jest przestrzeganie bezwzględnej czystości naczyń, w których
sporządza się roztwory do jontoforezy, aby uniknąć zanieczyszczenia
chemicznego.
Podkłady nasycone lekiem wolno używać tylko jednorazowo.
Podkłady pośrednie, które zwilża się wodą, należy po zabiegu dokładnie
wypłukać i wygotować, w celu usunięcia zawartych w nich jonów.
Podkłady te mogą być używane kilkakrotnie. Równie dokładnie należy
wymyć folię plastykową używaną do zabiegów.
W wypadku konieczności wykonania jontoforezy przy użyciu leków
powodujących uczulenie, takich jak: prokaina, lidokaina (Xylocain), jod,
antybiotyki, należy przed rozpoczęciem zabiegów wykonać u chorego
próbę na uczulenie.

171
Tabela 13
Roztwory leków używane do jontoforezy

172
cd. tab. 13

Biegun,
Jon z którego
Stężenie
Rodzaj leku działający ulega wpro- Działanie lecznicze
roztworu leczniczo wadzeniu

Siarczan neomycyny 1—5 mg/l ml neomycy- (+) działanie bakterio-


Neomycinum sulfuricum na++ statyczne
Solu-Dacortin 1 mg/l ml H 2 O prednizo- (-) działanie przeciwza-
lon- palne
Hydrokortyzon 1 ml/l ml H2O hydrokor- (-) działanie przeciwza-
Hydrocortisonum tyzon- palne
hemisuccinatum
Pridazol (tolazolina) 10—20 mg/1 ml imidazoli- (-) rozszerzenie naczyń
Imidazolinum H2O na + krwionośnych
hydrochloricum

Czas trwania jontoforezy zależy od rodzaju leku, stadium schorzenia


i wrażliwości osobniczej na prąd elektryczny; wynosi on od 10 do 30 min.
Zwykle jontoforezę wykonuje się w czasie od 15 do 20 min. Stosowanie
dłuższego czasu jest niecelowe, a w pewnych wypadkach nawet niebez-
pieczne, ze względu na możliwość uszkodzenia skóry. Zabiegi wykonuje się
codziennie lub w zależności od wskazań — co drugi dzień. Pełny cykl
leczenia obejmuje serię od 10 do 20 zabiegów.
Roztwory leków używanych do jontoforezy. Do jontoforezy używa się
roztworów różnych leków. W tabeli 13 zestawiono najczęściej stosowane
leki, podając jednocześnie ich stężenie w roztworze, biegun, z którego
ulegają wprowadzeniu do tkanek, oraz zasadnicze działanie lecznicze.

Podstawowe wskazania do jontoforezy:


Jontoforeza jodu: blizny, przykurcze bliznowate.
Jontoforeza wapnia: stany zapalne gałki ocznej, obwodowe zaburzenia
naczynioruchowe, zespół Sudecka, utrudniony zrost kości.
Jontoforeza cynku: przyżeganie trudno gojących się owrzodzeń, droż-
dżyca paznokci.
Jontoforeza prokainy lub lidokainy: nerwobóle, zespół rwy kulszowej,
bóle głowy, zaburzenia wymowy (transcerebralnie), dychawica oskrzelowa
(na okolice kłębków szyjnych).

173
Jontoforeza histaminy: samorodna sinica kończyn, odmroziny, zespół
bólowy rwy kulszowej, przewlekłe stany zapalne stawów i zapalenia
okołostawowe, owrzodzenia troficzne.
Jontoforeza adrenaliny: stany zapalne gałki ocznej, wspólnie z lidokainą
lub prokainą w leczeniu stanów bólowych.
Jontoforeza antybiotyków: bakteryjne stany zapalne skóry i tkanek
miękkich.
Jontoforeza hydrokortyzonu lub preparatu Solu-Dacortin: stany zapalne
skóry, tkanek miękkich, drobnych stawów i pochewek ścięgnistych, stany
zapalne gałki ocznej.
Jontoforeza tolazoliny (Pridazolu): zaburzenia w ukrwieniu nerwu
wzrokowego i siatkówki, zaburzenia ukrwienia obwodowego.
Przeciwwskazania nie odbiegają w zasadzie od przeciwwskazań do
stosowania innych zabiegów elektroleczniczych. Pamiętać jednak należy,
że jony działające korzystnie w schorzeniu podstawowym mogą być
przeciwwskazane ze względu na współistniejące inne schorzenia. Wskaza-
nia i przeciwwskazania do jontoforezy ustala lekarz.

Kąpiele elektryczno-wodne

Nazwą tą określa się zabiegi elektrolecznicze, w których część lub całe


ciało, znajdujące się w kąpieli wodnej, poddane zostaje działaniu prądu
stałego. Wyróżnia się kąpiele elektryczno-wodne komorowe oraz kąpiele
elektryczno-wodne całkowite.
Kąpiel elektryczno-wodna komorowa. Jest to kąpiel lecznicza, którą
wykonuje się z użyciem specjalnego zestawu, przedstawionego na ryc. 53.
Kończyny osoby poddanej zabiegowi są zanurzone w specjalnych wanien-
kach, napełnionych wodą o temperaturze od 35 do 38°C, stanowiącą
w tych warunkach środowisko przewodzące prąd elektryczny. Wanienki są
wykonane z materiału będącego złym przewodnikiem prądu, zwykle
z fajansu lub sztucznego tworzywa. W ścianie każdej wanienki znajduje się
„kieszeń" z otworami, w której jest umieszczona elektroda węglowa.
„Kieszeń" jest wykonana w sposób uniemożliwiający bezpośrednie ze-
tknięcie elektrody z ciałem chorego. Wanienki dla kończyn górnych są

174
Ryc. 53. Kąpiel elektryczno-wod-
na czterokomorowa.

umieszczone na specjalnych statywach. Całość zestawu wanienek wraz ze


statywami i krzesłem o regulowanej wysokości siedzenia spoczywa na
specjalnej podłodze izolującej. Źródłem prądu stałego jest aparat wyposa-
żony w cztery przełączniki o dwóch pozycjach, oznaczonych + i —.
Ponieważ każdy z przełączników jest połączony z obwodem aparatu
wytwarzającym prąd stały oraz przewodem elektrody, znajdującej się
w wanience przeznaczonej dla jednej z kończyn, możliwe jest przyłożenie
do elektrody określonego bieguna prądu, oczywiście pod warunkiem
zamknięcia obwodu prądu przez ciało. Spośród możliwych połączeń
najczęściej stosuje się czterokomorową kąpiel wodną o wstępującym
kierunku przepływu prądu oraz kąpiel o zstępującym kierunku przepływu
prądu (ryc. 54). Działanie czterokomorowej kąpieli elektryczno-wodnej
zależy od kierunku przepływu prądu.
W kąpieli o wstępującym kierunku prądu biegun ujemny źródła prądu jest
połączony z elektrodami znajdującymi się w wanienkach dla kończyn
górnych, a dodatni — z elektrodami wanienek dla kończyn dolnych.
Kąpiel o wstępującym kierunku prądu powoduje zwiększenie pobudliwo-

175
ści ośrodkowego układu nerwowego. Jej wpływ na układ serco-
wo-naczyniowy polega na zwiększeniu:
— odpływu krwi żylnej z kończyn dolnych i narządów objętych
„dorzeczem" żyły wrotnej,
— dopływu krwi tętniczej do płuc i kończyn górnych,
— odpływu krwi żylnej z serca do płuc.

Ryc. 54. Kąpiel elektryczno-wodna cztero-


komorowa o zstępującym kierunku prądu (wg
Konarskiej).

W kąpieli o zstępującym kierunku prądu dodatni biegun jest połączony


z elektrodami wanienek dla kończyn górnych, biegun zaś ujemny — z elekt-
rodami wanienek dla kończyn dolnych. Kąpiel o takim kierunku prze-
pływu prądu obniża pobudliwość ośrodkowego układu nerwowego.
Wpływ jej na układ sercowo-naczyniowy polega na zwiększeniu:
— dopływu krwi z krążenia małego do serca,
— odpływu krwi żylnej z płuc i kończyn górnych,
— dopływu krwi tętniczej do narządów objętych „dorzeczem" żyły
wrotnej oraz do kończyn dolnych.

176
Zróżnicowane w zależności od kierunku przepływu prądu działanie
kąpieli komorowej elektryczno-wodnej nakazuje ostrożność przy wykony-
waniu takiej kąpieli oraz dokonanie analizy stanu krążenia osoby pod-
danej zabiegowi.
Metodyka zabiegu. Wanienki wypełnia się do 2/3 ich objętości wodą
o temperaturze od 35 do 40°C. W wypadku istnienia zaburzeń krążenia
u osoby poddanej zabiegowi temperatura wody powinna odpowiadać
cieplnemu punktowi obojętnemu skóry (p. rozdz. Wodolecznictwo). Przed
wykonaniem zabiegu laborant dokonuje próby, zanurzając swoje ręce
w wodzie wanienek (połączonych z różnoimiennymi biegunami prądu),
podczas gdy druga osoba zwiększa płynnie natężenie prądu do żądanej
wartości. Po dokonaniu próby natężenie prądu należy sprowadzić do
wartości zerowej, a następnie wyłączyć. Chory siada na stołku (wysokość
siedzenia reguluje się w zależności od jego wzrostu) i zanurza wolno
w wanienkach najpierw kończyny dolne, a następnie kończyny górne. Po
włączeniu prądu zwiększa się wolno natężenie do żądanej wartości. Należy
pamiętać, że nie wolno zmieniać jego kierunku, ponieważ nagłe otwarcie
lub zamknięcie obwodu powoduje powstanie silnego bodźca elektrycznego
z groźnymi następstwami ze strony układu krążenia.
W kąpieli elektryczno-wodnej komorowej unika się również stosowania
prądów zmiennych, ze względu na możliwość wystąpienia poważnych
zaburzeń w akcji serca.
Natężenie prądu stałego w kąpieli elektryczno-wodnej czterokomorowej
waha się — w zależności od stanu chorego — od 10 do 30 mA, a czas
zabiegu od 10 do 20 min.
Wykonywanie kąpieli elektryczno-wodnej wymaga stałego nadzoru nad
osobą poddaną zabiegowi.
Wskazania i przeciwwskazania do kąpieli elektryczno-wodnej cztero-
komorowej. Wskazania do tego zabiegu ustala lekarz. Należą do nich:
zapalenia wielonerwowe, nerwobóle, niedowłady, zespoły bólowe w prze-
biegu choroby zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa, choroba zwyrod-
nieniowa stawów, nerwica wegetatywna oraz zaburzenia ukrwienia ob-
wodowego.
Kąpieli elektryczno-wodnych czterokomorowych nie wolno stosować
w podciśnieniu tętniczym, znacznym nadciśnieniu tętniczym, stanach
gorączkowych oraz niewydolności krążenia.
Kąpiel elektryczno-wodna całkowita. Wykonuje się ją w specjalnej
wannie z materiału izolującego, w której ścianach są umieszczone duże

12 Fizykoterapia 177
płaskie elektrody węglowe. Elektrody są zabezpieczone osłonami uniemoż-
liwiającymi zetknięcie z ciałem chorego. Wanna do kąpieli elektryczno-
-wodnych całkowitych nie może mieć stałego dopływu ani też odpływu
wody, ze względu na niebezpieczeństwo jej uziemienia przez połączenie
z rurami wodociągowymi, czy też kanalizacyjnymi. Sytuacja taka stwarza-
łaby bowiem groźbę porażenia prądem osoby poddanej zabiegowi. Z tego
powodu wanna powinna być ustawiona w pewnej odległości od instalacji
wodociągowej i kanalizacyjnej.
Temperatura wody wynosi 34-38°C; do wody niekiedy dodaje się
leczniczo działających wyciągów roślinnych. W uzdrowiskach do kąpieli
elektryczno-wodnej wykorzystuje się wody mineralne. Źródłem prądu
stałego jest specjalny aparat, wyposażony w zespół przełączników, umoż-
liwiających połączenie odpowiedniego bieguna z poszczególnymi elektro-
dami. Na rycinie 55 przedstawiono urządzenie i kierunki przepływu prądu.

Ryc. 55. Schemat połączeń


stosowanych w kąpieli elekt-
ryczno-wodnej całkowitej
(wg Gillmana).

Metodyka zabiegu. Po napełnieniu wanny wodą ustawia się przełączniki


aparatu, stanowiącego źródło prądu, w położeniu odpowiadającym żąda-
nemu kierunkowi jego przepływu. Po dokonaniu próby przepływu prądu,
a następnie jego wyłączeniu zanurza się chorego w wodzie. Po włączeniu
prądu zwiększa się powoli jego natężenie do odpowiedniej wartości. Należy
pamiętać, że w czasie zabiegu nie wolno nagle wyłączyć prądu. W kąpieli
elektryczno-wodnej całkowitej stosuje się natężenie prądu stałego od 20 do

178
50 mA. Czas zabiegu wynosi od 5 do 15 min. Kąpiele wykonuje się zwykle
dwa razy w tygodniu.
Wpływ kąpieli elektryczno-wodnej całkowitej na ustrój polega na
działaniu:
— prądu stałego na dużą powierzchnię ciała,
— termicznym i hydrostatycznym wody,
— chemicznym, występującym w wypadku stosowania wody mineral-
nej lub dodania do kąpieli wyciągów roślinnych; działanie to może być
jontoforezą obecnych w wodzie jonów.
Wskazania do kąpieli elektryczno-wodnej całkowitej: Zespoły bólowe
w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa, choroba
zwyrodnieniowa stawów, niedowłady, nerwobóle.

Prądy małej częstotliwości

Rozwój elektroniki umożliwił wprowadzenie do lecznictwa fizykalnego


wielu nowoczesnych aparatów wytwarzających różnego rodzaju prądy
elektryczne małej częstotliwości. Pojęcie „prądy małej częstotliwości" jest
bardzo ogólne i obejmuje wiele prądów o różnych cechach charakterys-
tycznych i różnym działaniu biologicznym.
Do prądów małej częstotliwości zalicza się prądy złożone z impulsów
elektrycznych o różnym przebiegu i częstotliwości od 0,5 do 500 Hz. Na
rycinie 56 przedstawiono schematycznie kilka rodzajów prądów impul-
sowych małej częstotliwości, które są stosowane w elektrolecznictwie.
W sposób ogólny prądy małej częstotliwości można podzielić na trzy
grupy:
1. Prądy złożone z impulsów o prostokątnym przebiegu.
2. Prądy, zwane eksponencjalnymi, złożone z impulsów o przebiegu
trójkątnym, w których natężenie wzrasta wykładniczo (eksponencjalnie).
Odmianą ich jest prąd złożony z impulsów o kształcie trapezu.
3. Prądy powstałe w wyniku prostowania prądu sinusoidalnie zmien-
nego, składające się z impulsów stanowiących połówkę sinusoidy.
Nowoczesne aparaty do elektrolecznictwa, dzięki swym walorom tech-

12* 179
nicznym, stwarzają możliwości doboru odpowiedniego rodzaju prądu.
Wprowadzenie odpowiednich rozwiązań technicznych umożliwia:
— uzyskanie określonego ukształtowania impulsów,
— regulowanie czasu przerwy, czyli odstępów między poszczególnymi
impulsami,
— dokładne określenie parametrów danego impulsu,
— modulowanie impulsów w falę o różnym kształcie obwiedni, np.
trójkąta, trapezu czy połówki sinusoidy,
— regulowanie liczby modulacji, która wynosi zwykle od kilku do
kilkunastu na minutę.

Ryc. 56. Prądy małej częstotliwości:


A — impulsy o przebiegu prostokąt-
nym, B — impulsy o przebiegu trójkąt-
nym, C — impulsy o przebiegu trapezo-
wym, D — impulsy o przebiegu sinusoi-
dalnym.

Każdy nowoczesny aparat do elektrolecznictwa ma obwód wytwarzają-


cy prąd stały, dzięki czemu może on służyć w wielu zabiegach, które
wymagają stosowania takiego właśnie prądu.
Prąd złożony z impulsów można dokładnie określić, biorąc za podstawę

180
jego pięć charakterystycznych cech, czyli parametrów prądu impulsowego,
a mianowicie:
— czas trwania impulsu w ms (timp),
— czas trwania natężenia w impulsie w ms (t„),
— czas opadania natężenia w impulsie w ms (t0),
— amplituda natężenia impulsu w mA (i s ),
— częstotliwość impulsów (f), którą można wyrazić liczbą impulsów
występujących w czasie 1 s lub 1 min. Miarą tego parametru może być
również okres (7) odpowiadający czasowi powtarzania, który jest sumą
czasu trwania impulsu i następującej po nim przerwy (T = timp + tp),
gdzie tp — czas przerwy.
Na rycinie 57 przedstawiono prądy złożone z impulsów prostokątnych,
trójkątnych oraz impulsów powstałych w wyniku jednopołówkowego
prostowania prądu sinusoidalnie zmiennego, oznaczając jednocześnie ich
parametry.

Ryc. 57. Parametry impul-


sów: t i m p — czas trwania
impulsu, tp — czas przerwy
między impulsami, tn - czas
narastania natężenia, to
— czas opadania natężenia,
is — wartość szczytowa na-
tężenia.

181
Miarą narastania i opadania natężenia w impulsie, czyli tzw. stromości
jego zboczy, jest czas, w którym osiąga ono wartość szczytową oraz czas,
w którym opada ono do wartości zerowej.
Miarą natężenia w pojedynczym impulsie jest wartość jego amplitudy,
zwana również wartością szczytową natężenia (i,). W serii impulsów
natomiast miarę natężenia stanowić może wartość średnia natężenia (iśr).
W wypadku prądu impulsowego złożonego z impulsów trójkątnych
wartość średnią natężenia prądu można opisać równaniem, którego
zrozumienie wymaga znajomości wyższej matematyki.
W wypadku prądu złożonego z impulsów prostokątnych wartość
średnią natężenia można obliczyć w prosty sposób, a mianowicie:

a po przekształceniu:

Wyrażenie będące stosunkiem czasu trwania impulsu do okresu


(T = timp + tp), nazywa się współczynnikiem wypełnienia.
Współczynnik wypełnienia określa stopień wypełnienia impulsami prze-
biegu każdego prądu impulsowego, co wynika z równania:

Ponieważ czas trwania impulsu i czas trwania przerwy są w prądzie


impulsowym stałe, stąd w wypadku, gdy są one równe sobie, wartość
współczynnika wypełnienia wynosi 0,5. W miarę wydłużania czasu przerwy
i skracania czasu impulsu wartość współczynnika wypełnienia dąży od 0,5
do 0, a przeciwnie — w wypadku wydłużania czasu trwania impulsu
i skracania czasu przerwy dąży od 0,5 do 1. Wiadomo, że między
częstotliwością a okresem zachodzi następujący związek:

182
Ponieważ w przebiegu prądu impulsowego okresowo powtarza się
impuls i odpowiadająca mu przerwa, stąd T, jak wspomniano wyżej, jest
sumą czasu trwania impulsu i czasu trwania przerwy (T = timp + tp).
Podstawiając to wyrażenie do przytoczonego wyżej wzoru na częstotliwość
f otrzymuje się:

Znajomość tego wzoru jest niezbędna do wykonywania zabiegów


z użyciem prądów impulsowych wytwarzanych przez aparaty wyposażone
tylko w regulację czasu trwania impulsów oraz regulację ich częstotliwości.
Ponieważ stosunek czasu trwania impulsu do czasu trwania przerwy
odgrywa istotną rolę w pobudzaniu tkanki mięśniowej i nerwowej, zwykle
te dwa parametry są podawane w zleceniu lekarza specjalisty. W tej sytuacji
osoba wykonująca zabieg jest zmuszona do obliczenia częstotliwości prądu
impulsowego. Jeśli np. zlecony przez lekarza czas trwania impulsu wynosi
50 ms, czas trwania przerwy 150 ms, a częstotliwość prądu ma się wyrazić
w Hz, czyli liczbę impulsów występujących w czasie 1 s, to należy dokonać
następującego obliczenia:

Z obliczeń wynika, że częstotliwość zleconego prądu impulsowego


wynosi 5 Hz, czyli 5 impulsów na sekundę. W wypadku, gdy łączny czas
trwania impulsu i przerw jest większy niż 1 sekunda (1000 ms), obliczaną
częstotliwość prądu należy wyrazić liczbą impulsów występujących w cza-
sie 1 min. Na przykład, jeśli czas trwania impulsu wynosi 1000 ms, a czas
przerwy 3000 ms, to:

Podana w liczniku ułamka wartość 60 000 ms wynika z zamiany 1 minuty


na milisekundy (1 min = 60 s = 60000 ms).

183
Elektrostymulacja

Zabieg elektroleczniczy, w którym wykorzystuje się prąd impulsowy,


nazywa się elektrostymulacja, aparat zaś wytwarzający ten prąd — elektro-
stymulatorem.
Najczęściej wykonuje się elektrostymulację nerwów i mięśni. Wyróżnia
się dwie metody elektrostymulacji układu nerwowo-mięśniowego, a mia-
nowicie tzw. elektrostymulację elektrodą czynną oraz elektrostymulację
dwuelektrodową. Wymienionych nazw nie należy rozumieć dosłownie,
ponieważ wiadomo, że warunkiem przepływu prądu jest zamknięcie
obwodu, możliwe tylko przy zastosowaniu dwóch przylegających do ciała
elektrod połączonych z różnoimiennymi biegunami. Określenia te wiążą się
z ułożeniem elektrod i sposobem oddziaływania prądu.

Ryc. 58. Punkty motoryczne w obrębie głowy (wg Konarskiej).

184
Ryc. 59. Punkty motoryczne w obrę-
bie tułowia z przodu (wg Konarskiej).

m. trapezius

m. deltoideus
m. trapezius

rn. trapezius
m. latissimus dorsi

m. gluteus med.

m. gluteus max.
Ryc. 60. Punkty motoryczne w obrębie
tułowia z tyłu (wg Konarskiej).

185
Ryc. 61. Punkty motoryczne w obrębie kończyny górnej po stronie dłoniowej (wg Konar-
skiej).

Elektrostymulacja elektrodą czynną. W metodzie tej nerw lub mięsień


pobudza się elektrodą czynną, połączoną z biegunem ujemnym źródła
prądu, której wymiary są wiele razy mniejsze od elektrody biernej,
umieszczonej na skórze w dostatecznie dużym oddaleniu. Elektrodę
czynną przykłada się do skóry w miejscu odpowiadającym tzw. punktowi
motorycznemu. Wyróżnia się punkty motoryczne nerwów i mięśni. Punkt
motoryczny nerwu (punkt pośredni) odpowiada miejscu na skórze, w któ-
rym nerw znajduje się najbliżej jej powierzchni, zaś punkt motoryczny

186
Ryc. 62. Punkty motoryczne w obrębie kończyny górnej po stronie grzbietowej (wg
Konarskiej).

mięśnia (punkt bezpośredni) — miejscu, w którym nerw wnika do mięśnia.


Należy dodać, że duże mięśnie mogą mieć kilka punktów motorycznych.
Znajomość topografii punktów motorycznych jest niezbędna do prawi-
dłowego wykonania elektrostymulacji oraz badań elektrodiagnostycz-
nych. Ryciny 58-65 przedstawiają topografię punktów motorycznych
(punkty motoryczne nerwów oznaczono prostokątami, punkty zaś moto-
ryczne mięśni — kółeczkami).

187
Ryc. 63. Punkty motoryczne w obrębie kończyny dolnej z przodu (wg Konarskiej).

Elektrostymulacja dwuelektrodowa. Metoda polega na ułożeniu na


skórze dwóch małych, równej wielkości elektrod w pobliżu przyczepów
mięśnia, a mówiąc ściślej — w miejscach odpowiadających przejściu
mięśnia w ścięgno. Metodę tę stosuje się zwykle w wypadku elektro-
stymulacji mięśni odnerwionych, tzn. mięśni, które w wyniku uszkodzenia
komórek ruchowych rdzenia lub nerwu ruchowego zostały wyłączone spod
wpływu impulsów nerwowych. W takim wypadku punkty motoryczne nie

188
Ryc. 64. Punkty motoryczne w obrębie kończyny dolnej z tyłu (wg Konarskiej).

istnieją, uszkodzone bowiem włókna nerwowe straciły zdolność przewo-


dzenia prądu. Metodę dwuelektrodowej elektrostymulacji można stoso-
wać również z dobrymi wynikami w pobudzaniu do skurczu mięśni
zdrowych lub nieznacznie uszkodzonych.
W elektrostymulacji dwuelektrodowej biegun ujemny łączy się z elektro-
dą ułożoną obwodowo.

189
Ryc. 65. Punkty motoryczne w obrębie kończyny dolnej po stronie przyśrodkowej (wg
Konarskiej).

190
Impulsy prostokątne

Prąd złożony z impulsów prostokątnych nazywa się również prądem


galwanicznym przerywanym. Składa się on z impulsów prostokątnych
oddzielonych przerwami w przepływie prądu. Nowoczesne elektrostymu-
latory wytwarzają impulsy prostokątne o czasie trwania od 0,1 do 1200 ms
i różnie długiej przerwie (od 20 do 3000 ms), której czas dobiera się
w zależności od wskazań. Prąd ten, jak już wspomniano, można również
otrzymać przez przerywanie prądu stałego. Do tego celu używa się
elektrody dyskowej z przerywaczem prądu. Uzyskane za pomocą tej
elektrody impulsy prostokątne są jednak różnie długie, w zależności od
czasu przepływu prądu stałego.
Cechą charakterystyczną impulsu prostokątnego jest bardzo krótki,
bliski zera, czas narastania i opadania wartości natężenia. Przykład prądu
złożonego z impulsów prostokątnych przedstawia ryc. 66. Impulsy prosto-
kątne znajdują szerokie zastosowanie w elektrostymulacji mięśni i nerwów
oraz w elektrodiagnostyce. Występująca w impulsach prostokątnych
szybka zmiana natężenia czyni ją ze względów elektrofizjologicznych
przydatnymi tylko do pobudzania mięśni nie wykazujących zaburzeń
w pobudliwości, tzn. mięśni zdrowych lub nieznacznie uszkodzonych.
Prądem tym nie można pobudzać do skurczu mięśni odnerwionych
(porażonych wiotko), ponieważ wówczas byłoby konieczne użycie bardzo
dużych wartości natężenia, boleśnie odczuwanego przez chorego.
W elektrolecznictwie stosuje się również prądy złożone z impulsów
prostokątnych modulowane, o obwiedni w kształcie trójkąta, trapezu lub
połówki sinusoidy. Prądy te są stosowane do elektrostymulacji mięśni.

Ryc. 66. Prąd impulsowy


o przebiegu prostokątnym
(objaśnienia w tekście).

191
Wpływ pobudzający na mięsień wywiera cała, modulowana seria impul-
sów.
Prąd złożony z impulsów prostokątnych, o czasie trwania 2 ms i przerwie
5 ms, wywołuje tężcowe skurcze mięśni szkieletowych, a w ich następstwie
zmniejszenie napięcia mięśniowego. Ponieważ działa on również uśmierza-
jąco na ból, znajduje zastosowanie w leczeniu zespołów bólowych, bólów
mięśniowych oraz w chorobie zwyrodnieniowej stawów.

Impulsy trójkątne

Zasadniczą cechą impulsu trójkątnego jest powolne narastanie natężenia.


Ponieważ narastanie natężenia w poszczególnym impulsie przebiega
zgodnie z funkcją wykładniczą (eksponencjalną), prądy złożone z tego
rodzaju impulsów nazywa się również prądami wykładniczymi lub eks-
ponencjalnymi. Tak więc w impulsie trójkątnym natężenie osiąga wartość
szczytową, wzrastając wykładniczo w postaci płaskiej krzywej, a następnie
obniża się do wartości zerowej, co przedstawiono na ryc. 67.

Ryc. 67. Parametry prądu


złożonego z impulsów trój-
kątnych.

Podstawy elektrofizjologiczne działania impulsów trójkątnych. Wiadomo,


że drażniąc nerw ruchowy prądem o pewnym natężeniu w określonym
czasie uzyskuje się skurcz mięśnia tylko wtedy, gdy natężenie i czas jego
działania osiągną pewną wartość progową, konieczną do wywołania
skurczu. Istotne znaczenie dla uzyskania skurczu mięśnia ma również

192
szybkość narastania natężenia. Prawo Du Bois Reymonda głosi, że nie sam
prąd, lecz dostatecznie szybka zmiana jego natężenia jest przyczyną
powstania bodźca elektrycznego. Prąd galwaniczny nie powoduje skurczu
mięśnia, ponieważ w czasie jego przepływu natężenie nie ulega zmianie.
Skurcz powstaje tylko przy zamykaniu i otwieraniu tego obwodu prądu,
pod warunkiem jednak, że zmiana natężenia jest dostatecznie szybka.
Przedstawiając graficznie (w układzie współrzędnych) szybkość narastania
natężenia w impulsie elektrycznym można łatwo stwierdzić, że linia
odpowiadająca narastaniu natężenia przebiega pod pewnym kątem w sto-
sunku do osi czasu. Wartość tego kąta jest wprost proporcjonalna do
szybkości narastania natężenia prądu w impulsie. Zmniejszając stopniowo
szybkość narastania natężenia można dojść do takiego kąta, przy którym
występuje jeszcze skurcz mięśnia, jednak dalsze zmniejszanie szybkości
narastania natężenia, któremu odpowiada kąt o mniejszej wartości, nie
daje w efekcie skurczu, ze względu na zbyt wolną zmianę natężenia prądu.
Ten najmniejszy kąt, przy którym uzyskuje się jeszcze skurcz mięśnia,
określa się jako kąt graniczny. Wolniejsze narastanie natężenia, aniżeli
odpowiadające wartości tego kąta, nie wywołuje skurczu mięśnia. Wynika
to z jego fizjologicznej właściwości, polegającej na zdolności przystosowa-
nia do odpowiednio wolno narastającego natężenia.
Zdolność przystosowania się, czyli akomodację, wykazują tylko zdrowe,
prawidłowo unerwione mięśnie, w odróżnieniu od mięśni odnerwionych,
które nie mogąc przystosować się do prądu o wolno narastającym
natężeniu, reagują na niego skurczem. Wynika stąd wniosek, że istnieje
możliwość wybiórczego pobudzania do skurczu mięśnia odnerwionego,
znajdującego się w otoczeniu mięśni zdrowych. W tym stwierdzeniu
zamyka się cały sens wybiórczego pobudzania do skurczu mięśni porażo-
nych za pomocą impulsów trójkątnych o wolno narastającym natężeniu.
Ważnym momentem, istotnym ze względów praktycznych, jest znaczna
zdolność przystosowania się receptorów nerwów czuciowych do impulsów
trójkątnych. Dzięki temu zabiegi wykonywane przy użyciu impulsów
trójkątnych są prawie bezbolesne.
Prądem tym można również oddziaływać na mięśnie gładkie, które
odznaczają się małą akomodacją, czyli zdolnością przystosowania się do
wolno narastającego natężenia, podobnie jak porażone wiotko mięśnie
prążkowane. Różnica w zachowaniu się elektrofizjologicznym między
mięśniem gładkim a odnerwionym, porażonym wiotko mięśniem prąż-
kowanym polega na tym, że ten ostatni reaguje natychmiast na impuls

13 Fizykoterapia 193
trójkątny o odpowiednich parametrach, podczas gdy mięsień gładki
wymaga serii impulsów, które niejako doprowadzają go do pewnego
pobudzenia, od którego to momentu reaguje dość regularnie na następne
bodźce elektryczne. Omówiona właściwość prądu złożonego z impulsów
trójkątnych, wyrażająca się zdolnością pobudzania do skurczu mięśni
gładkich, otwiera przed elektroterapią szerokie pole działania.
Zasady elektrostymulacji wybiórczej mięśni porażonych wiotko. Wskaza-
nia do leczniczego stosowania trójkątnych impulsów prądu wynikają z ich
właściwości i działania biologicznego. Porażenie wiotkie po przebytej
chorobie Heinego-Medina oraz po uszkodzeniach obwodowych nerwów
ruchowych stanowią zasadnicze wskazania do leczenia tym prądem, ze
względu na możliwość wybiórczego pobudzenia do skurczu mięśni porażo-
nych wiotko.
Prąd eksponencjalny pozwala osiągnąć zasadnicze cele, stojące przed
elektrolecznictwem porażeń wiotkich, a mianowicie:
1. Zapobieganie zanikom mięśniowym.
Największym niebezpieczeństwem, które zagraża odnerwionemu mięś-
niowi, jest jego zanik. Może on doprowadzić do zwyrodnienia łącznotkan-
kowego, czyli zastąpienia pobudliwej tkanki mięśniowej przez tkankę
łączną. Stan taki może zaistnieć w wypadku, gdy po uszkodzeniu komórek
rogów przednich rdzenia lub nerwów ruchowych nie nastąpi dostatecznie
wcześnie ich regeneracja. Z tego względu zapobieganie zanikowi i utrzymy-
wanie jak największej, zdolnej do skurczu masy mięśniowej do czasu, kiedy
nastąpi powrót unerwienia, jest głównym celem leczenia impulsami
trójkątnymi.
2. Usprawnianie upośledzonych grup mięśni.
Cel ten osiąga się dzięki uzyskaniu za pomocą elektrostymulacji
zwiększenia masy mięśnia oraz eliminowaniu ruchów zastępczych, które
występują w porażeniach i w znacznym stopniu utrudniają usprawnienie.
W okresie porażenia należy stosować impulsy trójkątne o odpowiednich
parametrach, w celu zapobiegania zanikowi, później zaś, gdy nastąpi
nawrót normalnego unerwienia, wchodzi w grę możliwość stosowania
innych rodzajów prądu, w zależności od uzyskanych danych elektrodiag-
nostycznych.

Podstawowym warunkiem właściwego stosowania leczniczego impul-


sów trójkątnych jest dokładna znajomość anatomii, czynności oraz stanu

194
pobudliwości leczonego mięśnia. W elektrostymulacji mięśni porażonych
wiotko istotną rolę odgrywa właściwe dobranie parametrów impulsu
trójkątnego, a mianowicie:
— czasu trwania impulsu,
— szybkości narastania natężenia, którą praktycznie określa się cza-
sem, w którym natężenie osiąga wartość szczytową,
— czasu trwania przerwy między impulsami,
— amplitudy natężenia, czyli jego wartości szczytowej.
Parametr czasu opadania natężenia w impulsie nie odgrywa istotnej roli,
ponieważ nie wywiera on wpływu na skurcz mięśnia. Z tego względu
stosuje się zwykle bardzo krótki czas opadania natężenia w impulsie.
Wymienione wyżej parametry prądu dobiera się na podstawie danych
uzyskanych z elektrodiagnostyki, a szczególnie z analizy krzywej i/t,
określanej przy użyciu impulsów prostokątnych i trójkątnych. Sposób
wykonywania tego badania oraz zasady interpretacji krzywej zostały
omówione w rozdziale dotyczącym elektrodiagnostyki. W tabeli 14 (dane
według Gillerta) zestawiono orientacyjne parametry impulsów trójkąt-
nych, które znajdują zastosowanie w leczeniu porażeń wiotkich. Uwzględ-
niono dwa parametry, a mianowicie: czas trwania impulsu trójkątnego
oraz czas następującej po nim przerwy. Wartości tych dwóch parametrów
podano w zależności od stopnia uszkodzenia mięśnia. Mogą one ułatwić
dobranie odpowiednich parametrów impulsu w wypadku braku danych
elektrodiagnostycznych.

Tabela 14
Parametry impulsów trójkątnych w leczeniu porażeń wiotkich (wg Gillerta)

Czas trwania impulsu Czas trwania przerwy


Stan mięśnia
w ms w ms

Najcięższe uszkodzenie 400—600—1000 2000—5000


Ciężkie uszkodzenie 150—400 1000—3000
Średnie uszkodzenie 50—150 500—1000
Nieznaczne uszkodzenie 10—50 50—150

Należy jednak pamiętać, że tabela zawiera jedynie dane orientacyjne,


a w związku z tym konieczne jest sprawdzenie, czy dobrane parametry są
rzeczywiście w danym wypadku najbardziej odpowiednie. Można to
uczynić w prosty sposób: sprawdzając, czy uzyskany przy danych parame-

13* 195
trach skurcz mięśnia występuje przy zastosowaniu impulsów o dłuższym
oraz krótszym czasie. Najlepszym bowiem sprawdzianem właściwości
doboru parametrów jest uzyskanie możliwie silnego skurczu przy małym
natężeniu.
Elektrostymulację mięśni porażonych wiotko wykonuje się metodą
dwuelektrodową, pamiętając by biegun ujemny przyłożyć do elektrody
ułożonej obwodowo. W przypadku, gdy ze względu na małe rozmiary
mięśnia nie można ułożyć na jego przebiegu dwóch elektrod, elektro-
stymulację wykonuje się, pobudzając mięsień w punkcie motorycznym.
Należycie prowadzone leczenie impulsami trójkątnymi powinno speł-
niać następujące warunki:
a. Przed przystąpieniem do zabiegu należy przeanalizować dany przy-
padek, uprzytomnić sobie mechanikę porażonych mięśni, zebrać dane
diagnostyczne i na tej podstawie ustalić parametry stosowanego prądu
oraz warunki wykonywania zabiegu.
b. Skurcz mięśnia porażonego, występujący pod wpływem impulsu
trójkątnego, musi być dostatecznie silny i dotyczyć tylko mięśnia porażo-
nego. Nie wolno zadowalać się wywołaniem skurczu pierwszego lepszego
mięśnia, lecz należy dążyć do pobudzenia wybiórczego porażonego
mięśnia lub grupy mięśniowej. Przy stosowaniu impulsów trójkątnych
w rozległych i ciężkich porażeniach może występować zjawisko kurczenia
się mięśni działających antagonistycznie w stosunku do pobudzanych.
Dowodzi to nienależytego dobrania parametrów stosowanego prądu,
skutkiem czego pobudza on do skurczu bardziej porażone w danym
wypadku mięśnie antagonistyczne, które mają mniejszą zdolność akomo-
dacji.
c. Czas trwania zabiegu, a także czas trwania przerwy między po-
szczególnymi impulsami prądu powinien być tak dobrany, aby nie
powodował zmęczenia mięśnia; stosowanie zbyt długich zabiegów może
wywoływać przeciwne do żądanych skutki.
d. Należy dbać o właściwe ułożenie leczonej kończyny lub części ciała, ze
względu na konieczność działania na mięsień znajdujący się w stanie
względnego rozluźnienia, eliminując tym samym opór dla pracy mięśnia.
e. W przypadku porażenia na tle zapalnym nie należy rozpoczynać
leczenia zbyt wcześnie, lecz dopiero w pewien czas po wygaśnięciu procesu
chorobowego.
Kończąc omawianie zastosowania impulsów trójkątnych w leczeniu

196
porażeń wiotkich należy zaznaczyć, że możliwości skutecznego oddziały-
wania tego prądu kończą się wówczas, gdy całkowite zniszczenie komórek
rogów przednich rdzenia wyklucza możliwość ich regeneracji.
Zasady elektrostymulacji mięśni gładkich. Możliwość pobudzania do
skurczu mięśni gładkich z użyciem trójkątnych impulsów prądu została
wykorzystana w leczeniu stanów chorobowych związanych z nieprawi-
dłową czynnością mięśni gładkich. Przez zastosowanie odpowiedniej serii
impulsów jest możliwe wybiórcze oddziaływanie na mięśnie gładkie
pęcherza moczowego i jelit.
Najwięcej doświadczenia uzyskano w leczeniu tym prądem zaparcia oraz
pooperacyjnej atonii pęcherza moczowego. W leczeniu zaparcia związane-
go ze zmniejszeniem napięcia mięśni gładkich jelita grubego stosuje się
impulsy trójkątne o czasie trwania od 400 do 500 ms i przerwie między
impulsami od 1000 do 2000 ms. Natężenie prądu wynosi od 25 do 30 mA.
W przypadkach zaparcia spowodowanego stanem skurczowym jelita
stosuje się impulsy trójkątne o czasie trwania od 100 do 150 ms i czasie
przerwy między nimi od 2000 do 3000 ms. Natężenie prądu wynosi od 25 do
30 mA. Elektrody o wymiarach od 200 do 400 cm 2 układa się na brzuchu
po obu jego stronach, między łukiem żebrowym a grzebieniem biodrowym"
Pełny cykl leczenia obejmuje 20-30 zabiegów, wykonywanych trzy razy
w tygodniu, a czas trwania zabiegu — od 20 do 30 min.
Podkreśla się, że w trakcie stosowania zabiegów elektroleczniczych nie
należy zaniedbywać leczenia farmakologicznego i dietetycznego. W przy-
padkach pooperacyjnych atonii pęcherza moczowego stosuje się impulsy
o czasie trwania 200 ms i przerwie między nimi od 1000 do 3000 ms, przy
natężeniu 15-20 mA. Elektrodę o powierzchni od 100 do 200 cm 2 ,
połączoną z ujemnym biegunem źródła prądu, układa się w okolicy
spojenia kości łonowej, drugą zaś w okolicy krocza lub kości krzyżowej.
Czas trwania zabiegu od 10 do 15 min.
Zastosowanie impulsów trójkątnych w leczeniu zespołów bólowych.
Właściwości oddziaływania przeciwbólowego impulsów trójkątnych
prądu, o czasie trwania impulsu od 20 do 50 ms i czasie narastania
natężenia od 10 do 30 ms oraz przerwie między impulsami równej czasowi
trwania impulsów, pozwalają stosować tego rodzaju prądu w leczeniu
zespołów bólowych. Wymienione prądy można stosować w postaci
modulowanej.

197
Aparaty do elektrostymulacji

W elektrolecznictwie znajdują zastosowanie różne elektrostymulatory


produkcji krajowej i zagranicznej. Zasady ich działania i charakterystyczne
cechy eksploatacyjne zostaną omówione na przykładzie elektrostymulato-
rów polskiej produkcji. Są to urządzenia o stałej wydajności prądowej
(CC)*, co oznacza, że prąd płynący przez tkanki osoby poddanej zabiegowi
nie zależy od ich oporności zwykle w zakresie od 0,2 do 1,5 Ich
konstrukcja jest zgodna z obowiązującymi normami polskimi zarówno
w zakresie bezpieczeństwa osoby poddanej zabiegowi, jak i ochrony
przeciwporażeniowej.

Aparat do leczenia prądem stałym


i prądami impulsowymi małej
częstotliwości Stymat S-110**

Widok ogólny przedstawia ryc. 68. Jest to aparat zasilany prądem


zmiennym z sieci 220 V; 50 Hz. Maksymalna wartość prądu stałego lub
impulsowego wynosi 50 mA. Czas trwania impulsów i przerw między nimi
jest regulowany płynnie w czterech podzakresach, a mianowicie:

podzakres A — impuls 0,1-2 ms; przerwa 20 ms


podzakres B — impuls 2-40 ms; przerwa 40 ms
podzakres C — impuls 30-600 ms; przerwa 600 ms
podzakres D — impuls 60 - 1200 ms; przerwa 2400 ms

Kształt impulsu może być regulowany od prostokąta przez trapez do


trójkąta. Dzięki wyposażeniu aparatu w generator przebiegów o często-
tliwości od 6 do 26 okresów na minutę jest możliwe modulowanie prądu
stałego lub prądu impulsowego.

* Skrót CC pochodzi od angielskiego określenia tego typu aparatów „constant current".


** Produkowany przez Fabrykę Aparatury Elektromedycznej w Łodzi, ul. Szparagowa 2.

198
Ryc. 68. Aparat do leczenia prądami małej częstotliwości Stymat S-110.

Aparat wykazuje kilka charakterystycznych cech eksploatacyjnych,


a mianowicie:
— możliwość generowania impulsów prostokątnych lub trójkątnych
o czasie trwania 1000 ms, dzięki czemu aparat może być używany
w badaniach elektrodiagnostycznych do oznaczania współczynnika ako-
modacji (p. rozdz. Elektrodiagnostyka),
— modulację prądu stałego i impulsowego w granicach od 6 do 30
okresów na minutę,
— stabilizację prądu w zakresie zmian obciążania od 200 do 3000
- aparat ma układy zabezpieczające chorego w czasie zabiegu, w wyni-
ku działania których zmiana biegunów prądu, zmiana zakresu natężenia,
a także chwilowy brak napięcia powodują zanik prądu w obwodzie
terapeutycznym,
— wyposażenie aparatu w elektroniczny układ zabezpieczenia awaryj-
nego, który niszczy bezpiecznik w obwodzie leczniczym w wypadku, gdy
natężenie wzrośnie w tym obwodzie ponad 30% wartości nastawionej
odpowiednim pokrętłem,
— cały układ aparatu jest zmontowany na czterech płytkach techniką
obwodów drukowanych.

199
Aparat do leczenia prądem stałym
i prądami małej częstotliwości
Stymat S-120*

Jest to uniwersalny aparat do terapii i diagnostyki. Widok ogólny aparatu


przedstawia ryc. 69. Jest on zasilany prądem z sieci 220 V; 50-60 Hz.
Natężenie prądu w obwodzie leczniczym jest regulowane płynnie w trzech
zakresach: 0 - 1 mA, 0-10 mA, 0-100 mA. Aparat wytwarza prądy
impulsowe o przebiegu regulowanym płynnie od kształtu prostokąta, przez
trapez do trójkąta.

Ryc. 69. Aparat do leczenia prądami małej częstotliwości Stymat S-120.

Czas trwania impulsu i przerwy regulowane są niezależnie w sposób


płynny w pięciu zakresach:
Czas trwania impulsu (timp): Czas trwania przerwy (tp):
10 us - 100 us, 100 us - 1 ms,
100 us — 1 ms, 1 ms — 10 ms,
1 ms — 10 ms, 10 ms — 100 ms,
10 ms — 100 ms, 100 ms — 1000 ms,
100 ms — 1000 ms 1000 ms — 10 s.

Aparat wytwarza również specjalny rodzaj prądu (t imp = 2 ms, tp = 5 ms),


zwany prądem Traberta oraz prąd neofaradyczny (timp = 1 ms, tp = 19 ms).

* Wyprodukowany przez Fabrykę Aparatury Elektromedycznej w Łodzi, ul. Szparagowa 2.

200
Prądy te uzyskuje się bez nastawiania ich parametrów, przez wciśnięcie
przycisków oznaczonych dla prądu Traberta UR oraz NF dla prądu
neofaradycznego. Ważnym warunkiem eksploatacyjnym aparatu jest
możliwość modulowania w amplitudzie prądów impulsowych prostokąt-
nych, trapezowych i trójkątnych. Obwiednia może mieć kształt trapezu lub
trójkąta. Modulacja oraz czas przerwy między modulowanymi seriami
impulsów są regulowane niezależnie w sposób płynny w pięciu zakresach:
10 ms — 100 ms,
100 ms — 1 s,
1 s — 10 s,
10 s — 100 s,
100 s — 1000 s.

Aparat jest przystosowany do elektrostymulacji mięśni porażonych


kurczowo, czyli tzw. tonolizy, która to metoda została omówiona w niniej-
szym rozdziale. Dzięki rozwiązaniom technicznym aparatu każdy dowol-
nie nastawiony impuls lub seria modulowanych impulsów mogą być
wyzwolone z opóźnieniem równym czasowi nastawionej przerwy, co
umożliwia użycie go do zabiegu tonolizy.
Wyposażenie aparatu w dwa niezależne obwody do pomiaru wartości
średniej oraz wartości szczytowej natężenia prądu zwiększa jego użytecz-
ność i czyni go przydatnym do elektrodiagnostyki ilościowej.
Ważną cechą aparatu jest wyposażenie w szybko reagujący układ
zabezpieczenia osoby poddanej zabiegowi przed przypadkowym niekon-
trolowanym przepływem prądu. Aparat nie wymaga konserwacji, a tylko
utrzymywania go w należytej czystości.

Elektrostymulator Myostim-2*

Widok ogólny aparatu przedstawia ryc. 70. Jest to przenośny aparat,


zasilany prądem sieciowym 220 V; 50 Hz, bardzo prosty w obsłudze, którą
ułatwiają cyfrowe wskaźniki częstotliwości i czasu trwania impulsu. Wy-

* Produkowany przez Wytwórnię Aparatury Medycznej WAMED Warszawa, ul.


Odrowąża 9.

201
twarza on prąd stały oraz prądy impulsowe o przebiegu trójkątnym
i prostokątnym, o regulowanej w sposób ciągły częstotliwości w czasie
trwania impulsu.
Cechą charakterystyczną aparatu jest możliwość jednoczesnego stosowa-
nia prądu stałego z nałożonym na niego dowolnie wybranym prądem
impulsowym oraz zmiana kierunku przepływu prądu. Aparat jest wyposażo-
ny w układ do pomiaru wartości średniej oraz wartości szczytowej prądu
impulsowego, co umożliwia wykorzystanie go do diagnostyki ilościowej,
a mówiąc ściśle do określenia ilorazu akomodacji. Układy elektroniczne
zabezpieczają osobę poddaną zabiegowi przed niekontrolowanym przep-
ływem prądu oraz sygnalizują błędne ustawienie częstotliwości i czasu
trwania impulsów. Aparat ten nie wymaga również specjalnych zabiegów
konserwacyjnych.

Ryc. 70. Elektrostymulator Myostim-2.

Regulacja prądu stałego obejmuje dwa zakresy, a mianowicie 0-2 mA


oraz 0-20 mA. Częstotliwość oraz czas trwania impulsów mogą być
regulowane w dwóch zakresach:
I 4-140 Hz 0,1-60 ms,
II 0,3-8 Hz 30-700 ms.

202
Prąd faradyczny

Do prądów impulsowych małej częstotliwości zaliczyć można również prąd


faradyczny. Prąd ten znajdował do niedawna szerokie zastosowanie w elek-
trolecznictwie, obecnie jednak, w dobie rozwoju elektroniki, wychodzi
z użycia.
Prąd faradyczny (ryc. 71) jest asymetrycznym prądem indukcyjnym
o częstotliwości od 50 do 100 Hz, który otrzymuje się z induktora.

Ryc. 71. Prąd faradyczny (a) i neo-


faradyczny (b).

Prąd faradyczny wywołuje tężcowy skurcz mięśnia, trwający przez cały


czas jego przepływu, ponieważ impulsy działają na mięsień w krótkich
odstępach czasu, uniemożliwiając jego rozkurcz. Bodźcami dla mięśnia są
dodatnie wychylenia przebiegu prądu faradycznego. W przypadku ob-
niżonej pobudliwości mięśnia jego reakcja na prąd faradyczny jest osłabiona.
Brak reakcji na prąd faradyczny świadczy o ciężkim uszkodzeniu mięśnia.
Ponieważ na prąd faradyczny reagują tylko mięśnie zdrowe i nieznacznie
uszkodzone, ogranicza to poważnie możliwość jego wykorzystania do
elektrostymulacji. Zależność reakcji mięśnia na prąd faradyczny od stanu
jego pobudliwości wykorzystuje się w elektrodiagnostyce. Prąd faradyczny
powoduje również rozszerzenie naczyń krwionośnych w okolicy jego
oddziaływania na skórę.
Dzięki wprowadzeniu do lecznictwa nowoczesnych elektrostymulatorów
stało się możliwe uzyskanie prądu o działaniu analogicznym do prądu

203
faradycznego, jednak o ściśle określonym czasie trwania impulsów i przerw
między nimi.
Niezależnie od tego stosowanie tego prądu umożliwia dawkowanie
natężenia. Prąd taki nazwano prądem neofaradycznym. Jest on złożony
z impulsów trójkątnych o czasie trwania 1 ms i przerwie między impulsami
20 ms. Na ryc. 71 przedstawiono wykresy przebiegów prądu faradycznego
i neofaradycznego. Prąd neofaradyczny znajduje zastosowanie w elektro-
stymulacji oraz elektrodiagnostyce.

Prąd małej częstotliwości


w leczeniu porażeń kurczowych

Metody leczenia porażeń kurczowych (spastycznych) elektrostymulacją


prądami małej częstotliwości znajdują w ostatnich latach coraz częstsze
zastosowanie. W tym celu najczęściej stosuje się metodę Hufschmidta,
nazywaną inaczej metodą podwójnego impulsu lub jej modyfikację, tzw.
tonolizę. Do metod tych zaliczyć również należy elektrostymulację czyn-
nościową.

Metoda Hufschmidta

Metoda Hufschmidta polega na stymulacji porażonych kurczowo mięśni


i ich antagonistów tzw. podwójnymi impulsami elektrycznymi, o przebiegu
prostokątnym. Jest to próba wykorzystania prądów małej częstotliwości
do normalizacji stanu napięcia mięśni antagonistycznych w stosunku do
grupy mięśni porażonych spastycznie. Wiadomo, że w wypadku braku lub
upośledzenia ośrodkowej regulacji stanu pobudliwości wrzecion mięś-
niowych, będących niejako miernikami długości mięśnia, dochodzi do
przewagi silniejszej grupy mięśniowej. Prowadzi to do zwiotczenia an-
tagonistycznej grupy mięśni, w wyniku braku sterowania napięciem mięśni
przeciwstawnych czynnościowo. Objaw ten występuje u osób z porażeniem

204
połowiczym (hemiplegików) w postaci kurczowego zaciśnięcia dłoni czy
przykurczu zgięciowego palców stopy. Omawiana metoda polega na
stymulacji mięśnia spastycznego krótkim impulsem, który wywołuje jego
skurcz, a następnie trwające bardzo krótko rozluźnienie. Stosując w okre-
sie rozluźnienia mięśnia spastycznego następny impuls na mięsień an-
tagonistyczny, uzyskuje się jego skurcz w warunkach wyeliminowania
oporu stawianego przez mięsień porażony spastycznie. Powtarzając tego
rodzaju pobudzenia można symulować rytmiczne ruchy wywołane przez
dwa przeciwstawne w swym działaniu mięśnie. Ruchy te pozwalają
w pewnym stopniu normalizować grę mięśniową. W metodzie Hufschmid-
ta wykorzystuje się zsynchronizowane ze sobą dwa stymulatory, których
odrębne obwody generują impulsy prostokątne. Przynajmniej jeden z apa-
ratów musi mieć obwód elektroniczny realizujący odpowiednie opóźnienie
wystąpienia drugiego impulsu w stosunku do chwili wystąpienia impulsu
pierwszego.
Parametry stosowane w tej metodzie prądu impulsowego są następujące:
— impulsy mają przebieg prostokątny,
— czas trwania impulsów waha się od 0,2 do 0,5 ms,
- czas trwania opóźnienia w wyzwoleniu impulsu przez drugi obwód
w stosunku do obwodu pierwszego wynosi 100 do 300 ms,
- przerwa (odstęp) między pobudzeniami wywołanymi podwójnymi
impulsami wynosi w przypadku kończyny górnej 1 s, a w zakresie
kończyny dolnej 1,5 ms,
— stosowanie natężenia prądu powinno wywołać intensywny skurcz
mięśni.
Zabiegi wykonuje się zwykle co drugi dzień, a czas każdego z nich nie
powinien przekraczać 20 minut. Do stymulacji używa się małych, płaskich
elektrod, które umieszcza się w bezpośrednich punktach ruchowych
stymulowanych mięśni.

Metoda tonolizy

Jest ona modyfikacją metody Hufschmidta i polega również na stymu-


lowaniu mięśnia spastycznego krótkim impulsem prostokątnym lub
trójkątnym, jednak w okresie jego rozluźnienia mięsień antagonistyczny

205
pobudza się serią impulsów (pakietem) o obwiedni trapezowej, trójkątnej
lub sinusoidalnej. Możliwość regulacji czasu trwania modulacji, a mówiąc
ściślej czasu osiągania maksymalnej wartości natężenia prądu w pakiecie
impulsów, pozwala dokładniej dobrać czas opóźnienia odpowiedni dla
danej pary mięśni.

Aparaty do tonolizy

Przykładem aparatury przystosowanej do wykonywania tonolizy mogą


być urządzenia produkcji krajowej.
Myotonolit-4*. Widok ogólny aparatu przedstawia ryc. 72. Aparat
zawiera dwie pary kanałów wytwarzające odpowiednie impulsy elektrycz-
ne, co umożliwia w czasie jednego zabiegu stymulację dwóch zespołów
mięśni. Kanały 1 i 2 służą do wytwarzania impulsów elektrycznych

Ryc. 72. Aparat do tonolizy Myotonolit-4.

* Produkowany przez LMK — Biuro Doradztwa Technicznego, Warszawa, ul. Nese-


berska 4/219.

206
pobudzających do skurczu mięśnie porażone spastycznie, zaś 3 i 4 wy-
twarzają impulsy pobudzające mięśnie antagonistyczne. Zgodnie z zasadą
tonolizy kanały 1 i 3 wytwarzają impulsy trójkątne o czasie trwania od 0,1
do 1,0 ms. Regulacja tego parametru jest realizowana w sposób płynny,
odrębnie dla kanału 1 oraz 3. Kształt impulsów wytwarzanych przez te
kanały przedstawiono na ryc. 73. Kanały 2 i 4 wytwarzają pakiety
impulsów o częstotliwości nośnej regulowanej od 2 do 5 kHz. Pakiety te
mogą mieć obwiednię o przebiegu sinusoidalnym, trapezowym lub trójkąt-
nym. Częstość występowania tych pakietów (kluczowanie) jest regulowana
w zakresie od 30 do 200 Hz przy zachowaniu współczynnika wypełnienia
równego 0,5. Czas trwania pakietów impulsów jest regulowany w zakresie
od 100 do 1000 ms, a ich natężenie w granicach od Odo 120 mA. Wszystkie
wymienione parametry są regulowane odrębnie w kanałach 2 i 4. Impulsy
wytwarzane przez kanały 2 i 4 przedstawiono na ryc. 74. Aparat jest
wyposażony również w regulację czasu trwania przerwy (opóźnienia) po
wystąpieniu impulsu trójkątnego wytwarzanego przez kanały 1 i 3 oraz
czasu trwania opóźnienia po wystąpieniu pakietu impulsów wytwarzanego
przez kanały 2 oraz 4, po którym następuje ponowne pobudzenie impulsem
trójkątnym wytwarzanym przez kanały 1 oraz 3.
Sekwencję, czyli kolejne występowanie impulsów powodujących tonoli-
zę, przedstawiono na ryc. 75. Dodać należy, że Myotonolit-4 może być,
niezależnie od tonolizy, wykorzystany do stymulacji mięśni wytwarzanymi
przez niego impulsami.

Ryc. 73. Przebieg impulsów wytwarza- Ryc. 74. Przebieg impulsów wytwarza-
nych w kanałach 1 i 3 aparatu Myotono- nych w kanałach 2 i 4 aparatu Myotono-
lit-4. lit-4.

207
Do zabiegu tonolizy przystosowany jest również polskiej produkcji
aparat Stymat S-120 (patrz str. 200). Zabieg ten może być jednak
wykonany przy użyciu co najmniej dwóch aparatów w dwóch odmianach
ich pracy, a mianowicie sekwencyjnej wyzwalanej i sekwencyjnej ciągłej.
W zależności od potrzeby aparaty mogą pracować w zestawach zawierają-
cych ich większą, parzystą liczbę, co umożliwia tonolizę większej liczby par
mięśni „agonista-antagonista", kolejno w czasie określonym dla każdej
i każdej następnej pary, z zachowaniem odpowiednio dobranych opóźnień.

Ryc. 75. Sekwencja impulsów po-


wodujących tonolizę.

Wytwarzanie impulsów zgodnie z zasadami tonolizy, w odmianie pracy


sekwencyjnej wyzwalanej, uzyskuje się łącząc ze sobą specjalne „wejścia"
i „wyjścia" dwóch lub więcej aparatów. Uruchomienie zestawu aparatów
pracujących w danej sekwencji uzyskuje się ręcznym przełącznikiem
- przyciskiem, włączonym do gniazda „wejścia" pierwszego w danym
zestawie aparatu.
Praca sekwencyjna takiego zestawu polega na tym, że po wyzwoleniu
impulsu przez ostatni aparat cały układ czeka na wyzwolenie impulsów
przez pierwszy aparat.
Praca sekwencyjna ciągła może być realizowana przez zestaw aparatów,
w których „wyjście" ostatniego jest połączone z „wejściem" pierwszego.
Uruchomienie zestawu następuje przez wyłączenie, a następnie ponowne
włączenie pierwszego aparatu.

208
Elektrostymulacja czynnościowa

Jest to specjalna metoda elektrostymulacji, zwana inaczej funkcjonalną,


określana również jako FES od skrótu angielskiego terminu functional
electrical stimulation. Polega ona na stymulacji mięśni, które wykazują
brak lub upośledzenie ośrodkowej kontroli ich czynności i napięcia, jak to
występuje w przypadku uszkodzenia górnego neuronu ruchowego, np.
porażeniu połowiczym czy w kurczowych postaciach mózgowego poraże-
nia dziecięcego. Celem metody jest wywołanie użytecznych czynnościowo
ruchów. Najlepiej opracowana jest elektrostymulacja czynnościowa nerwu
strzałkowego, umożliwiająca kontrolę zgięcia grzbietowego i odwracania
stopy w odpowiedniej fazie chodu. Znajduje ona zastosowanie u osób
z porażeniem połowiczym, w którym ułatwia chód utrudniony patologicz-
nym ustawieniem stopy, pełniąc w istocie rolę ortezy wspomagającej
funkcję ruchową upośledzonej kończyny. Jak już wspomniano, metoda ta
jest również stosowana w niektórych postaciach dziecięcego porażenia
mózgowego oraz w różnych okresach stwardnienia rozsianego.
Wyróżnia się:
- stymulację czynnościową odśrodkową, jeśli celem jest bezpośrednia
kontrola skurczu porażonych kurczowo mięśni i ruchu wywołanego tym
skurczem,
— stymulację czynnościową dośrodkową, której celem jest pośredni
wpływ na stan czynnościowy (torowanie lub hamowanie) odpowiednich
jednostek motorycznych lub mięśni, bez bezpośredniego wywoływania ich
skurczu.
Opracowano również metodę elektrostymulacji czynnościowej nerwu
promieniowego u chorych z porażeniem połowiczym i w tym celu
skonstruowano specjalny stymulator. Uzyskane wyniki nie są tak korzyst-
ne, jak w wypadku stymulacji nerwu strzałkowego.
Fakt, że zdolność mięśni szkieletowych do skurczu oraz pobudliwość
nerwów ruchowych na prąd elektryczny pozostają niezmienione w wypad-
ku uszkodzenia górnego neuronu ruchowego, pozwala na wykonywanie
ich elektrostymulacji, umożliwiającej kontrolę skurczu mięśni porażonych
kurczowo. W wyniku elektrostymulacji częściowej obserwowano stop-

14 Fizykoterapia 209
niową normalizację zachodzących w czasie ruchu złożonych procesów gry
mięśniowej mięśni porażonych kurczowo i ich antagonistów, np. w po-
szczególnych fazach chodu. Istnieje kilka odmian elektrostymulacji czyn-
nościowej, spośród których wymienić należy:
- jednokanałową stymulację kontralateralną, w której impulsy elekt-
ryczne organizujące czynność porażonej kończyny wyzwala kończyna
zdrowa w odpowiedniej fazie chodu,
— stymulację dwukanałową, dzięki której możliwe jest stymulowanie
dwóch nerwów unerwiających mięśnie antagonistyczne lub synergiczne,
— stymulację wielokanałową, polegającą na odpowiednio zsynchroni-
zowanym w czasie, sekwencyjnym stymulowaniu nerwów, mięśni lub grup
mięśniowych w celu stymulacji pracy mięśni, występującej w czasie
prawidłowego chodu.
Elektrostymulacja czynnościowa nerwu strzałkowego. Jak już wiadomo,
metoda ta opiera się na znanym w patologii fakcie, że uszkodzenie górnego
neuronu ruchowego nie zmienia pobudliwości mięśnia na prąd elektrycz-
ny. W metodzie tej elektrostymulacja czynnościowa jest wykorzystywana
do wspomagania i reedukacji chodu u osób z niedowładem lub porażeniem
połowiczym oraz u dzieci i młodzieży z zaburzeniami chodu w przebiegu
porażenia mózgowego.

Ryc. 76. Zasada elektrostymulacji czynnościowej nerwu strzałkowego w czasie chodu (wg
Graćanina).

210
Zadaniem stymulacji jest sterowanie funkcją porażonej kończyny w cza-
sie chodu, nie tylko w sensie zapobiegania patologicznemu ustawieniu
stopy, ale również kontroli jej zgięcia grzbietowego i odwodzenia stopy
w odpowiedniej fazie chodu. Odbywa się to przez wymuszenie ruchu
zgięcia grzbietowego stopy w fazie przenoszenia kończyny. Ruch ten
występuje wskutek pobudzenia nerwu strzałkowego seriami impulsów
wytwarzanych przez stymulator.
W skład zestawu do stymulacji nerwu strzałkowego wchodzi zminiatury-
zowany elektrostymulator, dwie elektrody (które umocowuje się na
kończynie w elastycznym nakolanniku lub mankiecie), wkładka do buta
z wyłącznikiem oraz dwa dwużyłowe, elastyczne przewodniki z wtykami.
Stymulację nerwu strzałkowego wykonuje się w ten sposób, że w trakcie
chodu wyłącznik znajdujący się we wkładce do buta w odpowiednim
momencie włączony zostaje w wyniku oderwania pięty od podłoża
i wyzwala serię impulsów na elektrodzie, umiejscowionej nad nerwem
strzałkowym, w chwili unoszenia stopy, czyli na początku fazy przenosze-
nia kończyny (ryc. 76). Seria impulsów pobudza nerw strzałkowy, a ten
z kolei pobudza do skurczu mięśnie unoszące stopę. Impulsy przekazywane
są na nerw strzałkowy przez elektrody usytuowane na skórze, zwykle
w bocznej okolicy dołu podkolanowego (ryc. 77).
Jako niezbędne warunki prawidłowego wykonywania elektrostymulacji
czynnościowej nerwu strzałkowego wymienić należy:
- wykorzystanie stymulatora zgodnie z przeznaczeniem, tzn. do wy-
muszenia w czasie chodu prawidłowego ruchu stopy,
- właściwe usytuowanie i umocowanie elektrod nad nerwem strzał-
kowym,
— dobór odpowiednich dla danego chorego parametrów prądu impul-
sowego, z uwzględnieniem stopnia ubytków czynności ruchowej, sprawno-
ści psychicznej i fizycznej chorego oraz typu jego reakcji na bodźce
zewnętrzne.
Przeciwwskazania do stosowania elektrostymulacji czynnościowej sta-
nowią: zmiany w kościach i stawach, przykurcze, zniekształcenia, stopa
płasko-koślawa, znaczna niewydolność stawu biodrowego, kolanowego
i skokowego, zmiany w mięśniach ograniczające ich zdolność do skurczu,
zmiany w nerwie strzałkowym zmniejszające jego pobudliwość na prąd
elektryczny, konieczność użycia bardzo mocnych impulsów, jak( np.
w otyłości, oraz zaawansowane zmiany psychiczne.
Spośród najczęściej stosowanych u nas stymulatorów nerwu strzał-

14* 211
kowego należy wymienić elektrostymulator produkcji jugosłowiańskiej
Fepa typ PO-10* oraz stymulator produkcji krajowej Step**.
Elektrostymulator Fepa typ PO-10. Jest to zminiaturyzowany, zasilany
bateryjnie elektrostymulator nerwu strzałkowego (ryc. 78), o następują-
cych parametrach:
— napięcie wyjściowe 10-60 V,
— czas trwania impulsu 0,2 ms,
— częstotliwość 25 - 50 Hz,
— okres stymulacji 0,3-1,8 s,

Ryc. 77. Punkty motoryczne nerwu strzałkowego (wg Graćanina).

Ryc. 78. Miniaturowy elektrostymualtor FEPA typ PO-10.

* Produkowany przez Zakład Rehabilitacji Inwalidów w Lublianie (obecnie Słowenia).


** Produkowany przez Spółdzielnię Rzemieślniczą „Elmach", Warszawa, ul. Dobra 56.

212
— natężenie średnie 5 mA,
— wymiary 112 x 72, 5 x 38 mm,
— masa łączna z baterią 190 g.
Step — stymulator nerwu strzałkowego do wspomagania i reedukacji
chodu. Jest to miniaturowy stymulator produkcji krajowej o następujących
danych technicznych:
— zasilanie bateryjne 9 V, bateria 6 F22,
— typowy czas pracy ciągłej: 30 godzin,
— kształt impulsów stymulujących: seria impulsów prostokątnych
prądowych, narastających kolejno,
— częstotliwość impulsów stymulujących regulowana w zakresie
20-50 Hz,
— czas trwania impulsów 0,5 ms,
— czas trwania serii impulsów, regulowany potencjometrem lub auto-
matycznie w zakresie 0,6-2,0 s,
— amplituda prądu: regulowana w zakresie 5-30 mA,
— sygnalizacja świetlna prawidłowości załączenia i napięcia zasilania
bateryjnego za pomocą diody świetlnej,
— wymiary 75 x 57 x 30 mm,
— masa 120 g.

Przezskórna stymulacja elektryczna


(TENS — transcutaneous
electrical nerve stimulation)

Nazwą tą określa się stymulacyjną metodę elektroleczniczą, stosowaną


w zwalczaniu bólu, w której wykorzystuje się prądy impulsowe małej
częstotliwości, wytwarzane przez specjalnie w tym celu skonstruowane
miniaturowe stymulatory. Są to prądy impulsowe zwykle o przebiegu
prostokątnym, ale również trójkątnym lub sinusoidalnym i częstotliwości
powyżej 10 Hz, najczęściej w granicach od 40 do 100 Hz. Stosuje się małe
natężenie prądu, poniżej progu bólu, wywołujące wyraźne uczucie mrowie-
nia lub wibracji. Elektrody umiejscawia się zgodnie ze zleceniem lekarza
w punktach bólowych, miejscach wywołujących ból (trigger points) lub
wzdłuż przebiegu nerwu czuciowego zaopatrującego bolesną okolicę.
Dzięki znacznemu zróżnicowaniu kształtu i wymiarów elektrod możliwy

213
jest ich dobór w zależności od rozmiarów strefy bólu i ukształtowania
powierzchni ciała. Czas stymulacji wykonywanych 3-4 razy dziennie
waha się od 2 do 4 godzin.
Po upływie 2 - 3 dni stosowania stymulacji lekarz prowadzący leczenie
kontroluje sprawność obsługi stymulatora przez chorego, a w wypadku
braku działania przeciwbólowego zmienia w razie potrzeby usytuowanie
elektrod lub parametry prądu.
Odmianę przezskórną stymulacji elektrycznej stanowi tzw. przezskórna
stymulacja wieloelektrodowa, w której dzięki specjalnemu urządzeniu,
wyposażonemu w kilka niezależnych wyjść, możliwe jest umiejscowienie
w danej okolicy kilku par elektrod. Sytuacja taka zwiększa liczbę
aferentnych impulsów nerwowych wywołanych przez bodźce elektryczne,
a tym samym szanse uzyskania działania przeciwbólowego.

Ryc. 79. Rodzina miniaturowych elektrostymulatorów Mini-S.

Uważa się, że przezskórna stymulacja elektryczna jest szczególnie


przydatna w zwalczaniu bólu po przebytych uszkodzeniach nerwów
obwodowych, bólu kikutów poamputacyjnych, nerwobólu po przebytym
półpaścu oraz bólów fantomowych, a mniej skuteczna w bólu z dużym
komponentem psychogennym, w obwodowych neuropatiach wywołanych
zaburzeniami przemiany materii oraz bólu związanym przyczynowo
z uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego.

214
Obecnie produkuje się w kraju wiele urządzeń przydatnych do tego
rodzaju terapii, w postaci zminiaturyzowanych elektrostymulatorów,
spośród których wymienić należy rodzinę elektrostymulatorów Mini S*
(ryc. 79), o różnych parametrach technicznych i eksploatacyjnych.

Metoda elektrostymulacji
w skrzywieniach bocznych
kręgosłupa

Elektrostymulację wykonuje się przy użyciu miniaturowego elektrostymu-


latora. Metoda opiera się na znanym z biomechaniki fakcie, że siła
rozwijana po stronie wypukłej skrzywienia przez mięśnie grzbietu, których
przyczepy znajdują się na wyrostkach kolczystych kręgów, oraz siła
wytwarzana przez mięśnie międzyżebrowe powodują prostowanie kręgo-
słupa. Przyjęto zatem, że elektrostymulacja tych mięśni może stanowić
alternatywę gorsetu.

Ryc. 80. Miniaturowy elektrostymu-


lator SCOL.
Elektrody umiejscawia się na zwilżonej żelem elektrolitycznym skórze
klatki piersiowej na wysokości ustalonego radiologicznie wierzchołka
skrzywienia. Może to być jedno z trzech ułożeń, a mianowicie:
— przykręgosłupowo w odległości ok. 3 cm od wyrostków kolczystych,
- w linii pachowej środkowej (ułożenie to uważane jest za najskutecz-
niejsze),
— w połowie odległości między wymienionymi ułożeniami.

* Produkowane przez Spółdzielnię Rzemieślniczą Specjalistyczną Elektryków, War-


szawa, ul. Grójecka 128.

215
Odstęp między elektrodami, umiejscowionymi w osi długiej ciała, wynosi
w zależności od potrzeb 6-14 cm. Do elektrod podłącza się cienkimi,
elastycznymi przewodnikami specjalny miniaturowy elektrostymulator,
wytwarzający prąd impulsowy o przebiegu prostokątnym, czasie trwania
impulsu 0,2 ms, częstotliwości 30 Hz oraz natężeniu regulowanym od 0 do
100 mA. W celu uniknięcia zmęczenia mięśni prąd impulsowy jest
okresowo przerywany. Natężenie reguluje się do uzyskania intensywnego
skurczu stymulowanych mięśni. Stymulację wykonuje się w czasie 8-10
godzin.
Dotychczasowe wyniki wskazują na skuteczność metody w leczeniu
samoistnych skrzywień bocznych kręgosłupa I°. Szczególnie korzystne
wyniki uzyskuje się w przypadkach nieznacznego skrzywienia, w których
stymulację rozpoczęto możliwie wcześnie. Wydaje się, że omawiana
metoda wymaga jeszcze przeprowadzenia wnikliwych badań klinicznych,
w celu szczegółowego opracowania zasad jej stosowania.
W kraju produkowany jest miniaturowy elektrostymulator Skol* (ryc.
80).

Prądy diadynamiczne (DD),


zwane inaczej prądami Bernarda

Prądy te, powstałe w wyniku prostowania prądu sinusoidalnie zmiennego


o 50 Hz, zostały opisane przez lekarza francuskiego P. Bernarda i nazwane
przez niego diadynamicznymi. Wykazują one silnie wyrażone działanie
przeciwbólowe i przekrwienne. Bernard opisał sześć rodzajów prądu,
w których wyróżnić można dwie składowe, a mianowicie: komponent
prądu stałego oraz prądu sinusoidalnego zmiennego. Wynika to z nałoże-
nia jednopołówkowo wyprostowanego prądu sinusoidalnego zmiennego
na przebieg prądu stałego. Skrócone nazwy prądów, wywodzące się
z języka francuskiego, przyjęły się powszechnie w określaniu tych prądów.
Prądy diadynamiczne wywodzą się z dwóch podstawowych prądów
impulsowych o częstotliwości 40 i 100 Hz. Przez zastosowanie zmiany tych

* Produkowany przez Spółdzielnię Rzemieślniczą Elektromechaników „Elmech", War-


szawa, ul. Dobra 56.

216
prądów w odpowiednich stosunkach czasowych, ich modulowanie oraz
przerywanie uzyskuje się pozostałe cztery rodzaje prądu. Prądy diadynami-
czne przedstawiono graficznie na ryc. 81. Cechy charakterystyczne tych
prądów przedstawiają się następująco:
Prąd DF {diphase fixe). Prąd ten powstaje w wyniku nałożenia na
jednopołówkowo wyprostowany prąd sinusoidalnie zmienny o często-
tliwości 50 Hz drugiego takiego samego prądu, przesuniętego w fazie
o 180°. W rezultacie tego uzyskuje się prąd impulsowy o częstotliwości 100
Hz, w którym czas trwania impulsu wynosi ok. 10 ms.
Prąd MF (monophase fixe). Jest to jednopołówkowo wyprostowany
prąd sinusoidalnie zmienny o częstotliwości 50 Hz oraz czasie trwania
impulsów i przerw między impulsami ok. 10 ms.
Prąd CP (courant module en courtes periodes). Prąd ten powstaje
w wyniku okresowej zmiany prądów DF i MF, które płyną na przemian
w czasie 1 s.
Prąd LP (courant module en longues periodes). Prąd ten uzyskuje się przez
nałożenie na prąd MF analogicznego prądu modulowanego w amplitudzie

Ryc. 81. Prądy diadynamiczne: A


— DF, B— MF, C — CP, D — LP,
E— RS, F— MM.

217
i przesuniętego w fazie o 180°. Czas trwania całego okresu modulacji wraz
z przerwą wynosi od 12 do 6 s.
Prąd RS (rhythme syncope). Jest to przerywany prąd MF. Czasy
przepływu prądu i przerwy są sobie równe i każdy z nich trwa 1 s.
Prąd MM (monophase module). Jest to prąd MF modulowany w amp-
litudzie. Obwiednia modulacji odpowiada połówce sinusoidy, czas modu-
lacji oraz czas trwania przerwy między modulacjami wynosi ok. 1 s.
Działanie przeciwbólowe prądów diadynamicznych. Fizjologia bólu sta-
nowi zespół skomplikowanych zagadnień do tej pory jeszcze w wielu
istotnych szczegółach nie wyjaśnionych.
Wszystkie bodźce bólowe zarówno fizjologiczne, jak i patologiczne
wykazują wspólną cechę szkodliwego oddziaływania na tkankę. Z tego
względu ból odgrywa w ustroju rolę obronną, chroniącą tkanki drogą
odruchową przed czynnikami uszkadzającymi. Zakończenia nerwowe nie
mają właściwości przystosowania się do bodźców bólowych.
Problem działania przeciwbólowego prądów diadynamicznych jest
złożony, ponieważ przy rozważaniu ich wpływu należy brać pod uwagę
oddziaływanie prądu stałego oraz nałożonych na niego impulsów prądów
diadynamicznych. Wykazano, że prąd stały z nałożonymi na niego
impulsami o określonej częstotliwości powtarzania powoduje zmniejszenie
odczuwania bólu.
Istnieją różne hipotezy tłumaczące mechanizm działania tego rodzaju
prądów. Jedna z nich przyjmuje „tłumiące" działanie bodźców elektrycz-
nych w stosunku do bodźców bólowych, bez upośledzenia przewodnictwa
nerwu czuciowego. Ogólnie znany jest fakt, że drażnienie receptorów
jakiegoś zmysłu określoną ilością energii, stanowiącą właściwy bodziec
dla danego zmysłu, może prowadzić w pewnych okolicznościach nie tylko
do pobudzenia, ale również do zmiany wrażliwości receptorów innego
zmysłu, dla którego ten bodziec nie jest właściwy. Znanym przykładem
tego mechanizmu jest np. odwracanie uwagi konia przez szczypanie jego
wargi w czasie wykonywania jakiegoś bolesnego zabiegu. Przeciwbólowe
działanie środków drażniących skórę polega również na podobnym
wpływie.
Pewne światło na mechanizm działania przeciwbólowego rzuca uznana
dzisiaj powszechnie, z pewnymi zastrzeżeniami, teoria przewodzenia bólu
na poziomie rdzenia kręgowego, ogłoszona w 1965 r. przez dwóch
uczonych P. D. Walia i R. Melzacka, i nazwana przez nich „teorią
kontrolowanego przepustu rdzeniowego" (gate control theory).

218
Podstawą jej było wykrycie w substancji galaretowatej rogu tylnego
rdzenia komórek spełniających rolę hamulców. Hamują one dopływ
bodźców do komórek transmisyjnych (przekaźnikowych), które przekazu-
ją je do wyższych pięter ośrodkowego układu nerwowego. Jak wiadomo,
bodźce czuciowe są przewodzone głównie grubymi, szybko przewodzący-
mi włóknami A, zaś bodźce bólowe głównie cienkimi wolniej przewodzący-
mi włóknami C. Tak więc drażniąc np. prądami diadynamicznymi włókna
A można pobudzić komórki hamulcowe, które z kolei, blokując dopływ do
wyższych pięter ośrodkowego układu nerwowego impulsów pochodzących
z wolniej przewodzących ból włókien C, wywołują efekt przeciwbólowy.
W ostatnich latach wiele uwagi w badaniach mechanizmów wpływu
przeciwbólowego poświęca się reakcji humoralnej na ból, a szczególnie
ciałom o charakterze polipeptydów, które nazwano endorfinami. Są to
ciała o działaniu przeciwbólowym, powstające między innymi w następst-
wie bodźców bólowych. Nazwa tych ciał wiąże się z faktem wychwytywa-
nia ich głównie przez struktury pnia mózgu i jąder podkorowych;
wychwytują one również działającą silnie przeciwbólowo morfinę, będącą
dla ustroju związkiem zewnątrzpochodnym. Istnieją dowody na po-
wstawanie endorfin w wyniku stymulacji elektrycznej i innych zabiegów
fizykalnych.
Omówione mechanizmy mogą odgrywać rolę w działaniu przeciw-
bólowym prądów diadynamicznych. W zależności od natężenia prądu
stałego i nałożonego nań prądu diadynamicznego można wyróżnić naj-
mniejszą wartość natężenia, przy której występuje odczucie impulsów
elektrycznych, odpowiadającą progowi pobudliwości zakończeń nerwowych,
oraz odczuwane boleśnie natężenie większe, które z kolei odpowiada
progowi odczuwania bólu.
Na ryc. 82 przedstawiono wpływ prądów diadynamicznych na zakoń-
czenia nerwowe, wyróżniając poziom progu pobudliwości, oznaczony
literą a, oraz progu odczuwania bólu, oznaczony literą b. Oczywiście,
obydwa poziomy odpowiadają określonej wartości natężenia prądu stałe-
go z nałożonym na niego prądem diadynamicznym. Przyjmuje się, że strefa
oddziaływania prądów diadynamicznych na zakończenia nerwowe jest
zawarta między dwoma wymienionymi poziomami progowymi. Na oma-
wianej rycinie strefa ta została przedstawiona w postaci zakreskowanego
obszaru. Strefa oddziaływania prądów diadynamicznych może ulec zmia-
nie w wyniku przystosowania się, czyli adaptacji zakończeń nerwowych do
działającego na nie prądu.

219
Ryc. 82. Zakres działania prądów diadynamicznych: a wartość progu pobudliwości,
b — wartość progu bólu (wg Bernarda za Kotlarską).

Przeciwbólowe działanie prądów diadynamicznych wyraża się podwyż-


szeniem progu odczuwania bólu. Jeśli więc jakiś bodziec w określonym
natężeniu powodował ból przed zastosowaniem prądów diadynamicznych,
to zaistniałe pod ich wpływem podwyższenie progu odczuwania bólu czyni
ten bodziec niewystarczającym do wywołania wrażeń bólowych, ponieważ
w tej sytuacji jego natężenie jest niższe od progu odczuwania bólu.
Okresowa zmiana częstotliwości prądu, która występuje w prądach CP
i LP, ma również znaczenie dla podwyższenia progu odczuwania bólu.
Chodzi tutaj o zmniejszenie przystosowania się zakończeń nerwowych do
danej częstotliwości prądu. Stosując na przemian prądy o różnej często-
tliwości uzyskuje się opóźnienie wystąpienia przystosowania, ponieważ
zdolność podwyższania progu bólu przy przepływie prądu jest prawie
specyficzna dla określonej częstotliwości.
Obserwacje leczniczego działania prądów diadynamicznych wykazały,
że okresowa zmiana częstotliwości ma istotne znaczenie, co uwidacznia się
w dobrych wynikach, uzyskiwanych przy stosowaniu prądów CP i LP.
Punktem zaczepienia działania przeciwbólowego prądów diadynamicz-
nych są prawdopodobnie włókna nerwowe. Przypuszcza się również, że
zmiana wrażliwości na dany bodziec zachodzi w ośrodkowym układzie
nerwowym na drodze hamowania. Silnie wyrażone działanie przeciw-
bólowe wykazuje prąd DF o częstotliwości 100 Hz. Powoduje on znaczne
podwyższenie progu odczuwania bólu, co łatwo można stwierdzić w czasie
wykonywania zabiegu przy użyciu tego prądu.
Wpływ na naczynia krwionośne. Prądy diadynamiczne, podobnie jak
inne prądy elektryczne, powodują powstanie w tkankach substancji,
mających właściwość rozszerzania naczyń krwionośnych. Rozszerzenie

220
naczyń jest silniej wyrażone w okolicy elektrody połączonej z ujemnym
biegunem źródła prądu diadynamicznego. Lepsze ukrwienie tkanek ob-
jętych działaniem prądu powoduje zwiększenie ich przewodnictwa elekt-
rycznego, co obserwuje się w czasie wykonywania zabiegu.
Rozszerzenie naczyń krwionośnych, zachodzące pod wpływem prądów
diadynamicznych, jest silniej wyrażone aniżeli w wypadku działania prądu
stałego. W związku z tym mechanizmu rozszerzenia naczyń krwionośnych
przez prądy diadynamiczne nie należy wiązać z wyłącznym wpływem
substancji rozszerzających naczynia. Uważa się, że prądy diadynamiczne
pobudzają włókna nerwowe układu autonomicznego odpowiedzialne za
rozszerzenie naczyń. Wzmożenie aktywności naczynioruchowej, lepsze
ukrwienie tkanek — a tym samym usprawnienie procesów odżywiania
i przemiany materii tkanek — odgrywają istotną rolę w leczeniu wielu
stanów chorobowych, a szczególnie obrzęków pourazowych oraz zaburzeń
ukrwienia obwodowego.
Wpływ na mięśnie szkieletowe. Prąd MF o częstotliwości 50 Hz powoduje
wzmożenie napięcia mięśni, prąd zaś DF o częstotliwości 100 Hz —jego
obniżenie. Naprzemienne stosowanie wymienionych dwóch prądów, które
występuje w prądach CP i LP, powoduje niejako izometryczną „gimnas-
tykę" mięśnia i daje w efekcie jego przekrwienie i obniżenie napięcia.
Opisana właściwość prądów diadynamicznych jest wykorzystywana
w leczeniu zespołów bólowych przebiegających ze wzmożonym napięciem
mięśni. Z tych względów prądy CP i LP są szczególnie przydatne w leczeniu
zespołów bólowych występujących w przebiegu choroby zwyrodnieniowej
stawów kręgosłupa oraz choroby dyskowej.
Do elektrostymulacji, czyli pobudzania do skurczu mięśni szkieleto-
wych, szczególnie przydatne są prądy RS i MM, które składają się z serii
impulsów oddzielonych od siebie przerwami. W czasie oddziaływania
impulsów uzyskuje się skurcz mięśnia, natomiast w czasie przerwy — jego
rozluźnienie. Z tych względów prądy RS i MM są wykorzystywane do
elektrostymulacji mięśni zdrowych lub nieznacznie uszkodzonych, np.
w nieznacznych niedowładach lub w zaniku mięśni z nieczynności.
Stosowanie prądów diadynamicznych w elektrostymulacji mięśni pora-
żonych wiotko jest niecelowe, ponieważ nie mogą one reagować na ten
rodzaj prądów.

221
Aparat do leczenia prądami
diadynamicznymi Diadynamic,
typ DD6*

Jest to aparat elektroniczny, przeznaczony do wytwarzania i leczniczego


stosowania prądów diadynamicznych oraz prądu stałego, zasilany z sieci
50-60 Hz, o typowych wartościach spotykanych napięć. Aparat jest
wykonany w II klasie izolacji, co zapewnia pełne zabezpieczenie osoby
poddanej zabiegowi przed porażeniem prądem z sieci. Widok ogólny
aparatu przedstawia ryc. 83.

Ryc. 83. Aparat do leczenia prądami diadynamicznymi, typ DD6.

W aparacie, oprócz możliwości bezpośredniego i oddzielnego pomiaru


natężenia prądu galwanicznego i diadynamicznego, zastosowano lampę
oscyloskopową do wzrokowej kontroli kształtu i modulacji stosowanych
prądów diadynamicznych. Sterowanie lampy oscyloskopowej odbywa się

* Wyprodukowany przez Zakłady Elektromechaniczne „Ridan" w Warszawie, ul.


Hrubieszowska 9.

222
w sposób, który umożliwia kontrolowanie na ekranie lampy rzeczywistego
kształtu i stosowanego prądu.
Wyposażenie aparatu Diadynamic DD6. W skład wyposażenia tego
wchodzą:
— elektrody płaskie z folii cynowej o różnych rozmiarach,
— typowe elektrody bliźniacze na uchwycie cyrklowym,
— typowe elektrody bliźniacze na uchwycie zwykłym,
— typowe elektrody pojedyncze na uchwycie.
Elektrody typowe są wyposażone w higroskopijne gąbki lateksowe,
które zwilża się przed zabiegiem wodą lub roztworem chlorku sodowego.
Gąbki te spełniają rolę podkładów elektrod. Wyposażenie aparatu przed-
stawia ryc. 84.

Ryc. 84. Typowe elektrody do stosowania prądów diadynamicznych.

223
Aparat do leczenia prądami
diadynamicznymi Stymat S-200

Aparat jest produkowany przez Fabrykę Aparatury Elektromedycznej


w Łodzi. Widok ogólny aparatu przedstawia ryc. 85. Wytwarza on prądy
diadynamiczne oraz prąd stały. Wykonany jest w obudowie metalowej
o wymiarach 520 x 205 x 240 mm. Z obu stron płyty czołowej znajdują się
uchwyty, ułatwiające przemieszczanie aparatu.
Aparat jest zasilany napięciem 220 V, 50 Hz i wykonany w II klasie
ochrony przeciwpożarowej, w związku z czym nie wymaga uziemienia lub
zerowania. Wyposażony jest on w układ zabezpieczenia, przerywający
obwód zasilania w wypadku, gdy natężenie prądu w obwodzie leczniczym
przekroczy dopuszczalną wartość.
W skład wyposażenia wchodzi komplet typowych elektrod, używanych
do zabiegów prądami diadynamicznymi, uchwyty do elektrod, uchwyt

Ryc. 85. Aparat do leczenia prądami diadynamicznymi Stymat S-200.

224
z przerywaczem, elektrody kuliste, taśmy gumowe perforowane oraz
grzybki kontaktowe.
Galwanopalpacja. Cechą odróżniającą aparat Stymat S-200 od innych
aparatów, używanych do leczenia prądami diadynamicznymi, jest wyposa-
żenie go w obwód wytwarzający prąd stały do tzw. galwanopalpacji,
o natężeniu regulowanym w granicach od 0 do 5 mA.
Galwanopalpacją nazywa się test elektrodiagnostyczny, pozwalający
stwierdzić istnienie stanu zapalnego w głębiej położonych tkankach
ustroju. Polega on na drażnieniu prądem stałym obszaru skóry nad
badanym narządem. Wnioskowanie opiera się na podstawie intensywności
przekrwienia oraz wzmożonej pobudliwości receptorów czuciowych skóry,
które to odczyny nie występują normalnie pod wpływem prądu o okreś-
lonym natężeniu.
Galwanopalpacja jest testem pomocniczym w diagnostyce stanów
zapalnych jelita grubego, wyrostka robaczkowego, wątroby, pęcherzyka
żółciowego oraz zatok nosa.
Do badania używa się prądu stałego o natężeniu od dziesiętnych części
do kilku miliamperów. Jako elektrodę diagnostyczną wykorzystuje się
elektrodę kulistą, pokrytą dostatecznie grubą warstwą gazy, lub specjalną
elektrodę pędzelkową. Elektrodę diagnostyczną łączy się z dodatnim
biegunem prądu, płaską zaś elektrodę bierną umocowuje obwodowo wraz
z podkładem zwilżonym wodą. Badanie wykonuje się w ten sposób, że
elektrodą diagnostyczną — po uprzednim zwilżeniu pokrywającej ją gazy
wodą lub roztworem fizjologicznym NaCl — dotyka się szybko różnych
punktów badanego obszaru skóry. W przypadku użycia elektrody pędzel-
kowej wykonuje się ruchy okrężne lub zygzakowate. Skórę poddaje się
działaniu prądu przez kilka minut, odczyn zaś ocenia po upływie 2 - 5
minut od zakończenia pobudzenia. Stopień odczynu ocenia się w zależno-
ści od intensywności przekrwienia oraz przeczulicy skóry w rzucie badane-
go narządu.
Galwanopalpacji nie należy wykonywać w przypadku stanów zapalnych
skóry oraz w razie jej uszkodzenia w okolicy poddawanej badaniu. Z tych
względów mężczyźni nie powinni golić zarostu na dzień przed badaniem
skóry twarzy. Nie wolno również na dzień przed badaniem używać
żadnych kosmetyków.

15 Fizykoterapia 225
Aparat do leczenia prądami
diadynamicznymi i ich modyfikacją
Isodynamic, typ DD8

Jest to aparat elektryczny, produkowany przez Zakłady Elektromechani-


czne „Ridan" w Warszawie. Widok ogólny aparatu przedstawia ryc. 86.
Aparat różni się trzema zasadniczymi cechami od innych aparatów
wytwarzających prądy diadynamiczne, a mianowicie:
1. Zgodnie z podaną przez Bernarda koncepcją aparat umożliwia
stosowanie prądów CP i LP w trzech zakresach czynnościowych:
— prąd MF jest odczuwany silniej niż prąd DF,
— prąd MF jest odczuwany tak samo, jak prąd DF,
— prąd MF jest odczuwany słabiej niż prąd DF.
Efekt ten uzyskuje się dzięki odpowiednio płynnej regulacji amplitudy
prądu DF w granicach 0-25%. Możliwość stosowania wymienionych
wyżej trzech zakresów czynnościowych pozwala wzmagać — w zależności
od wskazań — działanie lecznicze prądów MF lub DF, które jak wiadomo,
są składowymi prądów CP oraz LP.
2. Aparat ma dwa niezależne obwody prądu stałego oraz prądów
diadynamicznych (izodynamicznych), co umożliwia wykorzystanie tylko

Ryc. 86. Aparat Isodynamic DD8.

226
jednego lub dwóch obwodów. W związku z tym jest on wyposażony w dwa
mierniki prądu o zakresach od 0 do 5 mA oraz od 0 do 25 mA. Obydwa
obwody wykorzystuje się przez ułożenie czterech elektrod na obwodzie
okolicy poddawanej działaniu prądów. Odmianą wykorzystania oby-
dwóch obwodów jest tzw. metoda krzyżowa, w której elektrody umiejs-
cawia się w taki sposób, aby prądy płynące przez tkanki w jednym
obwodzie krzyżowały się w miejscu lokalizacji schorzenia z prądami
płynącymi w drugim obwodzie. Należy dążyć, aby linie łączące środki
elektrod były w stosunku do siebie w miarę możliwości prostopadłe,
a wartości natężenia równe.
3. Wytwarzane przez ten aparat prądy diadynamiczne oraz ich modyfi-
kacje stosuje się bez podstawy prądu galwanicznego.

Ryc. 87. Przenośny aparat do leczenia prądami diadynamicznymi lypu Sanomatic SX.

227
Aparat jest wykonany w II klasie izolacji, nie wymaga więc uziemienia
lub zerowania. Wytwarza on również prąd stały, który można stosować
w dwóch odrębnych obwodach zabiegowych.
Wyposażenie aparatu Isodynamic DD8. W skład wyposażenia aparatu
wchodzą typowe elektrody do stosowania prądów diadynamicznych oraz
komplet opasek gumowych i zapinek, jednak w liczbie podwojonej, ze
względu na wyposażenie aparatu w dwa obwody zabiegowe.
Oprócz wymienionych aparatów produkowane są również wersje waliz-
kowe o zasilaniu z sieci lub bateryjnym. Przykładem mogą być różne wersje
aparatu Sanomatic SX* (ryc. 87). Ze względu na niezależność od zasilania
z sieci elektrycznej znajdują one szerokie zastosowanie np. na boisku czy
stadionie — do zwalczania bólu po urazach sportowych.

Metodyka zabiegów

Istnieje wiele sposobów wykonywania zabiegów elektroleczniczych przy


użyciu prądów diadynamicznych, których metodyka jest uzależniona od
rodzaju i umiejscowienia schorzenia. Szczegółowe omówienie nie mieści się
w ramach niniejszego podręcznika. Omówienia wymagają jednak pod-
stawowe zasady obowiązujące przy wykonywaniu tych zabiegów.
Zabiegi elektrolecznicze przy użyciu prądów DD powinny być wykony-
wane z dużą dokładnością przez kwalifikowanego technika fizjoterapii.
Ważną rolę odgrywa dobranie odpowiednich elektrod, wchodzących
w skład wyposażenia każdego aparatu. Elektrody płaskie po uprzednim
podłożeniu pod nie odpowiednio grubych, zwilżonych wodą podkładów
umocowuje się perforowaną taśmą gumową lub opaską elastyczną.
Elektrody specjalnie przystosowane do wykonywania zabiegów przy
użyciu prądów diadynamicznych są wyposażone w gąbki lateksowe
o odpowiedniej higroskopijności, które spełniają rolę podkładów. Wiel-
kość i rodzaj elektrod dobiera się w zależności od okolicy ciała, w której ma
być wykonany zabieg. Niejednokrotnie w czasie zabiegu wskazana jest

* Produkowane przez Zakłady Elektromechaniczne ,,Ridan", Warszawa, ul. Hrubie-


szowska 9.

228
zmiana rodzaju elektrod. W miejscu bolesnym umieszcza się zawsze
elektrodę połączoną z biegunem ujemnym. Elektrodę połączoną z do-
datnim biegunem umieszcza się obwodowo w stosunku do poprzedniej,
jednak w taki sposób, aby przebieg prądu między elektrodami obejmował
sprawę chorobową.
Dobór odpowiednich rodzajów prądów diadynamicznych oraz kolej-
ność ich stosowania są uwarunkowane rodzajem schorzenia. Istnieje
ogólna zasada, zgodnie z którą dobiera się właściwy rodzaj prądu
diadynamicznego. Ogólnie można ją sformułować następująco:
— w celu uzyskania działania przeciwbólowego wykorzystuje się prądy
DF, CP, LP,
— w celu wzmożenia aktywności naczynioruchowej stosuje się prądy
MF i CP, pamiętając jednak, że w zaburzeniach ukrwienia obwodowego,
przebiegających ze stanem skurczowym naczyń, stosuje się prąd DF,
— zmniejszenie napięcia mięśniowego uzyskuje się dzięki stosowaniu
prądów CP i LP,
— do elektrostymulacji mięśni pozostających w stanie zaniku z nieczyn-
ności, np. po długotrwałym opatrunku unieruchamiających, najbardziej
odpowiednie są prądy złożone z serii impulsów, a mianowicie RS i MM,
— w niektórych przypadkach, głównie w leczeniu zespołów bólowych,
przyjęto stosować kolejno prąd DF w czasie 2 minut, następnie MF
w czasie od 30 sekund do 1 minuty i wreszcie CP lub LP przez pozostały
czas zabiegu.
Natężenie prądu stałego, stanowiącego podstawę dla prądu diadynami-
cznego, a także natężenie odpowiedniego prądu diadynamicznego powin-
no odpowiadać omówionej wyżej strefie działania prądów diadynamicz-
nych. Praktycznie oznacza to, że stosowane natężenie nie może wywoływać
uczucia bólu, a jedynie w różnym stopniu wyrażone odczucie prądu. Dla
prądu stałego natężenia nie przekracza zwykle 3 mA. Natężenie prądu
diadynamicznego należy zwiększać płynnie od chwili wyraźnego od-
czuwania go przez chorego. Czas trwania zabiegu wynosi zwykle 2-8
minut. Liczba zabiegów przypadających na jedną serię zależy od rodzaju
zabiegu, schorzenia oraz wyników leczniczych. Zwykle wynosi ona od 6 do
10 zabiegów, wykonywanych codziennie, niekiedy co drugi dzień. W razie
braku zadowalających wyników leczenia albo w celu utrwalenia uzyskanej
poprawy stanu chorobowego wykonuje się po 6-8-dniowej przerwie
następną serię zabiegów. Pełny cykl leczenia ogranicza się zwykle do 2 lub
3 serii zabiegów.

229
Wybrane przykłady metodyki zabiegów
przy użyciu prądów diadynamicznych

Prądy diadynamiczne stosuje się najczęściej w następujących stanach


chorobowych:
Zespoły bólowe w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa.
W zależności od umiejscowienia zespołu bólowego dobiera się odpowied-
nie elektrody.
Szczególnie korzystne wyniki uzyskuje się w leczeniu zespołów bólowych
w przebiegu choroby zwyrodnieniowej szyjnego i lędźwiowego odcinka
kręgosłupa. Elektrody na uchwycie cyrklowym umieszcza się zwykle
przykręgosłupowo. W przypadku użycia elektrod płaskich biegun ujemny
łączy się z elektrodą ułożoną w okolicy danego odcinka kręgosłupa,
a elektrodę połączoną z biegunem dodatnim umocowuje się obwodowo na
przebiegu promieniowania bólu. Stosuje się prąd CP o wartości natężenia
nieco poniżej progu odczuwania bólu na podstawie prądu stałego o natęże-
niu 2 - 3 mA. Przed prądem CP można zastosować najpierw prąd DF (ok.
1 -2 min), a następnie MF (ok. 30 s).
Nerwobóle. Stosuje się odpowiednich wymiarów elektrody na uchwycie
cyrklowym lub elektrody płaskie. Elektrody na uchwycie cyrklowym
umieszcza się w miejscach bolesnych, a elektrody płaskie na przebiegu
promieniowania bólu, z tym że elektrodę połączoną z biegunem ujemnym
umieszcza się w miejscu najbardziej bolesnym.
Na szczególne podkreślenie zasługują wyniki uzyskiwane w leczeniu
nerwobólu nerwu trójdzielnego. Zabieg można wykonać przy użyciu małych
elektrod na uchwycie cyrklowym lub pojedynczym, zachowując odstęp
między elektrodami ok. 2 cm. Elektrodę połączoną z biegunem ujemnym
umieszcza się w miejscu ujścia poszczególnych gałęzi nerwu. Można
również użyć do tego celu elektrodę — półmaskę, pokrywającą swą
powierzchnią całą połowę twarzy. Stosuje się prąd CP na podstawie prądu
galwanicznego.
Bardzo dobre wyniki uzyskuje się również w leczeniu nerwobólu nerwu
kulszowego w przebiegu choroby dyskowej. Metodyka zabiegu nie odbiega
w zasadzie od stosowanej w nerwobólach. W przypadku użycia elektrod na
uchwycie cyrklowym umieszcza się je przykręgosłupowo w okolicy lędź-

230
Ryc. 88. Miejsce ustawienia elekt-
rod: a — na tylnej powierzchni uda
i goleni, b — na tylnej powierzchni
uda.

wiowo-krzyżowej, a następnie w miejscach przedstawionych na ryc. 88.


Stosuje się prądy CP i LP na podstawie prądu stałego.
Zapalenie okołostawowe. Zachęcające wyniki lecznicze uzyskuje się
w zapaleniu okołostawowym stawu ramiennego. Zabieg rozpoczyna się od
stosowania prądu CP przy użyciu dużych płaskich elektrod, umiesz-
czonych nad stawem ramiennym i na ramieniu (ryc. 89), w czasie 4 - 5
minut, a następnie ten sam prąd stosuje się w punktach bolesnych,
przedstawionych na ryc. 90, przy użyciu małych elektrod na uchwycie
pojedynczym, przez ok. 1 min w każdym ustawieniu.
W przypadku współistnienia zmian zwyrodnieniowych w szyjnym odcinku
kręgosłupa można stosować dodatkowo prąd CP lub LP w czasie 3 min,
przy użyciu elektrod na uchwycie cyrklowym, z których jedną układa się
w okolicy kręgosłupa po stronie bolesnej, drugą zaś nad mięśniem

231
Ryc. 89. Ustawienie elektrod w okolicy stawu ramiennego.

Ryc. 90. Miejsce ustawienia elektrod w okolicy stawu ramiennego.

232
naramiennym. Zabiegi można wykonywać również przy użyciu płaskich
elektrod, które umieszcza się bezpośrednio nad stawem ramiennym,
stosując prąd CP w czasie 6-8 min.
Dobre wyniki uzyskuje się również w leczeniu zapalenia okołostawowego
stawu łokciowego, stosując prąd LP w czasie 2 - 3 - 4 min, przy użyciu
elektrod na uchwycie cyrklowym. Elektrodę połączoną z biegunem
ujemnym umieszcza się w miejscu bolesnym, nad nadkłykciem kości
ramiennej.
Choroba zwyrodnieniowa stawów. Przeciwbólowe i przekrwienne działa-
nie prądów diadynamicznych wykorzystuje się w leczeniu choroby zwyrod-
nieniowej stawów. Stosuje się prąd DF i CP lub LP.
Używa się elektrod płaskich lub na uchwycie cyrklowym.
Stany po urazach narządu ruchu. Dobre i pewne wyniki leczenia uzyskuje
się w stanach po rozciągnięciu lub naderwaniu więzadeł stawów. W zależ-
ności od rodzaju stawu dobiera się odpowiednie elektrody. Stosuje się
zwykle prąd CP o natężeniu poniżej progu odczuwania bólu na podstawie
prądu stałego. Niekiedy stosuje się dodatkowo prąd CP w miejscach
bolesnych, używając do tego celu elektrody małej na pojedynczym
uchwycie.
Podobnie wykonuje się zabiegi w stanach po przebytym zwichnięciu,
uszkodzeniu łąkotek stawu kolanowego oraz w innych stanach po urazach
stawów i mięśni.

Wskazania i przeciwwskazania do stosowania


prądów diadynamicznych

Wskazania. Dzięki leczniczemu stosowaniu prądów diadynamicznych


można uzyskać korzystne wyniki w wielu sprawach chorobowych. W tabeli
15 zamieszczono wybrane choroby, w których stosowanie prądów diady-
namicznych umożliwia szybkie uzyskanie wyraźnego skutku leczniczego.
Tabela ta zawiera również dane dotyczące metodyki zabiegów.
Przeciwwskazania do stosowania prądów diadynamicznych są takie
same, jak przeciwwskazania do stosowania prądu elektrycznego w ogóle.
Należy jednak pamiętać, że prądów diadynamicznych nie wolno stosować
na okolicę serca oraz u osób z wszczepionym rozrusznikiem serca.

233
Tabela 15
Wskazania do stosowania prądów diadynamicznych

Obszar zabiegu
Rodzaj Rodzaj Łączny czas
schorzenia Rodzaj elektrod i rodzaj bieguna Natężenie
prądu prądu zabiegu

Zespoły bólowe
w przebiegu cho-
roby zwyrodnie-
niowej stawów
kręgosłupa:
a) bóle okolicy metodyka I przykręgosłupo- CP do progu 2-3 min w
szyjnego odcinka elektrody na wo ( —), pas bólu każdym
kręgosłupa, po- uchwycie cyrk- barkowy ( + ) ustawieniu
tylicy i pasa bar- lowym;
kowego metodyka II szyjny odcinek CP do progu 6-8 min
elektrody płas- kręgosłupa ( - ) , bólu
kie pas barko-
wy ( + )
b) bóle pleców metodyka I przykręgosłu- CP do progu po 2-3 min
i kręgosłupa elektrody płas- powo podłuż- bólu w każdym
kie lub na uch- nie lub po- ustawieniu
wycie cyrklo- przecznie
wym;
metodyka II miejsce bólu CP do progu 6—8 min
elektrody płas- (-) lub bólu
kie LP
c) zespół rwy metodyka I przykręgosłu- CP do progu po 1 min w
kulszowej elektrody duże powo poprzecz- bólu każdym
na uchwycie nie od L3 do S2 ustawieniu
cyrklowym.
elektrody ma- na punkty LP do progu po 2 min
łe na uchwycie Valleix bólu
cyrklowym,
elektrody ma- w innych miejs- CP do progu po 30 s
łe na uchwycie cach bólu lub bólu
pojedynczym; LP
kolejno
metodyka II okolica lędź- DF do progu 2 min
elektrody wiowo-krzyżo- MF bólu 30 s — 1 min
płaskie wa ( —), udo CP 4-6 min
lub goleń kolejno
po stronie scho-
rzenia ( + )

234
cd. tab. 15

Rodzaj Obszar zabiegu


Rodzaj Natężenie Łączny czas
schorzenia Rodzaj elektrod i rodzaj bieguna prądu zabiegu
prądu

Nerwobóle:
a) nerwoból metodyka I przykręgosłu- CP poniżej pro- po 2-3 min
splotu barkowe- elektrody małe powo podłuż- gu bólu w każdym
go na uchwycie nie lub poprze- ustawieniu
cyrklowym; cznie

metodyka II szyjny odcinek DF poniżej pro- 2 min


elektrody kręgosłupa ( - ) , CP gu bólu 4-6 min
płaskie ramię lub przed-
ramię ( + )

b) nerwoból ner- elektrody na kilka ustawień CP poniżej pro- po 1 - 3 min


wu międzyżebro- uchwycie cyr- na przebiegu gu bólu w każdym
wego klowym nerwu ustawieniu

c) nerwoból ner- metodyka I w okolicy ujścia CP poniżej pro- po 1 - 2 min


wu trójdzielnego elektrody gałęzi nerwu gu bólu w każdym
małe na uchwy- trójdzielne- ustawieniu
cie cyrklowym; go ( - )
metodyka II elektroda-pół- CP poniżej pro- 6-8 min
elektroda-pół- maska na twarz gu bólu
maska po stronie scho-
rzenia ( —),
elektroda bier-
na na obwo-
dzie ( + )

d) rwa kulszo- metodyka I przykręgosłu- CP do progu po 1 - 2 min


wa w przebiegu elektrody powo na po- bólu w każdym
choroby dysko- duże na uchwy- ziomie L3 do ustawieniu
wej cie cyrklowym; S2
elektrody małe nad punktami LP do progu po 2 min w
na uchwycie Valleix bólu każdym
cyrklowym; ustawieniu

metodyka II okolica lędź- DF do progu 2 min


elektrody płas- wiowo-krzyżo- MF bólu 30 s - 1 min
kie wa ( —), udo CP 4-6 min
lub goleń Kolejno
po stronie scho-
rzenia ( + )

235
cd. tab. 15

Obszar zabiegu
Rodzaj Rodzaj Natężenie Łączny czas
schorzenia Rodzaj elektrod i rodzaj bieguna prądu zabiegu
prądu

Zespoły naczy-
niowe:
a) choroba Ray- metodyka I na okolicę zwo- DF nieco powy- 2-3 min
nauda. (wczesny elektrody małe ju gwiaździste- żej progu
okres bez owrzo- na uchwycie, go ( - ) odczuwania
dzeń) do progu
bólu
elektrody na grzbietową CP do progu około 2 min
płaskie i dłoniową po- bólu
wierzchnię
dłoni

metodyka II na szyjne zwo- DF nieco powy- 1 —2 min


elektrody je współczulne żej progu
płaskie ( —), na dłonie odczuwania
( )
CP do progu 1 - 2 min
bólu

b) migrena metodyka I na okolicę zwo- DF nieco po- 3 min


elektrody ma- ju szyjnego wyżej progu
łe na uchwycie górnego. odczuwania
cyrklowym, na przebiegu DF nieco powy- 2-3 min
elektrody ma- a. temporalis żej progu
łe na uchwycie superficialis odczuwania
pojedynczym;

metodyka II zwój szyjny DF nieco powy- 1 - 2 min


elektrody małe górny ( - ) , żej progu
na uchwycie okolice przy- odczuwania 1 - 2 min
pojedynczym uszne ( —),
okolice skro- 1 - 2 min
niowe ( —)

c) samorodna metodyka I nad szyjnymi DF nieco powy- 3 min


sinica kończyn elektrody małe zwojami współ- żej progu
na uchwycie po- czulnymi ( —) odczuwania
jedynczym,
elektrody podłużnie na CP nieco powy- 2 - 3 min
płaskie; kończynę żej progu
odczuwania

236
cd. tab. 15
Obszar zabiegu
Rodzaj rodzaj bieguna Rodzaj Łączny czas
Rodzaj elektrod prądu Natężenie
schorzenia prądu zabiegu

metodyka II zwój szyjny DF 3 min


elektrody górny ( - ) ,
płaskie miejscowo na CP nieco powy-
dłonie ( —) żej progu
odczuwania
Zapalenia oko-
łostawowe:
a) zapalenie metodyka I ponad stawem CP poniżej pro- 3-4 min
okołostawowe elektrody płas- ramiennym gu bólu
stawu ramien- kie, ( —), na ra-
nego elektrody małe mieniu ( + ) w
na uchwycie miejscach bo- CP poniżej pro- po 1 min
cyrklowym lesnych ( —) gu bólu
elektrody duże w okolicy od- CP poniżej pro- 3 min
na uchwycie cinka szyjnego lub gu bólu
cyrklowym; kręgosłupa ( - ) , LP
ponad m. na-
ramiennym ( + )
metodyka II ponad stawem CP poniżej pro- 6-8 min
elektrody w miejscu bólu gu bólu
płaskie (-)
b) zapalenia elektrody małe w miejscach bo- LP poniżej pro- 2-4 min
okołostawowe na uchwycie lesnych ( —) gu bólu
stawu łokcio- cyrklowym
wego
Choroba zwyro- elektrody płas- poprzecznie na DF poniżej pro- 6-8 min
dnieniowa sta- kie lub elektro- staw oraz w LP gu bólu
wów dy na uchwycie miejscu boles- lub
cyrklowym nym ( - ) CP
Stany po urazach elektrody płas- poprzecznie na CP poniżej pro- 3 - 5 - 8 min
stawów i mięśni kie lub duże na staw oraz w lub gu bólu
oraz ścięgien uchwycie cyrk- miejscu boles-
lowym nym ( - )
w miejscu bólu LP
(—)

Porażenie obwo- metodyka I na porażone CP nieco powy- po 2 - 3 min

i
dowe nerwu twa- elektrody duże gałązki nerwu żej progu
rzowego na uchwycie i mięśnie mi- odczuwania
cyrklowym miczne (—)

237
cd. tab. 15

Obszar zabiegu Rodzaj Łączny czas


Rodzaj Rodzaj elektrod i rodzaj bieguna Natężenie
schorzenia prądu zabiegu
prądu

metodyka II na porażoną CP nieco powy- 6-8 min


elektroda-pół- połowę twa- żej progu
maska rzy ( - ) odczuwania
Półpasiec metodyka I ustawienie po CP w granicach 3 min; po
elektrody duże obu stronach progu od- upływie
na uchwycie wykwitów czuwania 1 min zmia-
cyrklowym na biegunów
prądu
metodyka II w miejscu bólu CP w granicach 6-8 min
elektrody progu od-
płaskie czuwania
Odmroziny elektrody na dłonie lub CP powyżej 6-8 min
płaskie stopy ( - ) progu od-
czuwania
Obrzęki na tle elektrody na okolicę CP poniżej pro- 4-6 min
zaburzeń odżyw- płaskie obrzęku ( —), gu bólu
czych na zwój gwiaź- DF poniżej pro- 2-4 min
dzisty w wypad- gu bólu
ku kończyn
górnych lub
okolicę lędź-
wiowo-krzyżo-
wą w wypadku
kończyn dol-
nych ( —)
Zanik mięśni małe płyskie ustawienie w RS do wywoła- 6-8-10
z nieczynności elektrody lub miejscach przej- lub nia wyraź- min
elektrody na ścia mięśni w MM nego skur-
uchwycie ścięgno (na czu
obwodzie —)

238
Prądy średniej
częstotliwości

W ostatnich latach w elektroterapii coraz częstsze zastosowanie znajdują


prądy średniej częstotliwości, w granicach 4000-5000 Hz.
Ich wykorzystanie uzasadnione jest:
— słabszym oddziaływaniem na receptory czuciowe skóry, co czyni
zabieg przy ich wykorzystaniu mniej przykrym,
- ograniczonym wpływem elektrochemicznym na tkanki, co wyraża się
również ograniczeniem występowania uszkodzeń elektrolitycznych skóry,
— lepszym przenikaniem tych prądów w głąb tkanki, co związane jest
z pojemnościowym charakterem oporności tkanek, jaką stawiają one
przepływającemu prądowi przemiennemu.
Ze wzoru na oporność pojemnościową:

gdzie:
X,. — oporność pojemnościowa,
— 2nf, tzw. pulsacja (gdzie:/— częstotliwość prądu przemiennego),
C - pojemność elektryczna,

wynika, że oporność pojemnościowa tkanek w przypadku stałej ich


pojemności elektrycznej zmniejsza się w miarę zwiększania częstotliwości
prądu.
W praktyce stosuje się zwykle prądy średniej częstotliwości modulowane
w amplitudzie w dwojaki sposób, a mianowicie unipolarnie i bipolarnie
(ryc. 91). Częstotliwość modulacji waha się w granicach 0-150 Hz. Na
tkanki zatem oddziałują serie impulsów o małej częstotliwości, ufor-
mowane z prądu średniej częstotliwości. Z tego powodu wskazania do
stosowania modulowanych prądów średniej częstotliwości są zbliżone do
obowiązujących w terapii prądami małej częstotliwości. Modulacji prądów
średniej częstotliwości dokonuje się elektronicznie lub przez interferencję
w tkankach dwóch prądów średniej częstotliwości płynących w odrębnych
obwodach.

239
Ryc. 91. Prąd średniej częstotliwo-
ści modulowany: a — unipolarnie,
b — bipolarnie.

Prądy interferencyjne
(zwane również prądami Nemeca)

Są to prądy średniej częstotliwości modulowane w amplitudzie z małą


częstotliwością. Powstają w wyniku interferencji w tkankach dwóch
prądów przemiennych średniej częstotliwości o przebiegu sinusoidalnym,
których częstotliwości mało różnią się od siebie. W lecznictwie wykorzys-
tuje się prądy ok. 4000 Hz, np. 3900 i 4000 Hz lub 4000 i 4100 Hz.

Ryc. 92. Interferencja dwóch prądów: różnice częstotliwości 100 Hz, i 1 , i 2 — amplitudy
natężenia prądu.

240
Interferencję uzyskuje się przez zastosowanie dwóch niezależnych ob-
wodów zabiegowych, przy użyciu dwóch par elektrod umiejscowionych
w taki sposób, aby interferencja zachodziła w głębi tkanek, w okolicy
umiejscowienia procesu chorobowego.
Powstawanie prądów interferencyjnych można wytłumaczyć przykła-
dem znanego z akustyki zjawiska dudnienia, w którym w wyniku
nakładania się dwóch drgań harmonicznych powstaje drganie wypadkowe
(ryc. 92). Zjawisko dudnienia jest spowodowane tym, że w pewnych
momentach drgania są w fazie (amplitudy dodają się), w innych zaś
w przeciwfazie (amplitudy odejmują się).
Jeżeli drgania harmoniczne mają taką samą amplitudę, to w wyniku
interferencji powstaje drganie, w przybliżeniu również harmoniczne,
którego amplituda zmienia się od podwójnej wartości amplitudy drgania
składowego do zera, z częstotliwością wynikającą ze wzoru:

d = f1 - f2
gdzie:
d — częstotliwość drgania wypadkowego,
f1, f2 — częstotliwości drgań składowych.

W wyniku interferencji w głębi tkanek powstaje elektryczny bodziec


leczniczy, którego częstość występowania mieści się w granicach małej
częstotliwości. Bodziec ten, nazywany inaczej wektorem interferencji,
wykazuje bardzo złożoną strukturę przestrzenną. Jest ona uwarunkowana
nie tylko skomplikowanym charakterem interferencji, ale również innymi
czynnikami, jak np. warstwowe ułożenie tkanek o różnych właściwościach
elektrycznych, zależnych od rodzaju tkanki i wpływu interferencyjnego
bodźca elektrycznego na stan funkcjonalny ich naczyń krwionośnych.
Rozkład przestrzenny omawianego bodźca elektrycznego jest również
uwarunkowany sposobem aplikacji składowych prądów średniej częstot-
liwości, który może być statyczny i dynamiczny. Wyróżnia się zatem
statyczne i dynamiczne interferencyjne pole elektryczne. Teoretyczne
rozważenie obydwóch rodzajów pola interferencyjnego, aczkolwiek znacz-
nie uproszczone w stosunku do występujących rzeczywiście w tkankach,
jest jednak bardzo przydatne w praktyce wykonywania zabiegów.
Statyczne interferencyjne pole elektryczne. Przykład tego rodzaju pola
przedstawiono na ryc. 93. Jest to pole powstałe w warunkach wyidealizo-
wanych, nie występujących w rzeczywistości. Założono bowiem, że po-

16 Fizykoterapia 241
wstaje ono w ośrodku o jednorodnych właściwościach elektrycznych
w wyniku przepływu prądów składowych między dwoma parami elektrod
punktowych, usytuowanych w taki sposób, że łączące je linie krzyżują się
pod kątem 90°.
W takich warunkach prąd płynący w tkankach między elektrodami jest
kombinacją prądu przewodzenia oraz prądów przemieszczania. Prąd
przewodzenia można w danym przypadku pominąć i wówczas można
omawiane pole traktować jako powoli zmienne pole elektryczne, w którym
rozkład potencjału jest w przybliżeniu taki sam, jak w polu elektrostatycz-

Obwód II

Obwód I Obwód I

Obwód II

Ryc. 93. Statyczne interferencyjne pole elektryczne: g1, g2 —kierunki między elektrodami,
1 do 11 — linie ekwipotencjalne, P1 do P6 — kierunki pola interferencyjnego (wg
Hansjurgensa).

242
nym. Przedstawione na rycinie 93 linie okrężne oznaczone 1...11, są
liniami ograniczającymi powierzchnie ekwipotencjalne, czyli powierzchnie
o różnym potencjale. Dwie proste między elektrodami, oznaczone g1 oraz
g2, przecinające się pod kątem 90°, wyznaczają kierunki między elektro-
dami obwodu I oraz obwodu II. W polu uwidoczniono punkty oznaczone
P1... P6, które połączone prostymi oznaczonymi strzałkami wyznaczają
odpowiednie kierunki. Na kierunku g1 oraz g2 interferencja nie występuje.
Maksymalna 100% interferencja występuje na kierunkach wyznaczonych
przez punkty P1, P3 oraz P2, P4, a przebiegających pod kątem 45°
w stosunku do osi łączących elektrody g1 oraz g2. W innych punktach, np.
P5 oraz P6, które nie leżą na tych samych kierunkach, interferencja jest
mniejsza. Przy równych zatem częstotliwościach i natężeniu prądów
płynących w obydwóch obwodach zabiegowych kierunki maksymalnej
wartości amplitudy prądu interferencyjnego (inaczej wektora interferencji)
wyznaczają dwusieczne kątów utworzonych przez linie łączące środki
elektrod zabiegowych.
Jeśli zamiast idealnych elektrod punktowych przyjąć elektrody płaskie
i rozważyć pole zawarte między nimi, to można sobie wyobrazić kierunki
interferencji usytuowane w przestrzeni.
Dynamiczne pole interferencyjne. Sposób wytwarzania w tkankach tego
rodzaju pola elektrycznego może być dwojaki. Pierwszy polega na
zamianie pola interferencyjnego na dynamiczne przez ciągłą zmianę
położenia elektrod. Jest to jednak bardzo trudne, ze względu na koniecz-
ność utrzymania właściwego kontaktu ze skórą w czasie całego zabiegu.
Połowiczne rozwiązanie stanowi tzw. kinetyczna metoda stosowania
prądów interferencyjnych, zwana również elektrokinezyterapią, w której
jedna z każdej pary elektrod jest w postaci elektrody — rękawicy,
umożliwiającej przesuwanie jej po powierzchni skóry w danej okolicy ciała.
Drugi sposób opiera się na oddziaływaniu na rozkład potencjałów
elektrycznego pola interferencyjnego. Problem ten rozwiązuje się technicz-
nie w ten sposób, że natężenie prądów na elektrodach zmienia się
przeciwstawnie, tak aby ogólna wartość natężenia nie ulegała zmianie,
a tym samym nie wywoływała niepożądanych sensacji czuciowych. Tak
więc do elektrod zostaje doprowadzony prąd modulowany w amplitudzie,
przy czym głębokość modulacji waha się od 30 do 50%. W efekcie
w tkankach powstaje wysoce złożone elektrycznie pole interferencyjne,
w którym zmienia się rytmicznie wartość wektora interferencji, co przed-
stawiono w postaci wektorów na ryc. 94, a przebieg modulacji na ryc. 95.

16* 243
Ryc. 94. Wektorowy model dynamicznego pola interferencyjnego w czasie t1 oraz t2 (wg
Hansjurgensa).

Ryc. 95. Modulacja prądu interferencyjnego w polu dynamicznym: 1 — rytmiczna zmiana


wektora interferencji, 2 — prąd średniej częstotliwości, 3 — obwiednia o małej częstotliwości
(wg Hansjurgensa).

Podstawowa różnica w działaniu statycznego i dynamicznego pola


interferencyjnego polega na tym, że jeśli w polu statycznym „uprzywilejo-
wane" kierunki stuprocentowej interferencji są stałe, to w polu dynamicz-
nym są one zmienne. W związku z tym większa objętość tkanek zawartych
między elektrodami podlega oddziaływaniu w miarę intensywnego zmien-
nego bodźca elektrycznego.
Prądy interferencyjne są w istocie przemiennymi prądami średniej
częstotliwości, modulowanymi sinusoidalnie z małą częstotliwością, a za-

244
tem ich działanie na ustrój jest analogiczne i wywołuje efekty istotne ze
względów terapeutycznych, a mianowicie:
— działanie przeciwbólowe, będące wynikiem podwyższenia progu
bólu,
— pobudzenie do skurczu mięśni szkieletowych,
- rozszerzenie naczyń krwionośnych, a w związku z tym usprawnienie
krążenia obwodowego,
— wpływ na autonomiczny układ nerwowy,
— usprawnienie procesów odżywczych i przemiany materii tkanek.
Do dodatnich stron omawianej metody należy zaliczyć:
— wytworzenie w głębi struktur tkankowych czynnego biologicznie
bodźca elektrycznego małej częstotliwości, zwykle w granicach 0-100 Hz,
— możliwość celowego oddziaływania prądów przy właściwym ułoże-
niu elektrod,
— oddziaływanie na duże objętości tkanek.
Jako zasadę przyjąć można, że w warunkach statycznego działania, to
znaczy nie zmieniającej się w czasie częstotliwości, prąd 100 Hz wywołuje
silnie wyrażony efekt przeciwbólowy, zaś prąd 50 Hz intensywnie pobudza
do skurczu mięśnie szkieletowe.
Stosowany w sposób dynamiczny prąd interferencyjny, którego częstot-
liwość zmienia się rytmicznie, zgodnie z przyjętymi poglądami, działa
następująco, w zależności od zakresu zmiany częstotliwości:
0-10 Hz - wywołuje skurcze mięśni szkieletowych,
25-50 Hz — intensywnie pobudza mięśnie do skurczu i usprawnia
krążenie obwodowe,
50-100 Hz — wywołuje efekt przeciwbólowy i usprawnia procesy od-
żywcze tkanek,
90-100 Hz powoduje efekt przeciwbólowy oraz zmniejsza napięcie
współczulnego układu nerwowego,
0-100 Hz — ze względu na znaczną zmianę przestrzenną wektora
maksymalnej interferencji, sumuje niejako efekty działa-
nia wymienionych częstotliwości, które sprowadzają się
do efektu przeciwbólowego, przekrwienia tkanek, uspra-
wnienia krążenia chłonki oraz usprawnienia procesów
odżywczych i przemiany materii.

Wskazania do stosowania prądów interferencyjnych, ogólnie rzecz


biorąc, nie odbiegają od przyjętych w terapii prądami małej częstotliwości.

245
Dotyczy to zarówno rodzaju prądów, ich natężenia, powierzchni elektrod
zabiegowych oraz czasu trwania i liczby zabiegów w serii.
Szczegółowe omówienie metodyki zabiegów przy użyciu prądów inter-
ferencyjnych nie mieści się w ramach niniejszego podręcznika.
Przy stosowaniu prądów interferencyjnych obowiązuje przestrzeganie
następujących zasad:
Prądów interferencyjnych nie wolno stosować w okolicy serca oraz
w okolicy klatki piersiowej i kończyn górnych u osób z wszczepionym
rozrusznikiem serca.
Elektrody zabiegowe muszą być tak umieszczone na skórze chorego, aby
linie łączące środki każdej z dwóch par elektrod krzyżowały się w okolicy
umiejscowienia procesu chorobowego.
Przy dawkowaniu natężenia prądu interferencyjnego uwzględnić należy
osobniczą wrażliwość chorego, tak aby wyraźnie odczuwał on stosowany
prąd.
Częstotliwość i rodzaj zastosowanego prądu interferencyjnego zależą od
rodzaju choroby i metodyki zabiegu.
Czas trwania zabiegu wynosi zwykle 6-10 min, maksymalnie 15 min,
a wyjątkowo 30 min.
Stosuje się je zwykle codziennie, unikając dłuższych przerw. Między
dwiema lub trzema seriami zabiegów stosuje się 6-8-dniowe przerwy.

Aparat do terapii prądami


interferencyjnymi Interdyn ID 99*

Jest to nowoczesny przenośny aparat elektroniczny (ryc. 96) skonstruowa-


ny w postaci modułów, techniką obwodów scalonych. Może być zasilony
napięciem 110 V, 127 V oraz 220 V, 50 Hz. Zbudowany jest w II klasie
ochrony przed porażeniem. Wymiary aparatu wynoszą 490 x 200 x 290
mm, zaś jego masa — 13,5 kg.

* Produkowany przez Spółdzielnię Rzemieślniczą Specjalistyczną Elektryków. War-


szawa, ul. Grójecka 128.

246
Aparat wytwarza następujące prądy:
- prąd interferencyjny o stałej, regulowanej ręcznie, częstotliwości
w zakresie 0-100 Hz,
- prąd interferencyjny o częstotliwości zmieniającej się rytmicznie
— w sposób automatyczny — w zakresach 0-10 Hz, 25-50 Hz, 50-100
Hz, 90-100 Hz oraz 0-100 Hz.

Ryc. 96. Aparat do terapii prądami interferencyjnymi Interdyn ID-99.

Okres powtarzania zmiany częstotliwości w danym zakresie wynosi ok.


15 s. Natężenie prądu w obydwóch obwodach jest mierzone w sposób
ciągły w zakresie 0-40 mA przy oporności 500 Specjalne urządzenie
umożliwia wyrównanie natężenia prądu w obwodach zabiegowych.
Aparat jest wyposażony we wskaźnik cyfrowy częstotliwości interferen-
cji, skuteczne zabezpieczenia przed przypadkowym załączeniem źródeł
prądów do obwodów zabiegowych oraz przycisk Stop, umożliwiający
przerwanie zabiegu i kasowanie wyłącznika czasowego. Warto dodać, że
wyłącznik czasowy może odmierzać czas zabiegu w przedziale od 1 min 45 s
do 31 min 45 s i jest wyposażony w pamięć sterującą układ zabezpieczenia
przed przypadkowym załączeniem obwodów zabiegowych do źródeł
prądów.
W aparacie znajduje się również układ zwiększający automatycznie
natężenie prądu w obwodach zabiegowych o ok. 15% w miarę zwiększania
się częstotliwości prądu przy zmianach od 0 do 100 Hz. Jest to uzasadnione
faktem zmniejszania się wrażliwości na prąd impulsowy w miarę zwięk-
szania się jego częstotliwości.

247
Aparat do terapii prądami
interferencyjnymi Stymat S-300*

Jest to również nowoczesny, przenośny aparat elektroniczny (ryc. 97),


zbudowany techniką obwodów drukowanych, w II klasie ochrony przed
porażeniem. Jest on zasilany napięciem 220 V, 50 Hz. Podstawowa
częstotliwość pracy wynosi ok. 4000 Hz. Wymiary aparatu i jego masa
zbliżone są do stymulatorów wersji Stymat. Zakres regulacji natężenia
prądów wyjściowych wynosi 0-60 mA przy oporności 500 Aparat
wytwarza prądy interferencyjne o częstotliwości zmieniającej się rytmicznie
w sposób automatyczny w zakresach: 0 10 Hz, 0-100 Hz oraz 90-100
Hz. Okres powtarzania zmiany częstotliwości wynosi 30 s.

Ryc. 97. Aparat do terapii prądami interferencyjnymi Stymat S-300.

Wartość chwilowa różnicy częstotliwości prądów wyjściowych jest


sygnalizowana przez wskaźnik, zbudowany z diod elektroluminescencyj-
nych. Alternatywnym rodzajem wykorzystania aparatu jest ustawienie
ręczne stałej częstotliwości prądów wyjściowych. Cechą charakterystyczną
omawianego aparatu jest możliwość stosowania prądów wyjściowych
w postaci modulowanej lub niemodulowanej w amplitudzie. Obwiednia
modulacji, która odbywa się w przeciwfazie w czasie 10 s, ma przebieg

Produkowany przez Fabrykę Aparatury Elektromedycznej w Łodzi, ul. Szparagowa 2.

248
trójkątny. Głębokość modulacji amplitudy prądu jest równa lub większa
od 30%.
Właściwą wartość częstotliwości obydwu prądów wyjściowych zapew-
nia układ kalibracji.

Prądy stereointerferencyjne

Obecnie wprowadza się do elektrolecznictwa prądy stereointerferencyjne,


a ściślej mówiąc prądy interferencyjne stereodynamiczne. Powstają one
w wyniku interferencji w tkankach prądów średniej częstotliwości ok.
5 kHz, stosowanych w trzech niezależnych obwodach zabiegowych.
Podobnie jak w wypadku prądów interferencyjnych, elektrody umieszcza
się w taki sposób, aby linie łączące środki odpowiadających sobie par
elektrod krzyżowały się w miejscu lokalizacji sprawy chorobowej. Wpro-
wadzenie trzeciego kierunku przepływu prądu stwarza jeszcze jedną,
trzecią płaszczyznę działania biologicznego. W efekcie uzyskuje się prze-

Ryc. 98. Oscylogram prądu stereointerferencyjnego (wg Thoma).

249
strzenne i wielomiejscowe oddziaływanie wektora interferencji, co zwięk-
sza jego wpływ na tkanki pozostające między elektrodami. Jest oczywiste,
że w obszarze tym powstaje wysoce złożone, dynamiczne pole interferen-
cyjne. Zmianę dynamiki natężenia prądu stereointerferencyjnego przed-
stawiono na ryc. 98.
Prądy stereointerferencyjne stosuje się z powodzeniem w leczeniu
schorzeń narządów ruchu, głównie pochodzenia urazowego i zwyrod-
nieniowego, przebiegających z bólem.
Właściwości tych prądów wykorzystuje się również w postępowaniu
leczniczym, mającym na celu usprawnienie procesów odżywczych i prze-
miany materii tkanek.

Modulowane prądy średniej


częstotliwości

Są to najczęściej sinusoidalnie modulowane w amplitudzie oraz modulo-


wane w częstotliwości sinusoidalne prądy przemienne, zwykle o często-
tliwości 5000 Hz. Modulacja amplitudy prądu odbywa się z małą często-
tliwością, zwykle od 0 do 500 Hz. Są one stosowane przy wykorzystaniu
jednego obwodu, a zatem jednej pary elektrod. W terapii wykorzystuje się
głównie ich wpływ przeciwbólowy i przekrwienny oraz oddziaływanie na
normalnie unerwione mięśnie szkieletowe, wywołujące ich skurcz tężcowy.
Działają one również pobudzająco na mięśnie gładkie. Wskazania do ich
stosowania nie odbiegają od obowiązujących w terapii prądami małej
częstotliwości.
Istnieje wiele aparatów do terapii modulowanymi prądami średniej
częstotliwości.
Jako przykład wymienić można aparaty do leczenia prądami średniej
częstotliwości typu Amplipuls (ryc. 99), które były produkowane w Związ-
ku Radzieckim. Aparaty te wytwarzają sinusoidalny prąd przemienny
o częstotliwości 5000 Hz, modulowany sinusoidalnie w amplitudzie
w sposób bipolarny oraz modulowany w częstotliwości. Wytwarzane
prądy można podzielić następująco:
- prąd średniej częstotliwości 5000 Hz, modulowany w amplitudzie
unipolarnie lub bipolarnie z częstotliwością 10-150 Hz,

250
Ryc. 99. Aparat Amplipuls 3T.

Należy dodać, że niektóre aparaty wytwarzają prądy średniej często-


tliwości modulowane w amplitudzie, częstotliwości i czasie analogicznie do
prądów diadynamicznych. Oczywiście wskazania do stosowania tych
prądów są takie same, jak do prądów diadynamicznych.

251
Aparaty do elektroterapii skojarzonej
z oddziaływaniem mechanicznym

Wiele aparatów produkcji krajowej i zagranicznej jest przystosowanych do


współdziałania z urządzeniami do mechanicznego oddziaływania na
tkanki, jak np. masaż pneumatyczny lub ultradźwięki.

Zestaw do terapii skojarzonej —


ultradźwiękami i prądami impulsowymi
małej częstotliwości, typ DS-200*

W skład zestawu (ryc. 100) wchodzą specjalnie przystosowane do tego celu


aparaty, a mianowicie:
- aparat do terapii prądami małej częstotliwości Stymat S-210 a,
- aparat do terapii ultradźwiękami Ultraton D-200.
Zasada działania polega na tym, że tkanki jednocześnie zostają poddane
działaniu ultradźwięków i określonego prądu małej częstotliwości. Dzięki
specjalnemu sprzężeniu elektrycznemu aparatów, rolę jednej z elektrod
zamykających obwód leczniczy spełnia metalowa część elementu drgające-
go głowicy ultradźwiękowej. Dlatego jako substancji sprzęgającej używa
się żelu elektrolitycznego, zwiększającego przewodnictwo elektryczne.
Drugą elektrodę umieszcza się na skórze w sposób przyjęty w zabiegach
elektroleczniczych. Wskazania i przeciwwskazania nie odbiegają od przy-
jętych do stosowania ultradźwięków i prądów impulsowych małej często-
tliwości.

* Produkowany przez Fabrykę Aparatury Elektromedycznej, Łódź, ul. Szparagowa 2.

252
Ryc. 100. Zestaw DS-200 do terapii skojarzonej ultradźwiękami i prądami impulsowymi
małej częstotliwości.

Intervac typ IV-01*

Jest to aparat do terapii impulsami pneumatycznymi oraz prądami małej


i średniej częstotliwości, zasilany prądem 220 V, 50 Hz. Masaż pulsującą
falą podciśnieniową uzyskuje się dzięki elektrodom gumowym o specjalnej
konstrukcji w kształcie czaszy. Wpływ podciśnieniowej fali pneumatycznej
na tkanki zwiększa się przez kojarzenie jej z prądami małej lub średniej
częstotliwości, które oddziałują na tkanki przez elektrody wbudowane
w czasze podciśnieniowe. Aparat Intervac IV-01 (ryc. 101), dzięki pompie
próżniowej wytwarza niedociśnienie, które przez przewody powietrzne

* Produkowany przez Spółdzielnię Rzemieślniczą Specjalistyczną Elektryków, War-


szawa, ul. Grójecka 128.

253
podane jest na cztery wyjścia ssące. Wyjścia te, przez kable powietrzno-
-elektryczne, łączy się z próżniowymi elektrodami o kształcie czaszy.
Elektrody te po przyłożeniu do ciała chorego tworzą zamknięty układ
pneumatyczny. Do wytwarzania fali podciśnienia, o częstotliwości 15, 30
oraz 60 pulsacji na min, służy pulsator sterowany elektrycznie. Niedociś-
nienie regulowane w granicach od —0,02 do —0,07 kG/cm2 ± 10% może
być stosowane w sposób ciągły lub impulsowy. Aparat jest przystosowany
do współdziałania z aparatami do terapii prądami małej częstotliwości
(Stymat S-210, Diadynamic DD6, Isodynamic DD8, Sanomatic SX) oraz
do terapii prądami średniej częstotliwości (Interdyn ID 79 oraz Interdyn
ID 99). Jest on zbudowany w II klasie ochrony przed porażeniem.
Wymiary aparatu wynoszą 490 x 200 x 290 mm, a masa 15 kg.
Wskazania do stosowania skojarzonej terapii masażem pneumatycznym
i prądem małej częstotliwości są analogiczne do przyjętych w stosowaniu
leczniczym wymienionych prądów. Przeciwwskazania są również takie
same, pamiętać jednak należy, że ze względu na działanie mechaniczne
bezwzględne przeciwwskazanie stanowią ostre stany zapalne oraz skłon-

Ryc. 101. Aparat lntcrvac typ IV-0l.

254
Ryc. 102. Aparat Intervac IF-01.

ność do krwawień. Postęp w omawianym rodzaju terapii stanowi wielo-


funkcyjne urządzenie Intervac IF-02 (ryc. 102), przeznaczone do masażu
elektrodami pneumatycznymi, leczenia prądami interferencyjnymi lub
prądem galwanicznym, jak również postępowania, w którym kojarzy się
działanie prądu galwanicznego, czy prądów interferencyjnych, z masażem
elektrodami podciśnieniowymi. Przy użyciu wymienionego aparatu można
stosować masaż ciśnieniowy, regulowany w zakresie od —0,02 do —0,07
kG/cm2 i częstotliwości pulsacji 15, 30 i 60 imp/min. Prądy interferencyjne
można stosować w sposób regulowany w czterech zakresach:
0 Hz 10 Hz 0 Hz
25 Hz — 50 Hz - 25 Hz
50 Hz 100 Hz - 25 Hz
90 Hz 100 Hz - 90 Hz

o czasie powtarzania równym 15 s i natężeniu prądu interferencyjnego


regulowanego płynnie od 0 do 40 mA.

255
Zasady postępowania w wypadku
porażenia prądem elektrycznym
i zasady bezpiecznej obsługi
urządzeń elektroleczniczych

W placówkach lecznictwa fizykalnego, wyposażonych w liczne aparaty


elektroterapeutyczne, może nastąpić wypadek porażenia prądem elekt-
rycznym. Występuje ono wówczas, gdy ciało ludzkie zamknie obwód
prądu elektrycznego o dostatecznie dużym napięciu i natężeniu. Sytuacja
taka może zaistnieć w przypadku bezpośredniego kontaktu człowieka
z siecią elektryczną lub w następstwie zetknięcia z ciałem przewodzącym
prąd, a nie należącym do sieci elektrycznej. Porażeniu może ulec zarówno
personel obsługujący urządzenie, jak również chory poddany zabiegowi
elektroleczniczemu.
Wypadek porażenia powstaje najczęściej w wyniku:
— złego stanu technicznego urządzenia elektrycznego, zwykle w następ-
stwie jego zużycia lub niedbałej konserwacji czy naprawy, co prowadzi do
pojawienia się napięcia na metalowych częściach konstrukcyjnych i obudo-
wie,
- nieprzestrzegania przepisów bezpieczeństwa pracy.
Należy pamiętać, że porażenie prądem elektrycznym nie jest jedynym
zagrożeniem występującym w czasie eksploatacji urządzeń elektrycznych,
bowiem może wystąpić również niebezpieczeństwo pożaru i wybuchu.
W związku z powyższym urządzenia elektroterapeutyczne i elektrodiag-
nostyczne muszą spełniać warunki określone odpowiednimi przepisami
(Polska Norma — PN-77). Sposób zatem ochrony przed porażeniem
zależy od następujących okoliczności:
1. Warunków pracy urządzenia elektrycznego i sposobu jego obsługi.
2. Cech konstrukcyjnych, które dzieli się na klasy ochronności. W urzą-
dzeniach elektroterapeutycznych i elektrodiagnostycznych wymagana jest
II klasa ochronności, w której wszystkie dostępne części przewodzące
powierzchni zewnętrznych są oddzielone od przewodzących części obwodu
elektrycznego izolacją podwójną lub izolacją wzmocnioną. Izolacja po-
dwójna składa się z izolacji roboczej oraz niezależnej od niej izolacji
dodatkowej. Przez izolację wzmocnioną rozumie się taki rodzaj ulepszonej
izolacji roboczej, której właściwości mechaniczne i elektryczne pozwalają

256
na uznanie jej za co najmniej równoważną izolacji podwójnej. Urządzenia
II klasy ochronności przeciwporażeniowej nie wymagają zerowania czy
uziemienia.
W urządzeniach elektroleczniczych, ze względu na bezpieczeństwo
chorego, stosuje się wiele elektroleczniczych przeciwporażeniowych zabez-
pieczeń dodatkowych.
Na skutki porażenia człowieka prądem elektrycznym wpływa wiele
czynników, a mianowicie:
— napięcie, którego wartość do 65 V jest uważana za bezpieczną;
doświadczenie uczy, że przy rażeniu prądem o napięciu 1000 V oddziałują
wpływy elektryczne, podczas gdy przy wyższych napięciach zasadnicze jest
oddziaływanie cieplne, powodujące rozległe uszkodzenia tkanek,
— częstotliwość prądu — prąd sieciowy 220 V, 50 Hz jest bardzo
niebezpieczny; przyjmuje się, że skutki jego działania są kilkakrotnie
niebezpieczniejsze od wywołanych prądem stałym o tym samym napię-
ciu,
— natężenie, które zależy od oporu skóry i innych tkanek; praktycznie
opór skóry i tkanek przy wyższych napięciach nie stanowi przeszkody
w przepływie prądu,
- czas trwania przepływu prądu, który przy niskich napięciach wynosi
kilka sekund lub dłużej - - ze względu na występujący skurcz mięśni,
utrudniający odłączenie od prądu,
- droga przepływu prądu — najniebezpieczniejszy jest przepływ podłuż-
ny, np. ręka-noga; przepływ poprzeczny jest mniej niebezpieczny,
— gęstość prądu — punktowe przejście prądu ze względu na jego wielką
gęstość powoduje głębokie uszkodzenie skóry; przy niskich napięciach
duże gęstości są szczególnie niebezpieczne dla serca; prądy wysokiego
napięcia o dużej gęstości powodują ciężkie uszkodzenia cieplne.
W wypadku zaistnienia porażenia prądem, postępowanie osoby udziela-
jącej pomocy musi być zdecydowane i właściwe. Pierwszą i najważniejszą
czynnością jest wyłączenie prądu. W warunkach zakładu lecznictwa
fizykalnego, w wypadku porażenia powstałego w wyniku zetknięcia
z obudową aparatu, jest to łatwe do wykonania, wystarczy bowiem
odłączyć urządzenie od sieci. Jeśli okoliczności nie pozwalają wyłączyć
prądu, to należy rażoną osobę usunąć spod jego wpływu. W takim jednak
wypadku należy zachować wszelkie możliwe środki ostrożności, mające na
celu jak najlepsze odizolowanie osoby ratującej od ziemi i osoby ratowanej.
Ręce powinny być izolowane suchymi gumowymi rękawicami.

17 Fizykoterapia 257
Po odłączeniu ofiary wypadku od prądu należy bezzwłocznie przystąpić
do sztucznego oddychania metodą usta-usta, usta-nos lub za pomocą
maski z workiem oraz do pośredniego masażu serca, polecając jednocześ-
nie osobom trzecim natychmiastowe wezwanie lekarza. Sztuczne od-
dychanie należy kontynuować do jego przybycia.
Do podstawowych warunków bezpieczeństwa pracy przy obsłudze urzą-
dzeń elektroleczniczych należy zaliczyć:
1. Prawidłową konstrukcję aparatów i ich dostosowanie do warunków
występujących w miejscu pracy. Szczególnie dobitnie należy w tym miejscu
podkreślić konieczność dostatecznie odległego sytuowania aparatów elekt-
roleczniczych od instalacji wodno-kanalizacyjnych oraz instalacji central-
nego ogrzewania, w celu wykluczenia możliwości porażenia osoby ob-
sługującej, w wypadku jednoczesnego dotknięcia pozostającej pod napię-
ciem obudowy aparatu i przewodu instalacji wodnej. Warto również
pamiętać, aby aparatów elektromedycznych nie ustawiać zbyt blisko
siebie.
2. Utrzymywanie urządzeń sieciowych i aparatury w dobrym stanie
technicznym. Chodzi tu o okresowe przeglądy oraz naprawy dokonywane
przez fachowy personel techniczny.
3. Właściwą obsługę przez wykwalifikowanych pracowników medycz-
nych.
Do wymienionych warunków bezpieczeństwa dodać należy środki
organizacyjne, takie jak: obowiązek szkolenia na stanowisku pracy
w zakresie bezpieczeństwa oraz właściwej obsługi danego urządzenia,
zapewnienie sprzętu ochronnego oraz w razie potrzeby umieszczenie
ostrzeżeń wizualnych.
Odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa pracy w placówce elektro-
terapii ponosi jej kierownik. Niezależnie od tego każda z osób kierujących
zespołem ludzi ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa pracy na
danym odcinku. Dotyczy to zarówno organizacji bezpieczeństwa pracy,
jak i okresowych przeglądów technicznych aparatury i sieci elektrycznej,
dokonywanych przez kwalifikowany personel techniczny.
Elektrodiagnostyka

Elektrodiagnostyka jest dziedziną postępowania lekarskiego obejmującą


metody badania pobudliwości nerwów i mięśni przy użyciu prądu stałego
i prądów impulsowych. Celem elektrodiagnostyki jest wykazanie zmian
pobudliwości, zachodzących w układzie nerwowo-mięśniowym w stanach
chorobowych.

Metody stosowane
w elektrodiagnostyce układu
nerwowo-mięśniowego

Wszystkie metody stosowane w elektrodiagnostyce układu nerwo-


wo-mięśniowego polegają na pobudzeniu mięśni lub nerwów odpowied-
nim rodzajem prądu. Można je podzielić na metody jakościowe i metody
ilościowe.
Metody jakościowe polegają na obserwacji rodzaju siły skurczu mięśnia
w odpowiedzi na określony impuls elektryczny.
Metody ilościowe oparte są na ilościowym określaniu wielkości fizycz-
nych, które stanowią miarę pobudliwości mięśnia.
Wyniki uzyskane z badań elektrodiagnostycznych pozwalają z okreś-
loną dokładnością ustalić, czy proces chorobowy toczy się w nerwie czy
w mięśniu, określić stopień uszkodzenia układu nerwowo-mięśniowego
oraz wnioskować o rokowaniu. Metody elektrodiagnostyczne są również
pomocne w doborze właściwego leczenia. Elektrodiagnostyka spełnia
jednak tylko rolę pomocniczą w ocenie klinicznej. Na całokształt metod
rozpoznawczych składają się kliniczne metody badania sprawności układu

259
nerwowo-mięśniowego, metody elektrodiagnostyczne oraz elektromio-
grafia, polegająca na rejestrowaniu i ocenie czynnościowych potencjałów
mięśni.

Metody jakościowe

Metody jakościowe, jak już wspomniano, polegają na obserwacji rodzaju


i siły skurczu mięśnia w odpowiedzi na impulsy prądu elektrycznego.
Reakcje układu nerwowo-mięśniowego na prąd stały. Przy omawianiu
wpływu prądu stałego na mięsień prążkowany wspomniano, że prąd ten,
zgodnie z prawem Du Bois Reymonda, w czasie przepływu nie wywołuje
skurczu mięśnia, ponieważ nie zachodzi wtedy zmiana jego natężenia.
Skurcz zatem w wypadku prądu stałego może wystąpić tylko przy
zamykaniu i otwieraniu jego obwodu. Najsilniejszy skurcz uzyskuje się
przy zamykaniu obwodu w wypadku, gdy katoda jest elektrodą czynną.
Sytuację taką określa się skrótem KZS (katoda, zamknięcie, skurcz). Jeśli
elektrodą czynną będzie anoda, to uzyskany w tej sytuacji skurcz — AZS
- jest słabszy. Przy otwieraniu obwodu natomiast, w sytuacji, gdy
elektrodą czynną jest anoda, skurcz — AOS — jest silniejszy aniżeli
w wypadku, gdy elektrodą czynną jest katoda — KOS.
Zależności te przedstawia wzór podany przez Erba, a mianowicie:

KZS > AZS


AOS>KOS

Rozszerzoną postacią wzoru Erba jest tzw. prawo skurczu, które można
sformułować następująco:
Zastosowanie bardzo słabego prądu stałego pozwala uzyskać skurcz
mięśnia tylko przy zamykaniu obwodu, w którym elektrodą czynną jest
katoda (KZS). W celu uzyskania skurczu przy zamykaniu lub otwieraniu
obwodu, w którym elektrodą czynną jest anoda (AZS, AOS), konieczne
jest użycie silniejszego prądu. Wywołanie skurczu przy otwieraniu obwodu
prądu stałego, w którym elektrodą czynną jest katoda (KOS), wymaga
użycia jeszcze silniejszego prądu.

260
Zależności określone prawem skurczu można przedstawić następująco:

Słaby prąd Średni prąd Silny prąd


KZS KZS KZS
-- AZS AZS
— AOS AOS
KOS

W warunkach patologicznych reakcja nerwu lub mięśnia na bodziec


prądu stałego różni się od występującej w warunkach normalnych.
Zachodzące różnice dotyczą:
— zmian w pobudliwości nerwu lub mięśnia,
— odchyleń od prawa skurczu.
Pomiar wartości progowej natężenia prądu stałego, czyli reobazy (p.
Ilościowe metody elektrodiagnostyczne), nie znalazł zastosowania, jako
w pełni miarodajny wskaźnik pobudliwości nerwu lub mięśnia, ze względu
na zależność jego wartości od wielu czynników ubocznych. Odgrywa on
jednak ważną rolę w ogólnej ocenie pobudliwości. Uważa się, że pobud-
liwość jest wzmożona, jeśli do wywołania skurczu mięśnia wystarcza
natężenie prądu stałego 0,5 mA, a obniżona, jeśli konieczne jest użycie
dużych natężeń, do 20 mA.
Ważnym objawem elektrodiagnostycznym jest tzw. galwanotonus. Pole-
ga on na wystąpieniu pod wpływem impulsu prądu stałego skurczu
tężcowego mięśnia, utrzymującego się również w czasie przerw w prze-
pływie prądu. Zjawisko to, wskazujące na nadmierną pobudliwość mięś-
nia, występuje w ostrych stanach zapalnych neuronów ruchowych i w tęży-
czce. Może ono wystąpić również w warunkach prawidłowych, jeśli użyje
się bardzo dużego natężenia prądu. W stanach patologicznych nerwu
i mięśnia mogą również występować odchylenia od prawa skurczu,
wyrażające się jego odwróceniem, a mianowicie: AZS > KZS lub
KZS = AZS. Praktycznie ocena jakościowa wpływu impulsu prądu stałego
na nerw lub mięsień opiera się na:
— określeniu wartości natężenia prądu, świadczącej o jego pobudliwo-
ści, tzn. czy skurcz wywołuje słaby czy silny prąd,
— stwierdzeniu, czy skurcz mięśnia występuje zgodnie z prawem
skurczu, czy też występuje jego odwrócenie,
— obserwacji charakteru i nasilenia skurczu mięśnia.
Należy podkreślić, że ocena charakteru i nasilenia skurczu mięśnia ma

261
większą wartość diagnostyczną od stwierdzonego odwrócenia prawa
skurczu. Stwierdzenie skurczu leniwego, zwanego również skurczem
robaczkowym, świadczy z dużym prawdopodobieństwem o uszkodzeniu
obwodowego nerwu ruchowego.
Reakcje układu nerwowo-mięśniowego na prąd faradyczny i neofaradycz-
ny. W ocenie stanu pobudliwości mięśnia ważną rolę odgrywa jego reakcja
na prąd faradyczny. Prąd ten wywołuje skurcz tężcowy normalnego
mięśnia, utrzymujący się przez cały czas przepływu prądu. Badanie
pobudliwości mięśnia na prąd faradyczny służy do określania odczynu
zwyrodnienia.
Nowoczesne stymulatory wytwarzają prąd impulsowy o ściśle okreś-
lonych parametrach, którego wpływ na mięśnie prążkowane jest taki sam,
jak prądu faradycznego. Prąd ten, zwany prądem neofaradycznym, został
omówiony w rozdziale poświęconym prądom małej częstotliwości. Może
on być z powodzeniem wykorzystany w badaniach elektrodiagnostycz-
nych. Najważniejszą zaletą tego prądu, istotną dla celów elektrodiagnos-
tycznych, jest możliwość pomiaru wartości szczytowej, co w przypadku
prądu faradycznego jest niemożliwe.
Odczyn zwyrodnienia. Odczyn ten, zwany również w skrócie RD (reakcja
degeneracji), powstaje w wyniku zmian zachodzących w mięśniu na skutek
jego odnerwienia, czyli utraty łączności z odpowiadającymi mu komór-
kami ruchowymi. Występuje on po kilku lub kilkunastu dniach od chwili
uszkodzenia nerwu. W zależności od stopnia uszkodzenia mięśnia wyróż-
nia się odczyn zwyrodnienia częściowy i całkowity.

Tabela 16
Zmiany pobudliwości zachodzące w odczynie zwyrodnienia (wg Eitnera)

262
Badanie polega na pobudzaniu mięśnia do skurczu prądem stałym
przerywanym (impulsem prostokątnym) oraz asymetrycznym prądem
przemiennym (czyli prądem faradycznym) lub prądem neofaradycznym
w sposób pośredni, tzn. przez nerw, a także bezpośrednio. Zachowanie się
mięśnia w odpowiedzi na impulsy dwóch wymienionych rodzajów prądu,
stosowanych bezpośrednio lub pośrednio, pozwala ocenić stan jego
uszkodzenia. Wyniki, które uzyskuje się przy tym sposobie badania
w częściowym i całkowitym odczynie zwyrodnienia, przedstawiono
w tab. 16.

Metody ilościowe

Do ilościowych metod elektrodiagnostycznych zalicza się chronaksyme-


trię, wykreślanie krzywej i/t oraz oznaczanie współczynnika akomodacji.
Chronaksymetria. Metoda ta polega na oznaczeniu chronaksji tkanki
pobudliwej, np. nerwu lub mięśnia, przy użyciu specjalnego urządzenia,
zwanego chronaksymetrem lub elektrostymulatora wyposażonego w ob-
wód do pomiaru wartości szczytowej natężenia.
Chronaksja jest miarą pobudliwości tkanek, wyrażającą się najkrótszym
czasem impulsu prądu stałego o natężeniu równym podwójnej reobazie,
który powoduje reakcję tkanki, np. skurcz mięśnia czy powstanie impul-
sów w nerwie. Wartość chronaksji wyraża się w milisekundach.
Z definicji chronaksji wynika, że do jej oznaczenia jest konieczna
znajomość innej miary pobudliwości tkanki, a mianowicie: jej reobazy.
Reobaza jest miarą pobudliwości tkanki i odpowiada najmniejszej, czyli
progowej, wartości natężenia impulsu prostokątnego, o czasie trwania
1000 milisekund, która powoduje reakcję tkanki pobudliwej. W przypadku
badania reobazy mięśnia reakcją tą będzie jego minimalny skurcz. Wartość
reobazy, wyrażana w miliamperach, pozostaje w odwrotnym stosunku do
pobudliwości. Duże wartości reobazy świadczą o małej pobudliwości
tkanki — i odwrotnie.
Mimo łatwości dokonania pomiaru tej wielkości przy użyciu każdego
elektrostymulatora wytwarzającego impulsy prostokątne o czasie trwania
1000 ms i wyposażonego w obwód do pomiaru wartości szczytowej, ze

263
względu na dużą rozbieżność wyników, spowodowaną różnymi warun-
kami pomiaru. Z tych względów traktuje się ją jako wielkość wyjściową do
pomiaru chronaksji.
Do oznaczenia chronaksji stosuje się prostokątne impulsy prądu.
Elektrodę czynną o średnicy od 1 do 3 cm, połączoną z biegunem ujemnym
chronaksymetru, przykłada się do skóry w miejscu odpowiadającym
bezpośredniemu punktowi motorycznemu badanego mięśnia. Drugą elekt-
rodę, obojętną, o znacznie większych rozmiarach, układa się na skórze
w miejscu dostatecznie oddalonym od elektrody czynnej.
Pierwsza faza badania polega na oznaczeniu reobazy mięśnia. W tym
celu mięsień pobudza się impulsem prostokątnym o czasie trwania 1000
ms. Natężenie impulsu zwiększa się stopniowo do chwili wystąpienia
minimalnego skurczu mięśnia. Wartość natężenia prądu wywołującą
minimalny skurcz odczytuje się na mierniku wartości szczytowej natężenia.
Wartość ta stanowi reobazę badanego mięśnia. Następnie zwiększa się
automatycznie natężenie prądu do wartości podwójnej reobazy i ustala
najkrótszy czas trwania impulsu prostokątnego, przy którym występuje
minimalny skurcz mięśnia. Czas ten, wyrażony w milisekundach, od-
powiada wartości chronaksji badanego mięśnia.
Należy dodać, że wartość chronaksji można określić też z przebiegu tzw.
krzywej i/t. Ten sposób oznaczenia chronaksji zostanie omówiony szczegó-
łowo w części niniejszego rozdziału, w której omówione są zasady
wykreślania i interpretacji krzywej i/t.
Chronaksja stanowi miarę pobudliwości, a jej wartość jest tym większa,
im pobudliwość tkanki jest mniejsza. Nie jest to jednak miara dokładna,
ponieważ na jej wartość wpływa wiele czynników, np. warunki wykonywa-
nia pomiaru, umiejscowienie badanego mięśnia, grubość tkanek otaczają-
cych mięsień, stan ukrwienia, stan autonomicznego układu nerwowego
i inne. Mimo niedoskonałości chronaksymetria znajduje dość powszechne
zastosowanie w badaniach elektrodiagnostycznych. Do oceny uzyskanej
wartości chronaksji używa się specjalnych tablic, zawierających odpowia-
dające danemu mięśniowi prawidłowe jej wartości.
Krzywa i/t. Impuls elektryczny działający na tkankę pobudliwą, np.
nerw lub mięsień, musi spełniać trzy warunki niezbędne do wywołania
stanu pobudzenia, a mianowicie:
— musi wykazywać dostatecznie dużą wartość natężenia, równą lub
większą od wartości progowej,

264
— natężenie bodźca musi narastać szybko,
— czas trwania impulsu musi być odpowiednio długi.
Konieczność spełnienia tych warunków staje się zrozumiała, jeśli
przyjąć, że pobudzenie zależne od depolaryzacji błony komórkowej
występuje po zadziałaniu na nią dostatecznie dużego ładunku elektrycz-
nego. Większość ładunku zależy od iloczynu natężenia prądu i czasu jego
przepływu. Zakładając, że do pobudzenia konieczny jest określony
ładunek progowy o wartości to iloczyn ten jest wielkością stałą:

gdzie:
— ładunek potrzebny do wywołania stanu pobudzenia,
i — natężenie prądu,
t — czas przepływu prądu.

Z równania tego wynika, że powinna istnieć zależność między czasem


trwania impulsu elektrycznego a jego natężeniem, ponieważ taki sam
ładunek można dostarczyć w krótszym czasie przy większym natężeniu
prądu lub w dłuższym czasie przy mniejszej wartości natężenia.
W istocie zależność taka istnieje i została opisana przez Hoorwega
i Weissa następującym wzorem:

gdzie:
i — natężenie prądu w impulsie elektrycznym,
a i b — stałe, zależne od rodzaju i pobudliwości tkanki,
t — czas trwania impulsu elektrycznego.

Analizując to równanie łatwo zauważyć, że w przypadku, gdy czas


przepływu prądu wzrasta, wartość ilorazu maleje. Przy dużej wartości
czasu trwania impulsu iloraz ten wykazuje wartość bliską zera. W takim
przypadku wyrażenie + b przyjmuje postać:

Oznacza to, że stała b jest zależna od wartości progowej natężenia


koniecznej do wywołania pobudzenia nerwu lub skurczu mięśnia, czyli

265
zależy ona od reobazy. Ze wzoru podanego przez Hoorwega i Weissa
wynika również, że skracanie czasu trwania impulsu elektrycznego w celu
uzyskania pobudzenia wymaga zwiększenia natężenia prądu.
Omówioną zależność między natężeniem a czasem trwania impulsu
można przedstawić graficznie w postaci krzywej, zbliżonej do hiperboli,
którą nazywa się krzywą i/t. Krzywą tę uzyskuje się przez naniesienie
w układzie współrzędnych wartości czasu i wartości natężenia wywołujące-
go minimalny skurcz mięśnia, odpowiadającego impulsom o różnym czasie
trwania — w granicach od 1000 ms do 0,1 ms. Praktycznie wystarczy
oznaczyć kilka wartości natężenia dla impulsów o różnym czasie trwania,
by z połączenia ich uzyskać krzywą i/t, którą przedstawia ryc. 103.

Ryc. 103. Krzywe i/t zdrowego mięśnia, wykreślone przy użyciu impulsów prostokątnych
(linia ciągła) oraz trójkątnych (linia przerywana). Na krzywej wykreślonej z zastosowaniem
impulsów prostokątnych wyznaczono punkty odpowiadające reobazie i chronaksji badanego
mięśnia.

Analiza krzywej i/t umożliwia pełniejsze zorientowanie się w stosunkach


pobudliwości nerwowo-mięśniowej. Łatwo zauważyć, że z krzywej można
w prosty sposób wyznaczyć wartość reobazy badanego mięśnia, która
równa się wartości natężenia odpowiadającego impulsowi prostokątnemu
o czasie trwania 1000 ms. Wartość chronaksji można wyznaczyć w równie
prosty sposób, znajdując na przebiegu krzywej punkt, odpowiadający
podwójnej wartości reobazy, którego rzut na oś czasu wskazuje wartość
chronaksji.
Sposób oznaczania wartości reobazy i chronaksji przedstawiono rów-
nież na omawianej rycinie.

266
Do wykreślenia krzywej i/t konieczny jest elektrostymulator wytwarza-
jący impulsy elektryczne o różnym czasie trwania, wyposażony w obwód
do pomiaru wartości szczytowej natężenia. Badanie pobudliwości mięśnia,
dostarczające danych do wykreślenia krzywej i/t, wykonuje się zwykle tzw.
metodą dwubiegunowej elektrostymulacji, rozpoczynając pobudzanie
mięśnia od skurczu impulsem prostokątnym o czasie trwania 1000 ms.
Zwiększając stopniowo natężenie uzyskuje się przy pewnej jego wartości
minimalny skurcz mięśnia. Wartość tę nanosi się następnie na specjalny
papier z układem współrzędnych, na których są naniesione w skali
logarytmicznej wartości czasu i natężenia. W analogiczny sposób, stosując
impulsy o coraz to krótszym czasie trwania, nanosi się odpowiadające im
wartości natężenia wywołującego minimalny skurcz mięśnia. Z połączenia
tych punktów uzyskuje się krzywą i/t, która stanowi pełny obraz pobud-
liwości mięśnia. Przykład krzywych i/t w różnych stanach odnerwienia
przedstawia ryc. 104.

Ryc. 104. Krzywe i/t: 1 -


mięsień całkowicie odner-
wiony, 2, 3 - mięsień częś-
ciowo odnerwiony, 4 — mię-
sień normalny (wg Edcla).

Do wykreślenia krzywej i/t można również użyć impulsów trójkątnych.


Metodyka badania nie odbiega od stosowanej przy użyciu impulsów
prostokątnych.
Porównanie przebiegów krzywej i/t uzyskanych przy użyciu impulsów
prostokątnych i trójkątnych wnosi wiele informacji o stanie pobudliwości
badanego mięśnia. Jeżeli np. mięsień reaguje skurczem tylko na impulsy
prostokątne, a nie reaguje na impulsy trójkątne o tym samym czasie

267
trwania i natężenia, to mięsień ten można uważać na normalnie unerwiony.
Natomiast jeśli mięsień odpowiada skurczem na impulsy trójkątne,
świadczy to o jego odnerwieniu i ciężkim uszkodzeniu. Między tymi
dwiema krańcowymi sytuacjami istnieje wiele pośrednich stanów uszko-
dzenia mięśnia. Przykład krzywych i/t mięśnia odnerwionego przed-
stawiono na ryc. 92.
Współczynnik akomodacji. Różnice, jakie się obserwuje w reakcji
mięśnia na impulsy prostokątne i trójkątne, są podstawą do oznaczenia
tzw. współczynnika akomodacji.
Do obliczenia współczynnika akomodacji mięśnia konieczne jest ozna-
czenie jego reobazy oraz tzw. wartości progowej akomodacji, przez którą
rozumie się najmniejszą wartość natężenia impulsu trójkątnego o czasie
trwania 1000 ms, konieczną do wywołania minimalnego skurczu. Wartość
reobazy oznacza się przy użyciu impulsu prostokątnego o czasie trwania
1000 ms. Dzieląc wartość progową akomodacji przez wartość reobazy,
otrzymuje się wartość liczbową, odpowiadającą współczynnikowi akomo-
dacji Współczynnik akomodacji można zatem opisać w następujący
sposób:

Współczynnik ten określa zdolność przystosowania, czyli akomodacji,


mięśnia do wolno narastającego natężenia w impulsie trójkątnym. Prak-
tycznie rzecz biorąc przy oznaczaniu współczynnika akomodacji chodzi
o to, aby sprawdzić, ile razy większego natężenia należy użyć do uzyskania
minimalnego skurczu mięśnia przy zastosowaniu impulsu trójkątnego
w stosunku do impulsu prostokątnego. Wartości współczynnika od 3 do
6 odpowiadają prawidłowym stosunkom pobudliwości nerwowo-mięś-
niowej, wartości zaś mniejsze od 3 wskazują na zmniejszenie zdolności
przystosowania się mięśnia do wolno narastającego natężenia; świadczy to
o uszkodzeniu mięśnia. Współczynnik o wartości bliskiej lub równej
jedności dowodzi całkowitego jego zwyrodnienia. Wartości współczynnika
powyżej 6 spotyka się w przypadkach nerwicy wegetatywnej.
Współczynnik akomodacji jest bardzo przydatny w ocenie stanu pobud-
liwości układu nerwowo-mięśniowego. Podkreśla się, że badanie to jest
szczególnie użyteczne przy wykrywaniu wczesnych stanów chorób neuro-
nów ruchowych. Tak np. rozpoczynające się porażenie wiotkie mięśni daje,
jako jeden z pierwszych objawów, wyraźne zmniejszenie wartości współ-

268
czynnika akomodacji. Nadmienić jednak należy, że z wartości współczyn-
nika akomodacji nie można wnioskować w sposób wystarczająco pewny
o stopniu zwyrodnienia mięśnia.
Iloraz akomodacji. Zdolność mięśnia do akomodacji można określić
również tzw. ilorazem akomodacji. Metoda ta jest modyfikacją sposobu
oznaczenia współczynnika akomodacji. Iloraz akomodacji jest stosunkiem
wartości amplitudy natężenia impulsu trójkątnego o czasie trwania 500 ms
do amplitudy natężenia impulsu prostokątnego, również o czasie trwania
500 ms, wywołujących minimalny skurcz badanego mięśnia. Ustalono
przybliżone wartości ilorazu akomodacji, charakteryzujące zdolność mięś-
nia do akomodacji:

1 — całkowita utrata zdolności do akomodacji,


1,1-1,5 — zmniejszona zdolność do akomodacji,
1,6-2,5 — prawidłowa zdolność do akomodacji,
3-4 — podwyższona zdolność do akomodacji.

Metoda ta jest przydatna szczególnie do diagnostyki mięśni nieznacznie


uszkodzonych w wyniku działania na nie czynników toksycznych lub
wpływów mechanicznych. Znajduje ona również zastosowanie w bada-
niach mięśni w okolicach wrażliwych na działanie prądu elektrycznego,
takich jak twarz i szyja.
Pola elektromagnetyczne
wielkiej częstotliwości

Metody fizykalne, w których wykorzystuje się pole elektromagnetyczne


wielkiej częstotliwości, znajdują od wielu lat zastosowanie w lecznictwie.
Rozwój elektroniki umożliwia udoskonalenie aparatury wytwarzającej
pola elektromagnetyczne oraz wprowadzenie wielu nowych, skutecznych
metod leczniczych.
Istota leczniczego oddziaływania tych metod polega na wytwarzaniu
w tkankach ciepła. Z tego też powodu zabiegi, w których na tkanki ustroju
oddziałują elektryczne, magnetyczne i elektromagnetyczne pola wielkiej
częstotliwości, noszą nazwę diatermii, czyli głębokiego przegrzania.
W zależności od wielkości fali, odpowiadającej danej częstotliwości
drgań elektromagnetycznych, wyróżnia się diatermię krótkofalową i mik-
rofalową. W fizykoterapii stosowane są drgania, których zakresy często-
tliwości ustalone zostały konwencją międzynarodową, a mianowicie:
— prądy d'Arsonvala o częstotliwości 300-500 kHz i długości fali
1000-600 m,
— pola elektryczne i magnetyczne stosowane w diatermii krótkofalowej:

o częstotliwości 13,56 MHz i długości fali 22,12 m,


o częstotliwości 27,12 MHz i długości fali 11.05 m,
o częstotliwości 40,68 MHz i długości fali 7,38 m,

— fale elektromagnetyczne stosowane w diatermii mikrofalowej:

o częstotliwości 433,92 MHz i długości fali 69,00 cm.


o częstotliwości 915,00 MHz i długości fali 32,80 cm,
o częstotliwości 2375,00 MHz i długości fali 12,62 cm,
o częstotliwości 2425,00 MHz i długości fali 12,4 cm.

270
Ze względu na pewne odrębności w oddziaływaniu na tkanki wyróżnia
się fale elektromagnetyczne decymetrowe o długości fali 69,00 cm i 32,80
cm oraz fale centymetrowe o długości fali 12,62 i 12,4 cm.

Drgania elektromagnetyczne
ich istota i wytwarzanie

Drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości uzyskuje się dzięki


zastosowaniu specjalnych układów elektronicznych, których działanie
można prześledzić na przykładzie oscylatora (ryc. 105).

Ryc. 105. Oscylator — objaśnienia w tek-


ście (wg Konarskiej).

Jest to obwód składający się ze źródła prądu (Z), wyłącznika (W),


kondensatora (C) oraz cewki indukcyjnej (L), połączonych ze sobą
w sposób umożliwiający łączenie kondensatora albo ze źródłem prądu,
albo z cewką indukcyjną. Oscylator składa się zatem jak gdyby z dwóch
obwodów, a mianowicie: obwodu ładowania kondensatora i obwodu
drgającego. Połączenie kondensatora ze źródłem prądu powoduje jego
naładowanie.
W chwili włączenia naładowanego kondensatora w obwód cewki
indukcyjnej następuje przepływ elektronów przez cewkę od okładki O1, do
okładki O2 i indukowanie przez cewkę pola magnetycznego. Stan ten trwa
do chwili przepłynięcia wszystkich elektronów do okładki O2, wówczas
prąd przestaje płynąć, a pole magnetyczne cewki zanika. W następnej
chwili dochodzi do przepływu elektronów w kierunku przeciwnym, tzn. od
okładki O2 do okładki O1, kondensatora, i ponownego indukowania pola
magnetycznego przez cewkę. W ten sposób powstają drgania elektroma-

271
gnetyczne, a opisane zjawisko powtarza się aż do wyczerpania zasobów
energetycznych obwodu. Mechanizm powstawania drgań elektroma-
gnetycznych przedstawia ryc. 106, na której przepływ elektronów w ob-
wodzie drgającym zaznaczono ciemną, grubą linią, kierunek zaś linii sił
pola magnetycznego indukowanego przez cewkę — cienkimi strzałkami.

Ryc. 106. Mechanizm powstawania drgań elektromagnetycznych (wg Thoma).

Drgania elektromagnetyczne powstające w obwodzie drgającym ze-


stawiono dla porównania z odpowiednimi fazami ruchu wahadła. Po-
wstające w opisany sposób drgania elektromagnetyczne nazywa się
drganiami gasnącymi, ze względu na malejącą w miarę upływu czasu
amplitudę. Stopniowe zmniejszanie się amplitudy drgań jest spowodowane
zachodzącymi w obwodzie stratami energetycznymi. Jeśli wyobrazić sobie,
że za pomocą wyłącznika oscylatora można by dostatecznie szybko
doładować kondensator, łącząc go na pewien czas ze źródłem prądu,
i uzupełniać w ten sposób zachodzące w obwodzie drgającym straty
energetyczne, to drgania elektromagnetyczne byłyby drganiami niegas-
nącymi. Na ryc. 107 przedstawiono drgania gasnące i niegasnące.
Niegasnące drgania elektromagnetyczne uzyskuje się w obwodach,
w których rolę wyłącznika w opisanym wyżej oscylatorze spełnia trójelek-
trodowa lampa elektronowa — trioda. Wiadomo, że połączenie katody
lampy triody ze źródłem prądu powoduje żarzenie się jej włókna, a tym
samym emisję elektronów. Warunkiem przepływu elektronów między
katodą a anodą jest istnienie między nimi dostatecznie dużej różnicy

272
Ryc. 107. Drgania elektromagnetycz- Ryc. 108. Lampa trioda: K katoda, S siat-
ne: a — niegasnące, b — gasnące. ka, A — anoda (wg Watkinsa).

potencjałów. Zasadniczy wpływ na przepływ elektronów wywiera poten-


cjał siatki. Jeśli potencjał siatki względem katody będzie dodatni, to siatka
będzie przyciągała elektrony, które przepływają przez znajdujące się w niej
wolne przestrzenie w kierunku anody. Przepływ elektronów między katodą
a siatką jest większy, aniżeli między siatką a anodą, gdyż część elektronów
jest przechwytywana przez siatkę i nie dociera do anody. Przedstawiono to
schematycznie na ryc. 108. Jeśli potencjał siatki jest ujemny, to odpycha
ona elektrony, hamując lub zatrzymując ich przepływ do anody. Tak więc
siatka może działać jako przerywacz strumienia elektronów przepływają-
cego między katodą a anodą, czyli służy do przerywania prądu w obwodzie
anody. Inaczej mówiąc steruje ona prądem płynącym przez lampę.
Przykładem układu wytwarzającego drgania niegasnące może być
generator Meissnera, zwany inaczej obwodem drgającym ze sprzężeniem
zwrotnym. Układ ten przedstawiono schematycznie na ryc. 109.
W układzie Meissnera obwód drgający C1L1 znajduje się w obwodzie
anody (I) i jest indukcyjnie sprzężony z cewką L2, znajdującą się
w obwodzie siatki (II). Katoda ma odrębny obwód żarzenia ze źródłem
prądu B1. W wyniku rozładowań kondensatora obwodu drgającego przez
cewkę L1 płynący w niej prąd powoduje indukowanie przez cewkę pola
magnetycznego, które z kolei indukuje w cewce L2 prąd płynący w kierun-
ku przeciwnym do kierunku prądu płynącego w obwodzie drgającym.
W chwili, gdy na siatce będzie ujemny potencjał, przepływ prądu w ob-
wodzie anody ustaje. Prowadzi to do zanikania pola magnetycznego

18 Fizykoterapia 273
Ryc. 109. Układ Meissnera ze
sprzężeniem zwrotnym. Objaś-
nienia w tekście (wg Kotlar-
skiej).

indukowanego przez cewkę L2. Zanikające pole magnetyczne cewki L2


indukuje w cewce L1 prąd, którego kierunek jest zgodny z kierunkiem
przepływu prądu w obwodzie drgającym. Prąd ten uzupełnia straty
energetyczne w obwodzie drgającym i umożliwia wytwarzanie przez niego
drgań niegasnących.
Częstość występowania opisanych zmian zależy od iloczynu pojemności
kondensatora i samoindukcji cewki L1, obwodu drgającego, co wynika ze
wzoru Kelvina na okres drgań:

W opisanym wyżej układzie Meissnera zostaje wykorzystana tylko jedna


połówka sinusoidalnego przebiegu prądu sieciowego, mówiąc inaczej
— tylko prąd płynący w jednym kierunku. W celu wykorzystania — do
wytwarzania drgań niegasnących — obu połówek prądu stosuje się tzw.
układ przeciwsobny generatora z samowzbudzeniem. Układ ten przed-
stawiono schematycznie na ryc. 110.
W układzie tym katody obu lamp są włączone szeregowo w obwód
żarzenia. Anody łączy wspólna cewka L1 sprzężona indukcyjnie z cewką
L2, połączoną z kolei z siatkami obu lamp. Obie lampy pracują na
przemian. W pierwszej połowie okresu przepływu prądu sinusoidalnego
zmiennego pracuje tylko jedna lampa, ponieważ druga jest zamknięta dla
przepływu elektronów ze względu na obecność na siatce ładunku ujem-
nego. Sytuacja ta zmienia się w drugiej połowie okresu, kiedy druga lampa
pracuje.

274
W układzie tym zwraca uwagę brak obwodu drgającego. Wynika to
z tego, że w generatorach drgań wielkich, a w szczególności bardzo wielkich
częstotliwości wykorzystuje się pojemności istniejące między elektrodami
triody, jako pojemności obwodu drgającego. Elektrody, będące przewod-
nikami metalowymi, umieszczonymi w dielektryku, którym jest próżnia,
stanowią układ kondensatorów o małych pojemnościach. Największą
pojemność wykazuje układ siatka — katoda ze względu na to, że elektrody
te dzieli najmniejsza odległość. Pojemności te okazują się wystarczające do
wytwarzania drgań elektromagnetycznych wielkiej częstotliwości i z tego
względu nie zachodzi konieczność włączania odrębnego kondensatora do
obwodu drgającego.

Ryc. 110. Układ przeciwsobny


generatora z samowzbudze-
niem: A — doprowadzenie na-
pięcia do anod, S1, S2 siatki.
L1, — cewka obwodu anodowe-
go. L2 cewka obwodów kato-
dowych, W1, W2 obwody
siatek, K obwód katodowy
(wg Konarskiej).

Do wytwarzania drgań elektromagnetycznych wielkiej częstotliwości


niezbędne są również bardzo małe wartości samoindukcji w obwodzie
drgającym. Z tego względu cewkę indukcyjną tworzy tylko jeden zwój
grubego drutu.
Układ wytwarzający drgania elektromagnetyczne jest podstawowym
elementem stosowanych w lecznictwie aparatów do diatermii krótko-
falowej. Ponieważ w układzie tym oprócz prądów wielkiej częstotliwości
płynie również zasilający lampę prąd o napięciu od 1000 do 2000 V, w celu
wykluczenia możliwości porażenia prądem wysokiego napięcia osoby
poddawanej diatermii — układ wytwarzający drgania elektromagnetyczne
jest indukcyjnie sprzężony z tzw. obwodem leczniczym. Przykład tego
rodzaju sprzężenia przedstawia ryc. 111, na której przedstawiono układ,
wytwarzający drgania elektromagnetyczne, sprzężony indukcyjnie z ob-

275
wodem leczniczym, w skład którego wchodzi cewka indukcyjna (L T ),
kondensator (CT) o zmiennej pojemności, przyrząd pomiarowy (P) oraz
elektrody zabiegowe (E). Układ wytwarzający drgania elektromagnetycz-
ne oraz obwód leczniczy stanowią dwa obwody, z których pierwszy
wzbudza drgania w drugim. Jak wiadomo, warunkiem wzbudzenia drgań
jest zgodność częstotliwości drgań własnych układu wzbudzanego z częs-
totliwością drgań układu wzbudzającego, czyli musi zachodzić zjawisko
rezonansu.

Ryc. 111. Sprzężenie indukcyj-


ne obwodu wytwarzającego
drgania elektromagnetyczne
z obwodem leczniczym (wg Li-
wiencewa).

Ryc. 112. Zależność napięcia


prądu w obwodzie wzbudzo-
nym od częstotliwości jego
drgań własnych (wg Liwience-
wa).

276
Zależność napięcia U2 prądu w obwodzie wzbudzanym od częstotliwości
jego drgań własnych v2 przedstawia ryc. 112. Wynika z niej, że największą
wartość napięcia uzyskuje się wówczas, gdy częstotliwości drgań obu
układów są równe.

Zgodnie ze wzorem Kelvina częstotliwość można opisać:

a ponieważ częstotliwości drgań w obu obwodach są równe*:

stąd:

L1 C1 = L2 C2

Z powyższego równania wynika, że warunkiem zestrojenia obwodów


jest równość iloczynów indukcyjności (L) i pojemności (C) tych obwodów.
Zestrojenie obwodów (L1 C1 i L2C2), czyli zestrojenie układu wytwarzające-
go drgania elektromagnetyczne z obwodem leczniczym, uzyskuje się przez
zmianę pojemności kondensatora C 2 .
Zestrojenia tych obwodów nie można dokonać w czasie montażu
aparatu, ponieważ w warunkach wykonywania zabiegu diatermii zmienia
się pojemność obwodu leczniczego. Jest to spowodowane różnymi właś-
ciwościami elektrycznymi poszczególnych części ciała osób poddawanych
zabiegowi. Z tego względu konieczne jest dostrajanie obwodu leczniczego
przy każdym zabiegu. Zasadę działania aparatu leczniczego, wytwarzają-
cego drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości, można przed-
stawić na przykładzie prostego aparatu do diatermii krótkofalowej
(ryc. 113).

* Ściśle biorąc, są równe w wypadku braku sprzężenia między obwodami. W razie


obecności sprzężenia obwody wzajemnie na siebie wpływają i wzajemnie się przestrajają.

277
W aparacie do diatermii krótkofalowej można wyróżnić następujące
obwody:
Obwód zasilający. W jego skład wchodzi źródło prądu zmiennego
sieciowego, uzwojenie pierwotne transformatora (5) oraz włącznik (W).
Obwód żarzenia włókna katody (I). W jego skład wchodzi uzwojenie
wtórne transformatora (S 1 ), które stanowi źródło prądu powodującego
żarzenia się katody, dalej — szeregowo włączony opornik (R), umoż-
liwiający zmianę napięcia w obwodzie żarzenia katody, oraz włączony
równolegle woltomierz (V), wskazujący wartość napięcia.
Obwód anodowy (II). W obwodzie tym pod wpływem wysokiego
napięcia między katodą a anodą triody płynie prąd, którego źródłem jest
uzwojenie wtórne transformatora (S2). Ponadto znajduje się w nim cewka
indukcyjna (L 3 ), połączona z anodą triody i uzwojeniem wtórnym
transformatora.
Obwód siatki (III). W jego skład wchodzi obwód drgający, złożony
z kondensatora (C1) i cewki indukcyjnej (L 1 ). Kondensator (C1) obwodu
drgającego połączony jest z układem wytwarzającym drgania w ten
sposób, że jedna jego okładka (K1) połączona jest z siatką, druga zaś (K2)
z katodą. Połączenie to odgrywa podstawową rolę w wytwarzaniu drgań

278
elektromagnetycznych. Ponadto cewka indukcyjna (L 1 ) jest sprzężona
indukcyjnie z obwodem anody i obwodem leczniczym.
Obwód leczniczy (IV). Składa się z cewki indukcyjnej (L2) sprze-
żonej indukcyjnie z obwodem anodowym i obwodem siatki, konden-
satora o zmiennej pojemności (C), amperomierza (I), stanowiącego
wskaźnik zestrojenia obwodu leczniczego, oraz elektrod zabiegowych
{E1, E2).
W chwili włączenia prądu sieciowego włącznikiem (W) w uzwojeniu
pierwotnym transformatora (S) popłynie prąd, który indukuje w uzwoje-
niach wtórnych (S1 S2) odpowiednie napięcia. Uzwojenie wtórne S
stanowi źródło prądu żarzenia się katody. Wartość napięcia w obwodzie
żarzenia katody reguluje się za pomocą opornika (R). Drugie uzwojenie
wtórne — S2 — stanowi źródło wysokiego napięcia dla obwodu anodowe-
go. Przepływ prądu między katodą a anodą triody jest uzależniony od
potencjału (ładunku siatki). Zmiany potencjału siatki sterowane są przez
znajdujący się w obwodzie siatki obwód drgający L1 C1. Kondensator tego
obwodu zostaje naładowany przez prąd indukowany w cewce L1 w wyniku
oddziaływania na nią pola magnetycznego cewki L3 obwodu anodowego,
przez którą przepływa prąd. Przepływ prądu w cewce L1 obwodu
drgającego odbywa się w kierunku od y do x, zgodnie z oznaczeniami na
omawianej rycinie.
Prąd ten ładuje kondensator w ten sposób, że jego okładka K1 ma
ładunek ujemny, okładka zaś K2 — ładunek dodatni. Ponieważ obwód
drgający jest połączony z siatką w sposób umożliwiający przepływ ładunku
z okładki K1 na siatkę, uzyskuje ona potencjał ujemny, hamujący przepływ
elektronów, czyli lampa zostaje zamknięta dla przepływu prądu. W chwilę
potem następuje rozładowanie kondensatora przez cewkę L1, w wyniku
czego okładka K2 uzyskuje ładunek ujemny, a okładka K1 —dodatni. W tej
sytuacji siatka ma ładunek dodatni, ułatwiający przepływ elektronów
między katodą a anodą, a tym samym przepływ prądu w obwodzie
anodowym. Opisana sytuacja powtarza się, okładka K1 uzyskuje w wyniku
rozładowania kondensatora (C1) w jednej chwili ładunek ujemny, w na-
stępnej zaś — dodatni. W związku z tym przepływ w obwodzie anodowym
ulega okresowemu przerywaniu. Uzupełnienie strat energetycznych w ob-
wodzie drgającym odbywa się w ten sposób, że w chwili przerwania
przepływu prądu w obwodzie anodowym zanikające pole magnetyczne
cewki L3 indukuje w cewce L1, prąd indukcji, którego kierunek jest zgodny
z kierunkiem prądu rozładowania kondensatora (C1). Opisane uzupeł-

279
nienie strat energetycznych kosztem energii sieci zasilającej powoduje, że
drgania przyjmują charakter drgań niegasnących.
Dzięki sprzężeniu indukcyjnemu obwodu siatki z obwodem leczniczym
indukuje się w nim prąd o częstotliwości odpowiadającej częstotliwości
drgań w obwodzie drgającym. W przypadku, gdy między elektrodami (E1,
E2) umieści się część ciała osoby poddanej zabiegowi diatermii, pojemność,
jaką wykazuje ta część ciała, wpłynie ujemnie na zestrojenie obwodów:
leczniczego i wytwarzającego drgania. Ponieważ liczba zwojów cewki
obwodu leczniczego L2 jest stała, zestrojenie uzyskuje się przez zmianę
pojemności zawartego w tym obwodzie kondensatora (C). Jest to konden-
sator powietrzny, zbudowany z dwóch okładek metalowych, w którym
zmianę pojemności uzyskuje się przez zmniejszenie lub zwiększenie ich
odległości za pomocą pokrętła znajdującego się na płycie czołowej aparatu.
O dobrym zestrojeniu świadczy maksymalne wychylenie wskazówki
miliamperomierza.
Nowoczesne aparaty do diatermii krótkofalowej wyposażone są w urzą-
dzenie zestrajające automatycznie obwód leczniczy z obwodem wytwarza-
jącym drgania elektromagnetyczne.

Działanie drgań
elektromagnetycznych
na tkanki ustroju

Wytwarzane przez aparaty terapeutyczne drgania elektromagnetyczne


wielkiej częstotliwości są wykorzystywane do celów leczniczych w różny
sposób. W zależności od rodzaju metody leczniczej mogą one oddziaływać
na ustrój:
- w postaci prądu wielkiej częstotliwości, płynącego przez tkanki
w wypadku ich bezpośredniego włączenia w obwód układu wytwarzające-
go drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości,
— w postaci pola elektrycznego wielkiej częstotliwości, zawartego
między dwoma okładkami kondensatora połączonego z układem wy-
twarzającym drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości,
— w postaci pola magnetycznego wielkiej częstotliwości, oddziałujące-
go na tkanki umieszczone wewnątrz zwojnicy włączonej w obwód układu
wytwarzającego drgania elektromagnetycznego wielkiej częstotliwości,

280
— w postaci pola elektromagnetycznego, czyli fal elektromagnetycz-
nych, których źródłem jest układ wytwarzający drgania wielkiej często-
tliwości.
W niniejszym rozdziale zostaną omówione pierwsze trzy sposoby
oddziaływania na tkanki, podczas gdy działanie pola elektromagnetycz-
nego — w rozdziale poświęconym diatermii mikrofalowej.

Oddziaływanie na tkanki prądu


wielkiej częstotliwości

Prądy wielkiej częstotliwości w granicach od 1 do 5 MHz znajdują


zastosowanie w diatermii chirurgicznej. Istota tej metody polega na
wytwarzaniu w tkankach ciepła pod wpływem prądu wielkiej częstotliwo-
ści.
Jeśli tkanki ustroju włączyć bezpośrednio w obwód urządzenia wy-
twarzającego drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości, to przez
tkanki te popłynie prąd elektryczny wielkiej częstotliwości. W wyniku
przepływu prądu w tkankach powstanie ciepło. Mechanizm wytwarzania
ciepła polega na wywoływaniu przez prąd wielkiej częstotliwości oscylacji,
czyli drgań jonów wokół ich średniego położenia; w wyniku zderzania się
jonów między sobą i z sąsiadującymi cząsteczkami wzrasta temperatura
tkanek.
Zmiana energii prądu elektrycznego wielkiej częstotliwości na ciepło
zależy od oporu, jaki stawiają tkanki przepływowi prądu. Ze względu na
obecność w nich elektrolitów i dielektryków są one pod względem
elektrycznym środowiskiem bardzo zróżnicowanym, w którego pewnych
częściach przeważają cechy dielektryczne, a w innych — przewodnictwo
jonowe.
Wiadomo, że właściwości elektryczne tkanek ulegają zmianie w zależno-
ści od częstotliwości prądu. Przy przepływie prądu wielkiej częstotliwości
ważną rolę odgrywają właściwości dielektryczne zawartej w tkankach
wody, dzięki czemu przewodnictwo przybiera charakter pojemnościowy.
Elektryczny obwód zastępczy tkanek w tych warunkach można przed-
stawić z dużym uproszczeniem jako równolegle połączone ze sobą:
oporność (R) oraz pojemność (C) — ryc. 43. Oporność (R) jest wielkością,

281
jaką stawiałby ten obwód przepływowi prądu stałego. Oporność tę nazywa
się opornością omową. Wiadomo również, że kondensator nie stanowi dla
przepływu prądu zmiennego tak dużej przeszkody, jaką przedstawia on dla
prądu stałego. Teoretycznie rzecz biorąc, idealny kondensator w stanie
ustalonym stanowi dla prądu stałego oporność nieskończenie wielką.
Wynika to z faktu, że w wypadku włączenia kondesatora w obwód prądu
stałego popłynie tylko prąd związany z jego ładowaniem. Po naładowaniu
kondensatora prąd nie może płynąć, ponieważ między jego okładkami
znajduje się warstwa dielektryku, która nie przewodzi prądu.
W wypadku włączenia kondensatora w obwód prądu zmiennego
sytuacja przedstawia się inaczej. W obwodzie będzie płynął na zmianę prąd
ładowania i rozładowania kondensatora, zgodnie ze zmianą kierunku
przepływu prądu zmiennego. W przedstawionym zatem na ryc. 43
obwodzie zmienny prąd wielkiej częstotliwości popłynie zarówno przez
oporność (R), jak i przez pojemność (C). Kondensator stanowi jednak dla
przepływu prądu pewną przeszkodę.
Wielkością fizyczną, charakteryzującą tę przeszkodę, jest oporność
pojemnościowa — Xc. Zależy ona od pojemności kondensatora oraz
częstotliwości prądu. Im większa jest bowiem pojemność, czyli zdolność
kondensatora do przyjęcia ładunku, i im szybsze są zmiany kierunku
przepływu prądu, tym mniejsze występują ograniczenia w przepływie
prądu ładowania. Oporność pojemnościową określa wyrażenie:

gdzie:
C — pojemność kondensatora
— pulsacja prądu = (gdzie:f — częstotliwość prądu).

Z wyrażenia tego wynika, o czym zresztą wyżej już wspomniano, że


oporność pojemnościowa jest odwrotnie proporcjonalna do częstotliwości
o«raz pojemności kondensatora.
Charakterystyczną cechą oporności pojemnościowej Xc jest to, że nie
powoduje ona strat energii w czasie przepływu prądu zmiennego. W związ-
k u z tym nie wpływa ona na wytwarzanie w tkankach ciepła. Jest to
zrozumiałe, ponieważ oporność pojemnościowa wiąże się z ładowaniem
i rozładowaniem pojemności. Ładowanie kondensatora, czyli gromadzenie
ładunków, wymaga użycia energii, jednak w czasie jego rozładowania

282
energia ta powraca do obwodu. Nie zachodzi więc nieodwracalny proces
utraty energii z zamianą jej na ciepło. Praktycznie rzecz biorąc, w elektrycz-
nych układach tkanek żywych takie straty energii istnieją, jednak są one
tak małe, że w przeprowadzonym rozumowaniu można je pominąć.
Z przeprowadzonego rozumowania wynika, że zasadniczy wpływ na
ilość ciepła wydzielonego w tkankach pod wpływem prądu wielkiej
częstotliwości będzie wywierała ich oporność omowa i związana z nią
przewodność tkanek. Zatem ilość wydzielonego ciepła q w jednostce czasu
i objętości będzie zgodnie z prawem Joule'a-Lenza wynosiła:

gdzie:
j — gęstość prądu,
— przewodność właściwa.

Z wyrażonego w ten sposób prawa Joule'a-Lenza wynika, że ilość ciepła


wytworzonego w jednostce czasu przez prąd wielkiej częstotliwości w jed-
nostce objętości tkanki jest proporcjonalna do kwadratu gęstości prądu,
a odwrotnie proporcjonalna do jej przewodności. Zatem w tkankach
dobrze przewodzących prąd wielkiej częstotliwości ilość wytworzonego
ciepła będzie mniejsza od ilości ciepła wytworzonego w tkankach gorzej
przewodzących. Zależność ilości wytworzonego ciepła od kwadratu gęsto-
ści prądu ma duże znaczenie praktyczne i znajduje zastosowanie w diater-
mii chirurgicznej, w której dzięki zastosowaniu elektrody o małej powierz-
chni wytwarza się w tkankach duża ilość ciepła, powodująca ich koagu-
lację.

Oddziaływanie na tkanki pola


elektrycznego wielkiej częstotliwości

Oddziaływanie pola elektrycznego wielkiej częstotliwości na tkanki wy-


stępuje w metodzie kondensatorowej diatermii. Metoda ta polega na
umieszczeniu obiektu przegrzewanego między okładkami kondensatora,
którymi są elektrody zabiegowe (ryc. 114). W warunkach wykonywania
diatermii krótkofalowej, w których częstotliwość zmian kierunku natęże-

283
nia pola elektrycznego sięga 40 MHz, wytwarzanie ciepła w tkankach
zależy od:
— właściwości dielektrycznych płynów i struktur tkankowych,
- przewodnictwa jonowego elektrolitów tkankowych.
Jak wiadomo, dielektrykiem nazywa się ciało nieprzewodzące prądu
elektrycznego, czyli takie ciało, które nie zawiera swobodnych ładunków
elektrycznych. Wiadomo jednak, że atomy i cząsteczki tej substancji
zawierają ładunki dodatnie i ujemne. Pod wpływem zewnętrznego pola
elektrycznego następuje w atomach i cząsteczkach przesunięcie ładunku,
zwane polaryzacją.
Wyróżnia się następujące rodzaje polaryzacji:
— polaryzację elektronową, polegającą na przesunięciu powłoki elektro-
nowej w stosunku do jądra atomu (ryc. 115) lub przesunięciu powłoki
elektronowej cząsteczki o symetrycznym rozkładzie ładunków w stosunku
do źródła symetrii ładunków dodatnich;

Ryc. 114. Przykład metody


kondensatorowej diatermii
krótkofalowej.

Ryc. 115. Polaryzacja elek-


ronowa (wg Liwiencewa).

— polaryzację jonową, występującą w kryształach jonowych, a polegają-


cą na przesunięciu w polu elektrycznym jonów dodatnich w jednym
kierunku, a jonów ujemnych w drugim;
— polaryzację orientacyjną, polegającą na zmianie orientacji przestrzen-
nej cząsteczek o niesymetrycznym rozkładzie ładunków dodatnich i ujem-
nych, czyli tzw. dipoli (ryc. 116).

284
Ryc. 116. Polaryzacja orientacyjna: a — stan dipoli przed polaryzacją; b — polaryzacja
orientacyjna dipoli pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego (wg Thoma).

Każda zatem zmiana pola elektrycznego powoduje zmianę stanu


polaryzacji dielektryku, czyli ruch ładunków, zwany prądem przesunięcia.
Ponieważ zawarte w tkankach dielektryki nie są doskonałe, pod wpływem
pola elektrycznego wielkiej częstotliwości w rozpatrywanym ośrodku
zachodzą w takt jego zmian dwa zasadnicze procesy:
— przepływ ładunków elektrycznych,
— zmiana orientacji przestrzennej cząsteczek dipolowych.
Zarówno w pierwszym, jak i w drugim wypadku dochodzi do strat
energii. Straty występujące w pierwszym procesie nazywa się stratami
przewodnictwa, a straty występujące w drugim — stratami dielektrycznymi.

285
Wielkość tych strat zależy od przewodności właściwej i stałej dielektrycznej
oraz od częstotliwości zmian pola elektrycznego.
Stosunek strat przewodzenia do strat dielektrycznych określa się
podając tangens kąta stratności —
Ilość ciepła wytworzona w jednostce czasu i w jednostce objętości
ośrodka dielektrycznego zależy od: częstotliwości względnej stałej
dielektrycznej tangensa kąta stratności i kwadratu skutecznej
wartości natężenia pola elektrycznego E.

W wyniku oddziaływania pola elektrycznego wielkiej częstotliwości na


elektrolity tkankowe dochodzi do drgań jonów wokół ich średnich
położeń. Drgania te warunkują powstawanie w takt zmian kierunku pola
prądów przewodzenia, będących w swej istocie ruchem ładunków. Drgania
jonów powodują wytwarzanie w elektrolicie ciepła. Ilość wytworzonego
w ten sposób ciepła jest wprost proporcjonalna do przewodności elektro-
litu tkankowego i kwadratu natężenia pola elektrycznego E:

Ponieważ przewodność y jest odwrotnością oporności właściwej elek-


trolitu a więc:

stąd wyrażenie wytworzonej w elektrolicie tkanek ilości ciepła q można


przedstawić w postaci:

Z wyrażenia tego wynika, że ilość ciepła wytworzona pod wpływem pola


elektrycznego wielkiej częstotliwości w jednostce czasu i jednostce objęto-
ści elektrolitu tkanek jest wprost proporcjonalna do kwadratu natężenia
pola elektrycznego, a odwrotnie proporcjonalna do jego oporności
właściwej. Zatem w tkankach zawierających dużą ilość elektrolitów,

286
których jony są nośnikiem elektryczności, tworzenie się ciepła pod
wpływem pola elektrycznego wielkiej częstotliwości będzie większe aniżeli
w tkankach o małej zawartości elektrolitów.

Oddziaływanie na tkanki pola


magnetycznego wielkiej częstotliwości

Pole magnetyczne wielkiej częstotliwości wykorzystuje się również w zabie-


gu diatermii krótkofalowej, używając do tego celu specjalnych elektrod
kablowych lub zwojnic. Tę metodę wykonywania diatermii krótkofalowej
nazywa się metodą indukcyjną lub induktotermią.
Zasada jej polega na oddziaływaniu na tkanki ustroju pola magnetycz-
nego wielkiej częstotliwości. Jeśli wewnątrz zwojnicy o określonej, niewiel-
kiej liczbie zwojów umieścić jakąś część ciała, a następnie połączyć
zwojnicę z układem wytwarzającym drgania elektromagnetyczne wielkiej
częstotliwości, to w zwojnicy popłynie prąd elektryczny wielkiej często-
tliwości, który będzie indukował działające na tkanki pole magnetyczne
wielkiej częstotliwości. Natężenie pola i jego kierunek ulegają oczywiście
zmianie w takt zmian płynącego w zwojnicy prądu. Zmiany pola mag-
netycznego powodują występowanie w tkankach zmiennego napięcia.
Zmiany napięcia wywołują w tkankach przepływ prądów indukowanych
o zamkniętych obwodach, zwanych prądami wirowymi (ryc. 117). Ponie-

Ryc. 117. Prądy wirowe (wg


Kwaśniewskiej-Błaszczyk).

287
waż są to prądy zmienne, powodują one w tkankach dobrze przewodzą-
cych, czyli zawierających dużo elektrolitów, oscylacje jonów wokół ich
położeń, a w następstwie — wydzielanie ciepła.
Ilość ciepła wytworzona w jednostce czasu i jednostce objętości pod
wpływem pola magnetycznego wielkiej częstotliwości jest wprost propor-
cjonalna do kwadratu częstotliwości zmian pola magnetycznego v, przewo-
dności oraz kwadratu natężenia pola magnetycznego H:

Należy mieć na uwadze, że w diatermii krótkofalowej wykonywanej


zarówno metodą kondensatorową, jak też indukcyjną działaniu pól
wielkiej częstotliwości zostają poddane warstwy różnych tkanek ustroju,
które — jak wiadomo — wykazują różną przewodność. Ilość zatem
wytworzonego w nich ciepła będzie zależała od rodzaju zastosowanej
metody oraz przewodności danej tkanki.

Metody lecznicze

Arsonwalizacja

Zabieg ten polega na wykorzystaniu dla celów leczniczych prądów


zwanych prądami d'Arsonvala, o częstotliwości w granicach 300-500 kHz.
Są to prądy przebiegające w postaci fali gasnącej o krótkim czasie trwania,
po której następuje około 500 razy dłuższa przerwa. Do wytwarzania tych
prądów używano dawniej aparatów iskiernikowych.
Aparat składa się z transformatora oraz obwodu drgającego złożonego
z kondensatora i cewki indukcyjnej. Wyładowania kondensatora przez
iskiernik, utworzony przez dwie oddalone od siebie na niewielką odległość

288
płytki metalowe, powodują przejście między nimi iskry, którą można
traktować jako kilka kolejnych, bardzo częstych wyładowań. Iskiernik
spełnia zatem rolę przerywacza. Rozładowania kondensatora powodują
wystąpienie w obwodzie drgań elektromagnetycznych. Dzięki sprzężeniu
indukcyjnemu obwodu drgającego z obwodem leczniczym powstają w nim
drgania elektromagnetyczne, które są wykorzystywane do zabiegów
leczniczych.
Obecnie obserwuje się wzrost zainteresowania arsonwalizacją. W produ-
kowanych współcześnie aparatach, np. w aparacie rosyjskim Iskra I, prądy
d'Arsonvala wytwarzane są przez lampowy układ generacyjny.
Zabieg arsonwalizacji może być wykonany miejscowo i ogólnie.
Zabiegi miejscowe wykonuje się przy użyciu specjalnych elektrod
kondensatorowych, z węgla albo grafitu, lub przy użyciu elektrod próż-
niowych, które są różnie ukształtowanymi bańkami szklanymi opróż-
nionymi z powietrza, do których wnętrza wtopiona jest elektroda metalo-
wa. Przemieszczanie tych elektrod w określonej odległości od skóry
powoduje wyładowania w postaci iskier przeskakujących między skórą
a powierzchnią elektrody. Ustawienie elektrody w małej odległości od
skóry powoduje przepływ energii w postaci tzw. ciemnych wyładowań
{effluvium).
Zabiegi ogólne wykonuje się przy użyciu dużego solenoidu, złożonego
z ok. 30 zwojów drutu miedzianego, wewnątrz którego umieszcza się
chorego.
Działanie prądów d'Arsonvala opiera się głównie na ich wpływie na
naczynia krwionośne oraz zakończenia nerwowe skóry. Ilość ciepła
wydzielonego w tkankach w czasie arsonwalizacji jest niewielka, co należy
wiązać z gasnącym charakterem drgań oraz długimi przerwami między
nimi. Prądy d'Arsonvala stosuje się w leczeniu nerwobólów, zaburzeń
czucia, świądu oraz odmrozin.
Zabiegi ogólne, wykonywane w solenoidzie, są stosowane w leczeniu
nerwicy wegetatywnej, stanów wyczerpania nerwowego oraz bezsenności.

19 Fizykoterapia 289
Diatermia krótkofalowa

Diatermia krótkofalowa polega na przegrzaniu tkanek pod wpływem pola


elektrycznego lub pola magnetycznego wielkiej częstotliwości. Wyróżnia
się dwie metody diatermii krótkofalowej:
— metodę kondensatorową,
— metodę indukcyjną.
Metoda kondensatorowa diatermii krótkofalowej. W metodzie tej obiekt
przegrzewany poddaje się oddziaływaniu pola elektrycznego wielkiej
częstotliwości, zawartego między dwoma okładkami kondensatora. Okła-
dki te stanowią dwie elektrody, które za pomocą przewodów połączone są
z aparatem do diatermii krótkofalowej.
Elektrody używane w kondensatorowej metodzie diatermii krótko-
falowej można podzielić na:
— elektrody kondensatorowe sztywne,
- elektrody kondensatorowe miękkie,
- elektrody kondensatorowe specjalnego kształtu.
Elektroda kondensatorowa sztywna składa się z dwóch podstawowych
części, a mianowicie:
— metalowej płyty elektrodowej, która stanowi okładkę kondensatora,
— obudowy elektrody.
Płyta elektrodowa jest okrągłą, płaską i sztywną płytką metalową,
pośrodku której umocowany jest sworzeń, służący do osiowego przemiesz-
czania płyty elektronowej wewnątrz obudowy. Niektóre typy elektrod
mają specjalny prowadnik, wykonany z materiału izolującego.
Obudowa elektrody składa się z dwóch części, połączonych ze sobą
gwintem. Ta część obudowy, która jest zwrócona do ciała chorego,
wykonana jest ze szkła, druga zaś, będąca tylną częścią obudowy
- z ebonitu. Tylna część obudowy ma na środku trzonek, służący do
zamocowania elektrody w wysięgniku. Wewnątrz trzonka jest otwór,
w którym znajduje się sworzeń płyty elektrodowej. Wystająca z trzonka
część sworznia łączy się z końcówką przewodu elektrody. Obudowa
elektrody spełnia ważną rolę, ponieważ chroni chorego i osobę obsługującą
przed bezpośrednim zetknięciem z płytką elektrody, na której w czasie

290
pracy aparatu występuje w stosunku do ziemi różnica potencjału rzędu
1000 V.
Płyty elektrodowe mają typowe średnice. Elektrody aparatu do diater-
mii krótkofalowej produkcji krajowej — Diamat G-10 — mają średnice:
40 mm, 75 mm i 128 mm.
Elektrody sztywne zamocowuje się na wysięgniku aparatu. Konstrukcja
wysięgników umożliwia dowolne ustawienie elektrod. Na ryc. 118 przed-
stawiono zabieg diatermii krótkofalowej przy użyciu elektrod konden-
satorowych sztywnych.

Ryc. 118. Diatermia krótkofalowa przy użyciu elektrod kondensatorowych sztywnych.

Elektroda kondensatorowa miękka jest wykonana w postaci prostokątnej


elastycznej płyty. Wewnątrz płyty znajduje się folia lub siatka metalowa
pokryta warstwą materiału izolującego. Zewnętrzną warstwę izolującą
stanowi filc lub guma. Folia lub siatka metalowa połączona z przewodem
elektrody spełnia w danym wypadku rolę okładki kondensatora. Rozmiary
elektrod miękkich, wchodzących w skład wyposażenia aparatu Diamat
G-10, wynoszą: 120 x 180 mm oraz 180 x 240 mm.

19* 291
Elektrod miękkich używa się do zabiegów diatermii krótkofalowej
w okolicach o nierównej powierzchni ciała, ponieważ umożliwiają one
zachowanie jednakowej odległości od skóry. Używa się ich również — ze
względu na ich dużą powierzchnię — do rozległych przegrzewań. Od-
powiednią odległość elektrody od skóry uzyskuje się przez podłożenie pod
elektrodę miękkich podkładek z dziurkowanego filcu lub gumy piankowej.
Elektrody miękkie umocowuje się za pomocą woreczka z piaskiem lub
opaski elastycznej. Rycina 119 przedstawia zabieg diatermii krótkofalowej
wykonany przy użyciu miękkich elektrod kondensatorowych.

Ryc. 119. Diatermia krótkofalowa przy użyciu miękkich elektrod kondensatorowych.

Elektrody kondensatorowe specjalne, stanowiące odmianę elektrod szty-


wnych, służą do wykonywania specjalnych zabiegów. Spośród konden-
satorowych elektrod specjalnych wymienić należy elektrodę do wykonywa-
nia diatermii przez pochwę, elektrodę do wykonywania diatermii okolica
dołu pachowego oraz elektrodę do diatermii czyraków.
Część szklana obudowy elektrody pochwowej ma kształt umożliwiający
wprowadzenie jej do pochwy. Wewnątrz obudowy znajduje się metalowy
walec, spełniający rolę okładki kondensatora.
Obudowa elektrody do wykonywania diatermii okolicy dołu pachowego
ma kształt klina, wewnątrz którego znajduje się również walec metalowy.

292
Inaczej jest zbudowana elektroda przystosowana do diatermii czyraków
- jej część szklana jest otwarta, stanowiąc niejako kołnierz obudowy,
płyta zaś elektrodowa jest pokryta materiałem izolującym. Opisany kształt
elektrody umożliwia zachowanie bardzo małej odległości między czyra-
kiem a płytą elektrodową.
We wszystkich trzech omówionych elektrodach specjalnych istnieje
możliwość regulowania odległości okładki kondensatora od obudowy.

Ryc. 120. Elektrody kondensatorowe sztywne i miękkie.

Ryc. 121. Elektrody kondensatorowe specjalne.

Ryc. 122. Układ linii sił w przypadku małej odległości między


elektrodami kondensatorowymi (wg Dalicho).

293
Jest zrozumiałe, że elektrody specjalne stosuje się jako elektrody czynne,
natomiast jako elektrody bierne — zwykłe elektrody sztywne o odpowied-
niej średnicy. Na ryc. 120 przedstawiono kilka elektrod kondensatorowych
sztywnych i miękkich o różnych wymiarach, a na ryc. 121 — elektrody
specjalne. Na rozkład linii sił pola elektrycznego zawartego między dwiema
elektrodami kondensatorowymi, a zatem na ilość ciepła wydzielonego
w tkankach poddanych jego działaniu, wpływają następujące czynniki:
— rozmiary elektrod w stosunku do obiektu przegrzewanego,
— oddalenie elektrod od obiektu,
— wzajemne ułożenie elektrod,
— rodzaj dielektryku, znajdującego się między elektrodami a skórą.
Pole elektryczne między elektrodami kondensatorowymi wykazuje
jednorodne natężenie tylko w takim przypadku, gdy odległość między
elektrodami jest mała (ryc. 122). Praktycznie jednak takie okoliczności
występują rzadko przy wykonywaniu diatermii krótkofalowej. Zwykle
obiekt przegrzewany jest większy od powierzchni elektrod.
Dostatecznie duże, równej wielkości elektrody umieszczone w takiej
samej odległości od obiektu zapewniają względnie równomierny rozkład
natężenia zawartego między nimi pola elektrycznego. Przypadek taki
przedstawia ryc. 123. Jak widać na niej, największe zagęszczenie linii sił
pola występuje wzdłuż osi środkowej obiektu przegrzewanego i maleje ku
obwodowi. Jeśli w tym samym przypadku jedną z elektrod zbliżyć do
powierzchni obiektu, to występuje zagęszczenie linii sił pola elektrycznego
w pobliżu tej elektrody (ryc. 124), co powoduje większe przegrzanie tkanek
w tej okolicy. Elektroda umieszczona bliżej obiektu spełnia rolę elektrody
czynnej, tzn. skupiającej linie sił pola elektrycznego, druga zaś — elektrody
biernej, czyli rozpraszającej. Użycie dwóch elektrod równej wielkości,
jednak znacznie mniejszych od obiektu przegrzewanego i umieszczonych
w znacznej od niego odległości (ryc. 125) powoduje rozproszenie linii sił
pola, a w związku z tym słabe przegrzanie tkanek.
Optymalne warunki przegrzania uzyskuje się przy zastosowaniu dużych
elektrod równej wielkości, oddalonych na odpowiednią odległość od
obiektu (ryc. 126). Linie sił pola elektrycznego ulegają wówczas zagęsz-
czeniu. W takich warunkach dochodzi do równomiernego przegrzania;
zbliżenie jednak tych elektrod do obiektu powoduje odmienny skutek,
bowiem linie sił pola ulegają zagęszczeniu w częściach obiektu najbardziej
zbliżonych do elektrod, w wyniku czego przegrzanie występuje w powierz-
chownych warstwach obiektu (ryc. 127).

294
Ryc. 123 Ryc. 124

Ryc. 123. Układ linii sił w przypadku dużych elektrod umieszczonych w jednakowej
odległości od obiektu (wg Kwaśniewskiej-Błaszczyk).
Ryc. 124. Układ linii sił w przypadku zbliżenia jednej z elektrod do obiektu (wg Kwaśniew-
skiej-Błaszczyk).

Ryc. 125. Układ linii sil w przypadku zastosowania małych elektrod umieszczonych
w jednakowej odległości od obiektu (wg Kwaśniewskiej-Błaszczyk).

295
Ryc. 126 Ryc. 127

Ryc. 126. Układ linii sił w przypadku zastosowania dużych elektrod umieszczonych
w odpowiedniej odległości od obiektu (wg Kwaśniewskiej-Błaszczyk).
Ryc. 127. Układ linii sił w przypadku zbyt małej odległości od obiektu (wg Kwaśniewskiej-
-Błaszczyk).

Zastosowanie dwóch elektrod o różnej powierzchni powoduje, że


elektroda o mniejszej powierzchni skupia linie sił pola, jest zatem elektrodą
czynną, druga zaś linie te rozprasza i jest elektrodą bierną (ryc. 128). Jest
oczywiste, że większe przegrzanie tkanek wystąpi pod elektrodą czynną.
Ułożenie, w jakim pozostają elektrody w stosunku do siebie, również
wpływa na przebieg linii sił pola elektrycznego. Jeśli np. ułożyć elektrody
w płaszczyznach równoległych w różnej odległości od obiektu, powoduje
to zagęszczenie linii sił pola i powierzchowne przegrzanie tkanek sąsiadują-
cych z elektrodą ułożoną bliżej. Podobnie przy skośnym ustawieniu
elektrod w stosunku do siebie większe przegrzanie występuje w tkankach
pozostających pod wpływem zagęszczonych na krawędzi elektrody zbliżo-
nej do obiektu linii sił pola elektrycznego.
Natężenie pola zależy również od rodzaju dielektryku znajdującego się
między elektrodami a skórą. Duże różnice między stałymi dielektrycznymi
powietrza i tkanek ludzkich powodują załamanie na powierzchni skóry
wszystkich linii sił pola, które nie przebiegają osiowo między elektrodami.
W wyniku załamania powstaje zagęszczenie linii sił na powierzchni obiektu
i jego przegrzanie, które określa się jako przegrzanie strefy brzegowej.
Nie wolno zapominać, że zagęszczenie linii sił pola i przegrzanie
występują na wszystkich nierównościach obiektu przegrzewanego, co
określa się jako efekt szczytowy. Przegrzanie to można zmniejszyć przez
oddalenie elektrod od obiektu lub, jeśli to jest możliwe, równoległe

296
ustawienie elektrody do płaszczyzny nierówności. Podobnie znaczne
zagęszczenie linii sił pola występuje w miejscu zetknięcia dwóch części
obiektu przegrzewanego, np. kolan przy diatermii obydwu stawów kolano-
wych, czy też palców. W celu uniknięcia przegrzania miejsca stykania się
części ciała rozdziela się podkładką filcową.
Zagęszczenie linii sił pola elektrycznego występuje również na ciałach
metalowych umieszczonych w polu elektrycznym zawartym między elekt-
rodami kondensatorowymi (ryc. 129). Z tego względu przed zabiegiem
diatermii krótkofalowej należy usunąć z zasięgu pola wszystkie przedmioty
metalowe, jak np. kolczyki, klamry, spinki, zegarki, klucze itp. Obecność
w tkankach poddawanych diatermii ciał metalowych, w postaci odłam-
ków, gwoździ chirurgicznych, płytek, śrub, czy też szwów drucianych,
znajdujących się tam w następstwie zabiegów ortopedycznych, stanowi
przeciwwskazanie do wykonywania przegrzewania. Silnemu przegrzaniu
ulegają również opatrunki wilgotne, opatrunki z maścią oraz odzież
i bielizna przesiąknięte potem.
Rodzaj materiału, z którego wykonane są elektrody, wpływa również na
przegrzanie. Najbardziej odpowiednie, zapobiegające nadmiernemu prze-

Ryc. 128. Układ linii sil w przypadku


zastosowania elektrod różnych rozmia-
rów umieszczonych w niejednakowej
odległości od obiektu (wg Kwaśniews-
kiej-Błaszczyk).

Ryc. 129. Zagęszczenie linii sił na ciele


obcym metalicznym (wg Kwaśniews-
kiej-Błaszczyk).

297
grzaniu, są elektrody sztywne z obudową ze szkła. Mniej korzystne
warunki przegrzania obiektu uzyskuje się przy elektrodach miękkich.
Należy bowiem pamiętać, że w dielektrykach, znajdujących się między
skórą a metalową płytą elektrodową, powstają również straty energetyczne
powodujące ich przegrzanie.
Podane przykłady różnego przebiegu linii sił pola elektrycznego zawar-
tego między elektrodami kondensatorowymi dotyczyły przypadków ideal-
nych, w których przegrzane tkanki cechowała jednakowa przewodność
elektryczna. W rzeczywistości jest inaczej, ponieważ tkanki cechuje
warstwowe ułożenie i znaczne zróżnicowanie właściwości elektrycznych.
Niemniej jednak podane przykłady mogą stanowić model postępowania
bardzo przydatny przy wykonywaniu zabiegów diatermii krótkofalowej
metodą kondensatorową.
Metoda indukcyjna diatermii krótkofalowej. Oddziaływanie pola mag-
netycznego wielkiej częstotliwości na obiekt przegrzewany uzyskuje się
w dwojaki sposób:
— przez umieszczenie obiektu wewnątrz zwojnicy,
— przez oddziaływanie na obiekt rozproszonego pola magnetycznego
zwojnicy.
W metodzie indukcyjnej stosuje się następujące elektrody:
- elektrodę kablową — w postaci elastycznego przewodu metalowego,
otoczonego grubą warstwą masy izolującej; elektrodę tę można nawijać na
obiekt przegrzewany, np. kończynę (ryc. 130), lub też układać ją w zwoje
w jednej płaszczyźnie (ryc. 131);
— elektrodę indukcyjną, zwaną również monodą lub minodą (ryc. 132);
zasadniczym elementem tego rodzaju elektrody jest zwojnica z rurki
metalowej, składająca się z dwóch — czterech zwojów (zwojnica jest
umieszczona w obudowie z bakelitu); elektrodę indukcyjną zamocowuje
się na wysięgniku aparatu do diatermii krótkofalowej.
Wpływ pola elektromagnetycznego wielkiej częstotliwości na tkanki
został już omówiony w niniejszym rozdziale, należy jednak pamiętać, że

Ryc. 130. Metoda indukcyjna dia-


termii krótkofalowej z zastosowa-
niem elektrody kablowej (wg Ko-
narskiej).

298
Ryc. 131. Metoda indukcyjna diatermii krótkofalowej z zastosowaniem elektrody kablowej,
ułożonej w zwoje przebiegające w jednej płaszczyźnie (wg Konarskiej).

Ryc. 132. Elektroda indukcyjna.

w metodzie indukcyjnej najlepiej przegrzewają się tkanki o dużej przewod-


ności np. naczynia krwionośne czy mięśnie, podczas gdy w skórze i tkance
tłuszczowej ilość wydzielanego ciepła jest mała, ponieważ wykazują one
małą przewodność.
Na wytwarzanie ciepła w różnych warstwach tkanek wpływa również
częstotliwość prądu płynącego w zwojnicy, liczba i kształt jej zwojów oraz
ułożenie w stosunku do obiektu przegrzewanego. W metodzie indukcyjnej
wytwarzanie ciepła występuje jedynie na niewielkiej głębokości tkanek.
Głębokość przegrzania można nieco zwiększyć przez oddalenie elektrody
od skóry.

299
Metoda indukcyjna znajduje zastosowanie w przegrzewaniu tkanek
umiejscowionych w niewielkiej odległości od skóry, głównie tkanki
mięśniowej.

Ogólne zasady obowiązujące przy wykonywaniu zabiegów diatermii


krótkofalowej. Uzyskanie optymalnego przegrzania tkanek, stosownie do
rodzaju i umiejscowienia choroby, oraz zapewnienie bezpieczeństwa
własnego i osoby poddawanej zabiegowi wymagają przestrzegania na-
stępujących zasad:
— obowiązuje ścisłe przestrzeganie zaleceń lekarza specjalisty;
— należy dobrać odpowiednie elektrody i ułożyć je w taki sposób
i w takiej odległości od przegrzewanej części ciała, aby zapewnić optymalne
oddziaływanie energii pola elektrycznego czy też magnetycznego na
tkanki;
— konieczne jest usunięcie z zasięgu pola elektrycznego lub magnetycz-
nego wszystkich przewodów metalowych;
— w przypadku stykania się dwóch powierzchni obiektu przegrzewane-
go, np. ud, należy rozdzielić je podkładką filcową;
— chorych należy rozbierać do zabiegu, ponieważ wilgotna odzież
i bielizna mogą ulec znacznemu przegrzaniu i spowodować oparzenie;
należy również sprawdzić, czy w miejscu wykonywania diatermii nie
znajdują się opatrunki;
- chorego należy poinformować, że w czasie zabiegu nie wolno
poruszać się i dotykać aparatu;
— w czasie zabiegu należy kontrolować zachowanie się chorego, jego
doznania i samopoczucie; szczególna ostrożność obowiązuje przy wykony-
waniu zabiegów w okolicy głowy i brzucha; w przypadku wystąpienia
sinicy lub duszności zabieg należy przerwać i natychmiast wezwać lekarza;
- równie ostrożnie należy wykonywać zabiegi u dzieci i ciężko chorych,
których nie wolno pozostawiać bez nadzoru;
- przewody łączące aparat z elektrodami nie mogą przylegać bezpo-
średnio do skóry, ponieważ mogą spowodować jej oparzenie; z tych
względów należy pod przewody podkładać podkładki filcowe;
— zabiegi diatermii krótkofalowej należy wykonywać na leżankach
drewnianych, nie zawierających części i elementów metalowych (przy-
krywanie ich ceratą lub dermą plastykową nie jest wskazane, ponieważ
materiały te mogą wykazywać właściwości półprzewodnikowe); nie wolno
wykonywać zabiegów na leżankach metalowych;

300
- obowiązuje dbałość o aparaturę; powinna ona być poddawana
okresowej kontroli technika-konserwatora, należy zawsze pamiętać o ko-
nieczności właściwego uziemienia aparatury;
— aparatury do diatermii nie wolno ustawiać w pobliżu instalacji
wodociągowej, ponieważ stwarza to warunki, w których może nastąpić
porażenie prądem osoby obsługującej lub chorego.
Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze aparatów do
diatermii krótkofalowej reguluje Rozporządzenie Ministrów Pracy Płac
i Spraw Socjalnych oraz Zdrowia i Opieki Społecznej (Dz. Ustaw z 1977 r.
nr 8, poz. 33).
Działanie biologiczne diatermii krótkofalowej. Działanie diatermii kró-
tkofalowej opiera się na wpływie ciepła na tkanki ustroju. Różnica między
diatermią krótkofalową a innymi metodami ciepłoleczniczymi polega na
tym, że w przypadku diatermii krótkofalowej ciepło wytwarza się we-
wnątrz tkanek. Jest to więc ciepło endogenne w odróżnieniu od ciepła
egzogennego, dostarczanego do ustroju z zewnątrz.
Do najważniejszych skutków oddziaływania wytworzonego w tkankach
ciepła należy zaliczyć:
rozszerzenie naczyń krwionośnych oraz zwiększenie ich przepusz-
czalności,
- zwiększenie przepływu krwi tętniczej,
- przyspieszenie procesów wchłaniania tkankowego,
przyspieszenie komórkowej przemiany materii,
- wzrost liczby leukocytów w tkankach przegrzewanych,
— obniżenie pobudliwości nerwowo-mięśniowej,
— działanie przeciwbólowe,
— obniżenie napięcia mięśni.
Dawkowanie diatermii krótkofalowej. Dawkowanie energii pola elekt-
rycznego lub magnetycznego wielkiej częstotliwości nastręcza wiele trud-
ności. Do tej pory nie ma jeszcze dostatecznie ścisłego sposobu określania
dawki tej energii, ponieważ ilość wytwarzanego w tkankach ciepła zależy
od wielu czynników:
Dawkę określa się na podstawie następujących kryteriów:
— odczuwanie przez chorego ciepła w czasie zabiegu diatermii,
— czas trwania zabiegu,
— rodzaj i umiejscowienie procesu chorobowego,
- obserwacja chorego w czasie wykonywania diatermii krótkofalowej.

301
Powszechnie stosuje się dawkowanie oparte na doznaniach cieplnych
chorego poddanego diatermii. Wyróżnia się następujące cztery dawki:
- dawka I — atermiczna — nieco mniejsza od granicy odczuwania
ciepła,
— dawka II— oligotermiczna — powodująca odczucie bardzo łagod-
nego ciepła,
— dawka III — termiczna — przy której chory odczuwa przyjemnie
wyrażone ciepło,
— dawka IV — hipertermiczna — przy której chory odczuwa silnie
ciepło, jednak bez nieprzyjemnych, bolesnych wrażeń.
Omówiony sposób dawkowania jest obarczony znacznym błędem,
ponieważ odczuwanie ciepła zależy w dużej mierze od wrażliwości
osobniczej.
Jako zasadę przyjęto uzależniać wielkość dawki od stadium procesu
chorobowego. W stadiach ostrych i podostrych choroby stosuje się dawki
słabe, I lub II, w przewlekłych zaś procesach chorobowych — dawki
silniejsze, III lub IV.
Czas zabiegu diatermii krótkofalowej waha się zwykle od 5 do 20 minut,
w zależności od wskazań i zastosowanej dawki. Zabiegi wykonuje się
codziennie lub co drugi dzień. Nie należy stosować dłuższych serii aniżeli 15
zabiegów. Jeśli istnieje konieczność ich powtórzenia, należy to uczynić"po
1 - 2-tygodniowej przerwie.
W przypadku stwierdzenia w czasie leczenia objawów przedawkowania,
takich jak wzmożenie dolegliwości bólowych, rozprzestrzenienie się proce-
su zapalnego, utrzymujące się bóle głowy czy wystąpienie gorączki, należy
zastosować przerwę w zabiegach.
Wskazania do diatermii krótkofalowej. Wskazania do stosowania diater-
mii krótkofalowej są bardzo rozległe. Ogólnie można powiedzieć, że
diatermia krótkofalowa daje korzystne wyniki lecznicze we wszystkich
schorzeniach, w których celowe jest stosowanie ciepła. Tak więc znajduje
ona głównie zastosowanie w leczeniu różnego rodzaju podostrych i prze-
wlekłych stanów zapalnych.
W tabeli 17 zestawiono choroby, w których stosowanie diatermii
krótkofalowej daje dobre wyniki, oraz podano informacje dotyczące
dawkowania i metodyki zabiegów. Należy jednak pamiętać, że tabela ta nie
obejmuje wszystkich wskazań, ponieważ ich omówienie przekracza ramy
niniejszego podręcznika.

302
Tabela 17
Wskazania do stosowania diatermii krótkofalowej

303
cd. tab. 17

* K — elektrody kondensatorowe, I — elektroda indukcyjna.

Przeciwwskazania do diatermii krótkofalowej. Przeciwwskazania do


stosowania diatermii krótkofalowej stanowią:
- nowotwory i stany po leczeniu promieniowaniem jonizującym,
- wszystkie schorzenia, w których przeciwwskazane jest stosowanie
ciepła, np. ostre procesy zapalne oraz zaburzenia ukrwienia obwodowego,
— gruźlica płuc oraz gruźlica pozapłucna,
— ciąża,
— miesiączka,
— skłonność do krwawień z przewodu pokarmowego (choroba wrzo-
dowa żołądka i dwunastnicy) i dróg oddechowych,
- wylewy krwawe do narządów wewnętrznych i tkanek miękkich,
w tym również po urazach,
- ropne zapalenie ucha środkowego,
— ropne zapalenie pęcherzyka żółciowego,
ropień nerki, wątroby, wszystkie ropnie chełboczące,
— obrzęki,
— żylakowatość goleni i owrzodzenia goleni w przebiegu żylakowato-
ści,
— zakrzepowe zapalenie żyły,
— wiek dziecięcy,

304
— obecność w tkankach wszelkiego rodzaju implantatów metalowych,
— obecność rozrusznika serca (osobom z rozrusznikiem serca nie wolno
przebywać w pobliżu generatorów fal elektromagnetycznych wielkiej
częstotliwości, np. aparatów do diatermii krótkofalowej i mikrofalowej).

Budowa, działanie i obsługa aparatu


do diatermii krótkofalowej Diamat G-10*

Jest to aparat zasilany z sieci 220 V, 50 Hz, wytwarzający drgania


elektromagnetyczne o częstotliwości 27,12 MHz ± 0,6%. Maksymalna
moc wyjściowa aparatu wynosi 350 W + 10- 5%; polega ona na regulacji
skokowej w 14 stopniach. Dzięki wyposażeniu w specjalny układ elektro-
niczny aparat automatycznie zestraja w czasie zabiegu obwód leczniczy
z układem wytwarzającym drgania elektromagnetyczne. Ważnym walo-
rem technicznym aparatu, mającym duże znaczenie praktyczne, jest
zastosowanie w nim układów zwłocznego i nadmiarowego. Pierwszy z nich
przygotowuje aparat do pracy, drugi zaś zabezpiecza układ prostowniczy
i generacyjny przed przeciążeniem.
Wyposażenie aparatu Diamat G-10. Aparat jest wyposażony w komplet
elektrod sztywnych i miękkich oraz praktyczne w użyciu wysięgniki do
umocowania elektrod sztywnych. Wymiary aparatu wynoszą
400 x 730 x 800 mm, a masa — ok. 90 kg. Widok ogólny aparatu
przedstawia ryc. 133.
Obecnie produkowana jest unowocześniona wersja tego aparatu — typ
G-110, którą cechuje niższy poziom zakłóceń oraz lepsze automatyczne
dostrajanie w różnych warunkach zabiegu.
W strukturze aparatu, którą przedstawia schemat zamieszczony na ryc.
134, wyróżnia się następujące układy:
— filtr przeciwzakłóceniowy sieciowy, który uniemożliwia przedostanie
się do sieci zakłóceń powstałych w czasie pracy aparatu;
— zasilacz sieciowy, stanowiący źródło zasilania układu wytwarzające-
go drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości;

* Wyprodukowany w Fabryce Aparatury Elektromedycznej w Łodzi, ul. Szparagowa 2.

20 Fizykoterapia 305
Ryc. 133. Aparat do diatermii krótkofa-
lowej Diamat G-10.

Ryc. 134. Schemat struktury aparatu Diamat G-10.

— generator drgań wielkiej częstotliwości, zbudowany z dwóch lamp


elektronowych pracujących w układzie przeciwsobnym;
— obwód pośredni i obwód leczniczy; obwód pośredni spełnia rolę
układu filtrującego drgania elektromagnetyczne wytwarzane przez genera-

306
tor oraz przystosowuje obwód leczniczy do generatora, zapewniając w ten
sposób optymalne warunki pracy aparatu; przekazywanie energii drgań
z obwodu pośredniego do obwodu leczniczego zachodzi przez sprzężenie
indukcyjne; w skład obwodu zabiegowego oprócz elementów indukcyj-
nych i pojemnościowych wchodzą elektrody zabiegowe i kondensator
dostrajający, umieszczony wewnątrz aparatu;
— regulator rezonansu, który jest działającym automatycznie urządze-
niem dostrajającym obwód pośredni z obwodem leczniczym; wszelkie
zmiany w obwodzie leczniczym są korygowane przez to urządzenie,
w wyniku czego zachodzi tylko niewielki spadek mocy (na ryc. 135
przedstawiono wykres mocy w czasie pracy aparatu bez automatycznego
dostrajania oraz z automatycznym dostrajaniem);
— układ zwłoczny i nadmiarowy; układ zwłoczny ma na celu przy-
stosowanie aparatu do pracy dzięki odmierzanemu przez niego czasowi
— od 30 do 60 s, który potrzebny jest do należytego rozgrzania się włókien
katod lamp elektronowych; układ nadmiarowy chroni układ prostowniczy
przed przeciążeniami.

Czas zabiegu
Ryc. 135. Wykres mocy w czasie pracy aparatu bez automatycznego strojenia oraz przy
automatycznym strojeniu (wg Dalicho).

Na płycie czołowej aparatu (ryc. 136) umieszczone są następujące urządzenia:


1 — dwuprzyciskowy sterownik zasilania sieciowego, którego przycisk zielony służy do
włączania zasilania, czerwony zaś — do jego wyłączania.
2 — czternastostopniowy nastawnik mocy z pozycjami oznaczonymi nieparzystymi
cyframi czarnymi oraz parzystymi cyframi czerwonymi.
3 — dwupołożeniowy przełącznik, który w położeniu oznaczonym czerwonym prosto-
kątem umożliwia wybieranie pośrednich mocy, oznaczonych czerwonymi cyframi parzy-
stymi.

20* 307
4 — wyłącznik zabezpieczający chorego; za pomocą tego wyłącznika chory może przez
pociągnięcie przymocowanej linki wyłączyć aparat,
5 — lampka czerwona, sygnalizująca włączenie zasilania sieciowego,
6 — lampka zielona, sygnalizująca gotowość aparatu do pracy,
7 — wskaźnik dostrojenia, będący zestawem dwóch lampek neonowych; ciągłe świecenie
jednej lampki świadczy o braku zestrojenia między obwodem leczniczym a obwodem
pośrednim, natomiast przemienne migotanie obydwóch lampek wskazuje na dostrojenie
obwodów,
8 — wskaźnik mocy wyjściowej, sygnalizujący sprawność pracy aparatu.

Ryc. 136. Schemat płyty czołowej aparatu do diatermii krótkofalowej Diamat G-10
(objaśnienia w tekście).

Aparat obsługuje się w następujący sposób: Po połączeniu aparatu z siecią włącza się jego
zasilanie przez wciśnięcie przycisku zielonego. Włączenie zasilania sieciowego sygnalizuje
zapalenie lampki czerwonej. Po upływie 30-60 s zapala się lampka zielona, sygnalizująca
gotowość aparatu do pracy. Następnie umieszcza się określoną część ciała chorego między
odpowiednio dobranymi elektrodami zabiegowymi i wybiera stosowną do rodzaju schorzenia

308
oraz jego umiejscowienia moc przy użyciu czternastostopniowego nastawnika. Moce
odpowiadające kolejnym pozycjom zestawiono w tabeli 18. Wybranie którejkolwiek pozycji
nastawnika włącza generator wielkiej częstotliwości oraz regulator rezonansu, czyli auto-
matykę strojenia. Dostrojenie zachodzi po upływie ok. 20 s, co sygnalizuje przemienne
migotanie lampek neonowych oraz zbliżanie się „listków", zależne od nastawionej mocy. Jeśli
w trakcie zabiegu diatermii chory zmieni położenie (poruszy się), w wyniku czego dojdzie do
rozstrojenia obwodów, zostaje to sygnalizowane ciągłym świeceniem się lampki neonowej
i rozszerzeniem pasa między „listkami". Powtórne dostrojenie obwodów zachodzi po upływie
około 20 s. Po zakończeniu zabiegu należy nastawnik mocy sprowadzić do pozycji „0"
i wcisnąć przycisk czerwony sterownika zasilania sieciowego, wyłączając w ten sposób
zasilanie sieciowe.

Tabela 18
Moc prądu w watach, odpowiadająca kolejnym pozycjom nastawnika

Moc w watach Moc w watach


Stopień nastawnika Stopień nastawnika z dokładnością
z dokładnością mocy
mocy + 10%—5%
+ 10%—5%

1 20 8 150
2 30 9 180
3 45 10 210
4 65 11 250
5 80 12 280
6 105 13 310
7 125 14 350

Przy obsługiwaniu aparatu należy mieć na uwadze:


- włączenie zasilania sieciowego przyciskiem zielonym może nastąpić tylko przy położe-
niu „0" nastawnika mocy,
- wyłącznik zabezpieczający chorego może być używany przez niego w zależności od
decyzji osoby wykonującej zabieg,
— aparat ma dwie pary gniazd po przyłączeniu przewodów elektrod zabiegowych,
umieszczone w pobliżu zamocowań wysięgników na bocznej ścianie obudowy aparatu; górna
para gniazd służy do przyłączania elektrod sztywnych, dolna zaś — do przyłączania elektrod
miękkich.
- przewody elektrod nie powinny dotykać obudowy aparatu, dlatego należy zawsze
sprawdzić ich przebieg oraz zamocowanie w uchwytach znajdujących się na wysięgnikach,
— należy pamiętać o konieczności okresowej kontroli aparatu przez technika-konser-
watora; bardzo istotne jest okresowe sprawdzanie skuteczności uziemienia aparatu.

309
Terapia impulsowym polem
magnetycznym wielkiej częstotliwości

Podstawowym celem wprowadzania do lecznictwa impulsowego pola


magnetycznego wielkiej częstotliwości było dążenie do zmniejszenia efektu
cieplnego. W metodzie tej bowiem tkanki zostają poddane działaniu
impulsów o dużej mocy szczytowej, oddzielonych od siebie przerwami
dostatecznie długimi dla uzyskania rozproszenia ciepła. Przeprowadzone
w ostatnich latach badania wykazały leczniczy wpływ impulsowego pola
magnetycznego wielkiej częstotliwości. Uważa się, że może ono być
przydatne w leczeniu stanów chorobowych, w których przegrzanie tkanek
nie jest wskazane. Przyjmuje się, że mechanizm działania tej postaci energii
sprowadza się w znacznym stopniu do wpływu na potencjał elektryczny
błon komórkowych, co prowadzi do wielu zmian w czynności komórek.
W działaniu pola magnetycznego wielkiej częstotliwości szczególnie
wyraźnie zaznaczony jest wpływ przeciwzapalny, przeciwbólowy oraz
przeciwobrzękowy. Powoduje ono również przyspieszenie wchłaniania się
krwiaków.
Wskazania do stosowania impulsowego pola magnetycznego wielkiej
częstotliwości obejmują zapalenie okołostawowe, trudno gojące się rany,
owrzodzenia troficzne, stany po zabiegach chirurgicznych, szczególnie
stomatologicznych, stany po urazach tkanek miękkich, zapalenie przydat-
ków, macicy, przewlekłe i podostre zapalenie zatok obocznych nosa,
krwiaki pourazowe oraz niektóre choroby skóry.

Budowa, działanie i obsługa aparatu


do terapii impulsowym polem magnetycznym
wielkiej częstotliwości Terapuls GS-200*

Jest to nowoczesny aparat zasilany z sieci 200 V, 50 Hz, wytwarzający


drgania elektromagnetyczne o częstotliwości 27,12 MHz 0,6%, które

* Aparat wyprodukowany przez Fabrykę Aparatury Elektromedycznej w Łodzi, ul.


Szparagowa 2.

310
formowane są w impulsy o czasie trwania 60 us oraz 100 us z częstotliwo-
ścią od 80 do 600 Hz, regulowaną skokowo. Moc szczytowa impulsu
(penetracja) regulowana jest również skokowo w pięciu stopniach. Aparat
wyposażony jest w zabezpieczenie przeciwporażeniowe I stopnia, poziom
zakłóceń jest nie znormalizowany.
Wymiary aparatu wynoszą 450x580x810. Widok ogólny aparatu
przedstawia ryc. 137.

Ryc. 137. Aparat do terapii impul-


sowym polem magnetycznym wiel-
kiej częstotliwości Terapuls GS-200.

Drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości są wytwarzane


w generatorze kwarcowym, zbudowanym na obwodzie scalonym. Do
generatora doprowadzony jest sygnał z impulsatora, narzucający często-
tliwość impulsów oraz czas ich trwania. Uformowany w ten sposób sygnał
jest podawany do wzmacniacza napięciowego, a po wzmocnieniu do
wzmacniacza mocy. Z obwodu wyjściowego wzmacniacza mocy energia
wielkiej częstotliwości jest przekazywana kablem koncentrycznym do
głowicy, w której znajduje się obwód rezonansowy. Pole magnetyczne

311
cewki obwodu jest skierowane na chorego, natomiast kondensatorem
dostraja się do rezonansu zespół: głowica zabiegowa — chory.
Aparat wytwarza impulsy o kształcie zbliżonym do prostokąta. Obwody
sterowania aparatu pozwalają regulować trzy podstawowe parametry
impulsów, a mianowicie:
— czas trwania impulsów, który może wynosić 60 us lub 100 us,
— częstotliwość impulsów w sześciu wariantach: 80, 160, 300, 400, 500
i 600 Hz,
— szczytową moc impulsu, zwaną penetracją, w pięciu stopniach,
którym odpowiadają pozycje przełącznika.
Moc szczytowa, odpowiadająca kolejnym pozycjom przełącznika, wy-
nosi:
— pozycja 1 — 300 W,
— pozycja 2 — 500 W,
— pozycja 3 — 700 W,
— pozycja 4 — 850 W,
— pozycja 5 — 1000 W.

Ponieważ czas trwania impulsu jest znacznie krótszy niż czas przerwy,
stąd średnia moc przekazywana do tkanek jest niewielka.
Można ją obliczyć ze wzoru:

Pśr = Pimp timp fW

gdzie:
Pśr — średnia moc impulsu,
Pimp — szczytowa moc impulsu,
timp — czas impulsu,
f — częstotliwość impulsów.

Wartość mocy średniej w zależności od częstotliwości i wartości impulsów


(penetracji) w czasie 60 us i 100 us można odczytać z tabel zamieszczonych
w instrukcji eksploatacyjnej aparatu. Z tabel można odczytać również
wartość wyrażonego w procentach czasu oddziaływania energii w stosunku
do fali ciągłej w zależności od częstotliwości impulsów.

Na płycie czołowej aparatu (ryc. 138) znajdują się następujące urządzenia regulacyjne
i kontrolne:
1 — przełącznik zasilania sieciowego,
2 — dwuklawiszowy przełącznik czasu trwania impulsu, którego klawisze oznaczone są
„60 us" oraz „100 us",

312
3 — sześcioklawiszowy przełącznik częstotliwości impulsów, którego klawisze oznaczone
są kolejno: 80, 160, 300, 400, 500 i 600 Hz,
4 — sześcioklawiszowy przełącznik mocy szczytowej impulsów (penetracji), którego
klawisze oznaczone są kolejno od 0 do 5,
5 — zegarowy nastawnik czasu trwania zabiegu,
6 — lampka kontrolna, sygnalizująca gotowość aparatu do pracy.

Ryc. 138. Schemat płyty czołowej aparatu Terapuls GS-200 (objaśnienia w tekście).

Obsługa aparatu jest bardzo prosta i wymaga wykonania następujących czynności:


— wciśnięcia klawisza oznaczonego „0" przełącznika mocy szczytowej impulsów (pene-
tracji),
- wciśnięcia klawisza zasilania sieciowego,
- odczekania 1 minuty,
- ustawienia żądanych parametrów na przełącznikach czasu trwania impulsów oraz
częstotliwości,
— ustawienia głowicy zabiegowej we właściwym położeniu,
- nastawienia czasu trwania zabiegu (po wykonaniu tej czynności zapala się lampka
kontrolna sygnalizująca gotowość aparatu do pracy),
- włączenia przełącznikiem mocy szczytowej impulsów (penetracji) odpowiedniej jej
wartości,
— uzyskania, przez obroty pokrętłem znajdującym się na głowicy, maksymalnie intensyw-
nego świecenia lampki wskaźnika rezonansu.
W przypadku ustawień odpowiadających małej mocy średniej, lampka wymienionego
wskaźnika świeci bardzo słabo, co utrudnia zestrojenie głowicy. Należy wówczas dostroić
głowicę w warunkach czasu trwania impulsów równego 100 us i częstotliwości 600 Hz,
a następnie nastawić żądane parametry.
Po upływie nastawionego czasu zabiegu energia wielkiej częstotliwości zostaje włączona
automatycznie, co sygnalizowane jest dźwiękiem oraz zgaśnięciem lampki kontrolnej
gotowości aparatu do pracy. Następnie należy wcisnąć klawisz oznaczony „0" przełącznika
wartości mocy szczytowej (penetracji), jeżeli przewiduje się wykonywanie następnych
zabiegów w odstępie czasu mniejszym od 2 godzin, zaleca się pozostawienie aparatu
włączonego do sieci, jednak z wciśniętym klawiszem „0" przełącznika wartości mocy
szczytowej (penetracji). Po upływie nastawionego czasu zabiegu energia wielkiej częstotliwo-
ści zostaje wyłączona automatycznie. Jest to sygnalizowane akustycznie oraz gaśnie lampka

313
kontrolna gotowości aparatu do pracy. Aparat wyposażony jest w układ zabezpieczenia
wzmacniacza mocy, który przy przeciążeniu wyłącza moc wielkiej częstotliwości. Gaśnie
wówczas lampka wskaźnika rezonansu na głowicy zabiegowej oraz lampka kontrolna
gotowości aparatu do pracy. W takim przypadku, aby uruchomić ponownie aparat, należy
wcisnąć klawisz „0" przełącznika mocy szczytowej (penetracji). Jeżeli zegar znajduje się
w trakcie odmierzania czasu zabiegu, a odezwał się sygnał dźwiękowy, należy ponownie
ustawić czas zabiegu, a następnie żądaną wartość mocy szczytowej. Zabieg można przerwać
w każdej chwili, wciskając klawisz „0" przełącznika mocy szczytowej (penetracji). Po
zakończeniu zabiegów aparat wyłącza się z sieci przełącznikiem zasilania sieciowego.
Należy dodać, że w pobliżu głowicy zabiegowej nie mogą znajdować się przedmioty
metalowe.

Diatermia mikrofalowa

Diatermia mikrofalowa polega na przegrzaniu tkanek w polu elektroma-


gnetycznym o częstotliwości mikrofalowej. Mikrofalami nazywa się fale
elektromagnetyczne, których długość wynosi od 0,1 do 100 cm. Wykazują
one pewne właściwości odmienne od fal radiowych, a zbliżone do
promieniowania podczerwonego i świetlnego. W lecznictwie wykorzystuje
się mikrofale o długości fali: 69 cm (433,92 MHz), 32,80 cm (915 MHz),
12,62 cm (2375 MHz) oraz 12,40 cm (2425 MHz).
Drgania elektromagnetyczne tak wielkiej częstotliwości uzyskuje się
dzięki zastosowaniu specjalnej lampy generacyjnej tzw. magnetronu.
Magnetron łączy w sobie właściwości lampy elektronowej oraz obwodu
drgającego. Rolę obwodu drgającego spełnia w magnetronie zespół tzw.
rezonatorów wnękowych (szczelinowych), znajdujących się w anodzie
lampy.
Zasadę działania rezonatora wnękowego wyjaśnia ryc. 139. W części
a tej ryciny przedstawiono obwód drgający, złożony z kondensatora (C)
i cewki indukcyjnej (Z). Część b przedstawia obwód złożony z pojedyn-
czego przewodnika, ukształtowanego w ten sposób, że równolegle przebie-
gające jego końce przechodzą w pojedynczą pętlę. Pomiędzy równoległymi
odcinkami przewodu przedstawiono przebieg linii sił pola elektrycznego,
a wokół pętli — przebieg linii sił pola magnetycznego. Obwód ten jest
zatem obwodem drgającym, ponieważ zawiera element pojemnościowy
(równoległe przewody) oraz indukcyjny (pętla). Jeśli wyobrazić sobie, że

314
omawianą pętlę obróci się wokół osi, zaznaczonej na tym rysunku linią
kreskowaną, to powstanie przestrzenna figura, przedstawiona w części c,
odpowiadająca swym kształtem rezonatorowi wnękowemu. W części tej
przedstawiono również przebieg linii sił pola elektrycznego między dwoma
płaszczyznami równoległymi, stanowiącymi pojemność, oraz pola mag-
netycznego w przestrzeni powstałej w wyniku ruchu omawianej pętli, która
stanowi indukcyjność rezonatora. Na tej samej rycinie w części d przed-
stawiono kształt jednego rezonatora wnękowego.

Ryc. 139. Zasada działania rezonatora wnękowego.


Bliższe wyjaśnienia w tekście (wg Liwiencewa).

Magnetron składa się z komory próżniowej, wewnątrz której znajduje


się anoda i katoda. Przyłożone jest do nich stałe wysokie napięcie.
Komora próżniowa znajduje się w stałym polu magnetycznym, którego
linie sił przebiegają prostopadle do linii sił pola elektrycznego. Jest ona
zatem umieszczona między biegunami magnesu w taki sposób, że linie sił
pola magnetycznego przebiegają równolegle do osi długiej katody. We-
wnątrz komory próżniowej znajduje się anoda w kształcie masywnego
cylindra z miedzi, w ścianie którego znajdują się rezonatory. W osi

315
centralnej cylindra, czyli anody, jest umieszczona żarząca się katoda,
stanowiąca źródło emisji elektronów.
W celu zrozumienia zasady działania magnetronu konieczne jest prze-
śledzenie sił oddziałujących na strumień elektronów przepływających
między katodą a anodą. Gdy potraktujemy przestrzeń między katodą
a anodą jako cylinder (ryc. 140), to wiadomo, że będą w niej oddziaływać
na elektrony dwie siły, a mianowicie: siła stałego pola elektrycznego oraz
siła stałego pola magnetycznego. Linie sił pola elektrycznego przebiegają
promieniście od anody do katody, natomiast linie sił pola magnetycznego
przebiegają wzdłuż osi cylindra, co przedstawiono na ryc. 140 w postaci
kropek. W zależności od natężenia obu pól tor elektronów ulega za-
krzywieniu, a przy odpowiednim natężeniu pola elektrycznego i mag-
netycznego strumień elektronów przebiega stycznie do powierzchni anody.
W tej sytuacji — w wyniku oddziaływania na strumień elektronów pól
magnetronu — przebiegają one po bardzo złożonych torach, które można
porównać ze szprychami obracającego się koła. W taki więc sposób
powstają drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości.

Ryc. 140. Przebieg linii sił pola elektrycznego


i magnetycznego w magnetronie: K. — katoda,
A — anoda, 1, 2, 3, 4 -- tory elektronów (wg
Liwiencewa).

Elektryczny układ zastępczy zespołu rezonatorów magnetronu wielo-


wnękowego przedstawiono na ryc. 141, na której zaznaczono również
przebieg linii sił pola elektrycznego i magnetycznego oraz powstającego
w rezonatorach wnękowych pola elektrycznego. Energię drgań elektro-
magnetycznych odprowadza się z magnetronu przez pręt, którego jeden
koniec w kształcie pętli jest umieszczony w przestrzeni jednego z rezonato-

316
Ryc. 141. Elektryczny układ zastępczy rezonatorów (wg Liwiencewa).

Ryc. 142. Promiennik mikrofalowy:


1 — pętla umieszczona w rezonatorze,
2 — kabel koncentryczny, 3 — antena,
4 — reflektor (wg Liwiencewa).

317
rów, drugi zaś, połączony z kablem koncentrycznym, odprowadza drgania
do promiennika mikrofalowego.
Promiennik mikrofalowy składa się z anteny dipolowej w postaci pręta,
umieszczonej w ognisku metalowego reflektora skupiającego (ryc. 142).
Ponieważ mikrofale wykazują właściwości fizyczne zbliżone do fal świetl-
nych, można je zatem skupiać za pomocą reflektora metalowego i w postaci
wiązki kierować w dowolnym kierunku. Do celów leczniczych używane są
promienniki z reflektorami okrągłymi lub prostokątnymi oraz tzw.
promienniki kontaktowe, przystosowane do wprowadzania ich do jam
ciała. Rozkład energii mikrofalowej zależy od kształtu promiennika.
W promienniku z reflektorem okrągłym energia środkowej części pola jest
mniejsza w stosunku do części obwodowej i osiąga tylko 50% jej wartości.
W promienniku natomiast o kształcie prostokątnym energia skupia się
w środkowej części pola i zanika ku obwodowi. Zależność rozkładu energii
od kształtu promiennika przedstawia ryc. 143.

Ryc. 143. Rozkład energii emitowanej przez promienniki różnej wielkości i kształtu:
I — promiennik duży, II — promiennik mały, III — promiennik podłużny (wg Thoma).

Niektóre aparaty zagraniczne do tzw. decymetrowej terapii mikro-


falowej są wyposażone w promienniki typu „Pyrodor". Ich istotną cechą
jest ukształtowanie przylegającej do skóry powierzchni w kształcie niecki.
Różnice warunków napromieniania, zachodzące między promiennikiem
typu „Pyrodor" a promiennikiem reflektorowym, przedstawiono na ryc.
144. Odrębność wykazuje również metodyka stosowania fal decymet-
rowych o długości fali 32,80 cm. Energia promieniowania mikrofalowego
o tej długości fali zostaje przekazana tkankom w sposób pośredni, przy
użyciu specjalnego aplikatora. Działa on na zasadzie chłodnicy, wyziębia-
nej przez krążący w układzie zamkniętym płyn o właściwościach dielek-
trycznych. W początkowej fazie zabiegu powierzchownie położone tkanki
są oziębiane, a następnie ogrzewane nawet do temperatury powyżej 40°C.
W metodyce wykonywanego w ten sposób zabiegu obowiązuje zasada
stopniowego zwiększania mocy od kilku do kilkunastu watów, w czasie
zabiegu trwającego około 10 min.

Ryc. 144. Różnice w napromienianiu: a reflektorowym promiennikiem okrągłym,


b — elektrodą Pyrodor (wg Kwaśniewskiej-Błaszczyk).

Oddziaływanie mikrofal na tkanki ludzkie jest bardzo złożone. Wynika


to głównie z ich właściwości fizycznych, zbliżonych do promieniowania
podczerwonego i świetlnego. Mogą zatem mikrofale ulegać odbiciu,
rozproszeniu, załamaniu i dyfrakcji na różnych, skomplikowanych struk-
turach tkankowych. Padająca na skórę wiązka mikrofal zostaje w przy-
bliżeniu w 50% odbita od jej powierzchni, pozostała zaś część zostaje
pochłonięta przez tkanki na niewielkiej głębokości, ok. 6-8 cm. Wnikając
w głąb tkanek mikrofale wywołują oscylację jonów w elektrolitach oraz
drobin w spolaryzowych dielektrykach. Oscylacje te powoduje wytwarza-
nie ciepła. Ponieważ przy tak wielkich częstotliwościach dużą rolę od-
grywają dielektryczne właściwości wody zawartej w płynach tkankowych,
największemu przegrzaniu ulegają pod wpływem mikrofal tkanki zawiera-
jące dużo wody, tzn. krew i mięśnie. Tkanka tłuszczowa, która zawiera
mało wody, przegrzewa się słabo. Świadczy o tym porównanie wartości

319
tzw. głębokości połówkowych, odpowiadających tkance tłuszczowej
i tkance mięśniowej.
Przez głębokość połówkową rozumie się w wypadku mikrofal taką
głębokość w tkance, na której energia mikrofal maleje do połowy. Otóż
w tkance tłuszczowej, słabo pochłaniającej energię mikrofal, głębokość ta
wynosi w przybliżeniu 7 cm, podczas gdy w tkance mięśniowej — tylko ok.
1 cm. Tak więc energia mikrofal zostaje w nieznacznym stopniu po-
chłonięta przez skórę i tkankę tłuszczową, i niejako „przeskakując" przez
nie, ulega pochłonięciu na niewielkiej głębokości w tkance mięśniowej. Ma
to duże znaczenie praktyczne, bowiem przy użyciu mikrofal można
przegrzać tkankę mięśniową bez większego przegrzania tkanki tłusz-
czowej.
Na ryc. 145 przedstawiono rozkład ciepła wytworzonego w warstwach
tkanki tłuszczowej, mięśniowej i kostnej w wyniku działania diatermii
krótkofalowej wykonanej metodą kondensatorową, diatermii indukcyjnej,
mikrofal oraz ultradźwięków. Zrozumienie przedstawionych na tej rycinie
różnic w wytwarzaniu ciepła jest bardzo przydatne w praktycznym
stosowaniu tych postaci energii. Z ryciny tej wynika, że najbardziej
równomierne przegrzanie uzyskuje się przy zastosowaniu kondensatoro-
wej metody diatermii krótkofalowej, powierzchowne zaś — przy diatermii
indukcyjnej oraz mikrofal; ultradźwięki powodują największe przegrzanie
na granicy dwóch ośrodków różniących się znacznie właściwościami
akustycznymi, tzn. między tkanką mięśniową a kostną.

Ryc. 145. Rozkład temperatury w warstwach tkanek


przy zastosowaniu różnych metod fizykalnych:
a — metoda kondensatorowa diatermii krótkofalo-
wej, b — metoda indukcyjna diatermii krótkofalowej,
c — diatermia mikrofalowa, d — ultradźwięki (wg
Patzolda za Dalicho).

320
Zabiegi lecznicze przy użyciu mikrofal o tzw. centymetrowej długości fal
wykonuje się bezpośrednio na powierzchnię skóry odsłoniętej. W zależno-
ści od rodzaju choroby i jej umiejscowienia używa się odpowiedniej
wielkości promiennika. Energia, która oddziałuje na powierzchnię skóry,
zależy od odległości, w jakiej znajduje się promiennik. Przyjmuje się, że
przy odległości 5 cm odpowiada ona 100% energii emitowanej, przy
odległości zaś 10 cm jej ilość spada do 60%.
Promiennik ustawia się zwykle w odległości 5-10 cm od skóry. Zasady
dawkowania mikrofal są takie same, jak w diatermii krótkofalowej.
Wyróżnia się więc cztery dawki (I, II, III, IV), które zostały już omówione
w odpowiednim rozdziale. Niekiedy dawki określa się w watach, dzieląc je
na słabe (do 20 W) oraz mocne (do 150 W). Najczęściej stosuje się dawki od
20 do 75 W, rzadziej do 100 W.
Należy podkreślić, że istnieje pewna różnica w dawkowaniu fal decyme-
trowych. Polega ona na łagodniejszym odczuwaniu ciepła przez osobę
poddaną zabiegowi. Nie wolno o tym zapominać przy ustalaniu dawki
promieniowania mikrofalowego o wymienionej długości fali.
Czas zabiegu wynosi w zależności od wskazań: 5-15 minut. Pełny cykl
leczenia obejmuje 10-15 zabiegów.
Wskazania do diatermii mikrofalowej nie odbiegają w zasadzie od
wskazań do diatermii krótkofalowej, są jednak ograniczone ze względu na
powierzchowne oddziaływanie mikrofal. Diatermię mikrofalową stosuje
się W przewlekłych zapaleniach stawów, zapaleniach okołostawowych,
nerwobólach, zespołach bólowych występujących w przebiegu choroby
zwyrodnieniowej kręgosłupa, a przy użyciu specjalnego promiennika
- w przewlekłych stanach zapalnych narządu rodnego.
Przeciwwskazania. Nie wolno wykonywać diatermii mikrofalowej
w przebiegu procesów nowotworowych, stanach chorobowych przebiega-
jących z zaburzeniami ukrwienia, w stanach zapalnych żył, obrzękach,
w stanach zwiększonej wrażliwości na światło, we wszelkich ropniach
i wylewach krwawych. Podobnie jak w diatermii krótkofalowej, nie wolno
wykonywać zabiegów mikrofalowych w miejscu zespoleń metalowych
kości oraz na tkanki, w których znajdują się metaliczne ciała obce. Nie
wolno ich również wykonywać u osób ze wszczepionym rozrusznikiem
serca.
Przeciwwskazaniem jest również ciąża.
Należy pamiętać, że mikrofale oddziałują szkodliwie na osoby pozos-
tające pod ich wpływem. Szczególnie wrażliwa na działanie mikrofal jest

21 Fizykoterapia 321
soczewka gałki ocznej oraz tkanka rozrodcza jąder i jajników. Z tego
względu osoby pracujące przy obsłudze aparatów wytwarzających mikro-
fale korzystają ze skróconego dnia pracy oraz podlegają okresowym
badaniom lekarskim. Problem ten reguluje Rozporządzenie Rady Minist-
rów w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu urządzeń
wytwarzających pola elektromagnetyczne o zakresie mikrofalowym (Dz.
Ustaw PRL nr 21 poz. 153 z dnia 8 czerwca 1972 r.). W celu ochrony
personelu leczniczą aparaturę mikrofalową instaluje się w pomieszczeniach
ekranowanych, co w pewnej mierze utrudnia rozprzestrzenianie się energii.

Aparat do diatermii mikrofalowej


Łucz-58-1

Jest to aparat, który był produkowany w ZSRR; wytwarzający mikrofale


o długości fali 12,62 cm (2375 MHz). Maksymalna moc wyjściowa aparatu
wynosi 150 W. Składa się on z części wytwarzającej drgania elektromag-
netyczne oraz połączonego z nią kablem koncentrycznym promiennikiem
mikrofalowego, umocowanego na wysięgniku (ryc. 146).

Na płycie czołowej aparatu umieszcza się następujące urządzenia:


— pokrętło oznaczone Kompensator,
pokrętło nastawnika odmierzającego czas zabiegu,
- pokrętło przełącznika oznaczone Moc, które służy do wybrania odpowiedniej mocy
mikrofal,
- wskaźnik służący do pomiaru napięcia zasilania oraz mocy mikrofal,
- przełącznik klawiszowy oznaczony Kontrola, wyposażony w dwa klawisze oznaczone
Sieć i Moc, których wciśnięcie umożliwia pomiar napięcia sieciowego oraz mocy mikrofal,
— trzy lampki sygnalizujące: zieloną, żółtą i czerwoną.
Obsługa aparatu jest bardzo prosta, a jego uruchomienie wymaga wykonania na-
stępujących czynności:
ustawienia pokrętła Kompensator w położeniu wyłączone, pokrętła Moc i pokrętła
nastawnika czasu zabiegu w położeniu 0 oraz wciśnięcia klawisza oznaczonego Sieć
w przełączniku Kontrola,
podłączenia aparatu do sieci,
włączenia zasilania sieciowego pokrętłem Kompensator, co sygnalizuje zapalenie się
zielonej lampki kontrolnej, oraz doprowadzenia strzałki wskaźnika (w danym przypadku
napięcia sieciowego) do środka znajdującej się na jego skali czerwonej kreski,

322
- odczekania do chwili zapalenia się lampki żółtej (2-5 min), co świadczy o przygotowa-
niu aparatu do włączenia wysokiego napięcia.
- wciśnięcia klawisza Moc w przełączniku Kontrola,
- ustawienia czasu trwania zabiegu po uprzednim przekręceniu pokrętła nastawnika
czasowego do oporu,
— włączenia wysokiego napięcia przez ustawienie pokrętła Moc w położeniu 2, co
sygnalizuje zapalenie się lampki czerwonej,
- ustawienia odpowiedniej mocy, stosowanej w danym zabiegu.

Ryc. 146. Aparat do diater-


mii mikrofalowej Łucz 58-1.

Po upływie czasu zabiegu, odmierzonego przez nastawnik, wyłącza się automatycznie


wysokie napięcie, co sygnalizuje zgaśniecie kontrolnej lampki czerwonej oraz sygnał
dźwiękowy. Wówczas sprowadza się pokrętło Moc do pozycji 0, pokrętło Kompensator do
pozycji Wyłączone oraz wciska klawisz Sieć przełącznika Kontrola.
Aparat Łucz-58-1 jest wyposażony w trzy promienniki cylindryczne o średnicy 90, 110, 140
mm oraz jeden promiennik prostokątny o wymiarach 300 x 90 x 90 cm.

323
Aparat do diatermii mikrofalowej
Wołna-2

Jest to lampowy aparat, który był produkowany w ZSRR; wytwarzający


mikrofale o długości fali 65,17 cm (460 MHz). Maksymalna moc wyjściowa
aparatu wynosi 100 W. Kształt oraz płytka czołowa aparatu wraz
z umieszczonymi na niej urządzeniami są podobne jak w aparacie
Łucz-58-1. Obsługa aparatu jest również podobna jak aparatu Łucz-58-1,
z tą tylko różnicą, że wyłączenie wysokiego napięcia uzyskuje się przez
ustawienie pokrętła Moc w położeniu 1.
Aparat ten wyposażony jest w dwa promienniki, a mianowicie cylind-
ryczny oraz podłużny, które dobiera się w zależności od potrzeby.
Pola magnetyczne

Próby wykorzystania pola magnetycznego do celów leczniczych trwają od


wieków. Ten rodzaj postępowania leczniczego nazwano magnetoterapią,
przez którą rozumie się wykorzystanie leczniczego wpływu magnesów oraz
urządzeń wytwarzających pola magnetyczne o różnej charakterystyce
fizycznej.
Pola magnetyczne, podobnie jak elektromagnetyczne, są wszechobecne
na naszej planecie, zarówno w przyrodzie ożywionej, jak i nieożywionej.
Znaczenie pól magnetycznych dla organizmów żywych określił lapidar-
nie słynny fizyk niemiecki Werner Heisenberg, który stwierdził, że „energia
magnetyczna jest elementarną energią, od której zależy życie organizmu".
Mimo powszechnego i trwającego od wieków zainteresowania biologicz-
nym wpływem pól magnetycznych, wiedza w tym zakresie jest niewielka.
Przyczyną takiego stanu rzeczy są bardzo złożone mechanizmy działania
pól magnetycznych na ustroje żywe. Ich reakcje mogą być badane przy
użyciu skomplikowanej, a w wielu sytuacjach — ze względu na stan wiedzy
— jeszcze niedostępnej aparatury.
Uzyskane wyniki muszą być z kolei rozpatrywane zarówno w katego-
riach biologicznych, jak i fizycznych, co również nastręcza trudności w ich
interpretacji. Niemniej jednak można stwierdzić, że w ostatnich latach
obserwuje się duże zainteresowanie terapeutycznymi zastosowaniami pól
magnetycznych, w szczególności pól małej częstotliwości.

325
Charakterystyka fizyczna pola
magnetycznego

Polem magnetycznym nazywa się postać materii charakteryzującą się


bardzo ważną właściwością polegającą na tym, że na poruszającą się
cząstkę działa ono z siłą zależną od iloczynu ładunku cząstki i jej prędko-
ści.
Pole magnetyczne jest wytwarzane przez poruszające się w sposób
uporządkowany ładunki elektryczne, przez poruszające się naładowane
ciała, a także przez prądy przesunięcia w dielektryku. Istnieje ono wokół
dowolnego przewodnika z prądem, niezależnie od materiału przewodnika
oraz rodzaju jego przewodnictwa.
Zjawiska i właściwości materii, związane z oddziaływaniem pola mag-
netycznego, nazywa się magnetyzmem. Jest on uwarunkowany istnieniem
momentów magnetycznych danego ciała, którą to nazwą określa się
wielkości wektorowe, charakteryzujące jego oddziaływanie z zewnętrznym
polem magnetycznym.
W magnetyzmie atomowym wyróżnić można własny moment mag-
netyczny elektronów, zwany również momentem spinowym, oraz moment
magnetyczny wytwarzany przez ruch orbitalny elektronów w powłokach
elektronowych atomu.
Moment magnetyczny atomu lub cząsteczki jest sumą momentów
magnetycznych wytworzonych przez wszystkie jego lub jej elektrony.
Dodać należy, że istnieje również magnetyzm jądrowy, uwarunkowany
własnymi momentami magnetycznymi wchodzących w skład jądra nuk-
leonów (protonów i neutronów).
Podobnie jak inne pola fizyczne, pole magnetyczne wykazuje również
charakter wektorowy, tzn. w każdym jego punkcie ma ono określony
kierunek.
Podstawową cechą opisującą pole magnetyczne jest indukcja magnetycz-
na. Z reguły Ampere'a wynika, że indukcja magnetyczna równa jest sile,
z jaką pole magnetyczne działa na jednostkę długości przewodnika

326
umieszczonego prostopadle do kierunku pola magnetycznego i przez który
przepływa prąd elektryczny o natężeniu jednostkowym.

F= k(BJl)

gdzie:
F — siła,
l — element przewodnika,
B — indukcja magnetyczna,
J — natężenie prądu,
k — współczynnik proporcjonalności, zależy od wyboru jednostek.

W danym wypadku kierunki indukcji magnetycznej, siły oraz prądu są


do siebie prostopadłe.
W celu graficznego odwzorowania pól magnetycznych i określenia
kierunku indukcji magnetycznej wprowadzono pojęcie linii indukcji mag-
netycznej. Nazwą tą określono krzywe, do których styczne w każdym
punkcie pokrywają się w kierunku wektora indukcji magnetycznej. Linie
indukcji magnetycznej są zawsze zamknięte i otaczają przewodniki z prą-
dem (ryc. 147).

Ryc. 147. Linie indukcji magnetycznej przewod-


nika, w którym przepływa prąd (wg Fichtnera).

Pole magnetyczne nazywa się jednorodnym, gdy wektory indukcji


magnetycznej są we wszystkich punktach jednakowe. W wypadku przeciw-
nym pole jest niejednorodne.
Natężenie pola magnetycznego mierzy się stosunkiem siły, którą pole
działa w próżni na prostoliniowy przewodnik z prądem, umieszczony

327
prostopadle do kierunku działania tej siły — do długości tego przewodnika
i natężenia prądu.

gdzie:
H — natężenie pola magnetycznego,
F — siła,
l — długość przewodnika,
J — natężenie prądu.

Pole magnetyczne można również opisać ilościowo przez podanie


wielkości nazwanej strumieniem magnetycznym Jest to iloczyn natęże-
nia i powierzchni konturu obranego na płaszczyźnie prostopadłej do
kierunku natężenia pola.

gdzie:
— strumień magnetyczny,
H — natężenie pola magnetycznego,
S — powierzchnia.

Natężenie pola magnetycznego wyraża się w amperach na metr (A/m)


albo też indukcją magnetyczną, którą określa się iloczynem indukowanego
napięcia i czasu, przypadającym na metr kwadratowy powierzchni prze-
2
kroju (V • s/m ). Obowiązującą obecnie jednostką indukcji magnetycznej
jest tesla (T), której nazwa pochodzi od nazwiska słynnego fizyka
2
pochodzenia chorwackiego — Nikoli Tesli (1T = 1V s/m ). Natężenie
pola magnetycznego określa się niekiedy w gausach (1 gaus = 0,0001 T
= 0,1 mT).
Zjawiska elektryczne są ściśle związane ze zjawiskami magnetycznymi
i odwrotnie. Stąd zmienne pole elektryczne wytwarza zmienne pole
magnetyczne, a zmienne pole magnetyczne — zmienne pole elektryczne.
Właściwości magnetyczne substancji są związane z ich zdolnością do
magnesowania się, to znaczy do uzyskania cech magnesu naturalnego. Pod
tym względem ciała dzieli się na diamagnetyczne, paramagnetyczne
i ferromagnetyczne.
W ciałach diamagnetycznych własne pole magnetyczne powstające przy
namagnesowaniu ma kierunek przeciwny niż pole zewnętrzne, przez co

328
osłabia nieco jego działanie. Nie wykazują one również tzw. pozostałości
magnetycznej, czyli trwałej orientacji momentów magnetycznych. Do ciał
diamagnetycznych należą między innymi niektóre gazy (wodór), woda
i wodne roztwory elektrolitów, szkło oraz niektóre metale, jak np. złoto czy
bizmut.
W ciałach paramagnetycznych własne pole magnetyczne, powstające
w wyniku namagnesowania, ma kierunek zgodny z kierunkiem pola
zewnętrznego, co w niewielkim stopniu wzmaga jego działanie. Ciała te nie
wykazują również pozostałości magnetycznej. Do tego rodzaju substancji
należy powietrze, wiele gazów i większość metali.
Ciała ferromagnetyczne wykazują z kolei tysiące razy większą zdolność
do namagnesowania, jak również bardzo dużą pozostałość magnetyczną,
należą do nich żelazo, nikiel, kobalt i różne specjalne stopy.

Działanie biologiczne
pola magnetycznego

Mechanizm działania pola magnetycznego na ustrój jest, jak już wspo-


mniano, wysoce złożony i do tej pory jeszcze w wielu szczegółach nie
wyjaśniony. Z fizycznego punktu widzenia wydaje się on oczywisty,
w praktyce jednak oddziaływania pola są trudne do stwierdzenia.
Charakterystyczną cechą pola magnetycznego jest przenikanie przez
wszystkie struktury ustroju. Cecha ta odróżnia pole magnetyczne od innych
postaci energii, które ulegają pochłonięciu do określonej głębokości
tkanek.
Tkanki ustroju ludzkiego wykazują zasadniczo właściwości diamag-
netyczne. W wielu jednak różnorodnych jego strukturach biologicznych
mogą występować właściwości paramagnetyczne. Oddziaływanie zewnę-
trznego pola magnetycznego zmienia ich stan energetyczny, co z kolei może
mieć wpływ na realizowane funkcje biologiczne. Mimo że jest to energia
bardzo mała, to jednak podkreśla się —jak dotychczas w formie hipotezy
— że impulsowe pole magnetyczne może być swoistym sygnałem dla
określonych struktur czynnościowych w całym układzie istniejących
między nimi sprzężeń. Należy również pamiętać, że w ustroju występuje
wiele ważnych dla jego funkcji związków, zawierających metale o wła-

329
ściwościach ferromagnetycznych. Przykładem może być zawierający żela-
zo czerwony barwnik krwi, hemoglobina, która spełnia tak ważną rolą
w transporcie tlenu w ustroju. Uważa się, że jednym z istotnych czynników,
odgrywających zasadniczą rolę w mechanizmie działania na ustrój pól
magnetycznych, są indukowane przez nie napięcia.
Zmienne pole magnetyczne indukuje w masie przewodnika zmienne
napięcia, powodujące przepływ prądów o zamkniętych obwodach, które to
prądy nazwano wirowymi (ryc. 117). Wartość indukowanego napięcia
zależy od powierzchni przenikanej przez pole magnetyczne, jego natężenia
oraz szybkości zmian natężenia pola w czasie. Dlatego też impulsy pola
magnetycznego o szybkim narastaniu natężenia indukują w jednostce
czasu większą wartość napięcia w porównaniu z impulsami o wolniejszym
narastaniu natężenia. Zjawisko indukowania w prądach wirowych wy-
stępuje szczególnie w tkankach i płynach ustrojowych dobrze przewodzą-
cych prąd elektryczny, tzn. w tkankach zawierających dużo nośników
elektryczności, przede wszystkim jonów.
Kolejnym zjawiskiem występującym pod wpływem pola magnetycznego
są tzw. siły Lorentza. Powstają one w przewodniku, w którym płynie prąd
elektryczny, i działają na ładunki bez względu na ich charakter, tzn.
zarówno na elektrony, jak i na jony. Siły Lorentza powodują zmiany
orientacji jonów dodatnich i ujemnych, które są przemieszczane w przeciw-
nych kierunkach. W stałym polu magnetycznym jony te gromadzą się na
barierach biologicznych, między innymi na błonach komórkowych, powo-
dując zmiany w ich polaryzacji. W zmiennym polu magnetycznym
zachodzi ich oscylacja w takt zmian pola.
Z działaniem sił Lorentza związane jest również galwanomagnetyczne
zjawisko Halla, powstające w masie przewodnika z prądem w wyniku
odchylenia przez te siły nośników elektryczności, a mianowicie elektronów
i dziur. W wyniku tego w przeciwległych częściach przewodnika powstaje
napięcie przesunięte w fazie o 90° w stosunku do napięcia indukowanego
przez pole magnetyczne. Siły te, jak już wspomniano, występują w warun-
kach ruchu ładunków elektrycznych i mogą one powstawać pod wpływem
pola magnetycznego w poruszających się krwinkach czerwonych, będą-
cych niejako transporterami ładunków, w procesach dyfuzji lub też
w wypadku czynnego przemieszczenia przez błonę komórkową jonów, jak
to się odbywa w mechanizmie pompy sodowej.
Należy dodać, że indukowane w tkankach prądy elektryczne mogą
wpływać na istniejące w ustroju substancje o właściwościach piezoelek-

330
trycznych, powodując ich mechaniczne odkształcenia. Do ciał takich
należy kolagen, którego włókna stanowią podłoże organiczne kości,
dentyna, keratyna i wiele innych związków białkowych. Oddziaływaniem
tym niektórzy autorzy próbują tłumaczyć korzystny wpływ pól magnetycz-
nych na proces tworzenia kostniny w przypadkach utrudnionego zrostu
kostnego. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń uważa się, że
zmienne pola magnetyczne między innymi wpływają na potencjał błon
komórkowych, powodując wzmożenie wymiany jonów, stymulują reakcje
biochemiczne, w tym również reakcje przebiegające z udziałem enzymów
i hormonów. Pola te usprawniają krążenie obwodowe krwi, powodują
lepsze zaopatrzenie tkanek w tlen i lepsze jego wykorzystanie, co wiąże się
z zachodzącym pod wpływem pól magnetycznych zwiększeniem we krwi
ciśnienia parcjalnego tlenu. Na efekty działania na ustrój zmiennych pól
magnetycznych mogą mieć również wpływ wywołane przez nie zmiany
właściwości fizycznych wody, między innymi zwiększenie stężenia zawar-
tych w niej gazów, głównie tlenu, zmiana pH oraz zdolności zwilżania.

Leczenie polami
magnetycznymi

Stosowane w lecznictwie pola magnetyczne podzielono na statyczne


i dynamiczne. Źródłem statycznego pola magnetycznego są różnego rodzaju
magnesy. Mimo że od wieków magnesom przypisywano właściwości
lecznicze, to współcześnie nie znajdują one szerszego zastosowania.
Dynamicznymi nazywa się pola magnetyczne indukowane przez prąd
elektryczny płynący w przewodniku. Mogą to być pola stałe, indukowane
przez stały prąd elektryczny, oraz różnego rodzaju impulsowe pola
zmienne. Przebieg zmian impulsów pola magnetycznego zależy oczywiście
od zmian prądu płynącego przez przewodnik. W niniejszym rozdziale
omówione zostaną, tzw. pola magnetyczne skrajnie małej częstotliwości,
określane skrótem ELF-MF (od słów angielskich: extremely Iow frequency
— magnetic fields). Zakres ten obejmuje częstotliwości od 3 do 3000 Hz.
Zastosowanie w terapii pól magnetycznych wielkiej częstotliwości omó-
wione zostało w rozdziale poświęconym polom elektromagnetycznym
wielkiej częstotliwości.

331
Impulsowe pole magnetyczne
małej częstotliwości

Najczęściej znajdują zastosowanie impulsowe pola magnetyczne o często-


tliwości do 50 Hz (w USA — 60 Hz). Kształt impulsów może być różny:
o przebiegu prostokątnym, trapezowym, trójkątnym lub sinusoidalnym.
Natężenie pola magnetycznego, wyrażone w jednostkach indukcji mag-
netycznej, nie przekracza 10 mT. Pola te są stosowane przy użyciu
aplikatorów. Mogą to być aplikatory o charakterze solenoidu w kształcie
szpuli (ryc. 149) oraz aplikatory płaskie o polu rozproszonym. Dobór
aplikatora zależy przede wszystkim od okolicy ciała, która ma być
poddana zabiegowi.
Dobór właściwych warunków zabiegu magnetoterapeutycznego opiera
się na trzech parametrach, a mianowicie:
— czasie trwania zabiegu,
- częstotliwości i charakterze zmian pola magnetycznego,
— natężeniu pola magnetycznego.
Czas zabiegu nie jest ograniczony. Stosowanie zabiegu nawet w bardzo
długim czasie nie powoduje niekorzystnych następstw. Czas poszczegól-
nego zabiegu nie powinien być jednak krótszy od 5 min, zaś czas dłuższy od
30 minut stosuje się raczej rzadko i zwykle nie przekracza on 60 min. Seria
zabiegów obejmuje 5 do 15 zabiegów. Pierwsze zabiegi powinno się
wykonywać codziennie. Kolejne zabiegi można wykonywać co drugi dzień,
a nawet 2 razy w tygodniu. Pamiętać należy, że po pierwszych kilku
zabiegach może wystąpić nasilenie dolegliwości oraz że nie powinno się
wykonywać zabiegów magnetoterapeutycznych po godzinie 21, ponieważ
u niektórych osób mogą wystąpić przemijające zaburzenia snu.
Dobór właściwej częstotliwości ma zasadnicze znaczenie. Jako regułę
przyjęto stosowanie w stanach ostrych częstotliwości od 1 do 5 Hz,
w podostrych 5 do 20 Hz, a w stanach przewlekłych 20 do 50 Hz. Kształt
impulsów pola magnetycznego dobiera się w zależności od wskazań
pamiętając, że impulsy o szybkim narastaniu i zanikaniu pola indukują
większe wartości napięcia elektrycznego w tkankach, będące przyczyną
wielu zachodzących w nich zjawisk elektrycznych.
W dawkowaniu natężenia pola magnetycznego obowiązuje zasada

332
małej częstotliwości są bardzo rozległe. Dowiedziono, że przyspieszają one
zrastanie złamanych kości oraz gojenie ran i owrzodzeń troficznych.
Wykazano również korzystny wpływ tych pól na niektóre schorzenia
narządów ruchu i obwodowego układu nerwowego, zaburzenia krążenia
obwodowego, stany zapalne oraz niektóre choroby skóry. Ważny ze
względów terapeutycznych jest również przeciwbólowy wpływ pól mag-
netycznych małej częstotliwości.
W tabeli 19 przedstawiono wybrane wskazania do stosowania magneto-
terapii oraz przykłady metodyki zabiegów.
Mimo braku bezwzględnych przeciwwskazań do stosowania tej formy
terapii, w niektórych chorobach konieczne jest jednak zachowanie szczegó-
lnej ostrożności. Według zestawienia, podanego przez Grunnera, do
przeciwwskazań zaliczyć należy: ciążę, chorobę nowotworową, zaawan-
sowane zaburzenia ukrwienia kończyn dolnych w następstwie miażdżycy
czy angiopatii cukrzycowej, czynną gruźlicę płuc, młodzieńczą cukrzycę,
tyreotoksykozę, krwawienia z przewodu pokarmowego, ostrą niewydol-
ność wieńcową i niestabilną dusznicę bolesną, ciężkie infekcje pochodzenia
wirusowego, bakteryjnego i grzybiczego, a także obecność elektronicznych
implantatów wspomagających pracę różnych narządów.
Część autorów uważa, że eksponowanie głowy w polu magnetycznym
może wpływać na uczynnienie ognisk padaczkorodnych mózgu. Nie wolno
również stosować magnetoterapii w okresie badań rentgenowskich, lub też
leczenia promieniami jonizującymi. Magnetoterapię można jednak z po-
wodzeniem kojarzyć z innymi zabiegami fizykalnymi, takimi jak ultra-
dźwięki, diatermia krótkofalowa z terapią laserową oraz z różnymi
zabiegami elektroleczniczymi i masażem. Można ją również stosować
łącznie z zabiegami balneoterapeutycznymi.

Aparatura do magnetoterapii

Ze względów praktycznych warto dodać, że urządzeń do magnetoterapii,


z powodu jej zakłócającego wpływu, nie powinno się instalować w pobliżu
precyzyjnej elektronicznej aparatury pomiarowej.
Urządzenie do magnetoterapii polem małej częstotliwości składa się

334
z generatora prądu małej częstotliwości — oddzielonego galwanicznie od
części sieciowej (zasilającej) — układów elektronicznych umożliwiających
regulację parametrów tego prądu (pola magnetycznego) oraz aplikatora,
w którym przepływający prąd indukuje pole magnetyczne. Większość
urządzeń jest wyposażona w dwa rodzaje aplikatorów. Jeden z nich,
w kształcie szpuli, jest solenoidem obudowanym zwykle sztucznym
tworzywem. Średnica szpuli wynosi najczęściej 50 cm, a wysokość 25 cm
(ryc. 149). Aplikator ten może być umieszczony na podstawie ułatwiającej
jego ustawienie lub też przymocowany do ramienia wysięgnego aparatu.
Niektóre aparaty są wyposażone w aplikator płaski, przystosowany do
umieszczania w różnych okolicach ciała. Każdy z aplikatorów wykazuje
charakterystyczny rozkład pola magnetycznego. W przypadku aplikatora
szpulowego jest to w miarę jednorodne pole magnetyczne solenoidu
(ryc. 148), a w aplikatorze płaskim może być ono rozproszone.

Ryc. 148. Pole magnetyczne solenoi-


du (wg wyd. firmy Alpha Electronics).

Aparatura do leczenia zmiennym


polem magnetycznym małej częstotliwości
Ambit 2000*

Jest to urządzenie produkcji krajowej, którego widok ogólny przedstawia


ryc. 149. Wyróżnić w nim można trzy podstawowe części, a mianowicie:
1. Aplikator szpulowy w postaci cewki indukcyjnej o średnicy 520 mm,
sprzężony magnetycznie z ciałem osoby poddawanej zabiegowi magneto-

* Produkowana przez Zakład Elektroniki Medycznej; Henryk Noras ul. Krakowska 63b,
43-150 Bieruń Stary.

335
terapeutycznemu. Jest on umocowany w sposób ruchomy na suwnicy
umieszczonej w obudowie drewnianej leżanki. Dzięki takiemu rozwiązaniu
aplikator przed ułożeniem chorego na leżance przesuwa się w skrajne
położenie, a następnie umieszcza w okolicy ciała, która ma być poddana
zabiegowi. W tej części urządzenia wytwarzane jest pole magnetyczne
małej częstotliwości, w granicach od 2 do 60 Hz, i indukcji magnetycznej
regulowanej do maksymalnej wartości równej 10 mT. Przebiegi czasowe
indukcji mogą mieć kształt prostokątny, trójkątny, trapezowy oraz
sinusoidalny. Każdy z przebiegów czasowych może być cało- lub póło-
kresowy (ryc. 150).

Ryc. 149. Urządzenie do leczenia zmiennym polem magnetycznym małej częstotliwości


Ambit 2000.

2. Obwód zasilający aplikatora oddzielony od części sieciowej transfor-


matorem separacyjnym.
3. Komputer sterujący i kontrolujący pracę urządzenia. Parametry
zabiegu, a mianowicie: częstotliwość zmian pola, czas przerwy między jego
impulsami, wartość indukcji magnetycznej, czas zabiegu oraz charakter

336
Ryc. 150. Przebiegi czasowe indukcji magnetycznej
uzyskiwane w aparacie Ambit 2000.

przebiegu zmian pola, ustala się za pomocą klawiatury komputera. Ich


przyjęcie jest wyświetlane na ekranie monitora. Wymienione parametry
zabiegu, łącznie z danymi osobowymi i medycznymi chorego, zostają
wprowadzone do pamięci komputera i gromadzone w postaci kartoteki.
Połączenie komputera z drukarką umożliwia wydruk kart zabiegowych
oraz kartotek.

22 Fizykoterapia
Ultradźwięki

Ultradźwiękami nazywa się drgania mechaniczne o częstotliwości prze-


kraczającej granicę słyszalności ucha ludzkiego. W lecznictwie znajdują
najczęściej zastosowanie ultradźwięki o częstotliwościach 800, 1000 i 2400
kHz. Uważa się, że skuteczność terapeutyczna ultradźwięków zależy od
prawidłowego ustalenia wskazań do ich stosowania, doboru właściwej
dawki oraz metody aplikacji.

Podstawy fizyczne

Drgania mechaniczne w zakresie częstotliwości stosowanych w lecznictwie


są wytwarzane przez pobudzane z zewnątrz układy drgające, które nazywa
się przetwornikami ultradźwiękowymi. Jeśli układ drgający znajduje się
wewnątrz dostatecznie sprężystego ośrodka, to pobudza on do drgań
sąsiadujące z nim cząsteczki ośrodka, które zaczynają drgać około swych
położeń równowagi. Drgania te przenoszą się na dalsze cząsteczki i w ten
sposób powstaje/a/a ultradźwiękowa. Jest ona tylko transporterem energii.
W omawianym wypadku jest to fala podłużna, ponieważ cząsteczki drgają
wzdłuż kierunku rozchodzenia się fali.
Fala podłużna wykazuje na swym przebiegu wiele następujących po
sobie i przesuwających się w określonym kierunku stref zagęszczeń
i rozrzedzeń cząsteczek. W miejscach zagęszczeń działają siły ściskające,
a w miejscach rozrzedzeń — siły rozciągające. Zagęszczenia powstają
w miejscach, w których cząsteczki ulegają wychyleniu w kierunku roz-

338
chodzenia się fali, rozrzedzenia zaś w miejscach, w których cząsteczki
ulegają wychyleniu w kierunku przeciwnym. Odległość między dwoma
sąsiadującymi ze sobą zagęszczeniami lub rozrzedzeniami, a mówiąc ściślej
między dwiema najbliżej położonymi cząsteczkami znajdującymi się w tej
samej fazie ruchu, odpowiada długości fali. Długość fali zależy od
częstotliwości drgań oraz prędkości jej rozchodzenia się w ośrodku.
Prędkość rozchodzenia się fali ultradźwiękowej jest zależna od zdolności
ośrodka do przenoszenia drgań. W gazach średnia prędkość wynosi ok.
350 m/s, w cieczach — ok. 1500 m/s, a w ciałach stałych — ok. 5000 m/s.
W wodzie fala ultradźwiękowa wywołana przez ultradźwięki o częstotliwo-
ści 800 kHz rozchodzi się z prędkością 1497 m/s, co odpowiada długości fali
ok. 1,875 milimetra. Prędkość rozchodzenia się fali ultradźwiękowej
w tkankach ludzkich waha się od 1445 do 1610 m/s.
Cząsteczki ośrodka drgające w ruchu falowym wykazują w każdej chwili
określoną wartość wychylenia, prędkości i przyspieszenia. Wychylenia
cząsteczki rosną wraz ze wzrostem natężenia fali, a maleją w miarę
zwiększania się częstotliwości drgań. Na ryc. 151 przedstawiono zależność
wychylenia cząsteczek od natężenia fali dla trzech częstotliwości — 200
kHz, 800 kHz i 2400 kHz. Należy dodać, że przy dużych częstotliwościach
ultradźwięków wychylenia są rzędu średnicy cząsteczek. Stosowane w lecz-
nictwie ultradźwięki powodują małe wychylenia cząsteczek, np. ultra-
dźwięki o częstotliwości 800 kHz i natężeniu 2 W/cm2 powodują wy-
chylenie cząsteczek wody rzędu 3-10-6 cm.
Drgania cząsteczek ośrodka zachodzą ze zmienną prędkością: od
wartości zerowej, odpowiadającej maksimum ich wychylenia, do pewnej
wartości maksymalnej w punkcie położenia równowagi. Prędkość tę
określa się w akustyce jako prędkość cząstkową. Podobnie jak wychylenie
cząsteczek, zależy ona od natężenia fali.
Jest zrozumiałe, że zmiennej prędkości cząsteczek towarzyszy zmienne
ich przyspieszenie, o kierunku przeciwnym do wychylenia. Tak więc
w chwili, gdy cząsteczka jest maksymalnie wychylona, a jej prędkość równa
jest zeru, przyspieszenie osiąga największą wartość.
Zmiany wychylenia, prędkości i przyspieszenia zachodzące w czasie
jednego okresu drgania przedstawia porównawczo ryc. 152. Przyspieszenie
cząsteczek osiąga bardzo duże wartości i przy natężeniu ultradźwięków
2 6 2
2 W/cm wynosi dla cząsteczki wody 82,5-10 cm/s . Tak dużym przy-
spieszeniom towarzyszy działanie dużych sił. Miarą ich jest różnica ciśnień
występująca w przebiegu fali, co przedstawiono schematycznie na ryc. 153.

22* 339
Ryc. 151. Zależność wychylenia cząsteczek
od natężenia fali ultradźwiękowej przy róż-
nych częstotliwościach (wg Wiedana i Rohe-
ra).

Ryc. 152. Zmiany wychylenia (a), prędkości (b) i przyśpieszenia (c) w ciągu jednego okresu
(wg Matauschka).

Wykazano, że na przeciętną komórkę ludzką, o średnicy ok. 0,02 mm,


fala ultradźwiękowa o natężeniu 2 W/cm2 i częstotliwości 800 kHz wywiera
ciśnienie 101,3 kPa (0,17 atm). Wahania ciśnień występujące w tkankach
poddanych działaniu ultradźwięków stanowią ważny czynnik ich działania
leczniczego. Powodują one bowiem tzw. mikromasaż tkanek.
Fala ultradźwiękowa oprócz występujących w jej przebiegu wahań
ciśnień wywiera również na ośrodek pewne stałe ciśnienie, zwane ciśnieniem
fali. W warunkach stosowanych w lecznictwie dawek natężenia wartość
tego ciśnienia jest nieduża.
Polem dźwiękowym nazywa się tę część ośrodka, w której występuje
zjawisko fal dźwiękowych. Kształt pola zależy od:
— rozkładu energii drgań dźwiękowych,
— stosunku wymiarów źródła drgań do długości fali,
— kształtu źródła drgań,
— pochłaniania i przeszkód w rozchodzeniu się fali.
W wypadku używanych w lecznictwie przetworników ultradźwięko-
wych, których średnica przekracza wielokrotnie długość fali, pole ultra-
dźwiękowe przybiera kształt cylindryczny, który w miarę oddalania się

340
źródła przechodzi w kształt stożka. Wytworzone w pobliżu przetwornika
pole o kształcie cylindrycznym nazywa się polem bliskim, natomiast pole
stożkowe — polem dalekim.
Rozkład energii w polu dźwiękowym jest nierównomierny i zależy od
wielu czynników, głównie jednak od właściwości akustycznych ośrodka.
Głębokość wnikania fali ultradźwiękowej w głąb tkanek ludzkich jest
ograniczona ze względu na to, że stanowią one dla niej wysoce zróż-
nicowany i niejednorodny ośrodek. Rozchodzenie się fali w tym ośrodku
jest bardzo skomplikowane.

Ryc. 153. Wartości ciśnień w obrębie jednej


długości fali (wg Summera i Patrick).

Ryc. 154. Pole akustyczne przetwornika ultradźwiękowego wraz z powierzchniami falo-


wymi i izodozami natężenia pola (wg Matauschka).

Na ryc. 154 przedstawiono pole akustyczne przetwornika ultradźwięko-


wego z zaznaczonymi powierzchniami falowymi oraz izodozami natężenia
pola, tzn. liniami łączącymi punkty pola o tym samym natężeniu.
Powierzchnię przetwornika wytwarzającego drgania można traktować
jako zbiór punktów drgających, z których każdy wytwarza elementarną
falę półkolistą. W wyniku nakładania się fal elementarnych, czyli ich
interferencji, powstają fale rzeczywiste — płaskie. Na skutek interferencji
dochodzi również do wzmożenia lub osłabienia ruchu falowego, w zależno-
ści od zgodności lub niezgodności wychyleń. Omawiane pole dźwiękowe
jest zatem niejednorodne i zawiera maksima i minima natężenia.
Częstość występowania maksimów i minimów jest największa w pobliżu
powierzchni przetwornika, a w miarę zwiększania odległości natężenie

341
wolno opada do zera (ryc. 155). Jeśli fala ultradźwiękowa napotyka na
swym przebiegu ośrodek różniący się gęstością, to zostaje ona częściowo
lub całkowicie odbita.
Stosunek energii fali odbitej do energii fali padającej nazywa się
współczynnikiem odbicia. Wartość jego zależy od właściwości akustycznych
ośrodka. Współczynnik odbicia osiąga szczególnie wysoką wartość przy
przejściu fali z ośrodka stałego do ciekłego lub gazowego, lub odwrotnie.
Fale odbite mogą interferować z falami padającymi, wywołując zjawisko
powstawania fal stojących. Fale tego typu powstają wówczas, gdy spotyka-
ją się fale o jednakowej częstotliwości i amplitudzie drgań, ale o przeciw-
nym kierunku rozchodzenia się. Jak wiadomo, fale stojące charakteryzuje
obecność węzłów i strzałek. Przy wykonywaniu zabiegów leczniczych
mogą powstawać fale stojące na skutek odbicia fali ultradźwiękowej, np.
od kości. Mogą one również powstawać przy odbiciu fali od ściany
naczynia z wodą, w którym wykonuje się zabieg. Ponieważ jest to zjawisko
niekorzystne, zwiększające w stosunku do fali padającej siłę działania,
można go uniknąć przez odpowiednie ustawienie przetwornika.

Ryc. 155. Rozkład należe-


nia wzdłuż osi podłużnej
przetwornika: a teorety-
czny, b faktyczny (wg
Rohera).

Część fali padającej na powierzchnię danego ośrodka ulega odbiciu,


część zaś przenika do niego ulegając załamaniu.
Fala ultradźwiękowa może również ulegać ugięciu. Zjawisko to wy-
stępuje wówczas, jeśli na swym przebiegu fala napotyka przeszkodę lub
szczelinę o wymiarach rzędu długości tej fali. W takim wypadku prze-

342
szkody stają się źródłem fal, których kierunek rozchodzenia się jest inny niż
kierunek fali pierwotnej. Jest zrozumiałe, że w wyniku ugięcia pole
akustyczne za przeszkodą ulega zakłóceniu. Przeszkody o wymiarach
znacznie mniejszych od długości fali nie powodują jej ugięcia i nie stanowią
dla niej przeszkody.
Opisane zjawiska występują w tkankach ludzkich, które stanowią
ośrodek bardzo zróżnicowany pod względem akustycznym. Z tego wzglę-
du pole ultradźwiękowe w tkankach wykazuje bardzo złożony charakter.
Energię fali stanowi suma równych sobie wartości energii kinetycznej
cząstek drgających i energii potencjalnej cząstek zgęszczonych i roz-
rzedzonych. Całkowitą energię wyemitowaną przez źródło dźwięku w cią-
gu jednostki czasu nazywa się mocą akustyczną. Moc fali ultradźwiękowej
określa się w watach; dla ścisłości konieczne jest podanie, czy fala
wytwarzana jest w sposób ciągły, czy też impulsowy.
Natężenie fali ultradźwiękowej maleje w miarę oddalania od źródła
drgań, w wyniku pochłaniania jej energii przez ośrodek. Pochłanianie, czyli
absorpcja, energii ultradźwięków zależy od ich częstotliwości oraz właś-
ciwości ośrodka. Największą zdolność pochłaniania wykazują gazy,
mniejszą — ciecze, a jeszcze mniejszą — ciała stałe sprężyste, np. metale,
które dobrze przewodzą drgania. Ciała stałe o właściwościach plastycz-
nych, np. guma czy korek, w znacznym stopniu pochłaniają dźwięki i z tego
względu używane są jako izolatory dźwięku.
Zdolność ośrodka do pochłaniania energii ultradźwiękowej określa
współczynnik absorpcji. Wyraża on w procentach, jeżeli natężenie w danym
punkcie pola dźwiękowego jest mniejsze w tym samym polu o 1 cm wstecz.
Tkanki ludzkie ze względu na różnorodną i skomplikowaną budowę
wykazują różne zdolności pochłaniania ultradźwięków, charakterystyczne
dla danego rodzaju tkanki. Dużą „dźwiękochłonność" wykazuje tkanka
nerwowa, mniejszą — mięśniowa, a najmniejszą — tłuszczowa. Bezpośred-
nie pomiary pochłaniania energii ultradźwiękowej w tkankach są prawie
niemożliwe. Na podstawie licznych doświadczeń ustalono jednak, że fale
krótsze, o większej częstotliwości, są pochłaniane na mniejszych głęboko-
ściach, dłuższe zaś — na większych.
Głębokość, w której natężenie fali ultradźwiękowej spada do połowy,
przyjęto nazywać głębokością połówkową lub warstwą połowiącą. Pojęcie to
umożliwia poglądową ocenę rozkładu natężenia. Uważa się, że przy
dawkach leczniczych natężenie fali poza głębokością połówkową jest
stosunkowo małe, a skutki działania biologicznego trudne do stwierdzenia.

343
Opierając się na wartości głębokości połówkowej wybrano dwie najczęś-
ciej stosowane w aparatach leczniczych częstotliwości ultradźwiękowe,
a mianowicie: 800 kHz oraz 2400 kHz. Powolniejsza absorpcja energii
ultradźwiękowej o częstotliwości 800 kHz pozwala na stosowanie jej do
nadźwiękawiania głębszego, a szybkie pochłanianie fali o częstotliwości
powyżej 2400 kHz stwarza możliwość wykorzystania jej do nadźwiękawia-
nia powierzchniowego. Na ryc. 156 przedstawiono krzywe absorpcji
ultradźwięków o częstotliwości 800 kHz i 3000 kHz.

Ryc. 156. Krzywe absorpcji dla częstotliwo-


ści drgań 800 kHz (a) i 3 MHz (b) (wg
Grączewskiego).

Jak widać na tej rycinie, energia fali ultradźwiękowej maleje wykład-


niczo wraz ze zwiększeniem się głębokości i jest zależna od częstotliwości
drgań; głębokość połówkowa dla częstotliwości 800 kHz wynosi ok. 3 cm,
a dla częstotliwości 3000 kHz — zaledwie ok. 1 cm.
Na zakończenie omawiania fizycznych podstaw ultradźwięków należy
nieco uwagi poświęcić zjawisku kawitacji. Powstaje ono w wyniku
oddziaływania na ciecze ultradźwięków o częstotliwości drgań poniżej 500
kHz. Fala ultradźwiękowa o dużym natężeniu dźwięku na skutek działania
zmiennych ciśnień powoduje niszczenie spójności cieczy i powstawanie
pustych przestrzeni wypełniających się parami cieczy lub rozpuszczonymi
w niej gazami. Przestrzenie te zanikają po upływie pewnego czasu,
wytwarzając bardzo silną falę mechaniczną. Zjawisko to nazywa się
kawitacją.
Zjawiska kawitacji w zakresie częstotliwości i mocy używanych w lecz-
nictwie nie zaobserwowano. Dla przykładu można podać, że aby wywołać
zjawisko kawitacji w wodzie przy częstotliwości 500 kHz, konieczne jest
2
zastosowanie natężenia ultradźwięków ok. 200 W/cm , a przy częstotliwo-
2
ści 3000 kHz — aż 50000 W/cm .

344
Działanie biologiczne
ultradźwięków

Zgodnie z prawem Grotthusa-Drapera energia ultradźwięków wywołuje


w tkankach odczyn, jeśli zostanie przez nie w dostatecznej ilości po-
chłonięta.
Ultradźwięki wywołują w ustroju ludzkim wiele zmian spowodowanych
działaniem ich energii. Zmiany te można podzielić na miejscowe, nazywane
również pierwotnymi, oraz ogólne określane jako wtórne.

Zmiany miejscowe (pierwotne)

Zmiany te występują w tkankach w chwili nadźwiękawiania i związane są


bezpośrednio z działaniem energii ultradźwięków, wywołującej wiele
zmian fizycznych i chemicznych ograniczonych do miejsca jej oddziaływa-
nia. Pojęcie miejscowego (pierwotnego) działania ultradźwięków jest
w swej istocie bardzo złożone. Składa się na nie kilka składowych,
powodujących łącznie zmiany, które warunkują lecznicze wykorzystanie
ultradźwięków. Spośród nich za najważniejsze uznać należy działanie
mechaniczne, cieplne oraz fizykochemiczne.

Działanie mechaniczne

Jest ono podstawową składową miejscowego (pierwotnego) wpływu


ultradźwięków i obrazowo bywa nazywane mikromasażem. Spowodowane
jest ono wahaniem ciśnień w przebiegu fali ultradźwiękowej. W krań-

345
cowych punktach amplitud ciśnień zachodzą istotne zmiany objętości
komórek, rzędu 0,02%. Zmiany te zachodzą w bardzo krótkim czasie,
zależnym od częstotliwości ultradźwięków.

Działanie cieplne

Powstaje ono w wyniku wytworzonego w tkankach ciepła, którego


rozproszenie jest uzależnione od rodzaju tkanki. Stopień przegrzania
zależy od dawki natężenia ultradźwięków, czasu nadźwiękawiania oraz
właściwości fizycznych tkanki. Najsilniej przegrzewa się tkanka nerwowa,
następnie — mięśniowa, a najsłabiej — tłuszczowa. Największe jednak
przegrzanie występuje w pobliżu powierzchni granicznych niejednorod-
nych struktur tkankowych, np. tkanka kostna — tkanka mięśniowa
(ryc. 145), różniących się między sobą właściwościami. Na granicach tych
tkanek występuje największe zagęszczenie energii, głównie w wyniku
odbicia fal ultradźwiękowych. Wynika stąd swoistość skutków cieplnych
wywołanych ultradźwiękami, powstające bowiem na granicach ośrodków
różnice temperatur powodują między innymi zmiany w dyfuzji wewnątrz-
komórkowej oraz między komórkami a przestrzeniami międzykomór-
kowymi. Należy podkreślić, że składowa cieplna stanowi tylko jeden
z fragmentów działania ultradźwięków na tkanki.

Działanie fizykochemiczne

Bardzo ważną składową działania ultradźwięków jest ich wpływ na


chemizm oraz właściwości fizyczne tkanek. Wspomnieć tu należy o wpły-
wie ultradźwięków na koloidy tkankowe, a mianowicie: na przyspieszenie
rozpadu białek, o wpływie na przemianę białek ze stanu żelu w zol oraz
o zwiększeniu ich przewodności elektrycznej. Zachodzące pod wpływem
ultradźwięków reakcje chemiczne polegają w większości na utlenianiu. Na

346
uwagę zasługują reakcje w roztworach wodnych, w wyniku których
dochodzi do rozpadu wody na wodór i rodnik hydroksylowy (OH'),
stanowiący bardzo czynną biologicznie grupę atomów.
Uważa się, że nasilenie zmian fizykochemicznych, zachodzących w tkan-
kach pod wpływem ultradźwięków, zależy przede wszystkim od ich
natężenia, a dopiero w następnej kolejności od czasu, rodzaju na-
dźwiękawianej tkanki i innych parametrów zabiegu.

Zmiany ogólne (wtórne)

Działanie ultradźwięków nie ogranicza się do wypływu miejscowego,


bowiem obejmuje ono cały organizm. Dla przykładu można podać, że
przez nadźwiękawianie okolic korzeni, splotów, czy też zwojów ner-
wowych można drogą odruchową uzyskać zmiany w odległych narządach
i układach ustroju. Uzyskuje się również efekty wskazujące na stymulację
autonomicznego układu nerwowego. Dlatego też istotne jest, aby w plano-
waniu terapii ultradźwiękami pamiętać nie tylko o ich działaniu na okolicę
schorzenia, ale również uwzględniać możliwości wpływu odruchowego,
które stwarza nadźwiękawianie stref odruchowych Head'a oraz okolicy
zwojów i korzeni nerwowych.
Reasumując wiadomości o biologicznym wpływie ultradźwięków na
ustrój, w uproszczeniu można stwierdzić, że podstawę leczniczego działa-
nia energii ultradźwiękowej stanowią następujące czynniki:
— wzmożenie przepuszczalności błon komórkowych,
usprawnienie oddychania tkankowego i pobudzenie przemiany
materii komórek,
- zmiany w strukturze koloidów tkankowych i ich uwodnienie,
— zmiany w układach jonowych tkanek,
— zmiana odczynu tkanek w kierunku zasadowym.
Wymienione czynniki powodują wiele skutków biologicznych, które
odgrywają ważną rolę w oddziaływaniu leczniczym ultradźwięków. Należy
do nich zaliczyć:
— działanie przeciwbólowe,
— zmniejszenie napięcia mięśni,

347
— powstawanie związków aktywnych biologicznie,
— wpływ na enzymy ustrojowe,
— rozszerzenie naczyń krwionośnych,
— hamowanie układu współczulnego,
— hamowanie procesów zapalnych,
— przyspieszenie wchłaniania tkankowego,
- wyzwalanie substancji histaminopodobnych w ilościach aktywnych
biologicznie.
Jednym z ważnych zagadnień, które nasuwa się każdemu, kto stosuje
ultradźwięki w celach leczniczych, jest sprawa ich szkodliwego oddziaływa-
nia na ustrój ludzki. Opinie o szkodliwym i destrukcyjnym wpływie
ultradźwięków na tkanki żywe opierają się na wynikach doświadczeń
przeprowadzanych na małych zwierzętach. Wyników tych nie można
bezkrytycznie przenosić na warunki zabiegów leczniczych wykonywanych
u człowieka. Wieloletnie obserwacje w różnych ośrodkach leczniczych nie
wykazały szkodliwych skutków działania ultradźwięków przy prawidłowej
aparaturze, odpowiedniej dla danej choroby dawce i właściwym wykony-
waniu zabiegu. Spełnienie tych warunków chroni chorego przed szkod-
liwym działaniem ultradźwięków i decyduje o skuteczności leczenia.

Dawkowanie ultradźwięków

Podstawę leczniczego dawkowania ultradźwięków stanowi natężenie


dźwięku, tzn. ilość energii, która jest emitowana przez jednostkę powierz-
chni przetwornika. Stosowanie tej wielkości jest bardzo praktyczne,
ponieważ nie jest rzeczą obojętną w warunkach wykonywania zabiegu
ultradźwiękowego, czy np. moc 10 W jest emitowana przez przetwornik
o powierzchni 10 cm2, czy też przez przetwornik o powierzchni 2 cm2.
W pierwszym bowiem wypadku natężenie ultradźwięków wynosi 1 W/cm2,
2
w drugim zaś 5 W/cm .
Działaniu ultradźwięków poddaje się określone pola powierzchni skóry
i tkanek głębiej leżących, których umiejscowienie i rozległość zależą od
wskazań i rodzaju schorzenia. Przy ustalaniu dawki należy brać pod uwagę
powierzchnię przetwornika, ponieważ emitowaną przez niego w czasie

348
1 sekundy całkowitą energię określa moc akustyczna, będąca iloczynem
natężenia ultradźwięków, mierzonego w W/cm2, i powierzchni drgającej
przetwornika.
Skutki biologiczne wywołane w tkankach przez energię fali ultra-
dźwiękowej zależą od jej mocy akustycznej. Zależność tę określa prawo
Arndta-Schultza, które głosi, że słabe bodźce pobudzają, silne hamują,
a najsilniejsze niszczą tkankę.
Ważnym momentem, który należy mieć na uwadze przy ustalaniu
dawki, jest swoisty odczyn tkanek na działanie energii ultradźwięków.
Polega on na tym, że ultradźwięki o małym natężeniu, działające przez
dłuższy czas, wywołują w tkankach inne skutki, aniżeli ultradźwięki
o dużym natężeniu działające przez krótki czas.
Wyróżnia się następujące dawki ultradźwięków:
— dawki słabe: od 0,05 do 0,5 W/cm2,
— dawki średnie: od 0,5 do 1,5 W/cm2,
— dawki mocne: od 1,5 do 2,0 W/cm2.
Dawki mocne stosuje się wyjątkowo rzadko. Praktyczne zastosowanie
znajdują dawki nie przekraczające 1,5 W/cm2. W ostrych i podostrych
stanach chorobowych stosuje się dawki słabe, w stanach zaś przewlekłych
— dawki średnie.
Dawki słabe stosuje się również przy nadźwiękawianiu okolicy twarzy,
karku oraz okolic ubogich w tkanki miękkie.
Należy pamiętać o konieczności indywidualnego dobierania dawki,
ponieważ tolerancja ultradźwięków nie jest u chorych jednakowa. Przy
ustalaniu wielkości dawki konieczne jest uwzględnienie następujących
czynników:
— powierzchni nadźwiękawianej,
— rodzaju i stadium schorzenia,
— powierzchni drgającej przetwornika,
— częstotliwości drgań,
— rodzaju fali ultradźwiękowej, tzn. czy jest ona ciągła, czy też
ukształtowana w impulsy,
— czasu trwania zabiegu,
— sposobu nadźwiękawiania, tzn. czy stacjonarnie, czy też przy użyciu
głowicy ruchomej (dynamicznie).
Uwzględniając wymienione czynniki należy jednak pamiętać, że obowią-
zuje zasada doboru minimalnej, a jednocześnie optymalnej dawki.

349
Czas zabiegów ultradźwiękowych jest znacznie zróżnicowany w zależno-
ści od wskazań, sposobu oraz metody nadźwiękawiania. Przyjmuje się dla
celów praktycznych następujący podział czasów zabiegu:
— krótki czas zabiegu — 1 do 3 minut,
— średni czas zabiegu — 4 do 9 minut,
— długi czas zabiegu — 10 minut i więcej.
W dynamicznym sposobie nadźwiękawiania czas zabiegu waha się 3 do 10
minut, a w sposobie stacjonarnym jest oczywiście odpowiednio krótszy
i trwa zwykle 1 do 3 minut. Łączny czas zabiegu waha się od 6 do 10-12
minut. Czas nadźwiękawiania okolicy przykręgosłupowej i splotów ner-
wowych nie powinien przekraczać 2 minut w czasie jednego zabiegu.
Zabiegi ultradźwiękowe wykonuje się zwykle co drugi dzień. Pełny cykl
leczenia obejmuje średnio 12 do 15 zabiegów, po których powinna nastąpić
3-4-miesięczna przerwa.

Wskazania i przeciwwskazania
do stosowania ultradźwięków

Wskazania. Ultradźwięki stosuje się w leczeniu wielu chorób. Szczegółowe


omówienie wszystkich wskazań i odpowiednich sposobów wykonywania
zabiegów wykracza poza ramy niniejszego podręcznika.
Tabela 20 zawiera wykaz schorzeń, w których uzyskuje się dzięki
ultradźwiękom korzystne wyniki lecznicze. W tabeli tej zamieszczono
również dane dotyczące dawkowania oraz metodyki zabiegów.
Przeciwwskazania do stosowania ultradźwięków obejmują:
- nowotwory i stany po ich operacyjnym usunięciu,
— ciążę,
— czynne procesy gruźlicze,
— skazy krwotoczne,
— niewydolność krążenia, zaburzenia rytmu serca,
— wszczepienie sztucznego rozrusznika serca,
— zaburzenia ukrwienia obwodowego,
— zakrzepowe zapalenie żył,
— ostre procesy zapalne i stany gorączkowe,
— ciężki stan ogólny i wyniszczenie,

350
Tabela 20
Wskazania do stosowania ultradźwięków

351
cd. tab. 20

— nie zakończony wzrost kości,


— stany po terapii rentgenowskiej,
— obecność w tkankach.metalowych ciał obcych,
— nerwicę wegetatywną znacznego stopnia,
— nerwobóle nie wyjaśnionego pochodzenia.
Należy zachować szczególną ostrożność przy wykonywaniu zabiegów
w okolicy twarzoczaszki, mając na uwadze możliwość działania ultra-
dźwięków na mózg i oczy. Nie wolno wykonywać nadźwiękawiania
okolicy szyjnego odcinka kręgosłupa powyżej trzeciego kręgu szyjnego, ze
względu na możliwość działania tej energii na rdzeń przedłużony. Należy

352
unikać nadźwiękawiania narządów wewnętrznych jamy brzusznej i klatki
piersiowej (przede wszystkim okolicy serca) oraz gonad. Ostrożnego
i bardzo łagodnego dawkowania ultradźwięków wymagają osoby z za-
awansowaną miażdżycą oraz zaburzeniami czucia powierzchniowego.

Lecznicza aparatura
ultradźwiękowa

Do wytwarzania ultradźwięków o częstotliwościach stosowanych w lecz-


nictwie wykorzystuje się substancje aktywne elektromechanicznie. Są to
substancje, które pod wpływem pola elektrycznego ulegają odkształceniu.
Właściwości takie wykazują np.: kryształ kwarcu, tytanian baru, winian
potasu i inne.
Kryształ kwarcu ma kształt sześciobocznego prostopadłościanu, za-
mkniętego od góry i dołu sześciobocznym ostrosłupem. Oś przechodząca
przez wierzchołki ostrosłupów jest osią symetrii kryształu, trzy zaś osie
łączące przeciwległe krawędzie prostopadłościanu są osiami elektrycznymi
— biegunowymi.
W normalnych warunkach osie te są ze sobą pod względem elektrycznym
zrównoważone. Jeśli jednak kryształ kwarcu odkształcić mechanicznie, to
na kierunkach wymienionych osi występują ładunki elektryczne i kryształ
spolaryzuje się.
Zjawisko to nazywa się zjawiskiem piezoelektrycznym. Mechanizm jego
powstawania przedstawia ryc. 157. Łatwo na niej zauważyć, że ściskanie
lub rozciąganie kryształu wzdłuż jednej z osi elektrycznych powoduje jego
polaryzację, czyli wystąpienie różnoimiennych ładunków. Zjawisko piezo-
elektryczne jest odwracalne, tzn. że pod wpływem pola elektrycznego
kryształ ulega odkształceniu. Odkształcenie jest największe, jeśli pole działa
w kierunku jednej z osi elektrycznych.
Odwrócone zjawisko piezoelektryczne jest wykorzystywane do wy-
twarzania ultradźwięków przez przetworniki piezoelektryczne, których
elementem drgającym jest płytka wycięta z kryształu kwarcu lub płytka
z tytanianu baru.
Urządzenia wytwarzające ultradźwięki o częstotliwościach znajdujących
zastosowanie w lecznictwie składają się z dwóch podstawowych układów:

23 Fizykoterapia 353
— układu wytwarzającego drgania elektromagnetyczne wielkiej częs-
totliwości, czyli generatora prądu wielkiej częstotliwości,
— układu wytwarzającego drgania mechaniczne wielkiej częstotliwości,
którym jest przetwornik piezoelektryczny.

Ryc. 157. Zjawisko piezoelekt-


ryczne: a, b, c — fazy zjawiska
(wg Liwiencewa).

Budowa i zasada działania generatora prądu wielkiej częstotliwości nie


odbiega od analogicznych okładów omówionych w rozdziale poświęco-
nym drganiom elektromagnetycznym wielkiej częstotliwości.
Przetwornik piezoelektryczny jest układem służącym do przetwarzania
drgań elektrycznych na mechaniczne. Podstawowym jego elementem jest
płytka kwarcowa lub płytka z polikrystalicznej ceramiki tytanianu baru.
Substancje te, wykazujące właściwości piezoelektryczne, stanowią źródło
drgań mechanicznych. Przyłożony do płytki zmienny prąd elektryczny
wielkiej częstotliwości powoduje jej odkształcenie, czyli drgania, syn-
chroniczne ze zmianą kierunku prądu.
Układ taki pracuje najbardziej ekonomicznie, jeśli częstotliwość prądu
jest równa częstotliwości drgań własnych płytki, a zatem w warunkach
rezonansu. W nowoczesnych, terapeutycznych aparaturach ultradźwięko-
wych stosuje się płytki drgające z ceramiki tytanianu baru, wykazujące
silne właściwości piezoelektryczne, dzięki czemu możliwe jest użycie do jej
pobudzenia stosunkowo małych natężeń prądu. Prąd wielkiej częstotliwo-
ści jest doprowadzony do płytki drgającej za pośrednictwem elektrod.
Jedną z tych elektrod stanowić może warstwa metalu naniesiona na
płytkę drgającą, drugą zaś jest płaska, metalowa płytka pozostająca
w kontakcie z płytką drgającą. Elektrody są połączone z generatorem
prądu wielkiej częstotliwości specjalnym kablem koncentrycznym, którego
grubość i długość są uzależnione od wymaganej jego pojemności elektrycz-

354
nej. Płytka metalowa wraz z elektrodami znajduje się w hermetycznej,
metalowej obudowie, umieszczonej w uchwycie.
Przetwornik piezoelektryczny wraz z uchwytem nazywa się głowicą
ultradźwiękową lub aplikatorem.
Schemat głowicy ultradźwiękowej przedstawia ryc. 158. Wewnątrz
uchwytu głowicy znajduje się przestrzeń powietrzna, która uniemożliwia
przejście fali ultradźwiękowej z przetwornika na rękę osoby wykonującej
zabieg.

Ryc. 158. Głowica ultradźwiękowa: 1 — osłona metalowa, 2 — płytka kwarcowa, 3 — styk


metalowy, będący biegunem napięcia, 4 — dolna część nadajnika, 5 — górna część nadajnika,
6 — uchwyt głowicy, 7 — giętki kabel koncentryczny (wg Wiedau).

Powierzchnia drgająca przetwornika może być różnej wielkości, zwykle


w granicach od 10 do 2 cm 2 . Niektóre aparatury są wyposażone w dwie
głowice o różnej powierzchni drgającej. Nowoczesne aparaty prócz
ultradźwięków o fali ciągłej mogą wytwarzać również ultradźwięki o fali
ukształtowanej w impulsy. Zwykle są to impulsy prostokątne o współczyn-
1 1 1
niku wypełnienia /5, /10, /20. Jak już wspomniano w rozdziale poświęconym
prądom małej częstotliwości, współczynnik wypełnienia określa stosunek
czasu trwania impulsu (timp) do okresu T, tzn. sumy czasu trwania impulsu
i czasu trwania przerwy (tp):

Jak już wspomniano, aparaty ultradźwiękowe wytwarzają zwykle falę


ukształtowaną w impulsy o trzech współczynnikach wypełnienia, a miano-

355
23*
wicie: 1/5, 1/10 i 1/20 We wszystkich trzech przypadkach wartość okresu jest
taka sama i wynosi 1/100 sekundy, czas zaś trwania impulsów odpowiednio:
1
/500, 1/1000 i 1/2000sekundy. W przypadku fali ukształtowanej w impulsy
o czasie trwania 1 / 5 0 0 współczynnik wypełnienia wynosi:

analogicznie dla czasu trwania impulsów 1/l000 i1 / 2 0 0 0 wynosi on odpowied-


n i o — 1/10 i 1 / 2 0 .
Niektóre aparaty są wyposażone w obwód, dzięki czemu mogą one
wytwarzać impulsy ultradźwiękowe, których kształt jest sterowany przez
impulsy elektryczne wytwarzane przez elektrostymulator podłączony do
aparatu ultradźwiękowego.
Należy pamiętać, że energia przekazywana tkankom przez falę ukształ-
towaną w impulsy jest mniejsza od fali ciągłej o tym samym natężeniu. Jest
to zrozumiałe, ponieważ oddziaływanie fali ciągłej zachodzi w sposób
nieprzerwany, podczas gdy w fali impulsowej występuje tylko w czasie
trwania impulsu.
Stosując zatem ultradźwięki impulsowe należy zdawać sobie sprawę
z tego, że w miarę skracania czasu trwania impulsów, mówiąc inaczej
w miarę zmniejszania się wartości współczynnika wypełnienia, zmniejsza
się efektywne oddziaływanie ultradźwięków na tkanki.
Natężenie ultradźwięków emitowanych przez 1 cm2 powierzchni prze-
2 2
twornika waha się w granicach od setnych części W/cm do 3 W/cm .
Do sprawdzania aktualnej mocy akustycznej przetwornika służy tzw.
waga ultradźwiękowa. Zasada jej działania polega na zrównoważeniu
ciśnienia wywieranego przez falę ultradźwiękową. Za pomocą wagi
ultradźwiękowej sprawdza się, czy moc akustyczna przetwornika od-
powiada wartościom wskazywanym przez miernik aparatu.
Istnieją również aparaty wyposażone w dwie głowice, z których każda
emituje ultradźwięki o różnej częstotliwości, zwykle 800 kHz oraz 2400
kHz. Jest to ważne udoskonalenie techniczne, pozwalające wykorzystać
w leczeniu chorób skóry efektywne oddziaływanie częstotliwości 2400 kHz,
która —jak już wspomniano — zostaje pochłaniana na małej głębokości.

356
Budowa, działanie i obsługa
aparatu do terapii ultradźwiękowej
Ultraton D-300*

Jest to dość często spotykany w pracowniach fizykoterapii aparat (ryc. 159),


obecnie nie produkowany. Stanowić on może przykład aparatu wyposażo-
nego w dwie głowice emitujące ultradźwięki o częstotliwości 800 kHz oraz
2400 kHz. Jest on zasilany z sieci 220 V, 50 Hz, wyposażony w dwa
przetworniki piezoelektryczne, z których pierwszy, o powierzchni 7 cm2,
wytwarza ultradźwięki o częstotliwości 800 kHz, drugi zaś, o powierzchni
2 cm2, wytwarza ultradźwięki o częstotliwości 2400 kHz. Regulacja
natężenia ultradźwięków jest możliwa w sposób ciągły w zakresie od 0,25
do 3 W/cm2. Wartość natężenia ultradźwięków wskazuje miernik, wy-
skalowany w tym samym zakresie. Specjalne urządzenie automatyczne

Ryc. 159. Aparat do terapii ultra-


dźwiękami Ultraton D-300.

* Aparat produkowany w Fabryce Aparatury Elektromedycznej w Łodzi, ul. Szparago-


wa 2.

357
wraz z zegarem umożliwia odmierzanie efektywnego czasu działania
ultradźwięków, uwarunkowanego dobrym sprzężeniem między skórą
a powierzchnią drgającą przetwornika. Brak dostatecznego sprzężenia jest
sygnalizowany dźwiękiem.
Aparat jest przystosowany do wytwarzania fali ultradźwiękowej ukszta-
łtowanej w impulsy, których kształt można sterować impulsami elektrycz-
nymi elektrostymulatora. Wymiary aparatu wynoszą 590 x 710 x 350 mm,
masa ok. 50 kg.

Ryc. 160. Schemat płyty czołowej aparatu do terapii ultradźwiękami Ultraton D-300
(objaśnienia w tekście).

Na płycie czołowej aparatu (ryc. 160) umieszczone są następujące urządzenia:


1 — trójklawiszowy przełącznik, którego dwa klawisze, odpowiednio oznaczone, służą
do wybierania danej częstotliwości ultradźwięków, tzn. 800 lub 2400 kHz, trzeci zaś służy do
włączania i wyłączania zasilania sieciowego;
2 — zegar, odmierzający czas efektywnego emitowania mocy przez przetwornik; zegar
można nastawiać w granicach czasów od 0 do 15 minut;
3 — klawiszowy przycisk uruchamiania zegara, oznaczony słowem Start;
4 — pokrętło regulacji natężenia ultradźwięków;
5 — lampki kontrolne, sygnalizujące stan pracy aparatu (kolor czerwony sygnalizuje
włączenie zasilania sieciowego, kolor zielony włączenie przetwornika 800 kHz, kolor biały
włączenie przetwornika 2400 kHz),
6 — miernik natężenia ultradźwięków.
Aparat obsługuje się w następujący sposób: po połączeniu aparatu z siecią włącza się
zasilanie sieciowe przez wciśnięcie odpowiedniego klawisza, któremu towarzyszy zapalenie się

358
czerwonej lampki kontrolnej. Następnie wybiera się żądaną częstotliwość przez wciśnięcie
odpowiedniego klawisza, co sygnalizuje zapalenie się właściwej lampki kontrolnej, w zależno-
ści od wybranej częstotliwości.
Czas trwania zabiegu nastawia się pokrętłem zegara, uruchamiając go klawiszowym
przyciskiem, oznaczonym słowem Start.
Przy powtarzaniu zabiegu o tym samym czasie nie zachodzi potrzeba powtórnego
nastawiania zegara, wystarcza tylko jego uruchomienie przyciskiem Start. Wartość natężenia
reguluje się pokrętłem pamiętając, że czynność tę można wykonywać tylko w czasie
istniejącego sprzężenia między przetwornikiem a ciałem chorego.
Każda nieprawidłowość w obciążeniu przetwornika jest sygnalizowana optycznie przez
zanik wskazań miernika natężenia oraz sygnał dźwiękowy.
Po odmierzeniu przez zegar nastawionego czasu trwania zabiegu następuje wyłączenie
przetwornika. Należy wówczas sprowadzić pokrętło regulacji natężenia do lewego, skrajnego
położenia i odjąć głowicę (przetwornik) od skóry chorego. Należy pamiętać, że nie wolno
jednocześnie wyciskać klawiszów służących do wybierania częstotliwości. Należy również
chronić głowice przed upadkiem, mogą one bowiem ulec uszkodzeniu na skutek wstrząsu.
Aparat musi być poddany okresowej kontroli przez technika-konserwatora.

Budowa, działanie i obsługa


aparatu do terapii ultradźwiękowej
Ultraton D-200*

Jest to nowoczesny, przenośny aparat (ryc. 161), zasilany z sieci 220 V,


50/60 Hz, wyposażony w przetwornik piezoelektryczny o powierzchni
ok. 6 cm2, wytwarzający ultradźwięki o częstotliwości 800 kHz i zakresie
natężenia od 0,1 do 3 W/cm2, regulowanego w sposób ciągły. Aparat jest
przystosowany do wytwarzania fali ultradźwiękowej ciągłej oraz modulo-
wanej w impulsy o współczynniku wypełnienia 1 : 10 i 1 :20. Specjalne
urządzenia automatyczne sygnalizuje akustycznie brak dostatecznego
sprzężenia między skórą a przetwornikiem. Czas trwania zabiegu od-
mierzany jest automatycznie za pomocą urządzenia zegarowego.
Układ elektroniczny aparatu wykonany jest techniką obwodów druko-
wanych na czterech płytkach: zasilacza, generatora, automatyki i wzmac-
niacza mocy, z wykorzystaniem tranzystorów krzemowych i układu
scalonego.

* Aparat produkowany w Fabryce Aparatury Elektromedycznej w Łodzi, ul. Szpara-


gowa 2.

359
II

Ryc. 161. Aparat do terapii ultradźwiękami Ultraton D-200.

Ryc. 162. Schemat płyty czołowej aparatu Ultraton D-200 (objaśnienia w tekście).

Na płycie czołowej aparatu (ryc. 162) umieszczone są następujące urządzenia:


1 — pokrętło regulacji natężenia ultradźwięków;
2 — pokrętło zegara odmierzającego czas trwania zabiegu;
3 — przełącznik klawiszowy rodzaju pracy (fala ciągła lub modulowana w impulsy);
4 — klawisz zasilania;
5 — lampka kontrolna;
6 — miernik natężenia.
Aparat obsługuje się w sposób następujący: po połączeniu aparatu z siecią przez włączenie
wtyków sznura do gniazda sieciowego należy ustawić pokrętło regulacji natężenia w pozycji
minimum, co odpowiada lewemu, skrajnemu położeniu. Następnie przełącznik rodzaju pracy

360
ustawia się na żądany rodzaj fali ultradźwiękowej i wciska klawisz zasilania. Po upływie trzech
minut aparat jest gotowy do pracy. Należy wówczas przetwornik przyłożyć do na-
dźwiękawianej okolicy ciała, pokrytej substancją sprzęgającą, i po ustawieniu właściwego
natężenia i czasu trwania zabiegu przystąpić do jego wykonywania.

Metodyka zabiegów
ultradźwiękowych

Przekazanie tkankom drgań przetwornika wymaga sprzężenia jego powie-


rzchni drgającej ze skórą przez warstwę substancji o podobnych właściwo-
ściach akustycznych. Jest to niezbędne, ponieważ warstwa powietrza,
nawet rzędu tysięcznych części milimetra, stanowi dla ultradźwięków
przeszkodę.
Substancję, która sprzęga przetwornik ze skórą nazywa się substancją
sprzęgającą. Najczęściej używa się do tego celu ciekłej parafiny {Paraffinum
liquidum), ze względu na jej dostępność i łatwość zmycia z powierzchni
skóry alkoholem lub mieszaniną alkoholu z benzyną. Używane są również
specjalne żele. Taki sposób sprzężenia określa się jako sprzężenia bezpo-
średnie.
Przykład sprzężenia powierzchni drgającej przetwornika przez cienką
warstwę ciekłej parafiny przedstawia ryc. 163. Dodać należy, że substancja
sprzęgająca powinna być lekko ogrzana w celu uniknięcia oddziaływania
na skórę niekorzystnych bodźców zimnych.

Ryc. 163. Sprzężenie prze-


twornika ze skórą (wg Summera
i Patrick).

Niekiedy sprzężenie przez cienką warstwę parafiny jest niewystar-


czające, np. w wypadku nierówności powierzchni nadźwiękawianej. Za-
bieg można wówczas wykonać w kąpieli z ciekłej parafiny lub w kąpieli
wodnej. Jest to tzw. sprzężenie pośrednie, z którego korzysta się obecnie na
ogół rzadko. Należy jednak pamiętać, że wykonywanie zabiegów ultra-

361
dźwiękowych sposobem sprzężenia pośredniego, czyli w kąpieli, można
wykonywać tylko pod warunkiem konstrukcyjnego przystosowania do
tego celu głowicy, polegającym głównie na jej szczelności. Ze względów
bezpieczeństwa ważne jest również zapewnienie pełnej izolacji naczyń,
w których wykonuje się zabiegi, oraz ich ustawienie w pewnej odległości od
urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych.
Użycie wody, jako substancji sprzęgającej, wymaga jej odgazowania
ponieważ pęcherzyki gazu stanowią przeszkodę dla rozchodzenia się fali
ultradźwiękowej. Temperatura wody powinna być zbliżona do obojętnego
punktu cieplnego skóry. W czasie nadźwiękawiania w kąpieli wodnej
należy wykonywać głowicą ruchy okrężne, utrzymując ją w odległości
2 - 3 cm od skóry. Dłoń osoby wykonującej zabieg głowicą zanurzoną
w wodzie należy chronić rękawiczką gumową przed działaniem ultra-
dźwięków.
Należy dodać, że zabiegi ultradźwiękowe można wykonywać również
przy użyciu specjalnych aplikatorów o kształcie przystosowanym do jam
ciała. Są to jednak zabiegi specjalistyczne, nie wymagające szczegółowego
omówienia w ramach niniejszego podręcznika.
Nadźwiękawianie można wykonywać w dwojaki sposób:
- głowicą umieszczoną nieruchomo w miejscu nadźwiękawiania (na-
dźwiękawianie stacjonarne),
- głowicą ruchomą (nadźwiękawianie dynamiczne).
W metodzie stacjonarnej dawkę natężenia ultradźwięków ogranicza się
do ok. 1/4 dawki stosowanej przy głowicy ruchomej. Jest to uzasadnione,
ponieważ nadźwiękawianie ogranicza się do małej powierzchni.
Zabiegi przy użyciu głowicy ruchomej (nadźwiękawianie dynamiczne),
wykonuje się w następujący sposób. Głowicę przesuwa się wolnym ruchem
okrężno-postępującym tak, aby jeden ruch okrężny trwał ok. 2-3 s.
Jednocześnie należy wywierać głowicą umiarkowany ucisk. Pamiętać
należy, że od szybkości i zasięgu ruchów zależy przekazywanie tkankom
energii ultradźwięków. Obszerniejsze i szybsze ruchy powodują, że energia
jest przekazywana na większej powierzchni, a zatem jej ilość przypadająca
na jednostkę powierzchni nadźwiękawianej jest mniejsza. Dlatego też
niektórzy autorzy wyróżniają dodatkowo tzw. nadźwiękawianie semista-
cjonarne, które łączy w sobie cechy sposobu stacjonarnego i dynamicznego.
Nadźwiękawianie to polega na wykonywaniu bardzo ograniczonych co do
zasięgu ruchów. W taki sposób nadźwiękawia się np. punkty wyzwalające
ból (trigger points).

362
Metody leczniczego stosowania
ultradźwięków

Do najczęściej stosowanych metod należą:


Miejscowe stosowanie ultradźwięków. W metodzie tej, nazywanej rów-
nież bezpośrednią, działaniu ultradźwięków poddaje się skórę oraz tkanki
głębiej położone w okolicy umiejscowienia procesu chorobowego lub bólu.
Przykłady nadźwiękawiania miejscowego dużych stawów oraz pasa bar-
kowego przedstawiono na rycinach 164 i 165.

Ryc. 164. Przykłady nadźwiękawiania stawu łokciowego, kolanowego i skokowego (wg


Kennetha za Konarską).

Segmentowo-przykręgosłupowe stosowanie ultradźwięków. W metodzie


tej, nazywanej pośrednią, wykorzystuje się uwarunkowaną rozwojowo
czynnościową jedność, istniejącą w ramach jednego segmentu, a za
podstawowe uważa się oddziaływanie ultradźwięków na korzenie ner-
wowe. Nadźwiękawia się zatem w okolicy przykręgosłupowej korzenie
nerwowe unerwiające struktury lub narządy, w których umiejscowione jest
schorzenie lub ból.
Neuroterapeutyczny schemat nadźwiękawiania. Metoda ta jest niejako
zapożyczona ze specjalnej formy masażu, zwanego masażem tkanki
łącznej, w którym obowiązują ściśle określone schematy jego wykonywa-
nia. W danym wypadku rękę masażysty jakby zastępują ultradźwięki,
wywołujące delikatny mikromasaż tkanek. W metodzie tej wyróżnia się

363
Ryc. 165. Przykłady nadźwiękawiania okolicy stawu barkowego i pasa barkowego (wg
Kennetha oraz Wiedau za Konarską).

dwa podstawowe schematy nadźwiękawiania, określające kierunek prowa-


dzenia po skórze głowicy ultradźwiękowej, a mianowicie odgłowowy oraz
odogonowy. Prowadzenie tej głowicy według neuroterapeutycznego sche-
matu odogonowego przedstawiono na ryc. 166. Szczegółowe omówienie tej
metody przekracza ramy tematyczne niniejszego podręcznika.
Ultrafonoforeza. Jest to stosunkowo rzadko wykonywany u nas zabieg
ultradźwiękowy. Polega on na wprowadzeniu do skóry, w trakcie zabiegu,
określonego leku wzmagającego działanie lecznicze ultradźwięków. Efekt
ten uzyskuje się przez wprowadzenie leku do substancji sprzęgającej.
Najczęściej są to leki rozszerzające naczynia krwionośne, leki przeciw-
zapalne oraz działające przeciwbólowo. Stosuje się substancje sprzęgające
o różnej konsystencji, w postaci mazideł, kremów lub nawet maści. Ze
względów praktycznych warto dodać, że w miarę zwiększania gęstości
substancji sprzęgającej ultradźwięki zostają pochłaniane na mniejszej
głębokości, wywołując np. efekt termiczny w powierzchownych warstwach
tkanek. Uważa się, że przenikanie leków do skóry w czasie ultrafonoforezy
zależy od natężenia ultradźwięków oraz czasu ich stosowania.
Skojarzona terapia prądami impulsowymi i ultradźwiękami. Metoda
polega na jednoczesnym działaniu na tkanki ultradźwięków i impulsowego
prądu małej lub średniej częstotliwości, dzięki specjalnemu sprzężeniu
elektrycznemu aparatu do terapii ultradźwiękami z aparatem wytwarzają-
cym prądy impulsowe małej lub średniej częstotliwości. Szczegóły dotyczą-
ce budowy i obsługi aparatury oraz samej metody, zostały omówione
w rozdziale poświęconym elektrolecznictwu.

364
Ryc. 166. Prowadzenie głowicy ultradźwię-
kowej wg neuroterapeutycznego schematu od-
ogonowego (wg Knocha).

Wymienione metody stosowania ultradźwięków oraz ich różne modyfi-


kacje są zwykle w praktyce kojarzone ze sobą. Najczęściej kojarzy się
metodę miejscowego nadźwiękawiania z segmentowo-przykręgosłupo-
wym stosowaniem ultradźwięków. W takim postępowaniu w czasie
jednego zabiegu nadźwiękawia się najpierw miejscowo okolicę lokalizacji
schorzenia lub bólu, a następnie przykręgosłupowo oddziałuje na korzenie
nerwowe unerwiające tę okolicę.

365
Wziewania

Wziewaniem lub inhalacją nazywa się metodę leczniczą, polegającą na


wprowadzeniu leków do układu oddechowego dzięki zastosowaniu urzą-
dzeń wytwarzających aerozole lecznicze o różnym stopniu rozproszenia.
Dzięki tej metodzie możliwe staje się wprowadzenie do dróg oddechowych
odpowiednich leków w ilości wywołującej żądany skutek leczniczy.
Wziewania mogą być indywidualne lub zbiorowe. Sposób wykonywania
wziewań zależy od rodzaju aparatury.
Prócz wziewań aerozoli leczniczych, wytwarzanych przez odpowied-
nią aparaturę, stosuje się również w celach leczniczych wziewania aero-
zoli naturalnych, występujących np. w otoczeniu tężni lub nad brzegiem
morza.

Aerozole

Aerozolem nazywa się układ koloidowy, powstający w wyniku roz-


proszenia ciał stałych lub cieczy w ośrodku gazowym. W lecznictwie
wykorzystuje się do wziewań aerozole powstałe z rozproszenia cieczy
w ośrodku gazowym, zwykle w powietrzu.
Rozproszenie roztworu leku użytego do wziewań pozwala znacznie
zwiększyć jego powierzchnię, a tym samym działania. Najlepiej świadczy
o tym następujący przykład: 1 ml wody w postaci kulistej kropli o średnicy
2
1,24 cm ma powierzchnię 4,84 cm . Jeśli tę ilość wody rozproszyć na
kuleczki o średnicy 1 urn, to łączna ich powierzchnia wynosi 6 cm2.

366
Optymalna wielkość zawieszonych w gazie cząsteczek używanych do celów
leczniczych wynosi od 0,5 do 10 um.
Stosowane do wziewań aerozole dzieli się, w zależności od średnicy
kropelek, w następujący sposób:
— aerozole prawdziwe, suche — od 0,1 do 5 um
— aerozole wilgotne — od 5 do 20 um
— mokra mgła, czyli spray — powyżej 20 um
Trwałość aerozolu zależy od wielkości kropelek. Kropelki o większej
średnicy łatwo opadają, podlegając przyciąganiu ziemskiemu. Małe krope-
lki natomiast, o średnicy poniżej 0,5 um, podlegają ruchom Browna
i opadają bardzo wolno.
Istnieje wiele metod określania różnych parametrów aerozolu, jak np.
średnicy kropelek, procentowej i objętościowej częstości ich występowania,
czy też stabilności aerozolu.
Parametry te są jednak trudne do ścisłego określenia, ponieważ w aero-
zolu zachodzą ciągłe zmiany cech fizycznych rozproszonych kropelek,
związane z ich skraplaniem (kondensacją), parowaniem, łączeniem się
w większe zespoły (konglomeracją) oraz opadaniem (sedymentacją).
Najprostsza jest metoda mikroskopowa, polegająca na oznaczeniu
średnicy kropelek osiadających na podłożu, zabezpieczającym je przed
zniekształceniem lub wysychaniem.
Jeśli w aerozolu znajdują się w większości kropelki określonego rzędu
wielkości, daje to podstawę do nazwania go homogenicznym czyli jednorod-
nym.
Bardzo ważna ze względów praktycznych jest znajomość procentowego,
a co najważniejsze, objętościowego składu aerozolu leczniczego. Istotne
bowiem dla efektów terapii jest, w jakim procencie objętościowym
występują w aerozolu kropelki wnikające w czasie inhalacji do określonego
poziomu dróg oddechowych.
Na trwałość rozproszenia kropelek zasadniczy wpływ mają występujące
na ich powierzchni ładunki elektryczne. Jest zrozumiałe, że jednoimienne
naładowanie kropelek zwiększa stabilność aerozolu, ponieważ ulegają one
wzajemnemu odpychaniu, co zapobiega łączeniu się w większe skupiska
i łatwiejszej w tych warunkach sedymentacji.

367
Lecznicze stosowanie
aerozoli

Ważną rolę w leczniczym oddziaływaniu aerozoli odgrywają następujące


czynniki:
Głębokość wnikania w drogi oddechowe. Może ona być ograniczona
zwężeniami dróg oddechowych, powstałymi w wyniku nacieków zapal-
nych, zalegania wydzieliny lub skurczu oskrzeli. Wnikanie może być
zwiększone w rozedmie płuc, w której występują rozszerzenia oskrzeli.
Szybkość prądu powietrza w drogach oddechowych. Może ona ulegać
zmianie w wyniku procesów zwężających światło dróg oddechowych,
a także na skutek gorszej wentylacji płuc, np. występującej w przypadku
skrzywienia kręgosłupa lub niewłaściwego oddychania.
Wielkość kropelek aerozolu. Głębokość wnikania w głąb dróg od-
dechowych, w zależności od średnicy kropelek aerozolu, przedstawia

Ryc. 167. Głębokość wnikania


do dróg oddechowych kropelek
aerozolu w zależności od ich
średnicy.

368
ryc. 167. Jeśli wziąć pod uwagę, że powierzchnia dróg oddechowych
zwiększa się ku obwodowi w sposób prawie że geometryczny, to staje się
zrozumiałe, iż zdolność leczniczego oddziaływania aerozolu zależy od
głębokości jego wnikania. Należy jednak pamiętać, że przy średnicy
kropelek od 0,1 do 0,3 urn istnieje możliwość, iż zarówno przy wdechu, jak
i przy wydechu nie będą one wchodzić w kontakt z nabłonkiem dróg
oddechowych i zostaną w dużej części wydalone przy wydechu.
Częstość oddychania. Im częstszy i płytszy jest oddech, tym gorsze jest
zwilżanie aerozolem dróg oddechowych. Tak np. przy 30 oddechach na
minutę zostaje wykorzystane zaledwie 10% wdychanego aerozolu, a przy
5 oddechach — od 50 do 60%.
Temperatura aerozolu. Uważa się, że optymalna temperatura aerozolu
powinna w warunkach inhalacji utrzymywać się w granicach 30°C.
Dlatego też aerozole wytwarzane za pomocą sprężonego powietrza, które
w wyniku jego rozprężania wykazują stosunkowo niską temperaturę,
powinny być podgrzewane przez specjalne urządzenie ogrzewcze. Należy
jednak pamiętać, że aerozole o temperaturze wyższej od temperatury
otoczenia ulegają łatwiej kondensacji (skropleniu) przy zetknięciu z chłod-
niejszymi powierzchniami. Z kolei zbyt niska temperatura aerozolu
wpływa drażniąco na drogi oddechowe i może powodować skurcz oskrzeli,
od drożności których zależy jego ilość przenikająca do głębszych rejonów.

Leki stosowane do wziewań

Obserwowany w ostatnich latach znaczny wzrost zainteresowania wziewa-


niami znalazł swój wyraz w wykorzystaniu tej metody do podawania
w postaci aerozolu wielu leków. Ogólnie leki stosowane do wziewań można
podzielić na następujące grupy:
Leki rozkurczowe. Stosuje się je w stanach skurczowych drzewa oskrze-
lowego, występujących w dychawicy oskrzelowej i spastycznym nieżycie
oskrzeli. Do tej grupy leków należy zaliczyć: izoprenalinę (Aludrin),
Isolevin, efedrynę, aminofilinę (Euphyllin) i teofilinę.
Leki ułatwiające wykrztuszanie wydzieliny. W tej grupie należy wyróżnić
leki ułatwiające oddzielenie zaschniętej w świetle drzewa oskrzelowego

24 Fizykoterapia . 367
wydzieliny oraz leki obniżające napięcie powierzchniowe wydzieliny
i powodujące jej rozrzedzenie. Są to: Alevaire, Bisolvon, roztwory
trypsyny, hialuronidazy, jodku potasowego, chlorku amonowego i wodo-
rowęglanu sodowego. Silne działanie rozrzedzające wykazują solanki izo-
i lekko hipotoniczne. Solanki hipertoniczne powodują podrażnienie błony
śluzowej i zwiększenie wydzielania gruczołów śluzowych. W tym celu do
wziewań stosuje się roztwory wodne chlorku sodu o odpowiednim
stężeniu, albo też występujące naturalnie w uzdrowiskach lecznicze wody
chlorkowo-sodowe, a zawarte w nich jony jodu zwiększają jeszcze to
działanie.
Silne działanie na błonę śluzową i gruczoły śluzowe wywierają zawierają-
ce siarkę wody lecznicze, które szczególnie korzystnie działają w chorobach
dróg oddechowych przebiegających z wydzieliną śluzowo-ropną.
Leki przeciwzapalne. Do tej grupy leków stosowanych do wziewań
należy zaliczyć wodę wapienną oraz wody mineralne zawierające wapń.
Antybiotyki. Zastosowanie do wziewań antybiotyków musi poprzedzać
badanie oporności na nie flory bakteryjnej drzewa oskrzelowego. An-
tybiotyki należy stosować bardzo rozważnie, ponieważ mogą one niekiedy
powodować niepożądane skutki. Najczęściej stosuje się penicylinę, strep-
tomycynę, erytromycynę i oksytetracyklinę (Terramycin).
Nie wolno zapominać, że przed rozpoczęciem przez chorego wziewań
leków powodujących uczulenie obowiązuje wykonanie próby na uczulenie.
Omówienie szczegółowe wskazań i przeciwwskazań, sposobu przygoto-
wywania roztworów leków oraz metodyki wziewań wykracza poza ramy
niniejszego podręcznika. Dobór odpowiedniego leku, jego stężenie oraz
metodyka wziewań są uzależnione od choroby podstawowej oraz schorzeń
współistniejących. Z tych względów przy wykonywaniu wziewań obowią-
zuje ścisłe przestrzeganie zaleceń lekarza specjalisty.

Urządzenia do wziewań

Urządzenie służące do wziewań nazywa się aparatem do wziewań lub


inhalatorem. W lecznictwie wykorzystuje się następujące urządzenia
wytwarzające aerozole lecznicze:

370
Aparat do wziewań rozpraszający leki za pomocą sprężonego powietrza
(ryc. 168). Działanie tego urządzenia polega na przepływie sprężonego
powietrza o ciśnieniu 152-304 kPa (1,5-3 atm) przez dyszę o średnicy od
0,3 do 1 mm. Uzyskana w ten sposób znaczna prędkość przepływu
powietrza nad wylotem prostopadle usytuowanej rurki zanurzonej w cie-
czy powoduje podciśnienie zasysające ciecz i rozbicie jej na mgłę o średnicy
kropelek powyżej 10 m i gęstości od 50 do 500 mm3 na 1 1.

Ryc. 168. Wziewanie.

Aparat ma również urządzenie ogrzewcze, umożliwiające stosowanie


aerozolu o odpowiedniej temperaturze. Wdychanie odbywa się za pomocą
specjalnie ukształtowanego ustnika (ryc. 169).
Aparat do wziewań rozpraszający leki za pomocą ultradźwięków. Działa-
nie tego typu aparatu oparte jest na rozpylaniu cieczy przez ultradźwięki
o dostatecznie dużej mocy. Dzięki zastosowaniu przetworników o za-
krzywieniu kulistym lub cylindrycznym możliwe jest zogniskowanie fal
ultradźwiękowych na granicy cieczy z powietrzem i wytworzenie tzw.
fontanny ultradźwiękowej, z której wydziela się mgła.
Fontanna ultradźwiękowa i wydzielający się z niej aerozol powstają
w wyniku wzbudzenia fal powierzchniowych cieczy. Schemat aparatu

371
przedstawia ryc. 170, a widok ogólny — ryc. 171. Aerozole wytwarzane
przy użyciu tego typu aparatów cechuje bardzo duża gęstość, wielokrotnie
przewyższająca uzyskiwaną w aparatach rozpraszających leki przy użyciu
sprężonego powietrza, oraz doskonała jednorodność wymiarów kropelek.
Wielkość kropelek zależy od częstotliwości ultradźwięków; tak np. przy
częstotliwości 1 MHz uzyskuje się kropelki o średnicy ok. 4 urn, przy
częstotliwości zaś 5 MHz kropelki o średnicy mniejszej niż 1 um.
Ujemną cechą aparatów ultradźwiękowych jest trudność w rozpraszaniu
przez nie cieczy o dużej lepkości.
Spośród innych aparatów używanych do wziewań wymienić należy:
aparat Schnitzlera, wyposażony w dyszę o specjalnej budowie,

Ryc. 169 Ryc. 170

Ryc. 169. Schemat aparatu do wziewań, rozpraszającego leki za pomocą sprężonego


powietrza: 1 — zespół dysz rozpraszających, 2 — zbiornik na rozpraszaną ciecz. 3 — zbiornik
wody ogrzewającej rozpraszaną ciecz, 4 — przelew wody ogrzewającej, 5 — zawór sprężonego
powietrza (wg Kwaśniewskiej-Błaszczyk).
Ryc. 170. Schemat aparatu do wziewań, rozpraszającego leki za pomocą ultradźwięków:
S — przetwornik ultradźwiękowy, B — ognisko fal ultradźwiękowych, E — doprowadzenie
powietrza, A — wyprowadzenie wytwarzanej mgły (wg Kwaśniewskiej-Błaszczyk).

372
wytwarzający spray o średnicy kropelek powyżej 50 urn i gęstości mgły
2000 mm3 na 1 1,
— aparat do wziewań szkockich, umożliwiający naprzemienną zmianę
temperatury wziewanej mgły w granicach od 20 do 40°C.
— aparat do wziewań zbiorowych; charakterystyczną cechą aparatu jest
wyposażenie go w kilka lub kilkanaście dysz rozpraszających, które w celu
równomiernego rozpraszania roztworu bywają wprawiane w ruch ob-
rotowy; gęstość mgły jest mniejsza od uzyskiwanej w aparatach do
wziewań indywidualnych,
— aparaty do wziewań elektroaerozoli, które dzięki zastosowaniu spe-
cjalnego układu elektrycznego mogą wytwarzać aerozole o średnicy
kropelek mniejszej od 10 urn, które w zależności od wskazań mogą być
obdarzone jednoimiennym, ujemnym lub dodatnim ładunkiem elektrycz-
nym,
- aparaty do wytwarzania aerozoli wibracyjnych, mogące wprowadzić
je w drgania mechaniczne (o częstości od 10 do 100 Hz), ułatwiające
przenikanie, szczególnie do zatok obocznych nosa.

Ryc. 171. Aparat do wziewań, rozpraszający leki za pomocą ultradźwięków, TUR US1 3.

373
Ryc. 172. Inhalatorium.

Wziewań dokonuje się w odpowiednio przystosowanych i wyposażo-


nych pomieszczeniach, zwanych inhalatoriami. Pomieszczenia te muszą
być wyposażone w wysoce sprawne urządzenia wentylacyjne, a jednocześ-
nie dostatecznie ogrzane. Rycina 172 przedstawia inhalatorium w fizykal-
nym zakładzie leczniczym.

Higiena aparatów do wziewań


oraz wymogi bezpieczeństwa pracy

Zapewnienie zgodnej z wymogami higieny i antyseptyki eksploatacji


urządzeń do inhalacji stanowi jeden z najtrudniejszych do rozwiązania
problemów terapii aerozolami. Wiąże się to przede wszystkim ze szczegól-
nie korzystnymi warunkami bytowania bakterii zarówno w poszczegól-
nych elementach aparatów, jak i w samym pomieszczeniu zabiegowym.

374
Pewne niebezpieczeństwo wiąże się również z występującą u osób cier-
piących na choroby układu oddechowego znaczną wrażliwością na
zakażenia bakteryjne. Dlatego też w każdej placówce, prowadzącej
leczenie aerozolami, powinna obowiązywać instrukcja nakazująca bez-
względne przestrzeganie zasad antyseptyki. Dotyczy to przede wszystkim
końcówek ustnych i donosowych, wentyla oraz przewodów powietrza,
które to elementy powinny być po każdym zabiegu wymienione, a po
dokładnym umyciu z dodatkiem detergentu poddane wyjałowieniu. Spo-
sób wyjaławiania zależy oczywiście od wrażliwości danego elementu na
wysoką temperaturę. Dobór zatem skutecznych sposobów wyjaławiania
oraz środków dezynfekcyjnych odgrywa bardzo ważną rolę. Równie
skrupulatnie należy przestrzegać dezynfekcji pomieszczeń zabiegowych
oraz znajdujących się w nich urządzeń i sprzętu pomocniczego.
Wymogi bezpieczeństwa pracy dotyczą ochrony personelu przed działa-
jącymi przewlekle aerozolami, które mogą wywoływać reakcje alergiczne
lub oporność na niektóre leki. Z tego powodu inhalacje leków, zwłaszcza
o wpływie uczulającym, wykonuje się w formie tzw. inhalacji celtowych,
czyli w pomieszczeniach szczelnie zamkniętych, wyposażonych w wysoce
sprawne urządzenie wentylacyjne. Wymienione okoliczności nakazują
zapewnienie odpowiedniej wentylacji pomieszczeń zabiegowych oraz prze-
strzeganie przez personel higieny osobistej (częste mycie rąk i zmywanie ich
płynem dezynfekcyjnym, codzienna zmiana odzieży ochronnej).
W zależności od stopnia narażenia na działanie aerozoli leczniczych,
obowiązuje zasada okresowej — miesięcznej lub kwartalnej — wymiany
personelu.
Balneoterapia

Balneoterapia jest działem lecznictwa, w którym wykorzystuje się natural-


ne tworzywa lecznicze. Do naturalnych tworzyw leczniczych zalicza się
lecznicze wody mineralne, gazy zawarte w niektórych zdrojach oraz
peloidy.

Lecznicze wody mineralne

Zgodnie z definicją, zawartą w normie branżowej BN-74/9580-05, wodą


leczniczą ,, ... jest woda podziemna, bakteriologicznie i chemicznie bez
zarzutu, o niewielkich wahaniach składu chemicznego i właściwości
fizycznych, o działaniu leczniczym udowodnionym na podstawie badań
naukowych lub długotrwałej obserwacji lekarskiej, uznana za leczniczą
przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej".
Wody lecznicze, w odróżnieniu od tzw. wód gospodarczych, mogą
zawierać składniki mineralne (lecznicze wody mineralne) lub też składniki
swoiste o szczególnej aktywności farmakologicznej (lecznicze wody swoi-
ste).
Lecznicze wody mineralne powstają w wyniku wzbogacenia o składniki
mineralne wód infiltracyjnych. Proces ten zachodzi szczególnie łatwo, jeśli
wody w czasie przepływu napotykają łatwo rozpuszczalne skały. Ważną
rolę odgrywa w tym procesie dwutlenek węgla, który rozpuszczony
w wodzie nadaje jej charakter słabego kwasu, mogącego przeprowadzić do
roztworu składniki mineralne nawet trudno rozpuszczalnych skał.

376
Występujące w wodach leczniczych gazy dostają się do nich w wyniku
zachodzących w skorupie ziemskiej różnych procesów geochemicznych.
Spośród gazów największe znaczenie lecznicze mają dwutlenek węgla,
siarkowodór oraz radon. Najczęściej występuje dwutlenek węgla, który
może być pochodzenia magmowego lub produktem reakcji zachodzących
w wodzie pod wpływem bakterii.
Podział wód mineralnych nastręcza wiele trudności, spowodowanych
nieraz ich bardzo złożonym składem. Wody lecznicze ponadto zawierają
niekiedy znikome ilości związków chemicznych, które jednak ze względu
na swą aktywność biochemiczną decydują o działaniu leczniczym.
W podziale wód leczniczych przyjęto dwa kryteria. Pierwsze z nich
dotyczy zawartości makroskladników, tzn. związków chemicznych wy-
stępujących w wodzie w dużych ilościach, drugie zaś — mikroskladników,
tzn. swoistych, szczególnie aktywnych biologicznie związków, które wy-
stępują w wodzie leczniczej w bardzo małych ilościach.
Podział wód leczniczych według zawartych w nich makroskładników
przedstawia tab. 21, z której w łatwy sposób można zorientować się
o składzie różnych wód.
Z punktu widzenia oddziaływania leczniczego bardzo istotny jest
podział wód uzależniony od zawartych w nich aktywnych biologicznie
składników. Podział ten przedstawia tab. 22.
Lecznicze wody mineralne mogą być chłodne lub cieplicze. Wodę uważa
się za ciepliczą wówczas, gdy jej temperatura jest wyższa niż 20°C.

Tabela 21
Podział wód leczniczych w zależności od zawartych w nich makroskładników (wg Szmytówny)

Wody

377
Tabela 22
Podział wód leczniczych w zależności od zawartych w nich składników aktywnych biologicznie
(wg Szmytówny)

Nazwa wody Zawiera w 1 litrze co najmniej

Żelazista 10 mg jonów żelaza F e 2 + + Fe 3 +


Arsenowa 0,7 mg As w postaci chemicznie związanej
Fluorkowa 1 mg jonów fluorkowych
Bromkowa 5 mg jonów bromkowych
Jodkowa 1 mg jonów jodkowych
Siarczkowa 1 mg całkowitej siarki, dającej się oznaczyć jodometrycznie
Borowa 100 mg kwasu metaborowego HBO2
Krzemowa 50 mg kwasu metakrzemowego
Szczawa 1000 mg wolnego dwutlenku węgla CO2
Radoczynna 2 milimikrokiury (10-9 kiura, czyli nanokiur nCi)

Z porównania temperatury wody mineralnej z temperaturą ciała ludz-


kiego wynika podział na wody:
— hipotermalne, których temperatura wynosi od 20 do 35°C,
— izotermalne, o temperaturze od 35 do 40°C,
— hipertermalne, wykazujące temperaturę wyższą niż 40°C.
Innym ważnym podziałem, istotnym dla leczniczego wykorzystywania
wód mineralnych, jest podział oparty na porównaniu stężenia składników
zawartych w wodzie ze stężeniem panującym w krwince czerwonej, a ściślej
mówiąc z ciśnieniem osmotycznym 0,95% roztworu chlorku sodowego.
Zgodnie z tym podziałem wyróżnia się wody:
— hipoosmotyczne — o ciśnieniu mniejszym,
— izoosmotyczne — o ciśnieniu równym,
— hiperosmotyczne — o ciśnieniu większym.
Lecznicze właściwości wód mineralnych są szeroko wykorzystywane
w lecznictwie uzdrowiskowym. Leczenie wodami mineralnymi polega na
stosowaniu ich w postaci kąpieli, wziewań oraz podawania do wewnątrz,
czyli kuracji pitnej, nazywanej również krenoterapią.

378
Podział i charakterystyka
działania leczniczego wód
mineralnych

Wody alkaliczne zawierają wodorowęglany i węglany alkaliczne oprócz


chlorku sodowego, bezwodnika kwasu węglowego i innych związków.
Są one stosowane w kuracji pitnej, ponieważ zobojętniają kwas solny
w żołądku. Podgrzane, podane przed jedzeniem wody te hamują czynność
wydzielniczą żołądka. Wody alkaliczne zawierające siarczan magnezowy
działają pobudzająco na perystaltykę dróg żółciowych oraz wydzielanie
żółci.
Stosowane we wziewaniach działają wykrztuśnie, rozrzedzając wy-
dzielinę zalegającą w drzewie oskrzelowym. Wzmagają one wydzielanie
kwasu moczowego oraz obniżają przemianę materii.
Wody zawierające węglan wapniowy i magnezowy oraz siarczan wapniowy
działają przeciwzapalnie. Ponieważ występują one zwykle w postaci silnie
hipoosmotycznych szczaw, działają moczopędnie. Stosuje się je w leczeniu
przewlekłych nieżytów błon śluzowych oraz kamicy nerkowej.
Wody słone mogą zawierać prócz składnika podstawowego, tzn. chlorku
sodowego, również chlorek wapniowy, chlorek magnezowy, bezwodnik
kwasu węglowego, węglan sodowy, węglan wapniowy oraz siarczan
sodowy. Stosowane w leczeniu pitnym wzmagają czynność wydzielniczą
żołądka, a wziewane polepszają ukrwienie błon śluzowych oraz roz-
rzedzają ich wydzielinę. Stosowane są one również w postaci kąpieli
solankowych.
Wody żelaziste występują zwykle w postaci szczaw. Wyróżnia się wody
zawierające wodorowęglan żelazowy oraz siarczan żelazowy. Pobudzają
one układ krwiotwórczy i znajdują zastosowanie w leczeniu niedokrwisto-
ści, w chorobach wieku dziecięcego oraz w zaburzeniach wydzielania
gruczołów dokrewnych.
Wody jodkowe są stosowane w miażdżycy, nadciśnieniu, chorobach
układu krążenia, zaburzeniach wydzielania gruczołów dokrewnych, prze-
wlekłych nieżytach oskrzeli oraz w chorobach wieku dziecięcego.
Wody siarczkowe i siarkowodorowe wykazują bardzo złożony skład
chemiczny, najbardziej aktywny jest w tych wodach siarkowodór. Pobu-
dzają one przemianę materii, normują bilans siarki w ustroju, działają

379
odczulająco i odtruwająco, wpływają rozmiękczająco na naskórek oraz
wywołują przekrwienie skóry.
Stosowane są w gośćcowych i pourazowych schorzeniach układu ruchu,
zaburzeniach przemiany materii, chorobach skóry, chorobach układu
krążenia, zatruciach metalami ciężkimi oraz w chorobach kobiecych.
Wody arsenowe działają pobudzająco na układ krwiotwórczy, wzmagają
łaknienie i czynność wydzielniczą przewodu pokarmowego.
Szczawy stosowane w kuracji pitnej wzmagają wydzielanie żołądka,
wywołując przekrwienie żołądka i jelit. Jeśli są to wody hipoosmotyczne, to
działają moczopędnie. Są wykorzystywane do kąpieli kwasowęglowych.
Wody radoczynne wywołują prawdopodobnie w ustroju zmiany fizyko-
chemiczne spowodowane promieniowaniem radioaktywnym. Znajdują
zastosowanie w leczeniu zaburzeń przemiany materii, schorzeń układu
ruchu i układu nerwowego, niedokrwistości oraz zaburzeń wydzielania
gruczołów dokrewnych.

Występowanie wód leczniczych


w Polsce

Obszar Polski można z pewnym uproszczeniem podzielić na cztery regiony


o charakterystycznym dla nich występowaniu głównych typów wód
leczniczych. Zaliczyć do nich należy:
Karpaty. W regionie tym najczęściej występują w odwiertach lub
źródłach wody chlorkowo-sodowe o różnym stopniu mineralizacji. W wo-
dach tych często występują węglowodory (metan), których utlenienie
prowadzi do powstania w nich dwutlenku węgla, a tym samym wód
chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowych (Iwonicz, Rymanów). W regio-
nie tym występują również szczawy wodorowęglanowo-wapniowe lub
wodorowęglanowo-magnezowe o mineralizacji sięgającej kilku gramów na
3
dm (Krynica, Muszyna, Żegiestów, Piwniczna). Występują także szczawy
wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowe, zawierające jodki i bromki (Szcza-
wnica, Wysowa).
Obszar morskich osadów miocenu. Jest to obszar położony na północ od
Karpat, obejmujący Kotlinę Sandomierską, okolice Krakowa oraz Górny
Śląsk. Występują w nim wody siarczkowe powstałe w wyniku redukcji

380
bakteryjnej gipsów. W wyniku zetknięcia tych wód z wodami chlor-
kowo-sodowymi powstają wody chlorkowo-sodowo-siarczkowe (Busko,
Solec). W regionie tym występują również wody siarczanowo-wapnio-
wo-siarczkowe (Krzeszowice, Swoszowice) powstałe w wyniku ługowania
gipsów. Na całym tym obszarze na większych głębokościach występują
wody chlorkowo-sodowe z dużą zawartością bromków i jodków.
Sudety i blok przedsudecki. Region ten obejmuje Kotlinę Kłodzką oraz
północne stoki Gór Izerskich. Głównym składnikiem wód tego regionu jest
dwutlenek węgla pochodzenia magmowego lub powstały w wyniku
rozpadu termicznego skał węglanowych. Występują w tym regionie
szczawy wodorowęglanowo-wapniowe (Polanica) i wodorowęglano-
wo-sodowe (Szczawno), swoiste szczawy arsenowe (Kudowa) oraz wody
radoczynne (Świeradów, Czerniawa). Prócz tego występuje również od-
mienny typ słabo zmineralizowanych termalnych wód radoczynnych
siarczkowych (Lądek) oraz fluorkowych (Cieplice).
Niż Polski. W całym tym regionie występują wody chlorkowo-sodo-
we, niekiedy o bardzo dużym stężeniu. Zawierają one brom i jod (Poł-
czyn). Występują one jako źródła (Kołobrzeg), jednak z reguły zalegają
na dużych głębokościach, nawet do tysiąca metrów (Ciechocinek,
Konstancin, Połczyn). W regionie tym dość powszechne jest występo-
wanie wód żelazistych, które do celów leczniczych zostały wykorzystane
w Nałęczowie.

Borowina

Borowinę zalicza się do peloidów, czyli występujących w przyrodzie


tworzyw powstałych w wyniku naturalnych procesów geologicznych, które
po rozdrobnieniu i zmieszaniu z wodą stosowane są do celów leczniczych
w postaci kąpieli i okładów. Nazwa peloid pochodzi od greckiego słowa
pelos czyli błoto. Zgodnie z przyjętą klasyfikacją peloidy dzieli się na:
1. Osady podwodne
a) abiolity czyli osady mineralne,
b) biolity, będące tworzywami powstałymi z substancji organicznej
(torfy, muły, sapropel, gytia).

381
2. Ziemie lecznicze, czyli produkty wietrzenia minerałów (glinka, marg-
le, less).
W Polsce do celów leczniczych stosuje się wyłącznie biolity, a mówiąc
ściślej torfy lecznicze, nazywane u nas borowinami. Nazwa ta wywodzi się
od borów, w których kiedyś wydobywano borowinę.
Torfem nazywa się masę organiczną powstałą z roślin pod wpływem
bakterii, w środowisku bogatym w wodę, torfowiskiem zaś miejsce
zalegania torfu o miąższości większej od 50 cm. Jest to już warstwa, która
nadaje się do eksploatacji. Jeśli przyjąć, że przyrost warstwy torfowej
wynosi ok. 1 mm rocznie, to łatwo określić wiek złoża torfowego. W Polsce
złoża torfu wykazują miąższość od 1 do kilku metrów. W zależności od
sposobu powstawania złoża torfowego, składu roślin oraz warunków
ekologicznych, wyróżnia się torfowiska wysokie, niskie i przejściowe.
Pierwsze powstają w środowisku z wodą ubogą w składniki mineralne,
w którym mogą rozwijać się tylko rośliny skąpożywne. Należą do nich
mchy i dlatego tego rodzaju torfy nazywa się mszystymi. Są one słabo
zmineralizowane i wykazują odczyn kwaśny. Torfowiska niskie powstają
w warunkach sprzyjających rozwojowi roślin eutroficznych, wymagają-
cych środowiska żyznego. Powstały w takich warunkach torf zawiera
więcej składników mineralnych i wykazuje odczyn obojętny lub lekko
zasadowy. Torfowiska przejściowe powstają w wyniku zachodzących
w czasie zmian warunków rozwoju roślin, głównie zaniku wody bogatej
w składniki mineralne. Powoduje to zmianę roślinności torfotwórczej na
wegetującą w warunkach średniej żyzności gleby.
W wyniku procesów humifikacji czyli przekształcania substancji or-
ganicznych w próchnicę, w torfie zalegającym w złożu zmienia się
z upływem czasu stosunek roślin rozłożonych do nierozłożonych. Do jego
oceny stosuje się bardzo prosty sposób określania stopnia rozkładu torfu,
polegający na wyciskaniu torfu przez palce i porównanie wyniku ze skalą
10-stopniową (H1 do H 1 0 ). W stopniu pierwszym (H 1 ) torf nie przechodzi
przez palce, zaś w stopniu dziesiątym rozkładu (H 10 ) przechodzi cał-
kowicie. W Polsce do celów leczniczych dopuszcza się torf o stopniu
rozkładu H 4 . Niezależnie od tego wykorzystanie torfu do celów leczniczych
jest uzależnione od spełnienia wielu wymogów fizycznych, chemicznych
i sanitarno-higienicznych.
Składniki organiczne torfu (borowiny) podzielić można na dwie grupy.
Pierwsza z nich to nie rozłożone składniki roślin (lignina, celuloza,
hemiceluloza, pektyny i inne), druga zaś to bituminy i kwasy humusowe.

382
Warto dodać, że z bitumin wyodrębniono substancje hormonalne o chara-
kterze estrogenów. Ostatecznym produktem procesu humifikacji są kwasy
humusowe, huminowe i inne związki wykazujące właściwości koloidów,
a zatem zdolność wiązania wody, której zawartość w naturalnie wilgotnej
masie torfowej może sięgać 90%. Uważa się, że końcowe produkty
humifikacji, a szczególnie kwasy huminowe, mają właściwości decydujące
o leczniczym działaniu borowiny. Dodać należy, że w borowinie stwierdza
się również niewielkie ilości składników nieorganicznych, którym jednak
nie przypisuje się właściwości leczniczych.
Borowinę cechuje duża pojemność cieplna oraz złe przewodnictwo
ciepła. Z tych względów jest ona wykorzystywana do zabiegów ciepłolecz-
niczych. Borowina używana do zabiegów leczniczych wymaga uprzedniego
przygotowania. Musi być ona oczyszczona, dobrze rozdrobniona, przesia-
na przez sito, a następnie poddana procesowi pęcznienia. Proces ten polega
na uwodnieniu zawartych w borowinie substancji koloidowych. Przygoto-
waną w ten sposób borowinę miesza się następnie z gorącą wodą
w specjalnych kadziach, wyposażonych w urządzenia mieszające. Uzyskuje
się papkę o temperaturze 40-45°C, która służy do wykonywania zabiegów
leczniczych. Tolerancja skóry na gęstą papkę borowinową jest wysoka
i wynosi 45-55°C.
Mechanizm działania leczniczego borowiny polega na oddziaływaniu
cieplnym, mechanicznym — powstałym w wyniku ucisku masy borowino-
wej na skórę — oraz wpływie zawartych w niej związków chemicznych i ciał
o charakterze hormonów.
Borowinę używa się do kąpieli, zawijań oraz okładów.
Najczęściej wykonuje się okłady borowinowe. Ogrzaną papkę borowino-
wą nakłada się bezpośrednio na skórę, po czym owija tkaniną brezentową
ceratą, a następnie kocem. Czas trwania zabiegu wynosi 20-30 minut.
Wskazania. Okłady borowinowe wykonuje się w przewlekłym gośćcu
stawowym, zapaleniach okołostawowych, nerwobólach i zespołach bólo-
wych w przebiegu choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa oraz w stanach po
przebytym miąższowym zapaleniu wątroby.
Przeciwwskazaniami do stosowania okładów borowinowych są: niewy-
dolność krążenia, zaawansowana miażdżyca, uszkodzenie mięśnia ser-
cowego, tętniaki, skłonność do krwawień z przewodu pokarmowego
(choroba wrzodowa żołądka lub dwunastnicy), schorzenia miąższu nerek
z białkomoczem i nadciśnieniem, ciąża powyżej trzech miesięcy oraz

383
przypadki podejrzane o tło nowotworowe. Zabiegów borowinowych nie
stosuje się u dzieci do 7 lat.
Ostatnio wprowadzono do lecznictwa pastę borowinową. Jest to bardzo
rozdrobniona borowina. Pastę borowinową stosuje się w postaci cienko-
warstwowych okładów lub smarowań o temperaturze 35°C. Może być ona
również używana do kąpieli w postaci zawiesiny wodnej. Ważną zaletą
pasty borowinowej jest możliwość wykorzystania fizykochemicznego
i biologicznego działania zawartych w niej ciał — bez obciążającego ustrój
wpływu cieplnego; poza tym można ją szeroko stosować w lecznictwie
pozauzdrowiskowym.

Kąpiele w wodzie sztucznie


mineralizowanej lub gazowanej

W lecznictwie pozauzdrowiskowym stosuje się często kąpiele z wody


sztucznie mineralizowanej lub gazowanej. Najczęściej są to kąpiele solan-
kowe, kwasowęglowe, a także siarkowodorowe.

Kąpiele solankowe

Solankę do kąpieli przygotowuje się przez dodanie do wody—w zależności


od pojemności wanny — od 1 do 4 kg soli kąpielowej, np. iwonickiej,
ciechocińskiej, zabłockiej, soli kuchennej nie oczyszczonej lub 1-5 1 ługu
solankowego.
Ogólnie kąpiele solankowe dzieli się — w zależności od stężenia soli
— na:
— kąpiele solankowe słabe, o stężeniu od 0,5 do 1% (1-2 kg soli na
wannę),
— kąpiele solankowe silne, o stężeniu od 2 do 3% (2-4 kg soli na
wannę).
W zależności od temperatury wody stosowanej do kąpieli wyróżnia się

384
kąpiele solankowe ciepłe (34-37°C) oraz gorące (37-40°C). W kąpielach
ciepłych stosuje się solankę o słabszym stężeniu, w gorących zaś — o stęże-
niu silniejszym.
Kąpiele rozpoczyna się w solance o słabym stężeniu, wykonując je co
drugi dzień, a następnie zwiększa się stężenie w kolejnych kąpielach,
zwiększając jednocześnie ich częstość do 4-5 kąpieli tygodniowo. Czas
trwania kąpieli wynosi od 15 do 20 minut. U dzieci wykonuje się kąpiele
solankowe w czasie 5-10 minut.
Działanie kąpieli solankowej polega na drażniącym wpływie soli wnika-
jącej do naskórka oraz ujść gruczołów potowych; rozmiękcza oraz
rozpulchnia ona również naskórek.
Ciepłe kąpiele solankowe stosuje się w leczeniu przewlekłych zapaleń
stawów, gośćca tkanek miękkich, nerwobólów, stwardnienia rozsianego,
jak również w leczeniu nerwic i psychonerwic, bezsenności oraz w stanach
wyczerpania nerwowego.
Kąpiele gorące wykonuje się zwykle w chorobie zwyrodnieniowej
kręgosłupa oraz w chorobach narządu rodnego.
Kąpieli solankowych nie wolno stosować w chorobie Sudecka, stanach
przebiegających z odwapnieniem kości, gośćcem przewlekłym postępują-
cym oraz w stanach ogólnego wyniszczenia.

Kąpiele kwasowęglowe

Wodę do kąpieli kwasowęglowej uzyskuje się dzięki użyciu specjalnego


urządzenia, zwanego saturatorem. W saturatorze woda z sieci wodo-
ciągowej zostaje nasycona pod ciśnieniem bezwodnikiem kwasu węg-
lowego. Kąpiel przygotowuje się w ten sposób, że do wanny napełnionej do
połowy wodą o temperaturze 60°C dolewa się z saturatora wody nasyconej
bezwodnikiem kwasu węglowego w takiej ilości, aby woda kąpielowa
osiągnęła temperaturę od 32 do 34°C.
Zawarty w wodzie bezwodnik kwasu węglowego wydziela się na skórze
w postaci pęcherzyków gazu i wywołuje w niej wiele zmian, spośród
których najważniejszą jest rozszerzenie naczyń włosowatych, tętniczych
i żylnych. Zachodzi ono pod wpływem wydzielonych w skórze histaminy

25 Fizykoterapia • 385
oraz acetylocholiny. W następstwie tego dochodzi do obniżenia ciśnienia
krwi, zarówno normalnego, jak i podwyższonego chorobowo, oraz
zwolnienia akcji serca. Godny podkreślenia jest fakt, że rozszerzenie
naczyń krwionośnych zachodzi w kąpieli kwasowęglowej bez udziału
czynnika cieplnego i występuje w wodzie chłodnej o temperaturze 32"C.
Temperatura wody używanej do kąpieli kwasowęglowej waha się od 30
do 32-34°C. Czas kąpieli wynosi od 6 do 12 minut i zależy od stanu
ogólnego chorego. Kąpiele kwasowęglowe można również wykonywać
w ten sposób, że czas kąpieli stopniowo wydłuża się, a temperaturę wody
obniża. Pełny cykl leczenia obejmuje 12-15 kąpieli.
Wskazania: wady serca w okresie wyrównanego krążenia, niewydolność
krążenia nieznacznego stopnia, stany po przebytym zapaleniu mięśnia
sercowego różnego pochodzenia, zwyrodnienie mięśnia sercowego, oty-
łość.

Kąpiele siarkowodorowe

Przygotowanie wody do kąpieli jest bardzo proste. Do wanny wypełnionej


wodą (ok. 150 l) wlewa się 150 ml 20% roztworu siarczku potasowego oraz
50 ml 36% technicznego kwasu solnego. W wyniku reakcji zachodzącej
między siarczkiem potasowym a kwasem solnym wytwarza się w wodzie
siarkowodór w ilości oddziaływającej leczniczo. Kąpiele należy wykony-
wać w oddzielnym, dobrze wentylowanym pomieszczeniu, ze względu na
zwiększającą się w powietrzu zawartość siarkowodoru w czasie wykonywa-
nia kąpieli.
Ponieważ siarkowodór wchodzi łatwo w reakcję z metalami, tworząc
siarczki, celowe jest, aby armatura wanien była wykonana z tworzywa
sztucznego. Wanny do kąpieli siarkowodorowych powinny być wykonane
z fajansu, drewna lub lastrico (mieszanina cementu z kruszonym mar-
murem). Osoby wykonujące kąpiele siarkowodorowe muszą zachowywać
szczególną ostrożność przy obchodzeniu się z kwasem solnym.
Podstawowym kierunkiem oddziaływania leczniczego kąpieli siarkowo-
dorowych jest uzupełnienie niedoboru siarki w ustroju. Siarka odgrywa
ważną rolę w procesach przemiany materii oraz wchodzi w skład kwasu

386
chondroitynosiarkowego, stanowiącego jeden ze składników substancji
podstawowej chrząstki. Niedobory siarki występują w wielu chorobach,
jak np. gościec stawowy czy choroby skóry przebiegające z obfitym
złuszczeniem się naskórka. Ponadto kąpiele siarkowodorowe wpływają
rozmiękczająco na naskórek, działają odczulająco oraz powodują roz-
szerzenie naczyń skóry, ułatwiając wchłanianie się produktów zapalnych.
Kąpiele siarkowodorowe mogą być ogólne lub częściowe.
Temperatura wody w kąpielach ogólnych wynosi w zależności od
wskazań 35-37°C. Kąpiele wykonuje się co drugi dzień lub cztery razy
w tygodniu. Łącznie seria kąpieli obejmuje średnio 15 zabiegów.
Temperatura wody w kąpielach częściowych wynosi 37- 39°C. Intensyw-
ność oddziaływania kąpieli można osłabić zmniejszając zawartość siar-
kowodoru. Uzyskuje się to stosując odpowiednio mniejsze ilości roztworu
siarczku potasowego i kwasu solnego.
Wskazania do kąpieli siarkowodorowych są bardzo rozległe. Spośród
najważniejszych należy wymienić przewlekłe zapalenia stawów, zapalenia
nerwów pochodzenia toksycznego, stany po zatruciach metalami ciężkimi,
nerwobóle, choroby narządu rodnego, łuszczycę i pokrzywkę.

25*
Klimatologia

Pojęcie klimatu i pogody

Klimatem nazywamy oparty na wieloletnich obserwacjach, charakterys-


tyczny dla danego obszaru zespól zjawisk i procesów atmosferycznych,
kształtujących się pod wpływem jego właściwości fizycznych i geograficz-
nych. Podstawową cechą klimatu j jest prawidłowość w występowaniu
różnych typów pogody.
Klimatologia jest nauką o klimacie, wyjaśniającą fizyczne procesy
kształtowania klimatów, zarówno w epokach geologicznych, jak i w cza-
sach historycznych, określającą wpływ czynników fizycznych i geograficz-
nych na przebieg tych procesów oraz zajmującą się ich opisem i klasyfika-
cją. Wykorzystaniem zjawisk klimatycznych w praktycznej działalności
człowieka zajmuje się klimatologia stosowana, której działem jest bio-
klimatologia.
Przedmiotem badań tej dziedziny nauki jest badanie związków za-
chodzących między procesami fizjologicznymi organizmów a klimatem,
który w tym aspekcie określa się mianem bioklimatu. Jednym z działów
bioklimatologii jest klimatologia medyczna, której zadaniem jest ocena
i analiza działających bodźcowo, konkretnych warunków klimatycznych
ze względu na ich oddziaływanie na ustrój ludzki. Wyniki tych badań
znajdują praktyczne zastosowanie w leczniczym stosowaniu bodźców
klimatycznych czyli klimatoterapii.
Pojęcie pogody w mowie potocznej ma dość nieokreślone znaczenie,
a używane zwykle jej określenia, np. piękna, brzydka, wietrzna lub
chmurna, uwzględniają tylko niektóre jej cechy.

388
Ściśle sformułowane pojęcie pogody oznacza stan fizyczny atmosfery,
powstający w wyniku występowania na danym obszarze określonych
elementów meteorologicznych. Traktując czynniki pogodotwórcze jako
zespół bodźców oddziałujących na ustrój ludzki, można ją rozpatrywać
również w aspekcie biometeorologicznym, biorąc za podstawę jej działanie
biologiczne.
Wszystkie czynniki wpływające na zjawiska klimatyczne, np. szero-
kość geograficzna, wysokość nad poziomem morza, wypływ mórz, ocea-
nów czy lądów, ukształtowanie fizyczne gruntu, warunki nasłonecz-
nienia, kierunki napływu mas powietrza itp., nazywa się czynnikami
klimatycznymi.
Czynniki klimatyczne decydują z kolei o takich zjawiskach, jak:
nasłonecznienie, wilgotność powietrza, zachmurzenie, opady atmosferycz-
ne i ruchy powietrza, które, oceniane przeciętnie w wyniku wieloletnich
obserwacji, nazywa się elementami klimatycznymi.

Elementy klimatyczne

Promieniowanie słoneczne stanowi źródło energii dla wszelkich procesów


zachodzących w atmosferze i z tych względów jest ono podstawowym
elementem kształtującym charakter bioklimatu.
Jest bowiem zrozumiałe, że pod wpływem promieniowania słońca
zachodzą różnice w temperaturze i ciśnieniu atmosfery, powodujące
cyrkulację pary wodnej i powstawanie opadów. Do powierzchni ziemi
dociera promieniowanie stanowiące tylko część widma promieniowania
słonecznego. Wynika to z właściwości atmosfery, która spełnia rolę filtru.
Właściwości te chronią żywe organizmy przed promieniowaniem słońca
i promieniowaniem kosmicznym.
W atmosferze istnieją jednak luki, przez które do powierzchni ziemi
dociera część promieniowania słonecznego. Część promieniowania słone-
cznego zostaje — w granicach ok. 40% — odbita, zawarta w atmosferze
para wodna i dwutlenek węgla pochłaniają promieniowanie długofalowe
o długości fali powyżej 1500 nm, zalegająca zaś na wysokości ok. 20 km
warstwa ozonu absorbuje promieniowanie krótkofalowe w granicach od

389
175 do 280 nm. Część promieniowania ulega w atmosferze również
rozproszeniu na cząstkach gazu, kropelkach wody i kryształkach lodu.
Promieniowanie rozproszone stanowi źródło światła przy pełnym pokryciu
nieba chmurami.
Natężenie dochodzącego do ziemi promieniowania słonecznego zależy
od wielu czynników, a mianowicie: pory roku i dnia, szerokości geograficz-
nej, wzniesienia nad poziom morza i przejrzystości atmosfery. Miarą
działania promieniowania słonecznego jest tzw. usłonecznienie rzeczywiste,
które wyraża się liczbą godzin słonecznych w ciągu dnia, miesiąca czy roku.
Wyznacza się je za pomocą tzw. heliografu.
Podstawowym elementem heliografu jest szklana kula skupiająca pro-
mienie słońca na przesuwającym się ze znaną prędkością pasku papieru
z podziałką czasu. Promienie słoneczne wypalają ślady na pasku, umoż-
liwiając określenie czasu nasłonecznienia i jego przebiegu.
Mniej doskonałą miarą warunków nasłonecznienia może być zachmu-
rzenie nieba. Opiera się ono na wzrokowej ocenie w skali od 0 (dla nieba
bezchmurnego) do 10 (dla nieba całkowicie pokrytego chmurami). Wyróż-
nia się dni pogodne, o średnim zachmurzeniu 2, chmurne — 3-7
i pochmurne — powyżej 7. Zachmurzenie zależy w dużej mierze od rodzaju
chmur.
Z bioklimatologicznego punktu widzenia działając na ustrój bodźce
związane z promieniowaniem słonecznym dzieli się na fotochemiczne
i świetlne. Pierwsze z nich ocenia się pośrednio miarą inicjowanych
w ustroju procesów biochemicznych, a bezpośrednio wartością dawki
progowej promieniowania nadfioletowego (patrz — rozdział Światłolecz-
nictwo). Bodźcem świetlnym jest widzialne promieniowanie słońca wywie-
rające, prócz wrażeń wzrokowych, wpływ na układ wydzielania wewnętrz-
nego oraz procesy i rytmy biologiczne ustroju.
Temperatura powietrza stanowi jeden z podstawowych elementów
decydujących o klimacie. Zależy ona od natężenia promieniowania
słonecznego oraz właściwości fizycznych gruntu. W dolnych warstwach
atmosfery temperatura powietrza jest kształtowana przez promieniowanie
cieplne atmosfery, ciepło wypromieniowane przez ziemię oraz wilgotność
i ruchy powietrza.
Do ziemi —jak już wspomniano — przenika tylko pewien zakres widma
podczerwieni promieniowania słonecznego, a mianowicie: część promie-
niowania średniofalowego oraz głównie promieniowanie długofalowe.
Promieniowanie cieplne ziemi leży również w zakresie długofalowego

390
promieniowania podczerwonego. Ucieczce ciepła w przestrzeń kosmiczną
przeciwdziała atmosfera, a ściślej mówiąc zawarte w niej: para wodna
i dwutlenek węgla.
Właściwości fizyczne gruntu, takie jak: pojemność cieplna, przewodni-
ctwo cieplne czy zdolność pochłaniania energii cieplnej, wpływają poważ-
nie na temperaturę powietrza. Duże wahania w stosunku rocznym
wykazują grunty suche, które szybko nagrzewają się i szybko stygną.
Oceany i morza nagrzewają się wolno, ale ze względu na wolne stygnięcie
wykazują małe wahania temperatury w stosunku rocznym. Masy powie-
trza przepływające nad lądami, czy też morzami, w zależności od ich
temperatury, oddają im swe ciepło lub ogrzewają się.
Na temperaturę powietrza wpływają też dynamiczne zmiany tem-
peratury powstałe w wyniku rozprężania się lub sprężania gazów powietrza
atmosferycznego. Masy powietrza unosząc się do góry ulegają rozprężeniu
w wyniku panującego tam niskiego ciśnienia i podlegają oziębieniu.
Odwrotnie — przemieszczające się ku ziemi powietrze ulega sprężeniu,
a tym samym ogrzaniu. Można przyjąć, że w wyniku pionowych ruchów
powietrza zmiana wysokości o 100 m powoduje zmianę temperatury
o jeden stopień.
Temperatura powietrza w znacznym stopniu decyduje o nasileniu
ważnych bodźców klimatycznych, jakimi są bodźce termiczne. Zależą one
od łącznego wpływu temperatury, wilgotności oraz ruchów powietrza.
Łączną miarą wpływu wymienionych trzech czynników jest wielkość
ochładzająca powietrze, do określenia której używa się specjalnego
termometru nazwanego katatermometrem. Intensywność klimatyczna
bodźców termicznych może być określona również innymi wskaźnikami
biometeorologicznymi, takimi jak temperatura efektywna bądź wskaźnik
komfortu i dyskomfortu cieplnego. Do tego celu stosuje się również
metodę Fangera, opartą na bilansie cieplnym człowieka z uwzględnieniem
takich czynników, jak temperatura, wilgotność i ruch powietrza, powierz-
chnia przegród budowlanych, wielkość wydatku energetycznego człowieka
oraz ciepłochronność jego odzieży.
Ciśnienie atmosferyczne jest skutkiem oddziaływania przyciągania ziem-
skiego na gazy atmosfery. Maleje ono w miarę zwiększania się wysokości;
zależy od gęstości gazów atmosfery oraz ich temperatury. Ponieważ
przemieszczające się masy powietrza wykazują różną temperaturę, wpły-
wają one również na ciśnienie atmosferyczne.
Obszary, w których ciśnienie maleje ku ich środkowi, nazywa się niżami

391
atmosferycznymi, a obszary o narastającym ku środkowi ciśnieniu — wy-
żami atmosferycznymi.
W naszej szerokości geograficznej normalne ciśnienie atmosferyczne
wynosi 101,3 kPa (1013 milibarów), czyli jest ono nieco większe niż
1 kG/l cm2 powierzchni. Ulega ono wahaniom od ok. 93,5 do 105,5 kPa
(935-1055 mbar).
Wahania ciśnienia atmosferycznego stanowią tzw. bodziec meteoro-
tropowy, wyzwalający różne dolegliwości u osób wrażliwych na zmiany
pogody. Dodać należy, że zmiany ciśnienia atmosferycznego i innych
czynników pogodotwórczych nasilają dolegliwości w wielu chorobach,
spośród których wyraźnie związane ze zmianami pogody nazwano meteo-
ropatiami.
Ruchy powietrza są ważnym elementem klimatycznym. Powodem ich
występowania są różnice ciśnień sąsiadujących ze sobą obszarów. Ruchy
powietrza zależą od wielu czynników, spośród których należy wymienić
np. ogrzanie lądu i morza, a w nocy — wiatru od lądu, co przedstawiono
schematycznie na ryc. 173.

Ryc. 173. Ruchy powietrza


nad lądem i morzem (wg
Gillmanna).

Inny jest mechanizm powstawania ruchów powietrza w górach, przed-


stawiony na ryc. 174. Polega on na ruchu powietrza między doliną
a górami, powstającym w wyniku zachodzących w czasie dnia i nocy różnic
w nagrzaniu gruntu.
Należy dodać, że takie czynniki, jak właściwości fizyczne gleby, jej kolor
czy charakter roślinności, wywierają również wpływ na powstawanie

392
ruchów powietrza. Poziomą składową ruchu powietrza nazywamy wiat-
rem. Jego prędkość określa się w m/s. Wiatry o prędkości do 3 m/s są
odczuwane przez człowieka jako słabe, o prędkości 4-8 m/s — jako
umiarkowane, a powyżej 8 m/s —jako silne. Wiatry sztormowe osiągają
prędkość kilkunastu m/s, huraganowe zaś — kilkadziesiąt m/s.
Oprócz występujących w atmosferze poziomych ruchów powietrza, czyli
wiatrów, istnieją również ruchy pionowe, o mniejszej szybkości, wpływające
na powstawanie lub zanikanie chmur.

Ryc. 174. Ruchy powietrza


w górach (wg Gillmanna).

We współcześnie panujących warunkach postępującego uprzemysłowie-


nia i motoryzacji duży wpływ na czystość powietrza wywiera tzw. inwersja
termiczna powietrza. Polega ona na wzroście temperatury powietrza
w miarę wzrostu wysokości, w przeciwieństwie do występującego normal-
nie obniżania się temperatury w miarę wzrostu wysokości. Inwersja
termiczna powietrza występuje zwykle w wyniku wypromieniowania ciepła
przez podłoże ku górze lub napływu ciepłego powietrza nad chłodne
podłoże. Zalegające na określonej wysokości masy ciepłego powietrza
tworzą tzw. warstwę inwersyjną, utrudniającą pionową wymianę powie-
trza. W tych okolicznościach w powietrzu poniżej warstwy inwersyjnej,
a szczególnie nad powierzchnią ziemi, powstają warunki sprzyjające
zaleganiu mgły, pyłów oraz zanieczyszczeń gazowych, będących produk-
tami spalania węgla i paliw płynnych.
W opisany sposób powstaje trujący aerozol, zwany w języku angielskim
smog. Nazwa ta powstała z połączenia słów angielskich: smoke (dym)

393
+ fog (mgła) = smog. Aerozol ten, będący plagą niektórych wysoko
uprzemysłowionych ośrodków miejskich, powoduje zatrucie osób narażo-
nych na jego wdychanie. Tworzenie się „smogu" stanowi bardzo poważny
ze względów zdrowotnych problem w takich miastach, jak Los Angeles czy
Londyn. Z możliwością występowania smogu należy się liczyć w dużych
ośrodkach przemysłowo-miejskich, położonych na terenach sprzyjających
tworzeniu się warstwy inwersyjnej, ułatwiającej zaleganie mgły.
Ruch powietrza wywiera bardzo istotny wpływ na gospodarkę cieplną
ustroju. Dotyczy to głównie części odkrytych, nie chronionych przez
odzież. Nawet niewielki ruch powietrza powoduje duże zmiany w tem-
peraturze powierzchni skóry. Warstwa powietrza granicząca ze skórą
stanowi pewnego rodzaju ochronną warstwę cieplną, przez którą zachodzi
wymiana ciepła ustroju z otoczeniem. Staje się zrozumiałe, że każdy ruch
powietrza, powodujący zaburzenie tej izolującej warstwy powietrza,
powoduje w warunkach zimnego otoczenia zwiększone oddawanie ciepła.
Jako przykład można przytoczyć, że nawet niewielkie ruchy powietrza
wywołane wachlarzem powodują znaczne ochłodzenie ciała, niewiele
mniejsze od wpływu silnego wiatru.
Z ruchami powietrza, a ściślej mówiąc z wiatrami o szybkości większej
od 8 m/s, oraz ze zmianami ciśnienia atmosferycznego związane są
mechaniczne bodźce klimatyczne. Wiatry odgrywają również ważną rolę
w przemieszczaniu szkodliwie działających na człowieka gazowych i aero-
zolowych zanieczyszczeń środowiska atmosfery, będących wynikiem prze-
mysłowej działalności człowieka. Zanieczyszczenia te niekorzystnie kształ-
tują bioklimat, w którym występują szkodliwie działające bodźce che-
miczne.
Wilgotność powietrza zależy od wody występującej w atmosferze
w zmiennych ilościach. Woda może występować w trzech stanach skupie-
nia, a mianowicie: w postaci gazowej, czyli pary wodnej, kropelek wody
oraz kryształów lodu.
W wypadku ochładzania się powietrza zawierającego parę wodną
dochodzi do jej kondensacji w kropelki wody, z których w miarę dalszego
ochładzania powstają kryształki lodu. Wielkość kropelek wody lub
kryształków lodu może wzrosnąć do rozmiarów uniemożliwiających ich
utrzymywanie się w atmosferze, co powoduje opadanie na ziemię w postaci
mżawki, deszczu, śniegu lub gradu.
Kondensacja pary wodnej na powierzchni ziemi powoduje, w zależności
od temperatury, powstawanie rosy, szronu lub gołoledzi. Istnieje cyrkula-

394
cja zawartej w atmosferze wody w różnych stanach skupienia. Ubytek jej,
powstający w wyniku opadów, zostaje uzupełniony przez parowanie
naturalnych zbiorników, takich jak morza i oceany. Stąd powietrze
napływające znad mórz i oceanów niesie ze sobą duże ilości wody w postaci
pary wodnej.
Wilgotność powietrza wywiera poważny wpływ na gospodarkę cieplną
ustroju. Duża wilgotność powietrza w warunkach jego wysokiej tem-
peratury utrudnia parowanie wydzielanego potu, a tym samym ochładza-
nie ustroju.
Elektryczność jest również jednym z elementów klimatycznych. Atmo-
sferę można porównać do olbrzymiego kondensatora, w którym rolę
„okładek" spełniają ziemia i silnie zjonizowana górna warstwa atmosfery,
rolę zaś dielektryku — warstwy atmosfery znajdujące się między tymi
„okładkami".
Zjawiska elektryczne zachodzące w atmosferze wyrażają się zmianami
potencjału, przewodnictwa i jonizacji powietrza. Związane są one również
z obecnością naturalnych i wytwarzanych przez źródła techniczne pól
elektromagnetycznych.
Jonizacja powietrza jest współcześnie przedmiotem szczególnego zainte-
resowania, ze względu na coraz powszechniejsze stosowanie w technice
i nauce izotopów promieniotwórczych oraz urządzeń emitujących promie-
niowanie jonizujące.
Istota jonizacji powietrza polega na powstawaniu w nim jonów dodat-
nich lub ujemnych w wyniku oderwania od atomów lub przyłączenia do
nich jednego czy więcej elektronów. Proces ten zachodzi pod wpływem
promieniowania jonizującego, promieniowania kosmicznego, wysokiej
temperatury, wyładowań elektrycznych oraz rozpylania wody.
Czynniki meteorologiczne oraz zanieczyszczenia powietrza zmieniają:
koncentrację jonów w jednostce objętości, stosunek jonów dodatnich do
jonów ujemnych oraz ilościową reprezentację jonów różnej wielkości.
Zmiana stanu elektryczności atmosferycznej wpływa na ustrój ludzki,
powodując bolesność blizn, zmiany w krzepliwości krwi, oraz rzutuje na
przebieg wielu chorób.
W leczeniu klimatycznym wykorzystuje się elektryczność atmosferycz-
ną, zalecając chorym wdychanie zjonizowanego powietrza, znajdującego
się w okolicy, gdzie woda ulega mechanicznemu rozpyleniu (np. fala
morska, tężnia).

395
Cechy klimatu Polski

Polska zajmuje obszar położony między 49 a 55° szerokości geograficznej


północnej w strefie umiarkowanej o przewadze wiatrów zachodnich,
z którymi przenoszą się morskie, atlantyckie masy powietrza. Do Polski
docierają również masy powietrza kontynentalnego. Słabo na ogół zróż-
nicowana rzeźba naszego kraju umożliwia swobodną cyrkulację mas
powietrza. Dominujący wpływ na pogodę wywierają następujące ośrodki
aktywności atmosferycznej:
— stały wyż rejonu Wysp Azorskich, z którego napływają nad Europę
przez cały rok masy ciepłego powietrza oceanicznego,
— stały niż okolic Islandii, z którego napływają masy powietrza
polarno-morskiego,
— zmienny wyż euro-azjatycki, z którego w wyniku oziębiania lądu
napływają w kierunku zachodnim masy powietrza polarno-kontynental-
nego,
lokalny wyż karpacki, którego wpływ uwidocznia się w okresie zimy.
Tak więc nad Polską ścierają się masy powietrza różniącego się między
sobą temperaturą i wilgotnością. Są to masy wilgotnego i chłodnego
powietrza polarno-morskiego, mniej wilgotne masy powietrza polar-
no-kontynentalnego, dalej masy bardzo zimnego powietrza arktycznego
z dalekiej Północy, wilgotnego i ciepłego powietrza podzwrotnikowego
znad oceanów oraz ciepłego i zanieczyszczonego kontynentalnego powie-
trza podzwrotnikowego.
Klimat Polski jest klimatem przejściowym — między morskim, łagod-
nym klimatem zachodniej Europy a surowym, kontynentalnym klimatem
wschodniej Europy. Z tego powodu przy przewadze wpływu morskich mas
powietrza występuje łagodniejsza zima lub chłodniejsze wilgotne lato,
a przy przewadze wpływu powietrza kontynentalnego — mroźna zima lub
upalne lato.
Prócz morskich i kontynentalnych mas powietrza, decydujących o pogo-
dzie i klimacie obszaru naszego kraju, jesienią i wiosną napływają również
masy powietrza podzwrotnikowego i arktycznego. Pierwsze z nich powo-
dują występowanie tzw. złotej jesieni czy „babiego lata", drugie zaś

396
— wczesne jesienne lub późne wiosenne przymrozki. Dlatego też w warun-
kach klimatycznych naszego kraju można wyróżnić prócz czterech pór
roku, właściwych dla klimatu umiarkowanego, dodatkowe dwie pory
roku, a mianowicie: przedwiośnie i przedzimie. Przedwiośnie cechuje
przykra, chłodna i wilgotna — „marcowa" - pogoda, przedzimie zaś jest
okresem jesiennych szarug i chłodów — tak typowych dla listopada.
Dużą zmienność pogody i występujące co kilka lat niedobory opadów,
zwłaszcza wiosennych, z następczymi suszami stanowią ujemne cechy
naszego klimatu, wpływające niekorzystnie na wegetację roślin i utrud-
niające tok prac rolnych.
Klimat nasz ma jednak również cechy korzystne, decydujące o walorach
leczniczych i turystycznych niektórych rejonów Polski. Panująca w lecie na
wybrzeżu na ogół słoneczna pogoda w połączeniu z pięknymi plażami czyni
nasze miejscowości nadmorskie doskonałym miejscem wypoczynku. Wiele
uroku dodaje nasz klimat górom. Na ogół pogodne lato, piękna i słoneczna
jesień oraz pogodny okres drugiej połowy zimy i wczesnej wiosny czynią
nasze góry terenem o bardzo dobrych warunkach klimatyczno-leczniczych
oraz turystycznych.
W Polsce można wyróżnić zasadniczo trzy regiony klimatyczne:
klimat nizinny,
- klimat morski,
- klimat górski.
W klimacie nizinnym, obejmującym największy obszar Polski, żyje
większość jej mieszkańców. Jego cechą charakterystyczną jest duża
zmienność pogody. Występuje w nim dość znaczne zróżnicowanie w skraj-
nych regionach. I tak, na Suwalszczyźnie czy Pojezierzu Mazurskim
występują zwykle dłuższe i bardziej mroźne zimy, podczas gdy na Ziemi
Lubuskiej — łagodna i wczesna wiosna oraz dłuższa i cieplejsza jesień.
Zima w klimacie nizinnym jest zwykle mało słoneczna i niezbyt śnieżna.
Najbardziej niekorzystnym okresem jest w tym klimacie późna jesień
i początek zimy, który jest szczególnie przykry w rejonach przemysłowych
i w dużych ośrodkach miejskich, gdzie występują złe warunki higieniczne
powietrza, związane z jego zanieczyszczeniami.
W rejonach bogatych w masywy leśne wyróżnić można tzw. klimat
nizinno-leśny. Odznacza się on większą łagodnością w zmianach tem-
peratury i wilgotności powietrza oraz ograniczeniem nasłonecznienia.
Szczególnie korzystny dla ustroju jest ujawniający się w nim wpływ zieleni

397
leśnej, polegający na filtrowaniu zapylenia i pochłanianiu zanieczyszczeń
gazowych powietrza.
Ze względu na właściwości oraz fakt, że 90% powierzchni Polski to
niziny zamieszkałe przez większość zaadaptowanej do panującego na nich
klimatu nizinnego, cechuje go słabe oddziaływanie bodźcowe. W uzdrowis-
kach tego regionu leczy się klimatycznie osoby w wieku podeszłym
i starczym, dzieci cierpiące na schorzenia reumatyczne oraz wszystkich
chorych, u których występują przeciwwskazania do bodźcowego wpływu
klimatu. Prowadzi się również rekonwalescencję po przebytych chorobach
i zabiegach operacyjnych.
Klimat nadmorski charakteryzuje chłodna, zwykle słoneczna wiosna,
umiarkowanie ciepłe, o zmiennej pogodzie i dość obfitych opadach lato,
ciepła i słoneczna wczesna jesień, natomiast wietrzna i chłodna późna
jesień. Zima jest wietrzna i umiarkowanie zimna.
Wilgotność względna powietrza jest na ogół mało zróżnicowana w róż-
nych porach roku i waha się ok. 80%. Nasłonecznienie w okresie pory
ciepłej jest w porównaniu z innymi rejonami Polski szczególnie duże
w godzinach popołudniowych.
Walorem leczniczym tego klimatu jest obecność aerozolu morskiego,
który niesie ze sobą napływające znad morza powietrze. Sezon kąpielowy,
w czasie którego występują najkorzystniejsze warunki klimatyczne oraz
odpowiednia do kąpieli temperatura wody, trwa od 15 czerwca do 20
września.
Bioklimatyczne właściwości regionu nadmorskiego są kształtowane
wpływem olbrzymiego zbiornika wodnego, łagodzącego dobowe i roczne
wahania temperatury oraz wilgotności powietrza. Częste występowanie
działających ochładzająco wiatrów o dużej szybkości zwiększa wpływ
bodźcowy. Ważne ze względów bioklimatycznych jest właściwe klimatowi
nadmorskiemu duże nasłonecznienie, związane przede wszystkim z otwar-
tym horyzontem nad morzem oraz napływające znad niego czyste powiet-
rze. Jest to zatem klimat działający bodźcowo, w którym leczy się
przewlekłe choroby układu oddechowego, niedoczynność gruczołu tar-
czowego, choroby alergiczne, niektóre choroby skóry, głównie łuszczycę
i trądzik młodzieńczy, oraz krzywice. Bodźcowy i hartujący wpływ tego
klimatu czyni go szczególnie przydatnym w profilaktyce chorób dzieci oraz
chorób cywilizacyjnych.
Podstawową cechą klimatu górskiego jest zmniejszające się w miarę
wzrostu wysokości ponad poziom morza ciśnienie atmosferyczne (w gra-

398
nicach ok. 1,1 kPa/100 m wzniesienia), obniżanie temperatury (ok.
0,6°C/100 m) oraz wzrastające wraz ze wzniesieniem natężenie promienio-
wania słonecznego.
Mimo znacznego zróżnicowania klimatu górskiego, uzależnionego od
wielu czynników, głównie od wzniesienia nad poziom morza, wyróżnia go
od innych klimatów Polski chłodniejsze lato i dłuższa, bogata w opady
śniegu zima.
Położone wysoko rejony górskie stanowią ze względu na przedłużony
okres zimy atrakcyjne miejsca do uprawiania sportów zimowych. Jak już
wspomniano, korzystnie wyróżnia się w tym klimacie pogodny, słoneczny
koniec zimy i początek wiosny, a także zwykle piękna i słoneczna jesień.
Charakterystyczne i swoiste dla rejonów górskich jest występowanie
ciepłego i porywistego wiatru fenowego, zwanego wiatrem halnym.
Klimat ten, wykazujący wybitny wpływ bodźcowy w porównaniu
z innymi regionami kraju, cechują korzystniejsze warunki nasłonecznienia,
zwłaszcza zimą i wczesną wiosną, oraz zmniejszające się z wysokością
ciśnienie parcjalne tlenu.
Znaczne zróżnicowanie dobowe i roczne warunków pogodowych,
a przede wszystkim temperatury powietrza, oraz okresowe występowanie
wiatru halnego, to kolejne bodźce klimatyczne działające intensywnie na
ustrój.
Szczególnie korzystną cechą klimatu górskiego jest duża czystość
powietrza. Działa on korzystnie w leczeniu i profilaktyce przewlekłych
chorób układu oddechowego, w chorobach alergicznych oraz rekonwale-
scencji.
W zależności od warunków lokalnych uzdrowisk położonych w trzech
wymienionych regionach klimatycznych wykonuje się w nich zabiegi
klimatoterapeutyczne. Do najczęściej stosowanych zaliczyć należy kąpiele
powietrzne kojarzone z różnymi formami kinezyterapii, takimi jak gry,
zabawy i ścieżki zdrowia.
Zleca się również kąpiele w morzu, jeziorach i rzekach, oraz wdychanie
aerozolu morskiego i tężniowego. Warunkiem stosowania tych zabiegów
jest nadzór medyczny oraz ścisłe określenie ich rodzaju, intensywności
i objętości, z uwzględnieniem wskazań lekarskich oraz ogólnej wydolności
chorych.

399
Lecznictwo uzdrowiskowe

Leczenie uzdrowiskowe polega na zorganizowanym postępowaniu, w któ-


rym wykorzystuje się bodźcowe oddziaływanie na ustrój naturalnych
tworzyw leczniczych, klimatu, piękna przyrody oraz fizykalnych metod
leczniczych. Leczenie to prowadzi się w uzdrowiskach. Stanowi ono
kontynuację leczenia ambulatoryjnego lub szpitalnego.
Uzdrowiskiem nazywa się miejscowość o korzystnym i leczniczo od-
działującym klimacie, pięknej przyrodzie, posiadającą bogate zasoby
naturalnych tworzyw leczniczych, wód mineralnych i peloidów oraz
właściwie zorganizowaną służbę zdrowia i odpowiednie zakłady lecznicze,
takie jak sanatoria, zakłady kąpielowe i fizykalne oraz pijalnie.
Celem leczenia uzdrowiskowego jest leczenie chorób przewlekłych,
rehabilitacja oraz utrwalanie uprzednio uzyskanych wyników leczniczych.
Wyróżnia się trzy podstawowe zadania leczenia uzdrowiskowego,
a mianowicie:
- ochronę organizmu przed obciążającymi czynnikami chorobotwór-
czymi przez czynny wypoczynek i wyizolowanie ze środowiska, w którym
one występują,
- zwiększenie zdolności adaptacyjnych ustroju do zmian środowiska,
- pobudzanie ustroju do porządkowania zaburzonych funkcji przez
ich obciążanie i ćwiczenie odpowiednio dobranymi zabiegami.
W leczeniu uzdrowiskowym można wyróżnić następujące kierunki:
- leczenie balneologiczne,
— leczenie klimatyczne,
— leczenie fizykalne,
— leczenie ruchem,
— leczenie dietetyczne,
- programowane, celowane wychowanie zdrowotne,
metody specjalne (np. psychoterapia, trening autogenny),
- leczenie farmakologiczne tylko w przypadkach koniecznych.
Leczenie balneologiczne polega na stosowaniu naturalnych tworzyw
leczniczych w postaci kąpieli, okładów, wziewań oraz terapii pitnej.

400
Leczenie klimatyczne opiera się na wykorzystaniu bodźcowego i ochron-
nego wpływu klimatu uzdrowiska.
Leczenie fizykalne polega na stosowaniu różnego rodzaju zabiegów
fizykoterapeutycznych.
Leczenie ruchem, czyli kinezyterapia. jest jednym z ważnych kierunków
leczenia uzdrowiskowego, ponieważ umożliwia czynny udział chorego
w procesie postępowania leczniczego oraz skraca okres rekonwalescencji.
Leczenie dietetyczne polega na podawaniu odpowiednio zestawionych
składników pokarmowych, z których jeden lub więcej występuje w zwięk-
szonej lub zmniejszonej ilości, lub jako składnik dodatkowy oddziałuje
leczniczo.
Wychowanie zdrowotne powinno wchodzić w zakres programów leczenia
uzdrowiskowego. Optymalnym rozwiązaniem jest prowadzenie zajęć wy-
chowawczo-zdrowotnych w grupach o jednolitym profilu chorobowym.
Mają one na celu kształtowanie motywacji do prowadzenia właściwego
trybu życia i zachowań warunkujących utrzymanie zdrowia. Uczestnictwo
w tych zajęciach powinno być zlecane chorym, podobnie jak inne zabiegi
lecznicze.
Leczenie farmakologiczne powinno być stosowane w uzdrowisku tylko
w wyjątkowych przypadkach lub jako kontynuacja określonej kuracji
ciągłej.
Zwierzchni nadzór nad lecznictwem uzdrowiskowym sprawuje Minister
Zdrowia i Opieki Społecznej.
Władze terenowe miejscowości uzdrowiskowych, jako gospodarze, są
zobowiązani do przystosowania wielu kierunków swej działalności do
potrzeb uzdrowiska, ochrony jego środowiska naturalnego, zapewnienia
odpowiedniej struktury komunalnej, zorganizowania sieci usług oraz
urządzeń kulturalnych.
W systemie organizacyjnym lecznictwa uzdrowiskowego wyróżnia się
następujące zakłady:
— przychodnie uzdrowiskowe,
— uzdrowiskowe zakłady przyrodolecznicze (fizykalne),
— sanatoria uzdrowiskowe,
— prewentoria uzdrowiskowe,
— szpitale uzdrowiskowe dla dzieci,
— szpitale uzdrowiskowe dla dorosłych.
Do zadań przychodni uzdrowiskowej należy udzielanie świadczeń nie-
zbędnych do kontynuowania programu kuracji uzdrowiskowej odbywanej

26 Fizykoterapia 401
ambulatoryjnie. Ponadto do jej zadań może należeć wykonywanie badań
diagnostycznych, pomocniczych i specjalistycznych, u osób kierowanych
przez prewentoria, sanatoria i szpitale uzdrowiskowe oraz udzielanie
indywidualnych świadczeń miejscowej ludności.
Uzdrowiskowe zakłady przyrodolecznicze wykonują zabiegi zaordyno-
wane w czasie kuracji.
Prewentoria uzdrowiskowe prowadzą kurację uzdrowiskową w celach
profilaktycznych.
Sanatoria uzdrowiskowe są przeznaczone dla chorych sprawnych rucho-
wo i zdolnych do samoobsługi, wymagających jednak kontroli i opieki
lekarskiej. Są to zakłady o strukturze organizacyjnej i leczniczej zapew-
niającej leczenie chorób przewlekłych, rehabilitację, utrwalanie wyników
uzyskanych uprzednio stosowanym leczeniem oraz zapobieganie nawro-
tom choroby.
Szpitale uzdrowiskowe są przeznaczone dla chorych bezpośrednio po
leczeniu szpitalnym na oddziałach specjalistycznych lub po leczeniu
w przychodni specjalistycznej wyższego szczebla.
Ważną rolę w lecznictwie uzdrowiskowym spełniają uzdrowiskowe
ośrodki badawczo-konsultacyjne. Prowadzone przez pracowników nauko-
wych — stanowią rodzaj klinicznych oddziałów specjalistycznych, ukie-
runkowanych na badanie, stosowanie i opracowywanie metod balneologi-
cznych. Ważnym ich zadaniem jest udzielanie konsultacji specjalistycznych
oraz działalność dydaktyczna. Domy wczasów prowadzące wczasy lecz-
nicze umożliwiają korzystanie z ambulatoryjnego leczenia uzdrowiskowe-
go osobom nie wymagającym leczenia sanatoryjnego.
Leczenie uzdrowiskowe nie należy do ustawowych świadczeń państwa
na rzecz ubezpieczonego. Może ono być przyznawane w zależności od
wskazań i możliwości. Leczenie sanatoryjne odbywa się w zasadzie
w ramach urlopu wypoczynkowego, leczenie zaś w szpitalu uzdrowis-
kowym — w ramach czasowej niezdolności do pracy. Wniosek o potrzebie
leczenia w szpitalu uzdrowiskowym wystawia kierownik kliniki lub
ordynator oddziału, lub też kierownik poradni mającej ku temu upraw-
nienia. Zasadność wniosku stwierdza Wojewódzka Komisja Lecznictwa
Uzdrowiskowego w wypadku dorosłych, a Specjalistyczny Zespół Opieki
Zdrowotnej Dzieci i Młodzieży lub Wojewódzka Przychodnia Matki
i Dziecka w przypadku kierowania do szpitala uzdrowiskowego dzieci.
Kierowanie na sanatoryjne leczenie uzdrowiskowe odbywa się w na-
stępujący sposób. Lekarz zakładu społecznej służby zdrowia (stale leczący)

402
kwalifikuje chorego do leczenia, wystawiając odpowiednio uzasadniony
wniosek. Wniosek ten zostaje zaopiniowany przez lekarza konsultanta do
spraw lecznictwa uzdrowiskowego, który jednocześnie w przypadku opinii
pozytywnej wyznacza uzdrowisko. Skierowania do sanatoriów i prewen-
toriów wydają organy Związków Zawodowych oraz inne instytucje
dysponujące skierowaniami, a na leczenie ambulatoryjne — właściwe
terenowe zakłady społecznej służby zdrowia i instytucje prowadzące
wczasy pracownicze lub wczasy lecznicze.
Odstępstwo od tej zasady stanowi tryb kierowania chorych do ośrodków
naukowo-badawczych. W tym przypadku instytucją opiniującą i kierującą
jest klinika akademii medycznej sprawująca opiekę nad danym ośrodkiem.
W lecznictwie uzdrowiskowym wyróżnia się trzy podstawowe reżimy,
czyli ustalone metody postępowania, które łącznie decydują o całokształcie
jego poziomu:
— reżim ogólnouzdrowiskowy,
— reżim sanatoryjny,
— reżim indywidualny.
Reżim ogólnouzdrowiskowy polega na postępowaniu mającym na celu
zapewnienie wysokiego poziomu lecznictwa, warunków zdrowotnych,
estetycznego wyglądu uzdrowiska, usług oraz rozrywek kulturalnych.
Szczególnego znaczenia nabiera obecnie problem ochrony naturalnego
środowiska uzdrowisk. Narastające uprzemysłowienie i napływ zmotory-
zowanych turystów to czynniki zagrażające pięknu przyrody uzdrowisk
oraz burzące ich lokalny bioklimat.
Reżim sanatoryjny można określić jako pozostający pod kontrolą
lekarską rytm działalności sanatorium, zapewniający optymalne warunki
leczenia. Dotyczy on zarówno chorego, jak i personelu służby zdrowia
sanatorium.
Podstawowym założeniem reżimu jest unormowanie trybu życia chore-
go w taki sposób, aby zapewniał on właściwe warunki leczenia. Sen,
wypoczynek, zabiegi lecznicze, posiłki, spacery i rozrywki kulturalne są
rozmieszczone w czasie i zaplanowane. Egzekwowanie od chorych prze-
strzegania tego porządku z jednej strony ułatwia leczenie, z drugiej zaś
wyrabia u nich nawyki, które przeniesione w warunki życia codziennego
mogą stać się ważnym czynnikiem wpływającym korzystnie na przebieg
występujących u nich chorób.
Reżim sanatoryjny nakłada również poważne obowiązki na personel
służby zdrowia. Musi on wykazywać w stosunku do chorych dużą

26* 403
troskliwość, a jednocześnie wymagać od nich ścisłego przestrzegania zasad
obowiązujących w sanatorium.
Reżim indywidualny chorego wynika w logiczny sposób z reżimu
sanatoryjnego. Jego cechy indywidualne są związane z przebiegiem
schorzenia, zasadniczym celem pobytu chorego w sanatorium oraz jego
możliwościami fizycznymi i psychicznymi. W zależności od tych czyn-
ników stosuje się reżim oszczędzający lub trenujący.
Reżim oszczędzający cechuje mniejsze nasilenie procesu leczniczego oraz
oszczędzający tryb życia, w którym wypoczynek przeważa nad wysiłkiem.
Postępowanie lecznicze oszczędzające stosuje się w pierwszych dniach
pobytu chorego w sanatorium w celu ułatwienia mu aklimatyzacji.
Reżim trenujący cechuje intensywne leczenie balneologiczne i fizykalne.
Ponadto stosuje się ruch i rozrywki kulturalne z jednej strony, wypoczynek
zaś z drugiej, w takiej proporcji, która uaktywnia chorego i działa
wzmacniająco na ustrój.
Ważnym elementem reżimu indywidualnego jest przestrzeganie przez
chorego zleconych zabiegów leczniczych oraz picia wód. Niezbędne jest
również przestrzeganie zaleceń dietetycznych oraz zakazu palenia tytoniu
i picia alkoholu. Nieprzestrzeganie pór posiłków, „dożywianie się" poza
sanatorium, palenie papierosów czy też picie alkoholu może niejednokrot-
nie zniweczyć z trudem uzyskane korzystne wyniki leczenia.
Przedłużenie reżimu sanatoryjnego stanowią zalecenia lekarza udzielone
podczas wizyty podsumowującej wyniki leczenia sanatoryjnego. Prze-
strzeganie ich zależy oczywiście w dużej mierze od chorego. Po zakończeniu
leczenia sanatoryjnego dalszą opiekę nad chorym przejmuje jego lekarz
rejonowy lub zakładowy, który na podstawie uwag i zaleceń lekarza
sanatoryjnego kontynuuje leczenie, mające na celu utrwalenie wyników
uzyskanych podczas pobytu w sanatorium.

Wskazania i przeciwwskazania
do leczenia uzdrowiskowego

Wskazania do leczenia uzdrowiskowego są bardzo szerokie. Omówienie


ich w wąskich ramach niniejszego rozdziału jest niemożliwe. Ogólny zarys
wskazań zawiera zamieszczony poniżej w tab. 23-25 przegląd profilu
leczniczego poszczególnych uzdrowisk.

404
Tabela 23
Profile lecznicze uzdrowisk w zakresie lecznictwa dla dorosłych

Uzdrowisko Kierunki pierwszoplanowe Kierunki drugoplanowe

Busko-Zdrój choroby narządów ruchu choroby układu krążenia


i reumatyczne, choroby skóry
Ciechocinek choroby narządów ruchu choroby układu oddechowego
i reumatyczne, choroby ukła-
du krążenia

Cieplice Śląskie-Zdrój choroby narządów ruchu choroby układu moczowego


i reumatyczne
Czerniawa choroby układu oddechowego
Długopole-Zdrój choroby układu trawienia choroby układu krążenia
Duszniki-Zdrój choroby układu trawienia choroby układu oddechowego,
choroby kobiece
Goczałkowice-Zdrój choroby narządów ruchu choroby układu oddechowego
i reumatyczne

Horyniec choroby narządów ruchu


i reumatyczne
Inowrocław choroby narządów ruchu
i reumatyczne, choroby ukła-
du krążenia, choroby układu
trawienia

Iwonicz-Zdrój choroby narządów ruchu choroby układu trawienia,


i reumatyczne choroby układu oddechowego

Jastrzębie-Zdrój choroby narządów ruchu


i reumatyczne
Jedlina-Zdrój choroby układu oddechowego choroby układu trawienia
Kamień Pomorski choroby narządów ruchu choroby układu krążenia
i reumatyczne

Kołobrzeg choroby układu oddechowe- choroby narządów ruchu i reu-


go, choroby układu krążenia matyczne, choroby układu
wydzielania wewnętrznego
i przemiany materii

Konstancin choroby układu wydzielania choroby układu krążenia


wewnętrznego i przemiany
materii, choroby narządów
ruchu i reumatyczne

405
cd. tab. 23

Uzdrowisko Kierunki pierwszoplanowe Kierunki drugoplanowe

Krynica choroby układu trawienia, choroby układu krążenia, cho-


choroby układu moczowego roby układu wydzielania wew-
nętrznego i przemiany materii
Kudowa-Zdrój choroby układu krążenia,
choroby układu wydzielania
wewnętrznego i przemiany
materii
Lądek-Zdrój choroby narządów ruchu choroby układu krążenia
i reumatyczne, choroby skóry obwodowego
Muszyna choroby układu oddechowego choroby układu trawienia
Nałęczów choroby układu krążenia
Piwniczna choroby układu oddechowego
Polanica-Zdrój choroby układu trawienia,
choroby układu krążenia

Połczyn-Zdrój choroby narządów ruchu


i reumatyczne, choroby ko-
biece

Rabka choroby układu krążenia,


choroby układu oddechowego

Rymanów-Zdrój choroby układu oddechowego choroby układu krążenia

Solec choroby narządów ruchu


i reumatyczne
Swoszowice choroby narządów ruchu
i reumatyczne
Szczawnica-Krościenko choroby układu oddechowego

Szczawno-Zdrój choroby układu oddechowe- choroby układu trawienia


go, choroby układu moczo-
wego

Świeradów-Zdrój choroby narządów ruchu choroby układu krążenia


i reumatyczne, choroby ko-
biece

Świnoujście choroby układu oddechowe- choroby układu wydzielania


go, choroby układu krążenia wewnętrznego i przemiany ma-
terii, choroby skóry

406
cd. tab. 23

Uzdrowisko Kierunki pierwszoplanowe Kierunki drugoplanowe

Ustroń choroby narządów ruchu choroby układu oddechowego


i reumatyczne
Wapienne choroby narządów ruchu
i reumatyczne
Wieniec choroby narządów ruchu
i reumatyczne
Wysowa choroby układu trawienia choroby układu oddechowego
Żegiestów choroby układu trawienia choroby układu moczowego

Tabela 24
Profile lecznicze uzdrowisk w zakresie lecznictwa dziecięcego

Uzdrowisko Kierunki pierwszoplanowe Kierunki drugoplanowe

Busko-Zdrój choroby narządów ruchu


Ciechocinek choroby narządów ruchu reumatologia i choroby ukła-
du krążenia
Cieplice Śląskie-Zdrój choroby narządów ruchu reumatologia i choroby ukła-
du krążenia
Czerniawa choroby układu oddechowego
Goczałkowice-Zdrój choroby narządów ruchu reumatologia i choroby ukła-
du krążenia
Jastrzębie-Zdrój reumatologia i choroby ukła-
du krążenia
Kołobrzeg choroby układu oddechowe- choroby układu wydzielania
go, choroby skóry wewnętrznego i przemiany
materii
Kudowa-Zdrój choroby układu trawienia
Polanica-Zdrój choroby układu krążenia (re-
habilitacja wad serca)
Rabka choroby układu oddechowego reumatologia, choroby ukła-
du wydzielania wewnętrznego
i przemiany materii

407
cd. tab. 24

Uzdrowisko Kierunki pierwszoplanowe Kierunki drugoplanowe

Rymanów-Zdrój choroby układu oddechowe- reumatologia i choroby ukła-


go, choroby układu moczo- du krążenia
wego
Szczawno-Zdrój choroby układu oddechowego
Wieniec reumatologia i choroby ukła-
du krążenia

Tabela 25
Profile lecznicze miejscowości, na które rozciągnięte zostały niektóre przepisy o uzdrowiskach

Miejscowość Kierunki pierwszoplanowe Kierunki drugoplanowe

Augustów choroby narządu ruchu


i reumatyczne
Bolków choroby układu trawienia
Czarna choroby układu oddechowe-
go, choroby układu trawie-
nia
Dziwnówek choroby układu oddechowe-
go, choroby narządów ruchu
Dźwirzyno choroby narządów ruchu,
choroby układu oddechowe-
go wieku dziecięcego, choro-
by układu wydzielania we-
wnętrznego i przemiany ma-
terii wieku dziecięcego
Jastarnia-Jurata choroby układu oddechowe- choroby narządów ruchu
go, choroby układu krążenia (ortopedyczno-urazowe) i reu-
matyczne
Komańcza choroby układu trawienia
(również wieku dziecięcego)
Koszuty choroby narządów ruchu, choroby skóry
choroby układu oddechowego
Kowary choroby narządów ruchu
i reumatyczne

408
cd. tab. 25

Miejscowość Kierunki pierwszoplanowe Kierunki drugoplanowe

Krynica Morska choroby narządów ruchu choroby skóry


i reumatyczne, choroby ukła-
du oddechowego
Lipa choroby narządów ruchu choroby układu krążenia
i reumatyczne, choroby skóry
Łagów choroby układu krążenia.
choroby narządów ruchu
i reumatyczne
Łeba choroby układu oddechowe- choroby narządów ruchu
go, choroby układu wydzie- i reumatyczne
lania wewnętrznego i prze-
miany materii (choroby gru-
czołu tarczowego)
Łukęcin choroby układu krążenia, choroby układu wydzielania
choroby układu oddechowego wewnętrznego i przemiany ma-
terii
Magnuszew choroby narządów ruchu
i reumatyczne, choroby ko-
biece
Międzywodzie choroby narządów ruchu
i reumatyczne
Polańczyk choroby układu moczowego, choroby kobiece
choroby układu oddechowego
Przerzeczyn-Zdrój choroby narządów ruchu
Rabe choroby układu oddechowe- choroby układu wydzielania
go, choroby narządów ruchu wewnętrznego i przemiany
i reumatyczne materii
Rogoźno choroby układu oddechowe- choroby układu krążenia
go, choroby narządów ruchu
i reumatyczne
Trzebnica choroby narządów ruchu
i reumatyczne wieku dzie-
cięcego
Wieliczka choroby układu oddechowego
Złockie choroby układu trawienia.
choroby układu moczowego

409
Bezwzględne przeciwwskazania ogólne obejmują.
1. Choroby o ostrym przebiegu (np. ostre stany zapalne, zawał mięśnia
sercowego itp.)-
2. Choroby ze wskazaniami do zabiegów chirurgicznych (np. kamica
nerkowa, kamica pęcherzyka żółciowego itp.).
3. Żółtaczka niezależnie od przyczyny.
4. Ogniska zakaźne (szczególnie ropne zapalenie migdałków, zakaże-
nia okołozębowe, próchnica zębów itp.).
5. Niewydolność krążenia, oddychania, wątroby, nerek.
6. Tętniak serca lub tętnic.
7. Pełnoobjawowe postacie nadczynności i niedoczynności gruczołu
tarczowego, niewydolności kory nadnerczy, wymagające systematycznej
farmakoterapii w warunkach szpitalnych lub kwalifikujące się do zabiegu
chirurgicznego.
8. Cukrzyca w okresie kwasicy lub z daleko posuniętymi zmianami
naczyniowymi. Powikłania cukrzycy.
9. Nowotwory złośliwe.
10. Nowotwory łagodne, upośledzające podstawowe funkcje ustroju.
11. Stany przednowotworowe.
12. Skazy krwotoczne ciężkiego stopnia.
13. Przepuklina ze skłonnością do uwięźnięcia.
14. Pęcherzyce.
15. Choroby psychiczne, psychonerwice, nerwice z natręctwami i lękami
sytuacyjnymi, uciążliwe dla otoczenia, starcze zmiany charakterologiczne,
niedorozwój umysłowy, otępienie umysłowe.
16. Padaczka.
17. Alkoholizm i narkomania.
18. Ciąża i okres karmienia.
19. Wyniszczające choroby układowe.
20. Przerost gruczołu krokowego z koniecznością cewnikowania pęche-
rza moczowego.
21. Chorzy zniedołężniali, całkowicie unieruchomieni, niezdolni do
samoobsługi.
22. Nietrzymanie moczu, kału, sztuczny odbyt, owrzodzenie goleni,
przetoki.
23. Chorzy w ciężkim stanie ogólnym, niezdolni do transportu, wyma-
gający leczenia szpitalnego.
24. Szczegółowe przeciwwskazania kardiologiczne, wymienione niżej.

410
Szczegółowe kardiologiczne przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowe-
go dorosłych:
1. Migotanie przedsionków, wikłające wadę mitralną serca lub kardio-
miopatię pierwotną oraz każde migotanie przedsionków z powikłaniami
zakrzepowo-zatorowymi w wywiadzie. W innych przypadkach migotania
przedsionków do wniosku należy bezwzględnie dołączyć opinię kardio-
loga, który nie stwierdza przeciwwskazań do leczenia uzdrowiskowego.
2. Liczne skurcze przedwczesne (ponad 5 min).
3. Blok trójpęczkowy pęczka przedsionkowo-komorowego (Hisa)
niezupełny.
4. Bloki przedsionkowo-komorowe II° i III°.
5. Zespół „chorego węzła zatokowego".
6. Angina pectoris instabilis.
7. Ciśnienie skurczowe ponad 25,327 kPa (190 mm Hg) i rozkurczowe
ponad 14,663 kPa (110 mm Hg).
8. Nadciśnienie złośliwe.
9. Powikłania zakrzepowo-zatorowe.
10. Kardiomiopatia.
11. Częstoskurcz napadowy komory.
12. IV stopień wydolności fizycznej według klasyfikacji New York
Heart Association (NYHA).

Szczegółowe kardiologiczne przeciwwskazania do wczesnej rehabilitacji


uzdrowiskowej po zawale mięśnia sercowego:
1. Jawna niewydolność krążenia.
2. Szybko nasilająca się dławica piersiowa.
3. Znaczne powiększenie serca.
4. Tętniak serca.
5. Tętniak rozwarstwiający.
6. Dysfunkcja mięśni brodawkowatych.
7. Blok przedsionkowo-komorowy II° i III°.
8. Blok trójpęczkowy niezupełny.
9. Zwężenie aorty znacznego stopnia.
10. Utrwalone lub przemijające migotanie przedsionków.
11. Trudne do opanowania lub o dużej częstości nadkomorowe zabu-
rzenia rytmu.
12. Nawracające lub częste ektopowe pobudzenia komorowe.
13. Przebyty w czasie zawału zator w krążeniu dużym lub płucnym.

411
14. Świeże lub niedawno przebyte zakrzepowe zapalenie żył.
15. Ciężkie nadciśnienie tętnicze lub płucne.
16. Nie wyrównane choroby metaboliczne (cukrzyca, nadczynność
gruczołu tarczowego, obrzęk śluzowaty).
17. Pojawienie się dolegliwości dławicowych i zaburzeń rytmu przy
niewielkim obciążeniu ergometrycznym (25-50 W).
18. Wiek powyżej 65 lat.
Względne kliniczne ogólne przeciwwskazania do leczenia uzdrowisko-
wego.
Przeciwwskazania względne obejmują nieodpowiedni profil leczniczy
wybranego uzdrowiska i niewłaściwy z punktu widzenia etiopatogenezy
choroby okres kuracji uzdrowiskowej (np. dla alergii pyłkowej okres
kwitnienia roślin).
Bezwzględne przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego ze względów
epidemiologicznych:
1. Ostre choroby zakaźne do zakończenia izolacji i całkowitego wy-
zdrowienia.
2. Przewlekłe choroby zakaźne i nosicielstwo chorób zakaźnych, w tym
gruźlicy płuc i innych narządów, choroby przenoszone drogą płciową.
3. Choroby pasożytnicze (w przypadku pasożytów przenoszonych
z człowieka na człowieka).
Szczegółowe przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego chorób na-
czyń obwodowych.
1. Wskazania do leczenia chirurgicznego.
2. IV stadium choroby według podziału Fontaine'a.
Nie kwalifikują się do leczenia sanatoryjnego chorzy zniedołężniali,
niezdolni do samoobsługi, w ciężkim stanie ogólnym, wymagający leczenia
szpitalnego. Chorych w wieku starczym nie należy kierować do uzdrowisk
odległych od miejsca zamieszkania (długa podróż oraz zmiana klimatu
stanowi zbyt duże obciążenie organizmu tego rodzaju chorych).
Tabela 19
Wybrane wskazania do magnetoterapii polami magnetycznymi malej częstotliwości

Dawka
Schorzenie Uwagi
Natężenie Częstotli- Czas
wość zabiegu

Choroba zwyrodnie- stopniowo 25 50 Hz 15—30 min początkowo 1 —2x


niowa stawów krę- od 3—8 mT dziennie, potem 2 x
gosłupa tygodniowo

Choroba zwyrodnie- stopniowo 10—50 Hz 15—30 min początkowo co-


niowa dużych sta- od 4—10 mT dziennie (2 tygod-
wów nie) potem 2— 3 x
tygodniowo
Reumatoidalne za- stopniowo 4—6 Hz 10—20 min j.w.
palenie stawów od 1—7 mT

Złamanie kości — stopniowo 25 30 Hz 30—60 min pierwsze 10 zabie-


choroba Sudecka od 6 10 mT gów codziennie.
a następnie 2—3 x
tygodniowo

Urazy sportowe stopniowo 25—50 Hz 15- 30 min pierwsze zabiegi co-


więzadeł mięśni, od 7- 10 mT dzienne, potem
ścięgien i stawów 2—3 x tygodniowo

Trudno gojące się stopniowo 25—50 Hz 20—60 min j.w.


rany i oparzenia od 7—10 mT

Nerwoból nerwu początkowo 5 50 Hz 10—20 min pierwsze 8 zabiegów


kulszowego od 3—4 mT, codziennie, następ-
a następnie stop- nie 2 3 x tygodnio-
niowo wo
od 8—10 mT

Zaburzenia krążenia 4 - 7 m T 12 Hz 15 min 3 x tygodniowo


obwodowego

podobna do stosowanej przy doborze czasu zabiegu oraz częstotliwości


zmian pola. W procesach ostrych, przebiegających z dużą bolesnością,
stosuje się dawki poniżej 3 mT, w podostrych do 5 mT, zaś w przewlekłych
powyżej tej wartości.
Podane w piśmiennictwie wskazania do stosowania pól magnetycznych

333

You might also like