PRZEDSIBIORSTWO HOLOKAUST

Norman G. Finkelstein
Mam wraenie, e zamiast uczy o holokaucie, handluje si nim."

Rabin Arnold Jacob Wolf, Uniwersytet Yale1

1 Michael Berenbaum, After Tragedy and Triumph, Cambridge, 1990, s. 45.

SPIS TRECI

Wstp .................. 4

ROZDZIA l Zbijanie kapitau na holokaucie ............................. 9

ROZDZIA 2 Oszuci, handlarze i historia ............................ 24

ROZDZIA 3 Wyudzanie do kwadratu .................................... 43

Konkluzja ........................................................................... 75

Posowie do wydania polskiego ................................................ 80

Goldhagen dla pocztkujcych, czyli Ssiedzi J. T. Grossa ........ 90

PODZIKOWANIA

Pomys napisania tej ksiki zawdziczam Colin Robinson z wydawnictwa Verso. Roane Carey
nadaa moim rozwaaniom ksztat spjnego tekstu. Na kadym etapie powstawania tej ksiki
pomoc suyli mi Noam Chomsky i Shifra Stern. Manuskrypt zrecenzoway Jennifer Loewenstein
i Eva Schweitzer. Osobistej pomocy i wsparcia nie szczdzi Rudolph Baldeo. Jestem im wszystkim
bardzo wdziczny. Strony te powicam pamici moich rodzicw. Dedykuj je przeto moim
braciom, Richardowi i Henry'emu oraz mojemu bratankowi Davidowi.

Norman G. Finkelstein
WSTP

Midzynarodowy debiut ksiki Przedsibiorstwo holokaust (The Holocaust Industry), w czerwcu

2000 r., wywoa fale reakcji. W wielu krajach, od Brazylii, Belgii i Holandii po Austri, Niemcy i
Szwajcari, moja ksika sprowokowaa szerokie debaty i znalaza si na czowkach list
bestsellerw. Wszystkie gwne brytyjskie dzienniki i czasopisma powiciy jej co najmniej
caostronicowe recenzje, a francuski Le Monde" zamieci na jej temat komentarz redakcyjny i
zajmujce dwie strony omwienia. Powiecono jej te ju mnstwo audycji radiowych i programw
telewizyjnych oraz kilka penometraowych filmw dokumentalnych. Najwiksze natenie miay
reakcje w Niemczech. W towarzyszcej wydaniu niemieckiego przekadu ksiki konferencji
prasowej udzia wzio prawie dwustu dziennikarzy, a ponad tysic osb (dla prawie piciuset
dodatkowych nie byo ju miejsca na sali) uczestniczyo w zorganizowanej w Berlinie dyskusji ze
mn. W cigu kilku tygodni sprzedano w Niemczech 130 ty. egzemplarzy ksiki, za po paru
miesicach opublikowano trzy zbiory opinii na jej temat.1 Latem 2001 r. przygotowywano jej
tumaczenia na 16 kolejnych jzykw. W przeciwiestwie do oguszajcego haasu w rnych
innych miejscach wiata, pocztkow reakcj w Stanach Zjednoczonych bya oguszajca cisza.
Czoowe amerykaskie media nabray wody w usta.2

Stany Zjednoczone s bowiem gwn siedzib przedsibiorstwa holokaust". Tote podejrzewam,

e z podobn reakcj spotkaaby si w Szwajcarii publikacja opracowania dowodzcego, e
czekolada powoduje raka. Gdy jednak nie dao si ju duej ignorowa midzynarodowych
odgosw, w kilku wybranych amerykaskich mediach pojawiy si histeryczne komentarze, ktre
skutecznie pogrzebay ksik. Dwa z nich zasuguj na blisz uwag. Dziennik The New York
Times" suy przedsibiorstwu holokaust" za gwn tub propagandow. I to on, przede
wszystkim, wypromowa takie postacie jak Jerzy Kosiski, Daniel Goldhagen czy Elie Wiesel.

Publikowane przez The New York Times" artykuy na tematy zwizane z holokaustem ustpuj,
pod wzgldem iloci, tylko codziennym prognozom pogody. Na przykad w roku 1999 na jego
amach ukazay si cznie 273 takie artykuy. Dla porwnania, materiaw dotyczcych Afryki
byo 32.3 W cotygodniowym dodatku The New York Times Book Review" zamieszczono 6
sierpnia 2000 r. recenzj mojej ksiki, zatytuowan A Tale of Two Holocausts (Opowie o
dwch holokaustach"). Napisa j Omer Bartov, izraelski historyk wojskowoci, ktry przeistoczy
si w eksperta od holokaustu. Wymiewajc moje spostrzeenia o erowaniu na holokaucie, Bartov
uzna niniejsz ksik za now wersj Protokow mdrcw Syjonu" i obrzuci j stekiem
inwektyw wstrtna", dziwaczna", paranoiczna", odraajca", przeraajca", obraliwa",
niedojrzaa", samozwacza", arogancka", gupia", kotuska", fanatyczna", itp.4 Po kilku
miesicach Bartov posun si jeszcze dalej i odwracajc kota ogonem zacz si wypowiada
przeciwko wyduajcej si licie erujcych na holokaucie". Za gwny przykad poda
Przedsibiorstwo holokaust Normana Finkelsteina.5

Z kolei we wrzeniu 2000 r., na amach pisma Commentary", jego czoowy redaktor Gabriel
Schoenfeld opublikowa miadcy atak zatytuowany Holocaust Reparations A Growing
Scandal (Odszkodowania za holokaust coraz wikszy skandal"). Odwoujc si do spraw
poruszonych w rozdziale III tej ksiki, Schoenfeld potpi erujcych na holokaucie za
nieskrpowane uciekanie si do wszelkich metod, nawet niegodnych i niestosownych",
zasanianie si retoryk witej sprawy" oraz podsycanie antysemityzmu".

I chocia jego oskarenia szy dokadnie w lad za wysunitymi w mojej ksice, niemniej
Schoenfeld oczerni j i jej autora posugujc si takimi inwektywami, jak ekstremista",
szaleniec" czy odszczepieniec".6 W podobnym tonie utrzymana bya jego kolejna krytyka,
zamieszczona rwnie w Commentary" w styczniu 2001. Natomiast w artykule napisanym dla
The Wall Street Journal" i opublikowanym 11 kwietnia 2001 r. (The New Holocaust Profiteers
Nowi erujcy na holokaucie"), Schoenfeld znw zaatakowa erujcych na holokaucie" i
doszed do wniosku, e jednego z najgroniejszych zamachw na pami dokonuj teraz nie
negujcy holokaust [...] lecz owcy spadkw z krgw literackich i prawniczych".

I to oskarenie jest dokadnym powtrzeniem tych, ktre wysuwam w Przedsibiorstwie holokaust.

Ale Schoenfeld askawie wrzuci mnie do jednego worka z negujcymi holokaust, jako
oczywistego odszczepieca". Za jednym zamachem oplu i przywaszczy sobie ustalenia jakiej
ksiki to nie byle jaki wyczyn. Tote popisy Bartova i Schoenfelda przywodz mi na myl sowa
mojej matki: Nie przypadkiem to wanie ydzi wymylili sowo hucpa". Z drugiej za strony,
nie mog ukrywa satysfakcji, e niezaprzeczalnie najwybitniejszy na wiecie ekspert od
hitlerowskiego holokaustu, Raul Hilberg, wielokrotnie udzieli publicznego poparcia zawartym w
Przedsibiorstwie holokaust kontrowersyjnym twierdzeniom.7 Donioso badawczych osigni
Hilberga i jego prawo wymagaj pokory. Std moe nie przypadkiem ydzi wymylili rwnie
sowo mensch" czowiek".8

Ksika ta jest zarwno anatomi przedsibiorstwa holokaust", jak te aktem jego oskarenia. Na
kolejnych stronach bd udowadnia, e holokaust" jest ideologicznym wyobraeniem
hitlerowskiego holokaustu.9 I jak wikszo ideologii ma niewielki zwizek z rzeczywistoci.
Holokaust nie jest bowiem samoistnym zjawiskiem, lecz raczej wewntrznie spjn konstrukcj.
Jego gwne dogmaty su wspieraniu powanych interesw politycznych i klasowych. W istocie,
holokaust okaza si niezastpionym orem ideologicznym. Posugujc si nim, jedna z
najwikszych militarnych potg wiata, ktra winna jest nagminnego amania praw czowieka,
odgrywa rol ofiary", podobnie jak odnoszca najwiksze sukcesy grupa etniczna w Stanach
Zjednoczonych.

Z tego, prawdziwego tylko pozornie, statusu ofiar" wynikaj powane korzyci, a zwaszcza
niepodleganie krytyce, nawet tej uzasadnionej. Wypada tu doda, e ci, ktrych w immunitet
chroni, sami nie ustrzegli si przed moralnym zepsuciem, tak typowym w tego rodzaju biegu
wydarze. Z tego punktu widzenia to nie przypadek, e Elie Wiesel wystpuje w charakterze
oficjalnego rzecznika holokaustu. Oczywicie, nie osign on tej pozycji dziki swej dziaalnoci
humanitarnej czy talentom literackim.10 Wiesel odgrywa t wiodc rol przede wszystkim
dlatego, e precyzyjnie artykuuje dogmaty holokaustu, czym wspiera jego ywotne interesy.

Pierwszym bodcem do napisania tej ksiki bya gona publikacja Petera Novicka The Holocaust
in American Life, ktr zrecenzowaem dla brytyjskiego czasopisma literackiego." Na tych stronach
kontynuuj krytyczny dialog z Novickiem i std nie zabraknie tu wielu odniesie do jego ksiki.
Stanowicy raczej zbir prowokacyjnych spostrzee ni konsekwentn krytyk, The Holocaust in
American Life naley do typowo amerykaskiego nurtu literatury demaskatorskiej. Ale te jak
wikszo demaskatorw, Novick koncentruje si tylko na najbardziej skandalicznych naduyciach.
Momentami zjadliwy i nowatorski, The Holocaust in American Life nie jest jednak krytyk
radykaln. Podstawowe zaoenia nie zostay zakwestionowane.

Pozbawion tak banaw, jak herezji, ksik t zaliczy naley do kontrowersyjnego skraju
gwnego nurtu. I jak mona byo oczekiwa, doczekaa si ona wielu, cho bardzo rozmaitych,
wzmianek w amerykaskich mediach. Gwn kategori analityczn u Novicka jest pami".
Wyjtkowo modna ostatnio w zaskorupiaych krgach akademickich, pami" stal si bodaj
najbardziej zuboaym pojciem, o jakim rozprawia si w tych krgach. Czynic obowizkowy
ukon w stron Maurice'a Halbwachsa, Novick stara si pokaza, jak wspczesne problemy"
ksztatuj pami o holokaucie". Dawno, dawno temu kontestujcy intelektualici posugiwali si
mocnymi kategoriami politycznymi w rodzaju wadza" czy interesy" z jednej strony, a
ideologia" z drugiej.
Dzi' wszystko co pozostao to agodny, odpolityczniony jzyk troski" i pamici". Ale mimo to,
dziki przytaczanym przez Novicka dowodom, widzimy, e pami o holokaucie jest zwart
konstrukcj ideologiczn, rzdzc si nienaruszalnymi prawami. Chocia, wedug Novicka,
pami o holokaucie ma charakter wybirczy, to jednak jest ona przewanie" arbitralna. Novick
twierdzi, e wybr nie jest dokonywany w oparciu o rachunek zyskw i strat", lecz raczej bez
zbytniego zastanawiania si nad... konsekwencjami".12 Dowody sugeruj co wrcz przeciwnego.

Moje pocztkowe zainteresowanie hitlerowskim holokaustem miao podoe osobiste. Moi rodzice
przeszli przez warszawskie getto i obozy koncentracyjne. Oprcz nich, wszyscy czonkowie obu
rodzin zostali zamordowani przez hitlerowcw. Moje najwczeniejsze wspomnienia, e tak to
nazw, o hitlerowskim holokaucie to gdy wracaem do domu ze szkoy obraz matki
wpatrzonej w telewizyjn relacj procesu Adolfa Eichmanna (1961).

Ale cho rodzice zostali uwolnieni z obozw zaledwie szesnacie lat przed tym procesem, jaka
bezkresna otcha zawsze, przynajmniej w mojej wiadomoci, oddzielaa ich, takich jakich ich
znaem, od tamtego czasu. Fotografie rodziny mojej matki wisiay na cianie w salonie. (Z rodziny
mojego ojca nikt nie przey wojny.) Nigdy jako nie mogem poj mojego pokrewiestwa z nimi,
a tym bardziej wyobrazi sobie tego, co si stao. To byy dla mnie siostry mojej matki, jej bracia i
rodzice, a nie moje ciotki, wujowie czy dziadkowie.

Pamitam, jak w dziecistwie czytaem The Wall Johna Herseya i Mila 18 Leona Urisa, fabularne
opowieci z warszawskiego getta. (Wci pamitam, e matka tak si zaczytaa w The Wall, i nie
zdya wysi na jej przystanku metra w drodze do pracy.) Cho bardzo si staraem, to jako
nigdy, nawet przez chwil, nie zdoaem wyobrazi sobie moich rodzicw, takich zwyczajnych, w
tamtej przeszoci. I szczerze mwic, do tej pory nie potrafi. O wiele istotniejsze jest jednak to, e
z wyjtkiem tych wspomnie nie pamitam, by hitlerowski holokaust kiedykolwiek zakca moje
dziecistwo. Dziao si tak gwnie dlatego, e nikogo, poza moj rodzin, najwyraniej nie
obchodzio to, co si stao. W krgu moich przyjaci z dziecistwa duo si czytao i zaarcie
dyskutowao o wydarzeniach dnia. I naprawd nie przypominam sobie, eby ktokolwiek z moich
przyjaci lub ich rodzicw zada choby jedno pytanie o przejcia mojej matki i ojca. To nie byo
pene szacunku milczenie. To bya zwyka obojtno.

W tym wietle czy nie naley sceptycznie odnosi si do potokw boleci, wylewanych w
pniejszych dekadach, ju po zainstalowaniu si przedsibiorstwa holokaust" na dobre? Czasem
myl, e amerykascy ydzi byli gorsi odkrywajc" holokaust ni zapominajc o nim. To prawda,
moi rodzice rozpamitywali w samotnoci; ich cierpienia nie zostay publicznie zatwierdzone. Ale
czy nie byo to lepsze ni obecna, beznadziejnie gupia eksploatacja ydowskiego mczestwa?

Zanim jeszcze hitlerowskie ludobjstwo stao si holokaustem, opublikowano na ten temat zaledwie
kilka prac naukowych, jak Raula Hilberga The Destruction of the European Jews, oraz wspomnie,
jak Viktora Frankla Man's Search for Meaning czy Elli Lingens-Reiner Prisoners of Fear. Ale ten
niewielki zbir wartociowych pozycji jest lepszy ni rzdy miecia wypeniajcego teraz biblioteki
i ksigarnie. Moi rodzice, cho a do mierci codziennie od nowa przeywali tamt przeszo, pod
koniec ycia zupenie stracili zainteresowanie publicznym spektaklem pod tytuem Holokaust".

Jednym z najlepszych przyjaci ojca by jego wspwizie z Auschwitz, nieprzejednany, jak

mogoby si wydawa, lewicowy idealista, ktry dla zasady odmwi po wojnie przyjcia
odszkodowania od Niemiec. Zosta w kocu dyrektorem izraelskiego muzeum holokaustu Yad
Vashem. Mj ojciec, cho niechtnie i z nieukrywanym rozczarowaniem, przyzna jednak
ostatecznie, e nawet ten czowiek sprzeda si przedsibiorstwu holokaust", przefarbowujc swoje
przekonania w zamian za wadz i korzyci.
Wraz z przybieraniem coraz bardziej absurdalnych form przez hody dla holokaustu, moja matka
lubia cytowa, z oczywist ironi, sowa Henry'ego Forda: Historia to banialuki". Opowieci
ocalaych z holokaustu" obowizkowo winiw obozw koncentracyjnych i bohaterw ruchu
oporu stanowiy szczeglne rdo ironicznych artw w naszym domu. Ju dawno temu John
Stuart Mill odkry, e prawdy, ktre nie podlegaj ustawicznemu kwestionowaniu, w kocu
przestaj by prawd, gdy sieje wyolbrzymi do rozmiarw kamstwa". Moi rodzice czsto
zastanawiali si, dlaczego tak si oburzam na faszowanie i eksploatowanie hitlerowskiego
ludobjstwa. Najoczywistsz tego przyczyn jest dla mnie fakt, e holokaust wykorzystano dla
usprawiedliwiania zbrodniczej polityki Izraela i okazywanego jej przez Stany Zjednoczone
poparcia. Mam te osobisty powd. Zaley mi bowiem na pamici o przeladowaniach mojej
rodziny.

A obecna kampania przedsibiorstwa holokaust", obliczona na wyudzenie pienidzy od Europy w

imieniu potrzebujcych ofiar holokaustu", sprowadzia moralny wymiar ich mczestwa do
rozmiarw kasyna w Monte Carlo. Poza tym jestem rwnie przekonany, e trzeba walczy o
prawd historyczn i chroni j. Na kocowych stronicach tej ksiki stwierdz wic, e studiujc
hitlerowski holokaust moemy si wiele nauczy nie tylko o Niemcach" lub gojach", ale take o
nas samych. Jednak eby to osign, naley zredukowa jego wymiar fizyczny na rzecz wymiaru
moralnego. Zbyt wiele rodkw publicznych i prywatnych zainwestowanych zostao w
upamitnianie hitlerowskiego holokaustu. Rezultat jest przewanie bezwartociowy, bo nie stanowi
hodu wobec ydowskich cierpie, lecz jest jedynie wywyszaniem ydw.

Ju dawno powinnimy otworzy serca na cierpienia reszty ludzkoci. Tego przede wszystkim
uczya mnie moja matka. Ani razu nie syszaem, eby powiedziaa: nie porwnuj". Ona zawsze
porwnywaa. Oczywicie, trzeba dokonywa rozrnie historycznych. Ale dokonywanie
rozrnie moralnych midzy naszym" a ich" cierpieniem samo w sobie stanowi moraln
trawestacj. Jak humanistycznie zauway Platon, nie mona porwnywa dwojga nieszczliwych
ludzi i mwi, e jeden jest szczliwszy od drugiego". Wobec cierpie amerykaskich Murzynw,
Wietnamczykw i Palestyczykw credo mojej matki brzmiao zawsze: Wszyscy jestemy ofiarami
holokaustu.

Norman G. Finkelstein kwiecie 2000, Nowy Jork

Przypisy :

1 Ernst Piper (red.), Gibt es wirklich eine Holocaust-industrie?, Monachium 2001, Petra Steinberger
(red.), Die Finkelstein-Debatte, Monachium 2001, Rolf Surmann (red.), Dos Finkelstein-Alibi,
Kolonia 2001.

2 Zob. Christopher Hitchens, Dead Souls, The Nation", 18-25 wrzenia 2000.

3 Wedug indeksu Lexis-Nexis za rok 1999, ponad 25 proc. artykuw napisanych przez
korespondenta The New York Timesa" w Niemczech, Rogera Co-hena, dotyczyo tematw
zwizanych z holokaustem. Suchajc programw niemieckiego radia Deutsche Welle dowiaduj
si o zupenie innych Niemczech ni czytajc The New York Times", kwano zauway Raul
Hilberg. (Berliner Zeitung", 4 wrzenia 2000). Warto przypomnie, e ten sam New York Times"
niemal zupenie ignorowa w czasie wojny doniesienia o hitlerowskiej eksterminacji ydw (zob.
Deborah Lipstadt, Beyond Relief, Nowy Jork 1993).
4 Nawet autor Mein Kampf wypad znacznie lepiej w ksikowych recenzjach The New York
Times". Wprawdzie dziennik skrytykowa Hitlera za antysemityzm, ale omawiajc Mein Kampf nie
szczdzi pochwa temu niezwykemu czowiekowi" za zjednoczenie Niemcw, wykorzenienie
komunizmu, szkolenie modziey, stworzenie spartaskiego pastwa opartego na duchu
patriotyzmu, ograniczanie wadzy parlamentarnej, tak nie pasujcej do niemieckiego charakteru,
ochron? prawa wasnoci prywatnej" (James W. Gerard, Hitler As H Etplains Himself, The New
York Times Book Review". 15 padziernika 1933

5 Omer Bartov- Did Punch Cards F ud the Holocaust?, Newsday", 25 marca 2001.

6 Holocaust Reparations: Gabriel Schoenfeld and Critics" (stycze 2001).

7 Zob. wywiady z Hilbergiem zebrane na stronie internetowej: www.normanfinkelstein.com pod

odsyaczem The Holocaust Industry".

8 Powysza cze Wstpu zostaa napisana dla paperbackowej wersji tej ksiki, ktrej wydanie w
jzyku angielskim zaplanowano na wrzesie 2001 r. Dalsza cze Wstpu pochodzi z pierwszego
wydania ksiki, z czerwca 2000 r.

9 W ksice tej termin hitlerowski holokaust" odnosi si do wydarze historycznych, natomiast

termin holokaust" oznacza jego ideologiczne wyobraenie.

10 Skandaliczne przykady usprawiedliwiania Izraela przez E. Wiesela opisuj w: Norman G.

Finkelstein i Ruth Bettina Birn, A Nation on Trial: The Goldhagen Thesis and Historical Truth,
Nowy Jork 1998, s. 91 przyp. 83, s. 96, przyp. 90. Inne wzmianki o Wieselu s rwnie negatywne.
W swych nowych wspomnieniach And the Sea Is Never Full, Nowy Jork 1999, Wiesel przedstawia
zupenie nieprawdopodobne wyjanienie swego milczenia wobec cierpie Palestyczykw: Mimo
silnych naciskw, odmwiem zajcia publicznie stanowiska w kwestii konfliktu izraelsko-
arabskiego" (s. 125). Krytyk literacki Irving Howe, autor bardzo szczegowego studium literatury
holokaustu, rozprawi si z obszernym dorobkiem Wiesela w zaledwie jednym akapicie,
zawierajcym md pochwa, e Pierwsza ksika Elie Wiesela Night napisana jest prosto i bez
retorycznych zapdw." Krytyk literacki Alfred Kazin potwierdza, e od czasu Nocy Wiesel nie
napisa nic wartego przeczytania. Elie jest teraz wycznie aktorem. Sam okreli si mianem
zbolaego wykadowcy." (Irving Howe, Writing and the Holocaust, w: New Republic", 27
padziernika 1986; Alfred Kazin, A Lifetime Burning in Every Moment, Nowy Jork 1996, s. 179).

11 Nowy Jork 1999. Norman Finkelstein, Uses of the Holocaust, London Review of Books", 6
stycznia 2000

12 Peter Novick, The Holocaust..., s. 3-6.

13 Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews, Nowy Jork 1961; Viktor Frankl, Man's
Search for Meaning, Nowy Jork 1959; Ella Lingens--Remer, Prisoners of Fear, Londyn 1948.
ROZDZIA l
ZBIJANIE KAPITAU NA HOLOKAUCIE

Kilka lat temu doszo do pamitnej dyskusji miedzy Gore Vidalem a Normanem Podhoretzem,
wwczas redaktorem wydawanego przez American Jewish Committee pisma Commentary". Vidal
zarzuci Podhoretzowi, e nie zachowuje si jak Amerykanin.1 Dowodem na to mia by fakt, e
Podhoretz przywizywa znacznie mniejsz wag do wojny secesyjnej najbardziej tragicznego
wydarzenia, ktrego echa wci brzmi w naszym kraju" ni do problemw ydowskich. Jednak
to raczej Podhoretz okaza si bardziej amerykaski ni jego oskaryciel. W tym bowiem czasie
centrum amerykaskiego ycia kulturalnego stanowia ju nie wojna miedzy stanami", lecz wojna
przeciwko ydom".

Wikszo wykadowcw akademickich moe zawiadczy, e znacznie wicej studentw potrafi

umieci hitlerowski holokaust we waciwym stuleciu i poda przyblion liczb ofiar ni wykaza
si tak wiedz na temat wojny secesyjnej. De facto hitlerowski holokaust jest dzi bodaj jedynym
historycznym wydarzeniem szeroko omawianym w czasie uniwersyteckich zaj. Sondae
wykazuj, e o wiele wicej Amerykanw potrafi zidentyfikowa holokaust ni atak na Pearl
Harbor czy zrzucenie bomb atomowych na Japoni. Do niedawna jednak hitlerowski holokaust
prawie nie istnia w amerykaskim yciu. Miedzy kocem II wojny wiatowej a kocem lat
szedziesitych tematowi temu powicono ledwie kilka ksiek i filmw. I tylko na jednym
uniwersytecie w caych Stanach Zjednoczonych prowadzono na ten temat wykady.2

Publikujc w 1963 r. sw ksik Eichmann in Jeruzalem, Hannah Arendt moga przytoczy

zaledwie dwie prace naukowe w jzyku angielskim Gerarda Reitlingera The Final Solution i
Raula Hilberga The Destruction of the European Jews? Majstersztyk Hilberga dopiero co zdoa
ujrze wiato dzienne. Promotor Hilberga na Columbia University, niemiecko-ydowski teoretyk
socjologii Franz Neumann, bardzo zniechca go do zajmowania si tym tematem (Kopiesz sobie
grb") i aden uniwersytet ani powane wydawnictwo nie chciay nawet dotkn rkopisu. Kiedy w
kocu doszo do wydania The Destruction of the European Jews, ksika ta doczekaa si jedynie
kilku, gwnie zreszt krytycznych, recenzji.4 Hitlerowski holokaust nie interesowa nie tylko
Amerykanw, lecz take amerykaskich ydw, w tym ydowskich intelektualistw.

Wyniki przeprowadzonych w 1957 r. przez socjologa Nathana Glazera bada wykazay, e

hitlerowskie ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej" (a take powstanie pastwa Izrael)
miao bardzo nieznaczny wpyw na ycie amerykaskich ydw". W czasie zorganizowanego w
1961 r. przez Commentary" sympozjum na temat Modzi intelektualici a kwestia ydowska"
tylko dwch z trzydziestu jeden uczestnikw podkrelao znaczenie holokaustu. Podobnie,
zorganizowana w 1961 r. przez pismo Judaism" konferencja okrgego stou na temat Afirmacji
ydostwa", w ktrej uczestniczyo dwudziestu jeden religijnych ydw amerykaskich, prawie
cakowicie zingorowaa t kwesti.5 Nie byo te w Stanach Zjednoczonych pomnikw czy innych
wiadectw pamici o hitlerowskim holokaucie. Wrcz przeciwnie, czoowe organizacje ydowskie
sprzeciwiay si temu. Dlaczego?

Typowe wyjanienie brzmi, e ydzi mieli uraz na tle hitlerowskiego holokaustu i dlatego tumili
pami o nim. Nie ma jednak adnych dowodw na to, e tak faktycznie byo. Oczywicie,
niektrzy spord ocalaych nie chcieli wtedy lub z tego samego powodu take pniej mwi o
tym, co si stao. Lecz wielu innych bardzo chciao o tym mwi i robio to przy kadej
nadarzajcej si okazji.6 Problem polega na tym, e Amerykanie nie chcieli sucha. Prawdziwym
powodem oglnego milczenia na temat hitlerowskiej zagady bya konformistyczna polityka
przywdcw amerykaskiego ydostwa i polityczny klimat w powojennej Ameryce. Zarwno
bowiem w kwestiach polityki wewntrznej jak zagranicznej ydowskie elity7 w Stanach
Zjednoczonych cile dostosowyway si do oficjalnej amerykaskiej polityki. Realizoway w ten
sposb tradycyjne cele asymilacji i zdobycia dostpu do wadzy. Wraz z pocztkiem zimnej wojny
gwne organizacje ydowskie rzuciy si w wir walki.

ydowskie elity w Ameryce zapomniay" o hitlerowskim holokaucie, poniewa Niemcy a od

1949 r. Niemcy Zachodnie stay si kluczowym powojennym sojusznikiem Stanw
Zjednoczonych w ich konfrontacji ze Zwizkiem Radzieckim. Grzebanie si w przeszoci niczemu
wic nie suyo, a nawet komplikowao sprawy. Gwne amerykaskie organizacje ydowskie
szybko, cho z drobnymi zastrzeeniami (rycho zarzuconymi), podpisay si pod wsparciem
Stanw Zjednoczonych dla rozbrojonych i dopiero co zdenazyfikowanych Niemiec. Obawiajc si,
e jakikolwiek zorganizowany sprzeciw amerykaskich ydw wobec nowej polityki zagranicznej
i strategicznego zblienia mgby odizolowa ich w oczach nieydowskiej wikszoci i zagrozi ich
powojennym osigniciom na scenie wewntrznej", American Jewish Committee (AJC) pierwszy
zacz wychwala zalety nowego aliansu. Pro syjonistyczny World Jewish Congress (WJC) i jego
amerykaska filia zrezygnoway ze sprzeciww po podpisaniu z Niemcami na pocztku lat 1950.
porozumie o odszkodowaniach.

Z kolei Anti-Defa-mation League (ADL) bya pierwsz du organizacj ydowsk, ktra wysaa,
w 1954 r., sw oficjaln delegacj do Niemiec. Organizacje te wsplnie wsppracoway z
wadzami w Bonn na rzecz powstrzymania fali antyniemieckich nastrojw" ws'rd ydw.8 Z
jeszcze jednego powodu ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej" stanowio tabu wrd
ydowskich elit w Ameryce. Nie przestawaa o nim bowiem mwi lewica ydowska, ktra
sprzeciwiaa si zimnowojennemu przymierzu z Niemcami przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu.
Pami o hitlerowskim holokaucie uznano wic za przejaw komunizowania. Obawiajc si
stereotypu lewicujcego yda w wyborach prezydenckich w 1948 r. ydowscy wyborcy
stanowili jedn trzeci elektoratu postpowego kandydata Henry'ego Wallace'a amerykaskie
elity ydowskie nie zawahay si powici wspbraci na otarzu antykomunizmu.

AJC i ADL aktywnie te uczestniczyy w polowaniu na czarownice" za czasw McCarthy'ego,

dostarczajc agencjom rzdowym akta domniemanych ydowskich wywrotowcw. AJC popar kar
mierci dla Rosenbergw, a w swoim miesiczniku Commentary" twierdzi, e tak naprawd nie
byli oni ydami. Gwne organizacje ydowskie odmwiy wsppracy z niemieck
antyfaszystowsk parti socjaldemokratyczn, nie chciay bojkotowa niemieckich towarw i nie
uczestniczyy w publicznych protestach przeciwko przyjazdom do Stanw Zjednoczonych byych
nazistw, poniewa obawiay si posdze o powizania z polityczn lewic, zarwno krajow, jak
i zagraniczn. ydowscy przywdcy nie wahali si natomiast oczernia odwiedzajcych Stany
Zjednoczone znanych niemieckich dysydentw, jak choby protestanckiego pastora Martina
Niemollera, ktry spdzi osiem lat w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, a teraz omiela si
sprzeciwia antykomunistycznej krucjacie.

Aby podkreli swj antykomunizm, przedstawiciele ydowskich elit wstpowali nawet do

ekstremistycznych organizacji prawicowych, takich jak All-American Conference to Combat
Communism, i wspierali je finansowo. Przymykali te oczy na przyjazdy do Stanw
Zjednoczonych weteranw hitlerowskiego SS.9Aby wkra si w aski amerykaskich elit
rzdzcych i odci od ydowskiej lewicy, organizacje ydowskie w Stanach Zjednoczonych
odwoyway si do hitlerowskiego holokaustu tylko w jednym okrelonym celu potpienia
ZSRR. Sowiecka (antyydowska) polityka otwiera moliwoci, ktrych nie wolno lekceway
przy realizacji pewnych aspektw krajowego programu AJC", radonie stwierdza si w
wewntrznym dokumencie AJC, cytowanym przez Novicka. Oznaczao to, po prostu, zrwnanie
hitlerowskiego ostatecznego rozwizania" z rosyjskim antysemityzmem.

Stalin dokoczy tego, czego nie zdoa Hitler zowrogo prognozowa Commentary". Zgadzi
on ostatecznie ydw w Europie rodkowej i Wschodniej. [...] Zbieno z nazistowsk polityk
eksterminacji jest niemal cakowita. Gwne amerykaskie organizacje ydowskie potpiy nawet
sowieck inwazj na Wgry w 1956 r. jako pierwszy przystanek na drodze do rosyjskiego
Auschwitz."10

Wszystko ulego zmianie wraz z arabsko-izraelsk wojn w czerwcu 1967 r. Niemal wszyscy s
zgodni, e to dopiero po tym konflikcie holokaust sta si trwaym elementem ycia
amerykaskiego ydostwa." Tradycyjna wykadnia tej transformacji objania, e skrajna izolacja i
stan cigego zagroenia Izraela w czasie wojny szeciodniowej oywia wspomnienia o
hitlerowskiej zagadzie. W istocie wersja ta bdnie przedstawia wczesny ukad si na Bliskim
Wschodzie oraz sposb ewolucji stosunkw midzy ydowskimi elitami w Ameryce a Izraelem.

Tak jak po II wojnie wiatowej gwne amerykaskie organizacje ydowskie obojtnie traktoway
hitlerowski holokaust, by dopasowa si do zimnowojennych priorytetw rzdu Stanw
Zjednoczonych, tak te szed w parze z amerykask polityk ich stosunek do Izraela. Ju od
samego pocztku ydowskie elity w Ameryce ywiy wobec pastwa ydowskiego powane obawy.
Najwiksza wynikaa ze strachu przed zarzutem o podwjn lojalno". Wraz z eskalacj zimnej
wojny obawy te narastay.

Zreszt jeszcze przed powstaniem Izraela amerykascy przywdcy ydowscy wyraali

zaniepokojenie, e jego pochodzce gwnie z Europy Wschodniej lewicowe kierownictwo doczy
do obozu sowieckiego. I cho ostatecznie poparli kierowan przez syjonistw kampani na rzecz
utworzenia niepodlegego Izraela, to jednak dokadnie obserwowali i dostosowywali si do
sygnaw pyncych z Waszyngtonu. W rzeczywisto AJC popiera utworzenie Izraela gwnie z
obawy przed wybuchem antyydowskich nastrojw w Ameryce, do czego mogoby doj, gdyby
szybko nie zaatwiono problemu ydowskich wysiedlecw w Europie.12

Wprawdzie wkrtce po swym powstaniu Izrael sprzymierzy si z Zachodem, jednak wielu

Izraelczykw we wadzach i poza nimi zachowao sympati do Zwizku Radzieckiego. Tote, jak
mona byo tego oczekiwa, amerykascy przywdcy ydowscy traktowali Izrael ze znacznym
dystansem. Od czasu swego powstania w 1948 r. po wojn szeciodniow w 1967 r. Izrael nie
zajmowa istotnej pozycji w amerykaskich planach strategicznych. Gdy ydowscy przywdcy w
Palestynie przygotowywali deklaracj niepodlegoci, prezydent Truman gdera o tym i owym,
wac racje wewntrzne (gosy ydowskiego elektoratu), ktrym przeciwstawiao si wyraane
przez Departament Stanu zaniepokojenie, e poparcie dla ydowskiego pastwa doprowadzi do
alienacji wiata arabskiego. W celu zabezpieczenia amerykaskich interesw na Bliskim Wschodzie
administracja prezydenta Eisenhowera staraa si rwnoway poparcie dla Izraela i pastw
arabskich, faworyzujc jednak Arabw.

Kryzys na tle Kanau Sueskiego w 1956 r., kiedy to Izrael w zmowie z Wielk Brytani i Francj
zaatakowa nacjonalistycznego egipskiego przywdc Ganiaa Abdela Nassera, stanowi kulminacj
sporadycznych jak dotd tar midzy Izraelem a Stanami Zjednoczonymi na tle polityki
zagranicznej. I chocia wspaniae zwycistwo Izraela i opanowanie przeze pwyspu Synaj
zwrcio powszechn uwag na jego potencja strategiczny, to jednak Stany Zjednoczone nadal
traktoway mode pastwo jako jednego wielu regionalnych sprzymierzecw. W konsekwencji
prezydent Eisenhower zmusi Izrael do cakowitego i praktycznie bezwarunkowego wycofania si z
Synaju. Podczas tamtego kryzysu amerykascy przywdcy ydowscy bardzo krtko wspierali
izraelskie zabiegi na rzecz zmuszenia Amerykanw do ustpstw i ostatecznie, jak wspomina Arthur
Hertzberg, woleli doradzi Izraelowi podporzdkowanie si [Eisenhowerowi], ni sprzeciwia si
yczeniom przywdcy Stanw Zjednoczonych".13

Waciwie od pocztku swego istnienia Izrael praktycznie nie istnia w yciu amerykaskich
ydw, okazjonalnie tylko stajc si adresatem akcji charytatywnych. De facto Izrael nie mia dla
amerykaskich ydw adnego znaczenia. W pochodzcym z 1957 r. studium Nathan Glazer
zauwaa, e istnienie Izraela ma wyjtkowo niewielki wpyw na ycie amerykaskiego
ydostwa".14 Liczba czonkw Zionist Organization of America spada z kilkuset tysicy w roku
1948 do kilkudziesiciu tysicy w latach szedziesitych.

Przed czerwcem 1967 r. tylko co dwudziesty amerykaski yd wyraa ch odwiedzenia Izraela.

W czasie kampanii prezydenckiej w 1956 r. ju i tak znaczne poparcie ydw dla starajcego si o
reelekcj Eisenhowera wzroso jeszcze bardziej, cho dziao si to tu po zmuszeniu przeze Izraela
do upokarzajcego wycofania si z Synaju. Na pocztku lat szedziesitych Izrael zbiera nawet
cigi za porwanie Eichmanna od niektrych przedstawicieli ydowskich elit, jak np. byego
przewodniczcego AJC Josepha Proskauera i historyka z Harvardu Oscara Handlina, a take od
nalecego do ydw Washington Post". Erich Fromm uzna, e porwanie Eichmanna jest aktem
bezprawia, dokadnie takim samym [...] jakich dopuszczali si nazici".15 Amerykascy
intelektualici ydowscy z rnych stron sceny politycznej okazali si wyjtkowo obojtni na losy
Izraela.

Szczegowe badania prowadzone w latach szedziesitych w lewicowo-liberalnym rodowisku

nowojorskich intelektualistw ydowskich prawie nie wspominaj o Izraelu.16 Tu przed
wybuchem wojny szeciodniowej AJC zorganizowa sympozjum na temat ydowska tosamo tu
i teraz". Tylko trzy z trzydziestu jeden naj-byskotiwszych umysw ydowskiej spoecznoci"
ledwie napomkny o Izraelu, z czego dwa tylko po to, by udowodni brak zwizku Izraela z
tematem sympozjum.17 Czy to nie ironia, e myl, e Izrael [...] mgby w jakikolwiek sposb
oddziaywa na ydostwo w Ameryce [...] uwaa si za zudny" (s. 115). bodaj jedynymi dwoma
znanymi intelektualistami ydowskimi, ktrzy nawizali kontakt z Izraelem przed wojn
szeciodniow, byli Hannah Arendt i Noam Chomsky?18 I oto wybucha wojna szeciodniowa.

Stany Zjednoczone, pod wraeniem przytaczajcego pokazu izraelskiej siy, postanowiy zaliczy
Izrael do swych strategicznych nabytkw. (Jeszcze przed wybuchem wojny Stany Zjednoczone
ostronie dryfoway w stron Izraela, w miar jak w poowie lat szedziesitych rzdy Egiptu i
Syrii coraz bardziej poday drog niezalenoci.) Do Izraela zacza napywa pomoc wojskowa i
gospodarcza, przeksztacajc go w penomocnika amerykaskich interesw na Bliskim Wschodzie.
Podporzdkowanie si Izraela amerykaskiej wadzy byo nie lada gratk dla ydowskich elit w
Stanach Zjednoczonych.

Syjonizm bowiem wyrs na zaoeniu, e asymilacja to mrzonka i e ydzi zawsze bd

postrzegani jako potencjalnie nielojalni cudzoziemcy. Syjonici dyli do utworzenia ydowskiego
pastwa wanie po to, by rozwiza ten problem. Ale powstanie pastwa Izrael jedynie go nasilio,
przynajmniej jeli chodzi o ydowsk diaspor, gdy dostarczao pretekstu do oskare o podwjn
lojalno. Paradoksalnie, po wojnie szeciodniowej istnienie Izraela uatwiao asymilacje w Stanach
Zjednoczonych: ydzi stali si teraz gwnymi obrocami Ameryki czy wrcz zachodniej
cywilizacji przed hordami arabskich degeneratw". Tote, gdy przed 1967 r. Izrael przywoywa
upiora podwjnej lojalnoci, teraz kojarzy si z superlojalnoci. Bo przecie to nie Amerykanie,
lecz Izraelczycy walczyli i ginli w obronie amerykaskich interesw. I w przeciwiestwie do
amerykaskich szeregowcw w Wietnamie, onierze izraelscy nie byli upokarzani przez
parweniuszy z Trzeciego wiata.19

Przeto ydowskie elity w Ameryce nagle odkryy Izrael. Po wojnie szeciodniowej mona ju byo
wychwala militarne zaangaowanie Izraela, poniewa jego bro skierowana bya we waciwym
kierunku przeciwko wrogom Ameryki. Jego waleczno moga nawet utorowa drog do
przybytkw wadzy w Ameryce. ydowskie elity miay dotd do zaoferowania tylko kilka list z
nazwiskami ydowskich wywrotowcw, teraz za" mogy wystpowa w roli naturalnego rzecznika
najnowszego strategicznego nabytku Ameryki. Z drobnych graczy mogy wic przeksztaci si w
czoowych rozgrywajcych w zimnowojennym spektaklu.

Tote Izrael sta si strategicznym nabytkiem nie tylko dla Stanw Zjednoczonych, lecz take dla
amerykaskiego ydostwa.W pamitniku wydanym tu przed wojn szeciodniow Norman
Podhoretz z ekscytacj wspomina swj udzia w oficjalnym bankiecie w Biaym Domu, ktrego
wszyscy uczestnicy nie posiadali si z dumy, e zostali zaproszeni".20 Chocia Podhoretz by ju
wtedy redaktorem naczelnym czoowego pisma amerykaskich ydw, miesicznika
Commentary", jego pamitnik zawiera tylko jedn przelotn aluzj dotyczc Izraela. Bo c
Izrael mia do zaoferowania ambitnemu amerykaskiemu ydowi? Ale w pniejszym pamitniku
Podhoretz wspomina, e po wojnie szeciodniowej Izrael sta si religi amerykaskich
ydw".21 Wystpujc teraz w roli aktywnego ordownika Izraela, Podhoretz mgby chwali si
ju nie tylko zaproszeniem na bankiet w Biaym Domu, lecz spotkaniami sam na sam z
prezydentem dla omwienia spraw wagi pastwowej". Po wojnie szeciodniowej gwne
ydowskie organizacje w Ameryce ruszyy ca par, by umocni sojusz amerykasko-izraelski.

W przypadku ADL dziaania te obejmoway zakrojon na szerok skal inwigilacj, prowadzon we

wsppracy z wywiadem izraelskim i poudniowoafrykaskim.22 Niepomiernie wzrosa liczba
publikowanych przez The New York Times" artykuw na temat Izraela. Na przykad, w rocznych
indeksach The New York Times" za lata 1955 i 1965 odnoniki dotyczce Izraela zajmuj po 60
calowych kolumn, natomiast w indeksie za rok 1975 ju 260. Gdy chc sobie poprawi nastrj,
zaczynam czyta o Izraelu w The New York Times", zauway w 1973 r. Elie Wiesel.23 Na wzr
Podhoretza wielu czoowych amerykaskich intelektualistw ydowskich po wojnie szeciodniowej
rwnie odnalazo nagle religie". Jak zauwaa Novick, seniorka literatury holokaustu Lucy
Dawidowicz bya swego czasu nieprzejednanym krytykiem Izraela". Jej zdaniem, Izrael nie
powinien da reparacji wojennych od Niemiec, uchylajc si jednoczenie od odpowiedzialno
za los wysiedlonych Palestyczykw. Moralno nie moe by a tak rozcigliwa", drwia
Dawidowicz w 1953 r. Ale niemal natychmiast po wojnie szeciodniowej Dawidowicz staa si
zagorza zwolenniczk Izraela" i uznaa go za powszechny wzorzec idealnego wizerunku yda
we wspczesnym wiecie".24

Ulubion postaw nawrconych po 1967 r. na syjonizm stao si zawoalowane przeciwstawianie ich

wasnego, aktywnego poparcia dla rzekomo oblonego Izraela tchrzostwu amerykaskich ydw
podczas holokaustu. W ten sposb robili oni dokadnie to, co ydowskie elity w Ameryce robiy
zawsze: maszerowali rami w rami z amerykask wadz. Szczeglnie biege w przybieraniu
bohaterskich pz okazay si warstwy wyksztacone. Wemy, na przykad, znanego lewicowo-
liberalnego krytyka spoecznego Irvinga Howe. Wydawane przeze pismo Dissent" potpio w
1956 r. wsplny atak na Egipt" jako niemoralny". I chocia Izrael by wwczas zupenie
osamotniony, to i tak dostao mu si rwnie za kulturowy szowinizm", niemal mesjanistyczne
pojmowanie oczywistego przeznaczenia" i bycie podoem ekspansjonizmu".25

Natomiast po wojnie w roku 1973, gdy amerykaskie poparcie dla Izraela osigno apogeum,
Howe opublikowa przepeniony gbokim niepokojem" osobisty manifest w obronie
osamotnionego Izraela. wiat gojw zalany jest antysemityzmem, biada Howe w stylu parodii
Woody'ego Allena. Nawet na Grnym Manhattanie, ubolewa, Izrael wyszed ju z mody": kady,
z wyjtkiem Howe'a, zdawa si by zniewolony przez Mao, Fanona czy Guevar.26 Oczywicie,
byli te krytycy Izraela jako strategicznego nabytku Ameryki. Poza narastajc midzynarodow
krytyk za odmow negocjowania porozumienia z Arabami w oparciu o rezolucje ONZ i za
agresywne wspieranie globalnych ambicji amerykaskich, Izrael mia te do czynienia z
niezadowoleniem w samych Stanach Zjednoczonych.27

Tak zwani arabici w amerykaskich koach rzdzcych twierdzili, e zapewnianie Izraelowi

wszystkich moliwych atutw przy jednoczesnym ignorowaniu elit arabskich szkodzi
strategicznym interesom Stanw Zjednoczonych. Niektrzy uwaali nawet, e podporzdkowanie
Izraela amerykaskiej wadzy i okupacja ssiednich pastw arabskich s niewaciwe nie tylko ze
wzgldw zasadniczych, lecz szkodz te jego wasnym interesom. Prowadzi to bowiem do dalszej
militaryzacji Izraela i jego alienacji od wiata arabskiego. Ale dla nowych wrd amerykaskich
ydw poplecznikw" Izraela tego rodzaju argumentacja stanowia niemal herezj: niezaleny
Izrael wspyjcy pokojowo z ssiadami byby bezwartociowy, a Izrael sprzymierzony z
dcymi do niezalenoci od Stanw Zjednoczonych segmentami wiata arabskiego byby wrcz
katastrof.

Wchodzia w gr tylko izraelska Sparta, uzaleniona od amerykaskiej potgi, gdy tylko wwczas
przywdcy amerykaskich ydw mogli wystpowa w roli rzecznika imperialnych ambicji
Stanw Zjednoczonych. Noam Chomsky zaproponowa, eby tych poplecznikw Izraela" nazywa
raczej zwolennikami moralnej degeneracji i ostatecznej zagady Izraela."28 W celu obrony swego
strategicznego nabytku ydowskie elity w Ameryce przypomniay sobie" o holokaucie.29 Jak ju
bya mowa, powszechnie uwaa si, e stao si tak dlatego, i w czasie wojny szeciodniowej
amerykascy ydzi przekonani byli o zagraajcym Izraelowi miertelnym niebezpieczestwie i
dlatego zaczli si obawia ponownego holokaustu". Jednak takie wyjanienie nie wytrzymuje
krytyki. Wemy, na przykad, pierwsz wojn arabsko-izraelsk. W przeddzie uzyskania
niepodlegoci w 1948 r., ydzi w Palestynie stali wobec znacznie bardziej realnego zagroenia.
David Ben-Gurion gosi, e 700 tysicy ydw" musi zmierzy si z 27 milionami Arabw
jeden przeciwko czterdziestu".

Stany Zjednoczone przyczyy si do embarga ONZ na dostawy broni dla regionu, czym umocniy
wyran przewag armii arabskich. Amerykaskim ydom zajrza w oczy strach przed kolejnym
ostatecznym rozwizaniem". Ubolewajc, e pastwa arabskie uzbrajaj teraz nastpc Hitlera
Muftiego, podczas gdy Stany Zjednoczone wprowadzaj w ycie embargo na dostawy broni", AJC
przewidywa zbiorowe samobjstwo i kompletn zagad w Palestynie". Nawet sekretarz stanu
George Marshall i Centralna Agencja Wywiadowcza otwarcie przepowiadali nieuchronn porak
ydw w przypadku wybuchu wojny.30 I chocia, jak zauway historyk Benny Morris, silniejszy
zwyciy", to jednak nie bya to dla Izraela atwa wygrana.

W pierwszych miesicach wojny na pocztku 1948 r., a szczeglnie wraz z ogoszeniem w maju
niepodlegoci Izraela, jego szans na przetrwanie dowdca izraelskiej armii Yigael Yadin szacowa
na p na p". Izrael zapewne nie przetrwaby, gdyby nie potajemna transakcja zakupu broni od
Czechosowacji.31 Po roku walk Izrael straci sze tysicy obywateli, czyli jeden procent swej
ludnoci. Dlaczego wic wtedy, po wojnie w 1948 r., holokaust nie zaj w yciu amerykaskich
ydw centralnego miejsca? Izrael okaza si w 1967 r. znacznie mniej naraony na
niebezpieczestwo ni w czasie walki o niepodlego. Izraelscy i amerykascy przywdcy z gry
wiedzieli, e Izrael bez trudu zwyciy w wojnie z pastwami arabskimi. Stao si to oczywiste,
gdy w cigu zaledwie kilku dni Izrael najecha na swych arabskich ssiadw. Wedug Novicka,
podczas mobilizacji amerykaskich ydw na rzecz Izraela tu przed wojn, zadziwiajco mao
byo bezporednich odniesie do holokaustu".32

Przedsibiorstwo holokaust" narodzio si dopiero po druzgoccym pokazie militarnej przewagi

Izraela i rozkwito na gruncie niesychanego izraelskiego tryumfalizmu.33 Takiego braku
konsekwencji nie da si wyjani obiegowymi interpretacjami. Powszechnie uwaa si, e
pocztkowe niepowodzenia Izraela i poniesione przeze powane straty podczas wojny z Arabami
w padzierniku 1973 r. oraz jego rosnca po tej wojnie izolacja na arenie midzynarodowej, nasiliy
wrd amerykaskich ydw obawy o bezpieczestwo Izraela i w zwizku z tym centraln pozycj
zaja pami o holokaucie. W typowym duchu, Novick zauwaa: Sytuacja sabego i
osamotnionego Izraela zacza si w przeraajcy sposb kojarzy amerykaskim ydom z
pooeniem europejskiego ydostwa sprzed trzydziestu lat [...] Zaczo si wiec nie tylko mwi o
holokaucie, lecz stawao si to rwnie coraz bardziej [sic] zinstytucjonalizowane.34

Prawda jest jednak taka, e Izrael by bliej przepaci i ponis o wiele wicej strat, porednich i
bezporednich, podczas wojny w 1948 r. ni podczas wojny w roku 1973. To fakt, e mimo sojuszu
ze Stanami Zjednoczonymi Izrael utraci po wojnie w padzierniku 1973 r. sympati na arenie
midzynarodowej. Porwnajmy to jednak do sytuacji z czasw wojny o Kana Sueski w roku 1956.
Izrael i amerykaskie organizacje ydowskie twierdziy, e w przeddzie inwazji na Synaj Egipt
zagraa istnieniu Izraela i e cakowite wycofanie si Izraela z Synaju narazioby na miertelne
niebezpieczestwo jego ywotne interesy: przetrwanie Izraela jako pastwa".35 Ale spoeczno
midzynarodowa pozostaa niewzruszona. Opowiadajc o swym wspaniaym wystpieniu na forum
Zgromadzenia Oglnego ONZ, Abba Eban ze smutkiem wspomina, e cho przemwienie moje
przyjto dugimi i rzsistymi oklaskami, to jednak ogromna wikszo gosowaa przeciwko
nam".36

Stanowisko Stanw Zjednoczonych bardzo si do tej jednomylnoci przyczynio. Eisenhower nie

tylko zmusi Izrael do wycofania si, lecz take poparcie amerykaskiego spoeczestwa dla Izraela
przeraajco spado" (wedug historyka Petera Grose).37 Natomiast tu po wojnie w 1973 r. Stany
Zjednoczone udzieliy Izraelowi ogromnej pomocy wojskowej, o wiele wikszej ni w czterech
poprzednich latach cznie, a amerykaskie spoeczestwo zdecydowanie poparo Izrael.38 To
wanie wtedy zaczto w Ameryce mwi o holokaucie", cho Izrael by znacznie mniej
osamotniony ni w roku 1956.

Przedsibiorstwo holokaust" wysuno si na czoow pozycj nie dlatego, e dowiadczone przez

Izrael nieoczekiwane niepowodzenia podczas wojny w padzierniku 1973 r. i zepchnicie go po tej
wojnie do statusu pariasa oywio wspomnienia o ostatecznym rozwizaniu". Naley raczej
przypuszcza, e to imponujce militarne wyczyny Sadata podczas wojny w 1973 r. przekonay
polityczne elity Stanw Zjednoczonych i Izraela do nieuchronnoci dyplomatycznego uregulowania
konfliktu z Egiptem, w tym zwrcenia mu ziem zajtych w czerwcu 1967 r. Przedsibiorstwo
holokaust" podnioso wic normy wydajnoci, by wzmocni negocjacyjn pozycj Izraela.
Najwaniejsze za jest w tym to, e po wojnie w 1973 r. Izrael nie by izolowany przez Stany
Zjednoczone: wszystko rozegrao si w ramach amerykasko-izraelskiego sojuszu, ktry pozosta
nienaruszony.39

Dokumenty historyczne wskazuj niezbicie, e gdyby Izrael zosta rzeczywicie osamotniony po

wojnie w 1973 r., to ydowskie elity w Ameryce nie pamitayby o hitlerowskim holokaucie, tak
jak miao to miejsce po wojnach w roku 1948 i 1956. Novick dostarcza dodatkowych wyjas,nie,
ktre s nawet jeszcze mniej przekonujce. Cytujc, na przykad, opinie religijnych ydowskich
uczonych, sugeruje on, e wojna szeciodniowa przyczynia si do powstania ludowych wierze o
holokaucie i zbawieniu". wiato" zwycistwa w czerwcu 1967 r. odkupia mrok"
hitlerowskiego ludobjstwa: podarowaa Bogu drug szans". Holokaust mg pojawi si w
amerykaskim yciu dopiero po czerwcu 1967 r., poniewa eksterminacja europejskich ydw
dotara, jeli nie do szczliwego, to przynajmniej do znonego koca". Oglnie jednak
obowizujca wrd ydw wykadnia mwi, e to nie wojna szeciodniowa, lecz powstanie
Izraela byo odkupieniem. Dlaczego wic holokaust musia czeka na powtrne odkupienie?
Novick utrzymuje, e wizerunek ydw jako bohaterw wojennych" w czasie wojny
szeciodniowej usun w cie stereotyp ydw jako sabych i pasywnych ofiar, ktry [...]
wczeniej uniemoliwia ydom dyskusj o holokaucie".40 Jednak ze wzgldu na oczywist
odwag Izraelczykw to wojn w 1948 r. naley uzna za pi minut" Izraela. To rwnie
miaa" i wspaniaa" stugodzinna kampania Moshe Dayana na Synaj w 1956 r. uatwia
byskawiczne zwycistwo w czerwcu 1967 r. Dlaczego wic amerykascy ydzi potrzebowali
dopiero wojny szeciodniowej, aby wymaza ten stereotyp"? Podjta przez Novicka prba
wyjanienia przyczyn instrumentalizacji hitlerowskiego holokaustu przez ydowskie elity w
Ameryce nie jest przekonujca.

Zwrmy uwag na nastpujce fragmenty: W miar jak ydowscy przywdcy w Ameryce

usiowali zrozumie przyczyn izolacji i saboci Izraela co pomogoby w znalezieniu lekarstwa
najwikszym poparciem zacza si cieszy teza, e zanikanie pamici o hitlerowskich
zbrodniach przeciwko ydom i pojawienie si pokolenia nic nie wiedzcego o holokaucie
spowodowao utrat przez Izrael poparcia, ktrym dotd si cieszy. [...]

Cho ydowscy przywdcy w Ameryce nie mogli zmieni niedawnego przebiegu wydarze na
Bliskim Wschodzie i mieli niewielki wpyw na jego przyszo, to jednak mogli spowodowa
oywienie wspomnie o holokaucie. Dlatego te wyjanienie o zanikaniu pamici" stanowio
punkt wyjcia do podjcia dziaania.41 Dlaczego wyjanianie kopotliwego pooenia Izraela po
1967 r. zanikaniem pamici" zaczo si cieszy najwiksz akceptacj"? Przecie bya to
najmniej prawdopodobna wersja. Sam Novick dostarcza wielu dowodw na to, e poparcie, jakim
pocztkowo cieszy si Izrael, miao niewiele wsplnego z pamici o hitlerowskich zbrodniach" i
ze pami ta zblaka na dugo przed jego midzynarodow utrat.42

Dlaczego ydowskie elity may niewielki wpyw" na przyszo Izraela? Przecie kontroloway
potn sie organizacji. Dlaczego oywienie pamici o holokaucie" byo jedynym punktem
programu dziaania? Dlaczego nie poparto zgodnych midzynarodowych apeli o wycofanie si
Izraela z terytoriw okupowanych po wojnie szeciodniowej oraz sprawiedliwego i trwaego
pokoju" miedzy Izraelem i jego arabskimi ssiadami (rezolucja ONZ nr 242)? Bardziej logiczne,
cho mniej wygodne wyjanienie sprowadza si do tego, e ydowskie elity w Ameryce pamitay
przed czerwcem 1967 r. o hitlerowskim holokaucie tylko wtedy, gdy byo to korzystne politycznie.
Ich nowy klient, Izrael, zbi kapita na hitlerowskim holokaucie podczas procesu Eichmanna.43

Idc za przykadem Izraela, amerykaskie organizacje ydowskie wykorzystay hitlerowski

holokaust po wojnie szeciodniowej. Po pewnych ideologicznych przerbkach holokaust okaza si
idealn broni do odpierania krytyki wobec Izraela. Nieco dalej zilustruj to przykadami. Tu za
wypada podkreli, e dla ydowskich elit w Ameryce holokaust peni tak sam rol jak Izrael:
kolejnego bezcennego atutu w grze o wadz. Jawne okazywanie zainteresowania pamici o
holokaucie byo tak samo sprytnym posuniciem, jak jawne okazywanie zainteresowania losem
Izraela.44 Tote amerykaskie organizacje ydowskie szybko wybaczyy i zapomniay Ronaldowi
Reaganowi jego szalone owiadczenie, zoone w 1985 r. na cmentarzu w Bitburgu, e pochowani
na nim niemieccy onierze (w tym czonkowie Waffen SS) byli tak samo ofiarami nazizmu jak
ofiary obozw koncentracyjnych".

W roku 1988 Reagan zosta za niezachwiane poparcie dla Izraela" uhonorowany nagrod
Filantropa Roku" przez Centrum Szymona Wiesenthala, jedn z najbardziej prestiowych
instytucji zajmujcych si holokaustem. A w 1994 r. proizraelska ADL przyznaa mu nagrod
Pochodnia Wolnoci".45

Natomiast nie zapomniano i nie wybaczono rwnie szybko pastorowi Jesse Jacksonowi gniewnej
uwagi z 1979 r., e ma powyej uszu suchania o holokaucie". Ataki amerykaskich elit
ydowskich na Jacksona nigdy nie ustay, cho nie tyle za jego antysemickie uwagi", co za
naganianie stanowiska Palestyczykw".46 W przypadku Jacksona dziaa bowiem jeszcze jeden
czynnik: reprezentowa on wyborcw, z ktrymi amerykaskie organizacje ydowskie miay na
pieku ju od koca lat szedziesitych. Rwnie w tych konfliktach holokaust okaza si
skuteczn broni ideologiczn. To nie rzekoma sabo i izolacja Izraela ani te strach przed
powtrnym holokaustem", lecz jego ewidentna sia i jego strategiczny sojusz ze Stanami
Zjednoczonymi doprowadziy do rozkrcenia przez ydowskie elity po czerwcu 1967 r.
przedsibiorstwa holokaust".
Novick mimo woli dostarcza niezbitych dowodw na poparcie tej tezy. By dowie, e to wzgldy
polityczne, a nie hitlerowskie ostateczne rozwizanie" okreliy amerykask polityk wobec
Izraela, Novick pisze: Przez pierwszych dwadziecia pi lat po wojnie, gdy holokaust by jeszcze
wieym wspomnieniem dla amerykaskich przywdcw, poparcie Stanw Zjednoczonych dla
Izraela byo znikome... Amerykaska pomoc zmienia si ze struki w powd nie wtedy, gdy
postrzegano Izrael jako saby i ulegy, lecz po zademonstrowaniu przeze siy podczas wojny
szeciodniowej.47 Argument ten w takim samym stopniu dotyczy ydowskich elit w Ameryce.
Istniej rwnie wewntrzne przyczyny powstania przedsibiorstwa holokaust". Obiegowe
interpretacje wskazuj, z jednej strony, na niedawne wyksztacenie si polityki tosamociowej", a
z drugiej, kultury wiktymizacji". Ostatecznie przecie, kada prba znalezienia tosamoci
narodowej osadzona bya w jakiej historii ucisku. ydzi te szukali swej narodowej tosamoci w
holokaucie.

Co ciekawe, wrd grup eksponujcych swj status ofiar, w tym Murzynw, Latynosw, Indian,
kobiet, homoseksualistw i lesbijek, tylko ydzi nie s dyskryminowani w amerykaskim
spoeczestwie. W istocie, moda na poszukiwanie tosamoci i holokaust przyja si wrd
amerykaskich ydw nie dlatego, e s ofiarami, lecz dlatego, e nimi nie s.

Wraz z szybkim znikniciem antysemickich barier po II wojnie wiatowej, ydzi zaczli si w

Stanach Zjednoczonych wyrnia. Wedug Lipseta i Raaba, rednie zarobki ydw s niemal
dwukrotnie wysze ni nie-ydw; szesnastu z czterdziestu najbogatszych Amerykanw to ydzi;
40 proc. amerykaskich laureatw Nagrody Nobla w dziedzinie nauki i ekonomii to ydzi,
podobnie jak 20 proc. profesorw na czoowych uczelniach; ydzi stanowi te 40 proc.
wsplnikw w gwnych kancelariach prawniczych w Nowym Jorku i Waszyngtonie.

Wyliczank t mona by cign dugo.48 ydowskie pochodzenie nie tylko nie przeszkadzao w
osigniciu sukcesu, ale stao si wrcz jego ukoronowaniem. Tak jak wielu ydw dystansowao
si od Izraela, gdy by niewygodnym balastem, a potem nawrcio si na syjonizm, gdy sta si
sprzymierzecem Ameryki, tak te wielu dystansowao si od swego pochodzenia, gdy byo ono
niewygodnym balastem, a potem nawrcio si na ydostwo, gdy stao si ono atutem. Historia
sukcesw amerykaskich ydw ugruntowaa trzon by moe jedyny dogmatu ich nowo
nabytej tosamoci jako ydw. Bo kt omielaby si odtd wtpi, e ydzi s narodem
wybranym"? Charles Silberman, sam ponownie nawrcony na ydostwo, otwarcie przyznaje w
swej ksice A Certain people: ydzi nie byliby ludmi z krwi i koci, gdyby wyzbyli si
mniemania o swej wyszoci" i amerykaskim ydom jest niezwykle trudno pozby si
przekonania o swej wyszoci, eby si nawet nie wiadomo jak starali".

Wedug pisarza Philipa Rotha, ydowskie dziecko w Ameryce nie dziedziczy ani zbioru praw, ani
zbioru nauk, ani jzyka, ani nawet Boga [...], lecz okrelony rodzaj psychiki, ktr da si streci w
trzech sowach: ydzi s lepsi".49 Jak wic wyranie wida, holokaust by negatywn wersj ich
chepliwego, materialnego sukcesu, bo posuy do potwierdzenia tezy, e ydzi s narodem
wybranym". Z nadejciem lat siedemdziesitych antysemityzm nie odgrywa ju istotniejszej roli
w amerykaskim yciu publicznym.

Niemniej jednak ydowscy przywdcy zaczli bi na alarm, e amerykaskim ydom zagraa

nowa fala antysemityzmu".50 Do gwnych na to dowodw, przytoczonych w gonym raporcie
ADL (dedykowanym tym, co zginli, poniewa byli ydami") zalicza si, gdyby kto mia
jakiekolwiek wtpliwoci, wystawiony na Broadwayu musical Jesus Christ Superstar oraz
kontrkulturowy brukowiec, ktry przedstawi Henry'ego Kissingera jako lizusa i pochlebc, tchrza,
ajdaka, sugusa, tyrana, karierowicza, wrednego manipulatora, snoba, pozbawionego wszelkich
zasad owc posad.51
Ta udawana histeria na tle nowej fali antysemityzmu suya amerykaskim organizacjom
ydowskim do rnorakich celw. Reklamowaa Izrael jako ostateczne schronienie, gdyby
amerykascy ydzi takiego potrzebowali. Co wicej jednak, apele walczcych rzekomo z
antysemityzmem ydowskich organizacji o dotacje pienine coraz bardziej trafiay do
przekonania. Jak zauway Sartre, Antysemita znajduje si w niedogodnym pooeniu, gdy
koniecznie potrzebuje wroga, ktrego pragnie zniszczy".52 W przypadku tych organizacji mamy
do czynienia z sytuacj odwrotn. Tote przy niedostatku antysemityzmu doszo w ostatnich latach
do zaartej rywalizacji midzy gwnymi ydowskimi organizacjami bronicymi" ydw
szczeglnie midzy ADL a Centrum Szymona Wiesenthala.53 Nawiasem mwic, rwnie w
przypadku zbirki funduszy rzekome niebezpieczestwo groce Izraelowi suy podobnemu
celowi.

Oglnie powaany izraelski dziennikarz Danny Rubinstein relacjonowa po powrocie z podry do

Stanw Zjednoczonych co nastpuje: Zdaniem wikszoci przedstawicieli ydowskiego
establishmentu najwaniejsze jest nieustanne podkrelanie zewntrznych zagroe dla Izraela...
ydowski establishment w Ameryce potrzebuje Izraela wycznie w charakterze ofiary atakw
okrutnych Arabw. Dla takiego Izraela mona zdoby poparcie, sponsorw, pienidze... Wszyscy
znaj oficjaln sum funduszy zebranych w Ameryce przez United Jewish Appeal, ktrych odbiorc
ma by Izrael, ale te powszechnie wiadomo, e niemal poowa tej sumy wcale nie trafia do Izraela,
lecz do ydowskich instytucji w Ameryce. Czy mona sobie wyobrazi wikszy cynizm? Jak dalej
wyjani, eksploatacja potrzebujcych ofiar holokaustu" przez przedsibiorstwo holokaust" jest
najnowszym i bodaj najbardziej obrzydliwym przejawem tego cynizmu.54

Gwny skryty motyw bicia na alarm z powodu nowej fali antysemityzmu" ley jednak gdzie
indziej. Odnoszcy coraz wiksze materialne sukcesy amerykascy ydzi zaczli wyranie
dryfowa na prawo. I cho wci pozostaj bliej lewej strony centrum w takich obyczajowych
kwestiach jak etyka seksualna czy aborcja, to w przypadku polityki i gospodarki ydzi staj si
coraz bardziej konserwatywni.55 Temu zwrotowi w prawo towarzyszy jednoczenie zwrot do
wewntrz, w miar jak zapomniawszy o swoich poprzednich, ubogich sojusznikach ydzi zaczli
przeznacza coraz wicej zasobw wycznie na wasne potrzeby.

Taka zmiana orientacji staa si szczeglnie widoczna w przypadku narastajcych napi midzy
amerykaskimi ydami a Murzynami.56 Wielu ydw, tradycyjnie sprzymierzonych z Murzynami
przeciwko dyskryminacji klasowej w Stanach Zjednoczonych, zerwao z sojuszem na rzecz praw
obywatelskich pod koniec lat szedziesitych, gdy, jak zauwaa Jonathan Kaufman, cele ruchu na
rzecz praw obywatelskich zaczy ulega zmianie z da o rwnouprawnienie polityczne i
prawne na dania o rwnouprawnienie ekonomiczne.

Podobnie wspomina Cheryl Greenberg: Gdy ruch na rzecz praw obywatelskich przesun si na
pnoc, do dzielnic zamieszkaych przez liberalnych ydw, kwestia integracji nabraa innego
charakteru. Zainteresowani teraz raczej wzgldami klasowymi ni rasowymi, ydzi wynieli si na
przedmiecia tak samo szybko jak biali chrzecijanie, aby unikn, jak to okrelali, pogorszenia si
poziomu w ich szkoach i warunkw ycia w ich dzielnicach. Pamitnym punktem kulminacyjnym
sta si dugotrway strajk nowojorskich nauczycieli w roku 1968, w czasie ktrego zdominowany
przez ydw zwizek zawodowy wystpi przeciwko murzyskim dziaaczom spoecznym,
walczcym o nadzr nad podupadajcymi szkoami.

Relacje z tego strajku czsto odwouj si o skrajnego antysemityzmu. Mniej si jednak pamita o
erupcji ydowskiego rasizmu- tu pod powierzchni, na krtko przed strajkiem. Natomiast pniej
ydowscy publicyci i organizacje odgrywali aktywn rol w dziaaniach na rzecz likwidacji
programw zawierajcych preferencje dla mniejszoci etnicznych. Podczas kluczowych rozpraw
Sdu Najwyszego w sprawach Defunisa (1974) i Bakke (1978) organizacje AJC, ADL i American
Jewish Congress zgodnie zoyy wnioski o rozstrzygnicie polubowne, ktre stao w sprzecznoci
z preferencyjnym programem, odzwierciedlajc tym samym nastroje ydowskiej spoecznoci.57

Agresywnie bronic swych interesw zbiorowych i klasowych, elity ydowskie przykleiy metk
antysemityzmu wszystkim sprzeciwiajcym si ich nowej konserwatywnej polityce. Tote
przewodniczcy ADL Nathan Perlmutter utrzymywa, e prawdziwy antysemityzm" w Ameryce
skada si z takich podkupujcych ydowskie interesy" inicjatyw politycznych, jak programy
preferencji dla mniejszoci etnicznych, redukcja wydatkw na obron, neo-izolacjonizm, sprzeciw
wobec energetyki atomowej czy nawet reforma systemu wyborczego.58

Holokaust zacz odgrywa w tej ideologicznej ofensywie kluczow rol. To oczywiste, e

przywoywanie wspomnie o historycznych przeladowaniach miao na celu odpieranie
wspczesnej krytyki. ydzi mogli nawet wskazywa na system preferencyjnych punktw" dla
czonkw mniejszoci etnicznych, ktry nie sprzyja im w przeszoci, jako na powd
przeciwstawiania si preferencyjnym programom. Ale poza tym zrb holokaustu polega na
sprowadzaniu antysemityzmu do cakowicie irracjonalnej nienawici gojw wobec ydw.
Wykluczao to moliwo wyniknicia jakichkolwiek urazw wobec ydw z realnego konfliktu
interesw (wicej na ten temat w dalszej czci ksiki).

Odwoywanie si do holokaustu suyo wic pozbawianiu racji bytu wszelkiej krytyki ydw: taka
krytyka moga wypywa wycznie z patologicznej nienawici. Tak jak organizacje ydowskie
przypomniay sobie o holokaucie, gdy Izrael osign szczyt swej potgi, tak te przypomniay
sobie o holokaucie, gdy szczyty osigna potga ydw w Ameryce. Stworzono natomiast
pozory, e tu i tam ydom nieuchronnie grozi ponowny holokaust". Dziki temu amerykaskie
elity ydowskie mogy przybiera heroiczne pozy, parajc si jednoczenie podym zastraszaniem
innych. Norman Podhoretz, na przykad, wskazywa na podjte przez ydw po wojnie
szeciodniowej nowe postanowienie przeciwstawiania si kademu, kto w jakikolwiek sposb, w
jakimkolwiek stopniu i z jakiegokolwiek powodu usiuje wyrzdzi nam krzywd. [...] Od tej pory
nie bdziemy ustpowa.59

I tak jak uzbrojeni po zby przez Stany Zjednoczone Izraelczycy odwanie usadzili" niesfornych
Palestyczykw, tak te amerykascy ydzi odwanie usadzili" niesfornych Murzynw.
Pomiatanie tymi, ktrzy najmniej potrafi si broni: oto istota odzyskanej przez amerykaskie
organizacje ydowskie odwagi.

Przypisy :

1 Gore Vidal, The Empire Lovers Strike Back, Nation", 22 marca 1986.

2 Rochelle G. Saidel, Never Too Late to Remember, Nowy Jork 1996, s. 32.

3 Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil, wydanie poprawione i
uzupenione, Nowy Jorki 965, s. 282. Sytuacja w Niemczech bya podobna. Na przykad, w
zasuenie chwalonej biografii Hitlera autorstwa Joachima Festa, wydanej w Niemczech w 1973 r.,
tylko cztery z 750 stron powiec si eksterminacji ydw, a Auschwitz i innym obozom zagady
zaledwie jeden ustp (Joachim C. Fest, Hitler, Nowy Jork 1975, s. 679-682).
4 Raul Hilberg, The Politics of Memory, Chicago 1996, s. 66,105-137. Od strony historyczej
rzetelno tych kilku filmw o hitlerowskim holokaucie bya cakiem imponujca. W Judgment at
Nuremberg (1961) Stanleya Kramera znalazo si wyrane odniesienie do decyzji sdziego Sdu
Najwyszego Olivera Wendella Holmesa z 1927 r., sankcjonujcej sterylizacje niedorozwinitych
umysowo", jako zwiastunki nazistowskiego programu udoskonalania rasy ludzkiej. W filmie tym
nie omieszkano rwnie przypomnie pochwa, jakich jeszcze w 1938 r. roku Winston Churchill nie
szczdzi Hitlerowi, uzbrajania Hitlera przez dnych zysku amerykaskich przemysowcw i
oportunistycznego uniewinnienia po wojnie niemieckich przemysowcw przez amerykaski
trybuna wojskowy.

5 Nathan Glazer, American Judaism, Chicago 1957, s. 114. Stephen J. 'The holocaust and the
american Jewish Intellectual, Judaism", jesie 1979

6 Ksika Primo Leviego The Reawakening (Nowy Jork 1986, wraz z nowym poslowiem, s. 207)
zawiera emocjonalny komentarz, omawiajcy te dwie odmienne postawy ydw ocalaych z
holokaustu.

7 Termin ydowskie elity" jest tu uywany w odniesieniu do osb odgrywajcych prominentn

rol w dziaalnoci organizacji ydowskich oraz w yciu kulturalnym ydowskiej spoecznoci.

8 Shlomo Shafir, Ambiguous Relations: The American Jewish Community and Germany Since
1945, Detroit 1999, s. 88, 98, 100-101, 113-114,177, 192, 215,231,251.

9 Ibidem, s. 98, 106, 123-137, 205, 215-216, 249. Robert Warshaw, The Idealism" of Julius and
Ethel Rosenberg, Commentary", listopad 1953. Czy to tylko zbieg okolicznoci, e w tym samym
czasie gwne organizacje ydowskie podjy krucjat? przeciwko Hannie Arendt za to, e
wypomniaa kolaboracje ydowskich elit z Niemcami podczas wojny? Yitzhak Zuckerman,
przywdca powstania w warszawskim getcie, tak wspomina perfidn rol, jak odegraa
podlegajca Radzie ydowskiej policja ydowska: Nie byo adnego po-rzdnego policjanta, bo
ci porzdni zrzucili mundury i stali si zwykymi ydami." (A Surplus of Memory, Oxford 1993, s.
244).

10 Peter Novick, The Holocaust..., s. 98-100. Oprcz zimnej wojny jeszcze inne czynniki, takie jak
strach przed antysemityzmem czy, z gatunku bardziej optymistycznych, amerykaski etos
asymilacji w latach pidziesitych, odgryway dodatkow rol w umniejszaniu po wojnie
hitlerowskiego holokaustu przez amerykaskich ydw. Novick omawia te kwestie w rozdziaach
4-7.

11 Jedynie Elie Wiesel neguje ten zwizek i gwnie sobie samemu przypisuje wprowadzenie
holokaustu do amerykaskiego ycia publicznego.

12 Menahem Kaufman, An Ambiguous Partnership, Jerozolima 1991, s. 218, 276-277.

13 Arthur Hertzberg, Jewish Polemics, Nowy Jork 1992, s. 33; por. Isaac Alteras, Eisenhower,
American Jewry, and Israel, American Jewish Archives", listopad 1985, oraz Michael Reiner, The
Reaction of US Jewish Organizations to the Sinai Campaign and Its Aftermath, Forum", zima
1980-1981.

14 Nathan Glazer, American Judaism, Chicago 1957, s. 114. Dalej Glazer Pisze: Izrael znaczy dla
amerykaskiego ydostwa niemal tyle co nic [...] Po-

15 Shafir, Ambiguous Relations..., s. 222.

16 Zob. np. Alexander Bloom, Prodigal Sons (Nowy Jork 1986).

17 Lucy Dawidowicz i Milton Himmelfarb, Conference on Jewish Identity Here and Now
(American Jewish Committee 1967).

18 Po emigracji z Niemiec w 1933 r. Arendt stal si w czasie II wojny wiatowej dziaaczk

francuskiego ruchu syjonistycznego, a potem, a do powstania Izraela, duo pisaa o syjonizmie.
Chomsky, syn wybitnego amerykaskiego hebraisty, wychowywa si w duchu syjonistycznym, a
tu po powstaniu Izraela zamieszka na pewien czas w kibucu. ADL przewodzia kampanii
oszczerstw przeciwko Arendt, na pocztku lat szedziesitych oraz Choamsky'emu, w latach 1970.
(Elisabeth Young-Bruehl, Hannah Arendt, New Ha-n 1982, s. 105-108, 138-139, 143-144, 182-
1844, 223-233, 348; Robert Barsky, Noam Chomsky, Cambridge 1997, s. 9-93; David Barsamian,
Chronicle, of Dissent, Monroe, ME 1992, s.38).

19 Dla wczeniej sformuowanego potwierdzenia mojej tezy zob. Hannah Arendt, Zionism
Reconsidered, 1944, w: Ron Feldman (red.), The Jew as Patriots, Nowy Jork 1978, s. 159.

20 Making It, Nowy Jork 1967, s. 336.

21 Breaking Ranks, Nowy Jork 1979, s. 335.

22 Robert I. Friedman, The Anti-Defamation League is Spying on You, "Village Voice", 11 maja
1993. Abdeen Jabara, The Anti-Defamation League: Civil Rights and Wrongs, "Covert Action", lato
1993. Matt Isaacs, Spy vs Spite, "SF Weekly", 2-8 lutego 2000.

23 Elie Wiesel , "Against Silence" wybr i redakcja Irvinga Abrahamsona Nowy Jork 1984 s. 283

24 P. Novick, The Holocaust..., s. 147. Lucy S. Dawidowicz, The Jewish Presence, Nowy Jork
1977, s. 26.

25 Eruption in the Middle East, Dissent", zima 1957.

26 Izrael: Thinking the Unthinkable, New York", 24 grudnia 1973.

27 Norman G. Finkelstein, Image and Reality of the Israel-Palestine Conflict, Nowy Jork 1995,
rozdz. 5-6.

28 Noam Chomsky, The Fateful Triangle, Boston 1983, s. 4.

29 Kariera Elie Wiesela rzuca nieco wiata na zwizek miedzy holokaustem a wojn
szeciodniow. Chocia ju wczeniej wydal on pamitniki z Auschwitz, to rozgos zdoby dopiero
po napisaniu dwch tomw, sawicych zwycistwo Izraela (Wiesel, And the Sea, s. 16).

30 Menahem Kaufman, An Ambiguous Partnership, s. 287,306-307. Steven L. Spiegel , The Other

Arab-Israeli Conflict, Chicago 1985, s. 17, 32.

31 Benny Morris, 1948 And After, Oxford 1990, s. 14-15. Uri Bialer, Between East and West,
Cambridge 1990, s. 180-181.

32 Peter Novick, The Holocaust..., s. 148.

33 Zob. np. Amnon Kapeliouk, Israel: la fin des mythes, Pary 1975.

34 Peter Novick, The Holocaust..., s. 152.

35 Letter from Israel, Commentary", luty 1957. W czasie kryzysu sueskiego, Commentary" wci
ostrzega, e stawk jest przetrwanie" Izraela.

36 Abba Eban, Personal Witness, Nowy Jork 1992, s. 272.

37 Peter Grose, Israel in the Mind of America, Nowy Jork 1983, s. 304.

38 A.F.K. Organski, The $ 36 Billion Bargain, Nowy Jork 1990, s. 163,48.

39 Finkelstein, Image and Reality, rozdz. 6.

40 Novick, The Holocaust..., s. 149-150. Novick cytuje tu znanego ydowskiego uczonego, Jacoba
Neusnera.

41 Tame, s. 153, 155.

42 Tame, s. 69-77.

43 Tom Segev, The Seventh Million, Nowy Jork 1993, cz. VI.

44 Rwnie sprytnym posuniciem byo zainteresowanie ocalaymi z hitlerowskiego holokaustu:

przed czerwcem 1967 r. uciszano ich, bo stanowili ciar finansowy, ale po czerwcu 1967 r. stali si
cennym nabytkiem i zaczto ich gloryfikowa.

45 Response",grudzie 1988. Wpywowi handlarze holokaustem i poplecznicy Izraela, w rodzaju

krajowego dyrektora ADL Abrahama Foxmana, byegoprzewodniczcego AJC Morrisa Abrama czy
przewodniczcego Konferencji Prezesw Gwnych Amerykaskich Organizacji ydowskich
Kennetha Bialkma, me wspominajc ju o Henrym Kissingerze, jak jeden m rzucili si=w
obronie Reagana podczas jego wizyty w Bitburgu. W tym samym tygodniu AJC zaprosi na swoje
doroczne spotkanie w charakterze gocia honorowego zachodnioniemieckiego ministra spraw
zagranicznych. W tym tez duchu Michael Berenbaum z waszyngtoskiego Muzeum Holokaustu
usprawiedliwia podro Reagana do Bitburga i jego owiadczenia naiwnym amerykaskim
optymizmem". (Shafir, Ambiguom Relations, s. 302-304; Berenbaum, After Tragedy, s. 14).

46 Seymour Martin Lipset i Earl Raab, Jews and the New American Scen, Cambridge 1995, s. 15

47 Novick, The Holocaust..., s. 166. 46

48 Lipset i Raab, Jews..., s.26-27.

49 Charles Silberman, A Certain People: American Jews and Their Lives Today, Nowy Jork 1985, s.
78,80-81.

50 Novick, The Holocaust..., s. 170-172.

51 Arnold Forster, Benjamin R. Epstein, The New Anti-Semitism, Nowy Jork 1974, s. 107.

52 Jean-Paul Sartre, Anti-Semite and Jew, Nowy Jork 1965, s. 28.

53 Siedel , Never too Late, s. 222. Seth Mnookin, Will NYPD Look to Los Angeles for Latest
"Sensetivity" Training? , "Forward Forward", 7 stycznia 2000. Artyku e ADL i Centrum Szymona
Wiesenthala Wiesenthala walcz ze sob o koncesje na programy nauczania "tolerancji"

54 Noam Chomsky, Pirates and Emperors,NowyJorkl986, s. 29-30 (Ru-binstein).

55 Zob. wyniki ostatnich bada opinii publicznej, ktre potwierdzaj t tendencj: Murray
Friedman, Are American Jews Moving to the Right?, Commentary", kwiecie 2000. Podczas
wyborw na burmistrza Nowego Jorku w 1997 r, liberalna kandydatka Partii Demokratycznej Ruth
Messinger walczya o glosy z konserwatywnym republikaninem Rudolphem Giulianim. A 75%
ydowskich gosw przypado Giulianiemu. W ten sposb ydzi przekroczyli nie tylko tradycyjne
podziay partyjne, ale i etniczne (Messinger jest ydwk).

56 Zapewne zmian t czciowo spowodowao zastpienie kosmopolitycznych, wywodzcych si

z Europy rodkowej przywdcw ydowskich przez pochodzcych z Europy Wschodniej
ydowskich karierowiczw i szowinistw, w rodzaju burmistrza Nowego Jorku Edwarda Kocha czy
redaktora naczelnego New York Times" A.M. Rosenthala. Warto tu zauway, e ydowscy
historycy, ktrzy odcinaj si od dogmatyzmu holokaustu, pochodz zazwyczaj z europy rodkowej
np. Hannah Arendt, Henry Friedlander, Raul Hilberg czy Arno Mayer.

57 Zob. np. Jack Salzman, Cornel West (red.), Struggles in the Promised Land, Nowy Jork 1997,
rozdz.6, 8, 9, 14, 15. (Kaufman na s. 111; Greenberg na s. 166). Faktem jest, e znaczca
mniejszo ydw odcia si od tego zwrotu w prawo.

58 Nathan Perlmutter, Ruth Ann Perlmutter, The Real Anti-Semitism in America, Nowy Jork 1982.
59 Novick, The Holocaust..., s. 173 (Podhoretz).
ROZDZIA 2

OSZUCI, HANDLARZE I HISTORIA

Zdaniem znanego izraelskiego pisarza Boasa Evrona tzw. wiadomo holokaustu jest niczym
innym jak oficjaln, propagandow indoktrynacj oraz produkcj sloganw i faszywego
wizerunku wiata", a jej prawdziwym celem wcale nie jest zrozumienie przeszoci, lecz
manipulowanie teraniejszoci". Hitlerowski holokaust jako taki nie suy adnym konkretnym
celom politycznym. Moe on zarwno motywowa do sprzeciwu, jak i do poparcia izraelskiej
polityki. Kiedy si jednak spojrzy na przez pryzmat ideologiczny, to, wedug Evrona, pami
hitlerowskiej zagady staje si potnym orem w rkach izraelskich przywdcw i ydowskiej
diaspory"1. Hitlerowski holokaust wydarzenie historyczne przeobraa si w holokaust
ideologi.

Postaw tak pojmowanego holokaustu stanowi dwa centralne dogmaty:

(1) Holokaust jest absolutnie wyjtkowym wydarzeniem historycznym;

(2) Holokaust stanowi kulminacyjny punkt irracjonalnej, odwiecznej nienawici gojw wobec
ydw.

aden z tych dogmatw nie zaistnia w publicznej dyskusji przed wojn szeciodniow w 1967 r. I
chocia stay si one tematami przewodnimi literatury holokaustu, to jednak nie zaistniay rwnie
w adnej powanej pracy naukowej na temat hitlerowskiego holokaustu.2

Z drugiej za strony, obydwa dogmaty zasadniczo splataj si z judaizmem i syjonizmem.

Hitlerowski holokaust nie by po II wojnie wiatowej uwaany za wydarzenie wyjtkowe ani dla
ydw, ani tym bardziej w aspekcie historycznym, chocia amerykaskie organizacje ydowskie
zaday sobie wiele trudu, by postrzega go w szerokim kontekcie. Ale po wojnie szeciodniowej
ulego to radykalnej zmianie. Jak wspomina Jacob Neusner, pierwszym i najwaniejszym
twierdzeniem, ktre pojawio si w rezultacie wojny w 1967 r. i stao si symbolem
amerykaskiego ydostwa, byo to, e holokaust [...] by zjawiskiem wyjtkowym, nie majcym
odpowiednika w historii ludzkoci".3

W swej pouczajcej rozprawie historyk David Stannard wymiewa pracowito hagiografw

holokaustu, dowodzcych wyjtkowoci ydowskiego losu z zapaem i pomysowoci religijnych
fanatykw"4, bo dogmat wyjtkowoci nie ma przecie sensu. Na poziomie elementarnym kade
wydarzenie historyczne jest wyjtkowe, chociaby ze wzgldu na swj czas i miejsce. Kade te ma
zarwno cechy odrniajce go od innych wydarze historycznych, jak i cechy z nimi wsplne.

Anomalia holokaustu polega na tym, e jego wyjtkowo absolutnie nie moe podlega
jakiejkolwiek dyskusji. Mona by zapyta, czy istnieje jakie inne wydarzenie historyczne,
przedstawiane gwnie w aspekcie tak kategorycznej wyjtkowoci? Cechy odrniajce holokaust
zazwyczaj wyodrbnia si w celu udowodnienia, e jest to wydarzenie stanowice zupenie odrbn
kategori. Nigdy jednak dokadnie nie wiadomo, dlaczego wiele jego cech wsplnych z innymi
wydarzeniami historycznymi uznaje si za nie zasugujce na porwnania. Wszyscy autorzy
zajmujcy si holokaustem s zgodni co do jego wyjtkowoci, ale mao, ktry z nich, jeli w ogle
ktrykolwiek, zgadza si z innymi co do przyczyny.

Za kadym razem, gdy argument o wyjtkowoci holokaustu zostanie empirycznie obalony, od razu
wysuwa si na jego miejsce nowe uzasadnienie. W rezultacie, jak zauwaa Jean-Michel Chaumont,
mamy do czynienia z mnocymi si argumentami, ktre s wzajemnie sprzeczne. Nic to nie
wnosi do naszej wiedzy, lecz za to kad kolejn argumentacj zaczyna si od zera, eby ulepszy
poprzedni".5 Innymi sowy: wyjtkowo holokaustu jest niepodwaalna; udowadnianie jej jest
obowizkiem, a negowanie rwna si negowaniu caego holokaustu.

By moe problem tkwi w przesankach, a nie dowodach. Bo jaka to rnica, nawet, jeli holokaust
by wyjtkowy? Co zmienioby si w naszym stosunku do hitlerowskiego holokaustu, gdyby nie by
pierwsz, lecz czwart albo pit w szeregu podobnych katastrof? Najnowsz ksik
udowadniajc wyjtkowo holokaustu jest Stevena Katza The Holocaust in Historical Context.
Cytujc prawie pi tysicy tytuw w pierwszym z trzech planowanych tomw, Katz dokonuje
penego przegldu historii ludzkoci, aby udowodni, e holokaust jest zjawiskiem wyjtkowym
przede wszystkim dlatego, i nigdy przedtem adne pastwo wiadomie nie kierowao si zasad i
w oparciu o ni nie realizowao polityki fizycznego unicestwienia kadego mczyzny, kobiety i
dziecka, nalecego do jednego konkretnego narodu. Precyzujc swoj tez Katz wyjania: * jest
wyjtkow postaci C. * moe mie z A takie wsplne cechy jak A, B, D ... X, ale nie C. * moe
mie rwnie cechy A, B, D ... X ze wszystkimi A, ale nie C. Wszystko wic sprowadza si do tego,
e * jest wyjtkow postaci C ... pi bez C nie jest *.... Zgodnie z definicj, nie ma wyjtkw od tej
reguy. A, ktre ma z A cechy wsplne A, B, D ... X z * moe by pod wieloma wzgldami podobne
do ... ale, zgodnie z nasz definicj wyjtkowoci, kade lub wszystkie A nie posiadajce C nie s
*.... Oczywicie, * stanowi w sumie wicej ni C, ale bez C nigdy nie jest * Objanienie:
Wydarzenie historyczne, ktre ma jak cech szczegln, jest szczeglnym wydarzeniem
historycznym. By unikn jakichkolwiek nieporozumie, Katz tumaczy, e nie uywa terminu
fenomenologicznie" tak, jak rozumieli go Husserl, Schutz, Scheler, Heidegger i Merleau-Ponty".

Objanienie: Wywd Katza jest fenomenalnym nonsensem.6 Gdyby nawet istniay dowody na
poparcie gwnej tezy Katza, cho takich nie ma, to i tak dowodzioby to najwyej, e holokaust
mia jakie cechy szczeglne. Byoby zreszt dziwne, gdyby byo inaczej. Chaumont konkluduje, e
studium Katza jest w rzeczywistoci ideologi", udajc nauk".7 Od twierdzenia o wyjtkowoci
holokaustu jest tylko krok do twierdzenia, e holokaustu nie da si poj rozumowo. Bo jeli
holokaust jest w historii zjawiskiem bezprecedensowym, to stoi ponad histori i nie mona go
pojmowa historycznie. Czyli holokaust jest wyjtkowy, poniewa nie da si go wyjani, a nie
da si go wyjani, poniewa jest wyjtkowy.

Najbardziej wprawnym gosicielem tej mistyfikacji, ktr Novick ochrzci mianem sakralizacji
holokaustu", jest Elie Wiesel. Jak susznie zauwaa Novick, holokaust jest dla Wiesela religi
tajemnicy". Dlatego Wiesel zawodzi, e holokaust wiedzie ku ciemnoci", neguje wszystkie
odpowiedzi", ley poza zasigiem historii", wymyka si wszelkim wyjanieniom i opisom", nie
mona go ani wytumaczy, ani sobie wyobrazi", nigdy nie da si poj lub przekaza", oznacza
unicestwienie historii" i mutacj na skal kosmiczn". Tylko ocalay ze kapan (czytaj: tylko
Wiesel) ma prawo odgadywa jego tajemnic. Wiesel wyznaje jednak, ze owa tajemnica holokaustu
nie da si wyrazi sowami" i me da si nawet o niej mwi". Tak wic za standardowe
honorarium w wysokoci 25 tysicy dolarw (plus koszty limuzyny z szoferem) Wiesel naucza, e
tajemnica prawdy o Auschwitz polega na milczeniu".8 Z takiego punktu widzenia racjonalne
prby zrozumienia holokaustu rwnaj si jego negowaniu, poniewa racjonalnie nie da si
wyjani jego wyjtkowoci i tajemnicy".

Rwnie porwnywanie holokaustu z cierpieniami innych stanowi, wedug Wiesela, totaln zdrad
ydowskiej historii".9 Kilka lat temu, nowojorski brukowiec opublikowa parodi pod tytuem
Michael Jackson i 60 milionw innych zginli w atomowym holokaucie". Wiesel wystosowa list
protestacyjny:, Jak miecie nazywa holokaustem co, co zdarzyo si wczoraj? By tylko jeden
holokaust..." W swoich najnowszych wspomnieniach Wiesel strofuje Shimona Peresa za
bezmylne mwienie o dwch holokaustach XX wieku: Auschwitz i Hiroszimie. Nie powinien
tak mwi".10 Ulubione powiedzonko Wiesela brzmi: uniwersalno holokaustu polega na jego
wyjtkowoci"." Ale jeli holokaust jest rzeczywicie zjawiskiem nieporwnywalnie i
niezrozumiale wyjtkowym, to jak moe mie wymiar uniwersalny?

Dyskusja o wyjtkowoci holokaustu jest jaowa. Twierdzenia o wyjtkowoci holokaustu stanowi

w istocie rodzaj intelektualnego terroryzmu" (Chaumont). Zwolennicy stosowania w badaniach
naukowych normalnych metod porwnawczych musz najpierw obwarowa si tysicem
zastrzee, eby unikn posdzenia o trywializacj holokaustu".12 Podtekst twierdzenia o
wyjtkowoci holokaustu sprowadza si do tego, e holokaust by wyjtkowym zem. Tote nie
mona z nim porwnywa cierpie innych, choby najstraszniej szych. Obrocy tezy o
wyjtkowoci holokaustu zazwyczaj nie przyznaj si do tej implikacji, ale jest to z ich strony
obuda.13 Chocia twierdzenia o wyjtkowoci holokaustu s nieetyczne i jaowe intelektualnie, to
jednak cigle utrzymuj si na powierzchni. Pytanie dlaczego? Przede wszystkim dlatego, e
wyjtkowe cierpienie upowania do wyjtkowych uprawnie. Zdaniem Jacoba Neusnera
wyjtkowe zo holokaustu nie tylko odrnia ydw od innych, lecz daje take ydom prawo do
roszcze wobec innych". Wedug Edwarda Alexandra wyjtkowo holokaustu jest kapitaem
moralnym"; ydzi musz roci sobie prawo do monopolu" na ten cenny majtek".14

W rezultacie, wyjtkowo holokaustu owo prawo do roszcze wobec innych", w kapita

moralny" suy Izraelowi za cenne alibi. Jak sugeruje historyk Peter Baldwin, niepowtarzalno
ydowskich cierpie potguje moralne i emocjonalne roszczenia, ktre Izrael moe wysuwa [...]
wobec innych narodw".15 Tote wedug Nathana Glazera wskazujcy na szegln odrbno
ydw" holokaust da im prawo do uwaania si za szczeglnie zagroonych i szczeglnie
uprawnionych do podejmowania wszelkich niezbdnych dziaa na rzecz przetrwania".16 Typowy
przykad stanowi wszystkie wyjanienia decyzji Izraela o budowie broni nuklearnych, zawsze
odwoujce si do widma holokaustu.17 Tak jakby w kadym innym przypadku Izrael nie mia
powodu do stworzenia nuklearnego arsenau. Istnieje rwnie inna przyczyna.

Twierdzenie o wyjtkowoci holokaustu to twierdzenie o wyjtkowoci ydw. To nie cierpienia

ydw, lecz fakt, e to ydzi cierpieli, przesdzi o wyjtkowoci holokaustu. Innymi sowy:
holokaust jest wyjtkowy, poniewa ydzi s wyjtkowi. Tote Ismar Schorsch, kanclerz
ydowskiego Seminarium Teologicznego, wyszydza twierdzenie o wyjtkowoci holokaustu jako
niesmaczn, wieck wersj tezy o narodzie wybranym".18

Porywczy na tle wyjtkowoci holokaustu, Elie Wiesel jest rwnie porywczy na tle wyjtkowoci
ydw. Jestemy inni pod kadym wzgldem." ydzi s ontologicznie" wyjtkowi.19
Stanowicy apogeum tysicletniej nienawici gojw do ydw, holokaust potwierdzi nie tylko
wyjtkowo ydowskich cierpie, lecz take wyjtkowo ydw. Novick pisze, e podczas II
wojny wiatowej i tu po niej ..mao, ktry z czonkw amerykaskich wadz i mao, ktry poza
nimi, czy to yd czy goj zrozumiaby sformuowanie porzucenie ydw." Zupenie odwrotnie
ni po wojnie szeciodniowej w 1967 r. Wtedy to bowiem takie stwierdzenia jak milczenie
wiata", obojtno wiata" czy porzucenie ydw" stay si wiodcymi w dyskusji o
holokaucie".20 Przywaszczajc sobie doktryn syjonizmu, przedsibiorstwo holokaust" uczynio
z hitlerowskiego ostatecznego rozwizania" punkt kulminacyjny tysicletniej nienawici gojw do
ydw. ydzi zginli, poniewa wszyscy goje, czy to sprawcy czy bierni kolaboranci, pragnli ich
mierci. Zdaniem Wiesela, wolny i cywilizowany* wiat wyda ydw w rce kata. Byli ci co
zabijali i byli ci co milczeli."21 Jednak nie ma adnych historycznych dowodw na mordercze
instynkty gojw. Podjta przez Daniela Goldhagena nieudolna prba udowodnienia jednego z
wariantw tej tezy w ksice Hitler's Willing Executioners przyniosa niemal komiczny efekt.22
Aczkolwiek jej uyteczno, w sensie politycznym, jest niebagatelna. Warto bowiem zauway, e
teoria odwiecznego antysemityzmu" przy okazji poprawia samopoczucie antysemitom. Nic wic
dziwnego, e teori t chtnie przyjli zagorzali antysemici" zauwaa Hanna Arendt w The
Origins of Totalitarianism. Stanowi ona idealne usprawiedliwienie wszelkich potwornoci. Bo jeli
to prawda, e przez ponad dwa tysice lat ludzko lubowaa si w mordowaniu ydw, to oznacza,
e zabijanie ydw jest normalnym, wrcz ludzkim zajciem, a nienawi do ydw jest
calkowicie usprawiedliwiona. Najbardziej zaskakujcym aspektem tego wyjanienia jest to, (...) e
zostao ono przyjte przez wielu bezstronnych historykw i jeszcze wiksz liczb ydw.23

Teza o odwiecznej nienawici gojw do ydw posuya zarwno do uzasadnienia koniecznoci

powstania pastwa Izrael, jak te tumaczenia wrogoci wobec Izraela. Tote istnienie ydowskiego
pastwa jest jedynym zabezpieczeniem przed kolejnym (nieuchronnym) wybuchem morderczego
antysemityzmu. I odwrotnie, morderczy antysemityzm kryje si za kadym atakiem lub nawet
dziaaniem obronnym wobec ydowskiego pastwa. Na odparcie krytyki Izraela powieciopisarka
Cynthia Ozick ma gotow odpowied: wiat chce wytpi ydw [...] wiat zawsze chcia wytpi
ydw".24 Jeli cay wiat istotnie pragnie zagady ydw, to prawdziwym cudem jest, e ydzi
jeszcze yj i, w przeciwiestwie do wikszej czci ludzkoci, nie przymieraj godem. Teza, e
goje chc wytpi ydw, daje Izraelowi woln rk: zakadajc, e goje zawsze d do
wymordowania ydw, ci maj prawo broni si wszelkimi moliwymi sposobami. Wszelkie, wic
rodki, do ktrych uciekn si ydzi, agresji i tortur nie wyczajc, stanowi uzasadnion
samoobron. Ubolewajc nad tez" o odwiecznej nienawici gojw, Boas Evron zauwaa, e Jest
ona naprawd jednoznaczna z celowym podsycaniem paranoi [...]

Takie rozumowanie [...] z gry rozgrzesza wszelkie nieludzkie traktowanie nie-ydw, poniewa
powszechny mit, e wszyscy kolaborowali z hitlerowcami przy zagadzie ydw", sankcjonuje
wszelkie zachowania ydw wobec innych.25 Wedug przedsibiorstwa holokaust", antysemityzm
gojw jest irracjonalny i nie da si go wytpi. Wychodzc daleko poza syjonistyczne analizy, o
zwykych naukowych nie wspominajc, Goldhagen tumaczy antysemityzm jako oddzielony od
rzeczywistych ydw", zasadniczo nie stanowicy odpowiedzi na jakkolwiek obiektywn ocen
postpowania ydw" i niezaleny od charakteru i dziaa ydw". Gwnym siedliskiem"
antysemityzmu jako psychicznej patologii gojw jest umys". Zdaniem Wiesela, kierujcy si
irracjonalnymi pobudkami" antysemita po prostu nie moe cierpie faktu istnienia ydw".26

Jak z kolei zauwaa socjolog John Murray Cuddihy, z antysemityzmem nie tylko nie ma nic
wsplnego to, co ydzi robi lub nie robi, lecz wszelkie prby wyjaniania antysemityzmu
poprzez odwoywanie si do przyczyniania si ydw do antysemityzmu stanowi same w sobie
przykad antysemityzmu.27 Nie chodzi tu oczywicie o to, e antysemityzm jest uzasadniony lub,
e to ydzi winni s zbrodni wobec nich popenionych, lecz o to, e antysemityzm rozwija si w
specyficznych historycznych uwarunkowaniach i towarzyszcej im grze interesw. Jak wskazuje
Ismar Schorsch, zdolna, wietnie zorganizowana i odnoszca znaczne sukcesy mniejszo potrafi
wywoywa konflikty, ktre wynikaj z naturalnych napi midzy rnymi grupami, z tym tylko,
e konflikty te czsto opakowane s w antysemickie stereotypy".28 Irracjonalna istota
antysemityzmu gojw wynika bezporednio z irracjonalnej istoty holokaustu. To znaczy,
hitlerowskie ostateczne rozwizanie" byo czym wyjtkowo irracjonalnym zem dla samego
za", pozbawionym jakiegokolwiek celu" masowym zabijaniem. Byo te kulminacj
antysemityzmu gojw i std antysemityzm jest zasadniczo irracjonalny. Takie zaoenia,
rozpatrywane razem czy osobno, nie wytrzymuj nawet powierzchownej analizy.29 Ale w sensie
politycznym, teza taka jest szalenie uyteczna.

Przyznajc ydom totaln nieskazitelno, dogmatyka holokaustu uodpornia Izrael i amerykaskich

ydw na wszelkie, nawet uzasadnione zarzuty.Wrogo Arabw, wrogo Murzynw
zasadniczo nie stanowi odpowiedzi na jakakolwiek obiektywn ocen postpowania ydw"
(Goldhagen).30 Wiesel tak mwi o przeladowaniach ydw: Przez dwa tysice lat [...] zawsze
bylimy zagroeni [...] Za co? Bez powodu. A o arabskiej wrogoci wobec Izraela: Poniewa
jestemy, kim jestemy i czym jest nasza ojczyzna Izrael dusz naszego ycia, marzeniem
naszych marze to, gdy nasi wrogowie chc nas zniszczy, bd prbowa zniszczy Izrael. Za
o wrogoci Murzynw wobec amerykaskich ydw: Ludzie, ktrzy czerpi od nas inspiracj, nie
s nam wdziczni, lecz nas atakuj. Znalelimy si w bardzo niebezpiecznym pooeniu. Stalimy
si znowu kozami ofiarnymi. [...] Pomagalimy Murzynom, zawsze im pomagalimy. [...] jest mi
przykro z ich powodu. Jedyne, czego powinni si od nas nauczy, to wdziczno. Nikt na wiecie
nie potrafi bardziej okazywa wdzicznoci ni my, my jestemy dozgonnie wdziczni.31 Zawsze
poniewierany i zawsze niewinny oto cena bycia ydem.32 Dogmatyka holokaustu o odwiecznej
nienawici gojw uprawomocnia rwnie dopeniajcy j dogmat o wyjtkowoci holokaustu. Jeli
wic holokaust stanowi kulminacj tysicletniej nienawici gojw wobec ydw, to
przeladowania nie-ydw w czasie holokaustu byy, co najwyej przypadkowe, a w duszej
perspektywie historycznej byy tylko epizodami. Z tego punktu widzenia cierpienie ydw podczas
holokaustu byo wyjtkowe. Reasumujc raz jeszcze cierpienie ydw byo wyjtkowe, bo
ydzi s wyjtkowi. Holokaust by wyjtkowy, bo nie by racjonalny. Jego si sprawcz bya
przecie cakowicie irracjonalna, czysto ludzka pasja. wiat gojw nienawidzi ydw z zawici i
zazdroci.

Wedug Nathana i Ruth Ann Perlmutterw, antysemityzm wyrs z zazdroci i urazy gojw wobec
ydw, grujcych nad chrzecijanami w handlu [...] z zawici wikszoci mniej utalentowanych
gojw wobec mniejszoci bardziej utalentowanych ydw.33 Tak wic holokaust potwierdzi,
aczkolwiek poprzez negatywy, teorie o ydach jako narodzie wybranym. Poniewa ydzi s lepsi
czy te odnosz wiksze sukcesy, narazili si na gniew gojw, ktrzy ich w kocu wymordowali.
Novick mimochodem zastanawia si, jak mwioby si w Ameryce o holokaucie", gdyby Elie
Wiesel nie by jego naczelnym interpretatorem"?34 Odpowied jest prosta: Przed wojn
szeciodniow w czerwcu 1967 r. najwikszy oddwik wrd amerykaskich ydw miao
uniwersalistyczne nastawienie byego winia obozu koncentracyjnego, Bruno Bettelheima. Po
wojnie szeciodniowej Bettelheim zosta usunity w cie na korzy Wiesela. Prominentna pozycja
Wiesela wynika z jego przydatnoci politycznej. Wyjtkowo ydowskiego cierpienia /
wyjtkowo ydw, zawsze winni goje / zawsze niewinni ydzi, bezwarunkowa obrona Izraela /
bezwarunkowa obrona ydowskich interesw: Elie Wiesel jest uosobieniem holokaustu.

***

Wikszo literatury powieconej hitlerowskiemu ostatecznemu rozwizaniu", ktra artykuuje

kluczowe dogmaty holokaustu, nie ma adnej wartoci naukowej. Co wicej, na polu bada
problematyki holokaustu pieni si nonsensy, a nawet jawne faszerstwa. Szczeglnym na to
dowodem jest rodowisko kulturalne, ktre podzi tak literatur. Pierwsz glwn mistyfikacj
holokaustu by Malowany ptak autorstwa polskiego emigranta Jerzego Kosiskiego.35 Kosiski
wyjania, e napisa t ksik po angielsku, eby mc pisa beznamitnie, bez emocjonalnego
zabarwienia, ktre zawsze zawiera ojczysty jzyk". W rzeczywistoci jednak wszystko, co napisa
sam Kosiski kwestia ta dotd nie jest wyjaniona zostao napisane po polsku.

Ksika ta jest jakoby autobiograficzn relacj Kosiskiego o jego przeyciach jako samotnego
dziecka na polskiej wsi podczas II wojny wiatowej. W rzeczywistoci, Kosiski mieszka podczas
wojny z rodzicami. Przewodnim motywem ksiki s sadystyczne seksualne tortury, ktrym
poddawali go polscy chopi. Recenzenci ksiki, ktrzy przeczytali j przed wydaniem, wymiali j
jako pornografi przemocy" i wytwr umysu optanego sadomasochistyczn przemoc".
Kosiski zmyli niemal wszystkie patologiczne epizody, ktre opisuje. Jego ksika przedstawia
polskich chopw jako zapiekych antysemitw. "Bi ydw", wrzeszcz. Bi skurwysynw".

Tymczasem polscy chopi przechowywali rodzin Kosiskiego, cho doskonale wiedzieli, e s to

ydzi i e gro za to straszne konsekwencje. Na amach New York Times Book Review" Elie
Wiesel uzna Malowanego ptaka za ,jedno z najlepszych" oskare ery hitlerowskiej, napisane z
wielk szczeroci i wraliwoci". Pniej Cynthia Ozick wyznaa, e natychmiast" rozpoznaa
autentyzm Kosiskiego jako ocalaego yda i wiadka holokaustu". I jeszcze dugo po tym, gdy
Kosiski okaza si skoczonym mistyfikatorem, Wiesel nie przesta wychwala jego wspaniaego
dziea".36 Malowany ptak sta si podstawowym tekstem literatury holokaustu. By bestsellerem,
obsypano go nagrodami, przetumaczono na wiele jzykw oraz wprowadzono na list
obowizkowych lektur w szkoach rednich i wyszych. Dostawszy si do holokaustowego krgu,
Kosiski obwieci si taszym Elie Wie-selem" (ci, ktrych nie sta byo na zapacenie Wieselowi
honorarium za przemwienie milczenie" nie jest przecie tanie zwracali si do
Kosiskiego). Ostatecznie, zdemaskowanego przez jeden z dociekliwych tygodnikw Kosiskiego
nadal zawzicie broni The New York Times", ktry twierdzi, e pad on ofiar komunistycznego
spisku.37 Modsze oszustwo, Fragments Binjamina Wilkomirskiego38, czerpie na apu-capu" z
holokaustowego kiczu Malowany ptak. Wilkomirski, podobnie jak Kosiski, opisuje siebie jako
porzucone dziecko, ktre zostao niemow, wyldowao w sierocicu i dopiero pniej odkrywa
swe ydowskie pochodzenie.

Na wzr Malowanego ptaka, gwnym narratorem we Fragments jest prosty, skromny gos
naiwnego dziecka, co pozwala rwnie na unikanie konkretnych ram czasowych i przestrzennych
nazw miejscowoci. Jak w Malowanym ptaku, apogeum kadego rozdziau Fragments to orgia
przemocy. Kosiski przedstawia Malowanego ptaka jako wolne rozmraanie umysu", a
Wilkomirski przedstawia Fragments jako odzyskan pami".39 Cho s szytym grubymi nimi
oszustwem, Fragments to jednak archetyp pamitnikw o holokaucie. Opisuj one najpierw obozy
koncentracyjne, gdzie kady stranik to oszalay, sadystyczny potwr z luboci roztrzaskujcy
czaszki ydowskich niemowlt. Tymczasem pamitniki z hitlerowskich obozw koncentracyjnych
daj obraz bliszy temu, co odnotowaa bya winiarka Auschwitz dr Ella Lingens-Reiner: Nie
byo tam wielu sadystw. Nie wicej ni pi czy dziesi procent."40 Jednak w literaturze
holokaustu wszechobecny niemiecki sadyzm zajmuje pierwszoplanow pozycje. Wypeniajc
podwjn rol, dowodzi" on wyjtkowej irracjonalnoci holokaustu oraz fanatycznego
antysemityzmu oprawcw. Osobliwo Fragments polega na zawartym w nich opisie ycia nie w
czasie holokaustu, lecz po nim. May Binjamin, ktrego zaadoptowaa szwajcarska rodzina, cigle
przeywa nowe katusze. Zostaje uwiziony w wiecie negujcych holokaust. Zapomnij o tym
to jest zy sen", krzyczy jego matka. To by tylko zy sen... Nie wolno ci wicej o tym myle."
Tu, w tym kraju", irytuje si bohater-autor, wszyscy mi powtarzaj, e musz zapomnie, e to si
nigdy nie zdarzyo, e to tylko mi si nio. Ale przecie oni o tym wszystko wiedz!" Nawet w
szkole chopcy wytykali mnie, zaciskali pici i darli si: 0n bredzi, nie byo czego takiego.
Kamca! Gupek, wariat, idiota" (przy okazji: mieli racj). Okadajc go piciami, podpiewujc
antysemickie piosenki, te wszystkie gojowskie dzieci sprzysigy si przeciwko biednemu
Binjaminowi, a doroli ubliali mu: Zmylasz!" Doprowadzony do skrajnej rozpaczy, Binjamin
doznaje holokaustowego objawienia. Ten obz cigle tu jest jedynie ukryty i dobrze
zamaskowany. Oni zdjli mundury i przebrali si w adne ubrania, eby nikt ich nie rozpozna. [...]
Zasugeruj im tylko w najdelikatniejszy sposb, e moe, prawdopodobnie, jeste ydem a zaraz
to odczujesz: to s ci sami ludzie, jestem tego pewien. Oni cigle potrafi zabija, nawet bez
mundurw. Stanowic nawet co wicej ni hod dla dogmatyki holokaustu, Fragments s ciosem
prosto midzy oczy: nawet w Szwajcarii neutralnej Szwajcarii wszyscy goje chc
zamordowa ydw. Fragments zostay powszechnie uznane za klasyk literatury holokaustu.

Doczekay si przekadw na wiele jzykw, wyrniono je te takimi nagrodami jak Jewish

National Book Award, "Jewish Quarterly" Prize i Prix de Memoire de la Shoah. Wikomirski
gwiazda filmw dokumentalnych, czoowy mwca na konferencjach i seminariach o holokaucie,
zbieracz funduszy na waszyngtoskie Muzeum Holokaustu szybko sta si chopcem z Plakatu
przedsibiorstwa holokaust". Daniel Goldhagen, ktry wychwala Fragments jako mae
arcydzieo", by gwnym naukowym ordownikiem Wikomirskiego. Jednak wielu
wyksztaconych historykw, jak Raul Hilberg, szybko rozszyfrowao Fragments jako oszustwo. Ju
po ujawnieniu tego faktu Hilberg susznie pyta: Jak tego rodzaju ksika moga zosta uznana
przez wiele wydawnictw za pamitnik? Jak mogo doj do tego, e Wikomirski by zapraszany
przez Muzeum Holokaustu i prestiowe uniwersytety? Dlaczego nie mamy jakiej porzdnej
kontroli jakoci w przypadku oceny wydawniczej materiaw dotyczcych holokaustu?41 Po czci
szaleniec, po czci hochsztapler, Wikomirski, jak si okazao, spdzi ca wojn w Szwajcarii.
Nie jest on nawet ydem.

Ale posuchajmy, jakie nekrologi" wystawio mu przedsibiorstwo holokaust": Fragments to

bardzo dobra ksika. [...] Oszustwem jest tylko wtedy, gdy zaliczy j do gatunku literatury faktu.
Ale wwczas wydabym j ponownie jako fikcj literack. Bo jeli nawet to nieprawda wwczas
Wilkomirski staje si jeszcze lepszym pisarzem Arthur Samuelson, wydawca. Jeli te oskarenia
[...] oka si zasadne, wwczas problem sprowadza si nie do weryfikacji empirycznych faktw,
lecz do przemylenia faktw duchowych. Wymagaoby to weryfikacji duszy, a to jest
niemoliwoci Carol Brown Janeway, redaktor i tumacz. Na tym nie koniec. Israel Gutman jest
dyrektorem jerozoli skiego instytutu Yad Vashem i wykadowc historii holokaustu na Hebrew
University. Jest take byym winiem Auschwitz. Wedug Gutmana, nie ma wikszego
znaczenia", czy Fragments to oszustwo. Wilkomirski napisa opowie, ktr sam gboko przey;
co do tego nie ma wtpliwoci [...]. On nie jest faszerzem. Jest kim, kto yje t histori gboko w
swej duszy. Jego bl jest autentyczny. Tak wic nie ma znaczenia, czy spdzi on wojn w obozie
koncentracyjnym, czy w szwajcarskiej willi; Wikomirski nie jest faszerzem, jeli jego bl jest
autentyczny". Tak oto mwi byy wizie Auschwitz, ktry sta si ekspertem od spraw holokaustu.
O ile inni zasuguj na pogard, o tyle Gutman prosi si o lito. The New Yorker" zatytuowa
swoj demaskacj oszustwa Wikomirskiego Stealing the Holocaust (Kradzie holokaustu).
Wczoraj Wikomirskiego celebrowano za opowieci o zu gojw, dzisiaj choszcze si go jako
jeszcze jednego zego goja. Wina gojw jest zawsze.

To prawda, e Wilkomirski sfabrykowa sw przeszo z okresu holokaustu, ale tym bardziej

prawd jest to, e to przedsibiorstwo holokaust", zbudowane na oszukaczym sprzeniewierzaniu
si historii w imi celw ideologicznych, przodowao w celebrowaniu fabrykacji Wikomirskiego.
By on ocalaym" z holokaustu, czekajcym na odkrycie. Wycofujc w padzierniku 1999 r.
Fragments Wikomirskiego z ksigar, ich niemiecki wydawca ostatecznie przyzna publiczce, ze
nie by on ydowsk sierot, lecz urodzonym w Szwajcarii czowiekiem o nazwisku Bruno
Doessekker. Na wiadomo, e Prawda wysza na jaw, Wilkomirski butnie zagrzmia: Jestem
Binjamin Wilkomirski!" Miesic pniej amerykaski wydawca, Schocken, wycofa Fragments ze
swej oferty.42 Przyjrzyjmy si teraz wtrnej literaturze holokaustu. Cech charakterystyczn tej
literatury jest ilo miejsca powicanego czynnikowi arabskiemu". Chocia, jak zauwaa Novick,
naczelny mufti Jerozolimy nie odegra adnej istotnej roli w holokaucie", niemniej czterotomowa
Encyclopedia of the Holocaust (pod redakcj Israela Gutmana) przyznaa mu wiodc rol". Mufti
ma te najwysze notowania w instytucie Yad Vashem. Tom Segev pisze, e Zwiedzajcemu Yad
Vashem nasuwa si konkluzja, i midzy hitlerowskim planem zniszczenia ydw a wrogoci
Arabw wobec Izraela istnieje znaczna zbieno".

Na uroczystociach w Auschwitz z udziaem duchownych reprezentujcych wszystkie wyznania

Wiesel sprzeciwi si tylko obecnoci muzumaskiego kadiego: Czybymy zapomnieli [...] o
muftim Jerozolimy Had Aminie al-Hussajnie, przyjacielu Heinricha Himmlera?" Nawiasem
mwic, gdyby mufti rzeczywicie zajmowa tak kluczowe miejsce w hitlerowskim ostatecznym
rozwizaniu", to dlaczego Izrael nie wymierzy mu sprawiedliwoci jak Eichmannowi? Przecie
mufti jawnie mieszka po wojnie w ssiednim Libanie.43 Zwaszcza w przededniu nieudanej
inwazji Izraela na Liban w 1982 r. i wraz z narastaniem atakw na twierdzenia oficjalnej izraelskiej
propagandy ze strony nowych historykw" w Izraelu, apologeci desperacko usiowali zlepi
Arabw z nazizmem. Znany historyk Bernard Lewis powici arabskiemu nazizmowi nawet cay
rozdzia swej krtkiej historii antysemityzmu i trzy cae strony swej zwizej historii ostatnich
dwch tysicy lat" na Bliskim Wschodzie.
Natomiast nalecy do liberalnej ekstremy propagandzistw holokaustu Michael Berenbaum z
waszyngtoskiego Muzeum Holokaustu wielkodusznie przyzna, e kamienie rzucane przez
rozzoszczon izraelsk obecnoci modzie palestysk [...] nie s rwnoznaczne z hitlerowsk
napaci na bezbronnych ydowskich cywilw.44 Najnowszym popisowym numerem z brany
holokaustu jest ksika Daniela Jonaha Goldhagena Hitler' s Willing Executioners. W cigu kilku
tygodni od jej wydania zamiecio jej recenzj kade liczce si czasopismo. The New York
Times" opublikowa kilka omwie, uznajc ksik Goldhagena za jedno z tych nielicznych
nowych dzie, ktre zasuguj na miano przeomowych" (Richard Bernstein). Wydanych w p
miliona egzemplarzy i przetumaczonych na trzynacie jzykw Hitler' s Willing Executioners
tygodnik Time" okrzykn najbardziej wzit" i drug najlepsz w kategorii literatury faktu
ksik roku.45 Wskazujc na wspania analiz" i bogactwo dowodw [...] przytaczajco
popartych dokumentami i faktami", Elie Wiesel obwieci ksik Goldhagena jako ogromny
wkad w zrozumienie i nauczanie o holokaucie". Israel Gutman wychwala j za podniesienie na
nowo w jasny sposb gwnych kwestii", ktre ignorowane byy przez trzon badaczy holokaustu".

Mianowany na szefa katedry studiw nad holokaustem Uniwersytetu Harvarda, stawiany przez
media na rwni z Wieselem, Goldhagen szybko sta si postaci wszechobecn w krgach
ideologw holokaustu. Przewodni tez ksiki Goldhagena jest sztandarowy dogmat holokaustu:
wiedzeni patologiczn nienawici, Niemcy ochoczo skorzystali ze stworzonej im przez Hitlera
okazji, by wymordowa ydw. Nawet Yehuda Bauer, czoowy pisarz zajmujcy si holokaustem,
wykadowca Hebrew University i dyrektor Yad Vashem, te czasem podpisywa si pod tym
dogmatem. Zastanawiajc si kilka lat temu nad umysowoci przeladowcw, Bauer pisa: ydw
mordowali ludzie, ktrzy, w duym stopniu, wcale nie kierowali si nienawici. [...] Niemcy nie
musieli nienawidzi ydw, eby ich zabija. Jednak w recencji ksiki Goldhagena Bauer wystpi
z zupenie odwrotnym twierdzeniem: Najbardziej radykalny rodzaj morderczych postaw dominowa
od koca lat 1930. [...]

Do czasu wybuchu II wojny wiatowej ogromna wikszo Niemcw do tego stopnia utosamia
si z reimem i jego antysemick polityk, e rekrutacja mordercw bya prostym zadaniem. Pytany
o t niekonsekwencje, Bauer odpowiedzia: Nie widz w tych wierdzeniach adnej
sprzecznoci".46 Hitler's Willing Executioners, cho posugujcy si instrumentarium waciwym
dla pracy naukowej, s jednak tylko odrobin czym wicej ni kompendium sadystycznej
przemocy. Nic te dziwnego, e Goldhagen by zaartym ordownikiem Wikomirskiego: Hitler's
Willing Executioners to Fragments plus przypisy. Ksika Goldhagena, pena wewntrznych
sprzecznoci i jaskrawo faszywych interpretacji materiau rdowego, nie ma adnej wartoci
naukowej. Mierno przedsiwzicia Goldhagena udokumentowaem wraz z Ruth Bettin Birn w
ksice A Nation on Trial. Wynike z niej kontrowersje obrazowo ilustruj mechanizmy dziaania
przedsibiorstwa holokaust". Birn, ktra jest czoowym na wiecie autorytetem w sprawach
dokumentacji wykorzystanej przez Goldhagena, opublikowaa najpierw wyniki swych krytycznych
ustale w Historical Journal" (Cambridge).

Goldhagen odrzuci zoon przez pismo propozycj zamieszczenia jego wyczerpujcej repliki i
wynaj prestiow londysk kancelari adwokack, by pozwa do sdu Birn i Cambridge
University Press za powane oszczerstwa". Domagajc si przeprosin, wycofania publikacji i
obietnicy, e Birn nie bdzie powtarzaa swej krytyki, adwokaci Goldhagena zagrozili jednoczenie,
i publiczne ujawnienie" tych da spowoduje obcienie dodatkowymi odszkodowaniami".47
Wkrtce po opublikowaniu przeze mnie rwnie krytycznych opinii w New Left Review", nalece
do grupy Henry'ego Holta wydawnictwo Metropolitan zgodzio si wyda oba artykuy w formie
ksiki. W artykule zamieszczonym na pierwszej stronie, pismo Forward" przestrzego, i
Metropolitan przygotowuje do wydania ksik autorstwa Normana Finkelsteina, znanego
ideologicznego przeciwnika pastwa Izrael." Forward" bowiem peni rol gwnego stranika
poprawnoci interpretacji holokaustu" w Stanach Zjednoczonych. Twierdzc, e jaskrawe
uprzedzenia i zuchwae wypowiedzi Finkelsteina [...] s nieodwracalnie skaone jego
antysyjonistycznym nastawieniem", szef ADL Abraham Foxman zada od Holta wycofania si z
publikacji ksiki: Problem [...] nie polega na tym, czy teza Goldhagena jest suszna czy nie, ale na
tym, co jest uzasadnion krytyk*, a co wykracza poza granice przyzwoitoci".

Zastpca szefa wydawnictwa Metropolitan, Sara Bershtel, odpowiedziaa na to: Problem polega
wanie na tym, czy teza Goldhagena jest suszna czy nie". U prezesa Holta, Michela Naumanna,
osobicie interweniowa Leon Wieseltier, redaktor literacki proizraelskiego pisma New Republic".
Zupenie nie zdajecie sobie sprawy z tego, kim jest Finkelstein. To trucizna, to wstrtny
nienawidzcy ydostwa yd, to najgorsze plugastwo." Uznajc decyzj Holta za hab", dyrektor
wykonawczy wiatowego Kongresu ydw Elan Steinberg orzek: Jeli chc si trudni
zbieraniem mieci, to powinni nosie kombinezony przedsibiorstwa oczyszczania miasta." Nigdy
nie spotkaem si ze strony zainteresowanych tematem z podobn prb publicznego zniesawienia
przygotowywanej do wydania publikacji", przyzna pniej Naumann.

Z kolei znany izraelski historyk i publicysta Tom Segev zauway w dzienniku Haaretz", e
kampania ta zbliya si do kulturalnego terroryzmu . Birn, ktra jest naczelnym historykiem
Wydziau Zbrodni Wojennych i Zbrodni Przeciwko Ludzkoci w kanadyjskim Ministerstwie
Sprawiedliwoci, staa si nastpnie obiektem atakw ze strony kanadyjskich organizacji
ydowskich. Twierdzc, e ja jestem przeklestwem dla ogromnej wikszoci ydw na tym
kontynencie", Kongres ydw Kanadyjskich (CJC) potpi Birn za wspautorstwo ksiki. By
wywrze na ni nacisk u pracodawcy, CJC zoy protest do Ministerstwa Sprawiedliwoci. Z
powodu tego zaalenia, uzupenionego przygotowanym na zlecenie CJC raportem, w ktrym
nazwano Birn czonkiem rasy przeladowcw" (jest ona z pochodzenia Niemk), wszczto wobec
niej oficjalne dochodzenie. Osobiste ataki nie ustay nawet po ukazaniu si ksiki. Goldhagen
twierdzi, e Birn, ktra powicia zawodowe ycie ciganiu hitlerowskich zbrodniarzy wojennych,
jest gosicielk antysemityzmu. Mnie z kolei zarzuci, e jakoby uznaem, i ofiary nazizmu, w tym
czonkowie mojej wasnej rodziny, zasugiway na mier.48

Stanley Hoffraan i Charles Maier, koledzy Goldhagena z Harvard Center for European Studies,
publicznie go w tym poparli.49 Nazywajc zarzuty o cenzurze kaczk dziennikarsk", New
Republic" utrzymywao, e istnieje rnica miedzy cenzur a zachowaniem stosownego poziomu".
Tymczasem A Nation on Trial zostaa pozytywnie przyjta przez czoowych historykw,
zajmujcych si hitlerowskim holokaustem, w tym Raula Hilberga, Chri-stophera Browninga i lana
Kershawa. Naukowcy ci jednomylnie rwnie skrytykowali ksik Goldhagena. Hilberg uzna j
za bezwartociow". O jakim wic poziomie mwimy. Na koniec, przyjrzyjmy si nastpujcej
prawidowoci: Wiesel i Gutman poparli Goldhagena; Wiesel popar Kosiskiego; Gutman i
Goldhagen poparli Wikomirskiego. Jak si to poczy, to otrzymamy literatur holokaustu.
Pomijajc cay ten zgiek, nie ma adnego dowodu na to, e negujcy holokaust ciesz si w
Stanach Zjednoczonych wikszym wpywem ni szeregowi obywatele. Obserwujc wszystkie
nonsensy produkowane codziennie przez przedsibiorstwo holokaust", a dziw bierze, e
sceptykw jest tak niewielu. Nietrudno jednak ustali przyczyn kryjc si za twierdzeniami o
szerzcej si negacji holokaustu. Jak bowiem, w spoeczestwie nasyconym ideologi holokaustu,
lepiej uzasadni potrzeb budowy kolejnych muzew, publikacji kolejnych ksiek czy produkcji
kolejnych filmw i programw ni poprzez straszenie widmem negacji holokaustu?

Nic wic dziwnego, e gona ksika Debory Lipstadt Denying the Holocaust oraz rezultaty
niedorzecznie sformuowanego i przeprowadzonego przez AJC sondau na temat rzekomo szerzcej
si negacji holokaustu51 pojawiy si rwnolegle z otwarciem waszyngtoskiego Muzeum
Holokaustu. Denying the Holocaust to zaktualizowana wersja rozpraw o nowym antysemityzmie".
By udowodni szerzenie si negacji holokaustu, Lipstadt cytuje kilka dziwacznych publikacji. Jej
koronnym argumentem jest Arthur Butz, bliej nie znany wykadowca inynierii elektrycznej na
Northwestern University, ktrego ksik The Hoax of the Twentieh Century opublikowao jakie
podrzdne wydawnictwo. Lipstadt zatytuowaa rozdzia o Butzu Entering the Mainstream" (W
gwnym nurcie). Gdyby nie tacy jak Lipstadt, nikt zapewne nie usyszaby o Arthurze Butzu.
Gwoli cisoci, jedynym rzeczywicie mieszczcym si w gwnym nurcie negacji holokaustu jest
Bernard Lewis. Francuski sd skaza go nawet za zaprzeczanie istnieniu ludobjstwa. Lewis jednak
negowa tureckie ludobjstwo popenione na Ormianach podczas I wojny wiatowej, a nie
hitlerowskie ludobjstwo popenione na ydach. Poza tym, Lewis jest proizraelski.52 Ten rodzaj
negacji holokaustu nie wywouje wrzawy w Stanach Zjednoczonych.

Turcja jest sojusznikiem Izraela, co dodatkowo wycisza spraw. Dlatego jakiekolwiek wzmianki o
ludobjstwie popenionym na Ormianach to tabu. Elie Wiesel, rabin Arthur Hertzberg oraz AJC i
Yad Vashem wycofali si z zorganizowanej w Tel-Avivie midzynarodowej konferencji na temat
ludobjstwa, poniewa jej naukowi sponsorzy, wbrew naleganiom izraelskich wadz, wczyli do
programu sesje powicone sprawie Ormian. Wiesel osobicie zabiega o odwoanie tej konferencji
i, jak twierdzi Yehuda Bauer, namawia innych, eby zrezygnowali z udziau.53 Dziaajc na
danie Izraela, Rada Holokaustu USA praktycznie wyeliminowaa wszelkie wzmianki o
Ormianach w waszyngtoskim Muzeum Holokaustu, a ydowskie lobby w Kongresie zablokowao
projekt ustanowienia dnia pamici o ludobjstwie wobec Ormian.54 Kwestionowanie zezna
ocalaych z holokaustu; potpianie roli ydowskich kolaborantw; sugerowanie, e Niemcy
cierpieli podczas bombardowa Drezna lub e jakiekolwiek pastwo, oprcz Niemiec, dopucio si
zbrodni podczas II wojny wiatowej to wszystko s, wedug Lipstadt, dowody na negowanie
holokaustu.55 Podobnie jak sugerowanie, e Wiesel czerpie korzyci z przedsibiorstwa
Holokaust".56 Lipstadt sugeruje, e najbardziej podstpne" formy negacji holokaustu to
niemoralne rwnowanoci", czyli negowanie wyjtkowoci holokaustu.57 Twierdzenie takie ma
zadziwiajce implikacje.

Daniel Goldhagen uwaa, e serbskie czystki etniczne w Kosowie w zasadzie rni si od

hitlerowskich tylko skal".58 Oznaczaoby to, e Goldhagen w zasadzie" neguje holokaust. Tym
bardziej, e izraelscy komentatorzy rnych orientacji politycznych porwnywali poczynania
Serbw w Kosowie z postpowaniem Izraela wobec Palestyczykw w 1948 r.59 Zgodnie z
rachubami Goldhagena, Izrael dopuci si holokaustu. Z takimi twierdzeniami nie wystpuj ju
nawet Palestyczycy. Nie caa literatura rewizjonistyczna bez wzgldu na to, jak ordynarne s
zapatrywania polityczne lub motywy autorw pozbawiona jest wszelkiej wartoci. Lipstadt
uwaa Davida Irvinga za jednego z najgroniejszych rzecznikw negacji holokaustu" (Irving
przegra ostatnio w Anglii proces o zniesawienie przeciwko Lipstadt). Ale Irving, cho znany z
podziwu dla Hitlera i sympatyzowania z niemieckim narodowym socjalizmem, wnis jednak, jak
zauwaa Gordon Craig, niezaprzeczalny" wkad w nasz wiedze o II wojnie wiatowej. Zarwno
Arno Mayer w swym wybitnym studium hitlerowskiego holokaustu, jak te Raul Hil-berg cytuj
publikacje negujce holokaust. Jeli ci ludzie maj co do powiedzenia, to pozwlmy im na to",
stwierdzi Hilberg. Pozwala nam to bowiem weryfikowa w naszych badaniach to, co moglibymy
uzna za oczywiste. A to przynosi nam poytek."60

***

Dzie Pamici Holokaustu jest co roku obchodzony w caych Stanach Zjednoczonych. We

wszystkich 50 stanach organizuje si wwczas uroczystoci, czsto w stanowych parlamentach.
Amerykaskie Zrzeszenie Organizacji Holokaustu (Association of Holocaust Organizations) liczy
ponad sto zwizanych z holokaustem instytucji. Amerykaski krajobraz znaczy siedem duych
muzew powiconych holokaustowi, a centralne miejsce zajmuje Muzeum Holokaustu w
Waszyngtonie (United States Holocaust Memoria Museum). Wypada tu przede wszystkim zapyta,
dlaczego w ogle mamy w stolicy USA prowadzone i finansowane przez pastwo muzeum
holokaustu. Jego obecno na waszyngtoskim The Mall (centralnej promenadzie) jest wyjtkowo
niestosowna ze wzgldu na nieobecno muzeum, ktre upamitniaoby zbrodnie popenione w
toku amerykaskiej historii. Wyobramy wic sobie, ile zarzutw o hipokryzj pojawioby si tu,
gdyby Niemcy zbudoway w Berlinie narodowe muzeum upamitniajce nie hitlerowskie
ludobjstwo, lecz niewolnictwo w Ameryce lub eksterminacj amerykaskich Indian.61 Projektant
Muzeum Holokaustu napisa, e skrupulatnie prbuje ono powstrzymywa si od jakiejkolwiek
indoktrynacji oraz jakiegokolwiek manipulowania wraeniami lub emocjami". Ale ju od fazy
projektowania wcignito Muzeum w polityk.62

Projekt budowy Muzeum zainicjowa, podczas niepomylnie przebiegajcej kampanii o ponowne

zdobycie prezydentury, Jimmy Carter, ktry chcia tym zjedna sobie ydowskich sponsorw i
wyborcw, rozdranionych uznaniem przez prezydenta susznych praw" Palestyczykw.
Przewodniczcy Konferencji Prezydentw Gwnych Amerykaskich Organizacji ydowskich,
rabin Alexander Schindler potpi jako szokujce" uznanie przez Cartera palestyskiej
spoecznoci. Carter ogosi plan budowy Muzeum podczas wizyty izraelskiego premiera
Menachema Begina w Waszyngtonie i zarazem w trakcie zaartej debaty w Kongresie o
forsowanym przez administracje planie sprzeday uzbrojenia Arabii Saudyjskiej. Z Muzeum
Holokaustu wi si te inne kwestie polityczne. Nie wspomina si wic w nim o chrzecijaskim
podou europejskiego antysemityzmu, eby nie urazi potnego elektoratu. Umniejsza si te
problem stosowanych przed wojn dyskryminacyjnych limitw iloci ydowskich imigrantw,
wyolbrzymia role Stanw Zjednoczonych w wyzwalaniu obozw koncentracyjnych oraz
przemilcza fakt zatrudniania po wojnie przez USA znacznej liczby hitlerowskich zbrodniarzy
wojennych. Muzeum stara si tym samym przekaza przesanie, i my" nie moglibymy nawet
wymyli, a co dopiero popeni, takich okrutnych czynw. Holokaust stoi w sprzecznoci z
amerykaskim etosem", pisze w przewodniku po muzeum Michael Berenbaum. W jego
zbrodniczoci widzimy pogwacenie wszystkich podstawowych amerykaskich wartoci."
Pokazujc na kocu ekspozycji zdjcia ocalaych z holokaustu ydw, ktrzy walcz o zdobycie
Palestyny, muzeum daje w duchu syjonistycznej ideologii do zrozumienia, e powstanie Izraela
byo najwaciwsz odpowiedzi na nazizm".63 Polityka zaczyna si ju przed wejciem do
gmachu Muzeum. Mieci si ono bowiem na placu Raoula Wallenberga. Tego szwedzkiego
dyplomat wyrnia si za to, e ocali tysice ydw i dokona ywota w sowieckim wizieniu.
Ale innego Szweda, hrabiego Folke Bernadotte, nie wyrnia si, bo cho te ocali tysice ydw,
zamordowano go na rozkaz byego izraelskiego premiera Yitzaka Shamira za to, e by zbyt
proarabski".64

Sedno polityki Muzeum Holokaustu tkwi jednak w tym, kogo upamitnia. Czy jedynymi ofiarami
holokaustu byli ydzi, czy te mona rwnie zaliczy do ofiar innych, ktrzy zginli z rk
hitlerowskich oprawcw?65 Ju na etapie planowania Muzeum Elie Wiesel (wraz z Yehud
Bauerem z Yad Vashem) prowadzi kampani na rzecz wycznego upamitnienia ydw.
Uznawany za niewtpliwego eksperta od okresu holokaustu", Wiesel wytrwale dowodzi
wyszoci cierpie ydw. Zaczli, jak zwykle, od ydw", intonowa zwyczajowo Wiesel. I jak
zwykle, nie skoczyo si tylko na ydach".66 Ale to nie ydzi, lecz komunici byli pierwszymi
politycznymi ofiarami i to nie ydzi, lecz osoby upoledzone byy pierwszymi ofiarami
hitlerowskiego ludobjstwa.67 Gwnym wyzwaniem dla Muzeum Holokaustu staa si kwestia
uzasadnienia pominicia w ekspozycji zagady Romw.

Hitlerowcy wymordowali okoo p miliona Romw, co proporcjonalnie rwna si stratom

poniesionym przez ydw.68 Pisarze zajmujcy si holokaustem, jak Yehud Bauer, utrzymywali,
e Romowie nie byli ofiarami takiego samego ludobjstwa jak ydzi. Natomiast uznani historycy
holokaustu, jak Henry Friedlander czy Raul Hilberg, dowodzili, e byli.69 Za marginalizacj
ludobjstwa Romw przez Muzeum Holokaustu kryje si wiele przyczyn.

Po pierwsze, nie mona tak po prostu porwnywa strat poniesionych przez spoecznoci Romw i
ydw. Drwic z apeli o wczenie przedstawicieli Romw do Rady Muzeum Holokaustu jako
miechu wartych", jej dyrektor wykonawczy, rabin Seymour Siegel, wyraa wtpliwo, czy
Romowie w ogle istnieli" jako nard: Powinno si jako uwzgldni nard cygaski [...] o ile
takowy istnieje". Seymour przyzna jednak, e doznali oni cierpie od hitlerowcw". Edward
Linenthal wspomina gbok podejrzliwo" ywion przez przedstawicieli Romw wobec Rady
Muzeum, wynikajc z oczywistych dowodw, e niektrzy czonkowie Rady postrzegali
obecno Romw w Muzeum w sposb, w jaki rodzina traktuje nieproszonych, kopotliwych
goci".70

Po drugie, uznanie ludobjstwa wobec Romw oznaczaoby utrat wycznoci ydw na

holokaust i w konsekwencji utrat ydowskiego kapitau moralnego". Po trzecie za, gdyby
hitlerowcy przeladowali tak samo Romw i ydw, to ewidentnie podwaaoby to dogmat, i
holokaust stanowi apogeum tysicletniej nienawici gojw do ydw. Analogicznie, jeli zawi
gojw wzniecia eksterminacj ydw, to czy zawi wzniecia rwnie eksterminacj Romw?
Nieydowskie ofiary nazizmu doczekay si tylko marginalnego uznania w staej ekspozycji
Muzeum Holokaustu.71 I w kocu, polityk Muzeum Holokaustu ksztatuje te konflikt izraelsko-
palestyski. Walter Reich, zanim zosta dyrektorem Muzeum, napisa pean na temat kamliwej
ksiki Joan Peters From Time Immemorial, ktra utrzymuje, e przed syjonistyczn kolonizacj
Palestyna bya dosownie bezludna.72

Pod naciskiem Departamentu Stanu Reicha zmuszono do rezygnacji, poniewa odmwi

zaproszenia do Muzeum lasera Arafata, ktry jest teraz usunym sprzymierzecem Ameryki.
Teolog holokaustu John Roth, ktremu proponowano posad zastpcy dyrektora Muzeum, musia
jednak zrezygnowa z oferty, poniewa w przeszoci krytykowa Izrael. Odmawiajc przyjcia
ksiki, ktr wczeniej Muzeum zaaprobowao, gdy zawieraa rozdzia napisany przez
krytycznego wobec Izraela znanego izraelskiego historyka Benny'ego Morrisa, dyrektor Rady
Muzeum Holokaustu Miles Lerman wyzna: Nie do pomylenia jest ustawianie tego muzeum po
przeciwnej stronie Izraela."73 W lad za okrutnymi atakami Izraela na Liban w 1996 r., ktre
doprowadziy do masakry ponad stu cywili w Qana, komentator dziennika Haaretz", Ari Shavit,
zauway, e Izrael mg dziaa bezkarnie, poniewa mamy Anti-Defamation League [...] Yad
Vashem i Muzeum Holokaustu".74

Przypisy :

1 Boas Evron, Holocaust: The Uses of Disaster, w Radical America", li-Piec-sierpie 1983, s. 15.

2 Aby zrozumie rnice midzy literatur holokaustu a pracami naukowymi na temat

hitlerowskiego holokaustu zob. Finkelstein i Birn, Nation..., cz. I, ustp 3.

3 Jacob Neusner (red.), Judaism in Cold War America, 1945-1990, t. II: In the Aftermath of the
Holocaust, Nowy Jork 1993, VIII.

4 David Stannard, Uniqueness as Denial, w: Alan Rosenbaum (red.), Is the Holocaust Unique?,
Boulder 1996, s. 193.

5 Jean-Michel Chaumont, La concurrence des victimes, Pary 1997, s. 148 - 149. Chaumont
dokona mistrzowskiej analizy dyskusji o wyjtkowoci holokastu. Jednak jego gwna teza,
przynajmniej z amerykaskiego punktu widzenia brzmi nieprzekonujco. Wedug Chaumonta,
zjawisko wyjtkowoci holokastu zrodzio si ze spnionych stara ocalaych z holokaustu ydw
o publiczne uznanie ich dawnych cierpie. Tymczasem pocztkowo ofiary holokastu prawie nie
bray udziau w zabiegach o nadanie holokaustowi pierwszoplanowej rangi.

6 Steven T. Katz The holocaust in Historical Contea, Oxford 1994, s. 28, 58 , 60.

7 Chaumont, La concurrence..., s.137. 5

8 Novick, The Holocaust..., s. 200-201, 211-212. Wiesel, Against Silence, 1.1, s. 158, 211, 239, 272,
t. II, s. 62, 81, 111, 278, 293, 347, 371, t. III, s. 153, 243. Elie Wiesel, All Rivers Run to the Sea,
Nowy Jork 1995, s. 89. Informacja o wysokoci honorarium pobieranego przez Wiesela za wykady
pochodzi od Ruth Wheat z Biura Prelekcji Bnai Brith. Wedug Wiesela, sowa to rodzaj podejcia
poziomego, a milczenie daje moliwo podejcia pionowego. Mona we wskoczy." Czy Wiesel
wskakuje na swoje wykady na spadochronie?

9 Wiesel, Against Silence, t. III, s. 146.

10 Wiesel, And the Sea, s. 95. Por. ponisze informacje: Byy czonek Partii Pracy Ken Livingstone,
ktry startowa w wyborach na burmistrza Londynu jako kandydat niezaleny, rozwcieczy ydw
w Wielkiej Brytanii mwic, e wiatowy kapitalizm ma na sumieniu tyle ofiar co II wojna
wiatowa. Czy wiecie, e midzynarodowy system finansowy zabija co roku wicej ludzi ni II
wojna wiatowa? No, ale Hitler by przynajmniej wariatem." To jest zniewaga wszystkich
zamordowanych i przeladowanych przez Hitlera", stwierdzi John Butterfill, konserwatywny
czonek Parlamentu. Butterfill powiedzia rwnie, e oskarenia Livingstone'a pod adresem
wiatowej finansjery miay zdecydowanie antysemicki wydwik (Livingstone's Words Anger Jews,
International Herald Tribune", 13 kwietnia 2000). Prezydent Kuby Fidel Castro oskary system
kapitalistyczny o systematyczne powodowanie mierci na skal II wojny wiatowej poprzez
ignorowanie potrzeb ubogich: Widok matek i dzieci w rnych rejonach Afryki, dotknitych susz
lub innymi kieskami, przypomina obrazy z obozw koncentracyjnych hitlerowskich Niemiec." W
odniesieniu do procesw zbrodniarzy wojennych po II wojnie wiatowej kubaski przywdca
stwierdzi: Brakuje nam Norymbergi, eby osdzi narzucony nam porzdek gospodarczy, w
ktrym przez kade trzy lata umiera z godu i od uleczalnych chorb wicej mczyzn, kobiet i
dzieci ni podczas caej II wojny wiatowej". Abraham Foxman, dyrektor krajowy Anti-Defamation
League, powiedzia w Nowym Yorku "Bieda stanowi powany, bolesny problem i moe nawet
prowadzi do mierci, ale to nie jest holokaust, ani obozy koncentracyjne." (John Rice , Castro
Viciously Attack Capitalism, agencja Associated Press, 13 kwietnia 2000).

11 Wiesel, Against Silence, t. III, s. 156, 160, 163, 177.

12 Chaumont, La concurrence... , s. 156. Chaumont utrzymuje tez, ze twierdzenie o niemonoci

zrozumienia za holokastu nie da si pogodzi z towarzyszcym mu stwierdzeniem, ze sprawcy
holokaustu byli cakowicie normalni (s. 310).

13 Katz, The Holocaust..., s. 19, 22. Novick zwraca uwag, e twierdzenie, i teza o wyjtkowoci
holokaustu nie jest rodzajem uwaczajcego porwnania, nagminnie prowadzi do nieporozumie
[...] Bo czy ktokolwiek moe wtpi, e twierdzenie o wyjtkowoci jest czym innym ni
podkrelaniem wyszoci?" Niestety, Novick sam wchodzi w takie uwaczajce porwnania.
Utrzymuje, wic, e chocia w amerykaskim kontekcie jest to moralnie pokrtne, prawd jest
powtarzajce si twierdzenie, i to, czego dopuciy si Stany Zjednoczone wobec Murzynw,
Indian, Wietnamczykw i innych, blednie w porwnaniu z holokaustem" (The Holocaust..., s. 197,
15).
14 Jacob Neusner, A Holocaust" Primer, s. 178. Edward Alexander, Stealing the Holocaust, s. 15-
16, w: Aftermath Neusnera.

15 Peter Baldwin (red.), Reworking the Past, Boston 1990, s. 21.

16 Nathan Glazer, American Judaism, II wyd., Chicago 1972, s. 171.

17 Seymour M. Hersh, The Samson Option, Nowy Jork 1991 , s. 22. Avner Cohen , Israel and The
Bomb, Nowy Jork 1998, s. 10, 122, 342.

18 Ismar Schors, The Holocaust and Jewish Survival , "Midstream" , stycze 1981 r., s. 39
Chaomont przekonywujco udowadnia, e twierdzenie o wyjtkowoci holokastu wywodzi si i ma
sens jedynie w kontekcie religijnego dogmatu o ydach jako narodzie wybranym. La
concurrence..., s. 102-127.

19 Wiesel , Against Silence T. I, s. 153; idem, And the Sea, s. 133.

20 Novick, The Holocaust..., s. 59, 158-159.

21 Wiesel, And the Sea, s. 68.

22 Daniel Jonah Goldhagen, Hitler's Willing Executioners, Nowy Jork 1996-Zob. krytyk w:
Finkelstein i Birn, Nation...

23 Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, Nowy Jork 1951, s. 7

24 Cynthia Ozick, All the World Wants the Jews Dead, "Esquire" listopad 1974

25 Boas Evron, Jewish State or Israeli Nation, Bloomington 1995, s. 226-227.

26 Goldhagen, Hitler's Willing Executioners, s. 34-35, 39,42. Wiesel, And the Sea, s. 48.

27 John Murray Cuddihy, The Elephant and the Angels: The Incivil Irritatingness of Jewish
Theodicy, w: Robert N. Bellah i Frederick E. Greenspahn (red.), Uncivil Religion, Nowy Jork 1987,
s. 24. Zob. rwnie jego artyku The Holocaust: The Latent Issue in the Uniqueness Debate, w: P.F.
Gallagher (red.)Christians, Jews, and Other Worlds, Highland Lakes, NJ 1987.

28 Schorsch, The Holocaust, s. 39. Przy okazji, twierdzenie, e ydzi s zdoln" mniejszoci, jest
rwnie, moim zdaniem, niesmaczn, wieck wersj teorii o narodzie wybranym".

29 Chocia szersze zajcie si tym tematem nie jest celem tej ksiki, zwrmy uwag tylko na
pierwsze z tych zaoe. Wojna Hitlera przeciwko ydom, nawet jeli bya irracjonalna ( co samo w
sobie jest zoonym tematem), nie stanowia jakiego wyjtkowego wydarzenia historycznego.
Przypomnijmy wic, na przykad gwn tez pracy Josepha Schumpetera o imperializmie, e
nieracjonalne i irracjonalne czysto instynktowne inklinacje ku wojnie i podbojom odgrywaj
bardzo powan rol w historii ludzkoci [...] niezliczona ilo wojen - a moe nawet wikszo z
nich - wybucha bez [...] racjonalnych, uzasadnionych powodw." (Joseph Schumpeter , The
Sociology of Imperializm, w : Paul Sweezy (red.), Imperialism and Social Classes, Nowy Jork
1951, s. 83)

30 Unikajc bezporednich odniesie do przedsibiorstwa holokaust, najnowsze studium Alberta

S. Lindemanna o antysemityzmie wychodzi z zaoenia, e bez wzgldu na potg mitu, nie cala
wrogo wobec ydw, zbiorowa czy indywidualna, wynika z postrzegania ich w jaki' fantazyjny,
chimeryczny sposb lub z wyobrae nie zwizanych z namacaln rzeczywistoci. Jako istoty
ludzkie, ydzi tak samo jak kada inna grupa potrafi prowokowa wrogo w doczesnym wiecie"
(Esau's Tears, Cambridge 1977, XVII).

31 Wiesel, Against Silence, 1.1, s. 255,384.

32 Chaumont wysuwa tez, e taka dogmatyka holokaustu skutecznie podpowiada wiksz

akceptacj dla innych zbrodni. Upieranie si przy bezwzgldnej niewinnoci ydw - czyli braku
jakiejkolwiek racjonalnej przyczyny ich przeladowania , a tym bardziej zabijania - implikuje
normalno przeladowania i zabijania w innych okolicznociach, tworzc de facto rozrnienie
midzy zbrodniami nie znajdujcymi absolutnie adnego usprawiedliwienia a zbrodniami, z
ktrymi trzeba - i mona - si pogodzi" (La concurrence, s. 176).

33 Perlmutterowie, Anti-Semitism, s. 36, 40.

34 Novick, The Holocaust..., s. 351.

35 Nowy Jork 1965. Informacje o Kosiskim zaczerpnem z: James Park Sloan, Jerzy Kosiski,
Nowy Jork 1996.

36 Elie Wiesel, Everybody's Victim, New York Times Book Review",3l Padziernika 1965; idem,
All Rivers, s. 335. Cytat Cynthii Ozick pochodzi z : Sloan s. 304-305. Zachwyt Wiesela nad
Kosiskim nie jest niespodziank.Kosiski chcia analizowa "nowy jzyk", a Wiesel uku nowy
jzyk" holokastu. Dla Kosiskiego, to co tkwi midzy epizodami jest zarwno komentarzem do
nich, jak czym przez nie komentowanym". Dla Wiesela, przestrze midzy jakimikolwiek dwoma
sowami jest wiksza ni odlego midzy niebem a ziemi". Na okrelenie takich gbi" istnieje
polskie powiedzenie: przelewanie z pustego w prne". Obaj, Kosiski i Wiesel, swobodnie
upstrzyli swoje przemylenia cytatami z Alberta Camusa, co jest jaskrawym przejawem szarla-
tastwa. Przypominajc, jak Camus powiedzia mu kiedy: Zazdroszcz ci pobytu w Auschwitz",
Wiesel pisze: Camus nie mg sobie darowa, e nie dostpi tego majestatycznego wydarzenia, tej
tajemnicy tajemnic." (Wiesel, All Rivers, s. 321; idem, Against Silence, t. II, s. 133).

37 Geoffrey Stokes, Eliot Fremont-Smith, Jeny Kosiski's Tainted Words, Village Voice", 22
czerwca 1982. John Corry, A Case History: 17 Years of Ideological Attack on a Cultural Target,
New York Times", 7 listopada 1982. Trzeba przyzna, e Kosiski przeszed rodzaj nawrcenia na
ou mierci. W okresie kilku lat dzielcych zdemaskowanie go od jego samobjstwa, Kosiski
potpi przedsibiorstwo holokaust" za pomijanie nieydowskich ofiar. Wielu amerykaskich
ydw woli postrzega to jako shoah, czyli wycznie ydowskie nieszczcie. [...] Ale ofiar
tego ludobjstwa bya take co najmniej poowa wiatowej populacji Romw (niesprawiedliwie
nazywanych Cyganami), okoo 2,5 miliona polskich katolikw, miliony obywateli sowieckich i
innych narodowoci..." Kosiski odda rwnie hod odwadze Polakw", ktrzy ukrywali" go
podczas holokaustu" mimo jego semickiego wygldu" (Jerzy Kosiski, Passing By, Nowy Jork
1992, s. 165-166, 178-179). Zoliwie zapytany przez kogo na konferencji powiconej
holokaustowi, co Polacy zrobili, eby ocali ydw, Kosiski wypali A co zrobili ydzi, eby
ocali Polakw?"

38 Nowy Jork 1996. Wicej na temat oszustwa Wilkomirskiego w: Elena Lappin, The Man With
Two Heads, Granta", nr 66, oraz Philip Gourevitch, Stealing the Holocaust, New Yorker", 14
czerwca 1999.
39 Innym wanym literackim" wpywem jest u Wilkomirskiego Wiesel. Porwnajmy ponisze
fragmenty: Wilkomirski: Widziaem jej szeroko otwarte oczy i nagle zrozumiaem: te oczy
wiedziay wszystko, widziay wszystko, co widziay moje, wiedziay nieskoczenie wicej ni
ktokolwiek inny w tym kraju. Znalem takie oczy jak te, widziaem je tysice razy, w obozie i
pniej. To byy oczy Miej. Jako dzieci mwilimy sobie wszystko tymi oczyma. Ona o tym te
wiedziaa; spojrzaa mi prosto w oczy i moje serce." Wiesel: Te oczy musz ci opowiedzie o
tych oczach. Musz od tego zacz to ich oczy poprzedzaj wszystko i wszystko si w nich zawiera.
Reszta moe zaczeka. Potwierdz tylko to, co ju wiesz. Ale te ich oczy - ich oczy Pon jak
nieposkromion prawd, ktra pali si, ale si nie spala. Milczcy w zawstydzeniu przed nimi,
moesz tylko spuci gow i podda si wyrokowi. Twoim jedynym yczeniem jest teraz zobaczy
wiat, tak jak one go widz, czowiek dorosy, czowiek mdry i dowiadczony, jeste nagle
bezradny i okrutnie zuboay. Te oczy przypominaj ci twoje dziecistwo, twoje osierocenie;
powoduj, e tracisz ca wiar w potg mowy. Te oczy uniewaniaj warto sw, usuwaj
potrzeb mwienia" (The Jews of Silence, Nowy Jork 1966, s. 3). Wiesel rozwodzi si o tych
oczach" przez dalsze ptorej strony. Jego literackiej zuchwaoci nie ustpuje jego wprawna
dialektyka. W jednym miejscu Wiesel wyznaje: W przeciwiestwie do wielu liberaw, wierz w
zbiorow win", w innym za miejscu oznajmia: Podkrelam, e nie wierz w zbiorow win"
(Wiesel, Against Silence, t. II, s. 134; idem, And The Sea, s. 152, 235).

40 Bernard Naumann, Auschwitz, Nowy Jork 1966, s. 91. Zob. te Finkelstein, Birn, Nation..., s.
67-68.

41 Lappin, s. 49. Hilberg zawsze zadawa suszne pytania. Std jego status pariasa w krgach
przedsibiorstwa holokaust"; zob. Hilberg, The Politics and Memory, rne wydania.

42 Publisher Drops Holocaust Book, New York Times", 3 listopada 1999. Allan Hall, Laura
Williams, Holocaust Hoaxer?, New York Post", 4 listopada 1999.

43 Novick, The Holocaust..., s. 158. Segev, Seventh Million, s. 425. Wiesel, And the Sea, s. 198

44 Bernard Lewis , Semites and Anti- Semites, Nowy York 1986, rozdz. 6. Bernard Lewis , The
Middle East, Nowy York 1995, s. 348 350. Berenbaum After Tragedy, s. 84.

45 "New York Times", 27 marca, 2 kwietnia , 3 kwietnia 1996 r. , "Time" 23 grudnia 1996 r.

46 Yehuda Bauer, Reflections Concerning Holocaust History, w: Louis Greenspan, Graeme

Nicholson (red.), Fackenheim, Toronto 1993, s. 164, 169 Yehuna Bauer, On Perpetrators of the
Holocaust and the Public Discourse, -Jewish Quarterly Review", 87 (1997), s. 348-350. Norman G.
Finkelstein, Yehuda Bauer, Goldhagen's Hitler's Willing Etecutioners" : An Exchange of Views,
"Jewish Quarterly Review" , 1-2 (1998), s. 126.

47 Szerzej na ten temat w: Charles Glass , Hitler's (un)willing executioners , "New Statesman" , 23
stycznia 1998 , Laura Shapiro, A Battle Over the holokaust, "Newsweek" , 23 marca 1998 , Tibor
Krausz , The Goldhagen Wars , "Jerusalem Report" , 3 sierpnia 1998 . Zob. rwnie stron
internetow www.NormanFinkelstein.com (z odsyaczem do strony internetowej Goldhagena).

48 Daniel Jonah Goldhagen, Daniel Jonah Goldhagen Comments on Birn, German Politics and
Society", lato 1998, s. 88, 91-92. Daniel Jonah Goldhagen, The New Discourse of Avoidance, s. 25
(www. Goldhagen.com/nda2.html).

49 Hoffman by promotorem pracy Goldhagena, ktra posuya za podstaw Hitler' s Willing

Executioners. A jednak, raco amic akademickie zwyczaje nie tylko napisa entuzjastyczn
recenzje ksiki Goldhagena dla Foreign Affairs" , lecz take potpi A Nation on Trial jako
"szokujc" ksik , w kolejnej recenzji dla tego samego pisma. ("Foreign Affairs", maj - czerwiec
1996 i lipiec - sierpie 1998). Maier zamieci snist interwencj na stronie internetowej
(www2.h-net.msu.edu). Jedynym jednak "aspektem caej tej sprawy" , ktry Maier uzna za
"naprawd niesmaczny i karygodny" , bya krytyka pod adresem Goldhagena. Dlatego Maier
udzieli "wsparcia na rzecz wykrycia zej woli" w pozwie Goldhagena przeciwko Birn. Moj za
argumentacje potpi jako dziwaczn i podegajc spekulacje" (23 listopada 1997).

50 Nowy Jork 1994. Lipstadt kieruje katedr studiw nad holokaustem na Emory University i
zostaa ostatnio mianowana czonkiem Rady Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie.

51 Stosujc podwjne zaprzeczenia, sonda przeprowadzony przez AJC wprowadza swoimi

sformuowaniami w bd: Czy wydaje ci si moliwe lub niemoliwe, e hitlerowska
eksterminacja ydw nigdy nie miaa miejsca?" 22 proc. ankietowanych odpowiedziao na to
pytanie: wydaje si to moliwe". W kolejnych sondaach, w ktrych zadano ju to samo pytanie
wprost, liczba odpowiedzi potwierdzajcych negacj holokaustu bya bliska zeru. Przeprowadzone
niedawno przez AJC badania w 11 krajach wykazay, e pomimo szerzonych przez prawicowych
ekstremistw twierdze, niewielu ludzi neguje holokaust" (Jennifer Golub, Renae Cohen, What
Do Americans Know About the Holocaust?, The American Jewish Committee 1993; Holocaust
Deniers Uncomincing Sunieys, Jerusalem Post", 4 lutego 2000). Niemniej jednak podczas
przesucha w Kongresie USA na temat antysemityzmu w Europie" David Harris z AJC podkrela
wystpowanie negacji holokaustu wrd europejskiej prawicy, lecz ani sowem nie wspomnia o
wasnych ustaleniach AJC, e negacja holokaustu praktycznie nie znajduje oddwiku w
europejskich spoeczestwach (przesuchania przed Komisj Spraw Zagranicznych, Senat Stanw
Zjednoczonych, 5 kwietnia 2000).

52 Zob. France Fines Historian Over Armenian Denial, Boston Globe", 22 czerwca 1995, i
Bernard Lewis and the Armeniom, Counterpunch", 16-31 grudnia 1997.

53 Israel Charny, The Conference Crisis. The Turks, Armenians and the Jews, w: The Book of the
International Conference on the Holocaust and Genocide. Book One: The Conference Program and
Crisis", Tel-Aviv 1982. Israel Amrani, A Linie Help from Friends, Haaretz", 20 kwietnia 1990
(Bauer). Wedug dziwacznej wersji Wiesela, zrezygnowa on z przewodniczenia konferencji, by
nie obrazi naszych ormiaskich goci". Zapewne usiowa on doprowadzi do odwoania
konferencji i namawia innych do rezygnacji z udziau rwnie ze wzgldu na uprzejmo wobec
Ormian (Wiesel, And the Sea, s. 92).

54 Edward T. Linenthal, Presenting Memory, Nowy Jork 1995, s. 228, 263, 312-313.

55 Lipstadt, Denying..., s. 6, 12, 22, 89-90.

56 Wiesel, All Rivers, s. 333, 336.

57 Lipstadt, Denying..., rozdz. 11.

58 A New Serbia, New Republic", 17 maja 1999.

59 Zob. np. Meron Benvenisti, Seeking Tragedy, Haaretz", 16 kwietnia 1999, Zeev Chafets, What
Undergraduate Clinton Has Forgotten, Jerusalem Report", 10 maja 1999, i Gideon Levi, Kosovo: It
is Here, Haaretz", 4 kwietnia 1999 (Benvenisti ogranicza porwnania z Serbami do izraelskich
dziaa po maju 1948).
60 Arno Mayer, Why Did the Heavens Not Darken?, Nowy Jork 1988. Christopher Hitchens,
Hitler's Ghost, Vanity Fair", czerwiec 1996 (Hilberg). Wywaon ocen Irvinga, zob. Gordon A.
Craig, The Devil in the Details, New York Review of Books", 19 wrzenia 1996. Susznie
odrzucajc twierdzenia Irvinga o hitlerowskim holokaucie jako tpe i szybko skompromitowane",
Craig mimo to zauwaa: Wie on o narodowym socjalizmie wicej ni wikszo zawodowych
naukowcw z tej dziedziny, a studenci uczcy si o latach 1933--1945 zawdziczaj mu wicej ni
zazwyczaj przyznaj, dziki jego zapaowi jako badacza oraz zakresowi i polotowi jego prac. [...]
Jego ksika Hitler's War... pozostaje najlepszym dostpnym opracowaniem II wojny wiatowej od
strony niemieckiej i jako taka niezastpionym dla wszystkich studentw tego konfliktu. [...] Tacy
ludzie jak David Irving maj wic swj niezaprzeczalny udzia w badaniach historycznych i nie
powinnimy lekceway ich pogldw."

61 0 podejmowanych w latach 1984-1994 bezskutecznych prbach doprowadzenia do budowy

narodowego muzeum amerykaskich Murzynw na waszyngtoskim The Mall, zob. Fam Davis
Ruffms, Culture Wars Won and Lost, Pan II: The National African-American Museum Project,
Radical History Review", zima 1998. Zgoszon w Kongresie inicjatyw odrzuci w kocu senator
Jesse Helms z Pnocnej Karoliny. Roczny budet waszyngtoskiego Muzeum Holokaustu wynosi
50 mln dol., z czego 30 mln pochodzi z kasy pastwowej.

62 Wicej na ten temat w: Linenthal, Preserving Memory; Saidel, Never Too Late, zw. rozdz. 7 i
15; Tim Cole, Selling the Holocaust, Nowy Jork 1999, rozdz. 6.

63 Michael Berenbaum, The World Must Know, Nowy Jork 1993, s. 2 i 214. Omer Bartov, Murder
in Our Midst, Oxford 1996, s. 180.

64 Wicej szczegw w: Kati Marton, A Death in Jerusalem, Nowy Jork 1994, rozdz. 9. Wiesel
wspomina w swych pamitnikach legendarn terrorystyczn przeszo" Yehoshuy Cohena,
zabjcy Bernadotte'a. Warto zwrci uwag na cudzysowy przy sowie terrorystyczna (Wiesel, And
the Sea, s. 58). Dziaajce w Nowym Jorku miejskie Muzeum Holokaustu (New York City
Holocaust Muzeum), cho nie mniej uwikane w polityk (burmistrz Ed Koch i gubernator stanu
Nowy Jork Mario Cuomo zabiegali o ydowskie gosy i pienidze), byo rwnie od pocztku
zabawk dla lokalnych ydowskich finansistw i firm budowlanych. W ktrym momencie
proponowano nawet usunicie holokaustu" z nazwy Muzeum, z obawy, e spowoduje to spadek
cen nieruchomoci na pobliskim osiedlu luksusowych domw. artownisie dowcipkowali, e
osiedle powinno nosi nazw Treblinka Towers", a pobliskie ulice Auschwitz Avenue" i
Birkenau Boulevard". Muzeum przyjo fundusze od Petera Grace, mimo doniesie o jego
powizaniach ze skazanym hitlerowskim zbrodniarzem wojennym. A jedno z galowych przyj
Muzeum zorganizowao w modzieowym klubie The Hot Rod" (Rozgrzany Kutas) Rada
nowojorskiego Muzeum Holokaustu ma zaszczyt zaprosi na rock and rolla przez ca noc" (Saidel,
Never Too Late, s. 8,121, 132, 145, 158, 161, 191, 240).

65 Novick wymiewa si z tej kontrowersji 6 milionw" kontra 11 milionw". Liczba 5

milionw cywilnych ofiar wrd nie-ydw wypyna najwyraniej od synnego owcy nazistw"
Szymona Wiesenthala. Zauwaajc, e nie zgadza si to z histori", Novick pisze: Pi milionw
to albo za mao (jeli bra wszystkich cywilw nie-ydw zamordowanych przez III Rzesz), albo
za duo (jeli bra nieydowskie grupy przeznaczone, jak ydzi, do eksterminacji)." Jednak nie
omieszkuje doda, e nie chodzi tu o liczby jako takie, lecz o to, co mamy na myli i do czego
odnosimy si, mwic holokaust". Najdziwniejsze jest za to, e po wyraeniu obiekcji, Novick
popiera jednak upamitnienie tylko ydw, poniewa liczba 6 milionw opisuje co konkretnego i
okrelonego", a liczba 11 milionw jest zbyt oglna" (Novick, The Holocaust..., s. 214-226).

66 Wiesel, Against Silence, t. III, s. 162 i 166.

67 O osobach upoledzonych jako pierwszych ofiarach nazizmu, zob. zwl.: za Henry Friedlander,
The Origins of Nazi Genocide, Chapel Hill 1995. Wedug Leona Wieseltiera, nie-ydzi, ktrzy
zginli w Auschwitz, zmarli mierci wymylon dla ydw [...] jako ofiary rozwizania
przeznaczonego dla innych" (Leon Wieseltier, At Auschwitz Decency Dies Again, New York
Times", 3 wrzenia 1989). Jak jednak wynika z wielu prac naukowych, bya to mier wymylona
dla upoledzonych Niemcw, ktr pniej przeznaczono ydom. Zob. te: Michael Burleigh,
Death and Deliverance, Cambridge 1994.

68 Zob. rne oceny liczby zamordowanych Romw w: Guenter Levy, The Nazi Persecution of the
Gypsies, Oxford 2000, s. 221-222.

69 Friedlander, Origins...: Wraz z ydami nazici wymordowali europejskich Cyganw. Uwaani

za ciemnoskr" grup rasow, cygascy mczyni, kobiety i dzieci nie zdoali unikn losu ofiar
hitlerowskiego ludobjstwa. [...] Hitlerowski reim programowo mordowa tylko trzy grupy istot
ludzkich: upoledzonych, ydw i Cyganw" (rozdz. XII-XIII). (Friedlander jest nie tylko
doskonaym historykiem, lecz rwnie byym winiem Auschwitz. Raul Hilberg, The Destruction
of the European Jews, Nowy Jork 1995 (w trzech tomach), t. III, s. 999-1000. Ze sw typow
szczeroci, Wiesel okazuje w swych pamitnikach rozczarowanie, e Rada Muzeum Holokaustu,
ktrej by przewodniczcym, nie wczya do swojego grona przedstawiciela Romw tak jakby
Wiesel zupenie nie mia na to wpywu (Wiesel, And the Sea, s. 211).

70 Linenthal, Preserving Memory, s. 241-246, 315.

71 Chocia partykularne ydowskie przegicie" (Saidel) nowojorskiego Muzeum Holokaustu byo

nawet wyraniejsze nieydowskie ofiary nazizmu ju na pocztku poinformowano, e Muzeum
jest tylko dla ydw" Yehuda Bauer wciek si na komisj budowy Muzeum za wzmiank, e
Holokaust obejmowa nie tylko ydowskie straty. Dopki nie ulegnie to natychmiastowej i
radykalnej zmianie, wykorzystam kad okazj aby [...] atakowa ten skandaliczny projekt na
kadym publicznym forum", grozi Bauer w licie do czonkw komisji (Saidel, Never Too Late, s.
125-126, 129, 212, 221, 224-225).

72 Wicej na ten temat w: Finkelstein, Image and Reality, rozdz. 2.

73 ZOA Criticizes Holocaust Museum's Hiring of Professor Who Compared Israel to Nazis, Israel
Wire", 5 czerwca 1998. Neal M. Sher, Sweep the Holocaust Museum Clean, Jewish World
Review", 22 czerwca 1998. Scoundrel Time, PS-The Intelligent Guide to Jewish Affairs", 21
sierpnia 1998. Daniel Kurtzman, Holocaust Museum Taps One of Its Own for Top Spot, Jewish
Telegraphic Agency", 5 marca 1999. Ira Stoll, Holocaust Museum Acknowledge Mistake,
Forward", 13 sierpnia 1999.

74 Noam Chomsky, World Orders Old and New, Nowy Jork 1996, s. 293--294 (Shavit).
ROZDZIA 3

WYUDZANIE DO KWADRATU

Termin ocalay z holokaustu" odnosi si pierwotnie do tych, ktrzy przeszli przez wyjtkowy
koszmar ydowskich gett, obozw koncentracyjnych i obozw pracy niewolniczej, czsto w takiej
wanie kolejnoci. Liczb? ocalaych z holokaustu, w chwili zakoczenia wojny, szacuje si
zazwyczaj na blisko 100 tysicy.1

Do dzi yje z nich zapewne nie wicej ni jedna czwarta. Poniewa przetrwanie obozw stao si
ukoronowaniem mczestwa, wielu ydw, ktrzy spdzili wojn gdzie indziej, zaczo si
podawa za ocalaych z obozw. Ale kry si rwnie za tym inny, wany powd materialny.
Wadze powojennych Niemiec wypacay bowiem odszkodowania ydom, ktrzy byli w gettach
lub obozach. Wielu ydw zmylio wic sw przeszo, eby zakwalifikowa si do
odszkodowa.2

Jeeli wszyscy, ktrzy twierdz, e s ofiarami obozw, s nimi rzeczywicie, to kogo zabi
Hitler", oburzaa si moja matka. Wielu naukowcw rzeczywicie ma wtpliwoci co do
wiarygodnoci zezna ocalaych z holokaustu". Przyczyn ogromnej wikszoci pomyek, ktre
wykryem we wasnej pracy, byy zeznania", przyznaje Hilberg. Na przykad, nawet uczestniczca
w przedsibiorstwie holokaust" Deborah Lipstadt kwano przyznaje, e ocalali z holokaustu
utrzymuj zazwyczaj, i w Auschwitz osobicie bada ich Josef Mengele.3 Zawodna pami to nie
jedyny powd, dla ktrego zeznania niektrych ocalaych z holokaustu wydaj si podejrzane. Czci
si ich teraz bowiem jak wieckich witych i dlatego nikt nie odway si zakwestionowa ich
zezna. Uchodz im na sucho nawet niedorzeczne opowiastki.

Elie Wiesel wspomina w swym pamitniku, e tu po wydostaniu si z Buchenwaldu i majc ledwie

osiemnacie lat, czytaem Krytyk czystego rozumu nie miejcie si! w jidysz". Mniejsza z
tym, i Wiesel sam przyznaje, e wtedy zupenie nie znaem gramatyki jidysz".

Krytyka czystego rozumu nigdy nie bya na jidysz przetumaczona. Wiesel przypomina sobie
rwnie szczegowo tajemniczego uczonego talmudycznego", ktry opanowa jzyk wgierski
w dwa tygodnie tylko po to, aby sprawi mi niespodziank". ydowskiemu tygodnikowi Wiesel
powiedzia, e czsto chrypnie lub traci gos", gdy milczco czyta sobie ksiki gono, w
duchu". Reporterowi za New York Timesa" opowiedzia, jak pewnego razu uderzya go takswka
na Times Square. Przeleciaem przez ca przecznic. Takswka uderzya we mnie na rogu 45-ej i
Broadwayu, a karetka zabraa mnie z 44-ej." Gosz nag prawd. Inaczej nie potrafi", zarzeka si
Wiesel.4

W ostatnich latach termin ocalay z holokaustu" zmodyfikowano tak, by odnosi si nie tylko do
tych, ktrzy przetrwali, lecz rwnie do tych, ktrzy zdoali unikn hitlerowskich przeladowa.
Obejmuje wic on, na przykad, ponad sto tysicy polskich ydw, ktrzy schronili si w Zwizku
Radzieckim po napaci Niemiec na Polsk. Jak jednak zauwaa historyk Leonard Dinnerstein, ci,
ktrzy yli w Rosji, byli traktowani tak samo jak jej obywatele", natomiast ci, ktrzy przeszli
przez obozy koncentracyjne, wygldali jak ywe trupy".5

Jeden z autorw internetowej strony powiconej holokaustowi utrzymywa, e chocia sam spdzi
wojn w Tel-Avivie, to jest ocalaym z holokaustu, poniewa jego babka zgina w Auschwitz.
Wedug osdu Israela Gutmana, ocalaym z holokaustu jest Wikomirski, poniewa jego bl jest
autentyczny". Kancelaria premiera Izraela oszacowaa ostatnio liczb yjcych jeszcze osb
ocalaych z holokaustu" na prawie milion. I znw, nietrudno doszuka si przyczyny kryjcej si za
t inflacyjn korekt. Trudno byoby bowiem domaga si nowych, ogromnych odszkodowa,
gdyby ya ju tylko garstka ocalaych z holokaustu. Gwni wsppracownicy Wikomirskiego byli
de facto, w taki czy inny sposb, zaangaowani w proceder zdobywania odszkodowa za holokaust.
Jego dziecica przyjacika z Auschwitz, maa Laura", wzia odszkodowanie ze szwajcarskiego
funduszu dla ofiar holokaustu, cho tak naprawd bya ona urodzon w Ameryce wyznawczyni
kultu satanistycznego.

Z kolei izraelscy sponsorzy Wikomirskiego dziaali lub byli wspierani przez organizacje zajmujce
si odszkodowaniami dla ofiar holokaustu.6 To wanie sprawa odszkodowa najlepiej odsania
kulisy przedsibiorstwa holokaust". Jak ju wiemy, sprzymierzone w czasie zimnej wojny ze
Stanami Zjednoczonymi Niemcy zostay szybko zrehabilitowane, a hitlerowski holokaust poszed w
zapomnienie. Niemniej jednak Niemcy przystpiy na pocztku lat pidziesitych do negocjacji z
ydowskimi organizacjami i podpisay porozumienia odszkodowawcze. Bez praktycznie adnego
nacisku z zewntrz wypaciy dotd okoo 60 miliardw dolarw.

Porwnajmy najpierw stanowisko Stanw Zjednoczonych.

W rezultacie wojen prowadzonych przez Amerykanw w Indochinach, zgino okoo 4-5 milionw
osb. Po wycofaniu si Amerykanw, jak zauwaa jeden z historykw, Wietnam desperacko
potrzebowa pomocy. Na Poudniu zniszczonych zostao 9 z 15 tysicy wiosek, 25 milionw akrw
pl uprawnych i 12 milionw akrw lasw, zabito te 1,5 miliona zwierzt hodowlanych; liczb
prostytutek szacowano na 200 tys., sierot na 879 tys., inwalidw na 181 tys. i wdw na l milion; na
Pnocy powanemu zniszczeniu ulego wszystkich sze miast przemysowych, jak rwnie stolice
prowincji i miasta powiatowe, zniszczono te 4 ty. z 5,8 tys. rolniczych komun.

Jednak odmawiajc wypacenia jakichkolwiek odszkodowa, prezydent Carter wyjani, e

zniszczenie byo wzajemne". Ogaszajc, e nie widzi potrzeby skadania Jakichkolwiek
przeprosin za wojn jako tak", William Cohen, sekretarz obrony w administracji prezydenta
Clintona, podobnie zawyrokowa: Obie nacje wyszy z tego pokiereszowane. Oni maj swoje
blizny po tamtej wojnie. A my, oczywicie, mamy swoje."7 Wadze Niemiec zapewniy
odszkodowania ydowskim ofiarom w oparciu o trzy odrbne porozumienia podpisane w 1952 r.
Indywidualni poszkodowani otrzymali wypaty zgodnie z postanowieniami Ustawy
Odszkodowawczej (Bundesentschadigungs-gesetz). Oddzielne porozumienie z Izraelem dotyczyo
pokrycia kosztw osiedlenia i rehabilitacji zdrowotnej kilkuset tysicy ydowskich uchodcw.

W tym samym czasie niemieckie wadze wynegocjoway take finansowy ukad z Conference on
Jewish Material Claims Against Germany (Konferencja d/s ydowskich Roszcze Materialnych
wobec Niemiec, dalej w skrcie: Konferencja Roszczeniowa), skupiajc wszystkie gwne
organizacje ydowskie, jak American Jewish Committee, American Jewish Congress, Bnai Brith
czy Joint Disribution Committee. Konferencja Roszczeniowa miaa wykorzysta wszystkie
pienidze, po 10 min dol. rocznie przez dwanacie lat, czyli okoo miliarda dolarw wedug obecnej
wartoci, na rekompensaty dla ydowskich ofiar hitlerowskich przeladowa, ktre nie skorzystay
w peni z innych uregulowa odszkodowawczych.8

Tu posu si przykadem mojej matki. Jako osoba, ktra przesza warszawskie getto, obz
koncentracyjny na Majdanku i obozy pracy niewolniczej w Czstochowie i Skarysku-Kamiennej,
otrzymaa ona od wadz niemieckich odszkodowanie w wysokoci tylko 3,5 tys. dol. Jednak inne
ydowskie ofiary (z ktrych wiele faktycznie nie byo ofiarami) otrzymay od Niemiec doywotnie
renty o cznej wartoci sigajcej setek tysicy dolarw. Pienidze przekazane Konferencji
Roszczeniowej byy przeznaczone wanie dla tych ydowskich ofiar, ktre wczeniej otrzymay
tylko minimalne odszkodowania.

Wanie dlatego niemieckie wadze zabiegay o zawarcie w porozumieniu z Konferencj

Roszczeniow wyranego zapisu, e pienidze otrzymaj wycznie ydowskie ofiary, ktrym
niemieckie sdy przyznay nieadekwatne rekompensaty lub nie przyznay ich wcale. Konferencja
Roszczeniowa zareagowaa jednak oburzeniem, e Niemcy kwestionuj jej dobr wiar. Z kolei ju
po wynegocjowaniu porozumienia Konferencja Roszczeniowa wydaa owiadczenie dla prasy, w
ktrym podkrelono, e pienidze bd przeznaczone dla ydowskich przeladowanych przez
hitlerowski reim, ktrym nie zapewni zadouczynienia istniejce lub proponowane regulacje
prawne".

Ostateczna wersja porozumienia zobowizywaa Konferencj Roszczeniow do wykorzystania

pienidzy na pomoc, rehabilitacj i przesiedlenie ydowskich ofiar". Konferencja Roszczeniowa
natychmiast uniewania porozumienie. Bezceremonialnie naruszajc jego postanowienia,
przeznaczya pienidze nie na rehabilitacj ydowskich ofiar, lecz na rehabilitacj ydowskich
spoecznoci. Przyjta przez ni zasada postpowania wrcz zabronia wykorzystania pienidzy na
bezporednie wypaty osobom indywidualnym". Jednake, zawsze pamitajc o wasnych
interesach, Konferencja Roszczeniowa zrobia wyjtek dla dwch kategorii ofiar: indywidualne
odszkodowania dostali rabini i wybitni ydowscy przywdcy".

Organizacje wchodzce w skad Konferencji Roszczeniowej zuyy wikszo pienidzy na

sfinansowanie swych priorytetowych przedsiwzi. Rzeczywiste ydowskie ofiary jeli cokolwiek
zyskay, to albo porednio, albo przypadkiem.9 Wielkie kwoty skierowano okrnymi drogami do
ydowskich spoecznoci w wiecie arabskim oraz by uatwi ydom emigracj z Europy
Wschodniej.10 Finansowano take takie kulturalne projekty, jak muzea holokaustu, uniwersyteckie
katedry studiw nad holokaustem czy popisowy program instytutu Yad Vashem honorowania
sprawiedliwych gojw". W ostatnich latach Konferencja Roszczeniowa usiowaa przej na
terenie byej Niemieckiej Republiki Demokratycznej zde-nacjonalizowane ydowskie
nieruchomoci, ktre warte s setki milionw dolarw i prawowicie nale si yjcym
spadkobiercom dawnych wacicieli.

Gdy jednak Konferencja zostaa przez oszukanych ydw zaatakowana za to i inne naduycia,
rabin Arthur Hertzberg obrzuci kltw obie strony, szydzc, e tu nie chodzi o zadouczynienie,
to jest walka o pienidze"." Gdy Niemcy albo Szwajcarzy odmawiaj pacenia odszkodowa,
niebiosa nie pomieszcz susznego oburzenia amerykaskich organizacji ydowskich. Ale gdy
ydowskie elity okradaj ydowskie ofiary, problemw etycznych nikt nie podnosi: chodzi przecie
tylko o pienidze. Chocia moja matka otrzymaa rekompensat w wysokoci tylko 3,5 ty. dol.,
inni zaangaowani w proces odszkodowawczy zyskali cakiem sporo.

Jak wynika z doniesie prasowych, roczna pensja Saula Kagana, wieloletniego dyrektora
Konferencji Roszczeniowej, wynosi 105 tys. dol.

W przerwach w penieniu tej funkcji, Kagan kierowa jednym z nowojorskich bankw i zosta
skazany za 33 wykroczenia, polegajce na umylnym sprzeniewierzeniu funduszy i kredytw.
Wyrok zosta uniewaniony dopiero po wielu apelacjach.)

Alfonse D'Amato, byy senator z Nowego Jorku, zajmuje si mediacj w sprawach zbiorowych
pozww ofiar holokaustu przeciwko niemieckim i austriackim bankom, liczc sobie po 350 dol. za
godzin, plus wydatki. W cigu pierwszych szeciu miesicy tej dziaalnoci D'Amato zarobi 103
tys. dol. Wczeniej Wiesel publicznie wychwala go za wraliwo wobec ydowskich cierpie".
Lawrence Eagleburger, sekretarz stanu w administracji prezydenta George'a Busha seniora, zarabia
rocznie 300 tys. dol. jako przewodniczcy Midzynarodowej Komisji d/s Roszcze
Ubezpieczeniowych z Czasw Holokaustu (International Commission On Holocaust-Era Insurance
Claims). Zdaniem Elana Steinberga ze wiatowego Kongresu ydw, ile by nie zarabia, to i tak
jest to dla nas bardzo korzystne". Kagan w 12 dni, Eagleburger w 4 dni, a D'Amato w 10 godzin
zarabiaj tyle, ile moja matka dostaa za cierpienie hitlerowskich przeladowa przez sze lat.12

Wyrnienie dla najbardziej przedsibiorczego paskarza w holokaustowym biznesie naley si

jednak niewtpliwie Kennethovi Bialkinowi. Ten od dawna prominentny przywdca ydw
amerykaskich kierowa ADL i przewodniczy Konferencji Prezesw Gwnych Amerykaskich
Organizacji ydowskich. Ostatnio, za pono bardzo wysokie honorarium", Bialkin reprezentuje
firm ubezpieczeniow Generali" w negocjacjach, ktrych stron przeciwn jest komisja
kierowana przez Eagleburgera.13

Przedsibiorstwo holokaust" stao si w ostatnich latach ordynarnym procederem wyudzania.

Reprezentujc jakoby wszystkich ydw, tak ywych jak martwych, na terenie caej Europy
wystpuje ono z roszczeniami wobec mienia utraconego przez ydw w wyniku holokaustu.
Susznie ochrzczone mianem ostatniego rozdziau holokaustu", wyudza pienidze zarwno od
poszczeglnych pastw europejskich, jak te od tych ydw, ktrzy maj prawny tytu do
wystpowania z roszczeniami. Pierwszym obiektem ataku przedsibiorstwa holokaust" staa si
Szwajcaria. Najpierw omwi tu postawione Szwajcarom zarzuty, a nastpnie zajm si dowodami
wiadczcymi, e wiele z tych oskare byo kamliwych i e bardziej stosuj si one do tych,
ktrzy je wysunli, ni do tych, przeciwko ktrym zostay skierowane.

Z okazji 50 rocznicy zakoczenia II wojny wiatowej prezydent Szwajcarii oficjalnie przeprosi, w

maju 1995 r., za odmwienie ydom schronienia podczas holokaustu.14 Mniej wicej w tym
samym czasie ponownie rozgorzaa dyskusja, dotyczca dugo tlcej si kwestii ydowskich
pienidzy zdeponowanych przed lub w czasie wojny na kontach szwajcarskich bankw. W szeroko
komentowanym artykule izraelski dziennikarz zacytowa dokument jak si potem okazao,
bdnie zinterpretowany dowodzcy, e w szwajcarskich bankach wci znajduj si ydowskie
konta z czasw holokaustu, warte miliardy dolarw.15

wiatowy Kongres ydw, ktry do czasu kampanii demaskujcej Kurta Waldheima jako
zbrodniarza wojennego by organizacj dogorywajc, skwapliwie wykorzysta nadarzajc si
okazj do zademonstrowania siy. Od pocztku byo wiadomo, e Szwajcaria bdzie atwym upem.
Kt bowiem sympatyzowaby z bogatymi szwajcarskimi bankierami w konfrontacji ze
znajdujcymi si w potrzebie ofiarami holokaustu". Co waniejsze, szwajcarskie banki s bardzo
podatne na gospodarcze naciski ze strony Stanw Zjednoczonych.16

Edgar Bronfman, prezes wiatowego Kongresu ydw i syn urzdnika Konferencji Roszczeniowej,
oraz rabin Israel Singer, sekretarz generalny wiatowego Kongresu ydw i potentat na rynku
nieruchomoci, spotkali si ze szwajcarskimi bankierami pod koniec 1995 r.17

Bronfman, dziedzic fortuny koncernu alkoholowego Seagram (jego osobisty majtek szacuje si na
3 miliardy dol.), skromnie poinformowa pniej senack Komisj Bankowoci, e na spotkaniu
tym wystpowa w imieniu narodu ydowskiego", a take szeciu milionw tych, ktrzy ju nie
mog mwi za siebie".18 Z kolei szwajcarscy bankierzy oznajmili, e udao im si zlokalizowa
tylko 775 upionych" kont z wkadami o cznej wartoci 32 min dol., do ktrych nikt nie roci
sobie pretensji. Te wanie kwot zaproponowali jako podstaw negocjacji ze wiatowym
Kongresem ydw. Ale ten odrzuci j jako niewystarczajc.

W grudniu 1995 r. Bronfman sprzymierzy si z senatorem D'Amato, ktrego wyborcze notowania

byy wwczas bliskie zeru. Majc wybory do Senatu za pasem, D'Amato postanowi wykorzysta
nadarzajc si okazj do poprawienia swych notowa wrd ydowskiego elektoratu, ktrego
gosy maj kluczowe znaczenie i ktry hojnie dotuje politykw. Zanim Szwajcarzy ostatecznie
zmikli, wiatowy Kongres ydw, przy wsppracy z rozmaitymi instytucjami zajmujcymi si
holokaustem (w tym waszyngtoskim Muzeum Holokaustu i Centrum Szymona Wiesenthala),
zmobilizowa cay amerykaski establishment polityczny. Od prezydenta Clintona, ktry przy tej
okazji pogodzi si z D'Amato (trway jeszcze wtedy przesuchania w sprawie afery Whitewater),
poprzez jedenacie federalnych urzdw, Izb Reprezentantw i Senat, po stanowe i lokalne wadze
w caym kraju.

W ten sposb stworzono szeroki front nacisku i jedna po drugiej amerykaskie postaci ycia
publicznego doczay do chru potpiajcego perfidnych Szwajcarw. Wykorzystujc komisje
bankowoci Izby Reprezentantw i Senatu w charakterze odskoczni, przedsibiorstwo holokaust"
urzdzio bezwstydn kampani oszczerstw. A poniewa bezgranicznie atwowierna prasa gotowa
jest publikowa pod wielkimi nagwkami wszelkie, nawet najbardziej niedorzeczne historie
zwizane z holokaustem, to nic nie mogo powstrzyma kampanii obrzucania Szwajcarw botem.

Gregg Rickman, gwny doradca prawny senatora D'Amato, wspomina z dum, e szwajcarscy
bankierzy zostali postawieni pod prgierzem opinii publicznej". To my", chwali si Rickman,
uoylimy program. Zapalimy bankierw na pasek i to my bylimy zarazem sdzi, aw
przysigych i katem". Tom Bower, czoowy badacz antyszwajcarskiej kampanii, porwnuje apel
D'Amato o przeprowadzenie przesucha w Kongresie do zawoalowanego wezwania do
publicznego procesu lub sdu kapturowego".19

Rol tuby" tej skierowanej przeciwko Szwajcarii machiny peni Elan Steinberg, dyrektor
wykonawczy wiatowego Kongresu ydw.

Jego gwnym zadaniem byo szerzenie dezinformacji.

Wedug Bowera, broni Steinberga byo terroryzowanie poprzez zawstydzanie". Specjalizowa si

on w wygaszaniu tasiemcowych oskare, majcych na celu wywoanie zaskoczenia i
niepewnoci. Przygotowywane przez Office of Strategie Services raporty, czstokro oparte na
pogoskach i niepotwierdzonych rdach, a przez historykw latami traktowane jako bzdury, nagle
nabray niepodwaalnej wiarygodnoci i szerokiego rozgosu. Ostatnia rzecz, jakiej potrzebuj
banki, to negatywna reklama", wyjania rabin Singer. Nie zaprzestaniemy jej, dopki banki
powiedz Mamy do. Chcemy kompromisu." Rwnie usiujc zabysn w wietle reflektorw,
rabin Marvin Hier, dziekan Centrum Szymona Wiesenthala, popisywa si sugestiami, jakoby
Szwajcarzy zamknli ydowskich uchodcw w obozach pracy niewolniczej". (Hier prowadzi
Centrum Szymona Wiesenthala na zasadzie rodzinnego biznesu, zatrudniajc w nim on i syna; w
1995 r. rodzina Hiera zarobia cznie 520 tys. dol. Centrum znane jest z wystaw w stylu Dachau a
la Disneyland" oraz skutecznego posugiwania si taktyk sensacji i zastraszania w celu
pozyskania dotacji.")

W wietle antyszwjcarskiej nagonki mediw, w ktrej prawd pomieszano z domysami, a fakty z

fikcj, nie trudno zrozumie, dlaczego wielu Szwajcarw uwaa, e ich kraj stal si ofiar czego w
rodzaju midzynarodowego spisku, konkluduje Itamar Levin.20 Kampania rycho przerodzia si w
nagonk na szwajcarskie spoeczestwo. W opracowaniu Bowera, popieranym przez D'Amato i
Centrum Szymona Wiesenthala, mwi si o pastwie, ktrego obywatele [...] chwalc si przed
ssiadami swym godnym pozazdroszczenia bogactwem, cakiem wiadomie czerpali zyski z
pienidzy splamionych krwi"; o pozornie godnych szacunku obywatelach najbardziej pokojowo
nastawionego pastwa [...] ktrzy dopucili si bezprecedensowego rabunku"; o tym, e kady
Szwajcar opanowa sztuk oszukiwania, aby chroni wizerunek i zamono swego
spoeczestwa"; o tym, e Szwajcarzy czuj instynktowny pocig do gromadzenia wielkich
zyskw" (czy tylko Szwajcarzy?); o tym, e czerpanie zyskw dla siebie jest naczeln zasad
wszystkich szwajcarskich bankw" (tylko szwajcarskich?); o tym, e garstka szwajcarskich
bankierw staa si bardziej zachanna i niemoralna ni inni"; o tym, e przemilczanie faktw oraz
wprowadzanie w bd to ulubione sztuczki szwajcarskich dyplomatw" (czy tylko szwajcarskich?);
o tym, e przepraszanie oraz podawanie si do dymisji nie naley do powszechnych praktyk w
szwajcarskiej tradycji politycznej" (odwrotnie ni u nas?); o tym, e szwajcarska chciwo jest
wyjtkowa"; e szwajcarski charakter czy prostot z dwulicowoci", a pod pozorn ogad
kryje si zawzito, ktra jest z kolei przykrywk dla egoistycznego braku zrozumienia dla
cudzych pogldw"; e Szwajcarzy s nie tylko wyjtkowo pozbawieni uroku i nie wydali
adnego artysty, ma stanu czy bohatera od czasw Wilhelma Tella, ale byli przede wszystkim
nieuczciwymi kolaborantami hitlerowcw, czerpicymi zyski z ludobjstwa", itp., itd.

Rickman sili si na tak oto gbsz myl" o Szwajcarach: Gboko, gbiej ni sami mogliby
przypuszcza, drzemie w nich arogancja wobec samych siebie i przeciwko innym, co stanowi
podstawowy element ich maski. Ale choby si nawet bardzo starali, nie mog ukry tego, jak
zostali wychowani.21 Wiele z tych oszczerstw wyjtkowo przypomina pomwienia rzucane na
ydw przez antysemitw. W myl podtytuu raportu Bowera, gwny zarzut sprowadza si do
tego, e przez pidziesit lat istnia szwajcarsko-hitlerowski spisek obliczony na ograbienie
europejskich ydw i ocalaych z holokaustu". Wyudzacze z przedsibiorstwa holokaust" uznali,
e bya to najwiksza grabie w dziejach ludzkoci" i okrelenie to stao si mottem ich dziaania.

Dla przedsibiorstwa holokaust" wszystko, co dotyczy ydw, naley bowiem do odrbnej,

nadrzdnej kategorii najgorszego, najwikszego... Przedsibiorstwo holokaust" twierdzio
pocztkowo, e szwajcarskie banki systematycznie odmawiay legalnym spadkobiercom ofiar
holokaustu dostpu do upionych" kont bankowych, wartych od 7 do 20 miliardw dol. W swym
tytuowym artykule tygodnik Time" pisa, e regulamin szwajcarskich bankw od pidziesiciu
lat stanowi, eby wymijajco i zniechcajco odpowiada na zapytania ocalaych z holokaustu o
konta ich nieyjcych krewnych". Odwoujc si do prawa o tajemnicy bankowej, wprowadzonego
przez szwajcarskie banki w 1934 r. rwnie w celu uniemoliwienia hitlerowcom wyudzania
pienidzy od ydowskich wacicieli kont, D'Amato poucza Komisje Bankowoci Izby
Reprezentantw: Czy nie zakrawa na ironie, e ta sama zasada tajemnicy bankowej, ktra
zachcaa ludzi do otwierania kont, zostaa potem wykorzystana do uniemoliwienia im oraz ich
spadkobiercom dostpu do swej spucizny, do korzystania ze swych praw?

To jest niemoralne, obudne, wypaczone. Bower z ekscytacj opowiada o odkryciu kluczowego

dowodu na perfidie Szwajcarw wobec ofiar Holokaustu: Szczcie i wytrwao doprowadziy do
odkrycia bezcennego tropu, ktry potwierdzi prawdziwo wysunitego przez Bronfmana zarzutu.
Pochodzcy z lipca 1945 r. wywiadowczy meldunek ze Szwajcarii wspomina, e Jacques
Salmanovitz, waciciel Societe Generale de Surveillance, dziaajcej w Genewie firmy notarialno-
powierniczej powizanej z pastwami bakaskimi, dysponowa list nazwisk 182 ydowskich
klientw, ktrzy powierzyli notariuszowi 8,4 min frankw szwajcarskich oraz okoo 90 ty. dol. do
odbioru po ich przyjedzie z Bakanw. W meldunku wspomina si te, e ydzi jeszcze nie
odebrali swych pienidzy. Rickman i D'Amato nie posiadali si z radoci. Sam Rickman rwnie
uznaje to w swojej ksice za dowd szwajcarskiej przestpczoci". aden jednak nie wspomina w
tym konkretnym kontekcie, e Salmanovitz by ydem. (Wiarygodno tych rewelacji omwi
nieco dalej.)22

Pod koniec 1996 r. przedefilowaa przed kongresowymi komisjami bankowoci grupa starych
ydwek i jeden yd, by zoy wzruszajce zeznania o przestpczym postpowaniu szwajcarskich
bankierw. Ale, jak zauwaa Itamar Levin, redaktor gwnego izraelskiego dziennika
ekonomicznego, prawie aden z tych wiadkw nie przedstawi wiarygodnych dowodw, e w
szwajcarskich bankach znajduj si ich pienidze". By wzmc teatralny efekt przesucha,
D'Amanto zaprosi na wiadka Elie Wiesela. W swych, szeroko pniej cytowanych, zeznaniach
Wiesel wyrazi zaszokowanie tak, zaszokowanie! odkryciem, e sprawcy holokaustu dyli
do ograbienia ydw, zanim ich zabili: Pocztkowo mylelimy, e ostateczne rozwizanie"
motywowane byo wycznie zatrut ideologi. Ale teraz wiemy, e nie chodzio im tylko o zabicie
ydw, jak by to strasznie nie brzmiao, lecz te o ydowskie pienidze. Codziennie dowiadujemy
si wicej o tej tragedii. Czy ten bl nie ma kresu? Czy nie ma kresu temu gwatowi? A przecie
hitlerowska grabie ydw to adna nowina; znaczna cz opublikowanej w 1961 r. pionierskiej
rozprawy Raula Hil-berga The Destruction of the European Jews powicona jest grabieniu ydw
przez hitlerowcw.23

Podczas przesucha twierdzono te, e szwajcarscy bankierzy ukradli depozyty ofiar holokaustu i
dla zatarcia ladw metodycznie niszczyli najwaniejsze dokumenty. Jak rwnie, e tylko ydzi
padli ofiar tych matactw. Przypuszczajc atak na Szwajcarw, senator Barbara Boxer stwierdzia w
czasie jednego z przesucha: Ta komisja nie moe pozosta obojtna wobec dwulicowego
zachowania czci szwajcarskich bankw. Niech nie opowiadaj wiatu, e prowadz
poszukiwania, skoro niszcz dokumenty.24

Niestety, warto propagandowa" (Bower) zezna starych ydw o szwajcarskiej perfidii szybko
si wyczerpaa. Tote przedsibiorstwo holokaust" postarao si o nowe sensacje. Uwaga mediw
skupia si wic na zakupie przez Szwajcarw zota, ktre hitlerowcy zrabowali podczas wojny z
europejskich bankw centralnych. I chocia przedstawiano to jako wstrzsajce odkrycie, fakty te
te nie byy w rzeczywistoci adn nowin. Arthur Smith, autor standardowego opracowania na
ten temat, powiedzia podczas przesucha w Izbie Reprezentantw: Przez cale przedpoudnie i
popoudnie suchaem tu o sprawach, ktre s przewanie znane od wielu lat; dziwi mnie te, e
przewanie mwi si tu o tym jak o czym nowym i sensacyjnym.

Celem przesucha nie byo jednak dostarczenie informacji, lecz jak to uja dziennikarka Isabel
Vincent, stworzenie sensacyjnych historii". Nie bez racji zaoono bowiem, e obrzucona
odpowiedni iloci bota Szwajcaria w kocu podda si.2 Jedyn rzeczywicie now rewelacj
byo to, e Szwajcarzy wiadomie handlowali zotem ofiar". To znaczy, kupowali znaczne iloci
zota, ktre hitlerowcy przetapiali w sztaby po zagrabieniu go ofiarom obozw koncentracyjnych.
Bower pisze, e Swiatowy Kongres ydw potrzebowa wstrzsajcego tematu, ktry powizaby
Szwajcarie z holokaustem". Nowe wtki zwizane z perfidnym postpowaniem Szwajcarw spady
wic jak z nieba.

Mao co wywouje tak mroce krew w yach wraenie", kontynuuje Bower, jak obraz
metodycznego wyrywania zotych zbw z ust trupw ydw wycignitych z komr gazowych w
obozach zagady". S to bardzo, bardzo przygnbiajce fakty", ponuro zaintonowa D'Amato na
przesuchaniach w Izbie Reprezentantw, poniewa mwi o zabieraniu i rabunku mienia z
domw, z centralnych bankw, z obozw mierci zotych zegarkw i bransoletek, i oprawek do
okularw, i zotych zbw."26 Oprcz blokowania dostpu do kont ofiar Holokaustu i skupowania
zrabowanego zota, Szwajcarw oskarono rwnie o nawizanie w celu okradania ydw
potajemnej wsppracy z Polsk i Wgrami. Oskarenie sprowadzao si do tego, e pienidze z
upionych" szwajcarskich kont, nalece do obywateli Polski i Wgier (wielu z nich byo ydami,
ale nie wszyscy), zostay wykorzystane przez Szwajcarie jako rekompensata za szwajcarskie mienie
znacjonalizowane przez wadze tych pastw. Rickman uzna to za wstrzsajce odkrycie, ktre da
Szwajcarom upnia i wywoa burze".

Ale fakty te byy ju od dawna powszechnie znane i pisano o nich w amerykaskich pismach
prawniczych na pocztku lat pidziesitych. Poza tym, mimo podniesionej przez media wrzawy,
okazao si, e chodzio o sumy, ktre cznie dayby w dzisiejszym przeliczeniu mniej ni milion
dolarw.27 Jeszcze przed pierwszymi przesuchaniami w Senacie na temat upionych" kont, w
kwietniu 1996 r., szwajcarskie banki zgodziy si utworzy komisj ledcz i podporzdkowa si
jej ustaleniom. Zoona z szeciu czonkw, po trzech z World Jewish Restitution Organization i z
Zrzeszenia Szwajcarskich Bankierw, ta niezalena komisja znakomitych osobistoci" zostaa
formalnie powoana do ycia w maju 1996 r. na mocy Memorandum of Understanding"
(porozumienia stron). Na jej czele stan Paul Volcker, byy prezes Banku Rezerwy Federalnej
USA.

W grudniu 1996 r. rzd Szwajcarii powoa te dodatkowo niezalen komisj ekspertw", ktrej
przewodniczy prof. Jean-Francois Bergier i w ktrej skad wszed midzy innymi wybitny izraelski
badacz holokaustu Saul Friedlander. Zadaniem tej komisji byo przesiedzenie szwajcarskiego
handlu zotem z Niemcami podczas II wojny wiatowej. Zanim jednak obie komisje zdyy
przystpi do dziaania, przedsibiorstwo holokaust" zaczo nalega na zawarcie ostatecznego
porozumienia ze Szwajcari. Szwajcarzy zaprotestowali, uwaajc, e z porozumieniem naley
poczeka na ustalenia komisji, gdy w przeciwnym wypadku byby to szanta i wyudzenie".
Tymczasem wiatowy Kongres ydw, posugujc si sw atutow kart, bola nad cikim
pooeniem znajdujcych si w potrzebie ofiar holokaustu". Tu chodzi o czas", powiedzia
Bronfman Komisji Bankowoci Izby Reprezentantw w grudniu 1996. Niepokoj si o tych
wszystkich ocalaych z holokaustu."

Ciekawe, dlaczego zbolay miliarder nie mg sam doranie uly ich cikiemu pooeniu.
Odrzucajc jedn ze szwajcarskich ofert porozumienia na kwot 250 mln dol., Bronfman
pogardliwie prychnl: Nie robicie nam adnej aski. Sam dam pienidze." Oczywicie, nie dal.
Szwajcaria zgodzia si jednak w lutym 1997 r, na zaoenie Specjalnego Funduszu dla
Znajdujcych si w Potrzebie Ofiar Holokaustu" (Special Fund for Needy Victims of the
Holocaust), ktry dysponujc kwot 200 min dol. wspomagaby osoby potrzebujce szczeglnej
pomocy lub wsparcia", dopki nie zakocz pracy komisje ledcze. (Fundusz ten kontynuowa
dziaalno nawet po zoeniu raportw przez komisje Bergiera i Volckera.) Niemniej jednak presja
ze strony przedsibiorstwa holokaust" na zawarcie ostatecznego porozumienia nie opada, a wrcz
przeciwnie wci rosa. Kolejne apele Szwajcarw, by zaczeka z porozumieniem na ustalenia
komisji bd co bd, to przecie wiatowy Kongres ydw pierwszy wezwa do takiego
moralnego rozliczenia cigle trafiay w prni.

Przedsibiorstwo holokaust" mogoby bowiem na tych ustaleniach tylko straci: gdyby

uzasadniona okazaa si niewielka cze roszcze, kampania przeciwko szwajcarskim bankom
straciaby wiarygodno; gdyby z kolei zidentyfikowano prawowitych wacicieli kont, nawet
wielu, to i tak Szwajcarzy zobowizani byliby wypaci odszkodowania tylko tym osobom, a nie
oganizacjom ydowskim. Tote inne motto przedsibiorstwa holokaust" brzmi, e w sprawie
odszkodowa chodzi o prawd i sprawiedliwo, a nie o pienidze". Nie o pienidze chodzi",
dowcipkowali Szwajcarzy, lecz o wicej pienidzy".28

Poza wzniecaniem publicznej histerii przedsibiorstwo holokaust" zajo si te koordynacj

dwutorowej strategii obliczonej na takie sterroryzowanie" (Bower) Szwajcarw, eby zmuszeni
byli podda si. Obja ona pozwy zbiorowe i bojkot gospodarczy. Z pierwszym pozwem
zbiorowym wystpili, na pocztku padziernika 1996 r., adwokaci Edward Fagan i Robert Swift.
Zoyli go w imieniu Gizelli Weisshaus (jej ojciec wspomina przed mierci w Auschwitz o
pienidzach ulokowanych w Szwajcarii, ale banki odprawiy j po wojnie z kwitkiem) oraz innych
osb w podobnej sytuacji". W pozwie tym zadano odszkodowa w wysokoci 20 miliardw dol.
Kilka tygodni pniej drugi pozew zbiorowy zoyo Centrum Szymona Wiesenthala wraz z
adwokatami Michaelem Hausfeldem i Melvynem Weissem. Z kolei w styczniu 1997 r. z trzecim
pozwem zbiorowym wystpia wiatowa Rada Ortodoksyjnych Gmin ydowskich(World Council
of Orthodox Jewish Communities). Wszystkie trzy pozwy wpyny do sdziego Edwarda Kormana
z sdu okrgowego na nowojorskim Brooklynie.

Co najmniej jeden z zaangaowanych w spraw adwokatw, Sergio Kara z Toronto, potpi t

taktyk: Pozwy zbiorowe sprowokoway tylko zbiorow histeri i kopanie Szwajcarw. Utrwalaj
one jedynie mit o ydowskich adwokatach, ktrym chodzi wycznie o pienidze. Paul Volcker
sprzeciwi si pozwom zbiorowym, argumentujc, e utrudni nasz prace, a nawet j sparaliuj".
Tyle tylko, e dla przedsibiorstwa holokaust" to nie s adne argumenty, a by moe nawet
dodatkowa inicjatywa do dziaania.29 Gwn broni, jak posuono si, aby zama opr
Szwajcarw, by jednak bojkot gospodarczy. Teraz walka bdzie o wiele ostrzejsza", przestrzeg w
styczniu 1997 r. Avraham Burg, prezes Jewish Agency i czoowy snajper Izraela w sprawie
szwajcarskich bankw. Dotd powstrzymywalimy si z wywieraniem midzynarodowego
ydowskiego nacisku." Do bojkotu wiatowy Kongres ydw zacz przymierza si ju w
styczniu 1996 r.

Bronfman i Singer skontaktowali si z gwnym rewidentem finansowym miasta Nowy Jork,

Alanem Hevesim (ktrego ojciec by prominentnym dziaaczem AJC), oraz z gwnym rewidentem
finansowym stanu Nowy Jork, Carlem McCallem. Kontrolujcy finanse miasta i stanu, obaj
inwestuj miliardy dolarw w fundusze emerytalne.

Hevesi przewodniczy rwnie Krajowemu Zrzeszeniu Rewidentw (US Comptrollers

Association), ktre zainwestowao w fundusze emerytalne 30 bilionw dolarw. Pod koniec
stycznia Singer omwi te, na weselu swej crki, strategi dziaania z gubernatorem stanu Nowy
Jork Georgem Patakim oraz senatorem D'Amato i Bronfmanem. Zobaczcie, jaki ze mnie go
chepi si rabin zaatwiam interesy na weselu wasnej crki."10 W lutym 1996 r. Hevesi i
McCall zagrozili szwajcarskim bankom sankcjami. W padzierniku gubernator Pataki publicznie
popar ten pomys.

W cigu kolejnych kilku miesicy lokalne i stanowe wadze Nowego Jorku, New Jersey, Rhode
Island i Illinois przyjy rezolucje groce bojkotem gospodarczym, o ile szwajcarskie banki nie
rozlicz si z przeszoci. W maju 1997 r. pierwsze sankcje zastosoway wadze miasta Los
Angeles, wycofujc miliony dolarw z funduszu emerytalnego, nalecego do jednego z
szwajcarskich bankw. Szybko idc w ich siady, Hevesi uciek si do analogicznego posunicia w
Nowym Jorku, a w cigu paru dni podobnie postpiy Kalifornia, Massachusetts i Illinois. Chc
nie mniej ni trzech miliardw dolarw, eby to wszystko zakoczy pozwy zbiorowe,
dziaalno komisji Volckera i reszt", oznajmi Bronfman w grudniu 1997 r. Tymczasem D'Amato i
wadze bankowe stanu Nowy Jork starali si wsplnie o zablokowanie dziaalnoci na terenie
Stanw Zjednoczonych nowo powstaego United Bank of Switzerland (grupujcego kilka gwnych
bankw szwajcarskich). Jeli Szwajcarzy zamierzaj si tu okopywa, to zwrc si do
amerykaskich akcjonariuszy, eby przestali robi interesy ze Szwajcarami", przestrzeg Bronfman
w marcu 1998 r. Doszlimy bowiem do punktu, w ktrym albo sprawa zostanie rozwizana, albo
bdzie totalna wojna."

W kwietniu Szwajcarzy zaczli ulega, ale nadal nie chcieli podda si cakowicie. (W cigu roku
1997 wydali pono 300 mln dol. na obron przed atakami ze strony przedsibiorstwa holokaust".)
Szwajcarskie spoeczestwo zera zoliwy nowotwr", ubolewa Melvyn Weiss, jeden z
adwokatw, ktrzy wnieli pozwy zbiorowe. Dalimy im moliwo pozbycia si go siln dawk
promieniowania po bardzo niewielkim koszcie i oni nasz ofert odrzucili." W czerwcu banki
szwajcarskie wystpiy z ostateczn propozycj", opiewajc na 600 mln dol. Zaszokowany
arogancj Szwajcarw, przewodniczcy ADL Abraham Foxman ledwie powstrzymywa swe
oburzenie: To ultimatum jest zniewag pamici ofiar, ich potomkw i tych, ktrzy w ydowskiej
spoecznoci wycignli w dobrej wierze rk do Szwajcarw, by wsppracowa na rzecz
rozwizania tej bardzo trudnej sprawy."31

W lipcu 1998 r. Hevesi i McCall wystpili z grob dalszych sankcji. W cigu kilku dni przyczyy
si New Jersey, Pensylwania, Connecticut, Floryda, Michigan i Kalifornia. W poowie sierpnia
Szwajcarzy ostatecznie poddali si. W zamian za wycofanie pozww zbiorowych, co
wynegocjowano z sdzi Kormanem, zgodzili si zapaci 1,25 mld dol. Celem tej dodatkowej
patnoci jest wyeliminowanie groby sankcji oraz dugich i kosztownych procesw sdowych",
mwi owiadczenie prasowe wydane przez szwajcarskie banki.32 Jest pan prawdziwym pionierem
w tej sadze", gratulowa senatorowi D'Amato izraelski premier Benjamin Netanyahu. Rezultatem
jest nie tylko sukces w sensie materialnym, lecz take moralne zwycistwo i triumf ducha."33
Szkoda, e nie wspomniao woli".

Zawarte ze Szwajcari porozumienie, opiewajce na 1,25 mld dol., dotyczy zasadniczo trzech
kategorii poszkodowanych osb roszczcych sobie prawa do szwajcarskich upionych" kont;
uchodcw, ktrym odmwiono udzielenia schronienia w Szwajcarii, oraz ofiar pracy niewolniczej,
z ktrej Szwajcarzy czerpali korzyci.34 Jednak przy caym tym uzasadnionym oburzeniu na
perfidnych Szwajcarw" porwnywalny rejestr amerykaski jest we wszystkich tych kategoriach
rwnie zy, jeli nie jeszcze gorszy. Do sprawy upionych" amerykaskich kont wrc nieco dalej.

Podobnie jak Szwajcaria, Stany Zjednoczone rwnie odmwiy wstpu ydowskim uchodcom,
uciekajcym przed nazizmem przed wojn i w czasie II wojny wiatowej. Ale amerykaskie wadze
nie uznay za stosowne wypaci rekompensat, ot, chociaby ydowskim uchodcom, ktrzy
znajdowali si na pokadzie statku St. Louis". A wyobramy sobie reakcj, gdyby odszkodowa
zaczy si od Stanw Zjednoczonych domaga tysice uchodcw z Ameryki rodkowej i Haiti,
ktrym odmwiono azylu, gdy uciekali przed sponsorowanymi przez USA szwadronami mierci"
w swych krajach. Tymczasem maleka w porwnaniu ze Stanami Zjednoczonymi pod wzgldem
rozmiarw i zasobw Szwajcaria przyja w czasie hitlerowskiego holokaustu tyle samo
ydowskich uchodcw (okoo 20 tys.) co USA.35

Amerykascy politycy pouczali Szwajcarw, e jedynym sposobem odpokutowania grzechw

przeszoci jest wypacenie odszkodowa. Stuart Eizenstat, zastpca sekretarza handlu i specjalny
wysannik prezydenta Clintona d/s restytucji mienia, uzna szwajcarskie odszkodowania dla ydw
za wany papierek lakmusowy gotowoci obecnego pokolenia do stawienia czoa przeszoci i
naprawienia bdw przeszoci". Chocia nie mona byo ich obarcza odpowiedzialnoci za to,
co zdarzyo si wiele lat temu", przyzna podczas tych samych przesucha senator D'Amato, to
jednak na Szwajcarach nadal spoczywa obowizek rozliczenia si i uczynienia tego, co jest w tej
chwili stosowne". Publicznie popierajc wysunite przez wiatowy Kongres ydw roszczenia
odszkodowawcze, prezydent Clinton rwnie zauway, e musimy stawi czoo i naprawi, tak
jak to moliwe, straszne krzywdy przeszoci". Historia nie przedawnia si i nigdy nie wolno
zapomina przeszoci", powiedzia przewodniczcy James Leach podczas przesucha przed
Komisj Bankowoci Izby Reprezentantw. Naley wyranie podkreli", napisali przywdcy
Kongresu w licie do sekretarza stanu, e sposb uregulowania sprawy odszkodowa bdzie
uwaany za test poszanowania elementarnych praw czowieka i praworzdnoci". Z kolei w
przemwieniu na forum szwajcarskiego parlamentu sekretarz stanu Madeleine Albright wyjania,
e ekonomiczne korzyci czerpane przez Szwajcarw z tytuu kontrolowania ydowskich kont
przeszy na kolejne pokolenia i dlatego wiat patrzy teraz na szwajcarskie spoeczestwo nie po to,
by wzio na siebie odpowiedzialno za czyny popenione przez poprzednikw, lecz by okazao
szczodro, czynic obecnie to, co moliwe, aby naprawi dawne krzywdy.36

S to wszystko szlachetne sentymenty, ale jako nie sycha ich o ile nie s przedmiotem wrcz
kpin gdy mowa o odszkodowaniach dla amerykaskich Murzynw za niewolnictwo.37 Na razie
nie wiadomo, w jakim zakresie znajdujce si w potrzebie ofiary holokaustu" skorzystaj na
porozumieniu ze Szwajcari. Gizella Weisshaus, ktra pierwsza wystpia z pozwem przeciwko
Szwajcarom w sprawie upionych" kont, zwolnia swego adwokata Edwarda Fagana, oskarywszy
go o to, e j wykorzysta. Niemniej jednak, Fagan zada od sdu za swe usugi honorarium w
wysokoci 4 mln dol. Adwokaci domagaj si cznie honorariw w wysokoci 15 mln dol., przy
czym wielu" liczy sobie po 600 dol. za godzin. Jeden z adwokatw yczy sobie 2400 dol. za sam
czynno przeczytania ksiki Toma Bowera Nazi Gold.
ydowskie grupy i poszkodowani", zauway nowojorski Jewish Week", rywalizujc o udziay
w porozumieniu ze szwajcarskimi bankami na 1,25 mld dol., zaczli zdejmowa rkawiczki".
Adwokaci i poszkodowani utrzymuj, e wszystkie pienidze powinny trafi bezporednio do nich.
Ale swojej dziaki domagaj si te ydowskie organizacje. Potpiajc ich pazerno, Greta Beer,
ktra bya koronnym wiadkiem na przesuchaniach w Kongresie przeciwko szwajcarskim bankom,
bagaa sdziego Kormana: Nie chc by zdeptana jak robak." Pomimo troski o znajdujcych si
w potrzebie ocalaych z holokaustu", wiatowy Kongres ydw da prawie poowy szwajcarskich
pienidzy przeznaczonych dla ydowskich organizacji i na edukacj o holokaucie". Centrum
Szymona Wiesenthala uwaa, e jeli powane" ydowskie organizacje dostaj pienidze, to
cze z nich powinna zosta przeznaczona na ydowskie orodki edukacyjne".

Polujc" na swoje jak najwiksze udziay, kada z organizacji reprezentujcych ydw

ortodoksyjnych lub reformowanych rwnie twierdzi, e sze milionw nieywych ofiar
holokaustu wolaoby, aby to wanie jej przypady odszkodowania. Tymczasem przedsibiorstwo
holokaust" zmusio Szwajcari do zawarcia porozumienia jakoby dlatego, e kluczow rol
odgrywa czas: znajdujcy si w potrzebie ocalali z holokaustu wymieraj z dnia na dzie". Jednak
gdy Szwajcarzy wyasygnowali pienidze, popiech przesta, jak za dotkniciem czarodziejskiej
rdki, odgrywa jakkolwiek rol. Po ponad roku od chwili zawarcia porozumienia nie powsta
jeszcze nawet plan rozdziau pienidzy. Do czasu, kiedy to nastpi, wszyscy znajdujcy si w
potrzebie ocalali z holokaustu" najprawdopodobniej umr.

Do grudnia 1999 r. na wypaty dla rzeczywistych ofiar wykorzystano faktycznie tylko poow z
200-milionowego Specjalnego Funduszu dla Znajdujcych si w Potrzebie Ofiar Holokaustu",
ktry utworzono w lutym 1997 r. Tote po zapaceniu honorariw adwokatom reszta szwajcarskich
pienidzy wpynie do kiesy powanych" ydowskich organizacji.38 adnego porozumienia nie
da si obroni", napisa w New York Times" Burt Neuborne, profesor prawa z New York
University i czonek zespou prawnikw, zajmujcych si pozwami zbiorowymi, jeli holokaust
ma suy szwajcarskim bankom za lukratywne przedsiwzicie". Edgar Bronfman wzruszajco
zeznawa przed Komisj Bankowoci Izby Reprezentantw, e Szwajcarom nie powinno si
pozwoli czerpa zyskw z prochw holokaustu".

Z drugiej jednak strony, Bronfman przyzna ostatnio, e wiatowy Kongres ydw zgromadzi ju
nie mniej ni okoo 7 mld dol.", pochodzcych z funduszy odszkodowawczych.39 Tymczasem na
temat problemu szwajcarskich bankw opublikowane zostay rzeczowe raporty. Mona wic ju
teraz stwierdzi, czy rzeczywicie, jak utrzymywa Bower, istnia przez pidziesit lat
szwajcarsko-hitlerowski spisek, obliczony na ograbienie europejskich ydw i ocalaych z
holokaustu". W lipcu 1998 r. Niezalena Komisja Ekspertw (Komisja Bergiera) opublikowaa swj
raport: Switzerland and Gold Trans-actions in the Second World War".40

Komisja potwierdzia, e szwajcarskie banki kupiy zoto od hitlerowskich Niemiec, wiedzc, e

zostao ono zrabowane z bankw centralnych w okupowanej Europie. Zoto to miaoby dzi warto
okoo 4 mld dol. W czasie przesucha na Kapitolu czonkowie Kongresu wyraali zaskoczenie, e
szwajcarskie banki handloway kradzionym mieniem i, co gorsza, nadal oddaj si tym
skandalicznym praktykom. Potpiajc fakt, i skorumpowani politycy lokuj swe nieuczciwe zyski
w szwajcarskich bankach, jeden z kongresmenw wezwa Szwajcari, eby ostatecznie podja
kroki prawne przeciwkotemu potajemnemu obiegowi pienidzy [...] w ktrym uczestnicz
prominentni politycy lub przywdcy bd ludzie okradajcy wasne pastwa.Ubolewajc nad
wieloma midzynarodowymi, skorumpowanymi urzdnikami pastwowymi wysokiej rangi i
biznesmenami, ktrzy znaleli kryjwk dla swoich bogactw w szwajcarskich bankach,inny
kongresman zastanawia si gono, czy szwajcarski system bankowy uatwia to dzisiejszym
rabusiom i pastwom, ktre reprezentuj [...], w taki sam sposb, w jaki dostarczy kryjwki 55 lat
temu reimowi hitlerowskiemu?41 Rzeczywicie bowiem problem zasuguje na uwag.

Szacuje si, e co roku okoo 100-200 mld dol., pochodzcych z politycznej korupcji, wdruje na
caym wiecie poprzez granice i trafia do prywatnych bankw. Ale pynce z kongresowej Komisji
Bankowoci reprymendy miayby wikszy ciar gatunkowy, gdyby nie fakt, e rwno poowa tego
nielegalnego kapitau" lokuje si w amerykaskich bankach za penym przyzwoleniem
amerykaskiego prawa.42 Wrd ostatnich beneficjentw tej legalnej amerykaskiej kryjwki"
jest Raul Salinas de Gortari, brat byego prezydenta Meksyku i krewny byego nigeryjskiego
dyktatora gen. Sani Abachy. Zoto zrabowane przez Adolfa Hitlera i jego poplecznikw", twierdzi
Jean Ziegler, bardzo krytycznie nastawiony do szwajcarskich bankw czonek szwajcarskiego
parlamentu, w zasadzie nie rni si od splamionych krwi pienidzy", trzymanych teraz na
prywatnych szwajcarskich kontach przez dyktatorw z Trzeciego wiata. Miliony mczyzn,
kobiet i dzieci ponioso mier z rk hitlerowskich rabusiw" i setki tysicy dzieci umieraj co
roku od chorb i niedoywienia" w krajach Trzeciego wiata, poniewa tyrani pldruj swe kraje z
pomoc szwajcarskich rekinw finansowych".43 A take z pomoc amerykaskich rekinw
finansowych. Pomijajc ju fakt, e co waniejsze wielu z tych tyranw Stany Zjednoczone
zainstaloway i utrzymyway, umoliwiajc im pldrowanie swych krajw.

W odniesieniu do konkretnej kwestii hitlerowskiego holokaustu Niezalena Komisja orzeka, i

szwajcarskie banki zakupiy sztabki zawierajce zoto zrabowane przez hitlerowskich zbrodniarzy
ofiarom obozw pracy i obozw zagady". Jednak nie robiy tego wiadomie: nic nie wskazuje na
to, aby szwajcarski bank centralny wiedzia, i sztabki zawierajce takie zoto zostay dostarczone
do Szwajcarii przez Bank Rzeszy (Reichsbank). Komisja oszacowaa warto niewiadomie
kupionego przez Szwajcari zota ofiar" na 134 428 dol., czyli okoo miliona dolarw wedug
dzisiejszej wartoci. Kwota ta obejmuje zoto ofiar" zrabowane zarwno ydowskim, jak i
nieydowskim winiom obozw.44

W grudniu 1999 r. Niezalena Komisja (Volckera) wydaa swj Raport w sprawie upionych kont
ofiar hitlerowskich przeladowa w szwajcarskich bankach" (Report on Dormant Accounts of
Victims of Nazi Persecution in Swiss Banks}45 Raport ten zawiera wyniki wyczerpujcej kontroli
ksigowej, ktra trwaa trzy lata i kosztowaa nie mniej ni 500 mln dol.46

Gwny wniosek raportu, dotyczcy traktowania upionych kont ofiar hitlerowskich

przeladowa", zasuguje na dosowne przytoczenie: W odniesieniu do ofiar hitlerowskich
przeladowa nie znaleziono dowodw systematycznego dyskryminowania, utrudniania dostpu,
sprzeniewierzenia lub naruszenia wymogw szwajcarskiego prawa regulujcych tryb
przechowywania dokumentacji. Jednake raport krytykuje rwnie dziaania niektrych bankw
zwizane z traktowaniem przez nie kont ofiar hitlerowskich przeladowa. Uyte w poprzednim
zdaniu sowo niektre" wymaga podkrelenia, poniewa krytykowane dziaania przewanie
dotycz traktowania poszczeglnych kont ofiar hitlerowskich przeladowa przez te konkretne
banki w kontekcie dochodzenia obejmujcego dziaalno 254 bankw w okresie okoo 60 lat.

Odnonie do krytykowanych dziaa raport uznaje rwnie, e istniay okolicznoci

usprawiedliwiajce postpowanie bankw zaangaowanych w te dziaania. Ponadto raport uznaje
istnienie znacznej iloci dowodw na to, e w wielu przypadkach banki aktywnie poszukiway
zaginionych wacicieli kont lub ich spadkobiercw, w tym ofiar holokaustu, oraz e wypaciy
nalenoci z upionych kont uprawnionym osobom. W ustpie tym zawarto agodn konkluzj, i
zdaniem Komisji, krytykowane dziaania s na tyle istotne, e naley w tej czci udokumentowa,
co zrobiono le, aby uczy si na bdach popenionych w przeszoci, zamiast je powtarza.47

W raporcie ustalono rwnie, e chocia Komisja nie bya w stanie przeledzi wszystkich
dokumentw bankowych ze stosownego okresu"(1933-1945), to jednak zniszczenie ich bez ladu
byoby trudne, o ile wrcz nie niemoliwe" oraz e faktycznie nie znaleziono dowodw
systematycznego niszczenia dokumentacji kont w celu zatarcia dziaa dokonanych w przeszoci".
Raport konkluduje, i procent zbadanych dokumentw (60 proc.) z tego okresu jest
nadzwyczajny", tym bardziej e szwajcarskie prawo nie wymaga przechowywania tego rodzaju
dokumentw przez duej ni 10 lat.48 Porwnajmy jednak, jak New York Times" zda relacj z
ustale Komisji Volckera. Tytuujc swj komentarz redakcyjny Szachrajstwo szwajcarskich
bankw, dziennik donis, e Komisja nie znalaza przekonujcych dowodw" niewaciwego
traktowania przez banki szwajcarskie upionych ydowskich kont.49

Tymczasem w raporcie wyranie stwierdza si, e nie znaleziono dowodw". New York Times"
pisze dalej, i Komisja ustalia, e szwajcarskie banki zdoay jako zatrze lady po zaskakujco
duej liczbie tych kont". Tymczasem w raporcie ustalono, i liczba zachowanych przez
szwajcarskie banki dokumentw bya nadzwyczaj" wysoka. I w kocu dziennik twierdzi, i
zdaniem Komisji wiele bankw okrutnie i oszukaczo odprawio czonkw rodzin starajcych si
odzyska utracone mienie". Tymczasem w raporcie podkrela si, e tylko niektre" banki
postpiy niewaciwie i e w takich przypadkach istniay okolicznoci usprawiedliwiajce". W
raporcie wskazuje si przy tym, e byo wiele przypadkw" ktywnego poszukiwania przez banki
prawowitych wacicieli. Raport zarzuca szwajcarskim bankom, e nie byy otwarte i szczere" w
trakcie wczeniejszych kontroli ksigowych upionych kont z czasw holokaustu. Jednake
niedocignicia tych kontroli skada raczej na karb czynnikw technicznych ni wiadomie
popenionych wykrocze.50

Raport ustali istnienie 54 tys. kont prawdopodobnie zwizanych z ofiarami hitlerowskich

przeladowa". Ale ocenia si w nim, e tylko w poowie przypadkw czyli 25 tys. kont
prawdopodobiestwo jest na tyle due, i uzasadnione byoby podanie do publicznej wiadomoci
nazwisk wacicieli tych kont. Obecn warto 10 tys. z tych kont, w przypadku ktrych
dysponowano pewnymi informacjami, oszacowano na 170--260 milionw dolarw. Oszacowanie
obecnej wartoci pozostaych kont okazao si niemoliwe.51 czna warto wkadw na
upionych kontach z czasw holokaustu wyniesie zapewne, przy obecnych przeliczeniach, znacznie
wicej ni pierwotnie szacowane przez szwajcarskie banki 32 miliony dolarw, ale z pewnoci te
daleko jej bdzie do 7-20 miliardw dolarw, o ktrych mwi wiatowy Kongres ydw. W
pniejszych zeznaniach w Kongresie Volcker zauway, e liczba szwajcarskich kont
prawdopodobnie" zwizanych z ofiarami holokaustu jest wielokrotnie wiksza, ni wynikao to z
poprzednich kontroli przeprowadzonych przez Szwajcarw". Jednake, kontynuowa Volcker,
podkrelam sowo prawdopodobnie", poniewa, poza nielicznymi przypadkami, nie jestemy w
stanie, po upywie ponad p wieku ustali z cakowit pewnoci bezporedniego zwizku midzy
ofiarami a wacicielami kont.52

Amerykaskie media zignoroway w swych relacjach najbardziej sensacyjny wniosek Komisji

Volckera. A mianowicie, e oprcz Szwajcarii rwnie Stany Zjednoczone suyy europejskim
ydom za gwne miejsce lokowania oszczdnoci. Jak zauwaa Komisja: Obawy przed wojn
oraz zaamaniem gospodarczym, a take przeladowanie ydw i innych mniejszoci przez
hitlerowcw przed II wojn wiatow i w czasie wojny skonio wiele osb, w tym ofiary tych
przeladowa, do przeniesienia swych majtkw do krajw uwaanych za bezpieczne (wrd nich
szczeglnie Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii). [...] Ze wzgldu na neutralno granic
Szwajcarii z pastwami osi" i pastwami przez ni okupowanymi, do szwajcarskich bankw i
szwajcarskich porednikw finansowych rwnie wpyna cz tych majtkw, dla ktrych
szukano bezpiecznej lokaty. Istotny aneks do raportu wymienia preferowane" przez europejskich
ydw pastwa, w ktrych mona byo bezpiecznie ulokowa oszczdnoci. Byy to, przede
wszystkim, Szwajcaria i Stany Zjednoczone. (Wielka Brytania znalaza si dopiero na trzecim
miejscu na tej licie.)53 Naturalne wic wydaje si pytanie, co stao si z upionymi kontami z
czasw holokaustu w amerykaskich bankach. Komisja Bankowoci Izby Reprezentantw
powoaa na wiadka jednego eksperta, eby zoy zeznania na ten temat. Seymour Rubin, obecnie
profesor American University, by po II wojnie wiatowej zastpc przewodniczcego
amerykaskiej delegacji, ktra prowadzia negocjacje ze Szwajcarami.

Pod auspicjami amerykaskich organizacji ydowskich, Rubin pracowa rwnie w latach

pidziesitych z grup ekspertw do spraw funkcjonowania ydowskich spoecznoci w
Europie", ktrzy zajmowali si identyfikacj upionych kont z czasw holokaustu w bankach
amerykaskich. W swych zeznaniach przed Izb Reprezentantw Rubin stwierdzi, e po
przeprowadzeniu bardzo pobienej i elementarnej kontroli ksigowej tylko w bankach
nowojorskich, warto tego rodzaju kont oszacowano na 6 mln dol.

ydowskie organizacje zaday od Kongresu (na mocy przepisw o majtkach bezdziedzicznych,

lokaty z porzuconych kont s w Stanach Zjednoczonych oddawane pastwu) przekazania im tej
kwoty dla znajdujcych si w potrzebie ofiar holokaustu". Nastpnie Rubin wyjani: Pocztkowe
szacunki w wysokoci 6 mln dol. zostay odrzucone w Kongresie przez potencjalnych sponsorw
niezbdnej legislacji i w pierwotnym projekcie ustawy zapisano limit w wysokoci 3 mln dol. [...]
Nastpnie, w wyniku przesucha w kongresowej komisji, 3 mln dol. zredukowano do l min dol.
Podczas procesu legislacyjnego kwot t znw obniono, do 500 tys. dol. Ale nawet ona zostaa
zakwestionowana przez Biuro Budetowe, ktre zaproponowao limit w wysokoci 250 tys. dol.
Ostatecznie uchwalono ustaw zawierajc kwot 500 tys. dol. [...]

Stany Zjednoczone brzmiaa konkluzja Rubina podjy tylko bardzo ograniczone kroki na
rzecz zidentyfikowania bezdziedzicznych lokat w Stanach Zjednoczonych i zgodziy si udostpni
[...] jedynie 500 tys. dol., w przeciwiestwie do kwoty 32 mln dol., ktr poday banki
szwajcarskie, zanim jeszcze rozpocza dziaalno Komisja Volckera.54 Innymi sowy, zachowanie
si Stanw Zjednoczonych w tej sprawie jest o wiele gorsze ni Szwajcarii. Trzeba tu podkreli, e
poza ogldn wypowiedzi Stuarta Eizenstata nie byo adnej innej wzmianki na temat upionych
amerykaskich kont podczas powieconych szwajcarskim bankom przesucha przed komisjami
bankowoci Senatu i Izby Reprezentantw.

Co wicej, chocia Rubin odgrywa kluczow rol w wielu sprawach wtrnie zwizanych ze
szwajcarskimi kontami Bower powiec kilka stron temu krzyowcowi w Departamencie
Stanu" nikt nie wspomina jego zezna w Izbie Reprezentantw. Wyrazi on rwnie w ich
trakcie pewien sceptycyzm co do wielkich kwot [na upionych szwajcarskich kontach], o ktrych
si tyle mwi". Tak czy inaczej, wyczerpujce uwagi Rubina w tej sprawie te zostay gorliwie
zignorowane. Gdzie si podziao wite oburzenie Kongresu wobec perfidnych" amerykaskich
bankierw? Czonkowie komisji bankowoci Senatu i Izby Reprezentantw jeden po drugim
wrzeszczeli na Szwajcarw, eby ci ostatecznie si rozliczyli". aden jednak nie zada tego od
Stanw Zjednoczonych. Jeden za z czonkw Komisji Bankowoci Izby Reprezentantw
bezwstydnie oznajmi przy aprobacie ze strony Bronfmana e tylko" Szwajcaria nie
wykazaa odwagi, by stawi czoo wasnej przeszoci".55 Nic zatem dziwnego, e
przedsibiorstwo holokaust" nie wszczo kampanii na rzecz przeprowadzenia dochodze w
amerykaskich bankach.

Kontrola ksigowa naszych bankw, na skal z jak przeprowadzili swoj Szwajcarzy,

kosztowaaby amerykaskiego podatnika nie miliony, lecz miliardy dolarw.56 Do czasu jej
zakoczenia amerykascy ydzi szukaliby ju azylu w Monachium. Odwaga bowiem ma swoje
granice. Ju pod koniec lat 1940., gdy Stany Zjednoczone nalegay na Szwajcari, by
zidentyfikowaa upione ydowskie konta, Szwajcarzy oponowali, argumentujc, e Amerykanie
powinni najpierw zaj si wasnym podwrkiem.57 W poowie 1997 r. gubernator stanu Nowy
Jork, Pataki, obwieci utworzenie Stanowej Komisji d/s Odzyskania Mienia Ofiar Holokaustu
(State Commission on the Recovery of Holocaust Victims' Assets), ktra miaa zaj si obsug
roszcze wobec szwajcarskich bankw. Niewzruszeni tym Szwajcarzy zasugerowali, e komisja
speniaby poyteczniejsz rol zajmujc si obsug roszcze wobec bankw amerykaskich i
izraelskich.58 Bower przyznaje bowiem, e izraelscy bankierzy odmwili ujawnienia listy
upionych ydowskich kont" po wojnie w roku 1948.

Ostatnio rwnie donoszono, e w przeciwiestwie do pastw europejskich, banki izraelskie i

organizacje syjonistyczne opieraj si naciskom, by powoano niezalene komisje, ktre
oszacowayby, jakie mienie i na ilu upionych kontach naleao do ofiar holokaustu, a take jak
zlokalizowa wacicieli [Financial Times"]. (Europejscy ydzi kupowali dziaki i otwierali konta
w kontrolowanej przez Brytyjczykw Palestynie, eby wesprze ruch syjonistyczny lub
przygotowa si do przyszej imigracji.) W padzierniku 1998 r. wiatowy Kongres ydw i
wiatowa Organizacja d/s Restytucji ydowskiego Mienia (World Jewish Restitution Organization)
podjy decyzj o niezajmowaniu si kwesti mienia ofiar holokaustu w Izraelu, poniewa
odpowiedzialno za to spoczywa na izraelskich wadzach [Haaretz"]. Jurysdykcja tych
ydowskich organizacji siga wic Szwajcarii, ale nie pastwa ydowskiego.

Najbardziej sensacyjnym oskareniem wysunitym wobec szwajcarskich bankw byo to, e

wymagay one aktw zgonu od spadkobiercw ofiar hitlerowskiego holokaustu. Tymczasem
izraelskie banki rwnie domagay si takich dokumentw. Ze wiec szuka by jednak gosw
potpienia perfidnych Izraelczykw".

By udowodni, e nie mona stawia moralnego znaku rwnoci midzy bankami w Izraelu i
Szwajcarii", dziennik New York Times" zacytowa byego czonka izraelskiego parlamentu: Tutaj
mielimy co najwyej do czynienia z niedbalstwem, a w Szwajcarii z przestpstwem".59
Komentarz jest zbyteczny. W maju 1998 r. Kongres poleci Prezydenckiej Komisji Doradczej d/s
Mienia z Czasw Holokaustu w Stanach Zjednoczonych (Presidential Advisory Commission on
Holocaust Assets in the United States) przeprowadzenie wstpnego dochodzenia o losie mienia
odebranego ofiarom holokaustu, ktre weszo w posiadanie wadz federalnych Stanw
Zjednoczonych [oraz] doradzenie prezydentowi, jakie kroki naley podj w celu zwrotu
skradzionego mienia prawowitym wacicielom lub ich spadkobiercom. Praca komisji wiadczy
niezbicie o tym", oznajmi jej przewodniczcy Edgar Bronfman, e my w Stanach Zjednoczonych
pragniemy trzyma si tak samo wysokich standardw prawdy w sprawie mienia z czasw
holokaustu, ktrych wymagalimy od innych pastw. Ale prezydencka komisja doradcza,
dysponujca budetem o cznej wysokoci 6 mln dol., to co zupenie innego ni kompleksowa,
zewntrzna kontrola ksigowa caego systemu bankowego jednego pastwa, na ktr powicono
500 mln dol. i ktra miaa nieskrpowany dostp do wszystkich dokumentw bankowych.60

Aby nie byo adnych wtpliwoci, e Stany Zjednoczone przoduj w wysikach na rzecz zwrotu
skradzionego ydowskiego mienia z czasw holokaustu, przewodniczcy Komisji Bankowoci Izby
Reprezentantw James Leach dumnie ogosi w lutym 2000 r., i muzeum w stanie North Carolina
zwrcio austriackiej rodzime jeden obraz. Podkrela to odpowiedzialno, do jakiej poczuwaj si
Stany Zjednoczone [...] i moim zdaniem, komisja powinna ten fakt wyranie zaakcentowa.61
Sprawa bankw szwajcarskich, tak jak powojenne katusze dowiadczone przez szwajcarskiego
ocalaego" z holokaustu Binjamina Wilkomirskiego, bya dla przedsibiorstwa holokaust" jeszcze
jednym dowodem gboko zakorzenionej i irracjonalnej podoci gojw wobec ydw.

Jak konkluduje Itamar Levin, sprawa ta wykazaa wielk obojtno nawet liberalnego,
demokratycznego pastwa europejskiego" wobec tych, ktrzy nosz fizyczne i psychiczne blizny
po najgorszej zbrodni w dziejach". W kwietniu 1997 r., w studium przygotowanym przez
Uniwersytet Tel-avivski, doniesiono o niewtpliwym wzrocie" antysemityzmu wrd
Szwajcarw. Ale to zowrogie zjawisko w aden sposb nie wizao si z atakiem przedsibiorstwa
holokaust" na Szwajcari. Bo przecie, jak prycha Bronfman, to nie ydzi wywouj
antysemityzm. To antysemici wywouj antysemityzm".62 Itamar Levin utrzymuje, e materialne
odszkodowania za holokaust to najwikszy moralny test, wobec ktrego stoi Europa u kresu XX
wieku". To bdzie prawdziwy test traktowania narodu ydowskiego przez Europ."63 I
rzeczywicie. Zachcone sukcesem kampanii przeciwko Szwajcarii, przedsibiorstwo holokaust"
szybko przystpio do testowania" reszty Europy. Nastpnym celem stay si Niemcy. Po
osigniciu porozumienia ze Szwajcari w sierpniu 1998 r., przedsibiorstwo holokaust" ju we
wrzeniu zastosowao t sam skuteczn strategi wobec Niemiec.

Te same trzy ekipy prawnikw (Hausfeld Weiss, Fagan Swift i wiatowa Rada Spoecznoci
Ortodoksyjnych ydw) wystpiy z pozwami zbiorowymi przeciwko niemieckim prywatnym
przedsibiorstwom, dajc odszkodowa o wysokoci co najmniej 20 mld dol. Wymachujc
grobami bojkotu gospodarczego, gwny rewident finansowy Nowego Jorku Alan Hevesi zacz w
kwietniu 1999 r. monitorowanie" negocjacji. We wrzeniu odbyy si przesuchania przed Komisj
Bankowoci Izby Reprezentantw. Kongresmanka Carolyn Maloney oznajmia, e upyw czasu
nie moe stanowi wymwki dla nielegalnego wzbogacenia si" (bd co bd, praca niewolnicza
ydw to zupenie inna historia ni praca niewolnicza amerykaskich Murzynw), za
przewodniczcy komisji James Leach, posugujc si tym samym tekstem, zagrzmia, i historia
nie uznaje stanu przedawnienia". Stuart Eizenstat powiedzia komisji, e robice interesy w Stanach
Zjednoczonych niemieckie firmy ceni sobie wypracowan tu pozycj i bd chciay utrzyma ten
rodzaj postawy porzdnych obywateli, ktr zawsze demonstroway w Stanach Zjednoczonych i
Niemczech. Nie bawic si w dyplomatyczne uprzejmoci, kongresman Rick Lazio butnie wezwa
komisj, eby skupia si na prywatnych niemieckich przedsibiorstwach, a szczeglnie tych, ktre
robi interesy w Stanach Zjednoczonych".64

Aby rozpta publiczn histeri przeciwko Niemcom, przedsibiorstwo holokaust" zamiecio w

padzierniku na amach gazet patne caostronicowe ogoszenia. Sama okrutna prawda nie
wystarczaa; trzeba byo jeszcze rozegra wszystkie atuty holokaustu. W ogoszeniu potpiajcym
niemiecki koncern farmaceutyczny Bayer powizano go z Josefem Mengele, chocia nie ma
adnych dowodw na to, e Bayer kierowa" zbrodniczymi eksperymentami. Uznajc, i kampanii
tej nie da si powstrzyma, Niemcy zgodzili si przed kocem roku zawrze ugod? finansow.

Londyski Times" przypisa t kapitulacj kampanii holo-forsy" (Holocash") w Stanach

Zjednoczonych. Nie moglibymy osign porozumienia", powiedzia pniej kongresowej
komisji Stuart Eizenstat, bez osobistego zaangaowania i kierownictwa prezydenta Clintona [...] a
take wielu innych wysokiej rangi przedstawicieli" amerykaskich wadz.65 Przedsibiorstwo
holokaust" twierdzio, e Niemcy maj moralny i prawny obowizek" wypacenia odszkodowa
byym ydowskim robotnikom przymusowym. Zasuguj oni na choby niewielkie
zadouczynienie w ostatnich latach swego ycia", argumentowa Eizenstat.

Tymczasem, jak ju wczeniej wspomniaem, nie jest prawd, e nie otrzymali oni adnych
odszkodowa. ydowscy robotnicy przymusowi objci byli pierwotnymi porozumieniami z
Niemcami, na mocy ktrych wypacono odszkodowania winiom obozw koncentracyjnych.
Niemieckie wadze zapaciy byym ydowskim robotnikom przymusowym za pozbawienie
wolnoci" oraz zagroenie dla ycia i zdrowia". Formalnie nie zostay zrekompensowane tylko nie
wypacone im pensje. Ci, ktrzy doznali trwaych obrae, otrzymali pokane doywotnie renty.66

Niemcy przyznay rwnie ydowskiej Konferencji Roszczeniowej okoo miliarda dolarw, po

obecnej wartoci, dla tych byych ydowskich winiw obozw, ktrzy wczeniej dostali tylko
minimalne rekompensaty. Jak ju wczeniej wspomniaem, Konferencja Roszczeniowa, naruszajc
porozumienie z Niemcami, przeznaczya te pienidze na inne, wasne projekty. Wykorzystanie, a
raczej sprzeniewierzenie ich uzasadnia w ten sposb, e zanim jeszcze pojawiy si fundusze z
Niemiec [...] potrzeby ofiar hitleryzmu zostay ju przewanie zaspokojone".67 Niemniej jednak
pidziesit lat pniej przedsibiorstwo holokaust" znw zaczo si domaga pienidzy dla
znajdujcych si w potrzebie ofiar holokaustu", ktre yj w ndzy, gdy Niemcy jakoby nigdy nie
day im odszkodowa. "Sagi, German Reparations, s. 161. Prawdopodobnie co czwarty z
ydowskich robotnikw przymusowych otrzymaa takie renty, w tym mj ojciec (wizie
Auschwitz).

Liczba yjcych jeszcze ydowskich robotnikw przymusowych, podawana przez Konferencje

Roszczeniow w czasie negocjacji o odszkodowania, opiera si faktycznie o tych, ktrzy ju
otrzymali renty i odszkodowania od Niemiec! (Niemiecki parlament, sesja nr 92, 15 marca 2000).
Odpowied na pytanie, co stanowi waciw" rekompensat dla byych ydowskich robotnikw
przymusowych, jest praktycznie niemoliwa.

Mona by jednak powiedzie tak: Zgodnie z zasadami nowego porozumienia, kady byy ydowski
robotnik przymusowy mia otrzyma okoo 7500 dol. Gdyby Konferencja Roszczeniowa waciwie
rozdzielia pierwotnie otrzymane od Niemiec pienidze, to o wiele wicej byych ydowskich
robotnikw przymusowych dostaoby znacznie wicej i znacznie wczeniej. Otwarta pozostaje
kwestia, czy znajdujce si w potrzebie ofiary holokaustu" kiedykolwiek ujrz nowe niemieckie
odszkodowania. Konferencja Roszczeniowa chce bowiem ulokowa znaczn cz tych pienidzy
na wasnym Funduszu Specjalnym". Wedug Jerusalem Report" Konferencja Roszczeniowa ma
sporo do zyskania, jeli sprawi, e ofiary nie dostan nic".

Czonek izraelskiego Knessetu Michael Kleiner (partia Herut) porwna Konferencj Roszczeniow
do Judenratu, wykonujcego hitlerowsk robot innymi sposobami". Kleiner oskary Konferencj
Roszczeniow, e jest nieuczciw organizacj, w profesjonalny sposb ukrywajc mechanizmy
swego dziaania i wstrtnie splamion publiczn oraz moraln korupcj [...] podejrzan organizacj,
ktra pomiata ydowskimi ofiarami holokaustu i ich potomkami, sama siedzc na stosie pienidzy
nalecych si indywidualnym osobom i robic wszystko, eby zagarn te pienidze, pki ofiary
jeszcze yj.68 Tymczasem, zeznajc przed Komisj Bankowoci Izby Reprezentantw, Stuart
Eizenstat nadal wynosi pod niebiosa przejrzysty proces, ktrym w cigu ostatnich czterdziestu
kilku lat jest dziaalno ydowskiej Konferencji Roszczeniowej".

Na szczyty cynizmu wznis si jednak rabin Israel Singer. Penic funkcj sekretarza generalnego
wiatowego Kongresu ydw, by on te wiceprzewodniczcym Konferencji Roszczeniowej i
gwnym negocjatorem w negocjacjach z Niemcami o odszkodowania za prac przymusow. Ju
po zawarciu porozumie ze Szwajcari i Niemcami, Singer pobonie wyzna przed Komisj
Bankowoci Izby Reprezentantw, i byoby wstydem", gdyby odszkodowania za holokaust
wypacono spadkobiercom zamiast samym ofiarom". Nie chcemy, eby te pienidze wypacono
spadkobiercom. Chcemy, eby je wypacono ofiarom."

Dziennik Haaretz" poinformowa za, e Singer jest gwnym zwolennikiem wykorzystania

odszkodowa za holokaust na zaspokojenie potrzeb caego narodu ydowskiego, a nie tylko tych
ydw, ktrzy mieli szczcie przey holokaust i doy sdziwego wieku.69 Henry Friedlander,
uznany specjalista w zakresie historii hitlerowskiego holokaustu i byy wizie Auschwitz, poda w
publikacji wydanej przez waszyngtoskie Muzeum Holokaustu nastpujce szacunki z okresu po
zakoczeniu wojny: Jeli na pocztku 1945 r. byo w obozach okoo 715 ty. winiw i co
najmniej jedna trzecia z nich czyli okoo 238 tys. zgina w czasie wiosny 1945 r., to mona
zaoy, e przeyo co najwyej 475 tys. winiw. Poniewa ydw systematycznie mordowano i
tylko ci wybrani do pracy w Auschwitz okoo 15 proc. mieli jakkolwiek szans na
przetrwanie, to trzeba zaoy, i ydzi stanowili nie wicej ni 20 proc. populacji obozw
koncentracyjnych.

Moemy wiec szacowa", konkluduje Friedlander, i liczba ocalaych ydw nie przekraczaa
100 tys." Podawana przez Friedlandera liczba ocalaych ydowskich robotnikw przymusowych
jest i tak jedn z najwyszych, o jakich mwi publikacje naukowe. W swym autorytatywnym
opracowaniu Leonard Dinnerstein napisa: Szedziesit tysicy ydw [...] wyszo z obozw
koncentracyjnych. W cigu tygodnia ponad 20 tys. z nich zmaro."70 Podczas konferencji prasowej
w Departamencie Stanu w maju 1999 r., Stuart Eizenstat, powoujc si na dane grup
reprezentujcych ofiary", poda czn liczb yjcych jeszcze robotnikw zmuszanych do pracy
niewolniczej [podczas negocjacji z Niemcami wprowadzono podzia na dwie kategorie: robotnikw
zmuszanych do pracy niewolniczej, czyli winiw obozw i gett, oraz robotnikw przymusowych
przyp. wyd.], ydw i nie-ydw, na zapewne 70-90 tys."71

Eizenstat by specjalnym wysannikiem Stanw Zjednoczonych do negocjacji z Niemcami i cile

wsppracowa z Konferencj Roszczeniow.72 To oznaczaoby, e czna liczba yjcych jeszcze
ydw zmuszanych do pracy niewolniczej wynosia 14-18 tys. (20 proc. z 70-90 tys.). A jednak,
przystpujc do negocjacji z Niemcami, przedsibiorstwo holokaust" zadao odszkodowa dla
135 tys. yjcych jeszcze byych ydowskich robotnikw III Rzeszy. czn liczb yjcych
jeszcze osb, ktre zmuszano do pracy niewolniczej, tak ydw jak nie-ydw, podano w
wysokoci 250 tys.73

Innymi sowy, liczba yjcych jeszcze ydw zmuszanych do pracy niewolniczej wzrosa od maja
1999 r. niemal dziesiciokrotnie, drastycznej zmianie ulega te proporcja midzy ydowskimi i
nieydowskimi byymi niewolnikami III Rzeszy.

Gdyby uwierzy przedsibiorstwu holokaust", to de facto yje dzi wicej byych ydowskich
robotnikw przymusowych ni p wieku temu. Jak napisa Sir Walter Scott, Jak to zagmatwan
sie pleciemy, gdy zaczniemy oszukiwa". Gdy przedsibiorstwo holokaust" ongluje liczbami,
eby podbi wysoko roszcze o odszkodowania, antysemici ochoczo drwi z ydowskich
kamcw", ktrzy frymarcz" nawet swymi zmarymi. Co wicej, onglujc tymi liczbami
przedsibiorstwo holokaust", jeli nawet nie celowo, wybiela hitlerowcw. Raul Hilberg, czoowy
ekspert od historii hitlerowskiego holokaustu, ocenia liczb zamordowanych ydw na 5,1 mln.74

Tote gdyby yo dzi jeszcze 135 tys. byych ydowskich robotnikw przymusowych, to okoo 600
tys. musiaoby przey wojn. Jest to okoo p miliona wicej, ni podaj autorytatywne szacunki.
Wtedy trzeba by odj te p miliona od 5,1 mln zamordowanych. A wwczas nie tylko nie da si
utrzyma liczby 6 milionw", ale cyfry podawane przez przedsibiorstwo holokaust" gwatownie
zbliaj si do tych, przy ktrych obstaj negujcy holokaust.

Zauwamy, e jeden z hitlerowskich przywdcw, Heinrich Himmler, szacowa czn populacje

obozw w styczniu 1945 na nieco ponad 700 tys. i e wedug Friedlandera okoo jedna trzecia z tej
liczby zostaa do maja zamordowana.

Tote jeli ydzi stanowili tylko 20 proc. populacji ocalaych z obozw i, jak twierdzi
przedsibiorstwo holokaust", 600 tys. ydowskich winiw przeyo wojn, to wwczas czna
liczba ocalaych winiw musiaaby wynosi pene 3 miliony.

W myl rachub przedsibiorstwa holokaust" warunki w obozie koncentracyjnym musiay by

cakiem znone; wypadaoby wrcz zakada, e wskanik urodzin by tam bardzo wysoki, a
miertelnoci bardzo niski.75 Powszechnie twierdzi si, e ostateczne rozwizanie" byo
wyjtkowo skuteczn, zorganizowan na zasadzie tamowej, przemysow eksterminacj.76 Lecz
jeli, jak sugeruje przedsibiorstwo holokaust", setki tysicy ydw przeyo, to ostateczne
rozwizanie" nie mogo by przecie a tak skuteczne. Musiao wic by czym przypadkowym i
dorywczym tak wanie jak twierdz negujcy holokaust. Les extremes se touchent.
Raul Hilberg podkreli w niedawnym wywiadzie, e liczby maj znaczenie dla zrozumienia
hitlerowskiego holokaustu. Tymczasem podawane przez Konferencj Roszczeniow zmienione
liczby radykalnie kwestionuj jej wasne pojmowanie holokaustu. Wedug zajmowanego przez
Konferencj Roszczeniow podczas negocjacji z Niemcami oficjalnego stanowiska" w sprawie
pracy niewolniczej: Praca niewolnicza bya jedn z trzech gwnych metod wykorzystywanych
przez hitlerowcw do mordowania ydw dwoma pozostaymi byy zastrzelenie i zagazowanie.
Jednym z celw pracy niewolniczej byo wycieczenie poszczeglnych osb prac na mier. [...]

Termin niewolniczy" jest w tym kontekcie nieprecyzyjny. Generalnie bowiem wacicielom

niewolnikw zaleao na utrzymaniu niewolnikw przy yciu i w dobrej kondycji. Jednak
hitlerowski plan dla niewolnikw" zakada wykorzystanie ich potencjau roboczego, a nastpnie
ich eksterminacj. Oprcz negujcych holokaust, nikt dotd nie kwestionowa, e hitlerowcy
przeznaczyli niewolniczym robotnikom ten straszliwy los. Tote jak pogodzi te ustalone fakty z
twierdzeniem, e setki tysicy ydowskich robotnikw przeyo obozy? Czy Konferencja
Roszczeniowa nie zrobia wyomu w murze oddzielajcym upiorn prawd o hitlerowskim
holokaucie od negacji holokaustu?77

W caostronicowym ogoszeniu zamieszczonym w New York Times" luminarze przedsibiorstwa

holokaust", tacy jak Elie Wiesel, rabin Marvin Hier i Steven T. Katz, potpili negowanie
holokaustu przez Syri". Ogoszenie krytykowao komentarz redakcyjny oficjalnego syryjskiego
dziennika rzdowego, w ktrym twierdzono, e Izrael zmyla historie o holokaucie", eby
otrzyma wicej pienidzy od Niemiec i innych zachodnich instytucji". Niestety, syryjskie
oskarenie jest prawd. Ironia jednak polega na tym na co nie zwrcili uwagi ani syryjski rzd,
ani autorzy ogoszenia e ju same te historie o setkach tysicy ocalaych stanowi rodzaj
negacji holokaustu.78 Atak na Szwajcari i Niemcy to tylko preludium do wielkiego finau:
potrznicia Europ Wschodni. Wraz z rozpadem bloku sowieckiego otworzyy si bowiem w
tym byym centrum europejskiego ydostwa kuszce perspektywy.

Pod witoszkowatym paszczykiem troski o znajdujce si w potrzebie ofiary holokaustu",

przedsibiorstwo holokaust" dy do wyudzenia miliardw dolarw od i tak zuboaych pastw
tego regionu. Zuchwae i bezwzgldne w swym postpowaniu, stao si te gwnym podegaczem
antysemityzmu w Europie. Przedsibiorstwo holokaust" uzurpuje sobie rol wycznego
prawowitego spadkobiercy wszystkich komunalnych i prywatnych majtkw tych, ktrzy zginli w
czasie hitlerowskiego holokaustu. Ustalilimy z rzdem Izraela, e nie posiadajce spadkobiercw
mienie powinno przypa wiatowej Organizacji d/s Restytucji ydowskiego Mienia", powiedzia
Edgar Bronfman kongresowej Komisji Bankowoci.

Posugujc si tym mandatem", przedsibiorstwo holokaust" zadao od pastw byego bloku

sowieckiego zwrotu wszystkich przedwojennych ydowskich majtkw lub wypacenia
odszkodowa.79 Jednak w przeciwiestwie do spraw Szwajcarii i Niemiec, przedsibiorstwo
holokaust" wysuwa te dania bez nadawania im publicznego rozgosu. Bo wprawdzie opinia
publiczna nie przejawiaa dotd niesmaku wobec szantaowania szwajcarskich bankierw i
niemieckich przemysowcw, ale mogaby znacznie bardziej niechtnie odebra szantaowanie
biednych polskich chopw. Rwnie ydzi, ktrzy stracili rodziny w czasie hitlerowskiego
holokaustu, mogliby negatywnie zareagowa na machinacje wiatowej Organizacji d/s Restytucji
ydowskiego Mienia.

Wystpowanie w roli jedynego spadkobiercy zgadzonych ydw po to, by przywaszczy sobie ich
mienie, mogoby atwo zosta odebrane jako rabowanie grobw. Z drugiej za strony,
przedsibiorstwo holokaust" nie musi w tym wypadku mobilizowa opinii publicznej. Przy
poparciu ze strony kluczowych przedstawicieli amerykaskich wadz moe atwo zama opr tych
i tak wyczerpanych pastw Europy Wschodniej. Naley podkreli, e nasze wysiki na rzecz
restytucji mienia komunalnego s istotne dla odrodzenia i odnowienia ydowskiego ycia" w
Europie Wschodniej, powiedzia kongresowej komisji Stuart Eizenstat. Dc rzekomo do
promocji odrodzenia" ydowskiego ycia w Polsce, wiatowa Organizacja d/s Restytucji
ydowskiego Mienia da praw wasnoci do ponad 6 tysicy przedwojennych ydowskich
obiektw komunalnych, w tym obecnie wykorzystywanych jako szkoy i szpitale.

Przedwojenna populacja ydw w Polsce wynosia 3,5 min, a obecnie tylko kilka tysicy. Czy
odrodzenie ydowskiego ycia rzeczywicie wymaga, aby na kadego polskiego yda przypadaa
jedna synagoga lub szkoa? Organizacja wysuwa rwnie roszczenia wobec setek tysicy parceli w
Polsce, ktrych warto szacuje si na dziesitki miliardw dolarw. Polskie wadze obawiaj si",
pisze Jewish Week", e te dania doprowadziyby kraj do bankructwa". Kiedy polski Sejm
zaproponowa ograniczenie wysokoci odszkodowa, eby unikn bankructwa, Elan Steinberg ze
wiatowego Kongresu ydw potpi projekt ustawy reprywatyzacyjnej jako akt jawnie
antyamerykaski".80

Przyciskajc Polsk do muru, adwokaci z przedsibiorstwa holokaust" wystpili przeciwko niej u

sdziego Edwarda Kormana z pozwem zbiorowym o odszkodowania dla starzejcych si i
wymierajcych ofiar holokaustu". W pozwie tym zarzuca si powojennym polskim wadzom
kontynuowanie w cigu ostatnich 54 lat" ludobjczej polityki wypdzania ydw w celu ich
wytpienia". Czonkowie Rady Miejskiej Nowego Jorku doczyli jednogonie uchwalon
rezolucj wzywajc Polsk do przyjcia sprawiedliwej ustawy, ktra zapewni cakowity zwrot
mienia ofiarom holokaustu", za 57 kongresmanw (na czele z kongresmanem Anthonym
Weinerem z Nowego Jorku) skierowao list do polskiego Sejmu dajcy sprawiedliwej ustawy,
ktra zwrci w stu procentach cale mienie i majtki zagrabione podczas holokaustu". Poniewa
poszkodowane osoby s z dnia na dzie starsze, nie wolno zwleka ze zrekompensowaniem im
poniesionych strat", stwierdza si w tym licie.81

Zeznajc przed senack komisj bankowoci, Stuart Eizenstat ubolewa nad limaczym tempem
restytucji mienia w Europie Wschodniej: Zwrotowi nieruchomoci towarzysz rne problemy. W
niektrych krajach, na przykad, gdy jakie osoby lub organizacje usioway odzyska mienie, to
proszono je, a czasem dano [...] eby pozwoliy obecnym lokatorom pozosta na dugi okres
czasu i paci czynsz wedug stawek ustalonych przez pastwo.82 Eizenstata szczeglnie zirytowa
przypadek Biaorusi. Biaoru pozostaje bardzo, bardzo daleko" w tyle, jeli chodzi o zwrot
przedwojennych ydowskich nieruchomoci, powiedzia on Komisji Stosunkw
Midzynarodowych Izby Reprezentantw.83 Wysoko redniej miesicznej pensji na Biaorusi
wynosi 100 dolarw. By zmusi oporne rzdy do ulegoci, przedsibiorstwo holokaust"
wymachuje grobami amerykaskich sankcji.

Eizenstat wezwa Kongres do nadania sprawie odszkodowa za holokaust wysokiej rangi" i

umieszczenia jej wrd priorytetw" na licie warunkw do spenienia przez te pastwa Europy
Wschodniej, ktre ubiegaj si o czonkostwo w OECD, wiatowej Organizacji Handlu, Unii
Europejskiej, NATO i Radzie Europy. Jeli wy im to powiecie, to bd suchay. [...] Bd
wiedziay, co maj robi", mwi Eizenstat. Za Israel Singer ze wiatowego Kongresu ydw
wezwa Kongres USA do staego obserwowania listy zamwie", eby sprawdza", czy kade
pastwo paci jak naley. To bardzo wane, eby pastwa, ktrych dotyczy ta sprawa, rozumiay,
i ich odpowied [...] to jeden z kilku standardw, na podstawie ktrych Stany Zjednoczone
dokonuj oceny swych stosunkw z nimi", stwierdzi kongresman Benjamin Gilman z Komisji
Stosunkw Midzynarodowych Izby Reprezentantw. Avraham Hirschson, przewodniczcy
Komisji d/s Restytucji izraelskiego Knessetu i przedstawiciel Izraela w wiatowej Organizacji d/s
Restytucji ydowskiego Mienia, pochwali wspudzia amerykaskiego Kongresu w tym
wyudzaniu.
Nawizujc do swych star" z rumuskim premierem, Hirschson zezna: W poowie starcia
zgosiem jedn uwag i atmosfera zupenie ulega zmianie. Powiedziaem mu, czy wie, e za dwa
dni bd uczestniczy w przesuchaniach w amerykaskim Kongresie. Co pan chce, ebym im
powiedzia podczas przesucha? I atmosfera radykalnie si zmienia. wiatowy Kongres ydw,
przestrzega jeden z adwokatw reprezentujcych ofiary, stworzy cay przemys erujcy na
holokaucie" i ponosi win za przyczynianie si do [...] bardzo gronego odradzania si
antysemityzmu w Europie."84

Gdyby nie Stany Zjednoczone, to bardzo niewiele lub nic nie dziaoby si dzi w tych sprawach",
trafnie zauway Eizenstat w peanie wygoszonym przed Kongresem. By uzasadni presj
wywieran na Europ Wschodni, wyjani on, e probierzem zachodniej" moralnoci jest zwrot
lub wypacenie odszkodowania za niesprawiedliwie przywaszczone mienie prywatne i
komunalne". Spenienie tego kryterium bdzie dla nowych demokracji" w Europie Wschodniej
wspmierne z ich przejciem od totalitaryzmu do demokracji". Eizenstat jest wysokiej rangi
czonkiem amerykaskich wadz i prominentnym poplecznikiem Izraela. Ale, sdzc po
analogicznych daniach wysuwanych przez amerykaskich Indian i Palestyczykw, ani Stany
Zjednoczone, ani Izrael nie dokonay jeszcze takiego przejcia.85

W swych zeznaniach przed Izb Reprezentantw Hirschson czarowa melancholicznym spektaklem

dobiegajcych kresu ycia, znajdujcych si w potrzebie ofiar holokaustu" z Polski
przychodzcych codziennie do mnie do mojego biura w Knessecie [...] bagajcych o zapewnienie
im zwrotu utraconych wasnoci [...] zwrotu pozostawionych przez nich domw, zwrotu
pozostawionych przez nich sklepw.

Tymczasem, przedsibiorstwo holokaust" toczy walk na drugim froncie. Odrzucajc pozorny

mandat wiatowej Organizacji d/s Restytucji ydowskiego Mienia, lokalne wsplnoty ydowskie
w Europie Wschodniej wystpiy bowiem z wasnymi roszczeniami wobec nie posiadajcych
spadkobiercw ydowskich majtkw. By jednak skorzysta na takim roszczeniu, yd musi
formalnie nalee do lokalnej gminy ydowskiej. Spodziewane odrodzenie ydowskiego ycia
moe wic sta si faktem, w miar jak wschodnioeuropejscy ydzi zapuszczaj swe nowo odkryte
korzenie w cz upu przedsibiorstwa holokaust".86

Przedsibiorstwo holokaust" chepi si przeznaczaniem pienidzy pochodzcych z odszkodowa

na cele dobroczynne na rzecz ydw. Wprawdzie dobroczynno to szlachetna sprawa, ale nie
powinno si na ni przeznacza cudzych pienidzy", zauwaa jeden z adwokatw reprezentujcych
rzeczywiste ofiary. Jednym z takich ulubionych celw jest edukacja o holokaucie" najwiksza
zasuga naszych wysikw", jak twierdzi Eisenstat. Hirschson jest rwnie twrc przedsiwzicia
pod nazw Marsz ywych", ktre jest kluczowym elementem edukacji o holokaucie i ktre
zasilaj przede wszystkim pienidze przeznaczone na odszkodowania.

Podczas tych spektakli o syjonistycznej inspiracji i z udziaem tysicy aktorw ydowska modzie
z caego wiata zbiera si na terenie obozw koncentracyjnych w Polsce.

Dowiaduje si tam z pierwszej rki o nikczemnoci gojw, po czym wybawia si j wywoc do

Izraela. The Jerusalem Report" tak oto opisuje jedn ze scen tego kiczu, jakim s Marsze
ywych": Tak strasznie si boj, duej tego nie wytrzymam, chc ju by w Izraelu", w kko
powtarza dziewczyna z Connecticut. Caa dry. [...] Nagle jeden z jej przyjaci rozwija wielk
flag Izraela. Oboje si ni owijaj i id dalej. Flaga Izraela: nie wychodcie bez niej z domu.87 W
swym wystpieniu na Waszyngtoskiej Konferencji na temat Mienia z Czasw Holokaustu David
Harris z AJC rozwodzi si o ogromnym wpywie", jaki wywieraj na ydowsk modzie
pielgrzymki do hitlerowskich obozw mierci. Forward" odnotowa epizod szczeglnie
przesycony patosem.
W artykule zatytuowanym Izraelskie nastolatki zabawiaj si ze striptizerkami po wizycie w
Auschwitz, gazeta wyjania, e, zdaniem ekspertw, modzie z kibucw wynaja striptizerki,
eby rozadowa przykre emocje wywoane zwiedzaniem obozu". Te same emocje najwyraniej
drczyy ydowskich uczniw, ktrzy, jak donosi Forward", podczas zwiedzania
waszyngtoskiego Muzeum Holokaustu szaleli, biegali i wietnie si bawili".88 Czy mona
zatem wtpi w mdro decyzji przedsibiorstwa holokaust" o wydawaniu na owiat o
holokaucie pienidzy przeznaczonych na odszkodowania, zamiast trwonienia ich" (Nahum
Goldmann) na ocalaych z hitlerowskich obozw mierci?89

W styczniu 2000 r. przedstawiciele prawie pidziesiciu pastw, w tym premier Izraela Ehud
Barak, uczestniczyli w wielkiej konferencji na temat edukacji o holokaucie. W kocowej
deklaracji tej zorganizowanej w Sztokholmie konferencji podkrelono szczegln
odpowiedzialno" spoecznoci midzynarodowej za walk z ludobjstwem, czystkami
etnicznymi, rasizmem i ksenofobi. Po konferencji szwedzki dziennikarz zapyta Baraka o
uchodcw palestyskich. Barak odpowiedzia, e w zasadzie przeciwny jest powrotowi nawet
jednego uchodcy do Izraela. Nie moemy bra na siebie moralnej, prawnej lub jakiejkolwiek
innej odpowiedzialnoci za uchodcw." Konferencja bya, oczywicie, wielkim sukcesem.90

Wydany przez Konferencje Roszczeniow oficjalny Poradnik dla ocalaych z holokaustu, jak
zaatwia odszkodowania i zwrot mienia" (Guide to Compensation and Restitution for Holocaust
Survivors) zawiera dug list zajmujcych si tymi sprawami organizacji. Powstaa bowiem
gigantyczna, sprawnie dziaajca machina biurokratyczna. Na celowniku przedsibiorstwa
holokaust" znalazy si firmy ubezpieczeniowe, banki, muzea, prywatne przedsibiorstwa,
lokatorzy domw i rolnicy w niemal wszystkich pastwach Europy.

Ale znajdujce si w potrzebie ofiary holokaustu", w ktrych imieniu dziaa przedsibiorstwo

holokaust", skar si, e machina ta zajmuje si po prostu grabie". Wiele z nich wystpio z
pozwami sdowymi przeciwko Konferencji Roszczeniowej. Holokaust dopiero moe okaza si
najwiksz grabie w dziejach ludzkoci".91 Historyk Ilan Pappe pisze, e gdy Izrael po raz
pierwszy po wojnie podj z Niemcami negocjacje o odszkodowania, minister spraw zagranicznych
Moshe Sharett zaproponowa przekazanie ich czci palestyskim uchodcom, aby naprawi to, co
nazwano mniejsz krzywd (tragedi Palestyczykw) spowodowan przez okrutniejsz krzywd
(holokaust)".92 Nic jednak nie wyszo z tej propozycji. Znany izraelski naukowiec z kolei
zaproponowa wykorzystanie czci funduszy przekazanych przez szwajcarskie banki i niemieckie
przedsibiorstwa na odszkodowania dla palestyskich uchodcw".93

Biorc pod uwag fakt, e umarli ju niemal wszyscy ocalali z holokaustu, jest to cakiem rozsdna
propozycja. W stylu typowym dla wiatowego Kongresu ydw, Israel Singer wystpi 13 marca
2000 r. z wstrzsajcym owiadczeniem", e z dopiero co odtajnionych dokumentw
amerykaskich wynika, i Austria przetrzymuje mienie ydw z czasw holokaustu o wartoci 10
mld dol. Singer wysun rwnie zarzut, e pidziesit procent dzie sztuki w kolekcjach
amerykaskich zostao zrabowanych ydom".94 Przedsibiorstwo holokaust" najwyraniej
dostao mapiego rozumu.

Przypisy :

1 Henry Friedlander, Darkness and Dawn in 1945: The Nazis, the Allies, and the Survivors, w: US
Holocaust Memorial Museum, 1945 the Year of Liberation, Waszyngton 1995, s. 11-35.

2 Zob. np. Segev, Seventh Million, s. 248.

3 Lappin, Man With Two Heads, s. 48. D.D Guttenplan, The Holocaust on Trial, Atlantic
Monthly", luty 2000, s. 62 (por. z powyszym tekstem, gdzie Lipstadt stawia znak rwnoci midzy
kwestionowaniem zezna ocalaych z holokaustu a negowaniem holokaustu).

4 Wiesel, All Rivers, s. 121-130, 139, 163-164, 201-202, 336. Jewish Week", wrzesie 1999, s. 17,
New York Times", 5 marca 1997.

5 Leonard Dinnerstein, America and the Survivors of the Holocaust, Nowy Jork 1982, s. 24.

6 Daniel Ganzfried, Binjamin Wilkomirski und die verwandelte Polin, Weltwoche", 4 listopada
1999.

7 Marilyn B. Young, The Vietnam Wars, Nowy Jork 1991, s. 301-302. Cohen: US Not Sorry for
Vietnam War", w serwisie Associated Press, 11 marca 2000.

8 Wicej szczegw w: Nana Sagi, German Reparations, Nowy Jork 1986, i Ronald W. Zweig,
German Reparations and the Jewish World, Boulder 1987. Oba tomy s oficjalnymi kronikami
przygotowanymi na zlecenie Konferencji Roszczeniowej.

9 W odpowiedzi na pytanie, zadane ostatnio przez czonka niemieckiego parlamentu Martina

Hohmanna (CDU), rzd niemiecki przyzna (cho w bardzo pokrtny sposb), e tylko okoo 15
proc. pienidzy przekazanych Konferencji Roszczeniowej trafio faktycznie do ydowskich ofiar
hitlerowskich przeladowa (kontakt osobisty, 23 lutego 2000).

10 W swej oficjalnej kronice Ronald Zweig wyranie przyznaje, e Konferencja Roszczeniowa

naruszya postanowienia porozumienia: Dopyw funduszy od Konferencji Roszczeniowej
umoliwi Joint [Distribution Committee] kontynuacj w Europie programw, ktre w przeciwnym
razie zostayby przerwane, a take podjcie programw, ktrych realizacja byaby niemoliwa ze
wzgldu na brak rodkw. Ale najpowaniejsza zmiana w budecie Joint, ktr umoliwiy
rekompensaty, polegaa na skierowaniu funduszy do krajw muzumaskich, gdzie wydatki Joint
wzrastay rednio o 68 proc. w cigu trzech pierwszych lat otrzymywania odszkodowa przez
Konferencje Roszczeniow. Mimo zawartych w porozumieniu z Niemcami formalnych ogranicze
co do sposobw wykorzystywania funduszu odszkodowawczego, pienidze przeznaczono na
najpilniejsze potrzeby. Jak zauway Moses Leavitt (wysokiej rangi urzdnik w Konferencji
Odszkodowawczej), Nasz budet opiera si na hierarchii potrzeb na terenie Izraela lub poza nim,
w tym w krajach muzumaskich. [...] Fundusze Konferencji Roszczeniowej uwaalimy po prostu
za cz oglnego funduszu, ktry przekazano nam do dyspozycji, eby zaspokoi najpilniejsze
potrzeby ydowskie objte zakresem naszych kompetencji" (German Reparations, s. 74).

11 Zob. np. Lorraine Adams, The Reckoning, Washington Post Magazine", 20 kwietnia 1997,
Netty C. Gross, The Old Boys Club i After Years of Stonewalling, the Claims Conference Changes
Policy, Jerusalem Report", 15 maja 1997, 16 sierpnia 1997, Rebecca Spence, Holocaust Insurance
Team Racking Up Millions in Expenses as Survivors Wait, Forward", 30 lipca 1999, Yerena
Dobnik, Oscar Hammerstein 's Cousin Sues German Bank Over Holocaust Assets, Associated
Press Online", 20 listopada 1998, Hertzberg.

12 Greg B. Smith, Federal Judge OKs Holocaust Accord, Daily News", 7 stycznia 2000. Janny
Scott, Jews Tell of Holocaust Deposits, New York Times", 17 padziernika 1996. Saul Kagan
przeczyta cz rozdziau powiecon Konferencji Roszczeniowej, w rkopisie ostateczna wersja
uwzgldnia wszystkie jego poprawki.

13 Elli Wohlgelernter, Lawyers and the Holocaust, Jerusalem Post", 6 lipca 1999.

14 Wicej szczegw w: Tom Bower, Nazi Gold, Nowy Jork 1998, Itamar Levin, The Last
Deposit, Westport, Connecticut 1999, Gregg J. Rickman, Swiss Banks and Jewish Souls, New
Brunswick, New Jersey 1999, Isabel Vincent, Hitler's Silent Partners, Nowy Jork 1997, Jean
Ziegler, The Swiss, the Gold and the Dead, Nowy Jork 1997. Chocia wyranie skaone
antyszwajcarskim uprzedzeniem, ksiki te zawieraj sporo uytecznych informacji.

15 Levin, Last Deposit, rozdz. 6-7. Wprowadzajcy w bd izraelski artyku (jego autorem by sam
Levin, cho o tym nie wspomina) zob. Hans J. Halbheer, To Our American Freinds, w: American
Swiss Foundation Occassional Papers", b.d.w.

16 W Stanach Zjednoczonych dziaa trzynacie oddziaw szeciu szwajcarskich bankw. Tylko w

1994 r. banki szwajcarskie poyczyy amerykaskim firmom 38 mld dol. i w imieniu swych
klientw obracaj one miliardami dolarw na amerykaskiej giedzie oraz w bankach.

17 wiatowy Kongres ydw utworzy w 1992 r. now organizacje, World Jewish Restitution
Organization (WJRO), ktra roci sobie prawo do decydowania o losie mienia ocalaych z
holokaustu, jeszcze yjcych lub ju nieyjcych. Kierowana przez Bronfmana, organizacja ta jest
formalnie zrzeszeniem ydowskich organizacji, wzorowanym na Konferencji Roszczeniowej.

18 Przesuchania przed Komisj Bankowoci, Mieszkalnictwa i Spraw Urbanizacyjnych, Senat

Stanw Zjednoczonych, 23 kwietnia 1996. Bronfman broni ydowskich interesw" w bardzo
wybirczy sposb. Jest on gwnym partnerem w interesach prawicowego niemieckiego magnata
prasowego Leo Kircha, o ktrym byo gono w ostatnich latach, gdy prbowa zwolni
dziennikarza niemieckiej gazety za poparcie decyzji Sdu Najwyszego zakazujcej wieszania
krzyy w szkoach publicznych.( www.Seagram.com/company_infohistory/main.html; 01iverGehrs,
Einflussausder Dose, Tagesspiegel", 12 wrzenia 1995).

19 Rickman, Swiss Banks, s. 50-51. Bower, Nazi Gold, s. 299-300. 109

20 Bower, Nazi Gold, s. 295 (tuba"), s. 306-307,319. Alan Morris Schom, The Unwanted Guests,
Swiss Forced Labor Camps, 1940-1944, raport przygotowany dla Centrum Szymona Wiesenthala,
stycze 1998 (Schom twierdzi, e w rzeczywistoci byy to obozy pracy niewolniczej"). Levin,
Last Deposit, s. 158, 188. Trzewe podejcie do tematu szwajcarskich obozw dla uchodcw, zob.
Ken Newman (red.), Swiss Wartime Work Camps: A Collection of Eyewittness Testimonies, 1940-
1945, Zurych 1999, oraz International Commission of Experts, Switzerland Second World War,
Switzerland and Refugees in the Nazi Era, Berno 1999, rozdz. 4.4.4. Saidel, Never Too Late, s. 222-
223 (Dachau", sensacja"). Yossi Klein Halevi, Who Owns the Memory?, Jerusalem Report", 25
lutego 1993. Wiesenthal uycza swego nazwiska Centrum za honorarium w wysokoci 90 tys. dol.
rocznie.

21 Bower, Nazi Gold, rozdz. XI, XV, s. 8-9,42, 44, 56, 84,100,150, 219, 304. Rickman, Swiss
Banks, s. 219.

22 Thomas Sancton, A Painful history, Time", 24 lutego 1997. Przesuchania przed Komisj
Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 25 czerwca 1997. Bower, Nazi Gold, s.
301-302. Rickman, Swiss Banks, s. 48. Levin rwnie nie wspomina, e Salmanovitz by ydem
(por. s. 5, 129, 135).
23 Levin, Last Deposit, s. 60. Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba
Reprezentantw, 11 grudnia 1996 (zawieraj cytat z zeznania, zoonego przez Wiesela 16
padziernika 1996 r. przed senack Komisj Bankowoci). Raul Hilberg, The Destruction of the
European Jews, Nowy Jork 1961,rozdz. 5.

24 Zeznania przed Komisj Bankowoci, Mieszkalnictwa i Spraw Urbanizacyjnych, Senat Stanw

Zjednoczonych, 6 maja 1997.

25 Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 11

grudnia 1996. Smith skary si prasie, e odkryte przeze dawno temu dokumenty D'Amato
przedstawi jako dopiero co odnalezione. W przedziwnej obronie, Rickman, ktry zmobilizowa do
udziau w przesuchaniach sztab badaczy z Muzeum Holokaustu, odpowiedzia: Chocia
wiedziaem o ksice Smitha, zastrzegem sobie, e jej nie czytaem, tote nie mona mi zarzuca
wykorzystywania jego dokumentw" (s. 113). Vincent, Silent Partners, s. 240.

26 Bower, Nazi Gold, s. 307. Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba
Reprezentantw, 25 czerwca 1997.

27 Rickman, Swiss Banks, s. 77. Wyczerpujco na ten temat zob. Peter Hug i Marc Perrenoud,
Assets in Switzerland of Victims of Nazism and the Com-pensation Agreements with East Bloc
Countries, Berno 1997. O wczeniejszej dyskusji w Stanach Zjednoczonych, zob. Seymour J.
Rubin, Abba P. Schwartz, Refugees and Reparations, w: Law and Contemporary Problems, Duke
University School of Law 1951, s. 283.

28 Levin, Last Deposit, s. 93, 186. Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych,
Izba Reprezentantw, 11 grudnia 1996. Rickman, Swiss Banks, s. 218. Bower, Nazi Gold, s. 318 i
323. W tydzie po stworzeniu Funduszu Specjalnego przeraony niesabnc wrogoci w
Ameryce" (Bower) prezydent Szwajcarii ogosi stworzenie Fundacji Solidarnoci (Solidarny
Foundation), ktra dysponujc 5 mld dol. miaaby przyczynia si do redukcji ubstwa, desperacji
i przemocy" na caym wiecie. Zgod na dziaalno takiej fundacji musi jednak wyrazi
spoeczestwo w narodowym referendum. Poniewa szybko pojawiy si sprzeciwy wobec caej
idei, losy fundacji pozostaj dotd w zawieszeniu.

29 Bower, Nazi Gold, s. 315. Vincent, Silent Passion, s. 211. Rickman, Swiss Banks, s. 184
(Volcker).

30 Levin, Last Deposit, s. 187-188, 125.

31 Levin, Last Deposit, s. 218. Rickman, Swiss Banks, s. 214, 221, 223.

32 Rickman, Swiss Banks, s. 231.

33 Tame. Rickman stosownie zatytuowa ten rozdzia Bojkoty i dyktaty".

34 Peny tekst porozumienia Class Action Settlement Agreement" zob. Independent

Committee of Eminent Persons, Report on Dormant Accounts of Victims of Nazi Persecution in
Swiss Banks, Berno 1999, Appendix 0. Poza 200 min dol. ze Specjalnego Funduszu i 1,25 mld dol.
z tytuu porozumienia o wycofaniu pozww zbiorowych, przedsibiorstwo holokaust" wydbio
jeszcze 70 mln dol. od Stanw Zjednoczonych i ich sojusznikw, w rezultacie zorganizowanej w
1997 r. w Londynie konferencji na temat szwajcarskiego zota.
35 Na temat amerykaskiej polityki wobec ydowskich uchodcw w tamtym okresie, zob. David
S. Wyman, Paper Walls, Nowy Jork 1985, i The Abandonment of the Jews, Nowy Jork 1984. Na
temat szwajcarskiej polityki, zob. Independent Commission of Experts, Switzerland Second
World War, Switzerland and Refugees in the Nazi Era, Berno 1999. Podobny zespl czynnikw
spadek koniunktury gospodarczej, ksenofobia, antysemityzm, a potem bezpieczestwo zoyy
si na restrykcyjn polityk imigracyjn Amerykanw i Szwajcarw. Przypominajc o hipokryzji
cechujcej oficjalne wystpienia w innych pastwach, a zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, ktre
byy cakowicie niezainteresowane liberalizacj swych przepisw imigracyjnych", komisja, cho
bardzo krytyczna wobec Szwajcarii, stwierdzia, e szwajcarska polityka wobec uchodcw
zbliona bya do polityki rzdw wikszoci innych pastw" (s. 42, 263). W amerykaskich
mediach, obszernie relacjonujcych ustalenia komisji, nie znalazem adnej wzmianki na ten temat.

36 Przesuchania przed Komisj Bankowoci, Mieszkalnictwa i Spraw Urbanizacyjnych, Senat

Stanw Zjednoczonych, 15 maja 1997 (Eizenstat i D'Amato). Przesuchania przed Komisj
Bankowoci, Mieszkalnictwa i Spraw Urbanizacyjnych, Senat Stanw Zjednoczonych, 23 kwietnia
1996 (Bronfman cytuje Clintona i list przywdcw Kongresu). Przesuchania przed Komisj
Bankowo i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 11 grudnia 1996 (Leach). Przesuchania
przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 25 czerwca 1997 (Leach).
Rickman, Swiss Banks, s. 204 (Albright).

37 Podczas wielu przesucha w Kongresie na temat odszkodowa za holokaust jedyny odrbny

gos zabrzmia ze strony kongresmanki Maxine Waters z Kalifornii. Cho wyrazia ona
tysicprocentowe" poparcie dla zadouczynienia dla wszystkich ofiar holokaustu", to
jednoczenie indagowaa, ,jak zastosowa tak formu do rozwizania problemu pracy
niewolniczej moich przodkw tu, w Stanach Zjednoczonych. Czuj si w tym miejscu bardzo
dziwnie [...] nie mogc nie myle, co powinnam zrobi [...] by doprowadzi do uznania problemu
pracy niewolniczej w Stanach Zjednoczonych. [...] Spoeczno Murzynw amerykaskich w
zasadzie potpia pomys odszkodowa jako zbyt radykalny, wielu za' tych [...], ktrzy wytrwale
prbowali wnie ten temat pod obrady Kongresu, dosownie wymiano." Waters zaproponowaa,
eby zajmujcym si spraw odszkodowa za holokaust organom rzdowym polecono rwnie
zabieganie o odszkodowania za krajow prac niewolnicz". Szanowna pani podnosi wyjtkowo
doniosy temat", odpowiedzia James Leach z Komisji Bankowoci Izby Reprezentantw, i
przewodniczcy wemie to pod rozwag. [...] Donioso podniesionego przez pani tematu siga
gboko zarwno kontekstu historycznego, jak te kontekstu praw czowieka". Czytaj: temat
niewtpliwie zostanie gboko pogrzebany w najdalszych zaktkach pamici kongresowej komisji.
(Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 9 lutego
2000). Randall Robinson, ktry kieruje obecnie kampani o odszkodowania za niewolnictwo dla
amerykaskich Murzynw, skrytykowa milczenie" wadz amerykaskich w sprawie tej grabiey,
podczas gdy zastpca sekretarza stanu Stuart Eizenstat zajmowa si zmuszaniem 16 niemieckich
firm do wypacenia rekompensat ydom, ktrych wykorzystywano jako niewolnikw w czasie II
wojny wiatowej". (Randall Robinson, Compensate the Forgotten Victims of America's Slavery
Holocaust, Los Angeles Times", 11 lutego 2000, por. Randall Robinson, The Debat, Nowy Jork
2000, s. 245).

38 Philip Lentz, Reparations Woes, Crain's", 15-21 listopada 1999. Michael Shapiro, Lawyers in
Swiss Bank Seltlement Submit Bill, Outraging Jewish Groups, Jewish Telegraphic Agency", 23
listopada 1999. Rebecca Spence, Hearings on Legal Fees in Swiss Bank Case, Forward", 26
listopada 1999. James Bone, Holocaust Survivors Protest Over Legal Fee, The Times", Londyn, l
grudnia 1999. Devlin Barrett, Holocaust Assets, New York Post", 2 grudnia 1999. Stewart Ain,
Religious Strife Erupts in Swiss Money Fight, Jewish Week", 14 stycznia 2000 (polowanie").
Adam Dickter, Discord in the Court, Jewish Week", 21 stycznia 2000. Swiss Fund for Needy
Victims of the Holo-caust/Shoa, Overview on Finances, Payments and Pending Applications, 30
listopada 1999. Ofiary holokaustu z Izraela nigdy nie otrzymay przeznaczonych dla nich pienidzy
ze Specjalnego Funduszu; zob. Yair Sheleg, Surviving Israeli Bureaucracy, Haaretz", 6 lutego
2000.

39 Burt Neuborne, Totaling the Sum of Swiss Guilt, New York Times", 24 czerwca 1998.
Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 11 grudnia
1996. Holocaust-Konferenz in Stockholm, Frankfurter Allgemeine Zeitung", 26 stycznia 2000
(Bronfman).

40 Independent Commission of Experts, Switzerland Second World War, Switzerland and Gold
Transactions in The Second World War, Interim Report, Berno 1998.

41 Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 11

grudnia 1996. Powoany na wiadka w charakterze eksperta, historyk z University of North
Carolina Gerhard L. Weinberg witoszkowato zezna, e stanowisko wadz Szwajcarii w okresie
wojny i w latach bezporednio po wojnie zawsze sprowadzao si do tego, e grabie jest legalna", i
e priorytetem numer jeden" bankw szwajcarskich byo czerpanie maksymalnych zyskw [...]
bez wzgldu na aspekt prawny, moralny, przyzwoito lub cokolwiek innego" (Przesuchania przed
Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 25 czerwca 1997).

42 Raymond W. Baker, The Biggest Loophole in the Free-Market System, Washington Quarterly",
jesie 1999. Chocia wbrew amerykaskiemu prawu, spora cz z 500 mld - 1 bln. dol. z handlu
narkotykami pranych" co roku rwnie bezpiecznie trafia do amerykaskich bankw" (tame).

43 Ziegler, The Swiss, rozdz. XII, por. s. 19 i 265.

44 Switzerland and Gold Transactions in the Second World War, rozdz. IV, s. 48.

45 Independent Committee of Eminent Persons, Report on Dormant Accounts of Victims of Nazi

Persecution in Swiss Banks, Berno 1999.

46 Koszty zewntrzne" kontroli ksigowej oszacowano na 200 mln dol. (Raport, s. 4, par. 17).
Koszty poniesione przez szwajcarskie banki oszacowano na dodatkowych 300 mln dol. (Swiss
Federal Banking Commission, komunikat prasowy, 6 grudnia 1999).

47 Raport, aneks 5, s. 81, par. l (por. cz l, s. 13-15, par. 4M9). 132

48 Raport, cz l, s. 6, par. 22 (nie znaleziono dowodw"); cze l, s. 6, par. 23 (przepisy

bankowe i procenty); aneks 4, s. 58, par. 5 i aneks 5, s. 81, par. 3 (nadzwyczajny") (por. cz l, s.
15, par. 47, cz l, s. 17, par. 58, aneks 7, s. 107, par. 3 i 9).

49 The Deception of Swiss Banks, New York Times", 7 grudnia 1999.

50 Raport, aneks 5, s. 81, par. 2. Raport, aneks 5, s. 87-88, par. 27: Istniej rozmaite wyjanienia
niedostatecznego odniesienia si do tej kwestii we wczeniejszych raportach kontrolnych, ale do
gwnych przyczyn zaliczy naley posugiwanie si przez szwajcarskie banki wsk definicj
upionych kont; pomijanie pewnego rodzaju kont przy kontrolach lub nie do staranne
poszukiwanie dokumentacji; zaniedbanie przez banki kontroli kont z minimalnymi wkadami;
nieuznawanie przez banki wacicieli kont za ofiary hitlerowskiej przemocy lub przeladowa do
czasu zgoszenia tego faktu bankom przez rodziny."

51 Raport, s. 10, par. 30 (prawdopodobnie"); s. 20, par. 73-75 (due prawdopodobiestwo w

przypadku 25 ty. kont). Raport, aneks 4, s. 65-67, par. 20-26 i s. 72, par. 40-43 (obecna warto).
Zgodnie z zaleceniami raportu, Swiss Federal Banking Commission zgodzia si w marcu 2000 r.
opublikowa nazwiska wacicieli 25 ty. kont (Swiss Federal Banking Commission Follows
Volcker Recommendations, komunikat prasowy, 30 marca 2000).

52 Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 9 lutego

2000 (cytat z tekstu zeznania Volckera). Por. zastrzeenia wniesione przez Swiss Federal Banking
Commission, e wszystkie doniesienia o ewentualnej obecnej wartoci zidentyfikowanych kont
opieraj si w zasadzie na przypuszczeniach" i e tylko w przypadku okoo 1200 kont [...]
odnaleziono, poparte przez obecne rda bankowe, dowody [sic] na to, i ich waciciele
rzeczywicie byli ofiarami holokaustu" (komunikat prasowy, 6 grudnia 1999).

53 Raport, s. 2, par. 8 (por. s. 23, par.92). Raport, aneks 5, s. A-134 (por. s.A-135).

54 Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 25

czerwca 1997 (cytat z tekstu zezna Rubina). (Wicej szczegw, zob. Seymour J. Rubin i Abba P.
Schwartz, Refugees and Reparations, w: Law and Contemporary Problems, Duke University School
of Law 1951, s. 286-289).

55 Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 25

czerwca 1997.

56 Liczba obywateli Szwajcarii wynosia w stosownym okresie" 1933--1945 tylko 4 min, podczas
gdy Stanw Zjednoczonych ponad 130 min. Komisja Volckera sprawdzia kade konto otwarte,
zamknite lub upione w tym okresie w kadym szwajcarskim banku.

57 Levin, Last Deposit, s. 23. Bower, Nazi Gold, s. 256. Bower uznaje to szwajcarskie danie za
bezsporn retoryk". e bezsporn, to nie ulega wtpliwoci, ale dlaczego retoryk?

58 Rickman, Swiss Banks, s. 194-195.

59 Bower, Nazi Gold, s. 350-351. Akiva Eldar, UK: Israel Didnt Hand Over Compensation to
Survivors, Haaretz", 21 lutego 2000. Judy Dempsey, Jews Find it Hard to Reclaim Wartime
Property In Israel, Financial Times", l kwietnia 2000. Jack Katzenell, Israel Has WWI1 Assets w
serwisie Associated Press, 13 kwietnia 2000. Joel Greenberg, Hunt for Holocaust Victims' Property
Turns in New Direction: Toward Israel, New York Times", 15 kwietnia 2000. Akiva Eldar, People
and Politics, Haaretz", 27 kwietnia 2000.

60 Wicej informacji na temat komisji, zob. www.pcha.gov (cytat Bronfmana za komunikatem

prasowym komisji z 21 listopada 1999).

61 Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 9 lutego

2000.

62 Levin, Last Deposit, s. 223,204. Swiss Defensive About WW II Role, w serwisie Associated
Press, 15 marca 2000. Time", 24 lutego 1997 (Bronfman).

63 Levin, Last Deposit, s. 224.

64 Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 14

Wrzenia 1999.
65 Yair Sheleg, Not Even Minimum Wage, Haaretz", 6 padziernika 1999. William Drozdiak,
Germans Up Offer to Nazis' Slave Laborers, Washington Post", 18 listopada 1999. Burt Herman,
Nazi Labor Talks End Without Pact, Forward", 20 listopada 1999. Bayer's Biggest Headache,
New York Times", 5 padziernika 1999. Jan Cienski, Wartime Slave-Labour Survivors' Ads Hit
Back, National Post", 7 padziernika 1999. Edmund L. Andrews, Germans To Set Up $ 5.1 Billion
Fund For Nazis' Slaves, New York Times", 15 grudnia 1999. Edmund L. Andrews, Germany
Accepts $5.1 Billion Accord to End Claims of Nazi Slave Workers, New York Times", 18 grudnia
1999. Allan Hall, Slave Labour List Names 255 German Companies, The Times" (Londyn), 9
grudnia 1999. Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba
Reprezentantw, 9 lutego 2000 (cytat z zeznania Eizenstata).

67 Zweig, German Reparations and the Jewish World, s. 98, por. s. 25.

68 Conference on Jewish Material Claims Against Germany, Position Paper Slave Labour.
Proposed Rememberance and Responsibility Fund", 15 czerwca 1999. Netty C. Gross, $ 5.1 Billion
Slave Labor Deal Could Yield Little Cash For Jewish Claimants, Jerusalem Report", 31 stycznia
2000. Zvi Lavi, Kleiner (Herut): Germany Claims Conference Has Become Judenrat, Carrying on
Nazi Ways, Globes", 24 lutego 2000, Yair Sheleg, MK Kleiner. The Claims Conference Does Not
Transfer Indemnifications to Shoah Survivors, Haaretz", 24 lutego 2000.

69 Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 9 lutego

2000. Yair Sheleg, Staking a Claim to Jewish Claims, Haaretz", 31 marca 2000.

70 Henry Friedlander, Darkness and Dawn in 1945: The Nazis, the Allies, and the Survivors, w: US
Holocaust Memorial Museum, 1945 The Year of Liberation, Waszyngton 1995, s. 11-35.
Dinnerstein, America and the Survivors of the Holocaust, s. 28. Izraelski historyk Shlomo Shafir
pisze, e szacunki liczby ocalaych na koniec wojny ydw w Europie wahaj si od 50 do 70
ty." (Ambiguous Relations, s. 384). Szacowana przez Friedlandera czna liczba ocalaych
robotnikw przymusowych, ydw i nie-ydw, nie odbiega od powszechnie uznawanej; zob.
Benjamin Ferencz, Less Than Slaves, Cambridge 1979 okoo p miliona ywych osb
odnaleziono w obozach wyzwolonych przez armie sojusznicze" (rozdz. XVII, s. 240-245).

71 Stuart Eizenstat, konferencja prasowa w Departamencie Stanu, 12 maja 1999.

72 Zob. uwagi" Eizenstata na dorocznej sesji Konferencji Roszczeniowej, Nowy Jork 14 lipca
1999.

73 Toby Axelrod, $ 5.2 Billion Slave-Labor Deal Only the Start, Jewish Bulletin", 12 grudnia 1999
(z powoaniem na Jewish Telegraphic Agency).

74 Hilberg, The Destruction, 1985, rozdz. III, aneks B.

75 W wywiadzie dla Die Berliner Zeitung" podaem w wtpliwo, cytujc Friedlandera,

wysunit przez Konferencj Roszczeniow liczb 135 ty. W odpowiedzi Konferencja
Roszczeniowa oschle oznajmia, e liczba 135 tys. oparta jest na najlepszych oraz najbardziej
wiarygodnych rdach i dlatego jest prawidowa". adnego jednak z tych rzekomych rde nie
zidentyfikowano. (Die Ausbeutung judischen Leidens, Berliner Zeitung", 29-30 stycznia 2000;
Gegendarstellung der Jewish Claims Conference, Berliner Zeitung", l lutego 2000. W odpowiedzi
na moj krytyk w wywiadzie opublikowanym przez Der Tagesspiegel", Konferencja
Roszczeniowa stwierdzia, e wojn przeyo okoo 700 tys. ydowskich robotnikw
przymusowych, z tego 350-400 tys. na terytorium Rzeszy, a 300 tys. w obozach koncentracyjnych
w innych pastwach. Naciskana o dostarczenie rde naukowych, Konferencja Roszczeniowa z
oburzeniem odmwia. Do powiedzie, e liczby te nie znajduj potwierdzenia w adnym
znanym opracowaniu naukowym na ten temat. (Eva Schweitzer, Entschadigung fur Zwangsarbeiter,
Tagesspiegel", 6 marca 2000).

76 Hilberg zauwaa, e nigdy wczeniej w historii ludzi nie zabijano na zasadzie tamowej."
(Destruction, rozdz. III, s. 863). Klasyczne opracowanie na ten temat to Modernity and the
Holocaust Zygmunta Baumana.

77 Guttenplan, Holocaust on Trial (Hilberg). Conference on Jewish Material Claims Against

Germany, Position Paper Slave Labor", 15 czerwca 1999.

78 We Condemn Syria's Denial of the Holocaust, New York Times, 9 lutego 2000. eby
udowodni wzrost antysemityzmu" w Europie, David Harris z AJC wskaza na stosunkowo silne
poparcie w sondaach opinii publicznej dla twierdzenia, i ydzi wykorzystuj pami o
hitlerowskiej eksterminacji ydw dla wasnych celw". Harris powoa si take na bardzo
negatywny sposb, w jaki niektre niemieckie gazety pisay o Konferencji Roszczeniowej [...] w
czasie ostatnich negocjacji o odszkodowania za prace niewolnicz i przymusow. W wielu
artykuach opisano sam Konferencj Roszczeniow i bdcych przewanie ydami adwokatw
jako chciwych i dbajcych o wasne interesy, rozgorzaa te w gwnych gazetach przedziwna
dyskusja o tym, czy yje jeszcze tyle ydowskich ofiar holokaustu, ile podaje Konferencja
Roszczeniowa". (Przesuchania przed Komisj Spraw Zagranicznych, Senat Stanw
Zjednoczonych, 5 kwietnia 2000). W rzeczywistoci praktycznie nie udao mi si podnie tego
tematu w Niemczech. I cho tabu zostao ostatecznie zamane przez liberalny niemiecki dziennik
Die Berliner Zeitung", to jednak odwaga wykazana przez jego redaktora Martina Sueskinda i
korespondenta w Stanach Zjednoczonych Stefana Elfenbeina obia si bardzo mizernym echem w
niemieckich mediach. Przede wszystkim ze wzgldu na groby prawne i szanta moralny ze strony
Konferencji Roszczeniowej, a take ze wzgldu na ogln niech Niemcw do otwartego
krytykowania ydw.

79 Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych, Izba Reprezentantw, 11

grudnia 1996. J. D. Bindenagel (red.), Proceedings, Washington Conference on Holocaust-Era
Assets: 30 November-3 December 1998, US Goverment Printing Office, Waszyngton, s. 687, 700-
701, 706.

80 Przesuchania przed Komisj Stosunkw Midzynarodowych, Izba Reprezentantw, 6 sierpnia

1998. Bindenagel, Washington Conference on Holocaust-Era Assets, s. 433. Joan Gralia, Poland
Tries to Get Holocaust Lawsuit Dismissed, w serwisie Reuters (23 grudnia 1999). Eric J.
Greenberg, Polish restitution Plan Slammed, Jewish Week", 14 stycznia 2000. Poland Limits
WWII Compensation Plan, Newsday", 6 stycznia 2000.

81 Theo Garb et al. v. Republic of Poland, United States District Court, Eastern District of New
York, 18 czerwca 1999. (Pozew zbiorowy Theo Garb i inni przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej"
zosta zoony przez mecenasw Edwarda Kleina i Melvina Urbacha. Ten ostatni jest weteranem
kampanii wobec Szwajcarii i Niemiec. Do uzupenionego pozwu", zoonego 2 marca 2000 r.,
doczyo wielu innych adwokatw, ale usunito z niego niektre najbardziej drastyczne oskarenia
przeciwko powojennym polskim wadzom.) Dear Leads NYC Council in Call to Polish
Government to Make Restitution to Victims of Holocaust Era Property Seizure, News From
Council Member Noach Dear", 29 listopada 1999. (Cytat pochodzi z tekstu rezolucji, nr 1072,
przyjtej 23 listopada 1999). [Anthony D.] Weiner Urges Polish Government To Repatriate
Holocaust Claims", Izba Reprezentantw (komunikat prasowy, 14 padziernika 1999). (Cytat
pochodzi z komunikatu prasowego i listu, datowanego na 13 padziernika 1999.)
82 Przesuchania przed Komisj Bankowoci, Mieszkalnictwa i Spraw Urbanizacyjnych, Senat
Stanw Zjednoczonych, 23 kwietnia 1996.

83 Przesuchania przed Komisj Stosunkw Midzynarodowych, Izba Reprezentantw, 6 sierpnia

1998.

84 Przesuchania przed Komisj Stosunkw Midzynarodowych, Izba Reprezentantw, 6 sierpnia

1998. Isabel Vincent, Who Will Reap the Nazi-Era Reparations?, National Post", 20 lutego 1999.

85 Przesuchania przed Komisj Stosunkw Midzynarodowych, Izba Reprezentantw, 6 sierpnia

1998. Eizenstat, penicy obecnie funkcj honorowego wiceprzewodniczcego American Jewish
Committee, by pierwszym przewodniczcym dziaajcego przy AJC Instytutu d/s Stosunkw
Amerykaskich ydw z Izraelem.

86 Przesuchania przed Komisj Stosunkw Midzynarodowych, Izba Reprezentantw, 6 sierpnia

1998. Marilyn Henry, Whose Claim I s It Anyway?, Jerusalem Post", 4 lipca 1997. Bindenagel,
Washington Conference on Holocaust-Era Assets, s. 705. Komentarz redakcyjny, Jewish Property
Belongs to Jews, Haaretz", 26 padziernika 1999.

87 Sergio Kara, Unsettled Accounts, Globe and Mail", l wrzenia 1998. Stuart Eizenstat,
Remarks, Conference on Jewish Materia Claims Against Germany and Austria Annual Meeting,
Nowy Jork 14 lipca 1999. Tom Sawicki, 6000 Witnesses, Jerusalem Report", 5 maja 1994.

88 Bindenagel, Washington Conference on Holocaust-Era Assets, s. 146. Michael Arnold, Israeli

Teens Frolic With Strippers After Auschwitz Visit, Forward", 26 listopada 1999, Kongresmanka z
Manhattanu, Carolin Maloney, z dum poinformowaa komisj bankowoci Izby Reprezentantw o
zgoszonym przez ni projekcie ustawy Holocaust Education Act", ktra za porednictwem
Departamentu Owiaty zapewni organizacjom zajmujcym si holokaustem fundusze na ksztacenie
nauczycieli, a take na materiay edukacyjne o holokaucie dla szkl i spoecznoci".
Reprezentujca miasto z publicznymi szkoami permanentnie cierpicymi na deficyt nauczycieli i
podrcznikw, Maloney mogaby przynajmniej wybra inne priorytety wydawania skpych
funduszy Departamentu Owiaty. (Przesuchania przed Komisj Bankowoci i Usug Finansowych,
Izba Reprezentantw, 9 lutego 2000).

89 Zweig, German Reperations and the Jewish World, s. 118. Goldmann by zaoycielem
wiatowego Kongresu ydw i pierwszym przewodniczcym Konferencji Roszczeniowej.

90 Marilyn Henry, International Holocaust Education Conference Begins, Jerusalem Post", 26

stycznia 2000. Marilyn Henry, PM: We Have No Mord Obliga-tion to Refugees, Jerusalem Post",
27 stycznia 2000. Marilyn Henry, Holocaust Must Be Seared in Collective Memory", Jerusalem
Post", 30 stycznia 2000.

91 Konferencja Roszczeniowa, Guide to Compensation and Restitution for Holocaust Survivors,

Nowy Jork nie dat. Vincent, Hitler's Silent Partnera, s. 302 (grabie"), por. s. 308-309. Ralf Eibl,
Die Jewish Claims Conference ringt um ihren Laumund. Nachkommen judischer Sklaven..., Die
Welt", 8 marca 2000 (pozwy). Zarabianie na odszkodowaniach za holokaust to temat tabu w
Stanach Zjednoczonych. Na przykad, witryna internetowa H-Holocaust (www2.h-net.msu.edu)
zabronia zamieszczania krytycznych materiaw na ten temat, nawet jeli poparte s one w peni
udokumentowanymi dowodami (moja osobista korespondencja z czonkiem zarzdu Richardem S.
Levy, 19-21 listopada 1999).

92 Ilan Pappe, The Making of the Arab-Israeli Conflict, 1947-51, Londyn 1992, s. 268.
93 Clinton Bailey, Holocaust Funds to Palestinians May Meet Some Cost of Compensation,
International Herald Tribune"; przedruk Jordan Times", 20 czerwca 1999.

94 Elli Wohlgelernter, WJC: Austria Holding $10b. In Holocaust Victims' Assets, Jerusalem Post",
14 marca 2000. W pniejszym zeznaniu w Kongresie, Singer rozwodzi si na temat oskare
przeciwko Austrii, lecz co typowe zachowywa milczenie w kwestii oskare przeciwko
Stanom Zjednoczonym. (Przesuchania przed Komisj Spraw Zagranicznych, Senat Stanw
Zjednoczonych, 6 kwietnia 2000).
KONKLUZJA

Pozosta nam do rozwaenia wpyw holokaustu na amerykaskie spoeczestwo.

Tu pragn rwnie odwoa si do krytycznych uwag samego Petera Novicka na ten temat. Oprcz
muzew i pomnikw powiconych holokaustowi, a w siedemnastu stanach USA zobowizano
szkoy do realizowania programw edukacyjnych o holokaucie lub je zalecono. Ponadto w wielu
szkoach wyszych stworzono katedry studiw nad holokaustem. Praktycznie nie ma tygodnia, eby
na lamach The New York Times" nie opublikowano wikszego artykuu zwizanego z
holokaustem. Liczb prac naukowych powiconych hitlerowskiemu ostatecznemu rozwizaniu"
szacuje si ostronie na ponad 10 tysicy.

Wemy, dla porwnania, opracowania naukowe na temat hekatomby w Kongo. W latach 1891-1911
okoo 10 milionw Afrykaczykw zgino podczas eksploatacji przez Europejczykw kongijskich
zasobw koci soniowej i kauczuku. Ale pierwsza i jedyna praca naukowa w jzyku angielskim
powicona bezporednio temu tematowi zostaa opublikowana dopiero dwa lata temu.1

Biorc pod uwag ogromn liczb instytucji i osb zajmujcych si utrwalaniem pamici o
holokaucie, nie ulega wtpliwoci, e gboko zakorzeni si on w amerykaskim yciu. Novick
wyraa jednak wtpliwoci, czy to dobrze, e tak si dzieje. Wymienia on, przede wszystkim, wiele
przykadw jawnej wulgaryzacji holokaustu. Bo rzeczywicie, praktycznie nie ma takiej kampanii
politycznej, czy to za aborcj czy przeciwko niej, w obronie praw zwierzt albo jakiego stanu, w
trakcie ktrej nie odwoywano by si do holokaustu. Krytykujc wykorzystywanie holokaustu w
przyziemnych celach, Elie Wiesel ogosi: Nie bd uczestniczy [...] w tych wulgarnych
spektaklach."2

Niemniej jednak Novick pisze, e najbardziej sugestywna i wysublimowana okazja do zrobienia

sobie fotki z holokaustem" nadarzya si w 1996 r., gdy Hillary Clinton, ostro atakowana wwczas
za rozmaite rzekome naduycia, pojawia si z crk Chelsea i Elie Wieselem na galerii w Izbie
Reprezentantw podczas wygaszanego przez jej ma dorocznego przemwienia o stanie
pastwa.3 W otoczeniu kamer, Hillary Clinton uznaa, e ucieczka kosowskich uchodcw przed
Serbami podczas bombardowa NATO przypominaa sceny z holokaustu pokazane na filmie Lista
Schindlera.

Jak zgryliwie skonstatowa jeden z serbskich dysydentw, Judzie, ktrzy ucz si historii z
filmw Spielberga, nie powinni nam mwi, jak mamy y".4 Udawanie, e holokaust to
amerykaska pami" jest, zdaniem Novicka, moralnym naduyciem. Prowadzi to bowiem do
kurczenia si tych rodzajw odpowiedzialnoci, ktre spoczywaj na Amerykanach wraz ze
stawianiem przez nich czoa przeszoci, teraniejszoci i przyszoci."5 Novick zwraca tu uwag
na bardzo wan rzecz. Jest bowiem o wiele atwiej potpia zbrodnie popenione przez innych ni
osdza wasne czyny. Prawd jest jednak take, i gdybymy tylko chcieli, to moglibymy wiele
dowiedzie si o sobie na podstawie dowiadcze z czasw nazizmu.

Teoria objawionego przeznaczenia" (Manifest Destiny") przewidziaa niemal wszystkie elementy

ideologiczne i programowe hitlerowskiej polityki Lebensraum.

Hitler de facto wzorowa swj podbj Wschodu na amerykaskim podboju Zachodu.6

W pierwszej poowie XX w., na przykad, wikszo amerykaskich stanw przyja przepisy o

sterylizacji i na ich podstawie poddano dziesitki tysicy Amerykanw przymusowej sterylizacji.
Hitlerowcy wyranie powoywali si na ten amerykaski precedens podczas uchwalania wasnych
przepisw o sterylizacji.7
Niechlubne Ustawy norymberskie" z 1935 r. pozbawiy ydw praw obywatelskich i zabroniy im
wchodzenia w zwizki z nie-ydami. Takiej samej prawnej dyskryminacji podlegali Murzyni na
poudniu Stanw Zjednoczonych, spotykaa te ich o wiele wiksza przemoc ze strony pastwa i
spoeczestwa ni ydw w przedwojennych Niemczech.8 W celu wyeksponowania zbrodni
popenianych za granic Stany Zjednoczone czsto odwouj si do wspomnie o holokaucie.
Jednake o wiele istotniejsze jest, kiedy to robi.

Zbrodnie popeniane przez oficjalnych wrogw, takie jak krwawa rze dokonana przez Czerwonych
Khmerw w Kambody, sowiecka inwazja na Afganistan, iracka inwazja na Kuwejt i serbskie
czystki etniczne w Kosowie, zasuguj na odwoanie si do holokaustu. Natomiast zbrodnie, za
ktre wspodpowiedzialne s Stany Zjednoczone, na to nie zasuguj. Dokadnie w czasie gdy
Czerwoni Khmerzy mordowali ludno Kambody, popierane przez Stany Zjednoczone wadze
Indonezji wymordoway jedn trzeci ludnoci Timoru Wschodniego.

Ale w przeciwiestwie do Kambody, ludobjstwo popenione w Timorze Wschodnim nie

zasuyo na porwnanie go z holokaustem. Nie zasuyo nawet na obszerniejsze relacje w
mediach.9

Podczas gdy Zwizek Radziecki dopuszcza si, jak to ujo Centrum Szymona Wiesenthala,
kolejnego ludobjstwa" w Afganistanie, wspierany przez Stany Zjednoczone reim w Gwatemali
dopuci si tego, co Gwatemalska Komisja Prawdy" nazwaa ostatnio ludobjstwem" wobec
rdzennej ludnoci Majw.

Prezydent Reagan odrzuci oskarenia wysuwane przeciwko gwatemalskim wadzom jako

wymysy". Centrum Szymona Wiesenthala przyznao doroczn nagrod za dziaalno
humanitarn pani Jeane Kirkpatrick, wyrniajc j w ten sposb za to, e bya w administracji
Reagana gwn apologetk zbrodni popenianych w Ameryce rodkowej.10 Przed ceremoni
wrczenia nagrody usiowano dyskretnie wyperswadowa Szymonowi Wiesenthalowi, eby
ponownie przemyla t decyzj. Wiesenthal odmwi. Z kolei Elie Wiesela nieoficjalnie proszono,
eby wpyn na wadze Izraela, ktre byty gwnym dostawc uzbrojenia dla gwatemalskich
rzenikw. On te odmwi.

Administracja prezydenta Cartera odwoywaa si do pamici o holokaucie, gdy poszukiwaa

schronienia dla wietnamskich uchodcw uciekajcych przed komunistycznym reimem. Ale
administracja prezydenta Clintona zapomniaa o holokaucie, gdy zmuszaa do powrotu na wysp
haitaskich uchodcw uciekajcych przed wspieranymi przez Stany Zjednoczone szwadronami
mierci." Do holokaustu czsto gsto odwoywano si, gdy pod kierunkiem Stanw Zjednoczonych
NATO przystpio wiosn 1999 r. do bombardowania Serbii. Jak ju wspomniaem, Daniel
Goldhagen porwna serbskie zbrodnie w Kosowie do ostatecznego rozwizania", za Elie Wiesel
jedzi, z bogosawiestwem prezydenta Clintona, po obozach dla kosowskich uchodcw w
Macedonii i Albanii.

Jednak zanim jeszcze Wiesel zacz roni zy nad kosowskimi Albaczykami, popierany przez
Stany Zjednoczone reim indonezyjski wznowi to, czego nie dokoczy w latach
siedemdziesitych, i znw zacz masakrowa ludno Timoru Wschodniego. Ale w tym wypadku
zupenie zapomniano o holokaucie i administracja Clintona bez skrupuw przyzwalaa na rozlew
krwi. Jak wyjani jeden z zachodnich dyplomatw, liczy si Indonezja, a nie Timor Wschodni".12
Novick wskazuje na bierny wspudzia Stanw Zjednoczonych w spadajcych na ludzi
okropnociach, ktre wprawdzie pod wieloma wzldami s odmienne, ale mimo to porwnywalne
skal do hitlerowskiego ludobjstwa. Przypominajc, na przykad, o milionie dzieci umierconych
przez ostateczne rozwizanie", Novick zauwaa, e amerykascy prezydenci, poza wyraaniem
ubolewania, robi niewiele wicej, podczas gdy na caym wiecie znacznie wiksza liczba dzieci co
roku umiera z godu i od chorb, ktre mona leczy".13

Mona by te przyjrze si istotnemu w tym kontekcie przypadkowi aktywnego wspudziau

Stanw Zjednoczonych. Po spustoszeniu, przez dowodzon przez nie koalicj, Iraku w 1991 r, co
miao na celu ukaranie Sadama-Hitlera", Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zmusiy ONZ do
zastosowania morderczych sankcji wobec tego nieszczsnego kraju. Chodzio o odsunicie Sadama
od wadzy. Ale, jak podczas hitlerowskiego holokaustu, w Iraku zmaro najprawdopodobniej okoo
miliona dzieci.14 Pytana w telewizji o te przeraajce ofiary miertelne w Iraku, sekretarz stanu
Madeleine Albright odpara, e cel jest tego wart".Novick twierdzi, e ekstremalno holokaustu
powanie ogranicza moliwo wycignicia nauk do zastosowania we wspczesnym wiecie".
Bdc kulminacj przemocy i okruciestwa", powoduje on trywializacj zbrodni o mniejszych
rozmiarach".15 Ale mimo to hitlerowski holokaust moe rwnie uczula nas na te niegodziwoci.
Z perspektywy Auschwitz, to co kiedy uwaano za rzecz naturaln na przykad fanatyzm nie
moe ju ni duej by.16

Tak po prawdzie, to hitlerowski holokaust zdyskredytowa teori rasow, ktra bya bardzo
popularnym elementem amerykaskiego ycia intelektualnego przed II wojn wiatow.17 Dla
tych, ktrzy oddani s sprawie ulepszania ludzkoci, wystpowanie za nie stanowi powodu do
rezygnacji z porwna, lecz wrcz przeciwnie. Pod koniec XIX wieku niewolnictwo zajmowao
niemal takie samo miejsce w wiecie moralnoci, jakie dzi zajmuje hitlerowski holokaust. Czsto
te odwoywano si do niewolnictwa, by zilustrowa zo nie w peni dostrzegane. John Stuart Mili
porwnywa do niewolnictwa pooenie kobiet w tej najwitszej wiktoriaskiej instytucji, jak
bya rodzina. Odwaa si on nawet twierdzi, e w swych gwnych aspektach jest ono nawet
gorsze od niewolnictwa. Nie ma co udawa, e ony s traktowane lepiej ni niewolnicy."18 Tylko
ci, ktrzy wykorzystuj kulminacj za nie w charakterze moralnego drogowskazu, lecz jako bro
ideologiczn, wzdragaj si przed tego rodzaju analogiami. Nie porwnuj" oto motto
moralnych szantaystw.19

Amerykaskie organizacje ydowskie wykorzystuj hitlerowski holokaust do odpierania krytyki

wobec Izraela i dla swych moralnie podejrzanych celw. Ich realizacja postawia Izrael i
amerykaskich ydw w podobnym pooeniu: losy obu zawisy teraz na cienkiej nici biegncej do
amerykakiej elity rzdzcej. Gdyby elita ta kiedykolwiek uznaa, e Izrael to kula u nogi lub e
amerykascy ydzi s bezuyteczni, wwczas ni ta moe zosta przecita. Jest to oczywicie tylko
spekulacja moe nazbyt alarmistyczna, a moe nie. Gdyby jednak do czego takiego miao doj,
to przewidzenie zachowania si amerykaskich elit ydowskich jest banalnie atwe. Gdyby Izrael
popad u Stanw Zjednoczonych w nieask, to wielu z tych przywdcw, ktrzy go teraz tak
zaarcie broni, rwnie odwanie wyraaoby swoje niezadowolenie z pastwa ydowskiego i ostro
krytykowaoby amerykaskich ydw za uczynienie z Izraela swej religii. Gdyby za amerykaskie
koa rzdzce postanowiy zrobi z ydw koza ofiarnego, to nie byoby w tym nic dziwnego, jeli
amerykascy przywdcy ydowscy postpiliby dokadnie tak jak ich poprzednicy w czasie
hitlerowskiego holokaustu. Nie spodziewalimy si, e Niemcy wykorzystaj element ydowski i
e ydzi bd prowadzili ydw na mier", zauway kiedy Yitzhak Zuckerman, jeden z
organizatorw powstania w warszawskim getcie.20

Obawiano si bowiem, e spowoduje to uspokojenie sumienia.21 Bez wzgldu jednak na to, czy
obawy te byy wwczas suszne, dzi nie s one ju przekonujce. Straszliwe rozmiary
hitlerowskiego ostatecznego rozwizania" s ju powszechnie znane. I czy normalna" historia
ludzkoci nie roi si od przeraajcych rozdziaw ludzkiego okruciestwa? Zbrodnia nie musi by
nienormalna, by nie mona byo jej odpokutowa. Wspczesne wyzwanie polega na tym, eby
ponownie uczyni z hitlerowskiego holokaustu normalny obiekt bada. Tylko wwczas moe on
by dla nas prawdziw lekcj. Nienormalno hitlerowskiego holokaustu nie wynika z faktu, e do
niego doszo, lecz z tego, e z wykorzystywania go uczyniono przemys. Przedsibiorstwo
holokaust" zawsze byo bankrutem. Pozostaje tylko otwarcie si do tego przyzna. Ju dawno
nadszed czas, eby zamkn ten interes. Najszlachetniejszy gest wobec tych, ktrzy zginli,
powinien polega na tym, ebymy zachowywali ich w pamici, uczyli si z ich cierpie i pozwolili
im w kocu spoczywa w pokoju.

***

W czasie toczcej si w latach osiemdziesitych publicznej debaty wielu znanych niemieckich i

innych naukowcw wypowiedziao si przeciwko uznaniu zbrodni nazizmu za normalno".

Przypisy :

1 Adam Hochschild, King Leopold's Ghost, Boston 1998. 165

2 Wiesel, Against Silence, t. III, s. 190, por. 1.1, s. 186, t. II, s. 82, t. III, s. 242. Wiesel, And the Sea,
s. 18.

3 Novick, The Holocaust, s. 230-231. 4 New York Times", 25 maja 1999.

4 New York Times , 25 maja 1999

5 Novick, The Holocaust s. 15.

6 John Toland, Adolf Hitler, New York 1976, s. 702. Joachim Fest, Hitler, New York 1975, s.
214,650. Zob. te Filkenstein, Image and Reality, rozdz. IV.

7 Zob. np. Stefan Kuhl, The Nazi Connections, Oxford 1994.

8 Zob. np. Leon F. Litwack, Trouble in MM, New York 1998, zwl. rozdz. V-VI. Dumna zachodnia
tradycja rwnie znajduje gbokie implikacje w nazizmie. By usprawiedliwi eksterminacj
niepenosprawnych co stanowio preludium do ostatecznego rozwizania" hitlerowcy
lekarze posugiwali si pojciem ycia niewartego ycia" (lebensunwertes Leben). Platon pisa w
Gorgiaszu: Nie uwaam, eby ycie zasugiwao na ycie, jeli czyje ciao jest w strasznym
stanie". W swej Republice Platon usprawiedliwia mordowanie upoledzonych dzieci. W zblionej
kwestii, wyraany przez Hitlera w Mein Kampf sprzeciw wobec kontroli urodzin, uzasadniany tym,
e wyklucza ona naturaln selekcje, zosta wczeniej sprecyzowany przez Rousseau w Rozprawie o
pochodzeniu i podstawach nierwnoci. Tu po II wojnie wiatowej Hannah Arendt zauwaya, e
podskrne rdo zachodniej historii ostatecznie wypyno na powierzchni i przywaszczyo sobie
godno naszej tradycji" (Origins of Totalitarianism, rozdz. IX).

9 Zob. np. Edward Herman i Noam Chomsky, The Political Economy of Human Rights, 1.1: The
Washington Connection and Third World Fascism, Boston 1979, s. 129-204.

10 Response", marzec 1983 i stycze 1986.

11 Noam Chomsky, Turning the Tide, Boston 1985, s. 36 (cytat z wywiadu Wiesela dla prasy
izraelskiej). Berenbaum, World Must Know, s. 3.
12 Financial Times", 8 wrzenia 1999.

13 Novick, The Holocaust, s. 255.

14 Zob. np. Geoff Simons, The Scourging Iraq, Nowy Jork 1998.

15 Novick, The Holocaust, s. 244, 14.

16 Zob. zw. Chaumont, La concurrence, s. 316-318. 17 Zob. np. Carl N. Degler, In Search of
Human Nature, Oxford 1991, s. 202.

18 John Stuart Mill, On the Subjection of Woman, Cambridge 1991, s. 148.

19 Jak sugeruje Michael Berenbaum, rwnie wstrtne jest porwnywanie z hitlerowskim

holokaustem tylko po to, by udowodni twierdzenie o wyjtkowoci" (After Tragedy, s. 29).

20 Zuckerman, A Surplus of Memory, s. 210. 172

21 Nawizuj tu zarwno do Historikerstreit", jak te opublikowanej korespondencji miedzy

Saulem Friedlanderem i Martinem Broszatem. W obu przypadkach debata skupia si na
relatywizmie hitlerowskich zbrodni, na przykad, w sensie porwna z sowieckimi guagami. Zob.
Peter Baldwin (red.), Reworking the Past, Richard J. Evans, In Hitler's Shadow, Nowy Jork 1989.
James Knowlton i Truett Cates, For Ever in the Shadow of Hitler?, Atlantic Highlands, New Jersey
1993, Aharon Weiss (red.), Yad Vashem Studies, t. XIX, Jerozolima 1988.
POSOWIE DO WYDANIA POLSKIEGO

W rozdziale III tej ksiki opisaem podwjn grabie", jak zajmuje si przedsibiorstwo
holokaust" wobec pastw europejskich oraz ydw ocalaych z hitlerowskiego ludobjstwa.
Ostatnie wydarzenia potwierdzaj moj analiz. Zreszt wystarczy tylko przyjrze si bliej
publicznie dostpnym dokumentom, eby si o tym przekona.Pod koniec sierpnia 2000 r.
wiatowy Kongres ydw ogosi, e udao mu si zgromadzi 9 mld dol. przeznaczonych na
odszkodowania za holokaust.1

Wyudzono je w imieniu znajdujcych si w potrzebie ofiar holokaustu", ale wiatowy Kongres

ydw utrzymuje teraz, e pienidze te nale do caego narodu ydowskiego" (dyrektor
wykonawczy wiatowego Kongresu ydw, Elan Steinberg). Tak te wiatowy Kongres ydw
jest samozwaczym przedstawicielem caego narodu ydowskiego". Niedawno w nowojorskim
hotelu Pierre odby si wystawny bankiet, sponsorowany przez prezesa wiatowego Kongresu
ydw Edgara Bronfmana. Celebrowano na nim utworzenie Fundacji Narodu ydowskiego"
(Foundation of Jewish People), ktra zajmowa ma si finansowym wspieraniem organizacji
ydowskich i edukacji o holokaucie".

(Jeden z ydowskich krytykw takiego obiadu z holokaustem w tle" poda nastpujcy scenariusz:
Ludobjstwo. Okropna grabie. Praca niewolnicza. No to zjedzmy.")

rodki fundacji pochodzi maj z pienidzy pozostaych" z niewypaconych odszkodowa za

holokaust i ich warto siga ma prawdopodobnie miliardw dolarw" (Steinberg). Jakim cudem
wiatowy Kongres ydw ju wie, e zostan prawdopodobnie miliardy dolarw", gdy nikt
jeszcze nie wypaci adnych odszkodowa ofiarom holokaustu? Wszyscy chcieliby to wiedzie.
Zwaszcza e nie wiadomo nawet jeszcze, ilu poszkodowanych zakwalifikuje si do otrzymania
odszkodowa. A moe przedsibiorstwo holokaust" wyudzio pienidze w imieniu znajdujcych
si w potrzebie ofiar holokaustu", z gry wiedzc, e prawdopodobnie miliardy" zostan mu w
kieszeni? Przedsibiorstwo holokaust" ualao si, e porozumienia z Niemcami i Szwajcari
zapewniy tylko skpe sumy na odszkodowania dla ocalaych z holokaustu.

Trudno zatem zrozumie, dlaczego te prawdopodobne miliardy dolarw" nie mogyby zosta
wykorzystane do uzupenienia tych odszkodowa. Jak mona si byo tego spodziewa, wprawio
to samych poszkodowanych ofiary holokaustu w rozwcieczenie. (adnego z nich nie
zaproszono na ceremoni utworzenia fundacji.) Kto upowani te organizacje do decydowania, e
zgromadzone w imieniu ofiar holokaustu pozostaoci" maj by wydane na ich projekty zamiast
na pomoc dla wszystkich ocalaych z holokaustu, ktrzy musz ponosi coraz wiksze wydatki na
leczenie? napisano ze zoci w biuletynie wydawanym przez ofiary holokaustu.

Postawiony pod cian, wiatowy Kongres ydw musia szybko ratowa twarz. Steinberg
zapewni wic, e kwota 9 mld dol. to pewne nieporozumienie". Twierdzi on te, e fundacja nie
ma gotwki ani planw podziau funduszy" oraz e celem bankietu w hotelu Pierre nie byo
celebrowanie przejcia przez fundacj pienidzy przeznaczonych na odszkodowania za holokaust,
lecz zebranie funduszy dla fundacji. Sdziwe ofiary holokaustu, z ktrymi niczego wczeniej nie
skonsultowano, nie mwic ju o zaproszeniu ich na wystawny bankiet, urzdziy pikiet pod
hotelem.

Wrd honorowych goci w hotelu Pierre znalaz si prezydent Bili Clinton, ktry ze wzruszeniem
przypomnia, e Stany Zjednoczone nale do czowki stawiajcych czoa okropnej przeszoci":
Byem w rezerwatach rdzennych Amerykanw (tzn. amerykaskich Indian) i przyznaem, e
podpisane przez nas traktaty nie byy ani uczciwe, ani, w wielu wypadkach, dotrzymywane.
Pojechaem do Afryki [...] i przyznaem, e Stany Zjednoczone ponosz odpowiedzialno za
handel niewolnikami. Walka o znalezienie istoty naszego czowieczestwa to twardy orzech do
zgryzienia. Wrd tych przykadw twardych orzechw do zgryzienia" rzucaa si jednak w oczy
nieobecno odszkodowa w twardej walucie.2

11 wrzenia 2000 r. opublikowano ostatecznie tekst, przygotowanego w rezultacie porozumienia ze

szwajcarskimi bankami, planu podziau odszkodowa Special Master' s Proposed Plan of
Allocation and Distribution of Settlement Proceeds" (dalej w skrcie: Plan Gribetza).3 Publikacja
tego planu, ktrego przygotowanie zajo ponad dwa lata, zostaa czasowo dopasowana do gali
urzdzonej tego wieczora w hotelu Pierre, a nie do oczekiwa wymierajcych z dnia na dzie
ofiar holokaustu". Burt Neuborne, ktry z ramienia przedsibiorstwa holokaust" by czoowym
doradc w sprawie bankw szwajcarskich i najwikszym ordownikiem planu" (New York
Times"), wychwala ten dokument jako doskonale opracowany [...] staranny i precyzyjny".4

No c, mogoby si wydawa, e zadaje on kam powszechnym obawom, i ydowskie

organizacje sprzeniewierz te pienidze. Forward" oczywicie donis, e plan podziau [...]
zakada przeznaczenie ponad 90 proc. szwajcarskich pienidzy na bezporednie wypaty
poszkodowanym i ich spadkobiercom". Twierdzc, e wiatowy Kongres ydw nigdy nie
domaga si nawet centa, nigdy nie przyjmie centa i nie dotknie si do funduszy
odszkodowawczych", Elan Steinberg arliwie zachwala Plan Gribetza jako dokument nadzwyczaj
przemylany i peen wspczucia".5 e przemylany, to nie ulega wtpliwoci. Ale co do
wspczucia, to daleko mu do niego. W szczegach Planu Gribetza kryje si bowiem smutna
prawda, e najprawdopodobniej tylko niewielka cz szwajcarskich pienidzy zostanie
bezporednio wypacona ocalaym z holokaustu i ich spadkobiercom. Zanim jednak przyjrzymy si
temu bliej, warto zwrci rwnie uwag, e Plan Gribetza zdecydowanie, cho zapewne
niewiadomie, potwierdza, i przedsibiorstwo holokaust" szantaowao Szwajcari.6

Przypomn, e w maju 1996 r. szwajcarskie banki formalnie zgodziy si na poddanie si

niezalenej, szczegowej kontroli ksigowej najbardziej drobiazgowej kontroli w
dziejach"(sdzia Korman) po to, by ostatecznie uregulowa wszystkie roszczenia wysuwane
przez ocalaych z holokaustu i ich spadkobiercw.7 Jednak zanim jeszcze komisja kontrolna
(kierowana przez Paula Volckera) zdoaa si zebra, przedsibiorstwo holokaust" zaczo nalega
na zawarcie finansowego porozumienia. eby uprzedzi ustalenia Komisji Volckera, posuono si
dwoma pretekstami: e, po pierwsze, komisja nie jest godna zaufania i e, po drugie, znajdujce si
w potrzebie ofiary holokaustu nie mog czeka na ustalenia komisji.

Plan Gribetza obala oba te preteksty. W czerwcu 1997 r. Burt Neuborne przedoy memorandum"
usprawiedliwiajce pomys zmuszenia Szwajcarw do zawarcia porozumienia, zanim pojawi si
rezultaty prac Komisji Volckera. Wbrew wszystkim dowodom i cakiem bezczelnie, Neuborne
zakwestionowa komisje jako szwajcarsk inicjatyw obliczon na zneutralizowanie krytyki
poprzez uregulowanie roszcze w drodze prywatnej mediacji, sponsorowanej, opacanej i
zaplanowanej przez samych oskaronych", czyli szwajcarskie banki.8 Warto zwrci uwag, e
Neuborne uzna za przemawiajcy na niekorzy szwajcarskich bankierw nawet fakt, i zgodzili
si oni pokry rachunek w wysokoci 500 min dol. za narzucon im bezprecedensow kontrol
ksigow.

W sierpniu 1998 r. przedsibiorstwu holokaust" udao si zmusi Szwajcarw do podpisania

porozumienia o wypacie, nie podlegajcej zwrotowi, kwoty 1,25 mld dol., zanim jeszcze Komisja
Volckera zdya zakoczy prac.9 Pretekstem do zawarcia takiego porozumienia byo to, e
Komisja Volckera nie zasuguje na zaufanie, lecz mimo to Plan Gribetza nie szczdzi jej pochwa i
podkrela, i ustalenia komisji oraz mechanizm uregulowania roszcze (przez specjalny trybuna
Claims Resolution Tribunal") maj i bd miay kluczowe znaczenie" dla procesu dystrybucji
szwajcarskich pienidzy.10
Fakt, i przedsibiorstwo holokaust" entuzjastycznie oparo si na ustaleniach Komisji Volckera co
do mechanizmu dystrybucji szwajcarskich pienidzy, obala wysuwany przeze gwny argument o
potrzebie zawarcia porozumienia z bankami, zanim komisja zakoczy prace.

W porozumieniu z przedsibiorstwem holokaust" zmuszono Szwajcarw nie tylko do wypacenia

odszkodowa za upione ydowskie konta z czasw holokaustu, ale take do zwrotu zyskw",
ktre wiadomie" czerpali z zagrabionego przez hitlerowcw ydowskiego mienia i pracy
niewolniczej ydw." Plan Gribetza obnaa bezpodstawno rwnie tych zarzutw. Stwierdza si
w nim bowiem, e istniao bardzo niewiele, jeli w ogle" bezporednich powiza a tym
bardziej powiza przynoszcych bezporednie zyski lub dajcych moliwo wiadomego
czerpania zyskw midzy Szwajcarami a zagrabionym ydowskim mieniem i prac niewolnicz
ydw.

W Planie Gribetza de facto nie ukrywa si, e wszystkie te zarzuty oparto jedynie na
przypuszczeniach", podejrzeniach" i prawdopodobiestwie".12 I w kocu Szwajcaria zostaa
zmuszona te do wypaty odszkodowa ydom, ktrym odmwia udzielenia schronienia, gdy
uciekali przed hitlerowcami. W Planie Gribetza wyranie przyznaje si i to tylko w przypisie
i oskarenie to ma wtpliw warto prawn".13 Ale mimo tych wszystkich spostrzerze Plan
Gribetza z aprobat odnosi si do stwierdzenia, e gdyby wiat by sprawiedliwy, to poszkodowani
powinni otrzyma znacznie wiksze odszkodowania" ni 1,25 mld dol. wyudzonych od
szwajcarskich bankw.14 Poza zarzucaniem Komisji Volckera rzekomej stronniczoci,
przedsibiorstwo holokaust" odwoywao si do miertelnoci ocalaych z holokaustu, by wymusi
na Szwajcarach zawarcie porozumienia wykluczajcego moliwo zwrotu im przekazanych
pienidzy. Twierdzono wic, e najwaniejszy jest jakoby czas, gdy znajdujcym si w potrzebie
ofiarom holokaustu" zostao go ju bardzo niewiele.

Ale otrzymawszy pienidze, przedsibiorstwo holokaust" nagle odkryo, e znajdujce si w

potrzebie ofiary holokaustu" wcale tak szybko nie wymieraj. Powoujc si na opracowanie
przygotowane na zlecenie Konferencji Roszczeniowej, Plan Gribetza zauwaa, e populacja ofiar
nazizmu zmniejsza si o wiele wolniej, ni pocztkowo mylano". W Planie utrzymuje si, e
cakiem spora liczba ydowskich ofiar nazizmu moe jeszcze pozostawa przy yciu przez co
najmniej kolejnych 20 lat i e za 30-35 lat" czyli po blisko dziewidziesiciu latach od
zakoczenia II wojny wiatowej y bd jeszcze dziesitki tysicy ydowskich ofiar
nazizmu".15

Biorc pod uwag dotychczasowy dorobek przedsibiorstwa holokaust", nie byoby w tym nic
dziwnego, gdyby za jaki czas posuyo si ono tym stwierdzeniem, by domaga si od Europy
kolejnych odszkodowa. Tymczasem za stwierdzenie to ju suy za pretekst do opniania wypat
odszkodowa. Plan Gribetza zaleca bowiem, eby wypaty rozoono w czasie na mniejsze raty,
poniewa niewaciwe byoby rozbudzanie nadmiernych oczekiwa wrd znajdujcych si w
potrzebie ofiar holokaustu, co mogoby doprowadzi do wyczerpania funduszy i pomocy".16 Gdy
bya rozpatrywana sprawa bankw szwajcarskich, przedsibiorstwo holokaust" utrzymywao, i
rednia wieku ocalaego z holokaustu wynosi 73 lata w Izraelu i 80 lat w innych krajach wiata.
Przecitna dugo ycia w trzech krajach, w ktrych mieszka obecnie najwiksza liczba ocalaych
z holokaustu, siga obecnie od 60 lat (na terenie byego Zwizku Radzieckiego) po 77 lat (w
Stanach Zjednoczonych i Izraelu).17

Nieodparcie nasuwa si tu pytanie, jakim cudem dziesitki tysicy ocalaych z holokaustu maj
pozostawa przy yciu za 35 lat.

Czciowa odpowied kryje si w tym, e przedsibiorstwo holokaust" ponownie zmodyfikowao

definicj ocalaego z holokaustu". Jednym z powodw tego stosunkowo wolniejszego spadku
populacji (ocalaych z holokaustu) jest ustalenie, e przy zastosowaniu szerszej definicji yje o
wiele wicej stosunkowo modszych ofiar nazizmu, ni wczeniej szacowano, zauwaa si we
wspomnianym powyej opracowaniu Konferencji Roszczeniowej.18 Zupenie jak w czasach
inflacji w Republice Weimarskiej, Plan Gribetza ustala liczb yjcych jeszcze ofiar holokaustu na
prawie milion co stanowi czterokrotny wzrost w porwnaniu z ju i tak szokujc liczb 250 tys.
podan w czasie, gdy atakowano Szwajcari.19

eby uzasadni t demograficzn onglerk, Plan Gribetza uznaje teraz za ocalaego z holokaustu
kadego rosyjskiego yda, ktry przey II wojn wiatow.20 Tak wic rosyjscy ydzi, ktrzy
zdoali uciec przed hitlerowcami lub suyli w Armii Czerwonej, zaliczaj si teraz do ocalaych z
holokaustu, gdy gdyby ich zapano, groziy im tortury i mier.21 Ale jeli nawet przyj, dla
witego spokoju, t osobliw definicj ocalaego z holokaustu, to z kolei nie za bardzo wiadomo,
dlaczego rwnie sowieccy funkcjonariusze, ktrzy zdoali uciec przed nadcigajcymi
hitlerowcami, lub nie-ydzi sucy w Armii Czerwonej nie zaliczaj si do ocalaych z holokaustu.
Przecie im te, w razie zapania, groziy tortury i mier.

W Planie Gribetza wspomina si, e jednego z amerykaskich onierzy narodowoci ydowskiej,

ktrego zapali hitlerowcy, osadzono w obozie koncentracyjnym.22 Czy zatem kady amerykaski
onierz ydowskiego pochodzenia, ktry walczy podczas II wojny wiatowej, nie powinien
zalicza si do ocalaych z holokaustu? Takich moliwoci jest jeszcze mnstwo. Wystpujc w
obronie zawartych w Planie Gribetza demograficznych prognoz dotyczcych liczby ocalaych z
holokaustu, jeden z historykw pracujcych w British Imperia War Museum wyjani, e w
szerszym sensie" za ofiary holokaustu mona uzna drugie i nawet trzecie pokolenie, poniewa
mog one cierpie na psychiczne zaburzenia".23 Tylko czeka, jak przedsibiorstwo holokaust"
przywrci do ask, jako ofiar holokaustu, Binjamina Wikomirskiego, poniewa jak uzna Israel
Gutman, dyrektor Yad Vashem jego bl jest autentyczny".

Modyfikacja definicji i zawyanie liczby yjcych ofiar holokaustu suy przedsibiorstwu

holokaust" do wielu celw. Nie tylko bowiem usprawiedliwia wyudzanie pienidzy od pastw
europejskich, lecz rwnie ograbianie samych ofiar holokaustu. Od dawna bagaj oni Konferencje
Roszczeniow, eby cze odszkodowawczych funduszy przeznaczya na program ubezpiecze
zdrowotnych. Wspominajc o tej rozsdnej" propozycji w przypisie, Plan Gribetza ubolewa
jednak, e odszkodowa wypaconych przez Szwajcarw nie wystarczyoby" na zapewnienie
ubezpiecze zdrowotnych ponad 800 tysicom" ocalaych z holokaustu.24 * *

Plan Gribetza przyznaje, poza bardzo niewielk sum, pienidze wypacone przez Szwajcarw
tylko ydowskim ofiarom hitlerowskiego holokaustu. Mimo i porozumienie ze Szwajcari
formalnie dotyczyo kadej ofiary lub obiektu nazistowskich przeladowa". Jednak to pozornie
szerokie i politycznie poprawne" okrelenie jest de facto sownym wybiegiem obliczonym na
wykluczenie wikszoci nieydowskich ofiar. Plan w arbitralny sposb definiuje pojcie ofiary lub
obiektu nazistowskich przeladowa" jako obejmujce tylko ydw, Cyganw, wiadkw Jehowy,
homoseksualistw i inwalidw lub kaleki.

Nigdy natomiast nie wyjaniono, dlaczego wykluczono innych przeladowanych ze wzgldw

politycznych (np. komunistw lub socjalistw), bd te etnicznych (np. Polakw lub
Biaorusinw). S to, liczbowo, o wiele wiksze grupy ofiar. Natomiast grupy uznane w Planie
Gribetza za ofiary lub obiekty nazistowskich przeladowa", s, oprcz ydw, znacznie mniejsze.
Praktyczny wymiar Planu Gribetza sprowadza si wic do tego, eby niemal wszystkie pienidze
trafiy do ydw. Dlatego obejmuje on tylko 170 ty. byych ydowskich robotnikw zmuszanych
do pracy niewolniczej, za z cznej liczby miliona tego rodzaju nieydowskich robotnikw uznaje
tylko 30 tys. za godne zaliczenia do ofiar lub obiektw nazistowskich przeladowa".
Na tej samej zasadzie Plan Gribetza przyznaje 90 mln dol. ydowskim ofiarom hitlerowskiej
grabiey, ale tylko 10 mln dol. ofiarom nieydowskim. Podzia taki czciowo uzasadniony jest
faktem, e analogiczne proporcje zastosowano przy podpisywaniu poprzednich porozumie
odszkodowawczych. Niemniej jednak, w Planie Gribetza przyznaje si, i nieydowskie ofiary
otrzymay w przeszoci nieproporcjonalnie mniejsz cze odszkodowa. Czy zatem Plan nie
powinien wyrwna zaszych dysproporcji, zamiast je utrwala?25 Z przekazanej przez
Szwajcarw kwoty 1,25 mld dol. Plan Gribetza przeznacza 800 mln dol. na zaspokojenie roszcze
dotyczcych upionych kont z czasw holokaustu. Tekst planu, aneksy i tabele to kilkaset stron,
plus ponad tysic przypisw.

Ale najdziwniejsze jest to, e w Planie Gribetza nie podejmuje si adnej prby przekonujcego
uzasadnienia, dlaczego na ten cel przeznaczono a tak kwot. Stwierdza si w nim jedynie, e w
oparciu o analiz raportu Komisji Volckera i sdowej aprobaty ugody, a take po konsultacjach z
przedstawicielami Komisji Volckera, autor Planu szacuje warto wszystkich kont bankowych,
podlegajcych roszczeniom, na okoo 800 min dol.26 Szacunek ten wydaje si jednak mocno
zawyony. Faktyczna suma odszkodowa za upione konta stanowi najprawdopodobniej bdzie
tylko uamek kwoty 800 mln dol.27 Reszta" czyli to co pozostanie z 800 mln dol. po
uregulowaniu wszystkich uzasadnionych roszcze ma by jakoby bezporednio rozdzielona
wrd ocalaych z holokaustu lub te organizacji ydowskich zajmujcych si sprawami
dotyczcymi holokaustu.28

Faktycznie jednak pozostae pienidze niemal na pewno przypadn ydowskim organizacjom, nie
tylko dlatego, e przedsibiorstwo holokaust" bdzie miao decydujcy gos, lecz przede
wszystkim dlatego, i nie wypaci si ich jeszcze przez wiele at, dopki przy yciu nie pozostanie
tylko garstka ofiar holokaustu.29 Poza 800 mln dol. na odszkodowania za upione konta, Plan
Gribetza przeznacza okoo 400 mln dol. na odszkodowania w kategoriach zrabowanego mienia",
pracy niewolniczej" i uchodcw". Towarzyszy jednak temu kluczowe zastrzeenie, e pienidzy
nie mona wypaci, dopki nie wyczerpane zostan wszystkie procedury apelacyjne". Przyznajc,
e proponowane wypaty mog nie zosta zrealizowane przez jaki czas", Plan Gribetza przytacza
istotny precedens, gdy proces apelacyjny trwa trzy i p roku.30

Dla ofiar holokaustu w podeszym wieku jest to sytuacja, w ktrej nic nie mog zyska, za
przedsibiorstwo holokaust" nic na tym nie traci. Wielu ocalaych z holokaustu, ktrych oburzy
Plan Gribetza, bdzie si zapewne odwoywao, ale oznacza to, e niewielu bdzie w kocu mogo
ze skorzysta, nawet gdy ich odwoania zostan uwzgldnione.,.Przedsibiorstwo holokaust",
ktre ju jest beneficjentem Planu Gribetza, moe tylko zyska na prosesie apelacyjnym, gdy w
jego trakcie coraz wicej pienidzy trafi do jego kiesy wraz z wymieraniem ofiar holokaustu.

W chwili gdy procedury apelacyjne zostan wyczerpane, Plan Gribetza zakada nastpujcy
podzia kwoty 400 mln dol.:

1. W kategorii zrabowanego mienia" kwot 90 mln dol. przeznaczono nie na bezporednie wypaty
dla ofiar holokaustu, lecz dla organizacji ydowskich obsugujcych ydowskie spoecznoci w
szerokim sensie tego sowa". Najwiksza porcja przypadnie Konferencji Roszczeniowej, ktr Plan
Gribetza wielokrotnie chwali za niezrwnane dowiadczenie w zaspokajaniu potrzeb ofiar
nazizmu".31

Kolejnych 10 min dol. Plan przeznacza dla Fundacji Listy Ofiar (Victim List Foundation), ktrej
celem ma by opracowanie listy nazwisk wszystkich ofiar lub obiektw nazistowskich
przeladowa oraz rozpowszechnienie tej listy na potrzeby naukowe i dla upamitnienia ofiar". Plan
zaleca, eby fundacja ta zacza od niezastpionych danych zawartych w kwestionariuszach
wstpnych dla ofiar holokaustu".32 Typowa odpowied w tych niezastpionych danych"
sprowadza si do tego, i kada co szsta z ydowskich ofiar (71 tys. na 430 tys.) zgosia
posiadanie konta w szwajcarskim banku przed II wojn wiatow. Czy rwnie co szsta posiadaa
mercedesa i will w Szwajcarii?

2. W kategorii pracy niewolniczej" kady ze 170 tys. yjcych jeszcze byych ydowskich
robotnikw niewolniczych miaby dosta symboliczne odszkodowanie w dwch ratach: 500 dol. po
zakoczeniu si procedury apelacyjnej i kolejnych do" 500 dol., gdy zaspokojone zostan
wszystkie roszczenia dotyczce upionych kont.33

Liczba 170 tys. jest, oczywicie, znacznie zawyona i jest mao prawdopodobne, by wielu byych
ydowskich robotnikw niewolniczych doczekao wypaty pierwszej raty, nie mwic ju o drugiej.
Tym bardziej e podania bd rozpatrywane przez Konferencje Roszczeniow, ktra jako gwny
beneficjent reszty" pozostaej po wypacie odszkodowa korzysta bdzie na kadym
odrzuconym podaniu.

3. W kategorii uchodcw" kwalifikujcy si poszkodowani maj otrzyma odszkodowania w

wysokoci od 250 do 2500 dol., w takich samych dwch ratach jak poszkodowani z kategorii
pracy niewolniczej".34 Z niezastpionych danych zawartych w kwestionariuszach wstpnych"
wynika, e okoo 17 tys. ydw zgosio przynaleno do tej kategorii.

Najprawdopodobniej jednak tylko niewielka cze z nich bdzie w stanie udowodni swe
roszczenia (podania rozpatrzy Konferencja Roszczeniowa), a jeszcze mniej doczeka wypaty
odszkodowa. Szczegowa analiza Planu Gribetza jednoznacznie potwierdza zarzuty wysunite w
rozdziale II tej ksiki. Dowodzi ona faszywoci pretekstw, ktrymi posuyo si
przedsibiorstwo holokaust", by zmusi szwajcarskie banki do zawarcia porozumienia. Dowodzi
te, e praktycznie bardzo niewielu ocalaych z hitlerowskiego holokaustu bezporednio lub w
ogle skorzysta ze szwajcarskich pienidzy.

Podobne analizy innych porozumie zawartych przez przedsibiorstwo holokaust" przyniosyby

zapewne podobne rezultaty. W szczegach Planu Gribetza kryje si bowiem zotonona ya dla
przedsibiorstwa holokaust". Wikszo szwajcarskich pienidzy zapewne nie dotrze do ofiar,
dopki nie pozostanie ich tylko garstka. Gdy za wikszo ofiar wymrze, pienidze trafi do kiesy
ydowskich organizacji. Nic zatem dziwnego, i przedsibiorstwo holokaust" tak jednogonie
pochwalio Plan Gribetza.

Przypisy :

1 Zob. Joan Gralla, Holocaust Foundation Set for Restitution Funds, w serwisie Reuters, 22 sierpnia
2000. Michael J. Jordan, Spending Restitution Money Pits Survivors Against Groups, w serwisie
Jewish Telegraphic Agency, 29 sierpnia 2000. NAHOS (The Newsletter of the National Association
of Jewish Child Holocaust Survivors), l wrzenia 2000,6 padziernika 2000 i 6 listopada 2000.
Marilyn Henry, Proposed 'Foundation for Jewish People' Has No Cash, Jerusalem Post", 8 wrzenia
2000. Joan Gralla, Battle Brews Over Holocaust Compensation, w serwisie Reuters, 11 wrzenia
2000. Shlomo Shamir, Government to Set Up New Found for Holocaust Payments, Haaretz", 12
wrzenia 2000. Yair Sheleg, Burg Honored at Controversial NY Dinner, Haaretz", 12 wrzenia
2000. E. J. Kessler, Hillary the Holocaust Heroine?, New York Post", 12 wrzenia 2000. Melissa
Radler, Survivors Get Most of Commentary, Jewish Post", 20 wrzenia 2000.

2 Remarks by The President During Bronfman Gala, Biuro Prasowe Biaego Domu. Zob. Office of
International Information Programs, US Departament of State (http://usinfo.state.gov)

3 Plan zosta opracowany przez Judah Gribetza, byego przewodniczcego Jewish Community
Relations Council of New York i obecnego czonka zarzdu nowojorskiego Museum of Jewish
Heritage A Living Memoria to the Holocaust. Gribetz zosta mianowany szefem (Special
Master") zespou przygotowujcego Plan przez sdziego Edwarda Kormana z nowojorskiego Sdu
Okrgowego dla Dystryktu Wschodniego. Korman rozpatrywa pozwy zbiorowe przeciwko
Szwajcarom. Peny tekst Planu dostpny jest pod adresem internetowym:
http://www.Swissbankclaims.com. 22 listopada 2000 r. sdzia Korman wydal postanowienie, ktre
przyjmuje proponowany Plan w caej rozcigoci" (Holocaust Victim Assets Litigation"
United States District Court for Eastern District of New York, 22 listopada 2000).

4 Alan Feuer, Bitter Fight Is Reignited On Splitting Of Reparations, New York Times", 21
listopada 2000. Statement of Burt Neuborne" jest zacznikiem do Planu Gribetza. Postanowienie
sdziego Kormana (zob. powyej przyp. 3) podkrela kluczow role Neuborne'a w odpieraniu
krytyki Planu Gribetza. Jako gwny doradca w sprawie szwajcarskich bankw, Neuborne wsawi
si wydumananymi teoriami prawnymi", ktrymi posugiwao si przedsibiorstwo holokaust".

5 Radler, Suvivors Get Most of Cash in Shoah Fund.

6 Znamienne jest, e Raul Hilberg, czoowy na wiecie autorytet w sprawie hitlerowskiego

holokaustu, wyranie oskara wiatowy Kongres ydw o szantaowanie Szwajcarw: Po raz
pierwszy w historii ydzi posuyli si broni, ktrej nie mona okreli inaczej ni szanta."
Najwyraniej zaniepokojony oskareniami o szanta (niektrzy mog ulec pokusie bdnego
przedstawiania porozumienia o odszkodowaniach jako pewnego rodzaju szantau"), Burt Neuborne
wezwa sdziego Kormana do odrzucenia wniosku o zaaprobowanie ugody ze Szwajcarami, co
sdzia posusznie uczyni. (Holocaust Ezpert Says Swiss Banks Are Paying Too Much, w serwisie
Deutsche Presse Agentur, 28 stycznia 1999; Declaration of Burt Neuborne, Esq 5 listopada 1999,
par. 8; Edward R. Korman, w Holocaust Victim Assets Litigation, United States District Court for
Eastern District of New York, 26 lipca 2000), s. 23-24.

7 Holocaust Victim Assets Litigation, s. 19 (Korman).

8 Burt Neuborne, Memorandum of Law Submitted by Plaintiffs in Response to Expert Submissions

Filed by Legal Academics Retained by Defendants, United States District Court for Eastern District
of New York, 16 czerwca 1997, s. 68 (por. s. 62-64). Dalej jako: Neuborne Memorandum.

9 Zob. Plan Gribetza, s. 12-18: Naley zaznaczy, e adna cze z zasdzonej sumy 1,25 mld dol.
nie moe by zwrcona pozwanym bankom lub innym szwajcarskim instytucjom."

10 Plan Gribetza, s. 11 (kluczowe znaczenie"), s. 13-14, 93, 101-104.

11 Neuborne Memorandum, s. 3, 6-7, 11-12, 28-31, 34-35, 43, 47-48. Memorandum przyznaje, e
banki szwajcarskie bd ponosiy odpowiedzialno prawn, tylko jeli wiadomie" czerpay
korzyci z niegodziwych zyskw hitlerowcw. Jeli stwierdzi si brak informacji po stronie
pozwanych bankw, wwczas dziaania pozwanych nie mog stanowi podstawy do dochodzenia
roszcze z tytuu niesusznych zyskw" (s. 34).

12 Plan Gribetza, s. 23, 29, 113-114, 118, 128, 145-148, aneks G (The Looted Assets Class"), s. G-
3, G-43, G-57, aneks H (Slave Labor Class I"), s. H-52, H-57-58.

13 Plan Gribetza, aneks J (The Refugee Class"), s. J-26 i 85. Z ukrytej w przypisie uwagi mona
si dowiedzie, e wedug czoowego autorytetu, Seymoura J. Rubina, Szwajcaria przyja
znacznie wicej uchodcw, w stosunku do swej populacji, ni jakikolwiek inny kraj. Dla kontrastu,
Stany Zjednoczone nie tylko odmwiy przyjcia zdesperowanych uchodcw ze statku St. Louis,
ale te regularnie nie wypeniay nawet i tak ograniczonych kwot imigracyjnych." (s. J-5).
Zauwaajc, e uchodcy, ktrym odmwiono wstpu do Szwajcarii w czasie II wojny wiatowej,
otrzymuj teraz odszkodowania, Burt Neuborne ubolewa w licie do magazynu Nation":
Pragnbym tylko, aby podobne sankcje naoono na Stany Zjednoczone za ich identyczn
odmow przyjcia zdesperowanych uciekinierw przed nazistowskimi przeladowaniami." (5
padziernika 2000). Niezalenie od hipokryzji i tchrzostwa, c powstrzymao czoowego doradc
przedsibiorstwa holokaust" przed wystpieniem z takim daniem?

14 Plan Gribetza, s. 89. Cytat z wyroku sdziego Kormana ostatecznie aprobujcego porozumienie
ze Szwajcarami.

15 Plan Gribetza, aneks C (Demographics of Victim or Target Groups"), s.C-13.

16 Plan Gribetza, s. 135-136.

17 Plan Gribetza, aneks C, s. C-12, aneks F (Social Safety Nets"), s. F-15.

18 Ukeles Associates Inc., raport nr. 3 (poprawiony), Projection of the Population of Victims of
Nazi Persecution, 2000-2040, 31 maja 2000.

19 Plan Gribetza, s. 9, aneks C, s. C-8, aneks E (Holocaust Compensation"), s. E-89-90. Liczb

250 tys. posugiwano si przy wypacie pienidzy ze Specjalnego Funduszu dla Znajdujcych si
w Potrzebie Ofiar Holokaustu", utworzonego przez Szwajcarw w lutym 1997 r.

20 Plan Gribetza, aneks C, s. C-7, tabela 3. Plan przyznaje w przypisie, e w byym Zwizku
Radzieckim jest bardzo niewielu ocalaych z obozw koncentracyjnych, gett lub obozw pracy"
(Aneks E, s. E-56).

21 Plan Gribetza, s. 122-1233, 125, aneks E, s. E-138, aneks F, s. F-4.

22 Plan Gribetza, aneks E, s. E-56.

23 Steve Paulsson, Re: Survivor Article", strona internetowa: http:// www2.H-net.msu.edu

24 Plan Gribetza, s. 135. Warto zauway, e liczba ocalaych z holokaustu, wedug pierwotnej
definicji, rwnie ulega radykalnemu zawyeniu w Planie Gribetza. Twierdzi si w nim, e okoo
170 tys. byych ydowskich robotnikw niewolniczych otrzymuje obecnie renty od Niemiec. (Plan
Gribetza, aneks H [,,Slave Labor Class I"] s. H-5-6). Szacuje si, e tylko co czwarty z byych
ydowskich robotnikw niewolniczych otrzymuje niemieck rent. Oznaczaoby to, e czna
liczba yjcych jeszcze byych ydowskich robotnikw niewolniczych siga niemal 700 tys. i e
czna liczba ydowskich robotnikw niewolniczych, ktrzy przeyli wojn, wynosia 2,8 mln.
Tymczasem w opracowaniach naukowych przewanie przyjmuje si liczb ydowskich robotnikw
niewolniczych, ktrzy przeyli wojn, na okoo 100 tys., z czego yje jeszcze moe kilkadziesit
tysicy.

25 Plan Gribetza, s. 7,25-27,83-84,118-119,138-139,149,154 oraz Summary of Major Holocaust

Compensation Programs". Plan tautologicznie usprawiedliwia podzia funduszy wedug obecnych
danych, gdy ydowskie ofiary stanowi obecnie najwiksz cz ofiar lub obiektw
nazistowskich przeladowa* zdefiniowanych w porozumieniu ze Szwajcari" (s. 119). ydzi tylko
- dlatego stanowi najwiksz cze", poniewa tak zdefiniowano kategori ofiar lub obiektw...
". Obiekcje Cyganw wobec Planu Gribetza, zob. Romani Comments and Objections to the Special
Master's Proposed Plan of Allocation and Distribution (Ramsey Clark i in., w: Holocaust Victim
Assets Litigation" United States District Court for Eastern District of New York, listopad 2000).

26 Plan Gribetza, s. 15 i 98-99.

27 Komisja Volckera zalecia opublikowanie nazwisk wacicieli okoo 25 tys. kont, o najwikszym
prawdopodobiestwie powiza z ofiarami hitlerowskich przeladowa. czna warto, wedug
dzisiejszych przelicze, okoo 10 tys. z tych kont, na temat ktrych istniej jakie informacje, siga
150--230 mln dol. Rozcigajc te szacunki na wszystkie 25 tys. kont, chodzi o czn kwot 375-
575 mln dol. Jak wynika z wczeniejszych dowiadcze Trybunau Rozpatrywania Roszcze,
uzasadnione roszczenia dotyczy bd tylko poowy z 25 tys. kont. Ponadto lista 25 tys. kont
obejmuje w przewaajcej wikszoci nie konta upione, lecz zamknite, ktrych waciciele mieli
nazwiska zidentyfikowane jako nazwiska ofiar holokaustu. Komisja Volckera dosza do wniosku, e
nie istniej dowody [...] celowych dziaa, by przeznaczy fundusze ofiar nazistowskich
przeladowa na niewaciwe cele". Mona wic spokojnie zakada, e niemal wszystkie
zamknite konta z listy 25 tys. zostay rzeczywicie zamknite przez ich wacicieli, prawowitych
spadkobiercw lub inne upenomocnione osoby i e Trybuna Rozpatrywania Roszcze uzna bardzo
niewiele roszcze wobec tych zamknitych kont. czna warto uzasadnionych roszcze wobec 25
tys. kont bdzie wic najprawdopodobniej o wiele nisza ni 188-288 mln dol., ktr to kwot
zakadano na wypadek, gdyby wszystkie konta byy upione i poowa roszcze bya uzasadniona.
(Plan Gribetza, s. 94,96-97,106-106; Independent Committee of Eminent Persons, Report on
Dormant Accounts of Victims of Nazi Persecution in Swiss Banks, Berno 1999, s. 13).

28 Plan Gribetza, s. 12,19-20. Na s. 12 Plan stanowi, e pozostao z Funduszu

Odszkodowawczego zostanie rozdzielona wrd [...] innych kategorii", czyli zrabowanego
mienia", pracy niewolniczej" i uchodcw". Pienidze przeznaczone dla kategorii zrabowanego
mienia" nie zostan wypacone bezporednio ocalaym z holokaustu, lecz raczej organizacjom
ydowskim zajmujcym si sprawami dotyczcymi holokaustu. Na s. 19-20 Plan stanowi, e
moliwe jest rwnie przeznaczenie czci pozostaoci z Funduszu Odszkodowawczego na
niektre projekty kulturalne, edukacyjne i upamitniajce, ktre zostay zgoszone do Planu".

29 Plan stanowi, e wyplata pozostaoci z kwoty 800 mln dol. nie moe rozpocz si, dopki nie
zostan uregulowane wszystkie roszczenia wobec 25 tys. kont. Zaatwienie 10 tys. roszcze
zgoszonych wczeniej wobec innych 5600 szwajcarskich kont zajo Trybunaowi Rozpatrywania
Roszcze trzy lata. W Planie zakada si, e wobec 25 tys. kont zoonych zostanie znacznie wicej
ni 80 tys. roszcze. Ponadto Plan stanowi, e rozpatrywanie wszystkich roszcze polega ma nie
tylko na sprawdzeniu opublikowanej listy 25 tys. kont, lecz milionw innych szwajcarskich kont,
ktre nie maj adnego bliszego zwizku z ofiarami holokaustu. Tote nawet jeli procedury
Trybunau Rozpatrywania Roszcze zostan usprawnione, sprawdzanie zasadnoci roszcze zajmie
wiele lat. (Plan Gribetza, s. 91,94,105-106). Plan w bardzo mglisty i skrtowy sposb odnosi si do
roszcze spadkobiercw, (s. 18-19 i aneks D [Heirs"]).

30 Plan Gribetza, s. 16-17.

31 Plan Gribetza, s. 25-26, 120-121,119-138.

32 Plan Gribetza, s. 18,27,116, aneks C, s. C-10, al. 3 do aneksu C, s. 1. (Kwestionariusze

wstpne" rozprowadzono wrd ofiar i obiektw nazistowskich przeladowa" po zaakceptowaniu
przez sdziego Kormana porozumienia ze Szwajcarami.) Potpiajc astronomiczne roszczenia
przedsibiorstwa holokaust" wobec szwajcarskich bankw, Raul Hilberg, ktry jako dziecko uciek
z Austrii z rodzicami, wspomina w opublikowanym niedawno wywiadzie: W latach trzydziestych
ydzi byli biedni. Moja rodzina zaliczaa si do klasy redniej, ale nie milimy konta bankowego
w Austrii, a co dopiero w Szwajcarii." (Berliner Zeitung", 4 wrzenia 2000).

33 Plan Gribetza, s.29-31, 154-156. 34 Plan Gribetza, s. 35-39, 172-175.

GOLDHAGEN DLA POCZTKUJCYCH, CZYLI SSIEDZI" J. T. GROSSA

Przede wszystkim nie zamierzam tu wdawa si w kontrowersje towarzyszce tzw. sprawie

Jedwabnego. Chc natomiast odnie si do ksiki Jana T. Grossa jako typowego produktu
przedsibiorstwa holokaust". Twierdz bowiem, e jej warto naukowa jest co najmniej wtpliwa.
Chiabym te przyjrze si spostrzeeniom Grossa na temat odszkodowa za holokaust, aby
wykaza, i jego faszywe pogldy wspieraj grabiecze zamiary przedsibiorstwa holokaust"
wobec Polski.

W Ameryce popularna jest seria ksieczek, wydawanych w formie komiksw, ktre przybliaj
czytelnikom znanych mylicieli albo jakie idee. Jak, na przykad, Freud dla pocztkujcych".
Ksika Ssiedzi Jana T. Grossa to karykatura tego rodzaju ksieczek. Nie tak dawno bowiem
przedsibiorstwo holokaust" entuzjastycznie przyjo opas, lecz zupenie bezwartociow
ksik Daniela Goldhagena Gorliwi kaci Hitlera (Hitler's Willing Executioners).

Ksika Grossa stanowi co w rodzaju Goldhagena dla pocztkujcych". Przypominajcy mniej

wicej Gorliwych katw Hitlera, Ssiedzi nacechowani s wyranie pitnem przedsibiorstwa
holokaust". Podobnie jak u Goldhagena, w Ssiadach roi si od powanych wewntrznych
sprzecznoci. W jednym wic miejscu Gross twierdzi, e komunistyczne wadze Polski karay
Polakw, ktrzy uczestniczyli w mordowaniu ydw", i e uciekay si nawet do stosowania
tortur, eby wymusi z oskaronych zeznania.1

W innym miejscu Gross utrzymuje natomiast, e zabijanie ydw nie byo przestpstwem, za
ktre w stalinowskim sdownictwie grozia surowa kara".2 W jednym miejscu Gross przypisuje
sobie odkrycie, e oprawcy posugiwali si rwnie prymitywnymi, archaicznymi metodami i
narzdziami zbrodni".3 Ale trzy strony dalej przytacza cytat ze znanych, opublikowanych znacznie
wczeniej wspomnie, w ktrym mwi si, e oprawcy uywali wide i kuchennych noy".4 W
celu udowodnienia swych tez Gross odwouje si w tym samym ustpie zarwno do Goldhagena,
jak te Christophera Browninga.5 Czyby nie wiedzia, e Browning i Goldhagen doszli do
zupenie odwrotnych wnioskw?

eby zilustrowa zaarty antysemityzm przecitnych Polakw w czasie wojny, Gross przytacza
wspomnienia polskiego yda, ktry jako chopiec przeladowany by przez gromad kobiet, ktre
mogy go rwnie dobrze zostawi w spokoju".6 Jednak z penego tekstu jego zeznania,
umieszczonego w przypisie, wynika, i Polkami tymi nie kierowaa czysta uraza lub nienawi",
lecz e po prostu przestraszyy si, gdy ydowski chopiec nagle wyldowa im na kolanach".7 W
swej ksice Gross nazywa Jedwabne pogromem", krwawym pogromem" i morderczym
pogromem"8. W dalszej czci tekstu nalega jednak, i to, co zdarzyo si w Jedwabnem, byo
ludobjstwem. Tego nie mona nazwa pogromem".9

eby podnie warto swych badawczych ustale, Gross posuguje si pompatycznym jzykiem.
W ten sposb jego nadta retoryka staje si mieszn i deprecjonuje pami o Jedwabnem. Strony
Ssiadw upstrzone s rwnie absurdalnymi twierdzeniami. Gross utrzymuje wic, e zeznania
ocalaych z holokaustu stawiaj cierpienia ydw w zbyt pozytywnym wietle. S to wszystko
dowody wypaczone, tendencyjne: wszystkie te opowiadania maj szczliwe zakoczenia.
Wszystkie pochodz od tych nielicznych, ktrzy mieli szczcie przey."10 Czy zeznania Elie
Wiesela lub Primo Leviego tryskaj radoci? Banay id tu w parze z dziwacznoci. Gross
wyduma, e nazizm to reim czerpicy ze zych instynktw ludzkiej natury".

Piszc o Polakach, ktrzy najpierw kolaborowali z Sowietami, a potem z hitlerowcami, Gross

dochodzi do wniosku, e niektrzy ludzie s politycznymi oportunistami. Tumaczy on to zjawisko
logik bodcw, z ktrymi stykamy si w totalitarnych reimach XX wieku"." Gross nie musia
jednak szuka daleko. Wystarczyoby, eby rozejrza si wrd swych kolegw z New York
University, takich jak prof. Tony Judt, ktry z modnej lewicowoci przestawi si na modny
antykomunizm, gdy zmieni si kierunek wiatrw amerykaskim yciu kulturalnym.12

Ksika Grossa to typowy produkt przedsibiorstwa holokaust". I jak w przypadku tego rodzaju
literatury, cechuje j przywizanie do dwch dogmatw: e holokaust jest zupenie wyjtkowym
wydarzeniem historycznym i e stanowi on kulminacj irracjonalnej nienawici gojw do ydw.
adnego z tych dogmatw nie da si obroni w sposb naukowy. Ale s one uyteczne w sensie
politycznym: wyjtkowo cierpie daje ydom prawo do wyjtkowych przywilejw moralnych,
jeli za' nienawi gojw do ydw jest irracjonalna, to ydzi nie ponosz za ni adnej
odpowiedzialnoci. Jest to raczej typowa ksika o holokaucie i dlatego, w przeciwiestwie do
historycznych prac, ktre piszemy na inne tematy, nie widz tu moliwoci zamknicia", pisze
Gross na pocztku Ssiadw. Jako cz holokaustu, Jedwabne jest w swej istocie, tajemnic".

W przeciwiestwie do zbrodni popenianych gdzie indziej, tu moemy postpowa tylko,jakby dao

si to zrozumie".13 Gross wielokrotnie podkrela, e pene zrozumienie tego, co rzeczywicie"
stao si w Jedwabnem, zajo mu cae cztery lata.14 W Jedwabnem katoliccy ssiedzi zamordowali
okoo 1600 ydw.

W Rwandzie plemi Hutu wymordowao ponad p miliona ssiadw z plemienia Tutsi. Ale
Rwand da si zrozumie, bo to nie by holokaust. Kluczowa teza Gorliwych katw Hitlera
sprowadza si do tego, e irracjonalna nienawi Niemcw do ydw czasem jawna", czasem
utajona" bya gwn przyczyn hitlerowskiego holokaustu. Wedug Goldhagena Hitler jedynie
wyzwoli dawione antysemickie nastroje". Gross podobnie opisuje Jedwabne. ydzi w
Jedwabnem, cho yli w zgodzie z Polakami", musieli zawsze uwaa na ukryt wrogo
otaczajcej ich ludnoci", podsycan przez redniowieczne przesdy o mordzie rytualnym".15 W
lipcu 1941 r. ta ukryta wrogo nagle staa si miercionona. Polska poowa ludnoci miasta
zamordowaa ydowsk poow" z Bg wie jakich" powodw, podczas gdy rola Niemcw
ograniczaa si, w zasadzie, do robienia zdj".16

Tak jak w przypadku Goldhagena, rwnie relacja Grossa rodzi mnstwo pyta. Dlaczego, na
przykad, te zbrodnicze emocje znalazy upust w lipcu 1941 r., a nie wczeniej? Gross sam
zauwaa, e nic podobnego nie odnotowano" we wspczesnej historii Polski." Prezentujc zreszt
Jedwabne wedug formuy przedsibiorstwa holokaust" czyli jako absolutnie wyjtkowe
wydarzenie, w ktrym goje morduj ydw z jakich niewytumaczalnych powodw Gross
wyklucza moliwo powanego przeanalizowania tego wydarzenia.

***

Cho ksika Goldhagena na krtko rozbudzia emocje w Niemczech, to jednak nie pozostawia po
sobie jakiego znaczcego ladu. Niemcy ju znacznie wczeniej przeszli przez zmagania z
kwesti ydowsk" i ksika Goldhagena nie wniosa nic nowego. Natomiast wyglda na to, e
Polacy jeszcze nie stawili czoa swojej kwestii ydowskiej", i std ksika Grossa dostarczya
nieco nowego materiau. Jest on wprawdzie niekompletny i skaony ideologicznie, niemniej
Ssiedzi mog stymulowa w Polsce poyteczn i niezbdn dyskusje.

Ten stymulujcy potencja naraony jest jednak na zmarnotrawienie ze wzgldu na problem

odszkodowa za holokaust. Gross bowiem, zamiast zdecydowanie oddzieli kwesti
antysemityzmu od kwestii odszkodowa, czy je ze sob. Z bogosawiestwem Grossa, Ssiedzi
stali si kolejnym orem przedsibiorstwa holokaust" w jego deniu do ograbienia Polski.
Dlatego te tragedi jest, e rezultat rachunku sumienia bdzie najprawdopodobniej sprowadza si
w Polsce do odrodzenia si najgorszych antysemickich stereotypw.

W opublikowanym niedawno artykule, zatytuowanym Poduszka pani Marx, Gross twierdzi, e

Polacy cz jego ksik z kwesti odszkodowa za holokaust, poniewa odruchowo kojarz
ydw z pienidzmi".18 Tymczasem jeden z rozdziaw w Ssiadach powicony jest problemowi
Kto zagarn mienie?" Podnoszenie przez Grossa tej sprawy do rangi powanego problemu"
dziwi, gdy on sam przyznaje, e ocalali ydzi nie przywizywali do niej wagi.19 Jak ju wiemy,
Ssiedzi przedstawiaj Jedwabne jako niewytumaczalne wydarzenie, w ktrym Polacy
wymordowali ydw z Bg wie jakich" powodw.

Jednake w rozdziale Kto zagarn mienie" Gross nagle odkrywa, e rzeczywistym motywem [...]
bya ch i nadarzajca si okazja ograbienia ydw".20 popeniono zbrodnie o znacznie wikszej
skali.Tak czy inaczej, niedopowiedziana konkluzja sprowadza si do tego, e sprawiedliwo
wymaga zwrotu skradzionego mienia. W Poduszce pani Marx Gross stawia t spraw bez
niedomwie. Gros przypomina histori pewnej Niemki, ktr nawet pidziesit lat po wojnie
drczyo sumienie, poniewa cigle miaa poduszk jakiego zamordowanego yda.21 Wedug
Grosssa na tym polega wanie stojce przed Polakami wyzwanie: by pogodzi si z przeszoci
odpokutowa za Jedwabne Polska musi zwrci poduszk pani Marx". To tylko brak
wspczucia i aoby po zamordowanych", twierdzi Gross, sprawia, e majtkowe roszczeni
ydowskich spadkobiercw stanowi tak irytujcy i draliwy problem". Z drugiej za strony, ci,
ktrzy w kocu opakali los swych ydowskich wsprodakw [...] rozstan si z poduszk pani
Marx bez najmniejszego alu". Wybr, przed jakim stoimy, nie jest trudny", konkluduje Gross.
Zaiste nie byby, gdyby wszystko byo a takie proste.

Bo przede wszystkim przedsibiorstwo holokaust" nie chce tylko poduszki pani Marx"chce jej
caego domu. Chocia skala roszcze jest potencjalnie ogromna", Gross zapewnia, e nikt nigdy
nie wysunie roszcze wobec wikszoci tego, co pozostaje w naszych rkach". Tymczasem
przedsibiorstwo holokaust" wysuwa roszczenia wobec setek tysicy parceli w Polsce, ktrych
warto szacuje si na kilkadziesit miliardw dolarw. Co wicej, nawet spenienie tych
astronomicznych da i tak nigdy nie przyniosoby prawdziwego pojednania. Przedsibiorstwo
holokaust" nie reprezentuje bowiem ani tych, ktrzy zostali zamordowani", ani ocalaych ydw,
ani ich spadkobiercw.

Jest to najzwyklejsze wyudzanie zakamuflowane pod sztandarem ydowskiego cierpienia.

Przyjrzyjmy si ostatnim wydarzeniom. Niemal wszystkie pienidze wyudzone od szwajcarskich
bankw nie trafi do ydowskich ofiar, lecz do kiesy ydowskich organizacji. Z kolei na mocy
porozumienia zawartego z Niemcami przedsibiorstwo holokaust" rwnie zatrzyma dla siebie
wikszo pienidzy przeznaczonych dla byych ydowskich robotnikw niewolniczych. W imieniu
ofiar holokaustu, przedsibiorstwo holokaust" przejo w byych Niemczech Wschodnich kontrol
nad zreprywatyzowanym mieniem o wartoci miliardw dolarw.

Prawowici ydowscy spadkobiercy teraz procesuj si z przedsibiorstwem holokaust" o

zwrcenie im tych nieruchomoci. Gross zachwyca si polsk radosn now rzeczywistoci", w
ktrej amerykascy adwokaci pomagaj" w uregulowaniu roszcze majtkowych ofiar holokaustu,
zgodnie z liter prawa. Tymczasem nawet konserwatywny, sprzyjajcy wielkiemu biznesowi
dziennik Wall Street Journal" potpia tych samych adwokatw jako nowych beneficjentw
holokaustu".22

Gross przeciwstawia radosn now rzeczywisto" Polski bezprawiu" panujcemu w czasach

komunistycznych, gdy wadza oznaczaa prawo". Jednak w tej radosnej nowej rzeczywistoci"
wadze Stanw Zjednoczonych jawnie uciekaj si do taktyki twardej rki, by zmusi Polsk do
ustpstw. Powtarzajc ulubiony slogan propagandowy przedsibiorstwa holokaust", Gross pisze,
e chodzi tu o kwesti moraln, a nie materialn".

Tak naprawd za mamy tu do czynienia ze zwykym chuligastwem przedsibiorstwa holokaust".

Gross przekonuje, e musimy by przygotowani" do zwrotu mienia, e bdziemy musieli zapaci
za moralny upadek pokolenia naszych przodkw", itp. My"? Od trzydziestu lat Gross mieszka w
Stanach Zjednoczonych. Ma amerykaskie obywatelstwo i wykada na prestiowym amerykaskim
uniwersytecie. Jakie to ofiary poniesie wic, gdy przedsibiorstwo holokaust" doprowadzi Polsk
do bankructwa? Amerykaskie wadze zmuszaj Polsk, eby wypacia odszkodowania za
holokaust.

Ale Stany Zjednoczone nadal przetrzymuj majtki ofiar holokaustu zdeponowane w

amerykaskich bankach podczas II wojny wiatowej. Czy Gross nie powinien zatem poucza o
moralnoci swego obecnego rzdu? Bo z pewnoci Stany Zjednoczone znacznie bardziej sta na
wypacenie rekompensat za holokaust ni Polsk. Znacznie bardziej sta je rwnie na zapacenie
odszkodowa ofiarom zbrodni popenionych przez nie same od amerykaskich Indian i Murzynw,
po Wietnamczykw i Haitaczykw. Ale tego te nie czyni. Gross poucza Polakw, e musimy
[...] stawi czoa naszej przeszoci" i krytykuje polskich profesorw za milczenie o antysemickiej
przeszoci Polski. Tymczasem Amerykanie te jeszcze musz rozliczy si z przeszoci i
amerykascy profesorowie te przemilczaj popenione przez Stany Zjednoczone zbrodnie. Pewne
jest, e amerykaskiemu profesorowi grozio znacznie mniej kar za mwienie prawdy ni
polskiemu profesorowi w czasach komunistycznych.

Rektor New School for Social Research ssiadujcej z New York University, na ktrym wykada
Gross popeni okrutne zbrodnie wojenne w Wietnamie. Czy Gross zada postawienia go przed
sdem? Polska obiecuje ukara sprawcw masakry w Jedwabnem. Natomiast trudno sobie nawet
wyobrazi, eby wadze amerykaskie pocigny do odpowiedzialnoci swoich zbrodniarzy
wojennych. Nie trzeba wielkiej odwagi, eby poucza Polsk o moralnoci z Nowego Jorku.

Tote dopki Gross nie zastosuje tych samych standardw, o ktrych prawi Polakom, do swego
obecnego rzdu i samego siebie, jego moralizatorstwo nie zasuguje na uwag.

Norman G. Finkelstein czerwiec 2001

Przypisy:

1 Jan T. Gross, Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland,
Princeton 2001, s. 15, 28.

2 Tame, s. 216, przyp. 5.

3 Tame, s. 124.

4 Tame, s. 127.

5 Tame, s. 120-121.
6 Tame, s. 134.

7 Tame, s. 241, przyp. 2.

8 Tame, s. 77, 107, 121.

9 Thou Shalt Not Kill: Poles on Jedwabne, Wie 2001, s. 258.

10 Neighbors, s. 141-141.

11 Tame, s. 117.

12 Judt napisa entuzjastyczn recenzj (prawdziwie przeomowa [...] praca wytrawnego

historyka"), ktr zamieszczono na okadce amerykaskiego wydania Ssiadw. Jak w Gorliwych
katach Hitlera, angielski tekst ksiki Grossa usiany jest pretensjonalnymi pseudonaukowymi
sformuowaniami, w rodzaju historiograficzna topika", hyperboliczna metafora", ta
metodologiczna imperatywa wypywa z immanentnego charakteru wszystkich dowodw",
wszystko w historii spoeczestwa jest w stosunku wzajemnym ze wszystkim innym", itp. (s.
11,21,141,168). Drwic z takiej gbi", jaki pisarz kiedy zauway: Brzmi to jak grom, ale to
tylko chrapanie".

13 Neighbors, s. 12-13,21, 132.

14 Tame, s. 21, 140.

15 Tame, s. 37-38, 123-124, 150.

16 Tame, s. 9, 78, 125.

17 Tame, s. 122.

18 Tygodnik Powszechny", 11 lutego 2001. Gross bez wahania oskara swych krytykw o
antysemityzm. W Gazecie Wyborczej" potpia polskiego profesora za wskrzeszanie
antysemickiego komunau [...] e podczas wojny ydzi szli na rze jak barany." (Mord
zrozumiay"?, 25-26 listopada 2000). Tymczasem kronikarze holokaustu, w tym Emanuel
Ringelblum, powszechnie stosowali ten zwrot.

19 Neighbors, s. 105.

20 Tame, s. 110.

21 Wszystkie cytaty, poza odrbnie zaznaczonymi, pochodz z artykuu Poduszka pani Marx.

22 11 kwietnia 2001.