Borowski Witold

Politechnika Warszawska
Wydział Fizyki
Fizyka Techniczna
Praca magisterska
Pomiar średnich jonizacyjnych strat

energii cząstek w zderzeniach ciężkich
jonów w eksperymencie NA49
Mesurement of Mean Ionization Losses

of Particles Produced in Heavy Ion
Collisions in the NA49 Experiment
Witold Borowski
Praca wynonana pod kierunkiem:

dr Katarzyny Grebieszkow (promotor)
dr inż. Marcina Słodkowskiego
Warszawa, 2009
Podziękowania
Chciałbym serdecznie podziękować mojej promotorce, dr Katarzynie Grebieszkow,

oraz konsultantowi dr inż. Marcinowi Słodkowskiemu za wprowadzenie mnie w świat
fizyki ciężkich jonów, a także za cierpliwość, wsparcie i zaufanie, na jakie zawsze
mogłem liczyć z ich strony podczas mojej pracy w Zakładzie VII Fizyki Jądrowej.
Wyrazy wdzięczności należą się również uczestnikom eksperymentu NA49 - pa-
nom Peterowi Seybothowi, Markowi Gaździckiemu i Herbertowi Stroebele oraz wszyst-
kim innym członkom kolaboracji, którzy przyczynili się do powstania tej pracy. Dzię-
kuję za możliwość wzięcia udziału w analizie wyników eksperymentu oraz za wszystkie
cenne uwagi i sugestie dotyczące metodologii.
Na koniec chciałbym podziękować mojej Mamie oraz przyjaciołom - Majce, Asi
i Piotrkowi za podtrzymywanie mnie na duchu w trudnych chwilach i motywowa-
nie do dalszego wysiłku oraz wszystkim innym osobom, które w jakikolwiek sposób
przyczyniły się do powstania tej pracy.
i
A scientific person will never understand why he should believe opinions only
because they are written in a certain book. Furthermore, he will never believe that
the results of his own attempts are final.
Albert Einstein
Streszczenie
Wykorzystanie średnich strat jonizacyjnych w funkcji pędu (hdE/dxi(p)) to

obecnie jedna z najczęściej stosowanych metod identyfikacji cząstek w ekspe-
rymentach z fizyki zderzeń ciężkich jonów. Jednak zarówno w wyniku efektów
detektorowych jak i natury samej tej metody, uzyskiwane rezultaty obarczone są
znacznym stopniem niepewności.
W niniejszej pracy, podjęto próbę określenia, czy możliwe jest poprawie-
nie wyników identyfikacji cząstek poprzez inną od standardowej metodę anali-
zy informacji o stratach jonizacyjnych w trzech milionach centralnych zderzeń
ołów-ołów przy energii wiązki wynoszącej 158 GeV na nukleon, otrzymanej z
detektora TPC eksperymentu NA49. W tym celu rozkład hdE/dxi(p) w za-
kresie log(p) ∈ h−1; 2i [log(GeV/c)] podzielono na 25 przedziałów o szeroko-
ści log(p) = 0, 16 [log(GeV/c)]. Następnie, w każdym z przedziałów, w których
pozwalała na to statystyka, do sygnału strat jonizacyjnych, przypuszczalnie po-
chodzącego od mezonów π, dopasowano rozkład Gaussa. Do otrzymanych w ten
sposób położeń wartości średniej oraz odchylenia standardowego, wykorzystując
średnią wartość pędu dla danego przedziału, w zakresie log(p) ∈ h0, 12; 2, 2i, do-
pasowano wielomiany 12 stopnia.
Zestawiono dotychczas stosowaną metodę identyfikacji cząstek w obszarze o
zadanym przedziale wartości dE/dx wokół krzywych Bethego-Blocha, z dwie-
ma metodami badania obszaru wokół wielomianu, przy czym w pierwszej z nich
brano pod uwagę obszar o zadanym przedziale wartości dE/dx, zaś w drugim
obszar o zmiennej szerokości. W przypadku pierwszej z metod z zastosowaniem
wielomianu, podobnie jak w metodzie z zastosowaniem krzywych Bethego-Blocha
szerokość przedziału określono jako odległość od krzywej o wielość nie większą niż
wielokrotność założonej stałej. W przypadku drugiej z metod, do opisu szerokości
przedziału wykorzystano wielokrotność odległości między wielomianami dopaso-
wanymi do wartości średniej oraz odchylenia standardowego rozkładów Gaussa z
poszczególnych przedziałów pędowych.
Porównanie wykonano dwoma sposobami: poprzez określenie liczby zaakcep-
towanych cząstek oraz oszacowanie ilość rezonansów ρ0 znalezionych w drodze
dopasowania funkcji tła i sygnału do wyników metody masy niezmienniczej za-
stosowanej do cząstek zidentyfikowanych przez wszystkie trzy metody. W pierw-
szym przypadku odnotowano niewielki wzrost liczby akceptowanych cząstek dla
metody z wielomianem o stałej szerokości pasma w stosunku do metody wykorzy-
stującej krzywe Bethego-Blocha oraz znaczny wzrost dla metody wykorzystującej
wielomiany także do opisu zakresu akceptowanych cząstek. Drugie zestawienie
pokazało wzrost liczby zidentyfikowanych rezonansów dla wąskich cięć przy wy-
korzystaniu metody z wielomianem o zmiennej szerokości pasma akceptowanych
cząstek w stosunku do liczby cząstek otrzymanej przy użyciu krzywych Bethego-
Blocha do identyfikacji pionów. Dla szerszych cięć lepsza okazała się jednak ta
ostatnia. Metoda wykorzystująca wielomian o stałej szerokości pasma dała naj-
gorsze wyniki w każdym z zakresów cięć.
Dodatkowo, dla każdej z metod przy najszerszych zakresach cięć określo-
no położenie maksimów sygnału oraz jego szerokości na podstawie własności
rozkładów Breita-Wignera dopasowanych do wykresów masy niezmienniczej. W
zależności od parametrów dopasowania otrzymano wartości z przedziału M ∈
h0, 740; 0, 742i [GeV /c2 ] dla położenia maksimum i Γ ∈ h0, 110; 0, 111i [GeV /c2 ]
dla szerokości oraz M ∈ h0, 736; 0, 738i [GeV /c2 ] i Γ ∈ h0, 109; 0, 110i [GeV /c2 ].
W obu przypadkach największym błędem obarczone były metody wielomianowe.
Wyniósł on ∆M = 0, 003 [GeV /c2 ] dla maksimum i ∆Γ = 0, 008 [GeV /c2 ] dla
szerokości. Wartości te są mniejsze w przybliżeniu o 30 M eV /c2 dla położenia
maksimum oraz 40 M eV /c2 dla szerokości od wartości dla rezonansu ρ0 w próżni
podanych w [1].
Reasumując stwierdzić należy, że zastosowanie wielomianów może być przy-
datne jako metoda uzupełniająca w stosunku do używanych dotychczas.
Abstract
The usage of mean ionisation losses vs momentum (hdE/dxi(p)) is one of the

most commonly used methods of particle identification in experiments in physics
of heavy ion collisions. However, due to detector effects and the nature of the
method, the obtained results show a high degree of uncertainty.
In this thesis, an attempt has been made to determine, if it is possible to
improve the results of particle identification by using a method of analysis based
on information about ionisation losses in 3 million central lead-lead collisions with
the beam energy of 158 GeV per nucleon obtained from a NA49 experiment TPC
detector, which is different from the standard one. In order to do it, a distribution
of hdE/dxi(p) in the range of log(p) ∈ h−1; 2i has been divided into 25 bins of a
width of log(p) = 0, 16 [log(GeV/c)] each. In the next step in every bin for which
the statistics is high enough, the Gauss distribution has been fitted to a signal of
ionisation losses which presumably originates from π mesons. For the mean and
the standard deviation values which ware obtained, the 12th degree polynomial
has been fitted by using the mean value of momentum for every bin in the range
of log(p) ∈ h0, 12; 2, 2i.
The comparison of the standard method of particle identification in a range
of a defined width around the Bethe-Bloch curves with two methods of studying
on area around a polynomial has been made. In the first one the area has been
defined by the width of a fixed size, while in second one the width is variable. In
the first method based on a polynomial, similarly to the method based on Bethe-
Bloch curves, the width of the dE/dx range has been defined as the distance from
the curve which is not bigger than a multiple of a defined constant. In the second
method, the multiple of the distance between the polynomial fitted to the mean
value and the polynomial fitted to the standard deviation from the Gaussian
fitted in every single momentum bin have been used.
The comparison has been done in two different ways: by determination of
a number of the accepted particles and by estimation of a number of the ρ0
resonances found by the fitting of a signal and background functions to the results
of the invariant mass method used for particles identified by every method. In the
first case a small increase of the number of accepted particles has been found for
the method based on a polynomial with a fixed band width in comparison with
the method based on Bethe-Bloch curves, as well as a significant improvement
for the method which uses polynomials also to define the band width. The second
case has shown that for narrow and asymmetric particles selections the number of
identified resonances is bigger than the number retrieved by the standard method.
However, for less narrow particle selections the standard method has produced
better results. The method based on a polynomial with a fixed band width has
provided the worst results in every particle selection range.
In addition, for each method at the widest particles selection range, the po-
sition of the maximum of the ρ0 signal and its width have been determined
by the study of properties of the Breit-Wigner distribution fitted to invariant
mass plots. Depending on the fitting parameters, the retrieved values are fluc-
tuating in the range of M ∈ h0, 740; 0, 742i [GeV /c2 ] for the maximum and
Γ ∈ h0, 110; 0, 111i [GeV /c2 ] for the width or M ∈ h0, 736; 0, 738i [GeV /c2 ] and
Γ ∈ h0, 109; 0, 110i [GeV /c2 ]. In both cases the biggest errors have been generated
by the methods based on polynomials. They are as big as ∆M = 0, 003 [GeV /c2 ]
for the maximum and ∆Γ = 0, 008 [GeV /c2 ] for the width. These values are
smaller by 30 M eV /c2 for the maximum and 40 M eV /c2 for the width than the
values defined for resonance ρ0 in a vacuum given by [1].
To sum up, the use of polynomials has shown that they could be useful as
a supplementary way of particle identification by the ionisation losses in the
experiments in physics of the heavy ion collisions.
Spis treści
Spis treści ix
1 Wprowadzenie 1
1.1 Model Standardowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.2 Model Wielkiego Wybuchu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.3 Fizyka ciężkich jonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.4 Plazma kwarkowo-gluonowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.4.1 Ewolucja czasowo-przestrzenna zderzenia ciężkojonowego . 5
1.4.2 Diagram fazowy silnie oddziałującej materii . . . . . . . . . 6
1.5 Sygnatury plazmy kwarkowo-gluonowej . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.5.1 Analiza przepływu eliptycznego . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.5.2 Tłumienie cząstek o wysokich pędach poprzecznych . . . . 12
1.6 Produkcja rezonansów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2 Metody identyfikacji cząstek w eksperymentach z fizyki zde-

rzeń ciężkich jonów 17
2.1 Identyfikacja naładowanych cząstek długożyciowych . . . . . . . . 18
2.1.1 Metoda średniej przykrojonej . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.1.2 Krzywe Bethego-Blocha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.2 Identyfikacja cząstek krótkożyciowych . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.2.1 Metoda masy niezmienniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.2.2 Rozkład Breita-Wignera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
3 Motywacja 29
4 Eksperyment NA49 31
4.1 Przegląd podsystemów detektora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
4.2 Proces rekonstrukcji danych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
5 Analiza danych 37
ix
x SPIS TREŚCI
5.1 Selekcja danych - nakładanie cięć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

5.1.1 Selekcja przypadków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
5.1.2 Selekcja cząstek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
5.2 Identyfikacja cząstek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
5.2.1 Wykorzystanie krzywych Bethego-Blocha . . . . . . . . . . 47
5.2.2 Dopasowanie wielomianu do danych pomiarowych . . . . . 49
5.2.3 Wykorzystanie wielomianu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
5.3 Rozkłady masy niezmienniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
5.4 Dopasowanie funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
5.5 Szacowanie błędów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
5.5.1 Błędy statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
5.5.2 Błędy systematyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
6 Wyniki 75
6.1 Porównanie parametryzacji strat jonizacyjnych . . . . . . . . . . . 75
6.2 Rezultaty identyfikacji rezonansu ρ0 . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
7 Podsumowanie 81
Bibliografia 83
A Słowniczek pojęć 89
Rozdział 1
Wprowadzenie
Od zarania dziejów ludzie szukali odpowiedzi na pytanie: jak powstał i z ja-

kich elementarnych składników zbudowany jest otaczający nas świat? W czasach
starożytnych wierzono, że powstał on, gdy z pierwotnego chaosu wyłoniły się
cztery żywioły: powietrze, ziemia, woda i ogień - podstawowe składniki świata.
W okresie wielkich odkryć stwierdzono, że otaczająca nas materia składa się
z molekuł. Od tego czasu ludzie starają się opisać materię poprzez własności
niewielkiej liczby cząstek. W połowie XIX wieku rosyjski chemik Dmitrij Men-
delejew usystematyzował znane wówczas pierwiastki pod względem własności.
Późniejsze badania Marii Curie-Skłodowskiej i Henriego Becquerela wykazały, że
własności te zależą od liczby elektronów, jakie posiadają atomy poszczególnych
pierwiastków. W słynnym doświadczeniu z 1911 roku, Ernest Rutherford odkrył,
że w centrum atomu znajduje się silnie skoncentrowana materia o dodatnim ła-
dunku elektrycznym - jądro. Następnie, w 1919 roku również Rutherford pokazał,
że ładunek ten pochodzi od protonów. Po kolejnych 13 latach James Chadwick
dopełnił ten obraz, znajdując neutralne składniki jądra - neutrony. W końcu,
w doświadczeniu z 1969 roku przeprowadzonym w Stanford Linear Accelerator
Center potwierdzono przewidywania teoretyczne Murray’a Gell-Manna i George’a
Zweiga z początku lat sześćdziesiątych o istnieniu kwarków - cząstek składowych
nukleonów (protonów i neutronów)[2].
W wyniku dalszych doświadczeń i prac teoretycznych wykazano, że kwarki
są na stałe związanie w nukleonach. Wkrótce jednak, w 1975 roku John Collins
i Malcolm Perry zasugerowali możliwość istnienia nieznanego do tej pory stanu
materii - plazmy kwarkowo-gluonowej. Poszukiwania tego stanu rozpoczęły się
na początku lat dziewięćdziesiątych w Europejskim Ośrodku Badań Jądrowych
(CERN)[3]. Obecnie badania nad nim kontynuowane są w ośrodkach naukowych
na całym świecie.
1
2 ROZDZIAŁ 1. WPROWADZENIE
1.1 Model Standardowy

Obecną wiedzę na temat zasad funkcjonowania wszechświata opisuje teoria
zwana Modelem Standardowym. Według niej istnieją cztery podstawowe typy
oddziaływań: grawitacyjne, elektromagnetyczne, jądrowe słabe i jądrowe silne.
Określają one charakter interakcji między ciałami poprzez wymianę bozonów
pośredniczących. Stanową one, obok 6 kwarków i 6 leptonów, zbiór cząstek ele-
mentarnych (patrz rys. 1.1).
Rysunek 1.1: Podział cząstek elementarnych według Modelu Standardowego. Gra-

fika pochodzi z [4].
Poza cząstkami materii wyróżnia się analogiczną grupę antycząstek. Są to

cząstki o przeciwnych do składników zwykłej materii ładunkach i wszystkich licz-
bach kwantowych.
Cząstki elementarne tworzą większe obiekty. Ciała zbudowane z kwarków two-
rzą grupę hadronów. Dzieli się ona na dwie podgrupy: mezony, czyli cząstki zbu-
dowane z pary kwark - antykwark oraz bariony, cząstki trzykwarkowe. Jedynymi
stabilnymi cząstkami elementarnymi są kwark górny i dolny, tworzące elementy
jądra atomowego, elektrony i pozytony oraz neutrina i antyneutrina [5, 6].
Istnieją próby unifikacji oddziaływań, dążące do sprowadzenia wszystkich
czterech typów do przejawów jednego, uniwersalnego oddziaływania. Teorie opisu-
jące takie oddziaływania określa się jako Teorie Wielkiej Unifikacji (Grand Unifi-
cation Theories - GUT). Według nich przy bardzo wysokich energiach, rzędu 1016
GeV, siła wszystkich oddziaływań jest taka sama. Do tej pory udało się połączyć
oddziaływania elektromagnetyczne z jądrowymi słabymi. Różnicę w sile i zasięgu
oddziaływań wytłumaczono jako efekt różnicy mas nośników oddziaływań tych
dwóch typów. Masywne bozony W ± i Z 0 , będące nośnikami oddziaływań słabych,
1.2. MODEL WIELKIEGO WYBUCHU 3
ograniczają ich zasięg w niskich energiach do reakcji kontaktowych. Ogranicze-

nie to zanika dla energii znacznie wyższych od mas bozonów, sprawiając, że oba
oddziaływania zaczynają wykazywać ten sam charakter. Takie energie, rzędu 103
GeV, są dostępne w obecnie prowadzonych badaniach laboratoryjnych. Energie
zakładane przez GUT nie są obecnie możliwe do osiągnięcia[6].
1.2 Model Wielkiego Wybuchu

Teorią opisującą aktualne wyobrażenie o ewolucji wszechświata jest Model
Wielkiego Wybuchu. Zakłada on, że wszechświat powstał z punktowej osobliwości
o nieskończonej gęstości energii w Wielkim Wybuchu około 8 do 14 mld lat temu,
w zależności od przyjętego sposobu szacowania[5]. Jego dalszy rozwój dzieli się
na etapy zwane erami lub epokami (rys. 1.2).
Rysunek 1.2: Ewolucja wszechświata. Grafika pochodzi z [7].
Pierwszy z nich to era Plancka. Trwała ona od momentu wybuchu do 10−43

s[6]. Był to okres, w którym przypuszczalnie dominującą rolę odgrywały kwan-
towe efekty grawitacyjne. Wobec braku kompletnej kwantowej teorii grawitacji,
nie da się obecnie opisać zjawisk, jakie wtedy zachodziły.
Następny okres (10−43 − 10−35 s) zwany jest erą wielkiej unifikacji. Nazwa ta
pochodzi od Teorii Wielkiej Unifikacji, opisanej w podrozdziale 1.1.
Początek kolejnej epoki (10−35 − 10−33 s) wyznaczył moment, w którym od
uniwersalnego oddziaływania odłączyło się oddziaływanie silne. Doprowadziło to
prawdopodobnie do błyskawicznej ekspansji zwanej inflacją. Stąd erę tę nazwano
erą inflacji.
Energia wyzwolona podczas inflacji przeobraziła całą materię silnie oddzia-
łującą we wszechświecie w zupę złożoną z kwarków i gluonów, zwaną plazmą
kwarkowo-gluonową (quark-gluon plasma - QGP)[8]. Jest to stan, w którym cząst-
ki te nie są związane w hadronach, ale poruszają się w całej objętości QGP. Okres
istnienia plazmy rozciągał się na dwie ery: elektrosłabą, trwającą do momentu,
gdy energia spadła poniżej ok. 100 GeV i nastąpiło rozdzielenie się oddziaływań
słabych i elektromagnetycznych (10−35 −10−12 s) oraz erę kwarków (10−12 −10−6
s). Energie panujące w tych erach są najwyższymi możliwymi obecnie do osią-

gnięcia w badaniach laboratoryjnych nad ewolucją wszechświata.
Wraz z końcem epoki kwarków gęstość energii we wszechświecie spadła poni-
żej granicy formowania się hadronów (protonów, neutronów itp.). Do tego czasu
wszystkie kwarki albo uległy anihilacji, albo zostały na stałe związane w więk-
szych cząstkach. Rozpoczęła się era hadronów (10−6 − 10−4 s), w której cząstki
te miały największy udział w masie wszechświata. Jednak w wyniku dalszego
rozszerzania, a co za tym idzie zmniejszania się gęstości energii we wszechświecie,
większa ich część uległa rozpadowi lub też anihilowała ze swoimi antycząstkami.
Dominujący udział w masie wszechświata zyskały wtedy leptony. Stąd nazwa
kolejnego okresu: era leptonów (10−4 −10 s). Wkrótce jednak także one w znacznej
części uległy anihilacji. Jednocześnie rozpoczęła się nukleosynteza, dając początek
najpierw jądrom deuteru (jądro wodoru z dodatkowym neutronem), a potem helu.
Nukleosynteza trwała dalej w kolejnym okresie, tj. epoce promieniowania,
dopóki energia nie spadła poniżej wartości wymaganej do zachodzenia reakcji
jądrowych. Po około 300 000 lat, wraz z dalszym spadkiem energii, fotony straci-
ły zdolność jonizacji cząsteczek, pozostając we wszechświecie jako obecnie znane
promieniowanie tła. Z plazmy elektronów i jąder atomowych zaczęły formować
się elektrycznie obojętne atomy. Te stworzyły obłoki gazu, które pod wpływem
grawitacji zapadały się, tworząc pierwsze gwiazdy, a te - pierwsze galaktyki. Roz-
poczęła się trwająca do dziś era gwiazdowa.
1.3 Fizyka ciężkich jonów

Jedną z gałęzi fizyki zajmującej się badaniem ewolucji wszechświata, a obec-
nie przede wszystki stanu materii zwanego plazmą kwarkowo-gluonową, jest fizyka
zderzeń ciężkich jonów[5]. Nazwa ta wynika z tego, że do przeprowadzenia do-
świadczeń z jej zakresu potrzebne są wiązki cząstek (jonów) o bardzo wysokich
energiach.
W celu wyprodukowania takich wiązek buduje się akceleratory cząstek. Naj-
częściej spotykanymi obecnie typami akceleratorów są kołowe synchrotrony, w
których cząstki naładowane (elektrony, protony, jony) poruszają się w rurze za-
mkniętej w okrąg i są przyspieszane przez synchronizowane z ich ruchem pole
elektryczne (stąd nazwa).
Synchrotrony dzielą się na dwa podstawowe typy: zderzacze (ang. colliders), w
których krążą dwie przeciwbieżne wiązki cząstek, krzyżujące się w punktach eks-
perymentów oraz takie, w których przyspieszana jest tylko jedna wiązka cząstek
kierowana po przyspieszeniu do stanowisk eksperymentalnych.
Typ akceleratora determinuje rodzaj eksperymentów na nim prowadzonych.
Przy zderzaczach buduje się detektory o wysokich akceptancjach1 w kącie bry-
łowym. Ich dużą zaletą jest wysoka energia zderzenia, równa sumie energii obu
1.4. PLAZMA KWARKOWO-GLUONOWA 5
wiązek w układzie środka masy. Przy akceleratorach z pojedynczą wiązką po-

wstają natomiast eksperymenty na stacjonarnej tarczy. Charakteryzują się one
mniejszą akceptancją w kącie bryłowym (zazwyczaj tylko w kierunku ruchu wiąz-
ki) oraz znacznie niższą energią zderzenia w układzie środka masy2 . Mają za to
znacznie lepsze możliwości rejestracji cząstek o niskich pędach poprzecznych3 ,
możliwość pomiaru centralności4 zderzenia na podstawie informacji z detektora
VETO/ZDC rejestrującego liczbę spektatorów5 oraz dużo wyższe częstości zde-
rzeń, z uwagi na to, że dochodzi do nich w tarczy o wysokiej gęstości, a nie w
dwóch przecinających się wiązkach.
1.4 Plazma kwarkowo-gluonowa

Kwarki i gluony, części składowe hadronów, są cząstkami podlegającymi od-
działywaniom silnym. Charakter tych oddziaływań nie jest jeszcze do końca po-
znany. Wiadomo jednak, że w przeciwieństwie do innych oddziaływań fundamen-
talnych ich energia rośnie wraz z odległością miedzy dwoma oddziałującymi cia-
łami. Oznacza to, że niemożliwe jest wydzielenie pojedynczego kwarku z hadronu
(mówi się, że kwarki są uwięzione w hadronach), ale także to, że przy bardzo
małych odległościach oddziaływanie silne między cząstkami jest bardzo słabe.
Na tej podstawie w 1975 roku wysnuto przypuszczenie, że przy odpowiednio
silnym ściśnięciu materii jądrowej (na przykład poprzez zderzenie dwóch jąder
ciężkich pierwiastków przy prędkościach bliskich prędkości światła), granice po-
między poszczególnymi nukleonami zatrą się i powstanie coś na kształt zupy,
w obrębie której kwarki i gluony będą mogły poruszać się swobodnie[9]. QGP
występowała prawdopodobnie we wczesnych stadiach ewolucji wszechświata, a
obecnie, istnieje zapewne w gwiazdach neutronowych[6].
1.4.1 Ewolucja czasowo-przestrzenna zderzenia ciężkojonowego

Zderzając ciężkie jony, próbuje się odtworzyć stan z pierwszych chwil istnie-
nia wszechświata. Możliwe są dwa scenariusze takiego zderzenia: przypadek, w
którym gęstość energii jest za niska, by uformować plazmę kwarkowo-gluonową,
oraz taki, w którym pojawia się stan plazmy (patrz rys. 1.3). Graniczną wartość
gęstości energii potrzebnej do otrzymania QGP szacuje się na podstawie symu-
lacji z wykorzystaniem analiz ewolucji czasowej wielowymiarowej sieci (w której
kwarki są węzłami, a gluony połączeniami) podlegającej zasadom chromodyna-
miki kwantowej6 . Według obecnych szacunków wynosi ona 0, 7 − 1GeV /f m3 [6].
Jest to wartość z łatwością osiągana we współczesnych akceleratorach, takich jak
SPS (Super Proton Synchrotron - Super Synchrotron Protonowy) w CERN, czy
RHIC (Relativistic Heavy Ion Collider - Zderzacz Relatywistycznych Ciężkich
Jonów) w BNL (Brookhaven National Laboratory).
Rysunek 1.3: Ewolucja czasowo-przestrzenna zderzenia ciężkojonowego w przy-

padku powstawania stanu plazmy kwarkowo-gluonowej (prawa strona) i bez niego
(lewa strona). Grafika pochodzi z [10].
Jeśli gestość energii jest dostateczna, w krótkim czasie po zderzeniu (τ0 ∼ 1

fm/c przy SPS i τ0 ∼ 0, 6 fm/c przy RHIC[6]) układ osiąga stan równowagi
termicznej i powstaje plazma kwarkowo-gluonowa. Jednak duże ciśnienie silnie
skoncentrowanej materii jądrowej powoduje szybkie rozszerzanie się systemu. W
miarę ekspansji gęstość energii maleje, co prowadzi do hadronizacji. Wówczas
kwarki ponownie wiążą się w hadrony. Następnie zachodzi wymrożenie chemiczne.
Od tej chwili możliwe są tylko oddziaływania między cząstkami polegające na
wymianie pędów. Dalsze rozszerzanie jednak sprawia, że i takie oddziaływania
ustają (wymrożenie termiczne). Jedynymi zjawiskami, jakie mogą zachodzić po
obu wymrożeniach, są rozpady niestabilnych cząstek powstałych w zderzeniu.
Bardzo krótki czas istnienia plazmy (∼ 10−23 s) oraz bardzo małe rozmiary
układu (∼ 10−14 m) sprawiają, że nie można badać jej bezpośrednio. Wszystkie
wnioski na temat zachodzących w niej zjawisk wyciąga się na podstawie cząstek
w stanie końcowym zarejestrowanych w detektorach.
1.4.2 Diagram fazowy silnie oddziałującej materii

Diagram fazowy przedstawia silnie oddziałującą materię we wszystkich moż-
liwych jej stanach. Zazwyczaj przestrzeń fazową dla materii kwarkowej definiuje
się jako zależność temperatury (T ) od potencjału bariochemicznego (µB ) lub od
gęstości barionowej (ρB ). Potencjał bariochemiczny, analogicznie do potencja-
łu chemicznego w klasycznej termodynamice, jest to wielkość opisująca zmianę
energii układu na skutek zmiany liczebności cząstek, w tym przypadku barionów
1.4. PLAZMA KWARKOWO-GLUONOWA 7
natomiast gęstość barionowa, to po prostu gęstość cząstek zbudowanych z trzech

kwarków (podgrupy hadronów) w układzie[6].
Materię silnie oddziałującą można przedstawić jako gaz silnie oddziałujących
cząstek. Temperatura takiego gazu jest proporcjonalna do średniej energii kine-
tycznej cząstek nań się składających:
3
hEk i = kT, (1.1)
2
gdzie k - stała Boltzmana (1, 38· 10−23 K
J
), a T - temperatura w kelwinach, na-
tomiast czynnik 3/2 zależy od typu cząstek tworzących gaz. Można przyjąć, że
w ogólności czynnik ten jest w przybliżeniu równy 1[8]. Temperatura zatem jest
wprost proporcjonalna do średniej energii kinetycznej w układzie, która, w przy-
padku cząstek poruszających się z prędkościami bliskimi prędkości światła, sta-
nowi znakomitą część energii całkowitej systemu.
Rysunek 1.4: Diagram fazowy materii silnie oddziałującej. Grafika pochodzi z

[11].
Materia silnie oddziałująca występuje w czterech głównych stanach skupie-

nia. Wyróżnia się materię jądrową, gaz hadronowy, plazmę kwarkowo-gluonową
i nadprzewodniki kolorowe. Materia jądrowa to, jak sama nazwa wskazuje, bu-
dulec jąder atomowych. Nukleony są w niej związane silnymi oddziaływaniami
jądrowymi. W podejściu termodynamicznym przedstawia się ją jako ciecz. Gaz
hadronowy, analogicznie do gazu klasycznego, to stan, w którym poszczególne
cząstki poruszają się niezależnie, a jedyne interakcje między nimi polegają na
wymianie pędów przy zderzeniach. W stanie plazmy kwarkowo-gluonowej nastę-
puje uwolnienie kwarków z hadronów. Nazwa powstała przez analogię do plazmy
zjonizowanego gazu, którego atomy zostały pozbawione elektronów. Ostatnie wy-
niki eksperymentów przy akceleratorze RHIC pokazują jednak, że osiągany tam
stan materii bardziej przypomina idealną ciecz niż plazmę. Czwarty stan sku-
pienia, czyli nadprzewodnik kolorowy, występuje prawdopodobnie w gwiazdach
neutronowych. W stanie tym przypuszczalnie zachodzi efekt nadprzewodnictwa
kolorowego. Jest to zjawisko analogiczne do tego spotykanego w nadprzewod-

nikach elektrycznych, gdzie z elektronów tworzą się pary Coopera, będące no-
śnikami ładunków w tych materiałach. Jednak w przypadku nadprzewodników
kolorowych, przenoszonym ładunkiem jest ładunek kolorowy, a jego nośnikami są
pary kwarków[6].
Diagram fazowy materii silnie oddziałującej nie jest jeszcze dobrze zbadany.
Wykres przedstawiony na rysunku 1.4 częściowo opiera się na wynikach symula-
cji opartych na sieciach (patrz podpunkt 1.4.1). Przypuszcza się jednak, że dla
dużych wartości µB (lub ρB ) istnieje przejście fazowe pierwszego rodzaju między
gazem hadronowym a plazmą kwarkowo-gluonową. W miarę zmniejszania gęsto-
ści barionowej granica przejścia zbliża się do punktu krytycznego, gdzie przemia-
na ma charakter ciągły (II rodzaju). Poszukiwanie dokładnego położenia tego
punktu jest obecnie przedmiotem intensywnych badań.
Przy jeszcze niższych wartościach gęstości barionowej występuje przejście
”cross-over”, w którym nie można jednoznacznie określić momentu przemiany ga-
zu hadronowego w plazmę kwarkowo-gluonową. Jest to prawdopodobnie obszar,
w którym wszechświat przeszedł ze stanu plazmy do stanu gazu hadronowego.
T [MeV]
RHIC quark gluon-plasma

SPS
200 (NA49)
p+p
C+C
Si+Si
Pb+Pb
AGS
en
erg
100 y
A
SIS colour
hadron gas super-
conductor
M
0
500 1000
µ [MeV]
B
Rysunek 1.5: Punkty wymrożenia chemicznego dla różnych energii dostępnych

w środku masy i dla różnych rozmiarów zderzanego systemu. Pełnymi punktami
zaznaczono położenie wymrożenia chemicznego, otwarte kółka to hipotetyczne
położenia stanów układu tuż po osiągnięciu równowagi. Wykres pochodzi z [6].
1.5. SYGNATURY PLAZMY KWARKOWO-GLUONOWEJ 9
Trajektoria fazowa zderzenia ciężkojonowego, a co za tym idzie badany ob-

szar diagramu, zależy od energii kolizji oraz od rozmiarów zderzanych jąder (patrz
rys. 1.5). Im cięższy system, tym później (przy niższej temperaturze) następuje
wymrożenie chemiczne, podczas gdy im wyższa energia, tym większa jest tempe-
ratura układu, ale i tym mniejsza gęstość barionowa w obszarze oddziaływania.
Obecnie plazmę bada się głównie w eksperymentach przy akceleratorach SPS
i RHIC, a w niedalekiej przyszłości będzie ona także przedmiotem eksperymen-
tów przy Wielkim Zderzaczu Hadronów (Large Hadron Collider - LHC). RHIC i
LHC to zderzacze, dające możliwość osiągania wysokich energii. W związku z tym
eksperymenty na nich prowadzone operują w obszarze przejścia cross-over. Nato-
miast SPS, jako że jest akceleratorem z pojedynczą wiązką, dysponuje znacznie
niższymi energiami zderzenia. Zakres energii, w którym operuje, pozwala jednak
eksplorować obszar wykresu fazowego położony w bezpośredniej bliskości przy-
puszczalnego położenia punktu krytycznego. To czyni ten akcelerator najlepszym
narzędziem do poszukiwań punktu krytycznego. Obecnie trwają także prace nad
obniżeniem energii akceleratora RHIC, tak by również on mógł włączyć się w
poszukiwania punktu krytycznego.
1.5 Sygnatury plazmy kwarkowo-gluonowej

Jak już wcześniej wspomniano, plazma kwarkowo-gluonowa jest układem o
bardzo krótkim czasie życia (rzędu 10−23 s) oraz bardzo małych rozmiarach (rzędu
kilku f m/c). Nie można zatem badać jej bezpośrednio, a jedynie na podstawie
analizy charakterystyk cząstek emitowanych podczas zderzenia. Powstało więc
wiele metod, zwanych sygnaturami, które pozwalają określić, czy w wyniku kolizji
powstał stan plazmy oraz określić jej własności. Znaczna część tych sygnatur nie
daje jednak jednoznacznych wyników i można je tłumaczyć poprzez zjawiska nie
związane z powstawaniem odmiennego stanu materii. Za wiarygodne uważane są
obecnie analizy przepływu eliptycznego i tłumienia cząstek o wysokich pędach
poprzecznych - wyniki eksperymentów wykorzystujących akcelerator RHIC oraz
produkcję pionów, kaonów i temperaturę zderzenia (wyniki eksperymentu NA49
porównane z modelem SMES)[6].
1.5.1 Analiza przepływu eliptycznego

Przepływ to kolektywny (zbiorowy) ruch materii pojawiający się już od wcze-
snych faz zderzenia. Jest on zjawiskiem charakterystycznym dla zderzeń ciężko-
jonowych i nie występuje w reakcjach elementarnych. Jego istnienie świadczy o
tym, że kolizji dwóch jąder nie można przybliżyć superpozycją zderzeń nukleon-
nukleon.
Wyróżnia się dwa rodzaje przepływu: podłużny (vL ) - wzdłuż osi wiązki oraz
prostopadły do niej przepływ poprzeczny (vT ). W zależności od centralności zde-
rzenia ten ostatni przyjmuje postać przepływu radialnego lub anizotropowego.

Dla zderzeń najbardziej centralnych jedynym możliwym do zaobserwowania jest
przepływ radialny. Polega on na równomiernym rozszerzaniu się układu w płasz-
czyźnie transwersalnej. Można go zdefiniować także dla innych centralności. Wte-
dy jego wielkość wyznacza się poprzez uśrednienie przepływu poprzecznego w ką-
cie azymutalnym7 [6]. Źródłem przepływu jest różnica ciśnień pomiędzy układem
a próżnią wokół niego. Jest to główna przyczyna rozszerzania się systemu[12].
Rysunek 1.6: Zderzenie niecentralne z zaznaczoną płaszczyzną reakcji. Grafika

pochodzi z [6].
Dla zderzeń niecentralnych przepływ poprzeczny ma charakter anizotropowy.

Wynika to m.in. z tego, że w czasie zderzenia jądra nie przekrywają się całkowi-
cie, a obszar uformowanej w jego wyniku materii wykazuje asymetrię sferyczną
(patrz rys. 1.6). W konsekwencji zarówno między oddziałującymi jądrami, jak
i w uformowanej materii, powstają gradienty ciśnień, które przekładają się na
nierównomierny (anizotropowy) rozkład pędów cząstek rejestrowanych w detek-
torze. Schematyczny model tego zjawiska przedstawiono na rys. 1.7.
Przepływ anizotropowy można zatem przedstawić jako gradient rozkładu pę-
dów cząstek:
d3 N d3 N
E 3 ≡ , (1.2)
d p pT dpT dydφ
gdzie pT to pęd poprzeczny, y - pospieszność8 , a φ - kąt azymutalny. W wyniku

całkowania po φ dla zderzeń centralnych przyjmuje on postać:
d3 N 1 d2 N
Z
E dφ = , (1.3)
d3 p 2π pT dpT dy
co oznacza brak anizotropii. W przypadku zderzeń niecentralnych natomiast,

przyjmie postać funkcji. Z uwagi na periodyczny charakter zmiennej φ, można ją
Rysunek 1.7: Zmiana charakterystyk materii produkowanej podczas zderzenia w

czasie ewolucji układu. Grafika pochodzi z [6].
wyrazić za pomocą szeregu Fouriera:

∞
!
d3 N 1 d2 N
Z X
E 3 dφ = 1+ υn cos[n(φ − ΨR )] , (1.4)
d p 2π pT dpT dy n=1
gdzie υn to kolejne składowe harmoniczne przepływu anizotropowego. Dane są

one zależnością:
υn = hcos[n(φ − ΨR )]i, (1.5)
w której ΨR jest płaszczyzną reakcji zdefiniowaną na rysunku 1.6 [6].
Dla składowych harmonicznych przepływu anizotropowego można przedsta-
wić interpretację fizyczną. Pierwsza, zwana przepływem skierowanym (υ1 ), jest
wynikiem ciśnienia powstającego pomiędzy zderzanymi jądrami, w czasie gdy
przekrywają się. W efekcie obserwuje się odchylenie od toru wiązki dla cząstek o
dużych wartościach pospieszności (backward i forward rapidity).
Druga harmoniczna, tj. przepływ eliptyczny (υ2 ), charakterystyczna jest dla
przedziałów o małej wartości pospieszności (midrapidity), czyli dotyczy obszaru,
w którym następuje produkcja nowych cząstek. Pojawia się w wyniku asymetrii
przestrzennej obszaru materii uformowanej w wyniku zderzenia, który przyjmuje
kształt elipsoidy (patrz rys. 1.6). W następstwie tej asymetrii, w momencie ter-
malizacji tworzy się gradient ciśnień (większy w kierunku mniejszej półosi elip-
soidy), który przekłada się na niejednorodny rozkład cząstek rejestrowanych w
detektorze w funkcji kąta azymutalnego[12]. Wartość υ2 jest miarą tej niejedno-
rodności. Rośnie ona wraz z energią zderzenia i jest wyższa dla zderzeń bardziej
peryferycznych[6].
Zjawisko przepływu eliptycznego symulowane jest przy użyciu modeli hydro-

dynamicznych, wykorzystujących elementy mechaniki płynów do opisania plazmy
kwarkowo-gluonowej zaraz po osiągnięciu równowagi termicznej. Z porównania
rezultatów tych analiz z danymi eksperymentalnymi wynika, że dla najwyższych
wartości υ2 czas, w jakim system osiąga symetrię przestrzenną, jest mniejszy niż
całkowity czas życia plazmy[12]. Stąd pomiar υ2 pozwala na uzyskanie informacji
o bardzo wczesnych etapach ewolucji układu.
Rysunek 1.8: Wartości przepływu eliptycznego (po lewej) oraz te same wartości
podzielone przez liczbę kwarków (nq ) składających się na dane cząstki (po pra-
wej). Pokrywanie się wartości υ2 dla mezonów i barionów świadczy o istnieniu
kwarkowych stopni swobody p w początkowej fazie reakcji. Wykresy wykonano w
funkcji KET = mT − m = m2 + p2 − m. Rysunek pochodzi z [6].
Z badań nad przepływem eliptycznym dla różnych typów cząstek produkowa-

nych w zderzeniach wynika, że wartości przepływu dla barionów (cząstek trój-
kwarkowych) oraz mezonów (cząstek dwukwarkowych) dają zbliżone rezultaty,
gdy podzieli się je przez liczbę budujących je kwarków (patrz rysunek 1.8). Ozna-
cza to, że charakter przepływu eliptycznego kształtowany jest w momencie, gdy
układ znajduje się w stanie, w którym znaczącą rolę odgrywają kwarkowe stop-
nie swobody (tzw. kolektywność na poziomie pratonowym). Takie skalowanie υ2
z liczbą kwarków konstytuentnych9 jest obecnie najsilniejszym dowodem na ist-
nienie stanu plazmy kwarkowo-gluonowej.
1.5.2 Tłumienie cząstek o wysokich pędach poprzecznych

Źródłem cząstek o wysokich pędach poprzecznych są procesy twarde, czyli od-
działywania na poziomie partonów (kwarków lub gluonów). Obok nich rozróżnia
się jeszcze procesy miękkie, w których obiektami oddziałującymi są całe hadrony.

Cząstki pochodzące z tych oddziaływań charakteryzują się wartościami pędów
poprzecznych nie większymi niż 1-2 GeV/c. Procesy miękkie skalują się z liczbą
zranionych nukleonów10 (NW ) lub liczbą partycypantów11 (Npart ), podczas gdy
procesy twarde - z liczbą kolizji w zderzeniu (Ncoll ). Można zdefiniować czynnik
modyfikacji jądrowej (RAA ) dany wzorem:
1 d2 N AA dydpT
RAA (pT ) = AA
, (1.6)
Ncoll d2 N pp dydpT
gdzie N AA i N pp to liczba cząstek produkowanych w zderzeniach jądro-jądro i

AA - liczba elementarnych kolizji w zderzeniach jądro-jądro.
proton-proton, a Ncoll
Wartość czynnika modyfikacji jądrowej powinna być funkcją quasi-monoto-
nicznie rosnącą dla pT < 2GeV i wysycać się na poziomie RAA = 1 dla wyższych
pędów poprzecznych, gdzie wpływ zaczynają mieć procesy twarde (rys. 1.9). Jest
jednak modyfikowana przez dwa czynniki: wzmocnienie Cronina, polegające na
zyskiwaniu pędu poprzecznego w wyniku wielokrotnych miękkich oddziaływań z
innymi nukleonami tarczy nim dojdzie do reakcji twardej, oraz tłumienie cząstek
o wysokich pędach poprzecznych. Pierwszy prowadzi do wzrostu wartości RAA
powyżej 1 dla pT > 2GeV , drugi powoduje jego spadek znacznie poniżej tej
wartości. Efekty obu tych czynników pokazano na rys. 1.9.
Rysunek 1.9: Wykres pomiarów RAA w funkcji pT (po lewej) oraz interpretacja
zjawisk modyfikujących rozkład (po prawej). Rysunki pochodzą z [6].
Obserwowany spadek wartości RAA dla wysokich pędów w zderzeniach jądro-

jądro tłumaczy się jako spowolnienie cząstek o dużych wartościach pT podczas
przechodzenia przez gęsty ośrodek (QGP).
Innym sposobem badania tłumienia cząstek o wysokich pędach poprzecznych
jest analiza jetów poprzez korelacje w kącie azymutalnym. Jety to skierowane
strumienie cząstek o wysokich wartościach pT . Powstają, gdy w wyniku wza-
jemnego rozproszenia partony uzyskują duże pędy poprzeczne o przeciwnych
zwrotach. Następnie w efekcie rosnącej wraz z odległością energii oddziaływania
silnego dochodzi do powstania nowych cząstek o sumarycznym pędzie równym

pędowi pierwotnych partonów. Przekrój czynny na produkcję jetów gwałtownie
rośnie wraz z energią zderzenia.
Jety obserwuje się zarówno w zderzeniach elementarnych, proton-proton, jak i
w kolizjach cięższych jąder. Jednak z uwagi na dużą liczbę cząstek produkowanych
w zderzeniach jądrowych, ich bezpośrednia obserwacja nie jest możliwa. Bada się
je więc poprzez analizę korelacji dwucząstkowych w kącie azymutalnym.
Metoda ta polega na liczeniu różnicy w kącie azymutalnym (∆φ) dla kombi-
nacji cząstki o najwyższym pT (trygera) z innymi cząstkami o wysokim pędzie
poprzecznym produkowanymi w zderzeniu. W efekcie otrzymuje się rozkład, któ-
ry dla zderzeń p+p czy deuteron+jądro, czyli reakcjach, w których plazma nie
jest obserwowana, ukazuje dwa maksima. Jedno tworzą cząstki skupione wokół
cząstki wyzwalającej (near-side jet), drugie jest przesunięte względem niego o
180◦ (away-side jet). Dla zderzeń jądro-jądro obserwuje się tłumienie sygnału dru-
giego jetu (patrz rys. 1.10 po prawej). Jest to interpretowane jako tłumienie jetu
przy przechodzeniu przez gęste medium. Proces ten schematycznie zobrazowano
na rys. 1.10 po lewej.
Rysunek 1.10: Po lewej: Schmatyczny obraz tłumienia jetu podczas przechodzenia

przez gęstą materię. Rysunek pochodzi z [6]. Po prawej: Porównanie rozkładów
korelacji dwucząstkowych dla różnych systemów. Rysunek pochodzi z [13].
1.6 Produkcja rezonansów

Rezonanse to krótkożyciowe cząstki rozpadające się w wyniku oddziaływań
silnych lub elektromagnetycznych. Średnie czasy życia rezonansów nie przekra-
czają 10−23 s w przypadku rozpadów silnych, a 10−20 w przypadku oddziaływań
elektromagnetycznych. W związku z tym drogi, jakie w tym czasie przebywają,
sięgają odpowiednio femtometrów lub pikometrów. To wszystko sprawia, że nie
jest możliwa ich bezpośrednia detekcja.
1.6. PRODUKCJA REZONANSÓW 15
Zgodnie z zasadami zachowania sumaryczny pęd i energia produktów roz-

padu rezonansów jest równa wartościom tych zmiennych dla pierwotnej cząstki.
Badając korelacje między tymi wielkościami można zatem uzyskać informacje na
temat produkowanych cząstek krótkożyciowych. Efektem jest rozkład masy, który
w obszarze masy rezonansu posiada maksimum o szerokości odwrotnie propor-
cjonalnej do czasu życia rezonansu. Jest to metoda masy niezmienniczej. Więcej
na jej temat napisano w podrozdziale 2.2.1.
Krótki czas życia rezonansów sprawia, że powstają i rozpadają się one w
pierwszych chwilach po zderzeniu, tuż po tym jak układ przejdzie ze stanu pla-
zmy do stanu gazu hadronowego. Zmiany w charakterystykach rezonansów są
więc dobrymi sondami zachowania się układu w czasie między wymrożeniami
(chemicznym a termicznym) oraz miernikami temperatury samych wymrożeń.
Gorące i gęste medium może modyfikować charakterystyki rezonansów, takie
jak kształt ich rozkładu (rejestrowaną masę czy szerokość). Przyczyną tego jest
zjawisko regeneracji, czyli tworzenia się rezonansów poprzez oddziaływania elas-
tyczne między cząstkami. Ponadto możliwe są zmiany stosunku rozgałęzień na
poszczególne kanały rozpadu12 w wyniku rozpraszania cząstek będących produk-
tami rozpadu. Pierwszy efekt zwiększa liczbę rejestrowanych rezonansów, podczas
gdy drugi przyczynia się do jej spadku[14].
Cząstki krótkożyciowe bada się głównie w będących wynikiem reakcji silnych
kanałach hadronowych oraz elektromagnetycznych kanałach leptonowych. Zaletą
tych drugich jest to, że produkty rozpadu nie oddziałują silnie, przez co ich sygnał
nie jest zakłócany przez ośrodek, w którym powstają. Pozwala to badać produkcję
rezonansów zmodyfikowaną jedynie przez własności medium, w którym powstają,
z pominięciem zjawiska rozpraszania produktów rozpadu[6].
Poprzez analizy zmian w charakterystykach rezonansów w różnych kanałach
rozpadu w wyniku ich własności w silnie oddziaływującej materii bada się m.in.
tzw. częściowe odzyskiwanie symetrii chiralnej. Chiralność (skrętność) to cecha
kwarków (fermionów) określona jako rzut kierunku spinu na kierunek wektora
pędu cząstki. Możliwe są więc dwa stany: lewo- i prawoskrętność, jak pokazuje
rysunek 1.11.
Rysunek 1.11: Dwa możliwe stany skrętności, lewoskrętny (po lewej) i prawo-
skrętny (po prawej). Rysunek pochodzi z [6].
Cząstki posiadające masę mogą zmieniać swoją skrętność, czyli łamać syme-
trię chiralną[15]. Oznacza to, że w zimnej materii jądrowej symetria ta nie jest
zachowana. Kwarki w niej występujące otoczone są chmurą wirtualnych gluonów,

czego efektem jest znaczne zwiększenie ich masy. Mówi się wtedy o masach kon-
stytuentnych. Przypuszcza się, że w plazmie kwarkowo-gluonowej kwarki tracą
otaczającą je chmurę gluonową, co prowadzi co spadku ich masy do wartości kilku
M eV /c2 dla kwarków pierwszej generacji i około 100M eV /c2 dla kwarku dziw-
nego[1]. Wpływa to na przekroje czynne na produkcję tych kwarków i ma swoje
odzwierciedlenie w rejestrowanych spektrach cząstek, np. rezonansów. Obecnie
uważa się, że częściowe przywrócenie symetrii chiralnej następuje w momencie
przejścia do plazmy kwarkowo-gluonowej[6].
Rezonansem szczególnie czułym na modyfikacje spektrum w wyniku interakcji
z ośrodkiem silnie oddziaływującym jest cząstka ρ(770). Podobnie jak mezon π,
występuje w trzech stanach ładunkowych stanowiących różne kombinacje kwar-
ków i antykwarków górnego i dolnego. Najłatwiejszy do badania jest stan neutral-
ny, z uwagi na to, że rozpada się prawie wyłącznie na parę π + + π − , a w kanale
leptonowym na e+ + e− i µ+ + µ− . Jego rozkład otrzymany w zderzeniach p+p
czy jądro-jądro wykazuje znaczne odstępstwo od hipotetycznych charakterystyk
spodziewanych dla tej cząstki w próżni[16].
Rozdział 2
Metody identyfikacji cząstek w

eksperymentach z fizyki zderzeń
ciężkich jonów
Sposoby identyfikacji cząstek opierają się na złożonych zjawiskach, będących

wynikiem oddziaływania cząstek z materią, oraz zachowaniu cząstek naładowa-
nych w polu magnetycznym. Spośród wielu dostępnych technik najbardziej atrak-
cyjne są te, które pozwalają nie tylko identyfikować cząstki, ale także śledzić
ich trajektorie. Na przestrzeni lat do tego celu wykorzystywano różne detekto-
ry, jak komory mgłowe lub pęcherzykowe czy emulsje fotograficzne. We wszyst-
kich nich przechodzące przez detektor cząstki naładowane zostawiały widoczne
gołym okiem ślady. Analiza takich danych odbywała się poprzez badanie zdjęć
zrobionych detektorowi w chwili zderzenia. Przy obecnie stosowanych energiach
i ilościach cząstek produkowanych w pojedynczych zderzeniach ręczna analiza
jest jednak niewykonalna. Dlatego też w wielu aktualnie pracujących ekspery-
mentach z dziedziny fizyki zderzeń ciężkich jonów, jak NA61/SHINE przy SPS,
STAR przy RHIC czy mającym wkrótce ruszyć eksperymencie ALICE przy LHC,
stosuje się komory projekcji czasowej. Ogólny opis zasady działania takiego de-
tektora na przykładzie TPC NA49 przedstawiono w rozdziale 4. Jednak TPC,
tak jak i jego poprzednicy, ma pewne ograniczenia. Pozwala identyfikować tylko
naładowane cząstki długożyciowe (patrz podpunkt 2.1). W przypadku cząstek
nie niosących ładunku potrzebne są innego typu detektory - kalorymetry, zdolne
do wyznaczenia energii zdeponowanej w nich przez taką cząstkę. W przypadku
cząstek krótkożyciowych, takich jak rezonanse, bezpośrednia rejestracja w ogóle
nie jest możliwa. Opracowano jednak różne metody pozwalające badać produkty
ich rozpadu (patrz podpunkt 2.2)[6].
17
ROZDZIAŁ 2. METODY IDENTYFIKACJI CZĄSTEK W EKSPERYMENTACH Z
18 FIZYKI ZDERZEŃ CIĘŻKICH JONÓW
2.1 Identyfikacja naładowanych cząstek długożyciowych

Do cząstek długożyciowych zalicza się wszystkie, których czas życia jest na
tyle długi, by mogły dotrzeć do detektora i zostać w nim zarejestrowane. Ograni-
cza to liczbę możliwych do zidentyfikowania typów cząstek najlżejszych leptonów,
mezonów i hadronów. Są to: elektrony i pozytony (e± ), miuony (µ± ), piony (π ± ),
kaony (K ± ), protony i antyprotony (p± ) oraz deuterony.
Cząstka naładowana przechodząca przez ośrodek pozostawia w nim części
swojej energii poprzez wybijanie elektronów z jego atomów w tzw. aktach joni-
zacji. Wartość energii zdeponowanej w ten sposób zależy od pędu i masy, a wiec
i od typu przemieszczającej się cząstki. Zjawisko to ma charakter statystyczny i
zależy od dwóch czynników: liczby interakcji na jednostkę długości oraz rozkładu
strat energii w pojedynczym akcie jonizacji[17].
Oddziaływanie cząstki z ośrodkiem można rozpatrywać jako zbiór losowo wy-
stępujących kolizji, w których cząstka traci losową ilość energii. Rozkład liczby
kolizji na fragmencie toru cząstki o długości x opisywany jest funkcją Poissona:
mnc −me
P (n) = e , (2.1)
n!
gdzie P (n) to prawdopodobieństwo wystąpienia n zderzeń, mc = xΣt to śred-

nia liczba zderzeń dla wszystkich cząstek, a Σt to całkowity przekrój czynny na
pojedyncze zderzenie na jednostkę długości ośrodka. Dyskusję dotyczącą różnych
sposobów opisu przekroju czynnego zawarto w [17].
Jeśli energia przekazana w wyniku wyżej opisanej interakcji przekracza war-
tość potencjału jonizacji, może prowadzić do wybicia elektronu z atomu ośrodka.
Możliwy jest jednak także szereg innych zjawisk, jak na przykład ekscytacja ato-
mu, które niekoniecznie muszą prowadzić do powstania pary jonów. Ponadto,
możliwe są wtórne jonizacje wywołane łączeniem się już zjonizowanych atomów
ośrodka w cząsteczki z innymi atomami, które w wyniku tego także ulegają jo-
nizacji. Elektrony wybite bezpośrednio w wyniku przejścia cząstki naładowanej
(jonizacja pierwotna), w zależności od otrzymanej energii, same mogą powodować
dalszą jonizację ośrodka (wtórna jonizacja), a także, przy bardzo dużych prze-
kazach energii, uzyskać pęd pozwalający im na opuszczenie ośrodka. Są to tak
zwane elektrony δ[18].
Całkowita energia zdeponowana w ośrodku przez przechodzącą przezeń cząst-
kę naładowaną ma charakter n-krotnego splotu rozkładu energii dla pojedynczego
aktu jonizacji [17] i opisywana jest rozkładem prawdopodobieństwa o charakte-
rze rozkładu Landau’a. Z uwagi na brak prostej formuły analitycznej tej funkcji,
stosuje się jej przybliżenie opracowane przez J. E. Moyala w 1955 roku:
1 − 1 (λ+e−λ )
M (λ) = e 2 , (2.2)
2π
2.1. IDENTYFIKACJA NAŁADOWANYCH CZĄSTEK DŁUGOŻYCIOWYCH 19
0.1
P(dE/dx)
0.08
0.06
0.04
0.02
0
0 5 10 15 20 25 30
dE/dx [a.u.]
Rysunek 2.1: Funkcja Moyala, przybliżenie rozkładu gęstości prawdopodobień-
stwa strat jonizacyjnych na jednostkę długości. Wykres pochodzi z [18].
−
gdzie λ() = R p , p to najbardziej prawdopodobna wartość strat energii, a R to
stała zależna od typu ośrodka. Przykład funkcji Moyala przedstawia rysunek 2.1
[18].
2.1.1 Metoda średniej przykrojonej

Detektor TPC nie mierzy bezpośrednio strat jonizacyjnych, lecz liczbę elek-
tronów wybitych z atomów w wyniku aktów jonizacji. Są to różne wartości z uwagi
na fakt, że nie wszystkie straty jonizacyjne odbywają się przez wybicie elektronu,
lecz pozostają one wzajemnie w stosunku wprost proporcjonalnym. Można zatem
rozważać informacje z TPC jako odzwierciedlenie faktycznych jonizacyjnych strat
energii, jakim podlega cząstka naładowana przechodząca przez gaz wypełniający
komorę[18, 19].
Odpowiedź detektora w funkcji ładunku zdeponowanego w każdym z bloków
(ang. pads) nie jest jednorodna. Opiera się ona na pomiarze całkowitej energii
zdeponowanej w każdym punkcie (klastrze) na śladzie zarejestrowanym w TPC.
Wartość tą opisuje asymetryczny rozkład Landau’a dany wzorem:
Z ∞
1
p(x) = exp(−t log t − xt) sin(πt)dt. (2.3)
π 0
Jest to wewnętrzna własność procesu jonizacji. Bloki o wysokich wartościach za-

rejestrowanej jonizacji wprowadzają duże fluktuacje w średniej wartości otrzyma-
nego sygnału. Innym źródłem zakłóceń są cząstki, których zarejestrowane ślady
są krótkie. Mała liczba pomiarów jonizacji wykonana dla takich śladów obarczona
jest dużą niepewnością. To wszystko przekłada się na ograniczenie dokładności
dE/dx[18, 20, 21].
10 10
8 8
6 6
4 4
2 2
0 0
-0.5 -0.4 -0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 -0.5 -0.4 -0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5
Rysunek 2.2: Rozkład średniej przykrojonej śladów o różnych liczbach zarejestro-

wanych pomiarów (10, 20, ... , 90) dla głównych (po lewej) i wierzchołkowych (po
porawej) TPC eksperymentu NA49. Wykres pochodzi z [22].
Jednym ze sposobów umożliwiających wyeliminowanie tych fluktuacji jest me-

toda średniej przykrojonej (truncated mean). Polega ona na obliczaniu wartości
średniej rozkładu tylko na podstawie jego fragmentu, po odrzuceniu ustalonej
części pomiarów o najmniejszych (x) i największych (y) wartościach jonizacji.
W efekcie otrzymuje się rozkłady bliskie rozkładowi Gaussa z niewielką asyme-
trią, widoczną zwłaszcza dla śladów o małej liczbie pomiarów jonizacji (rys. 2.2).
Ustala się więc minimalną wartość liczby pomiarów dla których omawiana meto-
da może być stosowana. Dla eksperymentu NA49 przyjęto wartość 30 [20].
Metodę średniej przykrojonej opisuje się jako (x:y) gdzie wartości x i y poda-
wane są w procentach[18]. W eksperymencie NA49 stosuje się ją z parametrami
(0:50)[23].
2.1.2 Krzywe Bethego-Blocha
Jeśli umieścić wartości średnich strat jonizacyjnych na jednostkę długości w

funkcji pędu widać, że rozkładają się one wzdłuż kilku linii (patrz rys. 2.3).
Ich kształt opisany jest przez funkcje zwane krzywymi Bethego-Blocha. Są to
półempiryczne wzory opracowane przez H. Bethego w latach 50 XX wieku na
podstawie badań oddziaływania cząstek naładowanych z materią. Obecnie stosuje
się następującą postać tej funkcji:
" ! #
dE Z 1 2me c2 β 2 γ 2
− = 4πNA re2 me c2 z 2 ln −β 2
, (2.4)
dx A β2 I
2.1. IDENTYFIKACJA NAŁADOWANYCH CZĄSTEK DŁUGOŻYCIOWYCH 21
32
28
µ π
Energy deposit per unit length (keV/cm)
K p D
24
20
e
16
12
8
0.1 1 10
Momentum (GeV/c)
Rysunek 2.3: Rozkład energii zdeponowanej przez cząstki naładowane na jednost-

kę długości detektora TPC w funkcji pędu cząstek. Wykres pochodzi z [1].
gdzie:
NA liczba Avogadro,
2
re = 4π0eme c2 klasyczny promień elektronu,
me masa elektronu,
c prędkość światła,
z ładunek czastki,
Z liczba atomowa ośrodka,
A masa atomowa ośrodka,
β = vc , γ = √ 1
2
względna prędkość cząstki,
1−β
I potencjał jonizacyjny materiału.
Dodatkowo uwzględnia się jeszcze dwa czynniki: Emax jako maksymalną energię,
jaką cząstka może przekazać elektronowi ośrodka w pojedynczym akcie jonizacji,
w wyniku której elektron nie staje się elektronem δ oraz funkcję δ(β) opisują-
cą ekranowanie oddziaływań coulombowskich poprzez polaryzację ośrodka, co
ogranicza oddziaływania dalekozasięgowe i powoduje, że funkcja Bethego-Blocha
osiąga plateau dla cząstek o dużej prędkość (pędzie)[6, 18]. Parametryzacja ma

wtedy postać:
" ! #
dE Z 1 1 2me c2 β 2 γ 2 Tmax
− = 4πNA re2 me c2 z 2 ln 2
− β − δ(β) . (2.5)
dx A β2 2 I2
Na kształt funkcji Bethego-Blocha (rys. 2.4) składają się różne zjawiska zwią-
zane z jonizacją, zależne swoim natężeniem od względnej prędkości cząstki. Można
wyszczególnić w niej cztery podstawowe obszary. Pierwszy, opisujący straty joni-
zacyjne cząstek nierelatywistycznych ma postać hiperboli (∼ β12 ). Dla βγ rzędu
kilku jednostek funkcja osiąga swoje minimum. Następnie wchodzi w obszar tzw.
relatywistycznego wzrostu, gdzie ma charakter logarytmiczny (∼ log(βγ)). W
końcu osiąga wcześniej wspomniane plateau.
Rysunek 2.4: Wykres fukcji Bethego-Blocha w funkcji zmiennej βγ. Wykres po-
chodzi z [19].
Zwykle jonizację wyraża się w jednostkach będących wielokrotnością ilości

jonizacji spowodowanej przez cząstkę o minimalnej jonizacji (Minium Ionizing
2.2. IDENTYFIKACJA CZĄSTEK KRÓTKOŻYCIOWYCH 23
Particle - MIP)[6]. W ciałach o wysokiej gęstości (ciała stałe, ciecze, gęste gazy)
wartości jonizacji dla plateau są tylko o kilka procent wyższe od minimum. Jednak
dla niektórych gazów, przy ciśnieniu zbliżonym do atmosferycznego, różnice te
potrafią sięgać kilkudziesięciu procent[18, 19].
Naturalnym argumentem krzywej Bethego-Blocha opisującym prędkość cząst-
ki przechodzącej przez ośrodek jest iloczyn βγ. Funkcja wyrażona poprzez ten
parametr przyjmuje jedną wartość dla każdego βγ i nie zależy od typu (masy)
cząstki. Z uwagi jednak na mało intuicyjny charakter tej wartości, przeważnie
stosuje się pęd (p) cząstki lub logarytm dziesiętny z jego wartości. Zależność
p
między tymi dwoma zmiennymi dana jest wzorem βγ = mc , gdzie m to masa
spoczynkowa cząstki. To przekształcenie prowadzi też do rozseparowania krzy-
wych dla poszczególnych cząstek o wartość log(m) w przypadku wykresów w
funkcji log(p)[18].
Z uwagi na różnice między sygnałem zwracanym przez TPC, a rzeczywistą
wartością jonizacji, funkcja Bethego-Blocha wymaga dopasowania do rozkładów
jonizacji otrzymanych z detektora. Czyni się to poprzez przyporządkowanie funk-
cji δ(β) różnych form analitycznych dla różnych przedziałów pędów cząstek. Pro-
cedura ta opisana jest w szczegółach w pracy [18].
2.2 Identyfikacja cząstek krótkożyciowych

Druga grupa cząstek produkowanych w zderzeniach ciężkich jonów przy obec-
nie dostępnych energiach to cząstki o średnich czasach życia zbyt krótkich, by od-
ległość, jaką mogą przebyć, umożliwiała ich bezpośrednią rejestrację. Wśród nich
można wyróżnić dwie podstawowe podgrupy: cząstki, które w czasie swojego ży-
cia przebywają możliwą do zmierzenia, makroskopową odległość oraz takie, które
rozpadają się po przebyciu drogi tak małej, że jest ona nie do zarejestrowania w
obecnie istniejących detektorach.
Pierwsze to zazwyczaj cząstki rozpadające się w wyniku procesów słabych.
Nawet jeśli nie docierają do detektora, punkt ich rozpadu (tzw. wierzchołek wtór-
ny - V0) jest oddalony od głównego wierzchołka oddziaływania o tyle, że może
zostać wyznaczony na podstawie analizy śladów cząstek wtórnych, będących pro-
duktami rozpadu.
Do drugiego typu cząstek zaliczają się rezonanse, cząstki rozpadające się w
wyniku procesów silnych lub elektromagnetycznych. Ich średnie czasy życia, rzędu
10−23 s lub 10−20 s, sprawiają, iż rozpadają się one na tyle blisko głównego wierz-
chołka oddziaływania, że odróżnienie cząstek będących produktami ich rozpadu
od cząstek pochodzących z głównego wierzchołka jest niemożliwe.
Rozpady obu typów cząstek, jak wszystkie inne procesy w fizyce, podlegają
różnym zasadom zachowania, w tym zasadzie zachowania ładunku. Oznacza to, że
suma ładunków cząstek wtórnych musi być równa ładunkowi cząstki pierwotnej.
Rysunek 2.5: Schematy rozpadu dwuciałowego dla cząstki naładowanej (po lewej)
oraz neutralnej (po prawej). Rysunki pochodzą z [6].
W przypadku gdy jest nią cząstka naładowana, część ciał pochodzących z takie-
go procesu może być cząstkami neutralnymi, niemożliwymi do zidentyfikowania
w większości detektorów[6]. Dlatego też najczęściej bada się neutralne cząstki
niestabilne. Schematyczny rysunek rozpadu cząstek naładowanych i neutralnych
przedstawiono na rysunku 2.5.
2.2.1 Metoda masy niezmienniczej

Metoda masy niezmienniczej (Invariant Mass Method - Minv ) to technika sta-
tystyczna pozwalająca oszacować ilość wyprodukowanych w zderzeniach ciężkich
jonów cząstek krótkożyciowych o znanych kanałach rozpadu. Opiera się ona na
założeniu, że różnica kwadratów sumy energii i sumy pędów cząstek będących
przypuszczalnie produktami rozpadu szukanej cząstki stanowi jej masę, w ukła-
dzie współrzędnych gdzie c = 1, jeśli cząstki, dla których jest obliczana faktycznie
są produktami jej rozpadu. Ogólny wzór metody wygląda następująco:
v !2 !2
u
→
−
u X X
Minv = t Ei − pi , (2.6)
i i
jednak ze względu na to, że zazwyczaj stosuje się ją do analiz cząstek rozpadają-

cych się dwuciałowo, używa się jego uproszczonej formy:
q
(E1 + E2 )2 − (→
−
p1+→
− 2
Minv = p 2) . (2.7)
W wyniku przeprowadzenia tego typu analizy dla każdej unikatowej pary

cząstek pochodzących z tego samego przypadku, przy dużej statystyce zderzeń
otrzymuje się rozkład, który zawiera pik o wysokości proporcjonalnej do ilości
znalezionych cząstek w zakresie rozkładu będącym w bezpośrednim otoczeniu
masy szukanej cząstki, jeśli faktycznie jest ona produkowana.
W przypadku cząstek o znanej pozycji wierzchołka rozpadu rozkład wygląda
tak, jak przykład przedstawiony na rysunku 2.6 po lewej. Po odjęciu tła (zazna-
czonego na rysunku grubą czarną linią) można oszacować ilość znalezionych w
ten sposób cząstek poprzez scałkowanie otrzymanego rozkładu.
×106
Wejscia
1600
1400
ρ0
1200
1000
800
600
400
200
0 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

minv (π+ π-) [GeV/c2]
Rysunek 2.6: Rozkład masy niezmienniczej dla cząstki o rozróżnialnym wierzchoł-

ku rozpadu na przykładzie Ks0 [6] (po lewej) oraz dla rezonansu ρ0 (po prawej)
Dla rezonansów, ze względu na niemożność przeprowadzenia wstępnej selek-

cji cząstek - kandydatów na podstawie położenia wtórnego wierzchołka, sygnał
szukanej cząstki ginie w szumie pochodzącym od innych, nieskorelowanych par
cząstek (patrz rys. 2.6 po prawej). W celu usunięcia tego szumu tworzy się drugi
rozkład masy niezmienniczej, z którego usuwa się korelacje związane z rozpadem
rezonansu, oraz odejmuje się go od pierwszego rozkładu. Otrzymać taki rozkład
można dwoma sposobami, poprzez tzw. mieszanie przypadków lub poprzez do-
bieranie cząstek jednoimiennych. Pierwsza metoda polega na takim dobieraniu
cząstek, by dla każdej z tworzonych par dobierane cząstki pochodziły z różnych
przypadków, np. łączeniu cząstek dodatnich z jednego zderzenia z ujemnymi z
innego. Druga zakłada łączenie w pary cząstek pochodzących z tego samego zde-
rzenia, lecz o tym samym znaku, np. jeśli szukana cząstka rozpada się na dodatni
i ujemny pion, tworzy się rozkład masy niezmienniczej tylko z dodatnich pionów.
Po odjęciu powstaje rozkład, na którym widoczny jest sygnał pochodzący od
szukanej cząstki. Jednak z uwagi na inne źródła korelacji pochodzących na przy-
kład z rozpadów innych cząstek, taki rozkład nadal charakteryzuje się wysokim
poziomem tła. Przypadek taki przedstawia rysunek 2.7, gdzie oprócz szukanego
sygnału cząstki ρ0 pojawia się także pik od cząstki Ks0 . Rozpadają się one w
wyniku procesów słabych, lecz z uwagi na małą odległość wierzchołka rozpadu
od głównego wierzchołka oddziaływania nie zostały wykluczone z analiz. W ce-
lu określenia liczby znalezionych w ten sposób cząstek należy najpierw wybrać
funkcję dobrze opisującą tło na przykład poprzez empiryczne dopasowanie takiej
funkcji. Szukana wartość jest różnicą całek pod funkcją dopasowaną do sygnału
cząstki i pod funkcją opisującą tło[6]. Aby otrzymać ostateczną liczbę wyprodu-
kowanych cząstek należy jeszcze uwzględnić poprawki na akceptancję detektora.
Sygnal M (π+ π-)

inv
×10
3
Wejscia
4000
3000
K0s
2000
ρ0
1000
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

minv (π+ π-) [GeV/c2]
Rysunek 2.7: Rozkład masy niezmienniczej pionów po odjęciu tła z przypadków

mieszanych z zaznaczonymi maksimami dla cząstek Ks0 i ρ0
2.2.2 Rozkład Breita-Wignera

Najczęściej używaną funkcją opisującą kształt pików rezonansowych na wy-
kresach masy niezmienniczej jest rozkład Breita-Wignera. Jest to funkcja pro-
porcjonalna do przekroju czynnego na produkcje rezonansów w funkcji energii
produktów rozpadu. Rozkład ten dany jest wzorem:
Γ2 /4
σ(E) ∼ BW (E) = , (2.8)
(E + ER )2 + Γ2 /4
gdzie ER to energia w maksimum piku rezonansowego, a Γ = τ~ to jego szerokość,

będąca odwrotnością średniego czasu życia cząstki (τ ). Szerokość ta wynika z
rozmycia energii zgodnego z zasadą nieoznaczoności Heisenberga.
Funkcja ta nie ma postaci relatywistycznie niezmienniczej. Istnieje inna postać
rozkładu Breita-Wignera zwana relatywistyczną. Dana jest ona wzorem:
EM0 Γ2
BW (E) = , (2.9)
(E 2 − M02 )2 + Γ2 M02
gdzie M0 = ER to wartość centralna masy rezonansu, a E 2 to kwadrat energii w

układzie środka masy[5].
Funkcje te są kształtem bardzo do siebie zbliżone i obie dobrze opisują sygnały
większości rezonansów. Jest jednak pewna grupa cząstek, których charakteru nie
minv Subtraction (Eveto bins) π +: <BB-0.15, BB+0.15> π- : <BB-0.15, BB+0.15>
×103
100
Entries
0
-100
-200
-300
-400
-500
-600
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
minv [Gev/c2]
Rysunek 2.8: Dopasowanie rozkładu Breita-Wignera do sygnału cząstki ρ0 . Wi-

dać wyraźnie, że funkcja (jasnoczerwona) nie zbiega do tła (ciemnoczerwone) po
opuszczeniu obszaru sygnału cząstki.
oddaje rozkład Breita-Wignera. Przykład takiej sytuacji przedstawia rysunek

2.8. Jedną z takich cząstek jest rezonans ρ0 , którego sygnał na rozkładzie masy
niezmienniczej, z uwagi na krótki czas życia, ma postać nieostrego maksimum
o niesymetrycznym kształcie spowodowanym zjawiskami takimi jaki modyfikacje
właściwości w gęstym medium (patrz podpunkt 1.6).
W celu opisania sygnałów cząstek ρ0 do rozkładu Breita-Wignera wprowa-
dza się dwie modyfikacje: szerokość rozkładu będącą funkcją pędu oraz czynnik
fazowy Boltzmanna. Pierwsza dana jest wzorem:
M0 E 2 − 4m2π 3
Γ = Γ0 [ ]2 , (2.10)
E M02 − 4m2π
i opisuje niesymetryczny charakter sygnału cząstki. Druga odpowiada za zanika-

nie funkcji przy wyższych pędach. Opisuje ją wzór:
q 
E E 2 − p2T
PS = q exp  , (2.11)
E 2 − p2T T
gdzie mπ to masa pionu, pT - średni pęd poprzeczny cząstek, a T to temperatura

emisji rezonansu[24][25].
Rozdział 3
Motywacja
Identyfikacja cząstek długożyciowych (e± , π ± , K ± , p± ) poprzez zastosowanie

metod opisanych w podrozdziale 2.1, w eksperymencie NA49 oparta jest na wielu
przybliżeniach i posiada wiele źródeł potencjalnych błędów i niedokładności.
• Różnice w składzie mieszaniny gazów zastosowanych w komorach wierzchoł-

kowych i głównych sprawia, że przed otrzymaniem ostatecznych wartości
strat jonizacyjnych wartości z poszczególnych komór wymagają przeskalo-
wania.
• Pole magnetyczne, w którym znajdują się komory wierzchołkowe, wpro-

wadza zaburzenia do sygnału i niejednokrotnie uniemożliwia identyfikację
cząstek w zderzeniach o dużej krotności[18].
• Niejednorodność pola magnetycznego używanego do wyznaczenia pędów

produkowanych cząstek może wnosić dodatkowe błędy.
• Metoda średniej przykrojonej pozwala wyznaczyć jedynie przybliżenie war-

tości średniej i przez niektórych jest kwestionowana [17].
• Funkcje Bethego-Blocha dla poszczególnych typów cząstek są od siebie za-

leżne, co sprawia, że nie można ich dopasować niezależnie.
To wszystko sprawia, że maksima rozkładów dE/dx mogą być nieco przesunię-

te w stosunku do wartości nominalnych krzywych Betchego-Blocha. Zastępując
krzywe wielomianem dopasowanym do maksymalnych wartości strat jonizacyj-
nych w różnych przedziałach pędu można usunąć te niedokładności. Metoda taka
została wykorzystana do identyfikacji kaonów w [21]. Celem niniejszej pracy jest
zbadanie, w jakim stopniu możliwe jest poprawienie jakości identyfikacji cząstek
29
30 ROZDZIAŁ 3. MOTYWACJA
przez zastosowanie wielomianu zamiast krzywych Betchego-Blocha do opisu śred-

nich strat jonizacyjnych. Wybrane obiema metodami cząstki zostały wykorzysta-
ne do oszacowania liczby wyprodukowanych rezonansów ρ0 , w celu dokonania
oceny ewentualnej poprawy jakości selekcji cząstek.
Rozdział 4
Eksperyment NA49
Detektor NA49 był to spektrometr hadronowy o wysokiej akceptancji, pracu-

jący na wiązce H2 z akceleratora SPS w CERN, przeznaczony do badania pro-
dukcji hadronów w zderzeniach p+p, p+A i A+A. Mieścił się w północnej hali
eksperymentalnej przyspieszacza, niedaleko miejscowości Prevessin we Francji.
Rysunek 4.1: Schemat systemu przyspieszania wiązki w CERN. Grafika pochodzi

z [26].
31
32 ROZDZIAŁ 4. EKSPERYMENT NA49
Protony i jony ołowiu używane do badań dostarczane były do tej hali przez
kompleks akceleratorów przedstawiony na rysunku 4.1. Protony wstrzykiwane
były z pędem 50 MeV/c z akceleratora liniowego LiniAc2 do Proton Synchro-
tron Booster (PSB), gdzie osiągały pęd 1,4 GeV/c. Następnie wiązka trafiała
do Synchrotronu Protonowego (Proton Synchrotron - PS), gdzie była rozpędza-
na maksymalnie do 26 GeV/c. Ostatnim stopniem był akcelerator SPS, który
pozwalał na osiąganie pędu protonów do 450 GeV/c. Dodatnie jony ołowiu z
przyspieszacza LiniAc3 z pędem 4.2 MeV/c na nukleon wstrzykiwane były do
PSB, gdzie po osiągnięciu 95 MeV/c na nukleon trafiały do PS. Tam rozpędzane
były do 4,5 GeV/c na nukleon i trafiały do SPS, w którym osiągały pędy do
158 GeV/c na nukleon. Na potrzeby obecnie działających eksperymentów jony
ołowiu zamiast do PSB trafiają do pierścienia niskoenergetycznych jonów (Low
Energy Ion Ring - LAIR), który przekazuje je bezpośrednio do PS[23, 27, 28].
W przyszłości planuje się modernizację całego systemu dostarczania wiązki ze
względu na zużycie obecnie używanych akceleratorów oraz wyższe wymagania co
do jakości wiązki stawiane przez LHC[27].
13 m
MTPC-L
VERTEX MAGNETS
TOF-TL
X VTX-1 VTX-2
BPD-1
BEAM
Y Z S1
X
VTPC-1 VTPC-2
RCAL COLL VCAL
TOF-TR
Y BPD-2 BPD-3 MTPC-R
T
a) A+A
V0 S2' S3
Φ
X
BPD-2 BPD-3
b) p+ p
S2 V0 LH2 S4
Rysunek 4.2: Schemat układu detektora NA49. Grafika pochodzi z [7].
Eksperyment NA49 korzystał z wiązek protonowych i ołowiowych o pędach

20, 30, 40, 80 i 158 GeV/c na nukleon. Jako że był eksperymentem na stacjo-
narnej tarczy, w układzie środka masy uzyskiwał odpowiednio 6,3; 7,6; 8,7; 12,3
i 17,3 GeV/c na parę nukleonów przy identycznym składzie tarczy i wiązki. W
celu badania zderzeń lżejszych systemów wykorzystywano wiązkę fragmentacyj-
ną pochodzącą z interakcji wiązki ołowiu z tarczą węglową umieszczoną przed
detektorem[23].
4.1. PRZEGLĄD PODSYSTEMÓW DETEKTORA 33
4.1 Przegląd podsystemów detektora

System pomiarowy przedstawiony na rysunku 4.2 składał się z układu de-
tektorów służących do ustalania pozycji wiązki oraz typu nadlatujących cząstek
(przy zastosowaniu wiązki fragmntacyjnej), czterech komór projekcji czasowej
(Time Projection Chambers - TPC), z czego dwóch w polu magnetycznym, a po-
nadto z dwóch magnesów nadprzewodzących, detektorów czasu przelotu (Time
of Flight - ToF) oraz detektora centralności zderzenia w przypadku zastosowania
wiązki innej niż protonowa.
Wzdłuż osi wiązki, jeszcze przed tarczą, znajdowały się trzy detektory pozycji
wiązki (Beam Position Detector - BPD), służące do wyznaczenia współrzędnych
transwersalnych głównego wierzchołka oddziaływania. Pomiędzy nimi znajdowa-
ły się dwa liczniki scyntylacyjne o grubości 5mm (S1) i 2mm (S2) stosowane do
wiązek protonowych. Dla cięższych systemów w ich miejsce używano kwarcowego
scyntylatora o grubości 200 µm (S1) oraz helowego (S2’) detektora promienio-
wania Cerenkova wytwarzanego przez przelatujące przezeń cząstki. Połączona
informacja z tego ostatniego i ze wszystkich detektorów BPD pozwalała na okre-
ślenie rozkładu ładunku, a co za tym idzie rodzaju pierwiastka chemicznego, aż
do wartości odpowiadającej fosforowi przy maksymalnej energii wiązki pierwot-
nej (158 GeV na nukleon). Wykres takiego rozkładu przedstawiono na rysunku
4.3. Dane te wykorzystano do określenia stosowanych w późniejszych analizach
cięć na poszczególne typy zderzeń (C+C, Si+Si itp.).
600
C
Entries
500
d)
400 N
O
300 B
200
F Ne Mg
Na Si
100 Al
P
0
0 200 400 600 800 1000 1200
Pulseheight S2 + BPD [arb. units]
Rysunek 4.3: Rozkład separacji ładunku wiązki fragmentacyjnej otrzymany na

podstawie informacji z BPD i S2. Wykres pochodzi z [23].
Jako tarczę wykorzystywano węgiel, krzem, folię ołowianą oraz cylinder z

ciekłym wodorem. Umieszczano je około 80 cm przed pierwszym z magnesów[29].
Za tarczą znajdował się wyzwalacz systemu akwizycji danych określający, czy
doszło do zderzenia. Dla wiązek protonowych był to kolejny scyntylator działa-
jący w antykoincydencji z poprzednimi, którego rolą było także rozpoznawanie

i usuwanie oddziaływań elastycznych (do 80%) i dyfrakcyjnych (do 50%). W
przypadku wiązek złożonych z cięższych jonów stosowano kolejny detektor pro-
mieniowania Cerenkova.
Serce detektora stanowiły 4 komory projekcji czasowej. Dwie pierwsze, zwa-
ne wierzchołkowymi (Vertex TPC - VTPC), umieszczone szeregowo wzdłuż linii
wiązki, znajdowały się w silnym polu magnetycznym dwóch magnesów nadprze-
wodzących zdolnych do wytworzenia pola o indukcji odpowiednio 1,5 T i 1,1 T.
Pole to było dostosowywane do energii wiązki, tak by zachować podobną akcep-
tancję dla całego zakresu badanych energii. Kolejne dwie komory, zwane głów-
nymi (Main TPC - MTPC), rozmieszczone były po lewej i prawej stronie linii
wiązki, za VTPC. W wyniku działającego w obszarze VTPC pola megnetyczne-
go cząstki przechodzące przez MTPC były praktycznie całkowicie rozseparowane
pod względem ładunku, dodatnie rejestrowane były w jednej komorze, a ujemne
w drugiej. Taki układ pozwalał na rejestrację do 80% cząstek produkowanych
w zderzeniach Pb+Pb przy najwyższej energii, o kącie emisji do 50◦ pomiędzy
kierunkiem emisji cząstki a linią wiązki.
TPC jest to hermetyczny zbiornik wypełniony gazem umieszczony w polu
elektrostatycznym. Zasada działania komory bazuje na zjawisku jonizacji ato-
mów gazu na skutek oddziaływania z przelatującymi w ich pobliżu cząstkami
naładowanymi. Wybite elektrony dryfują w polu elektrostatycznym w kierunku
jednej ze ścian, na której znajduje się dwuwymiarowa elektroda. Informacje z tej
elektrody w połączeniu z czasem dryfu pozwalają odtworzyć położenie punktu
oddziaływania, który znajdował się w bezpośrednim otoczeniu toru, jakim prze-
szła cząstka naładowana. Rejestrując wiele takich punktów można otrzymać tor,
jakim poruszała się cząstka w obrębie komory. Była to podstawowa informacja
używana do śledzenia cząstek w eksperymencie NA49.
W każdym akcie jonizacji cząstka jonizująca traci pewną część niesionej ener-
gii kinetycznej. Ilość traconej energii zależy od pędu, jak i od typu cząstki (masy)
przechodzącej przez detektor. Znając więc pęd i ilość energii deponowanej w TPC
na jednostkę długości (dE/dx), można określić typ cząstki. Jest to podstawowy
sposób identyfikacji cząstek stosowany obecnie w eksperymentach z zakresu fi-
zyki ciężkich jonów[6]. Więcej informacji o identyfikacji cząstek znajduje się w
rozdziale 2.
W układzie pomiarowym NA49 komory projekcji czasowej pozwalały zareje-
strować łącznie do 234 punktów na cząstkę (72 w każdej VTPC i 90 w każdej z
MTPC). Stosowano dwie mieszanki gazów, N e+CO2 dla VTPC i Ar+CO2 +CH4
dla MTPC. Dokładność dE/dx zależała od długości śladów. W przypadku naj-
dE/dx
dłuższych śladów (około 30% wszystkich) było to hdE/dxi = 3%, a dla śladów
dE/dx
rejestrowanych tylko w komorach wierzchołkowych hdE/dxi = 6%. Średnia do-
kładność dE/dx wynosiła natomiast 4%.
4.2. PROCES REKONSTRUKCJI DANYCH 35
W celu poprawienia zdolności identyfikacji cząstek w obszarze mid-rapidity,

za głównymi TPC umieszczono detektory czasu przelotu (Time of Flight - ToF).
Były to urządzenia zbudowane z gęstej siatki scyntylatorów krzemowych o roz-
dzielczości czasowej około 60 ps. Informacje z tego detektora nie zostały wyko-
rzystane w analizach, które obejmuje ta praca, ponieważ jego działanie nie opiera
się o informacje dE/dx.
Ostatnimi elementami systemu były umieszczony około 20 metrów za tarczą
detektor centralności zderzenia - kalorymetr VETO oraz znajdujący się tuż przed
nim kalorymetr pierścieniowy (RING) mierzący neutralne cząstki produkowane
w zdarzeniach p+p i p+A. Oba te rozwiązania, zaprojektowane pierwotnie dla
eksperymentu NA5, były wielowarstwowymi scyntylatorami przeplecionymi war-
p
stwami ołowiu i żelaza. Ich rozdzielczość wynosiła σ(E)/E = 1, 2/ E(GeV ) dla
p
kalorymetru RING i σ(E)/E = 1, 0/ E(GeV ) dla VETO.
4.2 Proces rekonstrukcji danych

Odpowiedzi detektorów, w postaci impulsów elektrycznych, gromadzone były
na taśmach magnetycznych. Przed przystąpieniem do analiz fizycznych infor-
macje te przechodziły tak zwany proces rekonstrukcji, w którym zebrane dane
przetwarzane były na informacje fizyczne.
Proces rekonstrukcji był wieloetapowy:
• wyznaczanie współrzędnych x, y i z poszczególnych klastrów (punktów

wzdłuż toru cząstki) z TPC,
• łączenie punktów w tzw. ścieżki lokalne, niezależnie dla każdego TPC,
• łączenie ścieżek z poszczególnych TPC w ścieżki globalne,
• wyznaczenie pozycji głównego wierzchołka oddziaływania,
• dopasowanie ścieżek z wykorzystaniem informacji o polu magnetycznym,
• wyznaczanie pędów cząstek.
Dokładność uzyskanych wartości pędu zależała od pędu cząstki, a co za tym

idzie od długości jej śladu i liczby TPC, w których została zarejestrowana. Dla
cząstek o pędach z zakresu 0,5 - 8 GeV/c, które były rejestrowane tylko w VTPC-1
rozdzielczość wynosiła dp −4 −1
p2 = 7, 0· 10 (GeV /c) , natomiast w przypadku cząstek
o pędach 4 - 100 GeV/c, które zostawiły ślad także w VTPC-2 i jednej MTPC -
dp −4 −1
p2 = 0, 3· 10 (GeV /c) .
Te informacje uzupełnianie były o ilość energii zdeponowanej w TPC w wy-
niku strat jonizacyjnych (patrz rozdział 2) oraz o dane z ToF dla cząstek, dla
których takowe były dostępne.
Współrzędne głównego wierzchołka oddziaływania otrzymywane były poprzez

ekstrapolację śladów dopasowanych cząstek o około 80 cm przed pierwszą VTPC.
W przypadku najbardziej centralnych zderzeń Pb+Pb, o dużej krotności produ-
kowanych cząstek, dawało to położenie wierzchołka z dokładnością do 150 µm.
Dla zderzeń o niskiej krotności (p+p, p+A) jedynie współrzędną podłużną wierz-
chołka (wzdłuż osi wiązki) otrzymywano z dopasowania. Współrzędne transwer-
salne wierzchołka pochodziły z informacji o położeniu wiązki dostarczonych przez
detektory BPD. Dawało to dokładność rzędu kilkuset mikronów w płaszczyźnie
poprzecznej w stosunku do osi wiązki i kilku mm wzdłuż tej osi.
Wszystkie zawarte w tym rozdziale informacje dotyczące budowy i funkcjo-
nowania detektora NA49 pochodzą z [23].
W 2007 roku na bazie unowocześnionego detektora eksperymentu NA49 roz-
począł pracę jego następca - eksperyment NA61/SHINE (SPS Heavy Ion and
Neutrino Experiment)[30].
Rozdział 5
Analiza danych
Wszystkie analizy przeprowadzono na serii pomiarowej 01I eksperymentu

NA49. Zawiera ona 3 miliony centralnych zderzeń ołów-ołów zebranych przy naj-
wyższej energii wiązki używanej w eksperymencie, 158 GeV na nukleon. Dane
pomiarowe zebrane zostały w 2000 roku i przeszły proces rekonstrukcji w 2001
roku.
Do badań wykorzystano oprogramowanie ROOT[31] w dwóch wersjach: 5.18a
i 5.18f. Pierwsza używana była do analizy danych eksperymentu, druga do do-
pasowań funkcji oraz generacji wykresów. Ponadto wykorzystano zbiór bibliotek
programistycznych eksperymentu NA49 - ROOT49, pozwalających na odczyt da-
nych oraz posiadających podstawowe narzędzia do analiz.
Badania polegały na porównaniu dwóch różnych technik identyfikacji czą-
stek z wykorzystaniem informacji o stratach jonizacyjnych: z pomocą krzywych
Bethego-Blocha oraz przy użyciu wielomianu. Analizy ilościowe wykonano po-
przez oszacowanie liczby możliwych do zidentyfikowania rezonansów ρ0 dla każdej
z metod. Na analizy składały się:
• selekcja zderzeń i cząstek do dalszych prac (tzw. cięcia),
• dopasowanie wielomianów do rozkładów dE/dx,
• identyfikacja pionów na podstawie informacji dE/dx,
• przygotowanie rozkładów masy niezmienniczej dla różnoimiennych pionów,
• dopasowanie funkcji tła i sygnału do otrzymanego spektrum,
• oszacowanie liczby zidentyfikowanych rezonansów ρ0 (bez obliczania efek-

tywności rejestracji jego rozpadów).
37
38 ROZDZIAŁ 5. ANALIZA DANYCH
5.1 Selekcja danych - nakładanie cięć

Ustalanie cięć dla wierzchołków i cząstek wykonano na podstawie analizy wy-
kresów rozkładów różnych zmiennych opisujących poszczególne zderzenia i wy-
produkowane w nich cząstki. W obu przypadkach cięcia zostały dobrane tak, by
w jak najmniejszym stopniu ograniczyć statystykę danych do dalszych badań.
5.1.1 Selekcja przypadków

Cięcia nałożone na przypadki obejmowały jakość wyznaczenia położenia głów-
nego wierzchołka oddziaływania, jego położenie na podstawie informacji z BPD
i dopasowania śladów oraz liczbę zarejestrowanych cząstek i procent śladów uży-
tych do wyznaczenia położenia głównego wierzchołka. Wybrane cięcia przedsta-
wiono w tabeli 5.1 oraz na rys. 5.1, 5.2 i 5.3.
Zmienna Akceptowane wartości

−0, 15 < X < 0, 2[cm]
Współrzędne dopasowanego
wierzchołka −0, 25 < Y < 0, 3[cm]
−581, 7 < Z < −580[cm]
−0, 1 < X < 0, 15[cm]
Współrzędne wierzchołka z BPD
−0, 25 < Y < 0, 25[cm]
Różnica między wierzchołkiem −0, 1 < X < 0, 15[cm]
dopasowanym i z BPD −0, 05 < Y < 0, 15[cm]
Liczba zarejestrowanych śladów czą-
N T rkOut > 0
stek
Procent śladów użytych to wyzna- N T rkF it
N T rkOut > 25%
czenia pozycji głównego wierzchołka
Tabela 5.1: Cięcia służące do selekcji przypadków
Taki wybór cięć sprawia, że akceptowanych jest ponad 90% analizowanych

przypadków.
5.1.2 Selekcja cząstek

Podobnie jak w przypadku zderzeń, na poszczególne ślady także nałożone by-
ły cięcia określające ich poprawność. Inne warunki to ograniczenie na odległość
ekstrapolowanego śladu od wierzchołka w płaszczyźnie (x, y) oraz na minimal-
ną liczbę punktów zarejestrowanych w TPC. Dodatkowo zastosowano cięcie na
współrzędną ”z” pierwszego zarejestrowanego punktu, tak by zminimalizować
Wspolrzedna X Wspolrzedna Y Wspolrzedna Z
wartości.
70000 70000 70000
Liczba wejsc
Liczba wejsc
Liczba wejsc
60000 60000 60000
50000 50000 50000
40000 40000 40000
30000 30000 30000

5.1. SELEKCJA DANYCH - NAKŁADANIE CIĘĆ
20000 20000 20000
10000 10000 10000
0 0 0
-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3 -0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4 -582 -581.5 -581 -580.5 -580
-0.15 0.20 -0.25 0.30 -581.7 -580.0
cm cm cm
wie informacji o śladach. Czerwonymi liniami zaznaczono zakresy akceptowanych

Rysunek 5.1: Rozkłady współrzędnych wierzchołków dopasowanych na podsta-
39
40
BPD - Wspolrzedna X BPD - Wspolrzedna Y

3 3
×10 ×10
100 100
80 80
60 60
40 40
20 20
0
-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3 0
-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3
-0.10 0.15 -0.25 0.25
cm cm
Roznica - Wspolrzedna X Roznica - Wspolrzedna Y
3 3
×10 ×10
100 100
80 80
60 60
40 40
Czerwonymi liniami zaznaczono zakresy akceptowanych wartości.

20 20
0 0
-0.2 -0.15 -0.1 -0.05 0 0.05 0.1 0.15 0.2 -0.15 -0.1 -0.05 0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25
-0.10 0.15 -0.05 0.15
cm cm
ra) oraz rozkłady różnicy pomiędzy wierzchołkiem dopasowanym, a BPD (dół).

Rysunek 5.2: Rozkłady współrzędnych wierzchołków otrzymanych z BPD (gó-
ROZDZIAŁ 5. ANALIZA DANYCH
5.1. SELEKCJA DANYCH - NAKŁADANIE CIĘĆ 41
3000
0.5
0.45
2500
0.4
Ulamek sladow wykorzystanych do znalezienia pozycji wierzcholka
0.35
2000
Liczba zarejestrowanych sladow
0.3
1500
0.25
0.25
0.2
1000
0.15
0.1
500
0.05
00
0
30000
25000
20000
15000
10000
30000
25000
20000
15000
10000
5000
5000
Rysunek 5.3: Liczba cząstek zarejestrowanych w zderzeniu (góra) oraz ich ułamek
wykorzystany do wyznaczenia pozycji głównego wierzchołka (dół). Czerwoną linią
zaznaczono minimalną akceptowaną wartość ułamka.
cm
4
3.00
23
Wspolrzedna Y
1
0
-1 -2
-3.00
-3
6
× 10
-4
450
400
350
300
250
200
150
100
0
50
cm
6
5.00
4
Wspolrzedna X
2
0
-2 -4
-5.00
6
-6
× 10
450
400
350
300
250
200
150
100
0
50
Rysunek 5.4: Rozkłady odległości ekstrapolowanych torów cząstek od dopasowa-

nego wierzchołka oddziaływania. Czerwonymi liniami zaznaczono zakresy akcep-
towanych wartości.
5.1. SELEKCJA DANYCH - NAKŁADANIE CIĘĆ 43
1.2
220
200
Stosunek zarejestrowanych punktow do maksymalnej ich liczby dostepnej dla danego sladu
1
180
160
0.8
Liczba zarejestrowanych punktow
140
120
0.6
100
0.5
80
0.4
60
40
0.2
30
20
6
6
× 10
× 10
00
0
45
40
35
30
25
20
15
10
80
60
40
20
120
100
5
Rysunek 5.5: Liczba punktów zarejestrowanych wzdłuż toru cząstki (góra) oraz
stosunek tej liczby do maksymalnej możliwej liczby punktów wzdłuż trajektorii
cząstki(dół). Wartości większe niż 1 wynikają z problemów programu rekonstruk-
cyjnego w wyznaczeniu maksymalnej możliwej liczby punktów. Czerwoną linią
zaznaczono minimalne akceptowane wartości.
600
cm
400
Wspolrzedna Z pierwszego zarejestrowanego punktu
200
200
0
-200
-400
6
×10
-600
400
350
300
250
200
150
100
50
Rysunek 5.6: Położenie pierwszych zarejestrowanych punktów na torze cząstki w

kierunku wiązki (z). Czerwoną linią zaznaczono maksymalną akceptowaną war-
tość.
5.2. IDENTYFIKACJA CZĄSTEK 45
wpływ cząstek będących produktami rozpadów słabych. W tabeli 5.2 oraz na

rys. 5.4, 5.5 i 5.6 zawarto zestawienie wybranych cięć dla cząstek.
Zmienna Akceptowane wartości

Odległość ekstrapolowanego śladu −5, 0 < bx < 5, 0[cm]
od wierzchołka na płaszczyźnie (x,
−3, 0 < by < 3, 0[cm]
y)
Liczba punków w śladzie N P oint > 30
Stosunek zarejestrowanych w TPC
punktów do maksymalnej liczby możli- N P oint
N P ointM ax > 0, 5
wych do zarejestrowania na trajektorii
cząstki
Współrzędna ”z” pierwszego zareje-
Zf irst > 200[cm]
strowanego punktu
Tabela 5.2: Cięcia służące do selekcji cząstek
Cięcie na liczbę punktów w śladzie zapewniało minimalną statystykę potrzeb-

ną do wyznaczenia strat jonizacyjnych, natomiast ograniczenia na ślady, w któ-
rych zarejestrowana została przynajmniej połowa punktów dostępnych na tra-
jektorii cząstki, zabezpieczało przez rozdwojonymi ścieżkami (ang. split tracks)
powstającymi na skutek błędnego zidentyfikowania części śladu jako trajektorii
odrębnej cząstki.
5.2 Identyfikacja cząstek

Selekcję cząstek będących kandydatami na piony przeprowadzono trzema spo-
sobami z wykorzystaniem informacji dE/dx (patrz rys. 5.7):
• wybór cząstek mieszczących się w pasie o określonej szerokości wokół krzy-

wej Bethego-Blocha dla pionów,
• wybór cząstek mieszczących się w pasie o określonej szerokości wokół do-

pasowanego wielomianu,
• wybór cząstek mieszczących się w zakresie ograniczonym dopasowanymi

wielomianami.
Wszystkie analizy przeprowadzono w przedziale pędów p ∈ h3; 100i[GeV /c].

Czastki naladowane dodatnio

×103
2
dE/dx [MIP]
400
1.8
350
1.6 300
250
1.4
200
1.2 150
e+
π+ 100
1 K+
p+ 50
0.8-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0

log(p) [log(GeV/c)]
Czastki naladowane ujemnie
×103
2
dE/dx [MIP]
450
1.8 400
350
1.6
300
250
1.4
200
1.2 150
e-
π- 100
-
1 K
-
p 50
0.8-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0

log(p) [log(GeV/c)]
Rysunek 5.7: Wykres strat jonizacyjnych dla cząstek naładowanych dodatnio (gó-
ra) i ujemnie (dół) z zaznaczonymi krzywymi Bethego-Blocha z parametryzacji
zawartej w bibliotece NA49.
5.2.1 Wykorzystanie krzywych Bethego-Blocha

Do selekcji cząstek z wykorzystaniem krzywych Bethego-Blocha użyto pa-
rametryzacji tej funkcji zawartej w bibliotece programistycznej eksperymentu
NA49. Warunkiem wybrania cząstki do dalszych analiz była taka wartość strat
jonizacyjnych, która różniła się od wartości określonej dla danego pędu przez
krzywą o wielkość nie większą niż wielokrotność założonej stałej σc . Stała ta zo-
stała określona przez eksperyment NA49 na podstawie wcześniejszych badań, nie
będących częścią tej pracy. Zestawienie analiz przedstawia tabela 5.3 i rys. 5.8.
Rodzaj selekcji Zakres akceptowanych cząstek [MIP]

dE
dx (p) ∈ (BBπ (p) − 1, 0σc ; BBπ (p) + 1, 0σc )
dE
dE
Symetryczna dx (p) ∈ (BBπ (p) − 2, 0σc ; BBπ (p) + 2, 0σc )
dE
dE
dE
Cząstki dodatnie dx (p) ∈ (BBπ (p) − 2, 0σc ; BBπ (p) + 3, 0σc )
Asymetryczna dE
Cząstki ujemne dx (p) ∈ (BBπ (p) − 3, 0σc ; BBπ (p) + 2, 0σc )
Tabela 5.3: Zestawienie zakresów selekcji cząstek przy użyciu krzywych Bethego-
Blocha.
Analiza asymetryczna miała na celu zminimalizowanie wkładu protonów w

przypadku cząstek dodatnio naładowanych oraz elektronów w przypadku cząstek
o ujemnym ładunku, przy zachowaniu wysokiej statystyki.

×103
2
dE/dx [MIP]
Krzywe Bethego-Blocha Zakresy czastek

π±: BB ± 0.05
e+ π±: BB ± 0.075 400
π+ π±: BB ± 0.1
+ π±: BB ± 0.125
K
1.8 π±: BB ± 0.15 350
p+ asymmetryczny
300
1.6
250
1.4 200
150
1.2 100
50
1
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0
log(p) [log(GeV/c)]
×103
2
dE/dx [MIP]

π±: BB ± 0.05 450
e-
π±: BB ± 0.075
π- π±: BB ± 0.1
K
- π±: BB ± 0.125 400
1.8 π±: BB ± 0.15
p- asymmetryczny
350
1.6 300
250
1.4 200
150
1.2
100
50
1
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0
log(p) [log(GeV/c)]
Rysunek 5.8: Zakresy selekcji cząstek z wykorzystaniem krzywych Bethego-

Blocha dla dodatnich (góra) i ujemnych (dół) cząstek.
5.2.2 Dopasowanie wielomianu do danych pomiarowych

Aby poprawić jakość identyfikacji cząstek, do danych z pomiarów dE/dx do-
pasowano wielomiany. W tym celu informacje o stratach jonizacyjnych w za-
kresie pędu p ∈ h0, 1; 1000i [GeV/c] podzielono na 25 przedziałów o szerokości
log(p) = 0, 16 [log(GeV/c)] (patrz rys. 5.9). Następnie w przedziałach, w których
statystyka danych na to pozwalała, określono położenie maksimum oraz szerokość
sygnału pochodzącego od pionów poprzez dopasowanie do niego rozkładu Gaus-
sa (patrz rys. 5.10 i 5.11). Zestawienie otrzymanych wartości wraz z zakresami
przedziałów dopasowania przedstawiono w tabelach 5.4 i 5.5. Ze względu na du-
ży udział protonów wśród cząstek dodatnich, w obszarze o pędach wyższych niż
p > 101,72 [GeV/c] nie było możliwe wyznaczenie pozycji sygnału pochodzącego
od pionów. Dlatego też dla przedziałów powyżej tej wartości do dalszych ana-
liz użyto wartości parametryzacji Bethego-Blocha z biblioteki programistycznej
eksperymentu dla wartości pędów stanowiących środek każdego z przedziałów.
Liczby cząstek rejestrowanych w tym obszarze są na tyle małe, że nawet przy du-
żej rozbieżności parametryzacji w stosunku do rzeczywistych danych, ich wkład
w ostateczne rezultaty byłby znikomy. Ostatecznie do dopasowania wielomianu
wybrano wartości z 13 przedziałów z zakresu p ∈ (100,12 ; 102,2 i [GeV/c] (patrz
rys. 5.12 oraz tab. 5.4 i 5.5). Za współrzędną pędową dla poszczególnych punktów
przyjęto środki przedziałów. Zakres dobrano tak, by w analizowanym obszarze
pędów (p ∈ h3; 100i) nie wystąpiły efekty brzegowe dopasowania.
Wyboru stopnia wielomianu dokonano na podstawie empirycznej oceny jakoś-
ci dopasowania do punktów oraz fluktuacji pomiędzy nimi dla wielomianów w
zakresie od 8 do 15 stopnia. Za najlepiej odpowiadający danym uznano wielomian
stopnia 12 opisany wzorem:
12
X
W (x) = ai xi , (5.1)
i=0
gdzie x = log(p). Dopasowano trzy takie wielomiany, jeden do wartości maksi-

mum sygnału (Wm ) oraz dwa do tychże wartości zwiększonych (Wm+σ ) i zmniej-
szonych (Wm−σ ) o wartość szerokości sygnału (patrzy rys. 5.12). Zestawienie
otrzymanych w ten sposób współczynników zawarto w tabeli 5.6.

×103
2
dE/dx [MIP]
400
1.8
350
1.6 300
250
1.4
200
1.2 150
100
1
50
0.8-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0

log(p) [log(GeV/c)]
×103
2
dE/dx [MIP]
450
1.8 400
350
1.6
300
250
1.4
200
1.2 150
100
1
50
0.8-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0

log(p) [log(GeV/c)]
Rysunek 5.9: Wykres strat jonizacyjnych z zaznaczonymi granicami przedziałów
dla cząstek dodatnio (góra) i ujemnie (dół) naładowanych. Na czerwono zazna-
czono przedziały użyte do późniejszych analiz.
3 -0.04 0.12 3 0.12 0.28 3 0.28 0.44 3 0.44 0.60
× 10 10 - 10 GeV × 10 10 - 10 GeV × 10 10 - 10 GeV × 10 10 - 10 GeV
2200
800 2000 2500 2500
700 1800
1600 2000 2000
600
1400
500 1200 1500 1500
400 1000
300 800 1000 1000
600
200
400 500 500
100 200
0 0 0 0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
3 0.60 0.76 3 0.76 0.92 3 0.92 1.08 3 1.08

× 10 10 - 10 GeV × 10 10 - 10 GeV × 10 10 - 10 GeV × 10 10 - 101.24 GeV
4500 6000
5000
osi pionowej liczba wejść.

6000
4000 5000
3500 5000 4000
3000 4000
4000 3000
2500 3000
2000 3000
2000
5.2. IDENTYFIKACJA CZĄSTEK
1500 2000 2000

1000 1000
1000 1000
500
0 0 0 0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
3 1.40 3 1.40 1.56 3 1.56 3 1.88

× 10 101.24 - 10 GeV × 10 10 - 10 GeV × 10 10 - 101.72 GeV × 10 101.72 - 10 GeV
4000 2400
1200 500
3500 2200
2000
3000 1800 1000 400
2500 1600
800
1400 300
2000 1200 600
1000 200
1500
800 400
1000 600
400 200 100
500
200
0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
1.88 2.04 2.04 2.20 2.20 2.36

10 - 10 GeV 10 - 10 GeV 10 - 10 GeV
4000 140
80000
Zebrane dane
3500 120
70000
3000 100
60000 Gauss(BBπ, σc)
2500 80
50000
40000 2000
60
30000 1500 Dopasowany Gauss
40
20000 1000
10000 500 20
0 0 0 Zakres dopasowywania
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
datnio naładowanych. Na osi poziomej znajdują się wartości dE/dx [MIP], a na

pionów funkcjami Gaussa dla wybranych przedziałów pędowych dla cząstek do-
Rysunek 5.10: Rozkłady strat jonizacyjnych wraz z dopasowanymi do sygnału
51
52
3 -0.04 0.12 0.04 3 0.12 0.28 0.20 3 0.28 0.44 0.36 3 0.44 0.60 0.52
× 10 10 - 10 GeV center = 10 × 10 10 - 10 GeV center = 10 10 - 10 GeV center = 10 × 10 10 - 10 GeV center = 10
1000 3000 × 10
2200
2000 2500
800 2500
1800
1600 2000
2000
600 1400
1200 1500 1500
400 1000
800 1000 1000
600
200 400 500 500
200
0 0 0 0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
3 0.60 0.76 0.68 3 0.76 0.92 0.84 3 0.92 1.08 1.00 3 1.08 1.16
× 10 10 - 10 GeV center = 10 × 10 10 - 10 GeV center = 10 × 10 10 - 10 GeV center = 10 × 10 10 - 101.24 GeV center = 10
4500 6000 7000
osi pionowej liczba wejść.

4000 6000 5000
5000
3500
5000 4000
3000 4000
2500 4000
3000
3000
2000 3000
1500 2000 2000
2000
1000
1000 1000 1000
500
0 0 0 0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
3 1.40 1.32 3 1.40 1.56 1.48 3 1.56 1.64 3 1.88 1.80

× 10 101.24 - 10 GeV center = 10 × 10 10 - 10 GeV center = 10 × 10 10 - 101.72 GeV center = 10 × 10 101.72 - 10 GeV center = 10
4500
4000 1200 300
2500
3500 1000 250
3000 2000
800 200
2500
1500
2000 600 150
1500 1000
400 100
1000
500 200 50
500
0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
1.88 2.04 1.96 2.04 2.20 2.20 2.36 2.28

10 - 10 GeV center = 10 10 - 10 GeV center = 102.12 10 - 10 GeV center = 10
35000 70 Zebrane dane
1400
30000 1200 60
25000 1000 50 Gauss(BBπ, σc)

20000 800 40
15000 600 30
Dopasowany Gauss
10000 400 20
5000 200 10
0 0 0 Zakres dopasowywania
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
ujemnie naładowanych. Na osi poziomej znajdują się wartości dE/dx [MIP], a na

łu pionów funkcjami Gaussa dla wybranych przedziałów pędowych dla cząstek
Rysunek 5.11: Rozkłady strat jonizacyjnych wraz z dopasowanymi do sygna-
Cząstki dodatnio naładowane [MIP]

Przedział [GeV/c]
Maksimum Szerokość Zakres dopasowania
10−1,00 ÷ 10−0,84 b/d b/d b/d
10−0,84 ÷ 10−0,68 b/d b/d b/d
10−0,68 ÷ 10−0,52 b/d b/d b/d
10−0,52 ÷ 10−0,36 b/d b/d b/d
10−0,36 ÷ 10−0,20 0,76 ± 2,0e-4 0,12 ± 1,2e-4 0,4 ÷ 0,9
10−0,20 ÷ 10−0,04 0,91 ± 1,3e-4 0,19 ± 1,7e-4 0,7 ÷ 1,2
10−0,04 ÷ 100,12 1,04 ± 4,1e-5 0,13 ± 5,7e-5 0,85 ÷ 1,2
100,12 ÷ 100,28 1,10 ± 2,3e-5 0,11 ± 3,1e-5 0,95 ÷ 1,25
100,28 ÷ 100,44 1,15 ± 2,0e-5 0,11 ± 2,8e-5 1,0 ÷ 1,3
100,44 ÷ 100,60 1,22 ± 3,5e-5 0,09 ± 4,5e-5 1,15 ÷ 1,35
100,60 ÷ 100,76 1,29 ± 2,8e-5 0,06 ± 5,0e-5 1,25 ÷ 1,35
100,76 ÷ 100,92 1,34 ± 8,0e-6 0,05 ± 8,4e-6 1,25 ÷ 1,45
100,92 ÷ 101,08 1,39 ± 7,6e-6 0,05 ± 7,8e-6 1,3 ÷ 1,5
101,08 ÷ 101,24 1,43 ± 8,9e-6 0,05 ± 9,0e-6 1,35 ÷ 1,55
101,24 ÷ 101,40 1,47 ± 1,3e-5 0,06 ± 1,3e-5 1,4 ÷ 1,6
101,40 ÷ 101,56 1,50 ± 2,9e-5 0,06 ± 2,2e-5 1,45 ÷ 1,65
101,56 ÷ 101,72 1,52 ± 6,7e-5 0,07 ± 4,6e-5 1,475 ÷ 1,675
101,72 ÷ 101,88 1,51 ± 3,9e-4 0,09 ± 2,5e-4 1,5 ÷ 1,65
101,88 ÷ 102,04 1,45 ± 9,9e-4 0,07 ± 1,6e-4 1,375 ÷ 1,525
102,04 ÷ 102,20 1,48 ± 3,4e-4 0,07 ± 3,2e-4 1,3 ÷ 1,6
102,20 ÷ 102,36 1,46 ± 2,5e-3 0,10 ± 2,8e-3 1,3 ÷ 1,65
102,36 ÷ 102,52 b/d b/d b/d
102.52 ÷ 102.68 b/d b/d b/d
102.68 ÷ 102.84 b/d b/d b/d
102.84 ÷ 103.00 b/d b/d b/d
Tabela 5.4: Zestawienie wartości maksimów, szerokości oraz przedziałów dopaso-
wania sygnału dodatnio naładowanych pionów w różnych przedziałach pędu (b/d
- brak danych, dla przedziałów o zbyt małej statystyce).
Cząstki ujemnie naładowane [MIP]

Przedział [GeV/c]
Maksimum Szerokość Zakres dopasowania
10−1,00 ÷ 10−0,84 b/d b/d b/d
10−0,84 ÷ 10−0,68 b/d b/d b/d
10−0,68 ÷ 10−0,52 b/d b/d b/d
10−0,52 ÷ 10−0,36 b/d b/d b/d
10−0,36 ÷ 10−0,20 0,69 ± 2,4e-4 0,12 ± 1,6e-4 0,4 ÷ 0,9
10−0,20 ÷ 10−0,04 0,93 ± 7,6e-4 0,16 ± 6,9e-4 0,7 ÷ 1,2
10−0,04 ÷ 100,12 1,05 ± 3,6e-5 0,12 ± 5,2e-5 0,85 ÷ 1,2
100,12 ÷ 100,28 1,10 ± 1,9e-5 0,101 ± 2,1e-5 0,95 ÷ 1,25
100,28 ÷ 100,44 1,14 ± 1,7e-5 0,097 ± 2,1e-5 1,0 ÷ 1,3
100,44 ÷ 100,60 1,19 ± 2,3e-5 0,099 ± 3,2e-5 1,15 ÷ 1,35
100,60 ÷ 100,76 1,28 ± 2,3e-5 0,066 ± 1,7e-5 1,25 ÷ 1,35
100,76 ÷ 100,92 1,33 ± 8,0e-6 0,055 ± 8,3e-6 1,25 ÷ 1,45
100,92 ÷ 101,08 1,39 ± 7,1e-6 0,052 ± 7,1e-6 1,3 ÷ 1,5
101,08 ÷ 101,24 1,43 ± 7,1e-6 0,054 ± 6,8e-6 1,35 ÷ 1,55
101,24 ÷ 101,40 1,48 ± 1,0e-5 0,055 ± 1,0e-5 1,4 ÷ 1,6
101,40 ÷ 101,56 1,51 ± 1,1e-5 0,056 ± 1,1e-5 1,45 ÷ 1,65
101,56 ÷ 101,72 1,53 ± 1,9e-5 0,057 ± 2,0e-5 1,48 ÷ 1,68
101,72 ÷ 101,88 1,55 ± 3,7e-5 0,061 ± 4,3e-5 1,5 ÷ 1,65
101,88 ÷ 102,04 1,57 ± 1,1e-4 0,065 ± 1,2e-4 1,38 ÷ 1,52
102,04 ÷ 102,20 1,57 ± 8,4e-4 0,07 ± 9,2e-4 1,3 ÷ 1,6
102,20 ÷ 102,36 1,52 ± 3,6e-3 0,13 ± 3,3e-4 1,3 ÷ 1,65
102,36 ÷ 102,52 b/d b/d b/d
102,52 ÷ 102,68 b/d b/d b/d
102,68 ÷ 102,84 b/d b/d b/d
102,84 ÷ 103,00 b/d b/d b/d
Tabela 5.5: Zestawienie wartości maksimów, szerokości oraz przedziałów dopaso-
wania sygnału ujemnie naładowanych pionów w różnych przedziałach pędu (b/d
- brak danych, dla przedziałów o zbyt małej statystyce).

×103
dE/dx [MIP] 1.7
1.6 400
1.5 350
1.4 300
1.3 250
1.2 200
1.1 150
BB(π+)
wielomian(srednia)
wielomian(σ ) 100
1 dopasowana srednia
dopasowana σ
BB(π)
0.9 BB(π) ± 0.05 MIP
50
0.8 0
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 2.2
log(p) [log(GeV/c)]

×103
1.7
dE/dx [MIP]
450
1.6
400
1.5
350
1.4
300
1.3
250
1.2 200
1.1 150
BB(π-)
1 wielomian(srednia) 100
wielomian(σ )
dopasowana srednia
0.9 dopasowana σ 50
0.8 0
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 2.2
log(p) [log(GeV/c)]
Rysunek 5.12: Rozkłady strat jonizacyjnych z dopasowanymi wielomianami dla

cząstek dodatnio (góra) i ujemnie (dół) naładowanych. Ostatnie punkty dla górne-
go wykresu (zaznaczone czarnymi obwódkami) pochodzą z parametryzacji funkcji
Bethego-Blocha.
Cząstki dodatnio naładowane

Współczynnik Wm Wm−σ Wm+σ
a0 1,05 ± 8,22 0,97 ± 8,22 1,13 ± 8,22
a1 0,18 ± 1,37 -0,07 ± 1,37 0,45 ± 1,37
a2 0,37 ± 0,96 1,01 ± 0,96 -0,29 ± 0,96
a3 -0,18 ± 0,55 -0,46 ± 0,55 0,11 ± 0,55
a4 -0,06 ± 0,29 -0,19 ± 0,29 0,06 ± 0,29
a5 0,01 ± 0,15 0,03 ± 0,15 -7,47e-3 ± 0,15
a6 0,01 ± 0,08 0,04 ± 0,07 -0,02 ± 0,07
a7 4,6e-3 ± 0,04 0,02 ± 0,04 -7,19e-3 ± 0,04
a8 -1,29e-4 ± 0,02 3,76e-4 ± 0,02 -5,53e-4 ± 0,02
a9 -9,55e-4 ± 8,8e-3 -3,09e-3 ± 8,8e-4 1,27e-3 ± 8,8e-3
a10 -5,45e-4 ± 4,1e-3 -1,98e-3 ± 4,1e-3 9,25e-4 ± 4,1e-3
a11 -9,95e-5 ± 1,9e-3 -4,25e-4 ± 1,9e-3 2,29e-4 ± 1,9e-3
a12 1,26e-4 ± 8,6e-4 4,53e-4 ± 8,6e-4 -2,11e-4 ± 8,6e-4
Cząstki ujemnie naładowane

Współczynnik Wm Wm−σ Wm+σ
a0 1,09 ± 8,22 1,02 ± 8,22 1,15 ± 8,22
a1 -0,10 ± 1,37 -0,37 ± 1,37 0,22 ± 1,37
a2 0,77 ± 0,96 1,37 ± 0,96 0,1 ± 0,96
a3 -0,29 ± 0,55 -0,54 ± 0,55 -6,52e-6 ± 0,55
a4 -0,14 ± 0,29 -0,25 ± 0,29 -0,01 ± 0,29
a5 0,01 ± 0,15 0,032 ± 0,15 -7,51e-3 ± 0,15
a6 0,03 ± 0,07 0,06 ± 0,07 -1,8e-3 ± 0,07
a7 0,01 ± 0,04 0,02 ± 0,04 2,17e-4 ± 0,04
a8 2,76e-4 ± 0,02 3,48e-4 ± 0,02 4,87e-4 ± 0,02
a9 -2,09e-3 ± 8,8e-3 -4,26e-3 ± 8,8e-3 2,94e-4 ± 8,8e-3
a10 -1,33e-3 ± 4,1e-3 -2,68e-3 ± 4,1e-3 1,03e-4 ± 4,1e-4
a11 -2,73e-4 ± 1,9e-3 -5,46e-4 ± 1,9e-3 3,85e-7 ± 1,9e-3
a12 3,11e-4 ± 8,8e-4 6,35e-4 ± 8,6e-4 -3,56e-5 ± 8,6e-4
Tabela 5.6: Zestawienie wartości współczynników otrzymanych z dopasowania
wielomianów.
5.2.3 Wykorzystanie wielomianu

Identyfikację cząstek z wykorzystaniem wielomianu przeprowadzono dwoma
sposobami. Pierwszy, analogiczny do użytego dla krzywych Bethego-Blocha, pole-
gał na wybraniu cząstek, w przypadku których różnica między stratami jonizacyj-
nymi a wartością wielomianu dla ich pędu nie przekraczała stałej, zadanej warto-
ści. Zestawienie przeprowadzonych analiz tego typu przedstawia tabela 5.7 i rys.
5.13. Drugi sposób wykorzystywał znajomość szerokości sygnału pionów. W tym
przypadku selekcja cząstek odbywała się również poprzez określenie maksymal-
nej różnicy pomiędzy wielomianem a wartością jonizacji dla każdej cząstki, lecz
tym razem granicę przedziału wyznaczała wielokrotność różnicy między Wm (p),
a Wm+σ (p) i Wm−σ (p) dalej oznaczana jaki σW . Pełna lista przeprowadzonych w
ten sposób analiz znajduje się w tabeli 5.8 oraz na rys. 5.14 i 5.15.

dE
dx (p) ∈ (Wm (p) − 1, 0σc ; Wm (p) + 1, 0σc )
dE
dx (p) ∈ (Wm (p) − 1, 5σc ; Wm (p) + 1, 5σc )
dE
Symetryczna dx (p) ∈ (Wm (p) − 2, 0σc ; Wm (p) + 2, 0σc )
dE
dx (p) ∈ (Wm (p) − 2, 5σc ; Wm (p) + 2, 5σc )
dE
dx (p) ∈ (Wm (p) − 3, 0σc ; Wm (p) + 3, 0σc )
dE
Cząstki dodatnie dx (p) ∈ (Wm (p) − 2, 0σc ; Wm (p) + 3, 0σc )
Asymetryczna dE
Cząstki ujemne dx (p) ∈ (Wm (p) − 3, 0σc ; Wm (p) + 2, 0σc )
Tabela 5.7: Zestawienie zakresów selekcji cząstek przy użyciu wielomianu opisu-
jącego położenie maksimum strat jonizacyjnych.

dE
dx (p) ∈ (Wm (p) − 1, 0σW ; Wm (p) + 1, 0σW )
dE
dx (p) ∈ (Wm (p) − 1, 5σW ; Wm (p) + 1, 5σW )
dE
Symetryczna dx (p) ∈ (Wm (p) − 2, 0σW ; Wm (p) + 2, 0σW )
dE
dx (p) ∈ (Wm (p) − 2, 5σW ; Wm (p) + 2, 5σW )
dE
dx (p) ∈ (Wm (p) − 3, 0σW ; Wm (p) + 3, 0σW )
dE
Cząstki dodatnie dx (p) ∈ (Wm (p) − 2, 0σW ; Wm (p) + 3, 0σW )
Asymetryczna dE
Cząstki ujemne dx (p) ∈ (Wm (p) − 3, 0σW ; Wm (p) + 2, 0σW )
Tabela 5.8: Zestawienie zakresów selekcji cząstek przy użyciu wielomianu opisu-
jącego położenie maksimum oraz wielomianów opisujących położenie szerokości
połówkowej strat jonizacyjnych.

×103
2
dE/dx [MIP]

π±: Wm ± 1,0 σc
e+ π±: Wm ± 1,5 σc
π±: Wm ± 2,0 σc
400
π+
+ π±: Wm ± 2,5 σc
1.8 K π±: Wm ± 3,0 σc
p+ asymmetryczny
350
300
1.6
250
200
1.4
150
1.2 100
50
1
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0
log(p) [log(GeV/c)]
×103
2
dE/dx [MIP]

π±: Wm ± 1,0 σc 450
e- π±: Wm ± 1,5 σc
π- π±: Wm ± 2,0 σc
π±: Wm ± 2,5 σc 400
K- π±: Wm ± 3,0 σc
1.8
p- asymmetryczny
350
1.6 300
250
1.4 200
150
1.2
100
50
1
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 0
log(p) [log(GeV/c)]
Rysunek 5.13: Zakresy selekcji czastek z wykorzystaniem wielomianu dopasowa-

nego do maksimum sygnału dE/dx dla cząstek dodatnio (góra) i ujemnie (dół)
naładowanych.
Wybrane czastki dodatnie dla W(p) ± 1,0 σ 3
Wybrane czastki ujemne dla W(p) ± 1,0 σ 3
W × 10 W × 10
2 2 450
400
400
1.8 350 1.8
350
dE/dx [MIP]
dE/dx [MIP]
300
1.6 1.6 300
250
250
1.4 200 1.4
200
150
1.2 1.2 150
100 100
1 1
50 50
0.8 0 0.8 0
-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
log(p) [log(GeV/c)] log(p) [log(GeV/c)]

W × 10 W × 10
2 2 450
400
400
5.2. IDENTYFIKACJA CZĄSTEK
1.8 350 1.8

350
dE/dx [MIP]
dE/dx [MIP]
300
i ujemnie (po prawej) naładowanych.

1.6 1.6 300
250
250
1.4 200 1.4
200
150
1.2 1.2 150
100 100
1 1
50 50
0.8-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0 0.8-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0

W × 10 W × 10
2 2 450
400
400
1.8 350 1.8
350
dE/dx [MIP]
dE/dx [MIP]
300
1.6 1.6 300
250
250
1.4 200 1.4
200
150
1.2 1.2 150
100 100
1 1
50 50
0.8 0 0.8 0
-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
wanych do maksimów i szerokości sygnału dE/dx dla cząstek dodatnio (po lewej)
Rysunek 5.14: Zakresy selekcji cząstek z wykorzystaniem wielomianów dopaso-
59
60

W × 10 W × 10
2 2 450
400
400
1.8 350 1.8
350
dE/dx [MIP]
dE/dx [MIP]
300
1.6 1.6 300
250
250
1.4 200 1.4
200
150
1.2 1.2 150
100 100
1 1
50 50
0.8 0 0.8 0
-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3

W × 10 W × 10
2 2 450
400
400
1.8 350 1.8
350
dE/dx [MIP]
dE/dx [MIP]
300
i ujemnie (po prawej) naładowanych.

1.6 1.6 300
250
250
1.4 200 1.4
200
150
1.2 1.2 150
100 100
1 1
50 50
0.8-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0 0.8-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0
Wybrane czastki dodatnie dla (W(p)+3,0 σW, W(p)-2,0 σW ) 3 Wybrane czastki ujemne dla (W(p)+2,0 σW, W(p)-3,0 σW) 3
× 10 × 10
2 2 450
400
400
1.8 350 1.8
350
dE/dx [MIP]
dE/dx [MIP]
300
1.6 1.6 300
250
250
1.4 200 1.4
200
150
1.2 1.2 150
100 100
1 1
50 50
0.8 0 0.8 0
-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
wanych do maksimów i szerokości sygnału dE/dx dla cząstek dodatnio (po lewej)
Rysunek 5.15: Zakresy selekcji cząstek z wykorzystaniem wielomianów dopaso-
5.3. ROZKŁADY MASY NIEZMIENNICZEJ 61
5.3 Rozkłady masy niezmienniczej

W celu porównania różnych metod identyfikacji cząstek dla każdego z wymie-
nionych w sekcji 5.2 typów selekcji cząstek oszacowano liczbę zidentyfikowanych
rezonansów ρ0 . Jest to cząstka rozpadająca się w wyniku procesów silnych głów-
nie na dwa piony, a w wyniku procesów elektromagnetycznych na parę e+ e− lub
µ+ µ− . Szczegółowe dane dotyczące rezonansu zawiera tabela 5.9. W niniejszych
badaniach szukano rezonansu w pierwszym kanale rozpadu.
Masa 769, 0 ± 0.9M eV /c2

Szerokość 150, 7 ± 2.9M eV /c2
uū−d ¯
Skład kwarkowy √ d
2
Wybrane kanały rozpadu π+π− ∼ 100%

wraz z wartościami e+ e− (4, 71 ± 0, 05) × 10−5
współczynnika rozgałęzienia µ+ µ− (4, 71 ± 0, 05) × 10−5
Tabela 5.9: Podstawowe dane dotyczące rezonansu ρ0 . Wartości pochodzą z [1].
Wykorzystując bibliotekę programistyczną eksperymentu NA49 przygotowa-

no rozkład masy niezmienniczej dla par π + , π − z poszczególnych przypadków, po
czym wykonano analogiczne rozkłady dla przypadków mieszanych (patrz rozdział
2.2.1). Użyto trzech różnych procedur mieszania:
Metoda I: tworzenie przypadków mieszanych poprzez dobieranie obu cząstek z

dwóch różnych przypadków bez uwzględniania ich centralności czy krotno-
ści,
Metoda II: tworzenie przypadków mieszanych ze zderzeń o krotności mieszczącej

się w jednym z 6 równych przedziałów z zakresu 400 - 1600,
Metoda III: tworzenie przypadków mieszanych ze zderzeń o centralności miesz-

czącej się w jednym z 6 równych przedziałów z zakresu od -3000 do 24000
w jednostkach energii zarejestrowanej w kalorymetrze Veto.
Do przeprowadzenia dwóch ostatnich metod wykorzystano oprogramowanie opra-

cowane na potrzeby analiz zawartych w [21]. We wszystkich sposobach mieszania
na każdy rzeczywisty przypadek przypadało 5 sztucznie wygenerowanych. Otrzy-
many w ten sposób wykres normowano do rozkładu dla przypadków rzeczywistych
w przedziale h1, 1; 2, 0i [GeV/c] po czym odejmowano od tego rozkładu. Postać
rozkładów masy niezmienniczej dla różnych sposobów identyfikacji cząstek przed-
stawiono na rys. 5.16 - 5.22.
Z uwagi na bardzo słaby sygnał cząstki ρ0 (patrz rys. 5.16) pierwsza meto-
da nie została wykorzystana w późniejszych analizach. Jako najlepsza wybrana
6 Rozklady masy niezmienniczej - przypadki rzeczywiste

× 10
Liczba wejsc
800
1.0 σc
700 2.0 σc
2.5 σc
600
3.0 σc
500
400
300
200
100
0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]
6 Rozklady masy niezmienniczej - przypadki mieszane

× 10
Liczba wejsc
1.0 σc
3500
2.0 σc
3000 2.5 σc
3.0 σc
2500
2000
1500
1000
500
0 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

2
minv [GeV/c ]
× 10
3 Rozklady masy niezmienniczej - roznica
Liczba wejsc
4000 1.0 σc
3000 2.0 σc
2.5 σc
2000
3.0 σc
1000
-1000
-2000
-3000
-4000
-5000
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]
Rysunek 5.16: Rozkłady masy niezmienniczej dla przypadków rzeczywistych (gó-

ra), mieszanych (środek) i ich różnica (dół) otrzymane przy wykorzystaniu me-
tody I. Do selekcji cząstek użyto krzywych Bethego-Blocha.

× 10
Liczba wejsc 800
1.0 σ c
700 1.5 σ c
600
2.0 σ c
asym.
500
2.5 σ c
400 3.0 σ c
300
200
100
0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]

× 10
4000
1.0 σ c
Liczba wejsc
3500 1.5 σ c
3000
2.0 σ c
asym.
2.5 σ c
2500
2000 3.0 σ c
1500
1000
500
0 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

2
minv [GeV/c ]
× 10
2000
1.0 σ c
Liczba wejsc
1.5 σ c
1500 2.0 σ c
asym.
1000 2.5 σ c
3.0 σ c
500
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

2
minv [GeV/c ]

tody II. Do selekcji cząstek użyto krzywych Bethego-Blocha.

× 10
1.0 σ c
Liczba wejsc
800
700 1.5 σ c
600
2.0 σ c
asym.
500
2.5 σ c
400 3.0 σ c
300
200
100
0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]

× 10
4000
1.0 σ c
Liczba wejsc
3500 1.5 σ c
3000
2.0 σ c
asym.
2.5 σ c
2500
2000 3.0 σ c
1500
1000
500
0 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

2
minv [GeV/c ]
× 10
1000
1.0 σ c
Liczba wejsc
800 1.5 σ c
600
2.0 σ c
asym.
400 2.5 σ c
200 3.0 σ c
-200
-400
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]

tody III. Do selekcji cząstek użyto krzywych Bethego-Blocha.

× 10
Liczba wejsc 800
1.0 σ c
700 1.5 σ c
600
2.0 σ c
asym.
2.5 σ c
500
400 3.0 σ c
300
200
100
0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]

× 10
4000
1.0 σ c
Liczba wejsc
3500 1.5 σ c
3000
2.0 σ c
asym.
2.5 σ c
2500
2000 3.0 σ c
1500
1000
500
0 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

2
minv [GeV/c ]
× 10
2000
1.0 σ c
Liczba wejsc
1.5 σ c
1500 2.0 σ c
asym.
1000 2.5 σ c
3.0 σ c
500
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

2
minv [GeV/c ]

tody II. Do selekcji cząstek użyto wielomianu ze stałą szerokością pasma.

× 10
1.0 σ c
Liczba wejsc
800
700 1.5 σ c
600
2.0 σ c
asym.
2.5 σ c
500
400 3.0 σ c
300
200
100
0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]

× 10
4000
1.0 σ c
Liczba wejsc
3500 1.5 σ c
3000
2.0 σ c
asym.
2.5 σ c
2500
2000 3.0 σ c
1500
1000
500
0 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

2
minv [GeV/c ]
× 10
1000
1.0 σ c
Liczba wejsc
800 1.5 σ c
600
2.0 σ c
asym.
400 2.5 σ c
200 3.0 σ c
-200
-400
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]

tody III. Do selekcji cząstek użyto wielomianu ze stałą szerokością pasma.

× 10
Liczba wejsc 1.0 σ W
800
1.5 σ W
700 2.0 σ W
600 asym.
500 2.5 σ W
3.0 σ W
400
300
200
100
0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]

× 10
1.0 σ W
Liczba wejsc
4000
1.5 σ W
3500 2.0 σ W
3000 asym.
2500 2.5 σ W
2000
3.0 σ W
1500
1000
500
0 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

2
minv [GeV/c ]
× 10
2000
1.0 σ W
Liczba wejsc
1.5 σ W
1500 2.0 σ W
asym.
1000 2.5 σ W
3.0 σ W
500
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

2
minv [GeV/c ]

tody II. Do selekcji cząstek użyto wielomianu ze zmienną szerokością pasma.

× 10
1.0 σ W
Liczba wejsc
800
1.5 σ W
700 2.0 σ W
600 asym.
500 2.5 σ W
3.0 σ W
400
300
200
100
0
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]

× 10
1.0 σ W
Liczba wejsc
4000
1.5 σ W
3500 2.0 σ W
3000 asym.
2500 2.5 σ W
2000
3.0 σ W
1500
1000
500
0 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2

2
minv [GeV/c ]
× 10
1000
1.0 σ W
Liczba wejsc
800 1.5 σ W
600
2.0 σ W
asym.
400 2.5 σ W
200 3.0 σ W
-200
-400
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
2
minv [GeV/c ]

tody III. Do selekcji cząstek użyto wielomianu ze zmienną szerokością pasma.
5.4. DOPASOWANIE FUNKCJI 69
została metoda uwzględniająca krotność przypadków (rys. 5.17, 5.19 i 5.21) i ta

została wykorzystana do dalszych analiz.
5.4 Dopasowanie funkcji

W celu oszacowania liczby zidentyfikowanych rezonansów, do rozkładów masy
niezmienniczej dopasowano funkcje tła oraz sygnału cząstki. Postać funkcji tła
dobrano na podstawie empirycznej oceny jakości dopasowania rozkładów w za-
kresie minv ∈ h2mπ ; 2, 0i [GeV/c]. Zakres ten stosowany był tylko do określenia
optymalnego sposobu opisu tła. Przetestowano funkcje następującej postaci:
h 12 6 i
• potencjału Lenarda-Jonesa V (r) = 4 σr − σr , gdzie to głębokość
studni potencjału, a σ położenie minimum funkcji,
b0 b2
• sumę dwóch hiperboli f (x) = x+b1 + x+b3 + b4 ,
• sumę funkcji eksponencjalnej i logarytmu dziesiętnego f (x) = b0 exp(b1 x +

b2 ) + b3 log(x + b4 ) + b5 .
Ostatecznie, jako najlepiej opisującą tło, wybrano sumę funkcji eksponencjalnej

i hiperboli daną wzorem:
b2

f (x) = b0 exp(b1 x) + + b4 , (5.2)
x + b3
gdzie parametry b były parametrami wolnymi dopasowania. Funkcja eksponen-
cjalna odpowiadała za wzrost wartości funkcji przy masach malejących do dwu-
krotności masy pionu, natomiast hiperbola za zbieganie funkcji do 0 dla wysokich
wartości minv . Sygnał ρ0 znajdował się w obszarze, w którym o kształcie tła de-
cydował charakter obu funkcji.
Funkcją sygnału był pomnożony przez czynnik fazowy relatywistyczny rozkład
Breita-Wignera o zmiennej szerokości, opisany dokładnie w rozdziale 2.2.2. Za
średni pęd poprzeczny cząstek przyjęto dwie wartości: pT = 1, 0 GeV/c i pT = 1, 5
GeV/c, a jako temperaturę emisji rezonansu T = 150 MeV.
Proces dopasowania funkcji do rozkładu masy niezmienniczej przebiegał wie-
loetapowo:
• dopasowanie funkcji tła do rozkładu w zakresie: h0, 525; 0, 615i∪h0, 855; 1, 0i

[GeV /c2 ],
• dopasowanie sumy rozkładu Breita-Wignera i tła w zakresie: h0, 615; 0, 855i

[GeV /c2 ] przy ustalonych wszystkich współczynnikach funkcji tła,
• dopasowanie wyżej opisanej sumy z czynnikami normującymi obie funkcje

jako jedynymi wolnymi parametrami dopasowania w zakresie: h0, 525; 1, 0i
[GeV /c2 ].
Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: BB ± 1.0 σc Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: BB ± 1.5 σc
×103 ×103
700 700
Liczba wejsc
Liczba wejsc
Relatywistyczny Breit-Wigner * PS(p = 1.0 GeV) Relatywistyczny Breit-Wigner * PS(p = 1.0 GeV)
T T
Tlo: Eksponenta + Hiperbola Tlo: Eksponenta + Hiperbola
600 Relatywistyczny Breit-Wigner * PS(p = 1.5 GeV)

T
T
500 500
400 400
300 300
200 200
100 100
0 0
-100 -100
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
minv [GeV/c2] minv [GeV/c2]
Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: BB ± 2.0 σc Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: BB ± 2.5 σc
×103 ×103
1400 1600
Liczba wejsc
Liczba wejsc
T T

T T

1200
1000
1000
800
800
600
600
400
400
200
200
0 0
-200 -200
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: BB ± 3.0 σc Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: asymetryczna
×103 ×103
1400
Liczba wejsc
Liczba wejsc
T T
1600
Relatywistyczny Breit-Wigner * PS(p = 1.5 GeV)

T
T
1400
1200 1000
1000 800
800
600
600
400
400
200
200
0
0
-200 -200
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
Rysunek 5.23: Dopasowanie funkcji tła i sygnału do rozkładów masy niezmienni-

czej par różnoimiennych pionów otrzymanych z selekcji cząstek z wykorzysta-
niem krzywych Bethego-Blocha. Na czerwono zaznaczono funkcje sygnału i
tła dla pT = 1, 0 GeV/c, na zielono dla pT = 1, 5 GeV/c.
5.4. DOPASOWANIE FUNKCJI 71
Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: W(p) ± 1.0 σc Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: W(p) ± 1.5 σc
×103 ×103
700 700
Liczba wejsc
Liczba wejsc
T T

T
T
500 500
400 400
300 300
200 200
100 100
0 0
-100 -100
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: W(p) ± 2.0 σc Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: W(p) ± 2.5 σc
×103 ×103
1400 1600
Liczba wejsc
Liczba wejsc
T T

T T

1200
1000
1000
800
800
600
600
400
400
200
200
0 0
-200 -200
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: W(p) ± 3.0 σc Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: asymetryczna
×103 ×103
1400
Liczba wejsc
Liczba wejsc
T T
1600

T
T
1400
1200 1000
1000 800
800
600
600
400
400
200
200
0
0
-200 -200
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
Rysunek 5.24: Dopasowanie funkcji tła i sygnału do rozkładów masy niezmien-

niczej par różnoimiennych pionów otrzymanych z selekcji cząstek z wykorzy-
staniem wielomianu ze stałą szerokością pasma. Na czerwono zaznaczono
funkcje sygnału i tła dla pT = 1, 0 GeV/c, na zielono dla pT = 1, 5 GeV/c.
Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: W(p) ± 1.0 σW Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: W(p) ± 1.5 σW
×103 ×103
700 700
Liczba wejsc
Liczba wejsc
T T

T
T
500 500
400 400
300 300
200 200
100 100
0 0
-100 -100
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: W(p) ± 2.0 σW Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: W(p) ± 2.5 σW
×103 ×103
1400 1600
Liczba wejsc
Liczba wejsc
T T

T T

1200
1000
1000
800
800
600
600
400
400
200
200
0 0
-200 -200
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: W(p) ± 3.0 σW Roznica minv (biny w krotnosci). Selekacja czastek: asymetryczna
×103 ×103
1400
Liczba wejsc
Liczba wejsc
T T
1600

T
T
1400
1200 1000
1000 800
800
600
600
400
400
200
200
0
0
-200 -200
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
Rysunek 5.25: Dopasowanie funkcji tła i sygnału do rozkładów masy niezmienni-

czej par różnoimiennych pionów otrzymanych z selekcji cząstek z wykorzysta-
niem wielomianu ze zmienną szerokością pasma. Na czerwono zaznaczono
funkcje sygnału i tła dla pT = 1, 0 GeV/c, na zielono dla pT = 1, 5 GeV/c.
5.5. SZACOWANIE BŁĘDÓW 73
Taka metoda była stosowana dla wszystkich wykresów masy niezmienniczej uży-
wanych w analizach. Efekty dopasowań przedstawiono na rys. 5.23, 5.24 i 5.25.
Tak dopasowane funkcje całkowano, po czym od wyniku całki z sumy funkcji
sygnału i tła odejmowano całkę z funkcji tła. Całkowanie przeprowadzono na
następujących zakresach:
• h0, 615; 0, 855i [GeV /c2 ],
• h0, 55; 1, 0i [GeV /c2 ],
• h2 · mπ ; 1, 0i [GeV /c2 ],
• h2 · mπ ; 1, 5i [GeV /c2 ],
• h2 · mπ ; 2, 0i [GeV /c2 ],
• h2 · mπ ; 5, 0i [GeV /c2 ],
• h2 · mπ ; 10, 0i [GeV /c2 ].
5.5 Szacowanie błędów

W przeprowadzonych analizach można wyszczególnić następujące źródła błę-
dów:
• źle zidentyfikowane cząstki,
• błędy dopasowania wielomianu,
• błąd dopasowania funkcji tła i sygnału.
Dwa pierwsze z nich są trudne do oszacowania i wymagałyby dużej liczby dodat-

kowych analiz. Ponadto, z uwagi na to, że piony stanowią znaczną część wszyst-
kich cząstek produkowanych w eksperymencie, można przypuszczać, iż wkład
tych błędów jest pomijalny. W oszacowaniu błędów uwzględniono więc tylko te
wynikające z dopasowania funkcji tła i sygnału do rozkładu masy niezmienniczej.
Analizę błędów przeprowadzono na podstawie [32].
5.5.1 Błędy statystyczne

Błąd statystyczny oszacowano niezależnie dla każdego z dopasowań. Jego war-
tość określono wybierając wartość większą spomiędzy:
• sumarycznego błędu masy niezmienniczej,
• błędu normy dopasowanej funkcji.

Sumaryczny błąd rozkładu masy niezmienniczej określony jest jako:

qX
δ(int) = δ(Nisub )2 , (5.3)
gdzie suma pod pierwiastkiem to suma wszystkich binów, dla których przeprowa-
dzono dopasowanie, a δ(Nisub ) to błąd pojedynczego binu. Jest on dany wzorem:
q
δ(Nisub ) = δ(Nireal )2 − c × δ(Nimix )2 , (5.4)
gdzie c to stała przeskalowania rozkładu mieszanych przypadków (patrz pod-

punkt 5.3), a δ(Nireal ) i δ(Nimix ) to błędy binów z rozkładów odpowiednio masy
niezmienniczej przypadków rzeczywistych i mieszanych określone jako:
p
δ(Ni ) = Ni . (5.5)
5.5.2 Błędy systematyczne

Błędy systematyczne oszacowano przeprowadzając testy stabilności wyników.
Przy określeniu wartości błędu uwzględniono zmiany zakresów całkowania sygna-
łu i tła od h2 · mπ ; 1, 0i [GeV /c2 ] do h2 · mπ ; 10, 0i [GeV /c2 ]. Ostateczną wartość
błędu określono jako:
µmax − µmin
δsys = , (5.6)
2
gdzie µmax i µmin to odpowiednio największa i najmniejsza wartość całki.
Analogiczne analizy przeprowadzono w celu wyznaczenia ostatecznej wartości
liczby znalezionych cząstek ρ0 . W tym przypadku w testach stabilności uwzględ-
niono wyniki dla selekcji cząstek, dla których x = (2, 0; 2, 5; 3, 0).
Rozdział 6
Wyniki
6.1 Porównanie parametryzacji strat jonizacyjnych
Odchylenie wartosci z dopasowania od krzywej Bethego-Blocha

Wielkosc odchylenia [MIP]
0.14
odchylenie dla czastek naladowanych dodatnio
0.12
odchylenie dla czastek naladowanych ujemnie
0.1
0.08
0.06
0.04
0.02
-0.02
-0.04
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 2.2
log(p) [log(GeV/c)]
Rysunek 6.1: Różnice pomiędzy wartościami krzywych Bethego-Blocha, a wielo-

mianem dopasowanym do maksimów sygnałów pionów dla dodatnich i ujemnych
cząstek.
W celu porównania różnych parametryzacji opisujących straty jonizacyjne,

wykonano analizy różnicy położenia maksimów sygnału pionów. Z wykresu przed-
stawionego na rysunku 6.1 widać, że dla najbardziej interesującego rejonu (p ∈
75
76 ROZDZIAŁ 6. WYNIKI
h3; 100i [GeV/c], co przekłada się na log(p) ∈ h∼ 0.5; 2i [GeV/c]), różnice po-
między krzywą Bethego-Blocha a dopasowanym wielomianem są niewielkie i w
znacznej części nie przekraczają 0, 02 MIP. Wyjątkiem jest dopasowanie dla czą-
stek dodatnich, gdzie, jak wcześniej zostało powiedziane (patrz roz. 5.2.2), sygnał
pochodzący od protonów uniemożliwia dopasowanie funkcji opisującej kształt pi-
ku pionów. Z uwagi na tak małe różnice należy spodziewać się, że wyniki iden-
tyfikacji cząstek z wykorzystaniem krzywych Bethego-Blocha i wielomianu przy
stałej szerokości przedziału akceptowanych cząstek będą zbliżone.
Do analiz wykorzystujących wielomiany również do opisania szerokości prze-
działu akceptowanych cząstek zbadano szerokość funkcji Gaussa dopasowanych
w różnych przedziałach pędowych (rys. 6.2). W tym przypadku wartość otrzyma-
nych punktów, a więc i dopasowanego wielomianu w znacznym zakresie pędów
różni się od ustalonej przez eksperyment NA49 wartości 0,05 MIP. Można więc
oczekiwać, że wyniki otrzymane w analizach korzystających z tych wielomianów
będą wyraźnie różnić się od rezultatów dwóch pozostałych typów analiz.
Wartosci σ
Wartosc σ [MIP]
0.14 σW dla czastek dodatnio naladowanych
σW dla czastek ujemnie naladowanych
0.12 <σW > dla czastek dodatnio naladowanych
<σW > dla czastek ujemnie naladowanych
0.1 σc = 0,05 [MIP]
0.08
0.06
0.04
0.02
0
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 2.2
log(p) [log(GeV/c)]
Rysunek 6.2: Wartości szerokości rozkładów Gaussa dopasowanych do różnych

przedziałów pędowych z zaznaczonymi uśrednionymi wartościami z przedziałów,
w których p ∈ h3; 100i [GeV/c], oraz wartością σc (poziome linie).
Porównanie liczby cząstek zakwalifikowanych do dalszych analiz z wykorzy-

staniem różnych metod identyfikacji przedstawiono w tab. 6.1. Jak widać war-
tości otrzymane dla wielomianu z zakresem o stałej szerokości (σc ) różnią się
nieznacznie w stosunku do wartości dla krzywych Bethego-Blocha. Dla wąskich
przedziałów są nieznacznie większe, podczas gdy dla szerokich nieznacznie mniej-
6.2. REZULTATY IDENTYFIKACJI REZONANSU ρ0 77
sze. W przypadku wielomianu z zakresem o zmiennej szerokości wartości dla tych

samych przedziałów są znacznie większe od pozostałych parametryzacji. Wyni-
ka to przede wszystkim z wyższej wartości średniej szerokości przedziału niż w
pozostałych przypadkach.
Cząstki dodatnio naładowane

Zakres selekcji
BB ± x × σc W ± x × σc W ± x × σw
x = 1, 0 2,783 · 108 2,794 · 108 3,178 · 108
x = 1, 5 3,637 · 108 3,641 · 108 4,034 · 108
x = 2, 0 4,190 · 108 4,187 · 108 4,576 · 108
x = 2, 5 4,595 · 108 4,582 · 108 4,993 · 108
x = 3, 0 4,947 · 108 4,926 · 108 5,367 · 108
asymetryczny 4,422 · 108 4,407 · 108 4,731 · 108
Cząstki ujemnie naładowane
Zakres selekcji
BB ± x × σc W ± x × σc W ± x × σw
x = 1, 0 2,979 · 108 3,035 · 108 3,421 · 108
x = 1, 5 3,866 · 108 3,918 · 108 4,283 · 108
x = 2, 0 4,398 · 108 4,439 · 108 4,740 · 108
x = 2, 5 4,732 · 108 4,757 · 108 5,003 · 108
x = 3, 0 4,965 · 108 4,981 · 108 5,187 · 108
asymetryczny 4,756 · 108 4,774 · 108 5,040 · 108
Tabela 6.1: Zestawienie liczby cząstek zaakceptowanych do dalszych analiz (pio-
nów) dla różnych sposobów identyfikacji cząstek.
6.2 Rezultaty identyfikacji rezonansu ρ0

Innym sposobem porównania jakości użytych metod identyfikacji cząstek by-
ło zestawienie ilości rezonansów ρ0 znalezionych z wykorzystaniem każdej z nich.
Wykonano to, porównując wartości całek otrzymane zgodnie z procedurą opisa-
ną w podrozdziale 5.4. Rezultaty przedstawiono na rys. 6.3. Jak widać w róż-
nych zakresach selekcji cząstek różne metody dają najlepsze wyniki. Dla wąskich
przedziałów cięć symetrycznych (x = 1, 0; 1, 5; 2, 0) oraz dla cięć asymetrycznych
niewielką przewagę zyskuje metoda wielomianu ze zmienną szerokością pasma
akceptowanych cząstek. Wynika to z większej liczby cząstek akceptowanych do
dalszych analiz w przypadku tej metody. Ten sam powód prowadzi do spadku
jej efektywności przy szerokich cięciach (x = 2, 5; 3, 0) z uwagi dużą liczbę nie
będących pionami cząstek branych do analiz. Ustępuje ona wtedy miejsca stan-
78 ROZDZIAŁ 6. WYNIKI
Calkowita liczba zidentyfikowanych ρ0 (<p > = 1,0 GeV/c)

T
Liczba ρ0
60000
50000
40000
30000
Sposÿb identyfikacji czastek

BB ± x * σc
20000
W ± x * σc
W ± x * σW
10000
x = 1.0 x = 1.5 x = 2.0 x = 2.5 x = 3.0 asymmetryczna
Selekcja czastek
Calkowita liczba zidentyfikowanych ρ0 (<p > = 1,5 GeV/c)

T
Liczba ρ0
60000
50000
40000
30000
Sposÿb identyfikacji czastek

BB ± x * σc
20000
W ± x * σc
W ± x * σW
10000
x = 1.0 x = 1.5 x = 2.0 x = 2.5 x = 3.0 asymmetryczna
Selekcja czastek
Rysunek 6.3: Porównanie rezultatów całkowania dla różnych przedziałów selekcji

cząstek i dwóch różnych wartości średniego pędu poprzecznego użytego w czyn-
niku fazowym: hpT i = 1.0 GeV/c (góra) i hpT i = 1.5 GeV/c (dół).
6.2. REZULTATY IDENTYFIKACJI REZONANSU ρ0 79
dardowej metodzie identyfikacji wykorzystującej krzywej Bethego-Blocha. Trze-

cia metoda, wykorzystująca wielomian ze stała szerokością pasma akceptowanych
cząstek, okazała się najmniej skuteczna w każdej z przeprowadzonych analiz. Re-
zultaty jej użycia poprawiają się jednak w miarę wzrostu szerokości zakresu cięć,
by dla najszerszych zbliżyć się do wartości otrzymywanej przy użyciu drugiej
metody wykorzystującej wielomian.
Dodatkowo, dla najszerszych cięć (x = 3, 0) we wszystkich 3 metodach, prze-
prowadzono analizy położenia maksimum i szerokości sygnału cząstki ρ0 . Zesta-
wienie otrzymanych wartości oraz zestawienie liczby znalezionych rezonansów ρ0
dla tych cieć przedstawiono w tabelach 6.2 i 6.3.
Typ parametryzacji hpT i = 1, 0 GeV/c hpT i = 1, 5 GeV/c

dE/dx Maksimum Szerokość Maksimum Szerokość
BBπ (p) ± 3, 0 × σc 0,740±0,002 0,110±0,007 0,737±0,002 0,109±0,007
Wπ (p) ± 3, 0 × σc 0,742±0,003 0,111±0,008 0,738±0,003 0,110±0,008
Wπ (p) ± 3, 0 × σW 0,740±0,003 0,110±0,008 0,736±0,003 0,109±0,008
Tabela 6.2: Zestawienie maksimów oraz szerokości sygnałów rezonansu ρ0 dla

różnych typów parametryzacji dE/dx. Wszystkie wartości podano w GeV /c2 .
Typ parametryzacji hpT i = 1, 0 GeV/c hpT i = 1, 5 GeV/c

dE/dx
BBπ (p) ± 3, 0 × σc 53316,8 ± 683,0 ± 1434,4 54356,4 ± 1433,6 ± 1433,6
Wπ (p) ± 3, 0 × σc 47856,2 ± 615,7 ± 1492,6 48937,7 ± 1494,1 ± 1494,1
Wπ (p) ± 3, 0 × σW 48449,7 ± 621,5 ± 1439,5 50688,0 ± 1048,6 ± 1446,0
Tabela 6.3: Zestawienie liczby rezonansów ρ0 zidentyfikowanych przy wykorzy-

staniu różnych metod parametryzacji dE/dx.
Jak widać, rezultaty otrzymane dla różnych parametryzacji różnią się o war-
tość mniejszą niż błąd wyznaczenia tych wartości. Jednocześnie wyniki są o około
30M eV /c2 mniejsze w przypadku położenia maksimum i około 40M eV /c2 mniej-
sze w przypadku szerokości rezonansu niż wartości z [1] zamieszczone w tabeli
5.9. Spadek wartości masy jest obserwowany również przy energiach w środku
√
masy SN N = 200 GeV. Wynosi on wtedy około 70M eV /c2 [25].
Rozdział 7
Podsumowanie
Przeprowadzono analizy trzech różnych metod identyfikacji cząstek w oparciu

o informacje o stratach jonizacyjnych: z wykorzystaniem pasma o stałej warto-
ści MIP wokół krzywych Bethego-Blocha, z wykorzystaniem takiego pasma wo-
kół wielomianu dopasowanego do maksimum wartości sygnału pionów oraz przy
użyciu wielomianów dopasowanych do maksimum i szerokości sygnału pionów.
Porównanie jakości identyfikacji wykonano, zestawiając liczbę cząstek uznanych
za piony oraz poprzez zestawienie liczby zidentyfikowanych rezonansów ρ0 dla
każdej z powyższych metod. Wyniki pierwszego porównania wyraźnie pokazują,
że obie metody wykorzystujące wielomiany pozwalają zidentyfikować więcej czą-
stek. Rezultaty otrzymane z drugiego zestawienia nie są tak jednoznaczne. Widać
jednak, że w części przedziałów metoda oparta na wielomianie ze zmienną szero-
kością pasma akceptowanych cząstek daje lepsze wyniki niż standardowa metoda
wykorzystująca krzywe Bethego-Blocha.
Brak wyraźnych różnic między metodami w przypadku identyfikacji rezonan-
sów wynika z tego, że cząstki, które próbowano w ten sposób analizować, stanowią
ponad 90% wszystkich cząstek zarejestrowanych w eksperymencie. W związku z
tym, zakłócenia, jakie powodują cząstki innych typów, nie wpływają w sposób
znaczący na jakość wyników analiz. Metody wykorzystujące wielomiany mogą
natomiast poprawić jakość identyfikacji innych typów cząstek, takich jak kaony
czy protony.
Przeprowadzone analizy położenia maksimum i szerokości sygnału pokazały,
że otrzymane różnymi metodami wartości są równe w granicach błędu. Uzyska-
ne wartości są mniejsze od tych otrzymanych z badania rozpadu rezonansów w
próżni. Zarazem są większe niż wyniki pomiarów przeprowadzonych w [25] przy
√
energii zderzenia wynoszącej SN N = 200 GeV. Obniżenie wartości masy rezo-
nansu może świadczyć o częściowym przywróceniu symetrii chiralnej.
81
Bibliografia
[1] C. Amsler et al. (Particle Data Group). Physics Letters, B667, 2008.
[odniesienie na str. vi, viii, 16, 21, 61, 79]
[2] F. Close. Kosmiczna cebula. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989.

[odniesienie na str. 1]
[3] A New State of Matter. http://newstate-matter.web.cern.ch. [odniesienie na str. 1]
[4] Strona domowa laboratorium Fermilab. http://www.fnal.gov. [odniesienie na str. 2]
[5] Donald H. Perkins. Wstęp do fizyki wysokich energii. Wydawnictwo Naukowe PWN,
2004. [odniesienie na str. 2, 3, 4, 26, 89]
[6] K. Grebieszkow. Wstęp do Fizyki Zderzeń Ciężkich Jonów, 2008-2009.

[odniesienie na str. 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 22, 23, 24, 25, 34, 89]
[7] Strona domowa eksperymentu NA49. http://na49info.web.cern.ch.

[odniesienie na str. 3, 32]
[8] J. Allday. Quarks, Leptons and the Big Bang. Institute of Physics Publishing, second
edition edition, 2002. [odniesienie na str. 3, 7]
[9] J. C. Collins and M. J. Perry. Superdense Matter: Nuetrons or Asymptotically Free

Quarks? Phys. Rev. Lett., 34:1353, 1975. [odniesienie na str. 5]
[10] Strona Lawrence Berkeley National Labolatory. http://www.lbl.gov.

[11] Strona Gesellschaft für Schwerionenforschung. http://www.gsi.de.

[12] U. Heinz P. F. Kolb, J. Sollfrank. Anisotropic Transverse Flow and The Quark-
Hadron Phase Transition. Phys. Rev., C62:054909, 2000. [odniesienie na str. 10, 11,
12]
[13] J. Adams i inni (Kolaboracja STAR). Evidence from d + Au Measurements for

Final-State Suppression of High-pT Hadrons in Au + Au Collisions at RHIC. Phys.
Rev. Lett., 91(7):072304, Aug 2003. [odniesienie na str. 14]
83
84 BIBLIOGRAFIA
[14] B. I. Abelev i inni (Kolaboracja STAR). Hadronic Resonance Production in

√
d+au Collisions at sN N = 200 gev at RHIC. Phys. Rev., C78:044906, 2008.
[15] A. A. Isayev. Physics of the ALICE experiment at the LHC. 2008.

[16] A. Milov. Light Vector Mesons. Eur. Phys. J., C61:721–728, 2009.
[17] H. Bichsel. A Method to Improve Tracking and Particle Identification in TPCs and
Silicon Detectors. Nucl. Instrum. Meth., A562:154–197, 2006. [odniesienie na str. 18,
29]
[18] G. I. Veres. Baryon Momentum Transfer in Hadronic and Nuclear Collisions at

the CERN NA49 Experiment. PhD thesis, Department of Atomic Physics, Eötvös
Loránd University, Budapest, November 2001. [odniesienie na str. 18, 19, 20, 22, 23, 29]
[19] B. Boimska. Transverse Characteristics of Hadron Production in Elementaty and

Nuclear Collisions at the CERN SPS Energies. PhD thesis, Instytut Problemów
Jądrowych im. Andrzeja Sołtana, 2004. [odniesienie na str. 19, 22, 23]
[20] C. Hoehne. System-Size Dependence of Strangeness Production in Heavy-Ion Col-

lisions at 158 AGeV. PhD thesis, Fachbereich Physik der Philipps-Universitaet
Marburg, 2003. [odniesienie na str. 20]
[21] M. Słodkowski. Study of K ∗ Resonances Production in Nuclear Collisions at the

CERN SPS energies. PhD thesis, Wydział Fizyki, Politechnika Warszawska, 2009.
[odniesienie na str. 20, 29, 61]
[22] F.Sikler. Particle Identyfication Using dE/dx and its Application for Physics.
http://na49info.web.cern.ch/na49info/na49/Physics/dEdx/notes/dedx.ps.gz, 1999.
[23] S. Afanasiev i inni (Kolaboracja NA49). The NA49 Large Acceptance Hadron Detec-
tor. Technical report, European Organization for Nuclear Research, Styczeń 1999.
[odniesienie na str. 20, 32, 33, 36]
[24] C. Adler i inni (Kolaboracja STAR). Coherent ρ0 Production in Ultra-Peripheral

Heavy Ion Collisions. Phys. Rev. Lett., 89:272302, 2002. [odniesienie na str. 27]
[25] J. Adams i inni (Kolaboracja STAR). ρ0 Production and Possible Modification

in Au + Au and p + p Collisions at s(nn)**(1/2) = 200 gev. Phys. Rev. Lett.,
92:092301, 2004. [odniesienie na str. 27, 79, 81]
[26] CERN Multimedia Gallery. http://multimedia-gallery.web.cern.ch.

[27] R. Aymar. The LHC Project and Future of CERN. Symposium on Physics of
Elementary Interactions in the LHC Era, Kwiecień 2008. [odniesienie na str. 32]
[28] C.E.Hill. CERN Hadron Liniacs. http://linac2.home.cern.ch/linac2/default.htm.

BIBLIOGRAFIA 85
[29] T. Anticic i inni (Kolaboracja NA49). Transverse Momentum Fluctuations in Nucle-

ar Collisions at 158aGeV . Phys. Rev. C, 70(3):034902, Sep 2004. [odniesienie na str. 33]
[30] Strona domawa eksperymentu NA61. https://na61.web.cern.ch. [odniesienie na str. 36]
[31] R. Brun et al. (ROOT Development Team). Strona oprogramowania ROOT.

http://root.cern.ch. [odniesienie na str. 37]
[32] Konsultacje z dr inż. Marcinem Słodkowskim. [odniesienie na str. 73]

Dodatki
87
Dodatek A
Słowniczek pojęć
1. akceptancja detektora - zakres parametrów w którym wyniki pomiarów detek-

tora są zgodne z rzeczywistością[6].
2. układ środka masy - układ, w którym całkowity pęd równy jest zeru[5].
3. pęd poprzeczny - składowa pędu prostopadła do osi wiązki.
4. centralność zderzenia - procentowe określenie stopnia przekrycia się zderza-
nych jąder. Centralność przyjmuje najniższe wartości dla zderzeń najbardziej
centralnych i rośnie w kierunku zderzeń peryferycznych.
5. spektatorzy - nukleony nie biorące udziału w oddziaływaniach[6].
6. chromodynamika kwantowa - kwantowa teoria oddziaływań kolorowych pomię-
dzy kwarkami i gluonami.
7. kąt azymutalny - kąt na płaszczyźnie prostopadłej do kierunku wiązki.
8. pospieszność (rapidity) - zmienna kinematyczna, proporcjonalna do podłużnej
(równoległej do osi wiązki) składowej pędu.
1 E + pL
y = ln( )
2 E − pL
Jest to alternatywna do prędkości zmienna opisująca przemieszczenie. Jej głów-
ną zaletą jest addytywny charakter przy transformacji Lorentza.
9. kwarki konstytuentne - kwarki wraz z otaczającą je chmurą gluonów (patrz
podrozdział 1.6.
10. zranione nukleony - partycypanci, którzy brali udział w przynajmniej jednym
oddziaływaniu nieelastycznym.
11. partycypanci - nukleony z jąder wiązki/tarczy biorące udział w oddziaływa-
niach z innymi nukleonami[6].
12. kanał rozpadu - rodzaj cząstek emitowanych podczas rozpadu czastki. Jedna
cząstka może rozpadać się na wiele sposobów, czyli mieć wiele kanałów rozpadu.
89

Borowski Witold

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Borowski Witold

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Politechnika Warszawska

Pomiar średnich jonizacyjnych strat

Mesurement of Mean Ionization Losses

Praca wynonana pod kierunkiem:

Chciałbym serdecznie podziękować mojej promotorce, dr Katarzynie Grebieszkow,

Wykorzystanie średnich strat jonizacyjnych w funkcji pędu (hdE/dxi(p)) to

The usage of mean ionisation losses vs momentum (hdE/dxi(p)) is one of the

2 Metody identyfikacji cząstek w eksperymentach z fizyki zde-

5.1 Selekcja danych - nakładanie cięć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Od zarania dziejów ludzie szukali odpowiedzi na pytanie: jak powstał i z ja-

1.1 Model Standardowy

Rysunek 1.1: Podział cząstek elementarnych według Modelu Standardowego. Gra-

Poza cząstkami materii wyróżnia się analogiczną grupę antycząstek. Są to

ograniczają ich zasięg w niskich energiach do reakcji kontaktowych. Ogranicze-

1.2 Model Wielkiego Wybuchu

Rysunek 1.2: Ewolucja wszechświata. Grafika pochodzi z [7].

Pierwszy z nich to era Plancka. Trwała ona od momentu wybuchu do 10−43

s). Energie panujące w tych erach są najwyższymi możliwymi obecnie do osią-

1.3 Fizyka ciężkich jonów

wiązek w układzie środka masy. Przy akceleratorach z pojedynczą wiązką po-

1.4 Plazma kwarkowo-gluonowa

1.4.1 Ewolucja czasowo-przestrzenna zderzenia ciężkojonowego

Rysunek 1.3: Ewolucja czasowo-przestrzenna zderzenia ciężkojonowego w przy-

Jeśli gestość energii jest dostateczna, w krótkim czasie po zderzeniu (τ0 ∼ 1

1.4.2 Diagram fazowy silnie oddziałującej materii

natomiast gęstość barionowa, to po prostu gęstość cząstek zbudowanych z trzech

Rysunek 1.4: Diagram fazowy materii silnie oddziałującej. Grafika pochodzi z

Materia silnie oddziałująca występuje w czterech głównych stanach skupie-

kolorowego. Jest to zjawisko analogiczne do tego spotykanego w nadprzewod-

RHIC quark gluon-plasma

Rysunek 1.5: Punkty wymrożenia chemicznego dla różnych energii dostępnych

Trajektoria fazowa zderzenia ciężkojonowego, a co za tym idzie badany ob-

1.5 Sygnatury plazmy kwarkowo-gluonowej

1.5.1 Analiza przepływu eliptycznego

rzenia ten ostatni przyjmuje postać przepływu radialnego lub anizotropowego.

Rysunek 1.6: Zderzenie niecentralne z zaznaczoną płaszczyzną reakcji. Grafika

Dla zderzeń niecentralnych przepływ poprzeczny ma charakter anizotropowy.

gdzie pT to pęd poprzeczny, y - pospieszność8 , a φ - kąt azymutalny. W wyniku

co oznacza brak anizotropii. W przypadku zderzeń niecentralnych natomiast,

Rysunek 1.7: Zmiana charakterystyk materii produkowanej podczas zderzenia w

wyrazić za pomocą szeregu Fouriera:

gdzie υn to kolejne składowe harmoniczne przepływu anizotropowego. Dane są

Zjawisko przepływu eliptycznego symulowane jest przy użyciu modeli hydro-

Z badań nad przepływem eliptycznym dla różnych typów cząstek produkowa-

1.5.2 Tłumienie cząstek o wysokich pędach poprzecznych

się jeszcze procesy miękkie, w których obiektami oddziałującymi są całe hadrony.

gdzie N AA i N pp to liczba cząstek produkowanych w zderzeniach jądro-jądro i

Obserwowany spadek wartości RAA dla wysokich pędów w zderzeniach jądro-

silnego dochodzi do powstania nowych cząstek o sumarycznym pędzie równym

Rysunek 1.10: Po lewej: Schmatyczny obraz tłumienia jetu podczas przechodzenia

1.6 Produkcja rezonansów

Zgodnie z zasadami zachowania sumaryczny pęd i energia produktów roz-

zachowana. Kwarki w niej występujące otoczone są chmurą wirtualnych gluonów,

Metody identyfikacji cząstek w

Sposoby identyfikacji cząstek opierają się na złożonych zjawiskach, będących

2.1 Identyfikacja naładowanych cząstek długożyciowych

gdzie P (n) to prawdopodobieństwo wystąpienia n zderzeń, mc = xΣt to śred-

2.1.1 Metoda średniej przykrojonej

Jest to wewnętrzna własność procesu jonizacji. Bloki o wysokich wartościach za-

Rysunek 2.2: Rozkład średniej przykrojonej śladów o różnych liczbach zarejestro-

Jednym ze sposobów umożliwiających wyeliminowanie tych fluktuacji jest me-

2.1.2 Krzywe Bethego-Blocha

Jeśli umieścić wartości średnich strat jonizacyjnych na jednostkę długości w