Professional Documents
Culture Documents
Jarosław Misiak
Praca magisterska
napisana pod kierunkiem
dr hab. Antoniego Krawczyka
LUBLIN 1997
2
Spis treści:
Wstęp
Rozdział I
Niccolo Machiavelli - człowiekiem renesansu
1. Działalność polityczna Niccolo Machiavellego
2. Środowisko intelektualne Niccolo Machiavellego
3. Twórczość Niccolo Machiavellego
Rozdział II
Nowożytna koncepcja kultury politycznej Niccolo Machiavellego
1. Kultura polityczna w twórczości Machiavellego
2. Dziedzictwo polityczne Niccolo Machiavellego
3. Kultura militarna Niccolo Machiavellego
Rozdział III
Renesansowy światopogląd i ideologia Niccolo Machiavellego
Rozdział IV
Wkład Machiavellego do historiografii renesansowej
Rozdział V
Niccolo Machiavelli jako badacz literatury i twórca dzieł literackich
Zakończenie
Bibliografia
3
WSTĘP
Antyklerykalizm
Armia narodowa
Arystokracja
Autorytet władcy
Biografistyka
Bóg
Cel polityczny
Chronologia historyczna
Cnota (virtu)
Condotta
Cykliczność dziejów
Człowiek
2
S.Czarnowski, Kultura, Warszawa 1938, s. 19 - 20.
3
A.Nowicki, Człowiek w świecie dzieł, Warszawa 1974, s. 57.
H.Becker, H.E.Barnes, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, Warszawa
1965, s. 405.
K.Żygulski, Wstęp do zagadnień kultury, Warszawa 1972, s. 48.
6
Dogmaty średniowieczne
Doktryna polityczna
Dynamiczna koncepcja rzeczywistości
Dyplomacja
Dzieje
Dzieje ojczyste
Epistolografia
Etyka
Etyka społeczna
Formy państwa
Fortuna
Fortyfikacje
Historia
Historiografia
Historiozofia
Komedia renesansowa
Konflikty klasowe
Konieczność (necessita)
Kręgi naukowo-literackie
Książę
Księstwo
Kultura literacka
Kultura militarna
Kultura polityczna
Literatura filozoficzna
Literatura historyczna
Literatura piękna
Los (fortuna)
Monarchia dziedziczna
Moralność władcy
Naród
Narracja historyczna
Nauka
Necessita
Nowela filozoficzna
Obowiązki władcy
Opatrzność
Opozycja polityczna
Patriotyzm
Piśmiennictwo historyczne
Pobożność
Podstawy suwerenności państwa
Poezja
Poselstwa
Pragmatyzm polityczny
Prawda historyczna
Praworządność
Przedstawienie teatralne
Przekaz historyczny
Przemoc w rządzeniu państwem
Spisek polityczny
Stosunek do ludu
8
Teoria państwa
Traktat polityczny
Virtu
Walka polityczna
Warsztat historyczny
Wierność
Władza autokratyczna
Wojsko
Wojsko najemne
Wolna wola
Wolności republikańskie
Wykształcenie
Zasługi człowieka
Znajomość języków
Źródło historyczne
ROZDZIAŁ I
Niccolo Machiavelli urodził się dnia 3 maja 1469 roku we Florencji w ubogiej
rodzinie szlacheckiej, jako drugi syn Bernarda i Bartolomei Nelli. Bernardo Machiavelli -
doktor praw - był radcą prawnym w urzędzie skarbowym oraz członkiem cechu większego
sędziów i notariuszy. Wykazywał rozległe zainteresowania humanistyczne m.in. zgromadził
pokaźną bibliotekę, w której dominowały dzieła wybitnych autorów starożytności. Matka
Niccola była również osobą wykształconą i oczytaną; interesowała się muzyką i próbowała sił
jako poetka.
Młody Machiavelli rozpoczął edukację w 1476 roku w Donatello, a następnie w
szkole przy klasztorze San Benedetto. Uczył się łaciny u mistrza Mateusza i Filipa da Pappi. O
dalszym przebiegu jego nauki niewiele wiadomo, istnieją jednak przesłanki świadczące, iż w
ramach starannej, humanistycznej edukacji zaznajomił się między innymi z językiem greckim.4
W 1498 roku Machiavelli wstąpił w służbę Republiki Florenckiej, obejmując
stanowisko sekretarza drugiej kancelarii Signorii, która zajmowała się sprawami wojskowymi i
wewnętrznymi. Urząd sekretarza drugiej kancelarii nie stwarzał możliwości bezpośredniego
wpływu na ważne decyzje polityczne, jednak właśnie dzięki niemu mógł Machiavelli z bliska
zapoznać się z sytuacją państwa, obserwować rozwój wydarzeń politycznych i analizować skutki
decyzji podejmowanych przez wyższych urzędników Republiki. W czerwcu 1498 roku Niccolo
Machiavelli objął również funkcję sekretarza pierwszej kancelarii odpowiedzialnej za
korespondencję dyplomatyczną. Na bieżąco śledził raporty ekonomiczne i sprawozdania
przesyłane przez posłów. Do jego obowiązków należało także sporządzanie różnorodnych
notatek, opinii i dokumentacji. Wkrótce Wielka Rada Republiki Florenckiej powierzyła
młodemu urzędnikowi Signorii kolejne stanowisko - sekretariat Dziesięciu Wolności i Pokoju
sprawujący władzę zwierzchnią5.
W 1499 roku Machiavelli został wysłany przez Radę Dziesięciu do Piombino, aby
uregulować z miejscowym władcą wysokość żołdu najemnych oddziałów, z których usług
korzystała Republika. Wyjazd do Piombino był dla Machiavellego pierwszym sprawdzianem
umiejętności negocjacji i skuteczności dyplomatycznych zabiegów. Kilka miesięcy później Rada
wysłała go w znacznie poważniejszej sprawie do Forli na rokowania z Cateriną Sforzą. Zadanie
Machiavellego polegało tym razem na odnowieniu umowy najmu żołnierzy tzw. condotty z
najstarszym synem Cateriny Ottavianem. Przede wszystkim jednak chodziło o utrzymanie
przyjaznych stosunków pomiędzy Florencją a hrabiną, pod której panowaniem znajdowały się
4
M.Maneli, Machiavelli, Warszawa 1968, s. 8.
5
C. Gil, Machiavelli, Warszawa 1997, s. 26-27.
10
ważne strategicznie miasta Imola i Forla. Rozmowy prowadzone w Forli przez sekretarza
Signorii miały zmienny przebieg. Caterina Sforza okazała się bardzo trudnym przeciwnikiem,
sytuację wysłannika Republiki utrudniały dodatkowo silne wpływy Mediolanu w najbliższym
otoczeniu hrabiny. Ostatecznie Machiavellemu wprawdzie nie udało się uzyskać przedłużenia
condotty, jednak we Florencji wysoko oceniono jego starania, a także skuteczność w
podtrzymaniu ważnego sojuszu.6
W lipcu 1500 roku Machiavelli wyjechał z misją dyplomatyczną do Francji. Była to
pierwsza tak długa i daleka podróż dyplomatyczna w jego karierze, zaś półroczny pobyt na
dworze Ludwika XII w istotny sposób wpłynął na jego poglądy polityczne. Głównym celem tej
misji było uwolnienie Florencji od odpowiedzialności za klęskę pod Pizą, a jednocześnie
przekonanie Ludwika XII o poparciu ojczyzny Machiavellego dla francuskiej obecności w
Italii. Do Lyonu Niccolo Machiavelli udał się w towarzystwie komisarza i sędziego śledczego
Francesco della Casy. Niestety we Francji ujawniła się polityczna opieszałość florenckiej
Signorii. Machiavelli pozostawał zdany na własne siły przez większą część pobytu. Signoria nie
tylko nie reagowała na raporty i ponaglenia swojego sekretarza, lecz nawet zaprzestała
refundowania ponoszonych przez niego kosztów podróży. W trakcie misji do Francji
Machiavelli nawiązał politycze kontakty i znajomości z osobistościami liczącymi się
poważnie na dworze Ludwika XII między innymi kardynałem Rouen Georges'em d'Amboise,
Florimondem Robertetem czy marszałkiem de Gie. Do Florencji Niccolo Machiavelli wrócił na
początku 1501 roku.7
Kolejna misja dyplomatyczna Machiavellego wiązała się z zagrożeniem Florencji
ekspansywną polityką księcia Walencji Cesare Borgii. Tym razem zadanie sekretarza kancelarii
Signorii polegało na zapewnieniu kupcom florenckim wolnego i bezpiecznego przewozu
towarów, co było jednym z pod-stawowych warunków rozwoju gospodarczego Republiki. W
lecie 1502 roku Machiavelli wraz z biskupem Volterry Francesco Soderinim dotarli do Urbino,
miasta które książę Cesare Borgia zdobył kilka dni wcześniej. Spotkanie, które odbyło się w
imponującym pałacu rodziny Montefeltro dało początek fascynacji Machiavellego osobowością
i dokonaniami politycznymi księcia Walencji. "Od pierwszych słów Machiavelli rozpoznaje
w nim wymarzonego rozmówcę: subtelnego, przenikliwego, zjadliwego, niezrównanego w
fortelach i błyskawicznych atakach. Pozostając nieco w tyle za Soderinim (...) sekretarz ma się
stale na baczności, drżąc z napięcia, gotowy w każdej chwili przejąć na siebie ciężar rozmowy."8
6
C.Gil, op.cit., s. 28 - 35.
7
C.Gil, op.cit., s. 43 - 52.
8
C.Gil, op.cit, s. 60.
11
Cesare Borgia wkrótce stał się dla Niccolo Machiavellego ideałem władcy łączącego
cechy skutecznego polityka, świetnego dworzanina oraz zuchwałego i co najważniejsze
zwycięskiego wojskowego. Podczas drugiego spotkania w Urbino Borgia zażądał od
wysłanników Republiki Florenckiej jednoznacznego opowiedzenia się po jego stronie.
Machiavelli powrócił do Florencji, aby osobiście przedstawić sytuację Signorii. Korzystając z
krótkiego pobytu w ojczyźnie Niccolo Machiavelli zawarł małżeństwo z Mariettą Corsini.
Jesienią 1502 roku na polecenie Signorii ponownie wyjechał z misją do Cesare Borgii, tym
razem do Imoli.9
Od wyjazdu do Imoli Machiavelli przez blisko rok towarzyszył z bliska poczynaniom
księcia Borgii. Obserwował zwycięską kampanię księcia Walencji i jego wzmacnianie się na
terytorium północnej Romanii. "Analizując działania, które pozwoliły Valentinowi zwyciężyć na
wszystkich frontach, Machiavelli rozważa po wielekroć problemy stawiane przez władzę (...).
Jeśli zadać sobie trud, by rozpatrywać sytuację nie lękając się zejść z utartego szlaku (...) można
nie tylko dowieść konieczności stosowania okrucieństwa, jeśli chce się doprowadzić do pokoju
i zgody, a więc i szczęścia ludu, ale także wykazać, że łagodność i pobłażliwość mogą stać się
nieludzkie, gdy pragnąc okazać się miłościwym dopuszcza się do zamętu."10
10 sierpnia 1503 roku umarł papież Aleksander VI - ojciec Cesare Borgii. W obliczu
wyboru nowego papieża skomplikowała się zarówno sytuacja księcia Walencji jak również
Republiki Florenckiej, bezbronnej wobec ewentualnych ataków silniejszych sąsiadów. Pod
koniec października 1503 roku Niccolo Machiavelli przybył do Rzymu, aby obserwować na
bieżąco konklawe, a po jego zakończeniu przeanalizować korzyści i niebezpieczeństwa płynące
dla Florencji z jego rozstrzygnięć. Nowym papieżem wybrany został kardynał Giuliano della
Rovere, który przybrał imię Juliusza II. Machiavelli relacjonował dla florenckiej Signorii
przebieg rozgrywki między papieżem, a księciem Walencji Cesare Borgią. Sprawa dalszych
losów Borgii interesowała go również prywatnie. Stąd w swych sprawozdaniach dla Signorii
dość często dawał wyraz sympatii dla księcia Walencji. Ostatecznie Cesare Borgia został
pozbawiony przez papieża władzy i osadzony w apartamencie kardynała Rouen w Rzymie.
Prognozy Machiavellego przewidującego zachowanie przez Borgię dotychczasowych wpływów
poraz pierwszy się nie sprawdziły.11
Na początku 1504 roku Machiavelli wyjechał z polecenia gonfaloniera Republiki Piero
Soderiniego do Lyonu. Jego zadaniem było wsparcie florenckiego ambasadora Niccoli Valoriego
w wysiłkach zmierzających do uzyskania dla Florencji pomocy Ludwika XII. Po zawarciu
9
C.Gil, op.cit., s. 62 - 65.
10
C.Gil, op.cit., s. 78.
11
C.Gil, op.cit., s. 84 - 101.
12
12
C.Gil, op.cit., s. 105.
13
C.Gil, op.cit., s. 131 - 137.
13
14
C.Gil, op.cit., s. 131 - 142.
15
C.Gil, op.cit., s. 149.
16
M.Maneli, op.cit., s. 22.
17
C.Gil, op.cit., s. 169 - 171.
14
Soderini uciekł do Sienny. Powrót do władzy wielkiego rodu Medyceuszy oznaczał zmiany na
kluczowych stanowiskach państwowych. W listopadzie Machiavelli podejrzewany o
republikańskie sympatie i uważany za "człowieka Soderiniego" stracił stanowisko sekretarza
kancelarii. Wkrótce został aresztowany pod zarzutem uczestniczenia w spisku przeciwko
Medyceuszom. Poddawany torturom i opuszczony przez przyjaciół został uwolniony dopiero
dzięki zeznaniom przywódców spisku.18
Okres restauracji Medyceuszy był dla Machiavellego czasem bezczynności politycznej.
Wraz z Machiavellim miejsce w Palazzo Vecchio stracił także jego przyjaciel i zastępca Biagio
Buonaccorsi. Sytuacja współpracowników Soderiniego uległa pewnej poprawie po wyniesieniu
kardynała Jana Medyceusza do godności papieskiej. Papież Leon X zawdzięczał swój wybór
między innymi kompromisowi z kardynałem Soderinim - bratem wypędzonego z Florencji
gonfaloniera. Niestety pomimo usilnych starań i wstawiennictwa Francesca Vettoriego,
Machiavelli nie zdołał powrócić do służby państwowej; nie udało mu się również dostać na
służbę nowego papieża.19
Odsunięty od głównego nurtu politycznych wydarzeń Niccolo Machiavelli
większość czasu spędzał w swojej wiejskiej posiadłości w Sant'Andrea. Izolacja od polityki
wpływała na niego przygnębiająco. "Spożywamy skromny posiłek, jakiego nam może
dostarczyć ubogie gospodarstwo i liche dziedzictwo. Posiliwszy się, wracam do gospody, gdzie
zazwyczaj zastaję gospodarza, rzeźnika, młynarza i dwóch ceglarzy. W ich towarzystwie
przepędzam resztę dnia, grając w krikkę lub triktrak. (...) Tak związawszy się z tymi gnidami,
bronię swego mózgu przed pleśnią i daję wolne pole do działania swojemu przeciwnemu
losowi, pozwalając mu uderzać we mnie do woli, by przekonać się, czy w końcu nie zawstydzi
się on swych prześladowań."20
W okresie "politycznego bezrobocia" ujawnił się w pełni talent literacki
Machiavellego. Oprócz rozpraw politycznych i pisanych na zlecenia możnych mecenasów prac
historycznych, Machiavelli napisał również m. in. poemat filozoficzny, nowelę, sonety oraz
epigramy. Od 1514 roku znalazł się w kręgu oddziaływania Cosimo Rucellai, skupiającego
wokół siebie prorepublikańską, rozmiłowaną w tradycji antycznej młodzież florencką. Po 1520
roku zaprzyjaźnił się z Francesco Guicciardinim - gubernatorem Modeny i namiestnikiem
prowincji papieskich.21
18
M.Maneli, op.cit., s. 22-23.
19
C.Gil, op.cit., s. 198-201.
20
J.Malarczyk, U źródeł włoskiego realizmu politycznego. Machiavelli i Guicciardini, Lublin
1963, s. 72-74.
15
21
M.Maneli, op.cit., s. 24 -25.
22
M.Maneli, op.cit., s. 26-28.
16
florenckiego odrodzenia, a Marsilio Ficino (1433-1499) i Giovanni Pico della Mirandola (1463-
1494) jego najbardziej charakterystycznymi reprezentantami".23
"Edukacja Niccola nie stanowiła w renesansowej Florencji czegoś wyjątkowego (...) Na
ostateczne uformowanie się Machiavellego wpływ miały jednak głównie doświadczenia
zewnętrzne, ważne wydarzenia polityczne: począwszy od obserwowanego przezeń jeszcze w
bardzo młodym wieku spisku Pazzich (1478), próbujących drogą morderstwa politycznego
wyeliminować Medyceuszy (później Machiavelli opisze to wydarzenie w Historiach
florenckich), poprzez najazdy wojsk zagranicznych na Italię, obalenie następcy Wawrzyńca
Wspaniałego - Piera de'Medici, aż do utworzenia republiki we Florencji. Ten ostatni okres
Machiavelli przeżywał już świadomie, mógł więc z bliska obserwować wzlot i upadek
polityczny duchowego przywódcy florenckiego, dominikanina Girolama Savonaroli".24
Dzięki niezwykłemu potencjałowi intelektualnemu Florencji Niccolo Machiavelli miał
możliwość zetknięcia się z najwybitniejszymi osobistościami życia politycznego, literackiego i
artystycznego epoki renesansu. Wielkie znaczenie dla ukształtowania się poglądów politycznych
Machiavellego miały jego liczne kontakty z europejskimi mężami stanu i władcami włoskich
państewek.
Wśród polityków, którzy w szczególny sposób wpłynęli na rozwój intelektualny
Machiavellego na czoło wysuwa się niewątpliwie książę Walencji Cesare Borgia. "Borgia
wywarł na Machiavellim wrażenie na skutek siły swej osobowości, logiki swych planów,
zdecydowania w działaniu. (...) Niemniej jednak nie jest ścisłe - a wielokrotnie czyniono z tego
zarzut Machiavellemu - że działalność Borgii stanowi wzór "nowego Księcia". Pewne jest jednak
zarazem, że z niektórych doświadczeń Cesare Borgii Machiavelli wysnuł określone wnioski,
które sformułował m.in. w Księciu".25
W trakcie rozpoczętej w 1498 roku kariery politycznej Niccolo Machiavelli zetknął się
z niemal wszystkimi czołowymi postaciami włoskiej sceny politycznej. Łączyły go
przyjacielskie stosunki z gonfalonierem Florencji Piero Soderinim oraz z jego bratem -
protektorem Machiavellego - kardynałem Francesco Soderinim. W okresie restauracji
Medyceuszy Machiavelli zbliżył się do środowiska wpływowych osobistości z tego rodu,
kardynałów Giovanniego (później papież Leon X) i Giulio Medici (później papież - Klemens
VII) oraz władającego Florencją Lorenzo Medici. Duży wpływ na krystalizowanie się doktryny
23
K.Grzybowski, Wstęp do: M.Machiavelli, Książę (przekł. W.Rzymowski), Wrocław 1979, s.
XXII - XXIII.
24
S.Bielański, Wstęp do: N.Machiavelli, Historie florenckie (przekł. K.Estreicher), Warszawa,
Kraków 1990, s. IX - X.
25
M.Maneli, op.cit., s. 13.
17
26
M.Maneli, op.cit., s. 15 - 19.
27
C.Gil, op.cit., s. 132 - 137, 205 - 219.
28
C.Gil, op.cit., s. 220 -225.
29
M.Maneli, op.cit., s. 24 - 25.
18
spisania wspomnień; oklaskiwał Mandragorę i bawił się szczerze, śledząc jego przygody
miłosne... Nie oznaczało to jednak, że we wszystkim się zgadzali. Wprost przeciwnie. (...)
Francesco jako pierwszy dostrzegł, że nie należy brać zbyt dosłownie ani przyjmować jako
sztywną regułę wszystkiego, co tworzył w swej wyobraźni rozmiłowany w nowinkach i
niezwykłościach Niccolo, wierzący w środki nadzwyczajne i radykalne. Guicciardini często
krytykował ten sposób myślenia przyjaciela w swych Considerazioni, ale również bez wahania
przedstawiał mu swe zarzuty prosto w oczy".30 Przyjaźń z Guicciardinim przypadła na końcowe
lata życia Machiavellego, dlatego też wzajemny wpływ poglądów politycznych dwóch wielkich
myślicieli włoskich uwidocznił się głównie w dziełach Guicciardiniego.
W środowisku intelektualnym Machiavellego znajdowali się także przejściowo
najwybitniejsi artyści włoskiego odrodzenia. W 1503 roku do Florencji przybył Leonardo da
Vinci. Dzięki staraniom Machiavellego Florencja podjęła się realizacji ambitnego projektu
inżynieryjnego autorstwa da Vinci, polegającego na zmianie biegu rzeki Arno. Równocześnie
Machiavelli przyczynił się do powierzenia Leonardo da Vinci zadania dekoracji Sali Pięciuset w
pałacu Signorii. Niestety realizacja obu przedsięwzięć zakończyła się fiaskiem, a Leonardo da
Vinci w 1506 roku opuścił Florencję. W tym samym okresie Machiavelli zetknął się również z
drugim wielkim artystą włoskiego renesansu Michałem Aniołem. W 1504 roku na placu przed
Palazzo Vecchio dokonano uroczystego odsłonięcia posągu Dawida Michała Anioła. Wkrótce po
tym wydarzeniu Michał Anioł otrzymał zadanie kontynuowania prac malarskich rozpoczętych
przez Leonarda da Vinci w pałacu florenckiej Signorii. Niccolo Machiavelli był dzięki temu
naocznym świadkiem niecodziennego "pojedynku" słynnych artystów i chociaż w jego dziełach
brak jakichkolwiek uwag czy refleksji dotyczących sztuki, to błędem byłoby założenie, że ta
dziedzina życia była mu obojętna. "Współcześni mu podróżni bardziej interesują się ludzkimi
charakterami i obyczajami niż architekturą i wystrojem wnętrz. (...) Sieneńczycy i
Florentyńczycy nie budowali muzeów, tworzyli jedynie miejsca do życia. Sztuka to powietrze,
którym się oddycha, ziemia, po której się stąpa. Trzeba być jednym z bogatych książąt lub
duchownych, składających zamówienia u tego czy innego artysty, by w pisanych tekstach
choćby w niewielkim stopniu dało o sobie znać zainteresowanie sztuką".31
30
C.Gil, op.cit., s. 239 - 240.
31
C.Gil, op.cit., s. 115.
19
osób, jak i wobec zbiorowości."35 "Książę" nie jest traktatem o tym, jakie państwo i jego władca
być powinno, ale o tym, jakimi są faktycznie społeczeństwo, państwo, władca. Machiavelli miał
na uwadze konkretne, skorumpowane państwo, a wnioski płynące z analizy faktów w takim
społeczeństwie zmierzały do ustalenia metod regeneracji państwa.36
W latach 1519-1520 powstał traktat "O sztuce wojennej" (L'arte della guerra).
Tematem tego dzieła była sztuka skutecznego prowadzenia wojen, zaś myślą przewodnią pogląd
o wyższości armii narodowej nad wojskiem najemnym. Ostatnim z wielkich dzieł
Machiavellego są powstałe w latach 1520 - 1525 "Historie florenckie" (Istorie fiorentine)
składające się z ośmiu ksiąg obejmujących okres od założenia miasta po czasy współczesne
autorowi. Wartość "Historii florenckich" nie polega na rejestrowaniu faktów historycznych, lecz
na ich interpretacji i wyciągnięciu z nich politycznych wniosków.37
Utwory literackie stanowiły margines twórczości Machiavellego. Najbardziej znana jest
komedia "Mandragora" (Mandragora), w której podobnie jak w traktatach politycznych
przedstawiona rzeczywistość jest zła, podstępna i okrutna. W 1518 roku "Mandragora" odniosła
wielki sukces; wystawiana na scenach prywatnych w wielu włoskich miastach cieszyła się
nadzwyczajną popularnością. Kolejna komedia Machiavellego "Klicja" (Clizia) powstała około
1525 roku i także odniosła znaczący sukces. W utworze tym Machiavelli ściśle wzorował się na
komedii Plauta pt. "Casina", zaś wybór głównego bohatera sztuki Nicomaca świadczył o
zdolności autora do daleko posuniętej autoironii. Warto również zwrócić uwagę na powstałą w
1520 roku biografię słynnego kondotiera pt. "Żywot Castruccia Castracani z Lukki" (Vita di
Castruccio Castracani), którą Machiavelli zadedykował swojemu przyjacielowi Luigi
Alammaniemu oraz parodię Dantego, poemat filozoficzny "O złotym ośle" (Asino d'oro)
wykorzystujący temat zaczerpnięty z "Metamorfoz" Apulejusza.38
Pozostałe utwory Machiavellego to opracowany w 1519 roku "Traktat o
zreformowaniu państwa florenckiego" (Discorso sopra il reformare lo stato di Firenze),
tłumaczenie "Dziewczyny z Andros" (Andria) Terencjusza (ok. 1520 roku), nowela "O
Belfagorze arcydiable", (Belfagor) znakomite listy oraz liczne drobne utwory poetyckie, które
nie doczekały się jednak większego uznania.39
35
K.Żaboklicki, op.cit., s. 441.
36
K.Grzybowski, op.cit., s. LXVII.
37
K.Żaboklicki, op.cit., s. 442 - 443.
38
C.Gil, op.cit., s. 217 - 237.
39
K.Żaboklicki, op.cit., s. 443.
21
ROZDZIAŁ II
swego rodzaju wzorzec skutecznego polityka, który obejmował wszystkie rodzaje działalności
politycznej niezbędne do sprawowania władzy. W rozdziale I zarysował systematykę ustrojów z
punktu widzenia faktycznej władzy, suwerenności oraz genezy historycznej, następnie zajął się
omówieniem poszczególnych rodzajów księstw. Rozdziały XII - XXIII poświęcone zostały
analizie podstaw utrzymania się władcy przy władzy. Rozdziały XXIV - XXV dotyczą roli
fortuny i virtu w sprawowaniu władzy, zaś w ostatnim XXVI rozdziale Machiavelli wyciągnął
patriotyczne wnioski związane z sytuacją Włoch.40
Typologia form państwa naszkicowana przez Machiavellego w "Księciu" koncentruje
się na rodzajach księstw pozostawiając republikom jedynie marginalne zainteresowanie.
Machiavelli wyodrębnia księstwa dziedziczne oraz nowo utworzone. Wśród księstw nowych
wyróżnia księstwa powstałe po upadku republiki oraz księstwa przyłączone do państw
dziedzicznych. Księstwa nowo zdobyte dzieli według dwóch kryteriów; po pierwsze według
minionej formy państwa - na byłe republiki i państwa wdrożone do władzy księcia, po drugie
według sposobu zdobycia - na księstwa zdobyte podbojem militarnym, szczęśliwym
zrządzeniem losu oraz męstwem, cnotą czyli virtu. W szerszym ujęciu Machiavelli wyodrębnia
sześć rodzajów rządów, które dzieli na formy właściwe i wynaturzone. Każda forma właściwa
prędzej czy później przeradza się w odpowiadającą jej formę wynaturzoną; monarchia w
tyranię, arystokracja w oligarchię, zaś demokracja w anarchię. "Nic bowiem nie jest w stanie
przeszkodzić, aby dana forma przekształciła się w swe przeciwieństwo, albowiem cnoty i wady
mieszkają blisko siebie."41 Sam Niccolo Machiavelli nie opowiedział się jednoznacznie, za
którąkolwiek z opisanych przez siebie form państwa. Występujące w jego pismach, zwłaszcza
w "Księciu", argumenty za jedynowładztwem odwołują się raczej do sytuacji zewnętrznej
państwa. W obliczu zagrożenia militarnego państwa skuteczniejsza jest obrona pod
przywództwem jednego, silnego wodza, któremu przysługuje pełnia władzy. Jednocześnie
Machiavelli ceni wolności obywatelskie gwarantowane przez ustrój republikański.42
Wypracowana przez Machiavellego systematyka ustrojów państwa jest sama w sobie cennym
wkładem w rozwój kultury politycznej tego okresu, przede wszystkim jednak stanowi doskonałą
podstawę do dalszej analizy mechanizmów sprawowania władzy i stworzenia w oparciu o nią
doktryny politycznej przeznaczonej dla skutecznego władcy.
40
K.Grzybowski, op.cit., s. LXVIII.
41
43
M.Maneli, op.cit., s. 45.
44
M.Maneli, op.cit., s. 48.
45
M.Machiavelli, Książę, s. 70-71.
46
M.Machiavelli, Książę, s. 72.
24
47
M.Machiavelli, Książę, s.76.
48
M.Machiavelli, Książę, s. 79.
25
jego obywateli. O jego losach przeto powinni decydować sami obywatele, a nie wola i władza
jednostki."49
Doktryna polityczna Machiavellego nie kończy się na budzących negatywne emocje
zaleceniach dla "nowego księcia". Wartość systemu stworzonego przez Machiavellego polegała
przede wszystkim na połączeniu rzetelnej oceny roli jaką może pełnić skuteczny władca w
trudnym dla państwa okresie i zamiłowania do republikańskich wolności w okresie pokoju.
"Zaprzeczam przeto powszechnej opinii zgodnie z którą rządy ludu są niestałe, zmienne,
niewdzięczne i uważam, że ludy nie grzeszą pod tym względem więcej niż poszczególni
książęta. Rządzący lud, posiadający dobrą konstytucję, będzie tak samo stały, mądry i wdzięczny
jak książę i to nawet w wyższym stopniu niż taki książę, który uchodzi za mądrego. A z drugiej
strony książę, który nie jest związany prawami, będzie bardziej niewdzięczny, niestały i
niemądry niż jego naród."50
Republikanizm Machiavellego wydaje się mieć paradoksalnie to samo źródło co jego
rady dla "nowego księcia". Analiza faktów historycznych, w tym przypadku historii Rzymu,
doprowadza Machiavellego do uogólnień na pod-stawie których formułuje swoje opinie. Niccolo
Machiavelli - przez wiele lat wysoki urzędnik Republiki Florencji - mógł głosić swoje poglądy
dotyczące prawidłowego funkcjonowania republiki nie tylko w oparciu o doświadczenie
historyczne.
Machiavelli doceniał rolę prawodawstwa oraz instytucji życia publicznego dla
sprawnego funkcjonowania państwa. Na przykładzie wydarzeń we Florencji po 1381 roku oraz
w oparciu o studia nad dziejami Rzymu doszedł do wniosku, że wolność, porządek i
praworządność mogą być w państwie zabezpieczone jedynie dzięki sprawiedliwym i
przestrzeganym przez obywateli prawom oraz silnym instytucjom państwa. Wbrew obiegowej
opinii Machiavelli uzależniał stabilność państwa od doskonałości praw i instytucji, nie zaś od
silnej osobowości i zalet charakteru jednostki.51
"Jeżeli zdarzy się (a zdarza się to rzadko), że losy wysuną na czoło dobrego, i
potężnego męża, który nada prawa uspokajając możny patrycjat i lud lub też ograniczając
obie strony, tak że nie będą w stanie działać szkodliwie, to takie państwo może się zwać wolnym
i może być uważane za mocne i stabilne. Oparte na dobrych prawach i rządach, nie potrzebuje,
jak to zdarza się innym państwom, cnót jednego człowieka, który by je utrzymywał. Takimi
prawami i instytucjami stało wiele państw starożytnych, których prawa były długotrwałe.
49
J.Malarczyk, Historia doktryn polityczno - prawnych czasów nowożytnych. Odrodzenie i
Oświecenie, Lublin 1995, s. 21.
50
N.Machiavelli, Rozważania ... , k. I, r. 58.
51
M.Maneli, op.cit., s. 94.
26
Natomiast podobnych praw i ustaw brakło bądź brakuje w tych państwach, w których ustrój
zmieniał się kolejno lub zmienia przechodząc od tyranii do swobód, a potem znów do tyranii".52
Problem praworządności w państwie wiązał się w doktrynie Machiavellego z
mechanizmami i metodami egzekwowania prawa, a także z zagadnieniem wolności i przemocy
w państwie. Machiavelli uważał, że w obronie swobód obywatelskich republiki należy podjąć
konsekwentną i stanowczą, lecz zgodną z prawem walkę. Oskarżenie o czyny antypaństwowe
było według autora "Księcia" najlepszą metodą ochrony republiki przed jej przeciwnikami.
Machiavelli zwrócił też uwagę na fakt, że jakiekolwiek represje wobec obywateli muszą
znajdować oparcie w istniejącym prawie. Przestrzeganie tej zasady gwarantuje spokój i porządek
w państwie, w przeciwnym razie republice grozi destabilizacja wewnętrzna. Kolejnym
postulatem usprawnienia systemu prawa w republice był system oskarżeń publicznych
rozpatrywanych przez zgromadzenia ludowe lub sądy. Według Machiavellego każdy obywatel
powinien mieć prawo oskarżenia innego obywatela, jednocześnie powinno się surowo karać
wszystkich oszczerców. 53
W kręgu zainteresowań Machiavellego znalazła się również rola i metody zapobiegania
konspiracji politycznej. Należy przy tym pamiętać, że państewka włoskie tego okresu były
niezwykle często areną spisków politycznych. W ocenie Machiavellego spiski polityczne rzadko
przynoszą zamierzony cel, lecz ich dalekosiężne skutki bywają dla władzy niebezpieczne.
"Niemal zawsze władca miasta, zagrożony przez podobny spisek, jeżeli nie zostanie
zamordowany jak książę Mediolanu, co rzadko się zdarza, wzrasta w potęgę, a często
będąc dobrym zamienia się w złego; spiski bowiem stają się dla niego źródłem obaw, obawa
czyni go przezornym, przezorność skłania go do wyrządzania zła, co z kolei budzi wiele
nienawiści, ta zaś nierzadko doprowadzić go może do zguby. Owe spiski zatem najczęściej
niszczą tych, którzy je organizują, później zaś przynoszą szkodę tym, przeciwko którym są
skierowane."54 Machiavelli zajął się także szczegółowo kwestią organizacji i przebiegu spisku
politycznego na przykładzie spisku florenckiego rodu Pazzich (Historie florenckie, Księga
VIII). Za najskuteczniejszą metodę walki z potencjalną konspiracją Machiavelli uznał szerokie
poparcie i przychylność ludu. Znając doskonale mechanizmy działania oraz przebieg wielu
spisków zauważył, że oparcie się przez władzę wyłącznie na policji i wojsku nie gwarantuje
skutecznej obrony.55 "Dlatego też ci wszyscy cezarowie, którzy nie mieli z natury i nie wyrobili
sobie sztuką takiej powagi, ażeby oba te żywioły trzymać na wędzidle, skazani bywali na
52
N.Machiavelli, Historie florenckie (przekład K.Estreicher), Warszawa, Kraków 1990, s.194 -
195.
53
M.Maneli, op.cit., s. 79 - 81.
54
N.Machiavelli, Historie florenckie, s. 434.
27
zagładę. Większość z nich, zwłaszcza ci, którzy jako ludzie nowi dochodzili do władzy,
świadomi trudności ze strony tych dwu żywiołów, starali się zadowolić przede wszystkim
żołnierzy nie krępując się zbytnio względami na opinię ludu. Była to postawa jedynie wskazana.
Skoro bowiem książęta nie mają możności uniknięcia nienawiści z jednej bądź z drugiej
strony, wówczas wszelkich dokładać muszą usiłowań, ażeby nie stali się przedmiotem
nienawiści ze stron obu. (...) Cezarowie, którzy świeżo opanowawszy władzę czuli potrzebę
zaskarbienia sobie sympatii, stawali chętniej po stronie żołnierzy niż po stronie ludu, co
jednakże obracało się ku ich pożytkowi tylko o tyle, o ile potrafili oni powagę swą w
żołnierstwie utrzymać. (...) Jeśli więc wówczas więcej liczyć się należało z życzeniami wojska
niż z potrzebami społeczeństwa, gdyż wojsko było czynnikiem ważniejszym od społeczeństwa,
to obecnie bardziej muszą się liczyć wszyscy książęta z potrzebami społeczeństwa niż z
uroszczeniami wojska, gdyż więcej znaczy dziś społeczeństwo niż wojsko."56
Kolejnym zagadnieniem, na które Machiavelli zwrócił baczną uwagę w swych
utworach politycznych były skutki walk społecznych. Machiavelli znowu posłużył się
porównaniem sytuacji Florencji i Rzymu uznając, że różnice skutków walk społecznych w
obu przypadkach wynikały przede wszystkim z różnic w celach, które stawiały sobie
społeczeństwa. "Wielkie nieprzyjaźnie, jakie z natury swej powstają między szlachtą a ludem są
tym spowodowane, że pierwsi chcą rozkazywać, a drudzy nie chcą ich słuchać. (...) To
sprawiło, że Rzym był wewnętrznie podzielony i to - jeżeli tylko godzi się porównywać rzeczy
małe z wielkimi - sprawiło, że Florencja pozostawała rozdarta, choć w jednym i drugim państwie
rozmaity był skutek tych wydarzeń. (...) Skutki tak różne powstały z odmiennych celów, jakie
przed sobą widziały oba narody. Lud bowiem Rzymu pragnął korzystać z najwyższych
zaszczytów razem ze swymi patrycjuszami, lud florencki zaś walczył o wyłączność w rządzie,
bez udziału możnowładczych rodów."57
Machiavelli zauważył, że radykalizm postulatów politycznych jednej ze stron konfliktu
wywołuje determinację przeciwnika i w efekcie przyczynia się do eskalacji walk, natomiast
skłonność do kompromisu u jednej strony powoduje podobne nastawienie u strony przeciwnej.58
Doktryna polityczna Niccolo Machiavellego objęła swym zasięgiem wszystkie
elementy praktyki politycznej niezbędne do zdobywania, sprawowania i utrzymania władzy.
Machiavelli głosząc swoje rady i opinie brał pod uwagę zarówno fakty historyczne i aktualne
55
M.Maneli, op.cit., s. 70.
56
M.Machiavelli, Książę, s. 84 - 85 i 90.
57
N.Machiavelli, Historie florenckie, s. 135 - 136.
58
M.Maneli, op.cit., s. 55 - 58.
28
Makiawelizm w Anglii :
Znajomość dzieł Machiavellego w Anglii była już w XVI wieku szeroka. Za ucznia
Machiavellego, urzeczywistniającego w działaniu ideał "nowego księcia" uchodzi angielski
władca Henryk VIII. Twórczość Machiavellego znał doradca króla Thomas Cromwell, kardynał
Reginald Pole oraz królewski publicysta Richard Morison. W okresie panowania Elżbiety I i
Jakuba I obowiązywał zakaz druku dzieł Machiavellego. Pomimo tego zakazu oraz rodzącej się
protestanckiej krytyki Machiavellego wpływy makiawelizmu na politykę Anglii były nadal silne.
Zarówno doradca Elżbiety I, sir Walter Ralegh, jak i kanclerz Jakuba I, Francis Bacon, otwarcie
przyznawali się do wpływu doktryny Machiavellego.60 W XVII wieku do poglądów twórcy
"Księcia" odwoływali się demokratyczni radykali jak John Liburne, a także pisarz Harrington
(Oceana, 1659). Po okresie słabszego zainteresowania doktryną Machiavellego w drugiej
połowie XVII wieku następuje ożywienie recepcji makiawelizmu w wieku XVIII. Bernard de
Mandeville oparł na Machiavellim swą analizę sytuacji społecznej i tezę, że ludzie są z natury źli
(The Fable of the Bees, or Private Vices made Public Benefits, 1714). Do Machiavellego
nawiązywali także Henry Saint John Bolingbroke (Remarks on the History of England, 1733)
oraz David Hume oceniając znaczenie polityczne chrześcijaństwa (Natural History of Religion,
1757).61 Ślady znajomości poglądów Machiavellego odnaleźć można również w twórczości
Williama Szekspira, dla którego "występny Makiawel" był uosobieniem zła i cynizmu.62
Makiawelizm we Francji :
Odbiór doktryny Machiavellego w renesansowej Francji ograniczył się do fali ataków
hugenockich pisarzy obciążających go odpowiedzialnością za Noc św. Bartłomieja. Do
zagorzałych antagonistów Machiavellego należał między innymi Innocenty Gentillet (Discours
sur les moyens de bien gouverner ... , 1576). W okresie walk religijnych "makiawelista" stał się
określeniem stosowanym często w celu poniżenia przeciwnika politycznego. Sytuacja ta uległa
zmianie w XVII i XVIII wieku. Uczeni tej miary co Rene Descartes docenili walory poznawcze
59
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXIV - LXXVI.
60
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXVI - LXXVII.
61
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXXII - LXXXIV.
62
J.Baszkiewicz, F.Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1970, s.179.
30
Makiawelizm we Włoszech :
Dziedzictwo polityczne Machiavellego we Włoszech uwarunkowane zostało
negatywnym stosunkiem Kościoła katolickiego do poglądów autora "Księcia". W 1559 roku
"Książę" został oficjalnie potępiony przez papieża Pawła IV, zaś w 1564 roku przez sobór
trydencki. Pomimo wspomnianych szykan wybitni myśliciele włoscy często odwoływali się do
metod badawczych Machiavellego, aby przy ich pomocy wykazać, wbrew swemu
nauczycielowi, wyższość arystokracji nad republiką demokratyczną i monarchią. W myśl tej
zasady postępowali gloryfikatorzy ustroju arystokratycznego Paolo Paruta (Discorsi politici,
1599), Giovanni Botero (Della ragion di Stato, 1589) oraz Fra Paolo Sarpi (Opinione di Padre
Paoli servita ..., ok.1615).67 Przyjaciel Machiavellego, Francesco Guicciardini w pracy Uwagi
nad "Rozważaniami" Machiavellego o pierwszym dziesięcioksięgu Tytusa Liwiusza przedstawił
swoją opinię na temat koncepcji politycznych Machiavellego. Pomimo zgodności z wieloma
opiniami Machiavellego, również Guicciardini wyraża przekonanie o wyższości arystokracji
oraz doskonałości rządów wybranych, szlachetnych jednostek.68 Włoska myśl polityczna XVII
wieku nawiązuje do doktryny Machiavellego w tych jej aspektach, które dotyczyły umiejętności
63
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXVIII i LXXXVII.
64
J.Malarczyk, Historia doktryn ..., s. 118.
65
K.Grzybowski, op.cit., s. XCI.
66
K.Grzybowski, op.cit., s. XCII.
67
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXX.
68
J.Malarczyk, Historia doktryn ..., s. 23 - 24.
31
prowadzenia wyrafinowanej gry politycznej wobec wielkich potęg.69 Na przełomie XVIII i XIX
wieku zaczyna się renesans doktryny Machiavellego jako ideologii zjednoczenia Włoch. Do
zwolenników Machiavellego należeli Vittorio Alfieri oraz Vincenzo Gioberti, którzy upatrywali
w nim prekursora programu odrodzenia i jedności Włoch.70 Kolejna fala popularności doktryny
Machiavellego we Włoszech związana jest z formowaniem się ideologii totalitarnych - przede
wszystkim włoskiego faszyzmu.
Makiawelizm w Hiszpanii :
Popularność poglądów Niccolo Machiavellego w Hiszpanii rozwinęła się w wieku
XVII na bazie chrześcijańskiej krytyki, która dotyczyła przede wszystkim zasady nadrzędności
celów politycznych nad religijnymi. Hiszpańska szkoła "antymakiawelistów" uważająca za
skuteczniejsze działanie zgodne z religią, przyjęła w istocie podstawę rozumowania zgodną z
Machiavellim, który zalecał ocenę działań politycznych z punktu widzenia ich skuteczności. Z
tego nurtu wywodzi się Claudio Clemente (El Machiavellismo degollado, 1637), a także Alvia
de Castro (Verdadera razon de Estado, 1616). W zdecydowanej opozycji do poglądów
Machiavellego stanął natomiast Pedro Rivadeneyra (Tratado de la Religion y virtudes que debe
tener ..., 1595), który na plan pierwszy wysunął twierdzenie, że działanie zgodne z prawami
bożymi jest racją stanu, zaś makiawelizm jest bezbożnym naturalizmem. Argumenty
Rivadeneyry stały się jedną z podstaw chrześcijańskiej krytyki Machiavellego.71
Makiawelizm w Polsce :
Wpływy doktryny Machiavellego w Polsce w okresie renesansu uwidoczniły się
głównie w środowisku prokrólewskich pisarzy i polemistów politycznych. Autor "Rozmowy
Polaka z Litwinem" (1564), przypuszczalnie Augustyn Rotundus, powołuje się na "Księcia" w
obronie zasady dziedzicznej monarchii. Wpływy "kryptomakiawelistów" hiszpańskich ujawniają
się w poglądach Krzysztofa Warszewickiego, zaś regalista z okresu Zygmunta III, Szczęsny
Kryski, wskazywał, że nie można oceniać Machiavellego na podstawie fragmentów wyrwanych
z jego dzieł (Deklaracja pisma pana wojewody krakowskiego w Stężycy między ludzie podanego,
1607). Z dorobku Machiavellego korzystał również inny regalista, Sebastian Petrycy. Nurt
krytyki poglądów Machiavellego rozpoczęli w Polsce Krzysztof Zborowski i rokoszanin
Mikołaj Zebrzydowski.72 W XVII wieku wpływ poglądów Niccolo Machiavellego i jego metody
badawczej na polską myśl polityczną został wzmocniony za pośrednictwem twórczości Justusa
69
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXXI.
70
K.Grzybowski, op.cit., s. XCIII.
71
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXXV - LXXXVII.
32
Lipsiusa (Politicorum sive civilis doc-trinae libri sex, 1589). Gdański pisarz Bartłomiej
Keckerman wprowadził dzieła Machiavellego do programu nauczania w gimnazjum. Jan
Grodwanger powołał się na Machiavellego w rozważaniach o polityce finansowej (Dyskurs o
cenie pieniądza). O Machiavellim wspominają również Łukasz Opaliński (Rozmowa plebana z
ziemianinem) oraz Jan Crell (De Deo et eius attributis, 1637). Równocześnie rozwija się nurt
krytyki i ostrych ataków na poglądy Machiavellego reprezentowany przez Krzysztofa
Piekarskiego autora tłumaczenia - przeróbki dzieła Rivadeneyry (Cnoty cel nie ów, do którego
zmierza Machiavel..., 1628). W okresie oświecenia nurt krytyczny zdobywa zdecydowaną
przewagę. Stanisław Konarski w "Rozmowie pewnego ziemianina z jego sąsiadem" (1733)
przywołuje postać Machiavellego jako nauczyciela magnackiej opozycji wymierzonej przeciwko
Stanisławowi Poniatowskiemu. W podobnym duchu wypowiada się Gabryel Taszycki (Projekt
bezkrólewia wiecznego, 1791), który posługuje się określeniem "Machiavel polski" w celu
skompromitowania przeciwnika politycznego.73 Dopiero u schyłku oświecenia Stanisław Kostka
Potocki zajął się bez ideologicznych uprzedzeń makiawelowską teorią cykliczności dziejów
poświęcając jej "Rozprawę o duchu pism Machiavella, z uwagami nad tym zagadnieniem, czyli
się z wiekiem świat pogarsza" (1818). W okresie zaborów Machiavelli, podobnie jak we
Włoszech, został odkryty jako ideolog nurtu niepodległościowego. Ludwik Wolski oparł na jego
poglądach analizę przyczyn upadku powstania styczniowego (Powstanie polskie z roku 1863 z
komentarzem Machiavella, 1867). Także Adam Mickiewicz w "Konradzie Wallenrodzie"
bezpośrednio nawiązał do wielu zasad głoszonych przez Machiavellego; zwłaszcza tych, które
dopuszczały użycie wszelkich możliwych środków w obronie własnego narodu.74
We "Wstępie" do przekładu "Księcia" na język polski tłumacz Antoni Sozański napisał:
"Zaprawdę, nie można dość odżałować, że taki autor, taki pisarz, taki dyplomata i polityk,
Machiavell, największy mąż stanu, jakiego ludzkość po upadku rzymskiego państwa wydała (...)
do teraz nie był na polski język tłumaczony (...) Gdybyśmy za czasów istnienia polskiego
państwa mieli na język polski tłumaczonego Machiavella, kto wie, czyby Polska stała się łupem
sąsiednich mocarstw".75
72
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXVIII - LXXIX.
73
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXXVIII - XC.
74
K.Grzybowski, op.cit., s. XCII - XCIII.
75
J.Malarczyk, Historia doktryn ..., s. 22.
33
W drugiej połowie XIX wieku na Zachodzie rozwinął się nurt krytyki kryzysu
cywilizacji. Przedstawiciele tego kierunku często w swych pracach nawiązywali do dorobku
Niccolo Machiavellego. Jakub Burkhardt dostrzegał w Machiavellim jedynie "zdolnego
zbrodniarza", produkt epoki kryzysu i w tym upatrywał aktualność jego wizji procesu
dziejowego. Zagorzałym zwolennikiem Machiavellego był natomiast Fryderyk Nietsche (Die
Unschuld des Werdens), który podkreślał uczciwość i realizm Machiavellego w ocenie przyjętej
powszechnie moralności.76
Doktryna polityczna Machiavellego wzbudziła szczególne zainteresowanie ideologów
i twórców faszyzmu. Benito Mussolini przygotował rozprawę doktorską na temat poglądów
politycznych Machiavellego. Za zwolennika rad politycznych Machiavellego uchodził także
Adolf Hitler.77 Nie przeceniając wpływu Machiavellego na kształtowanie się i rozwój faszyzmu,
przyznać trzeba, że doktryna Machiavellego zawsze trafiała na podatny grunt w przypadku
ruchów politycznych o narodowym charakterze.
"Urokowi" poglądów Machiavellego nie oparł się również drugi z wielkich systemów
totalitarnych XX wieku - komunizm. Prawdziwym wielbicielem Machiavellego był włoski
komunista Antonio Gramsci.78 Gramsci dokonał ukierunkowanej ideologicznie analizy
twórczości Machiavellego (Nowoczesny Książę) i powiązał doktrynę Machiavellego z teorią
walki klas oraz "dziejową rolą klasy robotniczej".
"Także i w naszych czasach nazwisko Machiavellego nie uległo zapomnieniu,
wykorzystywane jest ono często zarówno w publicystyce, jak i w polemikach w celu
dyskredytowania określonych zasad polityki, jak również pochwały realizmu w polityce,
zwłaszcza jeśli jest ona oceniana ze względu na osiągane efekty".79
76
K.Grzybowski, op.cit., s. XCIII.
77
J.Malarczyk, Historia doktryn ..., s. 22.
78
M.Maneli, op.cit., s. 109 - 115.
79
J.Malarczyk, Historia doktryn ..., s. 22.
34
życiorysu mógł uchodzić wręcz za eksperta w tej dziedzinie. Najzagorzalszy zwolennik reformy
florenckiej armii, nadzorca robót wojskowo - inżynieryjnych projektowanych przez samego
Leonarda da Vinci80 i w końcowych latach swego życia komisarz do spraw fortyfikacji
Florencji - to tylko wybrane przykłady potwierdzające zainteresowanie Machiavellego
problematyką organizacji armii i obronności kraju.
Szukając podstaw potęgi współczesnych sobie państw europejskich, takich zwłaszcza
jak Francja czy Hiszpania, i źródeł słabości państw włoskich, Machiavelli dostrzegł wybitną rolę
dobrze zorganizowanych sił zbrojnych, których pozbawione były włoskie księstwa i republiki.
Republika Florencji, podobnie jak jej najbliżsi sąsiedzi korzystała z usług wojsk najemnych
(condotty), których lojalność i waleczność uzależniona była wyłącznie od aktualnego stanu
finansów państwa. Zasady i sposób tworzenia nowej armii przedstawił Machiavelli w "Mowie o
organizacji sił zbrojnych Florencji", wykazując, że podstawą skutecznej w działaniach armii
powinna być piechota rekrutująca się z obywateli kraju, zainteresowanych jego
bezpieczeństwem. Stworzona w myśl tego planu armia po początkowych sukcesach, do których
można zaliczyć podporządkowanie Pizy w 1509 roku, nie zdołała się jednak oprzeć przewadze
militarnej wojsk hiszpańskich.81
Niccolo Machiavelli - pomysłodawca i teoreryk nowej armii uczestniczył aktywnie w
jej organizowaniu. "Niccolo, za wiedzą Soderiniego, lecz bez oficjalnego pełnomocnictwa,
zaczął wykonywać nowy zawód - werbownika. Od stycznia do marca 1506 roku przemierzał
Mugello i Casentino, usiłując w każdym miasteczku i każdej wsi przekonać chłopów i
rzemieślników do czynnego stawania w obronie Republiki. (...) Podzielił zwerbowanych
mężczyzn od siedemnastu do czterdziestu lat na bandiere, których chorągwie miały
wyhaftowane florenckie lilie. Chorągwie zgrupował w bataliony. Musiał uzbroić wszystkich
rekrutów w lance, muszkiety, oszczepy lub halabardy, ale także wyposażyć ich w nakrycia
głowy, kaftany, spodnie i buty. Potem pozostało mu nauczyć ich maszerowania czwórkami i w
szeregu, reagowania na dźwięk głosu dowódcy, trąbki i bębna."82
Potrzeba zorganizowania silnej armii narodowej jest niezwykle wyraźnie akcentowana
przez Machiavellego w "Księciu". Rozdziały XII - XIV tego traktatu politycznego poświęcone
są w całości rodzajom, organizacji i walorom militarnym poszczególnych typów wojska. "Siła
zbrojna służąca księciu do obrony kraju składa się albo z wojska własnego, albo z wojska
najemnego, albo z wojska posiłkowego, albo wreszcie z wojsk mieszanych. Wojska posiłkowe
i najemne są bezpożyteczne i niebezpieczne. Jeśli ktoś chce państwo swe oprzeć na żołnierzu
80
C.Gil, op.cit., s. 106 - 112.
81
J.Malarczyk, Historia doktryn ... , s. 14.
82
C.Gil, op.cit., s. 113.
35
najemnym, nie osiągnie ani siły, ani bezpieczeństwa, gdyż żołnierz ten nie posiada ducha
jedności i karności, jest przy tym ambitny i wiarołomny." 83 Machiavelli przywołuje szereg
przykładów z historii Włoch potwierdzających jego opinię o nieskuteczności wojsk najemnych.
Warto w tym miejscu przypomnieć, że w swej karierze dyplomatycznej Machiavelli bardzo
często pertraktował z dowódcami najemnych oddziałów, z których usług korzystała Republika
Florencji. Drugim rodzajem armii, przed którym przestrzega Machiavelli w "Księciu" są wojska
posiłkowe tzn. wojska sojusznika wezwane na pomoc przez jedną ze stron konfliktu. "Wojsko
posiłkowe przynosi zazwyczaj korzyść temu, kto nim rozporządza, ale dla tego, kto je wzywa ku
pomocy, bywa zawsze szkodliwe. Jeśli bowiem wojsko takie da się pobić, wówczas sprawa
bywa przegrana, lecz jeśli zwycięży, wówczas staje się ono panem położenia. (...) Ten więc, kto
sam chce zamknąć sobie drogę do zwycięstwa, niech posługuje się taką armią posiłkową, będącą
o wiele niebezpieczniejszą od armii najemnej: z góry może być wówczas pewien swej zguby,
gdyż armia posiłkowa w wysokim stopniu ożywiona jest duchem jedności stanowiąc przy tym
narzędzie posłuszne w cudzych rękach..."84
Dyskredytując przydatność dla obrony kraju wojsk najemnych i posiłkowych
Machiavelli wyciąga ostatecznie wniosek, że tylko dobrze zorganizowana, silna armia narodowa
jest w stanie zapewnić bezpieczeństwo państwa. "Siła zaś własna polega na armii złożonej z
obywateli lub poddanych, lub z szeregów stworzonych przez księcia, wszystko inne bywa albo
wojskiem najemnym, albo posiłkowym. Sposób organizowania armii własnej łatwy będzie do
ustalenia, gdy zważy się zasady powyżej przeze mnie wyłuszczone, gdy nadto zważy się, na
jakiej drodze tworzyli swą siłę zbrojną Filip, ojciec Aleksandra Wielkiego, tudzież liczne
rzeczypospolite oraz liczni książęta - do tych wzorów odwołuję się całkowicie."85
Machiavelli udziela również ogólnych rad dotyczących sztuki wojennej, wyszkolenia
żołnierzy, taktyki prowadzenia działań wojennych. Jak przystało na historyka i miłośnika
starożytności często sięga po przykłady wybitnych wodzów starożytnych. "Co się zaś tyczy
teorii w zakresie wojskowości, to książę powinien zapoznać się z historią i z czynami wielkich
ludzi w przeszłości, zbadać, jak rządzili się oni na wojnie, dotrzeć do przyczyny ich zwycięstw i
porażek, by tych ostatnich uniknąć, a w pierwszych im dorównać, przede wszystkim zaś
powinien on tak starać się postępować, jak przed nim postępował jakiś mąż znamienity, którego
on na wzór sobie postawił."86 Machiavelli zaleca bliski kontakt księcia z oddziałami
83
M.Machiavelli, Książę, s. 51 - 52.
84
M.Machiavelli, Książę, s. 58 - 59.
85
M.Machiavelli, Książę, s. 61 - 62.
86
M.Machiavelli, Książę, s. 65.
36
wojskowymi co jest zgodne z jego poglądami na fundamenty silnej władzy. Autor "Księcia"
zwraca także uwagę na konieczność stałego doskonalenia kunsztu wojskowego w okresie
pokoju. Przygotowanie militarne wojska i jego dowódcy dzieli na część praktyczną i teorię
wojskowości. "Co do praktyki, to powinien on stale swych żołnierzy ćwiczyć i utrzymywać w
karności, powinien sam często jeździć na łowy, aby ciało swe wdrożyć do trudów, a
jednocześnie zaznajomić się z naturą okolicy. (...) Znajomość miejscowości daje podwójną
korzyść. Przede wszystkim znając dobrze swój kraj lepiej zorganizować można jego obronę. Po
wtóre, poprzez znajomość praktyczną pewnej okolicy zdobywa się zdolność orientacji w każdej
innej okolicy, którą wypadnie badać."87
Poglądy Machiavellego na zagadnienia wojskowości stały się inspiracją i głównym
tematem jego siedmiotomowego dzieła "O sztuce wojennej". Bezpośrednią przyczyną powstania
tego wzorowanego na klasycznym "De re militari" Flaviusa Renatusa Vegetiusa traktatu była
klęska militarna Florencji w Prato. Machiavelli nadał swemu dziełu formę dialogów, których
najważniejszym uczestnikiem jest słynny kondotier Fabrizio Colonna. Pod wpływem przebytych
doświadczeń związanych z organizacją armii narodowej Florencji, trudności w realizacji idei
obronności kraju oraz klęsk poniesionych przez Republikę w minionym okresie, Machiavelli
nadał swym poglądom zdecydowanie bardziej radykalny charakter. Dla ratowania państwa
proponuje powołanie powszechnej armii narodowej, kierowanej silną ręką, trzymającą zarówno
władzę polityczną jak i wojskową.88 "Machiavelli postulował wciągnięcie najszerszych kręgów
społecznych do uzbrojonej "milicji" miejskiej, pokładając nadzieję w ich sile moralnej. Sprawa
udziału ludu w formacjach zbrojnych była nowością, która później dopiero została wcielona w
życie; Machiavellego i w tym wypadku inspirowały badania nad historią starożytnego Rzymu."89
Traktat "O sztuce wojennej" zawiera również głębszą diagnozę niepowodzeń
militarnych Republiki Florencji. Właśnie w tym dziele Machiavelli ze szczególnym naciskiem
prezentuje pogląd, że reformy wojskowe muszą odbywać się w odpowiednich warunkach
politycznych. Machiavelli, ustami Fabrizia Colonny, wypowiada opinię, że teoretyczna
znajomość sztuki wojennej nie wystarczy, jeśli nie ma sposobności i warunków do jej
praktycznego wykorzystania.90
Kolejnym zagadnieniem z zakresu wojskowości, o którym wypowiada się w swych
dziełach Niccolo Machiavelli jest użyteczność utrzymywania twierdz i fortyfikacji. Na stosunek
87
M.Machiavelli, Książę, s. 63 - 64.
88
C.Gil, op.cit., s. 220.
89
J.Heistein, op.cit., s. 83.
90
K.Żaboklicki, op.cit., s. 442.
37
Machiavellego do tego problemu znaczny wpływ miały jego osobiste doświadczenia z licznych
podróży po państewkach włoskich. Machiavelli zauważył, że wartość obronna twierdz jest w
przypadku poważnego zagrożenia znikoma; władcy, którzy tracili poparcie swojego wojska i
ludu nie byli również w stanie utrzymać w swych rękach fortyfikacji. "Twierdze zatem bywają
pożyteczne albo szkodliwe, zależnie od okoliczności; jeśli przynoszą korzyść z jednej strony, to
szkodzą z drugiej. Rzecz przedstawić można tak: książę, który więcej lęka się swoich poddanych
niż wroga, powinien budować twierdze, ten zaś, który więcej lęka się nieprzyjaciół
zewnętrznych niż swoich poddanych, nie powinien budować twierdz. (...) W naszych czasach
niepodobna wskazać ani jednego wypadku, w którym twierdza przyniosłaby książętom jakowyś
pożytek... "91
Dorobek Niccolo Machiavellego w dziedzinie sztuki wojennej i kultury militarnej
stanowi istotne uzupełnienie jego doktryny politycznej. Idea silnej, narodowej armii lansowana
w dziełach Machiavellego była jednym z najistotniejszych elementów koncepcji regeneracji
państwa włoskiego. W kwestii organizacji wojska, podobnie jak w poglądach na organizację
państwa i jego systemu prawnego, Machiavelli wyznawał zasadę "silnej ręki"; uważał, że jedynie
pod kierunkiem wybitnej osobowości istnieje szansa stworzenia armii mogącej sprostać
zadaniom obrony ojczyzny. Istotną wartością koncepcji militarnych Machiavellego było
włączenie do rozważań poświęconych organizacji wojska czynnika narodowo-patriotycznego.
Patriotyzm Machiavellego, stanowiący według wielu badaczy podstawę ideologiczną
jego doktryny, uwidocznił się szczególnie wyraziście w uwagach autora "Księcia" dotyczących
armii najemnych i narodowych. Machiavelli, pomimo wielu gorzkich doświadczeń związanych z
tworzeniem wojska narodowego, we wszystkich swych dziełach dawał wyraz przekonaniu, że
obywatele broniący swojej ojczyzny są dla niej najlepszą gwarancją niepodległości. Armia
narodowa - w rozumieniu Machiavellego - to armia patriotów walczących z najwyższym
poświęceniem, lojalnych wobec swojego wodza i ojczyzny.92
Drugą charakterystyczną cechą poglądów militarnych Machiavellego było jego
przywiązanie do tradycji starożytnej, z której czerpał wzorce wybitnych wodzów oraz przykłady
postępowania zapewniającego sukces w działaniach wojennych. Wśród wodzów starożytnych
przywoływanych przez Machiavellego znaleźli się Aleksander Wielki i jego ojciec Filip, Cezar,
a także Cyrus, Scypion i wielu innych.93 Zamiłowanie do historii starożytnej i patriotyzm
przenikający teorie Machiavellego zadecydowały o charakterze jego doktryny militarnej i
przesądziły o jej niezwykłym znaczeniu.
91
M.Machiavelli, Książę, s. 95 - 96.
92
M.Maneli, op.cit., s. 96 - 97.
93
M.Machiavelli, Książę, s. 65.
38
ROZDZIAŁ III
94
M.Maneli, op.cit., s. 29.
95
A.Krawczyk, Etyka i filozofia społeczna Niccolo Machiavellego, Folia Societatis Scientiarum
Lublinensis, sectio A, vol. 11, Lublin 1971, s. 38.
39
96
M.Machiavelli, Książę, s. 72 - 73.
97
J.Heistein, op.cit., s. 80 - 81.
98
M.Maneli, op.cit., s. 36.
99
M.Machiavelli, Książę, s. 108.
40
każdy może cel na swej drodze osiągnąć. (...) Wynika to jedynie z różnicy okoliczności, które
do trybu działania przystają albo też nie przystają. Tym się tłumaczy, co powiedziałem wyżej, że
nieraz dwie przeciwne taktyki wiodą do jednego celu, natomiast z dwu jednakowych taktyk
nieraz jedna wiedzie do celu, druga celu chybia. Okoliczności rozstrzygają o tym, czy w danym
wypadku wskazana bywa taka lub inna taktyka. (...) Mniemam wszelako, że lepiej być nadto
obcesowym niż nadto oględnym, gdyż Fortuna jest kobietą i odtrąca tych, którzy nie bywają
zuchwali, dlatego też, jako kobieta, ulega najczęściej młodym, którzy nie grzeszą oględnością,
lecz rozkazują jej butnie i śmiało".100
Kolejnym pojęciem, którym operował Machiavelli opisując zjawiska społeczne jest
konieczność (necessita). Necessita w istotny sposób warunkuje zachowanie człowieka; przymus
konieczności może uczynić złych z natury ludzi dobrymi. Machiavelli odwoływał się do
średniowiecznej maksymy głoszącej, że konieczność stoi ponad prawem.101
Wychodząc od obserwacji człowieka zmierzającego nieustannie do zaspokojenia
swoich potrzeb, Machiavelli dążył do poznania i opisania mechanizmów działania całego
społeczeństwa. Zapoczątkował analizę zbiorowych cech moralnych i psychologicznych
poszczególnych warstw społecznych poświęcając temu problemowi wiele miejsca w swych
najważniejszych pismach politycznych i historycznych. W ujęciu Machiavellego wychowawcza
funkcja państwa wiązać się miała nie z nauczaniem abstrakcyjnej moralności, lecz z tworzeniem
stosunków społecznych i politycznych, w ramach których człowiek będzie "istotą społeczną", a
nie kierującym się wyłącznie własnymi potrzebami egoistą.102
Filozofia społeczna Niccolo Machiavellego dostarcza wniosków dla jego koncepcji
politycznych. Ideał "nowego władcy" zarysowany w "Księciu" oparty został o głęboką
znajomość zjawisk społecznych. Również u podstaw koncepcji militarnych Machiavellego
znalazła się analiza motywacji ludzkiego postępowania, co szczególnie wyraźnie można dostrzec
w teorii o wyższości armii narodowej. W dziełach historycznych - "Rozważaniach" oraz
"Historiach florenckich" - Machiavelli koncentrował się na zagadnieniach związanych z
mechanizmami działania człowieka i społeczeństwa, stosunkami społecznymi, przyczynami i
skutkami określonych zachowań społecznych w zmieniających się okolicznościach
historycznych.
Ogólne kwestie światopoglądowe zajmują w twórczości Machiavellego marginalną
pozycję. "Świat być może istniał wiecznie - sugeruje w Rozważaniach - a jeśli nie zachowały się
w pamięci ludzi jego dzieje sprzed więcej niż pięciu tysięcy lat, to jedynie dlatego, iż
100
M.Machiavelli, Książę, s. 109 -111.
101
A.Krawczyk, op.cit., s. 39.
102
K.Grzybowski, op.cit., s. XLVII.
41
wspomnienie zatarte zostało przez mnogość wydarzeń przyrodniczych i historycznych. (...) Oto
zaś inna przyczyna: nieustanne zmiany religii sprawiają, iż każda nowa religia stara się zatrzeć
ślady religii minionej, która panowała w przeszłości. Odnajdujemy specyficzną postawę
Machiavellego: religia jest przedmiotem analizy, jest jednym z elementów rzeczywistości
społecznej, podlegającym ogólnym mechanizmom świata i jako taki właśnie, niewyróżniony
element, jest badana".103
Stosunek Machiavellego do religii był taki sam jak do pozostałych instytucji i idei
społecznych: analizował jej rolę z punktu widzenia polityki. Z jednej strony dostrzegał
znaczenie religii dla tworzenia więzi społecznych, z drugiej patrzył na religię w kontekście
działalności politycznej Kościoła. Machiavelli uważał, że religia może stanowić jeden z
elementów integrujących społeczeństwo i umacniających państwo, jednak nie może
zagwarantować trwałości istnienia i potęgi państwa bez wsparcia odpowiednich instytucji i
dobrego prawodawstwa. Rola religii jako instrumentu władzy zależała, według Machiavellego,
od sposobu w jaki się nią posłużono i celu, któremu miała służyć.104
Machiavelli nie ograniczał się w swej twórczości tylko do krytyki społeczno-
politycznej roli Kościoła. Jego koncepcja virtu jako siły przeciwstawionej potędze losu nie
znajdowała odzwierciedlenia w chrześcijańskiej pochwale pokory i niedocenieniu życia
doczesnego.105 Z punktu widzenia filozofii społecznej Machiavellego większe walory posiadała
religia pogańska, która dopatrywała się zasług człowieka w wielkości jego duszy i w sile ciała.
Dzięki tym czynnikom religia Rzymian, w opinii Machiavellego, odgrywała bardzo ważną rolę
społeczną i polityczną.106
Dorobek literacki i poglądy polityczne Machiavellego nie ujawniają jednak w pełni
jego osobistego stosunku do wiary. "Machiavelli dołącza do innych osób wyznających głośno
niesmak i jednocześnie większe pragnienie czystości obyczajów Kościoła. (...) Gloryfikuje św.
Franciszka z Asyżu i św. Dominika, apostołów ubóstwa i powrotu do najczystszych źródeł,
uniemożliwiających zagubienie się religijności w zbytnie j swobodzie obyczajów biskupów i
książąt Kościoła. Wedle niektórych zdań tych nie podyktowała Machiavellemu wiara religijna,
lecz przekonania polityczne. Za replikę niech posłużą słowa, które Niccolo napisał w roku 1510
na temat marranów - portugalskich Żydów w ukryciu wiernych judaizmowi mimo
przymusowego przejścia na chrześcijaństwo: "Niezwykle trudno oceniać jest, czy uczucia
103
M.Maneli, op.cit., s. 41.
104
M.Maneli, op.cit., s. 41 - 43.
105
N.Machiavelli, Rozważania ..., k. II, r. 2.
106
N.Machiavelli, Rozważania ..., k. I, r. 2.
42
religijne ludzi są dobre, czy złe!" Prawdą jest, że Niccolo Machiavelli, choć wychowany przez
bardzo pobożną matkę, niezbyt gorliwie uczestniczy w nabożeństwach i - jeśli wierzyć jego
przyjaciołom - problem zbawienia duszy wcale go nie niepokoi. Czy wystarcza to jednak, by
nazwać go "bezbożnikiem"? Pamiętajmy, że przedmiotu jego zainteresowania nie stanowi
teologia, lecz polityka, a sposób jej widzenia naznaczony jest żywym antyklerykalizmem, który
podziela wielu jego współczesnych".107
ROZDZIAŁ IV
107
C.Gil, op.cit., s. 125 - 126.
108
N.Machiavelli, Rozważania ..., k. I, wstęp.
43
109
K.Grzybowski, op.cit., s. XLIII - XLV.
110
M.Maneli, op.cit., s. 30 - 32.
111
K.Pomian, Historia między retoryką a teologią. Niektóre problemy myśli historycznej
doby Oświecenia i Reformacji, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. IX, 1964, s. 23.
112
S.Bielański, op.cit., s. XIX - XX.
44
113
S.Bielański, op.cit., s. XXI.
114
M.Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1976, s. 7 - 8.
115
S.Bielański, op.cit., s. XXIII.
116
N.Machiavelli, Historie ..., s. 4.
117
N.Machiavelli, Historie ..., s. 66.
118
K.Grzybowski, op.cit., s. XXXVIII.
119
N.Machiavelli, Rozważania ..., k. I, r. XLVI.
120
N.Machiavelli, Historie... , s. 67.
45
historycznych Machiavellego należały również dzieła Juliusza Cezara. "W okresie tym [w
okresie służby w kancelarii Signorii] nie zapominał też Machiavelli o lekturze historycznej,
rzecz charakterystyczna, iż ulubionymi dziełami - czytanymi zwłaszcza w czasie misji
dyplomatycznych - były utwory Tacyta i Juliusza Cezara."121
Trwałym wkładem Niccolo Machiavellego w rozwój europejskiej historiografii są
nowatorskie rozwiązania dotyczące konstrukcji dzieła historycznego. W "Historiach florenckich"
Machiavelli odszedł od tak zwanej konstrukcji annalistycznej, od ścisłego trzymania się
porządku chronologicznego opisywanych wydarzeń. Co więcej, w dziele Machiavellego
występują odrębnie omawiane grupy zagadnień, które całkowicie naruszają zasady
chronologii.122 Nowy model historiografii zaproponowany przez Machiavellego był - w
przeciwieństwie do chronologicznych, średniowiecznych kronik czy literackich dzieł
humanistów - oparty na zainteresowaniu politycznym i pragnieniu krytycznej analizy.123
Znaczenie historiografii Niccolo Machiavellego z punktu widzenia przemian w kulturze
XVI wieku polegało na przełamaniu wyniesionych z wcześniejszych epok ograniczeń
formalnych, które decydowały o charakterze i kształcie piśmiennictwa historycznego.
Machiavelli zmodyfikował obowiązującą zasadę cykliczności dziejów, wprowadzając do niej
możliwość kształtowania przyszłości w oparciu o doświadczenia historii. Zerwał również ze
średniowieczną wizją świata, zastępując wiarę w interwencje sił nadprzyrodzonych surową
analizą charakterów i interesów jednostek. Historiografia Machiavellego była wolna od
średniowiecznej moralistyki; fakty historyczne interpretował Machiavelli wyłącznie w aspekcie
politycznym. Motywacje polityczne wpłynęły także na nowatorstwo konstrukcji dzieł
Machiavellego, w których przywiązanie do chronologii wydarzeń ustąpiło miejsca
porządkowaniu zdarzeń historycznych według określonego zagadnienia politycznego. "A jak
oceniła jego dzieła historia historiografii? Otóż uznała bardziej zasługi formalne, aniżeli
merytoryczne. Wskazuje się na subiektywne spojrzenie na dzieje, na występujące w tekście
przemilczenia czy wręcz przeinaczenia. Machiavelli też - podobnie jak inni współcześni mu
historycy renesansowi - nie wyszedł poza tradycyjną podstawę źródłową (tj. poza treść kronik
średniowiecznych i dzieł stworzonych przez jego poprzedników)."124
121
S.Bielański, op.cit., s. XXI.
122
S.Bielański, op.cit., s. XXVIII.
123
N.Sapegno, Historia literatury włoskiej w zarysie, Wrocław 1979, s. 209.
124
S.Bielański, op.cit., s. XXVIII.
46
ROZDZIAŁ V
125
C.Gil, op.cit., s. 237.
126
K.Żaboklicki, op.cit., s. 443.
127
C.Gil, op.cit., s. 217.
128
N.Sapegno, op.cit., s. 211.
47
129
M.Machiavelli, Książę, s. 72.
130
J.Malarczyk, U źródeł włoskiego ..., s. 73 - 74.
131
C.Gil, op.cit., s. 249.
132
K.Grzybowski, op.cit., s. XXXVII.
133
C.Gil, op.cit., s. 217.
134
M.Machiavelli, Książę, s. 115.
135
J.Heistein, op.cit., s. 100.
48
"Okres odnowy zapoczątkowany został przez ogromny sukces, jaki w 1518 roku
odniosła Mandragora, i renomę, jaką ta komedia zaczęła cieszyć się w innym miastach
włoskich, aż po Wenecję, gdzie domagano się wręcz od Machiavellego następnej tak udanej
sztuki. Publiczność natychmiast zaakceptowała nowy temat - przynajmniej raz wolny od
zapożyczeń klasycznych. Wybrańcy, którzy mogli oglądać przedstawienie na scenach
prywatnych, gdzie było wystawiane, oklaskiwali zarówno historię męża - "najbardziej naiwnego
i głupiego", jaki kiedykolwiek żył we Florencji - jak i jego "pięknej, mądrej i cnotliwej" żony.
(...) Niepomyślne sprawy przybrały dobry obrót nie tylko dzięki radości życia młodych
bohaterów, lecz także dzięki pokrętnym intrygom. To prześmiewcza wersja "moralności"
Księcia: w opinii innych ludzi (tak jak i w oczach poddanych) ocena postępowania zależy od
osiągniętego rezultatu. Niech się oburzają ci, którzy odwracają wzrok ze strachu, by się
przypadkiem nie okazało, że "król jest nagi"! W radosnej formie komedii dał Niccolo upust
całemu swemu rozgoryczeniu".136
Pozycję Niccolo Machiavellego jako czołowego komediopisarza włoskiego
odrodzenia ugruntował sukces kolejnej jego sztuki, "Klicji". "Na premierze znalazły się
wszystkie znakomitości miasta, wśród których nie zabrakło młodego Hipolita Medyceusza,
umieszczonego przez papieża na czele władz Florencji w towarzystwie swego doradcy,
niepopularnego kardynała Passeriniego. Dla potrzeb sztuki, by ustawić dekoracje San Galla,
zrównano z ziemią ogród przy willi. Komedia wzoruje się ściśle na Casinie Plauta. Wybór
tematu - miłostek starca - nie był, rzecz jasna, przypadkowy: Nicomac, nieszczęsny i śmieszny
bohater utworu nosi czytelne imię - NICCO-lo MAC-hiavelli; w tej wolnej adaptacji komedii
łacińskiej Niccolo kpi z samego siebie i z późnej miłości, która spada na jego siwą głowę ... (...)
Czyniono już pierwsze przygotowania, by wystawić sztukę w Modenie, na życzenie
Guicciardiniego, który był tam wtedy gubernatorem".137
Umiejętności literackie Niccolo Machiavellego ujawniły się również w utworach
nie przeznaczonych na sceny teatralne. "Dziesięciolecia" - opowieść o dziejach Włoch po roku
1494 - spisana została przez Machiavellego w tercynach.138 "W literaturze przedmiotu przyjmuje
się, że zarówno ten jak i inne utwory poetyckie Machiavellego nie znamionowały wybitnego
talentu (jako autora dzieł wierszowanych), były natomiast wyrazem politycznego zaangażowania
ich autora, były też wyrazem osobistego stosunku do przeszłości własnego kraju".139
136
C.Gil, op.cit., s. 225 - 226.
137
C.Gil, op.cit., s. 237.
138
J.Heistein, op.cit., s. 79.
139
S.Bielański, op.cit., s. XIII.
49
Wśród dokonań literackich Niccolo Machiavellego wymienia się także pełną humoru i
zjadliwej ironii nowelę "O Belfagorze arcydiable" oraz korespondencję prywatną, która
doczekała się osobnego wydania dopiero w końcu XIX wieku (Lettere familiari).140
O wybitnym miejscu Machiavellego w historii literatury, a tym samym w historii
kultury, przesądził jednak jego najsłynniejszy traktat polityczny "Książę". "Machiavelli był
jednym z najwybitniejszych włoskich prozaików. Styl jego jest surowy, suchy, a jednocześnie
energiczny i wyrazisty: doskonale widać to w Księciu. Każde słowo ma tam swą wagę; myśli
płyną wartko, kierowane żelazną logiką. Kilkoma pociągnięciami pióra potrafi Machiavelli
nakreślić sytuację, scharakteryzować osobę. Rozważania jego często przybierają formę
ożywionego dialogu z czytelnikiem, z którym autor zawsze stara się utrzymać bliski kontakt, w
czym pomaga mu zbliżone do potocznego słownictwo. Należy też podkreślić, że sposób pisania
Machiavellego, zazwyczaj tak bardzo logiczny, opanowany i racjonalny, nabiera chwilami
cech wręcz odmiennych - spontaniczności, gwałtowności, patosu; charakterystyczny jest pod
tym względem ostatni rozdział Księcia, gdzie autor daje się porwać patriotyzmowi, który każe
mu przemawiać sercem raczej niż rozumem".141
Talent literacki Machiavellego i walory stylistyczne prozy, które ujawniły się w
"Księciu", predestynują tego wielkiego myśliciela do miana "twórcy nowej prozy, która dzięki
rysom i akcentom bardzo osobistym oddala się jakby od powszechnego klasycyzującego
gustu".142
Dobrym podsumowaniem zagadnienia kultury literackiej Niccolo Machiavellego jest
opinia historyka literatury włoskiej Józefa Heisteina: "Na koniec warto podkreślić
niezaprzeczalne walory literackie "erudycyjnej" prozy Machiavellego. Pisarz zarzucił
konwencje stylu traktatowego, wyrażające się albo w suchości wywodu, albo, odwrotnie, w
zbytniej ozdobności. Nasycił swą prozę tonem osobistym, jakby starał się narzucić czytelnikowi
swoje własne prawdy i zwątpienia, z kolei zaś w momentach gdy dochodził do konkretnych
wniosków, stosował konstrukcje składniowe zwarte, jasne i logiczne. Cięty polemista, posiadał
bogaty repertuar środków, wyrażających ironię i pogardę, dowcip i sarkazm. Styl Machiavellego
jest wiernym odbiciem jego myśli, zaś sposób dostosowania stylu do wyrażonych treści jest
miernikiem literackich wartości jego prozy. Nieudane były próby poetyckie Machiavellego,
natomiast bogactwo środków wyrazu prozy stanowiło świetne przygotowanie do sukcesu
Mandragory".143
140
K.Żaboklicki, op.cit., s. 443.
141
K.Żaboklicki, op.cit., s. 443 - 444.
142
N.Sapegno, op.cit., s. 210.
50
ZAKOŃCZENIE
Bibliografia
Źródła :
Opracowania :
Barycz H., Myśl i legenda Machiavellego w Polsce w wieku XVI - XVII [w:] Spojrzenia w
przeszłość polsko-włoską, Wrocław 1965.
Baszkiewicz J., Ryszka F., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1970.
Becker H., Barnes H.E., Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, Warszawa
1965.
Bielański S., Wstęp do: N.Machiavelli, Historie florenckie, przekł. K.Estreicher, Warszawa,
Kraków 1990.
Burckhardt J., Kultura Odrodzenia we Włoszech, Warszawa 1965.
Czarnowski S., Kultura, Warszawa 1938.
Gierowski J.A., Historia Włoch, Wrocław 1985.
52