Uniwersytet Warszawski

Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych

Adam Stępień
207903

Polityczne, prawne i instytucjonalne instrumenty integracji Samów w nordyckiej

perspektywie porównawczej

Praca magisterska na kierunku politologia w zakresie nauk politycznych

Praca wykonana pod kierunkiem

Prof. UW dr hab. Wawrzyńca Konarskiego
Katedra Europeistyki

Warszawa, październik 2007

Oświadczenie kierującego pracą

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że

spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.

Data Podpis kierującego pracą

Oświadczenie autora pracy

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została

napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny
z obowiązującymi przepisami.
Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur
związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.
Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją
elektroniczną.

Data Podpis autora pracy

2
Streszczenie:

Niniejsza praca poświęcona jest zagadnieniu integracji Samów w Norwegii, Szwecji,

Finlandii oraz, w mniejszym zakresie, Rosji. Podstawą dla rozważań są teorie grup
etnicznych i sposobów ułożenia stosunków między mniejszością a państwem, także na
poziomie ponadnarodowym. Samowie nie mogą liczyć na autonomię terytorialną
w tradycyjnym rozumieniu. Dlatego też, nie naruszając integralności państwowej,
przyjmowane są rozwiązania prawne i instytucjonalne umożliwiające transgraniczną
współpracę tj.: współdziałanie organizacji samskich, harmonizacja ustawodawstwa oraz
wspólne instytucje. Autor zajmuje się także warunkami, w jakich postępuje proces
integracji Samów oraz projektami, które mają doprowadzić w przyszłości do powstania
organizmu politycznego przenikającego granice państwowe.

Słowa kluczowe:

etnopolityka, Finlandia, integracja, Laponia, Sam, Sapmi, Skandynawia, Rada, Parlament,

współpraca

Dziedzina pracy:

14.100 - politologia

Tytuł angielski / English title:

Political, legal and institutional means of Saami integration in Nordic comparative

perspective.

3
Spis treści

Wstęp....................................................................................................................................7

Rozdział I: Wokół etniczności. Podejście teoretyczne i podstawowe pojęcia...............11

1.1. Lud rdzenny i terminy pokrewne............................................................................11
1.1.1. Etniczność, grupa etniczna, etnopolityka.......................................................11
1.1.1.1. Etniczność.............................................................................................11
1.1.1.2. Grupy etniczne......................................................................................13
1.1.1.2.1. Naród............................................................................................13
1.1.1.2.2. Mniejszości narodowe i etniczne..................................................15
1.1.1.2.3. Ludy rdzenne................................................................................16
1.1.1.3. Etnopolityka..........................................................................................21
1.1.2. Światowy ruch ludów rdzennych i jego ideologia.........................................21
1.1.3. Autonomia transgraniczna.............................................................................26
1.2. Podstawowe fakty dotyczące Samów. Terminologia.............................................29
1.2.1. Samowie jako historyczny i współczesny lud ugrofiński..............................29
1.2.2. Różnice w nazewnictwie................................................................................30
1.3. Zakończenie – Samowie jako lud rdzenny, mniejszość i naród.............................32

Rozdział II: Historia Samów i podział Sapmi...................................................................34

2.0. Wstęp......................................................................................................................34
2.1. Wewnętrzny podział tradycyjnej społeczności Samów i jej cechy wspólne..........34
2.1.1. Wewnętrzny podział. Języki i podgrupy........................................................35
2.1.2. Wewnętrzny podział. Sposób życia................................................................35
2.1.3. Siidy - wewnętrzny podział i podobieństwo struktury organizacyjnej..........36
2.1.4. Cechy wspólne Samów jako jednego ludu. Kultura materialna i duchowa...37
2.1.5. Cechy wspólne. Stosunek do ziemi................................................................38
2.2. Historia podziału Sapmi..........................................................................................39
2.2.1. Pierwszy okres kolonizacji.............................................................................39
2.2.2. Strefy podatkowe, walka o hegemonię na Północy........................................43
2.2.3. Ustalanie granic. Podział Sapmi.....................................................................45
2.2.4. Polityka stolic skandynawskich wobec Samów w XIX w. Osadnictwo,
doktryny społeczne i asymilacja...............................................................................49
2.2.4.1. Osadnictwo w XIX w............................................................................49
2.2.4.2. Idea zgodności.......................................................................................51

4
 2.2.4.3. Darwinizm społeczny. Asymilacja i segregacja....................................51
2.2.4.4. Norwegizacja.........................................................................................52
2.2.5. Finlandia i Rosja.............................................................................................54
2.3. Podsumowanie........................................................................................................55

Rozdział III: Warunki integracji Samów w państwach nordyckich. Zbieżność systemów

prawnych oraz struktur organizacyjnych i instytucjonalnych..............................................57

3.0. Wstęp.......................................................................................................................57
3.1. Zmiany w polityce państw Fennoskandii wobec Samów w okresie powojennym.57
3.1.1. Współpraca nordycka jako międzynarodowa podstawa budowy Sapmi.......59
3.2. Podobieństwa i różnice w polityce państw Fennoskandii wobec Samów..............61
3.3. Samskie organizacje pozarządowe w państwach nordyckich po 1945 roku..........64
3.3.1. ”Przyjaciele Samów”.....................................................................................66
3.3.2. Organizacje hodowców reniferów.................................................................67
3.3.3. Organizacje etniczne i polityczne..................................................................68
3.3.4. Inne organizacje Samów................................................................................70
3.4. Powstanie Parlamentów Samów. Próby ukształtowania jednorodnego reżimu
instytucjonalnego...........................................................................................................72
3.4.1. Finlandia do 1995 roku............................................................................72
3.4.2. Norwegia..................................................................................................73
3.4.3. Szwecja....................................................................................................74
3.4.4. Finlandia po 1995 roku............................................................................75
3.4.5. Kompetencje parlamentów. Cechy wspólne i różnice.............................75
3.5. Podsumowanie........................................................................................................78

Rozdział IV. Powstanie ponadnarodowych organizacji pozarządowych w Sapmi i organów

współpracy parlamentarnej..................................................................................................80

4.0. Wstęp......................................................................................................................80
4.1. Próby budowy organizacji ponadnarodowej przez drugą wojną światową............80
4.2. Konferencje Samskie i Nordycka Rada Samów.....................................................82
4.2.1. Rada Samów..................................................................................................86
4.3. Ponadgraniczne instytucje naukowo-badawcze.....................................................90
4.4. Wyspecjalizowane organizacje ponadnarodowe....................................................92
4.5. Parlamentarna współpraca Samów.........................................................................93
4.6. Podsumowanie........................................................................................................98

5
Rozdział V: Kształtowanie się jednorodnej tożsamości etnicznej w Sapmi......................100

5.0. Wstęp.....................................................................................................................100
5.1. Warunki ekonomiczno-społeczne kształtowania się jednorodnej tożsamości
etnicznej po drugiej wojnie światowej..........................................................................101
5.2. Działania elity samskiej na rzecz wspólnej tożsamości i radykalizacja ruchu......102
5.3. Symbole etniczne i narodowe................................................................................103
5.4. Mniejszość czy lud rdzenny..................................................................................104
5.5. Sprawa Alty jako punkt zwrotny w walce o prawa ludności rdzennej i składnik
zbiorowej tożsamości....................................................................................................106
5.6. Najważniejsze wspólne dążenia ruchu samskiego.................................................109
5.7. Współpraca w mediach..........................................................................................110
5.8. Aktywność Samów na arenie międzynarodowej...................................................111
5.9. Podsumowanie.......................................................................................................114

Rozdział VI: Projekty integracyjne: regionalizacja i Konwencja Samska.........................116

6.0. Wstęp.....................................................................................................................116
6.1.Samowie rosyjscy...................................................................................................117
6.2.Regionalizacja: Arktyka, Morze Barentsa, Unia Europejska, Sapmi.....................119
6.2.1. Sapmi jako region Samów............................................................................119
6.2.2. Struktury regionalne w regionie....................................................................120
6.2.3. Unia Europejska............................................................................................121
6.2.4. Euroarktyczny Region Morza Barentsa........................................................124
6.2.5. Przyszłość regionu Samów...........................................................................126
6.3. Nordycka Konwencja Samska...............................................................................127
6.4.Podsumowanie........................................................................................................131

Zakończenie.......................................................................................................................133

Spis tabel i rycin................................................................................................................139

Bibliografia........................................................................................................................140

6
Wstęp

Wiele grup etnicznych na skutek procesów kształtowania się państw narodowych,

kolonizacji i dekolonizacji zostało podzielonych granicami państwowymi. Wśród licznych
mniejszości istnieją grupy zamieszkujące różne państwa, lecz niedysponujące żadnym
terytorium, nad którym posiadałyby władzę polityczną chociażby częściowo suwerenną. Do
takich grup na kontynencie europejskim należą m.in. Baskowie, Łemkowie i Samowie,
a poza Europą np.: Kurdowie, Ewenkowie (Rosja, Mongolia i Chiny) i wiele innych grup
rdzennych, szczególnie w Ameryce Łacińskiej i Afryce.
Czasami linie graniczne są łatwe do penetracji, zaś państwa po obu ich stronach są
otwarte na współpracę między poszczególnymi częściami podzielonej społeczności.
Nierzadko bywa jednak i tak, że grupa etniczna musi zmierzyć się z barierą nieprzenikalną,
taką jak granica między Norwegią, państwem NATO, a Związkiem Radzieckim przed
1990 r.
Ludy rdzenne 1 na tle innych grup są o tyle interesujące, że poza paroma
przypadkami (jak np. Inuici na Grenlandii i w kanadyjskiej prowincji Nunavut) stanowią
mniejszość na zamieszkiwanych przez siebie terenach, co znacząco komplikuje ich sytuację
polityczną. Wykluczona jest w takim wypadku możliwość secesji, czy chociażby budowy
pełnej autonomii terytorialnej.
W niniejszej pracy autor pragnie przyjrzeć się przypadkowi Samów z północnej
Fennoskandii 2 i podejmowanym przez nich próbom przezwyciężania sytuacji podziału
między cztery państwa: Norwegię, Szwecję, Finlandię i Rosję, przy szczególnej uwadze
poświęconej obszarowi nordyckiemu.
Najbardziej rozbudowaną ideą składającą się na obraz samskiej integracji jest
budowa na północy Fennoskandii organizmu politycznego – regionu – przenikającego
granice państw narodowych, ale jednocześnie nienaruszającego samych linii granicznych
i suwerenności państwowej. Na taki organizm składałyby się przede wszystkim specjalne
instytucje (np. Rada Samów, Samska Rada Parlamentarna) i ład prawny (np. harmonizacja
legislacji w Radzie Nordyckiej, Nordycka Konwencja Samska).
Integracja jest w niniejszej pracy rozumiana jednak znacznie szerzej. Na jej pełny
obraz składają się jeszcze elementy takie jak: poczucie wspólnoty (czy raczej jednorodna

1
Terminy użyte w pracy wyjaśniono w rozdz. I.
2
Fennoskandia – region półwyspu Skandynawskiego oraz tereny ugrofińskie - głównie Finlandię (często
w zakres geograficzny tego obszaru włącza się także Karelię i zamieszkiwany przez Samów Półwysep
Kolski).

7
tożsamość etniczna), współpraca między aktywistami, politykami, organizacjami
i środkami masowego przekazu, występowanie na zewnątrz (tj. w społeczności
międzynarodowej) jako jedna grupa etniczna oraz posiadanie wspólnych dążeń i co
najmniej podstaw jednolitego programu politycznego.
Samom udało się, jak do tej pory, doprowadzić do stworzenia ogólnosamskich
instytucji i organizacji, a także do częściowej harmonizacji prawa na obszarze nordyckim,
nawet jeżeli polega ona na kopiowaniu rozwiązań legislacyjnych, a nie na planowej
harmonizacji. Przede wszystkim jednak opracowano wiele projektów, które mają
doprowadzić do faktycznego powstania transgranicznej autonomii w Północnej Kalotii 3 ,
chociażby tej zawężonej do autonomii kulturowej.
Samscy aktywiści osiągnęli bardzo wiele w sferze budowy wspólnej tożsamości
i form współpracy pomiędzy społecznościami z różnych części Laponii. Biorąc pod uwagę
sytuację z początku XX w., należy uznać to za olbrzymi sukces, być może wymagający
znacznie więcej pracy i wysiłku, niż powoływanie do życia organizacji etnicznych.
Można więc postawić tezę, że zbudowano podstawy integracji podzielonej grupy
etnicznej osiągając na wielu polach istotne sukcesy. Do pełnej integracji Samów
i ewentualnego stworzenia rzeczywistego organizmu politycznego ponad granicami
państwowymi prowadzi jednak jeszcze długa droga. Niniejsza praca ma odpowiedzieć na
pytanie, w jakim miejscu tej drogi znajdują się obecnie Samowie.
Powyższe kwestie zainteresowały autora pracy ze względu na dwa aspekty.
Po pierwsze, zagadnienie integracji ludu zamieszkującego kilka państw jest problemem
akademicko relatywnie nowym i jeszcze dogłębnie niezbadanym. Po drugie, sama
problematyka ludów rdzennych, mniejszości, a przede wszystkim Samów jako stosunkowo
mało znanej europejskiej grupy etnicznej, budzi ciekawość badawczą autora.
Johan Eriksson, profesor Nauk Politycznych w Szwedzkim Instytucie Spraw
Międzynarodowych, uważa, że kwestia budowy organizmu politycznego, przenikającego
granice państwowe jest niedostatecznie zbadana i nie wzbudza oczekiwanego
zainteresowania badaczy. Stanowi to twierdzenie zaskakujące, gdy zwrócimy uwagę na
znaczną liczbę powstających od początku lat dziewięćdziesiątych organizacji
międzynarodowych i zrzeszeń regionalnych, w tym stowarzyszeń samorządowych
(obejmujących fragmenty terytoriów kilku państw) czy organizacji ludów rdzennych. 4

3
Północna Kalotia – północne terytoria Norwegii, Szwecji i Finlandii (pojęcie szersze niż sama Laponia).
4
Johan Eriksson, The Construction of Sápmi: Towards a Transnational Polity? [w:] Kristina Karppi & Johan
Eriksson (ed.): Conflict and Cooperation in the North, Umeå 2002, s. 239-240.

8
 W literaturze polskiej kwestii tej, oprócz badań poświęconych euroregionom
i strefom przygranicznym, również nie poświęca się dostatecznej uwagi. Wynika to
zapewne z braku, poza ww. zagadnieniami, podobnych problemów i zjawisk w Polsce i jej
najbliższym otoczeniu.
Także specyfika Samów jako grupy etnicznej, jej problemów politycznych
i społecznych, nie jest w Polsce szerzej znana. Ludem tym zajmowali się przede wszystkim
etnolodzy i antropolodzy. Natomiast zainteresowanie kwestiami prawnymi czy
politycznymi jest znikome, a to przecież jedna z bardziej specyficznych grup etnicznych
w Europie i jedyny europejski lud rdzenny poza Federacją Rosyjską.
Najbardziej wyczerpującym opracowaniem w języku polskim na temat Samów jest
tłumaczenie pracy norweskich autorów Ornvula Vorrena i Ernsta Mankera. Jest ona
w dużej mierze poświęcona zagadnieniom etnograficznym, chociaż nie pominięto w niej
także niektórych kwestii społecznych, a nawet politycznych. Praca ta pochodzi jednak z lat
siedemdziesiątych i w tych ostatnich obszarach straciła wiele na swej aktualności. Innym
opracowaniem przetłumaczonym na język polski jest krótka, niemal „promocyjna“ pozycja
Lapończycy – ludzie słońca i wiatru samskiej autorki Sunny Kuoljok. 5 Można się
spodziewać, że w przyszłość pojawi się w Polsce więcej pozycji, szczególnie o tematyce
społeczno-politycznej. Region nordycki to obszar nie tylko interesujący, ale też ważna
część Europy, a kwestia samska jest istotnym elementem nordyckiego życia politycznego.

W pierwszym rozdziale pracy przedstawione są podstawowe pojęcia dotyczące

etniczności, takie jak grupa etniczna czy naród. Szczególnie wiele uwagi wymaga definicja
ludu rdzennego, a także scharakteryzowanie światowego ruchu rdzennego i jego
podstawowych dążeń. Rozdział ten zawiera także ogólne informacje na temat Samów oraz
doprecyzowanie pewnych kwestii terminologicznych i językowych.
Rozdział drugi jest poświęcony podziałowi Samów na mniejsze grupy oraz historii
zajmowania Laponii przez państwa południowe i powstania granic na Północy.
Zrozumienie źródeł podziałów i dość skomplikowanej struktury społecznej, terytorialnej
i kulturowej Samów przed okresem kolonizacji to konieczny warunek dla pełnego
zrozumienia „etnicznego” przełomu, jaki dokonał się w północnej Fennoskandii w XX w.
Zagadnienia zbieżności systemów prawnych w państwach nordyckich oraz
podobieństw między samskimi instytucjami i organizacjami w poszczególnych częściach

5
Ornvul Vorren, Ernst Manker, Lapończycy: Zarys historii kultury, PIW, Warszawa 1980; S.Kuoljok, J.E.
Utsi, Lapończycy – ludzie słońca i wiatru, Państwowe Muzeum Etnograficzne, Warszawa 2001.

9
Sápmi 6 zostały omówione w rozdziale trzecim. Ta część przedstawia w dużej mierze
warunki potrzebne do budowy wspólnej tożsamości politycznej i ogólnosamskich
instytucji. Opisano nie tylko rodzaje organizacji samskich, ale także podobieństwa i różnice
między Parlamentami Samów w państwach nordyckich, jako samskimi instytucjami
publicznymi.
W rozdziale czwartym autor zajmuje się najważniejszym i najbardziej widocznym
elementem integracji Samów, czyli wspólnymi organizacjami i instytucjami. Do
pierwszych należy najważniejsza ogólnosamska organizacja „parasolowa” – Rada Samów
(na początku Nordycka Rada Samów) oraz szereg organizacji specjalistycznych, np.
młodzieżowych czy kobiecych. Pion instytucjonalny to wspólne organy Parlamentów
Samów, przede wszystkim Samska Rada Parlamentarna, która stopniowo przejmuje od
Rady Samów rolę najważniejszego organu samskiej integracji.
Rozdział piąty porusza ważne dla integrującej się zbiorowości zagadnienie
tożsamości Samów jako jednego ludu w Fennoskandii, w tym tych wydarzeń (jak sprawa
Alty) oraz aspektów (współpraca w mediach i działalność na arenie międzynarodowej),
które sprawiają, że są oni postrzegani jako jednolita grupa etniczna, także w wymiarze
politycznym.
Ostatni rozdział został poświęcony regionalizacji (UE, Rada Arktyczna,
Euroarktyczny Region Morza Barentsa) i ewentualnej budowie regionu Sápmi, jako
zmaterializowanego samskiego organizmu politycznego. Oprócz konstruowania regionu na
bazie instytucji Unii Europejskiej lub obecnej współpracy nordyckiej przedstawiono w tej
części pracy także projekt Nordyckiej Konwencji Samskiej, jako prawnego instrumentu
integracyjnego, opartego na wzajemnych gwarancjach i ładzie międzynarodowym.
W zakończeniu pracy, obok przedstawienia końcowych wniosków, dokonano
ograniczonego porównania integracji transgranicznej Samów z sytuacją innych grup
w regionie arktycznym i Europie.

6
Sápmi jest to określenie w języku samskim na ziemie Samów, Laponię, więcej w rozdz. I.

10
Rozdział I: Wokół rdzenności. Podejście teoretyczne. Podstawowe pojęcia

1.1. Lud rdzenny i terminy pokrewne

Głównym obszarem zainteresowania autora pracy jest budowana przez Samów

autonomia transgraniczna. Jest to zjawisko nowe, więc sam termin oraz jego pole
semantyczne wymagają zdefiniowania. Warto jednak poprzedzić te rozważania
przedstawieniem podstawowych pojęć i teorii związanych z etnicznością i rdzennością.
Rozważając bowiem sytuację ludu rdzennego, doprecyzowania wymagają takie terminy
jak: grupa etniczna, naród, mniejszość (etniczna i narodowa) oraz etnopolityka. Konieczny
jest także wybór cech konstytuujących „lud rdzenny”.
Prezentując te zagadnienia, należy w sposób szczególny skoncentrować się na tych
podejściach teoretycznych, które najlepiej tłumaczą rozwój sytuacji etnicznej i politycznej
na północy Fennoskandii tudzież są związane z ludnością tubylczą.

1.1.1. Etniczność, grupa etniczna, etnopolityka

1.1.1.1. Etniczność

Jednym z podstawowym pojęć w badaniach nad grupami ludzkimi jest etniczność.

Szeroki zakres znaczeniowy tego terminu skutkuje wielością sposobów jego rozumienia.
Pojęcie to można najogólniej scharakteryzować jako odnoszące się „do jakichkolwiek
podziałów grupowych na kanwie rasy, języka lub kultury” (Erik Allardt) oraz świadomości
poczucia wyjątkowości i tożsamości. 1 W tym ujęciu termin ten będzie też stosowany
w pracy.
Warto jednak, poza definicją ogólną, przedstawić te znaczenia słowa etniczność,
które mają zastosowanie w problematyce ludności rdzennej.
Walter Żelazny (Wydział Nauk Społecznych Stosowanych AGH w Krakowie)
komasuje mnogość podejść teoretycznych w cztery typy ogólne: teorie socjologiczno-
naturalistyczne, społeczne, kulturalistyczne i teorie dotyczące dziejów. 2
Do teorii socjologiczno-naturalistycznych zalicza się stanowisko socjobiologiczne,
gdzie wytworzenie się grup etnicznych jest uwarunkowane przez „maksymalizację szans
reprodukcyjnych” człowieka. Grupę i jej historyczne trwanie postrzega się tutaj jako

1
Wawrzyniec Konarski, Pragmatycy i idealiści. Rodowód, Typologia i Ewolucja Ugrupowań Politycznych
Nacjonalizmu Irlandzkiego w XX wieku, Pułtusk-Warszawa 2001, s. 31-32.
2
Walter Żelazny, Etniczność. Ład-Konflikt-Sprawiedliwość, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2006, s. 86-
118.

11
przedłużenie jednostkowego pragnienia replikacji materiału genetycznego. Teorię tą wiąże
się pośrednio z ideami darwinizmu społecznego i z tej perspektywy miała istotny wpływ
na dzieje wielu ludów tubylczych w XIX w.
Z perspektywy socjologiczno-naturalistycznej można też omawiane pojęcie
rozumieć jako więź primordialną, czyli wrodzony aspekt ludzkiej osobowości. Etniczność
cechują w tym ujęciu: aprioryzm (istnieje niezależnie od człowieka), niewysławialność (jest
więc to pojęcie niemożliwe do całościowego opisu) i uczuciowość (związana z emocjonalną
stroną osobowości). 3 Wśród ludów rdzennych spotykamy się z szeroką akceptacją tak
rozumianej etniczności. 4
Do teorii społecznych zaliczają się teorie konfliktowe oraz niekonfliktowe, przy
czym tutaj najbardziej interesujące będą te pierwsze, gdzie podstawowym kwalifikatorem
etniczności jest konflikt między grupami (do czego niezbędne jest rozróżnienie „my –
oni”). Wśród teorii konfliktowych najciekawsza z perspektywy stosunków państwo-
mniejszość jest teoria wewnętrznego kolonializmu.
O wewnętrznym kolonializmie można mówić wtedy, gdy na stosunek „centrum” –
„peryferie” nałożone są różnice etniczne. Peryferie rozumie się tu jako obszar podlegający
jakiejś formie eksploatacji (przynajmniej przez pewien okres) lub politycznego
uzależnienia od centrum na skutek centralizacji władzy. W zależności od sytuacji
ekonomicznej danego regionu wewnętrzny kolonializm będzie rozumiany przez grupę albo
jako wykorzystywanie, nadmierna eksploatacja regionu lepiej rozwiniętego, albo jako
utrzymywanie biedniejszego obszaru w zacofaniu przez podtrzymywanie
niesprawiedliwości ekonomicznych. 5
Do zbioru teorii kulturalistycznych należy przede wszystkim poetniczność
(symboliczna teoria poetniczności). Jest ona właściwa dla postmodernistycznego świata,
gdzie etniczność pozostaje w sferze subiektywnego wyboru jednostek, ich identyfikacji
z danym kręgiem kulturowym lub grupą. Szczególnym typem takiej teorii jest wizja
„etniczności jako supermarketu”, gdzie każdy może wybierać różnorakie elementy
wyizolowane z całościowej kultury. W obrębie samej grupy mogą pojawić się konflikty
związane z różnym rozumieniem tożsamości grupowej i zakresu wartości konstytuujących

3
Walter Żelazny (2006), op.cit., s. 87-91.
4
Rozmowa autora podczas wykładu „Introduction to Arctic Governance” październik 2005, Uniwersytet
Laponii w Rovaniemi/Finlandia. Wypowiadającymi się osobami byli studenci – Indianie kanadyjscy.
5
Walter Żelazny (2006), op.cit., s. 96-100, Grzegorz Babiński, Regionalism Versus Naionalism? Toward
Theory of Ethno-Regional Movement [w:] The Ethnic Idenities of European Minorities. Theory and Case
Studies, Brunon Synak (ed.), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 1995, s. 32-33.

12
grupy. 6 Przez ludy rdzenne takie rozumienie etniczności może być postrzegane jako
zagrożenie akulturacyjne (przejmowanie znacznej ilości obcych elementów). Oznacza
jednak ono także zainteresowanie opinii publicznej kulturą tych ludów i idące za nim
ewentualne poparcie dla tubylczych żądań. 7

1.1.1.2. Grupy etniczne

Podstawową kategorią etniczności jest „grupa etniczna”, którą można rozumieć

generalnie na dwa sposoby.
Janusz Mucha (Wydział Nauk Społecznych Stosowanych AGH w Krakowie)
przyjmuje szersze rozumienie grupy etnicznej, jako grupy „o swoistych cechach kultury
i świadomości pochodzenia od wspólnych przodków”. Zaznacza przy tym olbrzymią wagę
procesu tworzenia „poczucia wspólnoty” określanego jako „społeczno-psychologiczny
moment szczególnego poczucia skierowanej ku przodkom, ale i ku przyszłości identyfikacji
z grupą”. 8 Grupy etniczne możemy więc podzielić w tym ujęciu na plemiona, ludy rdzenne,
w tym ludy nomadyczne, mniejszości etniczne i narodowe oraz narody.
Ewa Nowicka podaje, z kolei, węższą definicję grupy etnicznej jako nieposiadającej
„centralnej organizacji politycznej” (w tym państwowej) ani „ukształtowanych ambicji
politycznych”. W tym rozumieniu grupa etniczna byłaby zbiorowością typu przejściowego
między plemieniem a narodem (w procesie rozwoju świadomości wspólnotowej). 9
W niniejszej pracy przyjęto szersze rozumienie grupy etnicznej ze względu na jego
użyteczność dla opisu ludu rdzennego w państwach wysoko rozwiniętych oraz sytuacji, gdy
wiele zbiorowości zamieszkuje ten sam obszar.

1.1.1.2.1. Naród

Najszerszą grupą etniczną jest naród, którego znaczenie wymaga dookreślenia ze

względu na potrzebę w miarę precyzyjnego rozróżnienia rodzajów grup etnicznych.
Sebastian Wojciechowski (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu) definiuje „naród”
jako „wielką niesformalizowaną grupę społeczną, która ma charakter wspólnoty i odznacza

6
Walter Żelazny (2006), op.cit., s. 92-94, Hans Vermeulen, The Concept of Ethnicity. Ilustrated
with Examples from the Geografical Region of Macedonia [w:] The Ethnic Idenities (1995), op.cit, s. 44.
7
Walter Żelazny (2006), op.cit., s. 105-107.
8
Janusz Mucha, Oblicza Etniczności. Studia Teoretyczne i Empiryczne, Zakład Wydawniczy „Nomos”,
Kraków 2005, s. 31-33.
9
Wawrzyniec Konarski, op.cit., s. 32.

13
się zarówno zdolnością do trwania, jak i rozwoju”. Członkowie tej grupy dzielą ze sobą
stałe wartości, takie jak tradycja, wspólnota losów, kultura i chęć zachowania odrębności
(przy czym lista ta jest otwarta). Naród można rozumieć w tym kontekście, po pierwsze,
jako wszystkich obywateli danego państwa, 10 po drugie, jako grupę opartą na wspólnej
historii, kulturze i języku, bez potrzeby uwzględniania czynnika państwowego. Bliski tej
definicji „narodu” był Johann Gottfried Herder, twierdzący, że „naród jest odrębną
istnością naturalną, której pretensja do politycznego uznania opiera się na posiadaniu
wspólnego języka”. Herder nie negował wagi związku politycznego, jednak uważał go za
wtórny wobec samego, już istniejącego, narodu. 11
Jaroslav Krejci i Vitezslav Velimsky wymieniają cechy, jakie powinna spełniać
wspólnota, by można było ją określić mianem narodu. Są to: terytorium, państwo (lub
podobny status polityczny), język, kultura, historia i świadomość narodowa. 12 Ostatnia
cecha ma charakter subiektywny i niektórzy autorzy uważają, że jest to element
najistotniejszy. 13
W kontekście nordyckim, interesującym nas tu najbardziej, pojęcie narodu związane
jest równocześnie z etnicznością i organizacją polityczną działającą na danym terytorium.
Połączenie tych dwóch wątków przedstawia w swoich pracach Trond Thuen (Uniwersytet
w Tromsø). Uważa on, że jeżeli istnieje jakaś grupa ludzi posiadających poczucie
wspólnoty (zwykle ze względu na wspólne pochodzenie), która posiądzie pewne terytorium
i jakąś formę wspólnej organizacji łączącej ją z tym terytorium ,mogącej opierać się na
zasadach pokrewieństwa lub instytucjach rządowych, to możemy mówić już o narodzie. 14
Na podobnym stanowisku co Trond Thuen stoi fiński autor Jyrki Iivonen, który wymienia
trzy cechy narodu: czynnik etniczny („tło etniczne” i historia), zdefiniowane terytorium,
gdzie dana grupa etniczna jest większością i posiadanie charakteru wspólnoty politycznej
(organizacje i instytucje władzy). 15

10
Max Weber uważał przy tym, że spośród ww. elementów najistotniejszą rolę pełnią wspólne wartości.
Naród związany z państwem postrzegany jako wspólnota polityczna (ograniczona i suwerenna), pojawia się w
definicji Benedicta Andersona, a także Charles Tilly i Liah Greenfeld. (Benedict Anderson, Wspólnoty
Wyobrażone, Znak, Kraków 1997, s. 19-20; Antonina Kłoskowska, Kultury Narodowe u Korzeni, WN PWN,
Warszawa 1996, s. 28- 30, 85.)
11
Sebastian Wojciechowski, Nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej, atla2, Wrocław 1999, s. 44-45;
Wawrzyniec Konarski, op.cit., s. 39.
12
Wawrzyniec Konarski, op.cit., s. 36-37.
13
Hugh Seton-Watson twierdzi nawet, że naród istnieje wtedy, gdy jakaś grupa ludzi za naród się uważa.
Do powyższych wyznaczników dodaje się czasami wspólne pochodzenie (James G. Kellas), jednak nie może
być ono uznane za cechę konstytutywną. (Wawrzyniec Konarski, op.cit., s. 37)
14
Trond Thuen, Saami Peoplehood and Etnicity in Norway [w:] The Ethnic Idenities,,. (1995), op.cit., s. 97-
98.
15
Wawrzyniec Konarski, cit., s. 39-40.

14
1.1.1.2.2. Mniejszości narodowe i etniczne

Do grup etnicznych w rozumieniu szerokim zalicza się, obok narodów, mniejszości

narodowe i etniczne. Dla zagadnień ludów rdzennych definicje ww. grup są kwestiami
zasadniczymi. Podkreśla się bowiem znaczące różnice w pozycji mniejszości i ludu
rdzennego oraz przydatność prawa ochrony mniejszości dla ludów tubylczych.
Jerzy Tomaszewski (Uniwersytet Warszawski) podaje definicję mniejszości jako
„społeczności trwale zamieszkującej na pewnym terytorium (zwłaszcza państwa), różniącej
się od większości jego mieszkańców (lub od społeczności panującej politycznie) cechą lub
cechami, które powodują uznanie ich w świadomości społecznej za odmienne (...) cechą
taką bywa religia, język, świadomość narodowa, kultura”. Przyjmując tę definicję za trafną
należy zaznaczyć, że w jej ramach problemy definicyjne stwarzają kwestie, takie jak:
liczebność i podporządkowanie mniejszości grupie dominującej, związek z innymi grupami
poza granicami danego obszaru oraz kwestia długości przebywania grupy na danym
terytorium. 16
Ze względu na powyższe wątpliwości nie udało się dotychczas sformułować
definicji mniejszości w prawie międzynarodowym. Państwa preferują bowiem samodzielne
określanie, którym grupom na swoim terytorium należy przyznać status mniejszości.
Definicje pojawiają się jedynie w niewiążących aktach wtórnych, takich jak chociażby
Rekomendacja nr 1201 (1993) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Właśnie tę
definicję przyjmuje autor niniejszej pracy. Zgodnie z nią ochrona mniejszości narodowych
na podstawie Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności obejmuje: wystarczająco reprezentatywną (ale mniej liczną niż pozostała ludność
państwa) grupę osób zamieszkujących na terytorium danego państwa, będących jego
obywatelami, utrzymujących trwałe, silne i ustabilizowane więzi z tym państwem,
wyróżniających się wyraźnymi etnicznymi, kulturalnymi, religijnymi lub językowymi
cechami charakterystycznymi oraz motywowanych troską o zachowanie tego, co stanowi
ich wspólną tożsamość (kultura, tradycja, język, religia).

16
Wawrzyniec Konarski, op.cit., s. 41, Stanisław Pawlak, Ochrona Mniejszości Narodowych w Europie,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001, s. 73, 77-79.

15
 Pamiętać przy tym należy, że prawo międzynarodowe obejmuje ochroną raczej
osoby należące do mniejszości, ewentualnie formy ekspresji kulturalnej 17 (język i tradycję),
a nie grupy jako całości. 18
Mniejszości, za Walterem Żelaznym, podzielić można na: mniejszości narodowe
będące częściami innych narodów, ale odseparowane od nich ze względu na niemożność
wyznaczenia granicy państwowej tożsamej z etniczną; mniejszości etniczne, do których
należą przede wszystkim grupy etniczne bez państw; ludność pogranicza charakteryzująca
się zmienną tożsamością narodową oraz diaspory i nomadzi jako mniejszości nie-
terytorialne. Według autora nomadzi są ludnością niezależną od jakiegokolwiek państwa i
ich istnienie jako oddzielnych grup uzależnione jest od kontynuacji tradycyjnego sposobu
życia. 19

1.1.1.2.3. Ludy rdzenne

Pierwszym problemem, który napotyka się w terminologii dotyczącej „pierwszych

narodów” jest wybór słowa je określającego. 20 W literaturze możemy spotkać terminy: lud
rdzenny, tubylczy, autochtoniczny oraz tubylcy, autochtoni, aborygeni lub krajowcy (jako
określenie przedstawicieli tych grup ludności).
W niniejszej pracy terminy rdzenność i tubylczość będą stosowane jako
równorzędne, przy założeniu, że w trakcie stosowania terminu rdzenność nie chodzi o stan
doskonale zachowanej, oryginalnej kultury (nie istniałaby bowiem wtedy grupa etniczna
spełniająca warunki tak rozumianej rdzenności). 21 Przy tłumaczeniu nazw konwencji

17
Prawo międzynarodowe wyłącza przy tym z ochrony innej niż ogólna ochrona praw człowieka osoby
innych narodowości przebywające czasowo na danym terytorium (np. imigranci, turyści, pracownicy
tymczasowi). Zob. Stanisław Pawlak, op.cit., s. 82,83.
18
Stanisław Pawlak, op.cit., s. 79, 82-83.
19
Walter Żelazny (2006), op.cit., s. 75-80.
20
Sławoj Szynkiewicz (Instytut Archeologii i Etnologii PAN oraz Uniwersytet Łódzki), dokonuje
rozróżnienia między powyższymi terminami. „Rdzenność” – według autora - odnosi się do „terytorium jak
też do braku naleciałości obcych”. Ten ostatni aspekt rdzenności jest przy tym dość problematyczny. Sławoj
Szynkiewicz tłumaczy go jako „stan bezakulturacyjnej tożsamości” i „pierwotności stylu życia”, zauważając,
że kultury mogą znajdować się w różnej kondycji, co nie powinno jednak przekreślać ich tubylczości.
Autochtoniczność i tubylczość odnoszą się - w ujęciu autora - do umownej pierwotności przestrzenno-
czasowej. Umowność polega tutaj w pewnym sensie na relatywizmie, jest to pierwszeństwo „przed innymi
przybyszami”, a nie pierwszeństwo bezwzględne. (Sławoj Szynkiewicz, Ofiary wewnętrznej kolonizacji [w:]
Pierwsze narody. Społeczności rdzenne i idea tubylczości we współczesnym świecie, J. Derlicki, W. Lipiński
(red.) Wydawnictwo DiG, Warszawa 2002, s. 17-19.) Inny polski autor, Paweł Trzciński używa terminów
rdzenność i tubylczość zamiennie. Stosuje on jednak zwykle słowo rdzenny przy tłumaczeniu nazw
dokumentów międzynarodowych odnoszących się do tych grup ludności. (Paweł Trzciński, Konstruowanie
współczesnej tubylczości – tubylczość jako ideologia i obiekt prawa [w:] Pierwsze narody... (2002), op.cit., s.
30-33.)
21
Za terminem „tubylczość” (jakkolwiek nie tak precyzyjnym jak „rdzenność”) w języku polskim przemawia
istnienie rzeczownika „tubylec”, przy braku jego analogicznego odpowiednika słowa „rdzenność”.

16
i aktów międzynarodowych będzie tu używany, za Pawłem Trzcińskim, wyłącznie termin
„rdzenny”, w celu zachowania w przestrzeni prawnej wymaganej spójności. Termin ludy
plemienne (oznaczający grupy, które zachowały plemienną strukturę społeczną) nie będzie
w pracy stosowany ze względu na jego nieadekwatność do opisywanej sytuacji.
W literaturze przedmiotu spotyka się kilka zasadniczych sposobów rozumienia
rdzenności. 22 Podsumowania różnych znaczeń dokonał Patrick Thornberry (Keele
University). Wyróżnia on cztery znaczenia tego, co „rdzenne”. 23
Po pierwsze, będzie to szczególny związek grupy z konkretnym obszarem. Ten
sposób rozumienia „tubylczości” widoczny jest w dwóch aspektach: przemieszczenie grupy
rdzennej lub jej członków skutkuje dezorientacją, poczuciem bezsilności i zagubienia oraz
istotności związku grupy z ziemią i naturą dla konstytucji ludu rdzennego. 24
Po drugie, rdzenność rozumie się jako „historyczne pierwszeństwo” i dotyczy
społeczności, które pojawiły się na danym terytorium przed innymi grupami. Rozumienie
takie rodzi jednak zagrożenie tworzenia „stopni rdzenności” i może prowadzić do
komplikacji teoretycznych i praktycznych. 25
Po trzecie, rdzenność postrzegana jest jako posiadanie statusu pierwszych
(oryginalnych) mieszkańców, którzy się w danym miejscu osiedlili. Niewiele ludów może
poszczycić się tym mianem, większość zasiedliła bowiem tereny należące wcześniej do
innych grup.
Po czwarte, rdzenność konstytuować mogą pewne szczególne cechy kultury
i wyraźna odrębność od pozostałej części populacji danego kraju czy regionu. Rozumienie
takie ma aspekt pozytywny, gdy mówimy o odmienności ze względu na język, ustrój
społeczny i ekonomiczny czy sposób postrzegania świata. Aspekt negatywny 26 przejawia

22
Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na kwestię pierwszego członu terminu „ludy rdzenne”. Słowo „lud”,
rozumiane jako „people” (w liczbie mnogiej ludy - „peoples”), implikuje prawo do samostanowienia zawarte
w konwencjach nowojorskich z 1966 r. (art. 1 obu konwencji) oraz Karcie NZ (art. 1.2). Zob. Patrick
Thornberry, Who is Indigenous? [w:] Economic, Social and Cultural Rights of the Sami. International and
National Aspects, F. Horn (red.), University of Lapland Press, Northern Institute for Environmental and
Minority Law, Rovaniemi 1998, s. 10-12.
23
W pierwotnym znaczeniu słowo „tubylec” (gr. autochton, łac. indigenae) oznacza „osobę miejscową”,
urodzoną w danym miejscu i będącą z tego tytułu w relacji „tubylczości” z danym obszarem geograficznym.
Na skutek procesów kolonizacyjnych i rozwoju prawa międzynarodowego określenie jakiejś grupy tubylczą
lub rdzenną przestało być jednak tożsame z rozumieniem „miejscowa”.
24
Ten sposób rozumienia tubylczości przejawia się w dokumentach międzynarodowych, szczególnie w
artykułach dotyczących „prawa do ziemi”. Zob. Patrick Thornberry, s. 3-8.
25
Kategoria pierwszeństwa również będzie miała pewne odbicie w prawie międzynarodowym. Uważa się
jednak, że jest to patrzenie na problem przez pryzmat „amerykański”. Państwa azjatyckie będą twierdzić na
przykład, że na podstawie takiej definicji ogół ich ludności wykazuje cechy tubylczości.
26
Tak rozumianym pojęciem odrębności operuje np. Konwencja MOP nr 107 o ludności rdzennej
i plemiennej w krajach niepodległych, która określała ludy jako mniej lub bardziej rozwinięte (wprowadzając
podział na ludy plemienne, znajdujące się na niższym stopniu rozwoju i tubylcze, których główną cechą było
pierwszeństwo na danym terytorium).

17
się natomiast w umiejscawianiu ludów rdzennych na niższym poziomie skali rozwoju
wspólnot ludzkich. 27
Próby precyzowania definicji spotkać można przede wszystkim na forach
organizacji międzynarodowych, szczególnie w procesie tworzenia instrumentów
prawnych. 28 Znaczące różnice w sposobie definiowania ludów rdzennych pojawiają się
w zależności od regionu, gdzie takie definicje się formułuje. Inne będzie więc brzmienie
definicji na obszarze amerykańskim, inne w Azji czy państwach afrykańskich.
Do najważniejszych należą: definicja z Konwencji Międzynarodowej Organizacji
Pracy nr 169 z 1989 r., definicje sformułowane przez Jose R. Martineza Cobo oraz przez
przedstawicieli ludów rdzennych w 1974 r.
Jose R. Martinez Cobo jako Specjalny Sprawozdawca (Special Rapporteur)
w Grupie Roboczej ds. ludności rdzennej ONZ, w raporcie z 1986 r. 29 przedstawił
następującą definicję: „Rdzennymi wspólnotami, ludami i narodami są te, które posiadają
historyczną kontynuację ze społeczeństwami sprzed inwazji i kolonizacji rozwijających się
na ich terytoriach, uważają się za odmienne od innych części społeczeństwa obecnie
zamieszkującego te terytoria lub ich części. Tworzą współcześnie niedominującą część
społeczeństwa i są zdecydowane zachowywać, rozwijać i przekazywać przyszłym
generacjom ziemię przodków, tożsamość etniczną jako podstawę ich dalszej egzystencji
jako ludów zgodnie z ich własnymi wzorami kulturowymi, instytucjami społecznymi
i systemem prawnym.” 30
Najważniejszym prawnie wiążącym dokumentem międzynarodowym dotyczącym
ludów rdzennych jest obecnie Konwencja MOP nr 169 z 1989 r. o ludności rdzennej

27
Patrick Thornberry, Who is Indigenous? [w:] Economic, Social and Cultural Rights of the Sami.
International and National Aspects, F. Horn (red.), University of Lapland Press, Northern Institute for
Environmental and Minority Law, Rovaniemi 1998, s. 3-8.
28
Należy tutaj zaznaczyć, że przedstawiciele ludów rdzennych często kwestionują zasadność formułowania
definicji. Sprzeciwiają się bowiem katalogowaniu i oznaczaniu ich społeczności, co postrzegane jest jako
nieludzkie. Należy jednak oddać sprawiedliwość autorom różnych definicji, że ze względu na szerszy zakres
uprawnień, jaki przysługuje ludom rdzennym w porównaniu z innymi grupami, możliwie precyzyjne
zdefiniowanie beneficjentów danych przepisów wydaje się konieczne. Po drugie, każda definicja (nawet
nieostra) może wykluczać część grup, które powszechnie uważa się za rdzenne. Z kolei definicja zbyt szeroka
mogłaby oznaczać przyznanie szczególnych praw ludów rdzennych innym grupom etnicznym, narodowym
czy mniejszościowym, co jest nie do przyjęcia dla rządów narodowych. (Paweł Trzciński, op.cit., s. 35.)
29
Wcześniejsze definicje (prezentowane w latach 1972 - 1983) były wyraźnie sformułowane pod wpływem
doświadczeń amerykańskich. I tak, w pierwszej wersji pojawia się wymóg, by ludność napływowa pochodziła
z „innych części świata”, tak aby relacje między poszczególnymi sąsiadującymi ze sobą grupami etnicznymi
nie były elementem definicji. Zastrzeżenie takie powodowałoby jednak wyłączenie z desygnatów definicji
większości ludów azjatyckich, Samów i ludów zamieszkujących Północ europejskiej części Rosji. Martinez
Cobo poruszył także kwestię ludów pozostających w izolacji, uznając je za tubylcze. (Patrick Thornberry,
op.cit., s.22-24)
30
Cytat za: Paweł Trzciński, op.cit., s. 32

18
i plemiennej w państwach niepodległych 31 , która zastąpiła wcześniejszy instrument z 1957
r. Scharakteryzowano w niej grupy, do których się odnosi w sposób następujący: po
pierwsze, będą to ludy plemienne, które odróżniają od pozostałej części społeczeństwa
warunki społeczne, kulturalne i gospodarcze i których status regulowany jest częściowo lub
w pełni przez ich własne zwyczaje, tradycje lub prawa (art. 1a) oraz ludy, które uważane są
za rdzenne poprzez pochodzenie od ludności zamieszkującej dane terytorium w czasie
podboju, kolonizacji albo wyznaczenia obecnych granic państwowych i niezależnie od ich
statusu prawnego, zachowały część lub ogół własnych instytucji społecznych,
gospodarczych, kulturowych i politycznych (art. 1b). Do tych wskaźników dołączono
jeszcze samookreślenie jako kryterium podstawowe (art. 2). 32
Do wyszczególnionych w ww. definicjach elementów można jeszcze dodać takie
jak: poczucie solidarności (z definicji mniejszości narodowych), uznanie przez inne grupy
i władze państw za odrębne społeczności i tradycyjne uznawanie przedstawicieli grupy za
mieszkańców danego terytorium (Erica-Irene Daes, przewodnicząca Grupy Roboczej ONZ
ds. ludności rdzennej), a także wysoki stopień wrażliwości i podatności na upośledzenie
w toku procesów rozwojowych (Bank Światowy). Ważnym wyznacznikiem będzie też
intuicyjne postrzeganie danej grupy jako tubylczej. 33
Definicja sformułowana przez same ludy rdzenne została przyjęta w 1974 r.
w Gujanie na międzynarodowym spotkaniu przygotowawczym Konferencji Ludów
Rdzennych. Na konferencję (i później do utworzenia organizacji międzynarodowej)
zaproszono grupy, które: składają się z osób żyjących w obszarach o zróżnicowanym
składzie etnicznym i rasowym; są potomkami oryginalnych grup ludności, które
zamieszkiwały dany obszar oraz nie mają kontroli nad rządem i administracją na ww.
obszarach. 34 W dyskusjach podkreślano także szczególny związek między daną
społecznością a zamieszkiwanym przez nią środowiskiem naturalnym. 35 Istotność tego

31
Spośród krajów nordyckich jedynie Norwegia ratyfikowała (jako pierwsze państwo świata) Konwencję
MOP nr 169. Finlandia nadal rozważa ratyfikację tego dokumentu, natomiast rząd szwedzki od początku
neguje zasadność ratyfikacji.
32
Patrick Thornberry, op.cit., s. 16-17.
33
Patrick Thornberry, op.cit., s. 31, 34; Paweł Trzciński, op.cit., s. 33, 34.
34
Definicja ta jest niezwykle szeroka, co poddane zostało zresztą krytyce ze strony części uczestników
spotkania. Wiąże się to z dążeniem do włączenia wszystkich ludów, które uważa się za rdzenne w zakres
desygnacyjny definicji. Zakres ten został poszerzony zresztą w dużej mierze ze względu na Samów. (Henry
Minde, op.cit., s. 84.)
35
Henry Minde, The Challenge of Indigenism: The Struggle for Sami Land Rights and Self-Government
in Norway [w:] Indigenous Peoples. Resource Management and Global Rights, S. Jentoft, H. Minde,
R. Nilsen (red.), Eburon, Delft 2003, s. 84.

19
związku dla rdzennej tożsamości wynika z sakralizacji ziemi i mitycznej łączności
z terytorium przodków. 36
Obecnie autopercepcja ludów rdzennych ulega zasadniczym zmianom, co wiąże się
z osiąganiem przez wiele z nich znaczących koncesji ze strony rządów narodowych. Wśród
tubylczych elit wydaje się przeważać idea intuicyjnej identyfikacji, co wiąże się z niechęcią
do formułowania definicji przez instytucje w stosunku do nich zewnętrzne. 37
Z różnych prób opisu ludu rdzennego wybrać możemy elementy wspólne,
pojawiające się w większości przytoczonych definicji. Będą to, z jednej strony, składniki
obiektywne, takie jak zamieszkiwanie na danym obszarze przed rozpoczęciem procesów
kolonizacji i osadnictwa, poczucie silnego związku z zamieszkiwanym terytorium
i środowiskiem naturalnym, uzależnienie przetrwania kultury od trwania na danym
terytorium oraz subiektywny element autoidentyfikacji, a także intuicyjne czy tradycyjne
określanie danej grupy jako ludu rdzennego. 38 Zaznaczyć przy tym należy, że poszczególne
ludy rdzenne nie muszą spełniać wszystkich wymogów i cech dystynktywnych.
Jeżeli porównamy ww. definicje ludów tubylczych z wcześniej zakreślonym
pojęciem mniejszości narodowej, możemy wyróżnić elementy, które są właściwe tylko
ludności rdzennej. Będą to: pierwszeństwo, historyczna kontynuacja, „prawa do ziemi”
(land rights) i związany z nimi szczególny związek ze środowiskiem naturalnym, zmysł
wspólnotowy i prawo wspólnotowe (łącznie ze społecznościami, które nie sformułowały
koncepcji praw indywidualnych) oraz znaczne różnice kulturowe między grupami
dominującymi w państwie a grupą rdzenną, a także kontekst kolonialny. 39
Z kolei najistotniejszymi różnicami między narodem a ludem rdzennym byłyby,
przede wszystkim: o wiele większe (u ludów rdzennych) znaczenie wspólnego pochodzenia
i związków z przodkami oraz brak konieczności posiadania przez lud rdzenny organizacji
politycznej, istniejącej współcześnie lub historycznie. Trond Thuen zadaje nawet pytanie,
czy lud rdzenny, któremu udało się stworzyć taką organizację, staje się narodem. Obecnie
kwestia ta przestaje mieć charakter wyłącznie akademicki. Pytanie, czy możemy mówić
obecnie o narodzie timorskim, grenlandzkim lub samskim, staje się bowiem ważne. 40

36
Sławoj Szynkiewicz, op.cit., s. 22-23.
37
Paweł Trzciński, op.cit., s. 35.
38
Stanisław Pawlak,.cit., s. 76.
39
Patrick Thornberry, op.cit., s. 29-30.
40
Trond Thuen, (1995), op.cit., s. 97-98.

20
1.1.1.3. Etnopolityka

Jan Penrose (Uniwersytet w Edynburgu) zauważa wzrastającą rolę czynnika

etnicznego w świecie. Zwraca on uwagę na zachodzącą obecnie polityzację etniczności.
Dlatego też coraz częściej używa się terminu etnopoliyka lub polityka etniczna. Autorzy
Encyklopedii Britannica stwierdzają nawet, że „polityczna funkcja etniczności jest dzisiaj
bardziej znacząca niż kiedykolwiek wcześniej”. 41 Szerokie rozpowszechnienie terminu
etnopolityka wiąże się jednak z jego małą precyzyjnością. Można to tłumaczyć przede
wszystkim nieostrością jego elementów składowych. Nie istnieje bowiem jednoznaczna
definicja ani tego, co polityczne, ani tego, co etniczne.
Walter S. Clarke z Instytutu Utrzymywania Pokoju USA tłumaczy etnopolitykę jako
technikę opierania działalności politycznej na takich aspektach, które w sposób najbardziej
prawdopodobny odwoływać się będą do specyficznej grupy etnicznej (jednej lub kilku). 42
Walter Żelazny rozumie to pojęcie zupełnie inaczej. Stwierdza on, że „jest to
polityka państwa wobec jego mniejszości” (czy szerzej – grup etnicznych). Polski badacz
podkreśla więc związek etnopolityki z działaniami władzy publicznej. 43
Jan Penrose nie używa terminu etnopolityka, podkreśla jednak konieczność
zaistnienia u danej grupy poczucia zagrożenia, by etniczność uległa polityzacji, co łączy
jego podejście z teoriami konfliktowymi etniczności. 44
Nie dokonując wyboru między ww. definicjami, można chyba stwierdzić, że obie
zdają sprawę z tego, co potocznie rozumiemy jako etnopolitykę. Przyjmijmy więc, że
termin ten obejmuje wszystkie działania polityczne związane z narodowością,
nacjonalizmem i etnicznością. W każdym wypadku, gdy działania i instytucje polityczne
zawierają w sobie aspekt etniczny, można przyjąć, że mamy do czynienia ze zjawiskami
etnopolitycznymi.

1.1.2. Światowy ruch ludów rdzennych i jego ideologia

Arendt Lijphart wymienia przyczyny powodujące wzrost znaczenia czynnika

etnicznego w dzisiejszym świecie. Zalicza się do nich przede wszystkim wzrastająca

41
Cytat za: Encyclopedia Britannica, 15th edition, vol. 4., s. 582.
42
Walter S. Clarke, Sub-Saharian Africa [w:] Encyclopedia of Nationalism, Fundamental Themes, vol. 1,
Academic Press, San Diego, London, s. 793.
43
Walter Żelazny, Mniejszości narodowe we Francji: etniczność, etnopolityka, etnosocjologia, Tyczyn 2000,
s.30.
44
Jan Penrose, Globalization, Fragmentation, a Dysfunctional Concept of Nation: the Death Kneel of
“Nation States” and the Salvation of Cultural Diversity [w:] The Ethnic Idenities (1995), op.cit., s. 22.

21
mobilność wywołująca konflikty pomiędzy wcześniej wyizolowanymi społecznościami, co
łączy się często z wertykalnym (aspekt podporządkowania) usytuowaniem tych grup
w strukturze społecznej. Istotna dla aktywizacji etnicznej jest także obecność państwa
w coraz to nowych obszarach życia społecznego i demokratyzacja, które rozbudzają
dążenia do równości sytuacji i szans różnych grup w państwie. 45
W przypadku ludów rdzennych właśnie ostatni wymieniony czynnik oraz podobne
problemy i poczucie szczególnego rodzaju wspólnoty spowodowały pojawienie się dążeń
(tak bardzo od siebie różnych pod względem tradycji, kultury i ustroju społecznego) do
budowy ruchu o zasięgu światowym i formułowania jego ideologii. 46
Powstanie w drugiej połowie XX w. znacznej liczby forów międzynarodowych
i ugruntowanie się systemu Narodów Zjednoczonych zapewniło przestrzeń do stworzenia
takiego ruchu. Słabe w pojedynkę ludy rdzenne odkryły, że razem stają się poważnym
partnerem do rozmów i istotnym aktorem wspólnoty międzynarodowej. Ludy tubylcze
wpłynęły w istotny sposób na podjęcie przez ONZ rozlicznych działań, ale jednocześnie
rozwój instytucjonalny i prawny w ramach organizacji przyczynił się do procesu
budowania światowego ruchu ludów rdzennych. Współzależność ewolucji ruchu i struktur
ONZ jest więc wyraźna. 47
Powstanie ruchu miało w dużej mierze walor praktyczny. Doprowadzono do
perfekcji tzw. „politykę upokarzania”, piętnując poszczególne rządy za ich działalność
przeciwko interesom i prawom ludów rdzennych. 48
Ruch przedstawiał też od początku praktyczne przyczyny specjalnego statusu ludów
rdzennych. Najczęściej podnoszonym argumentem jest potrzeba ochrony kulturowego
zróżnicowania ziemi, w którym udział ludów rdzennych (5% światowej populacji) wynosi
90-95%. 49 Istotne są także praktyczne względy społeczne. Przyjmuje się często założenie,
że ludy rdzenne będą w lepszej kondycji społecznej, gdy obdarzy się je autonomią, niż gdy
będą dotowane ze środków opieki społecznej. Trzecim źródłem legitymizacji żądań ruchu
jest dziejowa sprawiedliwość. Ludy rdzenne upatrują przyczyn swojego trudnego położenia
w licznych krzywdach wyrządzonych im w przeszłości przez państwa i inne narody.
Tubylcy postrzegają więc specjalne (w porównaniu do innych grup etnicznych
45
Grzegorz Babiński, op.cit., s. 31-32.
46
Terminu ideologia na określenie ogółu dążeń i programu ludu rdzennego (a więc w nieco innym sensie niż
używał go np. Florian Znaniecki) używa Paweł Trzciński (Paweł Trzciński, op.cit., s. 35.)
47
Paweł Trzciński, op.cit., s. 35-37; Ronald Niezen, Recognizing Indigenism: Canadian Unity and the
International Movement of Indigenous Peoples [w:] Comparative Studies in Society and History, vol. 42, nr 1,
styczeń 2000, Cambridge University Press, s. 129-132; Ronald Niezen, Origins of Indigenism, University
of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 2003, s. 42-45.
48
Ronald Niezen (2000), op.cit., 128-129.
49
Paweł Trzciński, op.cit., s. 29.

22
i mniejszości) prawa, jakimi są obdarzone, jako rekompensatę i wyrównanie szans
rozwojowych. 50
Dążenia ruchu rdzennego obejmują przede wszystkim uznanie równości tych grup
z innymi narodami (w rozumieniu art. 1.2. Karty NZ i art. 1 obu konwencji nowojorskich
z 1966 r.). Poruszane są sprawy takie jak: prawa do ziemi, prawo do ekspresji kulturalnej
i podtrzymywania tradycyjnego sposobu życia, do edukacji we własnym języku, ale także
wzmocnienie ochrony podstawowych praw człowieka. 51
Równość w prawie międzynarodowym jest w tej chwili głównym zagadnieniem
spornym, ze względu na jej prawne konsekwencje. Pociąga ona bowiem za sobą prawo do
samostanowienia. 52 Według przedstawicieli państw 53 , samostanowienie, jeżeli nie byłoby
ograniczone, stanowi poważne zagrożenie dla integralności i suwerenności.
Ronald Niezen z Uniwersytetu w Winnipeg, autor głośnej książki The Origins
of Indigenism, zwraca uwagę na istotną różnicę między ruchami nacjonalistycznymi czy też
narodowowyzwoleńczymi a ruchem tubylczym. Zdaniem autora, głównym celem tych
pierwszych jest secesja lub osiągnięcie szeroko zakrojonej autonomii (przy czym często
traktuje się autonomię jako pierwszy etap pełnej niezależności). Ruch rdzenny nie podnosi
takich dążeń, tym niemniej wywołuje obawy państw pragnących bronić swej integralności
i międzynarodowego bezpieczeństwa. Samostanowienie, którego ludy rdzenne żądają,
zwykle nie wykracza poza kwestie praw do ziemi i możliwości decydowania o gospodarce
zasobami naturalnymi. Niezen wymienia powody 54 wykluczające ewentualność secesji:
obecność ludów rdzennych na arenie międzynarodowej, mała liczebność oraz

50
Lukas H. Meyer, Transnational Autonomy: Responding to Historical Injustice in te Case of the Saami and
Roma Peoples [w:] “International Journal on Minority and Group Rights, Kluwer Law International”, nr 8,
2001.
51
Sławoj Szynkiewicz, op.cit., s. 22-25.
52
Obecnie w dyskusjach międzynarodowych dominuje przekonanie o potrzebie stworzenia specjalnego
terminu „ograniczonego samostanowienia”, które przysługiwać miałoby ludom rdzennym. Nie dawałoby ono
prawa do secesji i ograniczało zakres ewentualnej autonomii. Władze państwowe oddawałyby część spraw
wcześniej objętych działaniem administracji pod kontrolę autonomicznych instytucji rdzennych. Rdzenne
elity w tej kwestii są podzielone. Część tubylców uważa, że pełne samostanowienie jest podstawą równości
z innymi ludami i nie można się go wyrzec (nawet jeżeli nie zamierza się z niego korzystać w praktyce),
pojawiają się jednak także opinie przychylne temu rozwiązaniu jako najbardziej pragmatycznemu
i możliwemu do wprowadzenia. (zob. Ronald Niezen, (2003), op.cit., s. 162-163)
53
Sławoj Szynkiewicz, op.cit., s. 22-23.
54
Autor zauważa, że grupom pochodzącym z Ameryki Północnej (zajmującym bardzo ważną pozycję
w ruchu rdzennym) po prostu nie opłacają się dążenia separatystyczne. Obowiązujący w Stanach
Zjednoczonych i Kanadzie system traktatów zawieranych w XVIII i XIX w. z poszczególnymi ludami
zapewnia tym grupom bowiem często większą przestrzeń niezależności niż możliwa do wywalczenia
autonomia.(R. Niezen, (2002),op.cit.,s.205)

23
nieprzydatność modelu przywództwa właściwego dla ruchu etnicznego dla stworzenia
sprawnej administracji, a także brak podstaw gospodarczej samodzielności. 55
Do ww. przyczyn można też dodać specyficzne kwestie właściwe dla regionu
arktycznego, gdzie na rozległych obszarach występuje znaczące rozproszenie ludności.
W większości regionów ludy rdzenne stanowią tam mniejszość, a miasta zamieszkują
przede wszystkim przybysze z Południa. Co więcej, koszty utrzymania infrastruktury
technicznej, telekomunikacyjnej, sportowej i społecznej są znacznie wyższe niż w na
innych obszarach i zwykle muszą być dotowane z budżetów centralnych państw
„arktycznych” (tak jest na przykład w Grenlandii, na Wyspach Owczych i na Północny
państw nordyckich).
Można by postawić w tym miejscu pytanie: co wynika z prawa do samostanowienia
ludów rdzennych, jeżeli nie prawo do secesji? Rdzenni aktywiści i badacze zagadnienia
pokazują wielość możliwości, jakie daje prawo do samostanowienia: od pełnej zależności
do niepodległości. John Coakley (Uniwersyteckie Kolegium w Dublinie) określa proces
dostosowania państwa do faktu, że zamieszkują je różne grupy etniczne mianem ugody
(accomodation). Wymienia cztery sposoby wprowadzenia takiej ugody do systemu
politycznego. Należą do nich prawa grupowe (gdzie prawa przyznawane są całym grupom,
a nie tylko ich członkom, jak w przypadku praw mniejszości narodowych w prawie
międzynarodowym), konsocjacja (udział przedstawicieli grup mniejszościowych
w administracji centralnej, np. poprzez system konsultacji lub ciał wspólnych), autonomia
terytorialna lub federalizm oraz autonomia kulturalna (zob. ryc. 1.). Ta ostatnia formacja
jest szczególnie interesująca, bowiem wiele jej aspektów możemy dostrzec w systemie
prawnym i instytucjonalnym na północy Fennoskandii. W Finlandii autonomia kulturalna
Samów jest wręcz oficjalnym reżimem w sprawach samskich. Termin ten rozumie się jako
przekazanie władzy (przede wszystkim w obszarach polityki kulturalnej, edukacyjnej,
medialnej i językowej) z centralnych organów państwa do ciał, których zakres władzy
określony jest na bazie kulturowej, etnicznej lub poprzez wydzielenie innych cech
charakterystycznych, a nie na zasadzie terytorialnej (np. ciał przedstawicielskich ludności
rdzennej). 56

55
Ronald Niezen, (2002), op.cit., s. 203-206; Curtis Cook, Juan David Lindau, Aboriginal rights and self-
government : the Canadian and Mexican experience in North American perspective, McGill-Queen's
University Press, Montral, Ithaca 2000, s. 27.
56
Kristian Myntti, National minorities, indigenous peoples and various modes of political participation [w:]
Minorities and Their Rights of Political Participation, Frank Horn (red.), University of Lapland, Rovaniemi
1996, s. 13, 19.

24
 Nacjonalista będzie dążyć więc w tym ujęciu do stworzenia państwa narodowego,
strukturalnie identycznego z tym, przeciwko któremu występuje. Przedstawiciel
„ugodowego” ruchu etnicznego nie tylko nie podzieli narodowych aspiracji, ale będzie
pragnął zmiany struktury politycznej państwa i jego stosunków z mniejszościami. 57

Umiejscowienie władzy Obszar władzy

Polityczna Kulturowa
Centralizacja Konsocjacja Prawa grupowe
System zdecentralizowany Federalizm, autonomia terytorialna Autonomia kulturalna
58
Tabela. 1.: Typologia Strategii Zarządzania Etnicznego Johna Coakleya

W zakres rozumienia samostanowienia w znaczeniu politycznym i kulturowym

wchodzi także kwestia praw do ziemi. Kontrola nad ziemią wywołuje tak wielkie
kontrowersje ze względu na kwestie takie jak: eksploatacja surowców naturalnych,
dochody z tego płynące oraz interesy innych obywateli zamieszkujących dane terytorium.
Kwestą szczególnie istotną jest gospodarka zasobami naturalnymi. Wiele ludów rdzennych
żąda udziału w decyzjach dotyczących rozpoczynania nowych projektów wydobywczych
i w płynących z nich zyskach.
W większości krajów zamieszkiwanych przez ludy rdzenne pojawiają się żądania
przyznania im prawa własności lub silnych praw użytkowych do ziemi, na której
mieszkają. Najczęściej państwa nie uznają jej za własność osiadłych na niej wspólnot, co
przez tubylczych działaczy określane jest jako „nieuprawniony historyczny zabór”. 59
Najtrudniejsza sytuacja dotyczy z pewnością ludów nomadycznych, które charakteryzują
się odmienną od obowiązującej w zamieszkiwanych przez nie państwach koncepcją
terytorialności, własności i gospodarczego wykorzystania ziemi. 60

57
Grzegorz Babiński, op.cit., s. 35-36.
58
Kristian Myntti, op.cit., s. 17-20.
59
Działacze rdzenni przywiązują dużą wagę do badań i możliwie szerokiej akceptacji tubylczego prawa
zwyczajowego jako integralnej części systemów prawnych. Istniejące w instrumentach międzynarodowych
gwarancje praw do ziemi czerpią natomiast swoje uzasadnienie z konieczności ochrony kultury, tożsamości
i gospodarki ludów rdzennych, które związane są silnie z zamieszkiwanym terytorium. Zapewnienie tubylcom
posiadania ziemi, na której żyją, postrzegane jest jako gwarancja praw kulturalnych i ekonomicznych. Zob.
Lee Swepston, Economic, Social and Cultural Rights under the 1989 ILO 169 Convention [w:] Economic,
Social and Cultural Rights of the Sami. International and National Aspects, F. Horn (red.), University of
Lapland Press, Northern Institute for Environmental and Minority Law, Rovaniemi 1998,s. 43-44.
60
Lennard Sillanpaa, Political and Administrative Responses to Sami Self-determination, Societas Scientarum
Fennica, Helsinki 1994, s. 145-150; więcej o dążeniach światowego ruchu rdzennego w rozdziale V.

25
 Paweł Trzciński określa ideologię ruchu rdzennego jako „optymalną strategię
modernizacyjną” dla tych grup ludności. Jednocześnie ideologia ta jest bardzo elastyczna
i otwarta na kulturę i technologię współczesności. 61

1.1.3. Autonomia transgraniczna 62

Wymienione wyżej typy autonomii (terytorialnej i kulturowej) wykorzystywane są

przez rządy i same ludy rdzenne jako modele i bywają realizowane w praktyce. 63
Szczególnym przypadkiem są jednak ludy, które podzielone są liniami granicznymi. Do
dwustronnej relacji „państwo-grupa etniczna” dochodzi bowiem wielu nowych partnerów
oraz powstające z czasem różnice i podziały w łonie samej grupy.
Budowanie ponadgranicznego organizmu politycznego – jak zauważa Johan
Eriksson - jest trudniejsze niż stworzenie politycznego organizmu wewnątrz państwa,
ponieważ na przeszkodzie stoi prawo międzynarodowe oraz różnice pomiędzy systemami
prawnymi, gospodarczymi, społecznymi i politycznymi na obszarach tworzących ten
ponadgraniczny organizm. 64
William Connolly, profesor Uniwersytetu John’a Hopkinsa w Maryland, zwraca
uwagę na dwustronne oddziaływanie granic, które z jednej strony łączą społeczności
wewnątrz, odgradzając je przy okazji od niebezpieczeństwa, a z drugiej są przyczyną
licznych zagrożeń, utraty wolności i cierpienia tych, którzy zostali przez nie rozdzieleni. 65
Kwestia istnienia granic jest dla ludów rdzennych problematyczna w szczególny
sposób. Ze względu na specyficzny stosunek tych społeczności do ziemi i środowiska,
podział stwarza dla nich wiele zagrożeń natury gospodarczej, kulturowej, a w skrajnych
przypadkach egzystencjalnej. 66 W historii Samów najbardziej widoczne są problemy
związane z zawieranymi między państwami południowymi na przestrzeni XVIII, XIX i XX
w. traktatami granicznymi, dotyczącymi podziału Laponii.

61
Paweł Trzciński, op.cit., s. 46-48.
62
Termin ten wprowadza Lukas Meyer (Lukas Meyer (2001), op.cit.)
63
Przykładem może być tutaj powstała w 1999 r. kanadyjska prowincja Nunavut (więcej w Zakończeniu
pracy).
64
Johan Eriksson, The construction of Sápmi: Towards a transnational polity? [w:] Kristina Karppi & Johan
Eriksson (ed.): Conflict and Cooperation in the North, Umeå 2002, s. 247-248.
65
Graham Day, John Borland, The Reconstruction of Minorities in Europe and the Question of Boundaries
[w:] Political Borders and Cross-border Identities at the Boundaries of Europe, J. Borland, G. Day, K.Z.
Sowa (red.), Rzeszów-Bangor 2002, s. 17.
66
Jarosław Derlicki, Wojciech Lipiński, Wprowadzenie [w:] Pierwsze narody. Społeczności rdzenne i idea
tubylczości we współczesnym świecie, J. Derlicki, W. Lipiński, Wydawnictwo DIG, Warszawa 2002, s. 10.

26
 Zagadnienie grup etnicznych, rozdzielonych granicami państwowymi, jest tak
znaczące, że znalazło także odzwierciedlenie w prawie międzynarodowym. Osoby należące
do mniejszości narodowych mają prawo do swobodnych kontaktów z należącymi do tej
samej grupy etnicznej osobami żyjącymi poza granicami państwa. Przysługuje im ten sam
zakres swobody, co obywatelom danego państwa. Bardzo ważne w kontekście niniejszej
pracy jest także prawo do uczestniczenia w organizacjach pozarządowych na szczeblu
międzynarodowym 67 . 68
Gwarancja swobody kontaktów między członkami grup etnicznych niejednokrotnie
była potwierdzana w Europie porozumieniami dwustronnymi 69 . 70 W obszarze nordyckim
swoboda kontaktów od połowy XX w. nie jest problemem ze względu na unię paszportową
i gwarancje dla praw człowieka i obywatela. W sprawach samskich podobną funkcję jak
porozumienia dwustronne w Europie Środkowej może jednak pełnić projekt Konwencji
Samskiej, dokument dyskutowany obecnie przez rządy państw nordyckich.
Ludy rdzenne występują o znacznie szerszy zakres uprawnień niż mniejszości
narodowe. Przedstawiciele tubylców argumentują, że prawo do samostanowienia
przynależy całemu ludowi, a nie tylko grupom w poszczególnych państwach. Podzielone
granicami ludy rdzenne nie dążą do secesji, zabiegają jednak o możliwość istnienia jako
odrębne grupy, niepodzielone pod względem kulturalnym i mentalnym oraz dysponujące
wspólnymi organizacjami politycznymi. 71
Autonomia transgraniczna ludów rdzennych ma swoje podstawy przede wszystkim
w dwóch obszarach: prawa tubylczego i uczestniczenia w podejmowaniu decyzji (udział
w gremiach decyzyjnych, negocjacje lub konsultacje).
Respektowanie przez państwa prawa tubylczego jest wpisane w system Konwencji
MOP nr 169 z 1989 r. Tubylcy mają prawo do zachowania swoich zwyczajów i instytucji.
Przy tworzeniu ustawodawstwa krajowego państwa powinny respektować system prawa
zwyczajowego (o ile nie jest on sprzeczny z fundamentalnymi zasadami prawa narodowego
i praw człowieka). Jednocześnie Konwencja zobowiązuje rządy do poszanowania wartości,
praktyk i instytucji ludów tubylczych przy wprowadzaniu jakichkolwiek dotyczących ich
programów i polityk. 72

67
Zob. Dokument Końcowy KBWE z 19 stycznia 1989 r.
68
Stanisław Pawlak, op.cit., s. 119.
69
Zob. Traktat polsko-białoruski z 23 czerwca 1992 r.
70
Stanisław Pawlak, op.cit., s. 119.
71
Deklaracja z Honningsvag, (Deklaracja XVIII. Konferencji Samskiej) strona int. Uniwersytetu Laponii
w Rovaniemi/Finlandia (projekt inf. regionu Barentsa):
barents.ulapland.fi/photos/archive/sami_declaration.pdf
72
Konwencja MOP nr 169, art. 5c, art. 8.

27
 Przedstawicielom ludów rdzennych udało się także wywalczyć prawo do
reprezentacji na wszystkich poziomach decyzyjnych. 73 Oznacza to, że jeżeli część decyzji
podejmowana jest na szczeblu ponadnarodowym (np. w Radzie Nordyckiej), to także tam
nie powinno zabraknąć przedstawicieli ludów tubylczych. Mimo ograniczonej liczby
ratyfikacji Konwencji MOP nr 169, zasada ta jest dość szeroko stosowana w praktyce.
Reprezentanci rdzennej ludności uczestniczą np. w pracach ugrupowań regionalnych,
takich jak Region Barentsa czy Rada Arktyczna, obecni są także w instytucjach UE.
Najszerzej ponadgraniczne prawa ludów rdzennych zostały ujęte w Deklaracji Praw
Ludów Rdzennych ONZ przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne 13 października 2007 r. po
niemal 22 latach negocjacji i przygotowań. Stwierdza się tam prawo tych grup do działania
na poziomie międzynarodowym, swobodnego określania swojego statusu politycznego (art.
3), utrzymywania ponad granicami kontaktów i współpracy, włączając w to kontakty
polityczne. Najdalej idzie preambuła Deklaracji, gdzie podtrzymuje się prawo ludów do
zawierania porozumień z państwami (a więc i do podmiotowości), czyniąc wspólnotę
międzynarodową ich gwarantem (widać tutaj silne oddziaływanie perspektywy
północnoamerykańskiej). 74 Deklaracja została przyjęta bardzo niedawno i trudno jest w tej
chwili ocenić jej rzeczywisty wpływ na rozwój praw ludów rdzennych. Nie jest ona
dokumentem prawnie wiążącym, jednak możliwe jest odwoływanie się do zawartych w niej
praw, jako powszechnie akceptowanych przez społeczność międzynarodową. 75
Z autonomią transgraniczną wiąże się także pojęcie „regionu”. Jest to nowy
i niedostatecznie jeszcze zbadany twór polityczny, modelowo przydatny dla grup
etnicznych w tworzeniu transgranicznego organizmu politycznego bez konieczności secesji.
Regiony istnieją tak wewnątrz państw, jak i na przecięciu ich granic, a wiele z nich ma
swój rodowód jeszcze w średniowiecznym rozdrobnieniu feudalnym, okresach wędrówki
ludów czy kolonizacji. 76 W północnej Fennoskandii takim regionem mogłaby stać się np.
Laponia.
Aby mógł ukształtować się system transgranicznej autonomii, musi być spełnione
kilka warunków. Jako czynniki zewnętrzne, Johan Eriksson wymienia m.in.: podobieństwo
systemów prawnych, przynależność państw do instytucji międzynarodowych
73
Konwencja MOP nr 169, art. 6.1.b.
74
Eyassu Gayim, The Draft Declaration on Indigenous Peoples: With Focus on the Rights to Land and Self-
Determination [w:] Indigenous and Tribal Peoples Rights. 1993 and After, Eyassu Gayim, Kristian Myntti
(red.), Rovaniemi 1995, s. 32-33.
75
Przyjęcie Deklaracji jest też wstępem do dyskusji nad konwencją międzynarodową, gwarantujacą prawa
ludów rdzennych. W przeszłości stało się tak chociażby z międzynarodowymi aktami praw człowieka, gdzie
najpierw w 1948 r. przyjęto Deklarację Paryską, by po 18 latach podpisać Konwencje Nowojorskie.
76
Kazimierz Z. Sowa, Local Motherland, Country (Nation State) and Region. A Few Remarks on Past and
Future Political Commonwealths [w:] Political Borders..., op.cit., s. 251-251.

28
(podważających pełną suwerenność państw) oraz przychylność lub chociażby przyzwolenie
władz publicznych i międzynarodowych. Do czynników wewnętrznych zaliczyć można
natomiast: poczucie przynależności do jednej grupy i pragnienie stworzenia jednego
organizmu politycznego, stworzenie stosunkowo jednolitej organizacji w każdej części
podzielonego terytorium oraz trwałych pozarządowych organizacji na szczeblu
międzynarodowym, a także rezygnacja z dążeń separatystycznych (przynajmniej
tymczasowa). 77 Aby dokonać analizy możliwości ukształtowania się transgranicznego
organizmu politycznego (lub analizy jego stanu, jeżeli już funkcjonuje) należy zbadać
występowanie poszczególnych czynników, pamiętając o wyjątkowości każdej sytuacji.
Grzegorz Babiński z Uniwersytetu Jagiellońskiego podaje zbiór cech
charakterystycznych dla ruchów etniczno-regionalnych (jak sam je nazywa) w porównaniu
z ruchami nacjonalistycznymi. Są to: dążenie do bardziej równych relacji z centrum, brak
skłonności ekspansjonistycznych, pragnienie zachowania autentycznej kultury (podczas
gdy nacjonalizm kreuje nową kulturę w oparciu o elementy tradycyjne) oraz przychylność
dla projektów międzynarodowej współpracy.
Ostatni element dotyczy przede wszystkim grup etnicznych rozdzielonych
granicami państwowymi. W takiej sytuacji znajdują się na przykład Łemkowie
zamieszkujący Polskę, Słowację, Ukrainę i Węgry. Wyrażają oni duże zainteresowanie
powstaniem regionu karpackiego, albowiem ułatwiłoby to im funkcjonowanie na tym
obszarze jako jednej grupie. 78
Dzisiejsza możliwość powstawania regionów, tak wewnątrz państw, jak i na ich
granicach, wynika z odejścia od modelu państwa jednokulturowego. Związek władzy
państwowej z jedną tylko kulturą ulega rozerwaniu, co otwiera możliwość akceptacji
w ramach organizmu politycznego różnych kultur. Dzięki temu wytworzyła się sposobność
zastosowania modeli ugody oraz autonomii transgranicznej w praktyce. 79

1.2.Podstawowe fakty dotyczące Samów. Terminologia

1.2.1. Samowie jako historyczny i współczesny lud ugrofiński

Samowie są ugrofińskim ludem koczowniczym, półkoczowniczym i zarazem

osiadłym (ze względu na różne sposoby życia i podział na podgrupy). W ramach rodziny
ugrofińskiej są najbliżej spokrewnieni z Finami. Wywodzą się bowiem, tak jak Ci ostatni,

77
Johan Eriksson, (2002), op.cit., s. 244-249.
78
Grzegorz Babiński, op.cit., s. 36-37.
79
Jan Penrose, s. 21-23.

29
z wczesnych proto-Finów. 80 Obecnie w Fennoskandii żyje około 60 tys. Samów, z czego
ok. 40 tys. w Norwegii, 15 tys. w Szwecji, 8 tys. w Finlandii oraz około 2 tys. na półwyspie
Kola w Rosji. 81 Można znaleźć jednak dane, które mówią o stu tysiącach Samów
w Fennoskandii. Znacznie różnią się informacje dotyczące Finlandii, gdzie można spotkać
liczbę między 4 a 10 tys. 82 Wartości te wydają się być niewielkie, pamiętać jednak należy
o słabym zaludnieniu niemal całego obszaru subarktycznego i arktycznego. W centrum
Finnmarku oraz w fińskim powiecie Utsjoki Samowie nadal stanowią większość ludności.
Wielu żyje także w miastach na południu Fennoskandii. 83 . Jest to jedyny, poza Rosją,
europejski lud rdzenny w Europie.

1.2.2. Różnice w nazewnictwie 84

Obecnie przyjmuje się nazwę Samowie jako obowiązującą i najbardziej

odpowiednią na określenie grupy etnicznej zamieszkującej północ Fennoskandii. Słowo to
funkcjonowało wśród Samów od zamierzchłych czasów, jest najprawdopodobniej
zapożyczeniem i brzmi nieco inaczej w każdym z samskich dialektów. 85
W Norwegii od czasów Wikingów nazywano Samów Finnami (Finner – określenie
nadal spotykane w literaturze norweskiej), dlatego też napływającym osadnikom fińskim
nadano dla rozróżnienia nazwę Kvenów. Jest to też powód nazwania norweskiej części
Sampi (Laponii wg terminologii rdzennej) Finnmarkiem (kraj Finnerów, Finnów), to
bezpośredni odpowiednik fińskiej Laponii (w Szwecji terytoria północne nazywa się po
prostu Nordlandem). 86
Rozpowszechniona nazwa Lapończyk/Lapończycy (Lapp, często z dodatkiem dziki)
została nadana Samom przez Skandynawów. Jako pierwszy użył tego terminu ok. 1200 r.
Saxo Grammaticus. Nazwał on kraj, którego mieszkańcy przemieszczają się wraz ze

80
Odd Mathis Haetta, (1993), op cit., s. 36,37.
81
Hugh Beach, The Saami of Lapland [w:] Polar Peoples. (red.) Minority Rights Group, 1994, s. 149-150.
82
Johan Eriksson, (1997), s. 78.
83
Istnieje też mała wspólnota na Alasce - emigracja w XIX w. na zaproszenie lokalnych władz w celu
rozwoju hodowli reniferów. (http://home.earthlink.net/%7Earran2/index.htm)
84
Pierwsze wzmianki o Samach pojawiały się już w starożytności, gdy Tacyt w swym dziele Germania, obok
innych ludów Północy, wymienił lud fenni, jako biednych i bezbronnych zbieraczy korzonków i ziół. Pięćset
lat później Prokop z Cezarei nazwał ich Scritiphinoi, a współczesny mu Jordanes pisał o Crefennae. Kolejne
wzmianki pochodzą z wieku ósmego (Paul Wernefried, anonimowy geograf z Rawenny). Pod koniec wieku
IX znajdujemy także relację Ottara, sporządzoną dla Alfreda, króla Anglii, która prawdopodobnie jako jedyna
wyszła spod pióra człowieka, który Samów rzeczywiście spotkał. Do dawnych opisów należy też zaliczyć
jedenastowieczne pisma Adama z Bremy i duńską relację o Skridifinnene z przełomu XII i XIII wieku. zob.
O. Vorren, E. Manker, op.cit., s. 16-19.
85
Hugh Beach, The Saami of Lapland, The Minority Rights Group Report No55, London 1988, s. 4.
86
Hugh Beach, (1994), op.cit., s. 155.

30
swoimi domami, Lappią. Lappię zamieszkiwali więc Lapp, Lapończycy (istnieje również
przypuszczenie, że słowem tym określano skrawek sukna). 87 Określenie to odbierane jest
przez elitę polityczną i kulturalną tego ludu jako pejoratywne i obraźliwe. Wiele osób
uważa, że akt nadania nowej nazwy stanowi jeden z najważniejszych symbolicznych
aspektów władzy państw narodowych na Północy. W oficjalnych dokumentach słowo
Lapończyk zaczęło znikać już w okresie powojennym, by w latach siedemdziesiątych
zostać zastąpione przez słowo Sam (po długotrwałej kampanii organizacji lapońskich).
W poniższej pracy stosowane będą więc nazwy Sam/Samowie. Z powodu rzadkości
występowania żeńskiego odpowiednika zostanie użyte słowo Samka, które raczej nie
występuje w literaturze.
Język Samów został w niniejszej pracy określony jako język samski, co jest
bezpośrednim przełożeniem z języków skandynawskich i angielskiego – Saami language.
Termin język lapoński - w polskich książkach lub przekładach zwykle używa się określenia
Lapończycy, stąd język lapoński - jest o tyle problematyczny, że w języku fińskim istnieje
dialekt północny, nazywany czasami lapońskim. 88
Jeżeli chodzi o stosowane przymiotniki określające sprawy związane z Samami,
jako główny będzie tu występował termin samski ze względu na brak odpowiedniejszego
przymiotnika w języku polskim. 89 Jego użycie uzasadnia istnienie spraw oznaczanych jako
lapońskie, mających na przykład związek z fińską prowincją Laponia, ale nie ludnością
rdzenną (np. samorząd lapoński jako samorząd Prowincji Laponia lub Uniwersytet Laponii
jako uniwersytet prowincjonalny, a nie zależny od ludności rdzennej).
Ponieważ w polskiej literaturze nie ma wielu przykładów używania nazw instytucji
i organizacji tej grupy etnicznej poprzez przymiotnik samski, dlatego stosowane tu będą
określenia pojawiające się, przede wszystkim, w Internecie: Rada Samów i Parlamenty
Samów (chociaż dobrym tłumaczeniem byłyby także Rada Samska i Parlamenty Samskie).
Nazwę parlament autor pracy przyjmuje za większością autorów piszących po angielsku,
aczkolwiek należy zdawać sobie sprawę z jednakowej zasadności terminu zgromadzenie
(z assembly, ting, diggi).

87
Ibidem.
88
Przykładem może tu być cytowana już Ornvula Vorrena, Ernsta Mankera, Lapończycy.
89
Nowy słownik poprawnej polszczyzny, (red. A Markowski), WN PWN, Warszawa 1999.

31
1.3. Zakończenie – Samowie jako lud rdzenny, mniejszość i naród

Zaprezentowane powyżej zagadnienia teoretyczne zakreślają obszar

zainteresowania autora pracy i precyzują, chociażby częściowo, nieostre terminy w niej
użyte. Wypada na koniec przeanalizować trafność przytaczanych definicji dla Samów jako
grupy etnicznej w szerszym ujęciu.
Jak dotąd nie są znane szlaki, jakimi starożytni Ugrofinowie przybyli na tereny
obecnej Sápmi. Nie jest też znany dokładny czas tej wędrówki. Samowie uważają, że są
potomkami ludności osiadłej pierwotnie na tych terenach po zejściu lodowca. Teza ta
wydaje się jednak wątpliwa, ponieważ na przestrzeni tysiącleci kilkakrotnie do Północnej
Kalotii przybywały nowe ludy. Badania archeologiczne świadczą natomiast, że już od
początków naszej ery Samowie byli obecni w dzisiejszej Sápmi. 90
Nie można jednak zaprzeczyć, że Samowie są ludem rdzennym w Laponii, bowiem
na tym obszarze ukształtowała się ich właściwa kultura. Tylko jedna z przytoczonych
powyżej koncepcji rdzenności uzależnia ją od bezwzględnego pierwszeństwa na danym
terytorium. Samowie charakteryzują się natomiast cechami typowymi dla ludów rdzennych.
Stanowią mniejszość w państwach, a nawet w regionach, które zamieszkują. Obecni
mieszkańcy Północnej Fennoskandii są przy tym bezpośrednimi następcami ludności, która
zamieszkiwała te tereny przed pojawieniem się osadników z innych części kontynentu,
przez co poddana była procesom kolonizacji i wypierania z tradycyjnie zajmowanych
terenów. Samską kulturę charakteryzują czynniki takie jak: własny język, szczególny
związek z ziemią i naturą oraz specyficzna mentalność. Istotną sprawą jest też fakt
określania się jako lud rdzenny przez nich samych. 91
Walka o prawa Samów w państwach nordyckich nie opiera się jedynie na statusie
rdzennym. Istotnymi instrumentami dla tej grupy są także akty prawa międzynarodowego
dotyczące mniejszości. Status mniejszościowy przyznawany jest wprawdzie przez
poszczególne państwa, ale można uznać, że Samowie w pełni spełniają wymogi doktryny
prawa międzynarodowego.
Najprościej będzie skonfrontować tę grupę etniczną z definicją sformułowaną przez
Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy w 1993 roku. Samów łączą z krajami, które
zamieszkują, trwałe i ustabilizowane więzi oraz obywatelstwo. Wyróżniają się spośród
pozostałej części ludności cechami etnicznymi, kulturalnymi i językowymi. Oczywiście

90
O. Vorren, E. Manker, op. cit., s. 13-16.
91
Odd Mathis Haetta, The Sami – an Indigenous People of the Arctic, Davvi Girji o.s., Karasjok 1993 oraz
Veli-Pekka Lehtola, The Sami People – Traditions in Transition, Kustannus-Puntsi, Inari 2002, s. 20.

32
wyznaczniki te mogą występować w różnym nasileniu w poszczególnych wspólnotach
i u różnych osób. Troska o zachowanie elementów wspólnej tożsamości wyraża się
w aktywności politycznej i kulturalnej. Sprawę problematyczną stanowić może jedynie
wymóg „wystarczającej reprezentatywności”. Samowie stanowią bowiem niewielki promil
całkowitej ludności państw nordyckich. Natomiast, jeżeli spojrzymy na stosunki
ludnościowe w samej Północnej Kalotii i poszczególnych podregionach, udział ludności
samskiej na tle ogółu mieszkańców znacząco wzrośnie, co wynika z niskiej gęstości
zaludnienia. 92
Kwestię najbardziej kontrowersyjną stanowi uznanie Samów za naród. Autor
niniejszej pracy, za Trondem Thuenem, uważa, że nie istnieją po temu wystarczające
przesłanki. Problem stanowią tutaj bowiem dwa elementy definicji narodu. Przede
wszystkim, nie istnieje precyzyjnie wyznaczone terytorium, jest to raczej obszar, gdzie
w zależności od miejsca spotkać można różny stopień nasilenia samskiej obecności. Zakres
autonomii i integracji politycznej Samów również nie pozwala na uznanie tych form
organizacyjnych za narodowe. 93

92
Erkki Asp, The Lapps as Minority Group in Finland [w:] The Ethnic Idenities (1995), op.cit, s. 76-77.
93
Trond Thuen, (1995), op.cit., s. 109-114.

33
Rozdział II: Historia Samów i podział Sápmi.

2.0. Wstęp

Przed przystąpieniem do omówienia kwestii integracji Samów na północy Europy

konieczne jest przedstawienie historii Samów od momentu pojawienia się w Laponii
osadników skandynawskich i Finów aż do krytycznego w samskich dziejach okresu polityk
asymilacji i prób rugowania ich tożsamości etnicznej przez państwa narodowe. Wydaje się,
że zrozumienie procesów politycznych zachodzących w XX w. (przynajmniej tych
istotnych dla Samów), jest niemożliwe bez znajomości faktów i wydarzeń, które stały się
przyczyną skomplikowanej sytuacji tego ludu na początku ostatniego stulecia.
Istotne są tutaj przede wszystkim te wątki, które:
- ukształtowały istniejący obecnie podział Laponii,
- wpływały na integrację lub dalszą separację samskich społeczności,
- warunkowa1.1.4.ły poczucie przynależności do zbiorowości etnicznej i zróżnicowanie
w określaniu własnej tożsamości przez poszczególnych Samów.
Lukas H. Meyer 1 wskazuje dodatkowo na znaczącą rolę historii dla etnicznego
ruchu politycznego. Autor stwierdza, że solidarności ponad podziałami nic nie przysłuża się
w większym stopniu niż wspólne interesy oraz poczucie historycznych krzywd
wyrządzonych całej wspólnocie na przestrzeni dziejów. 2 Meyer ukazuje więc historię jako
aktywny element tożsamości etnicznej, co podnosi znaczenie doświadczenia historycznego
dla tematu niniejszej pracy.

2.1. Wewnętrzny podział tradycyjnej społeczności Samów i jej cechy wspólne

Przed przedstawieniem zarysu dziejów podziału Laponii pomiędzy państwa

nordyckie i Rosję, warto wpierw zaprezentować dwie grupy elementów tradycyjnej kultury:
- od najdawniejszych czasów dzielące Samów na mniejsze społeczności (języki, sposób
życia)
- sprawiające, że mimo wewnętrznego podziału możemy mówić o tej grupie jako jednej
zbiorowości etnicznej (wspólne elementy kultury).

1
Columbia Law School w Nowym Jorku.
2
Lukas H. Meyer, op.cit. s. 264-265.

34
2.1.1. Wewnętrzny podział. Języki i podgrupy

Samowie nigdy nie posługiwali się (tak pozostało zresztą do dziś) jednym językiem,
lecz różnymi dialektami uważanymi przez niektórych badaczy nawet za odrębne języki. 3 Są
one bowiem na tyle zróżnicowane, że poszczególni Samowie mogą nie być w stanie
porozumieć się między sobą. 4
W języku samskim możemy wyróżnić następujące dialekty: południowy samski,
samski umea, samski pite, samski lule, północny samski, samski inari (Anar), samski skolt
oraz dialekty z półwyspu Kola: akkala, kildin i ter. 5
Rozkład dialektów, takich jak Lule i Umea, obrazuje związki istniejące
w przeszłości pomiędzy różnymi społecznościami, siidami (wspólnotami). Więzi,
wynikające z przemieszczania się
Samów – hodowców reniferów (lub
wcześniej myśliwych podążających
za dzikimi renami zgodnie z ruchami
migracyjnymi tych zwierząt), widać
w ułożeniu kolejnych grup
językowych w pasy biegnące od
Zatoki Botnickiej do Morza
6
Norweskiego. (zob. ryc. 1.)
R
Ryc. 1.: Geograficzny rozkład dialektów samskich
(na podst.: www.mpi.nl/DOBES/projects/sami/geography)

2.1.2. Wewnętrzny podział. Sposób życia

Podział na Samów żyjących na wybrzeżach mórz Arktycznego i Norweskiego oraz

tych gospodarujących w głębi lądu był zawsze bardzo istotny, podobnie jak różnice

3
Hugh Beach (1988), op.cit., s. 5.
4
Niektórzy językoznawcy dzielą język ogólnosamski na trzy oddzielne języki (południowy, północny,
wschodni), dzielące się dalej na dialekty. W każdym dialekcie/języku widoczne są wpływy zarówno
skandynawskie, fińskie, jak i rosyjskie, (w zależności od umiejscowienia danej grupy). Różnicuje to jeszcze
bardziej poszczególne dialekty. (Hugh Beach (1988), op.cit., s. 5.)
5
Dialekty Anar i Skolt są najmniej zrozumiałe dla innych Samów. Grupy te uważa się wręcz za mniejszości
w mniejszości. Były one zresztą najbardziej doświadczone przez historię i obecnie są w największym stopniu
zagrożone utratą tożsamości i dziedzictwa. Co ważne, to właśnie wśród Skoltów najdłużej przetrwała
starożytna organizacja siid, szczątkowo aż do XIX w.
6
Hugh Beach (1988), op.cit., s. 4-5.

35
w sposobie życia poszczególnych grup w centrum Sápmi. 7 W trakcie zmiany gospodarczej,
opisanej poniżej, ukształtował się już bardziej sprecyzowany podział na Samów Górskich,
Morskich i Leśnych.
Samowie Górscy to koczownicza ludność żyjąca pierwotnie z łowiectwa na
reniferach i zamieszkująca łańcuchy górskie Półwyspu Skandynawskiego. Samowie
Morscy (ludność częściowo osiadła) zamieszkiwali wnętrza fiordów i przybrzeżne wyspy,
a ich głównym źródłem pożywienia i utrzymania było morze. Samowie Leśni poławiali na
wodach śródlądowych i zajmowali się ograniczonym wypasem reniferów i łowiectwem.
W połowie drugiego tysiąclecia nastąpiła w Laponii zmiana gospodarcza,
polegająca na powstaniu dużych stad udomowionych reniferów i powolnym zaniku
myślistwa jako podstawowego źródła utrzymania. Przemiany ekonomiczne uczyniły
podział na Samów Morskich i Górskich bardziej wyraźnym. 8 Samowie Górscy stali się
zawodowymi hodowcami reniferów, posiadającymi duże stada i podążającymi za nimi
w rytmie rocznych wędrówek. Samowie Morscy zaś w jeszcze większym stopniu niż
dawniej, uzależnili się od rybołówstwa. 9

2.1.3. Siidy - wewnętrzny podział i podobieństwo struktury organizacyjnej

W niniejszej pracy wiele miejsca zostanie poświęcone idei Sápmi, jej podziałowi
i próbom zjednoczenia. Należy jednak pamiętać, że Sápmi (Laponia) nigdy nie było jednym
organizmem politycznym. Rozdrobnienie stanowiło zawsze istotę terytorialności Samów. 10
Nieznane są żadne wczesne organizmy polityczne, które obejmowałyby całą grupę
11
etniczną. W różnych okresach istniało od 60 do 100 siid , posiadających własne
terytorium, własny zarząd i swoich „obywateli”. 12 Warto zauważyć, że co prawda siidy
były wyrazem podziału Sápmi na małe jednostki społeczne, jednak jednostki te w swej
strukturze zajmowały praktycznie całą Sápmi, czyniły ją „jednorodną organizacyjnie”.

7
O. Vorren, E. Manker, op.cit., s. 19-21.
8
Do dzisiaj prawie całkowicie zanikł specyficznie „leśny” tryb życia, grupa ta została bowiem wchłonięta
w dużej mierze przez Samów Górskich. Myślistwo i zbieractwo stały się jedynie dodatkami do głównej
działalności gospodarczej, będąc wcześniej równorzędnymi lub najważniejszymi (w zależności od grupy)
źródłami utrzymania.
9
O. Vorren, E. Manker, op. cit., s. 19.
10
Ludność na Północy cechowała niska gęstość zaludnienia co tłumaczy mniej intensywną wymianę
i wolniejszą dyfuzję kulturową oraz mnogość dialektów. Właściwością gospodarki i osadnictwa na Północy
jest bowiem, wymuszone warunkami naturalnymi, rozdrobnienie. W trudnych warunkach klimatycznych
dany teren może utrzymać znacznie mniejszą liczbę ludności niż taki sam obszar znajdujący się na Południu.
11
Liczba pojedyncza: siida, lub sida, jakkolwiek w języku polskim podwójne -i- lepiej oddaje wymowę
samską.
12
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 82.

36
Między poszczególnymi siidami występowały z pewnością różnice, ale raczej przeważały
podobieństwa.
Granice siid ukształtowane były zwyczajowo i obejmowały zawsze pewien zespół
dostępnych zasobów naturalnych. 13 Nie jest więc zaskoczeniem, że gdy granice państw
biegną po graniach górskich i wzdłuż rzek, obszar dawnych siid usytuowany był dokładnie
w poprzek tych granic. 14 W historii Samów samo istnienie granic państwowych stanowiło
chyba najbardziej represyjny i ingerujący w ich życie codzienne przejaw suwerenności
państw południowych. 15 Przykłady zostaną przedstawione w dalszej części tego rozdziału.
Trzeba tutaj zaznaczyć, że oczywiście w wielu wypadkach, szczególnie po
przełomie gospodarczym, terytorium danej siidy nie wystarczało do podtrzymania
aktywności ekonomicznej
i sposobu życia. Dlatego
ukształtował się (w wielu
miejscach już od najdawniejszych
czasów) system zwyczajowych
umów między poszczególnymi
siidami, warunkujący wzajemne
współżycie i korzystanie
z zasobów naturalnych (Zob.
16
Ryc. 2.). Ryc. 2: Granice siid na północy Fennoskandii przed ustaleniem
granic państwowych. Mapa sporządzona przez O. Vorrena
(na podstawie: The Sami People (1990), op.cit., s.28)

2.1.4. Cechy wspólne Samów jako jednego ludu. Kultura materialna i duchowa

Cechami wspólnymi dla wszystkich podgrup językowych (i w tym znaczeniu także

kulturowych), które wyróżniają jednocześnie Samów spośród otaczających je ludów
i narodów, są przede wszystkim: pradawna religia, stosunek do ziemi, strój, rzemiosło,
opowieści (legendy samskie) i specyficzne formy muzyczne (joik).
Między poszczególnymi grupami (tak językowymi, jak i między Samami Górskimi
i Morskimi) spotykamy oczywiście znaczące różnice w formach wyrazu kulturowego.

13
Dlatego też w górach siidy miały kształt wydłużony, tak aby w granicach własnej siidy myśliwi, a potem
hodowcy, mogli przemieszczać się razem ze zwierzętami.
14
Rzeki (które dzielono na odcinki należące do paru siid) i wzgórza będą bowiem dla ludu rdzennego
ośrodkiem życia a nie jego rubieżą.
15
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 82.
16
The Sami People, (red.) Ulf Sand, Elina Helander, Sami Institutta, Karasjok 1990, s. 27.

37
Szczególnie tyczy się to grup Anar i Skolt. Ważna jest jednak akceptacja każdego z ww.
elementów, jako samskie, przez przedstawicieli innych społeczności.
Wszystkie części składowe kultury stanowią nie tylko dumę, ale także podstawę
tożsamości tej grupy etnicznej. Duża część obecnej aktywności politycznej ma na celu
właśnie obronę kultury i tożsamości. Należy zauważyć, że także państwa nordyckie uznają
obecnie ochronę i rewitalizację kultury samskiej za jeden z najważniejszych celów
ukierunkowanej polityki w regionie.

2.1.5. Cechy wspólne. Stosunek do ziemi

Samska percepcja posiadania i użytkowania ziemi przez siidy ma obecnie znaczny

wpływ na politykę nordycką, jako że oddziałuje na: kwestie własnościowe na olbrzymich
terytoriach na Północy, gospodarkę leśna, a nawet suwerenność państwową. Dodatkowo
była to ważna cecha łącząca wszystkich rdzennych mieszkańców starożytnej Sápmi.
Stanowiło to przyczynę wspomnianej wcześniej jednorodności organizacyjnej siid, mimo
dużych odległości i rozdrobnienia. 17
Ze względu na ubóstwo surowców i ich nierównomierne rozłożenie na przestrzeni
danej siidy, wszyscy jej członkowie mieli w miarę równy dostęp do surowców, dzięki temu
mogły one być najbardziej racjonalnie wykorzystywane. 18 Obecnie Samowie uważają, że to
kolektywne posiadanie ziemi jest analogiczne do nowocześnie rozumianego tytułu
własności (w tym wypadku zbiorowej). 19

Jak widać, od najdawniejszych czasów Samów więcej dzieliło niż łączyło. Ważne
cechy wspólne, szczególnie wymienione elementy kultury, warunkują jednak poczucie
przynależności do jednej grupy etnicznej. Wspólna samska tożsamość nie istniała przed
czasami nowożytnymi. Jak zostało to przedstawione w rozdziale czwartym, jej stworzenie
stanowiło jedno z podstawowych celów samskich aktywistów w XIX i XX w.

17
więcej o percepcji terytorialności u Samów, systemie siid oraz stosunku tego ludu rdzennego do ziemi:
Scott Forrest, The territorial dimension of state-Saami politics [w:] Kristina Karppi & Johan Eriksson (red.):
Conflict and Cooperation in the North, Umeå 2002, s. 251-268; lub praca magisterska na Uniwersytecie
Brytyjskiej Kolumbii z listopada 1998 r. tegoż autora: http://scottforrest.pbwiki.com/f/thesis.pdf.
18
Każda część terytorium danej siidy była uważana za użyteczną. Wiele miejsc, które człowiek współczesny
uznałby za bezwartościowe z gospodarczego punktu widzenia, spełniało (i spełnia nadal) ważne funkcje
ekonomiczne. Przykładem są np. pozbawione lasu wzniesienia, wykorzystywane w hodowli reniferów.
19
Odd Mathis Haetta, The Sami – an indigenous people of the Arctic, Davvi Girji o.s., Karasjok 1993, s. 20 –
21.

38
2.2. Historia podziału Sápmi

Procesy kolonizacji, chrystianizacji i asymilacji towarzyszyły powstawaniu

w Laponii granic państwowych oraz politycznej i kulturowej separacji poszczególnych
części rdzennej grupy etnicznej. Opisany powyżej stan społeczności samskiej przed
okresem wpływów skandynawskich można przyjąć za punkt wyjściowy w przedstawieniu
historii podziału Sápmi. Okresami, którym poświęcić należy najwięcej uwagi, są:
- pierwsza faza osadnictwa skandynawskiego i fińskiego na Północy,
- połowa XVIII w., kiedy rozpoczął się proces ostatecznego ustanawiania granic
państwowych na Północy
- przełom XIX i XX w., czyli czas polityk asymilacyjnych, gdy została zagrożona samska
tożsamość etniczna, a społeczności w poszczególnych częściach Sápmi zaczęły coraz
bardziej różnić się między sobą i upodabniać do dużych społeczeństw.

2.2.1. Pierwszy okres kolonizacji

Ekspansja na Północ, szczególnie norweska, przybrała już we wczesnym stadium

formę kolonizacji. Nie można jednak jeszcze mówić o jakiejkolwiek polityce prowadzonej
przez średniowieczne ośrodki władzy. Niezależne działania prowadzili raczej pomniejsi
książęta nordyccy, bogatsi chłopi czy kupcy. Sami kolonizatorzy byli głównie ofiarami
złych zbiorów i głodu lub chłopami szukający bogactwa w lasach Północy. Ucieczka przed
narastającymi feudalnymi ciężarami była także częstą przyczyną wyboru niepewnego, ale
bardziej niezależnego sposobu życia. 20
Osadnictwo skandynawskie najprędzej rozprzestrzeniało się wzdłuż brzegów Morza
Norweskiego, głównie dzięki łatwym do nawigacji i eksploracji fiordom, około 200 r.n.e.
dochodząc już do Lofotów. W czasie ery Wikingów nawiązywano kontakty handlowe
z Samami i osiedlano się na wybrzeżach Morza Norweskiego i na brzegach wcinających się
głęboko w ląd fiordów. Znacznie wolniej postępowali kupcy i osadnicy na brzegach Zatoki
Botnickiej i Morza Białego. W późniejszym okresie do regionu zaczęli napływać także

20
Na osadnictwo, głównie norweskie, miał także wpływ popyt w Europie na norweskiego sztokfisza,
pobudzany przez hanzeatyckich kupców. Zakładano rybackie osady na całym wybrzeżu aż po wschodnie
wybrzeża fiordu Varanger. Ogrzewanie wód regionu przez ciepły Prąd Zatokowy wpływało na bardziej
przyjazny klimat dla osadnictwa niż w głębi lądu, możliwa była nawet ograniczona uprawa zbóż, co było
podstawowym warunkiem względnej samowystarczalności kolonistów i ich niezależności od południowego
państwa feudalnego. (Einar Niemi, Sami History and the Frontier Myth [w:] Sami Culture in a New Era. The
Norwegian Sami Experience, (red.) Harald Gaski, Davvi Girji O.S., Vaasa 1997, s. 64-65).

39
Kvenowie, osadnicy fińscy, chociaż aż do XVIII w. nie stanowili na wybrzeżach grupy
szczególnie znaczącej. 21
Dla większości napływającej ludności główną przyczyną migracji na Północ była
ucieczka przed obciążeniami ze strony państwa. Najczęściej jednak zaraz za osadnikami
pojawiały się na Północy instytucje Państwa i Kościoła, podążające za swoimi poddanymi,
by wyegzekwować podatki, obowiązki i usługi kościelne. 22
Samowie już wcześniej doświadczyli wypierania przez inne grupy etniczne
z terenów położonych na Południu, głównie Finów i Karelów, szczególnie z obszarów
obecnej wschodniej Finlandii i Karelii. Można więc skonstatować, że proces „wypierania
na Północ” miał wymiar w dużej mierze stały i historyczny. Procesy zachodzące od
XVIII w. wyróżnia natomiast skala kolonizacji i jej zasięg. 23
Początkowo Samowie kontrolowali ziemie zasiedlane przez przybyszów z Południa.
Dopiero na początku XVII w. duński monarcha przejął podatki płacone przez norweskich
osadników na wybrzeżu Finnmarku. Wcześniej opłaty te, bardziej jako renty ziemskie, były
płacone siidom. 24 Badacze z Instytutu Samskiego uważają, że duńskie prawo z XVII w. to
ostatni akt deprawacji siid z ich odwiecznej niezależności. 25
Sytuacja prawna zmieniła się na korzyść kolonistów także w Szwecji w XVIII w.
Linia kultywacji 26 uległa częściowemu zanikowi. Pojawiły się także zachęty podatkowe dla
tych, którzy na Północy chcieli rozpocząć uprawę ziemi. Samowie również korzystali
z nowego ustawodawstwa, zakładając na ziemi, którą dotąd uważali za własną,
gospodarstwa i obejmując ją w posiadanie zgodnie z prawem szwedzkim. 27
Średniowieczna faza kolonizacji ukształtowała po raz pierwszy u Samów postawy
„my – oni”. Możemy więc mówić w tym okresie o Samach jako kształtującej się grupie
etnicznej (mimo braku kontaktu między poszczególnymi oddalonymi od siebie grupami
Samów).
Pod wieloma względami osadnictwo w początkowej fazie miało dla Samów
wydźwięk pozytywny. Nie dochodziło jeszcze do deprecjacji lokalnej kultury i podważania

21
Einar Niemi, op.cit., s. 67; Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 22; The Sami People,
op. cit., s. 23.
22
The Sami People, op. cit., s. 33.
23
The Sami People, op. cit., s. 24.
24
Koloniści mogli zyskać dostęp do ziem Samów tylko poprzez ożenek z Samką lub przez zakup tudzież
dzierżawę ziemi.
25
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op. cit., s. 32; The Sami People, op. cit., s. 34.
26
Poza linią kultywacji (lub inaczej granicą rolną) zakazana była uprawa roli a teren przeznaczony był pod
gospodarkę Samów. (Dave Lewis, Indigenous Rights Claims in Welfare Capitalist Society: Recognition and
Implementation. The Case of the Sami People in Norway, Sweden and Finland, Arctic Centre, Rovaniemi
1998, s. 26.)
27
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op. cit., s. 32.

40
praw rdzennych (w rozumieniu nowoczesnym). Dzięki obecności osadników Samowie
uzyskali przy tym dostęp do produktów wcześniej im nieznanych. 28
Z każdym kolejnym stuleciem narastały jednak obciążenia dla Samów i konflikty
związane z obecnością osadników. Najważniejszy problem stanowiła konkurencja
o surowce. Zasoby ryb w wodach fiordów czy powierzchnia łąk (pokrytych trawą
potrzebną Samom do produkcji odzieży i obuwia) były na Północy ograniczone. 29
Od początku długotrwałego procesu kolonizacji i posuwania się władzy państwowej
na północ, podstawową przestrzenią kontaktu i kulturowej wymiany był handel. Samowie
dysponowali cennymi produktami (skóry i futra oraz w okresach nieurodzaju mięso
renifera). 30 Sami z kolei poszukiwali takich dóbr jak i przyrządy łowieckie i broń, gliniane
naczynia, biżuteria, produkty zbożowe oraz piwo. 31
Południowe państwa wykorzystywały dla swoich celów obecność kupców
w regionie. Tak ze Skandynawów, jak i z Kvenów wywodzili się bikarlarlowie, północni
kupcy, którzy często otrzymywali od królów z Południa przywileje do pełnienia pewnych
obowiązków Korony i czerpania korzyści z handlu, pod warunkiem oddawania do skarbu
królewskiego pewnego procentu z zysków. 32
Handlarze występowali więc na Północy w więcej niż jednej roli. Uważano ich za
przedstawicieli króla z Południa i w rezultacie poborców podatkowych. Podatki, tak ważne
w historii Samów, przeszły istotną ewolucję. Z początku były to prezenty dla kupców,
postrzegane jako pewne źródło określonych dóbr, później opłaty te już wymuszano
(bardziej jako haracz, niż jako podatek w rozumieniu nowożytnym). W końcu haracze te,
częściowo przy użyciu siły, częściowo w wyniku rozwoju handlu, zaczęto traktować jako
zwyczajowe podatki. W późniejszym okresie jurysdykcję nad Samami przejęła z rąk
kupców administracja państwowa. 33
W ten sposób pojawiły się pierwsze pretensje południowych monarchii do
terytoriów na Północy oraz do panowania nad zamieszkującą je ludnością (oraz czerpania

28
The Sami People, op. cit., s. 116.
29
Hugh Beach (1988), op.cit., s. 8.
30
Samowie mieli także swój aktywny udział w handlu, występując nie tylko jako bezwolni producenci. Na
wybrzeżu Botni Samów jako kupców dość szybko wyparli Finowie i Karelowie, jednak dalej na Północ i na
Południe od wybrzeża Morza Arktycznego Samowie nadal byli ogniwem koniecznym dla dóbr
produkowanych głęboko wewnątrz płaszczyzny Finnmarku. Jeszcze w wieku szesnastym odnajdujemy
zapiski o Samach zaangażowanych na równi z chociażby Rosjanami w handel z angielskimi wyprawami na
Północy. Wymiana prowadzona przez ludność rdzenną przetrwała zresztą w stopniu szczątkowym aż do
XVIII-XIX wieku, kiedy rozwinął się tzw. Handel Pomorski (Pomor trade) - wymiana między Samami na
północnych brzegach Finnmarku oraz ludnością zamieszkującą w Rosji północne brzegi Morza Białego
i Morza Barentsa.( The Sami People, op. cit., s. 32)
31
The Sami People, op. cit., s. 28.
32
Hugh Beach, The Saami of Lapland [w:] Polar Peoples. (ed.) Minority Rights Group, 1994, s. 171.
33
The Sami People, op. cit., s. 30; Hugh Beach, (1994), op. cit., s. 171.

41
z tego tytułu znaczących zysków). Na początku dążenia te realizowano poprzez działalność
chrystianizacyjną.
Misjonarzami byli zwykle księża, którzy przybywali na Północ za osadnikami
skandynawskimi. Organizowano też, przy poparciu monarchów, wyprawy na Daleką
Północ z udziałem wybitniejszych duchownych. 34 Państwa starały się także wspierać ruch
misyjny poprzez odpowiednie ustawodawstwo, 35 również i sam Kościół dostrzegł na
Północy potencjalne źródła własnych zysków. 36
Kościoły najszybciej wznosili Norwedzy, dysponowali bowiem najłatwiejszą,
morską drogą na Północ. 37 Mniej imponująca była natomiast ekspansja Kościoła w basenie
Zatoki Botnickiej. 38
Kościoły tworzyły zręby administracji oraz potwierdzały władzę Korony nad
danymi terytoriami. Aspekt suwerenności państwowej w Północnej Kalotii będzie istotny
przez cały okres chrystianizacji, szczególnie podczas ekspansji szwedzkich Wazów ku
wybrzeżu arktycznemu w XVI w. Szwecja, chcąc wtedy uzyskać dostęp do Oceanu
Arktycznego, budowała kościoły na ziemiach, uznanych wcześniej za podległe Danii-
Norwegii. Dania odpowiedziała wzmocnieniem obecności misyjnej na Północy. 39
Prawosławie pozostawało w tyle za Kościołem rzymskim, potem luterańskim,
chociażby ze względów geograficznych. Klasztory i cerkwie rozwijały się na brzegach
jezior Ładoga i Onega między XII a XIV w., by dopiero w XVI w. objąć swoją
permanentną działalnością brzegi Morza Białego i stworzyć dwa ważne ośrodki nad
Morzem Arktycznym w Patsamo i Koli. 40 Dla Samów za Wschodu klasztor w Petsamo stał
się ważnym ośrodkiem kulturalnym i gospodarczym.
Dla ludu rdzennego budowa kościołów i chrystianizacja miały bardzo istotne
znaczenie. Kościół był jedyną dostępną dla nich instytucją edukacyjną. Stał się także
ośrodkiem handlu i administracji. Wpływy chrześcijaństwa na kulturę Samów widoczne są

34
The Sami People, op. cit., s. 116.
35
W 1313 roku norweski monarcha ogłosił dwudziestoletnią redukcję podatków dla tych Samów, którzy
nawrócą się na chrześcijaństwo. Warto jednak zaznaczyć, że państwa skandynawskie przez długi czas nie
wspierały w sposób zdecydowany do działalności misyjnej. Była to bowiem aktywność dość droga,
przynosząca niezadowalające rezultaty i całkowicie bezwartościowa z ekonomicznego punktu widzenia.
Pogańscy Samowie byli i tak pokaźnym źródłem dochodu dla skarbców południowych stolic.
36
Kościół był uprawniony do ściągania podatków oraz prowadzenia własnych ekspedycji handlowych. Stąd
też wynikało większe zainteresowanie chrystianizacją ze strony duchowieństwa niż administracji królewskiej.
Zob. Hugh Beach, (1994), op. cit., s. 172-173; The Sami People, op. cit., s. 116.
37
Świątynie na południu Laponii budowane były już w wieku jedenastym (Frösö, Lillhärdal), kościół
w Lenvik około roku 1200, w Trosmo w 1250 roku a daleko na północ i na wschód wysuniętym Vardo (fiord
Varanger) w 1307 roku. Natomiast kościoły w Bole i Lulea (Zatoka Botnicka) zostały wzniesione dopiero
w 1330 roku.
38
The Sami People, op. cit., s. 24-25.
39
Hugh Beach, (1994), op. cit., s. 173.
40
The Sami People, op. cit., s. 24-25.

42
zresztą od początku drugiego tysiąclecia. 41 Samowie jednak niechętnie przyjmowali nową
religię. Chrześcijaństwo zakorzeniło się na dobre na Północy dopiero w XVII w., a jeszcze
parę stuleci później można znaleźć ślady starych wierzeń na przestrzeni całej Sápmi. 42
Chrześcijaństwo stało się przyczyną nowego podziału Samów. Panowanie
prawosławia na półwyspie Kola trwale odcięło kulturowo tereny władztwa rosyjskiego od
reszty Laponii. Z drugiej strony, zachodnie chrześcijaństwo, gdy stało się religią
dominującą na obszarze Północnej Kalotii, przejęło rolę pogańskiej religii, jako czynnika
wspólnego dla Samów żyjących w granicach różnych państw narodowych. W okresie
późniejszym objawi się to chociażby w powszechności ruchu laestediańskiego. 43
Rejestracja w danej parafii była jednak także potwierdzeniem wejścia w społeczność
poddanych tego monarchy, przez którego dany kościół został wybudowany. Sąsiadujące ze
sobą siidy wchodząc w skład różnych parafii stawały się częścią innych państw. 44

2.2.2. Strefy podatkowe, walka o hegemonię na Północy

Opisany powyżej proces obejmowania suwerennością państwową obszarów

wysuniętych coraz bardziej na północ, doprowadzić musiał do konfliktów między
południowymi monarchiami.
Już pod koniec XIII w. doszło do porozumienia między Szwedami, Norwegami
(oficjalnie Danią) i Nowogrodem, co wskazuje na pojawienie się w tym okresie potrzeby
regulacji dotąd chaotycznych stosunków na Północy. Najważniejszymi kwestiami stały się:
podział stref opodatkowania i ustalenie obszarów zarezerwowanych dla poszczególnych
monarchów oraz tych, które stanowią sferę interesów wspólnych.
O ile ustalenie granic od Południa aż po Lofoty nastąpiło dość wcześnie, to obecny
Finnmark, okolice jeziora Inari, Alta, Fiord Malangen i Troms były łączną strefą
opodatkowania aż do XVIII w., przy czym rdzenni mieszkańcy brzegów jeziora Inari
i okolic Fiordu Varanger płacili podatki aż trzem monarchom (tam też najdłużej została
utrzymana strefa nierozgraniczona). 45 W 1326 r. podpisano traktat utwierdzający
wcześniejsze porozumienia, łączenie ze strefą wspólnego opodatkowania. 46 Był to

41
Chrześcijańskie znaki były nanoszone na przykład na szamańskie bębny.
42
Hugh Beach, (1994), op. cit., s. 173.
43
Laestedianizm był ruchem religijnym, zapoczątkowanym w Laponii przez Larsa Levi Laestadiusa, w dużej
mierze wśród Samów. Postulowatem ruchu było radykalne odrzucenie ziemskich żądz i nałogów. Zob. Veli-
Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op. cit., s. 40-41; The Sami People, op. cit., s. 64-65.
44
The Sami People, op. cit., s. 116.
45
Ibidem., s. 35.
46
Ibidem, s. 33.

43
pierwszy akt terytorialnego podziału, dotychczas w miarę „jednorodnego” terytorium
Sápmi. 47
Johann Eriksson twierdzi, że to właśnie strefy podatkowe stanowiły istotę polityki
w średniowiecznej europejskiej Arktyce. Pokazują one, jak różniła się w tym regionie idea
władztwa od ukształtowanej później (przez Jeana Bodina) teorii suwerenności. Istotą
konkurencji państw skandynawskich i Rosji były więc: walka o kontrolę nad cennym
handlem futrami (trzeba pamiętać, jak wielce wyrósł w późnym średniowieczu Nowogród
Wielki na właśnie tej gałęzi gospodarki), korzyści płynące z opodatkowania Samów,
a także pojawiające się powoli interesy strategiczne na Północy, do których dołączy
w późniejszym czasie wydobycie coraz cenniejszej na przestrzeni wieków rudy żelaza. 48
Ze względów praktycznych
(ograniczonych możliwości państw
południowych), a także z powodu obawy
o obniżenie zysków z handlu i podatków,
Samowie cieszyli się długo znaczną
niezależnością i uważano ich za szczególnych
poddanych, starając się nie angażować ich
w konflikty zbrojne. Nie obowiązywała ich
służba wojskowa, jej wyegzekwowanie byłoby
zresztą bardzo trudne na rozległych górskich
i leśnych terenach (Zob. ryc. 3.). 49 Ryc. 3.: Strefy podatkowe w XVII w. (na podst.:
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 83.)
Wojny, nie angażując bezpośrednio Samów, oznaczały dla nich jednak coraz
ściślejsze związki z państwami narodowymi. Każda strona chciała podkreślać zależność
i podległość danej społeczności, aby potwierdzić swoje pretensje do suwerenności nad
danym terytorium. 50
Koniec XVI w. i początek XVII w. to okres napięcia politycznego na Północy.
Wielkie odkrycia geograficzne sprawiły, że zaczęto poszukiwać morskiego szlaku przez
47
Co prawda Norwegowie uznali całe wybrzeże, a szczególnie bogate w ryby morze, za swoją
niekwestionowaną własność, jednakże nie mogli kontrolować obszarów oddalonych już o paręnaście
kilometrów od brzegu, położonych za szczytami górskimi (były one trudno dostępne i ustanowienie tam
administracyjnej kontroli sprawiało zbyt wiele trudności). Łatwo przyszło więc stronom porozumieć się co do
stref wspólnych wpływów, chociaż na terenach położonych najbliżej wybrzeża wpływy norweskie były
największe, szczególnie za sprawą handlu i chrystianizacji. (Einar Niemi, op. cit., s. 65.)
48
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 82.
49
Poza paroma incydentami w czasie wojny kalmarskiej i wcześniejszym spaleniem przez szwedzki oddział
paru osad Samów na Koli i w okolicach jeziora Inari w 1589 roku, nie było innych niedogodności dla Samów
spowodowanych aktywnością wojskową na Północy.
50
The Sami People, op. cit., s. 34.

44
Korytarz Północno-Wschodni (na północ od Syberii), jako krótszej i bezpieczniejszej drogi
do wschodniej Azji. Sprawiło to, że prowincja Finnmark stała się istotna dla wszystkich
politycznych aktorów regionu. Najpierw Laponia była teatrem wojny szwedzko-rosyjskiej,
później strefą zainteresowania angielskiego. Stało się to jednym z głównych powodów tak
silnego parcia Szwecji na Północ i chęci zdobycia dostępu do Oceanu Arktycznego, a więc
objęcia szwedzką suwerennością całej Północnej Kalotii. Miało to dla Samów implikacje
w postaci wzmożonej kolonizacji, chrystianizacji oraz ekonomicznej i wojskowej penetracji
(i to wszystkich współzawodniczących ze sobą stron). 51

2.2.3. Ustalanie granic. Podział Sápmi

Ostatecznie układ sił na dalekiej Północy ustaliła wojna kalmarska w latach 1611-
13. 52 Szwecja została na stałe odepchnięta od wybrzeży mórz Norweskiego i Arktycznego
i skierowała swą uwagę na basen Morza Bałtyckiego. Norwedzy z kolei utwierdzili swe
panowanie nad prowincjami Nordland, Troms i Finnmark. Szwedzki monarcha zrzekł się
prawa do ściągania podatków z Samów osiadłych na północnym wybrzeżu Finnmarku. Był
to pierwszy akt, który w sposób ostateczny stworzył pewien podział w samym centrum
Sápmi. Monarchie powoli dzieliły się wcześniej wspólnie opodatkowanym terytorium. Już
w początku XVIII w., poza trzema wioskami Skoltów, Norwegia i Rosja zdołały podzielić
się strefami wpływów w okolicach najbardziej konfliktogennego fiordu Varanger. Łączne
opodatkowanie pozostało jedynie w okolicach jeziora Inari, gdzie utrzymało się aż do
połowy następnego stulecia. 53
Pierwszym aktem, który ostatecznie ustanowił podział Sápmi, był Traktat
w Stromstad z 1751 r. Kształtowanie się reżimu ze Stromstad rozpoczęło się prawie sto lat
wcześniej. W 1658 r. prowincje Jamtland i Harjedal, stanowiące od dawna własność
Norwegii, zostały inkorporowane do Królestwa Szwecji. Aż do lat czterdziestych XVIII w.

51
Einar Niemi, op. cit., s. 65.
52
XVII wiek w północnej Szwecji to okres aktywnej kolonizacji. Aby zachęcić szwedzkich i fińskich
chłopów do osiedlania się na nieprzyjaznej Północy, Korona oferowała ziemię na własność, przywileje
podatkowe i zwolnienia ze służby w szwedzkiej armii. Karol IX chciał uzyskać połączenie z Europą
Zachodnią przez Laponię (tak aby ominąć cieśniny duńskie). W 1607 roku ogłosił się Królem (wszystkich)
Lapończyków w Nordlandzie i począł zbierać podatki nawet od ludności mieszkającej na południe od
prowincji Troms (tereny te od dawnych czasów były uznawane za wyłącznie norweską <duńską> strefę
podatkową). Gdy w 1611 roku Karol IX oficjalnie zgłosił pretensje do ziem w Laponii, król Danii i Norwegii
Chrystian IV wypowiedział wojnę (wojna kalmarska). Zwycięstwo Danii (oblężenie Kalmaru i pokój
w Knared) przekreśliło pretensje szwedzkiego monarchy.(Knut Gjerset, History of the Norwegian People,
The MacMillan Company, New York 1915, s. 197 – 204; Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.
cit., s. 30.)
53
The Sami People, op. cit., s. 36.

45
zasięg wyznaczonej granicy przesuwał się na północ, aż przyjęto go powszechnie (wpierw
zwyczajowo, potem dopiero w formie traktatowej). Granica przebiega wzdłuż działu wód
(wzdłuż łańcucha Kjolen) i w Finnmarku wzdłuż rzeki Tana. 54
Komisja Graniczna musiała wziąć pod uwagę nomadyczny tryb życia sporej części
mieszkańców Północy, szczególnie od momentu, gdy hodowla renów stała się podstawową
formą utrzymania wielu rodzin, a migracja, o nieznanej wcześniej skali, sposobem życia
(zmiana gospodarcza). Należy też pamiętać, że w tym okresie podatki płacone przez
Samów i wpływy z handlu skórami były nadal najbardziej dochodowymi działami
gospodarki na północy obu państw. Jako aneks do traktatu dołączono Kodeks Lapoński.
Zapewniał on przetrwanie starych szlaków migracyjnych Samów i ich reniferów (pomiędzy
terytoriami obu państw), pozwalał także migrującym przez granicę Samom na wiele
zwyczajowych wolności (np. zwolnienie ze służby wojskowej), jednocześnie znosząc
trwającą przez stulecia łączną jurysdykcję na tych terenach. 55
Dokument ten jest prawnym ewenementem, ustanawia bowiem uprawnienia
niepaństwowej grupy do przemieszczania się między terytoriami dwóch państw. Samowie
do dzisiaj podkreślają, że głównym symbolicznym celem zapisanym w kodeksie było
„zachowanie narodu lapońskiego”. Johan Erikkson uważa, że znaczące jest samo użycie
słowa naród w tym dokumencie, bowiem tak samo określa się w traktacie układające się
strony. Stawia to Samów na teoretycznie (formalnie przynajmniej) równej pozycji
w stosunku do narodów skandynawskich. Z tego powodu Kodeks Lapoński jest często
nazywany Magna Cartą Samów, tudzież „Sami Bill of Rights”. Określa on bowiem
wyraźnie prawa ekonomiczne i kulturalne Samów i w pewien sposób stawia ich na prawnej
pozycji (jak dzisiaj zostałoby to określone) ludu rdzennego. 56
Traktat i Kodeks ograniczyły jednak wolności Samów w tym sensie, że wcześniej
nie była ona poddana jakimkolwiek regulacjom i legislacji. Kodeks ustanawiał dokładnie
miejsca i okresy, kiedy Samowie mogli przebywać na zimowych i letnich pastwiskach, co
kiedyś było przedmiotem wyłącznie ich własnej decyzji. Sprawy, które wcześniej
regulowano w porozumieniu między poszczególnymi siidami, teraz stały się obiektem
administracyjnych rozstrzygnięć. Dotkliwość dla hodowców stanowił np. zakaz posiadania
ziemi po obu stronach granicy. Prawo do wypasu reniferów w określonych porach roku
traktowano od tej pory jako prawo użytkowania, a nie własności. Samowie podkreślają

54
Ibidem.
55
Veli-Pekka Lehtola, The Saami siida and the Nordic states from Middle Ages to the beginning of the 1900’s
[w:] Conflict and Cooperation in the North (2002), op.cit. s. 190-191.
56
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 85.

46
także fakt, że nie mogli jako strona mieć jakiegokolwiek udziału w formowaniu traktatu
i w tworzeniu Kodeksu regulującego ich sposób życia. 57
Znacznie dłużej trwało ustalanie granic we wschodniej Fennoskandii.
Rozgraniczenie między Rosją a Szwecją zostało określone już w traktacie Tełżyńskim
w roku 1595 i potwierdzone dodatkowo w Stołbowej w 1617 r. Granica ta istniała jednak
tylko na papierze. Nie została wyznaczona w terenie aż do XIX w., kiedy Finlandia stała się
częścią Rosji. Do tego czasu linia graniczna nie miała faktycznego wpływu na życie
ludności po obu jej stronach. Zresztą podwójne opodatkowanie w tak zwanej Laponii Kemi
(wzdłuż dolnego biegu rzeki Kemi) trwało jeszcze długo po traktacie tełżyńskim. 58
Rok 1751 zakończył symbolicznie pewien okres w historii Samów. Była to era
pokrywających się stref wpływów i zazębiających się obszarów podatkowych, gdzie nawet
trzech monarchów jednocześnie domagało się od Samów podatków w formie faktycznych
danin. Johann Ericksson uważa, że pomimo niedogodności, jakie niosło współzawodnictwo
państw narodowych o północne terytoria, sytuacja ta była dla Samów korzystniejsza niż po
ustaleniu linii granicznych. Brak ściśle określonych granic pokrywał się częściowo
z terytorialnym reżimem Samów. Nie naruszano w żaden sposób terytoriów siid, nie
utrudniano Samom polowania, wypasu reniferów, nie przecinano w żadnym miejscu
bogatych w ryby rzek i jezior. Współzawodnictwo między królami z Południa dawało także
Samom przestrzeń autonomii i wolności. Samowie mogli wybierać władcę, którego chcieli
być poddanymi, w każdej chwili mieli możliwość zbiec od kontroli poborców podatkowych
w głąb Sápmi.
Monarchom zależało, aby jak najwięcej Samów uważało ich za swojego suwerena.
W ten sposób zapewniali sobie lepszą pozycję we współzawodnictwie o ziemie na Północy,
gdzie suwerenność któregokolwiek z państw była zawsze pod znakiem zapytania. Samów
uważano za poddanych, w rzeczywistości jednak traktowano ich jak wolne zbiorowości
i źródło dochodów. 59
Tak jak Traktat w Stromstad przypieczętował w połowie XVIII w. granicę między
Norwegią a Szwecją i uregulował administracyjnie migracje Samów, tak od początku
XIX w. do jego trzeciej ćwierci mamy do czynienia z procesem określania i zamykania
innych granic między państwami narodowymi i ostatecznego utwierdzania ich
suwerenności na rozległych terenach Północnej Kalotii.

57
The Sami People, op. cit., s. 37, Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 85.
58
The Sami People, op. cit., s. 37.
59
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 84.

47
 W 1809 r. Finlandia stała się Wielkim Księstwem w ramach Imperium Rosyjskiego.
Automatycznie Kodeks Lapoński przestał obowiązywać na rozległych terenach między
Finnmarkiem a północą fińskiej Laponii. Już w latach dwudziestych władze rosyjskie
podjęły próbę ograniczenia migracji. Mimo sankcji było to jednak działanie nad wyraz
nieskuteczne. 60 Władze rosyjskie i norweskie podjęły więc negocjacje w tej sprawie. Już
w 1826 r. rozmowy doprowadziły do ostatecznego wykreślenia granicy na wybrzeżu
Finnmarku (okolice fiordu Varanger) między Norwegią a Rosją. 61 Zniesiono w ten sposób
ostatni rejon, gdzie obowiązywała łączna jurysdykcja, dzieląc przy tym linią graniczną
ziemie Skoltów. 62 Rozmowy trwały z przerwami aż do 1851 r., kiedy wzrosło napięcie
między Szwecją-Norwegią a Rosją.
W 1852 r. Rosja zamknęła granicę z Norwegią dla wszystkich migracji, co
spowodowało dezorientację po obu stronach granicy. Samowie z fińskiej strony, aby ocalić
ważne pastwiska na płaskowyżu Finnmark, uciekli ze
swymi stadami na terytorium norweskie. 63
Jednocześnie wielu „norweskich” Samów
zdecydowało się przenieść do Szwecji, bowiem z
niewiadomych przyczyn (wszak Szwecja i Norwegia
pozostawały w unii) Rosjanie nadal respektowali
prawo szwedzkich Samów do corocznego
przekraczania granicy aż do roku 1889, kiedy także
tam granice zostały zamknięte (Zob. ryc. 4.). 64
Ryc. 4.: Kształtowanie się granic w Fennoskandii
(na podst.: Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 112.)
Po 1889 r. migracje na Północy stały się więc całkowicie niemożliwe. Część
hodowców zmuszono do porzucenia swoich zwyczajowych zajęć, ponieważ w północnej

60
Szczególnie, że restrykcje objęły Samów z Norwegii, gdy ci po fińskiej stronie granicy nadal mogli ją
praktycznie dowolnie przekraczać (wydaje się też, że to oni byli głównymi beneficjantami otwartej granicy,
bowiem potrzebowali pastwisk na płaszczyźnie Finnmarku, by uciec przed letnią plagą komarów).
61
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 86.
62
Warto zwrócić też uwagę, że traktat ten, podobnie jak traktat ze Stromstadt, zawierał pewne gwarancje dla
Samów, które miały ułatwić im gospodarowanie. Umożliwiono kontynuację sezonowych migracji między
fiordem Varanger a pastwiskami zimowymi wewnątrz lądu. (Einar Niemi, (1997), op. cit., s. 66.)
63
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Saami siida..., op. cit., s. 190-191.
64
Rosja utworzyła specjalną „policję reniferową”, aby zapobiec migracjom, gdyż po 1852 r. Samowie nadal,
mimo zakazów praktykowali migrację prowadząc reny po prostu nieco dalej od większych osad.

48
Szwecji było zbyt mało ziemi, by utrzymać tak dużą populację reniferów. 65 Inni musieli
poszukać do wypasu znacznie gorszych terenów niż tradycyjne. 66
Terytorialne roszady na Północy dotknęły szczególnie Samów Wschodnich, przede
wszystkim Skoltów, których terytoria zostały podzielone między trzy państwa. Samowie
Neiden musieli zrezygnować w XIX w. z fińskich pastwisk zimowych. Samowie Pasvik
najpierw byli poddanymi cara, a później w okresie międzywojennym obywatelami
Finlandii. W latach dwudziestych XX w. Finlandia i Norwegia doszły do porozumienia
w sprawie tej małej grupy. Samom z tego regionu wypłacono odszkodowania w zamian za
zakończenie corocznych migracji. W ten sposób niewielkim kosztem udało się rządom obu
państw przekreślić odwieczne prawa grupy rdzennej ludności. 67

2.2.4. Polityka skandynawskich stolic wobec Samów. Osadnictwo, doktryny społeczne

i asymilacja

XIX w. był okresem znaczącego zaostrzenia polityki państw narodowych wobec

Samów. Intensywne osadnictwo doprowadziło do odwrócenia stosunków demograficznych
w Północnej Kalotii. Zapoczątkowany został proces dekonstrukcji kultury i wypleniania
etnicznej tożsamości. Aby pełniej zrozumieć całość skomplikowanych przemian, warto
spojrzeć na nie przez pryzmat głównych prądów ideowych, które stać się miały osią
kształtowania polityki wobec Samów na przestrzeni XIX i pierwszej połowy XX wieku.
Pełniejszego przedstawienia wymaga też polityka norweska na Północy („norwegizacja”),
bowiem wpłynęła ona w największym stopniu na zanik samskiej tożsamości etnicznej.

2.2.4.1. Osadnictwo w XIX w.

W XIX w. wiele osób nadal poszukiwało nowych możliwości na rozległych

terenach Północnej Kalotii, szczególnie, że otrzymywali oni wsparcie ze strony państwa.
Spora liczba rolników na Północy zaczęła jednak powodować coraz więcej konfliktów
z Samami: o surowce naturalne, ziemie, niszczenie przez renifery upraw oraz zabieranie
pod uprawy dawniejszych dobrych pastwisk czy zbieranie przez nowych osadników roślin
niezbędnym do tradycyjnego sposobu życia Samów. Samowie zareagowali na masowe

65
Migracje ludności, które nastąpiły po ostatnim akcie zamknięcia granicy, wywołały konflikty między
Samami z różnych rejonów. Skomplikowało to jeszcze bardziej sytuację etnopolityczną na początku XX w.,
szczególnie w obliczu opisanych poniżej polityk asymilacji i separacji.
66
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 86-87.
67
Einar Niemi, op. cit., s. 67.

49
przybycie i działania osadników akcjami sądowymi i próbą udowadniania swych
niepamiętnych 68 odziedziczonych praw do ziem po przodkach. 69
W Finnmarku (w najmniejszym stopniu objętym wcześniej procesem kolonizacji)
Samowie zostali wciśnięci pomiędzy dwie obce populacje. Z jednej strony napierali
bowiem Kvenowie we wnętrzu prowincji, z drugiej Norwedzy od strony wybrzeża. Napływ
osadników z Południa przybrał nową formę na przestrzeni XVIII w. i na początku XIX w. 70
Zawsze była to migracja chłopów z Południa. Wcześniej jednak to raczej pojedyncze
rodziny przybywały do małych wiosek na brzegach fiordów. Na skutek przemian
gospodarczych ruchy ludności zaczęły przypominać typową migrację za pracą, właściwą
dla epoki industrialnej, i następowały szczególnie po okresach głodu na Południu. 71
Aż do połowy XIX w. (mimo postępującego osadnictwa) istniał pewien respekt dla
szczególnych praw Samów na Północy. Przed okresem zaostrzenia polityki wobec Samó
1.1.5.w można mówić nawet o tendencji korzystnych dla ludności rdzennej wyroków
sądowych. Przyczyn tego początkowo pozytywnego nastawienia można znaleźć wiele.
Było to przede wszystkim dość liberalne nastawienie duńsko-norweskiego (i tak już
wieloetnicznego państwa) oraz kultura romantyzmu początku XIX w., która chłonęła
z upodobaniem takie frazy jak „pierwsze narody”, „rdzenne prawa” czy „najstarszy lud tej
ziemi”. 72 Także doktryny merkantylizmu i idee fizjokratów przemawiały za prawami
Samów, którzy wykorzystywali zasoby w innym wypadku bezużyteczne, chociażby górskie
pastwiska. 73

68
prawa niepamiętne – z ang. immemorial rights, jeden z kluczowych terminów skandynawskiego prawa
własności. Oznacza własność nabytą tak dawno, że nikt nie jest w stanie określić sposobu jej nabycia przez
obecnego właściciela lub jego przodków. Historycznie można je spotkać w kodeksie Jordabalken z 1734 r.
oraz obecnie w art. 6. szwedzkiego Kodeksu Ziemskiego. W polskim systemie prawnym odpowiada prawom
niepamiętnym zasiezenie, jednak nie jest to ta sama instytucja prawna. Zob. Hugh Beach,(1994), op.cit.,s. 191.
69
Szczególnie konfliktogenne było wypieranie Samów z tradycyjnie przypisanych do konkretnych wspólnot
części rzek. Na rzekach takich jak Alta, Neiden czy Ora Finowie/Kvenowie prawie całkowicie wyparli
Samów i faktycznie odebrali im wyłączne prawa do połowów. Niektóre spory sądowe udawało się Samom
jednak wygrywać, gdy łączono wyłączne prawa do połowów z kwestią własności ziemi wokół rzek.
Przykładem może być rzeka Tana, gdzie do dzisiaj obowiązuje faktyczna wyłączność lokalnych wspólnot do
korzystania z jej naturalnych zasobów. Zob. The Sami People, op. cit., s. 61-63.
70
Mimo w pełni rozwiniętej już w XVIII w. gospodarki wielkimi stadami reniferów, nadal łowiectwo,
rybołówstwo, nawet zbieractwo były istotnymi elementami sposobu życia. Osadnicy natomiast reprezentowali
kulturę rolniczą (chociaż po pewnym czasie okazywało się, że na dalekiej Północy przeżycie bez myślistwa
czy rybołówstwa jest niemożliwe), przez co władze państwowe i prowincjonalne uważały ich za cennych
przybyszów, kształtujących w sposób pozytywny i pożądany strukturę ludnościową i gospodarczą regionu.
Warto zauważyć, że w tym okresie osadnicy byli często asymilowani przez Samów. Nie dochodziło więc
jeszcze wtedy do akulturacji Samów. Kultura Północy była raczej syntezą różnych wpływów, z dominującym
nadal pierwiastkiem samskim. Zob. Einar Niemi, op. cit.,s.68.
71
Einar Niemi, op. cit., s. 67- 68.
72
Jeszcze w XVIII w. na większości obszarów na Północy rdzenne prawa były po codzienną praktyką.
73
Einar Niemi, op.cit., s. 69-70.

50
2.2.4.2. Idea zgodności

Najstarszym jednorodnym założeniem polityki prowadzonej przez państwa

narodowe wobec Samów była idea zgodności. Dominowała ona przez bardzo długi czas
w działaniach rządu szwedzkiego, podejmowanych w północnych regionach państwa.
Pozostałości tej polityki są zresztą nadal zauważalne we współczesnym nastawieniu władz
w Sztokholmie do zagospodarowania Północy. Istotą idei zgodności jest założenie, że styl
życia osiadłej ludności rolniczej nie musi kłócić się ze stylem życia Samów, szczególnie
z hodowlą reniferów (ale też z myślistwem, zbieractwem i rybołówstwem, praktykowanymi
przez całą ludność lapońską).
Społeczność rdzenna miała być zgodnie z ideą zgodności odseparowana od reszty
społeczeństwa. Polityka ta pod wpływem darwinizmu społecznego uległa później
rozwinięciu w ideę segregacji hodowców od reszty społeczeństwa. Samowie utracili
kontrolę nad ziemią użytkowaną pod wypas reniferów. Przeszła ona na własność państwa,
które miało w sposób najbardziej racjonalny gospodarować rozległymi terenami na
Północy. Ten gospodarczy racjonalizm działania władz stał się też uzasadnieniem
niekorzystnych dla Samów wyroków sądowych w XIX wieku. 74

2.2.4.3. Darwinizm społeczny. Asymilacja i segregacja

Prądem ideowym, który najmocniej wpłynął na stosunek południowej administracji

do Samów, był darwinizm społeczny. Główne założenie tej doktryny to stała konkurencja
różnych ras i ludów o zasoby oraz, w radykalnej formie, twierdzenie, że narody, które
osiągnęły wyższy stopień rozwoju, mają prawo do dominacji, a nawet doprowadzenia do
wymarcia tych słabszych. Dla ludności rdzennej poważne traktowanie tych idei na
Południu oznaczało programy asymilacji, rugowanie z ziemi i uznanie za rasę niższą,
skazaną w dłuższej perspektywie na wyginięcie. Samowie zgodnie z tą ideologią byli
istotami niższego gatunku, posiadającymi gorszy materiał genetyczny i braki w rozwoju
intelektualnym (w łagodniejszej wersji tej doktryny, tak postrzegana była ich kultura, a nie
sama ludność). Ze względu na te cechy uważano ich za „niezasługujących na ten sam status
prawny co Skandynawowie”. W tej perspektywie Sápmi uznano za pustą przestrzeń,
„odkrytą” niejako przez Skandynawów. 75

74
D. Lewis, Indigenous Rights Claims in Welfare Capitalist Society: Recognition and Implementation. The
Case of the Sami People in Norway, Sweden and Finland, Arctic Centre, Rovaniemi 1998, s. 25-27.
75
Ibidem, s. 28.

51
 W Szwecji obowiązywała polityka „Lapp skall vara Lapp” 76 . W stosunku do
ludności koczowniczej polegała ona na odseparowaniu hodowców od społeczeństwa
szwedzkiego. Pozostała część ludności samskiej została natomiast poddana asymilacji,
przede wszystkim poprzez system powszechnej edukacji. Nowe prawa dotyczące hodowli
reniferów wprowadziły pełną kontrolę władz nad ludność nomadyczną, nie pozostawiając
miejsca nawet na ograniczone formy wewnętrznego samorządu. 77
W takich warunkach nie mogło być mowy o uznaniu prawa Samów do
jakiejkolwiek autonomii, o wsparciu kultury (po cóż wspierać tradycję, która skazana była
na wyginięcie) i języka oraz o uznaniu prawa do użytkowanej przez nich ziemi. 78
W Norwegii asymilacja ludności rdzennej szła torem zbliżonym do procesu
przebiegającego w Szwecji. Różnicą było podejście Kościoła Luterańskiego, w którym
języki samski i fiński długo utrzymały swoją pozycję z początku XIX w. Asymilacja była
jednak skuteczna także w Norwegii. W latach osiemdziesiątych mniej niż połowa tych,
którzy nie wypasali renów, a nadal uważali się za Samów, mówiła w którymkolwiek
z samskich dialektów (pomijając te osoby, które za Samów już się nie uważały). 79

2.2.4.4. Norwegizacja

W Norwegii polityka asymilacji nosiła nazwę „norwegizacji”

(fornorskningspolitikk). Na ukształtowanie się tego programu wpłynęły, podobnie jak
w przypadku polityki szwedzkiej, wiele różnorodnych czynników:
1. ideologiczne podstawy norwegizacji można znaleźć w darwinizmie społecznym. 80
Uważano, że dominacja Norwegów w prowincjach Troms i Finnmark jest niemalże
przeznaczeniem tych terytoriów i że jest tylko kwestią czasu (i odpowiedniej polityki),
żeby wszyscy obywatele królestwa stali się etnicznymi Norwegami, całkowicie

76
„Lapończyk ma pozostać Lapończykiem”, tł. własne.
77
Dave Lewis, (1998), op.cit. s. 42; Harald Eidheim, Ethno-Political Development among Sami After World
War II [w:] Sami Culture in a New Era... (1997), op.cit. s. 31-32.
78
Warto przy tym zauważyć, że w kuluarach rządowych i parlamentarnych nie obowiązywały wtedy
jakiekolwiek znane nam dzisiaj zasady politycznej poprawności i argumenty wyprowadzone ze społecznego
darwinizmu były bezpośrednio używane jako uzasadnienie prowadzonej polityki (Dave Lewis, Indigenous
Rights Claims in Welfare Capitalist Society, op.cit. s. 27). Razem z norweską doktryną „terra nullus”
darwinizm społeczny stał się dla Samów ideologicznym zagrożeniem, z jakim wcześniej się nie spotkali
i któremu nie byli gotowi w momencie jego narodzin stawić czoła (Einar Niemi, op. cit., s. 75). W Norwegii,
a także w Szwecji sytuacja ta utrzymała się w gruncie rzeczy aż po lata trzydzieste XX w.
79
The Sami People, op. cit., s. 70; Hugh Beach (1988), op.cit., s. 5.
80
W kuluarach i na mównicy Stortingu argumenty o wyższości rasy nordyckiej nad zamieszkującymi północ
kraju Samami i Kvenami były podnoszone bezpośrednio.

52
 lojalnymi wobec swojego państwa. Kulturę samską postrzegano jako nieprzydatną
i utrzymującą cześć obywateli nowoczesnego państwa w zacofaniu. 81
2. kształtowanie się nowoczesnego narodu norweskiego (gł. wobec narodu szwedzkiego);
3. możliwość rosyjskiej ekspansji na Północy (potrzeba zasiedlania regionów
przygranicznych lojalną ludnością norweską lub norwegizają ludności miejscowej,
4. imigracja Finów (stanowili oni pod koniec XIX w. 23% populacji Finnmarku) 82 ,
postrzeganych jako zagrożenie ze względu na posiadanie rosyjskiego obywatelstwa oraz
z powodu rozwijającego się w Finlandii ruchu narodowego (fennomanii) 83 ,
5. także pojawienie się większych projektów wydobywczych w Laponii.
W połowie XIX w. Samowie ciągle stanowili połowę mieszkańców Finnmarku,
a ich znajomość norweskiego, co prawda znacznie lepsza niż u Kvenów, pozostawiała
wiele do życzenia. Byli oni zresztą uważani także za grupę o wątpliwej lojalności, dlatego
dążono do wychowania ich dzieci na przeciętnych Norwegów. Sam fakt przynależności do
„narodu lapońskiego” był bowiem wedle darwinizmu społecznego groźny, a nie tylko brak
umiejętność posługiwania się językiem norweskim. 84
Polityka norwegizacji przejawiała się głównie w edukacji, szczególnie
w przylegającej do granicy z Rosją prowincji Finnmark, która miała ciągle niepewną
sytuacją, jeżeli chodzi o przynależność państwową, głównie ze względu na doświadczenia
wieków pokrywających się stref wpływów 85 . 86 Dodatkowo wprowadzano liczne
instrumenty wykraczające poza system kształcenia. 87
Inną metodą norwegizacji na Północy było osadnictwo (czyli w istocie kontynuacja
kolonizacji tych terenów). Uważano bowiem, że strategiczną sprawą dla Norwegii jest

81
The Sami People, op. cit., s. 67-68.
82
Einar Niemi, op. cit., s. 72-75.
83
Polityka norwegizacji została pierwotnie wycelowana przede wszystkim w mniejszość fińską na Północy.
Urzędnicy z Oslo nie widzieli jednak różnicy między Finami, którzy przybyli do północnych prowincji
dopiero od parędziesięciu lat, a Samami, którzy zamieszkiwali ten teren przez tysiące lat.
84
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op. cit., s. 44.
85
Wprowadzenie norweskiego jako języka wykładowego postępowało powoli od połowy stulecia. Już 1851 r.
powołano specjalny fundusz (Finnfondet), aby wesprzeć polityczne założenia konkretnymi środkami
finansowymi. Od tego momentu używanie w szkołach języka saami albo fińskiego jako wykładowego było
zabronione poza zajęciami z religii, jednakże w 1870 r. nauczyciele otrzymali instrukcje, aby zwiększać
stopniowo użycie norweskiego także tutaj. W końcu, w 1880 r. całkowicie zakazano używania w szkołach
(nie tylko w czasie zajęć) innego języka niż norweski. Rugowano także tradycyjne stroje i śpiewanie yoik.
(Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op. cit., s. 44)
86
The Sami People, op. cit., s. 68.
87
Przykładem tego podejścia niech będzie zniesienie w 1897 r. zwolnienia mieszkańców prowincji Finnmark
z służby wojskowej, a w 1902 r. wprowadzony w administracji publicznej zakaz używania tłumaczy, co
doprowadziło do odcięcia od usług publicznych (w tym możliwości odwołania od jakichkolwiek decyzji)
wszystkich tych, którzy nie posługiwali się biegle językiem norweskim (Veli-Pekka Lehtola, (2002), The
Sami People, op. cit., s. 44.). Należy przy tym pamiętać, że większość Samów i generalnie większość
mieszkańców Troms i Finnmark była dwujęzyczna, często trójjęzyczna, a norweski, fiński i saami były
w wymiennym użyciu. (Trond Thuen, (2001), op. cit. s. 146-147.)

53
utrzymanie przy granicy z rosyjskim imperium (Varanger) ludności jak najsilniej związanej
z norweskim państwem. Na przełomie wieków wprowadzono nowe ustawodawstwo, które
miało ograniczyć „nie-Norwegom” dostęp do ziemi. Od 1902 r. ziemię mógł nabyć jedynie
obywatel Norwegii, który używał na co dzień języka norweskiego. Akt ten był wymierzony
przede wszystkim przeciwko fińskim osadnikom. Postawił jednak, podobnie jak wiele
innych przepisów, język samski w pozycji marginalnego dialektu małej grupy nomadów. 88
Ustawodawstwo to zostało formalnie zniesione dopiero w 1965 roku. 89
W okresie przed i po Pierwszej Wojnie Światowej wprowadzano także przepisy
ograniczające dostęp członków mniejszości etnicznych do rynku pracy (tzw. Berufsverbot).
Osady samskie i fińskie były dodatkowo poddane stałemu nadzorowi. Często miejsca
usytuowania koszar czy innych obiektów wojskowych wybierano właśnie przez pryzmat
ustanowienia stałej kontroli nad nie-norweskimi zbiorowościami w Finnmarku. 90

2.2.5. Finlandia i Rosja

Nieco inna sytuacja niż w państwach skandynawskich panowała w Wielkim

Księstwie Finlandii i we właściwej Rosji. W Finlandii język samski był używany
powszechnie w Kościele, razem z fińskim wypierając szwedzki (w Finlandii, poza krótkim
okresem na początku XX w., nie była prowadzona polityka rusyfikacji). Na przełomie
wieków funkcjonował na przykład fundusz, który miał wspomóc rekrutacje Samów do
Kolegium Nauczycielskiego. 91 W Finlandii do połowy XX w. językiem urzędowym był
samski, stosowany podczas posiedzeń rad lokalnych na Dalekiej Północy. 92
Natomiast na Półwyspie Kolskim na zacieśnianie polityki kulturalnej miało wpływ
intensywne osadnictwo fińskie i norweskie, przy preferowanych przez władze osadnikach
rosyjskich i karelskich. 93 W lokalnych szkołach uczono głównie po rosyjsku, ale powodem
był raczej brak nauczycieli rozumiejących samski i ograniczona liczba podręczników, a nie
zintegrowana polityka.

88
The Sami People, op. cit., s. 70.
89
Jednak już trzydzieści lat wcześniej przepisy te pozostawały w faktycznym desuetudo, szczególnie, że
w tym okresie ciężko już było spotkać Sama, który nie byłby w stanie udowodnić władzom swojej
znajomości języka norweskiego.
90
Einar Niemi, op. cit., s. 73.
91
Język fiński na Północy był zresztą generalnie używany jako lingua franca, i stanowił pośrednie ogniwo,
między oficjalnym szwedzkim z początku fińskiej autonomii w obrębie Cesarstwa a Sami. Finizacja mogła
być zauważalna dopiero pod koniec dziewiętnastego stulecia i to głównie na poziomie lokalnej administracji.
92
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op. cit., s. 52.
93
The Sami People, op.cit., s. 72.

54
 Największym zresztą zagrożeniem dla Samów na Koli było nie osadnictwo
rosyjskie i polityka rusyfikacji, ale przesiedlanie na półwysep rdzennych (pytanie czy nadal
rdzennych na nowym terytorium) grup Komi i Samojedów, które stały się dla Samów
konkurentami przede wszystkim w obszarze hodowli reniferów. 94

2.3. Podsumowanie

Historycznie Samowie nigdy nie stanowili jednej, zwartej grupy etnicznej ani nie
stworzyli organizacji politycznej większej niż siida. Grupy Samów dzieliły: znaczne
odległości, terytorialne rozdrobnienie na dziesiątki niezależnych wspólnot, podział na
grupy językowe oraz różne sposoby życia (Samowie Morscy, Górscy i Leśni).
W trakcie opisanych powyżej procesów kolonizacji i chrystianizacji do tych
istniejących wcześniej podziałów doszły nowe. Samowie na Półwyspie Kolskim stali się
wyznawcami prawosławia i przyjęli wiele elementów kultury rosyjskiej, na zachodzie
Sápmi panował zaś protestantyzm. Ważniejsze niż podział religijny stało się jednak
ukształtowanie granic między państwami narodowymi, które podzieliły Laponię na trzy lub
czterech części (w zależności od okresu historycznego). W każdym państwie Samowie byli
objęci innym systemem prawnym i stali się poddanymi różnych monarchów, którzy mieli
zróżnicowane interesy na Północy. Zazębiające się strefy podatkowe oznaczały wcześniej
dla Samów dodatkowe obciążenia, wytworzyły one jednak – zdaniem Johana Erissona –
obszar bezpaństwowy, zapewniając ludowi rdzennemu niezależność.
Napływ osadników sprawił, że Samowie utracili kontrolę nad swoim własnym
regionem. W wielu miejscach stawali się mniejszością. W późniejszym okresie ich liczbę
na wielu obszarach zmniejszał także proces mieszania się ludności. Dzieci z mieszanych
małżeństw rzadko czuły się Samami.
Polityki asymilacji, segregacji, w szczególności norwegizacja, były przyczyną
utraty przez część Samów tożsamości etnicznej. Pochodzenie samskie stało się czymś
poniżającym i wielu pragnęło stać się Norwegami, Szwedami lub Finami. Społeczności
w poszczególnych krajach coraz bardziej upodobniały się do ludności z Południa. Władze
szwedzkie przyczyniły się też do redukcji samskiej tożsamości rdzennej wyłącznie do
profesji hodowcy renów (co było niezgodne z tradycją liczącą tysiąclecia).

94
Głównym ośrodkiem oddziaływania była oczywiście cerkiew prawosławna. Ponad dziesięć nowych
świątyń zostało wybudowanych w latach sześćdziesiątych, a w 1880 otwarto ponownie klasztor w Peczendze.
(The Sami People, op. cit., s. 73.)

55
 Polityki prowadzone w drugiej połowie XIX w. znacząco ograniczyły wśród
Samów umiejętność posługiwania się ich własnym językiem. W 1920 r. w północnej
Norwegii 95 prawie 70% ludności mówiło przede wszystkim po norwesku, mimo że ludność
rdzenna stanowiła tam większość. Pod koniec lat siedemdziesiątych XX w. w szwedzkich
społecznościach Samów nie-hodowców 40% ludności nie było w stanie mówić po samsku,
a 85% nie potrafiło w nim pisać. 96
Na początku XX w. Samowie stali się ludem w dużej mierze pozbawionym własnej
tożsamości, podzielonym terytorialnie i mentalnie (sytuacja ich pobratymców w sąsiednich
krajach była im nieznana i, w perspektywie lokalnych problemów, mało interesująca).
Kultura Samów uważana była za podrzędną w porównaniu do reprezentowanej przez
społeczeństwa nordyckie.

95
Na przykładzie fiordu Kvaenangen, który badacz uznał za reprezentatywny dla Północy Norwegii.
96
Trond Thuen, (2001), s. 146-147; więcej na temat kompetencji językowych Samów w już cytowanym:
Hugh Beach (1988)

56
Rozdział III: Warunki integracji Samów w państwach nordyckich. Zbieżność
systemów prawnych oraz struktur organizacyjnych i instytucjonalnych

3.0. Wstęp

Johan Eriksson uważa, że istotną barierą dla grupy etnicznej próbującej stworzyć
wspólne instytucje ponad granicami państwowymi są różnice między poszczególnymi
państwami. Podobieństwa zaś poszerzają możliwości współpracy. Ważnych jest tutaj wiele
aspektów: sprawy gospodarcze, polityczne, kulturowe, nastawienie władz centralnych
i lokalnych oraz charakter stosunków międzynarodowych w regionie.
Podobieństwa i różnice w ustawodawstwie, instytucjach stworzonych dla spraw
samskich i prowadzonej polityce, a także reżim organizacyjny Samów w państwach
nordyckich, mają więc olbrzymie znaczenie dla: kształtowania jednorodnej tożsamości
etnicznej, możliwości tworzenia reżimu ponadnarodowego (np.: projekt Konwencji
Samskiej) oraz swobody działania polityków rdzennych na przestrzeni całej Sápmi.
Wydaje się, że zakres harmonizacji prawa (tak i planowanej na poziomie
nordyckim, jak i wynikającej z niezależnego przyjmowania przez państwa podobnych
rozwiązań) oraz podobieństwa reżimów organizacyjnych i instytucjonalnych na terenie
nordyckiej Sápmi osiągnęły stopień umożliwiający szerszą współpracę i budowę rdzennych
instytucji i organów ponadnarodowych. 1
Istotnym czynnikiem dla integracji było także osiągnięcie przez ruch samski
znaczącego stopnia dojrzałości, co widać w różnorodności powstałych stowarzyszeń.
Umożliwiło to aktywistom stworzenie organizacji nie tylko rozwiniętych strukturalnie, lecz
także reprezentujących różnorodne opcje polityczne i społeczne.

3.1. Zmiany w polityce państw Fennoskandii wobec Samów w okresie powojennym

Do lat czterdziestych XX w. kontynuowano w północnej Fennoskandii prowadzenie

polityk asymilacyjnych oraz uważano „zagadnienia samskie” za równoważne ze sprawami
hodowli reniferów. Druga wojna światowa stała się jednak punktem zwrotnym w polityce

1
W rozdziale tym pominięte zostały sprawy Samów rosyjskich, co wynika ze znaczących różnic między
obszarem nordyckim a Rosją, szczególnie przed upadkiem ZSRR. Kwestia ta zostanie niemniej poruszona
w dalszej części pracy.

57
państw nordyckich wobec Samów. Hodowla renów nie straciła co prawda na znaczeniu,
jednak rządy nordyckie zaczęły przywiązywać coraz większą wagę do kwestii etnicznych. 2
Nowe podejście do polityki względem Samów wynikało w dużej mierze z idei praw
człowieka. Rządy nordyckie, w związku z zawieraniem międzynarodowych porozumień
i ratyfikowaniem konwencji o prawach człowieka, przyglądały się uważniej swojej polityce
wobec mniejszości etnicznych. Państwa nordyckie starały się przy tym budować swój
międzynarodowy prestiż w oparciu o wizerunek krajów wzorcowych w zakresie praw
człowieka. Powoli eliminowano więc ustawodawstwo, które mogło ten obraz podważać.
Nie bez znaczenia był także wzrost świadomości społecznej co do sytuacji Samów na
Południu państw nordyckich. 3
Powołano w tym okresie szereg komisji, które miały zbadać możliwości poprawy
sytuacji Samów i zaproponować odpowiednie zmiany legislacyjne. 4 Powstały także ciała,
które zajmowały się, w szerszym ujęciu niż tylko gospodarka reniferami, sprawami
ludności rdzennej. W Finlandii stworzono w 1960 r. Radę Doradczą do spraw samskich
(najpierw podległą Ministrowi Sprawiedliwości, potem Urzędowi Premiera, co świadczy
o wzroście znaczenia spraw samskich w systemie politycznych). W Norwegii od 1964 r.
działała Norweska Rada Samska, która zastąpiła istniejącą od lat pięćdziesiątych Radę
Samską dla prowincji Finnmark. Podlegała ona aż do przełomowych lat osiemdziesiątych
Ministerstwu Rolnictwa (kwestię samską wiązano nadal z hodowlą reniferów) i miała
charakter konsultacyjny. W obszarze jej kompetencji doradczych znajdowały się takie
zagadnienia jak: sposób życia, kultura oraz hodowla reniferów. 5 W tyle za oboma
państwami pozostała Szwecja, która dopiero w 1977 r. powołała odrębne ciało dla spraw
samskich i jedynie w randze międzyresortowej grupy roboczej. 6

2
Regnor Jernsletten, The development of a Saami elite in Norden [w:] Conflict and Cooperation... (2002),
op.cit., s. 160.
3
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People..., op.cit., s. 58.
4
Już w 1953 roku w Norwegii rozpoczęła działalność Komisja do spraw samskich, która opublikowała
w 1959 r. krytyczny, jeżeli chodzi o politykę wobec Samów, raport, a w 1963 r. doprowadziła do zmian
legislacyjnych dotyczących w głównej mierze rozwoju języka i kultury. W latach siedemdziesiątych specjalne
komisje rozpoczęły funkcjonowanie także w Finlandii i Szwecji, przy czym ta ostatnia zajęła się głównie
sprawami hodowli reniferów (tutaj jednak także poświęcono wiele miejsca kwestiom ochrony kultury
i rozwoju języka). Zob. Dave Lewis, (1998), s. 68-74.
5
W tym okresie najwięcej zmieniło się w kwestiach języka i kultury, których rozwój rządy norweskie zaczęły
dotować, co znacząco poprawiło ich sytuację (w porównaniu z wcześniejszym rugowaniem ich obecności
z przestrzeni publicznej). Nauczanie w języku samskim od lat sześćdziesiątych zaczęło powracać do szkół na
Północy. Publikacje w różnych dialektach oraz szkolenia nauczycieli były dofinansowywane przez państwo.
Także hodowla reniferów przeszła poważne zmiany. Zrezygnowano z paternalistycznego podejścia do
hodowców i przywrócono im swobodę działania. Zakończyły działanie policje reniferowe, a w Szwecji
zniknęli wszechmocni nadzorcy. (Dave Lewis, (1998), op.cit. s. 64-80.)
6
Dave Lewis, (1998), op.cit. s. 55-60.

58
 Kolejnym przełomowym momentem w historii Samów była sprawa budowy tam na
rzekach Alta i Kautokeino na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, zwana
potocznie sprawą Alty 7 . W latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych
powołano kolejne komisje dochodzeniowe i wprowadzono wiele zmian legislacyjnych.
W tym okresie ukształtowała się obecna sytuacja prawna Samów w państwach nordyckich.
Wtedy także powstał szereg nowych organizacji oraz parlamenty. 8

3.1.1. Współpraca nordycka jako międzynarodowa podstawa budowy Sápmi

Zaraz po wojnie państwa nordyckie rozpoczęły współpracę na bardzo szeroką skalę

(w porównaniu z okresem wcześniejszym). Wiązało się to z częściowo wspólnymi
doświadczeniami wojennymi, poczuciem zagrożenia (porozumienia wojskowe bez
Finlandii), a także wspólnymi interesami. 9
Objęcie w latach pięćdziesiątych przez Radę Nordycką opieką spraw Samów było
często postrzegane jako pomysł państw narodowych na poddanie kontroli rozwijającego się
ruchu etnicznego. Nordycka Rada Samów istniała na początku w dużej mierze dzięki
wsparciu politycznemu i finansowemu Rady Nordyckiej (bez tego trudno byłoby sobie
wręcz wyobrazić funkcjonowanie nowego organu). Polityków samskich nie stać było na to,
aby samodzielnie utrzymywać sekretariat czy finansować podróże. Polityczne poparcie
Rady Nordyckiej otwierało także przed organizacjami Samów wiele możliwości na arenie
krajowej. Strukturę i działalność Rady Samów wzorowano zresztą na Radzie Nordyckiej,
a stosunki obu instytucji były bardzo dobre. Rada Nordycka często angażowała się
w przekazywanie popartych przez siebie uchwał Nordyckiej Rady Samów do rządów
narodowych. 10 Organizacja nordycka uzyskała natomiast polityczny i finansowy nadzór

7
Sprawa Alty została szerzej opisana w rozdziale piątym.
8
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 100-103.
9
Już w latach czterdziestych istniała Północna Unia Międzyparlamentarna, forum spotkań nordyckich
parlamentarzystów. Sama Rada Nordycka powstała na podstawie propozycji duńskiej w 1952 r. (Finlandia od
1956 r., w Porozumieniu Helsińskim z 1962 r. przyjęte zostały statuty organizacji), co wyznaczyło także
początek zorganizowanego współdziałania Samów z różnych krajów. Rada jest organem skupiającym
jednocześnie przedstawicieli parlamentów i rządów, co istotnie odróżnia ją od wcześniej istniejących
organów. Ma też znacznie szerszy zakres działania. To Rada Nordycka finansowała regularnie zwoływane
Konferencje Samów oraz Nordycką Radę Samów (1956).
W 1954 r. Dania, Norwegia i Szwecja, a od 1956 r. Finlandia uczestniczyły w konsultacjach ministerialnych
w sprawach gospodarczych i społecznych, czego efektem było podpisanie szeregu umów i porozumień,
w tym unii paszportowej i celnej. Szeroka współpraca umożliwiła więc w miarę łatwe przemieszczanie się
ludności na obszarze nordyckim, otwierała dostęp do edukacji i rynku pracy dla nordyckich obywateli.
Niwelowano w ten sposób problemy wynikające z podziału przestrzeni nordyckiej granicami państwowymi.
(Frantz Wendt, The Nordic Council and co-operation in Scandinavia, Munksgaard, Kopanhaga 1959, s. 39-
40, 101-105.)
10
Lennard Sillanpaa, (1994), op.cit., s. 99; Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 93.

59
nad samską aktywnością ponadpaństwową. Kontrolę tę – zdaniem Johana Erikssona –
prowadzono bardzo zręcznie. 11
W 1965 r. na podstawie rekomendacji Rady Nordyckiej utworzono Nordycką
Agencję Współpracy w Sprawach Samów i Wypasu Reniferów. 12 Od lat osiemdziesiątych
znaczenie tej instytucji jest coraz mniejsze. Wiąże się to z podjęciem szeroko zakrojonych
reform na poziomie krajowym, powołaniem komisji dochodzeniowych i w końcu
powstaniem Parlamentów. Poza strukturami Agencji odbywają się spotkania
przedstawicieli ministerstw na najwyższym szczeblu w ramach Nordyckiej Rady Ministrów
( istnieje od 1971 r.). 13
Samom odmówiono jednak prawa do uczestniczenia w obradach samej Rady
Nordyckiej, co było od początku postulatem samskich polityków. Jest to szczególnie
widoczne, gdyż wszystkie autonomiczne struktury w obrębie państw nordyckich posiadają
taką reprezentację od 1984 r. (Grenlandia, Wyspy Owcze, Wyspy Alandzkie, które mają
przedstawicieli także w Nordyckiej Radzie Ministrów). 14 Parlamenty Samów zyskały
w 1994 r. (tj. po powstaniu takiej instytucji w Szwecji) jedynie status obserwatorów. 15
W pierwszym okresie, kiedy wysuwano propozycje udziału Samów
w posiedzeniach Rady z prawem głosu, wszystkie zainteresowane państwa nordyckie były
przeciwne. Obecnie rząd norweski – zgodnie z oświadczeniami norweskiego ministra
spraw zagranicznych – jest gotów wesprzeć te dążenia. Finlandia i Szwecja są jednak temu
otwarcie przeciwne, uzasadniając stanowisko brakiem wyznaczonego terytorium (tak jak
jest to w przypadku innych nie-państwowych członków Rady). 16 Wydaje się, że istnieje
przekonanie, iż miejsce w Radzie będzie wyraźnym uznaniem niezależności Samów jako
ludu, podobnie jak ma to miejsce w przypadku Grenlandii czy Wysp Alandzkich. 17
Nie dopuszczono Samów także do udziału w innych strukturach współpracy na
północy Fennoskandii. Na przykład związany z Radą Nordycką Komitet Północnej Kalotti,
skupiający samorządowców z północnych regionów państw nordyckich, odmówił
Nordyckiej Radzie Samów uczestnictwa w swoich obradach. 18

11
Johan Eriksson, (1997),op.cit., s. 93-94.
12
Organ ten składa się z dwóch części. Pierwsza zajmuje się sprawami edukacji i kultury, druga problemami
hodowli reniferów. Norwegia, Szwecja i Finlandia reprezentowane są tam przez niewielką grupę urzędników
z ministerstw odpowiedzialnych za sprawy Samów w danym kraju (ministrowie rolnictwa z Norwegii
i Szwecji oraz minister spraw wewnętrznych lub sprawiedliwości z Finlandii).
13
Dave Lewis, (1998), op.cit., s. 60.
14
Lennard Sillanpaa, (1994), op.cit., s. 99.
15
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 107.
16
Przed powstaniem parlamentów i ich organów współpracy podnoszono także argument braku, mimo
istnienia Rady Samów, odpowiedniego ciała mogącego Samów reprezentować.
17
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 115, 119, 121.
18
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 94.

60
 Obecnie rządy nordyckie wyrażają coraz większe zainteresowanie rozwojem
współpracy w sprawach samskich na poziomie międzyrządowym. Najbardziej
zaangażowany jest na tym polu rząd norweski, który kładzie nacisk również na włączanie
Samów rosyjskich do wspólnych przedsięwzięć. John B. Henriksen 19 uważa nawet, że
istnieje w społeczności międzynarodowej przeświadczenie, że państwa nordyckie powinny
służyć innym za przykład właściwej polityki wobec ludu rdzennego i integracji
rozdzielonej granicami populacji. 20

3.2. Podobieństwa i różnice w polityce państw Fennoskandii wobec Samów

Zagadnienie harmonizacji legislacji i polityk jest szczególnie istotne dla integracji

Samów z trzech państw nordyckich. Znaczące różnice w kulturze prawnej, istniejących
instytucjach, systemie politycznym, prawie i prowadzonej polityce utrudniają – jak
zauważa Johan Eriksson - integrację tak instytucjonalną oraz polityczną, jak i głębiej dzielą
daną grupę etniczną mentalnie. Autor jako przykład podaje podział Basków między Francję
i Hiszpanię oraz istniejące w samej Laponii trudności ze wzajemnym zrozumieniem się
społeczności z obszaru nordyckiego i półwyspu kolskiego. Wiązać się to ma właśnie
z innymi doświadczeniami historycznymi i odmienną kulturą prawną.
Różnice w ustawodawstwie mają też pewien aspekt pozytywny. W momencie,
kiedy jedno państwo przyjmuje bardziej korzystne rozwiązania, społeczności w innych
krajach mogą wykorzystywać powstałą różnicę prawną jako jedną z form propagandowego
nacisku na władze publiczne. Samowie w Szwecji i Finlandii w ciągu ostatnich lat
wykorzystywali bardzo często taką technikę, pokazując pozytywny przykład norweski.
Państwa nordyckie są zresztą bardziej otwarte na przyjmowanie rozwiązań już
wypróbowanych i sprawdzonych w działaniu. W Fennoskandii istnieje też generalny nacisk
na harmonizację ustawodawstwa. 21
Systemy prawne dotyczące Samów powstawały w każdym państwie nordyckim na
przestrzeni ostatnich 50 lat, a kolejne reformy były związane z: precedensowymi
orzeczeniami sądowymi, sprawą Alty oraz rozwojem praw mniejszości i ludów rdzennych
w prawie międzynarodowym.
W Norwegii od połowy lat osiemdziesiątych panuje przekonanie o szczególnych
obowiązkach tego kraju w stosunku do ludności rdzennej ze względu na posiadanie

19
Sam z pochodzenia, były członek Komitetu Prawnego Rady Samów i przedstawiciel tejże przy ONZ.
20
John B. Henriksen, (1999), s. 66-67.
21
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 112, 129-131.

61
największej populacji Samów (w szczególności jeżeli chodzi o przetrwanie kultury, języka
i tożsamości). Dlatego też Norwegia jako pierwsza wprowadzała zmiany legislacyjne
korzystne dla Samów, które potem były naśladowane w Finlandii i w mniejszym stopniu
w Szwecji. 22
W Finlandii stosunek do szczególnych praw Samów (głównie w kwestiach
językowych i kulturowych) był od początku dość przychylny ze względu na istnienie w tym
kraju sporej mniejszości szwedzkiej, już obdarzonej specjalnymi prawami. Finlandia jest
oficjalnie państwem dwujęzycznym, więc zaakceptowanie szczególnej pozycji języka
samskiego nie stanowiło problemu, tak dla społeczeństwa jak i administracji. 23 Jeszcze
zresztą w latach pięćdziesiątych językiem obrad rady okręgu Utsjoki był samski,
zamieniony później na fiński jako język oficjalny. 24 Natomiast w Szwecji zasada
bezwzględnej równości obywateli i ideologia unitarnego socjaldemokratycznego państwa
dobrobytu wpływały na opóźnianie części reform.
Bez wątpienia jedną z najważniejszych spraw jest pozycja Samów w nordyckich
systemach prawnych. W Norwegii od 1987 r. oraz w Finlandii od 1995 r. problem samski
znajduje swój wyraz w konstytucjach. Zgodnie z fińską ustawą zasadniczą 25 Samowie jako
lud rdzenny mają zapewnioną autonomię kulturową (w obszarze kultury i języka) w ramach
Obszaru Ojczystego Samów. W bardzo mocny sposób sytuuje to Samów na pozycji ludu
rdzennego w Finlandii, ustanawiając przy tym na poziomie konstytucyjnym Obszar
Ojczysty (który nie został utworzony w innych państwach). Z kolei art. 110a norweskiej
konstytucji stanowi, że „jest obowiązkiem władz państwowych stworzenie warunków
potrzebnych Samom dla ochrony i rozwoju ich języka, kultury i społeczeństwa”. Norweski
ustrojodawca nie idzie tu tak daleko jak fiński, jednak bardziej ogólne przepisy dają więcej
swobody Stortingowi w kształtowaniu (potencjalnie korzystnego) ustawodawstwa.
Szwedzka konstytucja nie zawiera jakiejkolwiek wzmianki o Samach. Uznaje się bowiem
ogólne przepisy o ochronie mniejszości za wystarczające. 26

22
Henry Minde, The Challenge of Indigenism: The Struggle for Sami Land Rights and Self-Government in
Norway 1960-1990 [w:] Indigenous Peoples Resource Management and Global Rights (red.) S. Jentoft, H.
Minde, R. Nilsen, Ebuon Delft 2003, s. 99.
23
Pojawiły się jednak nieliczne głosy w sprawie nadmiernych kosztów związanych z urzędowym i sądowym
używaniem języka samskiego. W całym Obszarze Ojczystym Samów w administracji lokalnej trzeba było
zatrudnić dodatkowe 12 osób (Seija Tuulentie, National rejection of Saami claims in Finland [w:] Conflict
and Cooperation... (2002), s. 349.)
24
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 52; T.M.S. Lehtonen, Europe’s Northern Frontier.
Perspectives on Finland’s Western Identity, PS-KUSTANNUS, Porvoo 1999, s. 136.
25
Przepis nie został zmieniony także w nowej ustawy zasadniczej z 2001 roku.
26
John B. Henriksen, (1999), s. 30-44; Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 121.

62
 Specyficzną kwestią jest tworzenie wydzielonych obszarów, w których Samowie
dysponowaliby specjalnymi prawami. Pociąga to za sobą bowiem pozostawienie części
wspólnot poza granicami takiego obszaru lub objęcie nimi rozległych terenów, gdzie
Samowie stanowią nieliczną mniejszość.
Istniejący w Finlandii od 1976 r. Obszar Ojczysty Samów charakteryzuje się
najszerszym zakresem szczególnych uprawnień dla Samów w porównaniu z pozostałą
częścią terytorium państwa. W Norwegii ustanowiony został obszar Funduszu Rozwoju
Samów. Parlament Samów ma na tym obszarze władzę decydowania o przeznaczaniu
środków finansowych z Funduszu. 27 Powstał także specjalny Obszar Języka Samskiego,
gdzie ma on pozycję języka urzędowego. Na obszarze tym panuje faktyczna
dwujęzyczność, ponieważ część dokumentów musi być publikowana także w języku
samskim, a mieszkańcy mogą używać go we wszelkich kontaktach z władzami
publicznymi. Podobne rozwiązania obowiązują w fińskim Obszarze Ojczystym, poszerzone
dodatkowo o szersze zastosowanie samskiego w edukacji (w Norwegii do nauki w języku
samskim obecnie ma prawo każde dziecko, także mieszkające na południu kraju).
W Szwecji, przy braku obszaru, gdzie Samowie mają szczególne uprawnienia (poza strefą
wypasu renów), także język samski nie posiada statusu oficjalnego. Istotnym
podobieństwem we wszystkich państwach nordyckich jest przyznanie Parlamentom Samów
mocy decyzyjnych co do alokacji środków na rozwój kultury i języka. 28
Kwestię samską regulują w państwach nordyckich oddzielne akty, co podkreśla
specyfikę tego działu ustawodawstwa. W Norwegii jest to Prawo Samskie z 1987 roku,
w Szwecji Ustawa o Parlamencie Samów (1992), a w Finlandii Ustawa o Parlamencie
Samów (nazywana po prostu Prawem o Samach - 1994). Dodatkowo w Finlandii istnieje
Ustawa o Języku Samskim. Autorzy uważają, że regulacja kwestii samskich w specjalnych
aktach prawnych może w przyszłości ułatwiać dalszą harmonizację legislacji. 29
Znacznie bardziej skomplikowany jest problem własności ziemi. We wszystkich
państwach do dzisiaj trwa debata nad możliwościami przyznania Samom kontroli nad
zasobami naturalnymi i ziemią, na której mieszkają i gospodarują. W Finlandii (gdzie
Finowie również hodują renifery) debata publiczna w tej materii nie miała miejsca aż do
roku 2004, kiedy rozpoczął się konflikt o wyrąb drzew na północy Laponii. W Szwecji
dyskusję podjęto pod wpływem głośnej sprawy Skattefjall w latach siedemdziesiątych.

27
Johan Eriksson, Partition and Redemption, op. cit., s. 118; strona int. norweskiego Urzędu Stat.:
www.ssb.no.
28
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 114-120.
29
John B. Henriksen, (1999), s. 31, 36, 42-43; Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 118.

63
W Norwegii „sprawa Alty” stała się bezpośrednią przyczyną ustanowienia Komisji
Dochodzeniowej Praw Samów, zajmującej się także problemem własności ziemi. 30
Znaczącą rolę w kształtowaniu ustawodawstwa dotyczącego praw do ziemi odegrała
Konwencja MOP nr 169. Norwegia ratyfikowała ją, argumentując, że silne prawa użytkowe
są gwarancją wystarczającą dla ludności rdzennej i zapewniają jej niezbędne
bezpieczeństwo ekonomiczne. Po paru latach opinia ta została jednak zrewidowana
i w 2004 r. przyjęto nowe rozwiązanie – Prawo Finnmarskie. Decyzje co do
zagospodarowania państwowej ziemi w Finnmarku podejmuje obecnie
Finnmarkseiendommen, instytucja zależna od Rady Prowincji Finnmark i Parlamentu
Samów. Ten ostatni jest dodatkowo konsultowany w zakresie zmiany przeznaczenia
gospodarczego danego terenu. Jest to rozwiązanie nowe i jak na razie nie są widoczne jego
efekty praktyczne. 31
W Szwecji zbiorowe prawa Wspólnot Samskich do użytkowania ziemi są najlepiej
chronione. 32 Dotyczy to jednak jedynie hodowców renów. Co prawda od 1993 roku do
Wspólnot Samskich mogą przystępować wszyscy Samowie, nie tylko legitymujący się
rodzinną tradycją hodowli, jak było wcześniej). Dostęp ogółu Samów do ziemi jest jednak
ograniczany przez same Wspólnoty, bowiem 10% Samów nie chce dzielić się z innymi
swoimi specjalnymi uprawnieniami. W Finlandii powoływane są od parunastu lat kolejne
komisje mające zbadać możliwość spełnienia przez Finlandię wymogów art. 14 Konwencji
MOP nr 169 (mówiącego o prawie do ziemi), jednak na razie nie pociągnęło to za sobą
zmian legislacyjnych. 33

3.3. Samskie organizacje pozarządowe w państwach nordyckich po 1945 roku

Integracja Samów w Fennoskandii oraz powstanie ogólnosamskich organizacji były

uzależnione nie tylko od polityki rządów nordyckich, ale także od rozwoju samskiej
działalności politycznej i organizacyjnej w każdej z trzech nordyckich części Sápmi.
W okresie pierwszego poruszenia etnicznego w latach 1917-1937 stowarzyszenia
samskie z powodów finansowych lub na skutek polityki państw nordyckich zostały

30
Hugh Beach, (1994), op.cit., s. 188-191; strona int. Rady Samów: www.saamicouncil.net.
31
Finnmark Act – A guide, Ministerstwo Sprawiedliwości i Policji oraz Ministerstwo Rządu Lokalnego
i Rozwoju Regionalnego, Zoom Grafisk 2005 s. 2-3, 7: na stronie int. www.jd.dep.no.
32
W Szwecji istnieje natomiast konflikt dotyczący polowania na małą zwierzynę w Laponii. W 1993 r. prawo
do polowań przyznano wszystkim Szwedom. Wcześniej było ono zarezerwowane dla Wspólnot Samskich.
33
Tania Joona, The Political Recognition and Ratification of ILO Convention No. 169 in Finland, with some
Comparison to Sweden and Norway, Nordisk Tidsskrift for Menneskerettigheter – Vol. 23, nr 3,
Universutetsforlaget s. 315-319.

64
rozwiązane. Dopiero zmiana stosunku państw narodowych do rdzennej grupy etnicznej po
drugiej wojnie światowej i idąca za tym pomoc finansowa dla stowarzyszeń, spowodowały,
że Samom udało się w latach czterdziestych i pięćdziesiątych stworzyć pierwsze trwałe
organizacje.
W czasie wojny samscy hodowcy renów przywykli do większej swobody
przekraczania granic i braku nadzoru ze strony administracji. Po 1945 r. wielu hodowców
kontynuowało „wojenny” sposób wypasu, 34 a reakcją państw były wysokie kary finansowe.
Wspólna obrona przed grzywnami i niechęć wobec administracji stały się początkiem
powstawania pierwszych w pełni samskich stowarzyszeń. 35
W pierwszym okresie powojennej aktywizacji (do połowy lat sześćdziesiątych)
organizacjom Samów udało się zbudować stabilne podstawy finansowe i wykreować stałe
grono członków i zwolenników. Znaczącym sukcesem samskich stowarzyszeń była zmiana
stosunku państw narodowych do rdzennej kultury. Państwa zaczęły aktywnie wspierać
w tym okresie działalność kulturalną, rozwój języka i szkolnictwo. Zrzeszeniom udawało
się także pozyskiwać środki na działalność z budżetów krajowych i regionalnych. 36
Porażkę ruchu stanowiło natomiast minimalne zainteresowanie mediów nordyckich
sprawami Samów.
Początkowo większość organizacji (poza stowarzyszeniami hodowców) prowadzili
lub wspierali tzw. „przyjaciele Samów”, głównie badacze kultury lub językoznawcy.
Oczywiście nawet w tych zrzeszeniach dużą część członków stanowili rdzenni Samowie,
jednak aż do początku lat siedemdziesiątych wpływ „przyjaciół” na ruch etniczny był
przeważający.
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych udało się, głównie dzięki „sprawie
Alty” oraz przekształceniom społecznym w Skandynawii, podnieść publicznie dwie
najważniejsze dla Samów kwestie: problem prawa do ziemi i wód (dokładniej prawo do

34
Druga Wojna Światowa miała dwojaki wpływ na sprawy Samów z perspektywy historycznej. Dla wielu
wspólnot był to oczywiście okres tragiczny. W małej społeczności każda ofiara ma wymiar szczególny.
Samowie Północni, Inari i Skolt zostali doświadczeni przesiedleniami oraz ucieczką przed kolejno radziecką
i niemiecką armią. Wojna przyniosła wielu ludziom jednak niespodziewaną swobodę. Na skutek niemieckiej
okupacji Norwegii szwedzka część Sápmi uzyskała pewną niezależność od Sztokholmu. Niemcy z jednej
strony uznawali traktaty graniczne dotyczące hodowli reniferów. Hodowcy mogli więc swobodnie korzystać
z norweskich pastwisk. Z drugiej strony, gdy Samowie szwedzcy przebywali w Norwegii praktycznie nie
znajdowali się pod jakąkolwiek kontrolą. Odbudowało to samoorganizację i zespoliło na nowo wspólnoty
(szczególnie, że norwescy Samowie również doświadczyli wzrostu niezależności pod niemieckimi rządami).
Hodowcy szybko przestali więc przestrzegać ograniczeń i poruszali się po Laponii, jakby nie przedzielały jej
jakiekolwiek linie podziału. (Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 91-92.)
35
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 91-92.
36
Harald Eidheim, Ethno-Political Development among Sami After World War II [w:] Sami Culture in a New
Era (1997), op.cit., s. 30-32.

65
zasobów) oraz idea prawa do samostanowienia, zaczerpnięta z prawa
37
międzynarodowego.
Powstało także wiele organizacji zawodowych, zrzeszających nauczycieli, lekarzy,
kobiety i pracowników socjalnych. Prawie wszystkie stowarzyszenia angażowały się
w działalność kulturalną, która okazała się doskonałą podstawą dla działań na polu
społecznym i politycznym. Festiwale, koncerty, seminaria, wydarzenia kulturalne
i towarzyskie kształtowały tożsamość etniczną i budowały poczucie grupowej jedności,
szczególnie, że wiele z nich miało charakter ponadlokalny. 38
Przedstawienie ww. organizacji jest niezwykle ważne w celu porównania
aktywności Samów z różnych krajów oraz ze względu na rolę, jaką stowarzyszenia te
odegrają w tworzeniu organów ponadnarodowych.
Generalnie wyróżnić można następujące rodzaje organizacji: „przyjaciół Samów”,
hodowców reniferów, etnopolityczne oraz wiele mniejszych stowarzyszeń (lokalne,
kobiece, młodzieżowe itp.). Podział ten nie jest jednak jednoznaczny. Zrzeszenia z biegiem
lat zmieniały bowiem swój profil i poglądy, nawet w kwestiach podstawowych.

3.3.1. ”Przyjaciele Samów”

Zanim powstały i rozpoczęły szerzej zakrojoną działalność organizacje prowadzone

przez samych Samów, ukonstytuowało się wiele stowarzyszeń tzw. „przyjaciół Samów”.
Badacze 39 są zgodni, że powodem ich pierwotnego zaangażowania było poczucie
naruszania przez państwa podstawowych praw człowieka (wtedy jeszcze nie ujętych
w pełni w prawie międzynarodowym i doktrynie). Dużą rolę odgrywało jednak także
zainteresowanie kulturą.
Za modelowy przykład organizacji „przyjaciół Samów” można uznać założoną
w 1951 r. Sami Searvi. 40 Norwescy fundatorzy zapewniali władze, że nie występują
przeciwko polityce norwegizacji, tylko starają się wskazywać na jej niezamierzone,
negatywne konsekwencje (w latach pięćdziesiątych polityka norwegizacji była nadal
częścią norweskiego ładu prawnego). 41

37
Harald Eidheim, op.cit., s. 37.
38
Ibidem, s. 43.
39
Na przykład Luger Muller-Wille oraz Regnor Jernsletten (Regnor Jernsletten, op.cit., s. 160).
40
Sami Searvi założył po raz pierwszy w 1948 r. w Oslo rdzenny Sam. Rozwiązano je jednak szybko
z przyczyn organizacyjno-finansowych. W 1951 r. ponownie rozpoczęło ono działalność, tym razem jednak
pod auspicjami „przyjaciół”.
41
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 152.

66
 W Finlandii organizacją „przyjaciół Samów” była Lapin Sivistysseura
42
(Towarzystwo Promocji Kultury Samów), założona w 1932 r. w Helsinkach.
W działaniach „przyjaciół” dostrzega się często przejawy paternalizmu, co
widoczne jest często np. w redukowaniu kwestii samskiej do zagadnień kulturalnych.
Niemniej rola tych aktywistów w rozwoju ruchu samskiego była znacząca. Ludzie ci
stanowili grupę doskonale wykształconą, dysponującą dostępem do osób podejmujących
decyzje. 43 Ich działalność stała się wstępem do zmiany polityki rządów na bardziej
przyjazną, pierwszych koncesji ustawodawczych na rzecz Samów oraz aktywności samej
ludności rdzennej. 44 Od organizacji „przyjaciół” Samowie przejęli kanały dostępu do
administracji i gremiów decyzyjnych oraz częściowo struktury organizacyjne. 45

3.3.2. Organizacje hodowców reniferów

Stowarzyszenia hodowców reniferów to pierwsze założone przez samych Samów

organizacje, którym udało się osiągnąć stabilizację i ciągłość działania. Hodowcy stanowili
co prawda jedynie dziesiątą część rdzennej populacji Sápmi, jednak to właśnie ta grupa
była w połowie XX w. najbardziej związana z kulturą i najpełniej dostrzegała potrzebę
werbalizacji swoich interesów. 46
Krótko po zakończeniu II wojny światowej powstało Samskie Stowarzyszenie
Hodowców Reniferów w Norwegii (NRL/NBR, założone w 1948 r. w Tromsø). Jego cele
i działania zostały od początku nakierowane na interesy hodowców reniferów (w Norwegii
i Szwecji tylko Samowie mogą hodować reny) 47 i tylko w wyjątkowych przypadkach NRL
brało udział w debatach politycznych na temat całości praw Samów. Ze względu na wagę
hodowli renów dla kultury Samów i polityki etnicznej w regionie, całkowita ucieczka od
42
Jej członkowie to przede wszystkim ludzie nauki, duchowni i pracownicy społeczni. Ludzie ci uważali, że
lud rdzenny jest pod tak wielkim naciskiem, że należy podjąć aktywne działania w celu poprawy jego sytuacji
społecznej i kulturalnej. Działalność Towarzystwa obejmowała organizację kursów, publikacje, finansowanie
stypendiów i zawaterowania dla samskich studentów na południu kraju.( Regnor Jernsletten, op.cit., s. 151.)
43
Do stowarzyszeń „przyjaciół Samów” można też zaliczyć w latach czterdziestych i pięćdziesiątych
szwedzkie Same Atnam (dosłownie Ziemia Samów). Jednak ze względu na późniejszy rozwój tej organizacji
i od początku znaczącą pozycję etnicznych Samów w gronie jej członków, wydaje się bardziej stosowne
przedstawić ją w grupie organizacji etnicznych.
44
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 149-151.
45
Kontrolę nad norweską Sami Searvi przejęli w latach siedemdziesiątych młodzi działacze samscy (Regnor
Jernsletten, op.cit., s. 160.)
46
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 156.
47
Najważniejszym celem NRL jest ochrona ekonomicznego, zawodowego, socjalnego i kulturalnego interesu
Samów. Członkami mogą być jedynie hodowcy (inni Samowie mogą przystępować do NRL ewentualnie jako
członkowie stowarzyszeni). NRL uznano za organizację reprezentatywną, jeżeli chodzi o interesy
gospodarcze (także przez władze centralne). Udało się jej stworzyć liczne kanały informacyjne i zyskać
dostęp do osób podejmujących decyzje. Powszechna stała się praktyka konsultacji ministerstw z NRL, gdy
działania rządu dotyczyły interesów ekonomicznych hodowców. (The Sami People,op.cit., s. 79-80.)

67
takich dyskusji okazała jednak się niemożliwa (NRL brało np. czynny udział w protestach
w trakcie „sprawy Alty” i późniejszych pracach Komisji Dochodzeniowej). 48
Szwedzkie (Narodowe 49 ) Stowarzyszenie Samów (SSR, obecnie Sámiid Riikkasearvi
- SR) powstało w 1950 r. w Jokkmokk. Statutowym celem tej organizacji jest promocja
interesów gospodarczych, społecznych, prawnych i kulturalnych, ze szczególnym
uwzględnieniem potrzeb hodowców i gałęzi gospodarki związanych z hodowlą reniferów.
Nacisk kładzie się tutaj w dużej mierze na działalność na polu administracji, prawodawstwa
i sądownictwa. 50
Profil działalności SSR zmieniał się wraz z upływem czasu. Od połowy lat
sześćdziesiątych przy organizacji działa Ombudsman Samów, wspierający jednostki
i wspólnoty w sporach prawnych. Działalność SSR w latach siedemdziesiątych stała się
bardziej efektywna i nastawiona na realizację kolejnych projektów i celów
długookresowych. To również okres dominacji SSR w instytucjach ponadnarodowych. 51
Pozycja stowarzyszenia była bowiem tak silna, że jego członkowie uważali się za
uprawnionych występować jako przedstawiciele wszystkich Samów w Szwecji (często
organizację postrzegały w ten sposób także władze w Sztokholmie). 52
Administracja publiczna była od początku pozytywnie nastawiona do działalności
samskich organizacji branżowych. Widać to dobrze w Norwegii, gdzie lokalne Zarządy
Lapońskie (utworzone wcześniej jako instytucje służebne wobec polityki norwegizacji)
zachęcały hodowców najpierw do zakładania, a później przystępowania do NRL. 53

3.3.3. Organizacje etniczne i polityczne

W odróżnieniu od zrzeszeń hodowców organizacje etniczne prezentowały na

przestrzeni ostatnich 50 lat zdecydowanie bardziej radykalne programy i propozycje.

48
The Sami People, op.cit., s. 79-80.
49
Narodowe rozumiane jako ogólnoszwedzkie.
50
Początkowo SSR nie miało reprezentować przede wszystkim interesów hodowców. Ponieważ był to jednak
od początku związek prawie wszystkich szwedzkich Wspólnot Samskich (Wspólnoty Samskie lub Wioski
Samskie, wcześniej Lapońskie, są to oficjalne lokalne zrzeszenia hodowców), SSR przyjęło szybko rolę
przedstawiciela środowiska hodowców.
51
The Sami People, op.cit., s. 85.
52
Stanowisko to miało pewne podstawy. Aż do powstania Parlamentu Samów w Finlandii w 1976 r., SSR
było ciałem posiadającym największą legitymizację ze wszystkich organizacji samskich, ponieważ
dysponowało najszerszą bazą członkowską w postaci Wspólnot Samskich. Ważne było także nastawienie
władz szwedzkich, utożsamiających kwestię etniczną ze sprawami gospodarczymi, co umacniało pozycję
SSR. Pierwsze wybory do Parlamentu Samów w 1993 r. zweryfikowały jednak tę opinię. SSR zdobyła
bowiem poniżej ¼ miejsc w tym zgromadzeniu. Wcześniejsza silna pozycja i obecne osłabienie można
tłumaczyć wzrostem znaczenia politycznego ludności rdzennej niezajmującej się wypasem renów. (Regnor
Jernsletten, op.cit., s. 154.)
53
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 150.

68
 Najważniejszą organizacją Samów w Norwegii zostało Narodowe Stowarzyszenie
Norweskich Samów (NSR), powstałe w 1968 r. Był to początkowo konglomerat czterech
zrzeszeń z prowincji Finnmark oraz Sami Searvi z Oslo. Głównym obszarem zainteresowań
NSR nie stanowiły już wyłącznie interesy ekonomiczne, ale poprawa społecznej,
politycznej i kulturowej pozycji ludności rdzennej oraz wzmocnienie wspólnot Samów.
Organizacja dążyła także do rozbudzenia etnicznej tożsamości oraz wzmocnienia poczucia
godności i dumy. Dzięki szerokiemu ujęciu sfery działań 54 NSR urosło do jednej
z najważniejszych samskich organizacji w Norwegii. 55
W 1979 r. w ramach NSR pojawił się konflikt związany ze „sprawą Alty”.
Większość zdecydowała się przystąpić do radykalniejszych protestów, mniejszość uważała,
że należy zachować bezwzględną lojalność wobec norweskiego państwa i norweskiego
prawa lub po prostu popierała projekt (ze względu na miejsca pracy czy rozwój regionu). 56
Jako przeciwwaga wobec NSR została więc utworzona Unia Norweskich Samów
(SLF). W statucie SLF wpisano dążenie do działań na rzecz ugruntowania zasad norweskiej
konstytucji oraz szacunek dla króla i rządu. 57 Jest to organizacja „parasolowa” dla wielu
mniejszych klubów i stowarzyszeń. Zrzeszenie postawiło sobie za cel walkę o prawa
Samów, jako mniejszości etnicznej w Norwegii 58 (początkowo odrzucając ideę rdzenności
i postulaty z niej wypływające). 59
W Szwecji w 1945 r. powstało Same Atnam (Liga Szwedzkich Samów lub Narodowe
Stowarzyszenie Ziemi Samów - Riikkasearvi Sámi Ätnam RSA). W pierwszym okresie było
ono pod wpływem „przyjaciół Samów” i rozwijało się pod kierownictwem Szweda,
biskupa Jonzona Bengta. Na początku zrzeszenie to zostało pomyślane jako „całościowa
organizacja Samów na poziomie centralnym, aktywnie promująca sprawy Samów
i broniąca ich kulturowego, społecznego i ekonomicznego interesu”. Obecnie RSA
utożsamiane jest jednak z częścią populacji niezwiązaną z wypasem reniferów. 60

54
Organizacji udało się doprowadzić do rozpoczęcia wielu programów edukacyjnych i stworzyć kilka
instytucji dla ludności rdzennej. W sferze działań stowarzyszenia znajdują się także kwestie tak prozaiczne,
jak mieszkalnictwo.
55
The Sami People,. cit., s. 81-82.
56
Oficjalną kwestią sporną było odrzucenie przez NSR zaproszenia na spotkanie organizacji pozarządowych
z królem. NSR twierdziło, że nie dysponuje funduszami potrzebnymi do wysłania delegacji, jednak uważa się,
że wyrażono w ten sposób protest wobec polityki norweskiej. (Trond Thuen, (2001), op.cit., s. 109-110)
57
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 76.
58
Obecnie najważniejsze inicjatywy SLF to: edukacja dorosłych, prawna ochrona sposobu życia
i gospodarowania (szczególnie Samów Morskich) oraz ochroną zasobów naturalnych w Sápmi.
59
The Sami People, op. cit., s. 83-84.
60
Same Atnam jest niezwykle, jak na organizacje ludów rdzennych, ustrukturalizowana (raz na rok zbiera się
Kongres Narodowy, sprawami bieżącymi zajmują się Rada Wykonawcza oraz liczne komitety ds. młodzieży,
kultury, rękodzieła itd., RSA dysponuje także kilkoma biurami na przestrzeni szwedzkiej Sápmi).

69
 W latach osiemdziesiątych głównym celem Same Atnam stało się utworzenie
w Szwecji Parlamentu Samów oraz zmiany legislacyjne promujące używanie na Północy
języka samskiego. Razem z SSR Same Atnam wydaje opiniotwórcze pismo Samefolket. 61
Na fali samoorganizacji Samów w latach siedemdziesiątych powstała Vattjien
Samien Sijte (Szwedzka Unia Samów - LSS, później SFF - Ludowa Federacja Samów).
Organizacja ta skoncentrowała się początkowo na ochronie praw i interesów Samów,
którzy nie hodowali reniferów. Pod koniec XX w. główny nacisk został przeniesiony na
promocję badań w obszarze religii, tradycji i pochodzenia Samów. 62
W okresie przesiedleń i przemieszczeń ludności na północy Finlandii w 1945 r., aby
wzmocnić poczucie przynależności etnicznej, założono organizację Samii Litto (Sojusz
Samów). Działała ona jednak jedynie paręnaście lat. 63 W Finlandii długo nie pojawiła się
szeroka organizacja skupiająca Samów, podobna do funkcjonujących już w państwach
skandynawskich. Było to wynikiem małej liczby Samów w tym kraju, ochrony gospodarki
reniferami przez instytucje fińskie i Palliskuntę 64 , braku tak poważnych problemów
i konfliktów jak w państwach skandynawskich oraz utworzenia w 1973 r. Parlamentu
Samów, wybieranego w wyborach powszechnych i stanowiącego organ dysponujący silną
legitymacją. Dopiero lata dziewięćdziesiąte to okres tworzenia szerszego pozarządowego
reżimu organizacyjnego. W 1998 r. powstało Centralne Stowarzyszenie Samów w Finlandii
(SSG) 65 oraz szereg organizacji lokalnych, w tym zrzeszających przedstawicieli
mniejszości Inari i Skolt (istnieje np. oficjalna Rada Skoltów), mających charakter
etnopolityczny. 66

3.3.4. Inne organizacje Samów

Proces specjalizacji organizacji samskich widać najwyraźniej w Szwecji. Już

w 1963 r. powstała Rada Młodzieży przy SSR, która z czasem przekształciła się
w Szwedzkie Stowarzyszenie Samskiej Młodzieży (znane jako Saminuorra). 67

61
The Sami People, op. cit., s. 87.
62
The Sami People, op. cit., s. 90.
63
Temu proporcjonalnie niewielkiemu zrzeszeniu udało się doprowadzić do powołania przez rząd fiński
komisji, która miała przedstawić propozycję poprawy pozycji Samów w Finlandii. Jej raport został
zignorowany przez władze w Helsinkach a Samii Litto straciła początkowy impet.
64
Palliskunta - oficjalne stowarzyszenie organizacji hodowców reniferów w Finlandii obdarzone prawami
podobnymi do samorządów zawodowych. Należą do niej przede wszystkim Finowie.
65
SSG zastąpiło w 1998 roku Parlament Samów w Finlandii w Radzie Samów.
66
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 58.
67
W 1985 roku organizacja ta uzyskała pełną autonomię w ramach SSR i zajęła się przede wszystkim
projektami edukacyjnymi i promocyjnymi skierowanymi do młodzieży oraz uczeniem młodych szacunku do

70
 Innymi organizacjami młodzieżowymi były Teanupakti z Finalndii oraz norweska
Karasjohka Nuorai Sami Searvi. W latach dziewięćdziesiątych powstały również nowe
stowarzyszenia: w Finalndii w 1991 r. Suoma Sami Nuorat, w Norwegii Davvi Nuorra
i w Rosji, Saam Nuurs. 68
Ważną rolę odgrywają też krajowe organizacje nauczycieli, artystów i twórców 69 .
Do takich związków należą Sapmelas Duoddjarat r.y. z Finlandii i Samiid Duodji
w Norwegii. W Szwecji interesy twórców najczęściej reprezentuje Same-Atnam. 70
W Finlandii w 1982 r. powstał związek nauczycielski (Suoma sameoahpaheaddjiid
searvi). 71 Istotne jest także funkcjonowanie samskich stowarzyszeń lokalnych. 72

Samski reżim organizacyjny jest na terenie całej Sápmi względnie podobny, co

umożliwia skuteczną współpracę między poszczególnymi zrzeszeniami. Stowarzyszenia
Samów, tak społeczne, jak i posiadające wyraźnie polityczny charakter, wyrażają szerokie
spektrum poglądów i wartości.
Wielość stowarzyszeń samskich dowodzi wysokiego stopnia rozwoju struktury
organizacyjnej Samów w państwach nordyckich. Niemal każda wyróżniająca się grupa
i stanowisko polityczne są bowiem w jakiejś formie reprezentowanie. Nawet istnienie
organizacji takiej jak SLF 73 pokazuje dojrzałość ruchu politycznego, który jest w stanie
także skanalizować opinie krytyczne wobec swego głównego nurtu.

ich tradycyjnej kultury (chociażby projekty dotyczące muzyki i filmu, opieki nad dziećmi czy walki
z alkoholizmem). (The Sami People, op. cit., s. s. 88.)
68
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 78.
69
Głównie ze względu na rolę edukacji i tradycyjnej sztuki w podtrzymywaniu tożsamości i promocji
„samskości” oraz utrzymywaniu się wielu Samów ze sprzedaży tradycyjnego rękodzieła lub dzieł sztuki.
70
Najważniejszą inicjatywą tych organizacji było ustanowienie w 1982 r. jednakowego dla całej Laponii
znaku towarowego Saami Duodji (został on zatwierdzony także przez Radę Samów), potwierdzającego
autentyczność danego towaru. Prawo posługiwania się tym wyłączenie znakiem mają przedstawiciele wyżej
wymienionych organizacji. (Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 78.)
71
The Saami Culture in Finland, Samuli Aikio, Ulla Aikio, Johaness Helander, Lapin Sivistysseura, Helsinki
1994, s.135.
72
W Norwegii warte uwagi są przede wszystkim lokalne organizacje w Karasjok i Kautokeino, miejscach,
gdzie znajduje się obecnie większość samskich instytucji w Norwegii. Tam bowiem demograficzna pozycja
Samów jest najsilniejsza. Fińskim stowarzyszeniem lokalnym o dużym znaczeniu była na przykład powstała
w 1959 r., Ohcejohka Saami Siida. Stworzyła ona dobre forum współpracy Samów z jedynego okręgu
Finlandii o samskiej większości. (Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 58.)
73
SLF obecnie nie jest już zdecydowanie negatywnie nastawione do idei autonomii Samów. Przyczyniło się
zresztą znacząco do sukcesu prac norweskiej Dochodzeniowej Komisji Praw Samów w latach
osiemdziesiątych (Hugh Beach, (1994), op.cit., s. 188).

71
3.4. Powstanie Parlamentów Samów 74 . Próby ukształtowania jednorodnego reżimu
instytucjonalnego

Od lat dziewięćdziesiątych poczesne miejsce w systemie prawnym państw

nordyckich zajmują Parlamenty Samów. Od ich pozycji i funkcjonowania jest obecnie
uzależniony dalszy rozwój współdziałania na poziomie ponadnarodowym. Podobnie jak
w przypadku jednorodnej polityki i reżimu instytucjonalnego państw nordyckich, istotny
jest stopień podobieństwa struktur i zadań parlamentów. Podobieństwa te wynikają z:
1. powstania parlamentów w ciągu zaledwie sześciu lat (w Finlandii parlament istniał co
prawda już od 1976 r., jednak w 1995 r. całkowicie zmieniła się jego pozycja
polityczna);
2. podobnych procesów i zjawisk, które ukształtowały usytuowanie parlamentów
w systemach politycznych poszczególnych krajów: światowy ruch ludów rdzennych,
sprawa Alty, rozwój doktryny kolektywnych praw człowieka (chociażby Konwencja
MOP nr 169) oraz samska aktywność polityczna;
3. zbliżonej kultury prawnej i instytucjonalnej w państwach nordyckich; 75
4. naśladowania rozwiązań norweskich w Szwecji i Finlandii. 76
Funkcjonowanie parlamentów wprowadza także do ruchu samskiego model
aktywności społecznej i politycznej, oparty na działalności w instytucjach publicznych.

3.4.1. Finlandia do 1995 roku

Pierwsze zgromadzenie Samów, reprezentujące ich przed organami państwowymi

i regionalnymi, powstało w Finlandii na mocy dekretu prezydenckiego z 1973 r. Pierwsze
wybory odbyły się w 1975 r., a pierwsze posiedzenie w następnym roku. W Parlamencie
zasiadało 20 reprezentantów wybieranych na podstawie specjalnie stworzonego dla potrzeb
wyborów cenzusu. Oparto go jednocześnie na dobrowolnych zgłoszeniach i publicznych
danych etnograficznych.

74
Popularnie zgromadzenia Samów w krajach nordyckich nazywa się parlamentami, ten termin używany jest
także w niniejszej pracy. Należy jednak zwrócić uwagę, że termin diggi w jęz. saami i ting w jęz.
skandynawskich odpowiada raczej polskiemu słowu zgromadzenie, rada. Problem pojawia się szczególnie
w przypadku Finlandii, gdzie ciało istniejące od 1973 r. nazywało się po fińsku Sameparlament, a po reformie
w 1995 r. Sameting. Niemniej jednak, zaznaczając ten problem, wydaje się, że należy pozostać przy terminie
parlament dla wszystkich omawianych w tej części instytucji, także dla obu fińskich form organizacyjnych.
75
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s 84.
76
Za Parlament Samów w Finlandii dorównujący pozostałym należy uznać ten ukształtowany po 1995 r.

72
 Ciało to nie posiadało jakiejkolwiek władzy stanowiącej, mogło wydawać jedynie
formalne oświadczenia oraz z własnej inicjatywy poddawać pod dyskusję kwestie istotne
dla Samów w Finlandii. 77

3.4.2. Norwegia

Efektem prac Komisji Praw Samów w Norwegii były rekomendacje przedstawiane

od 1984 roku. Prawo o Samach (po ang. Saami Act) przyjęto w 1987 roku. 78 Parlament
miał być najważniejszym znakiem nowej polityki wobec Samów i podstawą ich pozycji
w państwie. W 1989 r. król otworzył pierwsze posiedzenie Parlamentu Samów 79
Wybory odbywają się co cztery lata, w tym samym terminie, co wybory do
Stortingu. Kandydatów wystawiać mogą partie polityczne oraz samskie organizacje
i stowarzyszenia. 80 Wybieranych jest 39 reprezentantów w 13 okręgach wyborczych
(z każdego okręgu po 3 posłów). 81
Spośród reprezentantów wybierany jest przewodniczący i wiceprzewodniczący.
Przewodniczący stoi też na czele złożonej z 5 posłów Samskiej Rady Parlamentarnej 82 ,
przygotowującej tematy i opracowania dla zgromadzenia plenarnego. Istnieje także
instytucja Prezydium Parlamentu (Prezydium Sesji), na którym możliwe jest podejmowanie
pewnych decyzji dotyczących przygotowania i porządku obrad plenarnych. Parlament ma
swoją siedzibę w miejscowości Karasjok w Finnmarku. 83
Parlament Samów postrzega swoją rolę dwojako. Z jednej strony reprezentuje on
Samów jako grupę etniczną, z drugiej, wypełnia szereg zadań administracyjnych. Te
ostatnie przekazywane są stopniowo do ciał zależnych od Parlamentu, głównie gdy ich
szczegółowe rozpatrywanie na forum plenarnym jest niepotrzebne. W strukturach
77
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 30.
78
Początkowo negatywnie do pomysłu stworzenia Parlamentu Samów było nastawione SLF (uczestniczące
zresztą w pracach Komisji Dochodzeniowej). Stosunek tego stowarzyszenia zmienił się po otwarciu
zgromadzenia przez norweskiego monarchę i pozytywnym przyjęciu nowej instytucji przez opinię publiczną.
(Trond Thuen, (2001), op.cit, s. 111)
79
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 36.
80
Duże znaczenie utrzymuje NSR ale także samski oddział norweskiej Partii Pracy, która, podobnie jak SLF,
podkreśla lojalność wobec państwa. Tak w Szwecji, jak i w Finlandii wiele ogólnonarodowych partii
politycznych ma swoje oddziały Początkowo negatywnie do pomysłu stworzenia Parlamentu Samów było
nastawione SLF (uczestniczące zresztą w pracach Komisji Dochodzeniowej). Stosunek tego stowarzyszenia
zmienił się po otwarciu zgromadzenia przez norweskiego monarchę i pozytywnym przyjęciu nowej instytucji
przez opinię publiczną. (Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 136, 146.)
81
Zasada ta jest przedmiotem pewnych kontrowersji, ponieważ najwięcej zarejestrowanych wyborców
mieszka w wewnętrznej części prowincji Finnmark. Grupa ta czuje się niedostatecznie reprezentowana i od
początku podnoszone są propozycje zmiany systemu wyborczego na bardziej wyrównujący siłę głosów.
82
Samska Rada Parlamentarna jest w tym przypadku nazwą organu Parlamentu Samów w Norwegii, a nie
wspólnej instytucji trzech parlamentów, omówionej w rozdziale IV.
83
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 38-39.

73
Parlamentu działają więc podkomitety 84 umożliwiające Parlamentowi skoncentrowanie się
na kwestiach najwyższej wagi, jak i tych typowo politycznych. 85

3.4.3. Szwecja

Parlament Samów w Szwecji powstał w dużej mierze pod wpływem rozwoju

wydarzeń w Norwegii. Nie należy jednak zapominać o wadze nacisku samych Samów
szwedzkich na instytucje polityczne, szczególnie silnym po 1981 r. (sprawa Alty, wcześniej
sprawa Skattefjall). Jednym z podstawowych zadań komisji powołanej w 1982 r. było
zbadanie możliwości stworzenia ciała przedstawicielskiego dla Samów w Szwecji. 86 Rząd
szwedzki od razu zaznaczył jednak, że nie widzi potrzeby, aby ewentualna instytucja
otrzymała kompetencje decyzyjne. Prawo o Samach Riksdag przyjął w 1992 r. 87 , a sam
Parlament Samów zebrał się po raz pierwszy w 1993 r. przy uczestnictwie pary
królewskiej. 88
Co cztery lata (w tym samym terminie co wybory w Kościele Luterańskim)
wybieranych jest 31 reprezentantów. Kandydatów wystawiają partie polityczne, formowane
także przez samskie organizacje pozarządowe. 89
Przewodniczący, podobnie jak w Norwegii, jest jedynym opłacanym członkiem
zgromadzenia. Parlament powołuje komisję wyborczą odpowiedzialną za rejestrację
wyborców i przeprowadzanie wyborów. Wyznaczane są także komisje i komitety 90 , którym
powierza się specyficzne zadania związane przede wszystkim z kulturą i językiem. 91

84
Obecnie działają komitety: edukacji i badań, handlu, przemysłu, przyrody i środowiska, spraw społecznych
i zdrowia, języka i kultury, spraw konstytucyjnych i organizacyjnych.
85
Hugh Beach, (1994), op.cit., s. 199.
86
Część raportu poświęcona Parlamentowi Samów została opublikowana w czerwcu 1989 roku.
87
Powstanie parlamentu nie dokonało się jednak bez problemów. O ile większość organizacji poparło
jednoznacznie utworzenie tej instytucji, o tyle żadna nie była do końca zadowolona z ostatecznego jej kształtu
i uprawnień. Członkowie SSR dokonali nawet aktu publicznego spalenia projektu proponowanego
ustawodawstwa (Hugh Beach, (1994), op.cit., s. 200; Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 143.)
88
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 41-42.
89
Do partii samskich w Szwecji należą np. Samerna, Skogssamerna i Min Geaidnu, przy czym ta ostatnia jest
zależna od SSR. (Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 139, 143.)
90
Dla celów zarządzania środkami z Funduszu Samów (zapewniającego finansowanie kultury) powołano
Delegację Kulturalną. Samska Rada Językowa pracuje nad poprawą pozycji języka samskiego. Powołuje się
także Radę Szkół Samskich, czuwającą nad rozwojem samskiego szkolnictwa.
91
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 43, 45; Hugh Beach, (1994), op.cit., s. 199.

74
3.4.4. Finlandia po 1995 roku

Finlandia również rozpoczęła w latach dziewięćdziesiątych proces zmian

w ustawodawstwie, który miał doprowadzić do spełnienia minimalnych wymogów
Konwencji MOP nr 169 oraz dostosować reżim prawny do standardów nordyckich
(wyznaczonych przez Norwegów). W 1995 r. Eduskunta przyjęła Prawo o Parlamencie
Samów 92 , a rząd wydał odpowiedni dekret wykonawczy. 93 Pierwsze wybory do
zreformowanego Parlamentu odbyły się w 1995 r., natomiast pierwsze posiedzenie, teraz
już 21-osobowego organu, w roku następnym.
Reprezentanci są wybierani w jednym okręgu wyborczym na terenie całej Finlandii,
przy czym z każdej jednostki samorządowej na terytorium Obszaru Ojczystego Samów
musi pochodzić co najmniej trzech reprezentantów (w tym jeden wiceprzewodniczący).
Kandydatów popierają organizacje i stowarzyszenia, kandydują oni jednak indywidualnie.
Sekretariat Parlamentu znajduje się w Inari i zatrudnia zaledwie paru pracowników
etatowych. Dopuszcza się powołanie do życia maksymalnie siedem komitetów
wykonawczych (wykonujących zadania zlecone im przez zgromadzenie). Parlament i jego
organy podlegają administracyjnej jurysdykcji fińskiego Ministerstwa Sprawiedliwości. 94

3.4.5. Kompetencje parlamentów. Cechy wspólne i różnice

Najważniejszym obszarem kompetencyjnym Parlamentów Samów jest możliwość

wpływania na procesy decyzyjne i legislacyjne. Wszystkie parlamenty są uprawnione
na podstawie „praw samskich” do wyrażania opinii na tematy dotyczące ludu rdzennego.
Istnieje też zobowiązanie władz publicznych do konsultowania decyzji z parlamentami,
jednak różnice między trzema państwami są tu znaczne. Pod względem formalnym
największe uprawnienia posiada instytucja fińska. Władze publiczne mają obowiązek
„negocjacji” (lub raczej obowiązek umożliwienia tego Parlamentowi) wszystkich kwestii
istotnych dla samskiego języka, kultury i pozycji Samów jako ludu rdzennego.
Uprawnienia te są szczególnie szerokie w Obszarze Ojczystym Samów. 95 W Norwegii

92
Specjalny akt regulujący sprawy Samów postulowany był już w latach siedemdziesiątych, jednak nie został
wtedy przyjęty.
93
Nieoficjalne tłumaczenia na jęz. angielski (fińskie Ministerstwo Sprawiedliwości) Prawo o Parlamencie
Samów (974/1995) oraz Dekretu o Parlamencie Samów (1727/1995) znajdują się na stronach Finlex:
www.finlex.fi
94
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 31-33.
95
W tym szczególnie: planowanie społeczne; ochrona, użytkowanie lub zmiana właściciela państwowych pól,
obszarów chronionych i dzikich; wniosków licencyjnych co do wydobycia zasobów naturalnych, zmian

75
istotna jest możliwość składania oświadczeń i zadawania pytań. Instytucje publiczne
powinny także w jak największym stopniu umożliwić Parlamentowi przedstawienie
swojego stanowiska (i w miarę możliwości je uwzględniać). Najsłabszą pozycję posiada
Parlament Samów w Szwecji. W Norwegii i Finlandii katalog spraw, którymi mogą
zajmować się parlamenty, jest otwarty, w Szwecji nie przyjęto takiego rozwiązania.
Głównymi obszarami aktywności są: działanie na rzecz dobra samskiej kultury, planowanie
społeczne, rozpowszechnianie informacji oraz nadzorowanie prac językowych. Parlament
w Szwecji został też obarczony administrowaniem rekompensatami dla hodowców za
renifery zabite przez drapieżniki znajdujące się pod ochroną. 96
Trzy parlamenty otrzymały możliwość podejmowania decyzji w sferze wspierania
kultury i języka (jeżeli jest to przewidziane w ustawodawstwie). Charakter tych
kompetencji i sposób ich wykonywania różni się jednak w każdym z trzech państw. 97
Od 2005 r. największe uprawnienia w obszarach ważnych dla ludu rdzennego
posiada Parlament Samów w Norwegii. Na podstawie Prawa Finnmarskiego mianuje on
3 członków w 6-osobowym zarządzie Finnmarkseiendommen i ma przez to bezpośredni
wpływ na zarządzanie państwową ziemią w prowincji. 98
Z możliwością podejmowania swobodnych decyzji związany jest także sposób
finansowania każdego z parlamentów. Pod tym względem w najlepszej sytuacji znajduje
się Parlament w Norwegii, który w już w połowie lat dziewięćdziesiątych otrzymywał od
rządu norweskiego trzykrotnie więcej funduszy (60 mln koron norweskich w 1994 r.) niż
było to potrzebne na utrzymanie administracji. Parlament w Szwecji posiada niewielki
margines wolnych środków, a fiński otrzymuje jedynie fundusze na utrzymanie
administracji. Ogranicza to w znaczny sposób możliwość korzystania przez ten ostatni
z konstytucyjnie szerokich uprawnień. Wszystkie trzy instytucje otrzymują oczywiście
dodatkowe wsparcie na finansowanie przedsięwzięć kulturalnych, jednak mają one formę
raczej dotacji celowych lub są regulowane przez statuty funduszy samskich (Fundusz

legislacyjnych lub administracyjnych co do zasobów istotnych dla samskiej kultury; rozwoju edukacji
w języku samskim oraz kwestii socjalnych i zdrowotnych. (John B. Henriksen, (1999), op.cit., 34.)
96
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 34, 84-86; Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 159-161.
97
Parlamenty mają także szereg kompetencji kreacyjnych, co związane jest najczęściej z organizacją
wyborów i zarządzaniem działalnością edukacyjną oraz wsparciem dla kultury. Wiąże się to głównie
z przekazywaniem części zadań administracyjnych do ciał zależnych, tak aby zgromadzenie w plenum mogło
zajmować się jedynie zagadnieniami najważniejszymi oraz kwestiami politycznymi i przedstawicielskimi.
Wszystkie parlamenty powołują swoje Komisje Wyborcze oraz szereg ciał takich jak Samska Rada Językowa
i Rada Szkół Samskich w Szwecji czy Samska Rada Kulturalna, Samska Rada Dziedzictwa Kulturowego,
Samska Rada Sposobu Życia (lub Środków do Życia - Saami Livelihood Council) w Norwegii. (John B.
Henriksen, (1999), op.cit., s. 40, 44; Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 160.)
98
Finnmark Act – A guide, Ministerstwo Sprawiedliwości i Policji oraz Ministerstwo Rządu Lokalnego i
Rozwoju Regionalnego, Zoom Grafisk 2005 s. 2-3, 7: na stronie int. www.jd.dep.no.

76
Samski w Szwecji i Samski Fundusz Rozwoju w Norwegii). Zależą więc od
każdorazowych decyzji politycznych. Parlament Samów w Szwecji dodatkowo ogranicza
brak możliwości prowadzenia własnego audytu (w przeciwieństwie do dwóch
pozostałych). 99 Parlamenty w Szwecji i Finlandii zostały także uprawnione do
otrzymywania i zarządzania środkami z funduszy strukturalnych UE. W Finlandii większe
projekty wymagają jednak pośrednictwa innych instytucji. 100
Ważnym aspektem uznania Samów przez państwa za jednolitą grupę etniczną stała
się możliwość ich udziału w wyborach do zgromadzeń Samów przez osoby nieposiadające
obywatelstwa danego państwa. 101 Regulacje dotyczące głosowania Samów nie-obywateli
nie istnieją jedynie w Szwecji. W Norwegii i Finlandii wystarczy potwierdzić samskie
pochodzenie i wykazać się dwuletnim domicylem. 102
Parlamenty w 1994 r. otrzymały także w Radzie Nordyckiej status obserwatorów,
którego odmawiano wcześniej Radzie Samów. Nadal są prowadzone zabiegi w celu
przyznania parlamentom pozycji analogicznej do tej grenlandzkiej lub alandzkiej. 103
Analiza kompetencji samskich instytucji przedstawicielskich napotyka pewne
problemy. Jeśliby skupić się jedynie na przepisach poszczególnych ustaw, to najszerszą
autonomią dysponowałaby instytucja fińska, jedynie ona bowiem otrzymała prawo do
negocjacji. Faktycznie jednak to Parlament Samów w Norwegii osiągnął największy
stopień niezależności i najpełniej ze wszystkich realizuje zasadę samostanowienia ludu
rdzennego. 104 Wiąże się to z przychylnością władz norweskich i przyjętym ostatnio
Prawem Finnmarskim. Najwięcej podobieństw między parlamentami jest widocznych
w sferze wsparcia dla kultury i języka, co wiąże się to z nordycką ideą samorządności
i racjonalizacji wydatków. Rządy stoją często na stanowisku, że Samowie znacznie lepiej
będą administrować przyznanymi środkami niż agendy rządowe. 105

99
Konsekwencje braku własnego audytu widoczne były chociażby w sytuacji, kiedy chciano przeznaczyć
część wolnych środków na wsparcie dla samskich partii politycznych, co zostało zanegowane przez
kontrolerów rządowych. (Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 160-161.)
100
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 46.
101
Możliwość taka jest zgodna z zasadami nordyckiej współpracy. Sama unia paszportowa powoduje, że
przemieszczanie się ludności (naturalne w tym regionie) staje się łatwiejsze i częstsze.
102
John B. Henriksen, op.cit., s. 31.
103
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 107.
104
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 162, Ole Henrik Magga, The Saami Parliament: Fullfilment of self-
determination? [w:] Conflict and cooperation, op.cit, s. 306-307.
105
Reetta Toivanen, Saami in the European Union [w:] International Journal on Minority and Group Rights 8,
Kluwer Law International, Den Hague 2001, s. 315-317.

77
3.5. Podsumowanie

Na obszarze nordyckim doszło do daleko idącej harmonizacji prawnej

i instytucjonalnej w wielu obszarach. Zaliczyć do nich możemy z pewnością także sferę
polityki rdzennej. Analiza podobieństw i różnic między różnymi częściami nordyckiej
Sápmi pozwala na zrozumienie warunków, w jakich rozwijał się w ciągu ostatnich 50 lat
ruch ogólnosamski, kształtowały się nowe programy polityczne oraz w jakich powstawały
ponadgraniczne organizacje i instytucje.
Samowie stworzyli w trzech państwach nordyckich podobne typy organizacji,
czyniące politykę samską bardziej przejrzystą i pozwala aktywistom na lepsze rozumienie
sytuacji w sąsiednich krajach. Szczególnie dotyczy to organizacji szwedzkich i norweskich
odgrywających, chociażby ze względu na swą liczebność, szczególną rolę w sprawach
samskich. Brak rozwiniętego samskiego systemu organizacyjnego w Finlandii do końca lat
dziewięćdziesiątych wyraźnie odróżniał tę część Sápmi od pozostałych. Działacze z innych
obszarów argumentowali, że brak silnej bazy organizacyjnej w Finlandii stanowił
odczuwalną różnicę w porównaniu z obszarem skandynawskim. 106
Ustawodawstwo i polityki rządów w poszczególnych państwach wykazują pewien
stopień harmonizacji. Różnice są jednak nadal znaczne. Będzie to miało bezpośredni
wpływ na ewentualne powstanie prawnego reżimu na poziomie nordyckim (np. na
przyjęcie Konwencji Samskiej).
Istnieją oczywiście w systemach prawnych elementy wpływające korzystnie na
kształtowanie się Sápmi, takie jak oddzielne akty regulujące sprawy samskie, polityka
ochrony i rozwoju kultury oraz języka (chociaż już nie przyznawanie językowi statusu
oficjalnego, co może w przyszłości stać się istotną barierą dla integracji prawnej).
Parlamenty Samów są całkowicie nową jakością w życiu politycznym Sápmi.
Co prawda, od lat siedemdziesiątych istniał Parlament Samów w Finlandii
(o ograniczonych kompetencjach), jednak dopiero utworzenie podobnych instytucji
w Norwegii (zamieszkiwanej przez największą liczbę Samów) i Szwecji stanowiło przełom
w polityce rdzennej. Powstał drugi, obok pozarządowego, pion organizacji samskich.
Parlamenty oraz instytucje od nich zależne stworzyły publiczno-administracyjny kanał
wpływu na działanie rządów i ustawodawstwo krajowe.
Oba piony uzupełniają się dość dobrze. Parlamenty mają szeroką legitymację oraz
silne umocowanie prawne, co sytuuje je jako najważniejsze instytucje samskiej autonomii

106
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 140.

78
etnicznej. Są one jednak ograniczone zależnością od rządu, stanowiąc w gruncie rzeczy
część systemu administracji publicznej. Ich istnienie opiera się na finansowaniu
budżetowym., ich działalność jest także w stopniu znaczne większym niż w przypadku
organizacji pozarządowych określona przez ustawodawstwo państw narodowych.
Powoduje to niemożność gruntownej krytyki poczynań rządu. W Radzie Samów
i wszelkich stowarzyszeniach takie ograniczenia nie występują. 107
Istnienie parlamentów w trzech państwach nordyckich oraz zbieżności ich
kompetencji (szczególnie w Finlandii i Szwecji) pozwala na formułowanie bardziej
ambitnych planów integracyjnych opartych na legitymacji demokratycznej oraz stabilności
finansowej i instytucjonalnej. Waga powstania parlamentów we wszystkich państwach
nordyckich dostrzegalna jest być może najpełniej, gdy weźmiemy pod uwagę sytuację
Samów rosyjskich. Brak własnego Parlamentu Samów spowodował bowiem ich częściowe
wyłączenie z głównego nurtu samskiej polityki.
Współpraca nordycka również tworzy dobrą podstawę dla aktywności
międzynarodowej Samów, zapewniając środki organizacyjne i finansowe oraz ułatwiając
funkcjonowanie w przestrzeni nordyckiej.
Można podsumować, że Samowie na pewnych polach osiągnęli daleko idącą
spójność organizacyjną i udało im się stworzyć bazę dla dalszych działań budujących
Sápmi. Istnieje jednak wiele ograniczeń i przeszkód, tak ze strony państw, jak i samej
społeczności samskiej, które będą ten proces znacząco spowalniać.

107
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 28-29; Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 149-150.

79
Rozdział IV: Powstanie ponadnarodowych organizacji pozarządowych w Sápmi
i organów współpracy parlamentarnej

4.0. Wstęp

Harmonizacja prawa oraz ukształtowanie się jednorodnego reżimu organizacji

pozarządowych i instytucji publicznych w Sápmi stały się podstawą dla integracji Samów
z trzech państw nordyckich. Najbardziej widoczny przejaw tej integracji to powstanie
licznych organizacji i instytucji ogólnosamskich. Można do nich zaliczyć ponadnarodowe
organizacje „parasolowe”, stowarzyszenia obejmujące zakresem działania całą Sápmi,
organy współpracy parlamentarnej, a także ogólnosamskie instytucje edukacyjne.
Powstanie tych różnorodnych form organizacyjnych jest niewątpliwym sukcesem
samskich aktywistów oraz dowodem na przełamywanie podziałów na północy
Fennoskandii. Można stwierdzić, że już samo istnienie tych instytucji jest świadectwem
integracji. Należy jednak przyjrzeć się także funkcjonowaniu tych ciał i ich rzeczywistym
kompetencjom oraz możliwościom oddziaływania tak na społeczność samską, jak i systemy
polityczne państw nordyckich.
Generalnie instytucje te spełniają postawione przed nimi zadania, znacząca jest
chociażby duża aktywność ponadnarodowych stowarzyszeń. Można spotkać się jednak
także z sytuacjami, kiedy powstanie danej instytucji napotykało na opór ze strony samskich
aktywistów lub brak było widocznych efektów działania niektórych organów. Ogólny
bilans działania instytucji ogólnosamskich jest jednak pozytywny.

4.1. Próby budowy organizacji ponadnarodowej przed drugą wojną światową

Asymilacja i osadnictwo wywołały na początku XX w. pierwsze nasilenie

aktywności politycznej Samów. 1 Poruszenie to obejmowało przede wszystkim elity, a nie
całą społeczność. Nie miało też kontynuacji i nie przyniosło zmian w życiu politycznym
państw skandynawskich. Aktywizacja stałą się jednak ważną podstawą rozwoju ruchu
etnicznego po II wojnie światowej. Po raz pierwszy w nowożytnych dziejach Sápmi doszło
bowiem do szerszej współpracy ponad granicami państwowymi.

1
Na początek XX w. datuje się także jedno z najważniejszych wystąpień etnopolitycznych. Samka Elsa
Laula w artykule „Infor lif eller dod” (Życie albo śmierć) apelowała o obronę samskiej kultury i tradycyjnego
sposobu życia, odżegnując się przy tym od selektywnej segregacji w duchu szwedzkiej „Lapp skall vara
Lapp” i wzywając do rozwoju Samów jako wyróżniającej się spośród narodów Fennoskandii grupy etnicznej.
(The Sami People, op. cit., s. 76.)

80
 Pierwsze organizacje samskie powstały już w latach siedemdziesiątych XIX w.
Często były związane z instytucjami kościelnymi lub skupione wokół czasopism. 2 Nowe
elity ludu rdzennego nauczyły się działać metodami właściwymi dla społeczeństw
nordyckich, chociażby broniąc odwiecznych praw do ziemi przy użyciu szwedzkich
i norweskich instytucji prawnych. Wykorzystywano także nowe kanały i możliwości
stworzone przez społeczeństwo przemysłowe.
Nowo założone lokalne stowarzyszenia próbowały przełamywać ugruntowany
historycznie podział Samów, zaczęły szukać wzajemnych kontaktów i to nie tylko w swoim
najbliższym otoczeniu, ale i w odległych częściach Sápmi. Przedstawiciele organizacji
z Południa Laponii zostali np. zaproszeni do współpracy przez Andersa Larsena i Isaka
Sabę (posła do Stortingu z ramienia partii socjalistycznej przez dwie kadencje), którzy
przewodniczyli lokalnym stowarzyszeniom na Północy. 3
Te wielostronne kontakty zaowocowały zjazdami Samów z Norwegii i Szwecji
w 1917 r. w Trondheim i 1918 r. w Ostersund. W spotkaniach uczestniczyli głównie
Samowie Południowi, jednak nie zabrakło kilku najważniejszych działaczy z Finnmarku.
Drugie spotkanie było szczególnie istotne, założono bowiem na nim Centralną Organizację
Samów.
Jakkolwiek już sam fakt powstania pierwszej ogólnosamskiej organizacji stanowił
moment przełomowy, należy zaznaczyć, że jej działalność była krótkotrwała i znikoma.
Udało się jedynie doprowadzić do wydania gazety Samefolkets Egen Tidning (w założeniu
głównego organu stowarzyszenia), która przetrwała rychły upadek samego zrzeszenia,
który nastąpił głównie z przyczyn finansowych w 1923 roku. Przeszkodę w działalności
organizacji stanowił także program stowarzyszenia: walka o prawa Samów, o ich interesy
i jedność. Dążenia te były nie na rękę władzom obu państw, które metodami
administracyjnymi doprowadziły do zamknięcia organizacji. Po prawie 20 latach udało się

2
Pierwsza organizacja norweskich Samów powstała w 1870 r. jej celem było wydawanie gazety w języku
samskim – Muitalaegje, która zresztą była wydawana w latach 1873-75. Próba nie powiodła się, bowiem nie
udało się znaleźć stałego źródła finansowania, a rząd norweski odmówił wsparcia, ponieważ samo wydawanie
takiej gazety kolidowało z polityką asymilacji. Druga próba była bardziej udana. Nuorttanaste w 1898 r.,
dzięki wsparciu Wolnego Kościoła Norweskiego mogło przetrwać aż do naszych czasów. Kolejnym
wydawnictwem było założone przez Andersa Larsena Sagai Muittalaegje, które miało spełnić ważną rolę
podczas wyborów do norweskiego parlamentu. Również tutaj założono stowarzyszenie, którego celem było
wydawanie tego czasopisma.
W Szwecji pierwsze organizacje pojawiły się na początku wieku dwudziestego. Podobnie zresztą jak
w Norwegii w tym samym okresie, miały one zwykle charakter lokalny. Już parę lat po założeniu takich
organizacji pojawili się aktywiści dążący do stworzenia ogólnokrajowych stowarzyszeń. Za przykład może
tutaj posłużyć Elsa Laula (później Laula-Renberg), jedna z założycieli Centralnego Stowarzyszenia Samów
w Szwecji już w 1904 r., sześć lat później fundator Towarzystwa Kobiet Sami, główny organizator spotkania
w Trondheim w 1917 r. (The Sami People, op.cit., s. 76; Veli-Pekka Lehtola, (2002), op.cit,, s. 45-48.)
3
Veli-Pekka Lehtola, The Sami People – Traditions in Transition, Kustannus-Puntsi, Inari 2002, s. 46.

81
zorganizować jeszcze jedno spotkanie – w Arvidsjaur w 1937 r. I ono nie przyniosło jednak
przełomu. 4
Zjazdy Samów w pierwszej połowie XX w. miały miejsce na południu Skandynawii
i w dużej mierze były możliwe dzięki finansowemu wsparciu rządów Norwegii i Szwecji.
Samowie południowi koncentrowali się w tym okresie raczej na problemach hodowli
reniferów i nie przejawiali głębszego zainteresowania działalnością etnopolityczną.
Aktywiści z Południa nie byli więc postrzegani przez skandynawską administrację jako
zagrożenie. Kwestie polityczne i kulturalne stanowiły natomiast centrum uwagi Samów na
Północy, co spowodowało represyjne działania administracji. 5
Efekty poruszenia etnicznego na początku XX w. są trudne do oceny. Samo
powstanie Centralnej Organizacji stanowiło już nową jakość. Po raz pierwszy
przedstawiciele różnych części Laponii spotkali się i podjęli kwestię „Samów jako narodu”
i walki o prawa całej etnicznej zbiorowości. 6 Mimo zamrożenia aktywności politycznej od
drugiej połowy lat dwudziestych aż po okres po II wojnie światowej, Samowie nie mogli
być już postrzegani jako zbiór niezwiązanych ze sobą społeczności. Początek XX w. to
z pewnością pierwszy okres kształtowania się podstaw jedności etnicznej i politycznej.
Ważnym aspektem omawianego poruszenia etnicznego było także wykreowanie
nowego typu przywódców. Zaliczyć do nich należy z pewnością Elsę Laulę, Isaka Sabę
oraz Daniela Mortensena 7 (z Norwegii). 8

4.2. Konferencje Samskie i Nordycka Rada Samów

Po drugiej wojnie światowej proces aktywizacji politycznej Samów tak na poziomie

krajowym, jak i nordyckim uległ wyraźnemu przyspieszeniu. Powstałe wtedy organizacje
i stowarzyszenia krajowe osiągnęły stabilność i w większości istnieją do dnia dzisiejszego,
odgrywając dominującą rolę w polityce rdzennej. To samo dotyczy instytucji
ogólnosamskich.
Pomysł organizacji pierwszego od 1937 r. spotkania Samów i ich „przyjaciół”
z różnych państw nordyckich narodził się na seminarium naukowym w Sztokholmie
w 1952 roku. Jego uczestnicy to głównie znawcy kultury rdzennej. Planowaną konferencję

4
Hugh Beach, (1994), op.cit., s. 186.
5
Regnor Jernsletten, op.cit. s.149-150.
6
The Sami People, op. cit., s. 77.
7
Daniel Mortensen był reprezentantem jednocześnie starej warstwy przywódczej (nazywano go nawet
„samskim wodzem”) ale jego działalność już miała nowoczesny charakter.
8
Minorities and Their Rights of Political Participation, Frank Horn (red.), University of Lapland, Rovaniemi
1996, s. 99.

82
pomyślano jako kontynuację wystaw i spotkań poświęconych rzemiosłu odbywających się
w latach 1950-1952. Ważną rolę odegrały także rozwijające się od końca wojny kontakty
samskich instytucji edukacyjnych z różnych krajów. 9
Mimo że zorganizowanie konferencji w 1953 r. było możliwe w dużej mierze dzięki
nabytej w czasie wojny nowej świadomości etnicznej Samów i powstaniu rdzennych
organizacji pozarządowych, Samowie stanowili na pierwszej Nordyckiej Konferencji
Samskiej (jeszcze jako Między-Nordyckiej Konferencji Samskiej) mniejszość.
Z instytucjonalnych organizatorów tylko Same-Atnam stało się ruchem ludności rdzennej
(chociaż w tym czasie na jej czele stał jeszcze biskup Janzon). Współorganizatorzy, Sami
Searvi z Oslo i Lapin Sivistysseura z Helsinek, były to stowarzyszenia „przyjaciół Samów”.
Sam Janzon nazwał wszystkie te zrzeszenia „organizacjami kulturalnymi” (a nie
politycznymi czy społecznymi). 10
Szczególnie Lapin Sivistysseura wywarła znaczący wpływ na charakter wczesnej
ponadnarodowej aktywności Samów. Koncepcja Nordyckiej Konferencji Samskiej (także
prościej Konferencji Samskiej), promowana przez tę organizację, obowiązywała przez
prawie dwa dziesięciolecia. Do lat siedemdziesiątych Konferencje Samskie przypominały
seminaria naukowe z cyklami wykładów i opartymi na nich dyskusjami. Kwestii stricte
politycznych było niewiele. Rozstrząsano głównie sprawy kultury, języka i kwestie
naukowe. 11
Od 1953 r. zjazdy organizowane są co trzy lata na przemian w Norwegii, Szwecji
i Finlandii (od 1995 r. także w Rosji). Prezentuje się i określa w ich trakcie generalne
wytyczne dotyczące wspólnej polityki w kwestiach samskich. Ważną funkcją konferencji
jest ich rola jako forum wymiany doświadczeń dla różnych organizacji, a także służenie
jako przekaźnik informacji w obszarach historii, kultury, polityki i aktualnych problemów.
Do dzisiaj wzbudzają one zainteresowanie tak ze względu na ich funkcjonowanie jako
organu politycznego, jak i ważnego wydarzenia kulturalnego. 12
Konferencje są do dziś otwarte dla wszystkich zainteresowanych (a więc nie tylko
Samów). Grono nawet najważniejszych uczestników konferencji nie było ustalone do lat
siedemdziesiątych. Na przykład w latach sześćdziesiątych Finlandię reprezentowało,
oprócz Lapin Sivistysseura, kilka organizacji lokalnych. Do 1962 r. w spotkaniach
uczestniczyła Rada Samska w Finnmarku, organ doradczy przy administracji

9
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 150.
10
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 58.
11
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 150-151.
12
S. Aikio, U. Aikio-Puoskari, J. Helander, op.cit., s. 143.

83
prowincjonalnej. W obradach brali też udział goście zagraniczni (spoza właściwej Sápmi).
Do 1968 r. systematycznie uczestniczyła w nich na przykład Federalna Unia Europejskich
Narodowości (FUEN), ze względu na członkowstwo w niej Lapin Sivistysseura.
Tylko część uczestników posiadała oczywiście prawo do głosowania nad
uchwałami. Na największych konferencjach głosujący stanowili nawet poniżej 1/4 osób
zgromadzonych. 13 Obecnie organizacje ze wszystkich państw nordyckich wystawiają po
dwudziestu przedstawicieli, podczas gdy z Rosji przybywa pięciu delegatów. Te 65 osób
tworzy niejako ciało decyzyjne każdej konferencji. 14
Przełomowy dla polityki rdzennej w Fennoskandii był początek lat
siedemdziesiątych. Konferencje Samskie zdominowane zostały bowiem przez kwestie
polityczne. Już w latach sześćdziesiątych wzrastał udział młodych Samów w konferencjach
i to w dużej mierze właśnie młodzi działacze i politycy promowali tematykę polityczną.
Efektem ich starań była Konferencja Samska w Jiellevarri (lub Gallivare) w 1971 r.
W Jiellevarri zmieniono całkowicie sposób pracy nad uchwałami. Zamiast cyklu
wykładów i następujących po nich dyskusji plenarnych utworzono grupy robocze
opracowujące dane tematy i przygotowujące raporty, które potem stanowiły podstawę prac
w utworzonej w 1956 r. Nordyckiej Radzie Samów. Ta z pozoru organizacyjna przebudowa
oznaczała zerwanie z ideą spotkań „w sprawach Samów”, sformułowaną w latach
pięćdziesiątych przez organizacje „przyjaciół”. Zmienił się też obszar zainteresowań
samych konferencji. Stały się one miejscem debat politycznych i jednocześnie zaczęły
częściej zajmować się kwestiami praktycznymi a nie jedynie teorią i kulturą.
Zdecydowano się zaktywizować działalność Nordyckiej Rady Samów, która miała
zająć się wieloma nowymi kwestiami.
Nowe formy i obszary aktywności wymagały zwiększenia środków finansowych.
Rada Samów oraz organizacje krajowe wykorzystały tu zmiany, jakie zaszły w polityce
kulturalnej w państwach nordyckich (wsparcie dla wszystkich przejawów życia
kulturalnego, nie tylko kultury wysokiej) przy rosnących funduszach na kulturę. 15
Najdonioślejszym efektem konferencji w 1971 r. było przyjęcie po raz pierwszy
jednolitego Programu Kulturalnego i Politycznego, który ogłaszał Samów jednym ludem
w czterech państwach (a więc także w Rosji). Wiele nowych pomysłów aktywizujących
działania Rady zostało zwartych właśnie w tym dokumencie. Sformułowano tam także, za
Programem Polityki Samów szwedzkich ogłoszonym w 1968 r. przez SSR, ideę Samów

13
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 156-157.
14
S. Aikio, U. Aikio-Puoskari, J. Helander, op.cit, s. 144.
15
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 155-157.

84
jako mniejszości i przysługującym im na podstawie prawa międzynarodowego specjalnych
mniejszościowych praw. 16
Program ten to przede wszystkim deklaracja praw, jakie przysługiwać powinny
Samom w państwach nordyckich. Zawierał on stwierdzenie, że Samowie są społecznością
równą z innymi ludami świata, posiadającą własne terytorium, język i kulturę.
Przypomniane zostały historyczne winy państw narodowych i ich szczególny obowiązek do
uczynienia wszystkiego co możliwe, by zachować kulturę, język i tożsamość. Oprócz
kwestii ideologicznych dokument ten porusza istotne dla Samów kwestie praw do ziemi
i kontroli nad surowcami naturalnymi oraz sprawę wsparcia dla kultury i rozwoju języka,
aby Samowie byli w stanie kulturowo przetrwać jako lud. 17
Konferencje często jeszcze podejmowały historyczne dla Samów decyzje. Na
przykład w 1976 r. zdecydowano o przystąpieniu Samów do Światowej Rady Ludów
Rdzennych. W 1992 r. Konferencja w Helsinkach przyjęła uchwałę o symbolach
narodowych i dniu narodowym Samów.
Jedną z istotnych kwestii, które poruszano na konferencjach, była demokratyzacja
ich działalności, co miało zwiększyć reprezentatywność, a więc także siłę oddziaływania na
rządy nordyckie. Dyskusja na ten temat rozpoczęła się już w latach sześćdziesiątych.
Postulat ten nigdy nie został zrealizowany (dopiero powstanie parlamentów stanowiło
przełom, w Finlandii w 1973 r., a państwach skandynawskich w latach
dziewięćdziesiątych). Debaty na ten temat nie kontynuowano z dwóch powodów. Po
pierwsze, demokratyzacja instytucji wydawała się wtedy nierealna bez przyzwolenia
i pomocy (organizacyjnej i finansowej) rządów i administracji. Po drugie, dominujące
wtedy politykę samską SSR nie przejawiało woli do zmiany organizacji Rady i konferencji,
bowiem dzięki szerokiej bazie członkowskiej miało w obu instytucjach bardzo silną
pozycję, z której nie chciało zrezygnować. 18
Niektórzy autorzy uważają 19 , że regularne konferencje to głównie fora dyskusyjne,
nie mające zbyt wielkiego wpływu na politykę rządów nordyckich. Stały się one jednak,
obok Rady Samów, podstawą budowy poczucia wspólnoty ogólnosamskiej. 20

16
Tom G. Svensson, Ethnicity and Mobilization in Sami Politics, Stockholm 1976, s. 120, 128.
17
Lennard Sillanpaa, (1994), op.cit., s. 60-61.
18
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 155.
19
Np. Matti Morottaja (Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 78).
20
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 78

85
4.2.1. Rada Samów

W czasie pierwszej Nordyckiej Konferencji Samskiej utworzono komisję mającą

przygotować powstanie stałego ciała, które reprezentowałoby wszystkich Samów
w państwach nordyckich. Druga Konferencji Samska w 1956 r. powołała do życia
Nordycką Radę Samów (od początku nazywaną po prostu Radą Samów). Sekretariat Rady,
odpowiedzialny za przygotowywanie prac i spraw organizacyjnych, został usytuowany
w 1962 r. w miejscowości Utsjoki 21 w Finlandii. Według fińskiego autora, Lennarda
Sillanpaa, jest to najstarsza organizacja promująca prawa rdzenne w regionie arktycznym. 22
Rada stała się najważniejszą instytucją życia politycznego Samów, jako jednolitego
ludu w Fennoskandii. Nordyckie Konferencje Samskie i Nordycka Rada Samów zostały
strukturalnie wzajemnie połączone. Konferencje stanowią najwyższy organ Rady,
podejmując uchwały i wybierając jej członków. Radę z kolei traktuje się często jako organ
wykonawczy i administracyjny Konferencji, ze względu na szczególną wagę, jaką
przywiązywano do ustaleń podjętych w ich trakcie.
Rada wydaje oświadczenia, tworzy raporty i przedstawia propozycje w sprawach
gospodarczych, prawodawstwa, języka i kultury. Zajmuje się przede wszystkim kwestiami
dotyczącymi Samów w więcej niż jednym kraju. Jej zadaniem jest także organizacja
Konferencji Samskich i merytoryczne przygotowanie zagadnień do odbywających się w ich
trakcie dyskusji.
Dla sprawności prac Radę podzielono na Sekcje, z których każda zajmuje się
kwestiami w jednym z państw nordyckich, co jest do pewnego stopnia wyrazem ciągle
istniejącego silnego podziału interesów wedle granic państwowych. W strukturze Rady
istnieje też kilka grup roboczych i komisji, które merytorycznie przygotowują poszczególne
zagadnienia do dyskusji w Radzie, a potem na Konferencjach. 23
Rada, zgodnie ze swoim statutem, jest odpowiedzialna za rozwój solidarności
między Samami i promowanie wspólnych wszystkim Samom opinii w debacie publicznej.
Od samego początku uznała się ona za najwłaściwszy organ do formułowania

21
Podkreślono w ten sposób niezależność nowej instytucji od rządów krajów nordyckich. Utsjoki znajdują się
bowiem daleko od centrów administracyjnych. Są też jedynym okręgiem w Finlandii, gdzie Samowie
stanowią większość mieszkańców. W końcu samo usytuowanie sekretariatu w Finlandii jest znaczące, jako że
większość kwestii, którymi zajmuje się Rada musi, z oczywistych powodów, dotyczyć Norwegii i Szwecji,
gdzie rdzenna populacja jest znacznie większa.
22
Lennard Sillanpaa, (1994), op.cit., s. 59.
23
S. Aikio, U. Aikio-Puoskari, J. Helander, op.cit, s. 144.

86
i przedstawiania oświadczeń instytucjom państwowym i samorządowym we wszystkich
kwestiach dotyczących Samów. 24
Od początku Samowie zgromadzeni w Radzie postanowili wykorzystać współpracę
państw nordyckich i swoje działania nakierować z jednej strony na poszczególne państwa,
apelując, wywierając nacisk międzynarodowy, odwołując się do opinii publicznej,
a z drugiej wpływając na decyzje i obszary dyskusji w organizacjach ogólnonordyckich,
szczególnie Nordyckiej Radzie Ministrów.
Współpraca między oboma ciałami, Radą Samów i Radą Nordycką, istniała od
początku funkcjonowania tej pierwszej. Już w 1957 r. organizacja samska złożyła pierwsze
propozycje do Rady Nordyckiej. W 1958 r. Rada Nordycka sugerowała, by trzy państwa
dokonały harmonizacji ustawodawstwa dotyczącego Samów. Efektem było zorganizowanie
w 1959 r. wspólnej konferencji poświęconej temu zagadnieniu. Wzięli w niej udział
przedstawiciele państw nordyckich i prawnicy, jednak nie osiągnięto jakiegokolwiek
porozumienia. 25 Dla Rady Samów konferencja ta była jednak wydarzeniem istotnym.
Umocniła bowiem poczucie pewności siebie jeszcze niedoświadczonych polityków
samskich i wzmocniła dążenie do rozwoju działalności ponadnarodowej. (zob. ryc. 5.)

Skróty: uczestnicy
NSR – Narodowe Stowarzyszenie
Norweskich Samów

Poziom transgraniczny
NRL – Samskie Stowarzyszenie obserwatorzy
Hodowców Reniferów w Norwegii
SÄ – Same Ätnam (Liga Szwedzkich
Samów) Konferencje Nordycki
SSR – Narodowe Stowarzyszenie Samskie Instytut Samski
Szedzkich Samów (od 1973 r.)
KSA – Stowarzyszenie Samów z (od 1953 r.)
Półwyspu Kola
MSA – Stowarzyszenie Samów z
Lovozero od 1988 r.
SSG – Stowarzyszenie Samów w Nordycka (do 1992)
Finlandii Rada Samów
(od 1956) od 1992 r.
Poziom krajowy

Parament SSR NSR KSA

Samów w
Finlandii SÄ NRL
(1976 - 1998)

Samski elektorat Członkowie organizacji samskich

Finlandia Szwecja Norwegia Rosja

Ryc. 5. Oganizacje samskie i Rada Samów przed 1989 r. (opracowanie własne na
podstawie na podstawie: The Sami People, Ulf Sand, Elina Helander, Aage Solbakk (red.)
Sami Institutha 1990, s. 95 oraz Johan Eriksson, Partition..., op.cit., s. 150)

24
Lennard Sillanpaa, (2002), op.cit., s. 59.
25
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 155.

87
 Rada Samów starała się też wzmocnić swoją pozycję poprzez zdobycie jak
najszerszego poparcia w poszczególnych częściach Sápmi. Jednym ze sposobów było
angażowanie jak największej liczby młodych ludzi poprzez organizowanie Obozów
Młodych Samów razem z konferencjami. Konferencje odbywały się często także
w miejscach, gdzie aktywiści pragnęli zakładać lokalne stowarzyszenia (tak było chociażby
w Tana w 1965 r.). W ten sposób zwracano uwagę polityków tak samskich, jak
i nordyckich, na lokalne problemy oraz aktywizowano lokalne społeczności, kreując
zainteresowanie polityką, budząc poczucie etnicznej tożsamości i solidarności. 26
Wzrastającą rolę Rady Samów widać szczególnie na arenie międzynarodowej.
Samowie uczestniczą w wielu projektach międzynarodowej współpracy ludów rdzennych.
Rada jest afiliowana przy Radzie Ekonomiczno-Społecznej ONZ jako organizacja
pozarządowa. Pozwala to uczestniczyć w niemal każdym spotkaniu na forum Narodów
Zjednoczonych, którego przedmiotem jest sytuacja ludów rdzennych lub dotyczące ich
prawo międzynarodowe. 27
Rada Samów sprawuje także nadzór nad szeregiem instytucji. Przykładem może być
przedstawiony dokładniej dalej Samski Instytut Badawczy.
Najdonioślejsza zmiana w składzie Rady nastąpiła w 1992 r. Jeszcze przed
upadkiem ZSRR, w 1989 r. Samowie rosyjscy po raz pierwszy uczestniczyli w Konferencji
Samskiej, a już w czasie XV Konferencji w Helsinkach w 1992 r. stali się oficjalnymi
uczestnikami. Organizacje Samów rosyjskich weszły w skład oficjalnie przemianowanej
Rady Samów (od tej pory bez przymiotnika Nordycka). 28
Obecnie organizacjami-członkami Rady Samów są: z Rosji Stowarzyszenie Kolskich
Samów (w kadencji 2005-2008 1 delegat), Stowarzyszenie Samów z Regionu Murmańska
(1), z Norwegii NRL (2), NSR (2), ze Szwecji Same Atnam (2), SR (dawne SSR - 2) i SFF
(1) oraz Stowarzyszenie Samów w Finlandii (4). Skład Rady to łącznie 15 przedstawicieli
oraz wyznaczeni oficjalnie zastępcy.
Działalność Rady nie zawsze była skuteczna i czasami nie przynosiła Samom
korzyści. Dobrym przykładem mogą być norwesko-szwedzkie negocjacje nowej konwencji
o wypasie reniferów, które zaczęły się w 1959 r. Rada Samów także zaangażowała się w te
rozmowy. Strona norweska jednak po dwóch latach czasowo odeszła od stołu rokowań, co
wywołało niepokój, że nie uda się stworzyć lepszego niż dotychczas reżimu prawnego.
Rada wystąpiła więc w tej sprawie do Rady Nordyckiej, co z kolei spowodowało ostrą

26
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 155.
27
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 28.
28
Lennard Sillanpaa, (1994), op.cit., s. 61.

88
reakcję Norwegów. Postrzegano to bowiem jako próbę wywarcia presji i nastawienia Rady
Nordyckiej przeciwko jednemu z jej członków oraz otwarte działanie przeciwko
norweskim interesom narodowym. Rząd norweski pod koniec lat sześćdziesiątych
zastosował jako represję zablokowanie środków na norweską sesję Rady. 29
Sytuacja ta pokazuje dwie kwestie. Po pierwsze, bardzo łatwo można było
wywierać naciski na instytucje samskie poprzez kontrolę finansową. Po drugie Rada
Samów musiała wykazywać szczególną ostrożność w działaniach na poziomie nordyckim.
Rada finansowana jest obecnie z wielu źródeł, m.in. ze środków trzech Parlamentów
Samów, z budżetów ministerstw spraw zagranicznych państw nordyckich (oraz innych
resortów, jeżeli chodzi o Finlandię), Nordyckiego Funduszu Kultury, Rady Nordyckiej
i Nordyckiej Rady Ministrów, Rady Arktycznej, Rady Regionu Barentsa, Unii Europejskiej
(program Interreg oraz Komisja Europejska) oraz szeregu instytucji pozarządowych (w tym
zajmujących się prawami człowieka) i osób prywatnych. 30
Rada Samów w latach dziewięćdziesiątych zaczęła tracić status najważniejszej
organizacji ludu rdzennego. Było to efektem powstania Parlamentów Samów i planów
utworzenia instytucji współpracy międzyparlamentarnej. Pojawiły się nawet głosy, że Rada
Samów jest już niepotrzebna. Norweski autor, John B. Henriksen twierdzi przy tym, że w
samej Radzie nie dokonano jak dotąd głębokiej analizy nowej sytuacji. 31
Powstanie parlamentów Samów w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dla
Rady oznaczało nadwyrężenie jej pozycji. Do lat dziewięćdziesiątych akceptowano ją
powszechnie jako ciało reprezentujące interesy Samów, dysponujące dzięki temu
legitymizacją umożliwiającą wywieranie silnego nacisku na narodowe systemy polityczne.
Jednym z przedstawianych argumentów za likwidacją Rady jest potrzeba
instytucjonalnej koncentracji i konsolidacji. W perspektywie niewielkiej liczebności
Samów mnogość instytucji oraz brak jasnego podziału kompetencji mógłyby powodować
osłabienie ich wpływu na życie polityczne i na politykę państw narodowych. Problemem
jest zresztą samo finansowe utrzymanie wszystkich istniejących ciał.
Rada nie została jednak zlikwidowana. Pełni bowiem nadal ważną funkcję
w rdzennej polityce. Po pierwsze, parlamenty nie mogą efektywnie współpracować
z Samami rosyjskimi, którzy zostaliby w wypadku likwidacji Rady Samów wyłączeni
z głównego nurtu wydarzeń politycznych (nie posiadając własnego organu
przedstawicielskiego). Po drugie, ani parlamenty, ani Rada Współpracy Parlamentarnej (od

29
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 155-156.
30
Strona internetowa Rady Samów: www.saamicouncil.net.
31
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 28-29.

89
1999 r.), nie mogą pełnić roli w ważnej dla Samów międzynarodowej współpracy ludów
rdzennych i występować tak aktywnie jak Rada Samów na forach międzynarodowych. 32
Johan Eriksson twierdzi, że likwidacja Rady byłaby nierozsądna ze strategicznego
punktu widzenia. Przede wszystkim Samowie straciliby organizację o ugruntowanej
tradycji, prestiżu oraz dostępie do kanałów informacyjnych i decyzyjnych w państwach
nordyckich. Rada jest przy tym organizacją pozarządową, natomiast parlamenty powiązano
z systemem administracyjnym i są w pełni zależne od finansowego wsparcia budżetów
narodowych. Nie mogą więc podejmować daleko idącej krytyki poczynań administracji. 33
Ukształtował się więc wyraźny podział między dwoma pionami organizacyjnymi.
Parlamenty jako instytucje przejęły od Rady wpływ na sprawy krajowe. Z kolei Rada
Samów razem z organizacjami pozarządowymi zajmuje się przede wszystkim częścią
kwestiami międzynarodowymi oraz współpracą ze społecznością rosyjską. 34
Działanie Rady Samów i regularnie odbywające się konferencje były bez wątpienia
najdonioślejszymi faktami w historii integracji Samów przed rozpoczęciem współpracy
parlamentów. Samo istnienie instytucji transgranicznych stanowiło od początku ważny
znak jedności Samów (tak dla nich samych, jak i rządów i „dużych” społeczeństw) i istotne
osiągnięcie ruchu rdzennego. Konferencje i Rada jako stała przestrzeń wymiany poglądów
odegrały niebagatelną rolę w kształtowaniu opinii samskich polityków i budowie poczucia
solidarności. Rada stała się także organem, gdzie samscy politycy mogli nabyć
doświadczenie na forach międzynarodowych.
Do osiągnięć Rady Samów należy zaliczyć: stałe zainteresowanie kwestiami
samskimi w Radzie Nordyckiej, silną pozycję Samów w światowym ruchu rdzennym oraz
po części wzmocnienie ruchu rdzennego na Półwyspie Kola. Mimo zdarzających się
niepowodzeń ogólny bilans działania Rady i Konferencji Samskich jest więc dodatni.

4.3. Ponadgraniczne instytucje naukowo-badawcze

Istotnym uzupełnieniem dla ogólnosamskich organizacji pozarządowych było

stworzenie niezależnego zaplecza naukowego, które zapewniałoby odpowiednią bazę
ekspercką oraz uprawomocniało żądania polityczne, gospodarcze i społeczne. Oczywiście
działanie takich instytucji musiało zostać wsparte przez rządy nordyckie. Organizacje
samskie nie podołałyby bowiem temu zadaniu ani organizacyjnie, ani finansowo.

32
Ibidem, s. 29.
33
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 112-113.
34
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 29.

90
 Oficjalną propozycję w tej sprawie Konferencja Samska złożyła Radzie Nordyckiej
w 1971 roku. Rada Nordycka oraz rząd norweski odpowiedziały na nią pozytywnie,
w wyniku czego powstanie pod auspicjami Rady Nordyckiej Samskiego (Nordyckiego)
Instytutu Badawczego (Saami Research Institute, Nordic Saami Institute, Saami Institutha)
w Kautokeino w 1973 roku. Instytut miał stać się podstawą szerokich badań (nad historią,
językiem, zwyczajami i społeczeństwem ludu rdzennego) opartych na samskim sposobie
myślenia i zasobach ludzkich. 35
Działalność Instytutu ma od początku na celu przede wszystkim poszerzenie
zasobów naukowych oraz zapewnienie forum dla badaczy z różnych ośrodków. Bardzo
ważna jest także funkcja informacyjna (jeżeli chodzi o społeczeństwa i władze państw
nordyckich). Do statutu Instytutu wpisano także służenie społecznościom samskim w celu
poprawy ich sytuacji społecznej, kulturalnej, prawnej i gospodarczej. Perspektywicznie
działalność Instytutu ma przyczynić się do wzmocnienia poczucia tożsamości etnicznej
i rozwoju tradycyjnej kultury i języka. Instytut odpowiada również za przygotowywanie
ekspertyz i opracowywanie zagadnień dla potrzeb Rady Samów. 36
Dwunastoosobowy zarząd jest mianowany co trzy lata przez Nordycką Radę
Ministrów, przy czym 5 członków to przedstawiciele poszczególnych państw, a 7 nominuje
Konferencję Samską. Sama instytucja zatrudnia mniej niż 10 pracowników
administracyjnych oraz między 20 a 30 naukowców.
Instytut finansowany jest ze środków Rady Nordyckiej, która corocznie zatwierdza
budżet instytucji. Nordycka Rada Ministrów ma więc możliwość nadzoru nad jego
działalnością. Przekazywane fundusze rzadko wystarczają do prowadzenia zaplanowanej
działalności, dodatkowe środki są więc kreowane poprzez pobieranie od instytucji
rządowych i lokalnych opłat za poszczególne zamówione projekty badawcze i analizy. 37
Warto zaznaczyć, że Samski Instytut Badawczy to jedna z niewielu instytucji na
świecie, gdzie lud rdzenny ma możliwość prowadzenia niezależnych badań naukowych
w oparciu o własne priorytety i sposób myślenia. Pod tym względem jego działalność jest
widoczna chociażby w analizach dotyczących prawa zwyczajowego w obszarze własności
i użytkowania ziemi. Inne ośrodki badawcze często pomijają analizę prawa zwyczajowego
jako nieadekwatnego. Dla polityków samskich zagadnienie to ma jednak duże znaczenie

35
The Sami People, op. cit., s. 97-98.
36
S. Aikio, U. Aikio-Puoskari, J. Helander, op.cit, s. 144-145; V. Pekka-Lehtola, (2002) The Sami People,
op.cit.,s.98-99.
37
Dave Lewis, (1998), op.cit. s. 122; The Sami People – A Handbook, John Trygve Solbakk (red.), Davvi
Girji OS, Tromsø 2006, s. 241, 242.

91
jako istotny argument wspierający jeden z ich głównych celów politycznych, czyli
zapewnienie Samom oficjalnej własności użytkowanej przez nich ziemi.
W 1989 r. w Kautokeino utworzono Samski Collage Uniwersytecki. Jest on
związany z Samskim Instytutem Badawczym i zapewnia przede wszystkim młodym
Samom edukację na poziomie wyższym w języku samskim. Instytucję finansuje Norweskie
Ministerstwo Edukacji, jednak studenci i wykładowcy pochodzą ze wszystkich części
Sápmi (przy czym najwięcej z Norwegii, najmniej z Rosji). 38

4.4. Wyspecjalizowane organizacje ponadnarodowe

Rada Samów jest pozarządową organizacją ponadnarodową, pełni jednak rolę

„parasola” dla samskich organizacji z czterech państw i jej działalność dotyczy przede
wszystkim elit stowarzyszeń krajowych. Organizacje skupiające indywidualnych członków
z różnych części Sápmi pojawiły się dopiero w latach siedemdziesiątych.
Najpierw zostały założone ogólnosamskie organizacje sportowe i zawodowe.
W 1969 r. powstało stowarzyszenie sportowe, Sami Valastallan Lihttu, w 1979 r. związki
pisarzy (Sami Girjecalliid Searvi) oraz artystów wizualnych (Sami Musihkkariid Searvi).
W 1980 r. swoją organizację mieli aktorzy i ludzie teatru (Sami Teahtersearvi), a w 1982 r.
muzycy (Sami Musihkkariid Searvi) oraz nauczyciele. 39 Warto zauważyć, że profesje,
wokół których zakładano te pierwsze transgraniczne stowarzyszenia, były najczęściej
bardzo istotne dla przetrwania kultury i tożsamości Samów (np. nauczycieli i artystów).
W 1992 r. założono także ogólnosamską organizację dbającą o interesy Samów, jako
posiadaczy praw własności intelektualnej – Samikopija. Jej główne zadania to: koordynacja
prac różnych organizacji, informacja i pomoc prawna, a także szeroko pojęte zarządzanie
prawami swoich członków na przestrzeni całej Sápmi. 40
W 1983 r. zostało założone Ogólne Stowarzyszenie Młodych Samów (Sami Albmoga
Nuoraid Searvi - SANS). Powstało ono na bazie organizowanych wspólnie przez
zrzeszenia młodzieżowe obozów i imprez różnego rodzaju. Jest to stowarzyszenie niezbyt
wpływowe, jednak od początku swego istnienia – co istotne dla tematu pracy – wyrażające
niezadowolenie z granic dzielących Sápmi. Najważniejszy cel to ukształtowanie tożsamości
etnicznej oraz wzmocnienie poczucia własnej wartości i dumy z pochodzenia wśród

38
Strona Instytutu Samskiego i Samskiego Collage’u Uniwersyteckiego:
http://www.samiskhs.no/eng/allaskuvllabirra/omsamiskhs.html
39
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 78.
40
The Sami People – A Handbook, op.cit., 240-241.

92
 młodych ludzi. Z kolei w 1988 r. powstała Sarahkka – Sami Nissonorganisasuvdna. Jest to
organizacja kobieca. Obecnie działa także na terenie Rosji, gdzie wydaje się być
szczególnie aktywna. Zrzeszenie to wprowadziło szereg nowych zagadnień do samskiej
polityki, szczególnie problem roli kobiety w rodzinie i społeczeństwie, przemoc w rodzinie
oraz rozważania na temat wychowania dzieci i przekazywaniu im samskiej tożsamości
w warunkach nowoczesnego społeczeństwa masowego. 41

4.5. Parlamentarna współpraca Samów

Powstanie Rady Samów, stowarzyszeń działających ponad granicami państwowymi

i ogólnosamskich instytucji naukowych nadało kształt pozarządowemu pionowi współpracy
Samskiej. W latach dziewięćdziesiątych w państwach nordyckich zostały utworzone jednak
samskie instytucje publiczne (Parlamenty Samów) i także w tej sferze chciano rozpocząć
współdziałanie. Budowa wspólnych instytucji w obszarze organów publicznych
i przedstawicielskich była o tyle ważna, że samska współpraca ponadgraniczna została
w ten sposób zdemokratyzowana, otrzymała silną legitymację i oparcie w systemie
administracji publicznej. W ręce Samów przekazano więc jeden z najważniejszych
instrumentów politycznych w historii ruchu rdzennego w Fennoskandii.

Instytucje i organy publiczne Organizacje pozarządowe

Poziom transgraniczny

Konferencje
Samska
Samska Rada Samskie
Parlamentarna Grupa Parlamentarna (od 1953 r.)
Zarządzająca ciało nieformalne
(1996)
Rada Samów
od 1992 (od 1956 r.)
Poziom krajowy

Parlament Parlament Parament KSA NSR SSR

Samów w Samów w Samów w
Norwegii Szwecji Finlandii MSA NRL SÄ
(1989) (1993) (1976 / 1995)

Samski elektorat Członkowie organizacji

Norwegia Szwecja Finlandia Rosja Norwegia Szwecja

Ryc. 6: Samskie instytucje i organy pozarządowe i publiczne na poziomie krajowym i transgranicznym
w latach 1996-1998. (opracowanie własne autora na podst. J. Eriksson, (1997), op.cit., s. 150). Skróty
i legenda jak w ryc. 5.

41
Odd Mathias Haetta, (1993), op.cit. s.61; Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 78-79;
The Sami People – A Handbook, op.cit., s. 236-239.

93
 Już w 1993 r. po raz pierwszy doszło do spotkania przewodniczących trzech
Parlamentów Samów. Od początku osoby sprawujące te stanowiska stały się jednymi
z najważniejszych postaci samskiego życia politycznego (akceptacja ich roli wykracza poza
granice poszczególnych państw). Przewodniczący spotykali się kilka razy w ciągu roku.
Raz do roku organizowano także spotkania prezydiów parlamentów. 42
W dyskusjach nad stworzeniem ponadgranicznego ciała współpracy parlamentarnej
pojawił się problem Samów rosyjskich. Od początku lat dziewięćdziesiątych brali oni
udział we współpracy ogólnosamskiej, jednak nie byli gotowi do podjęcia kooperacji na
takim poziomie, jak Samowie nordyccy.
W 1996 r. obie nieoficjalne instytucje współpracy parlamentarnej zostały częściowo
sformalizowane. Przewodniczący uformowali Samską Parlamentarną Grupę Zarządzającą,
a prezydia Samską Radę Parlamentarną (zob. ryc. 6.) 43
W 1997 r., podczas obchodów osiemdziesięciolecia powstania Centralnej
Organizacji Samów trzy parlamenty po raz pierwszy przyjęły wspólną deklaracje
polityczną, zaliczając do najważniejszych celów kulturowe samostanowienie całego ludu,
do którego ma doprowadzić przede wszystkim wspólny organ parlamentarny. 44
W 1999 r. przewodniczący parlamentów podpisali porozumienie o utworzeniu
w pełni oficjalnej Samskiej Rady Parlamentarnej. 45 Niespodziewanie zostało ono jednak
odrzucone przez Parlament Samów w Szwecji, co wynikało w dużej mierze
z wewnętrznych sporów między partiami reprezentowanymi w zgromadzeniu. Opozycja
uważała bowiem, że tak ważna i wpływowa instytucja jak Samska Rada Parlamentarna
(jeżeli chodzi o sprawy ludności rdzennej i reprezentatywność wobec rządów nordyckich)
nie powinna opierać się jedynie na współpracy prezydiów parlamentów (w rzeczywistości,
przede wszystkim przewodniczących) lub wybranej przez większość reprezentacji. W takiej
sytuacji opozycja zostałaby wyłączona z prac nowego ciała. 46 Ostatecznie w 2002 r.
porozumienie zostało ratyfikowane, chociaż sama Rada oficjalnie rozpoczęła
funkcjonowanie w marcu 2000 r. z udziałem Parlamentów Samów z Finlandii i Norwegii.
Do 2002 r. Samowie ze Szwecji posiadali status obserwatorów. 47
Samska Rada Parlamentarna jest związkiem Parlamentów Samów, opartym na
prawie prywatnym (nie jest więc formalnie instytucją publiczną). Składa się ona z 21

42
S. Aikio, U. Aikio-Puoskari, J. Helander, op.cit., s.141.
43
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 151.
44
Saami Parliamentary Council [w:] The Saami. A Cultural Encyclopedia, Vammala 2005, s. 354.
45
Jej powstanie zaakceptowały także rządy państw nordykich (Parlamenty sa instytucjami publicznymi).
46
Johan Eriksson, The constructions of Sápmi [w:] Conflict and cooperation (2002), op.cit., s. 246-247;
rozmowa z Eliną Helander 30 maja 2006 r. w Centrum Arktycznym w Rovaniemi.
47
Strona int. Parlamentu Samów w Szwecji: http://www.sametinget.se/1100.

94
przedstawicieli parlamentów z Norwegii, Szwecji i Finlandii (po 7 osób z każdego kraju),
spotykających się kilka razy w ciągu roku. Ciało finansowane jest ze środków trzech
Parlamentów Samów. Ze względu na bardzo ograniczone fundusze nie istnieje oddzielny
sekretariat Rady. Jego funkcję pełni sekretariat tego parlamentu, którego przedstawiciel jest
w danym momencie przewodniczącym Samskiej Rady Parlamentarnej.
Do zadań nowej instytucji należy praca nad ponadnarodowymi zagadnieniami
dotyczącymi Samów na terenie całej Laponii (język, edukacja, badania i rozwój
przemysłowy), harmonizacja prawa i polityk dotyczących Samów, a także koordynacja
działań i „głosu Samów” w sprawach międzynarodowych i światowym ruchu rdzennym.
W ramach powyższych kompetencji, działający od 1971 r. pod auspicjami Rady Samów,
Samski Komitet Językowy przeniesiono do struktur Samskiej Rady Parlamentarnej. 48
Nowa instytucja otrzymała także status ciała doradczego dla Instytutu Samskiego w
Kautokeino.
Szczególnie istotne jest stopniowe przejmowanie przez nową instytucję kompetencji
Rady Samów w obszarze aktywności międzynarodowej. Obecnie Samska Rada
Parlamentarna bierze udział na równi z lokalnymi ciałami, przedstawicielami
w Parlamentarnej Konferencji Morza Barentsa. Przedstawiciel Samskiej Rady
Parlamentarnej uczestniczy także w Konferencjach Parlamentarzystów Regionu
Arktycznego. Nowa instytucja przejęła też częściowo obowiązki Rady Samów w sprawach
ludów rdzennych w ONZ (gdzie przedstawiciele z ramienia Rady odegrali istotną rolę
w powstaniu Stałego Forum Ludów Rdzennych oraz w pracach nad Deklaracją Praw
Ludów Rdzennych ONZ). 49
Samska Rada Parlamentarna czerpie swoją legitymizację z faktu wyłaniania jej
członków w wyborach bezpośrednich na poziomie narodowym (w wyborach do
parlamentów w każdym z państw nordyckich). Perspektywy rozwoju uprawnień i zakresu
działania Rady są jednak ograniczone. Obszar współpracy – zdaniem Johna B. Henriksena
– musi zawierać się w ramach uprawnień poszczególnych parlamentów. Rozszerzenie
mandatu poza te uprawnienia jest niemożliwe tak pod względem politycznym, jak

48
The Sami People – A Handbook, op.cit., s. 243.
49
Strona int. Parlamentu Samów w Norwegii: http://www.samediggi.no/Artikkel.asp?AId= 887&back
=1&MId1=281&MId2=282; Lassi Heininen, op.cit., s. 227; Saami Parliamentary Council [w:] The Saami. A
Cultural Encyclopedia, Vammala 2005, s. 354; Nota Informacyjna PE (UE) o Uczestnikach i Obserwatorach
Konferencji parlamentarnej na temat Wymiaru Północnego UE, strona int. PE:
http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/dv/deea20070228_03/deea20070228_03en.p
df, s.5; strona int. Konferencji Parlamentarzystów Regionu Arktycznego:
http://www.arcticparl.org/?/element/elementid/background; Strona int. Parlamentu Samów w Norwegii.

95
i prawnym. Oczywistym problemem są więc także różnice kompetencyjne między trzema
parlamentami (szczególnie jeżeli chodzi o Parlament Samów w Szwecji). 50
Oprócz oficjalnej współpracy w Samskiej Radzie Parlamentarnej nadal funkcjonuje
nieoficjalna instytucja spotkań przewodniczących parlamentów. Przewodniczący od 2000 r.
regularnie konferują także z ministrami państw nordyckich odpowiedzialnymi za sprawy
samskie (zebranymi w Nordyckim Komitecie Wysokich Funkcjonariuszy). 51
John B. Henriksen, szwedzki specjalista od spraw samskich, stawia wyraźne
rozróżnienie między mandatami: administracyjnym i politycznym. Autor uważa, że Samska
Rada Parlamentarna powinna skupić swoją aktywność właśnie na aspekcie politycznym,
jest to bowiem najistotniejszy element działalności samych parlamentów (które inne
kwestie powierzają ciałom od siebie zależnym). Do tej sfery należy np. sfera współpracy
transgranicznej.
Natomiast w sferze administracyjnej różnice między zadaniami poszczególnych
parlamentów są na tyle duże, że określenie przestrzeni wspólnej mogłoby wiązać się
z dużymi komplikacjami, zwłaszcza natury formalnej. Rozwijanie współpracy na polu
administracyjnym jest zresztą uważane za nieefektywne. Samska Rada Parlamentarna nie
posiada wystarczających środków, by podjąć szerzej zakrojone zadania administracyjne. Jej
zakres obowiązków stałby się też w dużej mierze niespójny. Jedynym wyjątkiem - według
Henriksena - powinno być zarządzanie funduszami Rady Nordyckiej na wsparcie samskiej
kultury. 52 Możliwość taka istnieje już zresztą, dzięki przejęciu przez Radę Parlamentarną
Samskiego Komitetu Językowego.
Dwa samskie piony instytucjonalno-organizacyjne: publiczno-administracyjny oraz
pozarządowy także podjęły współpracę. W 1997 r. odbyło się pierwsze wspólne
posiedzenie Rady Samów i Samskiej Rady Parlamentarnej w Troanddin. Obecnych na nim
było prawie 400 polityków samskich, co pokazuje skalę, jaką osiągnął ruch rdzenny
w Fennoskandii. Większość aktywistów działa zresztą w obu obszarach (pionach). 53
W Samskiej Radzie Parlamentarnej Rada Samów i przedstawiciele organizacji
pozarządowych z Rosji mają status obserwatorów, co zapewnić ma współdziałanie
wszystkich samskich organów ponadnarodowych. Podkreśla się jednak, że w miarę
zastępowania na różnych forach międzynarodowych Rady Samów przez Samską Radę
Parlamentarną rola Samów z rosyjskiej części Sápmi będzie spadać. Status obserwatora

50
John B. Henriksen, (1999), op.cit., 85-87.
51
Strona int. Parlamentu Samów w Norwegii: www.samediggi.no.
52
Ibidem.
53
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 151-152.

96
 wiąże się jedynie z możliwością wyrażenia opinii, nie pozwala wpływać na decyzje
w trakcie głosowania, co w zdecydowany sposób ogranicza zakres oddziaływania na
politykę ogólnosamską. 54
Formą łagodzenia problemu Samów rosyjskich i nową formą współpracy mogą stać
się w przyszłości Konferencje Samskich Parlamentarzystów. Pierwszą (i jak na razie
jedyną) zorganizowano w 2005 r. w Jokkmokk w Szwecji. Udział w niej wzięli prawie
wszyscy posłowie do Parlamentów Samów z trzech państw nordyckich oraz
przedstawiciele rosyjskich Samów, którzy w odróżnieniu od ich pozycji w Samskiej Radzie
Parlamentarnej posiadali równorzędny status. Na spotkaniu przyjęto deklarację (Deklaracja
z Jokkmokk), która przypomniała, że Samowie są jednym ludem ze wspólną historią,
kulturą, językiem i terytorium oraz podkreśliła, że istnienie granic nie może podważać
etnicznej solidarności. 55
W deklaracji z Jokkmokk wymieniono także prawa Samów i obowiązki państw
wobec ludności rdzennej. Wiele miejsca poświęcono Nordyckiej Konwencji Samskiej
i zwlekaniu z przyjęciem (jeszcze w 2005 r.) Deklaracji Praw Ludów Rdzennych. 56

Instytucje i organizacje publiczne Organizacje pozarządowe

Poziom transgraniczny

+ nieformalne
spotkania Konferencje
przewodniczących
parlamentów
Samska Rada Konferencje Samskie
Parlamentarna Samskich (od 1953 r.)
Samska Parlamentarna (1996, od 2000 r, Parlamentarzystów
Grupa Zarządzająca sformalizowanie) (od 2005 r.) Rada Samów
(od 1996 r.)
(od 1956 r.)
do 2002 r. od 1992
Poziom krajowy

Parlament Parlament Parament

Samów w Samów w Samów w
KSA NSR SSR SSG
Norwegii Szwecji Finlandii MSA NRL SÄ od 1998 r.
(1989) (1993) (1976 / 1995)

Samski elektorat Członkowie organizacji

Norwegia Szwecja Finlandia Rosja Norwegia Szwecja Finlandia
Ryc. 7: Samskie instytucje, organizacje oraz organy pozarządowe i publiczne na poziomie krajowym
i transgranicznym po 2005 roku. (opracowanie własne autora na podst. J. Eriksson, Partition..., op.cit., s.
150). Wyjaśnienie skrótów i legenda jak w ryc. 5.

Współpraca Samów na poziomie nordyckim i kształtowanie jednolitych instytucji

przyczynia się do wzmocnienia wizerunku Samów jako jednej grupy etnicznej oraz
materializuje i instytucjonalizuje (w większym stopniu niż poprzez Radę Samów) ideę

54
Strona int. Parlamentu Samów w Norwegii; John B. Henriksen, (1999), op.cit., 75, 79.
55
Deklaracja określiła samo spotkanie jako „krok milowy w pracach nad polityką samską”.
56
Deklaracja z Jokkmokk (Deklaracja Pierwszej Konferencji Parlamentarzystów Samskich), strona int.
Parlamentu Samów w Szwecji: www.sametinget.se.

97
regionu Sápmi. 57 Istotnym problemem pozostaje sprawa Samów rosyjskich, którzy nie
mogą w pełni brać udziału w kooperacji parlamentarnej. Kwestia ta równoważona jest
jednak przez pion pozarządowy oraz, w trudnym obecnie do określenia wymiarze, przez
instytucję Konferencji Samskich Parlamentarzystów (zob. ryc. 7.).
Należy też w tym miejscu zaznaczyć pewne problemy, jakie wiążą się z – jak
twierdzi Timo Koivurova 58 przy okazji analizy projektu Konwencji Samskiej –
dalekosiężnym celem Samów, czyli powołaniem wspólnego Parlamentu Samów dla
wszystkich państw nordyckich. Obecne współdziałanie nie wykracza poza formy
współpracy parlamentarnej w innych częściach Europy. Powstanie ciała, które
reprezentowałoby grupę etniczną zamieszkującą terytoria różnych krajów i dysponującego
jednocześnie w każdym z państw istotnymi uprawnieniami i władzą publiczną, byłoby
jednak nowością. Samscy politycy muszą odpowiedzieć sobie na pytanie, czy cel ten nie
jest zbyt ambitny i czy ewentualna kreacja takiego organu rzeczywiście poprawi pozycję
Samów w Fennoskandii. 59 Z jednej strony bowiem, Parlamenty Samów w poszczególnych
państwach mają większy wpływ na działania administracji i lepszy kontakt z ośrodkami
decyzyjnymi niż instytucja ogólnosamska. Z drugiej strony, ta ostatnia dysponowałaby
potencjalnie większym prestiżem, a jej uchwały otrzymywałyby większy rozgłos.
Z pewnością zagadnienie samskiej współpracy parlamentarnej i dalszego jej
rozowju wymaga więc bardziej wnikliwej analizy w ciągu najbliższych kilku lat, kiedy
będą lepiej widoczne efekty działania poszczególnych instytucji i organów.

4.6. Podsumowanie

W ciągu ostatniego półwiecza Samowie stworzyli szereg organizacji i instytucji

integrujących ludność (przede wszystkim aktywistów) z różnych części Sápmi.
Najważniejszym osiągnięciem w obszarze integracji podzielonych granicami
społeczności do końca lat osiemdziesiątych było powołanie do życia organizacji
„parasolowej” dla stowarzyszeń ze wszystkich czterech państw – Rady Samów. Wyrobiła
ona sobie silną pozycję międzynarodową oraz znalazła dostęp do kanałów decyzyjnych
w poszczególnych państwach nordyckich. Mimo wątpliwości, w najbliższym czasie jej
istnienie nie jest zagrożone.

57
Johan Eriksson, (2002), op.cit., s. 246.
58
Profesor Prawa, Dyrektor Północnego Instytutu Mniejszości i Środowiska w Rovaniemi, Finlandia.
59
Timo Koivurova, The Draft of a Nordic Saami Convention, artykuł zostanie opublikowany w European
Journal on Minority Rights w 2008 r., został udostępniony dzięki uprzejmości autora.

98
 Wyspecjalizowane organizacje ponadnarodowe skupiające indywidualnych Samów
ze wszystkich krajów są, w przeciwieństwie do Rady Samów, nie dość silne, by być istotną
podstawą integracji, co wynika z przewagi spraw krajowych nad ogólnosamskimi w życiu
codziennym. Także instytucje związane z Radą Samów (Instytut Samów i Samski Collage
Uniwersytecki) nie są na tyle silne, by decydująco wpływać na stworzenie bytu
politycznego przekraczającego granice państw narodowych. Można jednak stwierdzić, że
założenie tych stowarzyszeń i instytucji jest krokiem w dobrym kierunku.
Ciała współpracy parlamentarnej pojawiły się w polityce samskiej w połowie lat
dziewięćdziesiątych i dopiero na początku XXI w. zostały sformalizowane. Szczególną
pozycję zajmuje oczywiście Samska Rada Parlamentarna. Obecnie instytucja ta działa zbyt
krótko, by można było w pełni ocenić jej funkcjonowanie i rolę w polityce samskiej.
Przejmowanie od Rady Samów części kompetencji wskazuje jednak, że obecnie to właśnie
Rada Parlamentarna staje się najważniejszym instrumentem instytucjonalnym w polityce
ogólnosamskiej. Od rozwoju tego organu będą w dużej mierze zależeć w przyszłości losy
integracji Samów w państwach nordyckich.
Organy instytucjonalizujące współpracę Samów z czterech państwach nordyckich są
najistotniejszymi elementami integracji. Są niejako „uosobieniem” jedności tego ludu jako
grupy etnicznej w Fennoskandii. Od ich zakresu kompetencji i sposobu funkcjonowania
zależeć będzie w dużej mierze harmonizacja i rozwój prawa, obecność Samów na arenie
międzynarodowej i perspektywy wejścia w życie przyszłych rozwiązań regionalnych czy
prawno-międzynarodowych uwzględniających interesy ludu rdzennego.

99
Rozdział V. Kształtowanie się jednorodnej tożsamości etnicznej w Sápmi

5.0. Wstęp

Tożsamość etniczna kształtuje się w oparciu o wiele czynników. W XIX w.

rewolucja przemysłowa, migracja ludności lub pojawienie się prasy masowej wpływały na
proces kształtowania się nowoczesnych (obejmujących wszystkie warstwy społeczne)
narodów. Samowie (w odróżnieniu od Szwedów, Norwegów i Finów) uczestniczyli w tym
procesie dopiero na początku XX w. jedynie w ograniczonym stopniu. W ciągu ostatnich
parędziesięciu lat można jednak zaobserwować intensywny proces odbudowy tożsamości
samskiej w Laponii.
Aby skonstruować ponadnarodowy organizm polityczny oparty na więzi etnicznej,
konieczne jest bowiem istnienie poczucia wspólnoty i rozróżnienia my-oni, a więc
jednorodnej tożsamości etnicznej. Można stwierdzić, że proces ten w dużej mierze
zakończył się powodzeniem i Samowie stanowią obecnie jedną, chociaż nadal podzieloną
granicami, grupę etniczną w Fennoskandii.
Badanie jednorodnej tożsamości etnicznej jest zadaniem trudnym. Po wiekach
podziału, asymilacji, akulturacji, osadnictwa i wypierania rdzennego języka, poszczególni
Samowie prezentują różnorodny sposób percepcji swojej tożsamości, od całkowitego
odrzucenia do pełnej afirmacji (oraz od wstydu do dumy z pochodzenia etnicznego).
Samowie wykazują także zróżnicowane kompetencje kulturalne i językowe. Niektórzy
w ogóle nie znają języka samskiego. 1 Między tymi skrajnościami występuje wiele form
pośrednich, a zagadnienie komplikuje dodatkowo kwestia etniczności w znaczeniu
socjobiologicznym. Znaczna liczba mieszanych małżeństw powoduje bowiem, że
rozróżnienie rodzin samskich, skandynawskich i fińskich jest często niemożliwe. 2
Kształtowanie się i istnienie zbiorowej tożsamości można jednak dostrzec w takich
aspektach jak: wspólne symbole, samoidentyfikacja we współczesnym świecie
i wynikające z niej grupowe dążenia, zbiorowe doświadczenia historyczne, instytucje
komunikacji społecznej, a także zakres wspólnych działań w stosunku do aktorów
zewnętrznych (w wypadku Samów tak państw nordyckich, jak i innych grup rdzennych
oraz społeczności międzynarodowej). Zbadanie ww. kwestii jest więc konieczne, jeżeli

1
więcej w rozdziale II.
2
Trond Thuen, (2001), op.cit., s. 95-98.

100
chce się wyczerpująco opisać proces kształtowania się samskiej tożsamości w trzech
państwach nordyckich i (później) Rosji.

5.1. Warunki ekonomiczno-społeczne kształtowania się jednorodnej tożsamości

etnicznej po drugiej wojnie światowej

Lata powojenne były okresem stabilnego wzrostu gospodarczego. Podnosił się

poziom życia, znacznej poprawie uległa także infrastruktura na Północy. Region ten nie był
już obszarem zapóźnionym i odległym, włączony został w pełni do gospodarczego
i społecznego systemu państw nordyckich. Do tradycyjnych sposobów gospodarowania
i źródeł utrzymania doszły nowe, takie jak branża turystyczna czy przemysł elektroniczny,
później teleinformatyczny. Coraz więcej mieszkańców podejmowało pracę w sektorze
usługowym. Rozwój gospodarczy zmieniał sposoby życia ludności rdzennej, otworzył jej
drogę do wyższego wykształcenia oraz nowych zawodów. 3 Postęp technologiczny oznaczał
też szybszą i tańszą komunikację, zbliżając rdzenne wspólnoty z różnych krajów
i regionów, nieutrzymujące dotąd kontaktów.
Na poziomie krajowym budowa tożsamość ogólnosamskiej napotyka barierę
indywidualnego sposobu przeżywania tożsamości etnicznej. Wyraźnie widoczne jest to
w rejestracjach na listach wyborczych do Parlamentów Samów. W Finlandii
zarejestrowanych jest niecałe 8000 Samów, co jest bliskie ich rzeczywistej liczebności
w tym kraju. 4 W Norwegii i Szwecji sytuacja wygląda jednak zupełnie inaczej. W Szwecji,
gdzie żyje od 15 do 20 tys. Samów, zarejestrowanych jest obecnie ok. 7000 osób.
W Norwegii (40-50 tys.) rejestracje w połowie lat dziewięćdziesiątych nie przekroczyły
5
7500, a obecnie wynoszą 12,5 tys. Wiele osób nadal wstydzi się swojego samskiego
pochodzenia. Szczególnie dotyczy to Samów Morskich w Norwegii. Ciekawą grupą pod
tym względem są także mieszkańcy miast na południu Fennoskandii. Wielu z nich bardzo
głęboko przeżywa swoją samską tożsamość, inni wtapiają się w otaczające społeczeństwo. 6

3
Harald Eidheim, op.cit., s. 40-41.
4
Wiąże się to przede wszystkim z dłuższym niż w innych krajach okresem, kiedy Samowie byli rejestrowani,
ale także z inną historią Samów w Finlandii, gdzie polityki asymilacji prowadzone były w stopniu raczej
ograniczonym i jedynie w czasie dwudziestolecia międzywojennego.
5
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 82, 86; strona int. norweskiego Urzędu
Statystycznego: http://www.ssb.no/english/subjects/00/00/10/samer_en/; Szwecja, raport Swedish Sami
Database 1961-2001: na stronie http://www.ddb.umu.se/cbs/workshop2006/paper-hassler.pdf, s.3.
6
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 86.

101
 Dodatkowo, począwszy od lat pięćdziesiątych, działalność organizacji
i stowarzyszeń wpłynęła na wzrost poczucia dumy z faktu bycia Samem lub w ogóle
uświadomienia sobie przez wielu ludzi posiadania samskiej tożsamości.
Ww. procesy skutkowały modernizacją kultury samskiej. Obejmowała ona przede
wszystkim wykorzystywanie w twórczości popularnej motywów tradycyjnych i tworzenie
dzieł opartych na nowoczesnych środkach przekazu i wyrazu (film, teatr współczesny,
Internet, telewizja, muzyka popularna) 7 , ale mających swe źródło w specyficznej dla
Samów mentalności i tradycji. 8

5.2. Działania elity samskiej na rzecz wspólnej tożsamości i radykalizacja ruchu

Znaczącą rolę w procesie powstawania jednorodnej tożsamości etnicznej odegrała

elita samska, która w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przejęła od „przyjaciół
Samów” kontrolę nad rozwojem wydarzeń politycznych. Przywódców ruchu samskiego
charakteryzuje doskonałe wykształcenie, znajomość wielu języków oraz umiejętność
poruszania się na forach międzynarodowych. To właśnie ci ludzie w największym stopniu
przyczynili się do stworzenia na nowo samskiej tożsamości. 9 Ważna była też znacząca rola
ludzi nauki w ruchu etnicznym, co podnosiło stopień pewności siebie aktywistów. 10
Samskie poruszenie etniczne przybrało swoją postać radykalną w postaci ruchu
młodych – CSV (od najczęściej występujących liter w języku samskim). Ich celem było
stworzenie nowoczesnej i silnej tożsamości etnicznej. 11 Ruch ten wykraczał poza granice

7
Widoczne to będzie przede wszystkim w teatrze i kinie. Znana w państwach nordyckich grupa teatralna
Beaivvas występuje na przestrzeni całej Sápmi, ugruntowując poczucie etnicznej jedności. Kinematografia
stała się podobnym budującym tożsamość spoiwem (film Nilsa Gaupa Pathfinder z 1987 r., o akcji osadzonej
w samskiej przeszłości, był pierwszym filmem samskim, jeżeli chodzi o reżysera, aktorów, tematykę i ekipę,
został także nominowany do Oskara w 1988 r., od tego czasu samskie filmy powstają regularnie). Także
w muzyce, tacy wykonawcy jak Mari Boine Piersen nie tylko propagują kulturę samską poza Laponią, ale są
też przedmiotem dumy wszystkich zaangażowanych Samów (S. Aikio, U. Aikio-Puoskari, J. Helander, op.cit,
s.130.).
8
Harald Eidheim, op.cit., s. 41.
9
Od początku ważną sprawą dla elity samskiej było stworzenie definicji Sama. Sprawę tą poruszała Nordycka
Rada Samów. Problemem tym zajmowały się także poszczególne komisje dochodzeniowe w krajach
nordyckich. Wszędzie podkreślano specyficzność kultury samskiej, co utrudnia sformułowanie definicji.
W końcu we wszystkich krajach nordyckich przyjęto dość jednorodny sposób definiowania, obejmujący
samoidentyfikację oraz spełnianie określonych kryteriów, zwykle językowych (przynajmniej dziadkowie
musieli posługiwać się samskim jako ojczystym). Obecnie kwestia definicji Sama stała się szczególnie
istotna, bowiem i w Norwegii i w Finlandii trwa debata nad przyznaniem Samom specjalnych praw własności
lub użytkowych do ziemi. (Regnor Jernsletten, op.cit., s. 153).
10
Lennard Sillanpaa, (1994), op.cit., s. 63.
11
Przedstawiciele ruchu CSV nie tylko nie czuli się już zawstydzeni swoją tożsamością, ale pragnęli ją
w sposób demonstracyjny pokazać. Co prawda młodzi ludzie nie ubierali się w stroje tradycyjne, ale zawsze
wyróżniał ich jakiś etniczny emblemat. Stało się to w pewnym sensie przejawem buntu wobec pokolenia
rodziców, którzy raczej starali się samskie pochodzenie ukrywać. Byli to zwykle studenci uniwersytetów

102
jednego kraju (być może było to spowodowane brakiem instytucjonalizacji, co związane
jest z jego młodzieżowym charakterem). Przypominał on też radykalne ruchy rdzenne
z Ameryki Północnej, takie jak „Czerwona Siła”. Z CSV wywodzi się obecnie znaczna
część polityków samskich, m.in. Ole Henrik Magga z Norwegii czy były przewodniczący
Parlamentu Samów w Finlandii, Pekka Aiko. 12

5.3. Symbole etniczne i narodowe

Podobnie jak wiele innych ludów rdzennych, Samowie stworzyli zbiór wspólnych
symboli etnicznych. Zaliczają się do nich tradycyjny strój, muzyka joik, do pewnego
stopnia także zbiór wytworów kultury materialnej i rzemiosła, a nawet przyroda (natura
odgrywa ważną rolę jako symbol tożsamości we wszystkich społeczeństwach nordyckich,
co widoczne jest szczególnie na przykładzie Finlandii i w mniejszym stopniu Norwegii).
Samowie, wzorem nowoczesnych narodów, ustanowili jednak także symbole
abstrakcyjne – narodowe. Samska flaga narodowa została przyjęta w trakcie XIII.
Nordyckiej Konfrencji Samów w Are w Szwecji w 1986 r. 13 Jej kolory pochodzą
z tradycyjnego stroju Samów. Koło symbolizujące słońce 14 (czerwień) i księżyc (błękit),
interpretowane są często jako znak jedności Samów – jednego ludu w czterech państwach
(które ukazywać ma każdy z kolorów). 15
Pieśń „Same-soga lawla” (Pieśń ludu samskiego) autorstwa Isaka Saby uważana jest
za hymn Samów. Kończy się ona wymownymi słowami: „Pomnijcie słowa praojców: Same
Atman dla Samów”. 16
W 1992 r. ustanowiono także święto narodowe na dzień 6 lutego 17 . Data ta
upamiętnia pierwszy zjazd Samów z Norwegii i Szwecji w 1917 r. Pokazuje to, jak wielką
wagę Samowie przywiązują do symbolicznego przełamywania granic państwowych. 18

nordyckich, często absolwenci takich kierunków jak prawo czy nauki humanistyczne. Radykalizm wyrażał się
wprawdzie czasami także w pogardzie dla wszystkiego, co skandynawskie i skrajnie negatywnym
nastawieniu do tych Samów, którzy wyrażali bardziej umiarkowane poglądy, ale uważa się, że to właśnie
dzięki CSV samska kultura ożyła i zaczęła się unowocześniać a „język z wymierającego stał się
pełnoprawnym językiem ojczystym”. (Vigdis Stordahl, op.cit., s. 145).
12
Vigdis Stordahl, Sami Generations [w:] Sami Culture in a New Era. The Norwegian Sami Experience, (ed.)
Harald Gaski, Davvi Girji O.S., Vaasa 1997, s. 144-146; Henry Minde, op.cit., s. 90.
13
Flaga Samów powstała w wyniku konkursu ogłoszonego przez Radę Samów. Zwyciężczyni, Astrid Bahl ze
Skibotn w Norwegii zaproponowała projekt z symboliką zaczerpniętą z szamańskich bębnów.
14
Symbol słońca pochodzi z wiersza „Synowie słońca” napisanego przez Południowego Sama Andersa
Fjellnera (1795-1876) w połowie XIX w. (S. Aikio, U. Aikio-Puoskari, J. Helander, op.cit, s. 149).
15
S. Aikio, U. Aikio-Puoskari, J. Helander, op.cit, s. 149.
16
O. Vorren, E. Manker, op. cit., s. 11-12.
17
Pierwszy raz święto obchodzono w 1993 r., jednocześnie otwierając I Dekadę Ludów Rdzennych ONZ.
18
Strona Parlamentu Samów w Szwecji: www.sametinget.se; Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 242.

103
5.4. Mniejszość czy lud rdzenny

Konferencje Samskie w latach sześćdziesiątych podjęły się stworzenia ideologicznej

i naukowej podstawy ruchu etnicznego. W tym okresie szukano odpowiedniego miejsca dla
Samów na arenie europejskiej. Już w 1959 r. w komitecie roboczym Rady Samów były
prowadzono dyskusje na temat wyboru kategorii grup etnicznych, z którą Samowie
powinni się identyfikować.
W 1955 r. Lapin Sivistysseura przystąpiła do Federalnej Unii Europejskich
Narodowości (FUEN) 19 . Ta międzynarodowa organizacja uczestniczyła zresztą do 1968 r.
w Konferencjach Samskich, bezskutecznie zachęcając inne organizacje samskie
do wstąpienia w swoje szeregi. W 1969 r. bezpośrednie zaproszenie odrzuciła też Rada
Samów. Dostrzegano bowiem wyraźną różnicę między stowarzyszeniami samskimi
a innymi członkami FUENu. Kontakty z tą organizacją wiązały się jednak
20
ze sformułowaniem idei „Samów jako mniejszości” w państwach nordyckich . Ideę
mniejszości promowały środowiska „przyjaciół Samów”, uznając ją za najbardziej
skuteczną w walce o przetrwanie kultury i języka oraz SSR, które sformułowało ją
w swoim Programie Polityki dla Samów Szwedzkich z 1968 r. 21
Na konferencji w 1962 r. kwestię „mniejszości” po raz pierwszy dyskutowano na
forum plenarnym. Podjęto temat rozróżnienia między Samami i Kvenami w Norwegii,
którego brak stał się w XIX w. jedną z przyczyn zaostrzania polityk asymilacji. Z
perspektywy „mniejszościowej” Kvenowie byli ludnością napływową, a Samowie
mniejszością z punktu widzenia prawa międzynarodowego. Tym ostatnim przysługiwały
zatem znacznie szersze prawa. 22
Zgodnie z Programem Politycznym z 1971 r. to właśnie z uznania, że Samowie są
mniejszością w każdym z państw nordyckich, wypływały ich prawa i konieczność ochrony
tych praw. Podejście to w gruncie rzeczy akceptowało podział Samów i potrzebę oddzielnej
walki każdej grupy o własne prawa.

19
FUEN jest powstałą w 1949 r. organizacją skupiającą europejskie grupy etniczne, przede wszystkim
mniejszościowe. Celem FUENu jest obrona ich interesów i walka o ochronę ich języka i kultury przy użyciu
metod pokojowych. Członkami FUEN są obecnie np. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Związek Finów
w Płn. Szwecji i Związek Szwedzkiej Mniejszości w Finlandii (Strona int. FUEN: www.fuen.org).
20
Idea mniejszości nie była dla społeczeństw nordyckich w tym okresie tak łatwa do zaakceptowania, jak
wydawać by się to mogło z perspektywy obecnej. Silnie zakorzenione, szczególnie w Skandynawii, poczucie
równości i egalitaryzmu jako podstawy społeczeństwa, było sprzeczne z kolektywnym, specjalnym prawom
wydzielonej (na jakiejkolwiek podstawie) grupy. Samowie uważali natomiast pozytywną dyskryminację jako
wyrównanie szans oraz zapewnienie możliwości utrzymania odmiennego sposobu życia. ( Lennard Sillanpaa,
op.cit., s. 222.)
21
T. G. Svensson, Ethinicity and Mobilization in Sami Politics, Stockholm 1976, s. 120.
22
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 153.

104
 Pojęcie mniejszości już w tym okresie zostało jednak skonfrontowane z ideą
rdzenności. Na tej samej konferencji, gdzie przyjęto Program Polityczny oparty na ideale
mniejszości, dyskusje na poziomie grup roboczych pokazały, że źródłem praw Samów
mógłby stać się status rdzenny. Pomysł ten był zasługą w dużej mierze ludzi młodych
i rozpoczynającego się procesu radykalizacji ruchu. 23 Ze statusem rdzennym wiąże się
przede wszystkim idea rdzenności (tubylczości) zapewniająca Samom podstawę
ideologiczną dla żądań i działań oraz tworząca przestrzeń porozumienia z innymi
podobnymi grupami. 24 Oznaczało to także następujące możliwości: wykorzystanie przez
Samów pochodzącej z prawa międzynarodowego zasady „samostanowienia narodów”,
domaganie się ograniczonej (ze względu na warunki demograficzne) autonomii oraz, co
chyba ważniejsze, udział w decydowaniu o gospodarowaniu ziemią, którą zamieszkują. Już
na konferencji w 1974 r. przyjęto Deklarację Praw i Gospodarowania Zasobami opartą na
doktrynie „rdzenności”. 25
Pod koniec lat sześćdziesiątych Rada Samów nawiązała pierwsze kontakty z innymi
organizacjami rdzennymi. Przedstawiciele Rady w 1969 r. spotkali się na Grenlandii
z tamtejszymi aktywistami (przede wszystkim Mosesem Olsenem). W 1972 r. odwiedził
Szwecję George Manuel, jeden z przywódców kanadyjskich Indian. Radykalizm
i przekonanie o politycznej wartości terminu „lud rdzenny” zostało przez Samów,
szczególnie tych z młodszego pokolenia, przyjęte entuzjastycznie. 26
Pojęcie „ludu rdzennego”, wyrażające dążenie do samostanowienia, stanowiło
pewien problem dla społeczeństw nordyckich. Istnienie w obrębie narodowego państwa
opartego na równości wszystkich obywateli i scentralizowanej administracji grupy
o specjalnym statusie, posiadającej szeroko zakrojoną autonomię i częściową niezależność
od tejże administracji (co implikować musi prawo do samostanowienia), stanowiło na
początku dla Skandynawów kwestię szczególnie problematyczną. Podobnie dzieje się
z zagadnieniami prawa do użytkowanej ziemi oraz szczególnymi uprawnieniami
językowymi. Przed „sprawą Alty” oficjalna dyskusja o kwestii samskiej na podstawie idei
praw rdzennych była praktycznie niemożliwa. 27 Mimo to, w krótkim czasie status rdzenny
stał się podstawą samskiej etnopolityki. Po zaledwie pięciu latach od konferencji

23
Ibidem, s. 157-158.
24
Lennard Sillanpaa, (1994), op.cit., s. 145-149.
25
Henry Minde, op.cit., s. 81.
26
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 158, Henry Minde, op.cit., s. 81-82.
27
Minorities and Their Right..., op.cit., s. 118-119.

105
w Jiellevarri samskie elity były gotowe do przystąpienia Rady Samów do Światowej Rady
Ludów Rdzennych. 28
Nie odrzucono jednakże całkowicie walki o „prawa mniejszościowe”. Oba pojęcia
mogą się doskonale uzupełniać i być używane w zależności od podejmowanej kwestii
i partnera w dyskusji. Wspomniany status Samów i Kvenów w Norwegii i Szwecji uległ
w ten sposób niejako przesunięciu. Kvenowie żądali ochrony jako mniejszość w Norwegii
i Szwecji. Samowie czerpali argumentacje dla swoich znacznie większych żądań ze statusu
rdzennego. 29
Idea rdzenności i samostanowienia po raz pierwszy uświadomiła Samom siłę, jaka
tkwi w ich ruchu etnicznym. Wielu Samów zaczęło postrzegać swoją tożsamość jako
przynależność do społeczności mogącej rozwinąć się w nowoczesną wspólnotę etniczną,
być może nawet narodową. 30 Po raz pierwszy pojawiło się zainteresowanie sprawami
samskimi, także tymi spoza granic państwa, którego obywatelstwo posiadali. Zaczęto także
wyodrębniać interesy Samów jako całości i razem bronić tych interesów. 31

5.5. Sprawa Alty jako punkt zwrotny w walce o prawa ludności rdzennej i składnik
zbiorowej tożsamości

W okresie powojennym organizacje samskie osiągnęły wiele, szczególnie

w obszarze języka i kultury. Część dążeń okazała się jednak bardzo trudna do realizacji.
Przez dziesiątki lat również nie udało się aktywistom wzbudzić zainteresowania mediów
problemami ludności rdzennej, a także nie nastąpił wzrost wiedzy (wśród ludności
rdzennej) o sytuacji pobratymców w innych państwach nordyckich. Elitom samskim
brakowało w dużej mierze znaczących wydarzeń mogących złożyć się na wspólne
dziedzictwo historyczne.
Przełomem w ww. kwestiach stała się sprawa budowy kontrowersyjnej sieci tam na
rzekach Kautokeino i Alta w Norwegii. Stanowiła ona zagrożenie dla ważnych w strukturze
hodowli reniferów pastwisk w centralnym Finnmarku oraz kilku najważniejszych szlaków
okresowych migracji renów (planowano ich częściowe zalanie). Z kolei dla rządu

28
Regnor Jernsletten, op.cit., s. 157.
29
Ibidem, s. 153.
30
Nowemu poczuciu wspólnoty towarzyszyło znaczne zainteresowanie rdzenną kulturą i pragnienie
rewitalizacji języka. Masowe (jak na ogólną liczbę mieszkańców Laponii) uczestnictwo w nowych
festiwalach, spotkaniach, przeglądach, jest świadectwem tego zainteresowania (Harald Eidheim, op.cit., s.41.)
31
Harald Eidheim, op.cit., s. 41.

106
norweskiego tamy w Finnmarku miały stać się ważną częścią 32 zrównoważonej polityki
energetycznej (miały zapewnić energię dla północnej Norwegii). Sprawa była wielokrotnie
poruszana w latach siedemdziesiątych na łamach norweskiej prasy, w czasie konsultacji
społecznych oraz w debatach politycznych.
Gdy rząd rozpoczął realizację projektu, ignorując głosy sprzeciwu, NSR i NRL
zdecydowały się na organizację protestów. W lipcu 1979 r. jednocześnie rozpoczęto
blokadę budowy drogi będącej częścią inwestycji w miejscowości Stilla oraz stałą
manifestację przed Stortingiem w Oslo, gdzie podjęto protest głodowy. Prace budowlane
zostały zatrzymane, a rząd norweski zawiesił inwestycję do września 1980 roku. Wtedy
jednak protesty rozpoczęły się na nowo. W styczniu 1981 r. zebrane w jednym miejscu siły
policyjne, największe liczebnie w historii Norwegii usunęły, protestujących w Stilla.
Ukaranych zostało prawie 500 osób. 33 Protest w Oslo kontynuowano jeszcze przez pewien
czas. 34
Zdecydowane działania nie były pozytywnie postrzegane przez wszystkich Samów.
Jako sprzeciw wobec radykalnych posunięć powstało chociażby SLF, które zresztą
zorganizowało też kilka manifestacji popierających budowę tam.
Samowie w debacie podnieśli po raz pierwszy problem swoich praw rdzennych
do ziemi w Laponii, nie bronili więc tylko miejsc wypasu reniferów przed przemysłową
degradacją. Walczyli o prawo decydowania o losach własnej ziemi, należne im jako
„potomkom pierwszych mieszkańców”. Był to przełom w sposobie myślenia i zaskoczenie
dla rządu norweskiego pociągające za sobą utworzenie komisji dochodzeniowej dla Praw
Samów (podobne komisje zostały utworzone w pozostałych państwach nordyckich w latach
osiemdziesiątych, również jako pośrednia konsekwencja sprawy Alty). 35
Najważniejsze dla transgranicznej integracji Samów jest zainteresowanie i poparcie,
jakie norwescy Samowie uzyskali od swoich pobratymców z sąsiednich krajów. Sprawę
poparła Nordycka Rada Samów oraz wiele organizacji w Szwecji i Finlandii. Poszczególne
osoby wyrażały wsparcie w mediach i oficjalnych dokumentach. Małe grupy Samów ze
Szwecji i Finlandii uczestniczyły także w protestach w Oslo i w Stilla, szczególnie
przedstawiciele szwedzkiej organizacji młodzieżowej Saminuora (zorganizowali np.
zbiórkę pieniędzy na opłacenie grzywien dla protestujących). Samskie rodziny w Szwecji

32
Ibidem, s. 46-47.
33
Radykalizm młodych działaczy widoczny był np. w deklaracjach samopodpalenia i próbie wysadzenia
mostu, będącego częścią projektu. W najbardziej radykalnych wydarzeniach, poza NSR i NRL, uczestniczyła
organizacja Ruch Samów (Samebevegelsen), aktywna głównie w czasie konfliktu.
34
Johan Eriksson (2001), op. cit., s. 99-102.
35
Trond Thuen, (2001), op.cit., 44-46.

107
udzielały również schronienia uczestnikom zajść. Stworzono także Międzynordycką Grupę
Akcji Samów. Co najważniejsze, sprawa Alty w odczuciu wielu Samów była faktycznie
kwestią ogólnolapońską. Warto tu odnotować wypowiedź szwedzkiej Samki, która
określiła konflikt jako pierwszą „wojnę Samów”.
Co prawda, skala wsparcia z zagranicy była niewielka w porównaniu do aktywności
w Norwegii, jednak tak wysoki poziom ponadgranicznej solidarności miał miejsce po raz
pierwszy (i jak dotąd ostatni). Johan Eriksson podkreśla przy tym, że jedynym sposobem
mobilizacji całej podzielonej grupy etnicznej jest zagrożenie dla całości populacji.
W przypadku sprawy Alty problem dotyczył jedynie Samów norweskich. Wsparcie, nawet
jeżeli pozornie niewielkie, miało więc olbrzymie znaczenie. Uważa się, że na przestrzeni lat
osiemdziesiątych można było mówić o swego rodzaju „ponadgranicznym patriotyzmie”. 36
Samowie norwescy przegrali walkę o budowę tamy. Sprawa Alty wzmocniła jednak
determinację Samów oraz spowodowała wyjście rządu norweskiego naprzeciw niektórym
ich oczekiwaniom. 37 Rozmowy z politykami samskimi trwały przez całe lata
osiemdziesiąte, a w 1980 r. prace rozpoczęła specjalna komisja dochodzeniowa.
Publikowała ona kolejno w 1984, 1985 i 1986 r. raporty, których efektem były zmiany
w konstytucji i powstanie Parlamentu Samów w 1989 roku. Podobna komisja rozpoczęła
swoją działalność także w Szwecji w 1983 roku. 38 Jeden z członków norweskiej komisji
podkreślił w 1990 r., że bez sprawy Alty zmiany, które zaszły w latach osiemdziesiątych,
byłyby niewyobrażalne. Podkreśla się też, że pamięć Alty jest w Norwegii wciąż żywa, że
wszystkie strony ówczesnego sporu pragną uniknąć podobnego konfliktu w przyszłości.
Sprawa Alty jest też momentem, w którym już zaadoptowana przez Samów doktryna ludu
rdzennego znalazła zrozumienie i akceptację wśród polityków nordyckich. 39
Podsumowując, sprawę Alty uznaje się za jedno z najważniejszych wydarzeń
w historii Samów w drugiej połowie XX w. Lud rdzenny wzbudził zainteresowanie opinii
publicznej, mediów i rządu swoimi problemami, potrzebami i żądaniami. Udało się jednak
stworzyć poczucie jedności etnicznej. Po upadku żelaznej kurtyny członek Instytutu
Samskiego stwierdził, że po Alcie i pierestrojce „staliśmy się prawdziwie jednym ludem

36
Johan Eriksson, (2002), op.cit., s. 101-104.
37
Sprawa Alty jest przykładem wykorzystania opinii publicznej i opinii międzynarodowej do napiętnowania
rządu na arenie międzynarodowej i krajowej (polityka upokarzania) i zmuszenia go do określonych działań
(lub zaniechania). Strategia ta będzie potem wykorzystywana przez szwedzkich Samów w konflikcie
o wyłączne prawa do odławiania małej zwierzyny na Północy oraz w Finlandii, gdzie obecnie trwa spór
o wykorzystywanie lasów w Laponii przez przemysł drzewny. (Dave Lewis, Ethnic mobilisation: The case of
indigenous political movements [w:] Conflict and Cooperation (2002), op.cit., s.43-44)
38
Trond Thuen, (2001), op.cit., 47-48, John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 42.
39
Lennard Sillanpaa, (1994), op.cit., s. 221; Henry Minde, op.cit., s. 88-89.

108
w czterech państwach”. 40 Samowie, zgodnie z opinią wśród rdzennych elit, po raz pierwszy
wystąpili jako jedna grupa etniczna, świadoma swojej tożsamości i całości. 41

5.6. Najważniejsze wspólne dążenia ruchu samskiego

Dzięki rozwojowi ruchu samskiego ukształtował się katalog celów wspólnych

większości Samów z czterech części Sápmi. Dążenia te stają się jednym z najważniejszych
spoiw dla ludzi z różnych krajów (stających na co dzień przed innymi problemami).
Obecnie najważniejszą kwestią w polityce samskiej jest problem własności ziemi
(lub praw użytkowych). Zagadnienie to porusza Konwencja MOP nr 169 42 . Zapewnia ona
ludom rdzennym prawa użytkowe do ziemi, na której żyją, gwarantowane także prawem
własności. 43 Samowie opierają się także na zasadach słuszności, prawie zwyczajowym
i systemach prawnych państw nordyckich. Kwestia ta wypłynęła w sposób szczególny
podczas „sprawy Alty” 44 . Do dzisiaj jest ona jednak przedmiotem zażartych dyskusji
i sporów. 45
Problem własności ziemi ma też interesujące implikacje dla kwestii podziału Sápmi.
Najlepszym przykładem jest sprawa Altevant. Dwie szwedzkie Wspólnoty Samskie
wytoczyły proces rządowi norweskiemu, który chciał przeznaczyć pod projekt
hydroelektryczny tereny, gdzie tradycyjnie wypasywano „szwedzkie” renifery. Norweski
sąd przyznał ostatecznie rację Samom ze Szwecji. 46 Okazało się, że kwestie praw do ziemi
mogły podważyć utwierdzony reżim graniczny w Fennoskandii.
Z kwestią własności ziemi związana jest także idea samostanowienia (ludów
rdzennych). Samowie żądają prawa do samodzielnego decydowania o swoim rozwoju
społecznym i kulturowym, domagają się też kontroli (albo przynajmniej udziału) nad
eksploatacją surowców naturalnych na terenie Sápmi. W ograniczonym zakresie realizacją
postulatu samostanowienia jest istniejąca obecnie w Finlandii autonomia kulturalna,

40
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 103-105.
41
Harald Eidheim, op.cit., s. 48.
42
Spośród trzech państw nordyckich Konwencję MOP nr 169 ratyfikowała na razie jedynie Norwegia.
43
Hugh Beach, (1994), op.cit., s. 188-191.
44
Oprócz sprawy Alty bardzo ważna w kwestii praw do ziemi byłą także szwedzka sprawa Skattefjall
(„opodatkowanych gór”). Sąd, co prawda, odmówił przyznania praw własności w tej konkretnej sprawie, ale
uznał, że takie prawa w innych przypadkach mogą Samom przysługiwać (Hugh Beach, (1994), op.cit., s. 190-
191).
45
W Finlandii trwa obecnie debata nad tym problemem, a w Norwegii od początku 2006 r. wprowadzane jest
Prawo Finnmarskie, zapewniające Parlamentowi Samów udział w decydowaniu o gospodarce zasobami.
46
Johan Eriksson, (1997), op. cit., s. 96.

109
w której Samowie mają kontrolę nad instytucjami i funduszami służącymi rozwojowi ich
języka i kultury. 47
Zachowanie i rozwój języka i kultury znajdują się w grupie postulatów
najistotniejszych dla samskiej elity. Na nich bowiem zbudowana została tożsamość
grupowa. O ile w przypadku dążenia do samostanowienia oraz kwestii ziemi Samowie
chcą, by państwa nordyckie pozostawiły ich samym sobie, o tyle spodziewają się pomocy
w dziedzinie kultury. Postulaty te traktuje się to przy tym jako pewnego rodzaju
zadośćuczynienie za dziesięciolecia polityki asymilacyjnej oraz jako część normalnej
polityki cywilizowanych rządów europejskich wobec mniejszość. 48 Istnieje powszechne
przekonanie, że obecnie bez pomocy państwa rdzenne kultura i język ulegną degradacji
i w końcu zanikną. 49
Istnienie powyższych celów jako jednorodnych dla znaczącej większości polityków
samskich widoczne jest w przyjętym na XV. Konferencji Samskiej Programie Aktywności
Politycznej z 1992 r. Wydzielone są w nim 4 podstawowe części: „narodowa jedność
Samów” (gdzie podkreśla się wspólnotę ogólnosamską, dążenie do eliminacji problemów
związanych z istnieniem granic państwowych), „samorząd samski” (mówiąca o prawie do
autonomii), „prawa do ziemi i wody” oraz „prawa kulturalne Samów”. 50
Spory polityczne w ramach społeczności samskiej dotyczą obecnie przede
wszystkim wagi poszczególnych problemów oraz sposobu osiągania konkretnych dążeń,
a nie ich istoty, jak miało to miejsce jeszcze w latach siedemdziesiątych. 51

5.7. Współpraca w mediach

Ze względu na wzrost znaczenia środków masowego przekazu, jako instrumentu

kształtowania świadomości, Samowie również przystąpili do budowy własnych mediów.
Często funkcjonowanie samskich środków przekazu wykracza poza granice jednego kraju
i przez to przyczynia się do tworzenia ogólnosamskiej tożsamości etnicznej.

47
Ole Henrik Magga, (2002), op.cit., s.301-304.
48
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 85.
49
J.H.Bodley, Victims of Progress, Benjamin/Cummings, Menlo Park 1982, s. 209
50
Program polityczny z 1992 r. jest tutaj wyłącznie przykładem. Wszystkie programy polityczne (Are 1986,
1992, Deklaracja z Murmańska 1996, Deklaracja z Honningsvag z 2004 r.) poruszają podobne tematy
i wymieniają te same dążenia Samów. (Deklaracja z Honningsvag, [Deklaracja XVIII. Konferencji Samskiej]
strona int. Uniwersytetu Laponii w Rovaniemi/Finlandia [projekt informacyjny regionu Barentsa]:
barents.ulapland.fi/photos/archive/sami_declaration.pdf , Deklaracja z Murmanska, strona int. Rady Samów:
www.samicouncil.net/includes/file_download.asp?deptid=2161&file=20040421162343.doc)
51
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 133.

110
 Samskie gazety mają zwykle zasięg ograniczony do społeczności lokalnych. 52
Wyjątkami będzie tutaj norweska gazeta Min Aigi, która stara się pozyskać czytelników
na wszystkich terenach, gdzie mówi się językiem północnosamskim. Z kolei w Finlandii
wydawany jest miesięcznik Sapmelas, czytywany także w norweskiej części Sápmi.
Wydaje się, że najtrudniejsza jest sytuacja prasy samskiej w Szwecji.
Znacznie bardziej ogólnosamskie są publikacje książkowe. Większość z nich
wydawana jest w Norwegii, jednak ze względu na stosunkowo niewielką liczbą nowych
tytułów (ok. 25-30 rocznie, przy czym w większości są to podręczniki szkolne) wszystkie
wydania dostępne są na terenie trzech państw nordyckich.
Szczególnie duży nacisk przykłada się obecnie do rozwoju radia i telewizji. Każde
z państw nordyckich stworzyło swoje „odziały samskie” w radiach publicznych,
odpowiednio w Karasjok w Norwegii, Kirunie w Szwecji i w fińskim Inari (odziały
nazywane są Samskimi Radiami). Współpraca tych ośrodków jest wyjątkowo dobra
(szczególnie między zespołami norweskim i fińskim). Audycje organizowane są w taki
sposób, że niemalże każda produkcja jest nadawana we wszystkich częściach Sápmi. 53
Rozwój rdzennych mediów w Sápmi wskazuje na postęp w budowaniu przez
Samów wspólnej tożsamości. Jednocześnie zakres oddziaływania poszczególnych gazet,
wydawnictw i radia jest wyznacznikiem problemów związanych z budową jedności ponad
granicami i przełamywaniu barier językowych (dialekty). 54

5.8. Aktywność Samów na arenie międzynarodowej

Idea rdzenności Samów została przyjęta przez elity w początkach kształtowania się
światowego ruchu rdzennego. Inne ludy tubylcze również w tym czasie określały swoje
miejsce we współczesnym świecie i zaczęły nawiązywać pierwsze międzynarodowe
kontakty. Dla Samów współpraca na arenie międzynarodowej była ważna także ze względu
na pojawienie się przestrzeni, gdzie mogli oni występować jako jedna grupa etniczna,
formułować wspólne cele i być jednym (a nie trzema oddzielnymi) z uczestników debat. 55
Kontakty Samów, Inuitów i Indian północnoamerykańskich stały się podstawą
organizacji pierwszego spotkania aktywistów z różnych regionów. W 1973 r.

52
Często wydawcy samskich gazet polegać muszą na funduszach rządowych lub płynących z Parlamentu
Samów, ze względu na stosunkowo małą liczbę odbiorców i prenumeratorów. Uważa się jednak, że gazety te
czytane są najczęściej w bibliotekach i ośrodkach kultury (John T. Solbakk, op.cit., s. 176-177.)
53
John T. Solbakk, Sami Mass Media [w:] Sami Culture in a New Era (1997), op.cit., s. 176-178.
54
więcej o samskich mediach w: Sami and Greenlandic Media, (red.) Frank Horn, Juridica Lapponica,
University of Lapland, Northern Institute for Environmental and Minority Law, Rovaniemi 1999.
55
Henry Minde, op.cit., 81-82.

111
w Kopenhadze (a więc tylko 2 lata po przyjęciu Programu Kulturalnego i Politycznego
w Jiellevarri) zorganizowano Pierwszą Okołobiegunową Konferencję Ludów Arktycznych.
Zebrali się tam przedstawiciele elit Indian z Kanady i Alaski, Inuitów oraz Samów.
Konferencja ta sformułowała podstawę idei wspólnoty ludów rdzennych. Była nią specjalna
tradycyjna współzależność między sposobem życia i kulturą a środowiskiem naturalnym.
Szczególny związek z naturą sprawiał także, że ludy rdzenne stawały w obliczu podobnych
wyzwań: postępu technicznego, zalewu kulturą popularną, zanieczyszczenia środowiska
oraz eksploatacji zasobów naturalnych. Problem praw do ziemi i kontroli nad surowcami
stał się zresztą od początku jednym z najważniejszych zagadnień międzynarodowych
zjazdów. 56
Kolejnym etapem rozwoju światowego ruchu było utworzenie pozarządowej
i funkcjonującej poza strukturami ONZ Światowej Rady Ludów Rdzennych (WCIP), której
pierwsze spotkanie odbyło się w 1975 r. na wyspie Vancouver w Kanadzie. Propozycja
powstania tego ciała została przedstawiona w czasie wspomnianej powyżej konferencji
ludów arktycznych. Rada podnosi w swej działalności przede wszystkim dwie kwestie:
kontroli nad ziemią i surowcami oraz prawa do samostanowienia. 57
Nordycka Rada Samów oficjalnie przystąpiła do WCIP 58 w czasie IX. Nordyckiej
Konferencji Samskiej. Co ciekawe, nie przeprowadzono na ten temat jakiejkolwiek
59
poważniejszej debaty w Radzie. O słuszności włączenia się Samów w światowy ruch
rdzenny dyskutowano jedynie w poszczególnych organizacjach krajowych. 60
Drugie spotkanie WCIP odbyło się w szwedzkiej Kirunie. Samskie elity goszcząc
gości z zagranicy, zademonstrowały rządom nordyckim wzrost znaczenia i pewność siebie
Samów. Zainteresowano także kwestiami samskimi opinię publiczną. Wiele ludzi po raz
pierwszy uzmysłowiło sobie istnienie ludu rdzennego w ich własnym kraju. Do efektów
spotkania zaliczą się umocnienie świadomości etnicznej samych Samów. Np. raport Rady
na przykład, zawierający podstawowe zasady i postulaty ruchu, szczególnie prawo do

56
J.H.Bodley (1982), op.cit., s. 186; Henry Minde, op.cit, s. 82-83.
57
Lennard Sillanpaa, (1994), op.cit., s. 61.
58
Początkowo inne ludy rdzenne miały wątpliwości co do rdzenności Samów jako przedstawicieli rasy
białej. Dzięki prezentacjom artystycznym i historyczno-społecznym oraz silnej obronie przez Indian
amerykańskich i kanadyjskich Samowie zostali jednak dopuszczeni do udziału w WCIP. W 1974 r.
uwzględniono także sytuację Samów w formułowaniu definicji ludu rdzennego na potrzeby tworzonej WCIP.
(Henry Minde, op.cit, s. 83-85.)
59
Henry Minde, op.cit, s. 81, 85-86.
60
Pojawiły się tam także opinie negatywne (spowodowane niechęcią przystępowania do radykalnej
organizacji).

112
kontroli nad własną ziemią, został opublikowany po angielsku, szwedzku, ale także
w języku samskim. 61
Samowie uczestniczyli w ciągu ostatnich 30 lat w wielu negocjacjach i rokowaniach
62
dotyczących spraw ludów rdzennych. Nordycka Rada Samów jest afiliowana przy
Radzie Ekonomiczno-Społecznej ONZ, a przedstawiciele organizacji krajowych biorą
czynny udział w delegacjach nordyckich w ONZ (w kwestiach dotyczących ludów
rdzennych). 63
W 2002 r. w strukturach ONZ powstało Stałe Forum do Spraw Rdzennych. 64
Pozycję Samów w światowym ruchu rdzennym uwidoczniło i umocniło powierzenie
przewodnictwa tego ciała Ole Henrikowi Magga (były przewodniczący Parlamentu Samów
w Norwegii) oraz przyczynienia się Norwegii, a dokładniej reprezentacji Samów
w norweskiej delegacji, do powstania Forum. Status w ruchu tubylczym przekłada się na
poczucie siły elity samskiej oraz doskonałe przygotowanie wielu Samów do pełnienia
funkcji publicznych (dzięki doświadczeniu nabytemu na forach międzynarodowych). 65
Poza Radą Samów również niektóre organizacje samskie uczestniczą we
współpracy międzynarodowej. Przykładem może być Sarahkka, która odegrała ważną rolę
w powstaniu i działaniach Międzynarodowej Rady Kobiet Rdzennych. 66
Dla Samów uczestnictwo w światowym ruchu miało od początku olbrzymie
znaczenie. Występowali tam jako jeden, niepodzielony lud rdzenny. Rolę reprezentanta
całej grupy etnicznej w organizacjach międzynarodowych przyjęła Rada Samów a później
także Samska Rada Parlamentarna. Samowie uzyskali też możliwość wymiany
doświadczeń 67 , wzorców i istniejących już rozwiązań czy instytucji (z innymi ludami

61
J.H.Bodley, op.cit., s. 188.
62
Lennard Sillanpaa, (1994), op.cit., s. 61.
63
Rada Samów brała udział w pracach nad Powszechną Deklaracją o Ludach Rdzennych, które prowadzone
są od połowy lat dziewięćdziesiątych w ramach Grupy Roboczej ONZ do spraw Ludności Rdzennej (istnieje
od 1982 r., od tego czasu też datuje się uczestnictwo w jej obradach Rady Samów). Przedstawiciele Samów
byli obecni w składach delegacji narodowych (szczególnie norweskiej) w czasie negocjacji Konwencji MOP
nr 169 o Ludach Rdzennych i Plemiennych, najważniejszego istniejącego obecnie dokumentu traktującego
o prawach ludów rdzennych (Konwencję nr 169, spośród państw gdzie mieszkają Samowie, ratyfikowała do
tej pory jedynie Norwegia).
64
W odróżnieniu od WCIP, Forum finansowane jest z budżetu Narodów Zjednoczonych i usytuowane
w strukturach Rady Ekonomiczno-Społecznej. Głównym zadaniem jest rozpowszechnianie informacji,
doradztwo i zapewnianie, by interesy ludów rdzennych były należycie uwzględniane w pracach ONZ.
W ramach forum spotykają się przedstawiciele rdzennych organizacji pozarządowych oraz państw.
65
Ole Henrik Magga, The UN Permanent Forum on Indigenous Issues – Ambitions and limitations,
seminarium w Kautokeino 2003 [w:] www.galdu.org.
66
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 79.
67
Samowie uzyskali też doskonałe narzędzie wpływu na politykę państw nordyckich. Ludy na całym świecie
wyspecjalizowały się w stosowaniu polityki upokarzania (politics of embarrassment). Pokazywały na arenie
międzynarodowej braki w przestrzeganiu przez państwa (szczególnie te, które występowały na światowych
forach, jako obrońcy praw człowieka i kraje wzorcowe) przyjętych norm i zasad na własnym terenie. Obecnie

113
rdzennymi). 68 Jednocześnie Samowie to jedni z liderów ruchu. Zawdzięczają to m.in.
posiadaniu większych zasobów materialnych i organizacyjnych w porównaniu z innymi
regionami zamieszkiwanymi przez ludy rdzenne oraz znakomitemu wykształceniu
i przygotowaniu elit.

5.9. Podsumowanie

Samowie w powszechnym odczuciu są „jednym” ludem etnicznym, mimo

dzielących ich podziałów historycznych oraz granic państwowych. Stali się nim na skutek
procesów zachodzących w XX w. oraz aktywności elit samskich. Osiągnięto bardzo wiele
w dążeniu do wykreowania tożsamości etnicznej: stworzono listę wspólnych celów
i symbole narodowe, zaadoptowano ideologię tubylczości, oparto walkę o prawa na
międzynarodowym prawie i instytucjach, wykorzystano fundusze budżetowe państw
nordyckich do rozwoju i promocji języka i kultury, a nawet budowy własnych, chociaż
stosunkowo słabych, mediów. Samowie, mimo przyjęcia ideologii rdzennej, upodobnili się
i przyjęli sposób działania właściwy dla nowoczesnych społeczeństw nordyckich.
Dzięki współdziałaniu ponad granicami i poczuciu ogólnosamskiej wspólnoty
Samowie czują się bardziej pewni siebie i wpływowi. Zręcznie ujął to jeden z członków
Parlamentu Samów w Finlandii, zauważając, że w jego państwie Samowie stanowią jedynie
małą grupę. Gdy jednak weźmie się pod uwagę liczebność we wszystkich państwach
(nawet 100 tys.) wzrasta siła oddziaływania oraz poczucie bycia częścią znaczącego narodu
(przynajmniej jak na warunki Dalekiej Północy). 69
Wielu autorów (Johan Eriksson, Lassi Heininen, Regnor Jernsletten) patrzy
na mobilizację Samów ponad granicami jako na międzynarodowy fenomen. Uważają oni,
że Samowie odnoszą większe sukcesy w tworzeniu instytucji ponadnarodowych niż
lokalnych i w tym podobni są bardziej do społeczności romskiej w Skandynawii niż innych
ludów rdzennych. 70 Te ostatnie są bowiem skłonne do reprezentacji na arenie

politykę taką stosują Samowie, którzy walczą z fińskimi służbami leśnymi o nie poddawanie północnych
dziewiczych lasów eksploatacji przez przemysł drzewny. (Dave Lewis (2002), op.cit., s.43-44)
68
Inne ludy rdzenne służyły Samom także konkretnym wsparciem. Na przykład w negocjacjach w „sprawie
Alty” uczestniczyli rdzenni obserwatorzy z Australii i Kanady. (Henry Minde, op.cit, s. 95.)
69
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 155.
70
Johan Eriksson, Kristiina Karppi, Conclusion: Continuity and change in state-Saami relations [w:] Conflict
and Cooperation (2002), op.cit., s. 363.

114
międzynarodowej (szczególnie w Światowej Radzie Ludów Rdzennych) raczej na bazie
przynależności państwowej niż więzi etnicznych. 71
Razem z ukształtowaniem się jednorodnej tożsamości etnicznej zbudowano też
ideologię „Sápmi jako samskiej ojczyzny” (w konfrontacji z ideą ojczyzny-państwa
narodowego, a więc Norwegii, Szwecji czy Finlandii). Obecnie ukształtowała się praktyka
mówienia np. nie o Samach szwedzkich, ale o Samach ze szwedzkiej części Sápmi. Jest to
ważny wskaźnik kształtowania się obok tożsamości etnicznej także świadomości
posiadania jednego terytorium. 72
Należy jednak zauważać ciągłe istnienie głębokich podziałów. Przeciętni Samowie
zainteresowani są w największej mierze problemami dotykającymi pobratymców
w granicach ich państwa narodowego. 73 Sprawy dziejące się w innych rejonach Sápmi
traktowane są raczej jako zagraniczne, a nie krajowe. 74 Gdyby Samowie czuli się w pełni
jednym ludem i ostatecznie przełamali podział, chociażby mentalnie, „sprawami
krajowymi” nazywaliby raczej wydarzenia dziejące się na terenie Sápmi, niezależnie od
granic państwowych. 75 Można jednak stwierdzić, że większość Samów posiada obecnie
podstawowe dla tożsamości poczucie rozróżnienia na „nas”- wszystkich Samów i „ich”-
Skandynawów, Finów i Rosjan. 76
Kwestie przedstawione w niniejszym rozdziale, takie jak wspólne dążenia, sprawa
Alty czy uczestnictwo Samów we współpracy międzynarodowej ludów rdzennych,
pozwoliły w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zbudować nowe instytucje
krajowe oraz rozwiązania legislacyjne zmierzające w kierunku realizacji idei
samostanowienia. Dzięki ukształtowaniu się podstaw ogólnosamskiej tożsamości etnicznej,
samscy politycy mogli podjąć nowe projekty zmierzające do utwierdzenia pozycji Samów
jako jednego ludu rdzennego i budowy ponadgranicznego organizmu politycznego.

71
Wyjątkami są właściwie jedynie Samowie oraz, do pewnego stopnia, Inuici (więcej o transgranicznej
współpracy Inuitów w Zakończeniu pracy).
72
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 132-133.
73
Po “sprawie Alty” godny zauważenia był dopiero oficjalny protest Ole Henrika Magga (wtedy
przewodniczącego Parlamentu Samów w Norwegii) przeciw udziału norweskiego monarchy w polowaniach
w szwedzkiej Laponii, kiedy w Szwecji trwał konflikt o wyłączne prawo odławiania drobnej zwierzyny.
(Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 107.)
74
Johan Eriksson, (2002), op.cit., s. 244-245.
75
Zainteresowanie sprawami Samów w innych krajach wydaje się przeto być niewiele większe niż
zainteresowanie Finów czy Norwegów wydarzeniami w Szwecji, przy istniejących głębokich podobieństwach
i szerokiej współpracy między krajami nordyckimi.
76
Veli-Pekka Lehtola, (2002), The Sami People, op.cit., s. 86.

115
Rozdział VI: Projekty integracyjne: regionalizacja i Konwencja Samska

6.0. Wstęp

W rozdziale piątym zostały przedstawione argumenty wspierające twierdzenie,

że Samowie posiadają poczucie wspólnej ojczyzny – Sápmi. Słowo to odnosi się zarówno
do terytorium, jak i ludzi, dlatego zawiera w sobie wszystkie idee budowania
ponadgranicznej autonomii: terytorialnej - opartej na wydzielonych obszarach w każdym
z krajów oraz etnicznej oraz kulturowej – obejmującej wszystkie osoby narodowości
samskiej w Fennoskandii, niezależnie od miejsca ich zamieszkania. Obie koncepcje stały
się podstawami budowania regionu. 1 Kreacja Sápmi i działalność parlamentów
zdominowały obecnie politykę rdzenną na północy Europy.
Kształtowanie się Sápmi jako regionu jest strategicznym, długookresowym
i zarazem skomplikowanym w realizacji celem elity samskiej. Do państw nordyckich
i instytucji kooperacji nordyckiej dołączyli w latach dziewięćdziesiątych nowi aktorzy:
Rosja, Unia Europejska oraz organy współpracy arktycznej, Morza Barentsa i innych
instytucji regionalnych.
Samowie są dopiero na początku drogi ku regionowi samskiemu jako organizmowi
politycznemu. Do tej pory nie udało im się osiągnąć sukcesu w jego budowie, co więcej nie
widać obecnie szans, poza projektem Konwencji Samskiej, na postęp w kreacji regionu.
Samscy aktywiści mogą poszczycić się jednak wieloma innymi osiągnięciami na polu
regionalizacji, mianowicie zdobyciem zewnętrznych źródeł finansowania swojej
działalności oraz uczestnictwem, zwykle ze statusem obserwatora, w forach współpracy
regionalnej.
Z problemem regionalizmu wiążą się ponadto dwa zagadnienia. Pierwszym jest
kwestia Samów rosyjskich, grupy do początku lat dziewięćdziesiątych wyłączonej ze
współpracy międzynarodowej. Obecnie jej istnienie jest dla Samów nordyckich
jednocześnie szansą i problemem ze względu na znaczące różnice (w wielu kwestiach)
między Rosją a obszarem nordyckim. Inne istotne zagadnienie stanowi projekt Nordyckiej
Konwencji Samskiej, jak dotąd – zdaniem autora pracy – najbardziej ambitnego samskiego
pomysłu politycznego, w dużej mierze zmierzającego do budowy regionu samskiego
opartego na jednolitym reżimie prawnym i międzynarodowych gwarancjach.

1
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 132-133.

116
6.1. Samowie rosyjscy

Niniejsza praca nie porusza dogłębniej zagadnienia Samów rosyjskich (ok. 2000
osób). Konieczne wydaje się jednak przytoczenie pewnych podstawowych faktów
i problemów. Kwestia rosyjska ma bowiem ważne implikacje dla zagadnienia
regionalizacji.
Samowie rosyjscy przed 1990 r. nie mogli uczestniczyć we współpracy
z pobratymcami z obszaru nordyckiego a obecnie w obszarze samskiego parlamentaryzmu
przypadła im jedynie funkcja obserwatorów. Regionalizacja może stać się, oprócz
uczestnictwa we współpracy pozarządowej, najlepszą formą włączenia Samów z Półwyspu
Kolskiego do ogólnosamskiej polityki. Niestety perspektywa utworzenia regionu Sápmi,
jak i przyjęcie Konwencji Samskiej są obecnie ograniczone do obszaru nordyckiego.
W przyszłości może to prowadzić do jeszcze wyraźniejszego politycznego odseparowania
Samów rosyjskich od pozostałej części populacji.
Samowie rosyjscy w czasach Związku Radzieckiego doświadczyli polityki
kolektywizacji, wojennych rekwizycji, przesiedleń prowadzonych w fatalnych warunkach,
szeroko zakrojonych projektów industrializacyjnych na półwyspie Kolskim w latach
sześćdziesiątych oraz militaryzacji (Półwysep Kola znajdował się na jedynej granicy ZSRR
z państwem NATO). 2 Te ostatnie procesy spowodowały także degradację środowiska
naturalnego na olbrzymią skalę. Oficjalnie państwo radzieckie wspierało kulturę, języki
i tożsamość małych ludów na Północy. Faktycznie postępowała jednak rusyfikacja. Dzieci
oddzielano od rodziców i umieszczano je w szkołach z internatami. Wielu rdzennych
aktywistów z Rosji uważa, że głównym celem szkolnictwa było zrusyfikowanie samskich
dzieci. 3 Ww. procesy spowodowały także, że obecnie Samowie stanowią zaledwie 0.19%
mieszkańców półwyspu Kola (głównie przez rozrost miasta Murmańsk). Tożsamość
etniczna odrodziła się po upadku ZSRR 4 , jednak stopień znajomości języka samskiego jest
jeszcze dość niski. 5

2
więcej o historii Samów w czasach ZSRR w pracy Indry Nobl Overland, patrz niżej
3
Indra Nobl Overland, Politics and Culture among the Russia Sami. Leadership, Representation and
Legitimacy, Scott Polar Research Institute, University of Cambridge 1999, s. 60-66.
4
Natalia Gutsol, Larissa Riabova, Kola Saami and regional development [w:] Conflict and Cooperation
(2002), op.cit., s. 319.
5
Około 2000 osób ma obecnie w dowodach wpisaną narodowość samską. Między rokiem 1989 a 1999 liczba
ta wzrosła o prawie 20%. Niski jest przy tym stopień posługiwania się językiem samskim (tak zresztą jak i na
zachodzie Laponii). Z trzech dialektów, które przetrwały na wschodzie około 800 osób potrafi posługiwać się
dialektem Kildin, pozostałymi dwoma mówi łącznie 14 osób. Stopień znajomości języka samskiego często
nie wystarcza do codziennej komunikacji. (Indra Nobl Overland, op.cit., s. 103-104; Jorn Madslien, Russia’s
Sami fight for their lives, 21.12.2006, Serwis BBC: http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6171701.stm, stan na
25.04.2007)

117
 Pierwsza organizacja samska w Rosji powstała już w okresie pierestrojki. 6
W 1989 r. założono Stowarzyszenie Kolskich Samów. Tak szybka samoorganizacja
wynikała z ogólnego odrodzenia narodowego i etnicznego w ZSRR w okresie pierestrojki
oraz chęci naśladowania rozwoju politycznego zachodniej części Sápmi.
Konflikty w łonie pierwszej organizacji doprowadziły w 1998 r. do powstania
Powszechnej Organizacji Samów z Regionu Murmańska w Lovozero. 7 Obecnie oba
powyższe stowarzyszenia uczestniczą w pracach Rady Samów. Poza nimi istnieją także
organizacje: młodzieżowa, hodowców renów i małe zrzeszenia lokalne.
Samowie rosyjscy poza współpracą z pobratymcami w Sápmi uczestniczą także
w kooperacji ludów rdzennych w północnej Rosji. Aktywność na wielu płaszczyznach,
kontakty w Sápmi i doświadczenia historyczne sprawiły, że w latach dziewięćdziesiątych
szybko ukształtowała się rdzenna tożsamość Samów rosyjskich.
Ze względu na liczbę Samów w Rosji nie było możliwe powstanie tak
rozbudowanej siatki organizacyjnej jak w państwach skandynawskich (w tym sytuacja
w Rosji podobna jest nieco do fińskiej). Nie istniały także żadne organizacje „przyjaciół
Samów”, które zapewniłyby struktury organizacyjne i kanały dostępu do organów
decyzyjnych. Stowarzyszenia samskie na Półwyspie Koskim są dość słabe, jednak osiągają
pewne sukcesy, skupiając się na odrodzeniu języka samskiego oraz na kwestiach
społecznych i gospodarczych. Pozwala im to na równych prawach uczestniczyć we
współpracy z Samami nordyckimi.
W Federacji Rosyjskiej Samowie stanowią zbyt małą grupą etniczną, by wyróżniać
się na tle setek innych ludów zamieszkujących ten kraj oraz pokaźnej rosyjskiej lub
zrusyfikowanej populacji miejskiej. Dlatego też nie istnieje jakakolwiek specjalna polityka
wobec Samów w Rosji. Poszczególne działania i regulacje obejmują natomiast wszystkie
ludy rdzenne i grupy etniczne. Dla niektórych większych grup utworzono „narodowe”
okręgi. Samowie nie mogą jednak liczyć na takie rozwiązania ze względu na swą
liczebność. Na poziomie regionalnym od 1997 r. istnieje jedynie Doradca Gubernatora do
Spraw Ludności Rdzennej. Przez dłuższy czas urząd ten sprawowała Nina Afanseva,

6
W okresie pierestrojki i już po 1991 r. Samowie znaleźli się w trudnym położeniu ekonomicznym. Stada
reniferów zostały sprywatyzowane bez zwracania uwagi na interesy ludności rdzennej. Wydzierżawiono także
odcinki rzek na potrzeby turystyki sportowej, co uniemożliwiło ludności rdzennej prowadzenie tradycyjnego
sposobu życia. Upadek przemysłu w latach dziewięćdziesiątych okazał się natomiast dla Samów żyjących
w tradycyjny sposób (w odróżnieniu od tych mieszkających w miastach) faktem pozytywnym. Stan
środowiska naturalnego od 10 lat ulega bowiem stopniowej poprawie. Problemem są także kwestie społeczne,
takie jak alkoholizm. (Indra Nobl Overland, op.cit., s. 81-85.)
7
Wieś Lovozero była po okresie przesiedleń skupiskiem i centrum kulturalnym rosyjskich Samów

118
przewodnicząca Stowarzyszenia Kolskich Samów. W 1999 r. utworzono także grupę
roboczą pod kierownictwem wicegubernatora. 8
Różnice między pozycją i strukturami organizacyjnymi Samów w Rosji
i w państwach nordyckich są na tyle znaczące, że utrudniają współpracę transgraniczną i
jest ona mniej intensywna niż na obszarze nordyckim, jest niemożliwa. Inne doświadczenia
historyczne i społeczne Samów rosyjskich mogą stanowić problem w kontaktach
z pobratymcami z Zachodu. Ze względu na niewielką liczbę zintegrowali się oni jednak ze
strukturami współpracy ogólnosamskiej szybko i bez szczególnych problemów.
System prawny w Rosji różni się od obowiązującego w państwach nordyckich w tak
dużym stopniu, że harmonizacja legislacji samskiej byłaby sprawą trudną. 9 W Rosji trudno
obecnie także wyobrazić sobie powstanie oddzielnego aktu regulującego sprawy samskie,
podobnie zresztą jak Parlamentu czy wydzielonego regionu. 10

6.2. Regionalizacja: Arktyka, Morze Barentsa, Unia Europejska, Sápmi

6.2.1. Sápmi jako region Samów

Budowanie forów współpracy regionalnej ma dla Samów szczególną wartość.

Regionalizm w założeniu powinien angażować wszystkich aktorów obecnych w regionie,
szczególnie tych, których oddziaływanie wykracza poza terytorium jednego państwa,
a których potrzeby mogą być zaspokajane w najbardziej efektywny sposób na poziomie
regionalnym. Ludy rdzenne mogą więc zyskać bardzo wiele na współpracy tego rodzaju. 11
Pierwszy raz pomysł budowy Sápmi jako regionu przedstawiła NSR na Konferencji
Samskiej w 1992 r., a już wcześniej koncepcja ta była dyskutowana przez najważniejszych
polityków. Idea regionu szybko stała się jednym z celów strategicznych ruchu rdzennego. 12
Miała ona bowiem, obok aspektów politycznych i gospodarczych, obejmować także
zagadnienia kulturalne oraz problem własności ziemi.
Wyznaczenie granic regionu Sápmi jest przy tym kwestią problematyczną.
Propozycje NSR obejmowały stworzenie regionu (jeszcze bez dokładnego określania jego
charakteru) w oparciu o obszary, gdzie populacja Samów jest największa. Koncepcja ta

8
N. Gutsol, L. Riabova, op.cit., s. 329-331; S. Aikio, U. Aikio-Puoskari, J. Helander, op.cit., s.140.
9
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 124-125.
10
Wiąże się to w dużej mierze z istnieniem w Rosji bardzo wielu ludów rdzennych i globalnego podejścia
rządu rosyjskiego do tego zagadnienia.
11
Johan Eriksson, (2002), op.cit., s. 242.
12
Głosy przeciwko idei regionu podnoszone są bardzo rzadko. Przeciwko są niektórzy reprezentanci Partii
Pracy w Norwegii oraz partii Skogssamerna w Szwecji (Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 136-137.)

119
pomija całkowicie Samów Południowych i Samów rosyjskich. 13 Należy w tym miejscu
jednak zaznaczyć, że wyznaczenie administracyjnych granic tak rozumianego regionu nie
musiałoby się koniecznie wiązać z przekreśleniem Sápmi jako regionu kulturowego,
obejmującego wszystkie samskie wspólnoty w Laponii.

6.2.2. Struktury regionalne w regionie

Obok dążenia do budowy Sápmi, Samowie wykorzystują także inne struktury

regionalne funkcjonujące na północy Fennoskandii. Przyczyniają się one wydatnie –
zgodnie z opinią Johana Erikssona - do tworzenia obszaru wielu zazębiających się sfer
i ciał politycznych, co z kolei ułatwia kreację Sápmi (jako jednego z wielu organizmów na
danym terenie).
Pierwszymi forami współpracy na obszarze Sápmi były instytucje nordyckie. Miały
one charakter raczej międzyrządowy niż regionalny. W tej grupie jedynie Komitet
Północnej Kalotii posiadał od początku wyraźne znamiona regionalne. Samom jednak
odmówiono udziału w spotkaniach i pracach tego ciała samorządowego. 14
Regionalnym forum współpracy na skalę ponadnordycką stał się najpierw proces
Rovaniemski od 1989 r., a od 1996 r. Rada Arktyczna. Osiem państw arktycznych
współpracuje przede wszystkim na polu ochrony środowiska naturalnego (z czym związane
są także takie kwestie jak energetyka). Rada Samów angażuje się w tę kooperację prawie
od samego początku swojego istnienia, a od ukonstytuowania się Rady Arktycznej posiada
status stałego uczestnika (razem z ICC, RAIPONem – Rosyjskim Stowarzyszeniem
Północnych Ludów Rdzennych oraz Międzynarodowym Stowarzyszeniem Aleuckim; obecnie
Rada liczy 6 stałych uczestników – instytucji rdzennych).
Rada Arktyczna wydaje się obecnie tracić na znaczeniu w porównaniu z końcem lat
dziewięćdziesiątych. W jej ramach prowadzone są jednak liczne projekty badawcze.
W sferze problematyki ludów rdzennych potencjalnie konfliktogenną kwestią jest na
przykład próba zdefiniowania „zasad zrównoważonego rozwoju” (szczególnie
uwzględnianie w nich potrzeby ludów rdzennych oraz ich tradycyjnej wiedzy). 15

13
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 135-136.
14
patrz. rozdz. V.
15
Lassi Heininen, The Saami as a pan-national actor [w:] Conflict and cooperation (2002), op.cit., s. 229-
230.

120
6.2.3. Unia Europejska

Przystąpienie Finlandii i Szwecji do Unii Europejskiej oraz debata przed

referendum akcesyjnym w Norwegii wywołały wśród społeczności samskiej zarówno
obawy, jak i nadziei. UE postrzegano z jednej strony jako bezduszny zbiór instytucji i praw,
który zniszczy delikatną strukturę gospodarczą na Północy. 16 Z drugiej strony spodziewano
się pomocy Unii w stworzeniu Sápmi jako regionu. Już w negocjacjach przedakcesyjnych
poruszono sprawy samskie. Rząd w Oslo chciał, by w UE obowiązywały te same co
w Norwegii zasady ochrony rdzennego sposobu życia. Szwecja zwracała uwagę na kwestię
szczególnej pozycji hodowli reniferów. Jeszcze przed referendami akcesyjnymi podpisano
protokół (do Traktatu Akcesyjnego) w sprawie Samów, który stanowił, że Unia będzie
respektować szczególne uprawnienia ludności rdzennej na Północy. 17
W toku dyskusji w norweskim Parlamencie Samów nad ewentualnymi korzyściami
i problemami związanymi z akcesją, pojawiła się idea budowy Sápmi jako europejskiego
regionu. 18 Pomysłodawcy opierali swoje plany na ogólnych regułach prowadzenia polityk
unijnych. Przede wszystkim zwracano uwagę na zasadę subsydiarności, która, przekazując
zadania i środki na najniższy poziom przy najwyższej efektywności, dawała Samom
nadzieję na pozyskanie funduszy i większej autonomii w podejmowanych działaniach.
Obiecująca była także koncepcja „Europy Regionów”, według której poszczególne obszary
dysponowałyby szeroką autonomią i stanowiły trzeci realny poziom nowej struktury
zarządzania kontynentem. 19
Początkowo niektórzy samscy politycy wykazywali – zdaniem autora pracy -
przesadny entuzjazm. Uważano, że Unia naruszy suwerenność państw nordyckich do tego
stopnia, że będą one gotowe oddać dużą część kontroli nad sprawami Północy w ręce
ogólnosamskiego parlamentu (zmodyfikowanego ewentualnie przez uwzględnienie
interesów innych lapońskich grup etnicznych). 20
Gdy Norwegia nie przystąpiła do Wspólnoty w 1995 r., projekt euroregionu Sápmi
zmienił swój charakter. Pojawiły się obawy o powstanie nowej linii granicznej dzielącej

16
Obawiano się na przykład unijnych przepisów ochrony środowiska, które większość Laponii miały
traktować jako obszar chroniony i przez to nieodpowiedni do prowadzenia działalności gospodarczej.
Z drugiej strony, spodziewano się napływu większej ilości turystów i dofinansowania inwestycji. (Reetta
Toivanen, op.cit., s. 307-308)
17
Reetta Toivanen, Saami in the European Union [w:] International Journal on Minority and Group Rights
vol.8 Kluwer Law International, Den Hague 2001; s. 307-308, 316; John B. Henriksen, (1999), op.cit., 60.
18
Główną rolę w wykrystalizowaniu tego pomysłu odegrały NSR i samska frakcja partii
socjaldemokratycznej. (Trond Thuen, (2001), op.cit., s. 257-258.)
19
Reetta Toivanen, op.cit., s. 315.
20
Trond Thuen, (2001),.cit., s. 257-258.

121
Laponię. O ile granica z Federacją Rosyjską stanowiła cały czas istotną barierę kooperacji,
o tyle efekt istnienia granic nordyckich był już wcześniej znacząco złagodzony poprzez
współpracę nordycką (szczególnie unie: paszportową i celną). Euroregion miałby w tej
sytuacji złagodzić efekt ewentualnego nowego podziału.
Pierwszych oznak tworzenia euroregionu Sápmi upatrywano w rozpoczętym w 1996
r. programie Interreg II „Sápmi”. Był to program pomocowy nakierowany na poprawę
infrastruktury transportowej, gospodarczej i społecznej w północnych regionach Szwecji
i Finlandii. 21 Euroregion jak dotąd jednak nie powstał.
Koncepcja Sápmi w ramach UE napotyka konkurencję innych projektowanych
euroregionów. Na przykład, na obszarach należących do Sápmi istnieje podregion Doliny
Rzeki Tana, często przedstawiany jako idealna forma ponadgranicznej współpracy fińsko-
norweskiej w ramach UE i jej sąsiedztwa. Kolejne euroregiony i sub-euroregiony stanowią
dla Sápmi konkurencję, rozmywają bowiem ten obszar i dzielą go na mniejsze całości. 22
Jest to w gruncie rzeczy zgodne z historią Laponii, także tę samską i przedkolonizacyjną,
ale stoi w sprzeczności z obecnymi dążeniami samskiej elity.
Ostatecznie największą przeszkodą w tworzeniu „Sápmi” jako euroregionu był po
prostu brak problemów z nieprzystąpieniem Norwegii do UE dla państw nordyckich
i Samów. Dorobek współpracy nordyckiej nie stracił mocy. Norwegia znalazła się też
w Europejskim Obszarze Gospodarczym. Oznacza to nie tylko istnienie udogodnień
w przepływie ludności i towarów, ale także obowiązywanie części unijnego aquis
comunitaire na norweskim terytorium. Johan Eriksson zaznacza jednak, że niezależnie od
wszystkich instytucji łagodzących efekt nieprzystąpienia Norwegii do UE, Finlandia
i Szwecja są związane nowym rodzajem lojalności, co w długim okresie może mieć
negatywne skutki dla ich relacji z Norwegią. 23
Brak wydzielonego regionu Sápmi nie uniemożliwił też korzystania przez Samów
z funduszy wspólnotowych. 24 Samskie instytucje, organizacje i stowarzyszenia, od Rady

21
Oba państwa wynegocjowały w traktatach akcesyjnych i już po 1995 roku włączenie swoich północnych
regionów do Celu I polityki strukturalnej, mimo wysokiego PKB. UE przystała na to rozwiązanie ze względu
na faktyczne uszczuplani konkurencyjności tych regionów ciężkimi warunkami klimatycznymi. Interreg II
Sápmi był jednym z dwóch programów zaprojektowanych specjalnie dla Samów.
22
Lassi Heininen, op.cit., s. 231.
23
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 108-110.
24
W latach 1995-2000 Samowie korzystali z dwóch programów Interreg II: wspomnianego Sápmi i North
Kallote. W Agendzie 2000 projekty na Północy finansowane były z Programu Interreg III zadanie 1,
zawierającego w sobie takie działania, jak wspomaganie edukacji na poziomie wyższym wśród młodych
Samów, promocji nowych technologii (także w powiązaniu w rozwojem języka samskiego) czy inwestycjach
modernizujących gospodarkę reniferami.

122
Samów, przez Parlamenty 25 , do lokalnych wspólnot, korzystają ze wsparcia UE nie tylko
w ramach dofinansowania kolejnych projektów, ale i przy finansowaniu samej działalności
organizacyjnej. 26 Szczególnie wspiera się działania nakierowane na rozwój języka
samskiego. 27 Znaczne kwoty przeznaczane na ten cel ze środków unijnych 28 podtrzymują
przekonanie, że UE generalnie dąży do zachowania różnorodności kulturowej Europy i jest
w stanie przeznaczyć na ten cel znaczące fundusze, co wpływa w szczególny sposób na
zmianę opinii ludności rdzennej na temat struktur wspólnotowych. 29
Organizacjom samskim, przede wszystkim Radzie Samów, udało się wykorzystać
fakt, że Samowie są jedyną grupą rdzenną w UE i stały się one dla instytucji unijnych
ekspertem do spraw ludów rdzennych na świecie. UE od początku lat dziewięćdziesiątych
tworzy swoją politykę w obszarze ludności tubylczej. Jest ona przede wszystkim
nastawiona na kraje rozwijające się i służy Unii w odpowiednim kierowaniu funduszy
pomocowych oraz wsparciu inwestycji, a także stosunkach z krajami zamieszkiwanymi
przez ludność rdzenną. 30
Rada Samów jako organizacja ekspercka otrzymywała odpłatne zlecenia
przygotowania raportów dotyczących polityki unijnej (na przykład w 1998 r.). Dzięki temu
poprawie uległa kondycja finansowa Rady, co oznacza wzrost finansowej niezależności od
rządów nordyckich oraz możliwość poszerzenia spektrum działań. 31
Należy także pamiętać o stosowanej przez ludy rdzenne polityce upokarzania.
Instytucje unijne, wymagając wysokich standardów w stosunku do państw trzecich, będą
szczególnie uwrażliwione na problemy pojawiające się na własnym obszarze (oczywiście w
odpowiednich proporcjach). Wielu polityków samskich uznaje UE za jedno z najlepszych
międzynarodowych forów dla spraw ludów rdzennych. 32
Jednym z ważnych instrumentów polityki unijnej na północy kontynentu
i współpracy z Rosją miał stać się Wymiar Północny UE (którego efekty działania autor
pracy ocenia raczej negatywnie). Ewentualne korzyści dotyczyłyby jednak przede

25
Parlament Samów w Szwecji uznaje, że bez 30 mln euro z UE niemożliwa byłaby realizacja wielu zadań
istotnych obecnie dla rdzennej kultury. (www.samtinget.se)
26
Strona int. Parlamentu Samów w Szwecji: www.sametinget.se.
27
Reetta Toivanen, op.cit., s. 308, 317-318.
28
Z jednej strony odbywa się to poprzez programy edukacyjne (Socrates, Carolus i in.), z drugiej poprzez
Europejskie Biuro ds. Rzadziej Używanych Języków. Środki przeznaczane są na publikacje wydawnictw,
szkolenia nauczycieli lub kursy językowe.
29
Strona int. Parlamentu Samów w Szwecji: www.sametinget.se.
30
W strukturach UE problemem tym zajmują się organy zaangażowane w ochronę praw człowieka, chociażby
Europejska Inicjatywa dla Demokracji i Praw Człowieka.
31
Strona int. „Unia Europejska i Prawa Człowieka:
http://europa.eu.int/comm/external_relations/human_rights/ip/index.htm
32
Reetta Toivanen, op.cit., s. 306.

123
wszystkim współpracy rosyjsko-unijnej i bardziej efektywnego wydawania środków.
Ludom rdzennym, przede wszystkim Radzie Samów, udało się włączyć do Programów
działań Wymiaru Północnego deklarację konieczności ochrony i uwzględniana ich
interesów w projektach (szczególnie w zakresie eksploatacji zasobów naturalnych)
realizowanych w ramach Wymiaru Północnego. 33

6.2.4. Euroarktyczny Region Morza Barentsa

Poza UE i wspomnianymi projektami współpracy ogólnoarktycznej i samorządowej

pojawiły się też inne koncepcje regionalizacji. Najbardziej udaną i znaczącą wydaje się
zaproponowany przez Norwegów Euro-Arktyczny Region Morza Barentsa (BEAR).
W ramach tej współpracy poruszane są przede wszystkim kwestie gospodarcze,
ekologiczne oraz problemy tzw. miękkiego bezpieczeństwa (w odróżnieniu od kwestii
wojskowo-obronnych). W projekt ten zostały zaangażowane nie tylko rządy Norwegii,
Szwecji, Finlandii i Rosji, ale również władze lokalne z czterech państw oraz
przedstawiciel Komisji Europejskiej. Także ludy rdzenne (Samowie i Neneci) zyskały
formalny status w strukturach regionu. Początkowo odmówiono im pozycji równej z tą
przyznaną przedstawicielom administracji lokalnej i jednak obecnie zasiadają już w Radzie
Regionalnej (organ BEAR, obok Rady Ministerialnej). 34
Stosunek samskich polityków do regionu Barentsa jest dwojaki. Z jednej strony
mają oni możliwość zdobycia dodatkowych środków na różne działania i projekty, a także
uzyskania uznania Samów za lud rdzenny wymagający troski wszystkich czterech państw.
Z drugiej strony, region Barentsa jest dla idei „Sápmi” konkurencją, obejmuje bowiem
tylko część terenów zamieszkałych przez Samów. Do regionu Barentsa należą za to
znaczne obszary, z którymi Samowie nie mają nic wspólnego. (zob. ryc. 8.) Samscy
reprezentanci w norweskim Parlamencie Samów opisują Region Morza Barentsa jako
„organizację kolonizacyjną, która przyczyni się do eksploatacji niezniszczonego jeszcze
środowiska” i „niesłużącą żadnemu konkretnemu celowi”. 35 Opinie te wiążą się zapewne
z zawiedzionymi nadziejami na budowę – własnego regionu – Sápmi.
Stworzenie jeszcze jednego forum współpracy międzynarodowej w północnej
Europie (i tak oplecionej różnego typu organizacjami i forami międzynarodowymi) może

33
Lassi Heininen, op.cit., s. 231-232; Deklaracja z Honningsvag (Deklaracja XVIII. Konferencji Samskiej),
strona int. Uniwersytetu Laponii w Rovaniemi/Finlandia (projekt informacyjny regionu Barentsa):
barents.ulapland.fi/photos/archive/sami_declaration.pdf
34
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 108, Lassi Heininen, op.cit., s. 230-231.
35
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 108.

124
być uznane przez decydentów za niepotrzebne. Rząd norweski jest na przykład
zdeterminowany rozwijać współpracę Samów nordyckich z rosyjskimi, jednak za najlepszą
formę uważa właśnie Region Morza Barentsa, a nie ewentualny Region Sápmi. 36

Ryc. 8.: Region Samów (Sápmi) i Euroarktyczny Region Morza Barentsa, z zaznaczonymi jednostkami
samorządowymi oraz głównymi centrami ludnościowymi. (opracowanie własne na podstawie: Strona int.
Prowincji Norbotten (Szw.):Ehttp://www.bd.lst.se/Internationellt/default.aspx?propID=10001571)

Johan Eriksson, porównując obecną sytuację do tej z okresu nakładających się na

siebie stref podatkowych, przyjmuje nieco inny punkt widzenia. Istnienie wielu porządków
na jednym terenie oznaczało dla Samów pewne problemy (wtedy związane głównie
z wyższymi podatkami), ale jednocześnie dawało więcej swobody działania. Według
Erikssona, Samom w dłuższej perspektywie będzie łatwiej prowadzić dialog równocześnie
z rządami i wieloma tworami ponad- i międzynarodowymi, niż jedynie z państwami.
Również Lassi Heininen 37 podkreśla pozytywne znaczenie istnienia regionów dla
tożsamości Samów jako jednego ludu rdzennego i jako kolejnych forów, gdzie można
zaznaczyć swoją obecność. 38
Ważne wydaje się w tym świetle stwierdzenie rządu norweskiego 39 , że nie tylko
istnieje potrzeba włączenia Samów do BEAR, ale także powiązania ze sobą wszystkich
form kooperacji w regionie (BEAR, Północnej Kalotii i forów samskich) w celu
najpełniejszego zagwarantowania praw Samów i ułatwienia im współpracy. Widać tutaj jak
różne obszary mogą nakładać się na siebie i przynosić korzyści podzielonemu ludowi
rdzennemu. W tej perspektywie budowa Sápmi wydaje się w przyszłości także możliwa.

36
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 67; Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 108-109.
37
Lassi Haininen jest starszym naukowcem na Uniwersytecie Laponii w Rovaniemi, Finlandia.
38
Lassi Heininen, op.cit., s. 230; Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 109
39
John B. Henriksen, (1999), op.cit., s. 67.

125
6.2.5. Przyszłość regionu Samów

Konstruowanie regionu obejmującego wszystkie terytoria samskie jest być może

najbardziej realistycznym pomysłem prowadzącym do stworzenia ponad granicami
narodowymi bytu politycznego w Fennoskandii. Na przeszkodzie stoją jednak liczne
problemy. Samowie są nie tylko rozproszeni po rozległych terytoriach, gdzie często
stanowią mniejszość. Istotna jest także kwestia płynnych: tożsamości i etnicznego
samookreślenia. Zarzuca się też często samskim politykom, że Sápmi jest czymś
stworzonym przez nich w ciągu ostatnich lat, a nie bytem ugruntowanym historycznie.
Sápmi to rzeczywiście – jak zauważa Eriksson – twór wykreowany, co nie podważa jednak
samskich dążeń, pokazuje natomiast – zdaniem autora - siłę i sprawność działania elity
rdzennej. Samowie podnoszą zresztą argument, że w gruncie rzeczy wszystkie organizmy
polityczne zostały na różne sposoby stworzone, nie dysponując często podstawami
naturalnymi lub historycznymi. 40
Na forum Rady Nordyckiej często podkreśla się ciągłe istnienie utrudnień 41
związanych z granicami państwowymi w Północnej Kalotii (mimo przyjęcia wielu
instrumentów ułatwiających przemieszczanie się), co pokazuje, że nadal istnieje potrzeba
rozwiązań regionalnych.
Idea Sápmi jako regionu na północy Europy zmaterializowała się dotąd jedynie
w postaci unijnych programów Interreg II i III. Faktyczny brak zainteresowania rządów
nordyckich projektem, ale także mała aktywność Samów w tym kierunku w latach
dziewięćdziesiątych, sprawiły, że oficjalne skonstruowanie takiego bytu politycznego
wydaje się dzisiaj mało prawdopodobne, przynajmniej w obrębie obecnego układu
stosunków i instytucji międzynarodowych. 42
Region Sápmi miał być w założeniach regionem Samów wydzielonym na podstawie
specyfiki kulturowej i etnicznej. Tymczasem jego główny konkurent, Region Barentsa
uwzględnia jedynie wyznaczniki geograficzne. Obecność Samów w jego obrębie nie jest
dla niego kwestią konstytutywną, a jedynie „wziętą pod uwagę”. Obecnie wydaje się, że
głównym samskim pomysłem na konstruownie faktycznego bytu politycznego ponad
granicami państwowymi mogłaby stać się Konwencja Samska.

40
Johan Eriksson, (2002), op.cit., s. 241-243.
41
Np. w 2006 r. tematem dorocznej Konferencji Północnej Kalotii były utrudnienia graniczne oraz
technologiczne możliwości ich przełamywania. Dyskutowano tam między innymi o samskich mediach.
(strona int. Rady Nordyckiej: www.norden.org/webb/news/news.asp?id=6050&lang=6)
42
Strona int. Rady Nordyckiej: www.norden.org/webb/news/news.asp?id=6050&lang=6

126
6.3. Nordycka Konwencja Samska

Stworzenie regionu poprzez instytucje europejskie jak na razie zakończyło się

niepowodzeniem. Samowie jednak stworzyli projekt instrumentu prawnego – Nordyckiej
Konwencji Samskiej, która mógłby prowadzić do tego celu. Dokument ten ma
zharmonizować prawodawstwo dotyczące Samów oraz zminimalizować problemy płynące
z istnienia granic państwowych w Sápmi. Konwencja jednocześnie chroniłaby prawa
Samów w trzech państwach nordyckich na poziomie prawa międzynarodowego,
szczególnie w świetle braku ratyfikacji przez Finlandię i Szwecję Konwencji MOP nr 169.
Konwencja nie została jeszcze przyjęta i w najbliższym czasie szanse na jej podpisanie są
niewielkie, jest ona jednak na tyle ważnym instrumentem budowania transgranicznego bytu
politycznego (nawet jako projekt), że zasługuje na szersze omówienie. Johan Eriksson
uważa, że przyjęcie tego dokumentu przez państwa jest obecnie najważniejszym dążeniem
ponadgranicznej polityki samskiej.
W preambule do Konwencji podkreśla się tradycję Kodeksu Lapońskiego z 1751
roku oraz historyczne niesprawiedliwości i wypływające z nich obowiązki państw. W dużej
mierze założenia dokumentu opierają się na Konwencji MOP nr 169 oraz istniejącym już
prawodawstwie i instytucjach. 43 Dlatego też odpowiedni stan harmonizacji ustawodawstwa
w trzech państwach nordyckich 44 jest podstawowym warunkiem przyjęcia Konwencji.
Prace nad konwencją rozpoczęły się już pod koniec lat osiemdziesiątych. Samowie
przedstawiali ją wtedy jako nowy rodzaj traktatu międzynarodowego, ustanawiający
stosunek państw do grupy etnicznej zamieszkującej ich terytoria. Na tym etapie był to
jedynie pomysł perspektywiczny, nie istniał bowiem jeszcze Parlament Samów w Szwecji,
a w Finlandii samskie ciało przedstawicielskie dysponowało jedynie ograniczonymi
kompetencjami. Pierwsze propozycje zmierzały do utworzenia jednolitego, wybieralnego
organu reprezentującego Samów (jako instytucji centralnej dla konwencji). Po powstaniu
Parlamentów realizacja tej koncepcji odsunęła się jednak w nieokreśloną przyszłość. 45
Sprawa konwencji została wprowadzona do zagadnień współpracy nordyckiej.
Od połowy lat dziewięćdziesiątych działa grupa robocza przy Nordyckiej Radzie
Ministrów. Skupia ona ekspertów reprezentujących trzy rządy nordyckie oraz Parlamenty
Samów, które od 1994 r. przejęły od Rady Samów zadanie reprezentowania strony rdzennej

43
Johan Eriksson, (2002), op.cit., s. 245; Nordycka Konwencja Samska (nieoficjalne tłumaczenie na
angielski): strona int. Rady Samów: www,saamicouncil.net, Preambuła.
44
patrz rozdz. III.
45
Oświadczenie Dr. Atle Grahl-Madsen na forum Grupy Roboczej ONZ do spraw Populacji Rdzennych,
strona int. Centrum Studiów Rdzennych: http://www.cwis.org/fwdp/Eurasia/sami88.txt

127
w pracach nad tym dokumentem. Strona rządowa oficjalnie wyraziła zainteresowanie ideą
konwencji i podkreśliła znaczenie, jakie ma ona dla państw nordyckich.
W raporcie grupy roboczej z 1998 r. uznano wielką wagę konwencji oraz
rekomendowano, by Parlamenty Samów miały takie same uprawnienia co rządy narodowe
jako sygnatariusze dokumentu (przyjęcie takiego rozwiązania byłoby novum w prawie
międzynarodowym, bowiem zrównywałoby instytucje ludu rdzennego z władzą
państwową 46 ). Zastanawiano się przy okazji, czy Samowie mają być reprezentowani jako
jeden lud przez jedną instytucję, czy przez trzy parlamenty. 47 Ostatecznie w projekcie
konwencji przyjęto drugie rozwiązanie. Złagodzono także zakres udziału Samów
w procesie ratyfikacji. Wedle aktualnego projektu, po podpisaniu konwencji najpierw
Parlamenty akceptowałyby ją (w miejsce ratyfikacji), a później następowałaby ratyfikacja
przez Eduskuntę, Storting i Riksdag (podobna procedura obowiązywałaby przy
wprowadzaniu zmian). 48
Projekt konwencji został ostatecznie zaprezentowany na forum Rady Nordyckiej
w październiku 2005 r. przez grupę ekspertów złożoną po połowie z przedstawicieli Samów
i rządów nordyckich. Fińska prezydencja w Nordyckiej Radzie Ministrów wyraziła
przekonanie, że konwencja przyczyni się do wzmocnienia międzynarodowej pozycji
Fennoskandii w sferze spraw rdzennych. 49
Aktualny projekt konwencji potwierdza prawo Samów do samookreślenia, co wiążę
się z uznaniem ich za lud rdzenny (lud-naród) w świetle prawa międzynarodowego
(Preambuła, art. 2). O ile kwestia wewnętrznego samostanowienia, czyli autonomicznego
zarządzania własnymi sprawami nie wzbudza kontrowersji, o tyle zewnętrzne
samostanowienie (w radykalnej formie oznaczające prawo do secesji) jest już kwestią
problematyczną. Konwencja przyjmuje umiarkowane rozwiązanie i bezpośrednio
gwarantuje jedynie prawo Parlamentów do reprezentacji Samów, jako ludu rdzennego
(z formalnym i materialnym wsparciem rządów nordyckim), na arenie międzynarodowej
(art. 19). 50

46
Należy w tym miejscu zauważyć, że w Kanadzie już w XIX w. rząd federalny (Konfederacji) podpisywał
traktaty z poszczególnymi plemionami indiańskimi na zasadach prawa międzynarodowego.
47
Johan Eriksson, (2002), op.cit., s. 246.
48
- projekt (nieoficjalne tłumaczenie na angielski): strona int. Rady Samów: www,saamicouncil.net, art. 48-
51; Timo Koivurova, The Draft of a Nordic Saami Convention, artykuł zostanie opublikowany w European
Journal on Minority Rights w 2008 r., został udostępniony dzięki uprzejmości autora.
49
Program fińskiego przewodnictwa w Nordyckiej Radzie Ministrów, strona int. fińskiego przewodnictwa
w Radzie Nordyckiej: www.norden2007.fi/public/download.aspx?ID=15124&, s. 48; rozmowa z Prof. Timo
Koivurova, 10.09.2007, Rovaniemi, Finlandia;
50
Timo Koivurova, op. cit.; Nordycka Konwencja Samska, op.cit., Preambuła, art. 19.

128
 Niezależnie od zasady samostanowienia określane są obowiązki państw, m.in.
przeciwdziałanie dyskryminacji oraz zapewnienie społecznego i kulturowego rozwoju
(preambuła, art. 7). Podkreślony jest szczególnie transgraniczny charakter społeczności
samskiej. W dużej mierze dokument poświęcono niwelowaniu oddziaływania granic
państwowych na społeczność samską (art. 1), skąd wypływa zobowiązanie państw do
harmonizacji ustawodawstwa (art. 10). Dotyczy to także Parlamentów Samów, które
powinny mieć tak określone kompetencje, by móc realizować prawo Samów do
samostanowienia. W tym celu wzmocniono by ich uprawnienia, nadając im moc decyzyjną
(a sprawy, które w istotny sposób dotyczą Samów wymagałyby uprzedniej negocjacji).
Inne kwestie, które mogą mieć wpływ na życie Samów jako ludu, objęte są prawem
parlamentów do bycia konsultowanym i reprezentowanym (art. 14–16).
W tekście konwencji, jak już zaznaczono, wyraźny jest aspekt transgraniczny.
Samowie dzięki przyjęciu tego dokumentu zyskają możliwość swobodniejszego poruszania
się po Sápmi, prostsze powinno stać się także przekraczanie granic razem z reniferami oraz
prowadzenie działalności gospodarczej (art. 11, 25, 43). Ustalone zostały także jednolite
kryteria uznania danej osoby za Sama na całym obszarze nordyckim (art.4). 51
Projekt pozostawia otwartą drogę do budowy przez parlamenty wspólnych ciał
i obliguje państwa do przenoszenia na nie możliwie najszerszych kompetencji (art. 20).
Ostatecznym celem – jak twierdzi Timo Koivurova – wpisanym w intencje twórców
Konwencji w jej obecnym kształcie jest powołanie jednego Parlamentu Samów,
reprezentującego cały „niepodzielony” lud w państwach nordyckich. 52
Artykuł 22 projektu konwencji mówi o obowiązku państw do „określenia i rozwoju
obszaru, gdzie lud Samów może zarządzać swoimi prawami zawartymi w konwencji
i ustawodawstwie narodowym”. 53 Wyraża to dobitnie ideę regionu - budowy politycznego
bytu niepaństwowego bez kwestionowania granic państwowych. Zgodnie z konwencją
oddziaływanie regionu obejmuje sprawy gospodarcze, społeczne i kulturowe (tak jak
w przypadku mediów i hodowli reniferów), jednak zawiera w sobie także kwestie

51
Nordycka Konwencja Samska reguluje także wiele innych kwestii. Potwierdzone zostaje na przykład prawo
Samów do stowarzyszania się (art. 21), regulowane są kwestie językowe, edukacyjne, naukowe, kulturalne,
nawet zdrowotne (art. 23-33). Potwierdzone zostają także prawa Samów do ziemi i wód, które użytkowali od
pokoleń, w tym odpowiednie możliwości w prawie krajowym sądowego potwierdzania własności lub praw
użytkowych, prawo do udziału w zyskach z eksploatacji zasobów naturalnych, rekompensaty za ziemię
zabraną z jakichkolwiek powodów czy udział w planowaniu przestrzennym i gospodarczym (art. 34-39).
(Nordycka Konwencja Samska - projekt)
52
Nordycka Konwencja Samska - projekt (nieoficjalne tłumaczenie na angielski): strona int. Rady Samów:
www,saamicouncil.net
53
Nordycka Konwencja Samska - projekt, art. 22.

129
polityczne i etniczne. Region ten zostałby oparty na etnicznych instytucjach
i ustawodawstwie szczególnym dla tego obszaru i grupy etnicznej.
Projekt konwencji wyraźnie ogranicza obszar jej obowiązywania do państw
nordyckich. Wyłączenie Rosji związane jest ze zbyt dużymi różnicami w prawodawstwie
dotyczącym ludów rdzennych i brakiem gotowości tego kraju do dyskusji nad tego typu
dokumentem. Samowie dostrzegają ten problem i próbują w jakiś sposób złagodzić
negatywne skutki rozwoju wypadków w państwach nordyckich. W czasie konferencji
w Honningsvåg w 2004 roku apelowano do rządów nordyckich, by podjęły próbę
włączenia strony rosyjskiej w proces tworzenia konwencji. 54
Norweski sędzia i przewodniczący Komisji do spraw Samów w latach
osiemdziesiątych, Carsten Smith, uważa, że Konwencja może być nowym i lepszym
reżimem prawnym dla Samów (także rosyjskich), poruszając najważniejsze dla nich
kwestie związane z prawem do ziemi i sferą językowo-kulturowy. Smith jest zdania, że
byłoby to praktyczna droga do zdefiniowania pozycji prawnej Samów oraz zapewniająca
odpowiednie rozwiązania dla licznych problemów (u źródeł których jest podział Sápmi
między państwa narodowe). Dostrzega on także w konwencji kolejny etap
zadośćuczynienia Samom za stulecia niesprawiedliwości. 55
Debaty nad konwencją wpływają także na zagadnienia bezpośrednio z nią
niezwiązane, w dużej mierze poprzez poszerzenie zakresu dyskusji oraz stałe
podtrzymywanie tematyki samskiej w porządkach obrad organów ogólnonordyckich
i krajowych. Doprowadziło to do przychylniejszego nastawienia różnych partnerów do
pomysłu przyznania Samom członkowstwa w Radzie Nordyckiej. Uważana jest ona
bowiem za naturalną instytucję organizującą funkcjonowanie samskiego regionu i samskiej
autonomii (nawet gdyby dokumentem je konstytuującym nie miała stać się Nordycka
Konwencja Samska). 56
Za przyjęciem konwencji w przyszłości przemawiają też argumenty natury ogólnej.
Założenia projektu w dużej mierze są zgodne z dążeniem do harmonizacji prawa na
obszarze nordyckim. Przyjęcie tego dokumentu byłoby kontynuacją wcześniejszych
porozumień nordyckich. Norweski poseł do Stortingu, Bendiks H. Arnesen podkreśla wagę
konwencji dla niwelowania wpływu granic na życie Samów i ich tożsamość. 57 Ważnym
krokiem na drodze do przyjęcia konwencji było niedawne przyjęcie Deklaracji Praw

54
Johan Eriksson, (2002), op.cit., s. 245-246; Timo Koivurova, The Draft, op.cit.
55
Strona int. Rady Nordyckiej: www.norden.org/webb/news/news.asp?id=5258&lang=6
56
Ibidem: www.norden.org/webb/news/news.asp?id=5664&lang=6
57
Ibidem.

130
Ludów Rdzennych ONZ. Precyzuje ona bowiem, razem z Konwencją MOP nr 169, zakres
specyficznych praw tych grup. Wiele kwestii zawartych w projekcie Konwencji Samskiej
pokrywa się z przyjętą we wrześniu 2007 Deklaracją ONZ. Dla aktywistów samskich nowy
dokument ONZ może okazać się ważnym elementem w negocjacjach, szczególnie, że
wszystkie państwa nordyckie głosowały w Zgromadzeniu Ogólnym za jej przyjęciem. 58
Przyjęcie konwencji w dużej mierze zależy od postępu harmonizacji systemów
prawnych i instytucjonalnych w państwach nordyckich. W poszczególnych kwestiach
(nawet tych bezspornych jak ochrona języka i kultury) różnice są na tyle znaczne, że
przyjęcie konwencji wydaje się nadal odległą perspektywą (największym problemem jest
Szwecja, gdzie język samski nie posiada statusu oficjalnego, nadal dominuje podejście
z perspektywy hodowli reniferów i nie ma zgody na autonomię kulturową). Dobrym
przykładem różnic legislacyjnych, które mogą stanowić barierę w przyjęciu konwencji, jest
obowiązek administracji do negocjacji najważniejszych zagadnień. Prawnie istnieje on
jedynie w Finlandii, w Norwegii w wielu kwestiach pojawił się w praktyce stosowania
„ustaw samskich”, natomiast w Szwecji rozwiązanie to spotyka się z całkowitym brakiem
akceptacji władz.

6.4. Podsumowanie

Na tle innych regionów w Europie region Sápmi wyróżnia jego etniczny charakter.
Północna Kalotia mogłaby w założeniu być przykładem regionu opartego na pokojowej
współpracy transgranicznej oraz dążeniu do tworzenia kraju granicznego (z ang.
borderland, lokalnym przykładem może być współpraca szwedzkiej Haparanty i fińskiego
Tornio). Sápmi opierałby się na wspólnej kulturze, historii i ludzie rdzennym
zamieszkującym ten obszar. Byłby to region przenikający granice państw, silniej
oddziałujący w takich obszarach jak centralny Finnmark, słabiej np. na południu
Skandynawii. Dlatego też stanowiłby on, w przypadku rzeczywistego powstania, europejski
ewenement.
Zbudowano już podwaliny ewentualnego regionu. Istnieje obszar ustawodawstwa,
gdzie osiągnięta została względna harmonizacja. Sama współpraca nordycka przyczynia się
wydatnie do swobodnego funkcjonowania osób, firm i organizacji na obszarze Północnej
Kalotii. Dużą rolę odgrywa także UE, zapewniając wielu organizacjom samskim

58
Federacja Rosyjska wstrzymała się od głosu (Strona int. Zgromadzenia Ogólnego ONZ:
http://www.un.org/ga/61/news/news.asp?NewsID=23794&Cr=indigenous&Cr1=, stan na 15.09.2007).

131
odpowiednie fundusze oraz kreując tendencje regionalizacyjne, promując zasadę
subsydiarności i stanowiąc nowe pole do uprawiania polityki upokarzania.
Podsumowując, politycy samscy nie osiągnęli sukcesu w konstruowaniu regionu,
jednak stworzyli czytelny plan działania. Wszystkie projekty (współpraca parlamentarna,
region Sápmi, Konwencja Samska) łączą się ze sobą i wzajemnie uzupełniają. Budowa
autonomii kulturowej obejmującej cała nordycką część Sápmi już się rozpoczęła dzięki
stworzeniu instytucji współpracy parlamentarnej. Prawdopodobnym jest, że integracja
Samów będzie w dalszym ciągu procesem powolnym, bez wyraźnych momentów
przełomowych.
Timo Koivuroma twierdzi nawet, że ogólna idea Konwencji Samskiej to zmierzanie
w kierunku powstania jednego narodu samskiego, posiadającego jednolitą tożsamość
etniczną i polityczną oraz pozycję ludu rdzennego w trzech państwach nordyckich. Dlatego
też kwestia współpracy ponad granicami państwowymi należy do najważniejszych
poruszanych w Konwencji. 59
Jednym z najistotniejszych zagadnień w wyżej opisanym procesie pozostaje kwestia
Samów rosyjskich, którzy na początku lat dziewięćdziesiątych stali się uczestnikami
polityki samskiej i nadrobili część straconego czasu, budując stabilne organizacje,
wyłaniając elity i włączając się do współpracy nordyckiej. Obecnie Samom rosyjskim grozi
na nowo izolacja od ich pobratymców w Fennoskandii w tym sensie, że nie będą w stanie
przez trudny do określenia okres uczestniczyć w ewentualnym rozwoju samskiej autonomii
transgranicznej.
Do podpisania Konwencji Samskiej i budowy regionu wydaje się więc prowadzić
długa droga, jednak perspektywa realizacji ambitnych projektów nie jest całkowicie
nierealistyczna. Sama debata nad tymi kwestiami w pozytywny sposób wpływa zresztą na
rozwój praw i pozycji Samów w Fennoskandii. Szeroki zakres żądań elity samskiej może
mieć zresztą –według Johana Erikssona- znaczenie strategiczne. Dzięki podtrzymywanej
w ten sposób debacie politycznej następują skromniejsze pozytywne zmiany, które w
innym wypadku mogłyby w ogóle nie dojść do skutku. 60

59
Timo Koivurova,, op. cit.
60
Ibidem, s. 162-163.

132
Zakończenie

Deklaracja Konferencji Samskich Parlamentarzystów w Jokkmokk w dojrzały

sposób podsumowuje najważniejsze dążenia polityczne Samów. Wiele miejsca poświęcono
w niej Konwencji Samskiej, sile parlamentów, budowaniu regionu ponad granicami państw
narodowych oraz problemowi Samów rosyjskich. 1 Samowie nie dążą do stworzenia bytu
politycznego eliminującego granice narodowe, byłoby to bowiem założenie całkowicie
nierealistyczne. Chodzi raczej o organizm je przenikający i redukujący związane z ich
istnieniem niedogodności. Wszystkie obszary aktywności politycznej składają się na ten
szczególny projekt polityczny zakładający od początku współwystępowanie wielu
zazębiających się porządków (współpraca, autonomia kulturalna, regionalizm, prawo
międzynarodowe). 2
Jak dotąd osiągnięto bardzo wiele w dziedzinie integracji podzielonych granicami
Samów. Stworzono spójny program polityczny oraz wiele projektów mających wzmocnić
współpracę społeczności z różnych części Sápmi. Istotne w dziejach samskiej współpracy
okazało się pewnego rodzaju przewodnictwo Samów z Norwegii, gdzie najwcześniej
podnoszono wiele ważnych kwestii i rozpoczynano kluczowe inicjatywy. 3
Samowie na drodze do integracji muszą się zmierzyć z wieloma problemami:
1. Istotne jest znalezienie równowagi między różnorodnością ogólnosamskich organów
(pomagającą w aktywności na różnych poziomach i docieranie do wielu aktorów życia
politycznego), a przerostem instytucjonalno-organizacyjnym (powodującym
marnotrawstwo i tak ograniczonych środków).
2. Trudną kwestią dla samskich aktywistów staje się dalsza budowa i zachowanie
wspólnej tożsamości etnicznej przy utrzymaniu różnic między poszczególnymi
samskimi dialektami i grupami.
3. Wiele pracy będzie wymagać przełamanie nadal widocznej niechęci opinii publicznej
i administracji na północy Fennoskandii do szczególnych praw Samów. 4
4. Zależność finansowa od rządów państw nordyckich może potencjalnie ograniczyć
możliwości swobodnego działania. Szansą są tutaj przede wszystkim fundusze
zewnętrzne, głównie ze środków europejskich, regionalnych i instytucji kulturalnych.

1
Deklaracja z Jokkmokk, op.cit.
2
Trond Thuen, (2001)., op.cit., s. 105.
3
Johan Eriksson, (2002), op.cit., s. 247.
4
W muzeum uniwersyteckim w Tromsø prezentowano np. dwujęzyczne tablice miejscowe, których samska
część została ostrzelana. Pokazuje to stopień nadal istniejących napięć społecznych na Północy. (Tromsø
Museum, Universitets Museum Tromsø, wystawa czasowa, marzec 2006 r.)

133
5. Ważkim zagadnieniem pozostaje także współpraca z Samami rosyjskimi. Warunki
potrzebne do integracji, spełniane w Finlandii, Szwecji i Norwegii, nie występują już
między tymi krajami a Rosją. Istnieje znaczna rozbieżność systemów prawnych,
stosunku do mniejszości narodowych, prowadzonej polityki, a w końcu środków, które
państwo gotowe jest przeznaczyć na wsparcie organizacji i instytucji rdzennych. Także
duże różnice w zamożności, kulturze prawnej oraz doświadczeniach historycznych
ograniczają zdolność Samów rosyjskich do współpracy. Dalsza harmonizacja prawa na
obszarze nordyckim, powstanie Samskiej Rady Parlamentarnej i ewentualne przyjęcie
Nordyckiej Konwencji Samskiej będą coraz bardziej oddalać politycznie Samów
z Finlandii, Szwecji i Norwegii od ich rosyjskich pobratymców. Istnieją nawet obawy,
że obecny status Samów w Rosji spowolni także proces integracji w obszarze
nordyckim. Z drugiej strony jednak, dzięki Samom rosyjskim kooperacja samska
wykracza poza obszar nordycki i nabiera charakteru regionalnego, stając się przez to
ważnym elementem w systemie organizacji regionalnych i międzynarodowych wokół
Morza Barentsa.
6. Samskie organizacje etnopolityczne do dzisiaj stanowczo odrzucają oskarżenia –
wynikające ze starego rozumienia suwerenności i sposobów politycznego
organizowania grup ludzkich – o separatyzm i chęć budowy Sápmi niezależnej
„konstytucyjnie”. 5
Trond Thuen twierdzi w związku z tym, że Sápmi jako kraj rodzimy Samów pozostaje
nadal „fikcją”. Proces integracyjny trwa jednak – zdaniem badacza – zbyt krótko, by można
było w tym momencie oceniać jego ostateczne rezultaty. 6
Osiągnięcia Samów na drodze do integracji wszystkich części Sápmi wydawać się
więc mogą nieznaczne. Postęp, jaki dokonał się na północy Fennoskandii widać jednak
wyraźniej przy porównaniu ich sytuacji z innymi podzielonymi grupami etnicznymi
w Europie i w regionie arktycznym, mianowicie Inuitami, Baskami i Romami.
Grupą rdzenną, stającą przed podobnymi do Samów problemami, są Inuici
z Grenlandii, Kanady, USA i Rosji. Podobieństw jest tutaj wiele: zamieszkują oni terytoria
różnych państw, mówią jednym językiem podzielonym wszakże na znacznie różniące się
od siebie dialekty, a w przeszłości nie stworzyli jakiegokolwiek organizmu politycznego
obejmującego wszystkie lub chociażby większość społeczności. Istnieje także Inuicka Rada
Okołopolarna (Inuit Circumpolar Council - ICC) będąca, podobnie jak Rada Samów,

5
Trond Thuen, (2001), op.cit., s. 116-117.
6
Ibidem.

134
organizacją „parasolową” dla wielu stowarzyszeń lokalnych. Reprezentuje ona Inuitów
(jako lud rdzenny) na forum międzynarodowym: w Radzie Arktycznej i na forach ONZ.
Na Grenlandii i w Kanadzie Inuici osiągnęli znacznie większy zakres autonomii niż
Samowie w Fennoskandii. Inuici na Grenlandii dysponują szeroką autonomią terytorialną
i jedynie kwestie obronne, sprawy zagraniczne, monetarne oraz wymiar sprawiedliwości
pozostają domeną władz w Kopenhadze. Dużą samodzielność wyspy dodatkowo
potwierdza pozostawanie Grenlandii poza strukturami UE. W Kanadzie w 1999 r. powstała
prowincja Nunavut, o zakresie autonomii podobnym do pozostałych prowincji
kanadyjskich, wyróżniająca się jednak istnieniem inuickiej większości. Dodatkowo
w Nunavut daleko idącej regulacji uległy kwestie własnościowe. Do zarządzania ziemią,
wcześniej należącą do państwa, powołano specjalne przedsiębiorstwo o uprawnieniach
znacznie szerszych niż Finnmarkseiendommen w ramach Prawa Finnmarskiego. Samowie
w żadnej z części Sápmi nie osiągnęli tak poważnych koncesji ze strony państw
nordyckich. Przyczyną są głównie stosunki demograficzne. Poza centrum Finnmarku
Samowie stanowią mniejszość w Laponii i stworzenie reżimu autonomii terytorialnej nie
jest tam możliwe. Również wysoka ranga kwestii ludów rdzennych w debacie publicznej
w Danii i Kanadzie wpłynęła na realizację inuickich żądań. 7
Inuici nie powołali jednak do życia innych instytucji i organizacji podobnych do
istniejących w Sápmi. Nie istnieją rozbudowane ogólnoinuickie instytucje edukacyjne czy
organizacje wyspecjalizowane. Nie pojawiły się także dążenia do budowy regionu, jak
również pomysły na stworzenie prawa międzynarodowego poświęconego w sposób
szczególny kwestii inuickiej. 8
Można wymienić kilka podstawowych elementów, które wpływają na różnice
w dążeniach i sukcesach integracyjnych Samów i Inuitów. Odległości między
poszczególnymi społecznościami w Zachodniej Arktyce są znacznie większe niż
w Laponii. Skutkuje to stosunkowo rzadkimi kontaktami między różnymi grupami
inuickimi, a co za tym idzie – słabszym poczuciem wspólnej tożsamości. W porównaniu
z obszarem nordyckim mniejsze są podobieństwa w ustawodawstwie i polityce wobec
Inuitów w Danii (na Grenlandii), Kanadzie, USA i Rosji.
W kontekście europejskim, grupą niebędącą rdzenną, ale podzieloną granicami
państwowymi są Baskowie. Od Samów odróżnia ich brak statusu rdzennego oraz, podobnie

7
Natalia Loukacheva, Comparative Arctic Governance: The Jurisdiction of Greenland and Nunavut Re-
examined [w:] Arctic Governance, T. Koivurova, T. Joona, R. Shnoro, University of Lapland, Rovaniemi
2004, s. 116-119, 126-127; Thron Thuen (2001), op.cit., s. 239-240.
8
Rozmowa autora pracy z prof. Timo Koivurovą, dyrektorem Północnego Instytutu Prawa Mniejszości i
Środowiska (PYVI, NIEM) , Centrum Arktyczne, Rovaniemi, Finlandia, dnia 30.08.2007.

135
jak u Inuitów, pozycja większościowa na ich ziemiach ojczystych. Baskowie osiągnęli
jednak znacznie mniej na drodze do stworzenia ładu transgranicznego niż Samowie i to
mimo wielu podobieństw prawnych i instytucjonalnych między Francją i Hiszpanią,
zwłaszcza od przystąpienia tej ostatniej do Wspólnot Europejskich.
Baskowie uzyskali znaczny stopień autonomii w Kraju Basków, jednak
w hiszpańskiej Naffaroa i francuskiej Akwitanii nie osiągnęli oni podobnego sukcesu.
Współpraca społeczności z tych trzech regionów jest bardzo ograniczona, a wpływ rządu
Kraju Basków na dwa pozostałe obszary znikomy. Główną przyczyną wydaje się niski
stopień mobilizacji społeczności we Francji i Naffaroa. Johan Eriksson określa opisaną
powyżej sytuację „brakiem spójności” między częściami podzielonej grupy. We Francji
dodatkową barierą jest niechęć tamtejszej administracji do poszerzania baskijskich
uprawnień mniejszościowych. 9
Samowie porównywani są też w literaturze (np. Lukas H. Meyer) z europejskimi
Romami. Najważniejszymi różnicami między tymi dwiema grupami jest znacznie mniejsza
integracja Romów z otaczającymi ich społeczeństwami oraz brak związku społeczności
romskich z konkretnym terytorium. Samowie, mimo że część ich kultury ma swe źródło
w kulturze nomadycznej, od setek lat zamieszkują na tych samych terytoriach, a nawet
w czasach „koczowniczej” hodowli reniferów trasy wędrówek wyznaczały precyzyjnie
terytorium, z którym każda społeczność była związana. Stąd, pisząc o perspektywach
rozwoju politycznego mniejszości romskiej, Lukas H. Meyer używa terminu
transnarodowa autonomia nie-terytorialna, w odróżnieniu od autonomii terytorialnej,
której specyficzna wersja kształtuje się obecnie w Sápmi. Ta idea polityczna nie jest
obecnie realizowana w jakichkolwiek formach prawnych lub instytucjonalnych, istnieje za
to ograniczona współpraca między romskimi działaczami z różnych krajów.
Różnice między Romami i Samami wynikają w dużej mierze z braku, w przypadku
tych pierwszych, dostatecznie silnych, dobrze wykształconych i aktywnych elit
politycznych oraz ze znaczących różnic w pozycji tej grupy w różnych krajach na terenie
Europy. W niektórych państwach Romowie posiadają specjalny status, czasami z prawem
do specjalnej reprezentacji w ciałach ustawodawczych (np. Czechy) lub mając stosunkowo
silną partię etniczną (np. Rumunia), w niektórych ich prawa gwarantowane są
konstytucyjnie (Finlandia, Słowenia), natomiast czasami podlegają jedynie ogólnym
przepisom dotyczącym mniejszości (Niemcy). Kwestiami romskimi dodatkowo zajmuje się
OBWE oraz instytucje Rady Europy i Unii Europejskiej, jednak brakuje ze strony tych

9
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 231-234, 246-247.

136
podmiotów dążeń do harmonizacji ustawodawstwa w tej dziedzinie. Chodzi tu raczej
o ustalenie ogólnych, a więc dotyczących nie tylko Romów, minimalnych standardów. Być
może rozproszenie i duża liczbę krajów oraz kontekstów prawnych i instytucjonalnych,
w których aktywiści romscy funkcjonują, jest właśnie najważniejszą przeszkodą w ich
integracji. 10
Na podstawie analizy sytuacji Samów w Fennoskandii oraz powyższych rozważań
można stworzyć listę czynników wpływających na możliwość integracji podzielonej grupy
etnicznej. Są nimi:
1. posiadanie wyraźnej wspólnej tożsamości,
2. rozwinięte kontakty i współpraca między poszczególnymi społecznościami
i przedstawicielami elit,
3. wyraźnie zwerbalizowane dążenie do integracji,
4. dojrzałość polityczna oraz wyłonienie odpowiednio wykształconych i aktywnych
elit,
5. podobieństwo instytucji i organizacji stworzonych przez samą grupę w różnych
częściach podzielonego terytorium,
6. możliwość komunikowania się i swobodnego przekraczania granic,
7. znaczące podobieństwo systemów prawnych i kultury prawnej w państwach
zamieszkiwanych przez daną grupę etniczną,
8. podobieństwo specyficznej polityki i reżimów prawnych odnoszących się do danej
grupy etnicznej w różnych państwach,
9. odpowiednia ranga problemów etnicznych w debacie publicznej,
10. przyzwolenie rządów, administracji i społeczeństw na integrację,
11. dogodna sytuacja międzynarodowa,
12. przynależność państw do organizacji międzynarodowych, skłonnych wspierać
dążenia integracyjne danej grupy,
13. istnienie na danym terytorium różnych, ale występujących jednocześnie porządków
(organizacji, związków regionalnych, obszarów, gdzie obowiązują różnorakie
konwencje międzynarodowe, porozumienia regionalne, itp.),
14. konieczność powstania odpowiednich stosunków etnicznych na danym terytorium
(pozycji większościowej) jako przesłanka do stworzenia pełnej autonomii
terytorialnej.
Nie jest to oczywiście lista zamknięta.

10
Lukas H. Meyer, op.cit., s. 295-297.

137
 Johan Eriksson twierdzi, że bez stworzenia odpowiedniej autonomii (chociażby
kulturalnej) na poziomie całej Laponii, Samowie nie zdołają przetrwać jako oddzielna
grupa etniczna, a z pewnością nie jako jednolity lud w Fennoskandii. Najprawdopodobniej
ulegną w takim wypadku asymilacji i dalszemu różnicowaniu się społeczności
w poszczególnych państwach. 11 Dlatego też tworzenie wspólnych instytucji (takich jak
Rada Samów, Samska Rada Współpracy Parlamentarnej oraz Konferencje Parlamentarne
Samów, być może w przyszłości także wspólne ogólnosamskie zgromadzenie) to obecnie
jeden z podstawowych wątków w aktywności politycznej samskiej elity, która wydaje się
rozumieć wagę procesu integracji.
Parlamentaryzm, regionalizm i ewentualny nowy ład międzynarodowy w postaci
Konwencji Samskiej są ze sobą ściśle powiązane i składają się na ideał autonomii
etnicznej. Jest to faktycznie wersja systemu autonomii kulturalnej poszerzonej o niektóre
elementy społeczne i polityczne. 12 Współpraca parlamentarna byłaby, w tym ujęciu,
główną instytucją ewentualnego regionu. Ten zaś, gdyby powstał, zakreśliłby terytorialny
zasięg działania nowych organów. Sam region nie musi mieć zresztą charakteru ściśle
wyznaczonego obszaru geograficznego. W ostateczności, podstawą i spoiwem prawnym
dla funkcjonowania parlamentów i ciał współpracy ponadnarodowej oraz istnienia
transgranicznego bytu politycznego mogłaby stać się Konwencja Samska lub
zharmonizowane „ustawodawstwo samskie” na obszarze nordyckim i – w dłuższej
perspektywie – także w Rosji.

11
Johan Eriksson, (1997), op.cit., s. 164.
12
Ibidem, s. 137.

138
Spis tabel i rycin

Tabela 1. Typologia Strategii Zarządzania Etnicznego Johna Coakleya (na podst.:

Kristian Myntti (1996), op.cit., s. 17-20).
Ryciny:
1. Geograficzny rozkład dialektów samskich (na podst.:
www.mpi.nl/DOBES/projects/sami/geography).
2. Granice siid na północy Fennoskandii przed ustaleniem granic państwowych. Mapa
sporządzona przez O. Vorrena (na podstawie: The Sami People (1990), op.cit.,
s.28).
3. Strefy podatkowe w XVII w. (na podst.: Johan Eriksson (1997), op.cit., s. 83.)
4. Kształtowanie się granic w Fennoskandii (na podst.:Johan Eriksson (1997), op.cit.,
s. 112).
5. Oganizacje samskie i Rada Samów przed 1989 r. (opracowanie własne na podstawie
na podstawie: The Sami People, Ulf Sand, Elina Helander, Aage Solbakk (red.)Sami
Institutha 1990, s. 95 oraz Johan Eriksson, Partition..., op.cit., s. 150).
6. Samskie instytucje i organy pozarządowe i publiczne na poziomie krajowym
i transgranicznym w latach 1996-1998. (opracowanie własne autora na podst.
J. Eriksson, Partition..., op.cit., s. 150).
7. Samskie instytucje, organizacje oraz organy pozarządowe i publiczne na poziomie
krajowym i transgranicznym po 2005 roku. (opracowanie własne autora na podst.
J. Eriksson, Partition..., op.cit., s. 150).
8. Region Samów (Sapmi) i Euroarktyczny Region Morza Barentsa, z zaznaczonymi
jednostkami samorządowymi oraz głównymi centrami ludnościowymi.
(opracowanie własne na podstawie: Strona int. Prowincji Norbotten (Szw.)
:Ehttp://www.bd.lst.se/Internationellt/ default.aspx?propID=10001571).

139
Bibliografia

I. Źródła

I.1. Pisane dokumenty źródłowe

Encyclopedia Britannica, 15th edition, vol. 4

Encyclopedia of Nationalism, Fundamental Themes, vol. 1, Academic Press, San

Diego, London

Deklaracja z Honningsvag, (Deklaracja XVIII. Konferencji Samskiej) strona int.

Uniwersytetu Laponii w Rovaniemi/Finlandia (projekt informacyjny regionu Barentsa):
barents.ulapland.fi/photos/archive/sami_declaration.pdf

Deklaracja z Murmanska (Deklaracja XVI. Konferencji Samskiej)), strona int. Rady

Samów:
www.samicouncil.net/includes/file_download.asp?deptid=2161&file=20040421162343
.doc

The Finnmark Act – a Guide, Ministry (Norway) of Justice and the Police and the
Ministry of Local Government and Regional Development, Oslo 2005

Konwencja MOP (nr 169) dotycząca ludności tubylczej i plemiennej w państwach

niezależnych: www.ciesin.org (wersja angielska)

Nordycka Konwencja Samska - projekt (nieoficjalne tłumaczenie na angielski): strona

int. Rady Samów: www.saamicouncil.net

Nowy słownik poprawnej polszczyzny, A Markowski (red.), Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 1999

I.2. Dokumenty internetowe

Strona int. Rady Samów: www.saamicouncil.net

Strona int. Parlamentu Samów w Szwecji: www.sametinget.se

Strona int. Parlamentu Samów w Norwegii: www.samediggi.no

Strona int. Rady Nordyckiej: www.norden.org

Strona int. Centrum Studiów Rdzennych: http://www.cwis.org

Strona int. fińskiego przewodnictwa w Radzie Nordyckiej: www.norden2007.fi

Strona int. „Unia Europejska i Prawa Człowieka:

europa.eu.int/comm/external_relations/human_rights

Strona int. norweskiego Urzędu Statystycznego: www.ssb.no

140
II. Opracowania

S. Aikio, U. Aikio-Puoskari, J. Helander, The Sami Culture in Finland, Lapin

Sivistysseura, Helsinki 1994.

B. Anderson, Wspólnoty Wyobrażone, Znak, Kraków 1997

Arctic Governance, Timo Koivurova (red.), Juruduca Laponica, Sevenprint, Rovaniemi

2004.

Awakend Voice. The Return of the Sami Knowladge, E. Helander (red.), Nordic Sami
Institut, Dietut 1996.

H. Beach, The Saami of Lapland, Minority Rights Group Report no. 55, London 1988.

J.H. Bodley, Victims of Progress, Benjamin/Cummings, Menlo Park 1982.

Conflict and Cooperation in the North, K. Karppi & J. Eriksson (red.), Umeå 2002

Curtis Cook, Juan David Lindau, Aboriginal rights and self-government : the Canadian
and Mexican experience in North American perspective, McGill-Queen's University
Press, Montreal, Ithaca 2000

Economic, Social and Cultural Rights of the Sami. International and National Aspects,
F. Horn (red.), University of Lapland Press, Northern Institute for Environmental and
Minority Law, Rovaniemi 1998

J. Eriksson, Partition and Redemption. A Machiavellian Analysis of Sami and Basque

Patriotism, Umea University, 1997

The Ethnic Idenities of European Minorities. Theory and Case Studies, B. Synak (red.),
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 1995.

Etnos przebudzony, L. Mroz (red.), Wydawnictwo DiG, Instytut Etnologii

i Antropologii Kulturowej, UW, Warszawa 2002

E. Gayim, The UN Draft Declaration on Indigenous Peoples, University of Lapland,

Rovaniemi 1994

K. Gjerset, History of the Norwegian People, MacMillan Company, New York 1915

141
O. M. Haetta, The Sami – an Indigenous People of the Arctic, Davvi Girji, Karasjok
1993.

J. B. Henriksen, Saami Parliamentary Co-operation. An Analysis, Nordic Sami

Institute, Guovdageainu i Kopenhaga 1999

Hoem, A. Tjeldroll, Ethnicity, Racism, “Norwegianizing”, Report nr 7, Pedagogisk

Forskningsinstitutt, Oslo 1979.

Indigenous and Tribal Peoples’ Rights. 1993 and after, E. Gagim, K. Myntti (red.),
University of Lapland, Rovaniemi 1995

Indigenous Peoples. Resource Management and Global Rights, S. Jentoft, H. Minde,

R. Nilsen (red.), Eburon, Delft 2003

International Journal on Minority and Group Rights vol.8, Special Issue on Sami Rights
in Finland, Norway, Russia and Sweden, Kluwer Law International, Den Hague 2001

T. Joona, The Political Recognition and Ratification of ILO Convention No. 169 in
Finland, with some Comparison to Sweden and Norway, Nordisk Tidsskrift for
Menneskerettigheter – Vol. 23, nr 3, Universutetsforlage

Timo Koivurova, The Draft of a Nordic Saami Convention, artykuł zostanie

opublikowany w ”European Journal on Minority Rights” w 2008 r., został udostępniony
dzięki uprzejmości autora.

W. Konarski, Pragmatycy i idealiści. Rodowód, typologia i ewolucja ugrupowań

politycznych nacjonalizmu irlandzkiego w XX wieku, Pułtusk-Warszawa 2001

S. Kuoljok, J . E. Utsi, The Sami – People of the Sun and the Wind, Ajtte, Lulea 2000.

S.Kuoljok, J.E. Utsi, Lapończycy – ludzie słońca i wiatru, Państwowe Muzeum

Etnograficzne, Warszawa 2001

V.-P. Lehtola, The Sami People – Traditions in Transition, Kustannus-Puntsi, Inari

2002

142
V.-P. Lehtola, The Saami siida and the Nordic states from Middle Ages to the beginning
of the 1900’s [w:] Kristina Karppi & Johan Eriksson (ed.): Conflict and Cooperation in
the North, Umeå 2002

D. Lewis, Indigenous Rights Claims in Welfare Capitalist Society: Recognition and

Implementation. The Case of the Sami People in Norway, Sweden and Finland, Arctic
Centre, Rovaniemi 1998

M. Linkola, The Skolt Sami, Siida Museum, Kuopio 2000

E. Manker, Ornvul Vorren, Lapończycy: Zarys historii kultury, PIW, Warszawa 1980

J. Mucha, Oblicza etniczności. Studia teoretyczne i empiryczne, Zakład Wydawniczy

Nomos, Kraków 2005

Minorities and Their Rights of Political Participation, Frank Horn (red.), University of
Lapland, Rovaniemi 1996

R. Niezen, Recognizing Indigenism: Canadian Unity and the International Movement of

Indigenous Peoples [w:] Comparative Studies in Society and History, vol. 42, nr 1,
Cambridge University Press, styczeń 2000

R. Niezen, The Origins of Indigenism, University of California Press, Berkeley 2003

I. N. Overland, Politics and Culture among the Russia Sami. Leadership,

Representation and Legitimacy, Scott Polar Research Institute, University of Cambridge
1999

Northern Peoples, Southern States. Maintaining Ethnicity in the Circumpolar World,

R. O. Wheelersberg (red.), CERUM, Umea 1996

S. Pawlak, Ochrona Mniejszości Narodowych w Europie, Wydawnictwo Naukowe

Scholar, Warszawa 2001

Pierwsze narody. Społeczności rdzenne i idea tubylczości we współczesnym świecie,

J. Derlicki, W. Lipiński, Wydawnictwo DIG, Warszawa 2002.

143
Polar Peoples: Self Determination and Development, M. Nuttal, N. Vahtin, F.L.
Korsmo, I. Creery, H. Beach, Minority Rights Group (red.), Minority Rights Group
Publication, London 1994.

Political Borders and Cross-border Identities at the Boundaries of Europe, J. Borland,

G. Day, K.Z. Sowa (red.), Rzeszów-Bangor 2002

The Saami, a Cultural Encyclopedia, (ed.) U.-M. Kulonen, Risto pulkkinen, SKS,
Vammala 2005.

Sami Culture in a New Era. The Norwegian Sami Experience, H. Gaski (red.), Davvi
Girji O.S., Vaasa 1997.

The Sami People, U. Sand, E. Helander (red.), Sami Institutta, Karasjok 1990.

The Sami People – A Handbook, John Trygve Solbakk (red.), Davvi Girji OS, Tromsø
2006

L. Sillanpaa, Political and Administrative Responses to Sami self-determination,

Societas Scientarum Fennica, Helsinki 1994.

P. Aikio, E. Siuruainen, The Lapps in Finland, Helsinki 1977

T. G. Svensson, Ethinicity and Mobilization in Sami Politics, Stockholm 1976.

G. Tennbo, ILO Convention no. 169 concerning Indigenous and Tribal Peoples in
Independent Countries, Rovaniemi 2001

T. Thuen, Quest for Equity. Norway and Saami Challenge, Memorial university of
Newfoundland, 2001.

N.–A. Valkeapaa, Geetings from Lappland. The Sami Europe’s Forgotten People, Zed
Press, London 1983

W. Żelazny, Etniczność. Ład-Konflikt-Sprawiedliwość, Wydawnictwo Poznańskie,

Poznań 2006

W. Żelazny, Mniejszości narodowe we Francji: etniczność, etnopolityka,

etnosocjologia, Tyczyn 2000

144