Professional Documents
Culture Documents
STARO˚YTNOÂå
– g∏owica sk∏ada si´ z prostego szerokie- misternie rzeêbionym motywem
go abakusa i zaokràglonego echinusa liÊcia akantu
Sumerowie i Babiloƒczycy Indie
w Zastosowanie ko∏a do transportu i w garn- w Rozwój unikatowego pisma (nieodczytane
carstwie. dotychczas glify harappiaƒskie).
w Umiej´tnoÊç wytopu miedzi i produkcji bràzu. w Opracowanie sanskrytu (po najeêdzie
STYLE ARCHITEKTONICZNE – BUDOWLE SAKRALNE w Zbiorowe budowanie systemów irygacyjnych. Ariów).
w Stworzenie pisma obrazkowego (piktogra- w Budowa skomplikowanych konstrukcji hydro-
my Sumerów) i klinowego (Babiloƒczycy). technicznych – wodociàgi i kanalizacja
styl romaƒski styl gotycki w Organizacja paƒstwa despotycznego ze (przed przybyciem Ariów).
sprawnym systemem urz´dniczym. w Rozwini´te planowanie urbanistyczne (plany
w Opracowanie pierwszego znanego kodeksu zabudowy miejskiej, ulice krzy˝ujàce si´ pod
prawnego (ok. 2100 r. p.n.e.) i rozwój kody- kàtem prostym).
fikacji prawnych (kodeks Hammurabiego, w Opracowane zapisu liczbowego przy u˝yciu
XVIII/XVII w. p.n.e.). tzw. cyfr arabskich.
w Rozwój znajomoÊci rachuby czasu – opraco- w Religia politeistyczna, wyst´powanie obok
wanie kalendarza. siebie ró˝nych systemów religijnych – wedy-
w Rozwój architektury – stosowanie sklepieƒ zmu (bóstwa m.in.: Agni, Mitra, Waruna),
skrzynkowych i beczkowych, ∏uku, kopu∏y; braminizmu (bóstwa zbli˝one do wedyjskich
b d t l h ó b B h j k t ó hÊ i t ) hi
W indeksie osobowym
Przeglàdowe schematy
g∏ówne cechy stylu: g∏ówne cechy stylu:
socrealizm dekonstruktywizm
STARO˚YTNOÂå
Sparta
w Sparta, podobnie jak inne organizmy paƒ- kontrola
DWAJ PI¢CIU
stwowe w staro˝ytnej Helladzie, mia∏a cha-
KRÓLOWIE EFORÓW
rakter paƒstwa-miasta (polis) i obejmowa-
∏a stosunkowo niewielkie terytorium. odpowiedzialnoÊç
w Wed∏ug tradycji twórcà monarchicznego wybór
ustroju spartaƒskiego by∏ Likurg.
w Pe∏ni´ praw politycznych posiadali wy∏àcznie GERUZJA
spartiaci p∏ci m´skiej (cz∏onkowie najwy˝- 28-osobowa Rada Starszych
szej warstwy spo∏ecznej wywodzàcej si´
od Dorów), którzy ukoƒczyli 30 rok ˝ycia. wybór weto wybór
w Periojkowie byli grupà ludnoÊci wolnej, lecz
pozbawionej praw politycznych. Do ich obo- APELLA
wiàzków nale˝a∏a s∏u˝ba wojskowa oraz Zgromadzenie Ludowe
Êwiadczenia na rzecz paƒstwa. Zawodowo spartiatów
zajmowali si´ rolnictwem, handlem i rzemio-
s∏em. Schemat organizacji w∏adzy w staro˝ytnej Sparcie
w Pe∏ni´ w∏adzy poczàtkowo posiadali królowie,
zaÊ eforowie byli ich urz´dnikami i doradca- byli wybierani do˝ywotnio przez apell´.
mi. Stopniowo ograniczano w∏adz´ królów, Prócz gerontów wchodzili do niej tak˝e tak˝e
a cz´Êç ich uprawnieƒ przejmowali eforowie obaj królowie. Apella przyjmowa∏a lub od-
i apella, czyli zgromadzenie obywateli. rzuca∏a wnioski poddane pod g∏osowanie.
w W razie wojny jeden z królów prowadzi∏ ar- Udzia∏ w apelli mogli wziàç wy∏àcznie spar-
mi´, drugi zaÊ pozostawa∏ w kraju celem za- tiaccy m´˝czyêni powy˝ej 30 roku ˝ycia.
pobiegania powstaniom helotów, czyli w G∏osowanie na apelli odbywa∏o si´ przez
warstwy niewolnych ch∏opów, potomków wznoszenie okrzyku; tylko w razie wàtpliwo-
podbitych przez Dorów mieszkaƒców Lakonii Êci, czy g∏oÊniej krzyczano za, czy przeciw
i Mesenii. wnioskowi, g∏osowano powtórnie poprzez
w Z czasem decydujàcà rol´ w ustroju Sparty ustawianie si´ g∏osujàcych po stronie zwo-
zacz´li odgrywaç eforowie wybierani przez lenników i przeciwników wniosku.
apell´.
w Poczàtkowo geruzja
by∏a organem dorad-
czym królów, stopnio-
wo sta∏a si´ sàdem
Chalkidyka At
w sprawach karnych, i t y Marato
Maraton
ato
aton
e
a ck ka
przygotowywa∏a usta- Tr Lemnos
e
rz
wy do g∏osowania na Mo
apelli, osàdza∏a kró-
M o
w Cz∏onkowie geruzji
E
Ateny
e
Olimpia
J o
Megalopolis
Megalo
opol
oliiss
oli
ol
Sparta
ƒ
Z
s
E
P
La
k
L kon
i
e O P
O ia
Morze Kreteƒski
e
0 50 km
Kre
ta
0 100 km
11
GHV-01(7-31) 7/11/08 12:05 PM Page 12
Ateny
w Ustrój Aten ewoluowa∏ od monarchii przez w W latach 508–507 p.n.e. archont Klejste-
arystokracj´ i tyrani´ do antycznej formy de- nes przeprowadzi∏ reform´ ustrojowà, którà
mokracji, tak zwanej demokracji ateƒskiej. uwa˝a si´ za poczàtek demokracji ateƒskiej.
w Za pierwszego prawodawc´ Aten uwa˝a si´ w Klejstenes wprowadzi∏ nowy podzia∏ admini-
archonta Drakona, który nakaza∏ skodyfi- stracyjny kraju, likwidujàc podzia∏y na jed-
kowaç prawo. nostki rodowe a dzielàc Attyk´ na 3 okr´gi
w Archont Solon przeprowadzi∏ w 594 r. terytorialne: miasto, wybrze˝e, wieÊ.
p.n.e. reform´ systemu ustrojowego Aten. w Istotà reformy Klejstenesa by∏o podwa˝enie
w Najwy˝szymi urz´dnikami byli archonci (9), dotychczasowego ustroju rodowego Aten.
wybierani na rok, mieli prawo wydawania w Najwa˝niejszym organem w∏adzy sta∏o si´
ustaw. Stopniowo ograniczano rol´ i kompe- Zgromadzenie Ludowe (eklesja).
tencje archontów. w W Zgromadzeniu Ludowym mogli braç
w Reforma Solona usankcjonowa∏a podzia∏ udzia∏ pe∏noprawni obywatele p∏ci m´skiej
obywateli na 4 klasy majàtkowe, ró˝nicujàc powy˝ej 20 roku ˝ycia. Na Zgromadzeniu
ich w zale˝noÊci od zamo˝noÊci ich prawa Ludowym g∏osowano przez podniesienie ràk.
i obowiàzki wobec paƒstwa. w Prawa obywatelskie uzyskali metojkowie,
w Solonowi przypisuje si´ tak˝e utworzenie sà- czyli cudzoziemcy zamieszkujàcy stale polis.
du ludowego zwanego te˝ sàdem przysi´- WczeÊniej mieli oni wolnoÊç osobistà, ale
g∏ych (heliaja) i Rady Czterystu (bule) oraz pozbawieni byli praw politycznych, choç cià-
reform´ miar i wag. ˝y∏y na nich niemal takie same jak na pe∏no-
w Solon ograniczy∏ uprawnienia areopagu, prawnych obywatelach obowiàzki wobec
pierwotnie cia∏a politycznego i sàdowniczego. paƒstwa.
w Areopag sk∏ada∏ si´ z do˝ywotnich cz∏onków, w Poszerzono sk∏ad Rady do 500 osób, po-
by∏ych archontów. Za Solona areopag na- wsta∏a w ten sposób Rada Pi´ciuset.
bra∏ cech organu strzegàcego praw, obycza- w Ustanowiono tak˝e kolegium 10 strategów,
jów i moralnoÊci. którzy mieli kierowaç sprawami wojskowymi.
w W 561 r. p.n.e. w∏adz´ w Atenach zdoby∏ si- Byli oni wybierani corocznie spoÊród obywa-
∏à Pizystrat, który rzàdzi∏ jako tyran do teli.
527 r. p.n.e. w Prytanià po reformach Klejstenesa nazywano
w W 510 r. p.n.e. obalono w Atenach tyrani´ urz´dujàcà w danym okresie cz´Êç Rady Pi´-
nieudolnie w∏adajàcych krajem synów Pizy- ciuset.
strata.
przewodniczàcy
PRYTAN
PRY
PRYTANIA
TANIA
IA
AREOPAG
sàdownictwo RADA PI¢CIUSET ustawy
9 ARCHONTÓW w sprawach
o zabójstwo
za
archont 2 wstrze
polemarchos y˝s ˝on
zyc e d
h k la
las Zgromadzenie
Ludowe
10 strategów wybór sàd skorupkowy
(wybierani imiennie, mo˝liwoÊç (ostracyzm)
ponownego wyboru) miasto
słu˝ba
ARMIA region wewn´trzny Attyki sàd ludowy
(heliaia)
wybrze˝e
10 fyli
139 demów
Ustrój Aten po reformach Klejstenesa
12
GHV-01(7-31) 7/11/08 12:11 PM Page 13
STARO˚YTNOÂå
w Po reformie Klejstenesa archonci stali si´ Zgromadzeni wypisywali na skorupach gli-
urz´dnikami honorowymi – ka˝dy Ateƒczyk nianych swoje zdanie. JeÊli jedna osoba po-
móg∏ zostaç archontem. Wybierano ich jawi∏a si´ na minimum 6000 skorup, skazy-
w drodze losowania. wano jà na 10-letnie wygnanie bez utraty
w Klejstenes wprowadzi∏ instytucje sàdu sko- obywatelstwa i majàtku.
rupkowego – ostracyzmu. Mia∏ on chroniç w Demokracj´ ateƒskà umocni∏ Perykles, któ-
ustrój Aten przed próbami obalenia. Polega∏ ry kilkanaÊcie razy pe∏ni∏ urzàd stratega. Aby
na tym, ˝e na Zgromadzeniu Ludowym zapy- umo˝liwiç pe∏ne uczestnictwo w ˝yciu poli-
tywano uczestników, czy nie znajà kogoÊ, kto tycznym biedniejszym obywatelom, wprowa-
ich zdaniem chcia∏by obaliç ustrój paƒstwa. dzi∏ pensje za sprawowanie urz´dów.
POJ¢CIA
Arystokracja – najwy˝sza warstwa spo∏eczna, do której przynale˝noÊç wynika z urodzenia i jest
dziedziczna. Nazwà tà okreÊla si´ te˝ antycznà form´ ustrojowà, w której najwa˝niejszà rol´ odgry-
wa∏a warstwa arystokratyczna.
Tyrania – forma ustrojowa powsta∏a w wyniku obalenia istniejàcego ustroju i przej´cia w∏adzy
przez tyrana. W staro˝ytnej Grecji tyrani przejmujàcy w∏adz´ kreowali si´ na obroƒców warstw ubo-
gich. Cz´sto te˝ ich dzia∏ania poprawia∏y po∏o˝enie ludu, w ten sposób tyrani zyskiwali doÊç szero-
kie poparcie i utrzymywali si´ u w∏adzy.
Artemizjon
Termopile
M o r z e
480
przez ci´˝kozbrojnà piechot´ (ho- 480
r z
Delfy
dowodzonà przez Ateƒczyka Mil- Plateje
E
479 Maraton
g e
tiadesa. 490
Przyl.
j s
Elis
J o ƒ
Salamina Mykale
w W czasie drugiego najazdu Persów 480 Ateny
k
479
Argos
i e
Sparta
si´ przekroczyç Termopile (480 r.
p.n.e.), pokonujàc tu garstk´ ˝o∏-
nierzy spartaƒskich dowodzonych
przez Leonidasa. Jednak w bitwie
Morze Kreteƒskie
morskiej pod Salaminà (480 r.
p.n.e.) greckie okr´ty (triery) po-
0 50 km
kona∏y flot´ Persów, a w nast´p-
nym roku perska armia làdowa làdowa i morska wyprawa króla Kserksesa w 480 r. p.n.e.
zosta∏a pokonana pod Platejami. wyprawa perska z 492 r. p.n.e.
wyprawa perska z 490 r. p.n.e.
w Persowie zostali zmuszeni do od- odwrót floty ateƒskiej spod Artemizjonu
wrotu, a koalicja skupiona wokó∏ Ateny i ich sojusznicy
Aten (Ateƒski Zwiàzek Morski) od- Termopile
bitwy wygrane przez Persów oraz rok p.n.e.
480
nosi∏a kolejne sukcesy mimo wy- Maraton
bitwy wygrane przez Greków oraz rok p.n.e.
cofania si´ z wojny Sparty. 490
tereny Persów
tereny obj´te powstaniem Greków joƒskich w 500–494 r. p.n.e.
Wojny grecko-perskie w V w. p.n.e. greckie paƒstwa neutralne
13
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:09 AM Page 14
Wojna peloponeska
w Nasilajàca si´ rywalizacja mi´dzy Spartà a Atenami doprowadzi∏ do wy-
buchu wojny peloponeskiej (431–404 p.n.e.).
w Ateny wspierane by∏y przez paƒstwa cz∏onkowskie Ateƒskiego Zwiàzku
Morskiego i dysponowa∏y pot´˝nà flotà. Spart´ wspierali cz∏onkowie
Zwiàzku Peloponeskiego, dzi´ki czemu uda∏o si´ im sformowaç silnà ar-
mi´ làdowà. ˚adnej ze stron przez d∏ugi czas nie udawa∏o si´ uzyskaç
przewagi wystarczajàcej do odniesienia decydujàcego zwyci´stwa.
w Prze∏omem w wojnie sta∏a si´ nieudana wyprawa wojsk ateƒskich (i sprzy-
Hoplita grecki mierzonych) na Sycyli´ (415–413 p.n.e) – zosta∏y tam rozbite i w znacznej
cz´Êci wzi´te do niewoli.
w Korzystajàc z os∏abie-
a c j a
T nia Aten i wsparcia fi-
ncjum
n i
nansowego Persji,
o a
c e d Ta op
Sparta zbudowa∏a flo-
a Sam k
sp
M lle t´, dzi´ki której Ateny
Potideja
id
ide He
E zosta∏y odci´te
Lem r od morskich dróg za-
p g
P
orky
orkyra
Te s a l i a opatrzeniowych.
Ambrakia
k
w Po utracie floty Ateny
i
Lesbos M zj
sta∏y si´ niemal bez-
r
E
u
b bronne, a spartaƒska
Eto a De d a e
li
Be h
hios
ios armia làdowa zdoby-
a
a
Kefa
Achaja a
∏a miasto i zburzy∏a
Elis jego mury obronne.
kynt Ee
A Aten w Po zakoƒczeniu wojny
Arkadia
let ia peloponeskiej swojà
Spart hegemoni´ w Hella-
e
Na
Lakon a arnas dzie ugruntowa∏a
l
o
e
o n
Sparta.
Rodos
w Dzieje konfliktu opi-
obszar Aten
sali staro˝ytni greccy
sojusznicy Aten
historycy Tukidydes
obszar Sparty Ka
i Ksenofont.
sojusznicy Sparty
K r
greckie paƒstwa neutralne
Wojna peloponeska
POJ¢CIA
Falanga – szyk bojowy ci´˝kozbrojnej piechoty w staro˝ytnej Grecji, w którym ˝o∏nierze ustawie-
ni byli zwykle w oÊmiu zwartych szeregach, a ka˝dy z walczàcych os∏ania∏ tarczà oprócz siebie rów-
nie˝ sàsiada.
Hoplita – w staro˝ytnej Grecji ci´˝kozbrojny piechur, którego podstawowym uzbrojeniem by∏y
w∏ócznia, szeroki, krótki miecz z bràzu oraz okràg∏a tarcza. Przed odniesieniem ran chroni∏y go
he∏m, pancerz oraz nagolenniki.
Triera – staro˝ytny okr´t wojenny nazywany równie˝ triremà lub trójrz´dowcem. Nazwa pochodzi
od trzech rz´dów wioÊlarzy zajmujàcych miejsca jeden nad drugim. Podstawowym uzbrojeniem
greckich trier by∏ metalowy taran umieszczony z przodu kad∏uba. Przebijano nim burty okr´tów wro-
ga poprzez doprowadzenie do zderzenia.
14
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:09 AM Page 26
26
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:10 AM Page 27
STARO˚YTNOÂå
Prawo
w Dzi´ki d∏ugiemu trwaniu Imperium Rzymskie- w Do dziÊ we wspó∏czesnych systemach praw-
go oraz ogromnemu zasi´gu terytorialnemu nych funkcjonujà ukszta∏towane w czasach
paƒstwa Rzymian prawo rzymskie upo- rzymskich zasady prawne przybierajàce po-
wszechni∏o si´ i zakorzeni∏o na tyle, ˝e jego staç sentencji ∏aciƒskich. Jednymi z najbar-
instytucje i ogólne zasady wykorzystywane dziej znanych sentencji wywodzàcych si´
i naÊladowane by∏y w kolejnych epokach. z prawa rzymskiego sà: „Prawo nie dzia∏a
w Poczàtkowo prawo rzymskie mia∏o charakter wstecz”, „Umowy zobowiàzujà”, „WàtpliwoÊci
niepisany, a jego kodyfikacja nastàpi∏a t∏umaczy si´ na korzyÊç oskar˝onego”, „Nie
w V w. p.n.e. – powsta∏o wówczas Prawo ma przest´pstwa, gdy nie ma opisujàcego je
XII Tablic. przepisu prawa”.
w W okresie republiki rzymskiej prawo wzboga-
ca∏o si´ o ustawy, zarzàdzenia urz´dników
i orzeczenia znawców prawa (jurysprudencja).
w W okresie cesarstwa kluczowà rol´ w kszta∏-
towaniu prawa przej´li w∏adcy. Oni równie˝
inicjowali kodyfikowanie i systematyzowanie
zbiorów praw naros∏ych w ciàgu wieków ist-
nienia Imperium Rzymskiego. Za najwa˝niej-
szy z tych zbiorów uwa˝a si´ Kodeks Justy-
niana opracowany w latach 528–534
– zbiór konstytucji od Hadriana do Justynia-
na, zrewidowanych i dostosowanych do ów-
czesnych warunków. Justynian I Wielki, mozaika z Rawenny
Architektura
w Podstawowe koncepcje architektoniczne Rzy-
mianie zaczerpn´li od Etrusków i Greków.
w Poza murami ceglanymi i kamiennymi zacz´-
li stosowaç równie˝ beton na bazie okru-
chów kamiennych i spoiwa wapiennego.
w Wa˝nym udoskonaleniem wprowadzonym
przez Rzymian by∏y innowacje w konstrukcji
sklepieƒ i odkrycie techniki budowy kopu∏y
(np. Panteon w Rzymie).
w Miasta rzymskie mia∏y regularnà siatk´ bru-
kowanych i skanalizowanych ulic. W uk∏a-
dzie urbanistycznym uwzgl´dniano wiele
placów (forów), b´dàcych centrami ˝ycia po- Panteon rzymski
litycznego, towarzyskiego i gospodarczego.
w Rzymianie stawiali wiele budowli u˝yteczno-
Êci publicznej: termy, cyrki, amfiteatry, Êwià-
tynie, kurie, bazyliki.
w Wiele domów posiada∏o system centralnego
ogrzewania, w którym ogrzane w pomiesz-
czeniu piecowym powietrze w´drowa∏o ka-
na∏ami w stropach i Êcianach do pomiesz-
czeƒ mieszkalnych.
w Wod´ pitnà do miast doprowadza∏y cz´sto
wielokilometrowe akwedukty.
w Ku chwale w∏adców stawiano równie˝ ∏uki
triumfalne i monumentalne kolumny (np. ∏uk
Tytusa, kolumna Trajana). Forum Romanum, wyglàd wspó∏czesny
27
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:10 AM Page 28
Sztuki plastyczne
w Rzymskie sztuki plastyczne czerpa∏y wzorce
i inspiracj´ przede wszystkim od Etrusków
i z Grecji, choç wraz z rozszerzaniem granic
Imperium Rzymskiego uwidacznia∏y si´ rów-
nie˝ wp∏ywy innych kultur (egipskiej, orien-
talnych).
w Kult przodków oraz rozwój rzymskiej paƒ-
stwowoÊci w okresie republiki zaowocowa∏y
rzeêbiarskimi i malarskimi przedstawieniami
ludzi. Dà˝ono przy tym do zachowania
podobieƒstwa do modela.
w W okresie cesarstwa przedstawia-
no cezarów m.in. w zbiorowych
portretach i scenach rodzajowych
na ∏ukach i kolumnach triumfal-
nych. Malarstwo Êcienne z Pompejów
w W reliefach na budowlach
publicznych uwieczniano w W malarstwie Êciennym powszechnie stoso-
wa˝ne momenty historii wano motywy roÊlinne, pejza˝owe i sceny ro-
rzymskiej. Wówczas tak˝e dzajowe (np. w Pompejach). Ch´tnie kopio-
powsta∏y pierwsze posàgi wano greckie obrazy, tak w malarstwie
konne. Êciennym, jak i mozaikach.
Posàg konny Marka Aureliusza w Rzymie
POJ¢CIA
Bazylika – w staro˝ytnoÊci wielka hala posiedzeƒ sàdowych i zebraƒ publicznych, w Rzymie na-
zwà tà okreÊlano tak˝e wielkà sal´ w pa∏acach. W póêniejszym okresie nazwa ta odnosi si´ do ty-
pu Êwiàtyni chrzeÊcijaƒskiej o kilku nawach, z wy˝szà i szerszà nawà g∏ównà.
Jurysprudencja – nauka prawa, prawoznawstwo, zasady prawne ustalone przez orzecznictwo sà-
dowe (zbiory wyroków i uzasadnieƒ).
Termy – w staro˝ytnym Rzymie budowla u˝ytecznoÊci publicznej mieszczàca ∏aênie.
28
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:10 AM Page 29
STARO˚YTNOÂå
si´ potrawami z mi´sa ofiarowanych zwie-
rzàt (na o∏tarzu spalano skór´ i koÊci). Wie-
lu aktom kultowym towarzyszy∏y zbiorowe
taƒce i Êpiewy.
w Kult niektórych bóstw po∏àczony by∏ z miste-
riami. Najs∏ynniejsze z nich nazywa si´ mi-
steriami eleuzyƒskimi, gdy˝ odbywa∏y si´
w greckim Eleuzis.
w Grecy i Rzymianie wierzyli w ˝ycie pozagro-
bowe. Wierzono w mo˝liwoÊci kontaktu ze
Êwiatem zmar∏ych i bogów, stàd wielkà rol´
odgrywa∏y wyrocznie, spoÊród których
za najwa˝niejszà uznawano t´ w Delfach.
w Rzymianie prócz bóstw przej´tych od Etru-
Rekon-
sków i Greków z czasem przyjmowali rów-
strukcja
nie˝ bóstwa orientalne, takie jak na przyk∏ad rysunkowa
Mitra. Wprowadzali te˝ kult bóstw uosabia- posàgu
jàcych cnoty i idea∏y (Konkordia – zgoda, Zeusa
Wiktoria – zwyci´stwo). w Olimpii
29
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:10 AM Page 30
Afrodyta Wenus
w narodzi∏a si´ z piany morskiej zroszonej w jako Venus Genetrix uchodzi∏a za matk´ ro-
krwià okaleczonego Uranosa du julijskiego – rodu Cezara i Oktawiana
w bogini mi∏oÊci zmys∏owej i pi´kna Augusta
w g∏ówne oÊrodki kultu: Cypr, Azja Mniejsza,
Ateny
Ares Mars
w bóg krwawej wojny i sza∏u wojennego ogar- w bóg wojny, zwiàzany tak˝e z uprawà roli
niajàcego walczàcych na polu bitwy w uchodzi∏ za protoplast´ Rzymian (ojciec Ro-
w podczas wojen towarzyszyli mu synowie: Fo- mulusa i Remusa)
bos (Strach) i Deimos (Trwoga) oraz córka w poczàtkowo czczony pod postacià Êwi´tej
lub siostra, Eris (Niezgoda) w∏óczni
Rzymska moneta z wizerunkiem Janusa
– Janus
w opiekun bram, przejÊç i mostów
w bóg wszelkiego poczàtku
w wyobra˝any z dwiema twarzami
patrzàcymi w przeciwne strony
w Êwiàtyni´ Janusa w kszta∏cie bramy,
stojàcà na Forum Romanum, otwierano tylko
w czasie wojny
Muzy Kameny
Córki Zeusa, opiekunki sztuki i nauki, przedsta- w italskie bóstwa êróde∏, uto˝samiane z grecki-
wiane z atrybutami dziedziny twórczoÊci, którà mi Muzami
reprezentowa∏y; Erato – muza poezji mi∏osnej,
z ma∏à lirà; Euterpe – muza poezji lirycznej,
z aulosem; Klio – muza historii, ze zwojem pa-
pirusu; Kaliope – muza poezji epickiej, z ta-
bliczkà i rylcem; Melpomene – muza tragedii,
z maskà tragicznà; Polihymnia – muza poezji
sakralnej, bez atrybutu; Talia – muza komedii,
z maskà komicznà; Terpsychora – muza taƒ-
ca, z lirà i plektronem; Urania – muza astro-
nomii i geometrii, z cyrklem i kulà
POJ¢CIA
Misteria – w staro˝ytnoÊci obrz´dy religijne dost´pne tylko dla wtajemniczonych, misteria eleu-
zyƒskie zwiàzane by∏y z kultem Demeter i Persefony.
Mit – opowieÊç religijna w alegorycznej lub symbolicznej formie przedstawiajàca powstanie
wszechÊwiata (kosmogonia), poczàtki Êwiata bogów (teogonia) i inne wydarzenia. Za jego pomocà
ludzie objaÊniali natur´ Êwiata, sens ˝ycia, relacje mi´dzy dobrem i z∏em.
STARO˚YTNOÂå
dzieli si´ na Stary Testament (Êwi´te ksi´gi w Spo∏ecznoÊç chrzeÊcijan tworzy KoÊció∏, do
judaizmu) i na Nowy Testament. którego wst´puje si´ przez chrzest, i który
w Na Stary Testament sk∏ada si´ kilkadziesiàt ˝yje Eucharystià.
ksiàg, zaÊ Nowy Testament zawiera: cztery w Ju˝ w I w. n.e. aposto∏owie nawracali zarów-
Ewangelie – Mateusza, Marka, ¸ukasza, Ja- no ˚ydów w Izraelu i ˝yjàcych w diasporze,
na – oraz Dzieje Apostolskie, listy Êwi´tego jak i pogan, wÊród których osiàgn´li wi´ksze
Paw∏a i Apokalips´ Âwi´tego Jana. sukcesy.
w Stary Testament napisano w j´zyku hebraj- w Mimo przeÊladowaƒ ze strony ludnoÊci po-
skim (wi´kszoÊç), greckim i aramejskim (nie- gaƒskiej i w∏adz Imperium Rzymskiego
wielkie fragmenty). Ca∏y Nowy Testament chrzeÊcijaƒstwo upowszechnia∏o si´, a m´-
powsta∏ w j´zyku greckim. czeƒstwo wyznawców Chrystusowi zamiast
w ChrzeÊcijanie wierzà, ˝e Bóg jest jeden odstraszaç, przyciàga∏o nowych wiernych.
w trzech Osobach (Bóg Ojciec, Syn Bo˝y w Ustanowienie tolerancji religijnej przez edykt
i Duch Âwi´ty). mediolaƒski (313 r. n.e.) umo˝liwi∏o szybkie
w Syn Bo˝y sta∏ si´ cz∏owiekiem w osobie Jezu- rozprzestrzenianie si´ chrzeÊcijaƒstwa w ca-
sa Chrystusa, który jest prawdziwym Bogiem ∏ym cesarstwie. Mo˝liwe sta∏o si´ dzi´ki temu
i prawdziwym cz∏owiekiem. To Zbawca lu- tak˝e stworzenie jednolitej organizacji ko-
dzi, który ˝y∏ na ziemi, umar∏ za ich grzechy Êcielnej (patriarchaty, metropolie) oraz po-
i zmartwychwsta∏. zwoli∏o na regularne spotkania biskupów
w Ludzi stworzy∏ Bóg, ale zerwawszy wi´ê na synodach i soborach.
z Bogiem, ˝yjà oni z dala od niego, podle- w Rozleg∏oÊç terytorialnego rozproszenia gmin
gajàc Êmierci. Wszyscy ludzie sà wezwani do chrzeÊcijaƒskich i pierwsze spory doktrynal-
wiary, nadziei i mi∏oÊci, ˝ycia duchowego ne doprowadzi∏y do powstania KoÊcio∏ów
oraz pe∏nienia woli Bo˝ej, wyra˝onej w przy- chrzeÊcijaƒskich w Azji i Afryce (Armenia,
kazaniach, a zw∏aszcza w przykazaniu mi∏o- Mezopotamia, Syria, Egipt, Etiopia). W wyni-
Êci Boga i bliêniego oraz w Dekalogu. ku migracji plemion u schy∏ku staro˝ytnoÊci
chrzeÊcijaƒstwo przyj´li tak˝e Germanowie.
Poczàtki chrzeÊcijaƒstwa
wspólnoty chrzeÊcijaƒskie w I i II w.
patriarchaty
sobory
i
k
yc
skupiska Dgmin
nie chrzeÊcijaƒskich w III i IV w.
Ren
pr
nt
Lyon
Oce
Mediolan
zarne
ze C
Dunaj or Synopa
M
Cyrena
Aleksandria
Nil
POJ¢CIA
Patriarcha – u poczàtków chrzeÊcijaƒstwa godnoÊç biskupów w najwa˝niejszych oÊrodkach chrze-
Êcijaƒstwa – patriarchatach (Rzym, Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia Syryjska, Jerozolima).
Sobór – zgromadzenie biskupów ca∏ego KoÊcio∏a.
Synod – zebranie przedstawicieli duchowieƒstwa i Êwieckich z danej diecezji, metropolii lub kraju.
31
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 32
96)
–80 kich misjonarzy.
stantynopo
stantynopol
Rzym
zym
Kordoba
trasy w´drówek:
Hunów
Tuni
ni Awarów
Bu∏garów
Madziarów
Migracje wybranych plemion we
gród Awarów
wczesnym Êredniowieczu
POJ¢CIA
Asymilacja – proces zmian spo∏ecznych, psychicznych i kulturowych, jakim ulegajà jednostki lub gru-
py, od∏àczajàc si´ od swojej rodzimej spo∏ecznoÊci lub przebywajàc d∏ugi czas wÊród obcych. Mecha-
nizm asymilacji polega na przystosowaniu si´ do ˝ycia w innej grupie o odr´bnej kulturze poprzez przy-
j´cie znacznej cz´Êci jej zwyczajów.
32
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 33
ÂREDNIOWIECZE
Narodziny islamu i jego zasady
w Przed wystàpieniem Mahometa plemiona w W 632 r. Mahomet zmar∏ nagle w Medynie,
arabskie czci∏y bóstwo najwy˝sze – Allacha, a jego nast´pcami w zwierzchnictwie nad is-
który by∏ jednà z mglistych abstrakcji religij- lamem byli kalifowie. Prowadzili oni eks-
nych. Poza Allachem czczone by∏y inne bó- pansj´ terytorialnà islamskiego imperium
stwa. nie tylko na Wschodzie, ale równie˝ w Afry-
w Mahomet, którego uznaje si´ za twórc´ isla- ce i Europie.
mu, urodzi∏ si´ ok. 571 r. w Mekce w plemie- w S∏owo „islam” oznacza ca∏kowite oddanie si´
niu Kurajszytów. W latach m∏odzieƒczych Allachowi, zdanie si´ na jego wol´.
wiele podró˝owa∏ – styka∏ si´ z wyznawcami w Obowiàzkiem ka˝dego muzu∏manina jest
judaizmu i chrzeÊcijaƒstwa. kultywowanie pi´ciu filarów islamu: wy-
w W czterdziestym roku ˝ycia Mahomet dozna∏ znania wiary – „nie ma innego boga prócz
objawienia, które sk∏oni∏o go do og∏oszenia Allacha, a Mahomet jest jego Prorokiem”
nowej monoteistycznej religii, czyli islamu (samo wyg∏oszenie formu∏y z pe∏nym przeko-
– wiary w jedynego i rzeczywistego Boga Al- naniem wystarcza, aby przyjàç islam), mo-
lacha, którego prorokiem by∏ on sam (Ma- dlitwy – obowiàzuje pi´ç razy na dob´, twa-
homet). rzà zwrócona w kierunku Mekki i musi byç
l i Ta
an
Ceuta
Try
a D
Aleksandria
J
w W obliczu zagro˝enia ˝ycia ze strony boga- poprzedzona rytualnym obmyciem wodà lub
tych przeciwników nowej religii w 622 r. Ma- piaskiem, ja∏mu˝ny – oddanie na cele cha-
homet opuÊci∏ Mekk´ i uda∏ si´ do miasta rytatywne gminy cz´Êci produktów rolnych,
rodzinnego matki Jatribu. Tu nowa religia metali szlachetnych bàdê towarów nadajà-
i jej wyznawcy zostali przyj´ci ˝yczliwie, cych si´ do sprzeda˝y, postu – obowiàzuje
a po przejÊciu na islam wi´kszoÊci mieszkaƒ- osoby doros∏e i polega na wstrzymaniu si´
ców miasto zmieni∏o nazw´ na Medyna od jedzenia i picia w ciàgu ca∏ego miesiàca
(miasto Proroka). ramadan od Êwitu po zmierzch, obowiàzuje
w W 630 r. uda∏o si´ Mahometowi sk∏oniç równie˝ zakaz stosunków p∏ciowych, palenia
mieszkaƒców Mekki do przyj´cia islamu, tytoniu i u˝ywania pachnide∏, pielgrzymki
a miasto og∏oszono Êwi´tym. Po usuni´ciu do Mekki – raz w ˝yciu powinien jà odbyç
kamiennych bo˝ków z tutejszej Êwiatyni-reli- ka˝dy wyznawca, którego na to staç zdro-
kwiarza Kaaby sta∏a si´ ona g∏ównà Êwiàty- wotnie i finansowo.
nià muzu∏manów. Pozostawiono w niej jedy- w Po Êmierci Mahometa z czasem wewnàtrz is-
nie Czarny Kamieƒ, otoczony powszechnym lamu nast´powa∏y podzia∏y na od∏amy reli-
kultem. gijne, za najwa˝niejsze uznaje si´ sunnitów
33
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 34
i szyitów. Niektóre od∏amy szyitów za szósty hazardowych, picia alkoholu, nakaz publicz-
filar islamu uwa˝ajà d˝ihad, czyli dok∏ada- nej modlitwy, postu, pielgrzymki.
nie staraƒ w dà˝eniu do szerzenia islamu.
Niektórzy wyznawcy islamu uwa˝ajà ˝e for-
mà d˝ihadu jest równie˝ Êwi´ta wojna prze-
ciwko niewiernym.
w Koran jest Êwi´tà ksi´gà islamu, którà Allach
mia∏ objawiç Mahometowi za poÊrednictwem
archanio∏a Gabriela (D˝ibrila).
w Poniewa˝ Mahomet by∏ niepiÊmienny, jego ob-
jawienia zachowywano w pami´ci lub doryw-
czo notowano. Rok po Êmierci Proroka ca∏oÊç
zapisków zebrano, w po∏owie VII w. zaÊ nada-
no Koranowi ostatecznà redakcj´.
w Sury zawierajà m.in. zakazy, nakazy i regu-
lacje prawne w sprawach rodzinnych, np.:
zakaz spo˝ycia wieprzowiny, uprawiania gier Stronica Koranu
Architektura arabska
w Obszary osadnicze Arabów znajdowa∏y si´ rochrzeÊcijaƒskich (np. jerozolimska Kopu∏a
pod panowaniem ró˝nych paƒstw, kolejno: na Skale). Wn´trza, zdobione licznymi mo-
Asyrii, Persji, paƒstw diadochów, Rzymu, Per- zaikami (wzorce bizantyƒskie), charaktery-
sji, dlatego sztuka arabska czerpa∏a z bardzo zowa∏y si´ obszernà wolnà przestrzenià,
ró˝norodnego dziedzictwa kulturowego. w której uwag´ zwraca∏a nisza modlitewna
w Najwi´kszy wp∏yw na arabskà architektur´ (mihrab), umieszczona w Êcianie (kibla) skie-
wywar∏y warunki klimatyczne (upa∏y i rzadkie rowanej ku Mekce. Zgodnie z zaleceniami
opady) oraz islam. Mahometa nie umieszczano w Êwiàtyniach
w W wielu domostwach arabskich budowano ˝adnych podobizn.
bogato dekorowane baseny. Aby zapewniç
ruch powietrza, w budynkach stosowano cz´-
sto a˝urowe p∏aszczyzny oraz liczne okna.
˚ycie domostwa arabskiego skupione by∏o
wokó∏ dziedziƒca otoczonego portykiem.
w Islamski religijny zakaz tworzenia wizerun-
ków cz∏owieka doprowadzi∏ do rozwoju spe-
cyficznego zdobnictwa. Rozwin´∏a si´ roÊlin-
na forma zdobnicza zwana arabeskà.
Przybiera∏a ona form´ niekoƒczàcego si´
malowanego, rzeêbionego lub terakotowego
ornamentu, którym upi´kszano elementy ar-
chitektoniczne oraz sprz´ty domowe.
w Elementem charakterystycznym arabskiej za-
budowy sta∏y si´ wie˝e minaretów i kopu-
∏y meczetów, nawiàzujàce do wzorców sta- Dziedziniec Lwów w Alhambrze
Sztuki plastyczne
w W zwiàzku z zakazami religijnymi Arabowie w Arabowie bardzo rozwin´li kaligrafi´. Sta∏a
zasadniczo nie rozwin´li sztuki o charakterze si´ ona prawdziwà sztukà, a kaligrafowane
figuralnym. Wyjàtkami by∏y rzeêbiarskie, cytaty z Koranu w postaci kunsztownych ma-
geometryczne lub roÊlinne dekoracje kolumn lowide∏, mozaik lub rytów rzeêbiarskich sà
oraz posàgi zwierzàt równie˝ najcz´Êciej prawdziwymi per∏ami zdobnictwa.
zwiàzane z architekturà (np. posagi lwów w Za dzie∏a sztuk plastycznych mo˝na uznaç
z Alhambry). równie˝ misternie tkane dywany arabskie.
34
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 35
ÂREDNIOWIECZE
POJ¢CIA
Kalif – tytu∏ nast´pców Mahometa, Êwieckich i religijnych przywódców spo∏ecznoÊci muzu∏maƒ-
skiej, w∏adców kalifatu, czyli paƒstwa muzu∏maƒskiego.
Minaret – czworoboczna lub cylindryczna wie˝a przy meczecie, z której pi´ç razy dziennie wzywa
si´ wiernych na modlitw´.
Sunnici – ugrupowanie w islamie uformowane w toku walk o w∏adz´ po Êmierci Mahometa. Uwa-
˝ajà si´ za najbardziej prawowiernych kontynuatorów jego tradycji (sunny).
Szyici – ugrupowanie w islamie uznajàce za prawowitych nast´pców Mahometa wy∏àcznie ima-
mów – potomków jego córki Fatimy i kalifa Alego. Dzielà si´ na liczne od∏amy. Uwa˝ajà, ˝e kali-
fowie mogà sprawowaç jedynie w∏adze politycznà, zaÊ religijna nale˝y do imamów.
od
iel
.P
zdobycze Karola Wlk.
rz
eci
M
yce
i Rypuarskich) zacz´∏y napie-
JA
marchie graniczne
SAKSONIA Stodoran
YZ
raç na rzymskà granic´ na strefa wp∏ywów frankijskich ie
FR
Renie, a w IV w. zosta∏y osa- 0 250 km
Ren
ZJA
dzone na terenie dzisiejszej TRA
AUS
At la nty cki
Rzymu. S T R
¡S
NEU L S∏owacy
O
w V w. – Frankowie rozszerzyli o
ET
ALAMANIA
BR
ar
IA
BAWARIA
swoje posiad∏oÊci, a zjedno-
CH
AR
BURGU K ro
NDIA wi
a n
or
MARCHIA
Merowingów. Najprawdopo-
un
e
FRIULSKA
tow
Oce
ie
przyjà∏ chrzest w obrzàdku AKWIT
KRÓL. ITALII
∏aciƒskim (rzymskim). Jego (Paƒstwo Longobardów
do 774 r.) PA¡STWO
paƒstwo rozpad∏o si´ w po- MA
RC e
mn
Em(U
ZPA
2r ¡S dz KOÂCIELNE
t K jjad
. fr KA ó
strazj´ i Burgundi´. an Âr
or ów
Korsyka
k.) .
do )
an
ch wik
ie
od N
óle ra ck
A
rab
nych paƒstw europejskich
P
35
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 36
Karol M∏ot
(741)
majordom paƒstwa Franków
Ludwik I Pobo˝ny
(840)
król Franków, król Akwitanii, cesarz
Organizacja paƒstwa
w Paƒstwo Karola podzielone by∏o na okr´gi najcz´Êciej w∏adca przebywa∏ w Akwizgra-
administracyjno-sàdownicze zwane hrab- nie, le˝àcym w centrum paƒstwa.
stwami, zaÊ na niespokojnych ziemiach po- w W terenie administracj´ kontrolowali wy-
granicznych tworzono marchie – okr´gi, s∏annicy (inspektorzy) królewscy (missi do-
których zarzàdcy (margrabiowie) mieli wi´k- minici).
szà swobod´ w samodzielnym podejmowa- w W paƒstwie Karola Wielkiego wprowadzono
niu wa˝nych decyzji. jednolità monet´ srebrnà – denara. Obo-
w Paƒstwo nie mia∏o stolicy, w∏adca niemal wiàzywa∏o równie˝ wspólne prawo, w któ-
nieustannie podró˝owa∏ pomi´dzy dworami rym wa˝nà rol´ odgrywa∏y rozporzàdzenia
w ró˝nych cz´Êciach swego kraju, nadzoru- w∏adcy i ich zbiory – kapitularze.
jàc hrabiów i sprawujàc sàdy. Stosunkowo
Kultura
w Wiedzàc, ˝e paƒstwo potrzebuje ludzi wy- rej znajomoÊç umo˝liwia∏a korzystanie z Pi-
kszta∏conych, Karol Wielki zainicjowa∏ pro- sma Âwi´tego i dzie∏ teologicznych.
ces tworzenia nowoczesnego szkolnic- w Usystematyzowano tak˝e program naucza-
twa. Przede wszystkim nakaza∏ w szko∏ach nia – wprowadzono dwustopniowy podzia∏
koÊcielnych powrót do klasycznej ∏aciny, któ- siedmiu sztuk wyzwolonych na trivium
36
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 37
ÂREDNIOWIECZE
(gramatyka, retoryka, dialektyka) i quadri- w W okresie karoliƒskim rozkwit∏o malarstwo
vium (arytmetyka, geometria, astronomia ksià˝kowe, rzeêba i z∏otnictwo.
i muzyka).
w Karol Wielki nakaza∏ tworzenie nowych
szkó∏ przykatedralnych, zak∏adanych
przez biskupów w stolicach diecezji. Za∏o˝o-
na zaÊ w Akwizgranie szko∏a dworska (pa-
∏acowa) sta∏a si´ g∏ównym oÊrodkiem ˝ycia
intelektualnego w kraju.
w Rozwój szkolnictwa wymaga∏ cennych ksiàg,
których zdobycie w VIII w. nie by∏o sprawà
prostà – Karol zainicjowa∏ szeroko zakrojonà
akcj´ przepisywania ksiàg, zarówno z za-
kresu literatury koÊcielnej, jak i Êwieckiej.
Aby efekt przepisywania by∏ jak najlepszy,
opracowano nowy krój pisma – minusku∏´
karoliƒskà, która szybko zastàpi∏a nieczy-
telnà kursyw´ merowiƒskà.
w Efektem rozwoju szkolnictwa i pomno˝enia
liczby ksiàg by∏o o˝ywienie ˝ycia intelektual-
nego, w czym znacznà rol´ odegra∏ doradca
Karola w sprawach oÊwiaty i nauki – pocho- Kaplica pa∏acowa w Akwizgranie
dzàcy z Anglii Alkuin. Nastàpi∏ rozwój dzie-
jopisarstwa – spisywano kroniki, roczniki
i biografie. Na dworze Karola wielkiego
dzia∏a∏ kronikarz Piotr Diakon oraz autor
biografii Karola Wielkiego (Vita Caroli Ma-
gni) Einhard.
w Karol Wielki nie zaniedbywa∏ równie˝ rozwo-
ju sztuki. W dzie∏ach z tego okresu widaç na-
wiàzania do tradycji chrzeÊcijaƒskiego ce-
sarstwa Konstantyna Wielkiego. Sztuka
karoliƒska naÊladowa∏a naturalistycznà sztu-
k´ antyku, którà to tradycj´ ∏àczono z miej-
scowym dziedzictwem przedkaroliƒskim.
Sztuka karoliƒska by∏a pierwszà próbà ujed-
nolicenia stylu na obszarze ca∏ego cesarstwa.
w W architekturze Êwieckiej najwa˝niejszym
osiàgni´ciem by∏ zespó∏ pa∏acowy Karola
Wielkiego w Akwizgranie (VIII/IX w.), od-
wo∏ujàcy si´ do architektonicznych wzorców
bizantyƒskich.
w W architekturze sakralnej dominowa∏a zabu-
dowa klasztorna – budowano przede wszyst-
kim bazyliki z transeptem i westwerkiem
(koÊció∏ klasztorny w Centula, opactwo be-
nedyktyƒskie w Corvey). Fasada koÊcio∏a klasztornego w Corvey
POJ¢CIA
Majordom – zarzàdca dworu królewskiego w paƒstwie Franków za Merowingów.
Transept – koÊcielna nawa prostopad∏a do g∏ównej osi budowli, zwykle oddziela∏a g∏ówny kor-
pus Êwiàtyni od prezbiterium. Nazywany te˝ nawà poprzecznà.
Westwerk – masywna cz´Êç zachodnia Êredniowiecznych bazylikowych koÊcio∏ów klasztornych
usytuowana poprzecznie do korpusu budowli. Tworzy∏y jà zwykle wie˝yczki schodowe i wi´ksza wie-
˝a stojàca na przed∏u˝eniu nawy g∏ównej. Najcz´Êciej w tej wie˝y mieÊci∏a si´ otwarta w stron´ na-
wy g∏ównej kaplica lub lo˝a w∏adcy (fundatora).
37
POZNAJ CAŁĄ NASZĄ OFERTĘ
PUBLIKACJI PRZYGOTOWUJĄCYCH DO EGZAMINU GIMNAZJALNEGO
www.egzamingimnazjalny.operon.pl
www.sklep.operon.pl