Søren Aabye Kierkegaard,(ur.1813 zm.

1855) – duński filozof, uważany za twórcę filozofii

egzystencjalistycznej.

Filozofia Kierkegaarda kształtowała się pod wpływem głębokiej religijności domu rodzinnego i przejawianej
przez jego ojca obsesji grzechu; duży wpływ na niego miały też zerwane zaręczyny z Reginą Olesn.

Kierkegaard nie stworzył żadnego pełnego systemu filozoficznego, a jego prace są bardzo osobistymi, na wpół
poetyckimi esejami, w których próbował rozprawiać się z własnymi, dręczącymi go wątpliwościami natury
etyczno-religijno-egzystencjalnej. Przy okazji jednak rozważał szereg podstawowych zagadnień filozoficznych
z teorii bytu i teorii poznania w sposób, w jaki nikt przed nim tego wcześniej nie czynił. Wnioski z tych
rozważań stały w silnej opozycji do dominującego wówczas w filozofii racjonalizmu heglowskiego i panteizmu
i za życia Kierkegaarda przeszły właściwie bez echa.

Podstawowym zagadnieniem dręczącym Kierkegaarda, które przewija się przez jego wszystkie dzieła, było
poczucie absurdu śmiertelnej, ludzkiej egzystencji w obliczu czy to wszechmocy i nieskończoności Boga, czy
też w obliczu niewiary w Boga i przyjmowania istnienia całkowicie obojętnej dla losu człowieka, wiecznie
istniejącej przyrody.

W Bojaźni i drżeniu (Frygt og Bæven, 1843) padają pytania o związek etyki z religią – czy działania
nieakceptowane z punktu widzenia etyki są usprawiedliwione obowiązkiem wobec Boga? Czy można mówić o
istnieniu takiego obowiązku? Czy bycie "rycerzem wiary" oznacza zamknięcie oczu na absurdy, do których
ślepa wiara prowadzi? Czy lepiej pogrążyć się w bierności?

W pracy Stadier paa Livets Vei (1843) Kierkegaard wyróżnił trzy etapy rozwoju osobowości:

1. estetyczny, charakteryzujący się dominacją pragnień egoistycznych; ponieważ realizacja tych pragnień
jest zależna od warunków zewnętrznych podstawowym nastrojem okazuje się rozpacz wynikająca z
uświadomienia sobie możliwości utraty tych warunków;
2. etyczny, w którym jednostka wybiera siebie jako własne bycie, uniezależniając się od warunków
zewnętrznych i włączając do społeczności ludzkiej; ten etap wywołuje poczucie winy wynikające z
uświadomienia sobie własnej skłonności do zła;
3. religijny, oznaczający rozpoznanie w sobie grzesznika, powrót do Boga i oddalenie od innych.

Typ religijny Kierkegaard podzielił jeszcze na podtypy A i B. Podtyp A oznacza człowieka wierzącego, który
jednak zamknięty jest w jakiś sposób w dogmatach Kościoła i zniewolony przez te surowe prawa, całkowicie
nim podporządkowany. Podtyp B jest człowiekiem, którzy wierzy głęboko w istnienie Boga i zarazem
poszukuje dróg służących samodoskonaleniu. Przy czym warto nadmienić, że w mniemaniu filozofa podtyp B
jest niemożliwy do osiągnięcia, aczkolwiek należy do niego dążyć.

W Chorobie na śmierć (Sygdommen til Døden, 1848) Kierkegaard rozważał, z chrześcijańskiego punktu
widzenia, śmierć duchową; stwierdził, że uwolnienie się z rozpaczy oznacza zbawienie, fizyczna choroba nie
jest "chorobą na śmierć" tylko przejściem do nowego życia, zaś choroba, w której śmierć jest rzeczą ostateczną,
to właśnie rozpacz.

Kierkegaard pisał swoje dzieła w całkowitym odosobnieniu i oderwaniu od jakichkolwiek prądów

filozoficznych. Dopiero 50 lat po jego śmierci jego twórczość zaczęła inspirować filozofów – Jaspersa, Sartra,
Heideggera.

Najważniejsze prace

• Enten-eller (1843; Albo-albo, 1976)

• Begrebet Angest (1843; Pojęcie strachu)
• Frygt og Bæven (1843; Bojaźń i drżenie 1966)
• Sygdommen til Døden (1843; Choroba na śmierć, 1966)
 • Philosophiske Smuler (1843; Okruchy filozoficzne, 1988)
• Stadier paa Livets Vei (1843; Stadia na drodze życia)
• Afsluttende uvidenskabelig Efterkrift (1845)
• Øieblikket (1955; Chwila, 1988)
• Indøvelse i christendom (Wprawki do chrześcijaństwa)

Scjentyzm
nurt filozoficzny ukształtowany w początkach XX w. pod wpływem osiągnięć w poszczególnych naukach
szczegółowych. Głównym jego przedstawicielem był filozof angielski K. Pearson. Scjentyści uważali, że nauki
przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu
praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy.
Nauka wg scjentystów powinna stać się narzędziem człowieka w jego walce o byt, a także orężem w walce o
wolność myśli. Pogląd ten znalazł wyraz w książce K. Pearsona Ethics of Freethought (1888).

Scjentyzm zdecydowanie wystąpił przeciwko spekulacjom religijnym, teologicznym i metafizycznym, uznając,

że są one całkowicie nieuzasadnione. Moralne wg scjentystów jest życie w zgodzie z przyrodą, rozwijające
możliwości każdego człowieka.

Brentano Franz (1838-1917), filozof i psycholog niemiecki. Początkowo ksiądz katolicki, porzucił stan
duchowny. Wykładał na uniwersytetach w Würzburgu (1866-1873) i Wiedniu (1873-1880), później osiadł we
Florencji.

Nie będąc empirystą podkreślał znaczącą rolę doświadczenia w zdobywaniu wiedzy. Za fundament filozofii
uważał psychologię opisową. Zjawiska (akty) psychiczne podzielił na przedstawienia, sądy i akty emocjonalne.
Za cechę charakterystyczną ich wszystkich uznał tzw. intencjonalność, czyli nakierowanie ku przedmiotom
transcendentnym wobec świadomości (epistemologiczny realizm). Za kryterium prawdy uznał oczywistość
stwierdzając, że przysługuje ona z natury pewnym sądom - ich odrzucenie uniemożliwia poznanie prawdy.
Rozróżnił 2 klasy sądów: dotyczące faktów (wśród nich oczywiste są te, które konstatują doświadczenie
wewnętrzne) i dotyczące stosunków (oczywistość przysługuje tu pewnym zasadom logicznym).

Zreinterpretował Arystotelesowską logikę, dowodząc, że zdania a priori, jak i wszystkie sądy ogólne są sądami
egzystencjalnymi przeczącymi. Za etyczny odpowiednik oczywistości uznał poczucie słuszności. Podjął próbę
zbudowania ogólnej formuły rządzącej dziejami filozofii (w każdej epoce 1 faza wzrostu i 3 fazy upadku).

Wybitnymi uczniami Brentano byli m.in. A. Meinong i K. Twardowski. Oddziałał on też na fenomenologię.
Główne dzieła: Psychologie vom empirischen Standpunkt (1874), O źródle poznania moralnego (1876,
wydanie polskie 1989), Vom Ursprung der sittlichen Erkenntnis (1889). Ponadto prace o Arystotelesie.
Pragmatyzm W. James’a
James William (1842-1910)
brat H. Jamesa. Filozof i psycholog amerykański. Od 1872 wykładowca, od 1885 profesor Uniwersytetu
Harvarda. Jeden z twórców pragmatyzmu. Wbrew dominującym poglądom atomistycznym (atomizm)
akcentował ciągłość świadomości w czasie (tzw. strumień świadomości), podkreślając jej charakter
jednostkowy i funkcjonalny - uważał, że czynnikiem porządkującym ją jest wola uwarunkowana życiowymi
potrzebami i dążeniami człowieka.

Za podstawę poznania uznał doświadczenie pojęte jako ciąg zindywidualizowanych przeżyć. Odrzuciwszy
klasyczne Arystotelesowskie określenie prawdy, stwierdził, iż stanowi ona wynik akceptacji danego sądu przez
podmiot poznający na podstawie kryterium użyteczności. Rzeczywistość definiował jako pluralistyczną i
konkretną - jej poszczególne elementy cechować miała jego zdaniem względna niezależność od całości (tzw.
tychizm), przy jednoczesnej więzi z elementami sąsiednimi (tzw. synechizm).

Niektóre prace: Pogadanki psychologiczne (1899, wydanie polskie 1902), Doświadczenie religijne (1902,
wydanie polskie 1918), Pragmatyzm (1907, wydanie polskie 1957), Probierz prawdy (1909, wydanie polskie
1911).
Pragmatyzm
kierunek filozofii XX w. wywodzący się z angielskiego empiryzmu, ukształtowany w Stanach Zjednoczonych.
Idea i nazwa pragmatyzmu została określona przez Ch.S. Peirce’a pod koniec XIX w. w artykule How to Make
Our Ideas Clear (1878).

Teorię pragmatyzmu rozwinęli: W. James- główny jego propagator, J. Dewey - twórca filozoficznego systemu
pragmatyzmu, a następnie J. Mead, C.I. Lewis, E. Nagl, Ch. Morris i in. Peirce zapożyczył termin
pragmatyzmu od I. Kanta, który jako pragmatyczne określił te prawa, które są stosowane w naukach
doświadczalnych, w odróżnieniu od praw praktycznych, tj. moralnych, apriorycznych. Pragmatyzm był metodą
rozstrzygania dyskusji na temat metafizyki i teorią prawdy, którą starał się uwolnić od abstrakcji, werbalizmu i
od jego konsekwencji.

F.C. Schiller, oceniając poglądy W. Jamesa (jak również dorobek filozofii pragmatycznej), uznał, że
pragmatyzm jest:

1) humanizmem, bo indywidualnego człowieka czyni miarą rzeczy w odróżnieniu od scholastycyzmu, który

poddaje go "obiektywnej", nadludzkiej mierze.
2) odwrotnością werbalizmu, ponieważ kryterium prawdy upatruje w praktyce życiowej.
3) pluralizmem, wykluczającym absolutyzm.
4) radykalnym empiryzmem, czyli przeciwieństwem aprioryzmu.
5) woluntaryzmem.
Woluntaryzm
w filozofii pogląd uznający wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi człowieka: rozumem, intuicją
itp., i uznający ją za główny motor ludzkich działań. Termin woluntaryzm wprowadził 1883 F. Tönnies.
Jednym z pierwszych myślicieli, którzy zrywając z intelektualizmem starożytnym akcentowali konstytutywną
rolę woli w naturze człowieka, był św. Augustyn. Podobne stanowisko reprezentował Jan Duns Szkot.

W. Ockham przeniósł woluntaryzm na grunt ontologii i teologii głosząc, że właściwości bytu zależne są od
woli, przede wszystkim od woli Boga, której nic (zwłaszcza jakiekolwiek względy racjonalne) nie może
ograniczać. Woluntaryzm znalazł też miejsce w teorii poznania R. Descartes'a, który uznał, iż sąd jest aktem
tyleż intelektualnym, co decyzyjnym, tzn. polega na wolnym uznaniu prawdziwości lub fałszywości danego
przedstawienia.

O woluntaryzmie metafizycznym mówić można w przypadku A. Schopenhauera, twierdzącego, że wola - obok

wyobrażeń jest czynnikiem tworzącym świat. P.F. Maine de Biran z kolei powiązał wolę z jaźnią i egzystencją,
wyrażając to w maksymie: Chcę, więc jestem. F. Ravaisson uznał wolę za pierwowzór bytu, odkrywalny przez
analizę własnej świadomości. Woluntarystyczna była też psychologia W. Wundta. U F. Nietzschego
woluntaryzm miał charakter biologiczny - wg niego wola jest istotą życia, będącego pierwotną i najwyższą
wartością.

Aspekty woluntarystyczne można odnaleźć także w pragmatyzmie amerykańskim i w egzystencjalizmie.

Zwłaszcza w tym ostatnim kierunku (S. Kierkegaard, K. Jaspers, A. Camus, J.P. Sartre) zasadniczą rolę
odgrywają akty woli i wyboru, poprzez które człowiek tworzy i potwierdza własną egzystencję i esencję.

6) personalizmem - w odróżnieniu od naturalizmu.

Personalizm
koncepcja filozoficzna, której początki można odnaleźć w starożytności, m.in. u sofistów, rozwinięta przez św.
Augustyna w średniowieczu. W centrum uwagi jego zwolenników znajduje się osoba (persona): byt natury
duchowej, obdarzony świadomością i wolą, twórczy i odpowiedzialny moralnie.

Personalizm został rozwinięty w czasach nowszych przez J.G. Fichtego i romantyków. Personalizm Fichtego
polega na tym, że za twórczy początek bytu uznaje jaźń. Jaźń bowiem nie tylko poznaje coś, co i tak bez niej
istnieje, lecz tworzy, ustanawia rzeczywistość. Przedmiot wywodzi się z jaźni tak samo, jak podmiot.
Nosicielem jaźni jest dla Fichtego także człowiek.

Analizy personalistyczne mieszczą się w obrębie ogólnie pojmowanej antropologii filozoficznej.

Personalistyczny charakter ma także filozofia W. Jamesa.

W XX w. personalizm uległ znacznym wpływom tomizmu i neotomizmu. Powstały też odrębne koncepcje:
personalizm egzystencjalistyczny J.P. Sartre'a, psychoanalityczny Z. Freuda czy strukturalistyczny C. Lévi-
Straussa. W ich rozważaniach o człowieku i osobie ludzkiej człowiek ukazany jest głównie jako istota
zagubiona pośród wydarzeń i własnych wytworów. Inny charakter osobie ludzkiej nadaje personalizm
katolicki7) świadomym antropomorfizmem - w przeciwieństwie do amorfizmu.
Antropomorfizm
(z greckiego "anthropos" - człowiek, "morfe" - kształt), w religioznawstwie i etnologii przypisywanie ludzkich
cech istotom, którym one z natury nie przynależą: zwierzętom i tworom przyrody nieożywionej, a zwłaszcza
bóstwom; w tym ostatnim przypadku rozróżnia się antropomorfizm fizyczny (obdarzanie bóstwa nadnaturalną
urodą, siłą, sprawnością itp.) i psychiczny (tzw. antropopatyzm - obraz "osobowości" bóstwa budowany za
pomocą pojęć czerpanych z psychologii człowieka).

Występuje na niemal wszystkich etapach rozwoju religii - od wierzeń pierwotnych po wielkie wyznania
monoteistyczne, gdzie jednak pełni funkcje czysto użytkowe, metaforyczne (teologiczna analogia).

8) poglądem typowo brytyjskim, nie zaś kontynuacją filozoficznej myśli germańskiej.

W ocenie A. Schaffa, zawartej w Głównych zagadnieniach i kierunkach filozofii (1962), pragmatyzm

wykluczał tzw. bezinteresowne poznanie świata i gromadzenie prawd, które niczemu nie służą. Pragmatyzm
wywarł poważny wpływ na inne nurty filozofii XX w., psychologię społeczną, nauki o polityce i stworzył
własne odmiany, takie jak: instrumentalizm i operacjonizm.

Pragmatyzm spotkał się też ze zdecydowaną opozycją, głównie: F.H. Bradleya, H. Taylora, A.O. Lovejoya.
Idee pragmatyzmu były i są nadal rozwijane, m.in. przez: A. Tarskiego, T.S. Kuhna, R. Rorty’ego.
Instrumentalizm
współczesny kierunek filozoficzny, stanowiący odmianę pragmatyzmu, wg którego poznanie, wiedza i wszelka
działalność ludzka są narzędziami (instrumentami) przystosowania się jednostki do środowiska i
opanowywania go.
Operacjonizm
kierunek w filozofii i psychologii XX w. wyrosły z założeń pozytywizmu. Zapoczątkował go P.W. Bridgman,
wydając The Logic of Modern Physics (1927), wg której pojęcia naukowe nie ujmują istoty rzeczy, lecz tylko
poddają działaniom uczonego - operacje wymagane do stwierdzenia jej tożsamości.
Pogląd ten zmierzał do wyeliminowania pojęcia absolutnej prawdy: operacjoniści twierdzili, że w nauce nie jest
ono potrzebne i faktycznie nie jest używane. Stąd, ich zdaniem, każda prawda jest zależna od stanu wiedzy
ludzkiej. Każda może być obalona, mogą też współistnieć prawdy odmienne, wzajemnie niezgodne.

Operacjonizm zatem nie wypowiadał się o istocie prawdy, lecz jedynie o jej kryteriach, które pojmował
relatywistycznie. Z operacjonizmem na gruncie psychologii wystąpił E.G. Boring w 1930 starając się uzgodnić
introspekcję i behawioryzm. Wg jego poglądów pojęcia psychologiczne służą do prowadzenia operacji
metodycznych, ale nie do poznania rzeczywistości.

Ewolucja twórcza H. Bergsona

Bergson Henri (1859-1951)

francuski filozof. Członek Akademii Francuskiej od 1914, profesor École Normale Supérieure (1898-1900) i
College de France (1900-1914). Po wybuchu I wojny światowej (1914) walczył jako ochotnik na froncie. Jeden
z najbardziej znanych filozofów XX w.

Przedstawiciel intuicjonizmu oraz tzw. filozofii pędu życiowego. Głosił irracjonalizm, przeciwstawiając się
poglądom pozytywistycznym, zwłaszcza determinizmowi mechanistycznemu i darwinowskiemu biologizmowi
ewolucyjnemu.

W swojej wizji świata podstawową rolę przypisywał pędowi życiowemu ("élan vital") - czynnikowi ewolucji
twórczej, do którego dotrzeć można było poprzez samopoznania i poznawania świata zgodnie z zasadą
wolności, za pomocą intuicji oddającej niepowtarzalną ciągłość istnienia w czasie i przestrzeni - odrzuciwszy
uprzednio ograniczenia społeczne i religijne oraz zasady logiczne, które dzielą i deformują postrzegane
zjawiska. Stworzył pojęcie niezależnego w znacznej mierze od rzeczywistości społecznej i materialnej "ja
głębokiego", którego udziałem jest ciągłe wewnętrzne doświadczanie trwania.
Filozofia Bergsona zwalczana zarówno przez myśl katolicką (jego dzieła znalazły się na kościelnym indeksie
ksiąg zakazanych), jak i marksistowską, wywarła ogromny wpływ na literaturę i sztukę. Najdoskonalszy wyraz
zyskała w twórczości M. Prousta. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury 1927.

Najważniejsze dzieła: O bezpośrednich danych świadomości (1889, wydanie polskie 1913), Materia i pamięć
(1896, wydanie polskie 1926), Śmiech (1900, wydanie polskie 1902), Wstęp do metafizyki (1903, wydanie
polskie 1910), Ewolucja twórcza (1907, wydanie polskie 1912), Durée et simultanéité (1912), Myśl i ruch
(1934, wydanie polskie 1963).
Intuicjonizm:
kierunek w teorii poznania XX w., wg którego głównym lub jedynie wartościowym sposobem poznania jest
intuicja.
Intuicja
przeczucie, wyczucie, zdolność przewidywania, twórcza wyobraźnia. W psychologii - narzucające się
przekonanie, którego nie można w pełni uzasadnić, nie poprzedzone świadomym rozumowaniem, a nawet mu
przeciwstawne.
Intuicja narzuca się bezpośrednio jako poczucie, że tak jest, jako sąd oczywisty.
Irracjonalizm
w filozofii poglądy filozoficzne przeciwstawne racjonalizmowi. Za twórcę irracjonalizmu uznaje się św.
Augustyna, który głosił przewagę irracjonalnych sił duszy nad rozumem. Twierdził, że naturę ludzką stanowi
nie rozum, lecz czynna wola, i przejawia się ona nie w tym, co wie, ale w tym, czego chce.

Czynniki irracjonalne (pozarozumowe) zdaniem św. Augustyna mają przewagę nie tylko w dziedzinie
działania, ale i w poznaniu. Prawdę o Bogu, która przerasta możliwości intelektualne człowieka, poznać
możemy nie rozumem, lecz wiarą. W filozofii współczesnej irracjonalizm jest obecny w bergsonowskiej
krytyce intelektu, w koncepcjach psychoanalitycznych Z.Freuda, w socjologii G. Le Bona, G. Sorela, J.G.
Frazera i E.A. Rossa.
Manifestacją irracjonalistycznych nastrojów stał się egzystencjalizm.
Egzystencjalizm
kierunek filozoficzny, którego początki sięgają lat czterdziestych XIX w. Impuls do jego rozwoju dał S.
Kierkegaard. Wg niego zadaniem filozofii miało być dociekanie tego, co w człowieku egzystencjalnie
jednostkowe, co będzie jedynie prawdą dla niego i wyłącznie dla jego życia i co stawia go ustawicznie wobec
alternatywy "albo - albo".

Nawrót do egzystencjalizmu Kierkegaarda dokonał się w Niemczech i we Francji w latach 1920-1930 i jego
nowymi teoretykami stali się: M. Heidegger, K. Jaspers, G. Marcel, J.P. Sartre. W XX w. przedmiotem badań
egzystencjalizmu stała się indywidualna egzystencja człowieka, jego miejsce i rola w świecie.

Wg egzystencjalizmu rzeczywistość ludzka jest rozdarta na sferę świadomości i sferę rzeczy, co nieuchronnie
prowadzi do alienacji człowieka: losy jednostki ludzkiej nie podlegają moralnemu, historycznemu czy też
obyczajowemu zdeterminowaniu (indeterminizm), jest ona zatem całkowicie wolna i może z tą wolnością
uczynić to, co jej się podoba. Tworzy wszelkie wartości i decyduje o sensie własnego istnienia. Może być
"bytem nieprawdziwym" lub też "bytem prawdziwym".

Wg egzystencjalizmu egzystencja poprzedza esencję. Człowiek zaś ponosi pełną odpowiedzialność za swoje
czyny, co stwarza poczucie samotności, zagubienia i zagrożenia w świecie, lęk, zwłaszcza przed śmiercią.
Myśli egzystencjalizmu wywarły poważny wpływ na twórczość literacką XX w.

Fenomenologia
XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego głównym twórcą i reprezentantem jest Edmund Husserl, a także
wytworzona przez ten kierunek metoda badań filozoficznych stosowana przez filozofów egzystencji.

Nazwa kierunku pochodzi od greckiego słowa phainomenon oznaczającego to, co się jawi. Metoda
fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio dane. Jest to metoda filozofowania, która
odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości. Podejście fenomenologiczne różni się od
naturalnego nastawienia bezzałożeniowością. W nastawieniu naturalnym mamy na temat świata pewne
założenia, domysły, teorie, spekulacje. Fenomenologia nawołuje do ich odrzucenia po to, by przyjrzeć się
światu tak, jak się on jawi. Edmund Husserl postulował powrót do rzeczy samych. Ma temu służyć redukcja
fenomenologiczna (epoche), która oznacza wzięcie w nawias, zawieszenie przekonania o realnym istnieniu
świata i poznającego podmiotu. Epoche miała sprawić, że świadomość stanie się czysta (pozbawiona założeń),
będzie traktować świat wyłącznie jako fenomeny, zjawiska.

Dla fenomenologii ważne znaczenie ma pojęcie intencjonalności, które Husserl zapożyczył od swojego
nauczyciela Franza Brentany. Według Brentany intencja jest relacją łączącą umysł, świadomość z treścią lub
przedmiotem. Relacja intencjonalna składa się z dwóch członów: noezy i noematu. Noeza to akt
świadomościowy, a noemat – przedmiot dany w tym akcie. Brentano przypisywał intencjonalność wszystkim
stanom umysłowym. Husserl zauważył, że tak nie jest, niektóre stany nie są intencjonalne: np. ani nastrój, ani
stan ducha nie są nakierowane na coś.

Fenomenologowie przejęli też od Brentany fascynację oczywistością. Fenomenologia zaczyna budować teorię
od tego, co oczywiste. Sądy powinny być oczywiste, powinna je cechować "świetlista pewność". Husserl
przejął od swojego nauczyciela ewidencjonalistyczną koncepcję prawdy. Według niego oczywistość właściwie
rozumiana jest przeżyciem prawdy.

Wśród innych ważnych pojęć fenomenologii znajduje się analiza eidetyczna, czyli dążenie do uchwycenia
istoty tego, co dane, ideacja, docieranie do istoty zjawisk, widzenie istotnościowe. W naoczności istotnościowej
dana jest czysta istota zjawiska. Uchwycenie tej istoty nie musi być przeprowadzone na wielu przykładach,
wystarczy nawet jeden lub tylko naoczność wyobrażeniowa (przykład wyobrażony).
Podejście fenomenologiczne w pracach nad historią, etnografią i antropologią religii, zapoczątkowane na
szeroką skalę przez Mirceę Eliadego pozwoliło przezwyciężyć analizę religijną jako osadzoną w realiach
religijnych podmiotu analizującego i stanowiło początek nowoczesnego religioznawstwa.

CROCE Benedetto (1866-1952)

filozof, historyk, krytyk literacki i polityk włoski; od 1910 senator, 1920-21 minister oświaty, w okresie
faszyzmu duchowy przywódca opozycyjnych intelektualistów, 1943-47 przywódca partii liberalnej; 1946
głosował za monarchią, dlatego po ogłoszeniu republiki odmówił przyjęcia funkcji prezydenta; od 1903
(początkowo z A. Gentile, późniejszym ideologiem faszyzmu) wydawał i redagował pismo "La critica"
(od 1945 "Quaderni della critica"); punktem wyjścia poglądów C. jest twierdzenie, że jedyną
rzeczywistością jest duch, a wszystko, co istnieje, jest manifestacją jego wielopostaciowej aktywności;
pierwotną i podstawową formą aktywności ducha jest estetyka, utożsamiana z "ogólnym
językoznawstwem", ponieważ zarówno język, jak i sztuka są formami ekspresji; metodą sztuki i jej
poznania jest intuicja, konkretne poznanie rzeczy jednostkowych; duch absolutny poza pięknem znajduje
wyraz także w prawdzie (logika), pożyteczności (ekonomia) i dobroci (etyka); dziedziny te są
autonomiczne (piękne może być nieprawdziwe i nieekonomiczne, ekonomiczne nie musi być piękne itd.);
cała aktywność ducha jest historiograficzna, ponieważ nie ma poznawalnej rzeczywistości, która byłaby
poza historią, więc nie można uprawiać filozofii bez historii; dzieła C. obejmowały wszystkie dziedziny
tak rozumianej ekspresji ducha; wywarł olbrzymi wpływ na życie intelektualne współczesnych Włoch;
m.in. Filozofia ducha, Logika, Estetyka.

MARKSIZM-LENINIZM
W filozofii dwudziestego wieku odnowiono, rozbudowano i rozpowszechniono materializm dialektyczny za
sprawą Lenina. Dialektyczny materializm został stworzony przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. W
pismach swych Lenin oddzielił materializm Marksowski od idealizmu, ale także od pozytywizmu i kantyzmu,
oraz od mechanicyzmu. Przez to odgraniczenie ujął go precyzyjniej. Rozwinął też jego stronę epistemologiczną
i metodologiczną.
marksizm-leninizm ustalił się w Związku Radzieckim tak powszechnie, że podobnej powszechności nie zna
historia filozofii.
Poglądy.
I. Życiowy charakter filozofii. Większość filozofów chciała filozofii obiektywnej, bezstronnej, bezpartyjnej.
Marksizm filozofie taką miał za fikcje. Według tej filozofii myśl ludzka jest wyrazem klasy, do której należy.
Natomiast idea bezpartyjności jest tworem pewnej klasy: jak pisał Lenin, „bezpartyjność jest ideą burżuazyjną,
a partyjność socjalistyczną”.
Taki stan rzeczy jest nie tylko konieczny, ale też pożyteczny; bo świadomość klasowa przynależność partyjna
przyczyniają się do poznania prawdy: bo nic jej tak nie ujawnia jak praktyka życiowa, a szczególniej
polityczna. One najlepiej ukazują prawdziwą rzeczywistość. Dlatego marksizm-leninizm wiązał teorię z
praktyką.
Dla materializmu dialektycznego, tak samo jak dla socjalizmu, istotna była walka, zmaganie się przeciwieństw;
wszystko we wszechświecie zmaga się ze sobą, siły przyrody tak samo jak klasy społeczne. Lenin w filozofii,
tak samo jak w polityce, był zwolennikiem walki i wrogiem kompromisu.
II. Realność i poznawalność świata. Marksizm-leninizm wysnuł kilka tez w teorii poznania:
1.To, co poznajemy- rzeczywistość, byt, przyroda, materia, rzeczy, przedmioty czy jakkolwiek je nazwiemy-
jest realne, istnieje od nas niezależnie. Nie jest tworem myśli, jak chcą idealiści.
2. Rzeczywistość tą możemy poznać, ująć myślą. Wiemy nie tylko, że jest, ale też jaka jest. Poznajemy sam byt,
a nie tylko jego zjawiska, jak chcą fenomenaliści.
3.Byt materialny nie jest wytworem myśli, natomiast przeciwnie, myśl jest wytworem materialnego bytu,
powstała w toku jego rozwoju: dlatego właśnie jest z nim zgodna, może go poznać.
4.Myśl może poznać byt, gdy się z nim bezpośrednio styka. Styka się zaś wtedy, gdy posługuje się zmysłami,
gdy odbiera wrażenia. Dlatego podstawa poznania jest zmysłowa
5.Poznanie bytu jest możliwe i rzeczywiste, natomiast nigdy nie jest zupełne, nigdy zakończone, zawsze się
rozwija i będzie rozwijać. Przechodzi stopniowo od prawd względnych do bezwzględnych, od jednostronnych
do wszechstronniejszych.
Przyjęcie tych realistycznych cech jest wyrazem zaufania do umysłu, a raczej do zmysłów, na których umysł się
opiera. Fenomenaliści, agnostycy wyobrażają sobie, że wrażenia stoją między człowiekiem a światem,
tymczasem one go właśnie ze światem łączą.
III. Materialność świata. Marksizm- leninizm w materii i świadomości widział podstawowe przeciwieństwo
bytu. Ciało- dusza, świat-jaźń, przedmiot- podmiot, rozciągłość- myśl: wszystko to tylko nazwy tego samego
przeciwieństwa. Pierwotnym, samoistnym bytem jest tylko materia, tylko ciało, zewnętrzny świat, rozciągły
byt. Świadomość, myśl jest tylko własnością materii tak bardzo rozwiniętej, jak mózg; polega na zdolności
odbijania, odzwierciedlania innej materii przez tę rozwiniętą materię. To jest fundamentalna teza teorii bytu.
Marksizm-leninizm twierdził również, że materializm jest nie tylko prawdziwym, ale także naturalnym, ale
jakby żywiołowym poglądem człowieka. Człowiek nie tylko na nim kończy, ale od niego zaczyna. Jest zarazem
poglądem naturalny jak i naukowym.

IV. Wielopostaciowość świata. Marksizm- leninizm był jednak materializmem różnym od tego, który do tej
pory występował w dziejach filozofii. Tamten przyjmował, że materia jest zawsze bezwładna, bierna, martwa,
mechaniczna. Zasadniczą zaś tezą leninizmu było, że materia jest wielopostaciowa: materia martwa jest jedną z
jej postaci, a materia żywa jest drugą, ma jeszcze inną świadomość. Eter, elektryczność, atom, drobina, kryształ,
komórka organiczna, myślący mózg- to różne postacie i stopnie materii.
Jeśli się tego nie uznaje, to pozostają tylko dwie możliwości: albo życie świadomość nie różnią się od martwej
materii, albo nie należą do niej. A jedno i drugie jest fałszem. Z wielu postaci materii materializm wybrał jedną
i zrobił z niej absolut: i przez to stał się metafizyką.
Natomiast marksizm- leninizm stwierdza, że jest przeciwnie: materia ma własności wiele i najbardziej
różnorodnych. Ustalenie ich jest rzeczą nie filozofii, lecz nauk szczegółowych, mianowicie fizyki i chemii, a
tak samo biologii i psychologii. Każde odkrycie przynosi nowe wiadomości o własnościach materii. Właśnie
różnorodność cechuje świat materialny. „Dla materialistów”- pisał Lenin- „świat jest jeszcze żywszy, bogatszy,
różnorodniejszy, niż się wydaje, bo każdy krok nauki odkrywa jego nowe strony.”

V. Granice mechanizmu. Dlatego też marksizm- leninizm występował przeciwko mechanistycznemu

rozumieniu świata. Niweluje ono istniejące w świecie różnice, cały świat niesłusznie upodabnia do rzeczy
martwych. W rzeczywistości w przyrodzie są rzeczy mechanistyczne, aczkolwiek nie wszystkie są takie.
Dawniejszy materializm tak był zespolony z mechanicyzmem, iż mogło się wydawać, że nie ma materializmu
bez mechanicyzmu; tymczasem materializm Marksa, Engelsa i Lenina zwalczał mechanicyzm. Tylko jeśli ruch
rozumie się bardzo szeroko, można twierdzić, że wszelka materia jest w ruchu, przy tym nie każdy ruch jest
mechaniczny, nie każdy polega na samej zmianie miejsca. Rozwój nauki i techniki odkrywa wciąż nowe
postacie ruchu.
Jakie są własności materii, to określają nauki szczegółowe, a nie filozofia. Ta, wedle materializmu
dialektycznego, „ustala tylko to jedno: że materia jest obiektywna rzeczywistością, że istnieje poza naszym
umysłem”. A także, że jest przestrzenna i czasowa. Przestrzeń i czas są realne, tak samo jak materia, od której
są nieodłączne.

VI. Dialektyczna przemienność świata. Materia przyjmuje wciąż nowe postacie, jest w ciągłej zmianie.
Przekonanie, że jest niezmienna i absolutna, było właśnie błędem dawnego materializmu. Marks i Engels, a
wraz z nimi Lenin w błędnym tym poglądzie widzieli istotę metafizyki. I niczego nie zwalczali tak jak właśnie
jej. Swoją filozofię uważali za antymetafizyczną przede wszystkim w tym znaczeniu, że zaprzeczała istnieniu
absolutu, że głosiła zmienność wszystkiego co istnieje. Filozofię taką nazywali „dialektyczną”. Stąd
fundamentalne przeciwieństwo brzmiało dla nich: filozofia metafizyczna a dialektyczna.
Ich filozofia dialektyczna obejmowała cztery główne tezy:
1. Nie ma w przyrodzie przedmiotów izolowanych, od siebie nie zależnych, wszystkie stanowią spoistą całość,
są organicznie ze sobą powiązane, wzajemnie się warunkują. Dialektyka ujawnia ten stan rzeczy; jest filozofią
organicznie widzącą świat: metoda dialektyczna polega właśnie na tym, by zjawiska rozpatrywać nie w postaci
izolowanej, lecz w łączności z innymi.
2. Nie ma w przyrodzie niezmienności, spokoju, bezruchu; jest wieczny ruch, ciągłe przeobrażenia, nieustanny
rozwój, kończenie się jednych zjawisk, rozpoczynanie drugich. Dialektyka jest filozofią rozwoju.
3. Rozwój przyrody przechodzi od nieznacznych i ukrytych zmian do jawnych i zasadniczych, od ilościowych
do jakościowych. A zmiany jakościowe dokonują się nie stopniowo, lecz nagle, w postaci przeskoków od
jednego stanu do innego. Takim przeskokiem jest przejście od świata nieorganicznego do organicznego, a także
od nieświadomego do świadomego. Dialektyka jest filozofia nieciągłości; metoda dialektyczna rozumie ruch
jako wytwarzający coraz nowe jakości i postępujący do stanu coraz wyższego.
4. Przyroda zawiera sprzeczności wewnętrzne. Zawiera je przede wszystkim dlatego, że rzeczy rozwijając się
zyskują coraz nowe własności i łączą je z dawnymi. I toczy się walka między starym a nowym. Walka ta
stanowi siłę popędową i istotną treść rozwoju przyrody. Dlatego to dialektyka jest filozofią sprzeczności,
nastawiona jest na nie znajdowanie w przyrodzie harmonii, lecz walki.
Walka jest w świecie stanem pierwotnym, a wszelkie uzgodnienia są wtórne; walka jest wieczna, a każda
osiągnięta jedność tymczasowa: to była nauka Lenina o bezwzględności walki i względności jedności. Jedność
istnieje w świecie, ale jest to jedność przeciwieństw. Engels wskazywał przenikanie się przeciwieństw w
przyrodzie, a Marks w strukturze społecznej.
W walce i przemianie jaka się ciągle odbywa, każdy stan rzeczy prędzej czy później ulegnie zaprzepaszczeniu.
Ale prędzej czy później to zaprzeczenie też zostanie zaprzepaszczone. A wtedy nastąpi częściowy powrót tego,
co było na początku. Ale już na wyższym poziomie: rozwój ma charakter postępu.
VII. Wzajemna zależność zjawisk. Podstawową myślą marksizmu- leninizmu było przekonanie o wzajemnej
zależności wszystkich zjawisk. Rozwój psychiki można zrozumieć tylko na podstawie ogólnego procesu
ewolucji biologicznej, ale i przeciwnie, nie można zrozumieć procesu ewolucji, nie włączając doń psychiki.
Zachodzi wzajemna zależność między postępowaniem człowieka a okolicznościami jego życia. A także
zależność wzajemna między jego charakterem a motywami postępowania: charakter wytwarza motywy, a
motywy charakter. Jeszcze ogólniej psychika zależy od zachowania się człowieka, a zachowanie się jego od
jego psychiki. To wszystko przemawia za tym, by nie „wyodrębniać” psychiki, nie wyrywać jej ze splotu
zjawisk, w jakim występuje. To był błąd dotychczasowej psychologii, a zwalczanie go stało się podstawowym
motywem psychologii radzieckiej.
VIII. Stosunek do nowych prądów w nauce. Filozofia dialektyczna u Lenina była w osnowie swej ta sama co u
Marksa i Engelsa; ale była o tyle inna, o ile inną stała się sytuacja naukowa w świecie: bo pojawiły się odkrycia
naukowe , na które mogła się powołać, a także powstały nowe teorie i poglądy naukowe, które za Marksa i
Engelsa nie istniały, a z którymi filozofia dialektyczna musiała walczyć. Do teorii takich należał ewolucjonizm
Spencerowski, czysto ilościowe pojmowanie nauki, pozytywistyczny pogląd na prawa naukowe. Filozofia
dialektyczna kładła nacisk na rozwój nie mniej niż ewolucjonizm Spencerowski, ale zawierała odmienną
koncepcje rozwoju: ewolucjonizm wszystko nowe, co powstaje w rozwoju, ostatecznie sprowadza do starego,
uznawał właściwie wieczną tożsamość świata: dialektyka zaś zaprzeczała tej tożsamości, wskazywała, że w
toku rozwoju powstają nowe zjawiska. Dla niego rozwój był powtarzaniem tych samych ciągle form, dla niej
zaś powstawaniem nowych form i ginięciem starych, przechodzeniem od niższych do coraz wyższych.
Filozofia dialektyczna zwalczała również rozpowszechniony we współczesnej nauce pogląd, że celem nauki
jest ustalanie samych tylko stosunków ilościowych. Twierdziła, że istotną cechą rozwoju jest właśnie
wytwarzanie nowych jakości, że ilości same bez jakości są abstrakcjami.

Behawioryzm
(ang. behavior lub behaviour - zachowanie) - jest to kierunek psychologiczny, który rozwinął się w XX wieku,
przede wszystkim w USA.

Założenia behawioryzmu są bardzo proste:

1. Jakkolwiek kierunek ten nie neguje występowania zjawisk psychicznych, twierdzi, że są one swoistymi,
ubocznymi artefaktami działania mózgu, których nie da się skutecznie badać metodami naukowymi,
gdyż są one niedostępne obserwacji.
2. Dlatego, jeśli psychologia ma być rzetelną nauką, musi się ograniczyć do mierzalnych, jasno
zdefiniowanych eksperymentów, w których ludzi poddaje się działaniu określonych bodźców i
obserwuje się ich określone reakcje na te bodźce.

Behawioryzm jest próbą zastosowania ścisłych, znanych z nauk przyrodniczych metod badawczych do badania
ludzkiej psychiki. Behawioryzm doprowadził do ulepszenia metodologii nauk psychologicznych, kładąc nacisk
na statystyczne zależności między obiektywnie mierzalnymi bodźcami i reakcjami. W swej złagodzonej postaci
w dużym stopniu współtworzył współczesną teorię uczenia się, psychologię poznawczą oraz psychologię
społeczną.
W skrajnej postaci behawioryzm zakładał, że bardziej złożone zjawiska psychiczne, takie jak np. uczucia
wyższe, czy struktury wpojone kulturowo, nie mają większego wpływu na działanie ludzi, lecz że ludzie
podobnie jak wszystkie inne zwierzęta działają wg stosunkowo prostych zasad opierających na stałych,
odruchowych lub wyuczonych reakcjach na bodźce. Według tego skrajnego poglądu, większość zdrowych
osobników ludzkich, niezależnie od ich "zawartości mózgu" będzie w tych samych warunkach reagować
podobnie na podobne zestawy bodźców. Teoria ta jest już jednak w zasadzie porzucona, gdyż stoi w
sprzeczności z wieloma eksperymentami psychologicznymi dowodzącymi dużego znaczenia tzw. zmiennych
pośredniczących podczas reakcji na konkretne bodźce.

W ramach behawioryzmu rozwinęły się dwa podstawowe paradygmaty: warunkowanie klasyczne (inaczej
warunkowanie reaktywne lub warunkowanie pawłowowskie) i warunkowanie instrumentalne nazywane także
zamiennie warunkowaniem sprawczym.

Przedstawiciele behawioryzmu

• Iwan Pawłow - warunkowanie reaktywne

• John Watson - warunkowanie reaktywne
• Edward Tolman - warunkowanie instrumentalne
• Clark Hull - teoria integrująca warunkowanie reaktywne i warunkowanie instrumentalne.
• Burrhus Skinner - warunkowanie sprawcze
• Albert Bandura - psychologia społeczna

Neopozytywizm
kierunek w filozofii 1. poł. XX w., będący odrodzeniem pozytywizmu pod nazwami: fizykalizmu, empiryzmu
logicznego, pozytywizmu logicznego, neopozytywizmu, trzeciego pozytywizmu. Wywodzi się z
empiriokrytycyzmu E. Macha i R. Avenariusa oraz neorealizmu B. Russella. Zostały one jednak wzbogacone o
nowe odkrycia fizyki teoretycznej (w tym teorię względności A. Einsteina) i logiki matematycznej.

Neopozytywizm został ukształtowany przez filozofów i teoretyków nauki w szkole zwanej Kołem
Wiedeńskim. Na skutek prześladowań politycznych ze strony nazistów przedstawiciele neopozytywizmu
przenieśli się do USA, gdzie stworzyli główny ośrodek swojej filozofii. Neopozytywizm reprezentowali: M.
Schlick, R. Carnap, O. Neurath, L. Wittgenstein. Związani z nim byli A. Tarski, K. Popper, A.J. Ayer.

Problematyka neopozytywizmu obejmowała trzy grupy zagadnień: 1) empiryzm logiczny. 2) problem filozofii
jako nauki. 3) zagadnienie jedności nauki.

Neopozytywistów obowiązywała maksymalna ścisłość logiczna, zdecydowanie racjonalistyczna postawa,

bezwzględne przestrzeganie praw i zasad logiki, tak w myśleniu (dociekaniu i uogólnianiu), jak też w
mówieniu. L. Wittgenstein powtarzał: trzeba milczeć, jeśli nie może się mówić logicznie. Główne hasło
neopozytywistów to: jedność nauki i fizykalizm.

Do jedności nauki, ich zdaniem, może prowadzić tylko jedność języka. Podstawą takiego języka jest fizyka
jako nauka najdoskonalsza i najobszerniejsza, jej język obejmuje bowiem wyłącznie fakty czasowo-
przestrzenne, które należą do doświadczenia intersubiektywnego i są ściśle wymierzalne. Do języka fizyki
można sprowadzić język każdej z nauk: biologii, psychologii, która powinna stać się wyłącznie teorią
zachowania - behawiorystyką. Przedmiotem behawiorystyki jest wspólne (intersubiektywne) doświadczenie,
gdyż odrębna świadomość jednostki nie jest w badaniu dostępna i rozważania nad nią muszą być z nauki
wyeliminowane.

Odrzucali nauki idiograficzne, których język nie daje się dostosować do języka fizyki.

Program neopozytywizmu wyróżnia od wcześniejszych postaci pozytywizmu: 1) określenie nauk logiczno-

matematycznych jako nieempirycznych i analitycznych. 2) sprowadzenie wszystkich nauk doświadczalnych do
jedności poprzez zastosowanie języka fizyki. 3) ograniczenie humanistyki do psychologii i socjologii,
pojmowanych behawiorystycznie. 4) wykluczenie metafizyki poprzez uznanie jej zagadnień za pozorne, a
twierdzeń za bezsensowne. 5) propozycja likwidacji takich dziedzin filozofii, jak: teoria poznania, etyka,
estetyka - ograniczenie jej zakresu wyłącznie do analizy języka.

Neopozytywiści uznali, że prawdziwa wiedza ma charakter empiryczny, to znaczy, że sprowadza się do zdań
sprawozdawczych - twierdzeń, które mogą być zweryfikowane, czyli introspekcyjnych, formułowanych nie w
bezpośrednich doświadczeniach, lecz intersubiektywnie sprawdzalnych. Takie stanowisko nosiło znamiona
nominalizmu.

Egzystencjalizm
współczesny kierunek filozoficzny (znajdujący wyraz także w literaturze), według którego przedmiotem badań
filozofii są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza
poczucie "lęku i beznadziejności istnienia" (pesymizm).

Egzystencjalizm istnieje w wersji teistycznej oraz ateistycznej. W obu przypadkach jego ideą jest przekonanie,
że człowiek, jako jedyny z wszystkich bytów sam, ustawicznie tworzy się tym, czym jest, dokonując własnych
wewnętrznych wyborów, w których wyraża swoją wolność. Wg. egzystencjalizmu ludzie są na tę wolność
wręcz skazani, jest ona atrybutem człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone między przyszłością, a
przeszłością, dlatego towarzyszy mu poczucie przemijalności, braku, niespełnienia. Wolność wewnętrzna jest
ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności. Powoduje to wewnętrzne rozdarcie i podatność na
lęki egzystencjalne, np. przed osamotnieniem.

Twórcą egzystencjalizmu był Søren Kierkegaard. Od niego została przejęta ogólna koncepcja tej filozofii.
Kierkegaard uważał, że najgłębszej rzeczywistości nie można zdefiniować. Jego filozofia była zwrócona
przeciw heglizmowi. Przed nim jednak filozofowie zajmujący takie stanowisko lub głoszący tylko pewne jego
motywy nigdy nie dotarli do takich wniosków.

Istnieją przynajmniej cztery motywy egzystencjalizmu:

• Motyw humanizmu – człowiek jako motyw istnienia;

• Motyw infinityzmu – człowiek skończony styka się w życiu z nieskończonością;
• Motyw tragizmu – istnienie człowieka jest wypełnione grozą i troską;
• Motyw pesymizmu – człowieka otacza nicość;

Jeśli nazwiemy egzystencjalistami wszystkich, którzy z egzystencji człowieka czynili ośrodek filozofii, to byli
nimi już Sokrates, św. Augustyn, Pascal. Egzystencjalizm wielokrotnie łączył się z głównym torem filozofii.
Heidegger nawiązywał do Kanta, a Jaspers uważał Kanta za największego z filozofów świata.

Wspólne motywy egzystencjalizmu

• poczucie wiecznej niedoskonałości natury ludzkiej

• poczucie tragicznej samotności człowieka wobec Boga lub ogromu czasu i przestrzeni
• problematyka metafizyczna - dążenie do zbawienia, lub osiągnięcia całkowitej wolności.

Główni przedstawiciele

• Martin Heidegger
• Karl Jaspers
• Jean-Paul Sartre
• Albert Camus
• Martin Buber
• Gabriel Marcel
• Soren Kierkegaard
• Nicola Abbagnano