1

FILOZOFIA

WSTĘP (działy filozofii)

Filozofia czyli umiłowanie mądrości jest refleksją nad rzeczywistością. Jako, że

rzeczywistość jest bardzo złożona, filozofia, aby ją ogarnąć we wszystkich aspektach
dzieli się na wiele dziedzin (działów).
Ontologia (metafizyka)
zgodnie z Lexicon Philosophorum (1613), nauka o "pierwszych zasadach i ostatecznych
przyczynach" bytu. W takim ujęciu nauka o bycie jako takim, której zadaniem jest
dociekanie natury wszystkiego, cokolwiek istnieje, czyli "tego, co jest", zarówno w sferze
realnej - przedmioty, zdarzenia, fakty - jak też wyabstrahowanej - pojęcia, kategorie,
terminy.
Epistemologia (gnoseologia, teoria poznania)
w granicach tej dziedziny mieszczą się pojęcia dotyczące poznania bytu. Usiłuje ona
sformułować odpowiedź na pytania: czym jest poznanie, jaka jest jego geneza, jakie są
jego warunki, czym jest podmiot, przedmiot i akt poznania, czy istnieją granice poznania.
Prawie każdy filozof przedstawia własną teorię dotyczącą tych kwestii. Ogólnie można
stwierdzić, że teorie poznania dzielą się na racjonalne, przyjmujące za kryterium poznania
sprawdzalność lub falsyfikowalność wysuwanych twierdzeń (np. Arystoteles),
i irracjonalne, uznające za kryterium poprawności specyficzne przeżycie poznawcze, np.
oświecenie, ekstazę itp. (np. Plotyn). Jedne z nich upatrują źródło poznania
w doświadczeniu zmysłowym (np. J. Locke), inne w działalności rozumu (np. Kartezjusz).
Z teorią poznania wiążą się takie pojęcia, jak sceptycyzm, polegający na podaniu
w wątpliwość twierdzeń, i agnostycyzm, negujący możliwość poznania całej
rzeczywistości lub jej części.
Aksjologia
ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości,
szczególnie etyczno-moralnych i estetycznych - ich pochodzenie, sposób istnienia,
strukturę i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie
i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej,
zajmuje się też sposobami ich poznawania
Antropologia filozoficzna
dziedzina filozofii, której głównym przedmiotem jest człowiek. Ujmuje go wieloaspektowo,
w wymiarach metafizyczno-ontologicznym, moralno-etycznym, estetycznym,
psychologicznym, społeczno-kulturowym itd., próbując zarazem dać całościową
odpowiedź na pytanie o to, kim jest, i określić jego strukturę ontyczną oraz miejsce wśród
innych bytów. Rozwija się od starożytności, w większym lub mniejszym związku
z pozostałymi dyscyplinami filozofii, a także z antropologią biologiczną i kulturową,
psychologią, socjologią, medycyną, zyskując niekiedy - np. w humanizmie, w filozofii życia
czy w egzystencjalizmie - znaczą autonomię. U jej podstaw leży przekonanie
o specyficzności związanej z człowiekiem problematyki filozoficznej, wynikające często
z przyjętych wcześniej przesłanek światopoglądowych, zwł. religijnych (antropologia
biblijna, bądź religijna). Może mieć, ale nie zawsze ma charakter antropocentryczny.
W niektórych ujęciach przyjmuje postać metanauki, tj. metodologii nauk szczegółowych
traktujących o człowieku, lub ich swoistego uogólnienia. Może rozwijać wątek
praktycystyczny, stając się tzw. sztuką życia i zbliżając do prakseologii.
Etyka
 2

nauka o moralności, zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich kategorii, jak dobro
i zło, odpowiedzialność, sumienie, powinności oraz wytyczaniem zasad i norm moralnego
postępowania. Dzieli się na aksjologię (teorię wartości) i deontologię (naukę
o powinnościach). Obserwując rzeczywistość, można zauważyć, że istnieją ścisłe związki
między moralnością, a polityką. Wyróżnić można cztery sposoby zachowania w zależności
od przyjętych zasad:
a) nadrzędność norm moralnych nad politycznymi – zakłada, iż jednostka (polityk)
powinna być wierna uznawanym zasadom moralnym;
b) nadrzędność polityki nad moralnością – oznacza, że interes polityczny jest
ważniejszy niż obowiązujące zasady moralne; makiawelizm;
c) polityka i moralność są niezależne (autonomiczne) – działanie polityczne tylko do
pewnego stopnia poddane jest ocenie moralnej, a akceptowanie przez jednostkę
autonomiczności polityki i moralności jest równoznaczne z jej odcinaniem się od
spraw bieżącego życia społecznego i politycznego; klerkizm;
d) między celami polityki a zasadami moralnymi istnieje wzajemna więź – formy
aktywności politycznej jednostki powinny być oceniane z punktu widzenia
moralnego, ale zarazem normy moralne nie mogą hamować osiągnięcia celu
politycznego.
Estetyka
jedna z dziedzin filozofii teorii wartości obok etyki, która zajmuje się zagadnieniami
piękna i brzydoty, harmonii i dysharmonii. Zaczątki estetyki odnajdujemy u sofistów
(sensualizm, relatywizm), utworzona przez nich estetyka zajmowała się głównie teorią
poezji i operowała trzema pojęciami: naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia.
Filozofia społeczna
dział filozofii związany z życiem społecznym człowieka. Nauka o zasadach życia
społecznego, a także filozoficzna analiza rzeczywistości społecznej.

Ogólna charakterystyka stanowisk ontologicznych

Monizm
w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek, rzeczywistość jako
całość) ma naturę jednorodną, bez względu na stopień swojej złożoności. Specyficzną
postać monizmu stanowi panteizm. Monizm jest też w zasadzie każdy materializm (choć
czysto teoretycznie można wyobrazić sobie świat zbudowany z dwóch lub wielu
indyferentnych względem siebie materii).
Dualizm
pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki.
Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu
metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu
antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też tłumaczyć
relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, że nie
całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście
poznawanego (nietożsamość rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I. Kanta).
Pluralizm
w filozofii pogląd, wg którego istnieją odrębne rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), a
w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o prawdzie lub zbliżaniu się
do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny).

W teorii przyrody pluralizm był reprezentowany przez koncepcje Empedoklesa,

Anaksagorasa i innych jońskich filozofów. Empedokles uważał, że istnieją cztery różne
składniki świata, czyli cztery rodzaje materii: woda, powietrze, ogień i ziemia. Wg
Anaksagorasa rzeczywistość ma tyle składników, ile jest odrębnych jakości. Poglądy te
zostały nazwane pluralizmem infinistycznym.
 3

W teorii bytu (ontologii) pluralizm pojawił się u takich filozofów, jak: G.W. Leibniz, J.F.
Herbart, S. Kierkegaard, J. Ward. W XX w. w poglądach filozoficznych W. Jamesa, M.
Schelera, neorealistów, w teoriach socjologicznych N. Hartmanna.

Wyjaśnij znaczenie terminu „ARCHÉ”

(Tales, Anaksymander, Anaksymenes)

Arché
jedno z podstawowych pojęć filozofii greckiej, wprowadzone jeszcze przez presokratyków
(filozofowie jońscy), odpowiednik terminu zasada.
Zasada, arché, pierwsza zasada, prazasada
jedno z najdawniejszych i najistotniejszych pojęć filozoficznych, oznaczające element, grupę
elementów, zjawisko (np. woda u Talesa, nieskończoność u Anaksymandra, Bóg w filozofii
Ch. Wolffa, ścieranie się przeciwieństw w systemach dialektycznych G.W.F. Hegla i K.
Marksa), które zgodnie z etymologią słowa zasada (i greckiego arché) znajduje się zarazem
u początków i u podłoża albo pewnej wybranej sfery rzeczywistości, albo - najczęściej -
wszystkiego, co jest. Pytanie o arché, jakie postawili sobie filozofowie jońscy,
zapoczątkowało w VII w. p.n.e. dzieje filozofii europejskiej.
Anaksymenes z Miletu (585-525 p.n.e.)
filozof grecki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody; kontynuator myśli
Anaksymandera z Miletu, był podobnie jak on autorem dzieła Peri fyzeos ("O przyrodzie" -
zachował się z niego 1 fragment). Uważał, że prazasadę rzeczywistości (arché) stanowi
powietrze lub tchnienie (tak jak dusza-oddech jest podstawowym elementem
integrującym w przypadku człowieka). Z niego poprzez rozrzedzanie i zagęszczanie
powstaje różnorodność rzeczy i zjawisk w świecie - rzadkie powietrze jest ogniem, w
miarę gęstnienia przekształca się kolejno w wiatr, chmury, wodę, ziemię, kamienie itd.
Wszystkie te zmiany dokonują się dzięki wiecznemu ruchowi.
Anaksymander z Miletu (610-547 p.n.e.)
filozof grecki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody, uznawany za autora
pierwszego w Grecji dzieła filozoficznego: Peri fyzeos ("O przyrodzie" - zaginęło). Za
prazasadę całej rzeczywistości (arché - termin wprowadzony przez Anaksymandra) uznał
tzw. apeiron, czynnik nieskończony i nieokreślony, zawierający w sobie wszelkie
przeciwieństwa, które wyłaniając się zeń, rozdzielając i ścierając, utworzyć miały świat
przyrody; przyczyną tego procesu był odwieczny wirowy ruch prazasady.
Anaksymander dokonywał wielu obliczeń astronomicznych, konstruował też zegary
słoneczne; opracował ponadto pierwszą grecką mapę ziemi i morza oraz pierwszy model
świata (rodzaj planetarium).
Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.)
filozof, matematyk i astronom grecki, jeden z twórców tzw. szkoły jońskiej. Rozpoczął
systematyzowanie wiedzy geometrycznej. Przypisuje mu się wiele twierdzeń (m.in.
twierdzenie Talesa, dzięki któremu miał wyznaczyć wysokość piramidy). Uchodzi za ojca
matematyki. Znane mu były zjawiska oddziaływania magnesu na żelazo i elektryzowania
się bursztynu, umiał też przewidzieć zaćmienia Słońca. Uważany za pierwszego greckiego
filozofa.

Podstawowym pytaniem Talesa, jak i innych jońskich filozofów przyrody, było pytanie o
"arché", czyli początek, podstawę, osnowę i strukturę świata. Twierdził, że arché to żywioł
wody, wszystko z niej pochodzi i do niej powraca - wniosek wyciągnął nie odwołując się do
mitów, lecz do obserwacji. Jońscy filozofowie przyrody zwani byli hilozoistami (od
greckiego hyle - "materia" i zoon - "życie"), ponieważ głosili, że materia świata jest
ożywiona.
 4

Rozwiń myśl Heraklita

Heraklit z Efezu (ok. 540-480 p.n.e.)

filozof grecki, ojciec dialektyki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody. Dzieło jego (z
którego zachowało się 130 fragmentów) składało się z trzech traktatów:
kosmologicznego, politycznego i teologicznego.

Za podstawę i zasadę istnienia Wszechświata uważał ogień i jego przemiany. Był

przekonany o zmienności i zjawiskowości w świecie. Twierdził: "panta rhei" ("wszystko
płynie"), "nie można dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, jej wody bowiem się zmieniają,
ciągle płyną". Teorię zmienności Heraklita z Efezu nazwano wariabilizmem lub
heraklityzmem.
Wariabilizm
teoria filozoficzna głosząca powszechną zmienność. Oddaje ją w skrócie formuła: panta rhei
(z greckiego - "wszystko płynie"), łączona z osobą Heraklita, uważanego za ojca
wariabilizmu. Zgodnie z wariabilizmem nie ma nieruchomego, niezmiennego bytu
(Parmenides z Elei), jest tylko będące, które podlega nieustannemu ruchowi i wciąż się
staje.

Pogląd ten przedstawiany był pod rozmaitymi postaciami, z podaniem różnych przyczyn
zachodzenia zmian (ścieranie się przeciwieństw, nietrwałość elementów tworzących
rzeczywistość itp.).

Znalazł też swoje miejsce w rozważaniach wielu filozofów starożytnych, np. Empedoklesa
(próbował uzgodnić wariabilizm z poglądami eleatów), Platona (zmienność uważał za
nieodłączną cechę świata rzeczy).

W średniowieczu powrócił w poglądach ortodoksyjnych myślicieli arabskich -

mottekaleminów (XII w., którzy twierdzili, że nie ma w świecie praw ani składników stałych i
nic samo z siebie choćby przez moment nie pozostaje takim, jakim jest, a jedynym twórcą i
gwarantem względnej trwałości rzeczy jest nieograniczony niczym w swym działaniu Bóg).

W nowszych czasach wariabilizm stanowił składową m.in.: filozofii G.W.F. Hegla,

materializmu dialektycznego K. Marksa i F. Engelsa oraz marksizmu-leninizmu, teorii H.
Bergsona, poglądów A.N. Whiteheada, egzystencjalizmu.

Koncepcja Demokryta

Demokryt z Abdery, (ok. 460 - 370 p.n.e.)

filozof grecki, główny przedstawiciel starożytnego materializmu. Ok. 430 p.n.e. ogłosił
teorię o atomistycznej budowie świata, stąd zwany jest ojcem materializmu.
Materializm
kierunek lub kierunki w filozofii wyprowadzające realność istniejących bytów z ich zachowań
i procesów, po świadomość włącznie, tj. z materii.

W teorii poznania przyjmują istnienie świata przedmiotowego niezależnie od woli i

świadomości podmiotu poznającego i uznają jego poznawalność za proces naturalny, nie
wymagający interwencji innych sił lub bytów.
Materialistyczna filozofia przyrody
kierunek w rozumieniu przyrody i jej praw nadany przez Demokryta i atomistów na
przełomie V i IV w. p.n.e. Przedstawiciele tego kierunku, w przeciwieństwie do eleatów i
finalistów, stali na stanowisku, że materialny Wszechświat, przyroda istnieje sama z siebie i
należy ją rozpatrywać niezależnie od jakichkolwiek innych, domniemanych bytów.

Teoria Epikura w pojmowaniu przyczyn była mechanistyczna. Ruch atomów tłumaczyła ich
ciężarem. W okresie średniowiecza materialistyczną filozofię przyrody rozwijają filozofowie
szkoły z Chartres, a następnie ockhamiści w XIV w.
 5

Dalszego rozwoju materialistycznej filozofii przyrody dokonują Galileusz, Kartezjusz, T.

Hobbes, który przyjmował, że nie istnieje nic poza ciałami. Niematerialne substancje, uznał
za fikcję. Stał się twórcą nowożytnego materializmu.

W późniejszym rozwoju filozofii kierunek materialistycznej filozofii przyrody był

kontynuowany m.in. pozytywistów, marksistów i behawiorystów.
Atomizm (atomistyczna budowa świata)
(z greckiego "atomos" - niepodzielny) pogląd, wg którego każdego rodzaju
rzeczywistość - zarówno tzw. materialna, jak duchowa (psychiczna) - tworzą elementy
proste: atomy. Także sposób tłumaczenia zjawisk, polegający na rozkładaniu ich na
czynniki pierwsze.
1) Podstawy atomizmu filozoficznego stworzył w starożytności Leukippos, dojrzałą postać
nadał mu Demokryt z Abdery. Zakładał, że istniejące odwiecznie, niezmienne i niepodzielne
atomy poruszają się w przestrzeni, łącząc się w coraz to nowe przejściowe asocjacje,
postrzegane jako rzeczy i zjawiska; odrzucał hipotezę rozumnej siły kierującej światem,
zaprzeczał potrzebie dzielenia go na materialny i duchowy. Poglądy atomistyczne rozwijał
epikureizm i pyrronizm (Pyrron z Elidy), a w starożytnym Rzymie m.in. Lukrecjusz. W filozofii
arabskiej reprezentowali je mutakallimowie w europejskim średniowieczu zaś szkoła
chartryjska i zwolennicy ockhamizmu. Swoiste odmiany atomizmu stanowiły poglądy P.
Gassendiego i monadologia G.W. Leibniza. Nowy kształt nadały mu odkrycia współczesnej
fizyki, zwł.aszcza E. Rutherforda, N.H.D. Bohra i ich następców.

2) Atomizm logiczny to pogląd zakładający, że świat składa się z elementów prostych, które
można ująć w tzw. zdania atomowe (składające się z nazw jednostkowych i orzeczników
najniższego stopnia), zaś wszelkie związki zewnętrzne da się wyrazić w postaci relacji
logicznych. Propagował go 1914-1924 B. Russell, a także, w pierwszym okresie, L.
Wittgenstein.
Atomistyczna teoria materii
teoria stworzona przez greckich filozofów przyrody ok. V w. p.n.e. (Leukippos z Miletu,
Demokryt), zakładająca, że materia zbudowana jest z małych niepodzielnych cząstek,
zwanych atomami. W okresie średniowiecza teoria ta nie była popularna.

Odrodziła się w XVII w. dzięki pracom Gassendiego, natomiast jej rozkwit zapoczątkował J.
Dalton, wprowadzając pojęcie ciężaru atomowego oraz określenie w składzie pierwiastka
chemicznego masy atomowej i rozmiarów atomów. 1811 A. Avogadro wprowadził pojęcie
gramoatomu i gramocząsteczki – mola. 1833 M. Faraday, odkrywając zjawisko elektrolizy,
wykazał, że atomy posiadają ładunki elektryczne. 1869 D.I. Mendelejew opracował układ
okresowy pierwiastków.

Na gruncie nowoczesnej teorii atomistycznej sformułowana została teoria kinetyczna

materii (C.J. Maxwell, L.E. Boltzmanna), stając się podstawą wyjaśnienia przez A. Einsteina
zjawiska ruchów Browna. 1896 J.J. Thomson odkrył elektron, M. Skłodowska-Curie –
promieniotwórczość. 1900 M. Planck ogłosił teorię kwantową.
Atomizm psychologiczny
koncepcja, według której życie człowieka składa się z atomów psychologicznych
(najprostszych, nierozkładalnych elementów, m.in. wrażeń, aktów woli, uczuć,
bezobrazowych myśli) łączących się na zasadzie asocjacji. Atomizm psychologiczny
funkcjonował w dwóch wersjach: świadomościowej i behawiorystycznej. Odmiana
świadomościowa wywodziła się z koncepcji empirystycznych (J. Locke, D. Hume) oraz teorii
fizycznych (atomistyczna teoria budowy materii).

Wśród jej zwolenników toczyły się spory o ilość i naturę atomów psychicznych, np.
idiogeniści uznawali tylko jeden rodzaj atomów - wrażenia, allogeniści natomiast
dopuszczali istnienie innych jeszcze składników świadomości - aktów myślowych i woli,
elementarnych emocji. Odmiana behawiorystyczna wywodziła się z fizjologicznego
rozumienia zachowania (behawioryzm) i traktowała je jako sumę nawyków (związków
bodźca i reakcji). A.p. stał się przedmiotem ostrej krytyki ze strony przedstawicieli
psychologii postaci i psychologii fenomenologicznej.
Atomizm społeczny
koncepcja, wg której społeczeństwo jest luźnym zbiorem nie powiązanych ze sobą
jednostek, wtórnym w stosunku do jego elementów składowych (ludzi), a całością życia
społecznego rządzi zasada autoregulacji, zapewniająca, w wyniku kolizji interesów
indywidualnych, harmonię ogólną. Filozoficzne i społeczno-etyczne podstawy atomizmu
społecznego wywodzą z XVIII-wiecznej filozofii oświecenia, w swej klasycznej postaci
 6

atomizm społeczny łączył się z utylitaryzmem i liberalizmem. W XIX w. teoria atomizmu

społecznego znalazła odbicie w pracach klasycznej i liberalnej szkoły ekonomicznej. Z
ekonomii przeniknęła następnie do socjologii.

Sofiści i ich program

Sofiści
powstała w V w. p.n.e. w Atenach szkoła filozoficzna, której głównymi reprezentantami
byli: Protagoras rozwijający teorię filozoficzną bytu i poznania oraz Gorgiasz proponujący
nową koncepcję estetyczną.

Przedmiotem zainteresowania sofistów było nie tyle określenie natury świata, ile
antropologia, w której przyjęto stanowisko relatywistyczne. Polegało ono na przekonaniu,
że każdy człowiek żyje w odmiennym świecie (relatywizm kosmologiczny), co wynikać
miało z tego, iż poszczególne jednostki odbierają inne wrażenia, a tylko one stanowiły dla
sofistów rzetelne źródło poznania (sensualizm).

Stanowisko takie znalazło wyraz w stwierdzeniu Protagorasa: "człowiek jest miarą

wszechrzeczy", i w przyjęciu relatywnej koncepcji prawdy. W konsekwencji sofiści
dopuścili istnienie wielu różnych, sprzecznych ze sobą prawd, zmierzając ku
agnostycyzmowi, czyli poglądowi negującemu w ogóle możliwości poznawcze człowieka.

Głównym przeciwnikiem filozoficznym sofistów był Sokrates. Przeciwstawiał się relatywnej

koncepcji prawdy i krytykował sofistów za to, że nauczali filozofii za pieniądze i byli
skłonni, gdy im zapłacono, udowodnić - także przed sądem - każdą rację
Agnostycyzm (z greckiego "agnostos" - niepoznawalny)
w epistemologii stanowisko głoszące niepoznawalność wszystkiego (agnostycyzm
powszechny - faktycznie sprzeczność sama w sobie) względnie jakiegoś przedmiotu lub
pewnej kategorii przedmiotów (agnostycyzm częściowy). Nie należy go mylić ze
sceptycyzmem.

Najważniejsze postaci agnostycyzmu: 1) zakresowy - wskazuje na niemożliwość poznania w

skończonym czasie nieskończonej liczby stanów rzeczy cechującej Wszechświat; 2)
psychologiczny - konstatuje słabość wszystkich (np. Ksenofanes, sofisci) bądź niektórych
(np. D. Hume) władz poznawczych człowieka; 3) sceptyczny - z wielości rozwiązań tych
samych problemów oraz licznych błędów w teoriach naukowych wnosi o definitywnej
niemożności wiedzy doskonałej (np. docta ignorantia Mikołaja z Kuzy, zasada
nieoznaczoności Heisenberga); 4) krytyczny - stwierdza istnienie sfer z natury
niepoznawalnych (np. "rzeczy same w sobie" u I. Kanta). Istnieje ponadto agnostycyzm
religijny akcentujący ograniczoność ludzkiego poznania Boga. Termin agnostycyzm
wprowadził 1863 Th.H. Huxley.
Antropologia (z greki "ánthropos" - człowiek, "logos" - nauka)
biologiczna nauka porównawcza o człowieku, jego pochodzeniu (antropogeneza), rozwoju
osobniczym i rodowym oraz zróżnicowaniu rasowym. Nazwę antrpologia wprowadził lekarz i
teolog niemiecki Magnus Hundt (1449-1519) w dziele Anthropologium de hominis dignitate,
natura et proprietatibus (1501). 1684 F. Bernier podał pierwszą naukową klasyfikację 4 ras
ludzkich, dając początek antropologii jako nauce. 1760 P. Camper wprowadził do
antropologii pomiary tzw. kąta twarzowego. 1776 J.F. Blumenbach wydał dzieło De generis
humani varietate nativa, w którym przedstawił klasyfikację 5 ras ludzkich.

Podał ponadto definicję antropologii. 1824 W. Surowiecki opublikował pierwszą polską pracę
antropologiczną Śledzenie początków narodów słowiańskich. 1842 A.A. Retzius opracował
nową metodę klasyfikacji ras ludzkich (antropologiczne wskaźniki ilorazowe przy pomiarach
czaszki). Metodykę antropologiczną rozwinął P. Broca, twórca francuskiej szkoły
antropologicznej. 1858 założył on w Paryżu pierwsze laboratorium antropologiczne, 1859 -
pierwsze Towarzystwo Antropologiczne. Wielkie znaczenie dla rozwoju antropologii miał
także darwinizm.

1931 ukazała się praca E. Lotha Anthropologie des parties molles, przedstawiająca
porównawcze badania antropologiczne mięśni i in. części miękkich. Antropologia jako całość
 7

wiedzy o człowieku obejmuje różne aspekty jego istnienia, wyróżnia się więc oprócz
antropologii przyrodniczej antropologię filozoficzną, religijną, biblijną, kulturową i społeczną.
Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.)
filozof grecki, jeden z czołowych sofistów. Dokonał przewrotu w myśli filozoficznej,
kierując ją od kosmologii ku zagadnieniom antropologii. W latach dojrzałych przebywał w
Atenach, należał do grona przyjaciół Peryklesa.

Napisał Rozprawę polemiczną o prawdzie i bycie, poza tym był autorem prac
gramatycznych, etyczno-społecznych, technicznych oraz dzieła O bogach, które stało się
przyczyną wytoczonego mu procesu i spowodowało jego ucieczkę z Aten i śmierć w czasie
podróży na Sycylię.

Protagoras z Abdery był inicjatorem minimalistycznej teorii poznania, zwolennikiem

sensualizmu i relatywizmu. Twierdził, że poznanie jest względne, skoro opiera się na
postrzeżeniach, gdyż postrzeżenia tej samej rzeczy bywają różne u różnych osób.

Uznając różnorodność zjawisk podkreślał, że także różnorodna i względna jest

rzeczywistość. Konsekwencją relatywizmu poznawczego stał się rozwijany przez niego
praktycyzm i konwencjonalizm. Protagoras z Abdery był też twórcą początków estetyki,
głównie teorii poezji. Pozostawił po sobie wielu uczniów, w tym: Kseniadesa z Koryntu i
Eutydema z Chios.
Sensualizm
pogląd filozoficzny będący skrajną formą empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, że
zarówno cała wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysłu mają swe źródło w poznaniu
zmysłowym. Zwykle sensualizm wiąże się z postacią E.B. de Condillaca, który w słynnym
eksperymencie myślowym (zwanym posągiem Condillaca) próbował udowodnić, że
człowiekowi nie potrzeba żadnej wrodzonej wiedzy, by powstało w nim życie duchowe, a
wystarczy jedynie zdolność odbierania wrażeń.
Gorgiasz z Leontinoj, Gorgias (ok. 483 - 375 p.n.e.)
filozof grecki, słynny sofista i teoretyk wymowy. W 427 p.n.e. wysłany z poselstwem do
Aten (w czasie wojny Syrakuz z Leontinoj) tam się osiedlił i prowadził nauczanie jako
świetny mówca. Wprowadził do prozy greckiej wiele figur retorycznych.

W poglądach filozoficznych skłaniał się ku sceptycyzmowi. Przy dowodach korzystał z

metody rozumowania Zenona z Elei: 1) nic nie istnieje. 2) gdyby jednak coś istniało, nie
byłoby poznawalne. 3) gdyby nawet było poznawalne, nie można by tego przekazać.

Jest jednym z uczestników dyskusji w dialogu Platona Gorgiasz.

Sceptycyzm
pogląd filozoficzny polegający na wstrzymaniu się od wydawania sądów o rzeczywistości.
Powodem takiej postawy jest przekonanie, że nigdy nie można znaleźć ani ostatecznej racji
dla danego sądu, ani niepodważalnego kryterium prawdy.

Wiedza w ujęciu Sokratesa

Sokrates (469-399 p.n.e.)

filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia
Platona oraz pisma Ksenofonta. W kwestiach politycznych był zwolennikiem demokracji.

W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle
dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że
prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest
warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje
powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on
najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".

Stosował dwie metody: elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji tez przeciwnika

poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu, i majeutyczną (jak twierdził,
 8

odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale
dyskutując pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ
każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny)
i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć.

Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki

metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o
bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na
śmierć przez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz,
powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z uczniami,
uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.
Natywizm, natywistyczna teoria idei, teoria idei wrodzonych
(z łacińskiego nativus - wrodzony, przyrodzony), przyjęte określenie poglądu filozoficznego
dotyczącego genezy poznania, zakładającego istnienie w umyśle ludzkim idei wrodzonych
lub też wrodzonych zdolności do rozpoznawania idei i bytów znajdujących się poza przyrodą
i poza doświadczeniem.

Początki natywizmu znajdujemy u Platona. Uważał on, że myśl jest niezależna od

postrzegania, choć występuje po postrzeżeniu. Natywizm u Platona oznacza więc, że wiedza
wrodzona wyprzedza wiedzę opartą na postrzeganiu. Pierwsza jest dana od narodzin, druga
narasta w miarę doświadczenia, formuje się stopniowo. Wynika to z faktu, że umysł nasz
oglądał idee w poprzednim życiu i zachował o nich pamięć, stąd też wystarczy, że je sobie
przypomni postrzegając. Dlatego wiedzę wrodzoną nazywa anamnezis - przypomnienie.

W opozycji do tak rozumianego natywizmu pozostawali: Arystoteles, sceptycy i stoicy.

Rozumienie natywizmu zostało zmodernizowane przez św. Augustyna poprzez

wprowadzenie pojęć: prawdy wieczne i iluminizm. By prawdy te poznać, człowiek powinien
skoncentrować się na swoim wnętrzu. Prawdy wieczne istniejące poza człowiekiem miały
charakter ponadczasowy i istniały obiektywnie, a poznanie ich wymagało oświecenia
pojętego jako fakt nadprzyrodzony, wynikający z dzieła łaski, która przypada dobrym,
posiadającym czyste serce.

Teoria natywizmu została odrzucona przez św. Tomasza z Akwinu.

Odrodziła się w filozofii Kartezjusza (R. Descartes), który wprowadził pojęcie idei
wrodzonych (ideae innatae), czyli urodzonych razem z nami. Idee wrodzone nie są wynikiem
działania na umysł przedmiotów zewnętrznych, lecz: 1) należą do umysłu jako jego
własność. 2) są niezależne od woli. 3) są jasne i wyraźne. 4) nie są jednak stale obecne w
umyśle. 5) są tylko dyspozycją do pewnych przedstawień, rozumianą jako zdolność umysłu
do ich wytwarzania. 6) ich cechą jest nie tylko stałość, lecz także niezawodność.

Teorie natywizmu zostały skrytykowane i w całości odrzucone przez J. Locke'a,

twierdzącego, że nasza wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Przyjmując zaś
arystotelesowsko-tomistyczną maksymę: Nihil est in intellectu, quod non fuerit antea in
sensu (Nie ma nic w umyśle, czego nie było w zamyśle), podkreślał, że umysł sam przez się
jest nie zapisaną tablicą tabula rasa.

Poglądy I. Kanta przeszły ewolucję od natywizmu do aprioryzmu.

Aprioryzm
w filozofii pogląd wg którego poznanie możliwe jest przed doświadczeniem, tj. a priori.
Wyróżnia się aprioryzm skrajny, występujący w filozofii starożytnej, np. u Parmenidesa i
Platona, traktujący poznanie a priori jako jedyne w pełni wartościowe, oraz aprioryzm
umiarkowany, obecny w filozofii nowożytnej, reprezentowany m.in. przez I. Kanta i
zwolenników fenomenologii, zakładający istnienie poznawczo wartościowej wiedza
apriorycznej, którą, obok sądów analitycznych, budują sądy syntetyczne a priori. Aprioryzm,
stanowiący przeciwieństwo aposterioryzmu, zw. jest też racjonalizmem.
Racjonalizm (genetyczny)
(z języka łacińskiego ratio - "rozum", rationalis - "rozumny, rozsądny") termin filozoficzny
przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych
znaczeniach:

1) przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie
pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o
 9

prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskową, na to, co

przypadkowe i jednostkowe.

Nie dostarczają wiedzy pewnej (złudzenia zmysłowe), mogą jedynie stanowić źródło
informacji przydatnych do działania w świecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i
dotyczącej istoty rzeczywistości. Tak sądzili m.in.: Platon, Kartezjusz (Descartes), B.
Spinoza, G.W. Leibniz, później pewną fromę racjonalizmu prezentowali I. Kant i F. Hegel.

2) przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej

wiedzy niż ta, którą człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł, odrzucający takie jej
źródła, jak: objawienie, doświadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania
zmysłowego.

Tego rodzaju pogląd szczególnie dobitnie formułowali przedstawiciele francuskiego

oświecenia ("wieku rozumu"), którzy postulowali rozwój poznania naukowego jako wiedzy
niezależnej od dogmatów czy tradycji. Choć często krytykowali chrześcijaństwo i instytucje
kościelne, nie odrzucali religii.

Wysuwali także postulaty stworzenia religii wywodzącej się z rozumu (którą wysoko cenił
np. Wolter), nie odwołującej się do autorytetów i objawienia (deizm). Tak rozumiany
racjonalizm oznacza postawę charakteryzującą się krytycyzmem, odrzucaniem przesądów,
uprzedzeń, fanatyzmu.

Idealizm myśli platońskiej

Platon (ok. 437-347 p.n.e)

filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z
Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże. Przebywał w Megarze, Kyrene, w
Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii i na Sycylii. Podczas podróży poznał wiele poglądów, w tym
doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności
do najwyższej idei dobra.

W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę,

którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała
zarówno charakter naukowy, jak i religijny.

Platon rozwinął naukę o:

1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.

MIT JASKINI PLATOŃSKIEJ
Idea
1) pojęcie, jakie człowiek tworzy w stosunku do czegoś. Idea ma charakter intelektualny -
różni się więc od uczucia. Wyrażanie idei, w odróżnieniu od wyrażania uczucia, wyklucza
fanatyzm.

2) w filozofii, pojęcie wprowadzone do teorii bytu i teorii poznania przez Platona, na

podstawie twierdzenia zawartego w poglądach Sokratesa, że w pojęciach zawarta jest
wiedza pewna i bezwzględna.

Platon uznając, że nie rzeczy są przedmiotem pojęć, gdyż cechuje je zmienność, uznał, że
istnieje byt doskonały, niezależny od rzeczy, pierwowzór rzeczy, poznawalny rozumowo, ale
istniejący poza umysłem. Ten odkryty przez siebie byt nazwał ideą (idea).

W filozofii nowożytnej idea zaczęła oznaczać bezpośredni przedmiot poznania (myśl), treść
świadomości. Przez G.W.F. Hegla była rozumiana jako zasada wszelkiego bytu. W filozofii
materialistycznej jako odbicie (odzwierciedlenie) w umyśle ludzkim obiektywnie istniejącej
rzeczywistości.
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między
duszą i ciałem.
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.
 10

5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.

6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.
7) państwie.
8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę.

Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:

1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy
jest zależne od niej.
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna,
wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.
4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody
empirycznej.
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne
powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.

Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W
założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika,
medycyna. Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.

Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą: Obrona Sokratesa, Laches,

Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet,
Państwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa.

Metafizyka Arystotelesa

Arystoteles (384-322 p.n.e.)

filozof grecki. Pochodził ze Stagiry, stąd zwana bywa Stagirytą. Ok. 366-347 p.n.e.
kształcił się w Akademii Platońskiej. 343-340 p.n.e. przebywał na dworze macedońskim
jako wychowawca Aleksandra III Wielkiego, później w Stagirze. 335 p.n.e. powrócił do
Aten, gdzie założył szkołę filozoficzną: Likejon. 323 p.n.e. zagrożony przez stronnictwo
antymacedońskie schronił się w Chalcynie; spędził tu resztę życia. Początkowo zwolennik
Platona, wykształcił szybko zręby własnej doktryny.

Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w

postrzeżeniach, na podstawie których drogą abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn.
wydobywa to, co w rzeczach ogólne. Opracował teorię pojęć i sądów, zwłaszcza zasady
sylogizmu (sylogistyka Arystotelesa), tworząc podstawy logiki. Filozofię podzielił na
praktyczną, tj. etykę i politykę, oraz teoretyczną, czyli fizykę, matematykę i "filozofię
pierwszą", zwaną później metafizyką, na polu której jego dokonania okazały się
szczególnie doniosłe. Odrzuciwszy naukę o ideach, stwierdził, że istnieją tylko konkretne
rzeczy jednostkowe, stanowiące samodzielne bytowo substancje, różne od
niesamoistnych przypadłości.

W substancji wyodrębnił formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej istotę,
i materię: to, co poza nią wykracza (hylemorfizm); stworzył pojęcie absolutnie
nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowiącej podłoże wszystkiego. Jest
autorem klasycznej formuły teorii przyczynowości; obok formy i materii, traktowanych
jako przyczyny wewnętrzne: formalna i materialna, wydzielił 2 przyczyny zewnętrzne:
sprawczą i celową, czyli to, dzięki czemu, i to, ze względu na co coś zaistniało.
 11

Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; służyła temu teoria aktu i możności oraz
entelechii jako zasady stawania się danego bytu. Teza, iż ruch, który dokonuje się w
istniejącym odwiecznie świecie, miał początek, doprowadziła go do koncepcji pierwszego
poruszyciela, stanowiącego też cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga.
Wyodrębnił 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciała organicznego:
duszę roślinną, zwierzęcą i - właściwą jedynie człowiekowi - myślącą; przeprowadził
podział rozumu (funkcji duszy myślącej) na bierny i czynny. W etyce propagował zasadę
środka, tj. unikanie skrajności; za cel ludzkiego działania uważał dobro i szczęście
(eudajmonizm).

Arystoteles należy do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w średniowieczu zw.

go po prostu Filozofem). Jego pisma uporządkował i skatalogował ok. 70 p.n.e. Andronikos
z Rodos. Do ważniejszych należą (w nawiasach daty wyd. pol.): Kategorie i Hermeneutyka
(1975), Topiki (1978), Metafizyka (1983), Fizyka (1968), O niebie (1980), O duszy (1972),
Etyka nikomachejska (1956), Polityka (1953), Poetyka (1887, nowe tłum. 1983), Zachęta
do filozofii (1988).
Metafizyka (z greckiego ta metá ta physiká)
czyli te księgi, które znajdują się po pracach przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od
Andronikosa z Rodos, który skatalogował pisma Arystotelesa.

Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka
Arystotelesa stanowiła tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko powszechne własności
bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii, jak nauka
o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia,
potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze.

Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko
na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia.

Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i
powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka Kanta nie
zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani
drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez
rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy
człowiek jest wolny.

Metafizyka początków XIX w. przybrała charakter spirytualistyczny i idealistyczny. Jej punkt

ciężkości został przeniesiony ze świata zewnętrznego na wewnętrzny. Główną ideą
metafizyki tego okresu było przebicie się przez zjawiska i ujęcie prawdziwej natury bytu,
samej jego istoty, co prowadziło w kierunku maksymalizmu filozoficznego i budowy
systemów najbardziej uwidocznionych w filozofii G.W.F. Hegla, J.M. Hoene-Wroński, A.
Schopenhauera czy w końcu A. Comte'a. Charakter tych systemów zmierzał do tego aby nie
tylko poznać świat, ale go zreformować, szybko i radykalnie ulepszyć, przez filozofię
wyzwolić i zbawić ludzkość. Ta tendencja jest szczególnie wyrazista w mesjanizmie polskim,
ale także później w filozofii K. Marksa, chociaż odcinał się on od metafizyki.

Do wybitnych metafizyków należy zaliczyć A. Fouilléego, który usiłował idee Platona

uzgodnić z materializmem.

Metafizyka znalazła także swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H.

Bergsona.
Substancja
jedna z podstawowych kategorii filozoficznych. Przez substancję rozumie się byt samoistny,
taki, który "opiera się sam na sobie", nie potrzebuje do swego zaistnienia impulsu z
zewnątrz. Substancja stanowi podstawę dla przypadłości (atrybutów i cech), które ją
określają, sama natomiast nie określa niczego. Arystoteles uważał za substancję rzeczy
realne, Platon - idee.
Przypadłość
akcydens pojęcie wprowadzone do filozofii przez Arystotelesa. Określa zespoły jakości,
kwantów lub stosunków różnego rodzaju odnoszących się do rzeczy, zwanych również
kategoriami. Przypadłości mogą istnieć tylko w związku z rzeczami, ale nie są "substancją",
tę bowiem stanowią tylko rzeczy konkretne.
 12

Forma
pojęcie filozoficzne wprowadzone w filozofii Arystotelesa, który uznając, że materia
obejmuje wszystko co nie jest formą, lecz zjawiskiem nieokreślonego podłoża, "ponieważ o
sobie nie orzeka", utworzył nowe pojęcie "formy".

Treść pojęcia substancja utożsamił z formą, jaką uzyskiwała w rozwoju. Forma jest cechą
substancji kształtującej się i trwającej. Może podlegać zniszczeniu (jak np. z chwilą
strzaskania posągu), materia zaś jest niezniszczalna.

Po Arystotelesie pojęciu formy jest nadawane różne znaczenie, np.:

1) u stoików forma była pojmowana jako czynny, ale materialny pierwiastek bytu, źródło
ruchu i życia,
2) u Tomasza z Akwinu forma jest pojmowana jako modele konkretnych przedmiotów
istniejące przed
rzeczami w boskim umyśle,
3) w filozofii I. Kanta pojęcie formy nabrało szczególnego znaczenia, jako "aprioryczne
formy oglądu" dane umysłowi.
Materia
w filozofii - jedna z podstawowych kategorii, stanowiąca często o podziale filozofii na
kierunki, szkoły i nurty. Rozważania o materialności świata i o materii stanowiły przejście od
mitologii do nauki, od religii do filozofii.

Zapoczątkowali je greccy myśliciele na przełomie VII i VI w. p.n.e., rozwinęli: Parmenides i

eleaci, usystematyzował Arystoteles.

Pierwsi filozofowie nie używali jeszcze terminu "materia", zajmowali się nią w znaczeniu
zbioru konkretnych ciał. Empedokles poszukiwał prostych "pierwiastków" materii i w ten
sposób przygotował podstawę rozważań natury chemicznej. Demokryt z Abdery i atomiści
stworzyli koncepcję atomistycznego ustroju materii, która z czasem stała się podstawą
rozwoju istotnego kierunku w fizyce.

Dla Arystotelesa materią jest to, co istnieje odwiecznie, lecz o sobie nie orzeka, czyli to, co
w substancji nie jest formą. Twierdził on, że materia, tak samo jak idee, nie istnieje
samodzielnie, jest jedynie abstrakcją - kategorią, pojęciem, którym posługuje się filozofia i
nauka. Naprawdę wg niego istnieją jedynie konkretne zespoły materii i formy. Taki pogląd
nazwano hilemorfizmem. Przez Filona z Aleksandrii materia była rozumiana jako czynnik zła,
takim też pozostała w rozważaniach teologicznych.
Akt i możność (teoria aktu i możności)
(łacińskie "actus et potentia"), integralne składowe każdego bytu (z wyjątkiem Boga bądź
szerzej - absolutu), z których pierwsza, czyli akt, jest elementem czynnym, determinującym,
druga zaś, możność - biernym, determinowanym; inaczej: akt stanowi spełnienie czy
wykonanie tego, co jako możność pozostaje realną dyspozycją konkretnego bytu
jednostkowego. W obrębie takiego bytu akt i możność muszą przynależeć do tego samego
porządku - substancji albo przypadłości.

Akt ma się do możności tak, jak forma do materii lub istnienie do istoty Twórca teorii aktu i
możności Arystoteles, traktował ją jako rozwiązanie sprzeczności między skrajnymi i jego
zdaniem nieadekwatnymi koncepcjami Parmenidesa z Elei i Heraklita z Efezu. Tłumaczyć
miała fakt pluralizmu i ruchu w świecie, i jako taka odgrywa nadal ważną rolę w
filozoficznym ujmowaniu rzeczywistości.
Entelechia
1) wg filozofii Arystotelesa dusza posiadana przez każdą rzecz dzięki własnej formie, która
nadaje jej celową jedność substancjonalną. W organizmach żywych entelechia oznacza
źródło i początek ruchu wewnętrznego, uważanego przez Arystotelesa za wyraz życia.
Entelechia w organizmach jest trojaka: roślinna (odżywianie się i rozmnażanie), zwierzęca
(możliwość doznawania wrażeń i poruszania się), ludzka (rozum),

2) w filozofii XIX i XX w., zwłaszcza u witalistów, siła życiowa kierująca przebiegiem zjawisk
w świecie organicznym.
Arystotelizm
1) Filozofia Arystotelesa.
2) Koncepcje i nurty filoz. nawiązujące do całości lub części poglądów Arystotelesa. W
starożytności arystotelizm reprezentowali początkowo działający w Likejonie w IV/III w.
p.n.e. tzw. perypatetycy: Teofrast z Eresos, Eudemos z Rodos, Dikajarchos z Messyny,
 13

Arystoksenos z Tarentu, Straton z Lampsakos, Kritolaos z Faselis; kontynuowali gł.

rozpoczęte przez mistrza badania w zakresie nauk szczegółowych. W I w. p.n.e. traktaty
logiczne Arystotelesa komentował Andronikos z Rodos (który uporządkował też jego
spuściznę), Metafizykę - Eudoros, teksty etyczne zaś Aspasios. W II/III w. komentarz do
całości pism Stagiryty opracował w duchu naturalistycznym Aleksander z Afrodyzji.

Od III w. komentowali je neoplatonicy, m.in. Porfiriusz z Tyru. Studia nad Arystotelesem,

zwł. jego logiką, prowadzili też teologowie chrześcijańscy; działający w VI w. w Aleksandrii
Jan Filoponos zainicjował arystotelesowską orientację w teologii bizantyńskiej. W
średniowieczu główną tendencją arystotelizmu były dalsze próby zaadoptowania dorobku
Stagiryty do potrzeb filozofii i teologii chrześcijańskiej, a także muzułmańskiej, m.in. u
Awicenny i Aweroesa, oraz żydowskiej, np. u Majmonidesa. Pisma Arystotelesa
oddziaływały w kręgu kultury łacińskiej dzięki przekładom Boecjusza, Jakuba z Wenecji,
Henryka Arystypa.

W następstwie wystąpienia Dawida z Dinant zakazywano kilka razy (1210, 1231, 1245,
1263) studiowania dzieł przyrodniczych i Metafizyki. Studia takie były jednak prowadzone,
m.in. przez św. Alberta Wielkiego i św. Tomasza z Akwinu, których dokonania (albertyzm,
tomizm) łączy się, jak scholastykę, z nurtem tzw. arystotelizmu ortodoksalnego. Nurt
heterodoksalny, sprzeczny z dogmatami chrześcijaństwa, tworzył gł. awerroizm łaciński.
W XV w. podjęto próby przywrócenia filozofii Arystotelesa starożytnej postaci. Wydano
jego teksty w oryginale. Gł. przedstawiciel renesansowego arystotelizmu, P. Pomponazzi,
nawiązał do interpretacji Aleksandra z Afrodyzji; sięgano też do Awerroesa. Arystotelikiem
był Ph. Melanchton, a metafizykę Stagiryty wprowadzono do programu uniwersytetów
protestanckich.

W następnych stuleciach arystotelizm jako nurt filozoficzny wygasł, choć do Arystotelesa

nawiązywało wielu myślicieli - np. R. Descartes, G. Berkeley, G.W. Leibniz, G.W.F. Hegel,
F. Brentano, E. Husserl. W Polsce początki arystotelizmu sięgają poł. XIV w. (traktat
logiczny Jana z Grodkowa). Od przełomu XIV i XV w. rozwijał się on bujnie na Akademii
Krakowskiej (gromadzącej bogaty księgozbiór podmiotowy i przedmiotowy) -
reprezentowali go m.in. Paweł z Worczyna, Benedykt Hesse, Jan Isner, Andrzej Wężyk,
Piotr ze Sieny, Jan z Głogowa.

Stoicyzm, a Epikureizm

Stoicy, stoicyzm
nawiązująca do cyników grecka szkoła filozoficzna założona w III w. p.n.e. przez Zenona z
Kition, który nauczał w ateńskim Portyku Malowanym - Stoa Pojkile, stąd nazwa szkoły.

Rozróżnia się trzy etapy jej rozwoju:

1) stara szkoła Zenona.

2) średnia szkoła na wyspie Rodos (II-I w. p.n.e.).
3) młodsza szkoła w Rzymie za czasów cesarstwa.

Do tej ostatniej należeli zarówno niewolnicy, m.in. Epiktet, jak i członkowie wysokich
warstw społecznych, np. cesarz Marek Aureliusz. Przedstawicielami szkoły byli m.in.:
Kleantes z Assos, Chryzyp z Soloj, Seneka Młodszy i Posejdonios z Apamei.

Stoicy twierdzili, że istnieje jedynie byt materialny, lecz rozróżniali w każdej rzeczy:

1) bierny substrat (odpowiadający Arystotelesowskiej materii) oraz

2) pneumę, czyli materię czynną (odpowiednik formy Arystotelesa).

Byli monistami - przeciwstawiając się dualizmowi Arystotelesa, nie uważali pneumy za

inny byt, ale za subtelną formę materii przenikającą materię bierną. Pneuma będąc
 14

źródłem ruchu, powoduje, iż rzeczy rozwijają się zgodnie ze swymi potencjalnymi

właściwościami. Jest rozumna i stanowi Logos świata. Znajduje się nawet w kamieniu,
powodując w nim niewidoczne napięcia (ruch toniczny). Kamienie są mniej doskonałe od
roślin, rośliny od zwierząt, zwierzęta od ludzi, a ludzie od bogów, ponieważ zależy to od
ilości rozumu - pneumy "nasycającej" poszczególne byty.

Świat jako całość stanowi żyjący organizm i jest dzięki pneumie doskonały i boski. Ten,
kto tego bezpośrednio doświadczy, jest mędrcem, nic go nie przerazi ani nie załamie,
widzi bowiem zawsze doskonałość całej rzeczywistości i wie, że wszystkie przemiany
(także takie jak rozkład i śmierć) służą całości.

Stoicy uznali, że to, co zgodne z rozumem, jest zgodne z naturą, a to, co z nią zgodne,
jest dobre i rozpoznanie tego jest cnotą. Twierdzili, że cnota stanowi jedyne dobro
moralne, z którego wynikają wszystkie pozytywne działania, jest też niepodzielna, czyli
nie można być "częściowo" cnotliwym - albo się ją posiada w całości, albo wcale. Cnotliwy
mędrzec nie podlega afektom, które stoicy kwalifikowali jako złe. Zachowuje on w każdej
sytuacji przysłowiowy "stoicki spokój". Podobnie jak cały świat, stoicy traktowali
społeczeństwo jak organizm - stąd wynikał postulat działania dla wspólnego dobra. W
kosmologii stali na stanowisku doktryny "wiecznego powrotu", mówiącej o cyklicznym
niszczeniu świata przez ogień i powtórnym jego rozwoju. Doniosłymi osiągnięciami szkoły
były badania logiczne. Stoicy sformułowali podstawy rachunku zdań.
Pneuma
w filozofii stoików pojęcie oznaczające życie i źródło wszelkich przemian we Wszechświecie.
Rozum świata, "czynny ogień", który wszystko przenika i ożywia.

Epikureizm
1) hellenistyczny system filozoficzny, którego twórcą był Epikur i który wypływał z dwóch
źródeł:

A) kultu życia i pragnienia szczęścia.

B) z trzeźwej postawy umysłu, ufającego temu, co mu bezpośrednio jest dane i
operują cego wyłącznie konkretnymi wyobrażeniami.

Epikureizm głosił:

- sensualizm psychologiczny, opierający poznanie na wrażeniach zmysłowych.

- zasady logiki indukcyjnej określającej, jak należy poprawnie uogólniać spostrzeżenia
poznawcze.
- etykę hedonistyczną opartą na przeświadczeniu, że szczęście polega na doznawaniu
przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpienia.

Brak cierpienia (eudajmonia) był odczuwany jako przyjemność. Zgodnie z zasadą

hedonizmu radość jest wrodzona człowiekowi i nie potrzebuje on o nią zabiegać,
wystarczy tylko, by ciało było zdrowe i dusza spokojna a życie będzie rozkoszą.

Wg epikureizmu wartość posiadają jedynie dobra doczesne. Człowiek jest odpowiedzialny

za własne szczęście i nieszczęście. Spokój jest najdoskonalszym stanem a oświecony
umysł jedynym środkiem przeciwko niepokojowi.

W filozofii przyrody epikureizm wyrzeka się czynników nadprzyrodzonych i uznaje

wszelkie byty za cielesne, ciała za zbudowane atomistycznie, zdarzenia za uwarunkowane
przyczynowo, a przyczyny za działające mechanicznie.

2) epikureizm okresu cesarstwa rozwinięty przez Diogenesa z Ojnoanda, żyjącego za

czasów Trajana, występował przeciwko wierze w objawienie i narastającym tendencjom
mistycznym.

3) epikureizm okresu renesansu (odrodzenia) stał się podstawą rozwoju filozofii przyrody,
popularyzacji zasad etycznych upowszechnianych w literaturze i sztuce.
Hellenistyczny system filozoficzny (filozofia Hellenistyczna)
 15

obejmuje okres od 300 do 30 p.n.e., kiedy to filozofia grecka, podobnie jak cała kultura,
zetknęła się z kulturą obcą i częściowo uległa jej wpływom. Wówczas z helleńskiej stała się
hellenistyczną. Straciła na czystości, ale stała się bardziej ekspansywna.

Filozofia tego okresu przestała być jedyną nauką i uległa podziałowi na trzy części: logikę,
fizykę i etykę. Etyka uzyskała w całym okresie pozycję dominującą.

Rozwój filozofii skoncentrował się w szkołach, wśród których dominowały: Platońska

Akademia i Arystotelesowski Likeion, czynne już w poprzednim okresie. Na początku
hellenizmu powstały trzy szkoły: stoicka, epikurejska i sceptycka.
Epikur (341-271 p.n.e.)
filozof grecki, urodzony na Samos, całe życie spędził w Atenach. Ok. 305 p.n.e. zakupił
ogród w pobliżu Gaju Akademosa, gdzie wykładał (Ogród Epikura). Poglądy: materia jest
niezniszczalna i wieczna, wszystko składa się z atomów i próżni (jak u Demokryta), atomy
mają pewną swobodę ruchu (deklinacja).

Celem i zasadą życia miało być dążenie do przyjemności, podstawą której jest rozwaga,
nakazująca żyć sprawiedliwie, rozumnie i moralnie. Etyka Epikura prowadziła w praktyce do
ascezy.

Twierdził, że bogowie istnieją, ale nie mają zdolności do ingerencji w sprawy tego świata.
Zadaniem filozofii jest uwolnić ludzi od lęku przed śmiercią, przesądów. Tacy ludzie są w
stanie zbudować sobie szczęście na ziemi. Głosił hasło odrzucenia działalności publicznej i
powrotu do prywatności.

Znaczącymi etapami w rozwoju filozofii hellenistycznej były:

1) lata 300 do 270 p.n.e., w których myśl filozoficzną rozwijali m. in.: Zenon z Elei, Epikur,
Euklides - twórca geometrii.
2) lata 270 do 100 p.n.e. Pod koniec tego okresu filozofia zostaje opanowana przez
eklektyzm, następuje w nim natomiast dynamiczny rozwój nauk szczegółowych.
3) lata 100 do 30 p.n.e. są krańcowym okresem filozofii starożytnej. Rzym nie przywiązywał
wagi do filozofii, bliższa mu była poezja, prawo i nauki szczegółowe.
Eudajmonizm
(greckie eudajmon – szczęśliwy), filozoficzny pogląd etyczny głoszący, że osiągnięcie
szczęścia jest najwyższym dobrem i ostatecznym celem człowieka. Zwolennicy
eudajmonizmu odmiennie rozumieli jednak szczęście, dla epikurejczyków (epikureizm) były
to doznania intelektualne, dla hedonistów (hedonizm) zaspokojenie potrzeb przyjemności,
dla stoików (stoicyzm) cnota pomagająca opanować stany emocjonalne, natomiast dla św.
Augustyna czy św. Tomasza z Akwinu szczęściem było oglądanie Boga.

Naturalizm i jego przykłady

Naturalizm
jeden z głównych nurtów filozofii rozwijający się na przestrzeni wieków, występujący obok
materializmu i idealizmu, starający się często obie te skrajności pogodzić. Miał on wielu
przedstawicieli.

1) w starożytności:
a) cynicy uważali, że cała rzeczywistość da się wyjaśnić za pomocą przyczyn
naturalnych, w tym także ogół zdarzeń i zjawisk zachodzących w świecie.
Naturalnymi były dla nich poglądy najprostsze, odrzucali wszelkie idee i spekulacje
myślowe. Ich naturalizm etyczny oznaczał równość wszystkich: kobiet i mężczyzn
bez względu na rasę, przynależność narodową, stan posiadania itp.
b) stoicy głosili, że świat tworzy jedną wielką całość, natura świata jest wieczna,
nieskończona i jedyna, gdyż poza Wszechświatem nic nie istnieje. Jeżeli jest dusza,
rozum czy Bóg, to jedynie w naturze i poprzez naturę. Boskie siły natury nazywali
pneuma, rozumiane jako żywa ognista materia, będąca początkiem świata, z
którego powstały trzy pozostałe żywioły. Ponieważ człowiek jest częścią
Wszechświata, ma żyć zgodnie z nim i być wiernym prawu, które rządzi całą
 16

naturą. Życie powinno być zgodne z naturą samego człowieka, wówczas bowiem
będzie zgodne z naturą w ogóle.
2) w średniowieczu naturalizm był poglądem obcym i odradza się dopiero w XVI w.
3) M. de Montaigne rozwinął naturalistyczny humanizm (humanizm odrodzenia).
Rozumiejąc człowieka jako część przyrody, stał na stanowisku, że nie może się on
wynosić ponad inne istoty, ale także innych istot nie powinien wynosić ponad siebie.
4) w XVII w. naturalizm jest rozwijany na gruncie etyki i polityki.
5) w okresie oświecenia naturalizm zajmuje niemal centralne miejsce,
6) w XIX w. widoczny był w:
a) poglądach antropologicznych L. Feuerbacha,
b) filozofii H. Spencera,
c) teoriach H. Taine'a,
d) w etyce i estetyce 2. poł. XIX i początki XX w.
e) w humanizmie egzystencjalistów.

Metodologiczny empiryzm F. Bacona

Bacon Francis, baron of Verulam (1561-1626)

angielski filozof, prawnik i mąż stanu. Wielokrotny członek parlamentu, od 1618 lord
kanclerz, 1621 wicehrabia Saint Albans - w tymże roku utracił urzędy oskarżony o
łapownictwo; resztę życia spędził w odosobnieniu. Nawiązywał do myśli starożytnej,
zwłaszcza Demokryta i empirycznych tradycji Oksfordu.

W rozwoju nauki widział najskuteczniejszy środek opanowania przyrody. Podzielił wiedzę

wg władz umysłu na: teorię (domena rozumu obejmująca teologię oraz nauki o przyrodzie
i o człowieku), historię (domena pamięci obejmująca dzieje religii, historię naturalną i
historię społeczną) oraz poezją (domena wyobraźni). Prekursor metody indukcji
eliminacyjnej ( kanony Milla). Podkreślał rolę eksperymentu przy ustalaniu faktów.
Zestawił złudzenia umysłu, tzw. idola, stanowiące przeszkodę w poznaniu. W filozofii
przyrody zwolennik mechanicyzmu. Uznawał istnienie świata nadprzyrodzonego i duszy.
Odrzucał kopernikański obraz świata, przemilczał odkrycia Galileusza i W. Harveya.
Niektóre prace: Eseje (1597, wyd. 3 poszerzone 1625, wyd. pol. 1959), Novum Organum
(1620, wyd. pol. 1955), Nowa Atlantyda (1627, wyd. pol. 1954).
Metodologia
nauka o metodach badań naukowych, o skutecznych sposobach dociekania ich wartości
poznawczej. Metodologia zajmuje się zagadnieniami teoriopoznawczymi związanymi z
rozwojem danej nauki. Różnice pod względem metodologicznym pomiędzy naukami
polegają na innych celach w systematyzacji wykrywanych zależności.
Indukcja
1) w filozofii jedna z metod poznania i ustalania prawdy, wnioskowanie, polegające na
wyprowadzeniu ogólnych wniosków z przesłanek, które są poszczególnymi przypadkami
tych wniosków.

Wg Sokratesa indukcja jest metodą ustalania prawdy na podstawie uzgadniania cech

ogólnych w różnorodności i rozbieżności i poprzez to wyprowadzenia pojęcia zawierającego
wiedzę pewną i powszechną. Indukcja była dla niego powszechną metodą dochodzenia do
definiowania pojęć.

Epikurejczycy nazywali indukcją wnioskowanie przez podobieństwa. Sądzili, że logiczne

uogólnienia takiej indukcji obejmują nie tylko dostępne nam zjawiska, ale także rzeczy
niedostępne.

2) w naukach empirycznych metoda polegająca na wprowadzeniu uogólnień na podstawie

eksperymentów i obserwacji faktów, formułowaniu i weryfikacji hipotez. Zaczątki indukcji w
sensie nowożytnym stworzył F. Bacon, który uznał, że indukcja i eksperyment to dwie
skuteczne metody ustalania prawdy.

Filozofia Kartezjusza
 17

Descartes René, Kartezjusz (1596-1650)

wybitny filozof, racjonalista oraz matematyk i fizyk francuski. Prekursor współczesnej
kultury umysłowej, postulował metodę rozumowania wzorowaną na myśleniu
matematycznym (sceptycyzm metodologiczny), twórca kartezjanizmu oraz słynnej
sentencji "cogito ergo sum" - myślę, więc jestem, głosił mechanistyczną i
deterministyczną koncepcję przyrody, nawet ożywionej.

W dziele Geometria (1637) stworzył podstawy geometrii analitycznej, wprowadził

podstawowe pojęcia matematyczne takie jak: zmienna niezależna, funkcja, układ
współrzędnych prostokątnych oraz opracował podstawowe twierdzenia algebry. W
dziedzinie fizyki sformułował prawo zachowania pędu oraz odbicia i załamania światła.
Kartezjanizm
1) koncepcja filozoficzna R. Descartes'a, którą cechowały:
a) sceptycyzm metodyczny oraz dążność do jasności i wyrazistości w poznaniu,
opartym na metodzie analitycznej.
b) próba znalezienia pewności w samowiedzy, której podstawą jest przekonanie o
istnieniu jaźni, Boga i ciał
Jaźń
pojęcie wprowadzone do filozofii przez św. Augustyna na określenie pewności
własnego istnienia. Podstawą tej pewności jest wiedza o tym, że myślę - "jestem,
gdyż myślę, wątpię, rozumiem, sądzę". Podstawą jaźni jest nie ciało, lecz dusza,
stąd też wyrazem jaźni jest czynna wola.

Dla Kartezjusza (R. Descartes) istnienie jaźni wynikało bezpośrednio z istnienia

myśli. Jeśli bowiem jest myśl, to musi być ktoś, kto myśli - stąd Cogito, ergo sum
(Myślę, więc jestem). Jaźń myśląca, czyli dusza, istnieje niezależnie od ciała, jest
substancją niezależną.

W filozofii I. Kanta jaźń jest podmiotem i funkcją myśli. U J.G. Fichtego czynnym
składnikiem świata - pierwotnym, absolutnym, twórczym początkiem bytu. Wg
Kanta dziełem jaźni są zjawiska, wg Fichtego - same rzeczy.

W psychoanalizie Z. Freuda jaźń jest definiowana jako cienka, świadoma i rozumna

powierzchnia bytu nad głębinami nieświadomości. Zadaniem jaźni jest regulacja
oddziaływań na osobowość..
c) natywistyczna teoria idei.
d) woluntarystyczna teoria sądów.

W metafizyce kartezjanizm charakteryzował się: dualistycznym ujęciem Boga i

stworzenia, czyli substancji nieskończonej i skończonej (substancji rozciągłej i myślącej)
oraz uznaniem nieograniczonej woli Boga i wolności woli ludzkiej. W filozofii przyrody
kartezjanizm oznaczał mechanistyczne pojmowanie materii oraz jej nieatomistyczną
budowę.

2) poglądy i kierunki filozoficzne podejmujące i rozwijające wątki zawarte w filozofii R.

Descartes'a, do których należy zaliczyć:

A) moralizm B. Pascala.
B) okazjonalizm A. Geulincxa i N. Malebranche'a.
C) monistyczny system B. Spinozy.

Oświecenie francuskie (Wolter, La Mettire, Condillac,

Rousseau)

Oświecenie
 18

okres w rozwoju kultury i literatury europejskiej od końca XVII w. do schyłku XVIII w. (w

Polsce do początków XIX w. - tzw. klasycyzm postanisławowski). Na Zachodzie,
szczególnie we Francji, łączył się z kryzysem tradycyjnych norm, instytucji społecznych,
pojęć i wartości, burząc upadający system feudalny i przygotowując Wielką Rewolucję
Francuską.

Filozofowie i pisarze oświecenia opowiadali się za racjonalizmem, poszukiwaniem wiedzy

nie skrępowanej przez autorytety, doktryny i przekonania religijne, dociekaniem prawdy
za pomocą rozumu. Dbali o rozwój nauki, szczególnie jej dziedzin przyrodniczych, które
miały uwolnić ludzkość od przesądów i ograniczeń, zgodnie z naturą porządku fizyczno-
moralnego. W teorii poznania na plan pierwszy wysuwano empiryzm (J. Locke) i
sensualizm (D. Hume), odrzucono metafizykę i dogmaty na rzecz libertynizmu oraz
deizmu.

Myśliciele epoki oświecenia dążyli do zbudowania wizji harmonijnego rozwoju człowieka o

stałych cechach osobowości, ale literatura i sztuka tej epoki ukazywały wciąż istniejący
konflikt racji rozumu i uczucia, działań i celów, natury i kultury. We Francji 2. połowę XVIII
w. nazwano "wiekiem filozofów". Do wielkich myślicieli tego okresu należeli m.in.: Wolter,
Ch.L. de Montesquieu, J.J. Rousseau, J. d'Alembert, C.A. Helvetius, D. Diderot, B. de
Condillac.

Wielką rolę odgrywali tzw. encyklopedyści, którzy opracowali Wielką Encyklopedię

Francuską (1751-1780), oraz czasopisma obyczajowo-kulturalne, jak angielski Spectator
czy polski Monitor.
Voltaire, Wolter, właściwie François Marie Arouet (1694–1778)
francuski publicysta, filozof, dramaturg, poeta, historyk i prozaik. Wychowanek kolegium
jezuickiego, szybko zyskał sławę jako tragediopisarz oraz dowcipny poeta satyryczny.
Czołowa postać oświecenia, członek Akademii Francuskiej. Umysł niezależny, dwukrotnie
naraził się władzy: pod zarzutem autorstwa zjadliwej satyry na regenta uwięziony w
Bastylii, w rok później wygnany z kraju za obrazę wpływowego arystokraty. Dwuletni
pobyt Voltaire'a w Anglii zaowocował przyjęciem filozofii deistów oraz opowiedzeniem się
za obroną praw i swobód burżuazyjnych. Napisane po powrocie z wygnania Listy
filozoficzne, w których dał wyraz swoim poglądom, wywołały skandal.

Pisarz po raz kolejny musiał uciekać przed aresztowaniem. Schronienie znalazł w Cirey,
wiejskiej posiadłości markizy du Châtelet, gdzie spędził 10 lat. Po śmierci przyjaciółki
wyjechał do Berlina i został doradcą króla pruskiego, Fryderyka II. Na jakiś czas osiedlił się
w Genewie, by ostatecznie osiąść w Ferney.

Jako tragediopisarz nawiązywał do klasycystycznych wzorów P. Corneille’a i J. Racine’a.

Zachowując konwencję gatunku, zastąpił konflikt natury moralnej konfliktem
sentymentalnym, połączył dramat miłosny z dramatem na tle religijnym. W tragediach
Edyp (1718), Zaira (1732), Alzyra (1736), Meropa (1743) i Mahomet (1744) Voltaire dał
wyraz nowym potrzebom uczuciowym i intelektualnym swoich czasów. Krytyk Kościoła i
religii jako narzędzia władzy, napisał głośną w swoim czasie Henriadę (1723) i wzorowany
na L. Arioście poemat Dziewica Orleańska.

Dziełami Wiek Ludwika XIV i Szkic o obyczajach i duchu narodu Voltaire - historiograf
zapoczątkował nowy sposób pojmowania historii, rozumianej odtąd jako dzieje cywilizacji i
jej rozwoju. Autor rozchwytywanych w Europie Listów filozoficznych oraz współpracownik
encyklopedystów (D. Diderot), zasłynął jako twórca niedoścignionych w swoim artyzmie
powiastek filozoficznych: Tak toczy się światek (1746), Zadig (1747), Wizja Babuka
(1748), Księżniczka Babilonu (1768), Prostaczek (1767) oraz, będącego ukoronowaniem
gatunku, utworu Kandyd, czyli optymizm (1759). Dzieła Voltaire tłumaczyli na język polski
m.in.: I. Dembowski, J. Rogoziński, E. Słowacki, S. Staszic i S. Trembecki.

Deizm
pogląd filozoficzno-teologiczny zakładający, że: 1) Bóg bądź to stworzył świat, bądź odegrał
w jego początkach rolę "pierwszego poruszyciela", 2) ustalił (w każdym z tych przypadków)
 19

prawa, wg których cała rzeczywistość miała się rozwijać, 3) nie ingeruje od tamtej pory ani
w bieg historii naturalnej, ani w dzieje człowieka.

W następstwie powyższych założeń deizm odrzucił opatrzność Bożą i objawienie, przyjmując

co najwyżej tylko tę jego część, która jest zgodna z naturalnymi, racjonalnymi zasadami
moralności. Przeczył też boskości Chrystusa, potrzebie istnienia Kościoła, tezie o dominacji
chrześcijaństwa nad innymi wyznaniami. Postulował reinterpretację cudów w duchu
naturalizmu. Propagował ideę religii naturalnej, zgodnej z rozumem.

Deizm powstał w XVII w. w Anglii, skąd trafił do Francji, stając się jednym z podstawowych
składników światopoglądu oświeceniowego. Jego klasyczny wykład zawiera dzieło J. Tolanda
Christianity not Misterious (1696). Najbardziej znanymi deistami byli J. Locke i Voltaire, a
pod wpływem tego poglądu znajdowali się m.in.: J.J. Rousseau, I. Kant, G.E. Lessing, B.
Franklin, G. Washington, T. Jefferson, S. Staszic i J. Śniadecki.
Rousseau Jean Jacques (1712-1778)
jeden z najwybitniejszych filozofów francuskiego oświecenia. Urodzony w Szwajcarii, w
młodym wieku opuścił rodzinną Genewę i udał się na wędrówkę do Włoch i Francji. W
Paryżu zaczął zdobywać wykształcenie, zajmując się literaturą, muzyką i filozofią.

Wg niego rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Jest on ze

swej istoty dobry ("niewinny") i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji, "w stanie
natury", żył szczęśliwy i wolny od zbędnych potrzeb, popychających do walki z innymi
ludźmi. Powstanie społeczeństwa, nierówność w korzystaniu z dóbr i podział pracy
zapoczątkowały trwający do dziś upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i sztuk
wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, żądzę panowania nad innymi, nienawiść.

Swoje poglądy na powstanie i rozwój społeczeństwa Rousseau zawarł w słynnym dziele

Umowa społeczna (1762, wydanie polskie w tomie pt. Umowa społeczna. Uwagi o rządzie
polskim. List o widowiskach i inne pisma, 1966). Przedstawił w nim model doskonałego
społeczeństwa, żyjącego w małym, zamkniętym państwie o ustroju demokratycznym,
którego obywatele współpracują ze sobą, dobrowolnie przestrzegając ustalonego prawem
porządku. Rousseau postulował budowę nowego społeczeństwa poprzez właściwe
wychowanie jego najmłodszych obywateli - dzieci.

Problemom wychowania poświęcił książkę Emil, czyli o wychowaniu (1762, wydanie

polskie 1955), pisał też o nich w swojej powieści " Nowa Heloiza" (1761, wydanie polskie
1962). Na plan pierwszy wysuwał w procesie wychowawczym rozwijanie naturalnych
pozytywnych cech dziecka, wszystkich jego możliwości, zarówno duchowych, jak i
fizycznych. Od intelektu ważniejsze są uczucia, dostarczają bowiem człowiekowi wiedzy o
postępowaniu moralnym, kierują jego relacjami z innymi i stosunkiem do Boga.

Swoje wspomnienia spisał w Wyznaniach (1781-1788, wydanie polskie 1956). W polskim

przekładzie także m.in.: Trzy rozprawy z filozofii społecznej (1956), Marzenia samotnego
wędrowca (1782, 1. wydanie polskie pt. Przechadzki samotnego marzyciela, 1967).
Wywarł wpływ na europejskich romantyków.

Kompozytor samouk. Zajmował się operą. Był zdecydowanym zwolennikiem opery

włoskiej. Niektóre dzieła: intermedium Wróżbita wiejski (1753) - utwór ten zapoczątkował
rozwój francuskiego wodewilu, Monodramat Pigmalion - dzieło, które stało się punktem
wyjścia dla powstania melodramatu, opera baletowa Les muses galantes (1745), tom
sentymentalnych romansów wokalnych Les consolations des miséres de ma vie (1781).
Roussoizm
tendencje ideowo-literackie pojawiające się w Europie w okresie oświecenia, zainspirowane
twórczością pisarza i filozofa J.J. Rousseau. Idee roussoizmu stały się wytycznymi dla
kierunku literackiego zwanego sentymentalizmem, wpłynęły również na romantyków.

Tendencje dydaktyczne roussoizmu podjęli w Polsce m.in.: D. Krajewski w utworze

Podolanka wychowana w stanie natury (1784) oraz F. Karpiński w Pamiętnikach (wydane
1844).
Condillac Étienne Bonnot de (1715-1780)
 20

Francuski filozof. Jeden z najważniejszych przedstawicieli francuskiego oświecenia.

Twórca sensualizmu.

Duchowny, który nie pełnił żadnych funkcji kościelnych, przebywał w Paryżu w kręgu
encyklopedystów. 1758-1767 był wychowawcą księcia Parmy, wnuka Ludwika XV. Od
1768 członek Akademii Francuskiej.

Condillac krytykował siedemnastowieczny racjonalizm oraz systemy metafizyczne.

Twierdził, że wiedza oparta jest na wrażeniach zmysłowych, warunkujących myślenie,
pragnienia i namiętności. Ulegał do pewnego stopnia agnostycyzmowi. Zajmował się
także logiką, teorią znaku i metodologią nauk. Na zlecenie polskiej Komisji Edukacji
Narodowej napisał Logikę (polski przekład 1802). Uważany za prekursora współczesnej
ekonomii, jako autor pracy Le commerce et le gouvernement... (1776). Wywarł duży
wpływ na filozofię drugiej połowy XVIII w. we Francji.

Główne dzieła: Traité de systčmes (1749), O pochodzeniu rodzaju ludzkiego (1746,

wydanie polskie 1952), Traktat o wrażeniach (1754, wydanie polskie 1887), La langue de
calculs (wydanie pośmiertne 1798).
Sensualizm
pogląd filozoficzny będący skrajną formą empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, że
zarówno cała wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysłu mają swe źródło w poznaniu
zmysłowym. Zwykle sensualizm wiąże się z postacią E.B. de Condillaca, który w słynnym
eksperymencie myślowym (zwanym posągiem Condillaca) próbował udowodnić, że
człowiekowi nie potrzeba żadnej wrodzonej wiedzy, by powstało w nim życie duchowe, a
wystarczy jedynie zdolność odbierania wrażeń.
Encyklopedyści
grono współpracowników Wielkiej Encyklopedii (Encyclopedie ou Dictionnaire raisonne
des sciences, arts et metiers). Byli kontynuatorami dzieła Voltaire'a w zakresie
racjonalizmu i naturalizmu. Dzięki ich wysiłkom a w szczególności D. Diderota i
d’Alemberta całość Encyklopedii została wydana w latach 1751-1772.

Filozofia encyklopedystów stała w opozycji do supernaturalizmu, idealizmu, dualizmu oraz

całej tradycji chrześcijańskiej metafizyki. Naczelnym hasłem encyklopedystów, a
szczególnie Diderota, była przyroda. Ona została uznana jako jedyna rzeczywistość i
dobro, wszystko co było poza nią, zostało uznane za fałsz lub zło.

Dla encyklopedystów Bóg nie istniał, bo w przyrodzie się nie objawia, działają w niej tylko
własne siły. Społeczeństwo jeśli tylko formuje własne prawa niezgodne z prawami natury,
jest źródłem zła i cierpień. Naturalistycznie pojmowali naukę, uznając, że posiada
wartość, jeżeli bada przyrodę.

Tak samo wg. nich moralność jest słuszna, gdy normuje życie wg. praw przyrody. Sztuka
jest wartością, gdy odtwarza przyrodę. Z ogólnych sformułowań filozofii encyklopedystów
wyłoniły się cztery istotniejsze doktryny filozoficzne:

1) materializm, sformułowany jeszcze przed ukazaniem Wielkiej Encyklopedii się przez

J.O. de La Mettrie’ego, potem usystematyzowany przez P. Holbacha,
2) sensualizm E.B. Condillaca,
3) pozytywizm J. d'Alembert
4) utylitaryzm Helvetiusa.

J. Locke i podstawy empiryzmu

Locke John (1632-1704)

filozof angielski, czołowy przedstawiciel empiryzmu genetycznego. Pionier liberalizmu.
Zaproponował zastąpienie metafizycznego programu filozofii przez epistemologiczny. Za
podstawowe zadanie filozofii uznał badanie poznania, jego pochodzenia, pewności i
zakresu.
 21

Przesuwając przedmiot filozofii z problematyki bytu (ontologii) na teorię poznania,

określając nowe zadania filozofii, określił jej metodę, która powinna być:

1) psychologiczna, badająca nie stosunek pojęć do poznanych przedmiotów, lecz same

pojęcia w takiej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim.

2) genetyczna, określająca naturę pojęć na podstawie ich pochodzenia.

3) analityczna, zakładająca, że dla zrozumienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste

składniki.

Przyjął, że wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Nie ma bowiem idei wrodzonych,

a umysł jest niezapisaną tablicą (tabula rasa) i zostaje zapisany dopiero przez
doświadczenie. Twierdził też, że nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zamyśle
(Nihil est in intellectu, quin prius fuerit in sensu).

Doświadczenie wg Locke’a nabywamy na dwóch drogach: 1) doświadczając rzeczy

zewnętrznych (postrzeżenia) i 2) doświadczając samych siebie (refleksje).

Powracając do platonowskiego pojęcia idei twierdził, że znamy tylko idee, a nie rzeczy.

Głównym dziełem filozoficznym Locke’go są: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego

(1690), a także wydane pośmiertnie: The Conduct of the Understanding (1706). Punktem
wyjścia dla nowoczesnego liberalizmu stała się Epistola de tolerantia (1689), uzupełniona
potem przez trzy dalsze listy o tolerancji.

W dziedzinie filozofii społecznej ważną rolę odegrały: Two Treatises of Government

(1690). W zakresie pedagogiki: Myśli o wychowaniu (1693). W filozofii religii: The
Reasonableness of Christianity... (1695).

W swoich poglądach ekonomicznych opowiadał się za wolnością gospodarczą. Twórca

dość prymitywnej teorii ilościowej pieniądza.

Do bardziej znanych jego prac należą: Some Considerations on the Consequences of the
Lowering Interest (1691), Further Considerations Concerning Raising the Value Relating to
Money (1695);
Empiryzm
kierunek filozofii, wg. którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest
doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne).

1) empiryzm genetyczny - głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie nie ukształtowany (tabula
rasa). Napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie.

2) empiryzm metodologiczny - pogląd, wg. którego uzasadnienie poznania ludzkiego musi

być oparte bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu - aposterioryzm.

3) empiryzm w okresie renesansu - zwany naturalizmem empirycznym stanowił początek

osiągnięć badawczych L. da Vinci, M. Kopernika, J. Keplera i G. Galileusza i podstawę
empirycznej filozofii przyrody, której twórcami i teoretykami byli: B. Teseliusz (1508-1588) i
T. Campanella (1568-1639).

4) empiryczny naturalizm społeczny T. Hobbesa, który nie tylko postulował, ale starał się
wykazać i uzasadnić przynależność człowieka do świata i społeczeństwa. Hobbes odrzucił
scholastyczną metafizykę na rzecz materialistycznej filozofii przyrody.

5) empiryzm racjonalistyczny J. Locke‘a, wyprowadza poznanie z doświadczenia i

doświadczeniem go ogranicza. Empiryzm poznawczy znalazł zastosowanie w empiryzmie
moralnym, którego wyrazem miał być utylitaryzm, wg którego jedynym kryterium dobra i
zła moralnego jest opinia ludzka.
 22

6) empiryzm sceptyczny D. Hume’a, wprowadził zasady nieograniczonej tolerancji w

sprawach moralności i religii. Odrzucił wszelką metafizykę i poszukiwał takiej wiedzy, która
nie budzi zastrzeżeń. Przykładami jej były matematyka i konkretna wiedza oparta na
faktach.

7) empiryzm logiczny (indukcyjny), twórcami jego byli: J. Bentham oraz J. Mill, odrzucając
metafizykę, uważali doświadczenie za jedyne źródło wiedzy teoretycznej i praktycznej.

Przez doświadczenie rozumieli nie tylko ogląd danego faktu jednostkowego, lecz także
złożony proces kalkulacji i rachunku, możliwie największej liczby warunków i okoliczności
poprzedzających go, współtowarzyszących mu i z niego wynikających, aby dopiero na tej
podstawie wyciągać wnioski i formułować oceny.

8) empiryzm metodologiczny J.S. Milla odrzucał wszelkie aprioryczne (wstępne) założenia:

znalazł zastosowanie przede wszystkim w logice, którą oparł na indukcji, doświadczeniu i
kojarzeniu faktów.
Tabula rasa
(z łacińskiego - "nie zapisana karta"), pojęcie związane z empiryzmem genetycznym,
zgodnie z którym człowiek rodzi się nie posiadając w umyśle żadnej wiedzy.
Przedstawicielami takiego poglądu byli m.in. D. Hume i J. Locke.

G. Berkeley i skrajny sensualizm

Berkeley George (1685-1735)

filozof irlandzki. Duchowny anglikański. W latach 1700-1707 studiował w Dublinie. Od
1709 pełnił różne funkcje kościelne w Dublinie i Londynie. 1729-1731 prowadził
działalność misyjną w Ameryce Północnej. Od 1734 biskup Cloyn (Irlandia).

Przedstawiciel brytyjskiego empiryzmu. Zwolennik nominalizmu: zaprzeczał istnieniu

jakichkolwiek abstrakcji w umyśle i poza nim, terminy ogólne uważał wyłącznie za słowa.
Jego poglądy ontologiczne określa się mianem solipsyzmu (lub idealizmu subiektywnego).
Wyciągając radykalne wnioski z własnej tezy głoszącej, że istnieje tylko to, czego się
doświadcza, sformułował twierdzenie: esse est percipi (z łacińskiego - "istnieć to być
postrzeganym").

Zaprzeczał istnieniu materii, która nie stanowiąc bezpośredniej treści doświadczenia

gwarantowałaby postrzeganym przedmiotom bytową niezależność. Rzeczy były dlań tylko
ideami (postrzeżeniami), trwałość zaś i jedność zapewniało im i reszcie świata ciągłe
postrzeganie wszystkiego przez Boga.

Ważną składową filozofii Berkeleya był spirytualizm. Przyjmował istnienie czynnych

duchów-umysłów - nosicieli idei. W późniejszym okresie zmodyfikował swoje poglądy pod
wpływem filozofii Platona. Poza filozofią zajmował się m.in. optyką.

Ważniejsze pisma: A New Theory of Vision (1709), Traktat o zasadach poznania ludzkiego
(1710, wydanie polskie 1890, nowy przekład 1956), Trzy dialogi między Hylasem i
Filonousem (1713, wydanie polskie 1927), Alciphron (1732), Siris (1744).
Nominalizm
koncepcje i doktryny filozoficzne, wg których treści wiedzy abstrakcyjnej nie mogą mieć
odpowiedników w rzeczywistości. Przedstawicielami tych koncepcji byli:

1) stoicy, którzy twierdzili, że pojęcia mają charakter ogólny, są wytworem mowy, a ich
przedmiotem nie są rzeczy materialne,

2) w średniowieczu, gdy rozgorzał spór o uniwersalia, Roscellin, zakonnik z Compiegne

nauczał, że nie istnieje nic poza jednostkowymi rzeczami: nie ma barwy poza barwnymi
ciałami ani mądrości poza mądrą duszą.

3) w XVIII w. E.B. de Condillac, który uznał znaki nie tylko za wyraz mowy, ale też za pojęcia.
Ponieważ znaki istnieją realnie, jest też możliwość postępu w nauce. Wskazał na wspólną
 23

naturę myśli, mowy, znaku. Nominalizm pojmował jako wiedzę abstrakcyjną. Uważał, że
nasze pojęcia są tylko znakami, wrażenia zaś jedynie stanami subiektywnymi.

4) w XIX w. J.S. Mill, który będąc empirystą, musiał się ustosunkować do roli pojęć w nauce i
twierdził, że do takich pojęć, jakie byłyby prawdziwe, możemy dojść jedynie na drodze
doświadczeń, a te mają zawsze charakter jednostkowy. Będą zatem uogólnieniem
doświadczeń, ale i wtedy nie są oczywiste i muszą być uzasadnione empirycznie -
indukcyjnie. J.S. Mill przybliżył stanowiska nominalistów do realistów.

5) współcześnie nominalizm występuje głównie w kierunkach pozytywistycznych i w

poglądach z zakresu teorii i metodologii nauk oraz w teorii podstaw matematyki. Jego
przejawami są: redukcjonizm i reizm.
Solipsyzm
pogląd filozoficzny, wg którego nie można bezpośrednio poznać żadnej innej rzeczywistości
poza własną świadomością (umysłem). Człowiek ma dostęp jedynie do subiektywnie
odczuwanych zjawisk. W konsekwencji solipsysta przyjmuje, że istnieje tylko on jako
konkretny podmiot, dla którego wszystko, poza jego świadomością, jest jedynie układem
zjawisk.

Świat może istnieć jako wyobrażenie lub sen. Solipsyzm należy odróżnić od idealizmu
obiektywnego, zgodnie z którym istnieje jakaś substancja duchowa, idea uniwersalna, której
poszczególne podmioty są częściami, partycypują w niej lub zachowują jakiś inny typ
tożsamości z tym, co duchowe. Solipsyzm przypisuje się wczesnemu okresowi filozofii G.
Berkeleya.
Spirytualizm
pogląd filozoficzny polegający na uznaniu, że cała rzeczywistość, łącznie z tym, co
potocznie nazywamy materią, ma charakter duchowy, jest formą ducha lub idei.
Spirytualizm jest monizmem, ponieważ uznaje istnienie tylko jednej substancji

D. Hume i krytyka pojęcia rzeczywistości

Hume David (1711-1776)

szkocki filozof i historyk. Dwukrotnie ubiegał się o katedrę uniwersytecką (1744 Edynburg
i 1751 Glasgow), ale jego wniosek odrzucono ze względu na poglądy. Pracował w
dyplomacji (m.in. 1763-1766 sekretarz poselstwa w Paryżu). Przedstawiciel empiryzmu.
Badał nie rzeczy, lecz ich umysłowe przedstawienia, które dzielił na pierwotne wrażenia i
pochodzące od nich idee twierdząc, że te drugie o tyle mają wartość poznawczą, o ile
wiernie kopiują te pierwsze.

Przeprowadził słynną krytykę pojęcia związku przyczynowego, który - obok zasad

podobieństwa oraz czasowej i przestrzennej styczności - uważał za jedną z trzech
podstaw kojarzenia idei. Stwierdził, że obserwacja faktów poucza jedynie o stałym ich
następstwie, nigdy zaś o wynikaniu jednych z drugich, a konstatacja takiego wynikania
jest kwestią arbitralnej projekcji doświadczeń przeszłych na przyszłość. Na podobnych
przesłankach oparł krytykę pojęcia substancji, z tym że podstawą łączenia faktów było w
tym przypadku ich ustawiczne współwystępowanie.

W konsekwencji twierdził, że przedmiotem rzetelnego poznania mogą być tylko relacje

idei w umyśle (tymi zajmuje się matematyka) oraz czyste fakty brane tak, jak jawią się w
praktyce życiowej, instynktownie, nie metafizycznie, zatem bez pytania o ich naturę i
pochodzenie, ani o to, czy istnieją realnie, czy przeciwnie: są jakąś formą złudzenia - takie
kwestie wykraczają zdaniem Hume'a poza możliwości poznawcze człowieka. Wskazywał
też, że prawdy wiary są niedowodliwe i że niemożliwa jest racjonalna teoria Boga -
postulował badanie religii z punktu widzenia psychologii i historii.

W sprawach etyki Hume dawał wyraz przekonaniu, że czynnikiem decydującym zarówno

o moralności, jak i więziach społecznych jest uczucie sympatii, czyli naturalny odruch
wspólnego reagowania, który był dla niego czymś pierwotniejszym od egoistycznego
zajmowania się samym sobą. Hume należy do najważniejszych postaci w dziejach filozofii.
 24

Wywarł znaczący wpływ na wielu myślicieli, m.in. na I. Kanta, nawiązywały do niego

pozytywizm, neopozytywizm i empiriokrytycyzm.

Opublikował: Traktat o naturze ludzkiej (tom 1-3 1739-1740, wydanie polskie tom 1-2
1963), Essays Moral and Political (tom 1-2 1741-1747, polski wybór Eseje z dziedziny
moralności i literatury, 1955), Badania dotyczące rozumu ludzkiego (1748, wydanie
polskie 1919 i 1977), History of England (tom 1-6 1754-1762), Dialogi o religii naturalnej
(1779, wydanie polskie 1962).

Poglądy I. Kanta

Kant Immanuel (1724-1804)

filozof niemiecki, od 1770 profesor logiki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu. Istotę
jego podglądów stanowi krytycyzm teoriopoznawczy nazywany też transcendentalizmem,
wg którego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia.

Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawił Kant, brzmiało: czy
poznanie jest możliwe "a prio-ri"- niezależne od doświadczenia, o charakterze
analitycznym. Odpowiadając na powyższe pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki
sądów a priori:

1) matematyczne 2) czysto przyrodoznawcze 3) metafizyczne (np. świat musi mieć swój

pierwszy początek).

Drugą kategorią sądów wyodrębnioną przez Kanta w teorii poznania były sądy
empiryczne, czyli zależne od doświadczenia, nazwane sądami "a posteriori". Krytycyzm
poznawczy Kanta uznawał jedynie poznawalność zjawiskowej strony rzeczywistości, co
stanowiło pewną formę agnostycyzmu dotyczącego "rzeczy samych w sobie".

Charakterystyczną cechą teorii Kanta był również nacisk na czynniki formalne

(formalizm), objawiający się nie tylko w teorii poznania, ale także etyce i estetyce. Kant w
Krytyce czystego rozumu (1781, wydanie polskie 1904) poddał ostrej krytyce teologiczne
dowody Tomasza z Akwinu o istnieniu Boga. Krytyka ta nie doprowadziła do wniosku, że
nie ma Boga, wolności i nieśmiertelności w ogóle, lecz że ich nie ma w świecie zjawisk.

W Krytyce praktycznego rozumu (1788, wydanie polskie 1911) dowiódł, że idee, które w
dziedzinie rozumu teoretycznego (nauki) miały charakter regulatywny, w zakresie rozumu
praktycznego, czyli woli i działania, stają się postulatami praktycznymi. Uznając, że
moralność jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii wyprowadził zasadę taką
wolność gwarantującą, opartą na sądach a priori i ujętą w czysto formalne prawo
działania, o charakterze nakazu nazwanego imperatywem kategorycznym.

Koncepcja filozoficzna Kanta zapoczątkowała okres klasycznej filozofii niemieckiej i

wywarła znaczący wpływ na rozwój filozofii europejskiej zwany kantyzmem.

W dorobku twórczym Kanta należy jeszcze wymienić: Prologomena do wszelkiej przyszłej

metafizyki... (1783, wydanie polskie 1901), Uzasadnienie metafizyki moralności (1785,
wydanie polskie 1906) i Krytykę władzy sądzenia (1791, wydanie polskie 1964).
Krytycyzm
1) postawa umysłowa i badawcza dociekająca racji wszelkich przekonań (również
własnych), gotowa do przyjęcia twierdzeń tylko uzasadnionych i sprawdzonych oraz do
zmiany uznanych twierdzeń wobec wystąpienia przeczących im faktów.

2) w filozofii, postawa umysłowo-poznawcza, przeciwstawna dogmatyzmowi,

upowszechniona głównie przez sceptyków w III i II w. p.n.e.
 25

Postawa krytyczna w filozofii zyskała szczególną powszechność w okresie oświecenia, w

którym filozofowie ze szczególną ostrością odrzucali wszelkie dogmaty. Najpoważniejsze
zadanie filozofowie oświecenia widzieli w krytyce pojęć, szczególnie J. Locke, G. Berkeley, D.
Hume.
Formalizm
1) w filozofii, sztuce nauce - kierunek, wg którego o wartościach estetycznych, etycznych,
poznawczych itp. w danej dziedzinie decyduje przede wszystkim forma.

2) drobiazgowe przestrzeganie ustalonych norm, przepisów bez wnikania w ich treść,

przesadna pedanteria i skrupulatność.
Imperatyw
(z łacińskiego imperativus – rozkazujący), norma moralna, nakaz, reguła. Pojęcie wywodzi
się z koncepcji etycznej I. Kanta. Odróżniał on imperatyw hipotetyczny od imperatywu
kategorycznego. O ile imperatyw hipotetyczny nakazuje podjąć określone działania, aby
osiągnąć pożądany cel, o tyle imperatyw kategoryczny mówi, jak należy postępować, aby
czyn był moralnie słuszny.

Imperatyw kategoryczny, będący bezwarunkowym nakazem moralnym, Kant ujął w

następujący sposób: “Postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś chcieć, aby
stała się ona prawem powszechnym”.
Imperatyw kategoryczny
naczelna zasada w etyce I. Kanta, która stanowi czysto formalne prawo działania, wyrażone
w trzech nakazach:

1) " postępuj zawsze tak, abyś mógł chcieć, by zasada twego postępowania była prawem
powszechnym".
2) "postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom nie służyła za środek, lecz
zawsze była celem".
3) "postępuj tak, abyś swoją wolę mógł uważać za źródło prawa powszechnego".

Takie postępowanie, wg Kanta, jest podstawą i równocześnie gwarancją wolności i

autonomii.
Kantyzm
1) system filozoficzny I. Kanta.

2) kierunek myśli filozoficznej inspirowany filozofią Kanta od XVII w. do czasów

współczesnych. Z dorobku Kanta czerpali, rozwijając własne poglądy filozoficzne i niekiedy
systemy myśli filozoficznej: J.G. Fichte, G.W.F. Hegel, w zakresie teorii poznania A.
Schopenhauer.

W XIX w. w Niemczech pod hasłem "zurück zu Kant" ("powrotu do Kanta") myśl filozoficzną
rozwijali: F.A. Lange, H. Cohen, H. Helmholtz. Od 1896 istniało specjalne czasopismo
kantowskie Kantstudie w Halle.

W Polsce, dla T. Hoene-Wrońskiego kantyzm stał się podstawą rozwinięcia własnej

metafizyki absolutnej.
Neokantyzm
kierunek w filozofii, który powstał w 2. poł. XIX w. i był formą sprzeciwu wobec heglizmu
oraz materializmu przyrodniczego. Stanowił nawrót do filozofii I. Kanta nie tylko w zakresie
metodologii, ale również zasad teoriopoznawczych.

Neokantyzm był kontynuacją i jednocześnie nową koncepcją filozofii krytycznej. Został

zapoczątkowany przez F.A. Langego dziełem Geschichte des Materialismus und Kritik seiner
Bedeutung in der Gegenwart (1866). Szczególną rolę w rozwoju neokantyzmu odegrały
szkoły: marburska i badeńska.

Pierwsza z nich, odrzucając wszelką metafizykę i opierając się na metodzie

transcendentalnej Kanta, sprowadziła filozofię głównie do logiki. Skupieni w niej filozofowie
twierdzili, że rzeczywistym przedmiotem poznania naukowego jest tylko myśl, natomiast
dane świata zewnętrznego nie posiadają żadnej wartości poznawczej.

Zadaniem tak pojętej filozofii jest wyświetlanie i ustalanie logicznych uwarunkowań

zachodzących między realnymi związkami rzeczowymi. Tak rozumiany neokantyzm
wykluczał wszelki psychologizm z filozofii. Głównymi przedstawicielami tej szkoły, obok już
 26

wymienionych, byli: H. Cohen, P. Natorp, E. Cassirer. Ponadto: A. Görland, E. Hartmann, A.

Buchenau, A. Liebert.

Drugi nurt w neokantyzmie stanowiła szkoła badeńska rozwijająca działalność we Fryburgu

badeńskim, Heidelbergu i Strasburgu. Filozofowie tej szkoły uznawali idealizm i stosowali
metodę transcendentalną przede wszystkim w naukach humanistycznych i w filozofii
kultury. Nie negując znaczenia teorii poznania, szkoła kładła nacisk na zagadnienia
wartości. Twórcami jej byli: W. Windelband i H. Rickert, a do uczniów i zwolenników zalicza
się: B. Baucha, J. Cohna, R. Kronera, S. Hessena i H. Münsterberga.

Pozytywizm A. Comte’a

Comte August (1788-1857)

filozof francuski. Po ukończeniu gimnazjum w rodzinnym Montpellier wstąpił do Szkoły
Politechnicznej w Paryżu z zamiarem poświęcenia się naukom ścisłym. Przez krótki czas
współpracował z C.H. Saint-Simonem, co zaowocowało zamieszczeniem w Katechizmie
przemysłowców Systemu polityki pozytywnej Comte'a.

W 1826 Comte rozpoczął w swoim mieszkaniu prywatne wykłady filozofii pozytywnej,

entuzjastycznie przyjęte przez kręgi naukowe. W 4 lata później ukazał się pierwszy z 6
tomów Wykładów filozofii pozytywnej. Comte odrzucił wszelką metafizykę i opowiedział
się za wiedzą badającą jedynie przedmioty rzeczywiste i sprawy dostępne umysłowi. Za
obowiązek filozofa pozytywisty uważał rozważanie tematów utylitarnych i działanie na
rzecz polepszania życia. Celem Wykładów miała być koordynacja 6 fundamentalnych
dyscyplin naukowych: matematyki, astronomii, fizyki, chemii, biologii i socjologii.

Przełomowym momentem w życiu Comte'a stała się miłość do K. de Vaux, która po dwóch
latach znajomości z filozofem zmarła na gruźlicę płuc. Od tej chwili w doktrynie Comte'a
dominującą rolę zaczął odgrywać kult kobiety. Filozof zapragnął stworzyć religię
ludzkości, której koncepcję wywiódł ze swojej historiozofii; okresem, który miałby nastąpić
po średniowieczu i epoce przejściowej, byłaby era pozytywistyczna. Dla jej
urzeczywistnienia konieczne stałoby się stworzenie religii, która zastąpiłaby rządy Boga
władzą konceptu ludzkości. Znalazłoby się w niej miejsce dla idei serca, która, niezależna
od inteligencji i woli, stworzyłaby fundament dla siódmej dyscypliny naukowej -
moralności.

Organizację, rytuał i sakramenty Comte postanowił przejąć z katolicyzmu. I tak

“zapożyczona” pozytywistyczna Trójca Święta składać się miała z: “Wielkiego
Środowiska”, czyli przestrzeni, “Wielkiego Fetysza”, czyli kuli ziemskiej, oraz “Wielkiego
Bytu”, czyli ludzkości.

Swoje idee religijne Comte zawarł w dziełach: System filozofii pozytywnej, czyli traktat
socjologii ustanawiający religię ludzkości (1851) oraz Katechizm pozytywistyczny (1853),
składający się z “jedenastu dialogów między Kobietą a kapłanem Ludzkości”. Choć za
życia Comte'a jego filozofia znana była jedynie wąskiemu kręgowi odbiorców, wkrótce jej
wpływ odczuć miała cała Europa. Proza 2. poł. XIX w., skoncentrowana na
doświadczeniach i faktach, zyskała miano pozytywistycznej.
Altruizm
przeciwstawna egoizmowi postawa bezinteresownej troski o dobro innych, w myśl której w
przypadku kolizji dobra własnego z cudzym należy dążyć do realizacji dobra drugiego
człowieka. Termin altruizm został wprowadzony przez A. Comte’a, a rozpowszechniony
przez pozytywistów. Można mówić o altruizmie spontanicznym, spotykanym także w świecie
zwierząt, altruizm może być również rezultatem swoistej refleksji - pojawiającej się w
ramach rozmaitych, niekiedy odległych od siebie systemów religijnych - nad powinnością
jednostki wobec innych.

Niektórzy uważają altruizm, ze względu na oczekiwane zwykle niematerialne ekwiwalenty

wdzięczności wywołanej zachowaniem altruistycznym lub też uzyskiwanie wskutek takiego
zachowania lepszej oceny samego siebie, za subtelną formę egoizmu. Taka interpretacja
 27

podważa jednak istotę postawy altruistycznej. Altruizm oznacza zwykle każdy rodzaj
działania, które jest ukierunkowane na przysparzanie korzyści komuś lub czemuś (sprawie,
idei) innemu, z pominięciem własnych. Często związany jest z ponoszeniem kosztów,
zarówno realnych (finansowych), jak i psychologicznych (głównie moralnych).
Pozytywizm w filozofii
prąd, którego źródła znajdujemy:

1) u sofistów, w tym przede wszystkim u Protagorasa. Wg niego czynności badawcze

powinny być podporządkowane celom praktycznym (co stało się główną cechą wszystkich
form pozytywizmu).

2) w filozofii T. Hobbesa i jego racjonalistycznej metodologii opartej na podstawach

materialistycznych. Hobbes uznał, że proces poznania jest natury mechanicznej, a całe
poznanie tylko wnioskiem ze zjawisk o hipotetycznych przyczynach (co stało się również
cechą pozytywizmu).

3) w filozofii D. Hume’a, który na skutek krytyki teorii poznania uważał tylko dwie dziedziny
wiedzy za rzetelne: matematykę i wiedzę czysto faktyczną, odrzucając teologię i
metafizykę. To ograniczenie wiedzy do formalnej i czysto faktycznej zaczęto później
nazywać pozytywizmem.

Rzeczywistym twórcą kierunku stał się A. Comte, otwierający w dziejach filozofii, kultury i
nauce o społeczeństwie "epokę pozytywizmu". Głównym jego dziełem upowszechniającym
pozytywizm stał się Cours de philosophie positive (tom 1-6, 1830-1842).

Mianem filozofii pozytywnej określił on taką, która: 1) zajmuje się wyłącznie przedmiotami
rzeczywistymi, nie zaś urojonymi. 2) bada rzeczy dostępne umysłowi, a nie tajemnice. 3)
rozważa tylko tematy pożyteczne. 4) służy polepszeniu życia, a nie zaspokojeniu czczej
ciekawości. 5) ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną. 6)
zajmuje się kwestiami ścisłymi. 7) dąży do pozytywnych wyników i osiąga je. 8) nie
ogranicza się do negatywnej krytyki. 9) wystrzega się twierdzeń absolutnych i zastępuje je
względnymi.

Comte wyparł się nie tylko metafizyki, ale także teorii poznania, logiki, metodologii,
psychologii. W etyce stosował jedyną, sformułowaną przez J.S. Milla zasadę - utylitaryzmu.
Hasłami jej były ludzkość, postęp i ład. We Francji Comte pozostawił dwie szkoły. Na czele
jednej stał P. Laffite, na czele drugiej jego przeciwnik E. Littré.

W ramach pozytywizmu rozwinęły się następujące prądy i teorie: 1) ewolucjonizm, 2)

scjentyzm, 3) empiriokrytycyzm, 4) metafizycyzm krytyczny i indukcyjny, 5) humanizm, 6)
sceptycyzm.

H. Vaihinger stał się twórcą pozytywizmu krytycznego, zwanego też fikcjonizmem, gdyż
pojęcie fikcji uczynił fundamentem całej filozofii. Fikcją było zaś dla niego wszystko, co
znajduje się w umyśle, co nie odpowiada rzeczywistości, a co mimo to jest życiowo
potrzebne, np. pojęcia i teorie, klasyfikacje i definicje, schematy i modele itp.

W XX w. M. Schlick, R. Carnap, a przede wszystkim O. Neurath, nawiązując do drugiego

pozytywizmu (empiriokrytycyzmu), utworzyli Koło Wiedeńskie i rozwinęli neopozytywizm.

J. St. Mill i empiryzm

Mill John Stuart (1806-1873)

angielski ekonomista, filozof i logik. Reprezentant schyłkowej fazy rozwoju klasycznej
szkoły angielskiej. Syn J. Milla. Zajmował się głównie problemami cyklu gospodarczego,
traktując go jako obiektywne, ale przejściowe zjawisko gospodarcze, kwestiami podziału
produktu społecznego, teorii wartości i popytu.

Sformułował na nowo doktrynę empiryzmu w teorii poznania i logice; indukcjonizmu w

metodologii i utylitaryzmu w etyce. W zakresie teorii poznania Mill podjął się
uporządkowania naczelnych pojęć, szczególnie przyczynowości, uznając, że ma ono
naturę wyłącznie psychologiczną, a tym samym subiektywną.
 28

Swoje poglądy filozoficzne Mill zawarł w podręcznikowym dziele System logiki (1843). W
An Examination of Sir William Hamilton's Philosophy... (1865) wyłożył zasady własnej
teorii poznania. Najpopularniejszą pracą Milla stał się Utylitaryzm (1863), zawierający
zagadnienia etyczne.
Indukcjonizm
w metodologii - stanowisko, zgodnie z którym rzeczywistą wartość poznawczą mają tylko
twierdzenia ogólne sformułowane drogą indukcji, na podstawie obserwacji jednostkowych
faktów, opisywanych przez tzw. zdania spostrzeżeniowe. Przeciwieństwo dedukcjonizmu.
Dedukcjonizm, hipotetyzm, antyindukcjonizm
w metodologii - stanowisko głoszące, iż podstawą rozwoju nauki są nie indukcyjne
uogólnienia faktów empirycznych ( indukcja, indukcjonizm), a hipotezy i teorie. Z
nich poprzez dedukcję wyprowadza się pewne konsekwencje myślowe,
porównywane następnie z wynikami badań empirycznych. Za prawdziwe uważa się
takie teoretyczno-hipotetyczne ujęcie danego zjawiska, które w porównaniu z
innymi ma więcej konsekwencji prawdziwych lub mniej fałszywych.
Utylitaryzm
(z łaciny utilitas – korzyść, pożytek), powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w.
koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc
zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru
ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być
przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie.

Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi. Przedstawicielami
utylitaryzmu byli m.in.: B. de Mandeville, J. Bentham, A.C. Helvetius, J.S. Mill. Współcześnie
utylitaryzmu rozumiany jest jako pogląd, wg którego ocena działań, rzeczy, zjawisk i osób
jest dokonywana z punktu widzenia użyteczności.

Poglądy F. Nietzchego

Nietzsche Friedrich (1844-1900)

filolog klasyczny, filozof, Niemiec polskiego pochodzenia (Niecki). Szczycił się tym, że jego
przodkowie byli polską szlachtą. Pisał po niemiecku, ale uciekł z Niemiec. W jego
twórczości można wyróżnić trzy okresy: 1) kultu sztuki, 2) kultu nauki, 3) kultu siły i
indywidualności.

W rozwijaniu teorii sięgał do myśli M. Stirnera, K. Darwina, H. Spencera, F.A. Langego,

dzieląc z nimi upodobania do nauk szczegółowych i empirycznego myślenia. Bliska mu
była filozofia starożytna: teoria przyrody Heraklita z Efezu, teoria człowieka sofistów. Z
relacji Platona o poglądach Kalliklesa i Trazymacha czerpał wątki do koncepcji
nadczłowieka.

Rozwinął relatywistyczne teorie: poznania i wartości. Był krytykiem współczesnej mu

moralności. Uporządkował na nowo systemy aksjologiczne. Inspirowany darwinizmem i
filozofią A. Schopenhauera, dowodził, że poznanie ludzkie, tak jak wszystkie czynności
człowieka, wypływa z potrzeb życiowych i jest im podporządkowane.

Dokonując krytyki i przewartościowania systemów aksjologicznych Nietzsche podkreślał,

że każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. A ponieważ natura jest słaba lub silna,
wyróżniał moralność panów i niewolników. Pierwsi cenią: dostojność, godność osobistą,
stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w osiąganiu celów. Drugich
cechuje: skłonność do litości, miękkość serca, uległość, altruizm, niepewność. Uważał, że
współczesnych cechuje moralność niewolników (zwyrodnienie i dekadencja).

Przyczynę tego stanu rzeczy upatrywał w próbie realizacji takich założeń, jak: 1) równość,
2) wolność, 3) wpisanie w normy i prawa wartości moralnych.

Postawa dionizyjska była dla Nietzsego ważniejszą od doskonałości. Dionizos był dla niego
symbolem życia jako najwyższego dobra. Bóg na krzyżu - symbolem ofiary z życia dla
 29

innych dóbr. To uczynienie z życia środka zamiast celu, bez względu na wartość
domniemanego dobra, było dla Nietzschego nie do zaakceptowania.

Nietzsche stał się "urzędowym" filozofem, dostarczając J.N. Goebbelsowi i A. Hitlerowi

sofizmatów obcych nietzscheańskiemu duchowi.

Dorobek filozoficzny Nietzschego jest bardzo obszerny i należą do niego m.in.: Narodziny
tragedii (Die Geburt der Tragödie..., 1869). Niewczesne rozważania (Unzeitgemässe
Betrachtungen, 1870-1872), Ludzkie, arcyludzkie (Menschliches, Allzumenschliches,
1878), Jutrzenka (Morgenröte, 1881), Wiedza radosna (Fröhliche Wissenschaft, 1882),
Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1883-1884), Poza dobrem i złem
(Jenseits von Gut und Böse, 1886), Z genealogii moralności (Zur Genealogie der Moral,
1887) i wydane pośmiertnie Ecce homo (1908).
Nadczłowiek
termin wprowadzony przez F. Nietzschego dla określenia idealnego wzorca osobowości
człowieka przyszłości, charakteryzującego się odrzuceniem tradycyjnej moralności,
dążeniem do uzyskania absolutnej wolności i niezależności, kierowaniem się w
postępowaniu poczuciem własnej słuszności, bezwzględnością w dążeniu do celu oraz
osobistym dostojeństwem.
Indywidualizm
kierunek w filozofii zapoczątkowany w okresie średniowiecza przez Orygenesa, a rozwinięty
przez J. Dunsa Szkota intuicja, jako cecha bytu natury. Indywidualizm nie odnosi się do
gatunku ludzkiego, lecz do duszy i jej zbawienia. Indywidualne cechy nie są rzeczą materii,
lecz formy.

W proporcjonalności i harmonii sił człowieka widział indywidualizm wartość moralną. Głosił

kult doskonałych jednostek i kult irracjonalnych sił duszy. Szczególnego znaczenia nabrał
indywidualizm w filozofii romantycznej.

Do najwyższej rangi indywidualizm podniósł F. Nietzsche, głosząc kult siły i nadczłowieka.

Inny charakter indywidualizmowi nadał egzystencjalizm, twierdząc, że człowiek realizuje
stopniowo swoją naturę, jest wolny i stoi wobec ciągłego wyboru, potrzeby obrony
autentyczności własnego bytu, wierności sobie i wychodzenia ponad siebie.

Indywidualizm w etyce wyrażał się głoszeniem tezy, że wszelkie normy moralne wywodzą
się z uczuć i popędów jednostek ludzkich, a jedynym motywem i celem postępowania jest
samodoskonalenie się i osiąganie szczęścia osobistego.

Ewolucja twórcza H. Bergsona

Bergson Henri (1859-1951)

francuski filozof. Członek Akademii Francuskiej od 1914, profesor École Normale
Supérieure (1898-1900) i College de France (1900-1914). Po wybuchu I wojny światowej
(1914) walczył jako ochotnik na froncie. Jeden z najbardziej znanych filozofów XX w.

Przedstawiciel intuicjonizmu oraz tzw. filozofii pędu życiowego. Głosił irracjonalizm,

przeciwstawiając się poglądom pozytywistycznym, zwłaszcza determinizmowi
mechanistycznemu i darwinowskiemu biologizmowi ewolucyjnemu.

W swojej wizji świata podstawową rolę przypisywał pędowi życiowemu ("élan vital") -
czynnikowi ewolucji twórczej, do którego dotrzeć można było poprzez samopoznania i
poznawania świata zgodnie z zasadą wolności, za pomocą intuicji oddającej
niepowtarzalną ciągłość istnienia w czasie i przestrzeni - odrzuciwszy uprzednio
ograniczenia społeczne i religijne oraz zasady logiczne, które dzielą i deformują
postrzegane zjawiska. Stworzył pojęcie niezależnego w znacznej mierze od rzeczywistości
społecznej i materialnej "ja głębokiego", którego udziałem jest ciągłe wewnętrzne
doświadczanie trwania.
 30

Filozofia Bergsona zwalczana zarówno przez myśl katolicką (jego dzieła znalazły się na
kościelnym indeksie ksiąg zakazanych), jak i marksistowską, wywarła ogromny wpływ na
literaturę i sztukę. Najdoskonalszy wyraz zyskała w twórczości M. Prousta. Laureat
Nagrody Nobla w dziedzinie literatury 1927.

Najważniejsze dzieła: O bezpośrednich danych świadomości (1889, wydanie polskie

1913), Materia i pamięć (1896, wydanie polskie 1926), Śmiech (1900, wydanie polskie
1902), Wstęp do metafizyki (1903, wydanie polskie 1910), Ewolucja twórcza (1907,
wydanie polskie 1912), Durée et simultanéité (1912), Myśl i ruch (1934, wydanie polskie
1963).
Intuicjonizm
kierunek w teorii poznania XX w., wg którego głównym lub jedynie wartościowym sposobem
poznania jest intuicja.
Intuicja
przeczucie, wyczucie, zdolność przewidywania, twórcza wyobraźnia. W psychologii -
narzucające się przekonanie, którego nie można w pełni uzasadnić, nie poprzedzone
świadomym rozumowaniem, a nawet mu przeciwstawne.
Intuicja narzuca się bezpośrednio jako poczucie, że tak jest, jako sąd oczywisty.
Irracjonalizm
w filozofii poglądy filozoficzne przeciwstawne racjonalizmowi. Za twórcę irracjonalizmu
uznaje się św. Augustyna, który głosił przewagę irracjonalnych sił duszy nad rozumem.
Twierdził, że naturę ludzką stanowi nie rozum, lecz czynna wola, i przejawia się ona nie w
tym, co wie, ale w tym, czego chce.

Czynniki irracjonalne (pozarozumowe) zdaniem św. Augustyna mają przewagę nie tylko w
dziedzinie działania, ale i w poznaniu. Prawdę o Bogu, która przerasta możliwości
intelektualne człowieka, poznać możemy nie rozumem, lecz wiarą. W filozofii współczesnej
irracjonalizm jest obecny w bergsonowskiej krytyce intelektu, w koncepcjach
psychoanalitycznych Z.Freuda, w socjologii G. Le Bona, G. Sorela, J.G. Frazera i E.A. Rossa.

Manifestacją irracjonalistycznych nastrojów stał się egzystencjalizm.

Egzystencjalizm
kierunek filozoficzny, którego początki sięgają lat czterdziestych XIX w. Impuls do
jego rozwoju dał S. Kierkegaard. Wg niego zadaniem filozofii miało być dociekanie
tego, co w człowieku egzystencjalnie jednostkowe, co będzie jedynie prawdą dla
niego i wyłącznie dla jego życia i co stawia go ustawicznie wobec alternatywy "albo -
albo".

Nawrót do egzystencjalizmu Kierkegaarda dokonał się w Niemczech i we Francji w

latach 1920-1930 i jego nowymi teoretykami stali się: M. Heidegger, K. Jaspers, G.
Marcel, J.P. Sartre. W XX w. przedmiotem badań egzystencjalizmu stała się
indywidualna egzystencja człowieka, jego miejsce i rola w świecie.

Wg egzystencjalizmu rzeczywistość ludzka jest rozdarta na sferę świadomości i

sferę rzeczy, co nieuchronnie prowadzi do alienacji człowieka: losy jednostki ludzkiej
nie podlegają moralnemu, historycznemu czy też obyczajowemu zdeterminowaniu
(indeterminizm), jest ona zatem całkowicie wolna i może z tą wolnością uczynić to,
co jej się podoba. Tworzy wszelkie wartości i decyduje o sensie własnego istnienia.
Może być "bytem nieprawdziwym" lub też "bytem prawdziwym".

Wg egzystencjalizmu egzystencja poprzedza esencję. Człowiek zaś ponosi pełną

odpowiedzialność za swoje czyny, co stwarza poczucie samotności, zagubienia i
zagrożenia w świecie, lęk, zwłaszcza przed śmiercią. Myśli egzystencjalizmu
wywarły poważny wpływ na twórczość literacką XX w.

Pragmatyzm W. James’a

James William (1842-1910)

brat H. Jamesa. Filozof i psycholog amerykański. Od 1872 wykładowca, od 1885 profesor
Uniwersytetu Harvarda. Jeden z twórców pragmatyzmu. Wbrew dominującym poglądom
atomistycznym (atomizm) akcentował ciągłość świadomości w czasie (tzw. strumień
 31

świadomości), podkreślając jej charakter jednostkowy i funkcjonalny - uważał, że

czynnikiem porządkującym ją jest wola uwarunkowana życiowymi potrzebami i dążeniami
człowieka.

Za podstawę poznania uznał doświadczenie pojęte jako ciąg zindywidualizowanych

przeżyć. Odrzuciwszy klasyczne Arystotelesowskie określenie prawdy, stwierdził, iż
stanowi ona wynik akceptacji danego sądu przez podmiot poznający na podstawie
kryterium użyteczności. Rzeczywistość definiował jako pluralistyczną i konkretną - jej
poszczególne elementy cechować miała jego zdaniem względna niezależność od całości
(tzw. tychizm), przy jednoczesnej więzi z elementami sąsiednimi (tzw. synechizm).

Niektóre prace: Pogadanki psychologiczne (1899, wydanie polskie 1902), Doświadczenie

religijne (1902, wydanie polskie 1918), Pragmatyzm (1907, wydanie polskie 1957),
Probierz prawdy (1909, wydanie polskie 1911).
Pragmatyzm
kierunek filozofii XX w. wywodzący się z angielskiego empiryzmu, ukształtowany w Stanach
Zjednoczonych. Idea i nazwa pragmatyzmu została określona przez Ch.S. Peirce’a pod
koniec XIX w. w artykule How to Make Our Ideas Clear (1878).

Teorię pragmatyzmu rozwinęli: W. James- główny jego propagator, J. Dewey - twórca

filozoficznego systemu pragmatyzmu, a następnie J. Mead, C.I. Lewis, E. Nagl, Ch. Morris i
in. Peirce zapożyczył termin pragmatyzmu od I. Kanta, który jako pragmatyczne określił te
prawa, które są stosowane w naukach doświadczalnych, w odróżnieniu od praw
praktycznych, tj. moralnych, apriorycznych. Pragmatyzm był metodą rozstrzygania dyskusji
na temat metafizyki i teorią prawdy, którą starał się uwolnić od abstrakcji, werbalizmu i od
jego konsekwencji.

F.C. Schiller, oceniając poglądy W. Jamesa (jak również dorobek filozofii pragmatycznej),
uznał, że pragmatyzm jest:

1) humanizmem, bo indywidualnego człowieka czyni miarą rzeczy w odróżnieniu od

scholastycyzmu, który poddaje go "obiektywnej", nadludzkiej mierze.

2) odwrotnością werbalizmu, ponieważ kryterium prawdy upatruje w praktyce życiowej.

3) pluralizmem, wykluczającym absolutyzm.

4) radykalnym empiryzmem, czyli przeciwieństwem aprioryzmu.

5) woluntaryzmem.
Woluntaryzm
w filozofii pogląd uznający wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi
człowieka: rozumem, intuicją itp., i uznający ją za główny motor ludzkich działań.
Termin woluntaryzm wprowadził 1883 F. Tönnies. Jednym z pierwszych myślicieli,
którzy zrywając z intelektualizmem starożytnym akcentowali konstytutywną rolę
woli w naturze człowieka, był św. Augustyn. Podobne stanowisko reprezentował Jan
Duns Szkot.

W. Ockham przeniósł woluntaryzm na grunt ontologii i teologii głosząc, że

właściwości bytu zależne są od woli, przede wszystkim od woli Boga, której nic
(zwłaszcza jakiekolwiek względy racjonalne) nie może ograniczać. Woluntaryzm
znalazł też miejsce w teorii poznania R. Descartes'a, który uznał, iż sąd jest aktem
tyleż intelektualnym, co decyzyjnym, tzn. polega na wolnym uznaniu prawdziwości
lub fałszywości danego przedstawienia.

O woluntaryzmie metafizycznym mówić można w przypadku A. Schopenhauera,

twierdzącego, że wola - obok wyobrażeń jest czynnikiem tworzącym świat. P.F.
Maine de Biran z kolei powiązał wolę z jaźnią i egzystencją, wyrażając to w
maksymie: Chcę, więc jestem. F. Ravaisson uznał wolę za pierwowzór bytu,
odkrywalny przez analizę własnej świadomości. Woluntarystyczna była też
psychologia W. Wundta. U F. Nietzschego woluntaryzm miał charakter biologiczny -
wg niego wola jest istotą życia, będącego pierwotną i najwyższą wartością.

Aspekty woluntarystyczne można odnaleźć także w pragmatyzmie amerykańskim i

w egzystencjalizmie. Zwłaszcza w tym ostatnim kierunku (S. Kierkegaard, K.
 32

Jaspers, A. Camus, J.P. Sartre) zasadniczą rolę odgrywają akty woli i wyboru,
poprzez które człowiek tworzy i potwierdza własną egzystencję i esencję.

6) personalizmem - w odróżnieniu od naturalizmu.

Personalizm
koncepcja filozoficzna, której początki można odnaleźć w starożytności, m.in. u
sofistów, rozwinięta przez św. Augustyna w średniowieczu. W centrum uwagi jego
zwolenników znajduje się osoba (persona): byt natury duchowej, obdarzony
świadomością i wolą, twórczy i odpowiedzialny moralnie.

Personalizm został rozwinięty w czasach nowszych przez J.G. Fichtego i

romantyków. Personalizm Fichtego polega na tym, że za twórczy początek bytu
uznaje jaźń. Jaźń bowiem nie tylko poznaje coś, co i tak bez niej istnieje, lecz tworzy,
ustanawia rzeczywistość. Przedmiot wywodzi się z jaźni tak samo, jak podmiot.
Nosicielem jaźni jest dla Fichtego także człowiek.

Analizy personalistyczne mieszczą się w obrębie ogólnie pojmowanej antropologii

filozoficznej. Personalistyczny charakter ma także filozofia W. Jamesa.

W XX w. personalizm uległ znacznym wpływom tomizmu i neotomizmu. Powstały też

odrębne koncepcje: personalizm egzystencjalistyczny J.P. Sartre'a,
psychoanalityczny Z. Freuda czy strukturalistyczny C. Lévi-Straussa. W ich
rozważaniach o człowieku i osobie ludzkiej człowiek ukazany jest głównie jako istota
zagubiona pośród wydarzeń i własnych wytworów. Inny charakter osobie ludzkiej
nadaje personalizm katolicki.

7) świadomym antropomorfizmem - w przeciwieństwie do amorfizmu.

Antropomorfizm
(z greckiego "anthropos" - człowiek, "morfe" - kształt), w religioznawstwie i etnologii
przypisywanie ludzkich cech istotom, którym one z natury nie przynależą:
zwierzętom i tworom przyrody nieożywionej, a zwłaszcza bóstwom; w tym ostatnim
przypadku rozróżnia się antropomorfizm fizyczny (obdarzanie bóstwa nadnaturalną
urodą, siłą, sprawnością itp.) i psychiczny (tzw. antropopatyzm - obraz "osobowości"
bóstwa budowany za pomocą pojęć czerpanych z psychologii człowieka).

Występuje na niemal wszystkich etapach rozwoju religii - od wierzeń pierwotnych po

wielkie wyznania monoteistyczne, gdzie jednak pełni funkcje czysto użytkowe,
metaforyczne (teologiczna analogia).

8) poglądem typowo brytyjskim, nie zaś kontynuacją filozoficznej myśli germańskiej.

W ocenie A. Schaffa, zawartej w Głównych zagadnieniach i kierunkach filozofii (1962),

pragmatyzm wykluczał tzw. bezinteresowne poznanie świata i gromadzenie prawd, które
niczemu nie służą. Pragmatyzm wywarł poważny wpływ na inne nurty filozofii XX w.,
psychologię społeczną, nauki o polityce i stworzył własne odmiany, takie jak:
instrumentalizm i operacjonizm.

Pragmatyzm spotkał się też ze zdecydowaną opozycją, głównie: F.H. Bradleya, H. Taylora,
A.O. Lovejoya. Idee pragmatyzmu były i są nadal rozwijane, m.in. przez: A. Tarskiego, T.S.
Kuhna, R. Rorty’ego.
Instrumentalizm
współczesny kierunek filozoficzny, stanowiący odmianę pragmatyzmu, wg którego
poznanie, wiedza i wszelka działalność ludzka są narzędziami (instrumentami)
przystosowania się jednostki do środowiska i opanowywania go.
Operacjonizm
kierunek w filozofii i psychologii XX w. wyrosły z założeń pozytywizmu.
Zapoczątkował go P.W. Bridgman, wydając The Logic of Modern Physics (1927), wg
której pojęcia naukowe nie ujmują istoty rzeczy, lecz tylko poddają działaniom
uczonego - operacje wymagane do stwierdzenia jej tożsamości.

Pogląd ten zmierzał do wyeliminowania pojęcia absolutnej prawdy: operacjoniści

twierdzili, że w nauce nie jest ono potrzebne i faktycznie nie jest używane. Stąd, ich
zdaniem, każda prawda jest zależna od stanu wiedzy ludzkiej. Każda może być
obalona, mogą też współistnieć prawdy odmienne, wzajemnie niezgodne.
 33

Operacjonizm zatem nie wypowiadał się o istocie prawdy, lecz jedynie o jej
kryteriach, które pojmował relatywistycznie. Z operacjonizmem na gruncie
psychologii wystąpił E.G. Boring w 1930 starając się uzgodnić introspekcję i
behawioryzm. Wg jego poglądów pojęcia psychologiczne służą do prowadzenia
operacji metodycznych, ale nie do poznania rzeczywistości.

NO I KURDE KONIEC!!!

MIŁEJ NAUKI