Professional Documents
Culture Documents
prowadzący wykład - dr hab. Prof. Marian Klementowski (4. piętro, pokój 416)
Podręczniki polecane przez prof. Klementowskiego:
- Michał Sczaniecki „Powszechna historia państwa i prawa” (część dotycząca państwa
feudalnego i konstytucyjnego),
- Katarzyna Sójka-Zielińska „Historia prawa” (część dotycząca państwa totalitarnego),
- Tadeusz Maciejewski „Powszechna historia ustroju i prawa”,
- Marek Wąsowicz „Historia ustroju państw Zachodu - zarys wykładu”,
- Edmund Klein „Powszechna historia państwa i prawa”,
- Stanisław Grodziski „Porównawcza historia ustrojów państwowych”
Dodatkowe:
- Franciszek Ryszka „Państwo stanu wyjątkowego” rozdział dotyczący zmian w prawie karnym i
postępowaniu cywilnym,
- Kazimierz Zamorski, Stanisław Starzewski „Sprawiedliwość sowiecka” kilka pierwszych
rozdziałów
Ramy chronologiczne:
• państwo feudalne – od 476 r. (upadek Cesarstwa Zachodniego)
Ustrój społeczno-polityczny, w którym podstawą stosunków produkcji była ziemia należąca
do rycerstwa, ale użytkowana przez poddanych chłopów,
• państwo konstytucyjne
W zakresie historii ustroju właściwe czasy nowożytne powszechnie wiążą się z pojęciem
państwa konstytucyjnego. Jest to termin bardzo szeroki, oparty wyłącznie na jednym
kryterium formalnoprawnym. W obrębie państwa konstytucyjnego znajdują się jednakże
różne formy rządu i reżimy polityczne, często diametralnie odmienne. Jedno, co je łączy, to
posiadanie ustawy zasadniczej. Geneza państwa konstytucyjnego była ściśle związana z
przeobrażeniami społeczno-gospodarczymi przełomu XVIII/XIX wieku. Warstwą dążącą do
ich przeprowadzenia było przede wszystkim mieszczaństwo, którego aspiracje polityczne i
pozycja społeczna w poprzednich wiekach znacznie wzrosły.
Ramy terytorialne:
• USA (17 IX 1787 konstytucja – 220 lat w 2007 roku!),
• państwa europejskie (Anglia – Wielka Brytania od 1707 r., Francja, Niemcy, Rosja)
Ramy rzeczowe:
• zasady organizacji państwa i instytucji państwowych,
• zarys historii prawa sądowego (prawo salickie, spisy, kodyfikacje np. Kodeks Szwajcarski
ZGB z 1907 r.),
• prawa państw totalitarnych
Forma państwa:
1. Budowa naczelnych organów władzy państwowej (monarchia lub republika)
2. Reżim polityczny - środki i metody realizacji uprawnień władczych
3. Wewnętrzna struktura państwa (organizacje terytorialne)
republika - władza należy do narodu, ludu, dzieli się na demokratyczne i autorytarne, władza
autorytarna: arystokratyczna lub totalitarna to różne sposoby władzy w republice autorytarnej
(reżim polityczny)
Republika:
• demokratyczna
• autorytarna
Reżim:
• postać demokratyczna:
• demokracja bezpośrednia (Szwajcaria – referendum)
• demokracja pośrednia
• postać niedemokratyczna:
• arystokratyczna
• system totalitarny (faszyzm, nazizm, stalinizm)
• autorytarny
Państwo typu feudalnego przechodziło w swym rozwoju dziejowym kolejno przez następujące
formy państw:
1. Monarchia patrymonialna (patrymonialno –lenna):
• monarchia wczesnofeudalna
• monarchia okresu rozdrobnienia feudalnego
2. Monarchia stanowa
3. Monarchia absolutna (nazywana niekiedy państwem publicznoprawnym, wręcz państwem
publicznym według Wąsowicza, który nie przewiduje formy monarchii stanowej)
a) Monarchia wczesnofeudalna:
Jest to najstarsza forma państwa feudalnego.
Niemcy – od X w. (919 r. – Henryk I) do 1250 r. (śmierć Fryderyka II, początek Wielkiego
Bezkrólewia)
Anglia – od 1066 r. (Wilhelm Zdobywca) do 1265 r. (rozpoczął obrady parlament angielski,
zwołany przez Simona de Montfort, po raz pierwszy w historii złożony z wybieranych, a nie
nominowanych przedstawicieli ludności)
Ruś Kijowska – od X do XI w.
Francja natomiast od razu weszła w okres rozdrobnienia feudalnego, czyli ta forma w ogóle się
tam nie pojawiła.
Cechy charakterystyczne:
• nastąpiło pomieszanie elementów prywatnoprawnych (własności) i publicznoprawnych
(władzy), wyraziło się to w pojęciu monarchii patrymonialnej (monarcha jest nie tylko
władcą, ale i właścicielem państwa), to samo dotyczy panów feudalnych, mających władztwa
gruntowe, istotne znaczenie odgrywają immunitety dzięki którym uzyskują oni cząstkę
władzy publicznej o charakterze publicznoprawnym),
• stosunek ludności do państwa opiera się na związkach personalnych (osobistych), a nie
publicznoprawnych,
Np. związek między chłopem poddanym a panem feudalnym, lub dwoma feudałami (seniorem i
wasalem) brak natomiast więzi między monarchą, a poddanymi panów feudalnych,
• początkowo silna władza monarchy, skupia całą władzę w swoich rękach, wiąże się to z
patrymonialną koncepcją państwa, władca jako właściciel rozporządza i zarządza całym
państwem, konsekwencją tego będą podziały państwa, zostaje wprowadzona dziedziczność,
władca dzielił państwo na kilka części w przypadku gdy ma kilku synów,
• funkcje aparatu państwowego były mało rozwinięte, podstawowe funkcje: zabezpieczenie
pokoju wewnętrznego i na zewnątrz,
• działalność aparatu państwowego ogranicza się do organizacji wojskowości, sądownictwa i
skarbowości,
• na szczeblu centralnym urzędnicy pełnią funkcję z jednej strony zarządu spraw państwowych i
z drugiej strony spełniali funkcje nadworne przy królu,
• urzędnicy są skupieni z innym feudałami w Radzie Królewskiej (kuria), która w tym okresie
spełnia wszystkie funkcje, jest organem doradczym przy królu pomaga wykonywać królowi
władzę prawodawczą, administracyjną, skarbową, wojskową, z niej wyłonią się
wyspecjalizowane organy w kolejnym rozwoju państwa feudalnego, z czasem wymienione
funkcje będą w wyniku immunitetów przechodziły na panów feudalnych,
szczebel centralny – kuria jako organ doradczy przy królu, z niej wykształcą się
wyspecjalizowane organy
szczebel lokalny – urzędnicy królewscy
• postępem w stosunku do państwa niewolniczego to przyznanie godności ludzkiej niewolnikom
i oparcie porządku społecznego na strukturach lennych,
• wprowadzenie pokoju wewnętrznego na terytorium gdzie dawna zemsta rodowa (legalna)
stanowiła niemal jedyny sposób ochrony bezpieczeństwa osoby, wymierzania
sprawiedliwości,
• narastające konflikty między monarchą, a panami feudalnymi
Cechy charakterystyczne:
• władza monarsza tam gdzie się utrzymała została uszczuplona, charakter nominalny ma we
Francji (XI – XII w.), zanika na Rusi (XII w.),
• centralny aparat państwowy kurczy się, rozpadowi ulega skarbowość na skutek nadawania
różnych przywilejów, sądownictwo centralne ulega rozpadowi, aparat lokalny znajduje się w
rękach feudałów,
• następuje rozbicie prawa, poszczególne władztwa terytorialne (senioralne) mają własne prawa
(we Francji do czasu rewolucji francuskiej istniało ok. 800 spisów prawa zwyczajowego),
• postęp w stosunku do poprzedniej formy wyraża się w tym, że mimo takiej zupełnej
dezintegracji państwa wyzwalają się jednak pewne siły społeczne, które uprzednio nie mogły
się ujawnić (rozwój miast i mieszczaństwa, pewien postęp w rolnictwie, kształtuje się podział
społeczeństwa na stany),
• pod koniec tego okresu pojawiają się tendencje zjednoczeniowe, wszędzie dominuje anarchia,
brak bezpieczeństwa wewnętrznego
Tendencje zjednoczeniowe wynikały z przyczyn:
• ekonomicznych (potrzeba utworzenia rynku ogólnonarodowego),
• społecznych (zabezpieczenie i rozszerzenie tego rynku, obrotu handlowego, zabezpieczenie
pokoju wewnętrznego, ograniczenie samowoli i bezprawia – pokoje boże i ziemskie),
• politycznych (zagrożenie agresją zewnętrzna),
• ideologicznych (kształtuje się świadomość narodowa – np. we Francji świadomość narodowa
rodzi się w okresie wojny stuletniej)
2. Monarchia stanowa
Francja – od 1302 r. (zwołanie Stanów Generalnych po raz pierwszy) do 1484 r. (zwołanie
Stanów Generalnych po raz ostatni na długi okres czasu) (Stany Generalne zwołano kolejny raz
dopiero w 1614 r. w monarchii absolutnej)
Organami przedstawicielskimi będą Stany Generalne i Stany Prowincjonalne.
Anglia – od 1265 r. (zwołanie Parlamentu po raz pierwszy) do 1485 r.
Niemcy – XV/XVI w. (zwołanie Sejmu Rzeszy – Reichstag)
Podobnie jak we Francji pojawią się lokalne sejmy krajowe – Landtagi, będzie tu zjawisko
bardzo charakterystyczne, monarchie stanowe w wyniku rozbicia politycznego państwa
(zwłaszcza po pokoju westfalskim) rozwijają się w równym okresie (w Wirtembergii,
Hanowerze i Meklemburgii przetrwały aż do 1918 r.).
Rosja – od XVI/XVII w. do 2. poł. XVII w. (panowanie Piotra I)
Z pewnymi trudnościami niektórzy kwestionują, że trudno mówić o monarchii stanowej skoro
było samodzierżawie Iwana IV Groźnego. W tym okresie brak charakterystycznych instytucji dla
monarchii absolutnej np. zarządu centralnego, są natomiast typowe dla monarchii stanowej takie
jak duma bojarska, sobór ziemski (organ przedstawicielski), samorząd lokalny.
Cechy charakterystyczne:
• w zjednoczonym państwie nastąpiło odrodzenie władzy monarszej (jej renesans), pojawi się
pojęcie Korony Królestwa, które będzie wędrowało po całej Europie,
• następuje jednocześnie ograniczenie władzy monarszej przez uprawnienia stanów, które
współuczestniczą w rządach, wynika to zarówno z przywilejów stanowych i z umów między
stanami, a monarchą,
• zjednoczenie państwa pociągnęło za sobą konieczność reorganizacji aparatu państwowego,
pojawia się tu zjawisko dualizmu władzy (równoległe występowanie organów stanowych i
państwowych np. administracja skarbowa),
• struktura społeczna staje się pozioma (horyzontalna) w miejsce dotychczasowej pionowej
(wertykalnej) czyli drabiny lennej (feudalnej),
• po przezwyciężeniu rozbicia dzielnicowego monarchia stanowa stanęła przed problemem
przezwyciężenia partykularyzmu prawnego, stąd tendencje unifikacyjne prawa (najdalej w
tym kierunku poszła Anglia gdzie praktyka poprzez orzecznictwo wykształciła common law –
prawo powszechne, pospolite kosztem praw lokalnych, zwyczajowych),
• silna ekspansja prawa rzymskiego we Francji i w Niemczech, postęp w ewolucyjnym rozwoju
wyraża się w położeniu kresu anarchii feudalnej w ugruntowaniu zjednoczonego państwa,
słabością jest podział władzy między monarchę, a uprzywilejowane stany
3. Monarchia absolutna
Francja – od 1484 r. do rewolucji francuskiej 1789 r.
3 etapy rozwoju przedzielone 3 wielkimi kryzysami:
I etap – od 1484 r. (śmierć Ludwika XI i zwołanie Stanów Generalnych) do 1562 r.
I kryzys – od 1562 r. (wojny hugenockie) do 1598 r. (edykt nantejski)
II etap – od 1598 r. do 1648 r.
II kryzys – do 1648 r. (Anna Austriaczka podczas rządów regencyjnych oddała ster
rządów w ręce kardynała Mazanina) do 1653 r. (klęska tzw. frondy, opozycji najpierw
mieszczańskiej, a następnie książęcej)
III etap – od 1653 r. do 1774 r. (śmierć Ludwika XV)
III kryzys – od 1775 r. do 1789 r. (panowanie Ludwika XVI)
Anglia – od 1485 r. (Tudorowie – Henryk VII) do 1648 r. (rewolucja burżuazyjna)
Rosja – od XVII/XVIII w. (Piotr I) do formalnie 1906 r. (uznając 3 akty wydane za
konstytucje, ale ściślej monarchię burżuazyjno – obszarniczą mamy dopiero od lutego
1917 r., a więc do Rewolucji Lutowej 1917 r.)
Po raz pierwszy idea absolutyzmu pojawiła się w samodzierżawiu Iwana IV (1547 -
1584), upadła jednak z kryzysem wewnętrznym (wielka smuta). Dopiero objęcie władzy
przez Piotra I skierowało Rosję na drogę absolutyzmu.
Niemcy – chronologia jest zróżnicowana
Bawaria – od 1597 r. (elektor Maksymilian I)
Królestwo Pruskie od 1701 r. do 1850 r.
Monarchia austriacka od XVI w. do 1867 r.
(Pokój westfalski, który dawał uprawnienia zwierzchnictwa zewnętrznego władcom
terytorialnym; poszczególni władcy terytorialni mający suwerenność wewnątrz państw zyskują
prawo samodzielnej polityki zawierania związków, traktatów międzynarodowych; państwo
przekształca się; jedyne ograniczenie aby zawierane związki nie godziły w cesarza i w Rzeszę,
np. Związek Reński 1806 r.)
Cechy charakterystyczne:
• państwo dąży do przełamania cech dawnego państwa patrymonialnego, stanowego, wysuwa
na czoło element publicznoprawny,
• dominują cechy publicznoprawne, państwo wyzwala się z cech patrymonialnych przybiera
charakter instytucji publicznoprawnej, państwo jest traktowane jako osoba prawna,
• stosunek między państwem, a jego mieszkańcami przybiera również charakter
publicznoprawny, będzie to publicznoprawne poddaństwo państwowe,
• władza monarchy jest nieograniczona, absolutyzm jest uzasadniany początkowo mandatem z
łaski Boga (absolutyzm klasyczny, np. Francja, Anglia), przy monarchii absolutyzmu
oświeconego (np. Prusy, Austria) pojawiają się względy racjonalne, król jest pierwszym
sługą państwa, sam decyduje co jest dobrem państwa, kieruje się przy tym racją stanu, on
tylko wie co nią jest,
• cała działalność państwa określona jest mianem policji, jest to państwo policyjne, policja jest
to wkraczanie w każdą dziedzinę życia i drobiazgowe jego uregulowanie, policja obejmuje
wszystkie dziedziny życia społecznego, (klasycznym przykładem kodyfikacja pruska -
Landrecht pruski, która wszystko będzie chciała uregulować),
• aparat państwowy jest zorganizowany na 2 podstawowych zasadach: zasadzie
centralizmu i biurokratyzmu na szczeblu centralnym, pojawiają się kolegialne ciała tzw.
ministerialne w istocie są to doradcy monarchy, na szczeblu lokalnym aparat zawodowych i
nominowanych urzędników (nowy model urzędników) przy ograniczeniu organów samorządu,
• podporządkowanie wyznania, religia staje się religią państwową, Kościoły Narodowe
powstają w Anglii, Rosji i w księstwach protestanckich w Niemczech; pojawia się również
specjalna polityka wyznaniowa galikanizm i józefinizm,
• silne dążenie do unormowania przepisami całego życia, rozwój kodyfikacji, następuje
unifikacja prawa sądowego (Francja – kluby kodyfikacji prawa, które miały służyć
ujednoliceniu prawa),
• ograniczenie organów stanowych
Cechy postępowe:
• wprowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej merkantylnej torowało drogę do postępu
gospodarczego i rozwoju państwa,
• monarchia absolutna posiada znamiona państwa nowożytnego jako suwerenna osoba prawna,
rozbudowany aparat instytucji centralnych i lokalnych (nowożytna administracja),
zapoczątkowane prace kodyfikacyjne miały służyć ujednoliceniu prawa, wiele wytworzonych
instytucji zostanie przejętych przez państwo konstytucyjne, np. tzw. Wielkie Ordonanse we
Francji (ordonanse – akty prawne ogłaszane przez monarchę, tylko monarcha miał władzę
prawodawczą we Francji przedrewolucyjnej, regulowały różne materie)
Znakomita większość tych ordonansów została wykorzystana przy okazji prac nad kodyfikacjami
napoleońskimi, stanowiąc materiał prawny będący podstawą dla ich uchwalenia.
Państwo konstytucyjne:
Państwo konstytucyjne przyjmowało zasadniczo 2 formy państwa:
• monarchię,
• republikę
Forma monarchii konstytucyjnej dzieli się z kolei ze względu na formę ograniczenia władzy
monarchy na:
• monarchię ograniczoną (kiedy postulaty demokracji realizowane są w ograniczonym
zakresie, w szczególności nie funkcjonują rządy parlamentarno – gabinetowe, takim
typowym państwem jest Francja po restauracji Burbonów po 1814 r. oparta na Karcie
Konstytucyjnej),
• monarchia burżuazyjno – obszarnicza (bardziej reakcyjna forma, ustrój polityczny łączy
zasady późnego absolutyzmu z zasadami ustrojowymi demokracji burżuazyjnej, nie przyjęto
zasady suwerenności ludu, konstytucja jest oktrojowana, ustala tylko sposób wykonywania
władzy, gwarantuje tylko niektóre prawa obywatelskie, monarcha zachowuje pełnie władzy,
typowymi przykładami są Prusy od 1850 r., monarchia austro – węgierska od 1867 r., ale tu
prawa obywatelskie są bardzo szeroko zakrojone,
• monarchię parlamentarną, która charakteryzuje się występowaniem rządów parlamentarno
– gabinetowych, królowie panowali, ale nie rządzili, władze wykonawczą sprawował rząd
ściśle kontrolowany przez parlament (np. Wielka Brytania do końca XVIII w. Belgia,
Holandia, kraje skandynawskie)
Republika:
• prezydencjalna (na czele prezydenci, przy czym zakres ich władzy zbliżony jest do zakresu
władzy króla w monarchii ograniczonej (np. Stany Zjednoczone z 1787 r.),
• parlamentarna (zakres władzy prezydenta nie różni się zasadniczo od władzy króla w
monarchii parlamentarnej np. III Republika Francuska od 1874 r. czy Szwajcaria)
Republika jest formą bardziej postępową od monarchii. Monarchii parlamentarnych jest aktualnie
9 w Europie. Przestały się jednak zasadniczo różnić swoim charakterem prawnym od republik
parlamentarnych. Ewolucja państwa od monarchii do republiki nie jest wystarczającym
kryterium. Kryterium określenia postępowej ewolucji państwa należy szukać w politycznym
reżimie, sposobie realizacji postulatów demokracji.
Główną rolę w systemie władzy wykonawczej w Wielkiej Brytanii odgrywał gabinet. Tworzyli
go ministrowie, powoływani przez króla na wniosek premiera, spośród członków partii
posiadającej większość parlamentarną. Kierowali oni określonymi agendami państwa. Ich tytułu
nawiązywały do tradycji, np. Kanclerz Exchequeu zajmował się finansami, Sekretarz Stanu
sprawami zagranicznymi, zaś Lord Skarbu pełnił funkcję premiera.
AD1 Idea państwa prawnego pojawiła się w doktrynie konstytucyjnej jako rezultat zaprzeczenia
systemu monarchii absolutnej. Państwo prawa to jest negacja państwa policyjnego, opartego na
sile i samowoli. Działalność organów tego państwa jest ograniczona, związana pewnymi
normami prawnymi. Z tego wynikały pierwsze założenia państwa konstytucyjnego:
1. Zasada konstytucjonalizmu (określonego w konstytucji sposobu organizacji i
funkcjonowania państwa oraz tworzenia prawa)
2. Zasada prymatu ustawy jako podstawowego źródła prawa
3. Zasada podziału władzy według Monteskiusza na wykonawczą, ustawodawczą i
sądowniczą
4. Zasada niezawisłości sądownictwa
5. Zasada podporządkowania administracji państwowej prawu
AD2 Postulat państwa prawnego ściśle związany jest z postulatem demokratycznym. Postulat
demokratyczny to 2 zasady:
1. Zasada suwerenności narodu (ze wszystkimi konsekwencjami, również prawa i wolności
osobiste, udział wszystkich w wykonywaniu funkcji państwowych, w ustawodawstwie)
2. Zasada demokracji politycznej (realizowana w postaci demokracji pośredniej i
bezpośredniej)
AD3 Postulat liberalny miał kształtować treść prawa oraz zarazem tworzyć system gwarancji
instytucjonalnych, zabezpieczających prawa i wolności jednostki.
Po drugie umożliwiający kontrolę organów państwowych.
Ten postulat znalazł odbicie w konstytucjach w charakterze Deklaracji Praw i Wolności
Człowieka i Obywatela. Ze względu na sposób i zakres realizacji przez państwo tych zasad
wyróżnia się 3 etapy rozwoju ustroju konstytucyjnego:
1. Państwo autorytarne (od 1799 r. – do schyłku XIX w.)
2. Państwo liberalno – demokratyczne (lata 70. i 80. XIX w. do lat 30. XX w.)
3. Państwo dyktatorskie (lata 20. i 30. XX w. do 1945 r.)
Cezaryzm demokratyczny zrodził się we Francji w XIX w. Władza w rękach jednostki, ale
równocześnie była to próba połączenia jednowładztwa z suwerennością ludu. Faktycznie była to
dyktatura. System ten stworzył Napoleon I, ale ramy prawne nadał mu Napoleon III (III
Republika Francuska). Były to pozory demokracji bowiem nie było tam miejsca ani na parlament
jako reprezentację narodu bo nim jest tylko ustawodawca, ani na katalog praw obywatelskich.
Ustrój nietrwały załamał się wraz z odejściem Napoleona III.
Monarchia ograniczona odrzuca zasadę suwerenności narodu (monarcha z bożej łaski), król jest
suwerenem w państwie, do niego należy pełnia władzy, sprawowana jest przez odpowiedzialnych
konstytucyjnie ministrów, władca nie tolerował praw i swobód politycznych (np. Karta
Konstytucyjna Ludwika XVIII )
3. Państwo dyktatorskie
Pojawiły się prądy i systemy autorytarne. Będzie to zarówno zawężanie praw obywatelskich
podporządkowanie dobru naczelnemu, interesowi państwa. Będzie to dyktatura totalitarna, która
jeszcze nie była dyktaturą totalną, która występuje w państwie nazistowskim zupełnie unicestwiła
prawa jednostki, pluralizm polityczny itd. takimi były ustroje faszystowskie (w tym najbardziej
brutalny nazizm)
Odrzucano:
• prawa jednostki,
• suwerenność,
• trójpodział władzy
Dobro państwa nad dobrem jednostki.
1922 – 1943 r. Mussolini – umiarkowany faszyzm
Hitler – skrajnie reakcyjny nazizm
Inny typ państwa dyktatorskiego zrodziła Rewolucja Październikowa z 1918 r. – stalinizm. Obok
istotnych różnic zarówno faszyzm jak i stalinizm charakteryzowały się:
• skrajnym centralizmem,
• nieograniczonymi uprawnieniami władzy centralnej, które zmierzały do rozciągnięcia
kontroli nad całokształtem życia publicznego, daleko posuniętej reglamentacji życia
prywatnego jednostki, do likwidacji wszelkich form kontroli społecznej nad działalnością
tej władzy
• jedna wszechogarniająca ideologia państwowa,
• jedna partia (system monopartyjny),
• wspólne, podobne metody rządzenia. Przede wszystkim pozaprawny policyjny terror
fizyczny i psychologiczny.
WYKŁAD MONOGRAFICZNY:
„UPADEK CESARSTWA ZACHODNIORZYMSKIEGO”
Dlaczego upadały wielkie cywilizacje zarówno starożytne jak i średniowieczne nowożytne czy
też współczesne?
Shmuel Noah Eisenstadt – można znaleźć podobne przyczyny upadku różnych imperiów.
Podobne cechy charakterystyczne imperiów:
• splot elementów orientacji tradycyjnej i nietradycyjnej
Istniały potencjalne sprzeczności między tymi elementami. I tylko tak długo mogły trwać te
imperia dopóki te sprzeczności nie miały możliwości ujawnienia się. Władcy tych monarchii,
imperiów (cesarze, królowie, członkowie grup kierowniczych, elit rządzących) starali się
narzucać społeczeństwu określoną wizję polityczną i określone cele i działania. Były to głównie
jedność polityczna i ekspansja terytorialna. Realizacja tych celów miała zapewnić ustanowienie
możliwie scentralizowanego systemu rządów a zarazem monopolu podejmowania decyzji. To
wywoływało oczywiście opozycje różnych grup społecznych. Panujący starali się szukać w tej
sytuacji oparcia wśród określonych warstw społecznych., które przeciwstawiały się tym
elementom opozycyjnym. Oczywiście to kosztowało monarchę (koncesje, przywileje).
Równocześnie ci władcy opierali swoje roszczenia do tej władzy na tradycji i religii. Wielkie
imperia i cywilizacje mogły istnieć tak długo dopóki udawało się ich władcom utrzymać
równowagę między tymi elementami tradycyjnymi i tendencjami do aktywnego działania. Grupa
kierownicza powinna cechować się altruizmem (działać dla dobra społecznego). Kiedy grupa
kierownicza wykorzystuje władzę dla siebie zamienia się w grupę konsumpcyjną, a to prowadzi
do upadku.
Cele:
• jedność polityczna
• ekspansja terytorialna
- monopol podejmowania decyzji
- scentralizowana władza
- opozycja
- panujący szukali poparcia u innych grup społecznych
Każda data jest tylko symbolem upadku. To nie jest proces, który się wiąże ściśle z jednym
wydarzeniem:
313 r. – edykt mediolański - uznanie chrześcijaństwa przez Konstantyna Wielkiego
330 r. – przeniesienie stolicy do Konstantynopola
395 r. – podział Cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie
476 r. – data upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego
565 r. – śmierć Justyniana Wielkiego
800 r. – koronacja cesarza Karola Wielkiego,
1453 r. – upadek Bizancjum,
1806 r. upadek cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego?
Od XVIII w. jest to bardzo istotny problem historiografii. Pojawiła się znaczna ilość, teorii, które
jednak nie dają całościowego wyjaśnienia, są one zazwyczaj tylko jednostronne:
-przyczyny wewnętrzne lub zewnętrzne
Wielopłaszczyznowe spojrzenie
• struktura wewnętrzna cesarstwa – sprzężenia i siły
• wpływy zewnętrzne oddziałujące
(tak jak upadek Polski)
• szkoła warszawska – czynniki zewnętrzne
• szkoła krakowska – czynniki wewnętrzne
Czynniki zewnętrzne:
• wpływ 2 ludów, wrogów imperium: Persów i Germanów:
• problem Persów to nie tylko militarne porażki Rzymu (260 r. kiedy cesarz
Walerian i 70 tys. armia dostała się do niewoli), ale przede wszystkim to wielka
klęska kultury hellenistyczno – rzymskiej na wschodzie. Odtąd nadgraniczne
prowincje rzymskie weszły w orbitę wpływów irańskich. Zwłaszcza religii i gmin
manichejskich. To stało się podłożem powstania nowych sekt, nawet przetrwało to
do okresu europejskiego średniowiecza jak choćby słynna sprawa Zakonu
Templariuszy. Na wschodzie, więc pojawiło się państwo nowoperskie, wielka
zwarta potęga zagrażająca cesarstwu.
• w tym samym czasie ludy germańskie przepuściły atak od drugiej strony i zmusiły
cesarstwo do defensywy na drugim bardzo rozciągniętym froncie.
• proces przenikania elementów germańskich do świata rzymskiego wielorakimi
drogami:
a) Problem niewolników, niewolnych osadników, przesiedlanie całych plemion.
b) Germanowie jako oddziały pomocnicze,
c) Plemiona sprzymierzone (federati), które otrzymują ziemię i domostwa na
zasadach rzymskiego systemu kwaterunkowego (1/3 gruntów i domostw w
zamian za ochronę granic - limes) oni są osadzani wewnątrz cesarstwa przy
granicy w zamian za ziemię i domostwa mają strzec ziemi przed swoimi
współplemieńcami. Jest to więc bardzo iluzoryczna ochrona.
• Germanowie na wysokich szczeblach administracji i wojska, często zajmowali
kluczowe pozycje w wojsku i administracji np. Stylicho, Rycymer. Już cesarz
Hadrian domagał się, aby kierownicze stanowiska gabinetu przypadały członkom
stanu rycerskiego i cesarskiego, a urzędy administracyjne były obejmowane nie
przez cudzoziemców.
Przyczyny wewnętrzne upadku Cesarstwa Zachodniego, które były różnego rodzaju m.in.
ekonomiczne, przyrodniczo – ekonomiczne, społeczne, moralne, polityczne (zewnętrzne i
wewnętrzne).
Przyczyny ekonomiczne:
1. Kryzys gospodarczy.
Zarysował się silnie w III w.
Przyczyny kryzysu gospodarczego:
• nadmierny ucisk podatkowy. (Było to swego rodzaju sprzężenie zwrotne, ponieważ
liczba ludności malała, a państwo żeby się bronić nakładało coraz to nowe podatki.
Sposób realizowania podatków podają źródła w sposób niezwykle charakterystyczny np.
Konstantyn nałożył daninę ze złota i srebra na wszystkich, którzy w jego państwie
uprawiali handel, choćby nawet handlowali najbłahszymi rzeczami. Podatek ten
powodował skrajną nędzę, ludność nie potrafiła podołać obciążeniom, matki sprzedawały
swoje dzieci, ojcowie swoje córki, zmuszeni zapłacić podatek.)
• nadużycia ze strony urzędników i możnych przy pobieraniu podatków. Inny historyk
pisze, że masy ludności były obdzierane przez niewielu, którzy ściągając daniny
państwowe mieli wspaniałą sposobność do świetnego łupu, zasłaniając się, że
reprezentują państwo.
• wielu obywateli zrujnowanych nadużyciami i nadmierną polityką podatkową
uciekało do nieprzyjaciół (wielu nawet pochodziło z wielkich rodów rzymskich) by u
barbarzyńców szukać schronienia. Oddawali się w niewolę by żyć swobodnie pod
pozorem niewoli, aby nie być niewolnikami pod pozorem wolności.
• największe obciążenia spadały na najuboższych, słabsi utrzymywali praktycznie
bogatszych. Możni decydują o wysokości podatków, które mają zapłacić ubodzy.
Rozstrzyga łaska możnych, co ma stracić rzesza nędzarzy. Przy zwiększaniu obciążeń
ubodzy są brani pod uwagę jako pierwsi, zaś przy zmniejszaniu podatków jako ostatni.
Przyczyny społeczne:
• rozkład kultury miejskiej
Słynny poeta rzymski Juwenalis w swej tyradzie skierowanej do współczesnych zawarł swoisty
akt oskarżenia, będący pięknym wspomnieniem republiki, powiada, że odkąd lud nie ma już
głosów do sprzedania, lud, który niegdyś przybierał władzę, godności, legiony wszystko odtąd z
trwożliwym niepokojem nie pragnie nic więcej jak tylko chleba i igrzysk.
Efektem tego jest demoralizacja plebsu żywionego bezpłatnie (co miesiąc następował rozdział
produktów między plebs, z chwilą narastania kryzysu ograniczano hojność stąd cesarze starali się
wypełniać każdy wolny czas organizacją igrzysk i przedstawień, warto wspomnieć, że wtedy w
cesarstwie było 182 dni świąteczne przy czym cesarze okazjonalnie ustanawiali nowe święta),
przedstawienia o makabrycznej treści, miały nie wzruszać, a przerażać (naturalistyczne obrazy,
śmierć na scenie, seks itp.), krwawe igrzyska były upadkiem męstwa, pogardą dla godności i
życia, wybudowano wspaniałe stadiony (np. Koloseum ok. 80 tys. pojemności), walki
gladiatorów powszechnie stosowane do 404 r. zniósł je cesarz Honoriusz, szczególnym rodzajem
widowisk było rozerwanie przez dzikie zwierzęta (kara ad bestias), stosowana głównie w
stosunku do chrześcijan w 326 r. cesarz Konstantyn zamienił tą karę na roboty w kopalniach. Ten
rodzaj widowisk świadczy o upadku moralnym i obyczajowym widzów,
• stosunek do pracy
Pojawił się pogląd, że praca fizyczna jest gorsza i dobra tylko dla niewolników, wpływ
niewolnictwa na pracę, obyczajowość jest ogromny,
• rozluźnienie obyczajowe
Konkubinat staje się wygodniejszy od małżeństwa, został zalegalizowany przez cesarza
Augusta, a później przez Marka Aureliusza, rozkład rodziny rzymskiej, osłabienie władzy
ojcowskiej (od 374 r. czy 370 r.? zakaz porzucenia dziecka na forum publicznym przez ojca),
pojawia się ruch wyzwolenia kobiet (ówczesne feministki), formuła „żyć własnym życiem” od II
w., przyczyną rozpadu rodziny były także rozwody i cudzołóstwa, (mąż wypędza żonę, bo
rozmawiała z wyzwoleńcem, bo wyszła z odsłoniętą głową, żona opuszczała męża z powodu jego
starości, choroby lub z powodu opuszczenia ogniska domowego i udania się na wyprawę
wojenną), na nieżonatych nakładano dodatkowe opłaty aby zachęcić ich do zawierania małżeństw
(np. cesarz August nałożył na nieżonatych karę, za zawarcie małżeństwo i dzieci wprowadził
nagrodę),
• spadek przyrostu naturalnego,
Depopulacja ludności co było m.in. efektem rozpadu rodziny (szereg przypadków, że
wyzwoleńcy, a nie jego własna rodzina opłakuje zmarłego i stawia mu epitafia)
• niechęć do służby wojskowej
Granice nadmiernie rozciągnięte wymagają ochrony, jest tylko 100 tys. doborowego wojska i 500
tys. armia przygraniczna złożona z federati, najczęściej Germanów, którzy chronią granicy przed
swoimi pobratymcami w zamian za ziemię i domostwa), następuje barbaryzacja, w armii służą
przymusowo niewolnicy i kolonowie, którzy nie mają miejsca w latyfundiach, armia
opanowana przez Germanów, co niszczy ideę Rzymu
• kryzys ideologiczny
Następuje upadek myśli politycznej grupy kierowniczej, dawne hasło okresu republiki
poświęcenia się dla ogółu wyrażane było w powiedzeniu „Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za
ojczyznę” – „Dulce et decorum est pro patria mori”, teraz to powiedzenie jest zastąpione przez
hasło carpe diem („chwytaj dzień”, „nie marnuj mijających chwil”)
Grupa kierownicza w każdej społeczności przechodzi cykl (np. rewolucja francuska – nowa
grupa objęła władzę). W cesarstwie rzymskim był brak nowej grupy do objęcia władzy.
Przyczyny polityczne
a) wewnętrzne:
• rozkład grupy kierowniczej
U schyłku cesarstwa w stadium rozkładu, w latach 455-476 r. zmieniło się 9 cesarzy, którzy
zmarli śmiercią nienaturalną (zamachy, skrytobójstwa), wraz z nimi zmieniały się ekipy rządzące
• dwór cesarski kolosalnie rozbudowany (skomplikowana struktura, wielkie rozmiary),
• pojawiały się coraz to nowe urzędy (straszliwa tajna policja, nadzorująca administrację i
donosząca czy urzędnicy są lojalni) w prowincjach była sieć agentów, byli to tzw. ciekawi
(curiosi), specjalni agenci śledzący działalność urzędników,
• brak ustalonych zasad następstwa tronu, o wyborze cesarza decydowała armia, uzurpacje
władzy cesarskiej przez ambitnych wodzów armii, miał temu zapobiegać podział władzy
cesarskiej na Cesarstwo Wschodnie i Zachodnie, już za Dioklecjana wprowadzono podział
terytorialny ostatecznie utrzymał się po śmierci Teodozjusza
w 395 r.,
• administracja lokalna gigantyczna maszyna o fatalnej opinii (zarzucano jej skostnienie,
powolność, korupcję nepotyzm, okrucieństwo),
• samorząd lokalny to przede wszystkim maszyna do ściągania podatków - deklarowali ile
zbiorą podatków, gwarantem był ich majątek (tylko wybitni władcy chociaż po części
kontrolowali własną biurokrację, słabsi całkowicie byli od niej uzależnieni)
Podział Cesarstwa
Cesarstwo dzieli się na Wschodnie i Zachodnie.
Część Zachodnia dzieli się na:
• 4 prefektury z prefektami na czele,
• 12 diecezji z wikariuszami na czele
• 100 prowincji z prezesami na czele
• civitatetes (miasto z okręgiem) władzę sprawuje kuria municypalna.
b) zewnętrzne:
• najazdy różnych szczepów germańskich,
406 r. – m.in. Swebowie, Wandalowie wyruszyli z Galii do rzymskiej Hiszpanii, zajmując ją,
408 r. – wyprawy Wandalów po całej Hiszpanii,
408 r. – Wizygoci na czele z Alarykiem oblegali Rzym, był to wielki wstrząs dla Cesarstwa,
Alaryk oblegał Rzym, zażądał takich opłat, że przetapiano różne posągi m.in. posąg Virtus
(dzielności, męstwa),
410 r. – Wizygoci powędrowali do końca „buta italskiego” i wracając ponownie złupili Rzym
(epidemie głodu, ludożerstwo w Rzymie),
455 r. czy 410 r.? – Wandalowie łupią Rzym,
476 r. – bezpośrednią przyczyną był wojskowy zamach stanu Odoakra,
Odoaker, któremu nie wypłacono żołdu zażądał przyznania ziemi w Italii (do tej pory federati
uzyskiwali domostwa i ziemie przy granicy), Odoaker żądał wypłacenia żołdu w naturze (chciał
ziemi w centrum cesarstwa), spotkało się to z odmową, małoletni Romulus Augustus został
zdetronizowany i umieszczony w twierdzy lukullańskiej z dosyć solidną emeryturą (6 tys.
solidów rocznie) natomiast Odoaker odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola prosząc o
mianowanie go patrycjuszem. Cesarz wschodni odmówił i w ten sposób rozpadło się cesarstwo.
Na sam upadek cesarstwa można jeszcze popatrzeć z punktu widzenia teorii zarządzania
(teoria współczesna). Przyczyną upadku był sam fakt istnienia cesarstwa, co jest pewnym
nawiązaniem do teorii, która mówi o maszynie, która runęła pod własnym ciężarem (teoria
angielska z XVIII w.) Przez sam fakt istnienia cesarstwa wytworzyły się zbyt duże napięcia
między metropolią, a ośrodkami lokalnymi. Wydłużyła się droga między metropolią, a tymi
ośrodkami i to uniemożliwiało dostosowanie się do zmian, jakie wytworzyły się, które dokonały
się w poszczególnych regionach, te poszczególne regiony państwa były zróżnicowane
ekonomicznie, społecznie kulturalnie i coraz większa przepaść powstawała między nimi. Gdy
wytworzyły się między metropolią, a prowincjami bieguny napięć to przy sterowaniu centralnym
była zbyt mała zwrotność decyzji. Natomiast przy sterowaniu lokalnym nie było potrzeby
odwoływania się do metropolii. Metropolia przestała spełniać jakiekolwiek funkcje poza
symboliczną.
Cesarstwo bizantyjskie
Cesarstwo Wschodnie (Bizancjum) od reform cesarzy Dioklecjana i Konstantyna (330-385 r.)
stanowiło wyodrębnioną administracyjnie część imperium. Uformowało się ostatecznie
w 395 r. w wyniku podziału imperium po śmierci Teodozjusza. Obejmowało początkowo
półwysep bałkański, Azję mniejszą, Syrię, Egipt. Po upadku Cesarstwa Zachodniego (476 r.)
cesarz Zenon uważał się za władcę całego Cesarstwa, zwłaszcza po otrzymaniu insygniów
cesarskich od Odoakra.
W połowie VI w. cesarz Justynian Wielki podjął próbę restytucji Cesarstwa:
• zniszczył państwo Wandalów i Ostrogotów,
• włączył północną Afrykę, Italię, południową Hiszpanię
EUROPA PÓŁNOCNA
Wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniego na jego terenach zaczęły odżywać i rozwijać się
państwa szczepowe. Żeby mówić o państwach szczepowych trzeba sięgnąć do dawniejszych
plemion germańskich, bo ich zwyczaje prawne i ustrojowe będą rzutowały na państwo
frankońskie.
Państwo frankońskie będzie poddane 3 silnym wpływom:
• dawne wpływy germańskie
• pozostałości rzymskie w postaci prawa rzymskiego (ustrojowe i sądowe)
• rzymskie prawo kanoniczne
Te 3 czynniki będą kształtować całą cywilizację frankońską, wszystkie instytucje prawne,
ustrojowe, administracyjne. W okresie, kiedy w basenie Morza Śródziemnego rozwijały się
państwa typu niewolniczego, a Cesarstwo Rzymskie dochodziło do swej największej potęgi w
tym samym czasie w północnej Europie zamieszkiwały ludy stojące na znacznie niższym
poziomie rozwoju społecznego (ustroju rodowo – plemiennego).
Germanowie nie znają pisma, znają natomiast znaki runiczne (swastyka – znak ognia, ss – znak
pioruna). Nie znają literatury, ale znają pieśni, poprzez nie tworzą historię (cykle tych pieśni
epickich opracował Wagner – słynne opery Wagnera – „Pierścień Nibelunga”?).
Ideały moralne:
• niemoralność wobec obcych, żadne łotrostwa dokonane przez Germanów poza terytorium ich
państwa nie uchodzą za złe. Germanowie głoszą, że popełniają je dla ćwiczenia młodzieży i
dla zwalczania gnuśności.
Cały szereg ideałów wojennych:
• np. największą hańbą jest porzucić tarczę na polu walki czy ustąpić w czasie bitwy z placu
boju,
• największą zasługą jest jeśli plemię jest otoczone jak największą pustką, bo Germanowie nie
znają granic, granicą jest strach i obawa przed plemieniem.
Nieustanny stan wojny na granicach. Kultura i cywilizacja wojenna coroczne przerzucanie
działań wojennych. Germanowie byli stale uzbrojeni.
Plemię jest właścicielem ziemi, a rody otrzymują ją tylko w użytkowanie. Co roku następuje
przerzucanie działek aby przyzwyczaiwszy się do gruntu nie odzwyczaili się od wojny dla
uprawy roli.
rodzina!ród!plemię!szczep!narodowość!naród
Ród jest grupą rodzin wywodzących się od wspólnego przodka i jest to najmniejsza jednostka
społeczna. Jest samowystarczalna. Ma ona bardzo istotne funkcje do spełnienia:
• wspólność użytkowania ziemi,
• opieka materialna gdy nie może zapłacić kary sądowej,
• opieka fizyczna, obowiązek bronić zaatakowanego członka rodu (prawo zemsty rodowej jako
forma wymiaru sprawiedliwości),
• tworzy oddział wojskowy,
• łączy się w kulcie religijnym,
• obowiązki współprzysięgi w sądzie
Sąd rodowy może pozbawić prawa członka rodu (wyobcowanie) (wargus – wilk, każdy może go
zabić).
Plemię jest to grupa rodów zachowująca tradycję wspólnego pochodzenia, plemiona łączą się w
szczepy, które są grupą plemion zachowujących jedność polityczną
Narodowość jest to wspólnota plemienna (grupa społeczna) związana w swych początkach
pochodzeniem, krwią, ziemią, dziejami, historią, językiem, wiarą czy życiem gospodarczym. Jest
to grupa ahistoryczna. Narodowość przekształca się w naród dopiero, kiedy posiada świadomość
swoich zadań w stosunku do innych narodów. To były związki oparte na więzach krwi.
Podstawowe jednostki polityczne to przede wszystkim wiec, należy wspomnieć także o drużynie
jako jednostce społecznej i politycznej.
Drużyna – grupa zaprzysiężonych wojowników pod wodzą wodza
Cechy państwa:
• oparte na związkach personalnych,
• zajmuje duży obszar,
• nie ma stałych granic,
• państwo zdecentralizowane,
• państwo demokracji wojennej,
• wspólnota plemienna,
• niezależna politycznie
Ustrój polityczny
Pierwotnie we wszystkich plemiennych państwach barbarzyńskich najwyższym organem władzy
był wiec (concilium). Brali w nim udział wszyscy zdolni do noszenia broni, stąd ustój ten
nazywamy demokracją wojskową (wojenną).
Na wiecu gromadzą się wszyscy wolni, uzbrojeni męscy członkowie plemienia. Wiec w każdej
chwili może przekształcić się w armię. Nie ma żadnej mobilizacji, zwoływania. Automatycznie z
chwilą podęcia decyzji wiec, armia rusza. Wszyscy demokratycznie podejmują decyzje. Wódz
plemienia ma pełnię władzy prawo życia i śmierci, władzę absolutną na czas wyprawy. Władza
kończy się z chwilą zakończenia wojny i nastanie okresu pokoju.
Zróżnicowane społeczeństwo, niewolnictwo patriarchalne, wszyscy noszą przy sobie broń.
Kompetencje wiecu:
• prawodawcze,
• administracyjne,
• sądowe (przed wiecem wnosi się wszystkie sprawy gardłowe, czyli zagrożone karą śmierci),
• skarbowe (na wiecu składa się dary, w żadnym wypadku podatek, który uwłacza godności
osobistej),
• wyborcze (wybiera króla, dowódcę wojennego oraz zarządców poszczególnych gmin),
• wojskowe (decyzje o wojnie i pokoju),
• religijne
• nadawanie praw obywatelskich osobom, które uzyskały pełnoletniość
Sposób obradowania jest dosyć specyficzny gromadzą się, bowiem wedle nowiu albo pełni
księżyca. Uchwały przygotowuje starszyzna plemienna. Na wiecu kapłan ogłasza pokój
wiecowy, nie wolno stosować wtedy prawa zemsty rodowej, aby obrady mogły się odbyć bez
zakłóceń.
Zjazdy arystokracji decydują o sprawach mniejszej wagi i przygotowują obrady.
Malberg (mallobergus) – wzgórze, miejsce zwoływania wiecu
Drugą władzą jest król (rex). Nie był to jednak król państwa szczepowego, lecz jego członków,
np. rex Francorum (król Franków, a nie Francji).
Władcy słowiańscy używali natomiast tytułu książęcego, co najwyżej – jak na Rusi –
wielkoksiążęcego.
Instytucja króla wywodziła się bezpośrednio od zwierzchniego dowódcy wojskowego,
wybieranego spośród najdzielniejszych i najzdolniejszych wojowników. Wybierał go wiec, z
reguły spośród członków arystokracji rodowej. Symbolem wyboru króla było podniesienie jego
osoby na tarczy, w obecności zgromadzonych na wiecu zbrojnych.
W okresie demokracji wojennej uprawnienia króla były niewielkie. Zasadniczo należało do nich:
przewodzenie wiecowi, realizacja jego uchwał oraz dowództwo wojskowe. Kompetencje te
stopniowo wzrastały kosztem uprawnień wiecu oraz rozciągania władzy nie tylko na członków
własnego szczepu, lecz wszystkich zamieszkujących państwo.
Nastąpiła zmiana charakteru władzy królewskiej. Monarcha zaczął uważać swe państwo za
osobistą własność prywatną. Stało się ono rzeczą prywatnoprawną (państwo patrymonialne,
patrimonium – majątek prywatny).
Armia składa się z drużyn (oddziały specjalne) i oddziałów pieszo – konnych (wyborowych).
Tych oddziałów pieszo – konnych najbardziej obawiali się Rzymianie, był to jeden wojownik na
koniu i towarzysząca mu grupa pieszych z włóczniami.
Organizacja sądownictwa
Sądownictwo jest w rękach wiecu - sąd wiecowy. Przed zgromadzeniem wolno wnieść każdą
sprawę.
Istnieje również sąd królewski.
Sądzą także naczelnicy okręgu oraz kapłani.
Azega – znawca prawa
Jest to postępowanie, które utrzyma się przez wieki. Będzie występowało w państwach
europejskich. Będzie ograniczane w „Wielkiej Karcie Swobód” potem w Habeas Corpus Act,
czy w polskim Neminem captivabimus nisi iure victim.
Prawo karne ma charakter sakralny, np. kara utopienia w bagnie, wplecenia w koło (bóg słońca),
powieszenia na drzewie – zdrajców, szpiegów (bóg wiatru), infamia
PAŃSTWA GERMAŃSKIE
Od III-IV w. organizmy państwowe wyższego rzędu (szczepy)
- państwo Wizygotów
Stanowili odłam wschodni Gotów, przybyli za Skandynawii. W V w. Osiedlili się jako
sprzymierzeńcy na terenie południowo – zachodniej Francji (Akwitania) i w 419 r. założyli
państwo tuluzańskie (stolica Tuluza). Rozszerzyli jego granice na wschód aż po Rodan a także
w głąb Hiszpanii.
W 507 roku zostali wyparci z Galii przez Franków. Odtąd wizygockie państwo toledańskie
(Stolica Toledo) rozciągało się głównie na obszarze Hiszpanii. Kres istnienia położył podbój
przez Arabów w roku 711.
- państwo Burgundów
W IV w. przesiedlili się z terenów nad Odrą na obszary nad Menem. Tutaj założyli pierwsze
państwo, tzw. wormackie. Po jego rozbiciu przenieśli się do Sabaudii w 433 r. Zostali wcieleni
do państwa frankońskiego w 534 r.
- państwo Ostrogotów
Zajmowali początkowo północną Italię.
493 r. powstanie państwa ze stolicą w Rawennie (król Teodoryk)
554 r. zlikwidowane przez Bizancjum
- państwo Longobardów
Zostało założone na terenach północnych Włoch. W 568 r. rozpoczęli podbój Italii, zajmując
północną jej część – Lombardię, a do połowy VII w. podbili większą część środkowej Italii.
Wojny interwencyjne Pepina Małego (754 r. i 756 r.) pozbawiły Longobardów większości
nabytych terenów, które przekazane zostały papieżowi Stefanowi II jako tzw. darowizna Pepina,
tworząc początek Państwa Kościelnego. W 774 r. wcieleni do imperium frankońskiego.
Hiszpania opanowana przez Arabów i tam wyprawy Franków. Regularne wyprawy zaczęły się od
końca VIII w. (778 r.). W 795 r. powstała Marchia Hiszpańska po rzekę Ebro, w celu ochrony
południowych granic państwa Franków przed Arabami.
Renesans karoliński
Na uwagę zasługuje czynnik, który odegrał bardzo istotną rolę w rozwoju kultury i cywilizacji i
który w sposób zasadniczy wpłynął na późniejsze dzieje europejskie tzw. renesans karoliński.
Było to zjawisko krótkotrwałe.
Wielkość Karola Wielkiego polegała nie tylko na jego dokonaniach wojskowych i politycznych,
ale i na tym, że docenił znaczenie oświaty, nauki, kultury dla państwa i społeczeństwa.
Nastąpiło odrodzenie się zainteresowania kulturą antyczną. W odrodzeniu karolińskim brak
jest pierwiastków humanistycznych. Wyrazem tego jest np. Akwizgrańska Szkoła Pałacowa
(Akademia Karola Wielkiego).
W tej akademii można wyróżnić takie 2 grupy:
1. pisarze skupieni wokół Karola Wielkiego, pochodzenia lokalnego
2. Anglosasi i przedstawiciele Irlandii tzw. Iroszkoci.
Rozwój literatury politycznej. Najbardziej znani pisarze, którzy odegrali bardzo istotną rolę:
a) Einhard „Żywot Karola Wielkiego”
b) Hinkmar „O porządku w Palatium” („De ordine palatii”)
c) Paweł Diakon „Historia Longobardów”
Samo zjawisko renesansu przyniosło bardzo ciekawy zwrot do architektury antycznej. Karol
Wielki w 801 r. zaraz po sakrze cesarskiej nakazał przetransportować z Italii do Akwizgranu
posąg Teodoryka Wielkiego.
Ustrój społeczny
Społeczeństwo zaczyna się już różnicować. Zróżnicowanie na wschodzie i zachodzie państwa:
1. Wpływy rzymskie w zachodnio – południowej części państwa:
• dawne ślady arystokracji królewskiej, która się łączy z dawnym stanem senatorskim w
Rzymie,
• arystokracja municypalna (ci którzy w kuriach municypalnych odgrywają czołową rolę),
• plebs miejski,
• wolni rolnicy,
• półwolni,
• wyzwoleńcy,
• niewolnicy,
• stan duchowny – duchowieństwo świeckie, kapłani zorganizowani na sposób rzymski
(prowincje z arcybiskupami, diecezje z biskupami ordynariuszami i parafie z
proboszczami, biskupi urzędnikami państwowymi)
• brak równowagi miasta-wsie,
• przyjęto dawny system monetarny (1 złoty solid, potem reforma 1 srebrny denar to 12
solidów),
• VII w. upadek żeglugi, handlu (zamknięcie morza śródziemnomorskiego przez najazdy
saracenów)
Będzie tu występować ciekawe zjawisko odnośnie wolnych rolników, to, czego początki były już
w systemie rzymskim, komendacji, czyli przeniesienie własności ziemi połączone ze
świadczeniem z opieką (rodzący się feudalizm). Oddanie ziemi na użytkowanie (precarium).
Będzie to jedna z przesłanek powstania później wielkiej własności ziemskiej. Jest to instytucja
przygotowująca rozwój późniejszego ustroju lennego.
Następuje poprawa stanu położenia prawnego niewolników. Niewolnicy nie mają zdolności
prawnej na terenie prawa świeckiego (charakterystyczny przepis prawa salickiego głoszący:
„Gdyby kto ukradł albo bydlę, albo konia, albo niewolnika to płaci 15 solidów”).
Na terenie prawa kanonicznego niewolnik otrzymuje osobowość, zdolność prawną, może
zawierać małżeństwo, za zabicie niewolnika przewidziane kary kościelne.
Następuje zanik niewolnictwa domowego.
Niewolnicy są osadzani na gruncie tzw. servi cassati, czyli nierozdzielni z gruntem (przesłanka
feudalizmu). Następuje stopniowy zanik niewolnictwa i przejście do poddaństwa. Na przykładzie
niewolników można zauważyć walkę 2 systemów prawnych.
Instytucje społeczne, które łączą państwo frankońskie to rodzina, ród, plemię, naród. W
rodzinie także istnieje współdziałanie obok siebie różnych elementów.
Rodzina według prawa germańskiego – wspólne pożycie, zapewnienie trwałości rodu, wspólne
ponoszenie losów życia pod władzą ojca (patria potestas).
Rodzina według prawa chrześcijańskiego – wprowadza pojęcie sakramentu (akt
nadprzyrodzony, powodujący skutki dla nupturientów, kapłan jest tylko świadkiem),
równocześnie ta koncepcja formułuje nowe obowiązki małżeńskie, obowiązek miłości, przyjaźni
(polega na akcie woli świadczenia dobra drugiej osobie, jest to altruistyczne), obowiązek
wierności.
a) władza ojca rodziny to służba
b) równość prawna kobiety i mężczyzny przy zawieraniu związku małżeńskiego
c) nie ma małżeństwa bez zgody obu stron.
Organizacja dostosowana jest do konkretnych warunków. Ma charakter policyjny, militarny,
samoobrony, a praktycznie jest pod silną władzą ojca rodziny, który jest niejako kierownikiem
produkcji.
Kobiety:
a) nie mogły występować w sądzie (zastępowane były przez opiekuna),
b) miały ograniczone prawa do dziedziczenia,
c) bezwzględny zakaz dziedziczenia ziemi ojcowskiej, ojcowizny terra aviatica (to
ograniczenie zostanie później przejęte przez państwo francuskie)
Ustrój polityczny
Pojęcie państwa nie było jednolite. Na pojęcie państwa składały się różne elementy:
1. Pojęcie germańskie (zwłaszcza za Merowingów), czyli niezależna pod względem
politycznym wspólnota szczepowa.
2. Pojęcie rzymskie państwa z okresu republiki (res publica) jako osoba prawna, podmiot
prawa, może nabywać prawa i dokonywać czynności prawnych.
3. Pojęcie późnorzymskie państwo jako dominium, własność cesarza.
Koncepcja państwa późnorzymska jako związku personalnego wyraźnie występuje za
pierwszej dynastii – państwo szczepowe.
4. Pojęcie kanoniczne, koncepcja, że państwo ma charakter sakralny, którego władcą jest
Bóg.
Państwo – ogół (zwłaszcza za Karolingów) ziem i ludów nadanych przez Boga władcy (władca –
mandatariusz boga) dla pieczy nad wiarą i dla dobra materialnego i moralnego poddanych
(pojęcie teokratyczne). W praktyce jest to forma państwa monarchii patrymonialnej.
Pojęcie kanoniczne panujący to pomazaniec boży, człowiek, który prze akt sakry królewskiej
lub cesarskiej uzyskał prawa i podlega obowiązkowi opieki nad społeczeństwem jako
mandatariusz boży, a więc cesarz.
Król to nie tylko wódz dziedziczny i nie tylko przywódca ludu frankońskiego. Jest on jakby
kapłanem poprzez namaszczenie jest łącznikiem między kościołem, a społeczeństwem. Ma
również obowiązek nie tylko rządzić ludem chrześcijańskim, ale i kierować kościołem i chronić
go. Jest to wyraźnie teokratyczna koncepcja władzy.
" Król pomazańcem bożym (za Karolingów) obowiązek opieki nad społeczeństwem, dla
jego dobra
" Król, tak jak Bazyleus bizantyjski był uważany za głowę kościoła i państwa (teokratyczna
teoria władzy)
Teokracja karolińska różni się od bizantyjskiej tym, że była kierowana i inspirowana przez
kościół. Nie było urzędów świeckich, jakie istniały w Bizancjum, ich miejsce zajął episkopat.
Kiedy zabrakło rządów silnej ręki Karola Wielkiego ideał teokratyczny doprowadził do
wywyższenia władzy duchownej, nastąpiła sakralizacja państwa. ???[To było bardzo wyraźne w
816 r., kiedy ten sakralny charakter cesarstwa został potwierdzony przez sakrę Ludwika
Pobożnego, a jedność Cesarstwa została umocniona konstytucja z Eb? z 817 r.,? która zastąpiła
dawne frankońskie przepisy sukcesji, rzymską zasadą władzy niepodzielnej.]???
Lotar I miał nastąpić po ojcu, a młodsi synowie mieli otrzymać dożywotnie apanaże.
Było to zwycięstwo religijnego ideału nad siłami odśrodkowymi. Po raz pierwszy kościół odegrał
decydującą rolę w polityce europejskiej. Kulminacją była czasowa detronizacja Ludwika
Pobożnego (833 r.). Ten epizod oznaczał pojawienie się nowego roszczenia kościoła do
supremacji władzy duchownej nad świecką i do interwencji w sprawy państwowe.
Ten problem szczególnie rozwinie się parę wieków później w państwie niemieckim, kiedy
powstanie problem współistnienia cesarstwa i papiestwa.
Za Merowingów – następstwo tronu, dziedziczenie, podziały państwa, dynastyczne konflikty.
Gnuśni królowie. W końcu władzę przejął majordomus – 751 r. Pepin Mały królem frankońskim
(papież Zachariasz przyczynił się do detronizacji ostatniego z Merowingów - rozporządzenie, by
tytuły królewskie nadawano tym, którzy formalnie sprawują władzę).
Pepin Mały zawarł sojusz z papiestwem, zaproponowany przez kolejnego papieża - Stefana
III, w którym otrzymał legalizację swojej władzy przez namaszczenie przez papieża w bazylice
Saint-Denis pod Paryżem w 754 r., a zobowiązywał się do obrony Rzymu przed
Longobardami. Był to akt niezwykłej wagi dla losów Państwa Papieskiego i stosunków
państwo-kościół w następnych wiekach. Kościelne powiązania Karolingów sprzyjały
formułowaniu idei o szczególnym posłannictwie Franków jako ludu Bożego.
Latem 754 r. w pierwszej wyprawie na Longobardów pokonał ich króla i zmusił do ustępstw na
rzecz papieża. W 756 roku Longobardowie ponownie napadli na papiestwo. Pepin po raz drugi
przekroczył Alpy i pokonał Longobardów. Także w roku 756 Pepin Krótki zgodził się na
utworzenie nowego państwa kościelnego- Patrimonium Sancti Petri (ojcowizna św. Piotra),
które przetrwało do 1870 r.
Władzę królewską za Merowingów umacniały podboje rozległych terytoriów. Podboje były silną
podstawą władzy. Chlodwig był skrępowany jeszcze po części wpływami germańskiej
demokracji wojennej, ale zapewniała mu ona silną władzę zwierzchnika wojennego. Rychło
zanikł wpływ wieców w związku z ogromem terytorialnym państwa. Wiece przekształciły się w
Pola Marcowe za Merowingów i Pola Majowe za Karolingów. Były to przede wszystkim
przeglądy wojska.
Organizacja tych urzędów będzie wzorcem dla wszystkich dworów w późniejszych państwach
europejskich.
" majordomus (maior domus regis) (VI,VII w.) najwyższy urzędnik palatium za
Merowingów, pełnił funkcje zastępcy króla i jego głównego doradcy oraz rządy w państwie
w okresie małoletniości lub niedołężności władcy; w wyniku degeneracji ostatnich
Merowingów zyskał wysokie znaczenie, nawet tytuł księcia w Anglii. Majordomus zanikł za
Karolingów,
" komes pałacowy wysunął się na czoło za Karolingów. Naczelny dostojnik palatium, przez
niego szły wszystkie sprawy świeckie do króla, od niego zależało zetknięcie się z władcą
" Apokleziariusz, czyli przełożony duchowieństwa, przez niego do władcy płynęły wszystkie
sprawy kościelne. Był równocześnie kapelanem kaplicy dworskiej.
" Kancelariusz, który stał na czele kancelarii królewskiej.
" Senscharius, czyli późniejszy stolnik, dbał o zaopatrzenie dworu.
" Mareskardius, komes stadnin, zarządca stadnin. To jest późniejszy marszałek.
" Piwniczy (butikulariusz, buticularius)
" Kwatermistrz
" Łowczy
" Sokolniczy
Ten obraz dworu królewskiego zawdzięczamy Hinkmarowi z Rennes, który opisał to w dziele
„De ordine palatii”
Placita – zebrania nadworne, zajęły miejsce dawnych zgromadzeń. Zwoływał je król celem
omówienia najważniejszych spraw państwowych. Ich skład stanowili dygnitarze świeccy i
duchowi. Z reguły zbierały się 2 razy w roku:
- wiosną – mają charakter przeglądów wojskowych, dla stwierdzenia gotowości bojowej
rycerstwa (pola marcowe, później majowe). Z czasem uzyskały większą rangę pretendując do
decydowania o kierunku polityki państwa,
- jesienią – miały mniejsze znaczenie, służyły do rozstrzygania spraw aktualnych i
przygotowywania kwestii które miały rozpoznać zebrania wiosenne
Uprawnienia zjazdów:
o prawodawcze (przygotowywali akty prawne, za Karola Łysego zjazdy otrzymały
prawo napominania władcy)
Administracja lokalna
Państwo frankońskie dzieliło się na hrabstwa (comitatus). W części zachodniej pokrywały się
one z rzymskimi okręgami (civitates), zaś we wschodniej z dawnymi ziemiami plemiennymi
(pagus). Na czele hrabstwa stał, mianowany przez króla, hrabia (comes). Pełnił on funkcje:
wojskowe, sądowe, administracyjne, skarbowe i policyjne. Jego dochód stanowiła 1/3 grzywien
oraz wpływy z przydzielonych do urzędu dóbr. Hrabią król mianował z reguły jednego ze swoich
drużynników. Początkowo mógł go też w każdej chwili odwołać. Od 614 r. hrabią można już
jednak było mianować tylko możnowładców będących posesjonatami w hrabstwie. Hrabstwa
dzieliły się na mniejsze okręgi. W części zachodniej państwa nazywano je wikariatami, a we
wschodniej setniami (centeny). Odpowiednio zarządzali nimi wikariusze i setnicy.
Cały ustrój za panowania Merowingów przeżywał głęboki kryzys. Był to proces, w którym
władze terenowe powołane dla ochrony ludności w ogóle nie wykonywały tych funkcji lub
wykonywały w sposób wysoce niedoskonały.
Sprawia to, że pojawiają się inne sposoby rozwiązania sytuacji. Podejmowane różne próby np.
kary za łamanie tych obowiązków. W praktyce urząd lokalny w ręku tego, kto ma ziemię i siłę
stąd:
" Poddawanie się aktem komendacji pod opiekę możnego. Będzie to przekazanie ziemi.
" Po drugie seniorat karoliński rozpowszechniony na całe państwo (kapitularz z Meerssen 847
r. nakazuje, aby każdy wolny wybrał sobie seniora, a wszystkich seniorów zobowiązywał do
stania się wasalami królewskimi.)
Przemiany społeczne:
- proces feudalizacji społeczeństwa (uzależnienie uboższej ludności wolnej przez możnych
świeckich i duchownych),
- tworzenie się powiązań między posiadającymi (system lenny)
Feudalizm – odrębna formacja ekonomiczno – społeczna, istotą feudalizmu jest wielka własność
i stosunek poddańczy.
Ustrój lenny – wzajemne stosunki w obrębie właścicieli ziemskich, nie może występować bez
feudalizmu.
Feudalizm może występować bez systemu lennego (Ruś, Polska)
Stosunek poddańczy:
• chłop nie ma prawa własności ziemi (jedynie prawo użytkowania – dominium utile),
• pan ziemi ma własność zwierzchnią (dominium directum),
• chłop świadczy rentę feudalną (odrobkową, naturalną, pieniężną),
• władztwo gruntowe pana nad chłopem (kiedyś przekazane panu w drodze immunitetu)
Zniesienie feudalizmu:
1) Francja
• dekrety sierpniowe w sprawie likwidacji feudalizmu (4 – 5 sierpnia 1789 r.), dzielące
feudalizm na dominujący i kontraktowy (zachowujące jedynie feudalizm kontraktowy)
• 1792 r. – chłop zobowiązany do świadczeń, jeżeli pan udowodni kontrakt
• 1793 r. – Konwent znosi wszelkie prawa feudalne
2) Prusy
Feudalizm znoszą reformy społeczne Karola Steina i Karola Hardenberga
• edykt październikowy z 1807 r. znoszący poddaństwo osobiste chłopów, wprowadzający
wolność osobistą, z prawem opuszczenia gruntu (miało to nastąpić w XI 1810 r. [od św.
Marcina])
• dekret regulacyjny z 1811 r. uwłaszczający chłopów (chłopi będący dziedzicznymi
użytkownikami ziemi uzyskiwali jej własność, oddając 1/3 w formie odszkodowania za
utracony majątek, niedziedziczny musiał oddać 1/2 areału)
• najniższe kategorie chłopów pozostały nieobjęte przepisami, wskutek tego stanęły przed
alternatywą: albo opuścić wieś i szukać pracy w mieście, albo podjąć pracę najemną w
majątkach junkrów, pozwalając im na uprzemysłowienie majątków. Sytuację taką zaczęto
z czasem nazywać pruską drogą do kapitalizmu,
• 1850 r. – ostateczne zniesienie feudalizmu
3) Austria
1848 r. – zasadnicze struktury feudalne zostały zniesione
1867 r. – utrzymały się tylko ostatki feudalizmu (np. serwituty)
4) Rosja
Reformy Aleksandra II:
1861 r. – zniesienie poddaństwa, początek akcji wywłaszczeniowej trwającej do 1864 r
Ustrój lenny:
1. z punktu widzenia prawa publicznego (rozdrobnienie władzy zwierzchniej: sądownictwo,
wojskowa, skarbowa)
2. z punktu widzenia prawa prywatnego (współrzędna hierarchia osób i lenn)
Obowiązki seniora:
" wierność wobec wasali
" obowiązek nadania ziemi (inwestytury)
" wymierzenie sprawiedliwości
" zwrócenie strat poniesionych w służbie wojennej
" opieka osobista nad wasalem i jego rodziną
Biskup Fulbert z Chartres w liście do księcia Akwitanii (XI w.) wymieniał negatywne obowiązki
rycerza w stosunku do seniora:
Obowiązki wasala:
" negatywne: (od których przyszły wasal musiał się powstrzymać)
o incolume (całość, nienaruszone – wasal zobowiązywał się nie atakować fizycznie
seniora),
o tutum (bezpieczeństwo – nie wyjawiać tajemnic seniora i nie wydawać jego zamków),
o honestum (cześć osobista w stosunku do seniora i rodziny seniora),
o utile (użyteczność – aby wasal nie czynił szkody w majątku seniora),
o facile (łatwość, możliwość – nie utrudniać, aby wasal nie utrudniał życia seniorowi),
o possibile (możliwość – nie czynić możliwego niemożliwym)
Władztwo zawiera w sobie terytorium (domena – bezpośrednie władztwo seniora oraz własności
wasalne)
Władca – senior, władca zwierzchni w swoim państwie, nie może naruszać uprawnień wasali
(władza administracyjna, skarbowa, sądowa)
Powielane jest to na każdym szczeblu drabiny feudalnej.
Dwór seniora – kuria, rada feudalna
Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem – fundamentalna zasada kontynentalnego ustroju.
Wasal mojego wasala jest moim wasalem – zasada angielska
Senior miał zawsze władzę zwierzchnią (dominium directum).
Wasal miał zawsze władzę użytkową (dominium utile).
Własność jest względna.
Francja – 5 szczebli
Niemcy – 7 szczebli
Anglia – 2 szczeble
Sądownictwo wasali:
• wyższe
• średnie
• niższe
Sądownictwo autonomiczne:
• duchowieństwo
• mieszczaństwo
• kmiecie
Społeczeństwo stanowe:
• duchowieństwo
• rycerstwo (szlachta)
• mieszczaństwo
• chłopstwo
Źródła prawa:
" zwyczaj
" akty prawodawcze (konstytucje królewskie i cesarskie – prejudykaty np. sądu
mediolańskiego)
FRANCJA
Na ustrój Francji wpłynął ustrój państwa frankońskiego.
1. Powstanie nowej kultury europejskiej (renesans karoliński)
2. Zarodki przyszłego ustroju państw europejskich:
- ceremoniał sakry królewskiej
- organizacja kurii królewskiej
- urzędnicy (np. palatyni, system organizacji terytorialnej, hierarchia urzędów centralnych i
lokalnych)
• suwerenność od papieża
Filip August do Innocentego III
1202 r. dekretau venerabilem fratreu – król francuski w sprawach świeckich nie ma wyższego
władcy
1204 r. decretale novit – papież nie chce orzekać w sprawach lenna, tylko w sprawach grzechu
Filip Piękny rozbił, osłabił Christianitas Europa ten związek. Przeniósł stolicę papieską z Rzymu
do Awinionu. Od 1309 r. do 1377 r. (niewola awiniońska papieży).
We Francji, uchwała Kościoła na synodzie w Bourges w 1438 r., przyjęta przez parlament i króla
Karola VII jako obowiązujące prawo.
• wybór biskupów i opatów przez kapituły, ale kandydata poleca król
• niezależność króla od papieża
• brak ekskomuniki króla i urzędników
• niemożność zwolnienia poddanych od przysięgi wobec króla
Król został praktycznym zwierzchnikiem kościoła katolickiego we Francji
Władza centralna:
a) monarcha
b) kuria królewska (dwór z dygnitarzami - organ pomocniczy, od XII w. wyodrębnia się 5
poszczególnych organów:
1. dwór królewski
2. Parlament Paryża (jako organ sądowy, 16 parlamentów lokalnych)
3. rada królewska
4. izba obrachunkowa
5. Stany Generalne (od 1302 r.)
Objęcie władzy:
o Od 987 r. władcę wybierano (elekcja) – członek rodu Kapetyngów, mężczyzna,
prawowierny (ortodoksja – prawo wierności), pełnoletni (skończone 14 lat), musiał
uzyskać sakrę (niezbędne!)
o Istnieją jednak próby desygnacji – rex designatus (wyznaczania następcy) (od Hugona
Kapeta)
o Od XII/XIII w. (od Filipa II Augusta) tron francuski stał się dziedziczny (dziedziczy
najstarszy syn, młodsi synowie otrzymują apanaże w dożywotnie użytkowanie (apanaże –
części domeny), kobiety niedopuszczone do dziedziczenia) (dziedziczenie według prawa
salickiego)
o Sakra jako kolejny warunek otrzymania władzy.
o Ustaliła się zasada ciągłości władzy (“Umarł król, niech żyje król” Le roi est mort, vive le
roi!) – zmienia się nosiciel władzy, która jest taka sama (średniowieczna zasada prawa
spadkowego na zasadzie syzyny)
W 1420 r. obłąkany Karol VI zawarł Traktat w Troyes, który pomijał następstwo jego syna –
delfina Karola, na rzecz króla angielskiego Henryka V Lancastera (swego zięcia). W 1422 zmarli
zarówno Karol VI, jak i Henryk V. Na króla Francji koronowano niemowlę - Henryka VI
Lancastera. Niewiele później, dzięki pomocy Joanny d'Arc, na króla Francji koronowano Karola
VII – syna szalonego władcy.
Od tamtej pory królowie nie mają prawa dysponować koroną jak własnością prywatną. Korona –
własność publiczna. Dziedziczenie na podstawie statutu państwa
Teoria ta przetrwała do Rewolucji Francuskiej.
Uprawnienia króla:
a) władza prawodawcza (początkowo ograniczona do domeny królewskiej pod warunkiem, że
wasale złożą przysięgę na przestrzeganie, w XIII w. wprowadzona zasada ordonansów
Do Rewolucji Francuskiej tylko monarcha ma prawo stanowienia prawa ordonanse
Władza prawodawcza króla ograniczona przez Parlament Paryża (sąd najwyższy we Francji,
będzie miał rejestrować akty królewskie):
• prawo rejestracji
• prawo remonstracji (odmowy zarejestrowania aktu prawnego, gdy był niezgodny z
zasadami obowiązującego prawa)
Ordonansa ogłoszona przez króla musi być zarejestrowana przez parlament Paryża (tak jak dziś
publikacja w Dzienniku Ustaw)
Parlament Paryża bada zgodność z prawami fundamentalnymi.
4 prawa fundamentalne (których król nie może naruszyć)
1. zasada primogenituri w linii męskiej
2. obowiązek ortodoksji – król musi być wyznania rzymsko – katolickiego
3. monarcha nie może abdykować
4. niezbywalność domeny królewskiej
" publiczna
" przypadkowa (za zgodą Stanów Generalnych można zbyć)
Łoże sprawiedliwości w parlamencie Paryża, jeśli król tam zasiądzie, to władza Parlamentu
Paryża ulega zawieszeniu.
adnotacja – wpisano na wyraźne polecenie króla
Władca ma władzę ustawodawczą przez cały okres aż do Rewolucji Francuskiej. Stany
Generalne mogą tylko składać wnioski.
b) władza administracyjna
1. domena – monarcha
2. lenna – ograniczenie na rzecz seniorów
c) władza wojskowa (król wodzem pospolitego ruszenia, w 1445 r. powstała stała armia)
monarcha – strażnik pokoju na wewnątrz (senior) i zewnątrz
1445 r. powołanie żandarmerii (stałego wojska) przez Karola VII
d) władza skarbowa (Stany Generalne z czasem utworzyły odrębną administrację skarbową,
zniesioną przez monarchię absolutną w XVI w.)
wasale – auxilium
podatki uchwalone za zgodą wasali
plebejusze od domeny
XIV w. – upowszechniły się podatki przy okazji wykupu Jana Dobrego
Stany generalne mogły uchwalać podatki
1484 r. Stany Generalne uchwaliły podatek i od tego czasu były prawie niezwoływane
e) władza sądownicza (królowi podlega całe sądownictwo, od patrymonialnego po lokalne,
podlega mu parlament, sądownictwo zastrzeżone dla króla)
f) władza królewska jako najwyższego seniora
Tuluza, Szampania, Bretania, Prowansja – wróciły do domeny królewskiej przez małżeństwa
Wymiar sprawiedliwości
rozbicie sądownictwa:
1. sądownictwo królewskie
2. sądownictwo senioralne (wasali)
3. sądownictwo patrymonialne (immunitety)
4. sądownictwo duchowieństwa (privilegium fori)
5. sądownictwo miast i wsi (immunitety)
Cała hierarchia sądów istniejąca do tej pory, lecz musiały uzyskać pozwolenie króla
" sądownictwo patrymonialne
" sądownictwo prewotalne (wszyscy mieszkańcy okręgu z wyłączeniem osób, któe
podlegały bezpośrednio przed królewskim sądem nadwornym, oraz mieszczan z miast
komunalnych i konsularnych, którzy podlegali sądom miejskim)
" sądownictwo baliwialne – (orzekały w pierwszej instancji w sprawach naruszających
interes monarchy oraz w razie odmowy rozpatrzenia sporu przez prewota, zaś jako
instancja odwoławcza – w razie apelacji od wyroków prewotów i sądów senioralnych)
" Parlament (powołano 16 prowincjonalnych parlamentów powołano sądy prezydialne
[odwoławcze dla baliwialnych] I instancja w sprawach o włóczęgostwo i rozbój na
drodze publicznej)
Obok parlamentu Paryża, który uzyskał funkcje nie tylko organu sądowego, ale również był
organem politycznym (miał prawo rejestrowania aktów królewskich, ordonansów, funkcja
niejako promulgacyjna) istniało jeszcze 16 parlamentów lokalnych.
Ogólny schemat władzy państwa francuskiego, z której stopniowo wyłoniło się w ciągu XIII/XIV
w. 5 organów:
1. Dwór królewski, czyli dawne frankońskie palatium.
Skupiał nadwornych urzędników, kancelarię z kanclerzem.
Tu byli skupieni wielcy dygnitarze korony. Najważniejsze znaczenie uzyskał początkowo wielki
seneszal, czyli stolnik. Był on naczelnikiem królewskich sił zbrojnych, zwierzchnikiem urzędów
lokalnych oraz zastępcą króla, głównie w dziedzinie sądownictwa. Rozrost jego uprawnień
stanowił zagrożenie dla władzy królewskiej, stąd też od 1191 r. urząd ten zaprzestano obsadzać, a
jego kompetencje rozdzielono między innych urzędników. Z czasem miejsce seneszala w
hierarchii urzędów zajął kanclerz. Początkowo ten urząd sprawował jeden z biskupów. Wzrost
znaczenia kanclerza, spowodował, że od 1227 r. również zaprzestano go obsadzać. Miał on
pieczę nad całą kancelarią, dokumentował pieczęcią wszystkie dokumenty królewskie.
Monarcha zaczął powoływać bardziej zależnego od siebie strażnika pieczęci, którego zadaniem
było tylko przykładanie pieczęci bez badania zgodności dokumentu z prawem. Potem w XIV w.
urząd kanclerza odrodził się. Urząd ten ponownie odtworzono w 1315 .
Oprócz kanclerza byli także konetabl (sprawy wojskowe), cześnik, miecznik, koniuszy, itd.
Ludwik XIV zwolnił tych wielkich dostojników z funkcji państwowych. Zachowały się jedynie
funkcje ceremonialne, na dworze. Byli kanclerz, konetabl i Wielki Admirał.
Z czasem ustaliła się nowożytna koncepcja kanclerza i sekretarzy stanu, których było czterech,
przy czym mieli oni specjalne biura (kryterium geograficzne, Francja podzielona na 4 części).
Był także Generalny Kontroler Finansów (od 1655 r.) do Ludwika XVII był to Nadintendent
Finansów.
2. Stany Generalne
Stany generalne składały się z 3 izb: duchownej, szlacheckiej i mieszczańskiej, reprezentującej
stan trzeci. Każda z izb obradowała oddzielnie, razem spotykały się tylko na otwarcie i
zamknięcie zgromadzenia. Do podjęcia uchwały potrzebna była jednomyślność wszystkich izb.
Miejsce i terminy obrad Stanów Generalnych zależne były wyłącznie od woli króla. W 1439 r.
Stany Generalne uchwaliły stały podatek na utrzymanie armii (taille). Uniezależniło to monarchę
od finansowego poparcia stanów. Kolejne Stany Generalne zwołano w 1484 r., a następne w
1560 r. W praktyce politycznej stany przestały się odtąd liczyć.
3. Rada Królewska
Wyłoniła się z kurii królewskiej. Było to mniejsze grono urzędników nadwornych, którzy służyli
pomocą królowi (funkcje doradcze).
W czasach nowożytnych przybrała bardziej zorganizowany charakter. Będzie się dzieliła na:
" Radę Spraw
" Radę Stanu (Tajną)
" Radę Finansową
" Radę Stron
4. Parlament
Wyłonił się w XIII w. Miał specyficzną strukturę:
1) Izba podań (wpływały skargi i odwołania)
2) Izba badań (badano sprawy)
3) Wielka Izba – sędziowie duchowni i świeccy (mieli zakaz sądzenia spraw o skutkach kary
śmierci i mutulacyjnych) (rozstrzygała sprawy cywilne i karne z wyłączeniem „kar krwi”).
Sędziowie duchowni mieli zakaz orzekania w „sprawach krwi”, sprawy tego rodzaju sądzili
sędziowie świeccy bez w oddzielnej sali bez udziału sędziów duchownych
4) Izba wieżyczki
5) Izba gorejąca (gorzała) – wyroki śmierci dla heretyków i innowierców (edykt nantejski –
przerwa w działaniu)
Obok parlamentu Paryża, który uzyskał funkcje nie tylko organu sądowego, ale również był
organem politycznym (miał prawo rejestrowania aktów królewskich, ordonansów, funkcja
niejako promulgacyjna) istniało jeszcze 16 parlamentów lokalnych.
5. Izba Obrachunkowa
Organ skarbowy, potem pojawiły się jeszcze Izba Podatkowa, Izba Monet, Izba Skarbowa
Dochodów Nadzwyczajnych.
Hanzy
Gildie kupieckie
Cechy
Bractwa o charakterze religijnym
Społeczeństwo francuskie:
" szlachta
" duchowieństwo
" plebejusze
" poddani
Szlachta
Od XIII w. zamykanie stanu rycerskiego. Każdy wasal jest szlachcicem. Nie każdy szlachcic jest
wasalem.
Od 1275 r. nabycie lenna nie dawało szlachectwa. Zakaz nabywania lenna przez plebejuszy.
(W Polsce – statuty Olbrachta)
Nabycie szlachectwa następowało przez dziedziczenie.
Przywileje szlachcica:
• skarbowy
• sądowy
• osobiste
szlachta rodowa
• dworska (arystokracja)
• prowincjonalna
szlachta urzędnicza (z dokumentów)
Plebejusze:
- wolni
- villen – czynszownicy
• renta feudalna
• banalite?
• Opłata czynszowa
Mieszczaństwo
Od XI w. ruch emancypacyjny miast (komunalny)
Miasta uzyskiwały osobowość prawną
• komunalne (północ)
• trewotarne (prewotarne?)
• konsularne (południe)
poddaństwo:
• osobiste
• gruntowe
Wspólnoty milczące
PAŃSTWO NIEMIECKIE
Z rozpadu monarchii karolińskiej wyłoniły się 2 państwa:
Z części zachodniej była to Francja. W obu częściach wschodniej i zachodniej panowali
Karolingowie. W części niemieckiej panowali do 911 r. W tym okresie w ramach Królestwa
Niemieckiego rozwinęły się, odrodziły księstwa szczepowe:
" frankońskie
" szwabskie
" saskie
" bawarskie
" lotaryńskie
Pojawia się nowa grupa książąt, którzy dążą do pełni władzy w obrębie swoich władztw
terytorialnych. Książęta uzyskują specjalne przywileje i ich lenna przekształcają się w coraz
bardziej niezależne terytoria zmierzające aż do całkowitej autonomii.
Za czasów panowania cesarza Fryderyka II rozpoczęła się seria przywilejów. Cesarz ten był
równocześnie władcą Niemiec i księciem Sycylii. Na Sycylii stworzył doskonałą scentralizowaną
biurokratyczną maszynę (kontrola wojska, skarbu). Wzorował się na władcach wschodnich. Po
jego śmierci rozpoczyna się okres rozbicia Rzeszy.
Pokój westfalski z 1648 r., który w części dotyczącej Rzeszy doprowadził do całkowitej
zmiany struktury politycznej państwa. Ta struktura, która ukształtowała się na mocy
wcześniejszych przywilejów i pokoju westfalskiemu nie uległa zmianie aż do XVIII w. Do tej
pory książęta uzyskiwali w tych przywilejach suwerenność wewnątrz swoich władztw
terytorialnych.
Po pokoju westfalskim uzyskali suwerenność zewnętrzną, prawo prowadzenia samodzielnej
polityki zagranicznej, zawierania traktatów i sojuszów byle by nie były sprzeczne z prawem
Rzeszy i nie godziły w cesarza.
Terytorium I Rzeszy:
Było bardzo rozległe, granice ulegały różnym zmianom, kształtowały się wcześnie. Punktem
wyjścia był traktat w Verdun, wyznaczający zachodnio granicę na linii Renu. Królowie
niemieccy opanowali rychło pas Lotariusza między Renem, a Mozą we Włoszech.
Od 951 r. nosili również koronę Królestwa Włoskiego.
Od 1032 r. koronę Królestwa Burgundii.
Cesarz Fryderyk II był również królem Obojga Sycylii.
To wiązało się nie tylko z planami zespolenia ówczesnego świata chrześcijańskiego w ramach
Christianitas Europa, ale przede wszystkim ze względów ekonomicznych. Włochy, a nie Niemcy
stanowiły bowiem podstawę siły finansowej cesarzy.
W obrębie Cesarstwa znalazły się również ziemie południowego pasa Lotariusza:
" Królestwo Włoskie
" Królestwo Burgundii
" dzisiejsza Szwajcaria
" francuska Alzacja i Lotaryngia
" Belgia
" Holandia
Północną granicę tworzyły morza i Królestwo Galii, które znajdowało się w zależności lennej od
cesarza.
Na wschodzie granica początkowo sięgała po Łabę, ale od X w. następowała ekspansja na
słowiańskie organizacje polityczne.
Czechy podporządkowane w 950 r., państwo.
Państwo Wieletów (Lutyków) w XII w. zostało zlikwidowane i w jego miejsce założona zostaje
Marchia Brandenburska.
Państwo Obodrytów (Obodrzytów) zostało zlikwidowane i w jego miejsce powstaje księstwo
Meklemburgii.
W XII w. zhołdowane zostaje Pomorze Zachodnie w 1180 r.
Terytorium ulega zmianom. W okresie upadku ponosi straty terytorialne:
" W XIII w. Związek Szwajcarski stworzył swoją odrębną organizację (3 kantony), ale dopiero
w 1648 r. przestał wchodzić w skład Rzeszy
" Podobnie Republika Niderlandów także w 1648 r.
W wyniku wojen napoleońskich Niemcy utraciły posiadłości na zachodnim brzegu Renu. Losy
Alzacji i Lotaryngii stanowią oddzielną historię ustawicznych zmian i przechodzenia z rąk do
rąk.
Od 1356 r. ustala się wybór cesarza przez książąt elektorów. Liczba elektorów jest zmienna,
początkowo 7, potem 9 i potem 8. (w ”Zwierciadle Saskim” Eike von Repkow przewiduje wybór
cesarza przez 6 elektorów, kwestionuje prawa króla czeskiego przy elekcji, nie ma prawa wyboru
ponieważ nie jest Niemcem). Król po wyborze musi złożyć hołd lenny.
" kolejnym elementem jest sakra królewska, której dokonuje się w Akwizgranie
" jest również sakra cesarska w Rzymie.
Przed nią jednak następuje zatwierdzenie kandydata do korony cesarskiej przez papieża.
Przeciwko tej praktyce wystąpił cesarz Ludwik Bawarski w konstytucji Licet Iuris (znajdowała
się zasada, że król niemiecki jest po wyborze od razu cesarzem i nie potrzebna jest sakra cesarska
w Rzymie) w 1338 r. była to próba usamodzielnienia w okresie niewoli awiniońskiej papieży, ale
już następcy Ludwika Bawarskiego udawali się po sakrę cesarską do Rzymu. Udawał się jeszcze
Karol V. To był ostatni cesarz niemiecki, który przyjął sakrę cesarską w Rzymie. Potem
następuje zanik tego zwyczaju.
Kompetencje panującego:
$ w dziedzinie prawodawczej panujący występował jako cesarz i król w odniesieniu do
całego państwa i jako władca w swoich dobrach dynastycznych
Władza prawodawcza realizowana była na zgromadzeniach książąt zazwyczaj były to Hoftagi,
później Reichstagi. Tam władza prawodawcza ulegała licznym ograniczeniom.
W pierwszym okresie panowania Hohenstaufów ogłoszono jedynie 20 aktów prawnych z czego
tylko 2 dotyczyły Niemiec. Szczególną formą stanowienia prawa były Pokoje Ziemskie. Otóż
władza prawodawcza monarchy przeplatała się z jego stanowiskiem jako stróża prawa
$ stróż prawa w trakcie rytuału sakry królewskiej i cesarskiej zobowiązuje się do
przestrzegania pokoju wewnętrznego w państwie i to zadanie realizował poprzez Pokoje
Ziemskie.
Istota Pokojów Ziemskich w Rzeszy Niemieckiej polegała na tym, że były to akty świeckiej
władzy publicznej zagrożone karami świeckimi, których celem było ograniczenie anarchii w
państwie. Przede wszystkim ograniczenie wojen prywatnych, prawa zemsty legalnej, jej
zniesienie lub ograniczenie, a także inne reformy w dziedzinie prawa karnego materialnego,
procesowego i w dziedzinie ustroju organów wymiaru sprawiedliwości.
Specyfiką tych pokojów było to, że konieczne było współdziałanie 3 elementów:
• monarcha musiał współdziałać z feudalną grupą kierowniczą, której zgoda (konsensus)
był wymagana dla uchwalenia tego pokoju,
• zaprzysięgnąć musiała feudalna grupa kierownicza,
• współdziałanie społeczeństwa, które zaprzysięgało ten pokój,
Uchylający się od złożenia przysięgi nie korzystał z ochrony Pokoju Ziemskiego, był poza
pokojem. Zgoda, przysięga możnych miała charakter konstytutywny. Przysięga ludności miała
charakter tylko deklaratoryjny, bo obowiązek przysięgi ciążył nawet na ludności niewolnej.
Pokoje Ziemskie miały różny zasięg terytorialny, albo obejmowały cała Rzeszę Niemiecką
(takich było kilka, pierwszy z 1103 r., czy 1152 r. 1158 r. cesarza Fryderyka I, które usiłowały
całkowicie znieść zemstę legalną, ale były bezskuteczne, 1235 r. z Moguncji, który wprowadził
subsydialne prawo zemsty, ostatni z 1495 r. był to wieczysty Pokój ziemski Maksymiliana I,
przez półtorej wieku był jeszcze odnawiany, zemsta utrzymała się jeszcze do połowy XVII w.).
Stosunek Pokojów Ziemskich do zemsty był trojaki:
• Pierwsze pokoje głosiły, że jeżeli spotkasz nieprzyjaciela i możesz mu wyrządzić szkodę
to wyrządzaj bez ograniczeń.
• Drugie stanowisko gdy pokoje przyjmowały alternatywę, albo wyrządzasz szkodę, albo
przedstaw sądowi do osądzenia.
• Trzecie stanowisko to pokój moguncki z 1235 r., który przyjmuje formę szczególną.
Zemsta jest owszem dopuszczalna, ale dopiero gdy sąd odmówił wymierzenia
sprawiedliwości.
Pokoje Ziemskie w Rzeszy stanowią zalążek prawa stanowionego. Podobnie we Francji Pokój
Ziemski z 1155 r. historiografia francuska uważa za początek prawa stanowionego.
$ władza administracyjna
Władca jest przełożonym wszystkich urzędników, przełożony grafów, już w XI w. próbował
wprowadzić urząd kontrolny palatynów, ale urząd grafa powoli staje się lennem, a urzędnicy
stają się wasalami króla i książąt terytorialnych, władca jest pierwszym panem lennym, prawo
lenne niemieckie jest czynnikiem destrukcyjnym, o ile we Francji przy pomocy prawa lennego
nastąpiło zjednoczenie państwa to w Niemczech panuje przymus lenny, wszystkie lenna, z
którymi związane jest tzw. prawo miecza, czyli wyskoki wymiar sprawiedliwość muszą być po
śmierci nadawane w lenno, cesarz nie może ich zatrzymać dla siebie, nie może powiększać
swojej domeny („co stało się lennem musi nim pozostać”), ma na to rok i jeden dzień
$ dowódca wojskowy
Służba wasalna jest podstawą wojska, są także wojska zaciężne. Władca jest dowódcą, decyduje
o budowie grodów, zamków, umocnień, ale w przywilejach zrzeka się tych uprawnień na rzecz
książąt terytorialnych
$ strażnik pokoju
Ma prawo zwierzchnie do wymiaru sprawiedliwości, nadaje prawo sądzenia o gardło, wolność i
stan, kot orzeka bez zezwolenia cesarskiego podlega karze odzwierciedlającej przekłucie języka .
3. Zjazdy książąt – elektorów (od „Złotej Bulli” w 1356 r. mają istotne uprawnienia)
Od 1519 r. będą powstawały kapitulacje wyborcze, które będą zbliżone naszych do polskich
pacta conventa. To są warunki, które musi zaprzysięgać cesarz w wypadku objęcia władzy.
przewodniczył król
4. Sąd Kameralny Rzeszy, który wyłoni się w 1495 r. (wcześniej istnieje sąd dworski/nadworny
zanikł w 1456 r., zastąpił go Sąd Kameralny Kammergericht)
ANGLIA:
Anglia charakteryzuje się bardzo specyficznym odrębnym ustrojem politycznym, sądowym,
administracyjnym i prawem całkowicie odrębnym od kontynentalnego.
Już od IX w. zaczynają najeżdżać Duńczycy, którzy zdobyli północno – wschodnią część wysp.
To będzie miało swoje konsekwencje. Od początku XI w. król duński Sven Widłobrody i jego
syn Kanut Wielki (wnuk Mieszka I) opanowują państwo angielskie i norweskie. Po śmierci
Kanuta Wielkiego w 1035 r. Anglia i Norwegia uniezależniają się od Danii, ale w części państwa
angielskiego osiedliła się ludność duńska, jest to okręg prawa duńskiego, pozostający w
zależności od państwa anglosaskiego. (danelaw ???)
Przywrócono władzę królów anglosaskich i ostatni władca z dynastii Wessex Edward Wyznawca
przekazał prawo do korony angielskiej Wilhelmowi, księciu Normandii.
Tymczasem Anglicy wybrali na króla miejscowego dygnitarza Harolda. Doszło do inwazji
Wilhelma Zdobywcy, wojny i bitwy pod Hastings w 1066 r. Królem Anglii został Wilhelm
Zdobywca, który jednocześnie jest lennikiem króla francuskiego (wpływ kultury francuskiej).
Rozpoczyna się okres anglo–normandzki od 1066 r., nowa epoka w dziejach Anglii, która
charakteryzuje się silną władzą króla i szeregiem odrębności ustrojowych i prawnych.
Te odrębności wynikały z odrębności kultury angielskiej i ustroju lennego.
Kultura angielska jest kulturą wyspiarską. W średniowieczu jest kulturą swoistą,
charakteryzującą się dużą izolacją od kontynentu, stąd jest nieco opóźniona.
W II w. Anglia dostała się pod wpływy rzymskie. Potem były najazdy plemion germańskich,
które także wywarły wpływ na kulturę angielską. Wreszcie swoją rolę odegrała specyficzna
kultura duńska. We wczesnym średniowieczu kultura humanistyczna przyniesiona dzięki
klasztorom irlandzkim. Te wpływy spowodowały rozwój piśmiennictwa i kultury. Po podboju
przez Normanów przedostały się do Anglii wpływy kultury francuskiej. Od Wilhelma Zdobywcy
obowiązkowym językiem w sądach staje się francuski. Spis prawa dokonywane również w
języku francuskim.
Język angielski do sądów powróci dopiero w XIV w. kiedy ukarze się specjalna ustawa z 1362 r.
Edwarda III. Do XVIII w. wykładało się prawo rzymskie, które nie miało praktycznego
zastosowania.
Walia. Pierwsze próby podboju Walii przez Anglików sięgają XII w. Spowodowało to opór
Walijczyków, powstania, walki i w rezultacie król angielski Edward I w latach 1282-84 dokonał
podboju Walii i przyłączył ją do Anglii. Ostatecznie do 1301 r. syn Edwarda I otrzymał tytuł
księcia Walii. Miał to być następca tronu angielskiego i miał być to symbol zależności Walii od
Anglii. W XVI w. (1535 r.) Henryk VIII włączył ostatecznie Walię do terytorium Anglii. Od tej
chwili posiadały wspólny parlament, grupę kierowniczą. Zachowana jednak odrębne kościoły i
prawa. Praktycznie nastąpiła integracja.
Szkocja była samodzielnym królestwem już od IX w. Wilhelm Zdobywca zdobył Szkocję (1072
r.) i odtąd Szkocja stała się lennem Anglii. Jednak aż do XIV w. pozostawała odrębnym,
samodzielnym księstwem. Następowały dalsze próby podboju Szkocji prowadzone przez królów
angielskich z różnymi rezultatami. Edward I usiłował w XIII w. narzucić zwierzchnictwo co
spowodowało powstanie, a Szkocja została uznana za niezawisłe królestwo. Trwało to aż do 1603
r. gdy po śmierci królowej Elżbiety królem Anglii został król Szkocji Jakub VI Stuart jako Jakub
I. Była to unia personalna (jak unia w Horodle). Jakub I a także Karol I dążyli do
podporządkowania Szkocji nowej ojczyźnie. Jeszcze silniej zjednoczył oba państwa Oliver
Cromwell w czasie pacyfikacji wojskowej, ale na stosunkowo krótki czas. Za panowania
królowej Anny w 1707 r. doszło do trwałego połączenia Szkocji z Anglią. Była to unia realna
przy czym akt unii został narzucony Szkocji.
Irlandia jest odrębną wyspą. Były to niezależne królestwa celtyckie. W 1169 r. następuje
pierwszy najazd baronów angielskich. Jest to wyprawa króla Henryka II w specyficznej sytuacji,
gdyż w Irlandii było wtedy rozbicie dzielnicowe i książęta dzielnicowi starali się szukać różnych
sojuszników w walce ze swoimi konkurentami. Wyprawa Henryka II skończyła się hołdem
jednego z książąt dzielnicowych. Panowanie angielskie początkowo objęło dawne przyległe
terytoria nadbrzeżne i stanowiły one przyczółek który pozostał do dnia dzisiejszego. W wyniku
tej niefortunnej decyzji książąt dzielnicowych rozpoczyna się panowanie angielskie na wyspie.
Jan bez Ziemi przyjmuje tytuł Pan hiberni (Dominus Hibernie) („Pan Irlandii”). Osadnicy
angielscy podlegają angielskiemu common law. Zakaz małżeństw mieszanych angielsko –
irlandzkich od 1367 r.. Zaczynają się kolejne konflikty i dyskryminacje ludności irlandzkiej.
Za króla Henryka VII Anglicy są tylko w 4 hrabstwach na terenie Irlandii. W okresie wojny
Białej i Czerwonej Róży w Irlandii są zwolennicy dynastii Yorków. Henryk VII jest natomiast
spokrewniony z dynastią Lancasterów. Henryk VII wysyła armię. Zostaje zwołany parlament
irlandzki tylko z osadników angielskich, który ogłasza ustawę w 1494 r. słynny akt „Einning
Act” . Parlament irlandzki może ogłaszać uchwały tylko za zgodą króla angielskiego i Tajnej
Rady. Natomiast statuty parlamentu angielskiego mają moc obowiązującą również w Irlandii.
Henryk VIII przyjmuje tytuł króla Irlandii i ogłasza się najwyższym przełożonym kościoła w
Irlandii (1541 r.). Do konfliktu etnicznego dochodzi konflikt wyznaniowy, ponieważ próby
wprowadzenia reformacji w katolickiej Irlandii powodują wybuch powstania zduszony przez
królową Elżbietę II.
Następuje konfiskata ziemi powstańców. Konfiskaty wzmogły się za króla Jakuba I oraz Karola
I. W 1641 r. wybucha kolejne powstanie, straszliwie represje Cromwella, walki trwały 11 lat aż
do 1652 r. Wtedy ukazuje się ustawa o kolonizacji Irlandii.
Podzielono uczestników powstania w zależności od udziału. Ci którzy organizowali i nie złożyli
broni skazani na karę śmierci, konfiskata mienia, nie mogą być objęci amnestią.
Uczestnicy zajmujący wysokie stanowiska (komendant, generał, pułkownik) kara wygnania, 2/3
majątku skonfiskowanego, a 1/3 majątku otrzymuje rodzina w innej części Irlandii.
Pozostali uczestnicy, którzy złożyli broń w określonym terminie podlegali konfiskacie 2/3 ziemi,
a 1/3 ziemi otrzymywali w innej części Irlandii.
Katolicy, którzy nie okazali niezłomnej lojalności konfiskata 1/3 ziemi, a 2/3 ziemi w innej
części Irlandii.
Odebrana ziemia stanowiła zabezpieczenie wierzycieli skarbu i Anglii, ponieważ parlament
angielski zaciągnął pożyczkę dla armii w celu zduszenia powstania. 1641-1652
Przed 1641 r. 2/3 ziemi było w rękach Irlandczyków (najgorsza ziemia), a po powstaniu w ich
rękach była tylko 1/3 ziemi w najgorszej pod względem jakości ziemi części Irlandii.
W 1653 r. ukazała się kolejna ustawa określająca warunki podziału ziemi i przesiedlenia (1653 r.
ustawa o zabezpieczeniu?). Graniczną częścią była rzeka Sheno czy schanon ?. Każdy
Irlandczyk, który przekroczył tą granicę mógł być bezkarnie zabity.
Po restauracji za Karola II ukazała się cała seria aktów prawnych w 1673 r. skierowana przeciw
katolikom w Irlandii i Anglii.
Za Jakuba II nastąpiło pewna tolerancja, ale po zwycięstwie Wilhelma III Orańskiego Limering
następuje kolejna seria represji przeciw katolikom, którzy stanowią 90 % ludności Irlandii. Ta
seria trwa jeszcze za Anny, Jerzego I, Jerzego II.. Były to ograniczenia przeciw zakonnikom i
biskupom katolickim, są wygnani, a razie powrotu grozi im kara śmierci.
Pozbawienie katolików:
$ czynnego i biernego prawa wyborczego,
$ możności piastowania urzędu sędziego przysięgłego,
$ wykonywania wolnych zawodów (z wyjątkiem zawodu lekarza),
$ zakaz nabywania ziemi,
$ umów dzierżawnych ponad 30 lat,
$ zakaz posiadania konia powyżej wartości 5 funtów,
$ zakaz wysyłania dzieci na naukę za granicę,
$ zakazy trzymania uczniów przez rzemieślników,
$ małżeństwa mieszane są nieważne, ksiądz karany karą śmierci.
Irlandia w XVIII w. jest traktowana jako kolonia, dostawca surowca dla przemysłu angielskiego i
rynek zbytu towarów angielskich. Wychodzi cały szereg ustaw niszczących przemysł irlandzki,
zakaz przewozu sukna na statkach, eksport wyłącznie do Anglii.
W 1719 r. kolejna ustawa o lepszym zabezpieczeniu zależności Irlandii od Korony Brytyjskiej,
rozciąga moc obowiązującą ustaw parlamentu angielskiego na Irlandię.
Ograniczenie jurysdykcji Izby Lordów parlamentu irlandzkiego. Powoduje to zorganizowany
ruch narodowy Irlandczyków tzw. powstanie białych chłopców.
Wybuchu powstania w koloniach amerykańskich zmusza Anglików do wycofania swoich wojsk
z Irlandii i następują pewne ustępstwa wobec Irlandczyków.
Zgoda na utworzenie ochotniczego korpusu dla ochrony wysp. Zniesiono ograniczenia handlu i
przemysłu. Złagodzono przepisy co do nabycia ziemi, posiadania konia, prawa nauczania.
Niedługo zostało to cofnięte pod wpływem haseł rewolucji płynących z Francji.
Wybucha nowe powstanie w 1756 r. i jeszcze w 1791 r. W 1796 r. Dyrektoriat wysyła jako
poparcie dla Irlandczyków wojska generała Hosza. Powstanie trwa do 1798 r. zostaje krwawo
stłumione. Następują kolejne represje.
Teoretycznie w latach 1782 – 1800 były to dwa niezależne królestwa pod wspólną koroną.
Faktycznie był to jednak status kolonialny.
W roku 1800 r. zostaje, drogą przekupstwa w parlamencie irlandzkim, przegłosowana unia realna
Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. Zostaje zniesiony parlament irlandzki, 28
parów irlandzkich i 4 biskupów protestanckich zasiada w angielskiej Izbie Lordów. 100
deputowanych z Izby Gmin, ale tylko wyznania protestanckiego.
Unia pogłębia rozdziały między katolicką Irlandią, a protestancką Anglią. Następuje
zjednoczenie kościołów protestanckich angielskiego i irlandzkiego.
W drugiej połowie XIX w. ludność Irlandii spadla z 8,2 mln do 4,7 mln w ciągu pół wieku. W
tym samym czasie ludność Anglii i Walii wzrosła 15,9 mln do 29 mln. W Szkocji z 2,6 mln do 4
mln mieszkańców. Przyczyną tak drastycznego spadku ludności były przede wszystkim głód (1,5
mln zmarło z głodu) oraz przymusowa emigracja do Szkocji, Anglii i Stanów Zjednoczonych.
Pod koniec XIX w. powstają rozmaite organizacje niepodległościowe: Bractwo Fenian,
Niepodległościowa Partia Irlandzka i IRA.
W 1916 r. wybucha kolejne powstanie w Irlandii, które zostaje stłumione. Kolejne w okresie po I
Wojnie Światowej w 1919 r.
Zostaje proklamowana Republika Irlandzka. Powoduje to wkroczenie wojsk brytyjskich. IRA
ogłasza wtedy walkę z żołnierzami brytyjskimi i z protestantami w Ulsterze. W grudniu 1921 r.
Wielka Brytania narzuca pokój na warunkach podziału wyspy.
Wolne państwo irlandzkie mające status dominium w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i
tzw. Irlandia Północna (Ulster) z regionalną autonomią. Posłowie obu parlamentów mają
obowiązek przysięgi na rzecz Jego Królewskiej Mości Jerzego V i jego potomków. IRA nie
uznaje tego traktatu pokojowego. Domaga się zabezpieczenia honoru i obrony spraw
niepodległości republiki i rozpoczyna działania zarówno przeciw rządom w Belfaście jak i
Dublinie.
Rezultatem jest to, że 1922 r. 6 hrabstw północnych opowiada się za odłączeniem od republiki
irlandzkiej i wchodzi w skład Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii.
Irlandia Północna posiada dwuizbowy parlament, rząd odpowiedzialny przed parlamentem,
zwierzchnie prawa Wielkiej Brytanii w dziedzinie stosunków międzynarodowych i obronie
systemu monetarnego.
Irlandia ma podobne stosunki z Anglia, jak Polska z Rosja.
Normandia, czyli księstwa lenne podległe królowi francuskiemu. Po porażce Jana bez Ziemi w
1214 r. odzyskane i utracone ostatecznie po wojnie stuletniej (1338-1453).
Kolonie Koronne. Od 1700 do 1776 r. kiedy nastąpił koniec dominacji na Morzu Karaibskim.
Gibraltar zdobyty po pokoju w Utrechcie w 1716 r. Od 1830 r. oficjalnie statut kolonii do dziś.
Odnośnie innych terytoriów specjaliści prawa międzynarodowego do dziś nie mogą ustalić w
jakiej zależności pozostają wobec Wielkiej Brytanii. Dopiero takie konflikty jak np. o Falklandy
ukazują, że jeszcze coś z tych pozostałości dawnego Imperium Brytyjskiego pozostało.
Stan rycerski w Anglii nigdy nie stał się stanem zamkniętym. Brak ostrych różnic prawnych
między stanem szlacheckim, mieszczańskim i wolnymi chłopami spowodował przenikanie do
stanu szlacheckiego bogatego mieszczaństwa i zamożnego chłopstwa, którzy mogli nabywać
ziemię. Szlachta wspólnie z mieszczaństwem prowadziła walkę z możnowładztwem. Wspólnie
zasiadali w Izbie Gmin. Szlachta i mieszczaństwo podlegają tym samym sądom, które stosowały
wobec obydwu stanów to samo prawo, prawo powszechne common law. Zaczęto szlachtę,
mieszczaństwo i wolnych chłopów nazywać commonem jako uprawnionych do wspólnego
udziału w zarządzie hrabstwa. Na kontynencie tymczasem rygorystycznie te stany oddzielano.
Chłopi wolni mający własność użytkową (rentę) mogli opuścić ziemię i chłopi poddani
przywiązani do ziemi. Od XVI w. w miejsce tych 2 kategorii pojawiają się wolni posiadacze.
1100 r. wielka karta wolności ?(prototyp wielkiej karty swobód z 1215 r.)
Od XIII w. nastąpiło osłabienie władzy królewskiej. Wiązało się to z klęską Jana bez Ziemi w
1214 r. pod Bouviens i Wielką Kartą Swobód (1215 r.), która już ogranicza władzę królewska.
Można powiedzieć, że ustrój Anglii to ustrój monarchiczny za wyjątkiem krótkiego epizodu
republikańskiego w latach 1649-60. Wtedy również powstała jedyna pisana konstytucja (1653 r.)
będąca instrumentem rządzenia.
W XIV w. parlament angielski silnie ograniczył władzę króla. Zgoda 3 członów niezbędna do
uchwalenia aktu prawnego (do 1437 r.)???
1437 r. – akt o wydawaniu przez króla aktów prawnych (proklamacje królewskie)parlament obok
króla w monarchii absolutnej
król – prawo dyspensy (wyjmowania spod prawa), prawo syspensy (zawieszanie w ogóle)
1689 r. bill o prawach – król pozbawiony proklamacji, dyspensy, syspensy.
Od 1301 r król Anglii nosił również tytuł księcia Walii.
O wyprawach wojennych decydowała rada królewska.
Od 1341 r. bill (projekt) miał być formułowany w ostatecznej wersji
Król opiera się na Kurii Królewskiej, czyli organie pomocniczym z którego wyłaniają w ciągu
XII i XIII w. organy specjalizacyjne. Jest ich 5:
o Dwór, skupiający dygnitarzy
• Pierwszym najważniejszym dygnitarzem był justyciariusz, był to zastępca króla do XIII w.,
• Drugim był kanclerz, który od pierwszej połowy XIV w. wyłonił sąd kanclerski, który
opierał się na odrębnym systemie prawa, systemie prawa equi,
• Seneszal
• Skarbnik (zwany później Pierwszym Lordem Skarbu)
• Konetabl
• Cześnik
Zarząd lokalny.
Specyficzna sytuacja w dziedzinie odrębności zarządu lokalnego.
Szeryf, nominowany przez króla. Król ogłaszał pokoje ziemskie (za zgodą możnowładztwa)
zaprzysięgane przez całą ludność.
Początki samorządu lokalnego w związku z pojawieniem się instytucji Sędziów Pokoju
(wybierał ich samorząd, cenzus majątkowy i osiadłości). Sędziowie Pokoju konkurują z
szeryfem. Ich geneza sięga Strażników Pokoju z kolei Strażnicy Pokoju pojawili się od XII w..
Ich zadaniem było odbieranie przysięgi od mężczyzn powyżej 15 roku życia czy będą
przestrzegali pokoju ziemskiego. Takiego samego pokoju ziemskiego jaki był we Francji czy w
Niemczech. Strażnicy Pokoju mieli również kompetencje sądowe. Mogli karać naruszających
Pokój Ziemski. To przyczyniło się w części do zaniku uprawnień sądowych szeryfa. Strażnicy
Pokoju przekształcili się później w Sędziów Pokoju.
Sędziowie Pokoju byli nominowani przez króla, było ich 8 w hrabstwie, przy ich nominacji
obowiązywał cenzus osiadłości i majątkowy nie wymagano natomiast kwalifikacji prawniczych.
Kosztem kompetencji szeryfa i koronera Sędziowie Pokoju funkcjonują do dziś. Dzisiaj jest
kilkanaście tysięcy Sędziów Pokoju w Anglii na najniższym szczeblu, którzy sprawują swą
władzę sądową bezpłatnie. Skoro spełnili taki cenzus majątkowy nie muszą pobierać
dodatkowych gratyfikacji. Sędziowie pokoju istnieją od XIII w. do dziś, osądzają ok. 70-90%
spraw.
Instytucja koronera wyłoniła się w XII w. Ważny urząd sądowy. Do jego kompetencji należało
sprawy korony, początkowo zastrzeżone dla jurysdykcji królewskiej, później cięższe
przestępstwa. Od początku XIII w. koroner został pozbawiony prawa sądzenia. Pozostały mu
inne, specyficzne funkcje:
1. ustala przyczyny śmierci w przypadku gwałtownego zgonu i wszczyna dochodzenie, w
którym nie występowała z oskarżeniem Wielka Ława Przysięgłych
1. dokonywał wizji
1. ogłaszał wyjęcie spod prawa osób uchylających się stawiennictwa w sądzie
2. przedstawiał sprawę małej ławie do osądzenia
3. wydawał orzeczenia warrant???
Koronerzy byli wybierani przez Zgromadzenie Hrabstw spośród rycerzy.
Instytucja koronera recypowana w Kanadzie i niektórych stanach USA.
W średniowieczu koronerzy ogłaszali wyjęcie spod prawa osób uchylających się przed sądem
Dwoistość sądu, do 1873/ 1875 r. powstał jeden sąd najwyższy. Zniesiono dualizm sądownictwa,
pozostał dualizm prawa.
Prawo słuszności – wyrosło na gruncie prawa kanonicznego i handlowego, zasady słuszności:
• równa miara między stronami,
• prawa boskie (natury i rozumu) muszą być przestrzegane wobec każdego człowieka,
zasada równości bez żadnego stanowego zróżnicowania,
• w stosunkach międzyludzkich powinna dominować zasada dobrej wiary,
• w każdym stadium postępowania decyduje treść stosunku prawnego, a nie forma (wola
stron decyduje o istocie stosunku prawnego)
FRANCJA
Dobrym przykładem ewolucji aparatu urzędniczego jest Francja w XVI-XVII w.
Istotną cechą monarchii absolutnej jest centralizm jasno określający zasady podporządkowania
poszczególnych urzędów oraz biurokratyzm. Biurokratyzm oznaczał wprowadzenie pragmatyk
służbowych.
We Francji sytuacja jest skomplikowana. Francja jest charakterystycznym obszarem gdzie te 2
koncepcje zwalczają się (koncepcja wymogu odpowiednich kwalifikacji z koncepcją pragmatyk
służbowych). We Francji istniała praktyka kupowania urzędów (nie było mowy o odpowiednich
kwalifikacjach). Pojawiła się konieczność stworzenia nowego typu urzędów – urzędów
komisarycznych.
Urzędnik komisaryczny na podstawie odrębnego upoważnienia królewskiego ma określone
zadania.
W systemie organizacji lokalnej we Francji opartej na urzędach intendenta i jego zastępcy
(subdelegata) ten system jest punktem odniesienia do rozwoju w przyszłości tzw. administracji
zespolonej.
Administracja zespolona – taki system, w którym zdecydowana większość kompetencji i zadań
administracji była skoncentrowana w jednym pionie administracyjnym, a przy tym
podporządkowana władzom centralnym.
Król miał pełnie władzy prawodawczej przy czym ordonanse królewskie wymagały rejestracji w
parlamencie Paryża – najwyższy organ sądowy we Francji. Ma też kompetencje kontroli
aktów prawnych.
Rada Królewska w XVI w. dzieli się na poszczególne wydziały też nazywane radami:
• parlament
• Rada Królewska Ściślejsza:
• Rada Spraw (5-6 osób, przewodniczył król, ważne sprawy)
• Rada Prywatna (wymiar sprawiedliwości)
• Rada Stanu (sprawy polityczno – administracyjne)
Za Ludwika XIV następuje rozwój tych rad i teraz mają swoje ściśle określone kompetencje
• Rada Stanu (Tajna, Zwierzchnia) (najważniejsze sprawy polityczne, skład 5-6 ministrów,
przewodniczy król, obrady tajne, 3 razy w tygodniu)
• Rada Depesz (sprawy zarządu wewnętrznego, przewodniczył król, kanclerz, członkowie
Rady Stanu, odpowiedni ministrowie)
• Rada Finansów (kompetencje skarbowe, przewodniczył król, Generalny Kontroler
Finansów, Kanclerz, ministrowie)
• Rada Prywatna (Stron Procesowych) ( kompetencje sądowe, charakter sądu kasacyjnego,
przewodniczył Kanclerz, 4 Sekretarze Stanu, arystokraci, 30 radców reprezentujących stany)
Wszystkie te rady uważano za jedną radę. W czasie obrad tej rady król mógł wydawać akty
prawne- zarządzenia, które nie wymagały rejestracji w parlamencie Paryża (z wyjątkiem obrad
Rady Prywatnej).
Izba obrachunkowa – od XIV w., kompetencje skarbowe
Administracja lokalna:
W okresie monarchii absolutnej pojawiają się nowi urzędnicy:
• Gubernatorowie:
• początkowo naczelnicy okręgów przygranicznych, głównie kompetencje wojskowe
• w XVII w. uzyskali oni duże kompetencje, urząd ten zaczyna się rozszerzać na teren całej
Europy
• uprawnienia sądowe
• Intendenci:
• urząd komisaryczny
We Francji były 2 typy urzędów:
• offices – urzędnicy nieusuwalni, nie wymagały kwalifikacji
• komisaryczny – obsadzane przez króla na mocy specjalnego zlecenia (commission)
• początkowo kontroler skarbowy wysyłany do kontroli na prowincję
• od połowy XVI w. na kontrolerów byli powoływani sędziowie parlamentu (później prócz
spraw skarbowych także administracyjne)
• komisarze do wykonywania rozkazów królewskich
• pod koniec XVI w. powstali intendenci wojskowi, początkowo do pomocy gubernatorom
jednak z czasem ich wyparli
• za Ludwika XIII było 3 rodzaje intendentów (kontroler finansowy, administracyjny,
wojskowy)
• intendent miał biuro, w którym powoływał zastępcę – subdelegata, który wykonywał rozkazy
intendenta, a poprzez subdelegata intendent miał kontakt z proboszczem, parafie również
były okręgiem administracyjnym
• intendent i subdelegat nie podlegali żadnej władzy lokalnej tylko Radzie Królewskiej,
mianowani byli przez króla na wniosek Generalnego Kontrolera Podatków
• przed rewolucją było 34 intendentów
Prokuratura
Król powierzał zastępstwo swoich spraw pełnomocnikom (prokuratorom). Od XVI w.
przekształcili się oni w stałych urzędników. Przygotowywali wnioski i pisma procesowe.
Adwokatura
Adwokat przemawiał przed sądem, miał obowiązek obrony interesów króla, otrzymywał
instrukcje od króla, w okresie monarchii absolutnej Rada Adwokatów zmniejszyła się. W
procesie inkwizycyjnym rola ustności zmalała.
ANGLIA
Prof. Wąsowicz z Krakowa uważa, że nie było jej w Anglii
Ustrój Anglii za Tudorów i Stuartów (XV-XVII w.) nazywany jest okresem monarchii
absolutnej. Jest to specyficzny, odrębny absolutyzm. Nadal funkcjonuje parlament o
niezmienionej strukturze, administracja lokalna, nadal zachowały się samorządowe organy oraz
niezmieniona administracja centralna.
Okres wzmożenia władzy królewskiej rozpoczyna się od Henryka VII (1485-1509) i Henryka
VIII (1509-1547). Apogeum osiągnie w 1558-1603 (Elżbieta I Wielka)
Organy władzy:
IV. Dwór z dygnitarzami:
a) I Lord Skarbu – zazwyczaj był premierem
b) Kanclerz Szachownicy – zazwyczaj był ministrem skarbu
c) Lord Admiralicji – sprawy marynarki
d) Lord Kanclerz – przewodniczący Izby Parów i Sądu Kanclerskiego, minister
sprawiedliwości i strażnik pieczęci
e) 2 Sekretarzy Stanu – mają kompetencje terytorialno – rzeczowe
V. Rada Tajna – od Henryka IV zasiadali w niej wszyscy dygnitarze, wydziałami tej rady były
2 szczególne sądy:
VI. Sąd Izby Gwiaździstej – wyłonił się w 1487 r.
VII. Sąd Wysokiej Komisji – wyłonił się za czasów Elżbiety
Od XIV w. obowiązywała zasada, że żaden akt prawny nie może wejść w życie bez zgody obu
izb parlamentu i króla. W Akcie tym zastrzeżono jednak pewne uszczuplenie praw króla, który
nie mógł wydać takich rozporządzeń, które naruszałyby lub zmniejszały prawa ogłoszone przez
parlament.
prawo dyspensy – polegało na wyjęciu pewnej kategorii osób spod mocy obowiązującej aktów
prawnych parlamentu
prawo suspensy – zawieszenie całkowite mocy obowiązującej praw parlamentu
W niektórych państwach istniał ustrój monarchii absolutnej oświeconej. Główna różnica tego
ustroju i ustroju monarchii absolutnej Francji i Anglii polega na tym, że monarchia francuska i
angielska w jakiejś mierze czerpie z nadania boskiego natomiast przy monarchii oświeconej
mamy racjonalizację uzasadnień mandatu królewskiego.
PRUSY
Datą wyjściową dla monarchii absolutnej w Prusach jest rok 1701 r.
Organy centralne:
• Król
• Generalne Dyrektorium – składała się z 5 departamentów z ministrami na czele,
kompetencje w zakresie spraw administracji wewnętrznej i finansów, podział kompetencji
częściowo rzeczowy, a częściowo terytorialny
• Ministerstwo Gabinetowe – organ kolegialny, sprawy zagraniczne, podlegało 2-3 ministrom
• Ministerstwo Sprawiedliwości – sprawy sądownictwa i wyznań, działało pod kierunkiem
kanclerza z kilkoma ministrami
• Tajna Rada Stanu – zbierała się okazjonalnie
Administracja prowincjonalna:
Specyficznie podzielona, podział charakterystyczny tylko dla monarchii pruskiej.
Królestwo dzieliło się na:
• prowincje (tzw. departamentu kamer) na czele z kolegialnymi ciałami – kamerami wojny
i domen, które były podporządkowane Generalnemu Dyrektorium
• powiaty na czele z Landratami wybieranymi na sejmikach przez szlachtę.
AUSTRIA
Monarchia absolutna ukształtowała się od XVI w. Jedność monarchii Habsburgów była narażona
z powodu różnych zasad następstwa tronu w części austriackiej (w czeskiej elekcyjność).
Niejasności te rozstrzygnęła Sankcja pragmatyczna z 1713 r. Według niej dziedziczy się w linii
męskiej ale w razie wygaśnięcia linii męskiej tron przechodzi na kobietę. Sankcja pragmatyczna
mówiła także o tym, że cała monarchia absolutna Habsburgów stanowi niepodzielną całość.
Sankcja pragmatyczna stworzyła podstawy prawne dla rozwoju unifikacji prawa.
ROSJA
Nie ma organów typowych dla monarchii absolutnej. Funkcjonują organy monarchii
stanowej.
" Duma Bojarska
" Sobór Ziemski
" Samorząd Ziemski
" Prikazy – pojawiły się od XV w. początkowo były to organy resortowe, było ich kilkanaście,
ale z czasem zaczęły one przybierać charakter rzeczowo – terytorialny i ich liczba wzrosła z
kilkunastu do ponad 50
Reformy Piotra I:
o W miejsce Prikazów powołał Kolegia (początkowo 10, przetrwały do 1802 r. kiedy
Aleksander I powołał na to miejsce ministerstwa
o Powołanie Senatu Rządzącego w 1711 r. początkowo organ doradczy, od Katarzyny II jest
to organ sądowy dzielący się na 6 departamentów, potem ich liczba wzrosła do 8, a w XIX w.
doszły jeszcze 2.
Cała administracja w Rosji była zorganizowana na zasadach centralizmu i biurokratyzmu.
PAŃSTWO KONSTYTUCYJNE
Na przełomie XVIII/XIX w. w ustrojach europejskich pojawia się konstytucjonalizm jako
podstawowa cecha tych ustrojów.
Konstytucja – ustawa zasadnicza, określa podstawowe zasady na jakich mają być zbudowane
organy państwowe, ich kompetencje i wzajemna relacja, a także uprawnienia obywateli
Podział konstytucji:
" spisana – konstytucja w sensie formalnym, ustawa zasadnicza o wyższej mocy prawnej w
hierarchii źródeł prawa państwowego, stoi ponad wszystkimi ustawami zwykłymi i do niej
muszą one być dostosowane, uchwalana jest w sposób trudniejszy
" niepisana – konstytucja w sensie materialnym, system podstawowych urządzeń społeczno –
gospodarczych i politycznych w państwie
Konstytucja angielska:
• brak jest tu problemu nadrzędności ustaw bo każda nowa ustawa wchodzi w miejsce
poprzedniej, ocena konstytucyjności działania rządu, parlamentu, sędziów, administracji jest
oceną w sensie politycznym, a nie prawnym,
• elastyczna,
• praktycznie nie ujęta w formie normatywnej
• źródłami prawa konstytucyjnego są:
" statuty (ok. 200) prawo statutowe (statute law) reguluje zasady prawa ustrojowego
1215 r. – „Wielka Karta Swobód” – słynny artykuł 39. dotyczył wszystkich wolnych ludzi (tylko
deklaracja, bez gwarancji)
1628 r. – „Petycja Praw”
1641 r. – Akty ??? (Ustawy o zniesieniu 2 sądów (sądu izby gwiaździstej i sądu wysokiej
komisji))???
1679 r. – „Habeas Corpus Act” (dotyczy nietykalności osobistej [zawiera instytucjonalne
gwarancje - należało zwrócić się do 1 z 3 sądów westminsterskich lub aequity o wydanie brevium
habeas corpus; brevium habeas corpus wysyłane było do naczelnika więzienia albo szeryfa
hrabstwa; naczelnik ma dostarczyć delikwenta za kaucją do sądu, który wysłał brevium; dziś jest
to premier court])
1689 r. – „Bill of Rights” (Bill o prawach – reguluje stosunki monarcha – parlament), „Ustawa o
Tolerancji”
1701 r. – „Ustawa sukcesyjna” (statut o następstwie tronu) gwarancje niezawisłości sędziów?
1707 r. – Akt unii ze Szkocją
1808 r. – Akt unii z Irlandią
1911 r. – „Ustawa o parlamencie”
1922 r. – Akt regulujący sprawy Irlandii Północnej
1937 r. – „Ustawa o ministrach Korony” (zmieniona w 1964 r.)
" niektóre zasady common law m.in. król nie może czynić źle, osoba króla święta i nietykalna
(nieodpowiedzialność króla)
" niektóre wyroki sądów królewskich westminsterskich
" konwenanse konstytucyjne (konwensje konstytucyjne) czy konwencje?
• zwyczaje i praktyka konstytucyjna nigdzie nie ujęta normatywnie, reguły postępowania
politycznego nie ustanowione ani w statutach, ani w orzeczeniach sędziów, ani nie w celu
osiągnięcia celów, które te źródła prawa dotąd wyrażały:
Cały system rządów parlamentarno – gabinetowych opiera się na tych konwenansach. Cała istota
odrębności angielskiej jest uregulowana konwenansami:
• zasada odpowiedzialności politycznej gabinetu przed parlamentem,
• zasada, że rząd który utracił zaufanie Izby Gmin musi ustąpić,
• kolegialna odpowiedzialność ministrów,
• monarcha powierza funkcje premiera i misje tworzenia rządu liderowi partii, która uzyskała
większość w wyborach do parlamentu,
• premier to szef rządu i jego rezygnacja jest równoznaczna z dymisją wszystkich członków
rządu,
• zasada, że premier musi zasiadać w Izbie Gmin,
• premier i ministrowie ponoszą trojaką odpowiedzialność:
• odpowiedzialność koństytucyjna – impeechment
o naruszenie konstytucji
wyszło z użycia w XIX w.
dziś odpowiedzialność sądowa
• odpowiedzialność polityczna – za politykę niezgodną z linią parlamentu
votum nieufności
• odpowiedzialność solidarna
Ustawy na ten temat milczą albo incydentalnie wzmiankują (pierwsza wzmianka o premierze jest
dopiero w zarządzeniu królewskim z 1905 r., pierwsza wzmianka o gabinecie w ustawie dopiero
w 1937 r.)
Nowele do konstytucji:
Było ich 10. Od 25? IX 1791 do XII 1791. Obowiązują do dnia dzisiejszego.
1. Nowela dotycząca wolności religii, słowa, prasy, zgromadzeń (różnica w porównaniu do
francuskiej), petycji,
2. Nowela dotycząca prawa posiadania i noszenia broni,
3. Nowela dotycząca zakwaterowania żołnierzy w czasie pokoju tylko za zgodą właściciela (ma
już charakter tylko historyczny)
4. Nowela dotycząca nietykalności osoby, mieszkania, dokumentów, mienia
5. Nowela dotycząca gwarancji w sprawach karnych:
• oskarżenie o zdradę główną tylko wielka ława przysięgłych (charakter historyczny)
• ne bis in eadem (nie można kogoś sądzić po raz drugi w tej samej sprawie)
• zakaz zmuszania do zeznań na swoją niekorzyść
• zakaz pozbawiania życia, wolności, mienia bez wyroku sądowego
6. Gwarancje w postępowaniu karnym:
• prawo do szybkiego procesu przed bezstronnym sądem przysięgłych tego okręgu gdzie
popełniono przestępstwo
• prawo do informacji o charakterze i przyczynie oskarżenia
• prawo do konfrontacji z obciążającymi dowodami
• obowiązek przedstawienia dowodów korzystnych dla oskarżonego
• prawo do korzystania w swej obronie z pomocy prawnej
7. Nowela dotycząca spraw sądowych
• sprawy gdy wartość sporu przekracza 20 $ właściwe są dla sądów przysięgłych
8. Nowela dotycząca zakazu nadmiernych kaucji, grzywien, zbyt okrutnych i nieużytecznych kar
(wzorowana dosłownie na Bill of Rights)
9. Nowela, która wylicza określone prawa
10. Nowela wyliczająca prawa, które nie zostały przekazane przez konstytucję Stanów
Zjednoczonych i są odpowiednio zachowane dla Stanów lub narodu.
System hamulców:
• dla Kongresu:
• hamulcem jest prezydenckie prawo veta ustawodawczego (od strony władzy wykonawczej),
• sądowa kontrola konstytucyjności ustaw dokonywana przez Sąd Najwyższy Federalny (od
strony władzy sądowniczej)
• dla prezydenta:
• hamulcem jest impeachment, odpowiedzialność konstytucyjna, oskarża Izba Reprezentantów,
sądzi Senat (1 przypadek skutecznego osądzenia prezydenta w całej historii USA)
• uzależnienie niektórych decyzji prezydenta od zgody Senatu (zgoda na nominacje
urzędników, zgoda na zawieranie układów międzynarodowych)
• dla Najwyższego Sądu Federalnego:
• uprawnienia nominacyjne prezydenta (od strony władzy wykonawczej)
• właściwości Kongresu do zaproponowania takich zmian, które obalają dotychczasowe
orzecznictwo sądu w jakiejś dziedzinie
3 koncepcje:
• zawężająca kompetencje prezydenta do tych, które są w konstytucji
• prezydent sługą narodu
• prezydent reprezentuje naród jako całość
• orędzia
• decyduje o polityce zagranicznej
o interwencjach zbrojnych
o użyciu broni nuklearnej
Znika wszelki formalny związek z prawem angielskim. Występuje nowy sposób uzasadniania
tych praw, a to uzasadnienie opiera się przede wszystkim na doktrynie prawa natury.
Tomasz Penn – zdrowy rozsądek człowieka
Deklaracja Niepodległości
Głosi, że wszyscy ludzie zostali stworzeni jako równi sobie i że stwórca wyposażył ich w pewne
niepozbywalne prawa m.in. prawo do życia, wolności, poszukiwania szczęścia.
Dla zabezpieczenia wymienionych praw zostały ustanowione rządy wywodzące swe uprawnienia
ze zgody rządzonych.
ANGLIA
W I połowie XVII w. ukształtowała się nowa grupa społeczna – middle class – nowa szlachta
(gentry). Przeszła ona na kapitalistyczną produkcję w rolnictwie.
Druga nową grupę stanowiła średnia burżuazja handlowa i przemysłowa.
Granice między tymi dwoma klasami średnimi były bardzo umowne.
Ponad klasą średnią była szlachta dawnego typu – arystokracja rodowa (wielcy właściciele
ziemscy). Obok nich była także duża wielka burżuazja handlowa i finansowa związana z
dworem. Poniżej klasy średniej i wyższej była warstwa pośrednia między nimi, a chłopstwem
tzw. wolni posiadacze (free holder lub copy holder)
Na tle zróżnicowania społeczne nałożyły się także różnice wyznaniowe. Istniał kościół
anglikański reprezentujący poglądy dworu i dawnej arystokracji rodowej. W opozycji do niego
były gminy kalwińskie – purytanie.
Po unii ze Szkocją zaczęły się konflikty króla i parlamentu. Izba Gmin reprezentowała dążenia
klasy średniej, królowie opierali się na arystokracji i byli zwolennikami absolutyzmu. Gdy
do władzy doszła nowa dynastia mieszczanie i nowobogacka szlachta dążyły teraz do
wyzwolenia się spod władzy królewskiej. Walka ta przeniosła się na forum parlamentu. Za
panowania Jakuba chodziło o 3 ważne sprawy:
uchylenie Aktu o proklamacjach z 1539 r.
zaniechanie nakładania podatków bez zgody parlamentu
zniesienie Sądów Izby Gwiaździstej i Wysokiej Komisji
Konflikt zaostrzył się za Karola I. Od 1628-40 nie zwoływał on parlamentu. Został jednak
zmuszony potrzebami finansowymi do zwołania parlamentu. Doszło wtedy do uchwalenia petycji
praw. Parlament uzależnił nałożenie podatków od petycji, która ograniczała samowolę króla.
Pierwszym postanowieniem petycji były gwarancje o nietykalności osobistej, które ograniczały
nadużycia pozasądowego wymiaru sprawiedliwości (więzienie bez wyroku sądowego).
Drugie dotyczyło nadużyć w pobieraniu podatków i pożyczek bez zgody parlamentu. Petycja
głosiła, że tylko parlament jest władny do nałożenia podatków. Petycji praw towarzyszyła też
tzw. deklaracja Eliotta – izba parlamentu stwierdzała, że zdrajcą wolności Anglii i jej wrogiem
jest każdy kto doradza królowi nowe podatki.
Trzecią ważną sprawą było zakazywanie samowolnego kwaterunku żołnierzy w czasie pokoju.
Czwarta sprawa to domaganie się zniesienia wojskowych sądów doraźnych.
Król pozornie przystał na warunki petycji, ale faktycznie jej nie przestrzegał. W 1629 r.
rozwiązał parlament, a nowy powołał dopiero w 1640. Doradcą Karola I w tym czasie był
Tomasz Stratford.
W 1640 r. został zwołany parlament, który obradował faktycznie do 1653 r. a formalnie do 1660
r. Był to tzw. Długi Parlament. Uważany on jest za początek rewolucji angielskiej. Już w 1640 r.
skazuje on bez postępowania sądowego (Act of Etender) na śmierć za zdradę.
W 1641 r. parlament wydaje 3 ustawy, które ograniczają władzę królewską:
król nie może rozwiązać ani odroczyć obrad parlamentu bez jego zgody
ustawa o trzechleciu – parlament musi być zwołany nie później jak 3 lata od ostatniej sesji
zniesienie Izby Gwiaździstej i Sądu Wysokiej Komisji
Parlament domagał się rozciągnięcia kontroli nad mianowaniem urzędników królewskich oraz
sędziów. Wobec nieustępliwej postawy króla Karola I do głosu doszły elementy radykalne
związane z armią (Armia Nowego Typu). Zaczyna się okres rewolucji.
Po ścięciu króla w 1649 r. rozpoczyna się okres republiki. Jest to okres jedynej w dziejach Anglii
spisanej konstytucji. (Instrument Rządzenia z 1653 r. – składa się z 42 artykułów, dosyć
schematycznie – władza ustawodawcza to 1- izbowy parlament, władza wykonawcza – Lord
Protektor – dożywotnio i Rada Stanu)
1660 r. – zbiera się ponownie Długi Parlament (ten z 1640 r.). Następuje nawiązanie do sytuacji
przed rewolucją. Długi Parlament podejmuje decyzje o swoim rozwiązaniu i rozpisaniu nowych
wyborów.
Nowo wybrany parlament uchwalił przywrócenie monarchii pod 4 warunkami:
amnestia dla wszystkich uczestników rewolucji
uznanie parlamentu za legalny
uznanie nienaruszalności dóbr nabytych w okresie rewolucji
ogłosił rok 1660 jako 12. rok swego panowania
Przez cały okres panowania król Karol II lawirował pomiędzy sprzecznymi interesami stronnictw
politycznych (Torysów i Wigów). Król był niechętny parlamentowi ale w 1679 r. musiał udzielić
sankcji aktowi Habeas Corpus Act.
Było to instytucjonalne zabezpieczenie gwarancji ochrony wolności osobistej jednostki. Są tu
zawarte przepisy proceduralne jak należy postępować w przypadku uwięzienia bez wyroku
sądowego. Jest tu zasada, że o pozbawieniu wolności miał decydować wyłącznie sąd a nie
urzędnik królewski. Była to sądowa kontrola nad władzą wykonawczą.
Gdy po Karolu tron objął Jakub II dążył on nie tylko do pełni władzy absolutnej ale także do
przywrócenia katolicyzmu. To właśnie spowodowało jego odsunięcie od rządów (Chwalebna
Rewolucja)
Właściciele ziemscy obawiali się, że w przypadku przywrócenia katolicyzmu będą musieli
zwrócić 70% dóbr ziemskich sekularyzowanych po reformie kościoła anglikańskiego w XVI w.
W tej sytuacji 2 zwalczające się do tej pory stronnictwa w parlamencie Torysi i Wigowie doszli
do porozumienia i zawarli sojusz mający na celu obalenie Jakuba II. Do objęcia tronu wezwano
córkę Jakuba II – Marię i jej męża Wilhelma III Orańskiego – namiestnika Holandii.
Był to początek nowej dynastii ale też nowej formy rządów – monarchii parlamentarno –
gabinetowej. Po śmierci Wilhelma Orańskiego królem została Maria, a po jej śmierci jej siostra
Anna. Po śmierci Anny tron przeszedł na linię elektorów hanowerskich (Jerzy I – prawnuk
Jakuba I). Odtąd Welfowie pełnią władzę w Anglii aż do ostatniej Wiktorii. Po niej dynastia
Wettinów, która rządzi do dnia dzisiejszego.
Podkreśliła ona, że jego kadencja nie może przekraczać 3 lat, ustawa o 7 – leciu z 1716 r.
przedłużyła kadencję do lat 7, a akt o parlamencie z 1911 r. określił ten termin na 5 lat
wybory do parlamentu miały być wolne, a posłowie mogli korzystać z wolności słowa
FRANCJA
Sytuacja wewnętrzna Francji u schyłku XVIII w. Zaczęły się ujawniać silne objawy kryzysu
społecznego i politycznego oraz ekonomicznego. Struktura feudalna monarchii absolutnej
stawała się coraz bardziej rażąca anachronizmem i była coraz bardziej krytykowana przez
wszystkie grupy społeczne. Jednocześnie przykład angielskiej monarchii konstytucyjnej i
ukształtowania się rządów parlamentarno – gabinetowych oraz przykład Stanów Zjednoczonych
wskazywały drogę przemian. Jednak monarchia francuska była niezdolna do przeprowadzenia
tych reform. Narastające sprzeczności ekonomiczne i inne przyczyny:
polityczne (degeneracja grupy kierowniczej)
filozoficzno – polityczne (szkoła fizjokratów, głosiła wolność gospodarczą i własność jako
podstawę porządku społecznego)
spowodowały wybuch rewolucji.
REWOLUCJA FRANCUSKA:
5 V 1789 r. – zwołanie Stanów Generalnych, było bezpośrednim następstwem zatargu króla z
parlamentem, który w 1787 r. odmówił rejestracji ordonansów królewskich nakładających nowe
podatki
Parlament uzasadnił ta decyzje tym, że jedynie naród reprezentowany przez Stany Generalne
może uchwalić nowe podatki. Zwołanie tych Stanów Generalnych było ich pierwszym
zwołaniem od 1614 r. Król zgodził się na przyznanie stanowi trzeciemu podwójnej liczby
posłów.
Duchowieństwo – 1/4 posłów
Szlachta – 1/4 posłów
Stan trzeci – 1/2 posłów
Było to pozorne ustępstwo, ponieważ Stany Generalne podejmowały uchwały w ten sposób, że
każdy stan niezależnie od liczby posłów musiał wyrazić zgodę.
Gdy zgromadziły się Stany rozpoczęła się walka o wspólne obrady i o głosowania indywidualne.
Do Stanu trzeciego przyłączyły się liczne głosy stanu duchownego, a także część szlachty
Po 14 VII 1789 r. nastąpiło przyśpieszenie nadania kształtu prawnego faktycznie dokonującej się
rewolucji.
VIII 1789 r. – Konstytuanta podejmuje szereg ważnych aktów prawnych, które stanowią jądro
ustawodawstwa konstytucyjnego
Uchwały z 4 i 5 VIII o likwidacji feudalizmu podzieliły go na feudalizm dominujący i
kontraktowy.
Do tej pory kościół był niezależny finansowo od państwa, utrzymywał się z własnych dóbr i
różnych fundacji. Fundacje te służyły celom charytatywnym i wychowawczym. Kościół
utrzymywał prawie wszystkie szpitale, domy dla starców, sierot, osób psychicznie chorych oraz
prawie całe szkolnictwo (w tym wszystkie szkoły wojskowe –12)
W 1804 r. Napoleon stwierdził, że 96% Francuzów było analfabetami.
Konstytucja 3 IX 1791 r.
Otwiera ona okres monarchii ograniczonej od 3 IX 1791 r. do aresztowania Ludwika XVI 10
VIII 1792 r.
Od tego momentu rozpoczyna się bardzo drobiazgowy podział chronologiczny dziejów
Francji: (12 okresów konstytucyjnych):
1. Okres monarchii ograniczonej (1789 – 10 VIII 1792 aresztowanie Ludwika X)
2. Okres rządów Konwentu (22 IX 1792 – 2 VI 1793)?
3. Okres Dyktatury jakobińskiej (2 VI 1793 – 1795)
4. Okres Dyrektoriatu (1795 – 1799)
5. Okres dyktatury napoleońskiej (1799 – 1814)
- okres konsularny (1799-1804)
- okres cesarski (1804 – 1814)
6. Okres restauracji Burbonów (1814 – 1830)
1814 ukazuje się Karta Konstytucyjna (oktrojowana)
7. Okres monarchii lipcowej (1830 - 1848) (druga karta oktrojowana 1830)
8. Okres II Republiki (1848 – 1852)
9. Okres II Cesarstwa (1852 – 1870/75)
10. Okres III Republiki (1875 – 1914/46) (konstytucja 3 ustaw)
11. Okres IV Republiki (1946 – 1958)
12. Okres V Republiki (1958 – do dziś)
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
Zawiera 3 zasadnicze grupy unormowań:
1. Zasady dotyczące organizacji politycznej państwa
2 fundamentalne zasady ustrojowe:
" zasada suwerenności ludu, antyteza feudalnej doktryny monarchii absolutnej o boskim
pochodzeniu władzy, wyłoniła się z teorii umowy społecznej,
" monteskiuszowski trójpodział władzy – miał zapewnić równowagę pomiędzy
poszczególnymi władzami: ustawodawczą, wykonawczą, sądową
I Konstytucja Francuska
Konstytucja monarchii ograniczonej z 3 IX 1791. Jest to pierwsza konstytucja burżuazyjna w
Europie.
Deklaracja z 1789 r. została dołączona do niej jako rozdział wstępny.
Konstytucja podkreśla suwerenność narodu (wszelkie władze należą do narodu)
Okres Konwentu kończy się przejęciem władzy przez Jakobinów – 2 VI 1793. Rozpoczyna się
dyktatura jakobińska. Wydana zostaje nowa Konstytucja i Deklaracja Praw. Konstytucja
nie wchodzi w życie
Robespierre stworzył teorię rządu rewolucyjnego. Odróżnia ono ustrój konstytucyjny, który
stosuje prawo i gwarancje wolnościowe od ustroju rewolucyjnego, który musi stosować
wszystkie możliwe środki nie licząc się z zasadami konstytucji ani prawami zawartymi w
Deklaracji, które zostają na ten okres zawierzone.
Później z doświadczeń okresu jakobińskiego będzie korzystał Lenin, który będzie głosił teorie o
dyktaturze proletariatu czyli rządach siły bez oglądania się na prawo.
Okres dyrektoriatu obfituje w wiele wydarzeń politycznych. W tym okresie wzrasta znacznie
znaczenie Napoleona Bonapartego.
9 listopada 1799 (18 brunmaire) – sterroryzowanie przez Napoleona obu izb parlamentu i
zmuszenie ich do przekazania władzy 3 konsulom. Uchwalono nową konstytucję konsularną.
Władza ustawodawcza
Podzielona została na 5 organów co pozwalało Napoleonowi kontrolować proces ustawodawczy.
1. Rząd (3 konsulów, od 1804 r. cesarz Napoleon)
2. Rada Stanu (projektowanie praw, w posiedzeniach Rady brał udział niekiedy Napoleon np.
przy opracowywaniu Kodeksu Napoleona)
3 Trybunat (początkowo 100 członków, a w 1802 ograniczono do 50, zlikwidowany ostatecznie
w 1807 r.)
• dyskusja nad ustawami, nie mógł uchwalać ustaw
4. Ciało Prawodawcze (wybierane w wyborach powszechnych ale system wyborczy oparty był
na listach zaufania)
• 1/10 uprawnionych do głosowania w okręgu tworzyła listę okręgową
• z 1/10 listy okręgowej powstawała lista departamentalna
• z 1/10 listy departamentalnej powstawała lista narodowa
Listy zaufania miały znaczenie przy nominacji z urzędu ważniejszych urzędników. Ciało
prawodawcze uchwalało bez dyskusji (głos mieli zabierać 2 przedstawiciele Rady Stanu i 2
Trybunatu)
5. Senat (badał zgodność ustaw z konstytucją, utrzymywał w mocy lub unieważniał ustawy, jego
skład pochodził z nominacji konsula)
Władza wykonawcza
„Rząd Republiki powierza się Cesarzowi”
1802 r. – Napoleon został dożywotnim konsulem
1. Cesarz – posiada też szerokie uprawnienia ustawodawcze
• inicjatywa ustawodawcza
• ogłaszanie ustaw
• mianuje członków Rady Stanu, ministrów, ambasadorów
• wypowiada wojnę, zawiera pokój
2. Ministrowie – odpowiadają tylko przed I Konsulem, cesarzem
• dokonują kontrasygnaty aktów Konsulów
Zasada podziału władzy ulega zupełnemu zatarciu. Znaczenie ciał prawodawczych zostało
zupełnie zredukowane. Cała władza skupiona jest w ręku Cesarza. Są to pozory państwa
konstytucyjnego. Cały ten system napoleoński w związku z tym nazywa się cezaryzmem albo
bonapartyzmem. Jest to system zdecydowanej przewagi władzy wykonawczej.
Władza sądowa
" Sędziowie pokoju – I instancja (w kantonach – pozostawione tylko dla celów sądowniczych)
" Trybunał Cywilny – II instancja (w okręgach)
" Trybunał Relacyjny – III instancja (sadownictwo apelacyjne)
" Trybunał Kasacyjny – najwyższa instancja w sprawach cywilnych i karnych
Było to tak ścisłe, że zapewniało sędziemu niezawisłość orzekania. Uznano, że sądy nie tylko
mogą ingerować w działalność administracyjną ale także w jej spory z obywatelami dlatego
wprowadzono
• zasady nominacji sędziów i ich nieusuwalność w miejsce dawnej obieralności –
wzmocnienie niezawisłości sędziowskiej, sędziego od tej pory można zwolnić tylko w
określonych przypadkach (wiek emerytalny, popełnienie czynu niegodnego stanowiska
sędziego)
W drodze wyborów powoływani byli tylko sędziowie przysięgli
• zmiana struktury sądownictwa, ustali się tu podstawowy kanon organizacji sądownictwa w
całej Europie:
" oddzielenie sądownictwa od administracji,
" jednolite sądy powszechne,
" gwarancje niezawisłości sędziego
Napoleon nie doprowadził jednak do ujednolicenia i scalenia stworzonego przez siebie systemu
wielkiego cesarstwa i znikło ono wraz z jego klęską w 1814 r.
I okres konstytucjonalizmu we Francji to okres prób i błędów. Praktyka odbiega zwykle od litery
konstytucji. Konstytucje są nie funkcjonalne (np. konstytucja konsularna). Od 1814 r. (upadek
Napoleona) konstytucja stała się trwała podstawą władzy państwowej. W XIX i XX w. we
Francji spotykamy 3 rodzaje konstytucji:
" konstytucje monarchiczne (z 1814 r., 1830 r.)
" konstytucje republikańskie (1848 r. – II Republika, 1875 r. – III Republika, 1946 r. – IV
Republika, 1958 r. – V Republika)
" konstytucja z 1852 r. (nawiązująca do konstytucji z 1799 r. która ma specyficzny
charakter, zasadnicze znaczenie miały konstytucje z 1814 r. i 1875 r.)
Karta konstytucyjna z 1814 r. oktrojowana była przez Ludwika XVIII nawiązywała do modelu
angielskiego:
• król jest suwerenem „z bożej łaski”,
• nie reguluje zasad dziedziczenia tronu,
• władzę ustawodawczą stanowi król i parlament (izba parów i izba deputowanych),
• inicjatywa ustawodawcza należy do króla, ma prawo sankcji,
• Izba Parów ma skład arystokratyczny (mianowani przez króla albo dożywotni),
• Izba Deputowanych pochodzi z wyborów pośrednich (cenzus majątkowy),
• W toku ustawodawczym zachowana równorzędność obu izb),
• Samodzielne uprawnienia króla w ustawodawstwie to ordonanse,
• władza wykonawcza należy do nieodpowiedzialnego króla i ministrów (odpowiedzialność
konstytucyjna, nie ma odpowiedzialności gabinetowej choć faktycznie była)
Mówi się o ogromnym znaczeniu tej konstytucji. Opierają się na niej m.in.:
" konstytucja Związku Niemieckiego z 1815 r.,
" konstytucja monarchii austro – węgierskiej z 1867 r.,
" konstytucja Królestwa Prus z 1850 r.,
" konstytucja Rosji z 1906 r.
Konstytucja z 1830 r. regulowała sprawy w okresie restauracji Burbonów. Nowością jest tzw.
system orleański. Polega na podwójnej odpowiedzialności ministrów, muszą uzyskać zaufanie
króla jak i parlamentu. Znaczenie tej konstytucji jest nieco mniejsze ale np. opiera się na niej
konstytucja belgijska z 1830 r. System orleański występuje także w konstytucji V Republiki
Związek Reński
Związek Reński został utworzony aktem z 12 lipca 1805 r. przez 16 suwerennych państw. Akt
związkowy miał trojakie znaczenie:
" był umową międzynarodową nakładającą na państwa skonfederowane określone obowiązki
wobec protektora,
" był umową międzynarodową powołującą nową strukturę państwa oddaną opiece protektora,
" określał wewnętrzny ustrój związku
Powołano ciało prawodawcze, którym miał być Sejm Związku Reńskiego (Bundestag) z
siedzibą we Frankfurcie nad Menem. Ale nie zebrał się ani razu. Dzielić się miał:
" kolegium królów
" kolegium książąt
Związek Niemiecki
Po 1814 r. Związek Reński przestał istnieć i 8 czerwca 1815 r. utworzono związek w postaci
konfederacji suwerennych państw. W skład weszło 35 państw i 4 wolne miasta. Celem
związku był obowiązek pomocy przed wszelką napaścią, wzajemne gwarantowanie posiadłości,
zawieranie przymierzy, niepodejmowanie przeciw sobie kroków wojennych.
Postanowienia:
• wprowadzono ustrój stanowy w poszczególnych państwach w związku z tym nadano nowe
konstytucje (oktrojowane m.in. Badenia, Wirtembergia, Bawaria w latach 1818-19 w duchu
francuskich konstytucji burżuazyjnych)
• równouprawnienie wyznań
• nabywanie własności poza państwem
• wolność prasy i prawa autorskiego
Walka Prus i Austrii o hegemonie. Sukcesem Prus było objęcie kierowniczej roli w dziedzinie
gospodarczej. W 1833 r. powstał Związek Celny po zniesieniu ceł wewnętrznych w 1818 r. w
Prusach. Z czasem wszystkie państwa z wyjątkiem Austrii przystąpiły do Związku Celnego.
Ten model władzy zostanie potem przejęty przez konstytucję II Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.
będącej w dużej części powtórzeniem konstytucji Związku Północnoniemieckiego.
II Rzesza Niemiecka
II Rzesza została proklamowana 1 stycznia 1871 r. Konstytucja II Rzeszy została uchwalona 16
kwietnia 1871 r.
Terytorium II Rzeszy obejmowało 26 państw. Król pruski został cesarzem niemieckim. Tron był
dziedziczny.
Cesarz niemiecki ma szerokie uprawnienia:
• mianowanie kanclerza, urzędników federalnych,
• zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi,
• polityka zagraniczna,
• zawieranie traktatów międzynarodowych,
• projektuje ustawy ale nie ma prawa sankcji
Władza wykonawcza należy do kanclerza Rzeszy. Nie odpowiadał on jednak przed sejmem
Rzeszy. Kanclerz wykonywał swoją władzę samodzielnie. Konstytucja nie przewidywała
ministerstw. Jedynie w Kancelarii Rzeszy wyodrębniły się sekretariaty z sekretarzami stanu
(początkowo 5 potem 12, mieli statut urzędników kanclerza i przed nim odpowiadali.
Faktycznie Bundesrat był izbą wyższą choć formalnie było to równorzędne ciało w zakresie
ustawodawczym. Do obu organów należała inicjatywa ustawodawcza i zgoda obu była niezbędna
dla ogłoszenia ustawy. Propozycje zmiany konstytucji mogło zablokować 14 głosów.
Rola Prus dominująca w rozwoju. Porażki w wojnach napoleońskich zmusiły władze pruskie
do podjęcia na początku XIX w. szeregu reform. Prusy pozostały monarchią absolutną ale
obejmowały terytoria, które miały różne doświadczenia i różne instytucje. Stąd konieczność
przebudowy i reformy państwa, ujednolicenia administracji lokalnej, uporządkowania skarbu,
sądownictwa.
Reform zarządu centralnego dokonał konserwatysta Karl von und zu Stein oraz jego
następca książe Karl August von Hardenberg:
• zlikwidowali oni dawne organy ministerialne (Generalne Dyrektorium) i powołali 5
ministrów odpowiedzialnych przed królem, stojących na czele resortów (Spraw
Wewnętrznych, Spraw Zagranicznych, Skarbu, Sprawiedliwości, Wojny)
• przy królu powstała Rada Prywatna o kompetencjach doradczych
W 1808 r. została wydana „ordynacja o miastach”. Jest to bardzo ważny akt w dziejach
ustroju państwa pruskiego. Była to podwalina niemieckiego samorządu miejskiego. Nastąpiło
ujednolicenie ustroju miast w całym państwie. Zmieniła zasadniczo znaczenie prawne miast.
Od tej pory miasta jako gminy miejskie stawały się osobami prawa publicznego. Obywatele
wybierają Radę Miejską jako organ samorządowy i Magistrat jako organ wykonawczy.
Magistrat wykonywał:
• zadania powierzone przez gminę (tzw. zadania własne)
• jako organ wykonawczy państwa wykonywał zadania poruczone (głównie sprawy policyjne)
Wprowadzono jednolity podatek dla wszystkich.
Reformy wojskowe:
• powszechny obowiązek służby wojskowej
• wydano kodeks wojskowy, w którym zniesiono kary cielesne
• wojsko liniowe (20-25 lat)
• rezerwa (25-30 lat Landwehra)
• pospolite ruszenie (powyżej 30 lat Landsturm)
Wiosna Ludów powoduje wejście Prus na drogę nowych zmian konstytucyjnych, ale konstytucja
z 1848 r. o charakterze postępowym zostaje zmieniona w 1850 r. kiedy to zostaje ogłoszona
konstytucja, która obowiązywała do 1918 r. Ta pruska konstytucja jest wzorowana na karcie
konstytucyjnej z 1814 r.:
• dziedziczny król jest władzą najwyższą
• 2 – izbowy parlament pruski centralnym organem władzy
• odrzuca zasadę suwerenności ludu
• nie wprowadza rządów parlamentarno – gabinetowych
• król jest nieodpowiedzialny, jego decyzje wymagają kontrasygnaty ministra
• ministrowie ponoszą tylko odpowiedzialność konstytucyjną tylko przed monarchą.
• król pruski ma inicjatywę ustawodawczą i prawo sankcji.
Konstytucja Prus w tytule 2. mówi o prawach Prusaków. Jest to katalog podstawowych praw
obywatelskich:
" równość wszystkich wobec prawa
" formalna gwarancja dostępu do wszystkich urzędów (ograniczenia wobec Polaków i Żydów)
" wolność osobista
" aresztowanie tylko na podstawie nakazu sądowego
" nietykalność mieszkania, rewizja wyłącznie na podstawie wyroku sądowego
" wolność osiedlania się w każdej miejscowości zależna od posiadania środków finansowych
" tajemnica korespondencji
" wolność opinii i swoboda prasy (cenzura prewencyjna i system koncesji)
" wolność wyznania i sumienia (po 1870 r. Kulturkampf)
" wolność nauczania (uwarunkowane wprowadzeniem nowej ustawy, która się nie ukazała)
" wolność stowarzyszeń i zgromadzeń (obwarowana licznymi ograniczeniami)
AUSTRIA
Austria to dawna karolińska marchia wschodnia (Ostmarch). Pierwotnie zależna była od
Księstwa morawskiego. Stała się Księstwem Austriackim bezpośrednio zależnym od Rzeszy ale
nie stała się księstwem elektorskim, nie została umieszczona w „Złotej Bulli” Karola IV z 1356 r.
1359 r. – pominięty w „Złotej Bulli” austriacki książę Ludwik przedstawił privilegium maius, w
którym rzekomo cesarz Fryderyk I nadawał tytuł arcyksięcia i uprawnienia księciu austriackiemu
większe niż pozostali elektorzy
Karol IV odrzucił privilegium maius jednak dokument ten został uznany ale dopiero przez
Fryderyka III Habsburga w 1453 r.
Jedność była narażona z powodu różnych zasad następstwa tronu. W księstwach austriackich
była to dziedziczność, a w księstwach czeskich i węgierskich elekcyjność. Ostatecznie te sprawy
rozstrzygnęła Sankcja Pragmatyczna z 1713 r. (obowiązywała do 1918 r.). Stwierdzała że:
• cała Monarchia Habsburgów tworzy niepodzielną całość
• obowiązuje dziedziczność w linii męskiej na zasadzie primogenitury, a w razie wygaśnięcia
linii męskiej dopuszczone jest dziedziczenie kobiet (1740 r. Teresa), linia przetrwała do 1918
r.
Zarząd lokalny:
o Gubernie z gubernatorami
o Cyrkuły ze starostami
o Dominia z wójtami
Od 1782 r. miasta uzyskały samorząd.
W wyniku wydarzeń politycznych (wojen, Wiosna Ludów) monarchia absolutna zaczęła upadać.
Podejmowano próby obalenia monarchii:
Konstytucja ta została uchylona w marcu 1849 r. przez nowego cesarza Franciszka Józefa, który
4 marca 1849 r. oktrojował nową konstytucję (o charakterze centralistycznym). Została ona
uchylona w 1851 r. (Podobna do niej była konstytucja węgierska obwieszczona w 1867 r.???)
Był to nawrót do absolutyzmu i germanizacji – tzw. era Bacha (9 lat)
Po klęskach w wojnach z Sardynią i Francją nastąpiło ostateczne załamanie się monarchii
absolutnej i nastąpił pierwszy okres rządów konstytucyjnych. Wyłoniły się 3 koncepcje:
o centralistyczna (reprezentowana przez Niemców austriackich)
o federalistyczna (reprezentowana przez Czechów)
o dualistyczna (reprezentowana przez Węgrów)
Ministrem Stanu w miejsce Bacha został Agenor Gołuchowski. W 1860 r. ogłoszono dyplom
październikowy. Oznaczał on definitywny koniec absolutyzmu w Austrii i wprowadzenie
ustroju federacyjnego. Odtąd zarysowały się podstawy autonomii Krajów Koronnych. Nastąpiła
decentralizacja ustawodawstwa (do tej pory wyłącznym ustawodawcą był cesarz). Teraz prawo
stanowiły Sejmy Krajowe.
W 1861 r. ogłoszono patent cesarski – patent lutowy, który miał 2 załączniki:
o konstytucja lutowa – uchylona w 1865 r.
o statuty krajowe dla poszczególnych krajów – obowiązywały do 1918 r. (kraj był to okręg
administracyjny, było 17 krajów koronnych)
Po kolejnej wojnie z Prusami Austria ponosi klęskę (Sodowa 1866 r.) i zachodzi potrzeba
gruntownych reform. Do głosu dochodzi koncepcja monarchii dualistycznej.
Powstaje więc Monarchia Austro – Węgierska. 3 akty, które tworzą podstawy tej monarchii:
1. ugoda austriacko – węgierska w formie 2 ustaw obu sankcjonowanych przez cesarza
(Franciszka Józefa):
o austriackiej
o węgierskiej - król Węgier (apostolski)
2. Konstytucja Królestwa Węgierskiego – ogłoszona jeszcze w okresie Wiosny Ludów w 1848 r.,
uchylona w okresie ery Bacha, a przywrócona w 1867 r.
3. Konstytucja Cesarstwa Austriackiego – zespół kilku ustaw zasadniczych uchwalonych 21
grudnia 1867 r. oraz dyplom październikowy i patent lutowy
Powstaje unia realna. Oba państwa łączą pewne instytucje określone w ustawach
Ustawy Konstytucyjne:
a) „Ustawa o sprawach wspólnych” z 21 grudnia 1867 r.
Za sprawy wspólne uznano:
o sprawy zagraniczne
o sprawy wojska i marynarki wojennej
o sprawy waluty i finansów na wspólne cele
b) „Ustawa o reprezentacji państwa”
Władza ustawodawcza należy do Rady Państwa, która jest powoływana w drodze wyborów
kurialnych
System 5 kurii:
o Kuria Wielkiej Własności Ziemskiej
o Kuria Małej Własności Ziemskiej
o Kuria Miejska
o Kuria Izb Handlowych i Przemysłowych
o Kuria Powszechnego Głosowania (powstała w 1896 r.)
System kurialny zniesiono w 1907 r.
Rada Państwa:
• Izba Parów
• Izba Poselska (wybierana w wyborach niejawnych)
Galicja była reprezentowana w Radzie Państwa po 1873 r. przez 63 spośród 353 posłów, a po
1907 r. przez 106 na 516 posłów.
c) „Ustawa o pełnieniu władzy rządowej i wykonawczej” (21 XII 1867)
Władzę wykonawczą pełnił cesarz i ministrowie (finansów, wojska, spraw zagranicznych)
d) „Ustawa o władzy sądowej”
e) „Ustawa o Trybunale administracyjnym”
f) „Ustawa o ogólnych prawach obywateli”
Na terenie Galicji obowiązywał cały szereg praw obywatelskich. Wprowadzała ona cały katalog
praw przestrzeganych i realizowanych.
g) „Ustawa o Trybunale Państwa”
Powołany w 1869 r. stał na straży praw obywatelskich.
h) „Ustawa konstytucyjna o ogólnych prawach obywateli” z 21 grudnia 1867 r. gwarantowała
szeroki wachlarz praw obywatelskich w 17 krajach koronnych:
o równość wobec prawa – likwidacja przywilejów stanowych (naruszeniem tej zasady był
kurialny system wyborów do Izby Niższej )
o swoboda translokacji osób i majątku – swoboda przemieszczania się wewnątrz państwa
o nietykalność prawa własności i swoboda dysponowania własnością
o swoboda osiedlania się w dowolnym miejscu
o zniesiono wszelkie stosunki poddańcze i uzależnienia osobiste (serwituty)
o nietykalność osobista i mieszkania (poza pasożytniczymi Cyganami)
o tajemnica korespondencji
o prawo petycji dla każdego
o prawo zgromadzeń i tworzenia stowarzyszeń (rozwinęło się na terenie Galicji)
o wolność słowa, myśli, druku
o pełna swoboda sumienia i wyznania – zakaz zmuszania do praktyk religijnych
o swoboda nauki i nauczania
o wszystkie narody w państwie są równoprawne, każdy naród ma prawo do zachowania i
rozwoju swojej narodowości i języka – równouprawnienie wszystkich języków w
instytucjach publicznych
o swoboda wyboru zawodu
Nie było wspólnego organu ustawodawczego. Były natomiast delegacje Sejmu Węgierskiego i
austriackiej Rady Państwa. Obradowano w ten sposób, że po 60 delegatów, członków Rady
Państwa i Sejmu obradowało na przemian w Wiedniu albo Peszcie. Obradowano tylko w
sprawach wspólnych.
Sądy szczególne:
" Trybunał Stanu – powołany na mocy ustawy konstytucyjnej z grudnia 1867 r., miał sądzić
ministrów za naruszenie prawa
" Trybunał Administracyjny – powołany w 1875 r.
" Trybunał Państwa – powołany w 1869 r.:
• był gwarantem przestrzegania prawa całości państwa, prawa poszczególnych krajów
koronnych,
• stał na straży konstytucyjnie zagwarantowanych praw obywatelskich,
• rozstrzygał konflikty między władzami rządowymi, a reprezentacją krajów koronnych,
• mógł uchylić decyzje władz administracyjnych
Monarchia Austro – Węgierska przetrwała do 11 listopada 1918 r., do abdykacji cesarza Karola I,
który opuścił kraj. Karol I panował od 1916 r., gdy zastąpił zmarłego cesarza Franciszka Józefa.
Po Traktacie Wersalskim Austro – Węgry rozpadły się. Sama Austria stała się republiką na mocy
konstytucji z 1920 r.
1938 r. – Anschluss Austrii
Po wojnie okupacja Austrii. Została podzielona na 4 strefy okupacyjne. Wiedeń tak jak Berlin też
został podzielony na 4 strefy.
W 1955 r. Austria uzyskała pełną suwerenność. Przywrócono moc obowiązującą konstytucji z
1920 r.
Ciekawostkiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
w pruskim parlamencie – 12 polskich posłów
w rosyjskiej dumie – 10 polskich posłów
w Austrii – 63 polskich/ 353 posłów – 1873 r.
106 polskich/ 516 posłów – 1907 r.
Ciekawostkiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
REPUBLIKA WEIMARSKA
Po I Wojnie Światowej w wyniku ustaleń Traktatu Wersalskiego rozpadła się II Rzesza
Niemiecka. Powstała Republika Weimarska (Konstytucja Weimarska z 5 stycznia 1919 r.).
Czerpała wzorce z demokracji parlamentarnej Francji, a także z doświadczeń ustrojowych
Stanów Zjednoczonych. Konstytucja przyjęła system federalny. Podstawowe zasady
konstytucji weimarskiej to:
• suwerenność ludu
• szeroki katalog praw obywatelskich w tym również praw socjalnych i ekonomicznych
• odwoływała się do elementów demokracji bezpośredniej
Władza ustawodawcza:
• Sejm Rzeszy (Reichstag)
• Rada Rzeszy (Bundesrat) – wyraz federalnej struktury państwa, delegaci poszczególnych
krajów związkowych w liczbie proporcjonalnej do liczby mieszkańców, ale jeden kraj nie
mógł mieć więcej niż 40% miejsc
Inicjatywa ustawodawcza należała tylko do Sejmu Rzeszy i rządu ale prawo veta należało tylko
do Bundesratu – Rady Rzeszy. Sejm mógł obalić to veto większością 2/3 głosów.
Władza wykonawcza:
• Kanclerz i ministrowie – tworzyli rząd
Władza sądownicza:
• Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy – sądził prezydenta, kanclerza, ministrów
• Sąd Rzeszy – sąd apelacyjny
• Sąd Administracyjny Rzeszy
Sądy powszechne badały też zgodność ustaw z konstytucją. Wprowadzono sądy administracyjne.
W dziejach Republiki Weimarskiej można wyróżnić 3 zasadnicze okresy:
I - okres koalicji większościowych (1919-1923)
rząd Stresemana
wojna gospodarcza z Polską
Rola prezydenta ogranicza się do funkcji mediacyjnych między poszczególnymi partiami.
II - okres funkcjonowania gabinetów mniejszościowych (1923-1930)
wzrost znaczenie prezydenta.
III - okres funkcjonowania gabinetów prezydenckich (1930-1933)
Prezydent powoływał sam kolejne gabinety z zaufanych ludzi bez udziału parlamentu. Prezydent
nie troszczył się o poparcie parlamentu.
silna pozycja Hindenburga
ROSJA
Pierwsza fala reform od czasów Katarzyny II i Piotra I w XIX w. Będzie to okres panowania
Aleksandra I oraz Mikołaja I. Następnie reformy Aleksandra II. Reformy te nie dotyczyły jednak
władz centralnych.
Kolejna fala reform nastąpiła po rewolucji 1905 r. kiedy Rosja wkracza w okres państwa
pseudo konstytucyjnego gdyż trudno określić powstałe w 1906 r. 3 akty prawne jako
konstytucje
• zreformowano Radę Państwa
• powstała Duma Państwowa
• powołano Radę Ministrów (odpowiadała jedynie przed cesarzem)
• 2 – izbowy parlament o niewielkiej roli
Cesarz dalej pełnił nieograniczoną władzę absolutną.
Medal Stresemana?
Wojna Iwana – hardcore!
ZSRR
Historię ustroju państwa radzieckiego trzeba rozważać na 2 płaszczyznach:
" Historia instytucji państwowych i aktów prawnych formalnie obowiązujących
" Faktyczna struktura sprawowanej władzy poprzez instancje partii komunistycznej
Po przejęciu władzy przez bolszewików 24/25 października (6/7 listopada) i aresztowaniu Rządu
Tymczasowego opór oddziałów rządowych został szybko stłumiony. Przejęcie władzy przez
bolszewików nastąpiło w chwili gdy ich partia liczyła ok. 5 tyś. członków. W czasie Ogólno
Rosyjskiego Zjazdu Rad doszło do rozłamu. Opuścili zjazd mienszewicy i eserowcy, komitet
przekazał władzę Radzie Komisarzy Ludowych z Leninem na czele.
Zjazd wydał 3 dekrety:
" „Dekret o pokoju”
" „Dekret o ziemi”
" „Deklaracja praw narodów Rosji”
Jednocześnie ugruntował się system rządów totalitarnych. W 1922 r. Rosja Radziecka została
ogłoszona ZSRR. Partia przyjęła nazwę WKPB.
Formalno – prawną podstawą ustroju stała się konstytucja ze stycznia 1924 r. Konstytucja ta
tworzyła ZSRR federację. Była to federacja republik początkowo rosyjskiej, ukraińskiej,
białoruskiej i zakaukaskiej (azerbejdżańska, gruzińska, armeńska). Z czasem dołączyły się inne, a
w 1936 r. było ich już 16.
Najwyższym organem w państwie był Zjazd Rad (raz do roku), składający się z przedstawicieli
miast, wsi i guberni wybieranych proporcjonalnie do liczby mieszkańców.
Między sesjami zjazdu funkcjonował Komitet Centralny Wykonawczy składający się z 2
organów:
" Rady Związkowej (371 członków republik)
" Rady Narodowości (przedstawicieli republik po 5 z każdej oraz okręgów autonomicznych po
1)
KCW jako całość pełnił głównie funkcje ustawodawcze. Na jego czele stało 21 – osobowe
Prezydium. Obradowało w okresie między sesjami KCW. Prezydium miało uprawnienia
wykonawcze i ustawodawcze.
Władzę wykonawczą wykonywało prze Radę Komisarzy Ludowych (prezes, zastępca i
ministrowie czyli komisarze).
Zarząd poszczególnych resortów należał do poszczególnych komisariatów ludowych.
Walkę z kontrrewolucją oddano Zjednoczonemu Państwowemu Zarządowi Politycznemu
(OGPU).
Lenin zmarł w 1924 r. jeszcze w 1922 r. wydał list uważany za testament, w którym kandydatów
do kolegialnego kierownictwa wymieniał 6 komunistów (Bucharina, Kamieniewa, Piatakowa,
Stalina, Zinowiewa, Trockiego). Równocześnie niepokoił go fakt skupienia przez Stalina zbyt
wielkiej władzy jako Generalnego Sekretarza. Z tych 6 typowanych zastępców w ciągu paru
kolejnych lat zostali oni bądź osadzeni po procesach w więzieniu bądź zgładzeni. Zginęli z
wyjątkiem Trockiego, którego w 1925 r. usunięto z KC, w 1927 r. z partii a 1940 r.
zamordowano go.
Stalin skupił pełnię władzy w swoich rękach. Rozpoczyna się okres dyktatury stalinowskiej. Ze
względu na to że NEP osłabiał możliwości władzy totalitarnej Stalin rzucił hasło budowy
socjalizmu w ZSRR. Rozbudowy przemysłu ciężkiego, zwłaszcza wojennego.
W grudniu 1928 rzucił hasło kolektywizacji i rozkułaczenia. Zlikwidował kułaków jako klasę.
Co piąte gospodarstwo uznano za kułackie. Kolektywizacja i rozkułaczenie w latach 1931-33
pochłonęło ok. 10 mln ofiar.
W 1932 r. wprowadzono obowiązek paszportaryzacji.
Po szoku kolektywizacji w 1935 r. zezwolono na uprawianie działek przyzagrodowych (ok.
3% ziemi uprawianej przez gospodarstwa przyzagrodowe dawało ok. 20 % ogólnej produkcji
rolnej).
W 1934 r. ogłoszono zakończenie budowy socjalizmu na uroczystym zjeździe (wyczyny
Stachanowa, osiągnięcia Łysenki).
Po ogłoszeniu konstytucji trwał w dalszym ciągu terror i represje. Od 1934 istnieje NKWD
(wcześniej WCZEKA i OGPU). Na czele tych organów stali kolejno Dzierżynski, Miełżynski,
Jagoda, Jeżow, Beria.
Były to początki wielkiego terroru, który od 1934 r. (zabójstwa Kirowa) dał początek czystkom
w partii.
Lata 1936-38 są to słynne procesy przywódców partii kiedy Stalin zlikwidował swoich rywali do
władzy. Masowe aresztowania i czystka w wojsku od 1937 r. (90% generałów, 70 %
pułkowników, z 5 marszałków tylko 2 przeżyło).
Terrorowi podlegały kolejno kolejne ekipy aparatu terroru (ekipa Jagody w 1936 r., ekipa Jeżowa
w 1939 r.).
Wielki terror lat 30. Nazywano demokracją i to była nowość w propagandzie radzieckiej. Ofiarą
terroru wedle wyliczeń naukowców padło ok. 10 mln ludzi.
Doktryna Stalina zaostrzającej się walki klasowej stała się podstawą, była źródłem terroru.
Pojawił się ze względów gospodarczych nowy system odbywania kar – system obozów pracy
przymusowej (Archipelag Gułag).
W totalitarnym prawie radzieckim brak jest zasady nullum crimen sine lege. Przestępstwem jest
nie tylko czyn określony w ustawie ale i inny. Takim kryterium jest sumienie socjalistyczne.
Dopuszczana jest analogia.
Pierwsze dekrety władzy sowieckiej unieważniły całe ustawodawstwo obowiązujące dotychczas.
Zaczęto tworzyć nowe prawo za pomocą dekretów. Dopuszczono analogię, która stała się
koniecznością w totalitarnym prawie karnym. Kodeksy karne (m.in. z 1924 r.) nie operują
pojęciem winy.
Odpowiedzialność zbiorowa dotyczy członów rodziny. (żona Mołotowa, Kamieniewa,
Bucharina, Berii, Budionnego). Konsekwencją odpowiedzialności zbiorowej była powiększająca
się grupa liszeńców.
Patronem walki ideologicznej w prawie karnym pozostał Andriej Wyszyński. Zmiany nastąpiły
także w prawie cywilnym.
III RZESZA
W 1932 r. wygrała wybory NSDAP 31 stycznia 1933 r. prezydent P. Hindenburg powierzył urząd
kanclerza Adolfowi Hitlerowi. Rozpoczyna się kolejny okres w dziejach Niemiec – III Rzesza.
Ustrój sądów
Ustrój sądów tak jak i źródła prawa zachowano z okresu II Rzeszy – ustawa o ustroju sądów z
1877 r., którą zmodyfikowano poprzez dodanie sądów specjalnych. Również obowiązywały
kodyfikacje z okresu II Rzeszy, z tym, że w latach 30. XX w. poddano je nowelizacji. W tej
strukturze wymiar sprawiedliwości i prawo jest istotny, bo pozwala utrzymać określony reżim
polityczny – zabiegi partii i Hitlera po to, żeby podporządkować sobie tę sfer były istotne. W tej
sytuacji część kadry prawniczej nie mogła pogodzić się z nowymi zasadami wymiaru
sprawiedliwości, tym samym rezygnowała ze stanowiska. Wychodzono z założenia, że do
kształtowania najlepsza jest młoda kadra i o ta szczególnie zabiegano.
Sądy powszechne:
Struktura sądów powszechnych przejęta z okresu II Rzeszy a od 1933 r. dodano inne:
- Sądy zawodowe - drobne sprawy cywilne i karne z jednym sędzią
- Landgerichty - sądy krajowe - izba cywilna i izba karna (w sprawach zagrożonych karą
powyżej 5 lat), pięciu sędziów zawodowych (ok. 180)
- Overlandes Gerichtes - wyższe sądy krajowe (34) - po 1 w prowincji, z tym, że w Berlinie
nazywał się Kamergericht. Złożone były z 2 senatów: cywilnego i karnego - instancje
odwoławcze od sądów krajowych.
- Trybunał Rzeszy w Lipsku (Reischgerich). Trybunał Rzeszy istniał od reformy sądownictwa
w 1877 r. aż do 1945 r.
Trybunał Rzeszy - najwyższy sąd Rzeszy, instancja kasacyjna oraz I w sprawach o zdradę,
skupiał specjalistów wysokiej klasy z doświadczeniem prawniczym; cieszył się uznaniem, ale nie
nazistów. Rozpoznawał w ostatniej instancji skargi cywilne, gdy wartość przedmiotu sporu
przekroczyła 4 tys. marek, oraz sprawy karne rozstrzygnięte przez sądy okręgowe, jeżeli od ich
wyroków nie było apelacji do wyższych sądów okręgowych, jak również te w których wyroki
zapadły z udziałem przysięgłych. Natomiast w pierwszej i ostatniej instancji sądził sprawy o
zdradę stanu i kraju. Przed tym sądem był sądzony oskarżeny o podpalenie Reichstagu -
Holender Marius van der Lubbe i jego komunistyczni rzekomi współpodpalacze, Ernst Torgler i
trzech Bułgarów – Georgij Dymitrow, Błagojow Popow i Wasylij Tanew. Proces lipski trwał 57
dni. W jego trakcie przesłuchano ponad 500 świadków. Zakończył się 23 grudnia 1933 r.
skazaniem Marinusa van der Lubbe na śmierć za zdradę główną i podpalenie. Hitler
niezadowlony z przebiegu i wyniku procesu zdecydował się na utworzenie sądu, który będzie
całkowicie pod jego kontrolą - takim sądem został Volksgerichtshof. Od tego czasu rola
Trybunału wyraźnie spadła.
- Amsgericht (lokalne) - sądy krajowe - wyższe sądy krajowe - Trybunał.
Przy każdym urzędy prokuratorów podległe ministrowi sprawiedliwości Rzeszy.
Wymagania dotyczące stanowiska sędziego i prokuratora:
• ukończone studia prawnicze
• odpowiednie kwalifikacje moralne i polityczne
• przy wyższych stanowiskach sędziowskich i prokuratorskich dobrze widziany doktorat z
prawa.
Sądy specjalne:
- sądy wojskowe.
- sądy partyjne.
- sądy SS i sądy policji.
- sądy wprowadzone na mocy ustawy o zagrodach dziedzicznych. Ta ustawa miała podnieść
pozycje stanu chłopskiego, miała nie dopuszczać do dzielenia gospodarstw, żeby podnieść stan
gospodarki. Zatem powołano specjalne sądy, które orzekały w sprawach dzielenie gospodarstw.
Chłopi musieli wykazać czystość rasową od 1800 roku; sąd - ławnicy - chłop, w sądownictwie
niespornym uznawano czystość rasową chłopów.
- sądy wprowadzone na mocy ustawy o ochronie przed dziedziczniem chorego potomstwa (o
sterylizacji). W tym sądach działali sędziowie wraz z lekarzami psychiatrycznymi, czego celem
było oczyszczenie narodu - sąd I instancji przy Amsgericht, odwołanie do Landsgericht, gdzie
następowało nieodwołalne orzeczenie. (od III 1933 r.)
- sądy polityczne, powołane na mocy ustawy „o ochronie narodu i państwa” - 3 sędziowie jako I
oraz ostatnia instancja, postępowanie uproszczone, wezwanie oskarżonych w ciągu 3 dni, brak
możliwości odwołania, odpowiedni dobór sędziów i wytyczne, oręż reżimu (od III 1933 r.)
- Trybunał Ludowy - Volksgerichtshof, powołany w IV 1934 r. dla umacniania narodowo –
socjalistycznej władzy, przejął sprawy zdrady i przeciw państwu pozostające do tej pory w
kompetencji Trybunału Rzeszy. Był to polityczny sąd najwyższy III Rzeszy. W Trybunale
Ludowym zasiadało 5 sędziów, ale orzeczenie wydawało 3, przewodniczący i jeden sędzia
musieli być sędziami zawodowymi, natomiast pozostali - honorowi, pochodzili z nominacji
ministerstwa sprawiedliwości Rzeszy, rekrutowali się z SS i SA. Trybunał ten w 1943 r. wydał
1312 wyroków na mocy, których skazano 1662 osoby na karę śmierci, natomiast w 1944 r.
Trybunał wydał 8440 orzeczeń.
Na początku lat 40 – tych XX w. przeprowadzono szeroką reformę sądownictwa i wprowadzono
zasadę przyspieszenia postępowania w sprawach cywilnych i karnych. Przyspieszenie
postępowania najczęściej prowadzi do ograniczenia praw strony w procesie. Następnie
ograniczono udział czynnika ludowego w sądach. 26 kwietnia 1942 r. Hitler wygłosił mowę,
która uważana jest za przeciwną wymiarowi sprawiedliwości – „od tej pory będę zdejmował z
urzędów tych sędziów, którzy w oczywisty sposób nie pojęli wyboru chwili”. Od połowy lat 30
.ustaliła się praktyka pisania przez dowódców partyjnych. Były to pisma kierowane do sędziów
ze wskazaniem orzeczeń, które zalecano stosować po to, żeby zapewnić narodowo –
socjalistyczne interesy państwa. Listy do sędziów adresowane były imiennie.
Trybunałowi Rzeszy pozostała kasacja.
Ustrój sądów powszechnych nie uległ większym zmianom po 1933 roku. W ramach
ujednolicania systemu w 1934 roku zlikwidowano ministerstwa sprawiedliwości w
poszczególnych krajach (do ministra należało prawo łaski, od tej chwili wyłącznie prezydent
Rzeszy). Sądownictwo opierało się na podstawach ustrojowych z ustawy o ustroju sądów
powszechnych z 1877 roku - sądy niezależne, związanie przepisem ustawy a potem też
przysięgą.
Zasada legalizmu nullum crimen sine lege była stopniowo łamana w prawie karnym
materialnym i procesowym:
• Lex Wanderlume - podważenie zasady nulla poena sine lege
• możliwość wprowadzenia kary wyższej niż była ona w chwili popełnienia przestępstwa
• rozporządzenie o ochronie narodu i Rzeszy z 1933 roku
• nowela z 1935 roku - wprowadzenie w miejsce formalnej definicji bezprawia, definicji
materialnej; zasada analogia iuris
• ustawa z 1936 roku - represje w przestępstwach przeciwko państwu; sabotaż gospodarczy -
bezwzględna kara śmierci i konfiskata majątku
• rozporządzenie z 1939 roku o gospodarce wojennej - sankcje za uszkodzenie i
marnotrawstwo surowców
• rozporządzenie o nieuzasadnionym opuszczeniu miejsca pracy
• rozporządzenie o szkodnikach publicznych - kara śmierci, złamanie zasady lex retro non agit
• ustawa z 1933 roku o przestępcach z nawyku - do uznania na przestępcę z nawyku
wystarczyło dwukrotne skazanie prawomocnym wyrokiem na więzienie, dawało to podstawę
do zastosowania środków zabezpieczających wobec takiej osoby, tzn. od kastracji do
wydalenia z Rzeszy
• ustawa z 1943 roku o odpowiedzialności nieletnich - uchylenie złagodzonej
odpowiedzialności nieletnich od 14 do 18 roku życia; nakaz traktowania jako osoby dorosłej
w chwili popełnienia przestępstwa.
Prawo cywilne:
• z zakresu prawa osobowego: Ustawy Norymberskie z 15 listopada 1935 roku - ustawa o
obywatelstwie Rzeszy dotycząca ograniczeń prawnych ze względu na czystość rasową
• przepisy dotyczące imienia i nazwiska osób pochodzenia żydowskiego - zakaz posługiwania
się nazwiskiem uznanym za niemieckie; nakaz dodawania do imienia “Izrael” dla mężczyzn i
“Sara” dla kobiety jeśli imiona nie były żydowskie
• odebranie Żydom wszelkich praw publicznych oraz zakaz poruszania się transportem
publicznym (1/3 ludności Rzeszy to Żydzi, według oficjalnych spisów 0,32%)
• w prawie małżeńskim - ustawy prohibicyjne: ustawa sterylizacyjna, ustawa o zdrowiu
małżeńskim z 1936 roku, małżeństwo przestaje być kontraktem prywatnym, staje się
narzędziem prawnym w interesie utrzymania ciągłości biologicznej narodu niemieckiego,
instytucja rozpłodowa, dbałość o czystość rasową Niemców
• hitlerowska polityka populacyjna - przedstawianie interesu dziecka nienarodzonego przed
interes matki, dziecko nie oznacza potomstwa, odmowa urodzenia była karana, tzw. bitwa o
rodzenie
• prawo spadkowe: ustawa o zagrodach dziedzicznych z 1933 roku, wymagania dotyczące
wykazania czystości rasowej
• prawo rzeczowe - pojawienie się instytucji aryzacji (wywłaszczenia), początkowo tylko
kontrola nad majątkiem żydowskim, następnie wywłaszczenie; aryzacja oznaczała
wykluczenie Żydów z gospodarki niemieckiej
• projekt Justusa Hedemanna: dobro narodu niemieckiego jest regułą podstawową
Po II wojnie światowej Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec uchyliła te wszystkie ustawy, w 1957
roku wprowadzono ustawę o równouprawnieniu płci, co nie znaczyło jeszcze zniesienia
wszystkich nierówności.
Ofiary:
20 mln – Niemcy
100 – 110 mln – ZSRR (50 – 60 mln Rosjan)
200 mln kobiet w Chinach – aborcja selektywna