You are on page 1of 298

LA LENGUA QUICHUA.

(DIALECTO DE LA REPÚBLICA DEL ECUADOR.)

FRIBURGO DE BRIStiOVIA, 1807,

B. HERDER, Librero -Edito k í'

SUCURSALES EN VIENA, ESTRASBURGO, MUNIl


PLEASE HANDLE
WITHCARE
University of
Connecticut Libraries

3 =1153 D137E7^ñ 1

GAYLORD RG
::

VI-

-""*£« J^yí ¿£¿*i**<z¿&?<¿s'

INTRODUCCIÓN.

El idioma
llamado el
quichua se divide principalmente en tres dialectos
lengua del Cuzco, el dialecto del Chinchaisuyu

y el dialecto de Quito *. Aunque el dialecto del Chinchaisuyu se

habla en el Norte del Cuzco, el de Quito tiene más semejanza


con la lengua del Cuzco, sobre todo en las formas gramaticales.
La diferir zm entre ]a ^u^ua del £ -
y e l dialecto de Quito

consiste en que éste tiene casi solamente las vocales primarias

a, i, u; rara vez o, y nunca e; mientras que la lengua del


Cuzco tiene todas las cinco vocales, aunque la e no muy fre-

cuente. Según los principios de la Lingüística, la falta de las

vocales secundarias O y e en un idioma es señal que éste es

primitivo; de consiguiente en el dialecto de Quito tenemos la

1
Hemos empleado como título de esta gramática la expresión
"Dialecto de la República del Ecuador" en lugar de dialecto de Quito,
para que no se crea equivocadamente que fuera del dialecto de Quito
hay otros más, como el de Riobamba y de Cuenca. Hay entre las
varias provincias de la República pequeñas variaciones, que consisten
sólo en la pronunciación , en el uso de mayor ó menor número de
palabras y en provincialismos de poca cuenta ;
pero estas variaciones
no constituyen dialectos diferentes. Los indios del Ecuador se entienden
entre sí, pero no entienden á los del Perú.
Gramática Quichua.
Vi Introducción.

forma primitiva del Quichua, habiéndose éste quedado en su


estado original después de su separación del peruano, mientras

que la lengua del Cuzco se ha desarrollado durante los siglos


de separación. A la misma conclusión llegaremos, si comparamos
la gramática de la lengua del Cuzco con la del dialecto de

Quito : las formas gramaticales de este último son menos varia-


das que las de la primera; lo cual es otra prueba más que el

dialecto de Quito es la forma primitiva del Quichua.


El dialecto de Quito hablan todavía casi medio millón de
indios entre las dos cordilleras de los Andes desde el 4? grado
de latitud meridional hasta í
/2 grado de latitud setentrional y
en las llanuras superiores del río Ñapo ;
pero con la diferencia

de que los indios del Ñapo hablan el dialecto de Quito en su

forma antigua, aunque ya empiezan también á sustituir la p


con la b y la t con la d ; mientras los de entre las cordilleras
lo hablan adulterado. Esta decadencia consiste primero en que
el idioma degenera de suyo mismo : si comparamos, por ejemplo,
el idioma como lo enseña la "Breve instrucción para entender la

lengua común de los indios, según se habla en la provincia de


Quito" *, con el actual, observamos ya perdido en siglo y medio
el uso del plural inclusivo y exclusivo y disminuido mucho el

uso de la conjugación de complemento personal y de las formas


verbales que sirven para expresar los pronombres posesivos.
Además los indios han perdido el conocimiento de muchas
palabras del dialecto antiguo de Quito. Fuera de esto emplean
apócopes, principalmente en el gerundio. Sobre todo han intro-

ducido muchos términos españoles, á veces puros, á veces cam-


biando algo el sentido propio, ya dando á una palabra quichua

terminación española, ya á un vocablo español, desinencia

1
Impreso "En Lima. Año de 1753".
:

Introducción. VII

quichua 1
. A no tomarse pronto medidas eficaces para contener
tal decadencia, el Quichua quizá después de unos dos siglos no
será conocido sino por tradición ;
pero tan pronto, como algunos

piensan, no se extinguirá; pues se ha mantenido junto con el

castellano ya tres siglos y medio, aunque no se ha hecho nada


por su conservación. Pasará á lo menos otro siglo , y habrá
todavía en el Ecuador indios que hablen quichua.
Como el Quichua no tiene escritura, hay que recurrir al

alfabeto español para escribir las palabras quichuas ;


pero dicho

alfabeto no es del todo suficiente para expresar todos los sonidos.

Dejamos en su valor las letras españolas, con excepción de la

h que es siempre aspirada; delante de una vocal se la hace


sonar con aspiración fuerte de la garganta y cosa que á veces
no se pueda distinguir de la j ; p. e. : hapina y japina • delante

de los diptongos ua y ui, con aspiración suave del paladar y

de la garganta juntamente, de suerte que delante de ua semeje


algo á la g ;
por esto algunos escriben guagua en lugar de hua-
hua, y delante de ui sustituyen la h con la doble v, escribiendo

vviñai en lugar de huiñai. La 11 suena como en castellano, pero


delante de consonante como una 1 prolongada, casi como le;

p. e. : allcu, alécu. Antes de vocal la articulan algunos mal, lsh,


contagiando asimismo aún á la pronunciación castellana ; p. e.

allí, alshi en lugar de alli. Muchos cambian la 11 delante de conso-

nante en la afine sh ; p. e. : allpa en ashpa. La s es más suave


1
En nuestra gramática y vocabulario no hemos puesto las voces
españolas que usan los indios para no aumentar el volumen y por
,

ser cosa indefinida ;


pues que en un pueblo mezclan más que en otro
el español con el quichua, y en el mismo pueblo las mujeres y niños
usan menos voces castellanas que los hombres. Además quien sabe
español, conoce fácilmente el sentido de los términos españoles em-
pleados por los indios. Solamente, pues, hemos adoptado aquellas pala-
bras que se han hecho propiamente quichuas; p. e. casarana, casar.
;

VIH Introducción.

que en castellano. Sh se pronuncia agregando á la s una aspi-

ración suave , manteniendo cerrados los dientes , de modo que


sea dental ; sin embargo algunos indios la pronuncian separando
los dientes y haciéndola paladial '. — A veces se cambian mutua-
mente letras afines ; p. e. : las guturales c, h, j : catana en

jataña , hahua enjalma; la dental ch en tz; p. e. : chirapana


en tzirapana; muy frecuente es el cambio de la dental s en

sh y vice versa. Las letras de pronunciación fuerte : c, p, t,

2
se cambian en las de sonido suave :
g, b, (l . Raras veces se
sustituyen las vocales unas á otras.

El Quichua no es idioma de flexión, sino de aglutinación


pues que se compone sólo de nombres y partículas, las cuales
á su vez son probablemente nombres apocopados 3
. Posponiendo
al nombre ciertas partículas, se forman los casos de la declina-

ción, las personas, tiempos y modos de la conjugación. Así es


que el verbo mismo es nombre, de lo que podrá cualquiera con-
vencerse registrando el vocabulario.

Todos los nombres como también los infinitivos de los

verbos , se hacen adjetivos ,


poniéndolos como complemento
delante de otro nombre ; solos, son sustantivos.

Como las partículas son siempre las mismas , resulta una


grande regularidad en el idioma , y de consiguiente , mucha
facilidad de aprenderlo.

1
Con todo la letra queda siempre muerta; aunque estas in-

dicaciones darán alguna idea siquiera general de la pronunciación


del Quichua.
2
La "Breve instrucción para entender la lengua de Quito" arriba
mencionada, no admite todavía la b ni la d en el alfabeto y la g
conoce, según parece, solamente unida á la nasal n ; de modo que la
eufonía de p y t es obra de un siglo y medio.
3
Hemos tomado sin embargo la terminología de la gramática
latina , porque de otro modo habría mucha dificultad en el estudio.
;
:

Introducción. IX

El verbo tiene solamente los tiempos principales : Presente,


Perfecto y Futuro. Lo que indican los tiempos secundarios
Imperfecto, Pluscuamperfecto y Futuro segundo, en otros idio-

mas, se expresa en Quichua con infinitivos, participios y las

partículas respectivas y sobre todo por medio del gerundio.

Aunque sentimos cierto gusto en el estudio de la sencillez

y lógica de nuestro idioma primitivo, el único fin de la publica-


ción de esta gramática y vocabulario es facilitar la predicación
de la palabra de Dios á los Pobres, es decir, á los infelices indios,

ministerio tan grande, elevado y divino que el profeta Isaías lo

pone entre los caracteres por los que se conocerá al Mesías '

y Nuestro Señor Jesucristo lo enumera, con los milagros que


hacía, como señal con que prueba que Él es el Mesías 2
. Quo-
modo ergo invocabunt, in quem non crediderunt? Aut quomodo
credent ei, quem non audierunt? Quomodo autem audient sine

praedicante ? Ergo fides ex auditu , auditus autem per verbum

Christi 3
. Y ¿ cómo escucharán y cómo entenderán, si no se les

predica en su lengua? Por esto el cuarto Concilio Quítense en


el año de 1885 ha dispuesto: "Para que tengan el debido efecto
los estatutos del Concilio Quítense II, y á fin de que los párrocos
puedan cómodamente explicar á los indios el catecismo tradu-

cido en Quichua, ordenamos que en los seminarios diocesanos,

y con mayor razón en el central se establezca una clase de


lengua quichua, para que los jóvenes levitas la aprendan de
modo que la entiendan y hablen sin dificultad." A vista de esta

disposición hemos escrito nuestra gramática principalmente para

los jóvenes levitas, y como los libros de texto deben ser con-
cisos y la enseñanza progresiva, hemos procurado ser sucintos

2
1
Isaías 61, 1; Lucas 4, 18. Matth. 11, 5.
3
Ad Romanos 10, 14 y 17.
;

x Introducción.

en la gramática, para que se pueda aprender lo necesario en

muy poco tiempo, y hemos explanado más las reglas en el

vocabulario, extendiéndolas á veces más, otras explicándolas con

ejemplos; de modo que forma el vocabulario la segunda parte

de la gramática, y no tiene el simple objeto de contener palabras.

No pretendemos haber encontrado todos los términos quichuas


que usan todavía los indios, al contrario tenemos sospecha fun-

dada de que se nos han escapado muchos; pero abrigamos la

esperanza de que el vocabulario comprenderá lo necesario para

predicar y explicar el catecismo á los indios. Si con esto con-

tribuyéramos á la salvación de una sola alma, nos considera-


ríamos bien recompensados por nuestro trabajo. "Pero me dirás

¿qué sacas hablando? Algo saco, si alguno hay que me oiga;

yo hago lo que es de mi oficio : el sembrador siembra. Salió el

que siembra á sembrar ; y parte de la semilla cayó en el camino,

parte sobre piedra, otra entre las espinas y la última en terreno

bueno; tres partes se perdieron y una sola quedó; y ni por

esto desistió el agricultor, sino que por la una sola que había
quedado , no cesó de trabajar e] terreno. Ahora bien , entre

tanta cantidad de semilla que he sembrado , no puede ser que


no me dé algún fruto: aunque no todos me oigan, me oirá la

mitad; y si, no la mitad, la tercera parte; y si, ni la tercera,

la décima; si ni aún la décima y si uno tan sólo de toda esa


multitud ha de oir, qué me oiga ;
pues no es poco salvar á una
sola oveja, porque el Pastor, que había dejado á noventainueve

ovejas, corrió por la una que se había descarriado. No desprecio


al hombre ; aunque sea uno solo , hombre es , animal carísimo
de Dios. Por más abyecto que fuere, no me parece despreciable
porque no busco dignidad, sino virtud, no dominación ó servi-
dumbre, sino el alma; aunque uno solamente sea, es hombre,
Introducción. XI

por quien fueron tendidos los cielos, el sol luce, gira la luna,

el aire fué difundido, brotan las fuentes, fué derramado el mar,

los profetas fueron enviados y la ley fué dada; y ¿para qué

enumerar todo? se hizo hombre el Hijo unigénito de Dios. Mi

Dios se inmoló, dio su sangre por el hombre ; y ¿ yo lo he de

despreciar? ¿de qué perdón sería yo digno?" 1


Agregar algo
á estas palabras de oro del gran Padre de la Iglesia, San Juan

Crisóstomo, sería disminuir su precio y vigor.

EL AUTOR.

1
S. Ioannis Chrysostomi homilía in terrae motum, et in divitem
et Lazarum, atque unde servitus orta est. — Opera omnia, edit.

París. 1718, tom. I, 774.


GRAMÁTICA QUICHUA,
GRAMÁTICA QUICHUA.

(Dialecto de la República del Ecuador.)

..Evangelizare pauperibus misit me."

Luc. IV, 18.

Friburgo de Brisgovia.
B. Herder, Librero-editor pontificio.
1892.
Sucursales en Viena, Estrasburgo, Munich y San Luis, América Septentr.
Nihil obstat: imprimatur.

Quiti, die 14. Januarii 1892.

Archiepiscopus Quitensis.

Tipografía de B. Herder en Fri burgo de Brisgovia (Alemania).


ÍNDICE.

PARTE PRIMERA.
analogía.
pag.
Del alfabeto . 1

Del nombre sustantivo 1

Del adjetivo . 4
Del pronombre 5
Del numeral . 7
Del verbo 8
Partículas 15
Adverbios 18
Conjunciones 19
Interjecciones 20
Partículas finales 20

PARTE SEGUNDA.
SINTAXIS.
De la concordancia de sujeto y predicado 22
Del pronombre relativo 22
Del verbo 23
Del régimen de los verbos 24
De la construcción 25
Idiotismos 25
: :

PARTE PRIMERA.

ANALOGÍA.
DEL ALFABETO.
1. Las letras que se usan en quichua son: a, b, c, ch, el,

g, h, i, j, 1, 11, m, n, ñ, o, p, q, r, s, sh, t, u, y, z, cuya pro-


nunciación debe aprenderse de viva voz.
Se observa en el uso de las consonantes que va generali-
zándose el cambio de las que tienen pronunciación fuerte, con
las de sonido suave ; p. e.

La b en vez de p en la partícula de genitivo : huauquibac,


yaijabac, en vez de huauquipac, yayapac.
La d en vez de t en la terminación de acusativo ; p. e.

yayada, mamada shitashpa rinimi, voy abandonando á mis


padres, en vez de yayata, mámala shitashpa rinimi.
La c es ahora reemplazada muchas veces con la g; p. e.

shuyagunij mañaguni, en vez de shuyacuni, mauacuni.


2. Las palabras quichuas se acentúan ordinariamente en la

penúltima sílaba.

DEL NOMBRE SUSTANTIVO.


3. No hay en quichua artículo definido; algunas veces
se emplea en su lugar el pronombre demostrativo ni i,

cha i. Como artículo indefinido se usa el n u m eral ¿kuc}


uno; p. e. : shuc runa uillakuarcami , un houtorc me avisó.

4. El género de los sustantivos que significan varón


y animal macho , se expresa poniendo delante de ellos cari
:

2 Parte primera. Analogía.

(varón) para el masculino, y para el femenino, huarmi


(hembra); p. e.

Cari huahua, niño; huarmi huahua, niña.


Cari atuc, lobo; huarmi atuc, loba.
Su uso sinembargo es muy raro.

5. No hay declinación propiamente dicha , sólo se da


la impropia, cuyos casos se forman con las partículas (sufijos)
siguientes pospuestas al nombre:
Genit.:
: ;:

Del nombre sustantivo. 3

2.' Colocando primero el nombre que indica la materia de


que se ha hecho el objeto ; p. e. : cullqui maqui, mimo (le pía I ;i.

Los nombres colectivos se expresan repitiendo él sustantivo


p. e. : íiu, arena; tiutiu, desierto.
Estos sustantivos se emplean como adjetivos; p. e.

Tiutiu pamba, llano lleno de arena.


Rumirumi fian, camino lleno de piedras.
Muchos de estos nombres se forman también con el ad-
verbio sapa (abundante) para expresar que cierta calidad
sobresale; p. e. tiusapa , lugar de mucha arena, desierto;
:

mmisapa, lleno de piedras; juchasapa, lleno de pecados.


Estas palabras se emplean también como adjetivos; p. e.
sJuniis<(j„( runa, un hombre indiscreto.
Si se une eladverbio sapa con el nombre de alguna
parte del cuerpo humano, expresa que esta parte es de gran
dimensión; p. e. : uniasapa, cabezudo; millmasapa ñahui rana,
hombre muy barbado.
7. Los diminutivos se forman por medio del adjetivo
huéhuc ó huchuclla, pequeño; ó solamente con las partículas
lia, cu,hua; p. e. huahualla, huahuacu, niíiito; mamulla, mama-
:

cu, madrecita; panilla, panihua, hermanita. Lia significa —


también solo; p. e. : íiucallami causan i , yo solo vivo; paula
sha m urca, vino solo.
Los sustantivos siguientes forman nombres com-
puestos:
o
I Masi, compañero, forma con otro sustantivo nombres
que significan participación mutua; p. shuhuamasi , com-
e. :

pañero en el robo ; aillumasi, el que pertenece á la misma


familia; llactamasi. el que es del mismo pueblo.
1
2 Skungu, el corazón, no en el sentido físico sino en el
moral, forma con el participio presente, sustantivos com-
puestos que expresan inclinación ó deseo de ejejcutar la acción

significada por el verbo; p. e. : cunaría,aconsejar; cunac-


shungu, el que desea aconsejar. Manehana, tener miedo;
manchacshungii, tímido. Cuna, dar; cucshungu, liberal.
: : :

4 Parte primera. Analogía.

3? Gama expresa un oficio , empleo ; p. e. : huasicama,


sirviente.
8. Los abstractos se forman por medio del verbo sus-
tantivo cana, ser, puesto en presente de infinitivo en
unión con el nombre ó el participio activo; p. e.
allical, bondad ; sumaccai, belleza ; hatuncai, grandeza ;
yachac-
cai, ciencia.

9. Con la negación mana se forman sustantivos ó ad-


jetivos que expresan lo contrario del nombre componente;
p. e. :allí, bueno; mana allí, malo. Yachac, sabio; mana
yachac, ignorante. Mana maquihuan, sin mano.
10. Finalmente se forman sustantivos con la desinencia
del genitivo, como yayapac, lo que pertenece al padre. Estos
sustantivos pueden recibir los demás sufijos del singular y la
partícula cuna del plural, siendo por lo mismo declinables.

DEL ADJETIVO.
11. El adjetivo es invariable en cuanto á la declina-
ción y al número; p. e.

Hatun, grande.
Hatun huasi, casa grande.
Hatun huasiman, á la casa grande.
Hatun huasicuna, casas grandes.
Hatun huasicunapac , de las casas grandes.
adjetivos, reciben las partículas de
Sustantivados los
la declinación y plural; p. e. allicunaca cushi <-<<usa¡-
del :

tami charin, los buenos tienen vida feliz.


El adjetivo precede siempre al sustantivo; p. e.
Trgui runa, hombre débil.
Mishqui sara, maíz dulce.
Mishqui runa, hombre afable.
Pina runa, hombre iracundo.
12. El comparativo se forma por medio do la palabra
ashun, astahtian, añadiendo inania al término de la comparación;
: : :;
:

Del adjetivo. Del pronombre. 5

p. e. : huambra hüakuaénantá astahuan sinchimi, el muchacho


es más fuerte que el uiño.
El superlativo absoluto se expresa con la palabra
ancha, maif delante de los adjetivos;p. e.: mai cuyashca, muy

querido; mai ancha cuyashca huauqui, queridísimo hermano.


Si hay término de comparación, recibe éste manta; p. e.
Pai tucui runacunamanta ancha (6 astahuan) yachacmi, es el
más sahio de los hombres.
Frecuentemente se forma también el comparativo y
superlativo con el verbo yallina, superar; ó con yalli, más,
equivalente á astahuan; p. e. : cari huarmita ruranapi yallinmi
ó carihuarmimanta (ó huarmita) yalli ruranmi, el hombre tra-
baja más que la mujer.
La igualdad se expresa por sltina, imashina chasna;
p. e. : imashina causanqui, chasna huañunqui, como vives así
morirás.
DEL PRONOMBRE.
13. Los pronombres personales son
Sing. Nuca, yo. Plur. : Nucanchic, nosotros.
Can, tú. Cancana, vosotros.
Pai, él, ella. Paicuna, ellos, ellas.

En cuanto á la declinación, siguen la regla de los nombres

p. e. Xucapac, uucanian, ta, huan.


Cambac, canman, ta, huan.
Paipac, man, ta, huan.

El pronombre reflejo de cualquiera persona y número


me, te, se, nos, os, se, se traduce por la partícula ri inter-
calada entre la raíz y la terminación del verbo; p. e. : armani,
baño; armarini, me baño.
14. Los pronombres demostrativos son:
Caí, este, esta, esto; p. e. : coi ¡jura, es Je árbol; cai
panga, esta hoja.
Chai, aquel, aquella, aquello; p. e. : chai puncha, aquel
día; chai tata, aquella noche.
;:

5 Parte primera. Analogía.

Son declinables y toman la forma del plural, si están solos


p. e. cai yuracunamanta chaicunata ctpai, caira nata saqni , de
:

los árboles, lleva ésos y deja éstos.


Con pi y man expresan adverbios de lugar y tiempo; p. e.
(Intiman apai, lleva allá; caimán yaicui, entra acá; ñuca tapucpi,
chaipi huillanqui, cuando yo pregunte, entonces avisas.
La dicción quiquin se usa de dos maneras:
1? Pospuesta alpronombre personal ó demostra-
tivo, equivale al adjetivo mismo (ipse); p. e. ñuca qui- :

quin, yo mismo ; esta palabra se une tanto con el pronombre,


que aun precede á la desinencia del plural; p. e. : canquiquin-
cuna, vosotros mismos mismos. Hay
;
paiquiquincuna, ellos
una excepción: ñucanchicquiquin, nosotros mismos. Para la
tercera persona se usa frecuentemente en lugar de quiquin, la
palabra pacha; p.mismo.e. : paipacha, él
2? sustantivo, significa propio
Antepuesta al , legí-
timo, verdadero, y va delante del sustantivo; p. e. : qui-

quin runa, verdadero hombre.

15. Los pronombres interrogativos son:

Pi ¿quién? para personas.


Inia ¿qué? para animales y cosas.
Para unos y otros y como adjetivo : maijan ¿ cuál ?

16. De
mismos y los forman
añadiéndoles la partícula pish se
los indefinidos; así: pipish, imapish, maijampish, cualquiera.
Para la declinación de estos últimos se intercalan los
sufijos; p. e. pitapish , imatapish , picunapish, imacunapish,
:

maijantapish, maijancunatapish.

17.ima pierden su sentido interrogativo con la nega-


Pi,
ción mana; manapi, nadie ; manaima, nada; p. e. >u<(ua/>i
así: :

shamushcachu , nadie ha venido; manaimata saquishcachü,


nada ha dejado.
18. Hay otros interrogativos que se unen con el sufijo
pi, etc.; ¿dónde? ó ¿en dónde?
así: ntaipi p. e. : maipi
churashcanqui? ¿en dónde pusiste? maiman ¿á dónde?
maimanta ¿de dónde?
: :

Del pronombre. Del numeral. 7

Masna ¿cuánto? p. e. : masnapi rcmdishcanqui? ¿en


cuánto compraste ?
Jaica ; cuándo \ p. e. : Jaicapi uyashcanqui? ¿cuándo
oíste?
19. Los pronombres posesivos se traducen por
medio del genitivo de los personales, de modo que
31 í o == ñucapac.
Tuyo = campac.
Suyo — paipac.
Nuestro = ñucanchicpac etc.

En los posesivos de la primera persona se omite ordina-


riamente el pac; p. e. : ñucanchic a Upa, nuestro terreno.
En las tres personas de singular y plural se emplean tam-
bién, aunque rara vez sufijos especiales al fin del sustantivo,
,

con el cual forman una sola palabra, del modo siguiente


Mío = i; mi padre = yaya-i.
Tuyo = iqui; tu padre — yaya-iqui.
Suyo = n; su padre = yaya-n.
Nuestro = nchic; nuestro padre = yaya-nchic.
Vuestro == iquichic; vuestro padre = yayaAquichic.

Estos sufijos son esencialmente los mismos que se emplean


en las personas del verbo.
NB. De los pronombres relativos se tratará en la sintaxis.

DEL NUMERAL.
20. Los numerales cardinales son:
Schuc = uno.
: ;

g Parte primera. Analogía.

Las combinaciones se hacen según estas dos reglas:


1? Antepuesta una unidad á una decena, centena etc., las

multiplica; así: 20, ishcai chunga; 30, quimsa chunga] 500,


pishca pazzac etc.
2? Pospuesta, se suma con ellas; así: 12, chunga ishcai;
35, quimsa chunga pishca. 786 253, canchis pazzac pusac chunga
sucia huaranga ishcai pazzac pishca chunga quimsa.

21. Los numerales ordinales se forman añadiendo


al cardinal la terminación niqui; p. e. : ishcainiqui, 2?; chun-
ganiqui , 10.\ En lugar de shucniqui se dice también ñaupa.
Desde 10 en adelante los Indios se sirven por lo regular de
los cardinales en vez de los ordinales.
22. Los numerales partitivos se forman por medio
de la palabra chaupi, que significa no solamente la mitad, sino
también cualquiera porción; de manera que Vs se dice: quimsa
chaupimanta shuc; 3 /8 pusac chaupimanta quimsa.
,

23. Los adverbiales se forman con la palabra cuti


p. e. : shuccuti; ishcaicuti, una, dos veces.

24. Los distributivos: de uno en uno, de dos en


dos, se traducen duplicando y añadiendo al segundo
el cardinal
la partículamanta; p. e. chuscu chuscumanta shuc caspita apar-
:

cami, de cuatro en cuatro llevaban un palo.

DEL YERBO.
25. No hay sino una sola conjugación en quichua,
según la cual se conjugan todos los verbos. La raíz permanece
invariable en todos los modos, tiempos y personas

VOZ ACTIVA.
INDICATIVO.
PRESENTE.
Cuya -ni «uno.
Cuya- nqui amas.
Cuya-n ama.
Del verbo. 9

Cuya-nchic .... amamos.


Cuya- nquichic amáis.
. . .

Cuya - ticuna .... aman.

PASADO.
Tiene dos formas, que sirven indistintamente, tanto para el

mperfecto, como para el perfecto y pluscuamperfecto.

Cuya -ream, amé, amaba, he, había amado.


Cuya-rcanqui.
(
'inja - rea.

Cuya-rcanchic.
Cuya-rcanquichic.
Cuija - reacuña.

2a

Cuya-shcani, amé, amaba, lie, había amado.


Cuya - shcanqui.
Cuya - sítea.
Cuya -shcancJtic.
Cuija - shcanquiehic.
Cuya - shcacuna.

FUTURO.
Cuya -sha ó sime, amaré, habré amado.
Cuya-nqui.
Cuya - nga.
Cuya - shun.
Cuya- nqukli'ic
Cuya - ngacuna.

IMPERATIVO. {

Cuya -i, ama tú; cuya-chun, ame él.


Cuya- ¡chic, amad; cuya -eltuncuna, amen ellos.
La forma cuyachun sirve de subjuntivo.
K) Parte primera. Analogía.

PRESENTE DE
OPTATIVO Y CONDICIONAL.
Cuya -imán, ojalá yo amara; yo amaría.
Cuya - nquiman.
(
'/i ¡/a - riman.
Cuya - nchicman.
Cuya - nquichicman.
Cuya -nmancu tía.

PRETÉRITO CONDICIONAL.
Cuya -imán carca, yo habría amado.
Cuya - nquiman carca.
Cuya - nman carca.
( \i ya - n chieman carca.
( Unja - nquichicman carca.
Cuya - nmancuna carca.

INFINITIVO.
Cuya -i, amar (amor).
Cuya-shca, haber amado.
Cuya -na ó cuya-nga; haber de amar.

PARTICIPIOS.
Activo de presente: cuya-e, el que ama.
Activo y pasivo de pretérito: cuya-shca , el que
ha amado; y el que es amado.
Activo y pasivo de futuro: cuya-na ó cuya-nga,
el que ha de amar, el que será ainado, el que es digno
de ser amado.
GERUNDIO.
Cuya-shpa, amando.

SUPINO.
Cuya-c, á amar.
; ; :

Del verbo. \\

2(>. La voz pasiva se forma con el participio shca y el

verbo cani, soy; p. e. : cuyashca cani, soy amado; cuyashca


carcani, fui amado; cuyashca casha, seré amado.
27. Conjugación del verbo seguido de complemento personal.
Si la acción de la persona agente se dirige á otra, se ex-
presa ésta por medio de una partícula especial, que se pospone
inmediatamente á la raíz del verbo, con excepción del perfecto

y futuro, que, á ser la acción de la primera persona á la se-


gunda, reciben dicha forma después de la desinencia.
Esta conjugación especial se usa cuando la acción es
a
de la l il
persona á la 2 (te amo)
* n 2a „ „ „ Ia (me amas)
., „ 3? ,,
„ „ Ia (me ama).

Si. la acción es de la Ia cá la 2 a
persona, se emplea la par-
tícula iqui, pero sólo para el singular de la persona agente y
del complemento personal.

PRESENTE.
Cuija -iqui, yo te amo.
Cancunata cuyani, yo os amo.
Canta cuyañchk, nosotros te amamos.
Cancunata cmjanchic, nosotros os amamos.

PERFECTO.
1
( uya - ><'<! - iqui, te amé.

FUTURO.
( htya - shca - iqui, te amaré.
12 Parte primera. Analogía.

CONDICIONAL IMPERFECTO.
Cuya -iqui- man, te amaría.

CONDICIONAL PERFECTO.
Cuya- iqui -mancaren, te habría amado.

La acción de la segunda persona á la primera y de la tercera


á la primera, se expresa poniendo entre la raíz y la terminación
del verbo, la partícula lina, usada sólo para el singular del com-
plemento personal y singular como plural de la persona agente.
Acción de la 2? á la 1?

PRESENTE.
Cuya-hua-nqui, tú me amas.
Cuya- htm -nquichic, vosotros me amáis.
Nucanchicta euyanqui, tú nos amas.
Ñucanchicta cuyanquichic, vosotros nos amáis.

PERFECTO.
Cuya-hua-rcanqui} me amaste.
Cuya-hua-rcanquichic, me amasteis.

FUTURO.
Igual al presente.

IMPERATIVO.
Cuya-hua-i, ámame tú.
( 'uya - hua - khic, amadme.
,

Del verbo. 13

CONDICIONAL IMPERFECTO.
Cuya-hua-nqidman, me amarías.
Cuya - hua - uquichieman, me amaríais.

CONDICIONAL PERFECTO.
Cuya -hua -nquimancarca, me habrías amado.
Cuya- hua -uquichicmancarca, me habríais amado.

GERUNDIO.
Can cuya- hua -shpa, amándome tú.

Acción de la 3? á la 1?

PRESENTE.
Cuya -hua -n, él me ama.
Cuya- hua -ncuna } ellos me aman.
Nucanchicta cuyan, él nos ama.
Nucanchicta cuyancuua, ellos nos aman.

PERFECTO.
Cuya -hua -rea, me amó.
Cuya - hua - r cancana, me amaron.

FUTURO.
Cuya -hua - neja me amará.
Cuya - hua - ngacuna, me amarán.
:

14 Parte primera. Analogía.

IMPERATIVO.
Cuya -hua -chun, ámeme.
Cuya - hua - chuncuna, ámenme.

CONDICIONAL IMPERFECTO.
Cuya -hua -riman, me amaría.
Cuya - hua -nmancuna, me amarían.

CONDICIONAL PERFECTO.
Cuya -hua -nmancarca, me habría amado.
Cuya- hua - nmancunacarca, me habrían amado.

GERUNDIO.
Pai cuya -hua -shpa, amándome él.

28. El presente de infinitivo sirve como sustantivo abs-


tracto ; p. e. : causal (vivir), vida.

29. El futuro de infinitivo, como sustantivo, sirve para


expresar el instrumento con que se ejecuta la acción del verbo,
ó también el lugar donde se la hace ; p. e.

Pichana, barrer y la escoba.


Tiyana, estar sentado y el asiento.
30. Se forman verbos de los sustantivos , agregando á
éstos la terminación verbal. Semejantes verbos significan hacer,
recoger el objeto indicado por el sustantivo ; p. e. yanta, leña;
yantana, cortar leña. Del mismo modo se forman verbos de
los adjetivos y adverbios; p. e. : mizza, mezquino; mlzzana,
impedir.
5;
:

Partículas. 1

PARTÍCULAS.
Son de varias clases : 1? enclíticos ; 2? adverbios ; 3? con-
junciones ;
4? interjecciones y 5? partículas finales.

31. A la primera clase pertenecen los sufijos de los


casos de que hemos tratado ya en el Nombre ; nos queda
solamente una observación sobre el uso de la partícula manta,
la que se emplea para significar:
a) El lugar de donde ; p. e. : llactamanta , del pueblo
carumanta shamuni, vengo (le lejos.
b) Las preposiciones desde y de; p. e. : cayamanta, desde
mañana; pacarimanta tutacama, desde la mañana hasta la
noche; ñiimanta ruraieama, del decir al hacer.
c) La materia de que se ha hecho una cosa; p. e. : cullqui-
manta, de plata.
d) Muchas veces la causa, en lugar de raicu; p. e. : millai
causashcamanta, á causa de la mala vida; también la inten-
ción ; p. e. : IMosmaata rurai, hazlo por Dios.
Los principales enclíticos que no son desinencias de
la declinación, son los siguientes:
Yuc indica el dueño de una cosa ; p. e. : chacra, el campo ;

chacrayuc, el dueño del campo; huavmi, mujer; huanniyuc,


el marido.
Cama significa a) hasta; p. e. chacracama, hasta el :

campo; b) conforme; p. e.: ñiskeaiquicama, conforme á tu


palabra; yaricaiquicama miau, come según el hambre que
tienes pactaicama, conforme á mi fuerza.
;

Con shungu significa de buena gana; p. e. shunaucama :

rurarca, lo hizo de buena gana pero si se une el pronombre ;

posesivo de 3* persona con shungu, significa según la propia


voluntad; p. e. paipac shungucama, lo hizo como quiso.
:

Bakú expresa la intención, la causa; p. e.: rieuiraicu,


para ver; ramraicu, á causa de la nieve; Diosraicu, por
amor de Dios.
A los enclíticos que son adverbios, pueden agregarse otros
;:

15 Parte primera. Analogía.

Caru, lejos, se une: a) con pi; p. e. : llactacarupi , lejos


del pueblo; b) con manta; Uactacaru manta shamuni, vengo
de lejos del pueblo.
Caula, muy cerca, se une con pi, man, manta y cama;
p. e.: llactacaillapi, al lado del pueblo; llactacaillaman, cerca

del pueblo; llactacaillamanta de la cercanía del pueblo; ,

llactacaillacama, hasta la cercanía del pueblo.


Hahua (jalma) significa encima ; p. e. : chacrahahua , en
el campo.
Hanac (janac) (propiamente sustantivo) , arriba , en lo
alto, y requiere que se ponga en genitivo el sustantivo con
que se une ; p. e. : urcupac-hanacpi, encima del cerro ; urcupac-
hanacmanta, de lo alto del cerro; huairapac-hanacman , al
aire ; hanacpachapac-hanaccama, hasta el cielo. En este último
ejemplo se nota, que hanac como sustantivo puede preceder á otro.
Chaupi (de chau, sustantivo, la mitad, y pi) se usa como
sustantivo adjetivado y se lo antepone al sustantivo p. e. ;

chaupi tnta, media noche; pero cuando se une con sufijos,


se lo pospone p. e. llactachauplpi
;
:en medio del pueblo ; ,

cashachaupiman urmarca , cayó en medio de las espinas;


llactachaupimanta, de en medio del pueblo; llactacliaupicama,
hasta en medio del pueblo.
Chimba, en frente de calles, ríos etc. p. e. ImaicucMm- ;
:

bapi, al otro lado de la quebrada; huaicuchimbaman ;


huaicuchimbamanta, huaicuchimbacama.
Quipa, el último , se usa como enclítico en el sentido de
después y de tras; p. e. nnniquipapi, tras de la piedra;
:

riimiquipaman ; ñau iquipamanta.


Ñaupa, ñaupac, el primero, que es propiamente sustantivo,
procedente probablemente de uaui , forma antepuesto á otro,
sustantivos compuestos; p. e. : ñaupapacha, en tiempos anti-
guos. Como enclítico se une con pi, man, mu ufa; p. e. pun- :

gup)acñauparpi , delante de la puerta; pimgupac ñaupac m u\ <

pungupac ñaupacman ta etc .

Ucu ó hucu, lo interior, como adjetivo va antepuesto;


p. e. : ucupacha , el infierno; como enclítico se une con ¡ñ,
:
;

Partículas. 17

matij manta; p. e.: rumihuewpi, bajo la piedra; llamacunahucupi,


entre las llamas; cuchahucuman } bajo la laguna; mayu-
h ara manta, de dentro del río.

32. Entre la raíz y la terminación de los verbos se inter-


calan partículas que modifican la significación.
De Jiua y ri se ha tratado ya.
Cu significa el estado; p. e. : acllana, escoger; acllacuna,
estar escogiendo.
Cid significa hacer, permitir; acllackina , hacer, permitir
escoger. De sustantivos y adjetivos se forman verbos por
medio de esta partícula : huasi, casa ; huasicMna, edificar una
casa ; sinchi, fuerte ; sinchichina, fortificar.

Gri significa ir á; acllagrina, ir á escoger; es una co-


rrupción de acllac (supino) y riña, ir.
Lia significa hacer exclusivamente una cosa ; p. e. : aclla-

llana, solamente escoger. Con el imperativo, expresa una


súplica cordial; acllallai, hazme el favor de escoger.
Lliy pospuesto á un sustantivo que significa algún vestido

etc., indica la acción de ponerse tal vestido; p. e. : chumbi,


faja; chumbillina, ceñir.
Mu indica movimiento; p. e. : acllamuna , venir de
escoger.
Naca indica reciprocidad; acllanacuna , elegirse mu-
tuamente el uno al otro.
Naya , tener afición; acllanayana , tener gana de
escoger.
Pa (ha) expresa respeto á la persona con quien se habla
p. e. : permiso para decirlo).
camiparca, insultó (le pido
Raya, no dejar nunca de, como lia; acllarayana, no
dejar nunca de elegir.
Ya forma con los adjetivos verbos incoativos; p. e.

rucu, viejo; rucuyana, envejecer.


De estas partículas se puede unir varias con el mismo
verbo; p. e. : acllarinacunayacuna } estar con gana de ele-
girse mutuamente.
; : : ;
:

18 Parte primera. Analogía.

ADVERBIOS.
33. Los adverbios se forman de adjetivos
1? Poniéndolos sin variación delante de verbo ; p. e.

sinchi rimai, habla alto.


2? Por medio de la partícula lia; p. e.: allilla cani, estoy
bien; mana imilla, increíble.
3? Posponiendo el sufijo manta á sustantivos ó adjetivos

p. e. :shungumanta, voluntariamente ; sumacmanta, boni-


tamente.
4? Por medio del sufijo ta ; p. e. : allita muquí, dices bien.
5? Shina, como, con sustantivos y adjetivos tiene signi-
ficado adverbial; p. e. varonilmente; ninashina,
carishina,
coléricamente ; fuertemente.
sinchishina,
El adverbio de negación es mana, el de prohibición ama,
de prohibición severa pacta, pacta ari, ¡cuidado que!
Los adverbios de modo se forman con shina; p. e. ima- :

shitta, ¿de qué modo?


Enumeremos algunos adverbios no contenidos en las reglas
anteriores.

34. Adverbios de tie m p o

Ashallahuan, en un instante. caina huata, el año pasado;


Cunan, ahora; caina quilla , el mes pasado ;

cunanlla, recién, hace poco; caina puncha, el día de ayer.


cunan huata, en este año ; ( liaupi puncha, á medio día ;

cunan quilla, en este mes; chaupi tuta, á media noche.


cunan puncha, hoy día; c/t/shi, de tarde.
cunanmanta , desde ahora, Huatampi, cada año.
desde hoy. Huaquimpi, algunas veces.
Caya, mañana; Huiñai, siempre;
taya mincha, en estos días. huiñaipac, pitra, siempre;
Cayllamanta, desde aquí. huiñaiña, desde mucho tiempo
Caina, ayer; huiñaimanta, siempre.
minante, anteayer Manante (amarae), antes, no
cainanic sarun, el otro día; todavía:
o

Adverbios. Conjunciones. 19

manarac puftushpa, antes de / '/<)/<//«/)/, cada día.


dormir. punchapish tutapish (puwchapash
Mincha, pasado mañana. tutapash ,
punchabash tuta-

Ñaca, un poco antes; l»i sli), día y noche.


ñacalla hace poco no más.
, Tuta, de noche;
Ñaupa, antiguamente ; tutwcuna, cada noche;
ñaupacha, en lo antiguo. tutamanta, muy de mañana.
Pacari, de mañana. Ucta (atea), pronto;
uctalla, inmediatamente.

35. A dver b ios de ni o d

Allí, bien; Icha, talvez.


attimi, está bien; Llapa llapandin , totalmente.
allimanta, poco á poco. Llipin, todos juntos.
Ancha, muy. Ñaupaclla, primeramente.
Ashun, más. Pacha, ciertamente;
Asha, poco; shinapacha, asimismo.
ashaUa, muy poco. Palta palta, uno sobre otro.
Casilla, en vano. Shinatac, asimismo.
Chaicama, totalmente. Shuclla, sólo, únicamente;
Huaquin, algo. shuc huñulla (sime tantalla,

Btifiu, humilla, juntamente. tantatalla), juntos.

CONJUNCIONES.
36. Pish (pash, bash), huan, pishuan, huanpish, significan y
Ca, vi, equivalen á y, pero.
Pish— pish, vale lo mismo que y (latín: et — et).

Cairi, se traduce por ó.


Chu — chu, pasa por ó — ó;
chu, por ó \
interrogativos.
manacku, por no /

Yall'ui, yallinrac, pero, por el contrario.


Haica, haicapish o pish solo, aunque.
Ari, porque;
shinapaca, shinapacari, por esto.
Gramática Quichua. 2
:

20 Parte primera. Analogía.

Cairaicii , chaírate u , caimanta , chaimanta } caimantapish }


por esto.
Shinaca , shinashi, shinashpamari, shinacacana, shinaricana}
de consiguiente.
Chaimanta, después.
Sh'nutmantatac, después también.
Caihahuamanta, chaimantaracmi, fuera de esto.
Xatac, ya que, pues.

INTERJECCIONES.
37. Aá, yaá, significan ¡ah! ¡ay!
Shsh, ¡silencio!
Anal y ¡ay!
Ahaha, ihihl, son interjecciones de risa.

Alan, alalau, alalai, achachai, expresiones de frío.

Ata, ataya, de compasión.

PARTÍCULAS FINALES.
38. Unidas éstas con el nombre, modifican su sentido, ora
dándole énfasis ó disminuyendo su fuerza, ora indicando el

tiempo. Algunas sirven también de conjunciones, tal es la


afirmación ari, sí ; como conjunción causal significa porque, de
consiguiente; como partícula final da énfasis, principalmente

al imperativo rimaiari, habla pues


: ¡
t

Ca es conjunción adversativa y equivale á pero; como


partícula final se usa: a) en proposiciones condicionales y sig-
nifica si; p. e. : mana huanashpaca , huiñai ninapi
juchallicuéca
muzzuchishca pecador
canga, si no hace penitencia, será
el

castigado con el fuego eterno ; b) en interrogaciones p. e. ;

masna ¡malí naca tiyarca? ¿cuántos niños había? c) en res-


puestas. En los dos últimos casos ca significa pues.
( '/i'/r¡ equivale á talvez ; se agrega á la palabra sobre
que recae la duda: mitiGwrcachari, talvez se huyó.
Chu es: a) enclítico negativo, pero separado de mana ó
ama; solamente en oraciones interrogativas se une con mana;
;

Partículas finales. 21

p. e. : ungushca mana musparcachu, el enfermo no deliró;


manachu caparishcanqui? pío has gritado?
b) es enclítico interrogativo (sin negación): ñachu sha-
mwrca? ¿vino ya? — Es de notar que siempre se une á la
palabra enfática
c) duplicada, es conjunción disyuntiva: canchu, paichu atoll-
pata shuhuashcanqutehic, ó tú ó él habéis robado la gallina;
(1) significa si en proposiciones condicionales: shamimqui-
nniiH-lm, caita cmquiman. si vinieras, te lo daría.
Huan es conjunción copulativa: can ñueahuan, tú y yo.
Lia (solamente) se une con nombres y verbos en la raíz
ó en la desinencia, y restringe la significación: caillata ricur-
cani, solamente esto he visto.
Mi es a) forma de indicativo y se usa casi siempre en
:

oraciones afirmativas Dios eanmi, hay un Dios ;


:

b) como tal reemplaza á la tercera persona (en singular

y plural) del presente de indicativo del verbo sustantivo : huasi


hatanmi, la easa es grande.
Mari expresa mayor énfasis que mi : paimari huañucMrca%
sí, él mismo mató.
Bac significa: a) antes, y va precedido de mana : manarac
rishpa micuira-c, come antes de irte;
todavía: micucunraej está comiendo todavía;
b)
en primer lugar: yacutarac apamunqui, traerás pri-
c)

meramente agua.
Ski significa dizque, puede ser: rimahuashcashi, dizque
me habló.
Tac significa pues.
Todas estas partículas pueden usarse juntas y aumentan
así el significado respectivo.
La sílaba ni (ñi y ftin) agregada á la raíz de una palabra,
le da énfasis.
:

PARTE SEGUNDA.

SINTAXIS.
DE LA CONCORDANCIA DE SUJETO Y
PREDICADO.
39. Si el sustantivo se junta con un numeral, no exige
el sufijo de plural, cuna; p. e. : au luisa urna, tres cabezas.
Muchas veces se omite tal sufijo, si la pluralidad está ya
expresada por el verbo ; p. e. : llama apancuna ó llamacuna
apancuna ó llamacuna apan.

40. EL PRONOMBRE RELATIYO,


que no hay en quichua, debe expresarse de uno de los modos
siguientes
1? Por el participio; p. e. : el hombre que peca será
castigado, juchallic runa muz&Uchishca canga.
2? La proposición relativa se pone como independiente y
delante de la principal; p. e. : el hombre que no quiere
aprender la doctrina, es como un animal, Viospac shimita
mana yachacuita munanchu, dial runa llama shinami. (VA no
quiere aprender la palabra de Dios, este hombre es como un
animal.)
'>'.'
Se traduce la proposición relativa como independiente,
poniéndola tras de la principal; p. o.: de ellos escogió doce,
á quienes llamó apóstoles, paicunamanta chunga ishcaita
a<-llarca, caicunata apostóles shutiyachirca.
::

Del verbo. 23

DEL YERBO.
41. El optativo se usa en oraciones condicionales, em-
pleando en la segunda parte chaica, p. e. : huasipi saquirinquiman,
cha ¡ni ñuca llucshivman, si te quedaras en casa, yo saldría.
Pacta (cuidado que) rige siempre optativo; p. e.
cuidado que entres, pacta yaicunquiman.
Los participios en c y shca ó na con sufijos, se emplean
para traducir la proposición regida, cuando la regente significa
acción simultánea, posterior ó anterior á aquélla; p. e. : paita
huañucta ricurcani, he visto que moría; paita huañushcata
ricurcani, lie visto que había muerto; palta huañuna cash-
cata ricurcani, he visto que moriría.
Se emplea también en las oraciones condicionales el par-
ticipio modificado con el sufijo pi y la partícula ca, si el sujeto
es diferente; p. e. : si no llueve mañana, me iré á Quito,
cay a mana tamiacpica, Quitoman rishami; pero si es idéntico,
se emplea el gerundio con ca; p. e. : si quieres comer,
trabaja, micuna munashpaca, no-ai.
Si se quiere indicar que una acción empieza después de
haberse acabado otra, se pone ésta en gerundio; p. e.: puñushpa,
rurani, después de haber dormido, trabajo.
Para expresar el modo completo, perfecto con que se hace
algo, se emplea el gerundio; p. e. : ancha ynyashpa yuyarcani,
lo he meditado perfectamente; ancha skutuchishpa shutu-
chinga, ha de mojarlo completamente.
El supino se usa principalmente con los verbos de mo-
vimiento; p. e. : paita huañuchic shamurca, vino á matarle.
Con el infinitivo pueden unirse todos los sufijos; p. e.

sabes escribir; pimushcamanta, después


quittcaita yachanqui,
de dormir; puñushcamanta (ó puñuimanta) shamuni, acabo
de dormir.
Las proposiciones regidas de que, se traducen por medio
del presente de infinitivo; p. e. : runapac luían ai allivm,
es bueno que muera el hombre (literalmente: el morir [la

muerte] del hombre es bueno).


24 Parte segunda. Sintaxis.

Duplicando el verbo que está en infinitivo, con la par-


tícula lia y se expresa la continuación de una acción exclusiva;
p. e. : puñuilla puñun, no hace otra cosa sino dormir.

DEL RÉGIMEN DE LOS YERBOS.


42. Generalmente hablando los verbos quichuas siguen
,

el régimen de los castellanos; de modo que los transitivos


rigen acusativo: p. e. cullquita munani, quiero dinero; pero
:

también los intransitivos pueden tener acusativo , y en


tal caso la desinencia tu indica localidad; p. e. : rumita samani,
descanso sobre una piedra; huasita puñuni, duermo en
casa; pambata puricuni, paso por el llano.
Todo verbo intransitivo puede regir en acusativo á su
propio infinitivo, como al de otro verbo; p. e. purinata purini, :

ando el camino; mishqui puñuita puñurcani, he dormido


un sueño dulce; huañuita puñunayani, estoy muy soñoliento
(literalmente tengo gana de dormir para morir)
:
y también ;

al simple nombre; p. e. huiñaita causana, vivir eternamente


:

(literalmente: vivir vida eterna).

Para indicar la duración de tiempo y el paso por un lugar


se puede emplear el acusativo; p. e. : quimsa púnchala Quitóla
he estado tres días en Quito; maita rircanqui?
tiyarcani,
;por dónde pasaste? mayuta, por el río.
Doble acusativo tienen:
1'.'
Los verbos causales con chi; p. e. : huasicamata as-huata
apamuchisha, he de hacer traer chicha con el criado.
Los verbos: prohibir, pedir, aconsejar; quitar, robar;
2?

p. e. : jugar; huauquita
paita chungaita amañircani, le prohibí
quimsa llamata shuhuarca, robó á su hermano tres borregos.
Pac se usa muchas veces para expresar el iin y la dura-
ción de una acción; p. e. allicaipac puñunapi canqui , estás
:

en cama para recobrar la salud; quimsa quillapac shamusha,


he de venir para estar tres meses.
77 expresa el precio en que se compra ó vende algo;
p. e. isla-ai huarcupi randircani,
: lo compré en dos pesos.
: :

De la construcción. Idiotismos. 25

DE LA CONSTRUCCIÓN.
43. En cuanto á la construcción obsérvense las reglas
siguientes
1? Todo complemento ó palabra dependiente va delante
de la principal; p. e. : hatun punta chaqui, el pie del león
grande; puma huí un chaqui, el pie grande del león.
2'.'
En toda oración, el primer lugar ocupa el sujeto,
precedido de sus calificativos ; después el complemento,
precedido también de adjetivos ó de las palabras que de él

van regidas; luego viene el adverbio y últimamente el


verbo; la aposición sigue á la palabra explicada por ella.

P. e. : Pi juchaca mana allichu ñishpa cania yachachirca?

Diosmi cambac shungu ucupi tiyan , chaimi caita yuyachin.


¿Quién te enseñó que el peeado es malo? Dios, quien
está en tu corazón, él te hace saber esto.
Se puede omitir el verbo ser entre el sujeto y el predi-

cado; chai yayai, aquél es


p. e. : mi padre; pero regular-
mente se expresa por la partícula mi y no por cana, que
lo

significa existir ; p. e. állcu piñami el perro es bravo


: ,

(cf. n. 38).

IDIOTISMOS.
44. Característica del quichua es la falta de oraciones
compuestas ; toda oración, pues, exige la forma simple.
Muy frecuente es el uso de nina (decir) con la forma
simple, para expresar oraciones compuestas castellanas ; p. e.

mi madre dice que ha de encender el fogón, mamai //¡nafa,

pucushac ñinmi (literalmente: mi madre "encenderé el fogón"


dice); mamai ninata pucushcani ñircami, mi madre dijo que
ha encendido el fogón; ninata pucuiman ñircanimi, dije que
quisiera encender el fogón; ninata pucushac ñircanqui, dijiste
que has de encender el fogón,
Para dar énfasis á la frase se pone el gerundio de
nina delante del indicativo; p. e. : mamai ninata pucushac
ñishpa ñin.
::

26 Parte segunda. Sintaxis. Idiotismos.

La forma absoluta ó simple se emplea también en las


proposiciones regidas de : mandar , aconsejar ; oir etc. ; p. e.

caita apamui ñishpa camachirca, mandó que trajeras esto;


cambac huauqui huañurca, wyashcani, he oído que tu hermano
lia muerto (literalmente : lie oído á uno decir "tu hermano
ha muerto").
45. El verbo nina significa á veces, querer, y en este
caso se pone el verbo determinado en primera persona
de futuro; p. e. : apashac ñircanqui , lias querido llevar;
apashac ñircanquichic, habéis querido llevar. Se puede tam-
bién emplear la conjugación de complemento personal; p. e.

apashac ñiiqui, quiero llevarte; apashac ñihuanquichic ,


que-
réis llevarme.
Cuando el verbo regente expresa deseo, se pone el regido
en optativo; p. e. : apaiman ñinif
yo quisiera llevar; apaiman
carca ñircanqui, hubieras deseado haber llevado.
(Juerer puede traducirse también por mañana; p. e. apaita :

munaiqui, quiero llevarte.


46. Parece que se traduce por shina, partícula que se
agrega al nombre ó al verbo cuyo significado se dice que
parece; p. e. shamunshina, parece que viene; ñuca yaya-
:

shina shamurca, parece que mi padre ha venido.


47. Apenas .... cuando (ó sin cuando) se vierte por
la repetición del verbo afirmando y negando
, p. e. Apenas ;
:

mueras, serás juzgado, huañurcanqui mana huañurcanqui,


taripashca canqui*

J. M. J. V.
VOCABULARIO
ESPAÑOL-QUICHUA.
PROLOGO.

Hemos procurado en la "Gramática Quichua" y en el "Vocabu-


lario Quichua-Español" presentar á los jóvenes levitas lo
más la analogía y sintaxis quichuas,
esencial de y los términos
lexicológicosen su sentido principal mas en el "Vocabulario ;

Español-Quichua" nos hemos propuesto ayudar á los Señores Sa-


cerdotes en su alto ministerio; y para esto nos hemos empeñado
sobre todo en poner los términos que expresan ideas religiosas
y morales; dando definiciones ó descripciones de las palabras
puramente cristianas, porque ya no es posible sustituirlas con
términos quichuas que, actualmente, los indios entenderían menos,
y que tal vez causarían equivocación. Y como es de mucha
utilidaduna crestomatía quichua, y no nos es posible ponerla en el
presente Vocabulario, para que no sea demasiado voluminoso,
hemos agregado solamente algunas pláticas tomadas del "Tercero
Catecismo" publicado en la lengua del Cuzco, por orden del
Concilio Límense que hemos traducido al actual
de 1583; las

dialecto de Quito. De manera que el "Vocabulario Español-


Quichua" no es una simple inversión del Quichua-Español que
contenga los términos de éste en orden alfabético con sus signi-
ficados quichuas respectivos ;
pues hemos omitido palabras de
significado muy especial que no sirven para la predicación;
p. e. : los vocablos que expresan las varias especies de maíz;
así como también los términos de fácil formación, según las re-
glas de la Gramática; y muchas veces sustantivos abstractos, con
tanta mayor razón que los indios hablan poco en abstracto, y
1*
II Prólogo.

sí, por lo regular, en concreto; decimos, p. e. : durante mi ju-


ventud fui inocente; mas el indio no dirá "durante mi juven-
tud", sino "cuando be sido joven, be sido inocente", longo
(huambra) casbpaca, mana jucbayuc carcanimi. Algunas
palabras abstractas como color, calidad, faltan del todo en Quichua;
y en tales circunstancias hay que hablar siempre en concreto.
Cada idioma tiene sus particularidades que á los extraños
parecen, á veces, imperfecciones y aún ridiculeces 1
,
sobre todo
al principio del estudio; pero que con el ejercicio se hacen
muy naturales y no causan más extrañez ninguna. Para ganar
almas en nuestro ministerio pastoral, debemos apropiarnos estas
particularidades del Quichua; y los indios nos entenderán tanto
mejor, cuanto más bien hablemos su idioma, no solamente en
general, sino empleando los giros propios de la lengua. Ómni-
bus omnia factus sum, ut omnes facerem salvos 2 Como el gran .

San Pablo "ha vivido como judío para ganar á los judíos; con los
sujetos á la ley, como si estuviese sujeto á la ley (con no
estar sujeto á la ley), sólo por ganar á los que á la ley vivían
sujetos; con los que no estaban sujetos á la ley (de Moisés),
como tampoco lo estuviese (aunque tenía una ley con respecto
á Dios, teniendo la de Jesucristo) á trueque de ganar á los que
vivían sin ley" 3 hagámonos como indios para ganar á los
. Así
indios. Facti sumus parvuli in medio vestrum, tamquam si nu-
trix foveat filios suos 4 Tengamos con San Pablo cariño maternal
.

á la pobre gente india y como una tierna madre habla con su


;

hijito imitando su modo de expresarse: así no queramos levan-

tar á los indios á la altura de nuestras ideas y expresiones,


para ellos ininteligibles; sino hablémosles en su idioma caracte-
rístico, como una madre que está criando, llena de ternura para
con sus hijos.

En todo, y por lo mismo, en el trato con los indios, N. S.


Jesucristo debe ser nuestro modelo: "¡Con qué benignidad se

Habet enim omnis lingua quaedam propria locutionum lionera,


1

quae cum in alian» transferentur, videntur absurda. Sti. A.ugustini, De


vera Relig., cap. L, <lisl, 38. 2 ] Cor. 1\. 22. :<
I Cor. I\.
20 y -a. 4i Thess. II, 7.
Prólogo. m
conformó al alcance de sus discípulos y oyentes! ¡cuan bien aco-
modó su sublime doctrina á la rusticidad de ellos, sirviéndose
de ejemplos, parábolas, semejanzas tomadas de los usos ordina-
rios de la vida; valiéndose de estilo familiar, sin falso brillo de
palabras, ni vanos adornos de frase! ¡con qué paciencia les

sufrió la inconsideración, lo obtuso y tardo de su ingenio: expli-


cándoles á menudo las mismas cosas, respondiendo con benigni-
dad á sus rudas é inconsideradas preguntas, enderezando sus
torcidas aprehensiones é instruyendo sus inteligencias acostum-
bradas á las cosas de la tierra, y casi nada al conocimiento de
las del Cielo! Espectáculo admirable es ver continuamente á
aquella Sabiduría vivir, andar, sentarse, comer, hablar con hom-
bres rudos y de ínfima condición, con pescadores y artesanos;
continuamente ocuparse en instruirles y enseñarles, y en todo
con gran dulzura acomodarse á su alcance. ¿Quién por más
sabio que se considere, no se ocupará con todo gusto en ins-
truir á los rudos, al ver con cuánto cuidado lo ha hecho la

misma Sabiduría encarnada?" 1

No solamente hay que predicarles en su idioma, sino que


se les ha de explicar el significado de las palabras, de las ora-
ciones y de la doctrina que tienen que aprender de memoria;
sean estas palabras quichuas ó castellanas. Todo lo que se
aprende de memoria (y siquiera las oraciones ordinarias, como
el Padre nuestro, Dios te salve María, etc., la doctrina cristiana,
el catecismo, hay que aprender de memoria) hay que entender-
lo; no decimos en su sentido completo, sino que se debe cono-
cer el significado de las palabras, para que no se retengan los
textos mecánicamente, sino desde el principio con conocimiento.
Así á un niño blanco hay que explicarle las palabras castella-
nas del catecismo, que ó completamente las ignora ó sólo las

conoce á medias, cuando se le da la lección; procediendo á ex-


planarle la materia misma, según consista en verdades dogmá-
ticas ó morales, cuando se le loma la lección. Del mismo modo
hay que explicar á los indios el significado de las palabras qui-
chuas, para que no aprendan maquinalmente.

1
Lessii, De perfect. div. 1. 12. c. 8. n. 6(>.
Prólogo.

Puede también aplicarse á la predicación, y sobre todo al

catequismo, en cierta manera, lo que dice San Basilio en cuanto


al estudio de "Haud perfunctorie voces theologicas
la Teología:
audire, sed quaque dictione, quid in quaque
conari, quid in

syllaba reconditi sensus lateat, perscrutari, non eorum est, qui


segnes sunt ad pietatem, sed qui vocationis nostrae scopum in-
telligunt .... Syllabas excutere, non est aberrare a scopo ....
Si quis prima elementa ut minuta contemnat, numquam perfec-
torum sapientiam assequetur." Todo idioma tiene cierta filoso-
fía, no solamente en sus adagios, sino también en sus vocablos.
El Quichua no es abundante en adagios, pero es muy rico por
la naturaleza de sus expresiones y sus numerosas partículas;
dos circunstancias que dan al idioma cierta sabiduría nativa.
P. e. : Dios es en Quichua Pachacama (más bien Pachacamac,
compuesto de pacha, mundo, y camac, participio activo de
presente de camana, criar, sustentar), el que ha criado y con-
serva el mundo: en la palabra misma tenemos la definición más
apropiada para gente que tan difícilmente puede elevarse á ideas
abstractas. Mostrando, pues, á los indios estos significados con-
tenidos en las palabras de su propio idioma, tendrán gusto de
su lengua, y de la religión, y comprenderán y retendrán mejor
la doctrina.
Damos, en fin, gracias á todos los que nos han animado y
ayudado con sus consejos, principalmente á los sacerdotes Sres.
Raimundo Torres y Víctor Carrillo.
No podemos concluir sin recordar que todos los Obispos
de Quito, desde la fundación del Obispado hasta nuestros días,
han tomado vivo interés en la evangelización de los indios. El
documento más extenso es probablemente la Pastoral del limo.
Sr. D. Luis Francisco Romero, dada en Quito en 3 de Agosto
de 1725. Gomo esta Pastoral dictada por el celo de salvar á

los indios, es todavía útil para nosotros, la copiamos aquí ; omi-


tiendo, sin embargo, pasajes que no tocan tan de cerca nuestro
asunto, el ministerio pastoral para con los indios, para no aumentar
demasiado el volumen de este libro. Los pasajes omitidos están
señalados con puntos suspensivos. Hemos retenido la ortografía
antigua para no cambiar el carácter de esta Pastoral tan edificante:
Prólogo.

"Seis años ha, Venerables Párrocos, que sirvo este Obis-


pado, en cuyo tiempo le tengo casi todo visitado por mi per-
sona, y jamas ha llegado á mi noticia el pernicioso descuido,
que con la gracia de Dios, deseo enmendar en esta Carta; por-
que reconociendo las Matriculas, que los Curas forman cada año
de sus feligreses, he hallado se certifica en ellas aver cumplido
con el precepto, sin que se especifique entre el de confessar y
el de comulgar, y en que yo jamas dudé (digo mi culpa) por
no averseme ofrecido tal ignorancia y descuido en materia tan
grave y tan declamada por todos derechos divinos, y humanos,
y executoriada con la practica común de la universal Iglesia."

"Negáis, Párrocos, la sagrada Comunión á los mas de vues-


tros feligreses, no solo annualmente para que cumplan este pre-
cepto: sino también en el articulo de la muerte por via de
Viatico;procurando solapar vuestro culpable descuido y omisión,
que trae á estos pobres el mas pernicioso daño, con circuns-
tancias de hurto, con su incapacidad y perversa inclinación á
los vicios de embriaguez, hurto, mentira,
idolatría, y sensualidad,

en que son poco menos que brutos; y que Dios manda por
San Matheo: Nolite sanctum daré canibus 1
: Que no se eche
á los perros el pan de los Hijos: Que como á estos mastines
haveis de convidar á la mesa de los Angeles? Non est bonum
sumere panem filiorum, et mittere canibus 2 Pues sobre :

no aprovecharles por su casi natural indisposición, pondréis á


grandissima irreverencia este Santissimo Sacramento, por su tor-
peza, desaseo natural, que se pasa á horror en sus ranchos,
para poder llevar á ellos el Santissimo Viatico, quando os lla-

man á sacramentarlos en peligro de muerte."


"No falta quien piense no hay precepto que obligue á los
Yndios á la Comunión annual, porque esta solo se debe dar á
los dispuestos y capazes, y esta gente se considera naturalmente
indispuesta, como embebida en aquellos vicios; y fundados en
este error, no solo no cuydan de que comulguen, pero los apar-
tan de esta soberana Mesa. Otros responden al cargo, que los

I
Matth. VII, 6. 2 M ar(\ VII. 27.
vi Prólogo.

Yndios no quieren comulgar por horror que tienen concebido,


por estar persuadidos á que deben abstenerse desi comulgan
sus embriagueses y de mas vicios, y por no hacer esta mu-
danza, huyen de comulgar. En cuyos errados fundamentos se
fundan los mas Curas de el Obispado para negarles la comunión
annualmente, y el Viatico, contenlandose con confesarlos, en que
hay no poco que hacer, y que suplir, y que en esta practica

se asegura la conciencia/'
"Vamos, claros Párrocos, que se trata de el negocio de
mas peso y gravedad, que tiene vuestro oficio, qual es la salud
eterna de tantas almas redimidas con la Sangre de Jesu-Christo,
y entre que como Pastores y Mayorales de
ellas la vuestra,
este rebaño, que haveis de dar cuenta de aquellas, y
sois los

su dueño, de vosotros ha de satisfacerse de su perdida: San-


guinem autem ejus de manu tua requiram: dijo por Eze-
chiel 1
. Dios no crió las almas de estos miserables como las de
los brutos, por exercicio solo de su omnipotencia, y para el

servicio y regalo de los hombres; criólas para salvarlas y que


le alabasen eternamente: que por esto las redimió con su pre-
ciosa passion y muerle; para conseguir tan alto fin os las entregó
quando os hizo su Cura: es verdad que os las entregó torpes,
ignorantes,y viciosas, y con quantos defectos les quisiereis im-
putar,que no tienen otros hombres, ó por los distintos climas
en que nacen, ó por la mala crianza que les dan sus padres,
ó por la suma pobreza, ó porque desde que se sueltan á andar,
se cautivan al travajo: pero esto probará que con mas desvelo,
travajo y aplicación deveis cumplir con la obligación de ser
Cura de Yndios, que si lo fuesseis de Españoles/'

al punto propuesto; y para


"Ynsinuemonos ello se ha de

suponer, que hay precepto grave que obliga á todos los fieles
baptizados á comulgar devajo de pecado mortal; y que este pre-
cepto sea divino, es común entre los Doctores de mayor classe;

porque hay precepto divino de poner todos los medios necessa-


rios para perseverar en gracia, que es la vida espiritual de el

i
Ezech. 111, \
Prólogo. vii

alma; y siendo la Comunión uno de los medios mas necessarios


para esta perseverancia; como el alimento corporal es necessa-
riopara mantener la vida de el cuerpo: es divino el precepto
que obliga á comulgar 1
.

2
Ademas que, como dice Santo Tilomas, hay precepto divino
de unirnos con Christo, y hacernos miembros de el cuerpo mis-
tico de la Iglesia, de quien es cabeza, según aquello de San
Juan: Nisi manduca veritis carnem Filii hominis, et bi-
beritis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis*.
Es assi que por la sagrada Comunión nos unimos y hazemos
unos con Christo, según aquello: In me manet, et ego in eo.
Luego hay precepto divino de comulgar.
Este precepto es juntamente ecclesiaslico, por cuanto la
Iglesia tiene determinado el tiempo en que se ha de cumplir 4 ;

que aunque antiguamente eran las tres Pascuas, y en la primi-


tiva, todos los dias; hoy contemporizando la Iglesia con la tibieza

y resfrio de los tiempos, solo ha querido obligar una vez al año;


y eso determina sea por Pascua de Resurrección.
Este precepto divino y ecclesiastico obliga igualmente á Es-
pañoles y Yndios, porque es universal á todos los fieles bapti-
zados: es expreso en el I Concilio Limense por estas palabras:
Quos (habla de los Yndios), autem Parochus, et satis in-
structos, correctione vitae idóneos judicaverit, iis
et
saltem in Paschate Eucharistiam administrare non
praelermitat 5 Sobre que se advierte, que el referido tiempo
.

de Pascua, en que obliga este precepto, admite sus ensanches;


y para los Yndios se toma desde la Septuagéssima, hasta toda
la octava de Corpus, por concesión de Urbano VIII. Pero esto
no es para que os descuidéis en instruirlos y disponerlos á la

Confession y Comunión, dexandolo para lo ultimo del plazo, en


que atropelladamente se execute; y quiza por este indulto fal-
téis de vuestros Curatos la Cuaresma, confiados en que os queda
tiempo. Este indulto se concedió en beneficio de los Yndios:

1 Suar. 3. in 3. disq. 69. sect. \. 2 Summ. Theol.


t. p.
3 p. q. 73. art. III. 3 Joan. VI, 54. 4 Cap. Omnis utriusque
sexus. Trid. sess. 13. Can. 9. 5 Act. 2. C. 20.
viii Prólogo.

porque, como se presume, y vosotros tanto clamáis, son torpes,


no está en ellos muy arraigada la fe, tienen poco cultivo en las

virtudes, no tienen frequencia de Sacramentos, no están bas-


tantemente instruidos en Doctrina Christiana: necessitan de mas
tiempo para que los dispongáis, predicándoles con mas frequen-
cia en este tiempo concedido, en común algunas veces, diciendoles
como se han de disponer para recibir estos Sacramentos, resti-

tuir lo mal llevado, dexar las ocasiones torpes, sus embriaguezes,


y bailes, como se han de examinar, que es dolor, y proposito,
y como lo han de executar, etc. y citados por sus parcialidades,
anejos y haciendas, para lo que haveis de hacer matricula, seña-
lando cierto numero para cada semana, proporcionándoos á la
distancia donde viven, al tiempo de sus faenas, y cosechas, de
suerte que no se les quite á los hazendados de un golpe toda
la gente, ni á esta se les embarace el tiempo preciso para sus

labores, á que atiende el yugo suave de la Ley de Ghristo; y


por esto les concede á estos pobres el indulto dicho.

Con que deben salir de la los que torpemente


ignorancia
yerran en decir ó que no hay precepto de comulgar para los
Yndios, ó que á estos les escusa de su observancia su indispo-
sición, por su torpeza, y demás inconvenientes que abultáis, en
que se injuria notablemente á este altissimo Sacramento, pues
contiene en sí milagrosos efectos; porque si los Yndios, en lo

general, no tienen aquella capacidad que vosotros, Párrocos, de-


seáis para que comulguen, este Sacramento se la dará; pues es
pan que da vida y entendimiento: Pane vitae et intellectus 1 :

si son simples, humildes, pobres, desamparados, cortos y pusi-


lánimes, á estos se da este sacramento: Manducat Dominum
pauper, servus, et humilis. Porque no busca Dios para su
morada el fausto de los trajes: Domini
In servís et ancillis
non est quaerendus cultus corporis, sed simplicitas
mentís, dijo San Gerónimo. Y siendo la puerta del Cielo tan
angosta: Arcta est janua Kegni Coelorum, con dificultad

entra lo pomposo de los trajes, mas holgados entran los hu-

Eccl. XV, 3.
Prólogo. ix

mildes y desabrigados. Nec recipit nisi parvos, dice San


Bernardo K
pues, que los Yndios tienen precepto de comul-
Sentado,
gar, y que no les escusa de su observancia nada de los emba-

razos que les oponéis; toda la dificultad está en que lleguen


dispuestos á esta divina Mesa; y aqui entra el que no se ha de
dar este pan de los Angeles á los perros, que se ha de excluir
de este convite soberano á quien no entrare con vestido nupcial,
y todas aquellas razones que convencen la indisposición para
recibirle dignamente, de que se vale la floxedad y pereza de los
Curas omisos y negligentes, para excluir temerariamente á los

miserables Yndios de la Comunión annual; pero es menester ad-


vertir sobre quien cae la obligación de disponerlos. Oid, Párro-
cos, otra vez al Concilio Límense: Quos autem Parochus, et
satis instructos, et correctione vitae idóneos judica-
verit: Dice que no nieguen los Curas á los Yndios que juzgaren
estar bien instruidos, y contenidos en los excesos de su vida.
Ahora decidme, Párrocos, cómo entendéis este precepto ? Que
los Yndios con su industria se hayan de moderar en sus cos-
tumbres, é instruir en los misterios de fe, y en la de este al-
tissimo Sacramento, y si assí no llegasen dispuestos, deberán ser
repelidos? O que toda la obligación, instrucción, enseñanza y
doctrina haya de estar de vuestra parte por vuestro oficio pas-
toral? Lo primero fuera error gravissimo, porque ninguno nace
sabiendo; y estos miserables nacen mas torpes por las razones
arriba dichas.
Bueno fuera que quando San Pablo intentó baptizar á los de
Epheso, y por medio de este Santo Sacramento comunicarles el
Espíritu Sancto, y les preguntó si tenían fe de este misterio: Si
Spiritum Sanctum accepistis credentes: y los hallo tan
ignorantes, que ni aun avian oydo tal nombre: Ñeque si Spi-
ritus Sanctus est audivimus 2 : los huviera repelido por in-
dispuestos? Lo que hizo por su oficio de Cura y Pastor uni-
versal de almas, fue instruirlos, enseñarlos y doctrinarlos, hasta
que consiguió disponerlos; y entonces los baptizó, y les comu-

1
De flore humilit. Cap. 17. 2 Act. XIX. 2.
Prólogo.

nicó la gracia de este sacramento, con tal fruto, que luego em-
pezaron á hacer milagros: Loquebautur linguis et prophe-
tabant."

"Los Yndios de su naturaleza no son incapaces, ni brutos,


como hay muchos muy capaces, y claros de entendimiento,
decis;

y por mas torpes que los finjáis, se experimenta su habilidad á


cuanto se les aplica con cuatro dias que se les instruya solo ;

parecen brutos en y parece habló de estos misera-


el trabajo,
bles el Cardenal Hugo, quando comentando aquel lugar de el
Psalmo 35: Homines et jumenta salvabis: comentó jum en-
tura, quasi juvamentum: ayuda, auxilio, porque nos le dan
en cuanto necessitamos, incansables en el trabajo mas que bru-
tos: pero son animales que viven en el gremio de la Iglesia:
Animalia tua habitabunt in ea. Y si os parecen irraciona-
les, instruidlos, enseñadlos, doctrinadlos, hasta hazerlos racionales,
que quando pretendisteis con tanta ancia ser Cura de Yndios, no
os persuadisteis á que ibais á ser Curas de Catedráticos y Maes-
tros, sino es de estos que tenéis por brutos, animales irracio-
nales. San Chrisostomo: Esto eminens doctrina, et sancti-
tate inter fideles tuos, ut inter oves irrationales,
videaris esse Pastor rationalis 1
: si son torpes como bru-
tos, tú, Cura, como su Pastor racional, debes hacerlos raciona-
les con la doctrina, y sancta vida por la predicación y exemplo.
Si á la medida de su necesidad los remediáis, si entre año
los hablareis (que no quiero espantaros con el termino de pre-
dicarles, de que después diré algo) en tiempo de doctrina, di-

ciendoles las obligaciones de Christiano, explicándoles llana


y
sensillamente los misterios de nuestra santa fe, lo que se manda
y prohibe en los mandamientos, los efectos de los Sacramentos,
y disposición para recibirlos: quando llegare el tiempo de cum-
plir este precepto, hallareis mas dispuesta la tierra, para con la

ultima mano que pusiereis en su enseñanza, cojer abundantes


lructos de devoción, que comunica este Pan de los Angeles, por-
que son maravillosos los efectos de la palabra divina en estos

1
Citat. a Cornel. sup. Joan. Cap. 4ü.
Prólogo. xi

pobresitos, cortos, rudos, llamados incapaces: Declara lio ser-


monum tuorum illuminat, et intellectum dat parvulis 1 .

De torpes haze hábiles, de rudos ladinos, de obscuros y con-


los

fusos claros, y aunque no tengan entendimiento se les dará.


instruidlos de esta suerte entre año; y quando llegue el

tiempo que les asignareis para cumplir este precepto, señalad


para cada tarde ó mañana veinte ó treinta, conforme los Minis-
tros que tubiereis que os ayuden; y juntos en la Iglesia, vol-
vedles á refrescar la doctrina acerca de los Sacramentos de la
Penitencia y Eucharistia que entonces vienen á recibir, y vayan-
se confessando immediatamente; en cuyo acto reconocerá el Mi-
nistro su aprovechamiento, supliendo lo que le faltare al peni-
tente; y si le hallare indispuesto por su rudeza, no le debe
excluir totalmente, devele si dilatar, citándole para instruirle en
su casa, ó encomendándolo á persona capaz, que lo haga, en
que ha de insistir hasta conseguirlo; y tie en Dios que serán
muy pocos los que quedaren excluidos por incapaces. Excluís,
Párrocos, de el Sacramento de la Penitencia, y dais por libre
de la obligación de confessarse al yndio, que llega ignorante de
doctrina, que llega en ocasión próxima, que no ha restituido, y
con otras indisposiciones? No lo creo: loque creo haréis como
de vuestra obligación, será instruirle lo que pudiereis en el con-
fesionario, y si no basta, le dilatareis hasta instruirle los dias
que parecieren necessarios, te daréis termino competente para
que dexe la ocasión, para que restituya, etc. Pues por qué
aveis de excluir de comulgar, y dar por libre de esta obligación
al pobre que hallareis indispuesto por su ignorancia, y mas
quando vosotros sois la causa de ella, por vuestra omisión y
descuido? No le instruiréis hasta habilitarle? No le daréis
tiempo en que trabajéis con él? Assi desespera el medico al

enfermo á la primera visita ?"

"Este es el fin por que la Iglesia concede á estos pobres


el dilatado tiempo de la Septuagessima hasta Corpus, para el

cumplimiento de este precepto, para que con la división, y es-

i
Psal. CXY111, 130.
xii Prólogo.

pació dicho, sobre la doctrina de todo el año, los vais de nuevo


instruyendo; que estandolo por lo que mira al Sacramento de
la Penitencia, poco mas se requiere para estar capaces de co-
mulgar; porque para recibir la Eucliaristia, solo se requiere
estar en gracia por medio de confession verdadera; y la fe y de-
voción de este altissimo Sacramento. Lo primero se supone,
una vez que los absolvéis; porque no estando capaces, no lo
podéis hazer. Para lo segundo tiene menos dificultad esta gente
sensilla, porque no necessitan de saber resolver las dificultades

que hazen obscuro este misterio: de transsubstanciacion, ubica-


ción deffinitiva, replicacion de lugares, permanencia de acciden-
tes sin sujeto, y otras: con saber que debajo de aquellos acci-
dentes está Jesucristo tan verdadera y realmente como eslá en
el Cielo, saben lo bastante: y esto solo con decírselo, lo creen
sin materia de duda, aun mas firmemente que otro genero de
gentes mas avisadas, ayudándoles á esta fe su mesma cortedad
de entendimiento, y la veneración y respeto que tienen á su
Cura, que se lo dice, sin que se les ofrezca dificultad en nada
de esto. Y esto basta en esta gente; que en esta vida todos
nos mantenemos con pan mas ó menos basto de como dice fe,

Hugo Cardenal sobre aquello: Justus ex fide vivil: in hac


vita vivimus pane grosso fidei, quia pauperes de pane
grosso solent vivere. Y manteniéndose estos pobres con pan
vazo y de cebada, no será mucho que con fe menos solida, y
delicada se dispongan á la vida de la gracia.
Conciben mas que mediana devoción á este Sacramento, y
esto sobra para dárseles, como dice Santo Thomas, hablando de
los que tienen débil uso de razón, que conciben aliquam de-
votionem 1
;
pues los experimentamos con especial modestia el

dia que comulgan, se están mas tiempo en la Iglesia, se abs-


tienen de beber y bailar, por lo menos aquel dia; que es el

motivo, que dicen algunos, los aparta de esta divina Mesa, por-
que tienen por precisso abstenerse de la embriaguez, que no
puede aver argumento mas claro de la estimación, reverencia,
devoción y aprecio que hazen de este Sacramento. V lo que

1
3 p. q. 80. art. 4.
Prólogo. xiii

les de fe, lo suplirá este afecto y devoción.


faltare El mesmo

Hugo: Simplices qui non habent oculum intellectus il-


luminatum scientia, videant oculo affectus et amoris 1
.

llame asegurado un Gura digno de fe, que dando la comunión


á sus yndios, uno de ellos al tiempo de recibir la sancta forma,
tosió y la derribó al suelo ; y aviendolo visto una yndia que
estaba á su lado para comulgar, se levantó y apartó de la reja.
Acabada la Missa se llegó al Cura, y pidió la confessase, porque
aviendo visto el succeso dicho, que aquel yndio no se
creia
avria confessado bien, pues parecia que Christo Sacramentado
no avia querido dexarse comulgar de el. Mirad, Párrocos, si los

indios tienen conocimiento, y reverencia de este Sacramento?


fe

Y estoy informado de la reforma de vicios en los Pueblos,


donde se les ha hecho comulgar. La reincidencia en la embria-
guez, no prueba aver carecido de proposito; prueba, sí, su fla-
queza; el mesmo proposito se requiere para el Sacramento de
la Penitencia; y no obstante de experimentar su reincidencia, se
llegan á confessar, y vosotros los absolvéis."

"Y si los confessais y absolvéis con estos vicios, por qué


no haréis lo mismo con la Eucharistia ; fiando de este podero-
sissimo remedio les irá gastandoy destruyendo aquellas raizes
y malos hábitos de sus embriaguezes y vicios, pues llegó á decir
San Ambrosio: Qui semper pecco, debeo semper habere
medicinam 2 Por el mesmo caso que son frequentes mis caídas,
.

por eso mesmo, debo curarme con mas frequencia. Y pues se


experimenta que con una Comunión annual se reforman y mejo-
ran por algún tiempo, debierais inducirlos, instruiendolos, á mas
frecuentes comuniones entre año, alentándolos con la experiencia
á lograr los frutos admirables de este divino sustento."

"Pero qué asunto tan nuevo será para vosotros, quereros


persuadir á inducir y aficionar á vuestros Yndios á la frequencia
de la Eucharistia, quando halláis tales dificultades en dársela
una vez al año? Pues tened por cierto, Párrocos, que estáis

i
Sup. Psal. 30. 2 Lib. 4. De Sacramentis. Cap. 6. t. 4.
xiv Prólogo.
-. .

obligados por vuestro oficio á adicionarlos, y aun á compeler-


los: Compelle eos; y con mas aprieto á admitirlos á esta di-
vina Mesa todas las vezes que lo pidieren por su devoción, y
los hallareis dispuestos pata ello. Que pastor solo da pasto á
su ganado, quando se muere sino come? Antes gusta coma á
todas horas: este pan es cotidiano: el convite que Dios nos haze
á este divino manjar es frequente: siempre hay necessidad de
este vigorosissirno sustento: pues cómo admi-
os escusareis de
nistrarle? Y si no os podéis escusar, qué cargo se os hará,
si los repeléis desabridos y enojados?
Y antes que nos despidamos de este punto oygamos los

gritos, que nos dan los pequeñuelos: Parvuli petierunt panem.


Si en los adultos hay tanto descuydo, qué padecerán, aunque
sin sentido, estos inocentes? Mozos de veinte años, y mozas
casadas con criaturas á los pechos, he encontrado en las Con-
firmaciones, que preguntados si han comulgado aquel año, y
respondídome que aun no lo avian hecho alguna vez: recon-
venido el Cura, que tenia á mi lado, me respondió, estaban aun
reputados por párvulos. Este precepto como el de confessar
obliga á todos los fieles baptizados en llegando al uso de razón,

y porque esta no llega á madurar á un mismo tiempo en todos,


se deja al conocimiento y experiencia de el Cura, el determinar-
les el tiempo de esta obligación. Esta experiencia se adquiere
con la frequente doctrina, con el trato continuo, con observarles
aun sus travesuras y juegos, especialmente en pasando de los
ocho años, que de todo se forma argumento de su capacidad,
y mas seguro si se viere que se ocultan y recatan de decir y
obrar lo que no fuere muy decente. En este estado haced juicio
tienen bastante razón, para que les obligue el precepto de con-
fessar y estando instruidos en lo necessario á uno
y comulgar,
y á otro Sacramento, admitidlos, que no es necessario en aquella
edad, tengan tanta razón y asiento como los adultos; que teniendo
aquel conocimiento que basta para concebir alguna devoción á
este Sacramento, es bastante para dársele, como dice Santo Tilo-
mas; y su inocencia suplirá lo que les faltare de fe y devoción.
Yo me persuado que una de las causas de la repugnancia que
experimentáis en los adultos para que frequenten los Sacramcn-
Prólogo. xv

tos, es que empezaron tarde á recibirlos. Con el amor, con los

donecillos, con el agazajo, con la emulación, y si no basta, con


el moderado castigo, y sobre todo con vuestra continua aplica-
ción á la doctrina, se harán milagros en estos inocentes."

"Este precepto de comulgar no es menos cierto, claro y


expreso para los indios sanos, que para los enfermos que se
hallanen peligro de muerte. Oyd al Concilio I Límense:
Sancta Synodus severe praecipit ómnibus Parochis, ut
extreme laborantibus Indis, atque Aethiopibus Viati-
cum ministrare non praetermittant. l Porque siendo este
Sacramento tan vigoroso que puede dar la primera gracia, según
opinan graves Doctores, mirad qué daño haréis al pobre en-
fermo á quien se le negaseis? Y aunque esto no fuesse assi,
á lo menos es de fe que la aumenta en gran manera; que por
este Sacramento recibe el enfermo especialissimos auxilios para
salvarse que tanto necessita en aquel ultimo conflicto, donde
tiene contra sí todo el infierno que le da el ultimo avance; va-
liéndose para ello de los dolores de la enfermedad, de la memo-
ria de toda su vida relaxada y distraída, de lo alcanzado que
ha de salir en la quenta que tiene por delante, y de otras in-
finitas sugestiones con que le oprime y sufoca en aquella ultima

hora; pues con qué corazón priváis al pobre moribundo de tan


poderosa defenza en tanta guerra? Por su indisposición? Vuelve
el argumento de la confession: le halláis dispuesto ó le dispo-
néis entonces para ella, enseñándole ó moviéndole á actos de
fe, renovándole la memoria de los misterios, que ha de creer,
alentándole la y moviéndole la voluntad
esperanza de salvarse,
al dolor de sus pecados, y assi le confesáis y absolvéis; pues
poco mas tendréis que hazer con ese pobre para disponerle á
comulgar, porque, ó lo ha hecho otra vez ó no ? Si otra vez

ha comulgado, tuvo fe de este Sacramento, estimación y devo-


ción, que renovareis con poca diligencia; si nunca ha comul-
gado, disponedle mejor que pudiereis, diciendole con claridad
lo

y brevedad lo mas necessario para que forme algún concepto

i
Act. 2. Cap. 19.
xvi Prólogo.

de la real presencia de Christo, y los grandes efectos que le

causará en su alma, valiéndoos de el parecer piadoso y seguro


de hombres doctos que dicen (y bien) no es necessaria tanta
disposición para el Viatico, como para las demás comuniones,
por lo que mira á la devoción, viveza de fe y otras calidades/*

"No extrañará este divino Señor lo incomodo é indecente


de un establo que fue el primer albergue que tuvo en el Mundo;
y llevando vosotros dos velas para encenderlas en el

rancho no se necessita de mas adorno; bien es que


siempre procuréis la mayor limpieza y azeo, que no se opone
con la pobreza."

W
Y si toda la vida espiritual de vuestros feligreses la ha
puesto Dios á vuestro cuydado, quanto mas este ultimo periodo

de que depende su salvación? Se estremeze el corazón mas


de piedra, de ver el sumo desamparo, con que mueren estos
pobres, no tanto en la falta de auxilios para el cuerpo, como
para el alma, sin oir una palabra que les exite á dolor de sus
pecados y á la esperanza de salvarse, en que están tan poco
acostumbrados en toda su vida. Pues tened, Párrocos, presente
el: De manu tua requiram, que Dios os ha de pedir quenta

de ellos, y pueda ser no os pase en descargo ni la distancia,


ni la incomodidad de pernoctar fuera de vuestra casa y cama,
en lo desacomodado de el pobre rancho de el moribundo; pues
á todo esto os sujetasteis, quando pretendisteis y admitisteis ser
Cura de Yndios, para cumplir con el: Animam suam ponit
pro ovibus suis.
Para socorrer á estos pobres en el ultimo lanze, quando
vosotros no pudiereis hazcrlo por vuestras personas, porque en-
fermen en los anejos ó en estancias; aveis de procurar tener
instruidosuno ó dos indios capaces (y lo mismo se deve hazer
en todos los pueblos) que asistan á los moribundos, dexandoles
para ello una breve y clara instrucción que tenga el acto de
contrición, y algunas jaculatorias de amor de Dios, esperanza
de salvarse, y fe de los Divinos Misterios, prevenidos de algún
Crucifixo ó Imagen devota, y agua bendita.
Prólogo. xvii

Y antes que nos apartemos de estos pobres moribundos, es


preciso, Párrocos, que entendáis, no cumplís con vuestra obligación
en confessarlos, y darles el Viatico, solo quando os llaman, y olvi-
daros después, sin acordaros mas de ellos, estén dentro ó fuera del
pueblo: de suerte que si el pobre indio dura después de sacra-
mentado cuatro ó seis meses en su enfermedad, quedáis muy satis-
fechos de que cumplisteis con vuestra obligación, y muy quietos
en la consciencia, porque murió el pobre con Sacramentos. Y si en
este tiempo el miserable cae en nuevos pecados, como con tanto
fundamento se deve temer de las apretadas sugestiones de el

demonio en aquel de su fragilidad, y costumbre en beber-


lanze,
se los pecados como agua? Si no habiéndose confessado entera-
mente, se acuerda de lo olvidado? Si fuesse nula la confession
por una de tantas causas que pueden ocurrir á ello? Si no
vuelve á confessarse, que será de aquella alma ? El indio en-
fermo pocas ó ningunas vezes volverá á pedir Sacramentos; y
si alguna vez ha vuelto á pedir, han juzgado los domésticos
que delira y se ha olvidado de averíos recibido; porque la ex-
periencia de no ver repetir estos Sacramentos en articulo de
muerte, les tiene persuadido que son y que una
irreiterables,

vez que los reciban, tienen lo bastante, aunque dure la enfer-


medad un año: y esto lo confirman con ver el ningún cuydado
que tienen los Curas en esto. A vosotros jamas se os ofrece
el volver á visitar al enfermo fuera de vuestro pueblo, pues con
tanta repugnancia lo hazeis la primera vez, y aun puede ser

que ni estando dentro de el pueblo, y preguntarle, si tiene de


que volverse á confessar. Pues ahora hazed esta reflexión: Los
enfermos una vez que se sacramentan, no vuelven á pedirlo,
aunque tengan necessidad, y dure mucho el achaque, como lo

manifiesta la experiencia, ó por su ignorancia, ó por el miedo


en que los Curas los han puesto, por la resistencia ó desgana

que conocen en ellos aun la primera vez que lo pidieron: Vos-


otros no os ofrecéis á ello, pues aun instados la primera vez
lo dificultáis. No cuidáis de si el enfermo murió ó vive: es
contingentissima su necessidad, como lo es su recayda (y quiera
Dios no pase á ser cierta) por las ocasiones que se le suelen
ofrecer en lo estrecho de un rancho, quizá con la ocasión á la
xviii Prólogo.

vista,con total desamparo de socorros espirituales. Luego es


mas que probable que infinitas almas se pierden, de los que
mueren en estas circunstancias, y esto únicamente por vuestra
omisión y descuido.
Para su remedio deveis sacarles del error en que estubie-
ren, de que el Santissimo Viatico no se puede reiterar (y con
mayor precission la confession) aun después de averio recibido,
siempre que lo necessitaren, por alguna de las causas dichas:
advirtiendoles os llamen, y avisen, comminando á quien no os
avisare, quando el enfermo lo pidiere, y si no obstante, no os
llaman, y sabéis dura el achaque, de que debéis tener especial
cuidado, debéis por vuestro oficio volver á visitar al enfermo,
si está en el pueblo los mas dias; y si está fuera, con la con-
tinuación que permitiere la distancia, ofreciéndoos á volverle á
confessar, si lo necessita, diciendole los motivos, que pueden
aver concurrido para ello."

"Hemos visto que hay precepto grave para que los indios
comulguen, y quienes, y quando obliga. Ahora quisiera hizie-
á

seis reflexión de las palabras de el precepto. Para los sanos:


Quos autem Parochus satis instructos etc. his saltem
in Paschate Eucharistiam administrare non praetermil-
tat. Para los enfermos: Praecipit ómnibus Parochis, ul
extreme laborantibus Viaticum ministrare non praeter-
mittant. El precepto habla con vosotros, no con vuestros Yn-
dios, y con razón, porque el que los Yndios no comulguen está
de vuestra parte y se manifiesta, porque los Yndios feligreses
no pueden ni deben llegarse á comulgar sino dispuestos: la
disposición de estos está de vuestra parte: luego el que no
comulguen está de vuestra parte. La mayor se funda en
el: Nolite sanctum daré canibus, que vosotros, Párrocos,
acomodáis mal á la incapacidad de los Yndios: no se ha de dar
este Sacramento á los que no estuvieren en gracia, y que no
tuvieren fe y devoción de el, que estos son los perros y bestias
á quien no es licito darlo: pero los de corta capacidad, como
estos pobres, pueden y deben
se habilitar, y hazerse capaces
con la doctrina, y enseñanza; que si es mayor su torpeza que
Prólogo. xix

la de otras gentes, esto solo prueba que necessitan de mayor


cultivo. La menor, que la disposición de los Yndios esté de
parte de los Curas, es todo el asunto de esta carta, y lo que
vosotros, Párrocos, procuráis sacudir de vuestra obligación con
los que dejo apuntados.
efugios frivolos
Pero es tan manifiesta que no podéis negarla. El Concilio
Limense en el lugar citado: Praecipit Sancta Synodus Paro-
chis, ut saepe ac serio de fide hujus mysterii eos in-
struant. El Santo Concilio de Trento, infinitas Leyes y Cédu-
las Reales lo claman 1
. Este fue el principal ministerio que á
Chrislo, nuestro bien, Principe de los Curas y Pastores, le traxo
fie el Cielo á la tierra: Quia ideo missus sum evangelizare
pauperibus. Y hay tanto escrito sobre esto, que, como queda
dicho, libro que no os convenza esta obligación, y
no abriréis
es la razón, porque nadie nace sabiendo, y los Yndios mucho
menos que otro genero de gente, por lo que queda dicho de
su natural corto, encogido, uraño, pobreza y trabajo en que se
crian, retiro de los poblados y de la comunicación y trato de
quien pudiera enseñarlos. La demás gente puede ayudarse de
la educación de sus padres, de sus maestros en las escuelas,
de los libros, de los sermones, de el trato con gente racional;
pero los Yndios carecen de todo, y no tienen mas padres, maes-
tros, amigos, escuelas, libros ni sermones que sus Curas. Esto
encomendó repetidas veces Christo á San Pedro en aquel: Pasee
oves meas. Y en aquel Cura y Pastor á todos vosotros, re-
pitiéndoos tres vezes este cuydado, en que, como dice San Agus-
tín, manifestó Christo la obligación de los Párrocos en doctrinar
y disponer á sus feligreses para la Eucharistia, y en darles
exemplo con su vida, que comprehende este gran ministerio.
Ter ait Dominus Petro, dice la luz de la Iglesia, ut pascat
oves: ut tu, Pastor, inte 11 gas oves pascere Eucharistia, i

doctrina, vita sancta.


La vida reglada de
el Cura es como el pan usual que si
falta en lademás manjares no entran en provecho.
mesa, los
Cómo queréis que vuestros Yndios vivan como christianos, si no
1
Sess. 5 de rofor. Cap. 2. Sess. 23 de refor. Cap. ^. Sess. 4 de
refor. Cap. 4 et 8.
xx Prólogo.

os viore.M vivir como debéis? Qué fuerza queréis les haga que
les prediquéis, los riñáis, y sobre que sean sobrios,
los castiguéis,
continentes, que no hurten, que no se embriaguen, si os vieren
relaxados? Y finalmente, si no cumpliereis con las obligaciones
de vuestro estado y cargo, cómo cumpliréis con aquel: Pasee
vita sancta?
Si de dos mil feligreses apenas comulgan ciento, porque á

los demás repeléis por incapaces é indispuestos, no aviendoos


oydo en todo el año una palabra de doctrina, que es la que
debe disponer; queriendo que esto se haga por milagro, pues
solo assi pudieran llegar dispuestos unos pobres que habitan
todo el año entre breñas, pastoreando ganados, ó en las hacien-
das arando y cavando de Sol á Sol, ó en los obrajes escardando ó
hilando, alzando solo de obra el dia que los llamáis para confessar-
los; cómo es posible que los queráis hallar la Comu-
capaces para
nión? Mirad, pues, como cumplís con el: Pasee Eucharistia.
Vamos con el Pasee doctrina, que es el principal asunto,
como de que pende la disposición necessaria para recibir la
Sagrada Comunión. No me persuado haya Cura que crea no
estar obligado á dar á sus feligreses este pasto de doctrina,
como tan expressamente declarado por todos derechos, y tan
necessario para mantener la vida espiritual de sus ovejas. Bueno
tubiera su ganado el pastor, ó si le tubiera encerrado en el

redil, ó le dejase vaguear solo sobre arenales


y peñas, sin lle-
varle y conducirle al pasto mas verde, crecido y saludable que
hallase. En lo que sí creo tropiezan ó dudan los Curas menos
scientíficos y suficientes, ó aunque lo sean, mas dados al ocio,
al interez y á sus conveniencias que al desempeño de su obli-

gación, es: ¿qué se entienda por doctrina que deba darse á los
suyos? Unos la conciben con el respeto y horror de sermón,
compuesto de subtilezas, de discursos, de realces, de voces se-
lectas, de acciones retóricas, para que es necessario preceda
mucho estudio y manejo de libros, hallarse instruidos en Theo-
logia escolástica y positiva y otras ciencias, tener genio y habi-
lidad de Orador, y otras prendas, que, careciendo los mas de
lodo lo dicho, no pueden predicar á sus feligreses, y por esto
se tienen por legítimamente escusados. Otros por el contrario
Prólogo. xxt

bajan tanto de punto osla doctrina que la reducen á que sus


feligreses rezen las cuatro oraciones y el Catecismo. Los pri-
meros se escusan por lo elevado y arduo de el assumpto ; los
segundos, por lo trivial y fácil, á que, dicen, sobra la asistencia
de el Coadjutor, ó el indio ciego que reze con la gente. Y am-
bos yerran torpemente. Los primeros, porque si los Yndios,
como dicen, son incapaces y brutos, quien ha visto poner á
estos en el pesebre faysanes, conservas y garapiñas para man-
tenerse? El pasto ha de ser proporcionado al viviente, que assi
lo digiere, y le entra en provecho: unos entendimientos bastos,
incultos y campestres, que aun entienden mal y se explican peor
en aquellas cosas que traen entre manos, qué han de percibir
de discursos subtiles é ingeniosos? Praedica oportune, dijo
el Apóstol, y la oportunidad mas necessaria es la proporción
de lo que se dice con el auditorio. Y assi quando se habla
de la obligación que tenéis, Párrocos, de predicar á vuestros
indios, no os espante, como cosa ajena de vuestra esphera, que
no es nada de lo dicho lo que se os pide.
Los que bajan de punto este preciso ministerio á rezar las

cuatro y quando mas el Catecismo, con que juzgan


oraciones,
aver cumplido, yerran no menos torpemente, porque la doctrina
que tienen obligación de dar á sus feligreses, es aquella que
les sirva de provecho, los actué, dispierte y habilite para las

funciones de Ghristianos. Es assi que con rezar las cuatro ora-


ciones y el Catecismo no se consigue este fin, como se experi-
menta cada dia, pues habrá muchos indios que sepan de memo-
ria aquellas oraciones, sin que entiendan quien es Dios, quien
es Jesu-Christo, si hay juicio final, si hay infierno y gloria, etc.
Luego no se salva la doctrina que deveis dar á vuestros feli-
greses, con enseñarles á rezar las cuatro oraciones y Catecismo.
Es verdad que en las cuatro oraciones y Catecismo se encierra
lo necessario para saber orar y pedir á Dios, creer los miste-
rios revelados, obrar según sus leyes y preceptos, recibir sus
beneficios y gracias que comunica por sus Santos Sacramentos;
pero todo esto se encierra en estas oraciones, como en una caja;
y el thesoro escondido no sirve ni aprovecha; es menester
manifestarlo, y hazerlo patente. Estos pobrecitos lloran en los
xxii Prólogo.

Únenos de Jeremías, no tanto porque no tienen pan de doctrina,


como porque no tienen quien se le parta y se le desmenuze:
Non est qui frange re t eis: es necessarío, que eso mismo
que rezan se lo parléis y expliquéis por otros términos, por
otras frazes, con mas extensión y claridad: se lo hagáis percep-
tible con símiles y exemplos triviales. Christo Señor nuestro,
siendo la misma sabiduría infinita de el Padre, explicando su
santa ley y doctrina se valió siempre de estos símiles ó para-
bolas. Leed los Santos Evangelios, veréis los exemplos de el
sembrador, de el pastor, de el pescador, de el padre de fami-
lias, de los gañanes, de las flores, de los arboles, de las plan-
tas, de las aves, de los peces, de las ovejas y aun de la gallina:

observad esta casera y humilde ave, que para criar y adestrar


sus polluelos, deja caer las alas, suaviza y crespa las plumas,
quiebra y enronquece la voz: todo á fin de fomentar, abrigar
y enseñar á sus hijos, como dice San Agustín, de quien es toda
1
esta doctrina .

Puede fastidiaros el reduciros á hablar en términos crasos,


comunes, vulgares, pastoriles y aun barbaros; pero el amor que
debéis tener á vuestros feligreses y á vuestra alma, en el desem-
peño de tan precisa obligación, os lo hará suave. Con qué gusto
y risa le da la madre al chicuelo masticado y desleído el man-
jar con su boca, quitándole el hastio que pudiera traerle este
trasiego, el amor y ternura con que le ama! Esto executa con
tal repetición, que hasta que el chicuelo pueda por sí mascar y

deshacer el alimento, lo continua. Assi vosotros debéis repetir


una mesma cosa á vuestros feligreses sin fastidio, que están
tiernos en la fe, y vida cristiana, y el amor con que debéis
mirarlos, no solo os lo hará fácil, sino gustoso. El mesmo San
Agustín: Sí parvulis congruentia repeleré
usitata et
fastidimus, congruamus eís per fraternuní, patemum,
maternumque amorem et copulatis cordi eorum etiam
nobis nova videbuntur.
Las alhajas que tenéis en vuestro escritorio, las llores es-
peciales que cultiváis en vuestro jardín, no os causan novedad

1
Lib. A. De cateeli. rudiii.
Prólogo. xxiii

ni nuevo gusto, quando las veis á solas todos los dias; pero si

de nuevo las mostráis á un amigo, renováis el deleite, por el

que tiene quien de nuevo las admira: cada dia les cojera de
nuevo á estos pobrecitos vuestra explicación por su rudeza, y
assi necessitais de repetirla: que la encina y cualquier árbol
duro y denso, no cae al primer golpe de el hacha; necessita
muchos y repetidos para vencerse; esso quiere decir el Prae-
dica importune de San Pablo. Lo que os pareciere que por
su repetición cansa, como importuno, es muy oportuno, preciso
y necessario a la poca retentiva de los Yndios.
Para esto no son necessarias subtilezas y discursos subli-
mes, poca Theologia se necessita, y la precissa os la dará cual-
quier libro de tantos que tratan de Doctrina Christiana: poca
prevención y estudio que os embarace el tiempo; y quando
fuere precissomas estudio y aplicación, porque vuestros feli-
greses sean mas ladinos, menos campestres y se mezcle en el
auditorio gente blanca, tenéis obligación de aplicaros, pues soli-

citasteis y admitisteis Curato de estas circunstancias."

"Aquel gran Chanciller de Pariz, Juan Gérson, el primer


hombre en y auctoridad de su siglo, que ilustró tanto el
letras

Concilio Constanciense, á que asistió como Legado, en el tratado


que escribió De pueris ad Christum traben dis, se queja
altamente de el poco aprecio, ó desprecio con que se mira el

ministerio de doctrinar á los rudos, que se juzga por indecente


á los hombres de letras y auctoridad: Adeo jam indignum
videtur apud multos, siquis ex Theologis, aut famosus
in litteris, vel ecclesiastica dignitate praeditus, ad hoc
se opus inclinaverit.
Convenciendo de este error con el

exemplo de Christo que no se dedignó de tratar y doctrinar á


los párvulos: Convincit autem illos exemplum Christi,
qui, sinite, inquit, párvulos venire ad me. Y assi el

gran Chanciller, sin obligación de justicia, en medio de sus gran-


des empleos y ocupaciones, en su Palacio, fuera de él, en las

plazas y calles andaba juntando á los niños y gente ruda, y


les explicaba los primeros rudimentos de la fe, sin embarazarse
en formarles con su mesma mano la Cruz y enseñarlos á
La Lengua Quichua. 2
xxiv Prólogo.

persignar, aunque padeció en ello graves censuras de impru-


dente y desperdiciador de tiempo, que pudiera emplear en ma-
yores importancias. Sed dicunt occupationem meam (tam-
quam Cancellarii), in majoribus esse deberé; á que
respondía en defensa de este alto ministerio, que en su dicta-
men, no discurría otro major: Nescio prorsus, si quidquam
majus esse potest. Decianle podia emplear sus grandes talen-
tos en predicar á grandes concursos en la Corte: Sed asse-
runt, me in praedicationibus publicis ista magnificen-
tius operaturum; á que respondía su gran zelo, que pudiera
ser que en las Cortes predicase con mas aplauso, pero que nunca
creería que con mas fructo que el que cogia de la gente sen-
zilla: quidem forte pomposius,
Id sed, meojudicio, non
efficacius ñeque fructuosius.
Qué excusa puede dar vuestra omisión á vista de exemplo
tan valiente, de no exercer por vuestras personas un ministerio
tan propio de vuestro oficio, dejándosele al Compañero, como
que le desdeñáis por humilde, bajo y rustico; guardándoos solo
para los politicos, urbanos y de autoridad? Esto es trocar los
oficios, que el Compañero y vosotros los merce-
sea el Pastor,
narios y jornaleros. Cornelio: Ne sit ergo mercenarius, ut
urbanos nobilesque pastoratus ambiat; rusticanos et
ignobiles aspernetur Pues tened entendido, que esto es lo
1
.

que Dios pide de vosotros, y que si os dedignais de tratar con


familiaridad, amor, cariño y continuación á estos pobres; en
ellos tiene Dios sus delicias y sus glorias. San Bernardo: Ea
quae apud nomines despecta sunt, et in contemptu ha-
bentur, in magna gloria sunt apud Deum 2 .

No cumplís con tocar la campana á Doctrina, y explicarla


á quien acude; los aveis de solicitar en sus casas, oficinas,

obrajes, chácaras y retiros. Qué bien pareciera un Cura sen-


tado en un obraje, entre los tornos y perchas, ó en el pasto
entre las ovejas, explicando la doctrina christiana á un pobre
yndio! Christo Señor nuestro, Principe y exemplar de los Curas,
no solo en el templo explicaba su santa Ley, sino también en

1
In Joan. Cap. \0. 2 Serm. 55 De piuden.
:

Prólogo. Xx v

los montes, en los caminos, en los desiertos, en los poblados,


en las calles, plazas y casas publicas. Y aunque vuestros feli-

greses deben venir los dias de doctrina á la Iglesia, sobre que


se tienen dadas providencias, para que los hazendados los en-
víen; pero si no se consigue, no por esto os excusáis de irlos
á buscar á sus haziendas. Tened presente aquel desasosiego
con que el pastor de el Evangelio fue á buscar la oveja perdida
entre breñas y despeñaderos, sin que le aquietase que tenia
recogidas, pastando noventa y nueve; porque en cada una de
el rebaño debe estar entero el cuydado, como lo está la obli-
gación, sin que os excuse de esta ni la distancia, ni el retiro,

ni la incomodidad, ni la resistencia de los hazendados, que


ni

los mismos y no quieran acudir; y


indios rehusen lo que mas
atemoriza, aunque vosotros no lo echéis menos ó ignoréis su
falta, oid con temor y temblor al Santo Concilio de Trento
Cum certissimum sit non admitti Pastoris excusationem,
si lupus oves comedat, et Pastor nescit No os admitirá 1
.

Dios excusa en la perdida de cualquiera de vuestros feligreses,


aunque no llegue á vuestra noticia. Pues mirad como os ad-
mitirá, quántos se pierden por vuestro descuydo?
Si los Yndios huyen de Doctrina,
y por esto se hallan in-
dispuestos para confessar y comulgar, y reconocéis ser por su
malicia, no por esto los a veis de abandonar; es menester tole-
rarlos, castigándolos con mansedumbre: San Gregorio: Ex-
hibeatur cum mansuetudine disciplina 2 corrigiéndolos ;

con discreción: cum discretione correctio; mezclando la


benignidad con el enojo: iram benignitas mitiget; el celo
de su salvación se desentienda de la lastima: benignitatem
celus exacuat; y de tal suerte se temple lo uno con lo otro
que ni se les castigue con exceso, ni se les tolere y disimule
con olvido de el castigo: Et ita alterum condiatur ex al-
tero, ut nec immoderata ultio plus quam oportet afligat,
nec iterum frangat rectitudinem disciplinae remissio.
Haveis de usar de todos los medios que experimentareis con-
gruentes para atraerlos ya con el castigo prudente y que las

1
Sess. 6. De refor, Cap. i. - Epist, 55.
a*
xxvi Prólogo.

mas vezes se quede en amenaza; ya con el agazajo y distinto


tratoque experimentaren los que acuden puntuales y aprovechan;
mirando á todos, como hacia San Agustin *, con caridad, que es
madre para todos, y como tal no trata á todos sus hijos de una
suerte: áunos concibe y pare, á otros cura, enfermando con
ellos; á unos edifica, á otros teme escandalizar; para unos se
humilla, para otros se erige ;
para unos es blanda, para otros
severa; á ninguno enemiga, y á lodos madre. Tratados así estos

pobrecitos, fiad en Dios que los mejorará de aquel desgano y


hastio con que acuden á Doctrina.
Pero cómo queréis
que vengan voluntarios, si no experi-
mentan mas que rigores, y aspereza de obras y palabras? Y
qué fuera si los gravaseis en que os pagasen esta tal cual ex-
plicación de Doctrina, con que traiga cada uno leña, paja, una
soguilla, un huevo, yerba y otras cosas; que aunque os parez-

can leves, se les haze muy pesado á su miseria y cortedad que


haze mas pesada la continuación con que se les pide, y el rigor
con que se les executa á ello? Si antes ó después de Doctrina,
de Mis>a ó de confessarse los atareáis á que despepiten algodón,
que os limpien la casa, ó hagan otra faena; cómo queréis que
no se huyan y que sus amos los envíen puntuales? Esto es
mirar por el aprovechamiento espiritual de estos pobres ó por
vuestras conveniencias é interezes, con mas que visos de simonía?
Por qué os pagan el Sínodo, obvenciones y demás emolumentos?
Decis, Párrocos, que si apretáis sobre sacar los Yndios
de las haciendas para Doctrina, y aun para confessarlos la

Quaresma, se originan pleitos con los hazendados. Cumplid con


vuestra obligación en la instancia, obrad sin pasión, no queriendo
vengar vuestros particulares sentimientos con la assistencia de
los Yndios, quitándoselos al hacendado de quien estáis sentidos,

aunque dejen las parvas á medio trillar, y el ganado en el


campo sin pastor; á vista de la permission que usáis con vues-
tros amigos. Obrad con desinterez, limpieza y zelo de Cura,
que siendo igual con todos, y trayendo á los Yndios solo á este
fin, y no á vuestros intereses, pocos hazendados lo resistirán;

1
De cateoh. rudib. Cap. 33.
Prólogo. xxvii

pero dejarlos en su ignorancia por excusar pleitos, y vivir en


paz, que es cruda guerra para la conciencia, gozando con ocio-
sidad el Curato, y sus intereses, que se os menoscabarán con
estos aprielos, es quererlo perder todo. San Gregorio: Dum
enim honorem amplectitur, dum temporalibus commo-
dis laetatur, opponere se contra periculum trepidat,
ne hoc quod diligit amittat 1
.

Esto os costará mas


y trabajo en los Yndios, que
dificultad
assisten en las haciendas, y especialmente con los pastores, con
quienes tenéis que trabajar, no solo en que sus amos permitan
se aparten de el trabajo, pero con la rudeza de estos pobres,
que no viendo ni tratando en todo el año mas que ovejas y
vacas, imitan las costumbres de el ganado que pastorean. Con
estos es menester ma,s cuydado y aplicación, pues siendo igual
la obligación que tenéis sobre ellos, se haze mas dificultoso su
cumplimiento. Disponed con sus amos .... que al tiempo que
fuereis á visitar las haciendas (que ha de ser algunas vezes al

año), y si estando cerca de las parrochias, os los truxeren á


ellas á cumplir con el precepto; convenios en el tiempo que no
sea de cosecha, ó de labor precissa al campo. Tomad este
tiempo, con aquel espacio que necessitará su rudeza para ins-
truirlos y disponerlos á la confession y comunión: que tratán-
dose de el gran negocio de la salvación de estos pobres, no
hay interés humano que prepondere. Y si por esto lo resis-
tieren los amos, compeledlos con todo rigor á ello, conforme á
la providencia que se tiene dada sobre esta materia, hasta ex-
comulgarlos y fijarlos; pues faltarán á la mas precisa y grave
obligación de la salvación de las almas de sus criados. Que si

faltassen mantenerlos de sustento corporal y pagarles su tra-


á
bajo, fueran apremiados de la justicia seglar.- Pues por qué no
los apremiará la ecclesiastica, en caso mas grave de faltar á
darles tiempo, para que miren por la salud de sus almas?
Parece, Párrocos, que os oygo decir, leyendo este
papel, que es tan fácil dar preceptos, como difícil el practi-
carlos. Que esta materia la han apretado todos los Prelados,

i
Homil, H.
xxv] ii Prólogo.

quanto han juzgado possible, y los Curas han puesto todos


los medios que les han parecido para executarlo; de que no

se ha cojido mas fruto que ruidos y dissensiones; y assi se


tiene esta materia por impracticable, por cuya razón la han
abandonado todos ó los mas Guras de el Obispado. Y assi se
cuida poco ó nada de los indios de campo, especialmente de
estos pastores, que siempre se reputan por indispuestos para
confessar una vez al año y que esta practica que ha pasado
;

á costumbre, os asegura vuestras conciencias, assi en no mataros


sobre esto, como en no admitir á la sagrada Comunión á los

mas de vuestros Yndios, como indispuestos por incapaces, en


que hay la misma practica en el Obispado.
Párrocos, esto se dice á bulto, y se desvanece, si se toma
cada cosa por sí: los ruidos y dissensiones con los hazendados,
los vencerá la razón, que tenéis de vuestra parte por el derecho
de el indio, para que se le dé tiempo de tratar de el importante
negocio de su alma, en que se envuelve la de el hazendado,
que debe anteponer á todos los intereses de el mundo; y no
se sabe como se confiessan dichos hazendados, ni como hay con-
fessor que los absuelva. Esta representación con valor christiano,
continuación, desinterés é igualdad con todos, será poderosissima,
quando no para un total remedio de el olvido que se tiene con
esta gente de campo, á lo menos se enmendará mucho. Y
quando la codicia é interés los ciegue tanto, que no perciban
luz tan clara, remedios tiene el derecho, y los hemos dado en
repetidos autos, y el zelo catholico de nuestros Reyes, los tiene

repetidos en sus reales Cédulas, obedecidas, y mandadas cumplir


por las Reales Audiencias, para que se les apremie: Que el

corazón duro de Faraón, resistente á las persuasiones de Moyses,


se rindió por ultimo al azote de las plagas: y si por esto pa-
deciereis, dichosos vosotros, y nunca llegareis á tocar el termino

de perderos, á que estáis obligados, por Curas, por la salud


espiritual de vuestros feligreses. Y por ultimo esperad en Dios,

que de las dissensiones de este ano, ganareis para el que viene


algún palmo de tierra, desde donde haréis mas fuerte batería,
con alguna ganancia para el siguiente. Que para estos casos
dijo Christo, P;istor de nuestras almas, que no avia venido al
Prólogo. xxix

mundo á mantener paz con los vicios, sino á hazerles sangrienta


guerra: Non veni pacem mittere; sed gladium. Y permitir
la perdida de tantas almas, por no tener desabrimiento con los
vecinos, que injustamente os detienen los gañanes, es querer
por la conveniencia de cuatro dias padecer eternamente.
El que por esta dificultad los mas Curas ayan abandonado
el cuydado de esta gente, y como indispuestos los repelan de
los Sacramentos, como lo hazen casi con los mas Yndios, y por

esto no les den la Sagrada Comunión ,


que llamáis practica de
el Obispado, executada por los mas Curas, y en esta aquietáis
vuestra conciencia: es lo que dice San Agustín: Hoc non est
defensionem parare animae, sed comités ad gehennam
inquirere 1 .

Todo eso que aglomeráis no es buscar seguridad de vuestras


conciencias, sino multiplicar compañeros para el Ynfierno.
Quántos serán los Curas que se rinden á aquellas dificultades,

y quieren reducir á practica y costumbre lo que es tan in-


mediatamente contra su primera obligación y contra el derecho
divino! Ademas que os ciega vuestro amor propio, vuestra floxe-
dad é interés en decir que todos ó los mas Curas de el Obis-
pado se han rendido á esta dificultad, y por esto excluyen á
sus feligreses de la participaciónde Sacramentos; porque nos
consta hay Curas que la han vencido en gran parte, á nuestra
instancia, reduciendo á los hazendados por medios suaves, y no

aviendo bastado, con apremios, pasando en persona á las hacien-


das, hatos y potreros, á traer los gañanes á Doctrina, de que
han logrado saludables frutos. Y por lo que mira á negar la
Comunión annual, que hallaron en sus Curatos assi practicado,
me consta que quando entraron á serlo, no hallaron entre dos
mas que ciento ó poco mas, capaces de comulgar,
mil feligreses,

y en poco mas de dos años comulgan todos sin repugnancia.


De que se infiere que toda la causa de que estos pobres per-
manezcan en su rudeza, y por esto indispuestos, es vuestra
omission y descuido y que lo mesmo es repeler á un pobre
;

feligrés vuestro, que echaros encima la sentencia de condenación,

i
Serm. 66.
xxx Prólogo.

porque dirá el recto Juez: Ex ore tuo


judico serve ne- te
quam: por tu boca te A este indio por
condenas, mal Cura.
indispuesto le niegas la Comunión, y no cumple con el precepto.

Tú eres la causa de su indisposición. Luego tú tienes la culpa


y sobre ti caerá la pena. Diréis que si esto es cierto, pocos
Curas habrá que se salven. A que os debo decir que si son
pocos los que cumplen con sus obligaciones (como se llora),
causará admiración se salve alguno. San Chrisostomo: Miror
an fieri possit, ut quis ex Rectoribus salvus fiat 1 El .

cumplimiento de el ministerio no es imposible: que Dios nos lo

manda; difícil es, pero apostólico y, de gran mérito, y trae sus


utilidades en lo temporal. Dad una ojeada y veréis á muchos
contemporáneos, mas aventajados, gente noble y principal pere-
ciendo sin conveniencia Estos com-
pensativos deben hacer llevadero el oficio, y si no pudiereis
cumplir, deveis renunciarlo; pues vuestros intereses temporales
no deben preponderar al precio de vuestra alma, y de la de
vuestros feligreses que se pierden por vuestra insuficiencia, des-
aplicación y descuydo. El Padre de las luces os alumbre el

entendimiento, para conocer verdades tan importantes, é inflame


la voluntad para practicarlas con el zelo y aplicación que pide
negocio de tanto pesso."
Después de esta exposición publica el limo. Señor Obispo
en su Pastoral un Catecismo sobre la Santísima Eucaristía, en
español y quichua. Copiamos este Catecismo por el sumo in-
terés que causa ver ideas tan elevadas, como las de este mis-
terio, expresadas en quichua tan exactamente como en cualquier
otro idioma, y tal vez, á veces, mejor; p. e. la expresión tanda-
rigchagcuna vino rigchagcunapas nos parece más precisa
que el término latino species pañis et vini.
Al mismo tiempo nos da este Catecismo una idea de la

forma que el Quichua tuvo en la primera mitad del siglo pasado.


No hemos cambiado el modo de escribir las palabras quichuas,
aunque muchas veces es diferente de la escritura que hemos
adoptado en la Gramática. Por lo que hace á la manera de

1
Homil. 34. In Epist. ad Hebraeos.
Prólogo. XXXI

escribir el quichua y á la sustitución de letras entre sí, se ha


dicho lo necesario en la Introducción á la Lengua Qui-
chua. Tan sólo observaremos para mejor inteligencia del Cate-
cismo que los antiguos escribían los sonidos s y sh con el único
signo s; así está escrito en nuestro Catecismo si na, ele, en lugar
de shina, etc.

CATECHISMO
PARA INSTRUIR A LOS RUDOS, PARA LOS YNDIOS EN LENGUA.
EN EL MISTERIO DE LA SANTISSIMA
EUCHARISTIA.

Preg. Quién está en la Hostia, Preg. Pimi tian consagrasca


y Cáliz Consagrados? hostia, y consagrasca calizpi?
Besp. El Cuerpo, y sangre de Besp. Apunchig Jesu-Christo:
Nuestro Señor Jesu-Christo, tan paipag chican ucu, chican ya-
real, vivo, y verdadero, como guarpas causaglla tianmi.
está en el Cielo.
P. Pues cómo no lo vemos, P. Cay Sacramentopi tandalla
y solo vemos pan y vino, per- rigehanmi, tandalla misquinmi,
cibiendo color, olor, y sabor? tandallami asnan ; Jesu-Christo
apunchig, Ucu yaguarguanpas,
causaglla tiagpica, imasinatag
manaca ricunchig?
B. Porque está alli oculto y B. Paypag causag aicha, mana
escondido, como debajo de una aicha yupaypi, caypica cau-
cortina, cuyas vezes hazen los sanchu ;
yallinragmi aicha, espiri-
accidentes color, olor, y sabor, tusina, pacalla tian, tanda vino
y los demás, que se perciben. rigehag accidentes sutiyoc, cay-
cuna guasallapi Apunchig Jesús
quirpanacuguan quirpasca tiagpi.

P. Tanda vino rigehac, caypi


tiagpica, tanda vino caynin sus-
tancia sutiyoc, caypica tianchu?
B. Mana tianchu , sustancia
illanmi.
:

XXXII Prólogo.

P. Ay pan y vino?
allí P. Imanicpi illan?
7?. No, porque luego, que el 7?. Chican Sacerdote, Jesu-
legitimo Sacerdote dice las pala- Christo ñisca, chai simicunata
bras de la consagración, Dios ni puchucagllapi, chay tanda
milagrosamente quita las subs- cayninca, chay vino caynimpas,
tancias de pan y vino; dejando chingariscamanta.
solo aquellos accidentes, que
vemos: al modo, que suele el

rayo deshazer una espada, sin

tocar la vavna.
P. Imasinatag cayca chingarin ?
/?. Llapatipag Dios ruraypag-
llacagpi tanda rigchagcuna vino
rigchagcunapas allí saquirigpitag,
chay tanda caynin chay vino
caynimpas tucui guagllirinmi
imasina rayo espadapi urmaspa,
caytaca paquín; imapi satisca,

caytaca saquispa mana guaglli-


chin.
P. Cómo quieres que crea P. Sacerdote Padre consagras-
que está en la Hostia el Cuerpo ca ostia chaupipi paquicpipas,
de Christo vivo, si vemos que Jesu- Christo yayaca mana pa-
el Sacerdote la parte,y no ve- quirinchu; mayuray urmagpipas,
mos que se parta el Cuerpo, ni mana nanarinchu; nanaguan mi-
se quiebre, ni derrame sangre, nispa, manami uillanchu. Sina-
ni se queje? quiquinllatac consagrasca vino
paypi hicharigpipas, Christopag
yaguarca mana hicharinchu; ima-
sinatag causagca tianga?
Imasinami caytaca inisag?
R. Porque el Cuerpo de Christo
Ña nircanimi, Christopag /?.

está allí al modo de


y aychaca, mana aycha yupaipi,
espíritu,

como está nuestra alma en nues- anima sinami chaypica tian: cay
tro cuerpo, que esta ni padece, sinacagpimi, mana nanarin; ima-
ni se lastima, aunque se quiebre sina anima runa ucupi caspatag,

y lastime el cuerpo. aycha chugririgpipas, pai mana


Prólogo. XXXIII

chugririn,mana guagllirin. Sinami


casca cay Sacramentopi.
P. Cómo el Cuerpo de Christo, P. Apu Jesu-Christopag sumag
siendo de estatura perfecta de santo ucutucusca pagtaypi hatun-
hombre, puede estar todo, y en- mari carca, imasinatag uchuillalla
cerrarse en hostia tan pequeña? ostiapi pagtaipaglla casca?
R. Por lo que os he dicho, Anima yu-
R. Christopag Ucu,
que está allí Christo al modo paipi, Animapag tupupi tiascalla-
que está el alma en el cuerpo, manta chayraycumi churi, mana
;

y esta se proporciona á su ta- pisiyan, mana quichiquin, ma-


maño, y sin crecer ni aumen- nami uiñanchu: imasina Anima
tarse; crece el cuerpo desde runa ucupi caspa llullu huambra
niño á ser hombre, sin que pachapi rucu guatapipas mana
cresca el alma, ni se haga mayor. uchugllarinchu, mana hatun tu-
cunchu.
P. Y quando la hostia se parte, P. Uillaguai cunanca ostia pa-

ó se derrama el Cáliz consagrado, quirigpi, cáliz hicharigpi, Jesu-


queda una parte de el cuerpo Christo yaya uchuilia paquipi,
de Christo en cada parte de la uchuilla sutupi, sinandintianchu?
Hostia, y una porción de sangre Ucu paquirinchu ? Yaguar hicha-
en cada gota derramada ? rinchu?
R. No: que todo el cuerpo R. Mana sinarinchu. Mai uchui-
de Christo queda entero, en cada lla paquipi sinanalia ucu, may
parte de y toda la uchuilla sutupi santo yaguarpas
la Hostia,
sangre en cada gota de el vino sinandin tianmi. Imasina rirpupi
derramado al modo que quando sinandin paquisca, paquicuna-
:

un espejo se quiebra, aunque pipas runa ricucugpica, payqui-


sea en partes muy menudas, si quinman rigchag tucuilla sinandin
te miras en cada una, te verás tucuy ricurin: Mana sugpi sungu,
todo entero, sin que, en una te chaysugpica urna, sugpica rigra;
veas la cabeza, en otra el pecho, mana guagllirisca, mana paqui-
y en otra los brazos: Assi suc- risca. Sinallatag ari santo sacra-
cede en el Santissimo Sacra- mentopi sinandin ostiapi paqui-
mento, en que todo Jesu-Christo cunapipas sinandintag ucu, sinan-
está en toda la y en el din calizpi y
Hostia, sutucunapipas
vino consagrado, y en cada sinandin yaguar.
parte, aun en la mas menuda.
XXXIV Prólogo.

P. Luego estará el mesmo P. Cunan, Sacerdote con-


cuerpo, y sangre de Christo en sagrasca ostiapi, consagrasca
la Hostia, y Cáliz, que consagra vinopi, Apu Jesu-Christopag
un Sacerdote, y juntamente en sinandilla ucu, sinandin yaguar
quantas Hostias, y Cálices se tiagllami casca; cay sinacagpica,
consagran mesmo tiempo
al en tucuy tigsimuyu ostiacunapi, y
todo el mundo? consagrasca vinopi, sug quiquin
punchalla, sug quiquin mitapi,
sug sapalla Missapi, taucacuna-
pipas: ñucanchig llagtapi chay
sugcunapipas sinandin tianchu?
Chayquiquinchu casca ?
R. Assi es, que el mesmo R. Ari, sinatagmi. Y sina-
Cuerpo, y sangre de Christo quiquintagsagrariocunapiguacay-
está en quantas Hostias,y Cálices chirayan uischicarayasca auca
se consagran y se conservan en suamanta quispitucungapag: un-
los Sagrarios para consuelo y güy allinimpag; llaquiscacunata
,

remedio de los fieles. cayguan cusichingapag.


P. Porqué los legos comulgan P. Imanigpimi mana Missa ,

solo con Hostia, y no con vino, rurac guaquinnincunapas, comul-


como los Sacerdotes, que cele- gasca mitapi, ostiata micun; con-
bran ? sagrasca vinota manatag upian?
R. Porque assi lo ha dispuesto R. Mamanchig Iglesia, pay
Nuestra Madre la Iglesia, con Dios yachachisca, sina ruraynig-
santo acuerdo, para evitar varios pi; pantariscacunata anchuchisag
inconvenientes. nispa.
P. Y reciben por esto los legos P. Ostia llata chasquig pissi
menos Sacramento ó menos sacramentota, ostia vinotaguan
,

gracia? comulgagcunaca yalli sacramen-


tota ,
assuan callpa l
graciata,
caypica chasquinchu ?
R. No: porque el lego, que R. Manami sinanchu. Missa
solo comulga con hostia, recibe ruragcuna mana ruragcunapas
todo el Cuerpo , y sangre de chaiquiquinlla ucu, chayquiquin

1 Callpa, en el sentido de fuerte, no conocen más los indios de


ahora.
Prólogo. XXXV

Ghristo, y tanta gracia, estando yaguarlatag, tandalla chasquinmi.


dispuesto igualmente, como el Hacha illag tinspaca sinaquiquin
Sacerdote, que celebrando con- graciata caypas
y chaysugpas
sume la Hostia, y el Cáliz. chasquispa llucsinmi altar santo-
manta.
P. Qué disposición se requiere P. Comulganga caspaca, ima
para recebir este Sacramento? ima ruranga ?
7?. Por lo que mira al Cuerpo, /?. Ucu (cuerpo) quipapi, aní-
se requiere eslar en ayunas, sin mala ñauparag allichingayugmi,
aver tomado cosa alguna por la comulganga runaca sassiscami
boca de alimento ó medicina canga, chaupi tutamanta comul-
desde la media noche antes de gangacama yaricachigpipas, ham- :

comulgar. Y por reverencia no biringa caspapas, upiayta mi-


tomar nada, en una hora después cuyta mana millpungachu. Comul-
de haver comulgado 1 ni escupir gasca quipapi, Diosta muchay-
,

immediatamente. Se han de llegar cuspa, sug hora unaycama mana


con limpieza, y azeo, cada uno micungachu mana tucanchu ,
1
.

como lo permitiere su estado, Diospag munaymanta guagcha


y pobreza. Han de procurar cullquiyugpas, pi ¡mapas casca,
abstenerse desde el dia antes ama mapasapa caymanca chaya-
por lo menos, de juegos, bayles, chun. Chungaycunamanta, tus-
embriaguez, y trato conjugal, y suicunamanta, upiaycunamanta
quanto fuere dissonante á la re- puncha ñaupag puncha cayacama
verencia de este Sacramento, ussarin 2 chaycama samaspa.
,

que es todo pureza. Cazarascacunaca chay tuta pu-


ñuypi ama tagllarichun 3 Sug .

allí yuyaipi, ima mana allí ricuri-

pag casca cayta millaspa, llum-


pag sacramentoman mapa illag

chayachun.
1 Lo que dice aquí el Catecismo (en español, y sobre todo en qui-
chua), no es prescripción, á lo menos no actualmente.
2 De ussana ó ushiyana (u si ana).
3 Vocabulum tagllarina, quo hic in Catechismo usus matrimonii
legitimus appellatur, proprie concubitum mulieris cum muliere et pro-
babiliter etiam masturbationem femineam significat. Istud vocabulum
in vocabulario omisimus, quia id apud Indos adhuc in usu esse, non
constat. Fortasse in taca riña transformatum est.
XXXVI Próloso.

P. Qué disposición se requiere P. Imarigchag anima sumaglla


en alma para recebir digna- tucunga, cay sacramentoman alli
el

mente este Sacramento? chayangapag?


R. Ha de preceder confession R. Gonfessionmi ñauparag,
de todos los pecados mortales, caytaca missanga, guañuy hucha-
con verdadero dolor de ellos, cunata sug sungu nanayguan y
y proposito firme, de no volver guañanga yuyaiguan confessa-
á cometerlos. cuspa.
P. Qué sucediera, si alguno P. Guañuy hatun huchapi co-

comulgara en pecado mortal? mulgag chayaspaca, ima tucun-


man?
R. Le sirviera la comunión de /?. Guañui hambitami cayca
veneno al alma por el horrendo micunman, hatun sacrilegio man-
sacrilegio, que cometiera ; y si chaypag huchata huchalliscaray-
muriesse impenitente, se iria al cu, paypag guagcha anima ucu-
Ynfierno. pacha ninapi uray rupagringapag.
P. Qué efectos causa este P. Ima ima ruran cay sacra-
Sacramento, en quien dignamente mentoca alli comulgagpica?

le recibe ?
R. Le aumenta notablemente R. Ña chasquisca graciata may
la gracia, y amistad de Dios, y callpataguan yupay mirachinmi,
las demás virtudes especial- cullanan 1 cuyayla; imaguan pay
:

mente la Charidad, por la qual Diosta rupaglla cuyaspa anima-


se une intimamente el alma con cuna pay Diosman chayan, cuy-
Dios. aypi hapirisca, cuyaypi tinguisca.
P. Ay obligación de comulgar? P. Comulgay, nig simiman,
guala riscachu canchig?
R. Porque ay precepto de
Si: R. Ari, guala rinchigmi; Ma-

nuestra Madre la Iglesia, que manchig Iglesia camachisca simi


manda debajo de pecado mortal, hucha manchachiguan sinatag
que todos los Fieles Christianos, uillagpi. Llapandin christiano,
en teniendo uso de razón, co- ña yuyayyug caspa, comulgachun
mulguen á lo menos una vez guatapi sugcuti; may puncha,
cada año; y juntamente tiene Apunchig Jesús causirisca Pas-

1
Cullanan ó collana, excelente. Esta palabra conocen actual-
mente solamente los indios de la Provincia del Oriente.
Prólogo. XXXVII

determinado, que esto sea por quapi, imana, caypi cagpica,

Pasqua de Resurrección, dias manarag Pasquapi, y cayquipa-


antes, ó después, quando los pipas, imasina Cura, Sacerdote-
Guras lo determinaren de orden cuna, Obispocunapag, Apucuna-
de su Prelado. pag, agllag munaymanta sina
ruray nigpi.
P. Y este precepto de comul- P. Y cay puncha haguapi,
gar obliga en otro tiempo fuera Mamanchig Iglesia, assuanta ma-
del dioho? ña nchu?
R. Si: siempre que ay peligro 11. Ari, assuanta mañanmi un-

de muerte, ó por enfermedad, güi anchayascaguan; guañuipag


ó por otra causa, como en las cagpi: guarmicunacari guachay
mugeres en los partos primeros, callaripi sinchi guachaypipas,
ó quando se experimenta los maycan nanaypas guañuchinga
padecen recios, y en otros riesgos cayllapi, comulgangui ninmi.
de la vida.
P. Y fuera de los casos dichos P. Y cay niscahaguapi, comul-
obliga este precepto de comulgar? gangui ninchu?
R. No: pero es muy con- R. Mana sina ninchu; sinag-
veniente se frequente entre año, pipas Jubileocunapi, Jesuchristo
como en Jubileos, fiestas de yayapagfiestacunapi; Mamanchig
Christo Señor nuestro, su San- Virgenpag; Yayachisca santopag;
tissima Madre, Patrón del Lugar, pi santopag sutiguan runa suti-
Santo de el nombre proprio, á chisca caypi causan, chay pun-
juicio de el Cura, ó Confessor: chapipas comulgasca, allimi, Cura,
para que, con la continuación confessorta ñauparag uillaspa;
de este Divino alimento, se au- cay santo micuyta, catita mis-
mente en nuestras almas la vida quiscaguan, chay causachig gracia
de la gracia, cresca en virtudes, animacunapi assuan miraringa-
y resista á sus enemigos, Mundo, pag; allinincunata assuan uiña-
Demonio, y Carne. chingapag; Supay, Mundo, Ai-
chaman sinchilla pay-
tucuspa,
cunapag sinchita sambayachinga-
pac; y cayquipapica, hanag
pachacunaman cussilla sicanga-
pag. Amen Jesús.
xxxviii Prólogo.

Después del Catecismo da el mismo limo. Prelado las

disposiciones que á continuación se ponen:


"Nos el Doctor D. Luis Francisco Romero, por la gracia

de Dios y de la santa sede Apostólica Obispo de este Obispado


de Quito, de el Consejo de su Magestad, etc. A los Venerables
Párrocos Curas de este Obispado, sus Feligreses y demás per-
sonas, a quienes toca y pertenece lo aqui contenido, salud y
gracia en Nuestro Señor Jesu-Christo, etc. Siendo la doctrina
Christiana el necessario pasto espiritual, con que se mantienen
las almas de los Fieles, en la vida de la gracia: y por esto

teniendo los Curas, como Pastores, la mas apretada obligación


de dársele, y los feligreses á recebirle, y solicitarle: a sido

siempre el primer cuydado de nuestros Predecessores dar las

mas apretadas providencias al cumplimiento de esta obligación,


que a frustrado en todo, ó en la mayor parte el enemigo común
de nuestras almas, valiéndose de la omission, y descuydo de los
Curas, de el desgano y tedio de los feligreses, y de la resis-
tencia de los hazendados, y dueños de granjas, chácaras, es-
tancias, y obrajes, en enviar á sus gañanes, pastores y oficiales
á oir doctrina Christiana, en sus Parrochias, por no perder el
corto interez, que en este tiempo pudiera darles el trabajo de
sus Yndios, con lamentable perdida de sus almas, y de las de
sus criados. Y aunque hemos procurado seguir estos zelosos
passos en la visita general de el Obispado, y en el demás tiempo
que hemos servido esta Diocessis, aplicando los medios mas
oportunos para ello; no obstante se experimenta la continuación
de esta y por ella
falta, la ignorancia, é indisposición de los

Yndios: de que se sigue el pernicioso daño de negarles á estos


pobres la sagrada Eucharistia annualmente, y el Santissimo Viatico
en el articulo de muerte: sobre que tenemos despachada nuestra
carta Pastoral, manifestando con la mayor claridad, y peso de
razones la precisa obligación, assi de los Curas, en disponer á
sus feligreses, con la continuada explicación de Doctrina, como
la de estos en solicitarla,y aprenderla para actuarse, y dispo-
nerse á recebir los Sacramentos: Que pedimos, rogamos, y en-
cargamos por el amor que deben tener á la salud de sus almas,
lean, consideren, y se dejen persuadir de sus verdades, pues
Prólogo. \x\i\

les va en ello, no menos que la ganancia, ó perdida de la

vida eterna."'
"Pero, conteniendo dicha Pastoral algunos puntos, que
necesitan para su observancia de mas apretado remedio, que la

sencilla expresión que se a hecho de ellos: Por las presentes


Mandamos en virtud de santa obediencia, que todos los Curas
por sus personas, y estando legítimamente impedidos, por la de
sus Tenientes y Coadjutores, todos los Domingos, y demás fiestas
de precepto para los Yndios, antes ó después de la Missa, les

expliquen la Doctrina Christiana contenida en las oraciones:


Padre nuestro, Credo, Mandamientos de la Ley de Dios, y de
la Iglesia, y Sacramentos, y el Catechismo, que corre practicado
en este Obispado, sin variar de materia, hasta que lo común de
los feligreses esté bastantemente instruido, y entonces podran
divertirse á otras materias, promoviendo á las virtudes, y des-
terrando los vicios, que fueren mas frequentes, sin olvidar dicha
explicación de Doctrina, porque á lo menos una vez cada mes,
se ha de explicar solo y de proposito, ó en todas las pláticas
se ha de tocar algo de dicha Doctrina, para que no se olvide.
Pero mientras lo común de la feligresía estuviese ignorante de
ella, no se ha de variar de materia; para que la continuación
venza la rudeza é ignorancia de los Yndios. En los demás días
de entre semana, que no fueren de fiesta, y por esto no acudan
todos á dicha explicación, podran rezarse dichas oraciones, para
que se sepan de memoria, y se explicaran brevemente á los
párvulos y mugeres, conforme queda prevenido en nuestra Carta:
assi por lo que mira al methodo fácil y senzillo, como sin
pedirles traigan cosa alguna dichos dias, de que se les hará
cargo en las visitas, y siempre que hubiere noticia de semejante
exceso, y especialmente en la omisión de dicha explicación, se
aplicaran los remedios para desarraigar semejantes abusos, y
perniciosa falta, hasta privarlos de los beneficios en su reinci-
dencia.
Ytem. Mandamos tengan especial cuydado en que los

Yndios de campo, especialmente los pastores acudan á Missa y


doctrina .... y en el tiempo que les asignaren para cumplir
con el precepto de Confessar y Comulgar, dispondrán se los
xl Prólogo.

remitan al Pueblo; ó si el Cura hubiere de pasar á las haziendas,

ó sus cercanías por la distancia, se los han de dejar libres, y


desembarazados por los dias que el Cura los necesitare para
según su indisposición y rudeza: Sobre que han de
instruirlos,
usar de todos los medios que les parecieren eficaces; y no
bastando los de representación amistosa, se valdrán de la Real
Justicia, para que los obligue á ello: y si no obstante, ó esta
no se aplicare á dar el auxilio que se le pidiere, ó este no fuere
suficiente para conseguir el fin pretendido, usará el Cura de las

armas de la Iglesia, excomulgando á los Hazendados contumaces,


precediendo tres moniciones verbales, á que no aviendo obe-
decido, los declarará, y fijará en las puertas de sus Iglesias,
expresando la causa: de donde no los quitará, ni absolverá hasta
que con efecto entreguen los Yndios para instruirlos el tiempo
que tubieren por necessario; Que para todo lo dicho se les da
por esta toda la facultad, y comisión necessaria en derecho,
dándonos quenta de lo obrado en esta razón.
Ytem. Mandamos pongan
especial cuydado en tener personas
hábiles, y bien que doctrinen y enseñen á rezar, assi
instruidas,
en los Pueblos, y Anejos, como en las Haziendas, para que lo
hagan entre semana, si pudiere ser todos los dias antes que
salgan al trabajo: Y en las Haziendas, en que le constare al
Cura hay este cuydado, que conocerá por el aprovecha-
miento, que hallare en la gente los dias de Doctrina publica,
se podrá sobreseer, semana vengan a Doctrina
en que entre
á la Parroquia, contentándose con que vengan los dias de
fiesta á Missa, y explicación de Doctrina, y ser examinados
en ella.

Ytem. En los muchachos á diez años, assi varones, como


hembras, se les enseñará, de mas de las oraciones dichas, y el
Catechismo común, el particular que se pone al fin de nuestra
Pastoral, para y disponerlos á recebir la sagrada
instruirlos
Comunión: con advertencia, que se proporcionen en sus pre-
guntas á la capacidad de cada uno, porque no todos la tienen
para instruirse en todo lo que contiene: Y en sabiendo, que en
la hostia consagrada está el cuerpo de Jesu-Christo real y ver-
dadero como está en el Cielo, y que para recebirle se han de
Prólogo. XLI

aver confessado verdaderamente, y han de llegar en ayunas,


saben lo bastante, y lo demás servirá á los mas hábiles y capazes,
que es bien que lo sepan.
También queda notado en nuestra Pastoral, que para dar
el Viatico á los enfermos, no es necessario estén tan instruidos,
como los sanos para la comunión, y bastará"se les diga la pro-
fession de la fee, y las preguntas sobre este Santissimo Sacra-
mento, que trae el Manual, con espacio y reflexión, como lo
necesitare el enfermo, y permitiere el achaque: y si fuere el
Yndio muy torpe y campestre, que no entendiere la lengua
Castellana, se le ha de hazer esta instrucción en su lengua na-
tural, esté sano ó enfermo, que á este fin se pone el referido
Catechismo en las dos lenguas.
Ytem. Ordenamos que cado año luego que pase la Septua-
gésima haga el Gura nueva Matricula de sus Feligreses, con toda
distinción, y claridad, expresando los hombres, mugeres y niños
de diez años para arriba: Y por esta se han de ir confessando,
apuntando sus nombres los Confessores por escrito, ó de otra
forma, que llevaran al Cura para que los señale al margen de
la Matricula: Haziendo lo mismo con los que comulgaren; de

cuya diligencia constará los que hubieren omitido lo uno ó lo


otro: Portándose con los que por indispuestos lo hubieren de-
jado de hazer, como se previene en nuestra Pastoral, ó dándoles
mas tiempo, en que se trabaje con ellos, ó por si ó por otra
persona, hasta que se consiga el disponerlos. Con los que
huyeren de el cumplimiento de estos preceptos, se portará con
suavidad mesclada con rigor. Con los ausentes tendrá cuydado
quando vuelvan, de certificarse, si cumplieron con los preceptos
en otra parte, de que han de traer Certificación ó por escrito,
ó en otra forma, y si no quedare asegurado, los ha de obligar
á que confiessen y comulguen, aunque se haya pasado el tiempo

asignado ....
Ajustadas assi las Matriculas, nos las remitirán, ó á nuestro
Provisor semana siguiente á la octava de Corpus, con certi-
la

de los que han Confessado y comulgado,


ficación jurada al pie,

y de los que lo han dejado de hacer, con distinción de uno y


otro precepto; y en la Carta, que acompañare la Matricula, nos
xlii Prólogo.

informarán de las diligencias que han hecho sobre esto, para


que con su vista se dé el orden conveniente.
En las partidas de entierros de el Libro Parrochial, ano-
tarán, si el difunto murió con Sacramentos y quales, ó si murió
sin ellos.
Ytem. Mandamos que el quaderno impresso en que están
estas nuestras ordenes, la citada Carta Pastoral, y el Catechismo
en una y otra lengua, se cosa en uno de los Libros Parrochiales,
y no se saque de alli para efecto alguno, ni quando un Cura
haga transito á otro Curato se le lleve, porque tendremos cuy-
dado de poner en cada Curato dicho Quaderno. Y para que
llegue á noticia de todos: Mandamos que esta Carta de orde-
nanzas, se lea á lo menos quatro veces cada año en los tiempos
y concursos que le pareciere al Cura ; remitiéndonos certificación
de averio executado assi.

Todo lo qual cumplan, y executen inviolablemente pena de


veinte pesos aplicados á la Fabrica de sus Iglesias por la pri-
mera vez, y de cinquenta pesos por la segunda, aplicados en
la mesma forma. Y por la tercera suspensión de su Beneficio
y sus fructos, por quatro meses; y en las demás á nuestro
arbitrio. Y mandamos que la averiguación y pesquiza sobre la
observancia de los puntos dichos, sea uno de los principales en
las visitas, en que solo satisfarán con la certificación de haver
remitido la Matricula en la forma dicha y assi se pondrá en
el Ynterrogatorio de visitas. — Dada
;

en Quito en treinta de
Agosto de mil setecientos y veinte y cinco años. Luis Fran- —
cisco Obispo de Quito. —
Por mandato del Obispo mi Señor. —
Juan Baptista Salezan. — Notario Publico."

Estos mandatos han caído en desuso ;


pero el celo sacerdotal
los observará de propia voluntad, conforme á las circunstancias
que se han cambiado. "Quot animae, tot coronae." "Qui ad
justitiam erudiunt multos, fulgebunt quasi stellae in perpetuas
1
aeternitates."

Quito, en la fiesta de San José, 1895.

l
Daniel, XII, 3.
;

A.

Á, man (sufijo). Abogado, huillapuc, mitzac,


Abajo, mcw, uraman, uraiman rimapuc; abogar, huillapuna.
cuesta abajo, uraiman. Abolir, quichuna, anchuchina.
Abalanzar, huarcurina; huar- Abolladura, tumbui; abollar,
curta. tumbuna.
Abalorio, mullu. Abominable, millanayai, ati-
Abandonado, huaccha, sJii- millai; abominación, amipac;
tashca. abominar, millana.
Abandonar, jichuna, shitana; Abonanzar, ushiyana (usiana).
abandonarse, shitarina; aban- Abonar, rayana (del español);
dono, huacchay, huacchacay , shi- huanuchina ; abono, huanu, isma.
tashca. Aborrecer, canillana, millana,
Abaratar, chanita pishichina. piñana, tzicnina; aborrecible,
Abarcar, mar cana, ucllana. tzicnipai; aborrecimiento, tzic-
Abatido, cumuyashca; abati- nii, tzicnicui.
miento, cumuyay, llaquii, nanai, Abortar, sulluna (shulluna);
putii; abatir, cumuy achina ; aba- aborto, sullu (shullu).
tirse, cumuyana. Abra, chicta.
Abdicar, saquina, cutipana. Abrasar, raurana, rupana.
Abertura, chicta, lliqui. Abrazar, ucllana focllanaj.
Abiertamente, jahua shungu Abreyiar, uctana.
Aoismo, caca.
Abismo, caca í/
[lia. Abrigaño, cunu; abrigar, cu-
Ablandar, llambuchina, api- nuchina; catana; abrigo, cu-
yach
china ; ablandarse, anguyana. nunyai.
Abnegarse, sasina; abnega- Abrir, pascana; abrirse, chic-
ción, sasii. tarina; abrirse el grano, pa-
Abobar, upachina, musp achina. tana; abrirse la flor, tucyana
Abofetear, tzacmana. ftocyanaj.
; ;

Abrogar — Acedar.

Abrogar, quichuna, anchu- Acá, caimán, caita.


china. Acabar, puchucana, tucuchi-
Abrojo, casha. na; acabarse, puchucarina, tu-
f Absolución, sacerdote Jesu-
1
curina.
cristopac shutipi juchayucta ju- Acaecer, shamuna, tucuna;
chamanta quishpichin ^ñuca acaecimiento, tucushca.
,

canta cambac juchacunamanta Acalorado, jumbic, ninashina;


quishpichinimí' , nishpa; chairni estar acalorado, jumbina; aca-
absolución. lorar, rupachina, jumbichina
Absoluto, ticsi muiju. acaloramiento, jumbi.
Absolver, pambachina, quish- Acallar, upallachina.
pichin a. Acardenalar, chugrina.
Absorber , millpuna fmish- Acariciar, munachana, caya-
punaj. na; ser acariciado, munaichai
Abstenerse, manarurana. tucuna.
Abstinencia, aicha mana mi- Acarrear, astana.
cuna. Acaso, chari (cha); J,por
Absurdo, mana ruraita rura- acaso? chu? (enclítico).
rina. Acatamiento, yupaichai; aca-
Abuela, jatun mama, paya, tar, yupaichana.
***apamama; abuelo, jatun taita, Acatarrarse, ujuyana.
***apayaya. Acaudalar, cushquita tandana,
Abultado, jatunyashca. cushquita taucana, chayucyana.
Abundancia, ancha ashca; a- Acaudillar, umayana.
bundante, caitucui, sapa (enclí- Acceder, arinina.
tico); arena abundante, tiusapa Accidentarse , ayanayarina,
(desierto); abundante en pala- yuyaipitina; accidente, yuyai-
bras, shimisapa (hablador) ; a- pitii, huañucshinacai.
bundar, camana. Acción, rurai.
Aburrimiento, amii; aburrir, Acecinar, charquina.
amina; aburrirse, amirina. Acechar, chapana.
Abusar, manaalli c am achina Acedar, jayacchina, pushcu-
abuso, yangaimana, yallin. y achina; acedarse, puscuna,
Abyecto, amipac, amicushca. pushcuyana; acedera, chuica.

1
Las palabras que no conviene traducir, sino más bien explicar,
hemos señalado con una cruz. Véase el prólogo.
. . ;

Acelerar Achacoso. 3

Acelerar, uctana, uctay achina. Acongojar, llaquichina, acon-


Acepillar, llacllana, llambuna. gojarse, puticuna.
Aceptar, arinina; japina, Aconsejar, canana, camachina.
chasquina; acepto, munailla. Acontecer, tucuna.
Acequia, larca frarca) Acopiar, tandana.
Acerbidad, jayac ; acerbo, Acordar, yuy achina; acor-
puscu, jayac. darse, yuyana, yuyarina.
Acerca de . . . jahua. Acorralar, canchapi tandari-
Acercar, cuchuy achina, chaya- china, intuna, muyuchina.
ch in a ; acercarse , cuchuy ana, Acortar, j uruna (curuna) uchui- )

chayana, manyayana. china, uchuill achina; acortarse,


Acérrimo, ancha sinchi, atic, cutuyana.
rumiuma. Acostado , estar acostado,
Acertar, pactana; acertar ti- s ir ¿rayana; acostar, sirichina;
rando, chay achina. acostarse, sirina, siricuna.
Aciago, chiqui. Acostumbrar , yachachina
Acibar, jayac ; acibarar,/a</ac- acostumbrarse, yacharina, ya-
china. chachicuna.
Acicalar, llambuna. Acre, puscu, amipac, jayac.
Ácido, puscu; estar ácido, Acrecentar, camamachina,
puscuna. huiñachina, mir achina

Acierto, con acierto, allita.


Acredor, mañachic.
Actividad, cutzii; activar,
Aclamar, uy achina.
cutzicuchina, uctachina; activo,
Aclarar, shutichina; achicya-
cutzi, ninanina runa, ninashina
na; aclarar ropa, chuyay achina;
runa; ser activo, cutziicachana
aclararse la verdad, shutichi-
(cutziijachana).
rina.
Actual, cunancac; actualmen-
Acobardarse , achucutarina,
te, cunan, cunanlla.
llacllacuna.
Acuchillar, tucsina.
Acocear, jaitana.
Acumular, shuntuna, tanda-
Acoger, chasquina, huasiman china.
chasquina, tandana, amachana. Acusar, tzagnana (chacnanajj
Acometer, atip acuna, apaña. juchachina.
Acomodar, allichina. Achacar, tumbana, juchachina.
Acompañamiento, catii; a- Achacoso, ungüisiqui ; acha-
compañar, c atina, masitucuna. que, ungüi.
. . ,

Achatar — Afortunado.

Ach atar, juruchina . Adornar, allichina, allichai-

Achicar, curuy achina, uchui- china, sumachina.


china, utiucy achina; achicarse, Adquirir, tarina, ushichina.
curuy ana, uchuillayana. Adrede, yangalla.
Achicoria, tañí. Adulador, mishqui shimi;
Adehala, yapa, y apaña. adular, jahuina.
Adelantar, ñaupana; en ade- Adulterar, cruzta paquina.
lante, cutinpac. Advenedizo, shamuc runa,
Adelgazar, ñañuy achina, ñu- huaira apamushca.
tuna. Advenimiento, shamui.
Además, astahuan, cutin, chai- Adversario, auca; adversidad,
manta. ñacaricui, llaqui; adverso, chiqui.
Adentro, ucuman, ucupi. Advertir , unanchana, yuya-
Aderezar, allichina. china; advertencia, cunai.
Adherir, llutarina. Afable, allishungu, llampu-
Adición, shucllai; adicionar, shungu, ñucñucshimi, mishqui-
shucllana. shimi.
Adiestrar, yachachina. Afamar, uyachina.
Adivinar, huatuna; adivino, Afanar, cutziicachana ; afán,
umu, yachac, samayuc. cutziicachai.
Administrar, camachina. Afear, millaichina.
Admirable, sumac; admira- Afecto, cuy ai.
ción, utii; cansar admiración, Afeminado, huarmishina, huar-
utichina; admirar, utina. miyashca, huarmilla.
Admitir, arinina; chasquina. Afición, cuy ai, munai; aficio-
Adobe, tica, tulipa ftushpa). narse, shungucana, shunguyana.
Adolescente, longo, huam- Afilar , cashcana , shiqu in a
bra. punta llucshichina.
¿Adonde? maiman? ; adonde- Afirmar, arinina.
quiera, m aimampish Afligido, llaqui, llaquicuc;
Adoptar, liuiñ achina, huahua- afligir, llaquichina )
nanachina,
china. huac achina, ¡Jutichina; aflicción,
Adoración, muchai; adorador, putii, llaqui, nanai.
muchac adorar, muchana, yu-
; Aflojar, pascana, cacharina;
paichana ( yupaichina) aflojarse, tuluoyana.
Adormecer, puñuchina, upaya- Afluir, j andarina.
china. Afortunado, cushiyuc.
; .

Afrecho — Alabar.

Afrecho, jamtzi. Aguacate, palta.


Afrenta, pingai; afrentar, Aguacero, tamia ; aguado,
pingachina; ser afrentado, pin- yacuyashca; aguador, y a cu astac.
gai huiina. Aguantar, apaña.
Afrontar, ñahuinchina. Aguardar , shuyana ; aguar-
Afuera, cancha, canchaman, dar ocasión, chapana.
jahuaman. Agüero (mal), chiqui.
Agacharse, cumurina. Aguijada, tucsina, casha;
Agarrar, j apiña. aguijón, tucsina.
Agarrotar, chutana, sinchi- Aguja, sirana, tupu;
china, caspiy achina. Agujerear, uctuna (jutcuna);
Ágil, cutzi; agilidad, cutzii. agujero, uctu focto, jutcuj.
Agitar, cuyuchina; agitarse, ¡Ah! alaul
shigshicuna. Ahí, chaipi; he ahí, chaiga.
Aglomerar, t ancana. Ahijada, marcaushushi ; ahi-
Agobiarse, cumuyana. jado, marcachuri; ahijar, hua-
Agolparse, ñitirina, tacana- huachina.
cuna. Ahogar, sipina, chucana.
Agonía, huañunayai, ayayai Ahora, cunan; ahora mismo,
agonizar, huañucuna, huañu- cunan pacha; ahora poco, cu-
nayana, ayayana. nanlla, cunanllatacmi.
Agostar, chaquirina. Ahorcar, huarcuna, sipina;
Agotarse, iucurina. ahorcarse, sipicuna, sipirina.
Agraciar, sumacy achina. Ahuecar, uctuy achina.
Agradable, munanalla ; agra- Ahumar, cusnichina.
dar, cushichina.
Ahuyentar, m iticuch ina
Agradecer, yupaichana, mu-
Airarse, piñarina.
chaicuna.
Aire, huaira.
Agrandar, jatuny achina.
Ajeno, chican, shucpac; cosa
Agravar, llashacchina, llapina.
ajena, shucpac ima.
Agraviar, camina.
Agregar, y apaña. Ají, uchú; ají pequeño, mish-
Agrícola, chagra, chagrayuc; quiuchu; ají grueso, rocoto
agricultura, yapui. Ajustar, pactachina, camana,
Agrio, puscu. nitina, chutana.
Agrupar, tandana. Ala, rigra.
Agua, yacu. Alabar, cushiy achina, al l i nina,
La Lengua Quichua. 3
Alacena Alma.

allirimana, yupaichana, munailla Alfiler, tipa, tupu.


nina; alabarse, sumaichirina. Algazara, caparii.
Alacena, churana, tucu. ima Algo,
imallapish; al ,

Alancear, tucsina. un nombre, se ex-


estar con
Alargar, suniyachina, jatun- presa por medio de la partí-
y achina, huiñachina; alargarse, cula naya; p. e. algo escaso, :

suniyana. pishinayac.
Alarido, capariicachai, capa- Algodón, uteu. [pongo.
rinacui, huacai. Alguacil , huataicamayuc,
Alarmar, tacurina, mancha- Alguien, shuc, pi, maijan;
china. alguno, huaquin, maijan.
Alba, sainina, pacarina, tuta- Aliado, tandarishca.
manta. Aligar, huatana.
Albañil, p ir cae. Aligerar, pangayachina, qui-
Albedrío, quiquinpac munai. pita pishinchina; uctana.
Albergue, puñuna. Aliento, samai.
Alborear, sainina, puncha pa- Alimentar, car ana, micuchina,
carina. causachina ; alimento, micui, mi-
Alborotar, chacchuana, tacu- cuna, carana, causal.
rina; alboroto, chacchua. Alisar, llampuy achina, llush-
Alborozo, cushi, cushicui. cachina.
Alcahuete, cachapuric. Aliviar, quipita pishinchina.
Alcanzar, pactana; alcanzar fAlma, samai, Diospac samai
lo deseado, ushichina. (véase Génesis, II, 7), ucuruna.
Aldea, utiuc liada; aldeano, Tucui runacuna, cai ucupi al-
utiuc llactayuc. mata mana aichayucta, mana
Alegrar, cushichina ; alegrar- tulluyucta, charinchic. Cai al-
se, cushiyana, cushicuna ; alegre, mata mana ricushpapish, almayuc
cushi, cushicushca ; alegremente, cashpa rimanchic, purinchic, yu-
cushimana; alegría, cushicui; yanchic, munanchic, imaimanchic-
lleno de alegrías, cushimanalla. pish. Cai alma aichamanta ra-
Alejar, anchuchina, caruna, quiricuepi huañunchic; paitac ai-
carunchina, caruyachina; ale- chamanta llucshishcaquipa, ayaca
jarse, caruyana, anchurina. mana rimanchu, mana yuyanchu,
Alentar, arinina. mana imananchu mana almaijuc
;

Alfalfa, jihua (quihua). aicha , rumishina , curpashina


Alfarero, manga rurac. canmi. Chaimi alma.
;

Almíbar — Amigo.

Almíbar, mishqui. Ama de leche, ñuñuchic, ñuñu,


Almacén, churana huasi. Amable, cayana, cuyaipac,
Almohada, satina. munaimunailla, munanayai K
Almorrana, ucoti ungüi. Amaestrar, yachachina.
Almorzar, micuna, almuerzo, Amamantar, ñuñuchina, mntu-
mi cu i. cuna, chuchuchina.
Alpargata, ushuta, chahuar Amancebado, huaina.
ushuta. Amancillarse, huacllirina.
Alquilar, randi apaña. Amanecer, achicyana, paca-
Alrededor, muyundin, muyun- rina, punchayana; al amanecer,
dimpi. yurac ricurimuepi.
Altanero, shungu sapa. Amansar, llambuy achina; a-

f Altar, *usnu. mansarse, llambuy ana.


Altercar, caminacuna, rimana- Amante, cuyac; amar, cuya-
cuna. na, munana.
Alternar, randi randi rurana; Amañarse, yacharina.
alternativamente, randi randi. A.margSLr 9 jayacy achina ; amar-
Altivo, apushungu. go, jayac; amargura, jayac,
Alto, jahuel, janac, jatun, suni amii.
hombre alto, suni runa, jahua Amarillo, quillu.
runa; altura, jahua. Amarrar, huatana, tzagnana
Alumbrar, achicyachina, llin- (chacnana).
llina (llinquina). Amasar, chapuna.
Aluvión, Huella Huella. Ámbar, mishqui asnai.
Alzamiento, jatari; alzar, ja- Ambicionar, munapayana, su-
hua yachina; alzarse, jatarina. macchirinayana ; ambición, yu-
Allá, chaiman, chaita. pay munapayai.
Allanar, pambachina, pamba- Ambos, ishcandin.
y achina. Amedrentar, manchachina.
Allegar, cuchuyachina. Amenazar, manchachina.
Allí, chaipi. Amigo, huauqui, masi, cu-

1Los adjetivos castellanos terminados en ble se expresan por


medio del participio pasivo de futuro del verbo quichua;
p. e.: amal)le, cuyana; ó con el infinitivo activo de presente ó
futuro, y con ó sin el sufijo pac: cuyaipac ó cuyanapac; 6 bien,
repitiendo el infinitivo activo de presente, y agregando la par-
tícula restringente lia: cuyaicuyailla.
3*
Amo — Ángel.

yashca; amistad, masii, huau- huan huaranga huaranga mana


í

quimasicai, munai. yupana espíritu nishcacunata ca-


Anio, apu. marca, mana aichayuda, mana
Amolar, shiquina. tulluyuda, huairashina puricta,
Amonestación, cunai; amo- ancha sinchi, ancha sumada:
nestar, curiana. chai espiritucunata Ángel ninchic.
Amontonar, suntuna (shuntu- Chai Angelcunamanta huaquin-
na), taucana, cotona. cuna callari pachapi Diosman
Amor, cuy ai, muchai, munai; tacurichirca, apushcachac shungu
amor deshonesto, muchallicui; cashpaca, palman auca tucurca.
por amor de, raicu, manta Huaquincunaca, Diosman shungu
(partícs.) sólo por amor de ti, cashpa, pai sapallata yupaicharca,
;

canraiculla; amoroso, cuyac. Dioshuantac shayarca. Shina ari


Amotinar, huaicana. paicuna S. Miguel Arcángel ñau-
Amparar, amachana, y ana- pacyuc, chaicuna mana allí Angel-
pana; amparo, yanapai. cunata atirc acuna; chairaicu ñu-
Ampolla (tumorcillo), tucyana canchic Diosca pai allí cashpa
(tocyana). palman shungu Angelcunata pai-
Amputar, juruna fcurunaj. huan janacpachapi huiñaipac, cu-
Anca, siqui, huasha. shicuipac, samacuipac cushichirca.
Anciano, taita, yuyac, rucu. Chaica auca Angelcunata janac-
Ancho, quintal. pachamanta ucupachaman chai-
Andador, purisapa; andar, llatac 2 car curca, chaipi huiñ ai-
purina ; andar , seguido de pac mutzungapac, ñacaricungapac.
gerundio, se expresa por la Chairaicu ari, paicuna mana allí

partícula icacha agregada á la shungu cashpa, apushcachac shun-


raíz del verbo; p. e. andar gu cashpa, Diosta palman shun-
tonteando, muspaicachana. gucunatahuanpisli 3 cunancama-
Andas, chacana, huantu. pish plnapayacun, tzicnlpayacun,
Andrajo, llachapa; tzuntzu; Chaica aucacunata Diablo ninchic,
andrajos, mauca mauca; andra- supai ninchic. Paicuna a vi Dios-
joso, tzuntzu. pac millai auca cashpa, runa-
f Ángel : Ñucanchic capac (umita Diospac ricchainlnman
Diosmi shinandin atipac cai/u'/i- unanchaman camashca cada an-

1 De cai (ser), nin, enfático (cf. gramática, n. 38 al fin), y huan.


'
¿
Luego. 3 Contra Dios y los que son de su bando.
;

Ángel. 9

cha tzicnin; runacunata, janac- tarishpa, jaicapi puñugrishpa;


pachaman rishcamanta chaipi huasimanta llucshishpa, Iglesia-

imaimana saquishcapi tiy ana- man yaicushpa, ungushpa, ima-


manta, ancha chiqwcun 1 . Chai- manta mutzushpa, supai atisha
raicu runaía llullapayan, ama nicpi, santa cruzhuan unancharin-
Diosta muchanguichu, ama Jesu- guichictac.
crist ornan ininguichu nishpa; hila- ñicuichic ari, chaica auca su-
cata (tolata) muchai nin, chaipi paicuna cancunata catipayacpica,
ñucata muchahuanga nishpa tzignipayacpica, alli Ángel janac-
chaica supaicuna umucuna- pachapi ancha cushiyuclla tiyac-
ari
huan rimanacuc, runatapish mun- cuna, cancunata ancha munan-
do juchaman urmachic fcruzta cuna; paicunaca, cancunapac cu-
paquichicj, paitapish huañuchi- shimasi cama, cancunata yana-
chicmij shuhuaichiclla, tucui ima pancuna, Diosta cancunata santo
jaica juchatapish shinallandin ju huacaicunahuan muchachincuna,
challichicmi; chai juchacunarai- ima alli yuy acuita yuy achín, ima
cumanta rwiacuna ucupachaman jaica ñacaricuima?itapish, chiqui-

ringa yuyashpa, ama Diosta mu- mantapish paicunatacmi quish-


chachun, ama Diosta catichun pichin. Cancunapac ima alli-

nishpami : runata ari tucui shungu- cunamantaca ancha cushicuncu-


huan tzicnin , runapac allininta nami, cancuna alli cristiano can-
ricushpa ancha putin, ancha lla- guichicman nishpa ancha yuyan-
quin. Chasnapish cancuna Jesu- cunami. Imana paicuna janac-
crist ornan inicpica, paita cayac- pachapi Diosta ricushpa ancha
pica, chai supaicuna, cancunapac cushicun, chai shinallatac can-
aucacuna, mana cancunata huac- cuna Diosta ricushpa cushicun-
llingachu; chaicunaca santa cruz- guichicman nicuncunami. Mai-
pac unanchata ricushpalla miti- pachami mamanchic ñucanchicta
cunmi; cancuna Jesús nishpalla, huachacpica, chaillatacmi Diosnin-
paicuna chucchucucmi ; chai- chic shuc alli Angelta ñucanchic-
raicu cristianocuna santa cruzpac huan tinquin huacaichingapac,
unanchahuan unancharic canchic. yanapangapac. Chai Ángel hua-
Cancunapish huiñaillatac unan- caichic huiñailla ñucanchicta alli-

charinguichic puñushcamanta ja- chin 2 , mana allimanta quish-

1
Tienen gran envidia á los hombres, porque van al cielo, y gozan
los bienes que ellos perdieron. 2 Hace bien.
;

10 Angostar — Apariencia.

pichin. Chairaicu Angeliquita Antecedente, ñaupac ; ante-


huiñai pacarinapi cay ai, nishpa: ceder, ñauparina; antecesor,
Ángel santo huacaichingapac Dios- ñaupac randinacucmasi.
pac cushca, cunan puncha ricu- Anteponer, ashaun munana.
llahuai, huacaichihuai, yanapa- Antes, manar ac, ñaca, ñaupa,
huai, amatac juchamanca urma- ñauparac; antes bien, ashun,
shacchu, ñacaricuimanca chaya- yallinrac, yallinracmi ; cuanto
shacchu nishpa ningui. antes, ña maicuti.
Angostar, quishquichina ; an- Anticipar, ñaupana.
gosto, quishqui. Antiguamente, ñaupa; anti-
Ángulo, cuchu. güedad, ñaupa; antiguo, yuyac;
Angustia, llaquii, pulii. los antiguos, ñaupacuna; tiem-
Anhelar, a aniña, muñan a. po antiguo, illapacha; tiempos
Anidar, quishachina. antiguos, ñaupa pacha.
Anillo, shihui. Antipatía, mana munana,
Animal (doméstico), huihua, tzicnii; antipático, tzicnishca.
llama. Antojarse, munanayana, mu-
Animar, arinma; causachina; narina; antojo, munai.
camana; animarse, sinchicuna; Anublarse, puyuna, puyuyana.
ánimo, sinchicai ánimo jacú !
; ¡ Anudar, quipuna, tzutuna.
!

animoso, cari shungu, atipacuc, Anunciar, huillana.


shungusapa. Añadir, yapana.
Aniñarse, llulluyarina. Añejo, paya.
Aniquilar, puchuchina; ani- Año, huata; el año pasado,
quilarse, puchucana, puchuca- yallic huata.
rina. Apacentar, michina.
Ano, siqui, ucoti (ocoti). Apaciguar, amachana.
Anochecer, amsayana, tuta- Apadrinar á una criatura,
yana. mar cana.
Ansia, aanii, jatun munai. Apagar el fuego, ninata hua-
Antaño, huaima, caina huata, ñuchina.
sarun huata. Aparear, patarichina, tin-

Ante, ñaupa. guina.


Antenoche, caina luta. Aparecer, rivurina.
Anteayer, cainanic, canimpa, Aparentar, nictucuna.
cainahuaslia. Aparición, ricui, ricuri.

Antebrazo, mishqui tullu. Apariencia, ricchai; ó bien,


: ;

Apartar — Aquél. 1 I

se expresa con shina : p. e. Apoltronarse, llashacy achina.


tiene la apariencia de enfermo, Aporcar, j alimaña (jashma-
ungushcashinami. na).

Apartar, acllana, anchuna, Aporrear, huactana, macana.


anchuchina, raquina, surguna Aposento, ucu.
(sor gima) ; apartarse, cartujana. Apostar, mishana, mishana-
Apático, chamuyashca, chi- cuna.
rishungu. Apostema, chupu, caracha;
Apearse, uraicuna. apostemarse, chupuyana.
Apedrear, rumihuan shitana. Apoyar, quimina, taunana
Apegarse, llutarina, chayar ina. (taonana); apoyo, quimi, quimi-
Apelar, shuctac juezman riña. na, tauna.
Apellido, aillu shati. Apreciar, yupana, acllana,
Apenas, cunanlla. ñacai, cayana.
apenas .... cuando, véase Gra- Aprehender, huatana, japina.
mática d. 47. Apremiar, uctachina.
Apesadumbrar, llaquichina. Aprender, yachacuna.
Apestar, ungüi chacchuna. Apresurar, uctana.
Apetecer, munana ; apetecer Apretar, nitina (ñitina), quish-
algo con mucha ansia, muna- quiy achina; apretar la carga,
payana; apetito, yaricai; ó chutana.
bien, se expresa con la partíc. Aprisco, acaracai, cancha.
naya, agregada á la raíz del Aprobar, arinina.
verbo; p. e. : tener apetito de Aprisionar, huatana.
comer, micunayana. Apropiar, apuyana.
Apiadarse, llaquipayana, alli- Aprovechar, allita surcuna
ricuna. (ser apto) yachacupuna.
Apiñar, ñitina. Aproximar, chayana; aproxi-
Aplacar, juchacimg achina. marse, manyayana.
Aplanar, pambachina, pam- Apto, cama; p. e. : apto para
bay achina. gobernador, apupac cama.
Aplastar, 11 apiña, ñitina, api- Apuntalar, quimina.
y a china. Apuñar, japina, amullina.
Aplaudir, allinina. Apuñetear, tzacmana.
Apodos, llamar con apodos, Apurar, uctachina.
huacshana; poner apodos, ima- Aquél, aquélla, aquello, chai,

shutina. chacai. Véase Gramática n. \ 4.


12 Aquí — Asechar.

Aquí, caipi; de aquí adelan- Arriba, jahuabi (enclítico),


te, cunanllamanta, cunanmanta. janac (enclít.).
Aquietar, casichina ; aquie- Arriero, catic, tzacnac fchac-
tarse, casic acuna, casillacana, nacj.
casilla]] ana. Arriesgar, chiquiman yaicu-
Arado, arma, yapui, y apuna. china.
Arañar, aspina. Arrimar, quimina.
Arar, y apuna. Arrinconar, cuchuy achina.
Arbitrio, quiquimpac munai; Arrodillarse, cungurina.
arbitrariedad, shungu; por su Arrogante, shungu sapa, apu-
arbitrariedad, paipac shungu tucushca, yangamana.
cama. Véase Gramática n. 3l,d. Arrojar, shitana, jichuna;
Árbol, yura; arbusto, yura. arrojarse, shitarina.
Arca, churana. Arroyo, larca (rarcaj, paccha,
Arco iris, cuichi.
machangára.
Arruga, sipu, chulpi; arru-
Arder, raurana, ruparina; co-
gado, chunu (chuñu), japu, sipu;
razón ardiente, raurac shungu;
arrugar, sipuna ; arrugarse,
ardor, raurai, rupai.
chulpiyana.
Arena, accu, tiu, icsi; arenal,
Arruinar un edificio, una
allpa tiu, tiutiUj tiusapa.
pared, tunichina.
Árido, chaquishca.
Artejo, mucu.
Arisco, quita.
Artemisa, mar cu.
Aroma, mishqui asnac.
Asa, aisana, japina, ringri.
Arraigar, sapiyana.
Asar, cusana, caspana.
Arrancar, jaihuana, pitina,
Asaltar, huaicana.
shiquina.
Asamblea, tandanacui.
Arrastrar, aisana, chusana, Ascender, huichana, jahua-
chutaría.
yana.
Arrebatar, huaicana, quichuna. Asco, millai, shungu inillai;
Arregazar, micllana. causar asco, actuchina; ¡qué
Arreglar, allichina, camana. asco! atad atai! atatai!
Arrepentimiento, llaqui; arre- Ascua, llinqui, nina huitz-u,
pentirse, llaquirina, putina, na- ninayashca.
nacuna. Asear, pichana; al I ¡china;

Arrestar, j apiña, j arcana; achicy achina, chuya i/achina.


arresto, japii. Asechar, atipacuna.
Asegundar — Atollar. 13

Asegundar, ishcaichina, ish- Asombrar, llantuna; man-


candinchina ;
yanapana. chachina ; asombrarse, man-
Asegurar, arinina. chana.

Asemejar, ricchachina; ase- Áspero, pasa, sagra, ragru.


mejarse, ricchana. Aspirar, samai millpuna,

Asentir, arinina. aanina.


Asquear, mülana ; asqueroso,
Asesinar, huañuchina.
millanayac, mapamillac.
Aseyerar, arinina.
Astro, cuillar.
Así, casna, chasna, shina;
Astucia, atuccai; astuto, ya-
así como .... así, imashina ....
chac, atueshina.
chasna: así como juzgas á tu
Asunción, huichayai.
prójimo, así serás juzgado,
Asustar, manchachina.
imashinaca runa masita taripan-
Atacar, atipacuna.
gui, chasnallatac taripashca can-
Atado, huangu, maitu, hua-
gui; asimismo, chasnallatac;
tashca; atado de ropa, quipi.
hacer así, casnana, chasnana,
Atajar, j arcana.
shinana; así que, shinaca, ó se
Atalayar, chapana.
traduce por la repetición del
Atar, huatana; atar pies y
verbo, afirmando y negando;
manos, tzacnana (chacnana).
p. e. así que te despiertes,
:

Atemorizar, manchachina.
inyoca á Dios, ricchangui mana
Atender, uyana; shuyana;
ricchangui, Diosman maquita
atención, uyai; cutzii; con aten-
churai; ¡así es! wo, ña! ; á no
ción, shunguhuan; atentamente,
ser así, mana cashpaca.
uya uyailla, uyaihuan; atento,
Asiduo, huiñailla.
uyaricuc, cutzi.
Asiento, siqui, tiyana. Aterrar, manchachina.
Asilo, quishpina. Atesorar, cullquita taucana.
Asir, charinayana, japina. Atestar, satina.
Asistir, yanapana, ñahuipi Atestiguar, huillana, arinina.
cana. Atetar, chuchuchina.
Asma, jarcai ungüi; asmá- Atisbar, chapana.
tico, jarea runa, jarcaisapa. Atisar el pleito, churacuna.
Asociar, tandachina. Atolondrar, muspachina, u-
Asolar (pueblos, heredades), pachina; atolondrado, huaira
purunyachina. urna, muspayashca.
Asomarse, r ¿citrina. Atollar, turuna.
;:

14 Atormentar — Ayuda.

Atormentar, ñacachina, na- huaepipish, pactachishac ; mana-


nachina. pi ñucata ricuchunpish, pacta-
Atraer, shamuchina ; atrac- chishac; aunque no, manapish.
tivo, mishqui. Aurora, pacari.
Atrancar, jarcana. Ausencia, carunchai, carun-
Atrás, huasha (enclít.), quipa chacui; ausentarse, caruncha-
(e nc 1.) ; atrasar, quipachina rina ; ausente, carushca, caru-
atrasarse, huashayana, jichu- yashca; estar ausente, Mana,
rina, quiparina, quipayana, una- chushana.
muna. Autor, callaric ; autoridad,
Atravesar, quinraicuna; atra- atiij yupai; autorizar, se ex-
vesar nn palo con otro, cha- presa por partícula chi.
la

cana. Auxiliar, yanapana; auxilio,


Atrevido, atipacuc. yanapai.

f Atrición, almapac nanai, ju- Avanzar, fiaupana, ñauparina,


charaicu janacpachata chinga- chayayana.
chishcamanta, ucupachaman ur- Avaricia, mitzacai; avaro,
manamantapish. mitza.
Atropellar, saruna. Avasallar, atiparía.

Atroz, mil l ai ;
pecado atroz, Ave, pisheu.
millai jucha. Avenida, Huella; bajar ave-
Aturdir, manchachina. nidas, llucllana.
Augusto, yupai. Aventajar, yallina.
Aullar, caparina, huacana. Aventar, huairachina.
Aumentar, ashcana, y apaña; Avergonzar, ping achina aver- ;

aumentarse, mirana, jatunyana; gonzarse, pingana.


aumento, miracui, quinraichai. Averiguar, tapuna, tapuija-
Aun, pash fpish, bashj (encl.), chana, tapui tapui mascana.
rae (encl.); ¿aun no? manar ac- Averrugarse, japurina, mitza-
chu? ; aunque, pash fpish, bashj rina.
(encl.) gerundio ó el
con el Aversión, mana munai.
participio de presente y Ávido, munac.
pi; ó con el subjuntivo; p. e. Avisar, huillana.
aunque esté enfermo, lo cum- Avispa, pina chuspi.
pliré, ungushca cashpapish, pac- ¡Ay! alaul
tachishac ; aunque nadie me Ayer, caina.
vea, lo cumpliré, manapi ricu- Ayuda, yanapai; ayudante,
Ayunar — Beldad. 15

yanapac; ayudar, yanapana, shungu, yahuar shunguhuan; a-


maquita cuna, ó se expresa por yuuo, sasii.

medio de la partícula pu; Azada, lampa.


p. e. : ayudar á trabajar, rura- Azolar, llacllana; azuela,
puna. 1 1 a el lana.
Ayunar, sasina ; día de ayuno, Azotar, nanachina, asutina
sasipuncha; en ayunas, maillac (término español), anguchina.

B.
Baba, llausa; babear, llau- Bárbaro (salvaje), sacharuna.
sana; baboso, llausa, llausayuc. Barranco, allpa caca.
Báculo, caspi, tauna fiaona). Barrena, uctuna (uteuna).
Bailar, tushuna, yumbuna; Barrer, pichana.
baile, tushi. Barrera, quincha.
Bajada, urai urai; bajar, Barriga, huicsa.
urayana, uraicuna; bajar el Barro, turu, Iluta.

agua (disminuirse), aisarina; Bascosidad, mapa.


bajeza, pingana; bajo, pamballa, Base, siqui.

ura. Bastante, ashca; bastar, pac-


Baladí, yanga. tana, chasnallacana.
Balancear, huarcuna, cuiju- Bastón, tauna.
cuna; balanza, huarcuna. Basura, cupa (jupa).
Balde, de balde, yanga, yan- Batalla, macanacui, aucai;
galla, casilla, casimanta. batallar, macanacuna.
Baldón, camii. Batir, macana; batirse, ma-
Bandera, unancha. canacuna.
Bandolero, huaicac, quilla Baúl, churana, huaquichina.
runa. f Bautismo, armai; bautizar,
Bañar, armana, shucuna (so- armana.
cuna ) baño, armana, armai, ar-
; Beber, upiana; beber de bal-
macui. de, muguna; bebida, upiana,
Barato, pishi chaniyuc. upiai.
Barba, ñahui millma. Becerro, bishi fbissij.
Barbacoa, cahuito. Bejuco, angu.
Barbado, millma ñahui. Beldad, alliricchai, sumaccai.
16 Bellaco — Botar.

Bellaco, acui. Bobear, tobiana; bobo, upa,


Belleza, alliricchai, sumaccai. utic, mana amanta.
f Bendecir, allinina, cuy ana, Boca, shimi; bocado, malii,
sumachina; bendición, dar la sliimi; bocón, shimisapa.
bendición, aa casi quishpilla Bocina, quipa.
cachun nina (desear el bien). Bochinche, tacurii.

Beneficio, cuyacui; hacer Boda, jatun micuna.


beneficios, cuyacuna. Bofe, shungu.
Benévolo, alli runa, allichic, Bofetón, tzacmai (sacmai).
allí shungu; benevolencia, mu- Bola, singu.
nai. Bolsa, huayaca, shigra, tulu;
Benigno, llampu, llaquipayac; bolsita, quinchu.
benignidad, llampucai, Bonanza, usiai fushiai).
llaqui-

payai. Bonazo, ñucñu shungu; bon-


Bermejo, ¡mea; hacerse ber- dad, allicai; bondadoso, alli
mejo, pucayana. shungu; bonito, alliricchai, su-
Besar, muchana; beso, mu- mac; bonito como una flor,

chai. sisaimana, sisaimanalla.


Bestia, llama. Boquear, ¡arcana, tucurina-
Beta, angu, cara huasca. yana.
Bien, alli, alli allilla; bien Borde, pata.
ajeno, shuepac charishca; bien- Bordón, tauna.
aventuranza, cushisamana; bien- Borrachera , machai, macha-
1

aventurado, cushiyuc; bienes, cui, upiai; gran borrachera,


imacuna; bienhechor, allichic, upiai upiai; borracho, machash-

allichipuc, cuyacuc. ca, machacruna, shinga, upiashca,


Blanco, yurac ; hombre blanco, upiacruna.
huiracucha. Borrar, pichana.
Blando, llampu, llullu , ñu- Borrasca, jatun huaira.
tulla, quiqui; blandura, llam- Borrego, llama.
pucai. Bosque, sacha.
Blanquear, yuracy achina. Botar, jichuna, pahuana, shi-

Blasfemar, tushuna, ñacana. tana.

1 Observamos para nuevos en el ministerio, que los


los sacerdotes
indios, por lo regular, por pecado la borrachera solamente
tienen
cuando llega á tal exceso que, ó vomitan, ó caen por tierra.
Bramar — Caída. 17

Bramar, huacana. Bruñir, llambuna.


Brasa, nina huitzu. Brusco, llashac.
Bravo, pina. Brutal, hombre brutal, lla-

Braza, rigra tupuna; brazado, mashina runa.


marcai; brazo, rigra. Buenaventura, cushi ; bueno,
Brecha, tuni. alli, alliniyuc.
Breve, ucta futcaj; ¡breve! Buey, huagra.
jairi! ucta! futcalj. Bufar de cólera, canirina.
Bribón, challi. Buho, cushcungo.
Brillante, llipiacuc, pacsha; Buitre, cundur.
brillar, llipina, Uipiyana. Bulto, quipi.
Brincar, pahuana, jaitana. Bulla, chacchua ; hacer bulla,
Brioso, shungusapa. chacchuana.
Brotar, humana. Bullir, timbuna.
Brujear, t apiana; brujería, Buque, huambu.
tapiai ; brujo, samayuc, yachac, Burlarse, asipayana, pucllana.
sagra, tapia. Buscar, mascana; taripana.

c.

Cabal, pacta. Cada, sapa; cada uno, sapa


Cabalgar, sicana. maijan, sapa runa; en cada
Caballero, huiracocha. año, huatacunapi; cada noche,
Cabana, chucua. tutacuna.
Cabecear, umata muyuchina; Cadáver, aya.
cabecera, sauna. Cadena, fierro huasca, fierro
Cabello, aecha, chuccha; ca- huatana.
belludo, acchasapa. Cadera, siqui tullu, chaca
Caber, pactana, yaicuna. tullu.

Cabestro, angu, atamba, cara Caducar, rucupayana; cadu-


huasca. co, rucu; estar caduco, aya-
Cabeza, urna; cabizbajo, an- chana.
dar cabizbajo, cumuijachana. Caer, urinaria; caerse la pa-
Cabo, siqui ; japina. red, tunina.
Cabra, chita. Cagar, ismana.
Cabuya, chahuar. Caída, urmai.
18 Caja — Cana.

Caja, churana. Camellón, huachu.


Cal, iscu. Caminador, purisapa; cami-
Calabaza, huingu, mati, puru, nante, ñanta puric, puric runa;
sambu, sapallu. caminar, tactina (tatquina), pu-
Calamidad, mutzui, jatun ya- rina; camino, ñan; camino de
ricai. un día, shuc puncha purina.
Calavera, urna tullu. Camisa, ucu cushma.
Calcular, yupana; cálculo Campesino, chagra.
por nudos, quipu. Campo, pampa (pamba).
Caldera, huichi. Cana, pusu, shoco; cano, pusu
Calentar, cununa; calentura, urna.
rupai, rupai ungüi; caliente, Canal, larca.
cunuc. Canasto, ashanga, tzala.

Calma, chulunlla, casicacui; Canción , yarahui fyarabi);


calmarse, chulunyana, casica- hacer canciones, yarahuina.
cuna. Candela, nina.
Calofrío, chucchu. Cándido, ijurac, achiclla; ja-
Calor, rupai. lma shungu, mana juchayuc;
Calumnia, tumbai, casimanta candor, jahua shungu; cando-
tumbai ; calumniador, tumbaisi- roso, jahua shungu.
qui, casimanta tumbac ; calum- Canjear, cunacuna.
niar, juchachipayana, tumpana, Canilla, chaqui pingullu, sampi.
casimanta tumpana. Canoa, huambu.
Calvo, llatan urna, lluchu, Cansar, shaicuna (saicuna);
cara, llusti urna, paella. shaicuchina ; cansarse , shaicu-
Calzado, ushuta. cuna, sambayana; cansancio,
Callado, upallac; hombre shaicui.

callado, pishi rimac; callar, Cantar, yarahuina, taquina;


upana, upallana, pacana, mana cantar las aves, huacana, huar-
r imana. pina.
Calle, ñan. Cántaro, aisana, chamila, hua-
Callo, chupullu. macma, malta; cantarillo,
llu,

Cama, cahuito, puñuna. puñu.


Camarada, huauqui, masi. Cantidad, yupai.
Cambiar, r andina, randina- Cantor, yarahuic.
cuna; en cambio, cutin tigra Caña, sucu (soco, shucuj; cana
feutin tigrash). de azúcar, caña de maíz, huiru.
;

Cañada — Castigar. 19

Cañada, huaicu. gar á espaldas, quipina; cargo,


Cáñamo, chahuar. cama, apucai ; suceder en el

Cañizo, quincha; cañizo para cargo, apucaita chasquina.


dormir, cahuito. Caricia, munaichai.
Cañuto, tutu. Caridad, cuy ai ; cariño, mu-
Caos, chagrushca, chapushca. nai ; caritativo, cuyainiyuc runa,
Capacho, ashanga. munai munana shungulla.
Capataz, quipu. Carmenar algodón, utcuna.
Capaz, cama. Carnal, aichayuc; carne, ai-
Capital, capac llacta. cha; carnoso, aichasapa; día
Capitán, camachicuc. de comer carne, aicha micui.
Caprichoso, mana utjac.
Caro, chaniyuc ; demasiado
Cara, ñahui, uya.
caro, yallin chaniyuc.
Caracol, churu.
Carozo, curunda.
Carácter: de buen carácter
Carpintero, cullu llacllac.
se expresa poniendo simplemente
Carrera, callpai.
el adjetivo; p. e. : de carácter
Carretera, jatun ñan.
suave, ñucñu; mal carácter se
Carrizo, sucu fsoco, shucuj.
expresa agregando al nombre
Carta, quillca (quishca).
que especifica el carácter la
Casa, huasi.
palabra siqui (ano); p. e.: de
Casado, huarmiyuc; casados,
carácter perverso, millaisiqui.
cari huarmi; casamiento, casa-
Carbón, quiUmisha, llingui
rai; casar, casarana; casarse,
(shingui).
yanandinchina.
Cárcel, huatai huasi, ¡arcana
Cascada, paccha.
huasi; carcelero, pongo, huatai
Cascara, cara, yura cara.
huasicama.
Carcomido, micurishca. Casco, sillu fshilluj.

Carda, Usa; cardar, cash- Casi, ashallamanta, ñaca;


cana, tisana. cayéndome casi me muero, ur-
Carear, ñahuinchina. mashpa ñaca huañuni.
Carecer, ¿llana, mutzuna; ca- Castaño, chumpi.
restía, yaricai. Castidad, llumpac aichayuc-
Carga, apaña, apachina, chac- cai; casto, llumpac aichayuc;
nana, quipi; cargador, aparic mana mapa.
cargar, apachina; cargar bes- Castigar, macana, mutzuchi-
tias, tzacnana (chacnana) ; car- na, ñacarichina, nanachina, tic-
20 Castrar — Cerebro.

shina; ser castigado, mutzui go); celar, cutzilla ricuna, ca-


tucuna; castigo, macal. machina.
Castrar, juruna (curuna). Celebrar, cushiy achina ; hom-
Catarata, jatun larca. bre célebre, uyai runa.
Catarro, ujui. Celestial, janaepachapac.
Catre, cahuitu. Célibe, mana casarashca.
Caudal, ashca cushqui; cau- Celo, cutzii ; tumpacui; tener
daloso, junda. celos, lumpacuna; celoso, tum-
Caudillo, urna; constituirse pacuc.
caudillo, umayana. Cementerio, ayapambana.
Causa, á causa de, manta Ceniza, ushpa; convertirse
(en el.), raicu (en el.); causar, en ceniza, ushpaman tigrarina,
raicuna, cachina (hacer que sea); ushpayana.
ó se expresa con la par tic. chi Censurar, camina.
agregada á la raíz del verbo; Centaura, canchalahua.
p. e. : causar apostema, chupu- Centella, cachacha, illapa;
yachina. centellear, llinllina, llinquina,
Cautela, yuyana, yuyai. cachachana.
Cautiverio, huatai. Centinela, chapac; estar de
Cava, allai; cavar, allana, centinela, chapatiyana.
lolana. Centro, chaupi; en el centro,
Caverna, pucru, machai. chaupipi.
Cavilar, yuyapayana. Céntuplo, patzac cuti.

Caza, chacui ; cazar, cha- Ceñidor, chumbi, huatana;


cuna, japina; cazar con lazo, ceñir, huatana; ceñirse, chum-
tocllana; cazar con cerbatana, b Mina, chumbirina.
shitana. Ceñudo, pina ñahui.
Cazuela, huichi, callana. Cerbatana, pucuna.
Cebar, huiray achina; cebo, Cerca (vallado), quincha,
huirá. pirca; cerca (próximamente),
Cecina, charqui. cuchu, manya, cailla; cercano,
Cedazo, shushuna. cuchu; cercar, intuna, pircana,
Ceder, cuna; saquina. pircachina, quincharía.
Cegar, ñausay achina ; cegarse, Cercenar , cnchuña , cuchu-
ñausayana; ceguedad, ñausacai. Cerdo, cuchi. [payana.
Ceja, ñahui pata. Cerebro, ñuctu (ñuteu), urna
Celador, chapac, pungo (pon- ñuteu.
;

Cerner — Cobertera. 21

Cerner, shushuna fshulluna, Cima, jahua pata, janac pata


suisunaj, tahuana. cima de cerro, urcu pata; cima
Cerradura, huishcana ; cerrar, de peña, caca pata.
huishcana (huichicana) ; cerrar Cimarrón, quita.
los ojos, itzibuna; cerrojo, huish- Cimiento, siijui, ticsi; poner
cana. cimientos, ticsina.

Cerro, urcu. Cinco, pishca.


Certeza, shutii. Cincha, chumbi.
Certificar, huillana. Cinta, chumbi; en cinta, chichu.
Cerviz, cunga. Circuito, muyui.
Cesación, tucuri; cesar, chu- Círculo, muyu, muyundin.
shana, tucurina; sin cesar se Circundar, muyundinchina.
expresa con la partícula raya Circunferencia, muyundin.
fria, raj, agregada á la raíz del Citar, cayana.
verbo; p. e.: llorar sin cesar, Ciudad, jatun llacta; ciuda-
huacarayana. Véase Gramática dano, llactayuc.
n. 32. O se expresa repitiendo Clamor, capari.
el verbo; p. e. : días, meses Claramente, shutilla ; clari-
y años se siguen sin cesar, dad, achicyai, shutii; clarificar,
punchacuna, quillacuna, huata- chuyay achina ; claro, achic,
cuna catinacuilla catinacun. chuya, tiempo claro,
shuti;
Césped, champa (chamba). paeshapacha; luna clara, paesha;
Cicatriz, huishcashca chugri. claro como el sol, intishina
Ciego, ñausa. shutilla.
Cielo, jahua pacha, janac Clase, huachu; de esta clase,
pacha. shina.
Ciénaga, turuturu. Clavar, satina.
Ciencia, yachaccai. Clemencia, llaquipayai; cle-
Cieno, gusu, turu. mente, llaquipayac shungu, puti-
Ciento, patzac. payac.
Ciertamente, pacha, shutin- Cobarde, llaclla, llaclla shun-
tac; cierto (verdadero), shuti; gu, pishi shungu, uchui shungu,
(algún) shuc; si cierto equivale piti shungu.
á algo, se expresa por la partí- Cobertera, catana ; cober-
cula naya; p. e. : estuve á cierta tura, quillpana; cobija, catana;
distancia, carunayashcanimi. cobijar, catana, catachina (ja-
Ciervo, taruga. tachina).
22 Cocear — Compasión.

Cocear, jaitana. Combate, macanacui; com-


Cocer, yanuna; cocina, tuli- batir, macanacuna.
pa ftushpaj, yanuna huasi, ya- Comedido, maquita mañachic.
nuna ucu; cocinero, yanuc. Comenzar, callarina.
Cochino, cuchi. Comer, micuna. [te, catuc.

Codicia, mitzacai; codiciar, Comercio, catui; comercian-


munapayana ; no codiciarás los Cometa, chupa cuillar.
bienes de otro, ama shucpac Cometer, rurana.
imajaicata munapayanguichu. Comezón, shicshi tener come-
;

Codo, rigra mucu. zón, shieshina.


Coger, japina, pallaría; coger Comida, micuna, micui; co-
fruta, tipina (tispina). milón, micuisapa, jatun micuc,
Cognación, yahuar masii ;
sacsapucuc.
cognación espiritual, shungu Comitiva, catii.

masii. Como, shina (en el.), cuenta


Cohabitar, yumana. (vocablo español), como grano
Cohechar, maqui cunuchina; de maíz abandonado en el ca-
cohecho, camari. mino, tal títo yo, shuc sara
Cojear, jancana; cojo , janea. muru jatun ñampi shitashca

Cola, chupa. cuenta (shina), chasna causa-


Coladero, shushuna ; colar, nimi; imashina ; así como, ima-
shushuna (shulluna, suisuna). na, imanam, shina; como quiera,
Cólera, piñai; estar colérico, imashinapish ;¿cómo? imana?
timbuna; colérico, piñaisiqui, Compadecer, alaunina, lla-
nina nina runa, ninashina runa, quipayana, cuyapayana; compa-
raurac shungu. ciente, cuyapayac.
Colgado, estar colgado, hua- Compañero, masi.
yuna; colgar, huarcuna; huar- Comparación, pactachina shi-
curina. mi, tinquina shimi; comparar,
Colibrí, quindi. chimbapura churana; me com-
Colmar, paltachina. para con un borrego, llama-
Colocar, tiyachina, churana. huan churahuanmi.
Colono, mitimac. Comparecer, ricurichina.
Colorado, puca ; colorear, Compasión, cuyapayai, llaqui-
pucayana. payai; digno de compasión,
Collar, huallca (huashca). cuyapayana, cuyaicuyailla ; tener

Comarca, liada. compasión, atanina, cuyana,


; ;

Compatriota — Conducta. 23

cuyapayana ; compasivo, llullu Con, huan (sufijo); con todo


shungu, cuyac shungu, huacchai eso, shinashpapish.
cuyac, cuyapayac. Concavidad, pucru.
Compatriota, liada masi. Concebir, tarina, huahuata
Compensación, paltana, com- tarina, huahuata japina, chi-
pensar, cutichina; yupaichana, chuyana; en pecado has sido
ainipuna. concebido, juchapi runayashca
Competidor, atishcandin cangui.
competir, atishcana. Conceder, arinina.
Complacer, cushichina; com- Conciencia, shungu, paca-
placencia, cushi shungu. rishca yuyai.
Completar, pactachina, tucu- Conciliar, allichina.
china; completamente, chaicama. Conciudadano, aillu masi,
Cómplice, juchallicuc masi. llactayuc.
Componer, allichina. Concluir, puchucana, tucu-
Comportar, apaña; compor- china, tucurichina.
tarse, causacuna. Concorde, shuc shungulla.
Compra, randii ; comprar, Concubina, huaina, sipas fshi-
randina; comprar al contado, pasj ; concubinario, huainayuc.
maquipura randina. Concupiscencia, munapayai.
Comprender, yachacuna. Concurrir, huaicana.
Compresión, ñitii. Condenar, nina con el infi-
Comprometer, arinichina. nitivo del verbo regido y
Compunción, nutuchishca el sufijo pac, ó con el sub-

compungir, tucsina compun- juntivo; p. e.


; condenado á :

girse, ñutuchirina. muerte, huañuipac nishca, ó


Cómputo por nudos, quipu. huañuchun nishca.
Común, tucuipac ;
(letrina) Condensar, sanguyachina.
isma; comunicar, chasquichina; Condescender, uyana.
huillana. Condolerse, nanarina.
fComunión, shucllachacui, de Condonar, quishpichina.
shuc, uno, lia, solo, cha Conducir, pushana, aisana,
x

hacer, y cu, estar =


unirse apaña; conducir bestias (ha-
de suerte que se forme una ciéndolas adelantar), catina.
sola cosa. Conducta, causai ; causashca.

1
Los indios usan á veces cha en lugar de chi.
;

24 Conejo — Consumar

Conejo, cunu. aichaaillu; los consanguíneos,


Confederar, tandana. yahuarmasindin ; consanguini-
Conferir, cuna. dad, yahuarmasicai.
Confesar, huillana. Consecutivo, cati cati.

Confianza, shuyai, inii; con- Conseguir, pactaría, tarina.


fiar, mingaría; confiarse, chu- Consejo, cunai, cunacui, cu-
far ina. na shca.
Confín, cuchu. Consentir, arinina, munana;
Confirmar, sinchiy achina. consentir (permitir) rigiendo
Confitura, jillu. un verbo, se expresa por la

Conflicto, ñacai. partícula chi, agregada á la


Conformarse, chasnana; con- raíz del verbo; p. e. consentir :

forme, cama, shina conformi- que jueguen, pucllachina. Véase


;

dad, shucllachicui, shucllachii. Gramática n. 32.


Confortar, sinchiy achina. Conservador, camac; conser-
Confundir, chingachina. var, cainana, camachina, hua-
Congeniar, cuyanacuna. caichina.
Congoja, putii. Consideradamente, huatush-
Congregación, tandanacui, palla; considerar, ricuna; yu-
shucllachacui (véase Comunión). yacuna.
Conjeturar, huatuna. Consiguientemente, chasnaca,
Conmover, cuy una; shungu- shinaca.
y achina; conmoverse, cuyurina, Consolar, cushichina.
cuyucuna. Consorte, cari, cusa (varón);
Conmutar, r andina. ó huarmi (mujer); consortes,
Conocer, ricsina, yachana cari huarmi.
conocimiento, ricsii; con cono- Conspirar, añninacuna.
cimiento, yuyaihuan; los cono- Constante, shuc shungulla;
cidos y parientes, huauquima- ó se expresa con la partí c.
sipura. raya. Véase el vocablo conti-
Conquistar, runachina, ati- nuamente.
paría. Consternar, manchal mancha-
f Consagrar, consagraría nisha china.
nin : tandata, vino nishcata Apun- Construir, rurana.
chic Jesucristopac aichaman, ya- Consultar, tapuna.
huarm an ya llichina. Consumar, tucuchina, tucu-
Consanguíneo, ya/mar musí, richina.
;

Consumir — Coraje. 25

Consumir, puchucana, tucu- Contrariedad, chiqui; con-


china; consumirse, tucurina. trario, aticlla; de lo contrario,
Contagiar, ungiiita catichina; mafia cashpaca.
contagio, catina. Contrata, ninacushca; con-
Contaminar, mapay achina. tratar, ninacuna.
Contar, rimaría; yupana; con- Contribuir, huaicana.
tar por nudos, quipuna. f Contrición, almapac pai an-
Contemplar, ricucuna. cha sumaimana Diosla juchahuan
Contender, caminacuna, ri- piñachishcamanta llaqui nanai;
man acuna. contrito, llaquic shungu, ñutu-
Contener, jarcana; conte- chishca.
nerse, charirina. Convalecer, alliyana.
Contentar, cushichina; con- Convencer, atiparía; con-
tentarse, cushiyana; contento, vencido, shimihuan paquishca.
alli, cushi. Convenio, ninacushca; con-
Contestar, cutichina, jainina. venir, arininacuna; no conviene,
Contienda, ninacui. mana allichu.

Continencia, jarcarii. Conversación, shimiyai, rima-


Continuadamente, catina- nacui; conversar, rimanacuna.
cuilla ; continuamente, huiñai- Conversión (á Dios), cutii;

lla, ó más bien con la par tic. convertir, yallichina; conver-


raya (ria, raj, agregada á la raíz tirse (á Dios), cutirimuna; con-
del verbo; pecar conti- vertirse en, tucuna; conver-
p. e.:
nuamente, juchallirayana (jucha- tirse en tierra, allpatucuna, all-
lliriana, juchalliranaj. Véase payana.
Gramática n. 32. Continuar, Convidados, shamuinishca-
catina, caiicuna; ó por medio cuna ; convidar, shamuinina
de raya; p. e. : continuar con convidar á comer, micui nina,
la risa, as ir ay ana. micuchicuna.
Contra, chimba (enclít.). Con- Convocar, tandachina.
tra el demonio se debe invocar Cooperar, ishcandinchina
á Jesús, supaita atingapac Jesusta huaicana.
cayangami (aa Jesús ningami). Copa, shilla.

Contradecir, ainicuria, cuti- Copiar, catina, quillcana


pana, cut ¿payana; contradic- (quishcana).
ción, ainii. Copo, huangu.
Contrahacer, yach apaym a. Coraje, sliungu.
26 Coral Creación.

Coral, pucu mullu. Cortado, cullu, chillpi, utu


Corazón, shungu; hombre sin (cutu); cortar, cuchuna, cullu-
corazón, chushac shungu. na, curuna (juruna), chillpina,
Corcova, cumu; corcovado, iquina, pitina, rutuna; cortar
cumu runa; muy corcovado, miembros, huanguna.
cumusapa. Corteza, cara, yura cara.
Cordel, cauchu, huasca, hua- Corto, cutu, curu.
tu; hacer cordeles, cauchuna, Corvo, huistu, quingu, quinti.

caupuna. Cosecha, pallai; cosechar,


Cordero, uña. paltana.
Cordialmente, shunguhuan. Coser, sirana.
Cordura, alli yuyai. Costa, yacu pata.
Corona, llautu, pillui; coro- Costilla, huasha tullu.
na de flores, inquill pillui; co- Costra, caracha.
ronar, inchana, llautuna, pillu- Costumbre, yachashca; por
llina. costumbre se expresa con la
Corporal, aicha uccupac ; cor- partí c. raya, agregada á la raíz

poralmente, aichayuc. del verbo; p. e. : pecar por


Corral, cancha. costumbre, juchallirayana: ma-
Correa, atamba, huatu, cara la costumbre de, se traduce
huasca; desatar la correa de por el vocablo siqui (ano), que
los zapatos, huatuta pascana. se agrega al nombre que espe-
Corregir, huanachina; corre- cifica la costumbre; p. e. : el
gir con mal humor, anyana; que tiene por costumbre in-
corregirse, huanana. sultar, camicsiqui.
Correo, chasqui, cachapuric; Costura, sirai.

recibir correo, chasquina. Cotej ar, chimbapurachurana.


Correr, callpana (cashpana), Cotidiano, punch acuna, pun-
pahuana, huair acacharía; correr ch ampi.
el agua, pacchana. Coyuntura, mucu.
Corresponder, yupaichana, Coz, jaitai.
cutichina. [chiy achina. Cráneo, urna tullu.

Corroborar, sinchichina, sin- Crápula, machai, machacui.


Corroinper, huacllina, huac- Craso, racu.
llichina ; corromperse, huac- Creación, churai, camashca,
llirina, ismuna; corrupción, camai; creador, rurac, camac;
¡S III II i. crear, camana, cachina (dar el
Crecer Cubierta. 27

ser), huiñ achina ; crear de la f Cruz, chacata, chacana; cru-


nada, chushacmanta camana. zar, chacana; cruzar dos palos,
Crecer, humana, jatunyana, chacatana.
mirana, chutarina, suniyarina; Cuadrilla, runaruna, runa-
crecimiento, huiñai. cunapac tandai.
Crédulo, inic; creencia, inii; Cuadrúpedo, chuscuchaquiyuc.
creer, inina, crina; creíble, Cual, ima; el cual (rela-
mucama, iniipac. tivo), pi. En cuanto á la tra-
Crepúsculo, pacchuyana; cre- ducción del pronombre rela-
púsculo matutino, sainina. tivo, véase el vocablo que;
Crespo, chirapa (tzirapa), ¿cuál? maijan? ima?; cual-
tipu. quiera, pipish, maijampish, ima-
Cría de animal, huahua; cría pish.
de llama, uña; criada, china, Cuando, chaipacha; ¿cuándo?
pasña; criado, y ana; criador, jaica? jaicabi? maipacha? De
camac, huiñachic ; Criador de los cuando en cuando, unaipi unaipi.
cielos, Janacpacharurac ; Criador ¿Cuánto? masna? jaica?
del mundo, Pacha-Camac ; criar, ¿cuánto ha? maipacha? ; cuanto
camana, cachina, huiñachina; antes, ña maicuti; en cuanto,
huihuana; criatura, huahua; shina, cainimpi; Nuestro Señor
huiñachishca. Jesucristo murió solamente en
Crimen, jatun jucha; cri- cuanto hombre, en cuanto Dios
minal, huacllishungu, juchayuc. es inmortal, Apunchic Jesucristo
Crin, aecha. runa caininllapimi huañurca, Dios
Cristalino, chuya. cainimpi mana huañuipacchu.
fCristo *, Cristianocunapac Rey (Literalmente: N. S. J. C. murió
( Cristianocunapac Inca). solamente en su ser hombre, en
Criticar, rimacuna, camina. su ser Dios es inmortal); cuan,
Cronista, quipucama. mai.
Crucificar, chacatana; cruci- fCuaresma, sasipacha.
ficado, chacatashca. Cuarto, ucu.
Crudo, chahua. [cuyainiyuc. Cuatro, chuscu.
Cruel, millai, pina, mana Cubierta, catacuna; cubrir,
Cruento, yahuarpac. catachina (jatachina), pambana,
Crujir, trasnina. quillpana (quishpana).

Xptaxó; (de XP^) == rey venidero.


1 e ' ungido, el
;

28 Cuchara Chocho.

Cuchara, huishi. Culebra, huasca palu, ma-


Cuchillo, cnchuña, tucsina. chacui.
Cuello, cunga. Culo, siqui.

Cuenta, ywpai; tomar cuenta, Culpa, jucha ; tener la culpa,


taripana. juchallicuna ; culpable, juchayuc;
Cuerda, huasca, huatana, cau- culpar, juchachina.
chu. Cultivar la tierra, chagrana,
Cuerdo, shungusapa. y apuna.
Cuerno, cachu, huagra. Culto, muchai; dar culto,
Cuero, cara. mu chana.
Cuerpo, uccu, aicha, aicha- Cumbre, urna,
uccu, uccu-aicha; muchas veces Cumplir, pactachina, rurana
usan en las provincias inter- cumplirse (acabarse), pactamuna.
andinas el término castellano Cundir, camana.
cuerpo. Cuñada, cachumi, cachuna
Cuesta, huichai. cuñado, masha.
Cuestión, tapui. Curar, jambina; curandero,
Cueva, machai, pugru. jambic.
Cuidado, cama; p. e. : el que Curioso, ser curioso, yaeha-
tiene cuidado de los puercos, nayapayana.
cuchicama (cuchicamac) ; cuida- Curtir cueros, cacuna.
dor, camac; cuidadoso, cutzi; Custodiar, huaquichina.
cuidar, camana; ¡cuidado que..! Cutis, cara.
pacta! ñatac! [Cuyo? pipac?

Ch.
Chai, macana. Chico, uchuc (uchui), uchilla,
Chamuscar, caspana. utiuc.
Chanza, pucllai; chancear, Chicha, as-hua.
pucllana, chuluna. Chillar, huacana.
Chapodar, rauchana (rauma- Chiquillo, uchuilla, huambra.
naj, saglana. Chismoso, ishcai siqui, ishcai
Charca, cocha. shimi, shimi apac, shimi astac.
Charlatán, tacuri shimi, ri- Chispa, cachacha.
maisiqui, chacchu; charlar, huar- Chocar, tacarinacuna.
pina, rimarina, rimacuna. Chocho, tauri.
Chorrear — Defecto. 29

Chorrear, pacchana ; cho- Choza, chucua.


rrera, larca (rarca) ; chorro, Chupar, tzungana.
paccha.

D.
Dádiva, camariy cui. de pres. y el su- por el inf.
Dado (juego de dados), huairu. el mismo verbo fijo pac; con
Danza, tushui ; danzar, yum- cana: minchacama shuc punchota
buna, tushuna; danzante, yum- ahuaipac cangui. Deber (sustan-
bu, tu shuc. tivo), pactachina (part. pas.
Dañar, huacllina; daño en de fut.).

lo ajeno, juchallicushca. Débil, irqui ; debilitarse,


Dar, cuna; dar de comer, llamsayana, irquiyana.
car ana. Decaer, huacllirina.
Dardo, huachi. Decidir, munana.
De, pac (bac) (sufijo); manta Decir, nina.
(enclít.). Decisión, munai; con de-
Debajo, urapi furaipi), ucupi; cisión, maillashca shimihuan.
por debajo, urata. Declarar, huillana, shutichina.
Deber (verbo), charina con el Decrecer, pishina.
infinitivo del verbo que ex- Decrépito, rucu; estar decré-
presa aquello que se debe,
y pito, ayachana.
el sufijo ta; p. e. : ¿qué debo Decretar, cachaña, cama-
hacer? imata rur anata charini?; china.
ó se traduce con el participio Dedicar, cuna, chicanchina.
pasivo de futuro; p. e.: Se Dedo de la mano, maqui páti-
debe invocar á la S n ^ Virgen ca (maqui parca).
para que interceda con su Hijo Deducir, llucshichina, anchu-
por nosotros, pai Virgen Mariata china.
mañanami) ñucanchicmanta pai- Defecto, jucha; defecto físico
pac Churiman rimapuchun; ó bien, ó moral se expresa agregando
con el participio act. de fut. el vocablo siqui (ano) al nombre
y el verbo cana; p. e. hasta que especifica el defecto; p. e.:
:

pasado mañana debes tejer un enfermizo, ungüisiqui; el que


poncho, minch acama shuc pun- acostumbra robar, shuhuasiqui
chota ahuana cangui; y también fshuasiquij.
La Lengua Quichua. 4
;.
;

30 Defender — Derretir.

Defender, mitzana, amanina, Demás, ancha; los demás,


amacharía; defensa, amachai; shuccuna; demasiadamente, ya-
defensor, amachac. llimana, yallin; demasía, y al lie;
Deforme, millai. ó se expresa por medio de la

Defraudar, shuhuana (shuanaj. partíc. paya, agregada á la raíz

Degenerar, huacllirina. del verbo; p. e. : beber con


Deglutir, millpuna fmishpunaj demasía, upiapayana.
Degollar, cungata cnchuña, Demente, muspac.
huañuchina. Demonio, supai.
Deicida, Diosta huañuchic. Demorar, uriana.
Dejadez, quillacui; dejar, sa- Demostrar, ricuchina.
quina, cacharina, chasquichina Denegar, mitzana, mananina,
(omitir) puchuchina; dejar (per- mana uyana.
mitir) un verbo, se
rigiendo Denigrar, tumpana; huasha-
significa por la partícula chi, r imana.

agregada á la raíz del verbo; Denodado, shunguyuc, sinchi.

p. e. dejar que se alegren,


: Denostar, camina.
cushicuchina. Véase la Gramática Denso, sangu, sapac ¡la s es
n. 3 2. de pronunciación suave).
Delante, ñaupa, ñaupacpi; Dentro, ucu; por dentro,
delantero, ñaupac. ucuta. [llana.

Delatar, huillana, juchachina. Denunciar, yachachina, hui-


Delectación, cushicui; cushi- Depender, apuyuccana, shuc-
payacui ; deleitar , cushichina tayuccana.
deleitarse, mishquillicuna; de- Deplorar, huacashpa huacana.
leite, mishquillicui, cushi. Deportar, apaña.
Delegado, randi, cachashca. Depositar, huacaichachina.
Deleznable, lluspinayac. Depravación, huacllii; depra-
Delgado, chussu (chutzu), ir- var, huacllina.
qui, ñañu, caspi. Deprecar, mañana.
Deliberar, yuyana. Derecho, allí, shayac, cushca
Delicado, quiqui, llullu. (cusca); mano derecha, a 11 i ma-
Delicia, cushicui. qui, yachac maqui.
Delirar, muspana. Derramar, jichana, tallina.

Delito, jucha. Derredor, muyundin.


Demanda, tapui, mañai; de- Derretir, nuyuna, yacuchina;
mandar, tapuna, mañana. derretirse, yacuyana.
Derribar Descaecer 31

Derribar, urmachina', derribar Desahuciar, huañunga nina,


por tierra, allpaman huactana. ha tucurin nina, saquina.
Derrocar, tunichina ; derro- Desairar, millana.
carse, tunirina. Desalentar, llacllachina.
Derrochar, ski tana. Desalmado, acui; mana man-
Derrumbar, tunichina, ***hua- chacuclla.
rangana; derrumbarse, tunirina, Desalojar, shitana.
* * * huar angarina ; derrumbo, Desamparar, saquina; ser
tumi. desamparado, saquiitucuna.
Desabrido, chamuc (chama, Desangrar, yahuarina.
gamuj. Desanudar, pascana.
Desabrigo, llatana; chiri. Desaparecer, chincana, chin-
Desabrir, gamuy achina; ga- gavina, chusharina.
muyana. Desapasionar, shunguta jar-
Desacato, mana yupaichai. cachina.
Desacertar, muspana, pan- Desapego, amapishnii.
dana. Desaprobar, manaallinina.
Desaconsejar, amanina. Desaprovechar, huacllina.
Desacostumbrar, yachaita sa- Desarraigar, sapita surcuna,
quichina. atichina.
Desacreditar, yuyaita qui- Desarreglar, chapuna.
chuna. Desaseado, mapa, tilca.

Desadvertidamente, mana yu- Desasir, cacharina.


yashpa; desadvertir, mana yu- Desasosegar, tacurina.
yana. Desastrado, chiqui.
Desafiar, maquita cacuricu- Desatar, pascana.
puna (los indios antes de princi- Desatender, mana uyana; cun-
piar la lucha , escupen en sus gana; millana.
manos, y las restregan con pres- Desatinar, muspana.
teza', [china. Desayunar, shungunchina,
Desaficionar, munaita saqui- chintzina; desayuno, chintzi.
Desagradar, mana munana. Desbaratar, huacllina, huac-
Desagradecer, mana yupai- llichina.

chana. Desbarrar, muspana.


Desagraviar, allichina. Desbastar, llacllana.
Desahogar, cushichina; cushi- Descaecer, huacllirina; shai-
cliirina, llaquita huillana. cucuna.
4*
32 Descalzo — Desbarrar.

Descalzo, llapangu, licitan Descuidado, quillacuc, casi


chaqui. runa; descuidadamente, mana
Descansar, samana; descan- huatushpalla ; descuidar, cun-
so, samai; día de descanso, gana; descuido, quillacui.
samana puncha, samacui puncha. Desde, manta (en el.), pacha
Descargar, quipita anchu- ¡encl.l.
china, uraicuchina ; descargar Desdén, millai.
la conciencia restituyendo lo Desdicha, chiqui.
robado, cutichina. Desear, aanina, munana, mu-
Descarriar, muspana. napayana: desear el bien á
Descascarar, llacllana. otro, munaichana;
no desearás
Descasar, casarashcacunata la mujer de tu prójimo, ama
anchuchina. runamasiiquipac huarmita muna-
Descendencia, huiñai; des- payanquichu.
cender, urayana, uraicuna; des- Desechar, anchuchina.
cendimiento, urai. [cuna. Desembarazar (parir), hua-
Desclavar, llucshichina, sur- chana.
Descolgar, uraicuchina. Desembarcar, huambumanta
Descomponer, huacllina, huac- llucshichina huambumanta lluc-
;

llichina. shina.
Desconfianza, manchai; des- Desenfrenar, cacharina; des-
confiar, manchana. enfrenar la lengua, calluta ca-
Desconocer, mana ricsisha charina.
nina. Desengañarse , panclaita sa-
Desconsolar, llaquicuchina; quina.
desconsuelo, llaquicui. Desenterrar, pambashcata
Descontar, anchuchina. surguna.
Descontento, amii, amishca. Deseo, munai; sentir deseo
Descortezar, llustina, llac- de se expresa con la par tic.
llana. [china. naya; v. g. : tener deseo de
Descoyuntar, tulluta llucshi- emparentarse, aillunayana ó
Descrédito, mana alli yuyai, alluyanayana.
millai yuyal. Desesperación, mana shuyana.
Describir, shimita rurana. Desfallecer, ayanayana.
Descubrir, tarina; descubrir Desfigurar, millaichina.
secretos, shimita togy achina fpas- Desgarrar, lliquina, canipa-
canaj. yan a.
;

Desgracia — Desorden. 33

Desgracia, mutzui; desgra- Desmayar, shungu huañuna,


ciado, huaccha, chiquiyuc. huafiucshina cana , ayanayana,
Desgrainar, tzacmana, llac- yupai pitina, shungu pitina; des-
llana. mayo, shungu pitii, yuyai pitii,

Desgranar, ishcuna; desgra- huañucshinacai.


nar maíz, sarata cacuna. Desmemoriado, manayuyacuc.
Desgreñado, tzitzi urna, tam- Desmentir, Hulla ricuchina,
ba unía. pandai ricuchina.
Deshacer, huacllina, huaclli- Desmenuzar, ñutuchina, api-
china. y achina.
Desherbar , j alimaña fjash- Desmerecer, mana camai tu-
mana). cuna.
Desheredar, huacchalla sa- Desmedrado, chussu fchutzu),
quina. irqui.

Deshoj ar, rauchana (raumana), Desmochar, juruna, raumana.


saglana, sahuana, tipina (tispina). Desmontar, chacuna; des-
Deshonesto, millac, mapa ai- monte, chacu.
chayuc; mujer deshonesta, huai- Desmoronar, huacllina; ish-
namanshungucac ,
huainaricuc cuna; desmoronarse, tunirina,
palabra deshonesta, mapa shimi, aliar ina. [tana.

pingai shimi; deshonestidad, Desnaturalizar, car cuna, shi-


huainai, mapa jucha. Desnudar, llatanana, llustina;
Deshonrar, camina; deshon- desnudo, llatan, llustishca.

rarse, mapayana. Desobedecer, mana cassuna


Desidioso, quilla cuc, (del castellano, no hacer caso),
Desierto, purun, puruma, tiu- mana uyana, mana yupaichana.
tiu, tiusapa, chunlla (chulunlla) Desocupar, chushacy achina.
aupa. Desolación, purunyachii.
Designio, ijuyacushca. Desollar, lluchuna, llustina,

Desigual, huacllu. llatanana.


Desistir, saquina. Desorden, tacuricui; desorden
Desleír, apiy achina, yacuya- que causa disgusto, se traduce
china. también por medio de la par-
Deslizar, llushcana; desli- tícula paya agregada al verbo;
zarse, churriana, suchuna. p. e. : mandar sin orden, cama-
Deslumhrar, ñausashina ru- chipayana; remedar, yachapa-
rana ; ulicy achina. yana.
34 Despacio — Dialogar.

Despacio, allimanta , allilla. Destilar, shutuchina.


Despedazar, chillpina^ lliqui- Destino, camai.
na, canip afana. Destreza, yachana.
Despedir ásperamente, car- Destruir, huacllina, atichina,
cuna. tucuchina, tucurichina.
Despegarse, saquirina, llu- Desunir, chicanchina.
tashca lluspina. Desvergonzado , mana pín-
Despejarse, achicyarina. game.
Desperdiciar, atichipayana. Desvestir, llatanana.
Despensa, churana huasi. Desviar, quinguna.
Despeñadero, caca. Detener, amatac nina, qui-
Despertamiento, ricchai; des- pachina; chalina, j arcana; de-
pertar, ricchana; despertar á tenerse, unayana, shayana, cas-
otro, ricchachina; despertarse, cana.
riccharina, ricchacuna. Determinación, shungu; de-
Despiojar, mi l chin a. terminar, camana, camachina.
Despoblado, purun, puruma; Detestar, tzicnina, millana,
lugar despoblado, chulun; des- ñacana ; detestable , amipac,
poblar, purunchina. tzicnipac.
Despojar, quichuna, aticana. Detraer, huashar imana, tum-
Desportillar, pimina. bana.
Desposar, yanandinchina. Detrás, huashapi, quipapi.
Despreciar, millana, mana Deuda, dibi (término español),
yupana, huashay achina. jucha.
Desprender, llacllana ; des- Devanar, cururuna.
prendimiento, amapishnii. Devoción, yupaichai.
Después, ashaun, ashllahuan, Devolver, cutichina.
cati . quipa (e n c 1
. )
, huash a Devorar, millpuna.
(en el.); después de, con ver- Devoto, yupaichac.
bo, se traduce con el gerun- Día, puncha; día y noche,
dio; p. e. : después de comer puncha tutandin, punchahuan tu-
he trabajado, micushpa rurar- íahuan, punchapish tutapish.
cani. Diablo, supai. Véase la pa-
Destemplanza, sacsapucui, labra Ángel. Diabólico, supai-
Desteñirse, Hgrarina. pac, supaiyashca.
Desterrar, carcuna; destie- Diadema, llautu.
rro, carcui; carcui pacha. Dialogar, rimanacuna.
:

Diario Dios. 35

Diario , diariamente pun- dio del participio pasivo de


,

ch a mpi. fut., con ó sin cama; p. e.


Diarrea, quichai; tener dia- digno de ser amado, munana,
rrea, quichana. ó munanacama; ó bien con el
Dicha, cushi, cushicui; di- infinitivo activo de pre-
choso, cushimana, cushiyuc, alli- sente ó futuro y el sufijo
niyuc; día dichoso, alliniyuc pac: mwiaipaCy ó munanapac;
puncha. igualmente con la repetición del
Diente, quiru, pungu quiru. infinitivo act. de pres., y la
Diestra, alli maqui, paña ma- par tic. restr ingente lia: mu-
qui; á la diestra de Dios Pa- naimunailla. Ser digno, camana.
dre, Dios Yayapac alli maquipi Dije, añañai.
(paña maquipi); diestro, yachac. Dilatar, unana, quinraichina.
Diez, chunga. Diligencia, cutzii; diligente,
Difamar, yuyaita quichuna, cutzi.

huashachina. Diluvio, yacuyacu.


Diferencia, y alli; diferente, Dimensión, chica.
chican; diferir, unana, shuyana; Dimidiar, chaupiy achina.
chican cana. Dinero, cullqui (cushqui).
Difícil, sasa. fDios 1
, Pacha- Camac, Capac
Difundir, jichana. Apu.
Difunto, huañushca, aya. Pimi Diosta ricsichishac ni/ni,

Digno, cama; hallándose con cuyashca churicuna. Chairaicu


un verbo, se expresa por me- tucui shunguhuan uyahuaichic.

1Del latín Deus, afine del griego Bebe, (que viene según San Basilio
de p.t ó Qeáofj-ai,
xíi)r i
pono, constituo: -napa yáp tó Tefteixévaí r¡ ftsáa&at
-á Ttávxcí, X¿Y£xai. Ep. 441), ponens constituensque, Señor y Criador de
todo =Pacha-Camac (Criador y Conservador del mundo). Á veces
los vocablos contienen un sentido profundo y conviene explicarlos al
pueblo; además la gente comprende con menos dificultad una definición
de Dios que trata de la Creación del mundo, que definiciones que se
fundan en la Aseidad, aunque éstas sean más correctas; con todo el cate-
quista debe procurar que se comprendan las dichas definiciones. Parece
que la Iglesia insinúa esto mismo en sus símbolos, donde indica sólo
indirectamente la Aseidad: Credo in Deum Patrem omnipotentem,
Creatorem coeli et te r rae (Símbolo Apost.); y: Credo in unum
Deum Patrem omnipotentem, factorem coeli et terrae, visibi-
lium omnium et invisibilium (Símb. Niceno). Véase también el Cate-
cismo Romano, Parte I, cap. II n. 11 21. —
;

36 Dios.

Pai quiquin Diosta mañaichic, chagracunatapish camamachin 2 ,

ñuca paipac shimita cancunaman huiñachin ; saratapish , trigota-


allita yachachichun, cancuna- pish, papatapish, tucui ima jaica
manca achiclla yuyaita cuchun, cai pachapi cactapish Dios cun-
paipac shimita chasquingapac mi micungapac, pachallicungapac
mana mari pipish Diospac shi- (fachallicungapac), tucuicuna cu-
mita yachacunmanchu, Diosllatac shilla causachunnishpa. Diostacmi
mana yachachicpica. Cunan caita ungüimanta, nanaimanta quish-
nisha nicuni, pai quiquin Diospac pilla huacaichin; paillatacmi,
yachachishcatami; paipac shimi churicunata, alli causaita, alli

cashpaca, mana pandachu, mana shungutapish cunmi. Diosmi pu-


llullachu. Ricuichic, churicuna, yupi llipiyachin, illapachin, ru-
chai janacpachacunata mai jatun, nata mancharichishac nishpa,
mai sumac, chai intita mai lli- Paita yuyarichun. Paimi hua-
picuc, chai quillata mai pacsha, quimpi mutzuita, ungüita, nanaita,
cuillarcunatapish mai cushicush- huañuita cachan, allpa cuyuita-
calla; ricuichic chai mama co- pish cachan, runata mutzuchinga-
chata mai jatun, mayucunataca pac, juchamanta huanachingapac.
saltaicachashpa paiman chayada Diosmi janacpachata, caipachata,
fpaiman huair acachada J ; ri- tucuipachacunata camachin. Ma-
l

cuichic llactacunata shinandin natacmi pipish paitaca amanin-


muyucta, urcucunatapish mai ja- manchu; tucui ima jaicacuna-
tun; ricuichictac sachacunata, pish ñucanchic pai Diosniyuc, pai
pugyucunata, huairapi pahuac apuyuclla canchic. Mana mari
pishcucunatapish ; ricuichic huai- Diosca ishcaichu, quimsachu. Ma-
lla pambacunapi huihuacunata, natacmi shucchu janacpachapi
yacupi challhuacunatapish. Chai- camachin, shuctacchu caipachapi
cunapac apuca famucaj, cama- camachin. Mana shuc Dioschu
chicucca Diosmi. Paimi tucui sarata cun, shuctacchu llamata
imajaica cada rurarca, camarca; cun, trigota cun. Mana shuc Dios-
paimi tucui imaimanacunata chu sallayachic^, tamiachic, shuc-
shuclla shimihuan huiñachin (hui- tacchu runata alliyachic. Mana
huanj, micuchin , sinchiyachin. huiracochacunapac Diosnin shuc-
Paimi pambacunapi tamiata ca- chu, runacunapac Diosnipish shuc-
chan, llamacunatapish mirachin, chu. Caitaca ama shungupi yu-

1
Huairacachac, que corren. 2 Acrecienta. 3 Que hace olas
Dios. 37

paitapish yuyaichicchu : huiraco- manta. Manatacmi cuerpoyuc-


chapish, runapish shuc Diosni- chu (uccuyucchu), Spiritullami.
tjuclla canchic. Imana cambac alma cuerpoiquipi
Cancunapac ñaupaccuna, longo- fuccuiquipi) tiyac, espíritu cashpa
shi?ia utiuc shungu cashpaca, cambac cuerpota fuccuiquita) sin-
mana Diosta ricsishpa, ashca chiyachin, cuyuchin, tucui cambac
Dios tiyan nic carca. Caita ri- cuerpopitac fuccuiquipitacj tiyan;
mashcaca asiipaccama pandarca. cambac urna, cambac maqui,
Manamari ashcachu Dios, mana- cambac chaqui, imaiquipish tuc-
mari ashca Capacchu (Amuchu) sishca cacpica, almaiqui llaquin-
tiyan; shuc sapalla Dios tucui mij chaipi cashcamanta : chai
ima jaicata camachin. Manachu shina unanchangui, runa, cambac
ricuc canguichic, ashca apucuna Diosca janacpachapi, caipachapi,
(amucuna) cashpaca, quiquinpura cochapi, tucui shinandin pacha-
macanacucmi, paicuna cachasha pipish tiyanmi; Diosca mana in-
nishpa? ima jaica chasna mana tichu, mana cuillarchu, mana
allichicmi; ashuanmi huacllichic- ninachu, mana allpachu^ mana
mi, sapalla atipana munashpaca. pachachu. Chai tucui ima jaica
Chaigari ashca Dios canman, shuc camac, ^amachicmi Diosca. Cai
janacpachapi, shuc caipachapi, Diosri ancha capacmi, ancha su-
manachu janacp achata, caipa- maimanami (collanami). Paitaca
chata tacurichinman tucurichin- mana huaquinricushcashina unan-
manpish? Ishcandin macanacucpi, changuichu. Paica chai tucui
uctallapacha tigrarinman, pu- ricushcacunata yallintacmi. (Dios-
chucarinmanpish. Shuc sapalla- pac caininca tucui ima jaica ri-
tacmi Diosca. Shina nirca qui- cushca caininta yallintacmi x
.)

quin Dios Israel runacunaman: Diosca tucui ima jaica cainin-


Uyarihuaichic , runacuna, can- manta shuc sumaimana (collana)
cunapac Apu Diosca shuc Dios- cainiyucmi 2 Diosca mana calla-
.

llami. riniyucmi, mana puchucainiyucmi,


Cai Diostaca, churicuna, can- humai cacmi, humaipactacmi can-
cunapac mana maijan quiquin ga, mana imamantapish mutzuc-
ñahuihuan ricushcachu, mana mi, quiquimpi (Paipi) alliinim-
aichayuc, mana tulluyuc cashca- pish, cushicuinimpish ; mana tu-

2 Dios es
1 El ser divino es superior á todo ser visible, el

ser sobre todo ser.


: !

38 Dios.

punami^, mana unanchanami 2 pamantapish yallishpa runacuna-


,

mana rimanami^,mana ricsi- taracmi ashuan muñan: runata


«ami 4 ; tucui ima jaica cacta- mari paipac ricchaiman unancha-
pish, manar ac cactapish yachacmi, man camarca. Ancha cushiyucmi
shungu ucupi cactapish ricucmi, Diosta ricsic runaca, paita sir-
b Shina-
cocha tiutapish caillamanta yu- vicca, paita mucchacca.
pacmi. Tucui ima jaicata, mu- pish atad ñausa rumita, mayuta,
nashpalla, shimillahuan ima yangacunata quiquin Dios-
rur an-
iñan; shinallatac tucui tashina muchac runa tiyanmi!
ima jai-
cata, huacllichisha nishpa, huac- imana mana pingar icungui? can-
llichinman. Janacpachacuna, cai rae chai yangacunamanta ashuan
shinandin pachapish pai capac yupai cashpa, paicunata Diosta-
Diospac nahuipica shuc shutui yacu shina muchangui d ? imana mana
shinallami, shuc muru shinallami. huacangui Diosta pingachishca-
Aa, churicuna, mai capac, mai manta? Diosta muchana randica,
sumac Diosca! Shunguta jahua- huacata ftolataj, Diospac ima
yachishpa yuyarichic. Mana ima- jaica rurashcacunatapish muchan-
pish cai, manatacmi yuyanalla gui
capac Diosshinaca canchu^. Diosca Aa, capac yaya! ñausa jucha-
mana tigraicachac shunguchu, llicushcata pambachihuai; cunan
mana putic , mana llaquic, cai canta ña ricsic cashpaca, mana
tucui shinandin pachata cama- ña chai juchacunata juchallicu-
chishpapish mana shaicucuc, an- shacchu, huanashacmi, caita Dios-
cha sumac, ancha munaimunailla man nishpa niichic. Shinamari,
janacpachapi paita ricucca ricuita churicuna, ñucanchic Diosca imai-
mana sacsanchu. mana alliimi, imaimana caimi 10 :

Ancha alli, ancha cuyapaya- Shinami shuc Dioslla janacpa-


cuc, ancha runacunaman shungu. chapi, caipachapi, Castillapi, cai
7
Tucui shinandin rurashcacunata Ecuador nishca (shutiijuc), can-
ancha allichic*, tucuita causachic cunapac llactapi, shinandin pacha-
huiñachicpish (huihuacpish); lla- pipish 1
*, cunanpish, ñaupaepish,

1
Inmenso. 2 Incomprensible. 3 Inefable. 4 Inescrutable.
5 Perfectamente. 6 No hay ser alguno, ni se puede imaginar algo
que se asemeje á la grandeza de Dios. 7 Criaturas. 8 Hace bien.

9 Aunque tú eres más digno que estas cosas vanas, las adoras como
á Dios. lü Es todo el bien y todo el ser que puede haber. n En
todas partes.
Dios. 39

huiuaipacpisli cui Dios sapalla- Ricui ari caita quimsa persona


tacmi canga. Ashca Diosta mu- ninchic. Cai quimsa persona-
chac runaca , huaca muchacca, manta mana maijampish shuc-
ñacashcu runumi, ucupachamanmi tacchu 4 ; chasnapish cai quim-
ring a. Manachu caita chasnami sandin persona, Yaya, Churi,
ninguichic? Ari, ari, chasnami Espíritu Santo, shuc cainiyuc-
tucuipish ninguichicmi. Amarac llami, shuc atipainiyucllami, shuc

shuc ancha yupai shimita can- munainiyucllami, shuc causaini-


cunaman huillushac, Diospac su- yucllami, shinaca shuc Dios-
maimana (collana) cushicuininta, lia. Nihuanguichieman chari:
capac caininta yachangapac ]
. Padre, huillapahuai, imashinatac
Llapa cristianocuna mari tucui chuica canga ? Ninimi : caitaca
shunguhuan, shuc sapalla Diosmi janaepachapi ricung acama mana
can, nishpa ninchic, shuclla cash- alli unanchashun, imana cashca-
papish quimsa personatacmi ; ari tapish. Diospac ima jaicacuna
shuclla Diosmi, shuclla apu, shuc runacunaman unanchana canman,
atipayuc 2
, shuc cainiíjuc 3
,
mana chaica mana Dioschu canman b .

quimsa Dioschu, mana quimsa Castilla Reipac ima caecunata-


capacchu : cai Diosmi Yaya, pish cai Ecuador llacta<;uc runa-
Churi, Espíritu Santo, quimsa cuna mana chaicatachu unan-
persona. Imanatac quimsa? ri- changuichieman ; huiracochaca
cuichic: cai quimsa personamanta chaimanta shamuc huillashca-
Dios Yayaca mana Churichu, manta, ricushcanimi nishcamanta,
mana Espíritu Santochu ; Churi- ari chasnami ninguichicmi^. Chai-
pish, mana Yayachu, mana Es- skinami tucui runapish canchic.
píritu Santochu; Espíritu Santo Mana Diosta ricushcanchicchu,
mana Yayachu, mana Churichu. manatacmi capac caininta chai-

1
Aguardad, otro muy augusto misterio os enseñaré para que
conozcáis la felicidad sublime y el ser excelso de Dios. 2 Un solo
poderoso. 3 Con una sola esencia. 4 De estas tres personas

la una no es la otra. 5 Si las cosas de Dios fuesen tales que las

pudiesen comprender los hombres, no sería Dios. 6 Muchas cosas

que tiene el Rey de España no entenderíais vosotros que vivís en el


Ecuador; pero como los blancos que vienen de allí las han contado
por haberlas visto, les creéis. Si esta comparación parece ya lejana,
se puede tomar otra; p. e.: Jahua liada runacuna Quito j atún llactapi
tiyashcacunata manapacha unanchanmanchu; shinapish ñuca paicunata
huillacpica, ari chasnami ninmanmi.
40 Directo Discernir.

cama unanchanchicchu , shinapish Martircuna huañurca ; cai fetacmi


cristi'anocunaca cai Santísima santa Iglesiapac Doctorcuna ya-
Trinidadman shimita maillashpa 1
chachirca. Cai fenipi tucuicuna
ininchic (crinchic). Caitaca Jesu- bautisacushca canchic, cristiano
cristo Diospac churi, cashc acama tucushcanchic : cai fe nishcata
ricucmi. yachachishca, inichish- humaipish santiguacushpa inin-
cami fcrichishcami) . Ari, caí chic, Yayapac, Churipac, Espíritu
Santísima Trinidadpi quimsa per- Santopac shutipi nishpa. Cai fe
sona, Yaya, Churi, Espíritu Santo. nishcapi causanchic; paimanta
Cai quimsa personamantaca mai- huañusha nishpapish, huañu-
jampish shuctacchu; sapa mai- shun 3 .

jampish 2
Diosmi; mana maijan Aa, capac Dios Santísima Trini-
yallinchu, pactapurallami ; mana dad, Yaya, Churi, Espíritu Santo,
maijan shuctacmanta ashun jatun, muchashca cai! tucui shinandin
mana maijan shuctacmanta ashun cambac rurashcacuna canta mu-
uchuc canchu mana maijan chachun tucui shinandin runa-
; ;

shuctacmanta ashun ñaupa, mana cunapish (cambac huahuacuna-


maijan shuctacmanta ashun quipa pish) can capac Diosta mucha-
canchu, quimsandinca huiñai can- chun. Aa, capac Dios, cai ñu-
llami: quimsa persona cashpa- canchic ñausa yuyaita achicya-
pish mana maijampac persona chitac! allpallaman yuyac shun-
shucpac personachu; chasnapish guta jahuayachitac; can Dios
mana quimsa Dioschu,mana yayata yuyangapac, yupachanga-
quimsa capacchu, mana quimsa pac, tucui shunguhuan canta mu-
atipainiyucchu, shuc Diosllami, changapac. Chaimantaca cai cau-
shuc sapa capacllami. sai puchucashcaquipa, ñucanchic
Paitami janacpachapi Angel- canta janacpachapi huiñaipac ri-

cuna muchancuna, cai pachapi cuc ancha cushicushpalla, sama-


tucui ima jaica rurashcacuna cushpalla canhuan cachun. Amen.
paita yupaichancuna. Supaicuna- Directo, alli ; shayac; direc-
pish ucupachapi paita manchashpa tor, camachic; dirigir, pushana,
chucchucunmi . Cai fe nishcata camachina.
Apostolcuna runacunaman yacha- Discernir, chicanchina, alli

chirca; cai feraicutacmi santo yuyana.

* Shimita maillashpa, expresión particular, que significa firmemente.


2 Cada una. 3 Por ella moriremos de buena gana.
Disciplinarse — Dolencia. 41

Disciplinarse, huactarina. Distinción, chicanchishca,


Discípulo, yachacuc ,
yacha- yalli; yupai ; distinguir, chi-
chishca. canchina; distinto, chican.
Discorde, chican shungu, ishcai Distraer, anchuchina.
shungu; discordia, puscui shungu. Distribución, raqui; distri-
Discreción, allí ijuyai. buir, raquina.
Disculpa, amachar; disculpar, Distrito, suyu.
amacharía. Disuadir, yuyaimanta qui-
Discurso, yuyai. chuna.
Discutir, rimanacuna. Divagar, pantana.
Diseminar, ficharía. Diversión, pucllai; divertir,
Disentería, yahuar quicha. anchuchina; pugllachina, cushi-
Disforme, millai. china.
Disgustar, amina, millachina, Dividir, chaupina, chictana,
mana mimaría, yahuarta cunuc- raquina.
y achina; disgusto, llaqui, amii; Divieso, chupu.
tener disgusto, millana, ami- Divinidad, Dioscai; divino,
cuna, amirina. Diospac; sumaimana; divina-
Disimular, pacana. mente, sumaimana.
Dislocar, quihuina. Divisa, unancha; divisar,
Disminuir, pishina, uraya- ricuna.
china; disminuirse, uraydna, División, parca (pallcaj.
cutuyana, pishiyana. Divorciar, casarashcacunata
Disolución, huacllishca; disol- anchuchina. y
ver, y acuy achina ; disolverse, Divulgar, chacchuna, shihua-
yacuyana. na, shutinchina.
Disparar, tucyachina. Doblar, patána; doblado, pa-
Disparatar, tobiana; dis- tarishca; doble, ishcai, ishcan-
parate, tabiai. din; doblez, patarii; ishcai
Dispensar, quishpichina. shungu.
Dispersar, shihuana, jichana. Docena, chunga ishcandin.
Displicencia, amii. Dócil, riucriu shungu.
Disponer, camarina. Docto, yachac.
Disputar, ariyana, atipushac f Doctrina, yachachishca, shimi.
nina, rimanacuna, macanacuna. Dolencia, nanai; doler, na-
Distancia, caru ; distante, nana; dolor, llaqui, nanai, ña-
caru; distar, canina. cai, putii; dolor de muelas,
42 Dolo — Edad.

quiru nanai; causar dolores, agregándolo á la palabra sobre


nanachina; ¡qué dolor! atad la cual cae la duda; p. e. : dudo
alau!; doloroso, nanaisapa. de si se confesará volunta-
Dolo, umai, llullai. riamente, shungumantashi con-
Dolorido, nanashca. fesanga; lo haré sin duda,
Domar, atina. rurashactacmi; dudar, ishcaita

Domesticar, huihuana. ijuyana, cuyurina, cuyucuna.


Dominar, huatana, runachina, Duelo, llaqui.

camachina; dominio, atii, runa- Duende, aya, llapicuc supai.

chai, chagra. Dueño, se expresa por la

Don, cui, cushca; camari. partíc. yuc; p. e. : el dueño de


Doncel, mana huarmüa ricsic; la casa, huasiyuc. Véase la

doncella, mista, mana caripac Gramática n. S\.


ricsishca. Dulce, mishqui, ñucnu, llam-
¿Dónde? maipi? ; ¿á dónde? pu; dulzura, mishquii, llampu-
maiman? ; [de dónde? mai- cai, ñucñucai.
manta? ; ¿hasta dónde? mai- Duplicar, patana ; duplici-
cama? ; ¿por dónde? maita? dad, patarai duplo, ishcai cutí. ;

Dorado, curichishca; dorar, Duradero, huiñai ; durante,


curichina. pacha, pachalla (enclíticos);
Dormilón, puñusiqui; dormir, durar, tiyana, tiy acuna.
puñuna; dormitar, quimllana. l)uro, sinchi fjinchi), caspi,

Dorso, huasha. rumishina, cullushina; mana-


Dos, ishcai. cuy ainiyuc; hombre duro, chu-
Dote, cushca; dote de la shac shungu, culluruna, cullu-
mujer, huarmihuan cushca. shunguyuc; duro ¡hablando de
Duda, se expresa por shi, comestibles), muruchu.

E.

¡Ea! acyal jacú!; ¡ea pues! quilla; eclipse de sol, huañuc


ari ! chaiari! [slúnga. inti, intipac huañui.
Ebrio, upiashca, machashca, Eco, yachapayac caca.
Ebullición, timbuú Echacuervos, cachapuric.
Eclipsarse, amsayana, hua- Ecliar, shitana.
ñuna; eclipse de luna, huañuc Edad, causai, huiñai.
Edén — Empellón. 43

Edén, cushicui pacha; janac Embarrar, llutana, mapaya-


pacha. china.
Edicto, camachicuc quillca. Embellecer, sumacy achina.
Edificar, huasichina; edificio, Embestir, apaña.
jatun huasi. Emblanquecerse, yuracyana.
Educar, huiñachina. Embobar, umana, muspaya-
Efectivo, shutintac; en efecto, china, upay achina; embobarse,
mari; sí, en efecto, shinapi. utina, upayana.
Efervescencia, timbui. Emborrachar, machachina;
Eficaz, camac. emborracharse, machana, shin-
Efigie, ricchai. gayana.
Egoísta, quiquintalla cuyac. Emboscada, chapai.
Ejecutar, rurana; uctana; Embravecerse, piñarina.
huañuchina. Embriagar, machachina, shin-
Ejemplar, catinalla; catishca; gayachina.
ejemplo, catinalla, maqui, tin- Embrollar, chapuna.
quina shimi ; por ejemplo, ricu- Embudar, jillpuna; embudo,
chingapac; seguir ejemplo jillpuna.
el

del bueno, allí causada causai Embuste, llullai; embustero,


catina. ishcai shimi.
Ejército, aucacuna. Embutir, satina.
Él, ella, ello, pai. Emigrar, miticuna, llucshina.
Elegante, sumac. [acllai. Eminencia, jahua; eminente,
Elegir, acllana ; elección, jahua, llapa yallic.
Elevación, jahua ; elevado, Empadronar, padrompi chu-
janashca; elevar, janana. rana, shutita quillapi yaicuchina.
Elocuente, rimaisapa. Empalagar, amina.
Emancipar, quishpichina. Empalizada, jarcai, jarcana,
Emanar, llucshina, shutuna. quincha.
Enib aj ador, cachaicam ayuc. Empañar, maituna ; mapaya-
Embarazar, chichuchina; em- china.
barazada, huicsayuc; embarazo, Emparentar, ailluchina; aillu-
chichui. yana.
Embarcar, huambuman yai- Empedernirse, rumiyana em- ;

cuchina
; huambuchina embar- pedernirse en el pecado, ju-
;

carse, huamburina, huambuman chapi aichayana.


yaicuna. Empellón, tangai.
;

44 Empeñar — Encogerse.

Empeñar, randita cuna; ucta- Enajenar, shuepac rurana;


china. enajenarse, utii tucuna.
Empeorar, anchayana. Enamorado, huarmiman shun-
Emperador, capac apu. gu; enamorada, huarmi cariman
Empero, vi (en el.), yallinrac, shungu; enamorar, munachina;
yallinracmi. enamorarse, munapayana.
Emperrarse, pmashpa pina Enano, umutu.
Vacuna. Encadenar, huatana.
Empezar, callarina; empezar Encajar, satina.
una enfermedad, ungüi jatarina; Encaminar, ñanta ricuchina.
si empezar rige otro verbo, Encanecer, pusuyana, shoco-
se expresa con la partíc. ya, yana.
agregada al verbo regido; Encarar, ñahuinchina.
p. e. : empezar á faltar, pishi- Encarcelar, huatana, huatai
yana. Véase la Gramática n. 32. huasipi churana.
Quien no empieza no acaba, Encargar, cunana, mingana;
mana callarishpaca, mana tu- encargo, cunai.
cuchin. Encarnación, runa tucushca
Empinado, camino empinado, (¡nf. de pret.), aichata apash-
llucana ñan. ca ; encarnar, runa tucuna,
Empleado, camayuc; emplear, runayana.
camachina; empleo, camai. Encenagarse, turu-turupi ur-
Empobrecer, huacchachina mana; encenagarse en pecados,
empobrecerse, huacchayana, juchacunapi urmaijachana.
huaccha lucuna. Encender, ninana, ninachina,
Empolvar, ñutu ashpahuan raur achina, ninata catichina, ni-
mapachina. nata japichina ; encenderse,
Empollar, ucllana focllana); ninayana, raurana.
hacer empollar, ocllachina. Encerrar, huishcana (huichi-
Emprender, callarina. cana), huatana encerrarse, ;

Empreñar, chichuch ina. huishcacuna, huishcarina.


Empresa, rurai. Encías, quiru aicha.
Empujar, tángana, iíitina; Encima, jahua (en el.).
empuje, tangai. Enclavar en cruz, chaca-
Emular, catipayana, chiqui- tana.
cuna; émulo, atishcandin. Encogerse, quintifia; encogi-
En, pi (bij (sufijo). do, quinti.
;

Encolerizar — Ennegrecer. 45

Encolerizar, piñachina; en- gushca ; estar muy enfermo,


colerizarse, piñarina. anchayana.
Encomendar, cutiana,cama- Enflaquecer, tzalayana, irqui-
china, mingaría ; encomendero, yana, tulluyana, caspiyana.
chapac. Enfrente, chimba.
Encontrar, tarina, tinguna. Enfriar, casana, chirichina,
Encorvar, cumuna, cumu- chiriy achina ; enfriarse, chiri-
china, quinguchina; encorvarse, yana.
cumuyana, curcuyana, quin- Enfurecer, mil l aiy achina.
guyana. Engañador, llullapayac; en-
Encubrir, pacana. gañar, llullana, umapi huactana,
Encuentro, tinqui (tingo). muspay achina, panday achina,
Endemoniado, supai runa. umana; engañarse, pantana;
Enderezar, allichina, shaya- engaño, llullai.
china. Engendrar, yumana.
Endulzar, mishquichina. Engordar, huirayachina, racu-
Endurar, sinchiy achina ; en- y achina; engordarse, huir ay ana.
durarse, sinchiy ana endure-
; Engrosar, racuyana.
cerse como piedra, rumiyana. Engrandecer, jatunyachina
Enemigo, auca, pina. Cai engrandecerse, jatunyana.
enemigos del alma quimsami, Enjuagar, chuyanchina, mai-
nishanin: cai Hulla pacha mundo llana.
shutiyuc, supai diablo shutiyuc, Enjugar, pichana, chaquichina.
aichanchic carne shutiyuc. Ene- Enlazar, huascana, huasca-
mistar, piíianacuchi?ia, tzicnina- china, tocllana.
cuchina ; enemistad, tzicnina, Enlodar, turuyachina.
piñana; tener enemistad, tzic- Enloquecer á otro, uticya-
ninacuna. china; volverse loco, uticyana.
Enérgico, sinchi; con energía, Enlucir, llunchina.
shimita maillashpa. Enmendar, c amachina, huana-
Enfadar, amichina, yahuarta china; enmendarse, huanana;
cunucy achina, millachina; en- enmienda, huanai.
fadarse, tiucana ftocana, tu- Enmohecerse, pulayana, hua-
cano). carina.
Enfermar, unguna; enfer- Enmudecer, upayana.
medad, ungüi; enfermizo, un- Ennegrecer, y anay achina; ya-
güisiqui ; enfermo, unguc, un- nayana.
;
; ;;

46 Ennoblecer — Entrometer.

Ennoblecer, apuyachina. dimiento, unanchai, uyarina, yu-


Enojadizo, timbuc shungu yal; entendimiento claro, achic-
estar enojado, timbuna; enojar, lla yuyai.
piñachina, piñacuchina; enojarse, Enternecer, llulluyachina

piñarina, shungu jatarina; eno- enternecerse, huahuayana.


jo, piñai. Entero, shinandin, tucui.

Enorme, manchaimanchai Enterrar, pambana.


enormemente grande, manchal Entibiar, cunucy achina; chiri-
manchal jatun. yachina.
Enredado, tzacnashca ; en- Entierro, pambai.
redar, ahullina, llicana, tzac- Entonces, chasnaca, pacha,
nana (chacnana), cururuna. chaipacha, chaipi.
Enriquecer, capac tucuchina, Entontecer, upay achina; upa-
capacy achina; enriquecerse, yana.
charicyana, chayucyana, capac Entorpecer, muspachina.
tucuna, capacyana. Entortar, huistuy achina.
Enrojecer, pucayachina; pu- Entrada, pungu; (hablando
cayana. [paichana. de dinero) chasquii.
Ensalzar, jatuny achina; yu- Entrañas, shungu.
Ensanchar, quinraichana ; en- Entrar, yaicuna.
sancharse, quinrayana. Entre, chaupi; entre las dos
Ensangrentar, y ahuary achina; paredes, ishcai pircachaupipica
o
ensangrentarse, yahuai y ana. pura, véase la Gram. n. 5, I
;

Ensayar, yachachina; ensa- entre hermanas yiven, ñaña-


yarse, yachachicuna. purami causan; entre nosotros,
Ensebar, huirahuan llutana. ñucanchicpura.
Enseñar, yachachina, ricsi- Entrega, chasquichii; entre-
china; enseñanza, yachachii. gar, cuna, chasquichina.
Ensoberbecerse, apushca- Entretanto, chaicama.
chana. Entretener, pucllachina ; en-
Ensordecer, upayana. tretenerse, cainana.
Ensuciar, mapachina, mapa- Entreverar, chapuna.
yachina, jupanchina. Entrevista, ricuipura.
Entenado, huarmipac huahua, Entristecer, putichina; en-
lachuri; entenada, laushushi. tristecerse, llaquicuna, puticuna.
Entender, unanchana, uya- Entrometer, satina; entro-
rina, yachana, yuyana; enten- meterse, sat trina.
; ;

Enturbiarse — Escribano. 47

Enturbiarse, conchoyana. Erupción, tucyai.

Entusiasmo, sinchicai. Escabroso, sagra.


Enumerar, yupana. Escalar, llucana; escalera,
Envanecerse, apushcachana. chacana.
Envasar, jillpuna, tallina. Escama, caracha.
Envejecer, (el varón) rucu- Escampar, ushiyana fusianaj.
yana; (la payayana
mujer) Escandalizar, shucpac ñahuipi
(cosas) maucachina; maucayana. juchallina escándalo, shucta
;

Enveuenar, jambina. juchallichii.

Enviado, cacha; enviar, apa- Escapar, quishpina, miticuna;


china, cachaña. escapar deslizándose, lluspina;
Enviciar, huacllichina. escaparate, tucu.
Envidia, chiquicui, chiquicui Escarbar, tulana.
jucha; envidiar, chiquicuna ; en- Escardar, raucana.
vidioso, chiquicuc. Escarmenar, tisana.
Envilecer, millaichina ; en- Escarmentar, mutzuchina
vilecerse, millai tucuna, ma- huanana, shunguyana ; escar-
payana. miento, huanana.
Envío, cachai. Escarnecer, asipayana.
Enviudar, huacchayana. Escasear, pishina; escasez,
Envoltorio, envoltura, mai- pishii; mutzui ; escaso, pishi.
tu; envolver, maitima, pilluna. Esclavitud, yanai ; esclavi-
Epidemia, jatun ungüi. zar, yanachina; esclavo, y ana;
Epístola, quillca. esclavo comprado, randishca
Época, pacha. Escoba, pichana. [runa.
Equidad, pactad; equitativo, Escoger, acllana, huanllana,
pactachic. ishcuna, paltana.
Equipaje, apai, apaña. Escombros, puchucuna.
Equivaler, pactana. Esconder, chincana, pacana;
Equivocación, pandai; por esconderse, pacacuna; á escon-
equivocación, pandaimanta ; didas, pacalla ; escondrijo,
equivocadamente, pandalla chingana, pacacuna, quingu.
equivocarse, llullacuna, pantana. Escopeta, illapa.
Errar, muspana, pantana; Escorbuto, huichu.
errante, pantac; erróneo, pan- Escribano, quillcac; escribir,
dashca; error, pandai. quillcana ; escrito, quillca ; es-
Eructar, acnina. critura, quillcashca.
48 Escrúpulo — Estanco.

Escrúpulo, manchal. Espiga, quiqui; espigar, qui-


Escucha, uyaricuc; escuchar, quina.
uyaricuna. Espina, casha ; espina de
Escudriñar, taripana. pescado, challhuapac tullu; es-

Escudo, yanapai, amachai. pinazo, huasha tullu, huasha


Escupir, tiucana ftocana, tu- mucu mucu.
cano); escupir con asco, aduna. Espirar, huañana, pitina, tu-
Escurrir, chumana, chahuana. curina.
Ese, esa, eso, chai. Véase fEspíritu, samai, aicha Mac,
la Gram. n. 14. mana aichayuc; pobres de es-
Esencia, cai; esencial, caipac. píritu, shungu ucupi huaccha-
Esforzado, atipacuc, sinchi; cuna; espiritual, mana aichayuc,
esforzadamente, carimanta; es- mana tulluyuc; ente espiritual,
forzar, sinchiy achina; esfor- yuyaicac.
zarse, sinchiyana, sinchicuna )
Espléndido, sumac ; espíen
car iy ana. dor, llipii.

Esmero, cutzii. Espontáneamente, shungu-


Eso, chacai. manta.
Esófago, millpuna. Esposo, cusa.
Espacio, pacha. Espuerta, ashanga.
Espadaña, totora ftutura), Espulgar, milchina.
sicsi. Espuma, puscu ; espumar,
Espalda, huasha. tictina.

Espantar, carcuna, mancha- Espurio, yumashca churi.


china; espantoso, manchal man- Esputo, tiuca (toca).

chal. Esqueleto, mallqui.


Esparcir, jichana, shihuana. Esquilar, rutuna.
Especial, acllashca; especie, Esquina, cuchu.
aillu; aves de una especie, Esquivar, anchuchina; esqui-
shuc aillu pishcu; especificar, varse, miticuna.
chicanchina. EstaMe, tiyac; establecer,
Espejo, fiahui ricuna. c amachina.

Esperar, shuyana; esperanza, Establo, quincha, huagra ucu.


shuyai, shuyana, shuyacui. Estación, pacha.
Espeso, sangu. Estado (oíicio), camaü
Espía, chapac, uyaricuc; es- Estanco, chingana, upiana
piar, chapana. ucu.
;::

Estandarte — Evasión. 49

Estandarte, unancha. Estregar, cacuna.


Estanque, cocha. Estrella, cuillar ; estrellado,
Estar, cana, tiyana; estar, cuillarsapa.
seguido de gerundio, se ex- Estremecer, chucchuchina ; es-
presa por la partícula cu, agre- tremecerse, chucchuyana.
gada á la raíz del verbo; p. e. Estrenar, arhina.
estar cavando, allacuna. Véase Estrépito, huacai; la piedra
la Gram. n. 3 2. rodó con estrépito, tumi hua-
Estatua (pagana), huaca; cashpa singurca; viene crecido
(cristiana) unancha, ricchai. el río, mayu huacashpa sha-
Este, esta, esto, caí. Véase mugun.
la Gram. n. 1 4. Este año, cu- Estribar, taunana ftaona-
nan huaía; este mes, cunan naj; estribo (de pared), quimi,
quilla. fauna.
Estercolar tierra, huanu- Estropear, tacana, macana.
china. Estrujar, capina, llapina,
Estéril, chaquishca; año esté- chahuana.
ril, mutzui huata. Estudiar, yachacuna.
Estiércol, huanu, isma. Estulto, muspa.
Estimado, sumac, yupayuc Estupendo, sumaimana; utii-

estimar, yupana. pac, manchaipac.


Estimular, arinina, ó se ex- Estupidez, upa; estúpido,
presa por la partí c. chi, agre- upa, mana amauta.
gada á la raíz del verbo; p. e. Estuprar, huarmita paquina;
estimular á que se esfuercen, estupro, huarmita paquina.
cariyachina. Eternidad, huiñai; eterna-
Estirar, aisana, chutana. mente, huiñaipac; eterno, hui-
Estólido, upa. ñaicac, mana tucuricuc.
Estómago, shungu. Evacuar, chushacy achina, qui-
Estorbar, jarcana; tacurina; chana.
estorbo, jarcai. Evadir, miticuna, lluspina.
Estornudar, achonina, ac- f Evangelio, Diospac quillca;
chiyana. Diospac shimi, Diospac camashca;
Estrangular, sipina. evangelizar, Diospac shimita
Estrechar, quishquina, quish- huillana, canana.
quiyachina, ñitina ; estrecho, Evaporar, huapsina.
quishqui. Evasión, miticui.
50 Evidencia — Expurgar.

Evidencia, shutii ; evidente, Excremento, huanu, isma.


shutilla. Excusa, amachai; excusar,
Evitar, miticuna, anchuchina. amachana.
Evocación, cayai. Execrar, ñacacuna, miliaria. *

Exactitud, pactalla; exacto, Exhalar, samana.


pacta. Exhibir, ricuchina.
Exagerar, llullashpa yalli- Exhortar, camachina.
china, yangalla jatunyachina. Exhumar, ayata llucshichina.
Exaltar, jahuachina. Exigir, camachina.
Examinar, taripana exa- ; Exilio, carunchi, carcuL
minar con atención, huatuna. Existencia, cana, causaría,
Exangüe, mana yahuaryuc. tiyana; existir, cana, causana,
Exánime, aya shina. tiyana.
Exasperar, piñac/üna, man- Éxito, llucshii.

ch achina, [pichina. Exonerar, quishpichina.


Excarcelar, cacharina, quish- Exorable, uyac.
Exceder, y aluna. Exorcizar, supaita carcuna.
Excelente, allí, collana; ex- Expatriar, carcuna.
celso, maijanac, sumaimana. Expedito, cutzi.

Excepción, anchuchi; excepto, yachacai, pu- Experiencia,


jahuamanta; exceptuar, puchu- cushca shungucai; experimentar,
china. mollina, ***camana; experto,
Exceso, con exceso, yallish- pucushca shungu.
pa; ó se significa mediante la Expiar, juchamanta huacana.
partí c. paya junta á la raíz del Explicar, yachachina, ricu-
verbo; p. e. : beber con ex- china.
ceso, upiapayana. Explorar, mascona, taripana.
Excitar, se traduce por la Expoliar, huaicana.
partí c. chi unida á la raíz del Exponer, ricuchina.
verbo; p. e. : excitar á los Expresar, ricuchina.
perros á que se muerdan mu- Exprimir, copina, tahuana,
tuamente, allcucunata canirina- chalí uaná.
cuchina. Expropiar, quiquinpacta f
t
ui-
Exclamar, aanina. chuna.
Excluir, anchuchina. Expulsar, carcuna.
Excomulgar, Iglesiamanta Expurgar, chuy achina, chu-
carama. yacy achina, pichana, aclhina.
Extender — Extremaunción. 51

Extender, aisana, chut ana, caipi chasquinchic. Sacerdote-


montana; extendido, suni. cuna huañunayac runacunata
Exterior, lo exterior, jua santo oleohuan jahuin, coi shimi-
(ahuaj; cosas exteriores, jahua ta rimashpa: cai santa unción-
jahuallacac; exterioridad, ja- raicu huacchai cuyac shungurai-
hualla. cupish ñucanchic Dios ñahuihuan,
Exterminar, carcuna, tucu- rinrihuan, shimihuan, imahuan
china. cambac llapa juchallicushcata
Externo, jahua. canman pambachichun, nishpa,
Extinguir, huañuchina; ex- sacerdote Diospac randi, ñahuita,
tinguirse, puchucana, puchu- rinrita, singata, shimita, moqui-
carina. ta, chaquita ñucanchicta jahuin;
Extranjero, caru runa, sha- chai chaicunahuanmi ari jucha-
muc runa. llicuc canchic, Diospac shimitapish
í
Extrañar, carunchina; utina; paquic canchic . Cai sacramen-
extraño, chican, shamuc runa; tota, Apunchic Jesucristomanta
huaca; utichic. churashca, santa Iglesiapac ca-
Extraordinario, huaca; extra- chashcamanta huañunayac cris-

ordinariamente, delante de ad- tianocuna chasquingami.


jetivo, se expresa por imana Cai sacramentoca chasquin-
ó imanalla (¡cuan!), que se chicmi cai quimsamanta. Shucni-
agrega al adjetivo; p. e. : extra- qui: y achanguichicmi ; sacerdote-
ordinariamente flaco, tzalai- man confesarishca juchacuna
mana, tzalaimanalla ; á veces se p ámbar inmi ; shinapish ñucan-
omite la i p. e.;
yangamana, chic alma irquillashina tiyashpa,
:

muy inútil. manar ac alli pichashca can;


Extravagante, muspac. chairaicu cai sacramentota ñu-
Extraviar, pantachina. canchicman chasquichmcuna, al-
Extremadamente, mancha manchicta astahuan pichangapac.
manchailla. Ishcainiqui : ungushca cuerpota
fExtremaunción, puchucai fuccutaj alliyachin Dios extre-
jahuina. mauncionhuan, paita sirvingapac.
Santa Iglesia mamanchicpac Taúca runa huañunayashpi, cai
Sacramentocunamanta extre- sacramentota chasquishpalla alli-
maunción sacramentóla puchu- yarcacuna. Cai sacramento pu-

1
Porque por estas partes pecamos y quebrantamos la ley de Dios.
52 Extremaunción.

chucai jahuina shutiyanmi, mana supaipac maquimanta lluspirinmi,


huañunamanta chasquishcaquipa, huiñaipac jahuapachaman yai-
yallinrac, shina shutiyanmi, cu- cungami.
tishuc bautismo, confirmación, Supaipac nishcami cai: cam-
ordenpac jahuinacuna ñaupa- bac Jesucristopac fe llullami, ama
rishcamanta. — Chasnapish mana Jesucristota cayaichu, sacerdote-
huiñai huañunayac ungushcacuna man ama confesacuichu, confesa-
cai sacramentota chasquishpa cushpapish cambac juchacunata
alliyarca; huañushpapish Diosta pacai ; tucui cristianocunapac
ricungapac caí sacramentota chas- rurashca llullami 2 , runa huihua-
quirca, icha alliyashpa mana shina tucurinmi, mana ima sa-
alli causanman carca 1
Quim- quirinchu; shina supai huañui
.

saniqui cai sacramento huañu- pachapi cancunaman llullapa-


nayac cristianopac almata sinchi- yanmi, Jesucristoman ama iniichic
yachinmi, supaita atishac nieta fcriichicj nishpa. Huaquimpi
atingapac chai huañui pachapi. supai cancunaman ninmi: ancha
Caita yachaichic, churicuna : juchasapa cangui, Diosca mana
supai huiñailla ñucanchicta cati- chai jatun juchata pambachin-
rayanmi, imana juchaman tzag- gachu; yangalla cambac jucha-
nashpa ucupachaman pushashac cunamanta llaquiricushpa Dios-
nishpa. Chasnapish ñucanchic man cutirisha nicungui. Aa,
huañui pachapi ancha ancha sin- churicuna, Apunchic Jesucristoca
chicushpa ñucanchicta atinata mana ñucanchicpac aucachu, runa-
munanmi ; ñucanchic huañui pa- cunaman shungu cashpa, huac-
chapi, ari janaepachamanchu, ucu- chapac cuyac cashpa, maipacha
pachamanchu huiñaipac rishun. huañunayanchic, pitinayanchic,
Caita yachashpami supaicuna ati- chaipacha, ancha juchayuepish
pasha nin: paicuna atipashpaca, cae, paiman tucui shunguhuan
huaccha almata huiñaipac ucu- cutirimucca, ñucanchieman pam-
pachaman pushacungami; yallin- bachingataemi. Aa, churicuna,
rac alma fenishcahuan sinchi- fenishcata tucui shunguhuan sin-
cushca, Jesucristoman shungu chiyachiichic ; supaita carcuichic,
cashpa, supaita atipanman, chaica santa cruzpac unanchahuan can-

Pues muriendo reciben este sacramento para su salvación, mien-


1

trasque sanándose tal vez no hubiesen vivido bien. 2 Todo lo

que hacen los cristianos, es un engaño.


Extremidad Fastidiar. 53

cunata unanchashpa; chaillatacmi Extremidad, cuchu, siqui, tu-


mancharishpa miticun; supaica curi; de una extremidad del
ullahuangashina llaclla shungu- mundo á la otra, shinandin
llami. Jesuspac shutinta shimii- pachapac ticsi muyu cuchumanta
quihuampish shunguiquihuampish ticsi muyu cuchucama ; extremo,
sit utii chic cayashpa: Jesús, Jesús, puchucai; ó, si es adverbial, se
yanapahuai. Chasnalla Jesuspac expresa repitiendo el nombre;
sumaimana shutimpi supaita ati- p. e. : estoy extremamente triste,
panguichic. llaquilla llaquillami tiyani.

F.
Fabricar, rurana. Falta, pishii; jucha; sin falta,
Fácil, ruranalla; fácil de, se expresa por tac; p. e. : ven
se expresa con la partíc. res- sin falta, shamuitac; te con-
tringente lia y el participio fesarás sin falta, confesarin-
pas. de fut. p. e. fácil de guitac; faltar, chushana, chu-
;
:

lleyar, apanalla; facilitar, ru- sharina, illana, illac chayana,


ranalla rurana. [gu. pishina; faltar á la misa, misa-
Facineroso, huacllishca shun- man pishina; faltando una se-
Factible, ruranalla. mana para Corpus, Corpuspac
Facultad, atii; tener facul- shuc semana siriepi; falto, illac.
tad, atina. Fallar, taripana.
Faena, rurana. Fallecer, huanuna.
Faja, chumbi; fajarse, chum- Fallo, shimi.
billina, chumbirina. Fama, yuyai; famoso, uyai
Falacia, llullai; falaz, ishcai runa.
shungu. Familia, aillu; familiaridad,
Falda, micllana ; faldada, huauquimasicai.
miel l ai. Fanfarrón, callusapa, chac-
Falible, pandanalla, pan- chu fchacchucj.
daipac. Fango, turu-turu.
Falsear, yachapayana, Fantasma, aya; ver fantas-
huac-
llina; falso, Hulla, ishcai shun- mas, supai supaita ricuna.
gu; noticias falsas, Hulla shimi; Fardo, quipi.
falsamente, llullacushpalla. Fastidiar, amina.
La Lengua Quichua. 5
54 Fatiga — Fingido.

Fatiga, shaicui; fatigar, shai- Fétido, mana allí asnac, mana


cuna (saicuna) ; fatigarse, shai- alli asna i.
curina, sambayana. Fiador, mingashca; (trencilla)

Fatuo, upa. huatu.


Favor, yanapai, cuyacui; en Fiambre de viaje, cucayu
favor de, se expresa por medio fcucahui).
de la partíc. pu, agregada á la Fianza, randi, jarcashca ; fiar,
raíz del verbo; p. e. : hablar mañachina.
en favor de alguien, inter- Ficción, nictucui.
ceder, rimapuna ; favorecer, Fidelidad, shimita huacai-
yanapana; favorable, allipac, china; guardar fidelidad al ma-
cuyacuc. rido, cusapac cruzta alli hua-
fFe, iniij inina. caichina; fiel, iniyuc.
Fealdad, millai. Fiebre, chaquichic ungüi.
Fecundar, pucuchina; fecun- Fieras, puma puma.
do, pucuc, camac. Fiero, millai, pina.
Fecha, pacha, puncha. Fiesta, día de fiesta, casi

Felicidad, cushi; felicitar, puncha, casicacui puncha; sa-


acya nina, cushi shimita r imana; mana puncha, samacui puncha.
feliz, cushicuc, alliniyuc. Figura, ricchai.
Fenómeno, huaca. Fija, mucu.
Feo, millai, sagra. Fila, rahua, catinacui.
Feraz, camac. Filialmente, huahuashina.
Feria, catui. Filtración, shushui ; filtrar,
Fermentar, puscuna. shushuna, chuyay achina.
Ferocidad, millacui, piñacui; Fin, puchu, puchucai, tucuri;
feroz, mana llampu, millai; fin del mundo, shinandin muyu-
bestias feroces, puma puma. pachapac cuchu; pachapac puchu-
Fértil, camac; tierra fértil, cai, pacha tigra; tener fin, pu-
camac allpa; ano fértil, camac chuna, puchucarina; ¿con qué
huata. fin?, ima shunguhuan? ; en fin,
Fervor, raurai fervorosa- quipapi, quipaman; finalmente,
;

mente, raurai raurailla, ninanta. quipapi, quipaman.


Festejar, cushicuna; festejo, Fingido, Hulla; pariente fin-

cushicui; jatun micui; festivi- gido, Hulla aillu; fingir, nic-


dad, cushicui; festivo, cushi- tucuna, tucuna ; fingirse bueno,
cuc. allitucuna.
;

Finito — Fraternidad. 55

Finito, tupuyuc. presa con la partíc. ya, agre-


Firme, sinchi, tiyac. gada á la raíz del nombre;
Flaco, irqui, ragra, tullu,formarse fuentes, pugyu-
v. g. :

tzala, chalí. yana. Véase la Gram. n. 32.


Flagelación, anguchina, ma- Formidable, manchana cashca,
cana ; flagelar, anguchina, ma- mancharía, manchal runa.
cana. Fornicación, mundu jucha
Flagrante, coger á nno en (jucha mundu); fornicar, yu-
flagrante, aahanina. mana, mundu juchata (jucha
Flaquear, irquiyana, caspi- mundu) rurana, mundu jucha-
yana; flaqueza, irquiyashca. man (jucha mundumanj urmana,
Flauta, pingullu; tocar la ***huachu?ia.
flauta, pingulluna. . Fortalecer, sinchichina, sin-
Flecha, huachi; tirar flechas, chiy achina; fortaleza, sinchicui;
huachina. pucará.
Flexible, angu, Hulla; ha- Fortificar, sinchiy achina.
cerse flexible, anguyana. Fortuna, cushi; taúca cushqui.
Flojear, irquiyana, caspiyana; Forzar, atipacuna ; arini-
flojedad, sambacai, quillacui; china; forzoso, v. necesario;
flojo, samba, tuluc. forzudo, sinchi.
Flor, huaita, inquil, sisa; Fósforo, ninachina, ninaja-
florecer, huaitana, huaitayana, p chin a.
i

sisana; florido, sisasapa, sisayuc. Foso, uctu. [urmai.


Flotar, huambuna. Fracasar, lliquirina; fracaso,
Fogón, nina huitzu, tulipa Fracción, lliqui, paqui; frac-
ftushpa). tura, paquii; fracturar, paquina.
Fogoso, nina, ninashina. Fragancia, mishqui asnai
Foja, panga. alli uyai.

Fondo, al fondo, ucuman; Frágil, paquinalla, samba;


saber algo á fondo, ticsimanta fragmento, paqui.
yachana. Fragoso, sagra.
Forastero, caru runa, sha- Franco, jahua shungu, cuc
muc runa. shungu.
Forma, ricchai; dar forma Fraternidad, huauquishina
a una cosa, chantana; formal, fraternal, huauquipac; fraterno,
casi; formalidad, casicui; for- huauquipac; fratricida, huau-
mar, rurana; formarse, se ex- quita huañuchic.
5*
;:

56 Fraude — Gallina.

Fraude, Hulla; fraudulento, Fruición, cushicui.


llullasiqui. Fruncir, sipuna.
Frazada, pillui 1 mantana, Fruto, fruta, ruru, muyu.
j atan a. Fuego, nina.
Frecuentar, cutishpa entina; Fuelle, huairachina, pucuna.
tiyacunalla; frecuente, ashca Fuente, pugyu, paccha.
cutí; con frecuencia, se significa Fuera, jahua (encl.).
con la par tic. icacha adjunta Fuerte, sinchi fjinchi) atipac; ;

á la raíz del verbo; p. e. fuertemente, carilla ; fuerza,


llorar con frecuencia, huacal- sinchicai.
cachaña. Fuga, miticui; fugar, miti-
Fregar, cacuna, (con los pies) cuna; fugaz, miticuc; fugitivo,
llaspina. miticushca.
Freir, huirahuan camchana. Función, jatun micui, tanda-
Frenesí, utii; muspai. nacui.
Frente, mati; enfrente, chim- Fundación, ticsi; fundador,
ba (encl.). pacarichic, ticsic, callarichic,

Fresco, chirinayac, huailla puntarurac ;


piedra fundamen-
frescura, huaillai, chirinayai. tal, ticsi rumi; fundamento,
Frialdad, casai, chiri; frío, ticsi; fundar, ticsina, pacari-
casa, chiri; ¡qué frío! acha- china.
chai! ; tener frío, chirina; frío Fúnebre, llaqui.

de calenturas, chucchu; tener Funesto, chiqui, putii.

frío en las calenturas, chuc- Furibundo, pina, ninashina;


chuna. furioso, pina, piñacushca ; furor,
Frísol, purutu. piñai.
Frivolo, yanga. Fusilar, illapana.
Frotación, cacui ; frotar, Fútil, yanga.
cacuna. Futuro, cana, shamuc, shamuc
Fructificar, pacuna. pacha ; en lo futuro, cay a mincha.

a
Galardón, camari, cushichii. huarmi atallpa; gallinaza, ulla-
Galopar, callpana (cashpana). huanga, ushcu; gallo, atallpa,
Gallina, atallpa, huallpa ;
huallpa; cari atallpa.
;:

Gamo — Gota. 57

Gamo, taruga. Genio, de mal genio, millai-


Gana, munai; de pina, casi- siqui.

manta; de buena gana, munai- Gente, runaruna, runacuna.


huarij munaimunailla, shungu- Gentil (pagano) auca; (galán)
cama; de mala gana, jaitarish- gentilhombre, allí
alliricchac ;

pa; sentir gana de, se expresa yahuar runa.


por la partí c. naya agregada Genuflexión, cungurii.
á la raíz del verbo; p. e. Genuino, quiquin.
sentir gana de robar, shuhua- Germen, calima; germinar,
nayana. Véase Gram. n. 32. callmana.
Ganado, huagra huagra. Giba, curcu, cullcu.
Ganancia, taricushca, ushi- Gigante, mai jatun.
chicushca; ganar, mishana, ta- Girar, muy urina.
rina. Girón, lliquina.
Ganguear, singata rimana. Globo, singu.
Ganoso, munaisapa. f Gloria, cushi, cushisamana,
Gañán, yana. cushi causai, sumai; gloriarse,
Garbo, alliricchai. sumaichirina ; glorificar, cushi-
Garganta, cunga, twiguri. china, cushiyachina, sumaichina,
Gargantilla, huallca fhuashcaj. apuchana; glorioso, cushicuijuc.

Garra, maqui, sillu (shillu). Glotón, jillu.

Garrocha, tucsina. Gobernador, camachic, apu;


Garrón, chaquiangu. gobernar, camachina, runata
Garrote, cullcu. michina ; gobierno, capaccai,
Gastar, atichina, tucuchina camachii.
gastar el tiempo, cainana; Golosina, jillu; golosinear,
gastarse, maucayana. jilluna; goloso, jillu.

Gatear, llucana, suchuna. Golpe, macai; golpear, ta-

Gato, misi. cana, huactana, macana.


Gavilán, anga. Goma, yura huiqui.

Gemido, huacai; gemir, hua- Gordo, racu, huirá; gordura,


cana, anchina. huirá.
Genealogía, aillu. Gorjear, huarpina.
Generación, huiñai. Gorro, tiungulli.

Generalizar, jicharichina. Gota, shutui; gotear, pac-


Generosamente, maqui ja- chana, shutuna ;
gotera, shu-
hualla; generoso, ánchame. tuna.
; ;.

58 Gozar — Gustar.

Gozar, cushicuna; gozo, cushi, Grueso, racu, tzanca; grueso


cushicui. y gordo, racu racu.
Gozne, mucu. Gruñir, huacana.
f Gracia, yanapai; gracia Grupo, putza.
actual, shamuclla yanapai; habi- Gruta, machai.
tual, tiyac yanapai; dar gra- Guante de cuero, cara maqui.
cias, muchaicuna, yupaichana Guapo, shunguyuc.
gracioso, alliricchac. Guarda, camac (cama), véase
Grada, pata. la Gram. n. 7, 3 o día de guar-
;

Grama, purun. da, huacaichina puncha, cama-


Granar el maíz, choclloyana. chishca puncha; guardar, chu-
Grande, jatun, capac, sumac rana; huacaichina (huaquichina)
sapa (encl.), véase la Gram. Guarecer, huacaichina (hua-
o
n. 6, 2 grandioso, sumaimana. quichina) ; guarecerse, quishpi-
;

Granizar, runduna; granizo, chirina; guarida, quishpina.


rundu. Guerra, aucai, macanacui
Grano, muru, muyu; granos guerrear, aucanacuna.
(enfermedad cutánea), caracha. Guía, pushac; guiar, pu-
Grasa, mapa, huirá. shana; guión, unancha.
Gratificar, cushichina; gra- Guiñar, quimllana.
tis, yanga; gratitud, yupaichai. Guirnalda, pillui, incha.
Grave, chutai chutailla, lla- Guisar, yanuna.
shac; anda con gravedad, lla- Gula, sacsapucui, sacsapucui
shaclla puricun;pecado grave, jucha.
jatun jucha. Gusano, curu; ser comido
Grey, cancha. de gusanos, criar gusanos,
Gris, p> usu > curutucuna, curuyana.
Gritar, caparina, huacshana; Gustar, mallina; mishquichi-
gritar (de los animales), hua- cuna; (agradar) cushichina; gusto
cana; grito, caparii, caparicui; (el sentido), mallina; gusto
dar gritos, capariicachana. (placer), cushicui; con gusto,
Grosero, llashac, mica chaqui. |
cushicuihuan, cushi shunguhuan
;

Haber — Heder 59

H.

Haber, charina; cana, tiyana; también se traduce por la par-


hay que, se expresa por medio tíc. ya, unida á la raíz del
del participio pasivo de verbo; p. e. hacerse viejo, :

futuro; p. e. : hay que amar envejecer, rucuyana.


á los pobres, huacchacunata Hacia, nic (en el.).

cuyanami. Hacha, chictana.


Hábil, yachac, amanta, cutzi; Halagar, munachana; hala-
habilitar, y achacy achina. güeño (falsamente), llullapayac.
Habitación, tiyana; habitar, Halcón, huaman.
causaría, tiyana. Hálito, samai.
Habitual, yachashca ; habi- Hallar, tarina; hallazgo, tari,

tualuiente, se expresa por la tarishca.

partíc. raya, agregada á la raíz Hambre, y arica (y arca); ham-


del verbo; p. e.: encolerizarse bre general, jatun mutzui;
habitualmente, piñarirayana tener hambre, yaricana; ham-
mal hábito, sea físico ó moral, briento, yaricac, yaric.
se traduce añadiendo el vocablo Harapo, tzuntzu, llachapa.
siqui (ano), al nombre que Harina, acu, cuta.
especifica el hábito; p. e.: laga- Harnero, shushuna.
ñoso, chucnisiqui; borracho ha- Hartar, sacsana; harto, ash-
bitualmente, machaisiqui ; ha- ca; hartura, sacsai.
bituar, yachana ; habituarse, Hasta, cama (en el.); hasta
yachacucuna, yacharina. ahora, cunancama.
Habla, rimai; hablador, ati- Hastiar, amina; tener hastío,
rishca, shimisapa, tacuri shimi, amicuna. [chacu.
rimac, rimaisiqui, chaccha; ha- Hatajo, chacu; hato, quipi;
bladora, antzantza; hablar, ri- Haz, capti; ricchai.

maría. Hazaña, atii.

Hacedor, rurac; hacer, ru- Hebra de hilo, caitu.


rana; hacer, rigiendo á un Hechicero, samayuc, umu;
verbo, se expresa por la partí- hechizar, jambina; hechizo,
cula chi, agregada á la raíz jambi.
de dicho verbo; p. e. : hacer Heder, asnana, asnacuna; he-
arrastrar, aisachina. Véase la diondo, asnac, asnacuc; hedor,
Gram. n. 32. Hacerse, tucuna, asnai.
;

60 Helada Hombre.

Helada, casa; helar, casana;


estoy helado de espanto, shun- Hidropesía, punquillicui ungüi.
güimi casan. Hiél, jayac.
Hembra, huarrni. Hielo, casa fcatza).
Hemorragia, yahuar ungüi, Hierba, jihua; hierba mora,
yahuar jichai. picshi, pilis yuyu.
Henchir, jundachina. Hígado, yana shungu.
Hendedura, lliqui; hender, Hijo, churi, huahua ; hijo legí-
chictana. timo, quiquin churi, quiquin hua-
Heredad, chagra ; heredar, hua; hijo natural, yumashca
randipurana; huañucpac randi churi, huachashca huahua; hi-
tucuna, chasquina ; heredero, jastro, lachuri; hija, ushushi
huañucpacpurandin, huañucpac fushi), huahua, huarrni huahua;
randi ; nombrado heredero, hijastra, laushushi.
huañucpac randi nishca; el que Hila, á la hila, huachu hua-
muere sin herederos, mana chulla; hilar, millmana, push-
randiyuc huañuc; hereditario, cana; hilas, caitu.
y ay amanta churiman yallic; he- Hilaridad, cushi ricchai, cushi
rencia, randiipura. ñahui.
Hereje, auca. Hilera, catinacui, huachu.
Herida, chugri, macai, tucsii; Hilo, cauchu, huatu, pushca;
herido, chugri; herir, chugrina, hilo delgado de cabuya, pita.
tucsina. Hinchar, punguichina; hin-
Hermanar, huauquichinacuna charse, punquina, punquiyana;
hermano de él, huauqui; her- hinchazón, punguii.
mano de ella, turi; hermana Hipar, cahuana.
de él, pañi; hermana de ella, Hipocondría, jatun puticui.
ñaña. Hipócrita, pataric shungu,
Hermosear, sumacchina ; her- ishcai shungu.
moso, sumac, alliricchac; ser Hogar, tulipa; huasi.
hermoso, sumana; hermosura, Hoja, panga.
alliricchai, sumaccai. ¡Hola! yau!
Héroe, pumashina runa; he- Holgar, cushicuna; holgazán,
roico, pumashina. yanga puric.
Herrería, nina huasi. Hollar, saruna.
Herrumbre, pulayai. Hollín, cusni.
Hervir, timbuna. Hombre, runa.
Hombro — Humilde. 61

Hombro, rigra, mucu rigra. Hostigar, amina; hostil, auca,


Homenaje, sumachai. aticlla.

Homicida, huañuchic. Hoy, cunan, cunan puncha.


Honda, huaraca; tirar con Hoya, uctu foctqj fjutcuj.
honda, huaracana. Hoyo, pugru.
Hondo, ucu. Hoz, cnchuña.
Honestidad, pingai, pingacui; Hueco, chushac, uctu fjutcuj.
honesto, alli. Huelga, día de huelga, casi
Hongo, callamba. puncha, casicacui puncha ; huel-
Honor, muchacushca, yupai, go, samai.
sumai; honra, yupai, sumai; Huella, chaqui, chaqui sarui.
honrado, sumac; yupayuc; hon- Huérfano, saquishca huahua,
radísimo, yupaisapa; honrar, huaccha; huérfano de padre,
apuchana, yupayachina fyupai- manayayayuc, yayaillac ; huér-
chanaj, muchana, sumaichina, fano de madre, manamamayuc,
sumaiy achina; honra á tn padre mamaillac.
y á tn madre, yayaiquita ma- Huero, chuluc.
maiquitapish yupaichai; hon- Huerto, chagra.
rosamente, yupai yupailla. Hueso, tullu.
Hora, pacha; en la hora de Huésped, huasi mañachic.
la muerte, huañui pachapi, hua- Huevo, lulun frurun, ruruj.
ñunayaipi; ¿á qué hora? ima Huida, miticui; huido, caru-
pacha ? yashca; huir, miticuna.
Horadar, uctuna. Humanar, ñucñuy achina; hu-
Horca, huarcuna. manarse, runa tucuna, runa-
Hormiga, añangu ; hormi- yana; humanidad, runacai; hu-
guear, shicshina; timbuna. mano, runapac; alli shungu,
Horno, jalun tushpa. ñucñu shimi, cuyacuc ; humana-
Horrendo, ami ; horrible, mente, runashinalla, runaru-
ami, millai; horripilar, amina; nalla.
horror, millai, jatun manchal;Humear, cusnina.
horrorizar, millachina, mancha- Humedecer, jucuchina; hu-
china; horroroso, manchai man- medecerse, jucuna; húmedo,
Hortaliza, yuyu. [chai. jucu.
Hospedar, huasi mañachina, Humilde, huaccha ; cumuric
huasipi chasquina; hospicio, un- shungu, cumucuc shungu; cora-
güi huasi; hospital, ungüi huasi. zón humilde, cumuyac shungu;
;

62 Humo — Impenetrable

humillar,
ir, cumucuctuna,
cumucuchina, cumu- Huracán, acapana.
y achina; iimillarse, cumurina
humillarse, Hurtadillas, tomar algo á
allpayana >i/-/ •
;
HnH
humildad, ntivn/tmii
cumucuc hurtadillas, huashanchina.
Iiti Til i 1

shungu. Hurtar, shuhuana fshuana)


Humo, cusni
Jiumo, cusn-i (cushni,
fcushni, cosnij, hurto, huaicai.
Hundir, chingachina,
ingachina, lia/pina Husmear, mutquina fmuctinaj.
ttuuana*
uctuyana. Huso, tulur.

i.

Idea, yuyai. Ilícito, ama nishca.


ídem, chaillatac. Iluminar, achicyachina.
Idéntico, shutilla; identificar, Ilusión, pintzi, ricchai.
shutiyachina. Ilustre, capac.
Idioma, callu, shimi, rimai. Imagen, ricchai, unancha.
Idiota, manayuyacuc, upa. Imaginación, yuyana; ima-
Idólatra, huaca muchac; ido- ginar, ijuyana; imaginario, yu-
latrar, kuaca muchana; ido- y analta.
latría, huaca muchai ; ídolo, Imbécil, muspa, upa, utic.

huaca. Imhuir, yaicuchina, inichina.


Idóneo, cama. Imitador, catic; imitar, ca-

f Iglesia (espiritual), Cristiano- tina, catichina, ricchachina.


cunapac aillu; (material), Dios- Impaciencia, mana upallash-
pac huasi. pallata mutzucui; impacientar,
Ignavia, quillacui; llaclla- piñachina.
shungu, pishishungu. Impar cial, manapiman shun-
Ignominia, pingai. gucac.
Ignorante, mana yachac, upa; Impasible, mana mutzuyuc.
ignorar, mana yachana. Impecabilidad, juchallinata
Igual, mita, pacía; estar mana yachana.
igual, pactana; sin igual, mana Impedimento, jarcai, j arcana;
pactai; igualar, pactachina; impedir, jarcana; amanina,
igualdad, pactapuralla. amachana.
Ilegalidad, mana pactaij mana Impeler, tángana.
pactashca. Impenetrable, mana chim-
Ilegítimo, yumashca churi. baipac.
Impenitente — Incitar. 63

Impenitente, huananata mana Improvisamente, mana yu-


munac. yashpa, cungailla.
Imperecedero, mana huañuc. Imprudente, mana yuyayuc.
Imperfecto, millai. Impúdico, mundo juchayuc
Imperio, capaccai. (jucha munduyucj; mana pin-
Impertinente, chacchupayac. gayuc.
Impetrar, mañana. Impugnar, cutipana.
Impetuoso, nina shina, nina Impulsar, tángana; impulsos
shwigu. de, se expresa con la partíc.
Impío, acui, sagra, auca, naya, agregada á la raíz del
jibaro (térm. esp.). verbo; p. e. : tener impulsos
Implacable, mana uyac, mana de insultar, caminayana. Véase
cungac, mana quishpichic. la Gram. n. 32.

Implorar, aanina. Impune, mana mutzu tucushca.


Imponer, churana, cachaña, Impuro, mundo juchayuc fjucha
camachina. munduyucj, millai, mapa, ***/iwa-
Importar, allipac cana, cha- chuc.
niyuc fchayuc) cana; no impor- Imputar un delito, juchachina.
ta, yangan. Inadvertencia, mana yuyai.
Importunamente, se expresa Inalterable, mana cuyuri-
por medio de la partíc. paya, nalla.
agregada á la raíz del verbo; Inapreciable, mana yupa-
p. e. : preguntar
importuna- nalla.
mente, tapupayana; importunar, Incalculable, mana yupana.
atina; importunar mucho, cha- Incandescente, ninayashca.
quipi sarushpa purina. Incapaz, mana yachac.
Imposibilitar, jarcana, sasa- Incendiar, rupachina.
chipayana ; imposible, mana Incauto, mana yuyashpa rurac,
ruraipac, mana ruranapac, mafia muspalla rurac.
cacpaccamachu, mana caipacca- Incensar, cusnichina; incen-
machu. sario, cusnichina.
Impostura, llullai. Incentivo, cuyuchic.
Imprecar, chiquita mañana. Incertidumbre, cuyurii.
Impresionar, yuyachina. Incesante, mana tucurinalla.
Improbar, mana alli nina, Incierto, cuyuric, mana ya-
anyana. chashca.
Improperar, camina. Incitar, shimi tacurina.
64 Inclemencia — Indispensable.

Inclemencia, rumi shungu, Incrédulo, mana iniyuc; in-


rumishina. credulidad, mana inina, mana
Inclinación, cumuri, munana; crina; increíble, mana inipac,
tener inclinación, shungucana, mana iniilla.

shunguyana ; tener inclinación Incruento, mana yahuaryuc.


muy fuerte, shungucapayana ; Inculcar, cutin cutin nina,
inclinar, cumuchina; inclinarse, nishpa nina.
cumurina, cumuyana, siricuna. Inculpable, mana juchayuc;
Incluir, yaicuchina. inculpar, juchachina (juchan-
Incomodar, llaquichina. china), juchachicuna, tumbana.
Incomparable, mana facía; Incurrir, juchallina.
sumaimana. Indagar, tapui tapui mas-
Incompatible, mana tanda- cana, taripana.
nalla. Indecente, pingana.
Incompletamente, mana chai- Indecible, mana rimarina.
cama. Indeciso, ishcai yuyac, cuyu-
Incomprensible, mana unan- ric, cuyucuc. [millai.

chailla, mana unanchana, mana mana sumac,


Indecoroso,
yuyaipac. Indefenso, mana yanapayuc.
Incomunicar, anchuchina; ri- Indeleble, mana pichaipac,
maita quichuna. mana anchuchinapac.
Inconcebible, mana unan- Indeliberado, mana yuyashpa.
chailla. Indemnizar, cutichina.
Inconsideradamente, ucu ja- Independencia, quishpii.
hualla. Indicar, ricuchina; indicio,
Inconsolable, mana cushi- unancha.
chipac. Indiferencia, amapishniifama-
Inconstante, cuyurinalla. pasniij ; estar indiferente, ama-
Incontinencia, mana jarcai, pishnina (amap asnina).
mundo jucha (jucha munduj. Indigente, llusti.

Inconveniente, jarcai. Indígena, runa.


Incorpóreo, mana aichayuc. Indigno, millai, acui.
Incorregible, jatun shungu, Indio, india, runa.
manahuanana; hombre incorre- Indiscreto, shimisapa.
gible, cullu runa, cullushunguyuc. Indisoluble, mana pascanalla.
Incorruptible,mana ismuna. Indispensable, ministina (vo-
Increado, mana camashca. cablo esp.).
Indisponer — Inmenso. 65

Indisponer, huacllina; piña- fiernos, ur apacha; infernal, ucu-


china. pachapac.
Indistintamente, chapush- ínfimo, puchu, chupa.
calla. Infinito, mana puchucac, mana
Individuo, shuclla. tucurina, mana tupuyuc.
Indivisible, mana chictana, Inflamar, raurachina, ninata
mona raquina. pucuna.
Indóeil, culluimana. Inflar, punguichina; inflarse,
Indolente, yanga runa. punguiyana.
Indómito, purunshungu. Inflexible, mana quihuiric.
Inducir, arinichina, atipana. Influir, yaicuchina; cunana.
•{-Indulgencia, tucurina lla- Información, taripai.
quipac quishpichi. Informal, paqui shimi.
Industria, cutzii 1
atuccai. Informar, uyarichina; infor-
Inefable, mana rimailla. marse, tapucuna.
Ineficaz, mana camac, yanga. Infortunio, chiqui.
Inepto, mana cama, mana Infringir, paquina.
yachac. Infructuoso, yanga, mana
Inercia, quillai. pucuc, mana camac.
Inescrutable, mana ricsinalla, Infundir, yaicuchina ; infun-
mana tapunalla. dir la fe con el bautismo, feta
Inesperado, manashuyailla- bautismohuan shungupi tarpuna.
manta. Ingenuo, jahua shungu.
Inevitable, mana anchuchi- Ingerirse, chapurina.
nalla. Ingrato, challi.

Inexorable, mana uyac. Inhumano, manacuyacuc runa,


Infalible, mana pandaipac. mana cuyainiíjuc.
Infamar, rimacuna, tumbana; Inicuo, acui, sagra.
infamia, pingai. Injuria, camii; injuriar, ca-
Infante, huahua. mina, imashutina.
Infausto, chiquiyuc. Injustamente, casimanta.
Infectar, asnachina, ungüita Inmaculado, achiclla, mana
jichana. juchayuc, llumpac-imanalla.
Infeliz, huaccha. Inmaterial, mana aichayuc.
Inferior, ucupi Uyac. Inmediatamente, chai maqui;
Infiel, auca. inmediato, cuchu. [tupuna.
Infierno, ucupacha; los in- Inmenso, mana tupuyuc, mana
;

66 Inmergir — Interrumpir.

Inmergir, nuyuna, jucuna. Intacto, mana llancashca,


Inmoble, mana cuyuric. mana chayashca.
Inmodesto, mana casicacuc. Integro, shinandin.
Inmolar, huañuchina. Inteligente, yuyac, yachac.
Inmortal, mana huañuc ; in- Intemperie, mana alli pacha.
mortalidad, mana huañuna. Intención, shungu, yuyai, mu-
Inmundo, mapa. nai; ó se expresa con nina y
Innovar, mushucy achina. el subjuntivo del verbo
Innumerable, mana yupaipac, regido; p. e. Nuestro Señor :

allpa tiu. Jesucristo murió para que


Inocente, mana juchayuc. todos se salvaran, Apunchic Jesu-
Inquietar, tacurina, cutzipa-
cristo huañurca, tucuicuna quish-
yana; inquieto, tacuriisapa; in- pichun nishpa. ¿Con qué in-
quietud, tacurii. tención? ima shunguhuan? ; in-
Inquirir, tapupayana. tentar, shunguyana; intento,
Insaciable, mana sacsaipac. yuyacushpa.
Insensato, upa. Interceder, huillapuna, rima-
Insensible, shungu Mac. puna.
Insidia, atipacui. Interceptar, jarcachina.
Insípido, chama fchamuc, Interés, allipac ; intereses,
gamuj.
charishca.
Insolente, atipacuc.
Interior, ucu; lo interior,
Inspirar, samai churana; yu-
ucupicac.
yachina.
Interino, mañachishca.
Instancia, uctai futcaij; ins-
Intermedio, chaupipi.
tar, mainina.
Instinto, pacaric yuyana.
Internarse, yaicuna.

Instituir, churana, camachina, Interpretar, rimachipuna


pacarichina. interpretar mal, huistuy achina;
Instruir, yachachina ; ins- intérprete, rimachipuc.
truirse, yachacuna ; hombre Interrogar, tapuna.
bien instruido, cunashca runa. Interrumpir, paquina, pitina;
Insuflar, pucuna. sin interrupción, se significa por
Insulso, chama (chamuc, ga- medio de la partí c. raya fría,
muj. raj adjunta á la raíz del verbo;
Insultar, camina ; insulto, p. e. : toser sin interrupción,
camii. ujurayana; interrupción, pitii.
; ;:

Intervalo Jarro. 67

Intervalo, carunchai. Invierno, tamia.


Intervención, rimanacupui Inviolable, mana paquinalla.
intervenir, rimanacupuna, cha- Invisible, mana ricuipac,
par i na. mana ricuilla.
Intestinos, chunchulli. Invitar, mingana, cayana
Intimidar, manchachina. invitar á beber, upiachicuna
Intonso, mana rutushca invitar á casa, huasiman sha-
mana yachac. muí nina.
Intrépido, cari shungu, mana Invocar, cayana; invocar á
manchacuclla. Dios, aa Dios nina.
Intrigar, caluña. Involuntario, mana munashpa.
Introducir, yaicuchina, sa- Ir, riña; para traducir ir á,
tina; introducirse, safirina. seguido de un verbo, se pone
Intuición, almapac ricui. el verbo en supino; p. e.

Inundar, llucllana. ir á bañar, armagrina. Véase


Inútil, yangamana; hombre la Gram. n. 32.
inútil, yanga runa. Ira, piñai; iracundo, pina.
Invadir, atina. Ironía, asishpa rimai.
Invariable, shuc shungulla. Irracional, manayuyacuc.
Invención, pacarichii; in- Irremediable, mana allichina.
ventar, pacarichina ; cachina Irreparable, mana allichi-
(hacer que sea), umamanta sur- nalla.
guna; inventor, callaric paca- Irresistible,
1 mana jarcana.
richic, cachic. Irrisión, asina.
Investigar, taripana. Irritar, canichina.
Inveterado, unayachishca. Izquierdo, lluqui.

J.

Jactancioso, sumaichiric ; jac- Jamás, manapacha, panta-


tarse, sumaichirina. mana, manajaicapi.
Jaculatoria, huachimañai. Jardín, sisa pamba.
Jadear, jipana. Jarro, huichi.
;

68 Jefe — Juzgar.

Jefe, casiqui, curaca. pai, pamba taripai; hombre sin


Jeme, maqui tupuna. juicio, chushac yuyai; no tienes
f Jesús *, Quishpichic. juicio, ñuctu illacmi cangui;
Jirón, lliquina. poner (hacer tener) juicio, shun-
Jocoso, asic. guchina; hacerse juicioso, shun-
Jornada, shuc puncha purina. guyana; el que tiene juicio,
Jornal, cutichishca ;
jorna- shunguyuc; sin juicio, mana
lero, mingashca. shungulla; juicioso, yuyac.

Joroba, cumu, cullcu fcush- Junta, tandanacui ; junta-


cuj. mente, tandalla; ó se traduce
Joyen, longo, huambra. sirviéndose del enclítico ndin;
p. e. : todo junto, tucuindin
Joya, añañai.
todos los hombres juntos, tucui
Júbilo, cushicui. o
runandin. Véase la Gram. n. 5, 2 .

Judía, purutu.
Juntar, tandana; juntarse mu-
Juego, pucllai; juego de azar,
cho, cascana; juntarse illicite,
chungana; juego de dados,
tacarina; juntos, tandalla.
huairu.
f Jurar, jurana nisha nin:
Juez, apu.
Diospac shuti japina, Diosta hui-
Jugar, chungana, pucllana; llachun cayana.
juguetón, pucllaisiqui. Justicia, cushcacai; ser a-
Jugo, yacu, puscu. justiciado, apupac huañuchishca
Juicio (sana razón), achiclla cana, apupac huañuchiinin tu-
ñuctu, alli yuyai; (sentencia) cuna; justiciero, pactai cuyac,
taripai; fel día del Juicio, cushcalla taripac ;
justificar,
taripai puncha; juicio particu- quishpichina ; amachana; alli-

lar, sapa maijampac taripai; china; justo, cushca, pacta.


juicio universal, tucuipac tari- Juzgar, taripana.

i
njjiíttj
1
! =
Jehova est salus == Dios quishpichicmi. Ratio hujus
nominis: Matth. I, 24. Si Dios mismo da este santísimo nombre que
expresa la esencia, quiere también que se interprete su significado á
los fieles.
Labios — Lentamente. 69

L.
Labios, shimi. Lástima, llaquipayai, cuya-
Laborioso, cutzi; sasa. payai; lastimado, chugri; las-
Labrador, chagracamayuc; timar, chugrina.
labrar la tierra, chagrana. Latido, dar latidos el cora-
Lacerar, lliquina. zón, shungu tic tic nina; capa-
Ladera, quinrai, urai. ricui.

Lado, cuchu, manya. Látigo, huasca.


Ladrar, huacana, huau huau Laudable, alliningalla.
nishpa huacana; caparina; la- Lavar, jahuana, millana; la-
drido, huacai. var ropa, tacshana; lavatorio,
Lagaña, tzucni (tzocnij; la- maillana.
gañoso, tzucni; ser lagañoso, Lazo, toglla ftuclla) ; poner
tzucnina. lazos, pitaña.
Ladrón, shuhua fshuaj. Leal, shimita huacaichic, mana
Lagartija, palu. llullayuc.

Lago, cocha. Lección, cunashca.


Lágrima, huiqui; derramar Leche, ñuñu.
lágrimas, huiqui shutuchina, hui- Lecho, puñuna.
qui urmachina. Lechuza, chushic.
Laguna, cocha. Leer, quillca nishcata rimana,
Lamentar, huacana, llaquina. resana (vocablo esp.); leer por
Lamer, llahuana. nudos, quipuna.
Lámpara, achicij achina. Legal, pacta ; legalidad,
Lana, millma. pactai.
Lánguido, irqui. Legar, randipur achina.
Lanza, tucsina, *chuqui; lan- Legión, runaruna.
zar, shitana, cacharina. Legítimo, quiquin.
Lapidar, rumihuan shitana, Legua, tupu.
rumita shitana. Leguleyo, quillcacama.
Largar, cacharina ; largo, Legumbre, yuyu.
suni; tiempo largo, unaita; Lejano, caru; lejos, caru.
largueza, sunii; cuc shungu. Lengua, callu; lenguaje,
Laringe, tuncuri mucu. callu, rimaicallu, rimai, shimi.
Lascivia, millai ; lascivo, Lentamente, allilla, alliman-
millai. ta; lento, unac.
70 Leña — Lodazal.

Leña, yanta; leñar, yantaría; Limosna, cucui; dar limosna,


leño, cullcu, chicta. cucuna; limosnero (que da la
León, ¡mina. limosna), cuc shungu, huaccha
Lepra, caracha, igsi, sisu. cuyac, llaquipayac shungu; li-

Lerdo, llashac, quilla. mosnero (acepción vulgar, el que


Lesión, chugri, paquishca. recibe limosnas), mañacuc.
Letrado, quillca yachac. Limpiar, maillana, pichana,
Levadura, puscu. chuyacy achina; limpio, chuya,
Levantar, shayarichina, ja- pichashca; limpio de corazón,
huay achina ; levantarse, Cata- llumpac shungu.
rina; levantarse el enemigo, Linaje, aillu.

auca jatarina; levantarse el Linderos, poner linderos,


viento, huaira jatarina. tachana.
Leve, manallashac, pangalla. Lindo, sumac, munai munailla,
Ley, camachishca shimi, cama- munai mishquilla; lindo como
chicushca shimi. una flor, sisaimana, sisaima-
Liar, huatana. nalla.
Liberal, cuc shungu; liber- Línea, huachu, siqui.

tad, quishpii, cacharina; liber- Liquidar, y acuy achina ; liqui-


tador, quishpichic; libertar, darse, yacuyana.
quishpichina ; libertarse, quish- Lisiado, acui.
pina; libre, quishpicuc, quishpi Liso, llampu, llushca.
quishpilla; libremente, munailla. Lisonjear, Hulla mishquilla
Libra, huarcu. nina; lisonjero, llullapayac,
Libro, quillcashca (quish- mishqui shimi.
cashcaj. Litigar, huillacuna, ninacuna,
Licencia, quishpichii, cacharii. macanacuna, churacuna.
Lidiar, tacurina, rimanacuna. Liviano, manallashac, pan-
Liendre, tzia. galla.
Liga, huatana; ligar, hua- Loar, allinina.
tana; ligadura, huatana; liga- Lobo, atuc, igsi, huaicu allcu,
zón, huatai. tullu chaqui.
Ligero, cutzi; ligeramente, Lóbrego, anisa, llaquilla.

ucu jahualla, huairalla, huai- Loco, utic; volverse loco,


rashina, huairashinalla. utina; locura, utii.

Limbo, Abrahan huasi. Locuaz, rimaisapa.


Limitar, jarcana. Lodazal, turu-turu; lodo, turu.
;

Lograr — Llevar. 71

Lograr, mallina. traduce por la repetición del


Lombriz, cuica. verbo afirmandoy negando;
Lomo, huasha. p. e. : luego que mueras, te
Longanimidad, jatun shungu. encontrarás delante de Dios,
Longitud, sunii. huañungui mana huañungui, Dios-
Lucero, chasca cuillur. pac ñaupacpi tariringui.
Lucido, achic. Lugar, pacha, pamba, llacta;
Luciérnaga, nina curu. en lugar de, randi (en el.).
Lucifer, jatun supai. Lúgubre, llaquipac.
Luciente, pacsha; lucir, lli- Lujuria 1 , mundo jucha (jucha
piyana. munduj; lujuriar, tjumana, huai-
Lucro, taricushca, ushichi- nayana; lujurioso, huaina.
cushca. Lumbre, nina.
Luchar, macanacuna. Luna, quilla.

Ludir, cupana, cacuna. Lustrar, llipiy achina; lustre,


Luego, ashuan, asllahuan llipi.

chaica, huashapi, chai cati, ucta Luto, llaqui.

(utca), jairilla; luego que, se Luz, achicyai, nina, puncha.

Ll.

Llaga, chugri, tucsii. Llanto, huacai, huiquii.


Llama (fuego), raurai, nina Llanura, pampa (pamba).
raurac; (cuadrúpedo) llama. Llegada, chayai ; llegar,
Llamada, caparii; llamado, chayaría, chayamucuna, pacta-
shutiyuc; llamar, caparina, ca- muna.
yana, shamuchicuna ; llamarse, Llenar, jundana, jundachina;
shutiyana. lleno, junda, jundashca; estar
Llano, pampa (pamba); pam- lleno, jundana.
balla. Llevar, apaña, chayachina,

1
Observamos para los sacerdotes nuevos en el ministerio, que
por lo regular, llaman pecado solamente á la lujuria. Cuando
los indios,
se les pregunta si han cometido pecados, dicen á veces, bona fide,
que no; porque no han faltado contra el sexto mandamiento. De
suerte que hay que preguntarles por especificación en cuanto á los
demás mandamientos.
;

72 Llorar Mamar

pushana; llevar de la mano, lloro, huacai, huiquii; llorón,


aisana; llevar en brazos, mar- huacac, huacaisiqui.
cana; llevar en faldas, mic- Llover, tamiana ; lloviznar,
llana; llevar entre varios á chirapana (tzirapana), garuana,
hombros, huantuna fhuandunaj. sarpana; lluvia, tamia; lluvia
Llorar, huacana, huiquina con sol, tzirapa.

M.
Machacar, ñutuchina, tacana. Majestad, apucai; majestuoso,
Machete, jatun cnchuña. sumac, sumaimana, apucac.

Macho, cari. Mal, mana alli.

Madeja, cahua. Mal agüero, chiqui.


Malaventura, chiqui.
Madera, caspi, cullu, quiru.
Malbaratar, shitana.
Madrastra, lamama; madre,
Malcriado, mana alli huina-
mama; madre natural, huachac
chishca, mana alli yachachishca.
mama; madriguera, culla; ma-
Maldecir, nacana; maldición,
drina en bautismo ó confirma-
nacai; maldito, ñacashca.
ción, marcacmama.
Malear, huacllichina.
Madrugar, pacarina, pacari-
Maleficio, jambi, millai jambi.
cuna.
Maleta, quipu, huangu.
Madurar, pucuna ; madurez Malévolo, mana alli shungu.
(de espíritu), pucushca shungu- Maleza, purun quihua.
cai; maduro, pucuc, pucushca. Malhablado, shimisapa.
Maestro, yachachic, yacha- Malicia, atuccai; malicioso,
chicuc. chiquic chiquic runa.
Magia, tapiai ; mágico, sa- Maligno, mana alli shungu;
mayuc, yachac, tapia. malo, millai, sagra.
Magnánimo, jatun shungu, Malparir, sulluna (shulluna);
jatun shunguyuc. malparto, sullui.

Magnífico, sumac; ser mag- Malquistar, piñachicuna.


nífico, sumana. Maltratar, aisa aisata cha-
Magullar, llapina. rina, macana.
Maíz, sara. Malvado, acui.

Majada, huanu, isma. Mamar, chucuna, chuchuna,


:

Manada — Mando. 73

ñuñuna, tzungana; dar de ma- qui: shucpac charishcata mana


mar, chuchuchina, ñuñuchina, munapayana.
ñuñucuna. Diospac cal chunga cachashca
Manada, cancha, llamacuna. ishcai tucunmi: Diosman sir-

Manantial, pugyu. vinga, paitapish tucuita yalli


Manar, llucshina. munana; cambac runamasitari
Mancebo, huaina; manceba, canquiquintashina munana.
sipas fshipasj. Sarita Iglesia mamanchicpac
Manco, chulla maqui, mucu. cachashca pishcami.
Mancha, mapa ; manchar, Shucniqui: misata domingo,
mapachina, mapay achina. fiesta punchapi, illacta uyana.
Mandamiento, cachashca, ca- Ishcainiqui: huatampi shuc cu-
machii. tillapish confesarina, cuaresmapi,
Diospac camachicushca shimi- manaracpish huañuipac ungushpa,
pac cachashca chungami; iiaupac astahuan comulganata charishpa.
quimsa Diosta yupaichangapacmi ; Quimsaniqui Jesucristo causari- :

shuctac canchis runamasi alli- mushcapac sisashca Pascuapi co-


pacmi. mulgana. Chuscuniqui: Santa
Shucniqui: Diosta tucuita yalli Iglesia mamanchicpac ayunai
cuy ana. (Diosman shungucana, nishca punchapi ayunana í Pish- .

tucui ima jaicata yallishpa). caniqui: diezmota primiciatapish


Ishcainiqui: Diospac capac shu- Diospac Iglesiaman cuna.
tita mana casimanta jurana. Mandar, cachaña, camachina,
Quimsaniqui : fiesta punchatahua- nina con el imperativo del
caichina. Chuscuniqui : yayata verbo regido; p. e: mandar
mamatapish cuy ana (ijupaichana). comer, micui nina; ó se expresa
Pishcaniqui :mana huañuchina. por la partícula chi agregada
Suctaniqui mana huainayana. á la raíz del verbo; p. e.
:

Canchisniqui mana shuhuana. mandar poner un puente, cha-


:

Pushacniqui: mana casimanta cachina mandato, cachashca, ;

tumbana, mana llullana. Iscun- camachii, camachishca.


niqui: runamasipac huarmita Mandíbula, cumbamba.
mana munapayana. Chungani- Mando, camachii.

1
La palabra propia por ayunar, en Quichua, es sasina; los indios
paganos observaban y observan con mucha severidad los ayunos
prescritos por su religión.
.

74 Manejar — María.

Manejar, camachina. Mar, cocha, mamacocha, jatun


Manera, de tal manera, shina. cocha; alta mar, chaupi cocha.
Manes, aya. Maravilla, utü, utina; mara-
Mango, charina, japi?ia. villarse, utina; maravilloso,
Maní, inchic. utiipac, utina.
Manía, uticcai. Marcha, purii; marchar, pu-
Maniatar, tzagnana (chacnana) rina.
Manifestar, shutichina; mani- Marchitarse, chaquirina; mar-
fiesto, shuti. chito, chaquishaa.
Manilla, maqui huatana. fMaría Diospac mamami, vir-
Mano, maqui; alargar, dar gen mama, janaepachapac sapai
la mano, maquita jaihuana. coya (Reina) ñucanchicta mar-
Manojo, capti, luntza, maitu, cacmi, Diosman huillapucmi; cai
maqui; hacer manojos, maituna. nuestra Señora ñucanchicta ma-
Manosear, llaucana; manosear mapac shunguhuan ancha mu-
indecentemente, llancapayana. nanmi, paimi ñucanchiemanta
Mansión, samana, causaría, huiñailla Diosta muchanmi, Dios-
tambu. man huillapunmi; pairaicutacmi
Manso, llampu, llambu shun- Diospish ñucanchieman ancha
gu ;mansedumbre, llampucai, allichinmi 1 ima mana allimanta- ,

llambu shungucai. pish ñucanchicta quishpichinmi.


Manta, jatallina, pachallina. Cai ñucanchic mama llapa Apos-
Manteca, huirá. tolcunamantapish, tucui Santo-
Mantel, mantana. cunamantapish, shinandin Angel-
Mantener, car ana; manteni- cunamantapish pairac ancha
miento, carai. Santami, ancha sumaimanami
Mantilla, lliclla; mantita, (collanami). Apunchic Jesucristo
huallcarina. ñaupacyuc, pairacmi tucuita, San-
Maña, atuccai. ta cashpa, ñucanchicta cuyac
Mañana, pacari (mane) cay a cashpa llapata yallicunmi'2 Chai-
; -.

(eras); pasado mañana, mincha; manta ari ima ñucanchic mutzui-


por la mañana, tutamanta; ha- pipish, ñacaricuipipish paita ca-
cia la mañana, tutamantanieman. yashun, paita mamanchieshina

1
Nos hace mucho bien.
2 Después de N. S. Jesucristo no hay quien sea tan santo ni tanto
nos quiera como ella.
Marido — Más. 75

chasquishun, yupaichashun, tucui paita mucharca, nuestra Señora


shunguhuan munashun paipac María Santa Isabelta ricugricpica 3
: .

ari cuyashca huahuacuna can- Apunchic Jesucristo ari pai Virgen


chic. Maríata mamata acllarca, chas-
Tucuicuna mamanchicpac
cai quirca. Pairaicutacmi Jesusnin-
ricchaita (imagenta) mascashpa chicta huicsamanta pacarimucta
huacaichiichic, chaita ricushpa ushichircanchic, janacpachapac
shungucama cai capac huiñai causaitahuampish ;
resacuichic, chai
mama janacpachapi cada cayai- causaita Eva mamanchicpac ju-
chic, yanapahuai niichic; janac- charaicumanta chingachircanchic.

pachapi cashpapish, ñucanchicta Chaimanta :Santa María Dios-


alli uyarinmi. pac mama, mañapai ñucanchic
Cai Señorahuan rimanchic, juchayucmanta, cunampish hua-
munac shunguhuan, paita man- ñui punchapipish. Ñucanchic
chac, yupaichac shunguhuan 1 nish- huañuipac pachatacmi shutintac
pa Dios te Salvepi: Diospi cushi- chiqui pachaca, chaipi* pai-
yai María, graciahuan junda, manta ancha yanapashca cashun;
Diosmi canhuanca; tucui huarmi- chairaicu ari, maipacha b hua-
cunapac jahuapi bendiciashca, ñunayanguichic, chaipacha cai
nishpa. Cai shimihuanmi mu- Señora mamanchicta cayaichic;
charca'1 Arcángel San Gabriel paita manchashpa, supai aucan-
Diospac cacha, can Diospac mama chic, ucupacha amaru, chaipacha
cangapac, Diosninchic canta ac- ñucanchicta millpushac nic, miti-
llarca nishpa; cai nishcata cunga.
uyashpa María shutintac ancha Marido, cusa, huarmiyuc.
shungupi cushiyarca: ñucanchic Mariposa, pilpinta.
paita chai quiquin shimihuantac Marrano, cuchi.
muchacucpica, paipish ancha Martajar, chancana.
cushiyan. Martillar, tacana; martillo,
Chaimanta : Bendiciashcalla- tacana, huactana.
tacmi can huachashca Jesuspish, Martirizar, mutzuchina.
nishpa ninchic. Cai shimihuanmi Mas, ca (encl.), ri (encl.).
Santa Isabel, nuestra Señora Sa?i- Más, astahuan, astaun, as-
ta Mariapac yahuarmasi ñaña, huan, ashun, yalli.

1 Con respeto y reverencia. 2 Saludó, 3 Cuando fué á


visitarle. 4 Entonces. 5 Cuando.
;

76 Menear.

Masa, chapu; en masa, illacta. chacras, tupu; medida falsa,


Mascar, castuna. Hulla tupu.
Máscara, Hulla ñahui. Medio, chaupi; en medio,
Mata, yura. chaupi; medio, como adver-
Matadero, huañuchina huasi; bio, se expresa con la partíc.
matado, huañushca; chugri; ma- naya; medio crudo, cha-
p. e. :

tanza, huañuchii; matar, hua- huahayac ; medio para conse-


ñuchina; chugrina; no matarás, guir algo, yanapai; medio para
ama pita huañuchinguichu. recordarse de los pecados,
Materia, guia; material, ai- juchallishcacunata yuyaringapac
chayuc. yanapai.
Maternal, mamapac; mater- Medir, tupuna.
nidad, mamacai. Meditar, yuy acuna ; medita-
Matorral, purun pamba. ción, yuyai.
Matrimonio, casarai. Medrar, mirana; medroso,
Maula, yanga, millaipac. manchaisiqui.
Máxima, shimi. Medula, ñuctu (ñutcu).
Mayor, yuyac; el mayor, Mejilla, ñahui chichu, uya,
ñaupac huiñac. ñahui uya.
Mayoral, quipu. Mejor, astahuan alli; lo me-
Maza, macana. jor, allicunapac alli, huan-
Mazamorra, api. llashca; yestirse de lo mejor,
Mazo, tacana. huanllashca pachata pachalli-
Mazorca, caspa. cuna.
Mear, ishpana. Mejorar, ushichina; alliyana.
Mecer, cuyuna, cuyuchina Melancolía, putirayai; melan-
mecer líquidos, cahuína. cólico, llaquilla.
Mediación, rimanacupui; me- Meloso, llausa; niishqui.
diador, rimanacupuc ; media- Mella, chugri.
nero, chaupichishca, rimanacu- Mellizos, ishcai huachashca.
puc; mediano (de estatura), tac- Memorable, yuyaipac; memo-
sha; de mediano tamaño, de ria, yuyai, shungu; traer á la
mediana edad, malta, jatun- memoria, yuyarina.
nayac; mediar, rimanacupuna. Mencionar, huillana.
Medicamento, jambi, jambina; Mendicante, mañacuc; men-
médico, alliyachic, jambic. digar, mañacuna.
Medida, tupuna; medida de Menear, cuyuna, cuyuchina.
Menguar — Misa. 77

Menguar, pishina; pishiyana. Metal, titi.

Menor, huambra; menos, asta- Meter, satina, yaicuchina.


huan asha, astahuan ashalla, Mezclar, chagruna, chapuna;
pishi; menos (menor precio), mezclarse, chagrunacuna.
uralla; á lo menos nna vez, Mezquino, mitza.
shuc cutinllapish ; menospreciar, Miedo, manchal.
miliaria. Miel, mishqui.
Mensajero, cacha, cachapuric, Mies, muru; pallai pacha.
chasqui. Mientras, pacha (en el.), pa-
Menstruo, mapacui. challa (encl.); también se tra-
Mensualmente, quillampi, qui- duce por medio del gerundio,
llacuna. si el sujeto es el mismo en las

Mensurable, tupuyuc. oraciones coordinadas; p.


Mentar, huülana. e. mientras caminaba, he con-
:

Mentecato, upa. versado, purishpaca rimanacur-


Mentir, llullana; mentira, cani; y por medio del parti-
Hulla; mentiroso, ishcai shimi, cipio agregando pi, si es dis-
Hulla, llullac. tinto; p. e.: mientras tú cami-
Menudo, ñutu, chussu (chutzu); nabas, yo descansaba, can puric-
á menudo, se expresa repitiendo pica, samarcani.
el verbo; p. e. : mudarse á Migaja, puchu.
menudo, asta astacwia. Mil, huaranga.
Meollo, ñuctu (ñuten) ; meollo fMilagro, manaricushca, ma-
de los árboles, shungu. napipish rurana yachashca, utina.
Mercado, catui; mercader, Millón, huaranga huaranga.
catuc; mercancía, randina; mer- Mina, chagra; minar, allana.
cenario, mingashca ; merced, Mínimo, utiuc utiuclla.
camari, cushichicui, cuyacui. . Ministro, camachic, camayuc.
Merecer, camaitucuna; merecí Minorar, pishiy achina.
el infierno, ucupachata camai- Mío, ñuca (ñucapac).
tucurcani; mérito, cama; meri- Miope, chubicu.
torio, cama. Mirada, ricucui ; mirador,
Mermar, pishina. chapana, ricucuna; mirar, ricu-
Mes, quilla. cuna, chapana.
fMesías, cachashca. Mirlo, tzuctzuc.
Mesón, tambu. fMisa. Apunchic Jesucristo,
Mestizo, mishu. huaccha cuyac shungu, chaishuc
La Lengua Quichua.
78 Misa.

Sacramento ñucanchicman cush- hostia consagrashcata, cáliz con-


cacunapi tucui paipac atiita ri- sagrashcata jahuay achicpi, ucupi
cuchirca : altarpac Santísimo Diosninchic pacashcalla tiyacta
Sacramento nishcapi paiquiquin- ininguichic. Ama caitaca ishcai
llatac ñucanchicman curinmi. Caí shunguhuan ininguichu l
. Dios
Sacram entornan chaishuc sacra- mana pandacmi, mana llullami
mentocunajahua ancha sumai- caitaca nin. Nihuanguiman-
manami; cai Sacramentota cristia- chari 2 : Padre, ñucaca mana Jesu-
nocunaman cushpa, runaman cristota chai Sacramentopi ricu-
shungu cashcata ricsinalla ricsi- nichu, aichatapish, yahuartapish
chirca. Diosca ari, churicuna, mana ricunichu ;
yallinrac yurac
ancha capacmi, paipac tucui ima tandallata ricuni ,
cáliz ucupi
jaica rurashca capacmi; chasna- cactaca i
ima manarac consa-
pish Santísimo Sacramento manta grashcata, chaillatac ricunimi.
astahuan sumada cu- Imanatac ñucaca, chaipi Jesu-
yallicta,

nata mana yacharcachu, mana cristota muchacushac, chaipi ti-


atiparca. Altarpac Santísimo yanmi nishacpish? Ricui, churi,

Sacramentopi tiyac Jesucristo, Diosmi caitaca nin; chairaicu


Diospac quiquin churi, quiquin campish, ari chasnami, chaipimi
runa tiyanmi; pai quiquin Dios Dios tiyan niitac. Caitaca tucui
janacpachapi tiyac, pai qui- cristianocuna ticsi muyupi cac-
quintacmi cai Santísimo Sacra- pish inin (crin), mana cainalla-
mentopipish tiyan. Mana paipac chu, mana cunanllachu, ña hua-
3
ricchainillachu unanchanillachu ranga yallic huatapishmi . Dios-
chaipica tiyan; yallinrac pai ninchicca, runacuna caita minga,
quiquin Jesucristo Diosrunapish nishpa, Santocunaman aichata
chaipi shutilla tiyanmi. Chai- yahuartapish shutilla ricuchicuc
raicu ari llapa cristianocuna carca. Imashina Dios Yaya shi-

cungurishpa tiyashpa shunguta millahuan chai almaiquita cam-


tacacushpa, cai Santísimo Sacra- bac cuerpopi (uecuiquipi) camar-
mentota muchacunchic : caitaca ca i
, mana can ricuepipish chai
cancunapish tucui shungüiquichic- ucupi tiyan: chai shinatacmi
huan ininguichic (cringuichic). Diosninchicpish chai tanda shina
5
Sacerdoteca misata rurashpa ricuric ucupi pacashcalla tiyan;

1
No dudes de esto. 2 Talvez me dirás. 3 No desde ayer
ú hoy, sino desde hace más de mil años. 4 Crió. 5 Bajo figura
de pan.
;

Misa. 79

ñahuiquihuan mana ricushpapish Chaimanta calizta vinoyucta ja-


tucui shungüiquihuan, ari chai- pishpa nirca: japiichic upiaichic
pimi Jesucristo Dios tiyan nin- caita: caimi ari ñuca yahuar;
gui: caita inishpa quishpingui cai yahuarta cancunaraicu, ashca
chairaicu cai Sacramento misterio runacunaraicupish jichashac, tu-
de fe nishcami. Nihuanguiman- cuipac juchacuna pambarichun.
tacchari J
: ñucaca, Padre, alli Bicuichic imashina caita ñuca
cristiano cashpa caita ininimi rurani, chaishinallatac cancuna-
(crinimi) ; chasnapish yachacunga- pish yuyarihuashpa huiñailla ru-
pac huillahuai. Imapac Apun- ranguichic, nishpa Apunchic Jesu-
chic Jesucristo chai Santísimo cristo cuyac shunguhuan caita
Sacramentopi caita rur anata mu- camachirca. Shina ari llapa
narca ? Apostolnincunata chai tanda con-
Ari, can tucui shunguhuan sagrashcata micuchirca, chai vino
uyahuacpica, huillashcaiqui. Ri- consagrashcatahuampish upia-
cui ari: maipacha Apunchic Jesu- chirca: chai Santísimo Sacra-
cristo ñucanchicraicu mutzushac, mentopi ari Apunchic Jesucristo-
huañushac nirca, cayandin shina pac cuerpopish fuccupish) yahuar-
huañugricushpa'2 ,
cuyashca disci- pish tiyarca. Diospac shimica
pulocunahuan micurca; paicuna- mana yangachu, rimashcacama
pac chaquita cumucuc shungu- tucui ima jaicata camacucmi^.
huan maillapurca; paicunata Chaimantapacha ari sacerdote-
ancha cuy arca : shina cuyashpaca, cuna, Diospac randi cashpa, mi-
caipach amanta janacpachaman sata huiñai rurashpa, Diospac
huichairishpapish,paicunahuantac atii (pudi) cushcahuan, chai shi-
saquirinata munarca : chairai- nallatac rurancuna. Paicuna
cumi cai Santísimo Sacramentota Diospac rimashca shimita rimac-
mushucta churarca. Tandata llapica, tanda cae Jesucristopac
maquihuan japishpa, bendicionta cuerpoman (uceuman) ña tucun,
shitashpa nirca: japiichic, mi- vino cae Jesucristopac yahuarman
cuichic caita caimi ari ñuca ña
; tucun paicuna Apunchic ;

cuerpo (uccui), cai ñuca cuerpo Jesucristopac chai cuerpota (uc-


(uccuij cancunapac juchacuna- cuta) yahuartapish Dios Yaya-
raicu huañunga, nishpa nirca. man cucun i
,
quiquin sacerdote

Talvez me dirás.
1 2 Para morir el siguiente día el día =
antes de morir. 3 Porque las palabras de Dios no son vanas, sino

que obran lo que significan. 4 Ofrecen.


6*
80 Misa.

misata ruracpac jucharaicu, tu- pachamantaplsh misaca ashuan


cui shinandin causac, huañushca yupainlyucmi ; chasnapish santa
cristianocunapac jucharaicupish 1 . [glesiapac cushca licenclahuan,
Apunchic Jesucristo sacerdoteman sacerdotecuna misapac limosnata
cai sacrificiota amata'2 cama- chasquincuna, misata rurachicpac
chirca, atiita (pudita) palman ashuan alllininpac 5 .

cushpa. Cristlanocuna cai San- Caishina Apunchic Jesucristo


tísimo Sacramentóla Diosman cai Santísimo Sacramentota crls-
cucunchlc^. Mana llamatachu tlanocunaman, Diosman caita
(ovejacunatachu), mana añatachu cuculchlc, nishpa camachirca 6 .

(corderocunatachu) quiquin Jesu-


,
Almanchlcpac micungapac cai
cristo, Diospac churitüj ñucan- Santísimo Sacramentota cama-
chicta causachingapac qulshpi- chircatacml. Ricui ari, imashina
chingapac Diosman cucunchic. cal ñucanchic cuerpo (uccunchic)
Chairaicu ari, churicuna, tucui mlcuihuan causan, chai shina-
shunguhuan cunanmanta misata tacml cristianocunapac almapish
huiñai uyaichic. Ama chaupilla- Santísimo Sacramentohuan cau-
taca; callarishcamanta puchu- san. Chalraicutacmi Apunchic
calcama uyanguichic. Uyaichic Jesucristo consagrashca tandapi
ari, angelcuna cumurishpa, man- saquirinata munarca cristiano-
charishpa cai Santísimo Sacra- cunapac mlcui tucushpa, paita
mentopac ñahuipi shayarincuna. micushpa almanchic causangapac,
Misata uyashpaca, cungurishpa sinchiyangapac. Chairaicu Apun-
tiacushpa, tucui shunguhuan resa- chic J esucristoplsh cristiano cuna-
cushpa, Jesucristota muchacushpa, man paiquiquin curln nishpa:
uyanguichic. japllchlc, mlcuichicj caimi ñuca-
Sacerdoteman cushca cullqul- pac cuerpo fuccui). Shucpitacml 1
huan misata randlnimi, nishpa nln: pi ñuca cuerpota (uccuita)
ninguichic. Amatac caita ningul- mana mlcucca, chalca huañunga,
chlcchu. Misaca mana randina- nlnml ; cai tanda janacpacha-
c/m 4 ; janacpachamantapishj cal- manta shamucta mlcucca huiñal-

1 Por
los pecados del sacerdote mismo que dice la misa, y por
los de todos los vivos y muertos. 2 Ofrecer este sacrificio.

3 La misa es el sacrificio de los cristianos. 4 No se puede, pues,

comprar una misa. 5 Para mayor bien de quien manda decir una

misa. 6 Así ordenó Nuestro Señor Jesucristo este misterio para

que fuera sacrificio de los fieles. 7 Y


otra vez.
Misa. 81

pacmi causanga, ninmi. Chai- tisashca cristiano manachu can-


raicu Santísimo Sacramentota chic? Imaraicutac cai Santísimo
mana sacerdotecunallachu chas- Sacramentota ñucanchicta mana
quincuna, masna cuti cristiano- chasquichincuna? Manachu Apun-
cuna, caripish cachun, huarmi- chic Jesucristoca tucui cristiano-
pish cachun, altarman chaya- cunaman ñuca cuerpota (uccuita)
3
cushpa, sacerclotepac maquimanta cuichic, nirca . Manachu ñuca
chasquincuna ! Diospish, santa cuerpota (uccuita) mana micuc-
Iglesiapish huat acuna Pascua de ca, mana causangachu, huiñai-
fíesurrecciónpi cristianocuna co- pacmi huañunga, nirca? Ari,
mulganga, ninmi; ungushca hua- chasnami, churicuna; shinapish
ñuipac cashpa, cai Santísimo caitarac uyarichishac 4 : Santísimo
Sacramentota chasquinga, ninmi; Sacramentota chasquinata mu-
chairaicu pamba ñan nacca, ñauparacmi almata alli-
quinraita,
quinraita unguccunaman San- chicunga; almata mana allichi-
tísimo Sacramentota apac sacer- cushpaca, Santísimo Sacramen-
doteta ricunguichic. Pushangapac tota chasquic, mana alliipac,

tandanacun ashca runacunaca, huiñaipac huañungapacmi chas-


candelatapish rupachin, campa- quinman ; Santísimo Sacramen-
natapish huacachin; tucui shi- tota chasquinata munacca, ñau-
nandin runacunaca purishcac paracmi fe, iningata, shungupi
Santísimo Sacramentota ricush- sinchiy achinga, cai fehuan ñinga:
pa, cunguripi capac Diosta mu- ari chai consagrashca tandaca,
chancuna; quiquin Diosmi ari mana chican micuicuna shina-
chaipi huishcashcalla rin; paimi chu, mana urna sara tandachu,
shinandin atipac caininhuan, mai chairaicu Santísimo Sacramen-
capac Dios cashpatac, chai mai toca, Apunchic Jesucristopac ai-
uchuilla hostiapi tiyaita muñan. cha, cumuicushpa chasquinami^.
Caita ari fe, ñucanchic inina, Chaimanta, llapa juchata sa-
ñucanchicta yachachinmi. cerdoteman confesacungami, tucui
Nihuanguichicmantacchari l
: shunguhuan llaquiricushpa hua-
Padre, ñucanchic runacuna 2 bau- , nashacmi nishpa ; huaina cae,

Acaso me diréis.
1 2 Indios. 3 ¿No mandó Nuestro Señor

Jesucristo que á todos los cristianos se diese su cuerpo? 4 Os haré

saber. 5 No hay que recibir este pan santo como cualquier comida

ó como un bollo de maíz; sino que hay que hacerlo con mucha re-
verencia por ser la carne de Nuestro Señor Jesucristo.
82 Miserable — Misión.

machaisiqui, huaca (tola) mu- cunapipish ashca cuti (quillampi)


chac y
umucunahuan yachanacuc Santísimo Sacramentota chas-
Santísimo Sacramentota chas- quincuna. Pi maijan runapish
quinman, chaica ancha Judas doctrina cristianata alli yachacca,
shina, ancha nanacta mana muchacca,
Diosta huacata ( tolata)
piñacuchinman. Chaimantaca, umucunahuan mana rimanacucca,
Santísimo Sacramentota cumuric mana machacca, mana huaina
cwjac shunguhuan chasquingui- cacea, confesacushpa sacerdote-
chic 1 mana imata micushpa chau- man tucuita shutilla huillacucca,
pi tutamantapacha, mana imata Santísimo Sacramentota chas-
upiashpa, maillac shunguhuan. quingatacmi. Apunchic Jesucristo
Alli ari caita uyaringuichicchu? ari, cuyac shungu cashpa, huac-
Cancuna huacata (tolata) mu- chata, llatan runallatapish mana
changuichicmanca, umucunahuan anchuchinchu, mana caruyachin-
yachanacunguichicmanca, hui- chu, yallinrac paita churita shina
nailla machanguichicmanca, si- ancha cuyacunmi, munacunmi.
pasta yuyanguichicmanca, con- Diosca ninmi: huacchacuna, lla-
fesacushpapish llullahuan, chau- tancuna ñucaman shamuchun,
pitalla confcsanguichicmanca, pi micuchun, sacsachun, chasna nish-
uticracmi cai mai alli, mai sa- pa cai mai alli, mai ñucñu mi-
maimana (collana) Sacramentota cuita caranmi.
cunman? Chaica juchacunapi decir misa, misata rurana.
causaccunaman Santísimo Sacra- Miserable, huaccha; muza;
mentota cushpaca, curita, sumac vivir miserablemente, ñacai-
añañaita huanuman, jupaman manta (ñacaimanalla, nacai-
shitac yupaipacmi canman. Can- manashpa) causana vivir muy ;

cunaca huanacpica, alli cristiano miserablemente, mutzui mutzui-


cacpica, cancunaman chai San- lla causana; miseria, mutzui;
tísimo Sacramentota cungacunami. misericordia, huachaicuyai, lla-
A lli cristiano runamanca Santísimo quipayai, cuyapayai; misericor-
Sacramentota chasquichinguichic, dioso, huacchacuyac, cuyapayac,
nishpa Obispo cunapish )
Santo cuyapayacuc, llaquipayac; mísero,
Padrecuna camachirca. Chasna- mutzui runa; vida mísera, ña-
mi alli cristiano runacuna 1
Rio- caimana (ñacaimanta) causai.
bamba llactapi shuctac llacta- Misión, cachai.

1
Indios.
;;

Mismo Mortal. 83

Mismo, quiquin, pacha, que tushca ; ser mojado, jucuna


se posponen al pronombre mojar, jucuna, jucuchina, shu-
personal, pero á los nom- cuna fsocunaj, y acuna; mojarse,
bres se puede anteponer qui- shuturina.
quin, conservando el mismo Mojigato, pataric shungu.
significado; p. e. : el misino Dios Mojón, tachana.
lo ha dicho, quiquin Dios nir- Moler, acuna, cutana.
catacmi; desde ahora mismo, Molestar, ñacarichina; mo-
cunanmantapacha; si mismo va lestia, ñacaricui.
con un adverbio, se expresa por Molino, cutana rumi.
tac; p. e. asimismo, chasnalla-
: Molledo, machín.
tac, shinatac. Momento, en este momento,
fMisterio,mana ricuna; mis- cunancunanlla.
terioso, mana ricuipac. Monarca, inca.
Mitad, chaupi, chicta. Moneda, yurac cullqui.
Mitigar, pishichina. Mono, machín, cushillo.
Moco, cuña (juña). Monstruo, huaca; monstruo-
Modelo, catinalla. so, huaca, manchaipac.
Moderación, casillacai, casi- Montaña, caja, sacha; mon-
cacui, pactachicui ; moderado, tañés, sacharuna.
casicacuc runa; moderar, jar- Montar, sicana.
cana; moderarse, casicacuna, Monte, urcu, sacha.
casillacana, casillana, casillayana. Montón, coto, suntu (shuntu),
Modesto, casicac runa, casi taúca.
causacuc, casi shungulla; mo- Montura, shilingu, shilili.
destia, casilla causai. Morado, maihua, sani.
Modificar, allichina. Morar, tiyana; morada, cau-
Modo, de este modo, shina; sana, huasi.
modo de oir misa, imashina Mordaz, jayac shimi; morde-
rnisata uyanga. dura, canii; morder, canina,
Modorra, puñunayai. castuna.
Mofa, asishpa rimai, asipayai; Moreno, yana.
mofar, asipayana, asipayapuna, Moribundo, huañuc ; morir,
pucllana, pingana. huañuna, pitina, ayayana.
Mohíno, llaquicuc, piñacuc. Mortaja, huañushca catana.
Moho, pulayai. Mortal, huañuc, huañuna
Mojado, jucu, shucushca, shu- mortandad, jatun huañui.
;

84 Mortificar — Nación.

Mortificar, llaquichina; mor- Muela, racu quiru, mama


tificarse, sasina. quiru.
Mosca, chuspi. Muerte, huañui, pitii ; muerto,
Mostrar, ricuchina, ricsichina, aya; ser muerto por alguien,
yachachina. huañuchii tucuna.
Motivo, por motivo de, raí- Mugir, caparina.
cu (en el.); sin motivo, yanga- Mujer, huarmi.
Ha, yangapacha. Muladar, huanu pata.
Mover, cuyuna, cuyuchina Multiplicación, miracui ; mul-
moverse, cuyurina, cuyucuna, tiplicar, mir achina; multipli-
cushpana (cuchupana) ; móvil, carse, mirana, miracuna.
cuticy cuyuchic ; movimiento, Multitud, ashca ashca.
cuyui. Mundo, pacha, caipacha; todo
Mozo, huaina, longo; moza, el mundo, ticsi muyu, ticsi muyu
sipas fshipasj. pacha, shinandin muyu pacha.
Mnchaclio, huambra; mucha- Muñeca, maqui mucu; mu-
cha, huambra, pasña, tasqui. ñeco, chihuahua.
Muchedumbre, taúca; mucho Murciélago, mashu, paya ucu-
(en sentido adverbial), ancha, cha.
mai, yupai; mucho, muchos Murmurador, callusapa ; mur-
(número indefinido), ashca, murar, huasharimana, rimacuna,
caitucui, taúca, mundu (térm. rimanacuna, catatisacuna, cha-
esp.) ; muchas veces, ashca cuti, quicaticuna.
ó se expresa por la partíc. Muro, pirca.
icacha, agregada á la raíz del Muslo, jahua changa.
verbo; p. e. : encomendar mu- Mutilado, utu feutuj; muti-
chas veces, cunaicachana. lar, culluna, huanguna.
Mudar, astana. Mutuamente, pura (sufijo);
Mudo, upa, upa shimi, upa nacu (enclít.).
shimiyuc. Muy, ancha, mai, yupai.

N.

Nacer, huiñana, llucshina, huachashca; nacimiento, paca-


pacarina, pacarimuna; nacido, rii, pacarimui. [cutía.

llucshic, pacaric, pacarishca, Nación, aillu, llapandin runa-


; ;

Nada — Noble. 85

Nada, chushac, mana Una; interandinas usan como verbo


temer lo que es nada, chu- la palabra española menester,
shacta mancharía; ¿Qué hay? en la forma ministina. Necesitar,
— No es nada. ímachai? — ministina (vocablo esp.); cuando
Chushacmi. tengo, me necesitas, cuando
Nadar, huaitana, huambucuna. no, me desprecias; ñuca charic-
Nadie, manapi. pica, ministingui, mana charic-
Nalga, siqui. pica, tzicningui.
Nariz, singa. Nefando, manarimaipac ; pe-
Narrar, shimiyaita rurana. cado nefando, manarimaipac
Natural, pacaricushca; runa; jucha.
naturalmente, pacarishc amanta Negar, mananina, mana inina;
naturaleza, cai; Dios Padre, negar lo dicho, shimita cutiri-

Dios Hijo, Dios Espíritu Santo, china.


tres personas distintas, son Negligencia, quillacui, cun-
un solo Dios; porque tienen gai; negligente, casi runa.
una sola naturaleza. Dios Yaya, Negociar, ninacuna.
Dios Churi, Dios Espíritu Santo, Negro, y ana; el negro, y ana
quimsa chican persona cashpa, runa; la negra, y ana huarmi.
shuc sapalla Dios canmi, shuc Nervio, angu.
sapalla caininmanta. Nevar, rasuna.
Náusea, millanayai; dar náu- Ni, manatac ; mana ... pish .

sea, millanayana. p. e. : no ha comido, ni ha dor-


Navegar, huambuna; navio, mido, mana micurcachu, mana
huambu. pufiurcachupish.
Neblina, puyu ; nebuloso, Nido, culla, quisha, tasin.
puyu. Niebla, llantu, puyu.
Necedad, muspai, muspashca; Nieto, churipac churi, hua-
decir ó hacer necedades, mus- huapac huahua.
pana, muspayana; necio, mus- Nieve, rasu.
pac, manayachac; hombre necio, Nigua, iñu.
chushac yuyai. Ninguno, manapi.
Necesario; es necesario, se Niñez, uchuillacai ; niño, hua-
expresa por el particip. pas. hua.
de fut. ;
p. e. para vivir es
: No, mana, ama (prohibitivo);
necesario comer, causangapac absolutamente no, pantamana.
micunami. En las provincias Noble, alli yahuar, casiqui,

6**
;

86 Nocivo Obedecer.

inca; india noble, palla; noble- Nube, puiju; nublado, anisa,


za, allí yahuarcai. puyu; estar nublado, puiju-
Nocivo, huaellichic. purina.
Noche, tuta; de noche, tuta Nuca, huasha cunga, ma-
tutalla; muy de noche, tuta tanga.
tutalla. Nudo, quipu, tzutu.

Nodriza, ñuñuchic. Nuera, cachun.


Nómada, mana huasiyuc. Nuestro, ñucanchic (ñucan-
Nombrar, shutina, shut ¿china; chicpacj.
nombrar jefe, curacapac nina; Nueva, shimi; buenas nue-
nombre, shut i. vas, cushi shimi.
Nosotros, ñucanchic. Nueve, iscun.

Nota, quillcashca. Nuevo, mushuc; de nuevo,


Notar, quillcana (quishcana) cutin.

vicuña. [cuna. Nulo, mana rurashca shina,


Noticia, shimi; noticias, uyai- yanga.
Notorio, shutilla. Numerar, yupana; número,
Novedad, arhishca, mushuccai. yupai; numeroso, ashca ashca,
Novio, cusacana; novia, huar- ashcasapa, mundu (pal. esp.}.

micana. Nunca, mana jaicapi, mana-


Novicio, mushuc runa. pacha, manapuni.
Novísimos, tucurina. Cai no- Nupcias, casarai.
vísimos chuscumi, nishcanin: hua- Nutrir, causachina ; nutri-
ñui, Diospac taripai, ucupacha, mento, micui, car ana; nutri-
janacpacha. tivo, huirayachic.

o.

6, conjunción disyun- se puede usar de la partíc.


tiva, se expresa poniendo los chu en ambos términos; cairi.

términos sin enlace; p. e.: lo Obcecar, ñausachina.


harás quieras ó no quieras, Obduración, rumi shina shun-
munashpa mana munashpa (mu- gu.
nai mana munai) rurangui; sea Obedecer, pactachina, uyana,
ó no sea así, chasna cashpa, yupaichana, cassuna (del esp.

mana chasna cashpa. También hacer caso); obediencia, yu-


;;

Obeso Oh. 87

paichacui ; obediente, yupai- ocasionar una enfermedad, un-


chacuc. güichina.
Obeso, racu. Occidente, inti huañuna, inti-

Objeto, ima; shungu. pac yaicuna, inti chingarina.


Oblicuo, quinguchishca. Ocio, yanga purii; ociosidad,
Obligación, camai, pactachina quillacui; ocioso, casi, casicuc,

(part, pas. de fut.); obligar, quillacuc ; andar ocioso, yanga


arinichina, camachina, ó se ex- purina; estar ocioso, casicuna.
presa con la partí c. chi, agre- Ocultar, pacana, quillpana
gada á la raíz del verbo; p. e.: (quishpana); oculto, paca.
obligar á que se incline, cumu- Ocupación, rurai, camai
richina; obligarse, rurashac tener la ocupación de, se tra-
nina; obligatorio, camachishca, duce por la partíc. icacha,
cachashca. agregada á la raíz del verbo;
Obra, rurai, rurana; obrar, p. e. : tener la ocupación de
rurana; obrero, mingashca. acarrear, aslaicachana; ocupar,
Obsceno, millai, millaimana; japina; ocuparse, ruracuna.
hacerse, ser obsceno, millayana. Ocurrir, apacachana.
Obscurecer, amsayana; obs- Ocho, pusac.
curo, amsa. Odiar, tzicnina fchicnina)
Obsequiar, cuy ana; obsequio, odio, tzicnii, tzicnicui; odio
camari; sumachai. mortal, canillai; odioso, tzic-

Observancia, yupaichai; pac- nipac.


tai; observar (mirar), chapana. Ofender, llaquichina, nana-
Obstáculo, jarcana; obstar, china, piñachina, piñacuchina,
jarcana; no obstante, nishpa- juchallina. Mis ofensores, ñu-
pish; no obstante eso, shinash- cata juchalliccuna, ñucata lla-

papish. quichiccuna.
Obstinarse, rumiyana. Oferta, cucui.
Obstruir, jarcana, huishcana, Oficio, cama (camai) ; el que
amanina. no tiene oficio, yanga.
Obtener, chasquina. Ofrecer, cuna, chasquichina,
Obviar, yuyona. chasquipana; ofrecimiento, cu-
Ocasión, mita, raicui ; en cui, chasquichina; ofrenda, ca-
ocasión, mitapi; ocasionar, rai- mari.
cuna, ó se expresa por la par- Ofuscar, muspachina.
tic, chi, añadida al verbo; p. e. : ¡Oh!, aal
;;

Oído Oscurecerse.

Oído, rinri, uyarina; oir, ñana, muchana, Diosta muchana,


tu/ana; Diosman maquita churana.
oir con atención, uya-
ricuna. Orden, allicai, camachii; en
Ojeada, ricui; ojerudo, uctu orden, huachu huachulla; poner
ñahui; ojo, ñahui, ñahui lulun, en orden, chantana; ordenanza,
ñahui muru ñahui ruru; ojo camachii,
}
camachishca, cama-
hundido, uctu ñahui. chishca shimi; ordenar, cama-
Olear, jahuina. china, cachaña.
Oler, muctina (mutquina) Ordeñar, capina, chahuana.
olfato, muctina; olor, asnai. Ordinariamente, pamba pam-
Olvidadizo, cungaisiqui; olvi- balla.
dar, cungana; olvido, cungai. Orear, anguyana, chaquichina.
Olla, chamila, manga; olla Oreja, rinri.

grande, chauchi, chapa. Orfandad, chulunlla, huac-


Ombligo, pupu. challa, sapalla.
Omisión, cungai; omitir, cun- Orgulloso, shungusapa.
gana, upallana, puchuchina. Oriente, inti huiñai, inti lluc-

Omnipotente, llapa atipac, shina, inti jatarimuna.


tucui atipac, tucuita pudic ; omni- Origen, callarii, mama, pa-
presente, maipipi (maipipish) caric, sapi; original, sapiyac.
tiyac; omnisciente, tucuita ya- Orilla del mar, cucha pata;
chac. orilla del río, mayu pata.
Opaco, yanashina. Orín, formarse orín, hua-
Opinar, yuyana; opinión, i/u- carina.
yai, yuyana; decir la opinión, Orina, ishpai; detención de
yuyaita nina. orina, piti ishpai; orinar, ish-
Oponer, cutipana; oposición, pana.
cutipai. Ornamento, allichai.
Oportunidad, mita. Oro, curi; oropel, Hulla curi.

Opresor, llapic ; oprimir, Ortiga, chini (tzini); ortigar,


llapina, ñitina, quishquina. chinichina.
Oprobio, pingai. Osado, atipacuc.
Óptimo, mai alli, huañui alli. Oscilar, cuyurina, cuyucuna.
Opulento, charicsapa, cush- Ósculo, mucha.
quiyucsapa. Oscurecerse, tutayana, am-
Oración, muchai, mañai sayana; oscuridad, tutayai, tu-
orar, aa Dios nina, Diosta ma- t apura.
;

Oso — Papel. 89

Oso, ucumari. quincuna ; la otra Tida, chaishuc


Ostensible, shuti; ostensible- causai.
mente, shuti shutilla ; ostentar, Ova, llullucha.
ricuchina. Óvalo, singu.
Otorgar, cuna. Oveja, llama.
Otro, chican, shuc, shuctac; Ovillar, cururuna; ovillo,
el otro, chaishuc; otros, hua- cururu.

Pacer, michina. paisano, aillumasi, ailluruna,


Paciencia, upalla mutzuna, llactamasi.
Dios raicu imapish llaquipi mu- Paja, ucsha.
tzucui. Pájaro, pishcu.
Pacíficamente, alli allilla Paje, pongo.
pacificar, chuluny achina, casi- Palabra, shimi.
caita camana; pacífico, chulun; Palacio, capac huasi.
hombre pacífico, runa samac, Palanca, huanga, tauna (ta-
casi causacuc, casi shungulla, ona).
mana pitapish piñachic. Palenque, jarcai, jarcana.
Pacto, ninacushca. Pálido, tzala, quillu.
Padecer, mutzuna, nacarina; Paliza, huactai.
padecimiento, mutzui. Palma, chunta; palma de la
Padre, taita, yaya; padre mano, maqui pampa.
natnral, yumacyaya ; padres, Palo, caspi; dar de palos,
yaya mama; padres (antepasa- huactana, ticshina.

dos), ñaupaccuna ; padrastro, Paloma, urpi.


layaya; f padrino en bautismo Palpar, llancana.
ó confirmación, marcacyaya, mar- Palpitar, cushpana (cuchu-
cactaita. panaj.
Pagano, auca, huaca muchac, Pan, tanda.
mana cristiano. Pantano, gusu.
Pagar, cuna, cutichina; pagar Pantorrilla, chaqui chichu.
el daño, juchallicushcata randi- Panza, huicsa.
cuna. Pañal, maituna.
País, llacta, pacha; suyu; Papel, quillca (quishca).
; ;

90 Papera — Párvulo.

Papera, coto, coto cunga. yahuar masii ;


parentesco espi-
Papirotazo, dar papirotazos, ritual, shungu masii; parida,
tingaría. huachashca ;
pariente, aillu,

Paquete, apai, apaña, quipi. runa masi ; parientes, aillun-


Par, masindin, ishcandin; par din; pariente carnal, yahuar
de cosas iguales, tinqui. aillu;paca- parir, huachana,
Para, pac fbac) (sufijo), man richina.
(sufijo). Parlamentario, rimanacupuc;
Parabién, dar el parabién, parlar, rimana, r imacuna; par-
cushi shimita rimana. lero, rimac.
Parábola, tinquina shimi. Parricida, yayata huañuchic.
fParáclito, cushichic. Parte (porción), raquii, ra-
Paradero, shayana. quishca; dos, tres, cuatro etc.
Paraíso, cushicui pacha, sa- partes, ishcai, quimsa, chuscu
macui pacha; sumaimana chagra. chicta; parte de una chagra,
Paralelo, chimbapura chu- suyu; (sitio) pacha.
rashca. Partera, huachachic.
Paralítico, suchu. Participar, chasquichina
Paralizar, ¡arcana, shayana. chasquina.
Páramo, purun pamba, urcu. Partícula, pitilla, paqui; par-
Parangonar, chimbapura chu- ticular, acllashca.
rana. Partida, llucshii.

Parar, shayana; pararse en Partidario (parcionero), chau-


el camino, shayarina. piyuc; (el que sigue un partido)
Parco, mitza. catic; partir, llucshina, carun-
Pardo, chumpi. charina; chictana, chaupina, ra-
Parear, tinquina. quina.
Parecer, ricurina ; parecerse, Parto, huachai. María San-
ricchana; parece que, shina tísima permaneció Virgen antes
véase la Gran), n. 46. Según del parto, en el parto, y des-
tu parecer, canmantaca. pués del parto, pai María Vir-
Pared, pirca; hacer paredes, gen Mama, manarac huachashpa,
pircana, pircachina. huachanabi, huachashcaquipapish
Parejo, pacta. doncellalla saquirirca.
Parentela, aillu; parentesco, Parvedad, pitilla, ashalla,
masii; parentesco de afinidad, pishilla.
runa masii; de consanguinidad, Párvulo, utiuclla, huahua.
; :

Pasado — Pecoso. 91

Pasado, yallic; tiempo pa- Patrocinio, yanapai; patrón,


sado, sarun; pasajero, puric yayachishca.
runa; pasar (trasladar), chim- Pausar, ruraita saquina.
bachina ;
(irse á otra parte) pu- Pava, sacha atallpa, tzisi.
rishcana; pasar el día, cainana; Pavoroso, manchanapac.
pasar un río, mayuta chimbaría; Paz, mana piñanacui, casicai,
pasarse, y aluna; pasatiempo, casillacai, casicacui, samai ; el
quilla, pucllana; pasear, puri- que no quiere la paz, mana
cuna. amachachicuc.
Pasible, mutzuipac; pasión, Peca, mirca.
llaqui, mutzui, ñacaricui, ñaca- Pecado, jucha; pecado ori-
rishca; juchanayai, cuyapayai; ginal, pacarina jucha, sapiyac
contener pasiones, shunguta jucha; pecado personal, runa-
jarearía ; reprimir pasiones, pac quiquin jucha; pecado mor-
shunguta ñiticuna. tal, huañui jucha, jatun jucha;
Pasmado, chiripac chayacush- pecado venial, uchui jucha, ja-
ca; pasmo, huatarishca ungüi; lma jucha; pecado capital, ma-
utii, manchal. ma jucha (Llapa juchacunapac
Paso, purii, tacti (tatquij callarii). Mama juchacunaca
dar pasos, tactina. canchismi, nishanin: shueniqui:
Pastar, michina, micuchina; apushcachai jucha, soberbia shu-
pasto, quilma; pastor, michic; tiyuc; ishcainiqui: mitzacai ju-
pastorear, michina. cha, avaricia shutiyuc; quim-
Pata, changa, chaqui; patada, saniqui, huainay ai jucha (huachuc-
jaitai; patalear, jaitacuna. cai jucha), lujuria shutiyuc ; chus-
Patán, mica chaqui. cuniqui, piñacai jucha, ira shuti-
Patear, tingana, jaitana. yuc; pishcaniqui : sacsapucui jucha
Patentizar, ricuchina. (sacsai jucha), gula shutiyuc;
Paternal, yayapac, yayashina; suctaniqui: chiquicui jucha, en-
paterno, yayapac. vidia shutiyuc; canchisniqui
Patituerto, huistu chaqui. quillacai jucha, pereza shutiyuc.
Pato, culta. Cai canchis jucha tucui jucha-
Patojo, huistu chaqui. cunapac callariimantaca, pai-
Patraña, Hulla. cunata mama juchacunata ninchic.
Patria, liada. Pecador, juchayuc, juchasapa;
Patrimonio, yayapac randi- pecar, juchallina.
purapac. Pecoso, ticti ñahui.
;:

92 Pecho — Perdón.

Pecho, shungu; pecho de Penacho, llautu.


mujer, chuchu, ñuñu. Pendencia, ninacui.
Pedazo, paqui, paquishca, piti, Penetrar, yaicuna; allí yu-
lliqui. yarina; penetración, ricsii.

Pedernal, nina rumi. Penitencia, shimi nishanin


Pedigüeño, mañaisiqui; pe- juchallishcamanta shungupi na-
dir, mañana; pedir préstamo, narina; pai jatun Dios, nucan-
Pedo, supi. [mañacuna. chic yayata, juchahuanca piña-
Pedrada, rumi shitana; pedre- chishcamanta llaquita charina;
gal, rumi rumi; pedregoso, ru- penitente, llaquiric.
misapa. Pensamiento, yuyai, yuyana;
Pegado, mugu, llutashca; pe- pensar, yuyana; sin pensar,
gar, llutana; (maltratar con gol- chushacllamanta ; pensativo, yu-
pes) huactana, macana; pegarse, yacuc.
cascana. Penuria, pishii. [caca.
Peinar, ñacchana; peinarse, Peña, caca; peñasco, jatun
ñacchacuna; peine, ñaccha. Peón, chaqui runa.
Peje, challhua. Peor, astahuan (astaun) mana
Pelado, llatan, lluchu; pelar, Pepita, ruru. [alii.

llatanana, llustina, lluchuna. Pequeño, calac, chussu fchu-


Pelea, macanacui, aucai; pe- tzu), uchuc fuchui), utiuc, pun-
lear, macanacuna, chur acuna, dui; muy pequeño, uchuilla
aucana. volverse pequeño, uchuillayana.
Peligro, chiqui; estar en Percibir, chasquina.
peligro, chiquipi cana, chiqui Perder, chingana, jichuna,
tucuna; caca patallapi tiyana; huacllina; perderse, huashicuna,
peligro de muerte, huañunayai; huacticuna; echar á perder,
peligroso, chiqui. yangachina; pérdida, chinga-
Pelo, aecha, millma; cortar chicui; perdido, chingachishca;
el pelo, rutuna. huacllirishca.
Pelota, cururu. Perdigar, caspana.
Pellejo, cara. Perdiz, yutu.
Pellizcar, canina, tipina (tish- Perdón, cungai, quishpichii,
pinaj ; pellizcar las orejas, pambachii fpambachaij, pascai;
chillpina. perdonar, cungana, pambachina
Pena, llaqui, nácar icui, nanai; fpambachana), pascana, quishpi-
penar, llaquina. china.
; :

Perdurable — Persona. 93

Perdurable, huiñai. que insulten, camichina. Véase


Perecer, huañuna. la Gram. n. 32.
Peregrinar, puricuna; pere- Pernicioso, huacliichic, chi-
grino, puric runa. qui.

Perenne, huiñai, tiyac. Pero, chasnapish, shinapish,


Pereza, quillai, quillacui, ca- yallinrac, ca (en el.) ;
por lo

sicui; tener pereza, quillacuna regular usan los indios este ca,
perezoso, quilla, quillasiqui, del modo siguiente: castilla y a-
samba. chaitaca yachani, rimaitaca mana
Perfeccionar, ushichina, alli- rimanichu, entiendo el caste-
china; perfecto, mal allí, su- llano, pero no lo hablo.
mac, munai munailla, munai
Perpetuamente, huiñailla;
mishquilla; hacer algo perfec- perpetuo, tiyac, huiñai.
tamente bien, munai munaillata Perplejo, ishcai yuyac.
rurana. Perro, allcu.
Pérfido, ishcai shunyu, catuc. Persecución, catiieachai; per-
Perforar, uctuna. seguidor, catiicachac; perseguir,
Perfumar, cushnichina, mish- catirayana, catiieachana, cati-
perfume, alli payana.
qui asnai jichana ;
asnac, mishqui asnac. Perseverancia, alli causaita
Pergamino, cara quillca. causal; perseverar, tiy acuna,

Pericia, yachai. unana, ó se expresa con la par-


Perinola, cushpi. tíc. raya, agregada á la raíz
Período, pacha. del verbo; p. e. : perseverar
Perjudicar, huacllina ; hom- en la soberbia, apushcachara-
bre perjudicial, chiquic chiquic yana; perseverar en el bien,
runa. alli causaita causana; perse-
fPerjurar, perjurana nisha- verar en el mal, mana alli

nin: Diosta llullachun cayana, causaipi tiy acuna.


Diospac shutihuan llullana. Persignar, cruzta rurana.
Perla, mullu. Persistir, atina.
Perlesía, chucchui ungüi. Persona (una persona), runa.
Permanecer, tiyana, saqui- Dios Yaya, Dios Churi, Dios Es-
rina. píritu Santo, cai quimsa persona
Permitir, cacharina; si rige cashpa, shuc Diosmi
sapalla
un verbo, se expresa por la Dios Padre, Dios Hijo y Dios
partíc, chi; p. e, : permitir Espíritu Santo, siendo tres per-
; ;

94 Personalmente Placer.

sonas, no son más que nn solo Pesquisar, chacuna.


Dios. Pestaña, ñahui millma. pes-
Personalmente, quiquin; véase tañear, cautzina, quimllana,
la Gram. n. 1 4. tzimuquina, tzipijana.
Perspicaz, ricsishpa ricsic. Peste, jatun ungüi.
Persuadir, inichina. Petición, mañai.
Pertenecer, esta casa me Petrificar, rumiyachina.
pertenece, caí huasi ñucapacmi Piadoso, cuyapayac.
charina. Picadura, canishca
Pertinaz, atipacuc, cullui- picadura de mosquito, chuspi
mana. canishca.
Perturbar, tacurina, jarcana. Picante, jayac; picar, canina,
Perverso, huaclli, millai, tucsina.
challi, acui fjacui) ; pervertir, Picardía, umai; picaro, challi,
shunguta huacllichina. umac.
Pesa, huarcu rumi ; pesa- Pico (de las aves), shimi;
dillas (tener), llapina; pesar, (instrumento) jatun uctuna.
huarcuna; pesar mucho, lla- Pie, chaqui; pie de árbol,
shana; pésanme mis pecados, de cerro, siqui.
ñuca juchacuna llashahuanmi Piedad, muchai, muchacushca;
pesado, llashac; andar pesada- llaquipayai, cuyapayai.
mente, llashacta purina; pesa- Piedra, rumi.
dumbre, llaquicui; á pesar de, Piel, cara.
jahua (en el.), pish (en el.); á Piélago, chaupi cocha.
pesar de ser muy anciano, es Pierna, changa, chaqui.
inocente, ancha rucu cashpa- Pilar, tauna.
jahua, manajuchayuemi ; á pesar Pillar, huaicana.
de que no, manapish; pesar Pimpollo, llullu.

(dolor), nanai; tener pesar del Pinta, muru; pintado, muru


bien ajeno, shuepac allicainin- muru; pintar, jahuina.
manta Uaquina. Pina, anana.
Pesca, challhuai ;
pescar, Pío, yupaichac.
challhuana; pescado, challhua. Piojo, pilis, usa.
Pescuezo, cunga. Pisada, chaqui sarushca, sarui;
Pesebre, quincha. pisar, saruna.
Pésimo, ancha mili ai. Pito, pingullu.
Peso, llashai. Placer, allicai, cushicui.
;

Plaga Ponderar. 95

Plaga, llaqui. no más, muy poco, pishilla, pi-


Planicie, pamba ;
plano, tilla; pocos días há, caina
pamba. cainalla.

Planta, mallqui, yuyu; planta Podar, cuchuna.


del pie, chaqui pamba ;
plantar, Poder, ushana ; cuando este
mallquina; plantel, mallqui mall- verbo rige otro, se expresa por
qui. el mismo ushana ó yachana
Plata, cullqui; platear, cull- (saber); puede trabajar, rura-
quichina; platero, cullqui tacac. nata yachan y también por
)

Platero (ave), lichic. atipana ó atina (vencer) : ru-


Plática, cunacushca. ranata atipan fatinj. En las

Plato, chucu, pucu, tiucu. provincias interandinas usan de


Playa del mar, cucha pata, la palabra castellana poder en
cocha pamba; playa del rio, cuando ando
la forma puclina :

mayu pata. ayuno, canto; cuando bien


Plaza, catui pampa (pamba). comido, ni agacharme puedo:
Plazo, churashca pacha. maillac shungu purishpa, yara-
Plegar, patana. huini; huicsa jundacpica mana
Plegaria, mañacai. cumurinatapish pudini; el poder,
Pleitear, huillacuna, ninacuna; ushashca, atii, pudi ; poderoso,
pleito, mnacuij añai. atipac, capac; Dios poderoso,
Píen ario, junda. capac Dios.
Plenilunio, pacsha quilla. Podre, quia ; podredumbre,
Plomo, titi. ismui; podrido, ismushca ; po-
Pluma, millma ;
pluma para drirse, quiayana, caracha api-
escribir, quillcana; plumaje, yana.
incha. Poeta, amauta, yarahuic.
Población, llacta ; shucllac- Polilla, curu, ***swsw.
tayucpura, runacuna ;
poblar, Polución, huausai.
llactanchina. Polvareda, canean.
Pobre, huaccha, llatan, llusti, Polvo, atipa, ñutu allpa, allpa
mana causaiyuc ; ser pobre, cushni, allpa puyu.
huacchana; pobrete, lluchu; Pollo, chichi (chuchi).
pobreza, huacchai. Poncho, puncho; poncho (largo
Poco, asha, pishi, ¡ñti, asila y angosto), cushma.
pocos, asha; poco menos, pishi; Ponderar, huarcuna; yuya-
poco há, ñaca, ñacalla; j)OCO china; allinina; yallichina.
; ;

96 Poner — Prenda.

Poner, charana. Poyo, pata.


Por, manta (en el.), raicu Pozo, pugyu.
(en el.); (al través), ta (sufijo). Practicar, yacharayana.
Porción, raquii, raquishca. Pradera, prado, huailla
Pordiosero, mañacuc. pamba.
Porfía, atii, cutipai; á porfía, Precaución, yuyana, yuyai;
huaicalla, yallicushpa; porfiado, precaver, ñaupa ricuna, ñaupa
atic, atipacuc,manauyac ; porfiar, yuyana, miticuna.
atina, aticuna. Preceder, ñauparina.
Poroso, uctusapa. Precepto, camachicushca shimi.
Porque, ca (ene!.), ari, raicu Precio, chani, yupai ; precio
(en el.), manta (en el.); le amo, bajo, uralla; precioso, capac
porque es bueno, paita cuyani muy precioso, alli yupayuc, alli

allí cashcaraicu; ¿Por qué?, yupaichayuc.


imamanta? Precipicio, caca; precipitar,
Porquería, isma, mapa. huashicuchina, singuchina ;
preci-
Portero, pungucama. pitarse, huashicuna, huacticuna.
Porvenir, shamuc ,
shamuc Precisar (obligar), arinichina.
pacha. Precoz, chaucha, uctac.
Posada, tambu, puñunahuasi; Precursor, ñaupac.
posadero, tambu camagüe. Predecesor, ñaupac.
Posaderas, siqui. Predecir, ñaupa huillana.
Posar, samana; shayarina. Predestinación, acllai; pre-
Poseer, charina ;
posesión, destinado, acllashca.
allpa. Predicador, huillac; predicar,
Posible, ruranalla, canalla, cunana, camachina.
cacpaccama, caipaccama. Predilecto, acllashca, sapalla
Posponer, quipachina. cuyashca.
Posta, chasqui. Preferir, ashuan munana,
Posteridad, shamuc aillu, catic acllana.
aillu; posterior, catic, quipa. Pregonar, uyachina, huillana.
Postrar, ur machina; irqui- Pregunta, tapui; preguntar,
y achina ;
postrarse, cungurina tapujia.
postrarse en tierra, allpayana. Premeditar, ñaupa rjuyana.
Postrero, quipa. Premiar, camarina.
Postrimerías, tucuricuna. Prenda, randi; dar prenda,
Potestad, atii. randita cuna.
;;

Prendedero -oclama. 97

Prendedero, Upa, tipu. Prever, musiana; previsto,


Prender, japina, huatana. musiashca.
Prensar, llapina. Primero, rae (partíc); habla
Preñada, chichu; preñez, chi- tú primero, canrac rimai; véase
chui, chichui pacha. la Grana, n. 38. El primero,
Preparar, allichina, cama- ñaupac (ñaupa).
rina; prepararse, rur acuna; Primitivo, ticsi, pacaric.
p. e. : está preparándose para Primo, aillu huauqui.
llover, tamiangapac ruracun. Primogénito , ñaupa churi,

Presencia, en presencia, ña- punta churi.


huipi; Presentar, ricuchina; Princesa, ñusta, palla, *coya.
Presentación, Ricurichimui ;
pre- Principal, jatun, collana;
sentarse, chayarimuna, pacta- principalmente, ashunca.
muna; presente, cunancac; la Príncipe, capac.
vida presente, cunan cunan Principiar, callarina ;
prin-
causal; tiempo presente, cunan cipio, callarii, pacaric ticsii, sapi
pacha. principio del mundo, pacaric
Presentimiento, yuyana. pacha ; desde el principio hasta
Preservar, amachana, hua- el fin, callarishcamantapacha
caichina. puchucaring acama.
Presidente (de la República), Pringar, huirahuan llutana,
Jatun Apu; presidir, apuyana. cunuc yacuhuan shitana.
Presión, ñitii; preso, hua- Prisa, uctai; dar prisa, wc-
tashca, huishcacuc. tachina.
Préstamo, mañachic. Prisión, huatai; prisionero,
Presto, ucta futcaj, jairilla. huatashca.
Presumido, shungusapa. Privar, quichuna.
Pretender, shungupi yuyana, Privilegiado, acllashca; pri-
munana. [cha. vilegio, quishpii.
Pretérito (tiempo), yallic pa- Probable (así será) canga ,

Pretexto, yanga nishca. probar (manjares), llahuana,


Prevalecer, atina, atipacuna, mallina; ***camana; (mostrar)
yallicuna. ricuchina.
Prevaricar, paquina, shimita Proceder, llucshina; causana;
paquina. rurana.
Prevención, ñaupa yuy ai; pre- Proclama, shutii; proclamar,
venir, yuyana. shutina.
98 Procrear — Prueba.

Procrear, yumana, huahua- Propagación, miracui ; pro-


china. pagar, mir achina.
Procurar, mascaría. Propicio, yanapallac.
Prodigio, manapipish rurana Propiedad, chagra, quiquin-
yachashca ; utii, utina. pac chari; propio, quiquin.
Pródigo, huaira maqui. Proponer, yuyacuna, ó nina
a
Producir, camana; produc- con la I pers. de fut. del
tivo, camac. verbo; p. e. : proponer en-
Profanar, mapay achina. mendarse, huanashami nina ; pro-
Profecía, ñaupa huillai, sha- pósito, munai; propósito de no
muccunata huillai. pecar más, mana cutin juchallina
Profesar, nitiyana. [llana. munai.
Profetizar, shamuccunata hui- Prorogar, shuyana, unana.
Prófugo, jahuayashca. Proscribir, carcuna.
Profundo, ucu; lugar pro- Proseguir, caticuna.
fundo, uva. Prosperar, ushichina.
Progresar, ushichicuna. Prosternarse, siricuna.
Prohibir, amanina, j arcana. Prostituir, huausachina ; pros-
Prohijado, huiñachishca, churi- tituto, huausa.
yachishca; prohijar, huahua- Protección, yanapai; pro-
china, churiyachina. tector, yanapac; proteger, yana-
Prójimo, runamasi. pant amanina. amachana.
Prole, catic yahuar aillu, Protervo, millai, acui.
shamuc yahuar aillu. Protestar, mana nina.

Prolongar, sunichina, unana. Provecho, allii, allipac; sin

Promesa, cusha nishca, cushca provecho, chushacpac. •

shimij nishca shimi; prometer, Proveer de lo necesario, cu-

cusha nina, shimita cuna, shimita cayuchina fcucahuinchinq).


fshimihuan, shimipi) nina; pro- Proverbio, shimi.
meter la enmienda, huanashac Providencia, camachishca.
nina. Provocar, aticana, piñachina,
Pronóstico, huatui. piñacuchina.
Prontitud, uctaifutcaij; pron- Próximo, cuchu, manya.
to, ucta futcaj ; cutzi; ¡pronto!, Proyecto, yuyacushca.
uctal (ulcal), jairilla!; hacer Prudencia, ñuctu (ñutcu), a-
pronto, uctana. mautacai; prudente, amanta.
Pronunciar, rimana. Prueba, ricuchina, ricuchii.
:

Prurito — Que. 99

Prurito, shicshi. expresa por la partíc. naya,


Publicar, uyachina, huillana, agregada al verbo; p. e. : estar
shutinchina; público, shuti. á punto de encolerizarse, piña-
Púdico, pingaijuc; pudor, rinayana. Véase la Grara. n. 32;
pingai, pingacui. puntual, pactalla, cutzilla.

Pudrir, ismuna. Punzada, chugri; nanai, lla-


Pueblo (lugar poblado), liada; quicui; punzar, tucsina; punzón,
pueblo (gente), llactayuccuna, tucsina.

runacuna. Puñada, tzacmai(sacmai); dar


Puente, chaca. de puñadas, macana; puñado,
Puerco, cuchi. lufitza.

Puerta, pungu. Puñal, tucsina.


Pues, ari, ca Puño, japina, maqui.
(en el.), mari
(encl.), ñatac, tac (encl.). Puramente, cashcalla (par-
Puesto, pacha, pamba; chu- ticipio de pretérito), chai-
rashca. llatac.

Pugnar, macanacuna. Purgar, pichana; f purga-


Pulga, piqui. torio, pichana pacha.
Pulgar, mama dedo. Purificar, chuyana, chuyacya-
Pulir, llambuna. china; Purísima, llumpac-ima-
Pulmón, yurac shungu. nalla (llumpacmanalla, llumpai-
Pulsar, tictic vicuña; tictic manalla) ;
puro, chuya; con un
nina. corazón puro, chuya shunguhuan,
Pulular, huiñarina; camana. llumpac shunguhuan. Purifica-
Pulverización, nutui ;
pul- ción, Picharimui. [quiayana.
verizar, ñutuchina. Pus, quia; formarse pus,
Pundonor, yupapayai. Pusilánime , uchui shungu,
Punta, casha, callarii. pishi shungu. [taita.

Puntal, quimij quimina. Putativo (padre) , humachic


Punto, estar á punto de, se Putrefacción, ismushca.

%
Que, pronombre relativo, I n ombre demostrativo se-

se traduce por pi, empezando guido de |


la partíc. ca; p. e.

la frase principal con el pro- 1 el hombre que no quiere


100 Que.

aprender la doctrina, es como huillahuarcangui, chaica rura-


un animal, pi runa (pimaijan sliac; "el pan que daré, es mi
runa, pipish runa, pi runapish) carne", "tandata cushac, chaica
Diospac shimita mana yacha- ñuca aichami". Véase también
cuita munanchu, chaica llama- la Gram. n. 40. Que, con-
shinami ; ó con el participio junción copulativa, se ex-
y la partí c. ca en la frase re- presa poniendo la frase regida
lativa: pi runa Diospac shimita en infinitivo; p. e. : sabes
mana yachacuita munacca, lla- que tu alma es inmortal, cam-
mashinami. Las mas veces se ex- bac alma mana huañuc caita
presa el pronombre relativo (mana huañunata) yachangui; ó
por el participio de pre- en participio: he visto que
sente, pretérito ó futuro había de morir, paita huañuna
(activo ó pasivo) ó también cashcata ricurcanimi. En las
por el gerundio con la par- oraciones compuestas se hace la
tí c. ca, en la frase relativa (ó forma simple : dijo que lo haría,
en la principal, ó en ambas); rurashac nirca; he oído que
p. e. el hombre que vino ayer,
: estás enfermo, ungushca cangui
es mi padre, caina shamushcaca mandó que le ma- uyashcani;
runa, ñuca pan taran, paita huañuchichic nirca.
yayami ; "el
que daré, es mi carne", "ñuca Que, conjunción causal;
cuna (part. pas. de fut.) tan- véase los vocablos porque y
daca, ñuca aichami"; los que no pues. Que, conjunción final,
observan la ley de Dios, serán (para que,) se traduce poniendo
condenados al infierno, paicuna el verbo regido en infini-
Diospac shimita de futuro con pac, si
huacaichinata tivo
mana munashpa [mana munash- sujeto de la frase principal el

paca), ucupachaman nishca can- y el de la regida es el mismo;


gacunaca. O se expresa ponien- p. e. gritó para libertarse, :

do el verbo en infinitivo; quishpingapac caparirca. Si el

p. e. : la casa en que se bebe, verbo indica movimiento, se


upiana huasi. O se forman dos pone en supino el verbo
frases poniendo primero la re- regido; p. e. : vino á pedir
lativa y en seguida la principal plata, cushquita mañac shamurca.
con el pronombre demos- Pero si el sujeto de ambas fra-
trativo chai y la partíc. ca; ses es diferente, se pone el

p.e.: haré lo que me has dicho, verbo regido en subjun-


;

Quebrada — Ralo. 101

tivo: el Sagrado Corazón de Queja, mañana; llaqui; que-


Jesús ha amado tanto á los jarse, anainina; quejido, huacai.
hombres, para que ellos le ¡Quema! arrarau! ; quemar,
amen á su vez, pai Jesuspac rupana rupachina; quemarse, )

Suniac Shungu runacunata mai ruparina.


cuyashca, paicuna cuti cuya- Querer, munana; si rige
chuncuna; ó con nishpa y la otro verbo, se expresa por
oración simple: pai Jesus- nina,, poniendo el verbo regido
a
pac Sumac Shungu runacunata en la persona de singu- I

mai cuijashca, cuti cuyahuanga- lar del futuro; p. e. : queréis


cuna chari nishpa. Que, par- dar, cushac ninguichic. Véase
tícula comparativa, se tra- la Gram. n. 45. O también por
duce por manta: Pedro es me- naya, agregado á la raíz del
jor que tú, canmanta
Pedro verbo; p. e. : querer morir,
ashun allimi. ¿Qué? ¿qué cosa? huañunayana. (Gram. n. 32.)
ima? imana?; ¿qué hacer? ima- Como quieras, como tú qui-
nana?; ¿qué gente? maijan sieres, canmanta.
runacuna; ¡qué triste! mai Quien, pi; véase el vocablo
llaquicuc l que, como pron. relat.
Quebrada, huaicu; quebra- % quién % pi? ; quienquiera, pipish.

dura, paquirishca ;
quebrantar, Quieto, casi; quietud, casi-
chancana, paquina; quebrar, cacui, casillacai.

paquina. Quijada, castuna.


Quedar, saquifia; quedarse, Quisquilloso, piñarinalla.
saquirina; quedito, allilla upalla; )
Quitar, anchuna 1
quichuna.
quedo, casilla. Quizá, icha.

R.
Rabadilla, siqui tullu, huasha Racional, yuyayuc.
tullu. Radiante, achicya.
Babia, lushui ; rabiar, tushuna. Raer, quituna.
Rabo, chupa. Raíz, sapi; raigón, quiru
Rábula, quillcacama. sapi.

Racimo, huayunga, luntza. Raja, chicta; rajar, chictana.


Ración, raqui. Ralo, chuya.
La Lengua Quichua. 7
:

102 Rallar — Recompensar.

Rallar, llacllana. Rebanar, cnchuña, chillpina,


Rama, calima. iquina, ñañuyachina.
Ramera, huaricha. Rebaño, llamacuna, cancha.
Ramillete, huaita, sisa chan- Rebelarse, atipacuc tucuna,
tashca; ramito, calima. tacurichina; rebelde, tacui ca-
Rana, caira. mayuc ; rebelión, tacurii.
Rancio, ismushca. Rebosar, jicharina, timbuna.
Rapar, tusona. Rebotar (la pelota), lluspina.
Rápido, ucta futcaj. Rebuscar, chalaría.
Rapiña, huaicashca. Recado, chasqui, shimi.
Raquítico, shilingu, tzala. Recargar, paltachina.
Rareza, huaca; raro, huaca, Recapacitar, yuyarina.
huaquin. Recato, casicai.

Rascar, aspina. Recaudar, tarina.


Rasgar, lliquina, chillpina; Recelar, ishcaita yuyona,
rasgón, lliquina; rasguñar, manchana.
aspina. Recibir, chasquina.
Raso, cara. Reciente, mushuc; reciente-
Raspar, aspina, cacuna, mente, cunanlla.
cashcana. Recio, sinchi.

Rastro, chaqui; seguir el Recíprocamente, randimpac,


rastro, chaquita calina. cutin tigra, cutin tigrash; ó se
Ratero, shuhua ucucha; ratón, significa por la partíc. nacu, ad-
ucucha. junta á la raíz del verbo; p. e.

Rayar, siquina; al rayar del aporrearse unos á otros, maca-


día, yurac ricurimucpi. nacuna. Véase la Gram. n. 32.
Rayo, illapa; rayo solar, in- Reclamar, mañana.
tipac huachi. Reclinarse, siricuna.
Razón, ywjai. Recobrar, cutin chasquina,
Real (verdadero), shuti, * chica; chasquicupuna.
(del rey) capac; sangre real, Recoger, pallana, tandachina,
capac yahuar ; camino real, j atún liuishina recoger sobras, challi-
;

ñan, capac ñan; realidad, shutii, na, chucchina; ecogimiento,


*düca (chican); realizar, ru- alli causai.
r achina ; ushichina. Recomendar, mingana.
Reanimar, causarichina. Recompensar, ainipuna, yu-
Rebajar, pishina. paichana.
;

Reconciliar — Re'm; 103

Reconciliar, allichina; recon- Refaccionar, allichina.


ciliarse, allilla ninacupuna, pac- Referir, huillana, shimiyaita
tachicuna. rurana.
Reconocer, ricsichayana; re- Reflejar, llipiyana.
conocerse, ricsinacuna. Reflexionar, yuyana.
Reconvenir, atípana; camina. Reformar, allichina.
Recordar, ricchana, yuy achina; Refregar, cacuna.
recordarse, riccharina, riccha- Refrenar, jarearía; refrenar
cuna, yuyana. la lengua, calluta jarcana.
Recorrer, puricuna, muyuna. Refrescar, chirichina, chiri-

Recortado, cutu. y achina,


Rectamente, allita; rectificar, Refrigerio, chiriyai.
cushcachina fcuscachina) ; con Refugiar, amachana ; refu-
rectitud , cushcata fcuscataj giarse, quishpina; refugio, quish-
recto, cushca (cusca). pina.
Recuerdo, yuy ai. Refunfuñar, ainina.
Recular, huashayana. Regalar, camarina; regalo,
Recuperar, chasquicupuna. camari.
Recurrir, yanapaita mañana; Regañar, piñana.
entina. Regar, jichana, parcuna, shu-
Rechazar, cutipana. cuna (socunaj; regar cosas só-
Rechoncho, umutu. lidas, chacchuna.
Red, ashanga, linchi, llica; Regazo, changa, micllai.

hacer redes, armar redes, llica- Región, Hacia, pacha, suyu;


na; redaño, llica huirá. regir, camachina.
Redentor, quishpichic; re- Registrar, mascana.
dención, quishpichii; redimir, Regocijar, cushichina; rego-
quishpichina. cijarse, cushicuna; regocijarse
Redil, quincha. del mal ajeno, cushipayana.
Redoblar, patana. Regresar, cutimuna muyu-
,

Redondear, muyundinchina, si- muna, tigramuna; regreso, ti-

quina; redondez, muiju; redon- gramui.


dez del mundo, ticsi muyu; re- Regular (adj.), chasnalla;
dondo, mwjUj singu. (verbo) allichina, huachulla
Reducir, pushamuna. churana.
Redundar, y al lina, timbuna. Rehusar, mananina.
Reemplazar, randi churana. Reina, *sapai coya, *capac
7*
104 Reincidir — Representante.

coya; reinar, camachina ; reino, Renacer, causarina.


capaccai. Renacuajo, chuchi, timbul,
Reincidir, cutin urinaria. huilli.

Reir, asina; reirse de otros, Rencor, piñapayai, tzicni.

asipayana, asipay acuna. Rendido, cumullayac; estar


Relación, rimashca, shimiyai. rendido, cumullayana ; rendir,
Relámpago, Mapa; relampa- atipana; rendirse, shaicucuna.
guear, illapana, llipiyana. Renegar, amanirayana; tu-

Relatar, huillacuna ; relato, shuna; Diosta ñacana.


rimashca. Renitente, cutipac.
Relevar, randinacuna, yana- Renovar, mushucchina, mushu-
pana, quishp ¿china. yachina; renuevo, calima, mall-
Relucir, llipina. qui; echar renuevos, callmana.
Remar, cahuína, huambuta Renunciar, cutipana, shimita
purichina. cutichina; renuncia, cutipai.
Rematar, tucuchina, tucuri- Reñir, ainina, anyana, ma-
china. canacuna.
Remedar, yachapayana. Reo, juchayuc, huañuchic.
Remediar, allichina remedio,
; Reparar, allichipuna ; reparar
jambi, jambina, quishpichina. el daño, juchallicushcata randi-
Remendar, llachapana, pu- cuna.
tiuna. Repartición, raqui; repartir,
Remitir, cachaña. raquina.
Remo, cahuína, huambupac Repasar, cutipuna.
cahuína, huambuta purichina Repentinamente, cungailla,
caspi. cungaimanta, uctallamanta, chu-
Remojar, nuyuna, nuyuchína. shacllamanta.
Remoler, ñutuna; remolido, Repetir, cutishpa cutina,
ñutu; remolino, tiqui. huillacupuna, huaquinta rimana.
Remontar, miticuchina, man- Repicar, huactana.
chachina. Replicar, cutipana (cutipa-
Remordimiento, shungupac yanaj.
tacurii. Reposar, samana; reposo,
Remoto, caru. samai.
Remover, cuyuchina. Reprender, anyana.
Rempujar, j altana. Representante, randi; repre-
Remunerar, yupaichana. sentar, r andina.
;

Reprimenda — Retirar. 105

Reprimenda, anyai; reprimir, Resollar, jarcana, samai ca-


ñiticuna. char ina.
Reprobar, mana allinina. Respecto, con respecto á,
Reprochar, anyana; reproche, jahua; respetar, yupaichana, su-
anyai. maichana; respeto, sumaichai
Repudiar, amina. respetosamente, manchadla
Repugnancia, amü ; repugnar, shunguhuan.
amicuna, mana munana. Respiración, samai; respi-
Reputación, yuyai buena
; re- rar, samana, samai cacharina;
putación, alli yuyai; mala re- respirar con dificultad, jar-
putación, mana alli yuyai. cana.
Resabio, amipac. Resplandecer, llipiy acuna

Resar cir, juchallicushcata ran- resplandecer como la luna,


dicuna, juchallicushcata cuti- paeshana.
china. Responder, cutichina, tigra-
Resbaladero, llushcana, su- china; ainina, ainicuna; respon-
chuna; resbaladizo, llushca; sable, cutichiipac.
resbalar, llushcana , lluspina, Restablecer, allichina; res-
suchuna; resbaloso, llushca. tablecerse, alliyana.
Rescatar, pascana, quishpi- Restar, puchuna; resto, pu-
china. chu, puchucai, puchushca.
Resentido , piñacushca ; re- Restituir, cutichina.
sentimiento,pmacw¿; resentirse, Restricción, yuyaita jarcai.
piñacuna, nanarina. Resucitar, causarichina ; cau-
Reservar, puchuchina. sarina, causar imuna; resucitó
Resfriar, casana; resfriarse, al tercer día de entre los
casacuna. muertos, quimsaniqui punchapi
Residir, tiyana ; residuo, huaiiushcacunamanta causarimur-
puchu. ca; resurrección, causaricui,
Resignación, cutipai ; shuc- causarimui.
llachicui, shucllachii; resignar, Resueltamente, shimita mai-
cutipana. llashpa.
Resina, yuta huiqui (yurapac Resuello, samai.
huiqui). Resultar, llucshina.
Resistir, cutipana, jarearía. Retener, jarcana.
Resolución, shungu; resolver, Retirar, anchuna, surguna
taripacuna. (sorguna) ; retirarse, tangarina.
;

106 Retoñar Rodilla.

Retoñar, huiñarina, macullana, Ridículo, millana, asipaya-


tucyana (tocyana). pac.
Retorcer, cauchuna. Riego, chacchui, parcui.
Retornar, ainina. Riesgo, chiqui.
Retozar, pucllana. Rigoroso, shungusapa, piñai-
Retrato, ricchac ñahui. siqui.

Retroceder, cutimuna. Rincón, cuchu.


Reunido, mugu; reunir, tan- Ringlera, huachu.
dana, tandachina, munduna (del Riña (á puñadas), macana-
castellano mundo); reunir ga- cui; (de palabras) cutipanacui.
nado, chacuna. Riñon, ruru, huasha ruru.
Revelación, huillai; revelar, Río, mayu, yacu; riachuelo,
huillana; reyelar secretos, shi- uchui mayu.
mita tocyachina. Ripio, puchu.
Reventar, lliquina, tucyana Risa, asii, asicui, asipayai;
(tocyana); reventar el grano, soltar la risa, asiita tocyachi-
patana. cuna; reprimir la risa, asiita
Reverencia, sumachai, mu- jarcacuna, asiita ñiticuna; ri-

chai; reverenciar, muchana, sible, asina; risueño, asidla,


yupaichana, sumaichana. asic ñahui.
Revés, al revés, lluquiman. Rival, atishcandin; rivalizar,
Revestir, pachallina, chura- atishcana.
china, [muña. Robar, huaicana, jaihuana,
Revivir, causarina, causari- llamcana, shuhuana; robo, huai-
Revocar, amatacpish nipuna. cai, shuhuai.
Revolcar, singuchina; revol- Robustecer, sinchiy achina
carse, singuna. robustecerse, sinchiy ana; ro-
Revolución, jatun tacurii; busto, sinchi.
revolver, tigrana, cuyuchina. Roca, caca.
Rey, inga, capac apu, sapai Rociar, shucuna fsocunaj
capac. rocío, putzutzu, shulla; caer
Rezar, resana, mañana. rocío, shullana.
Rezongar, ainina. Rodar, singuna.
Ribera del mar, cucha pata; Rodear, intima, muyuna, mu-
del río, mayu pata. yucuna; rodeo, quingu, muyui.
Rico, capac, charic, chayuc, Rodilla, cunguri; estar de
cullquiyuc, cullquisapa. rodillas, cungurishpa tiyana.
Rodrigar — Sacramento. 107

Rodrigar, taunana ftaonanaj; Rozar, chacuna.


rodrigón, tauna ftaonaj. Rubicundo, sani.

Roer, cashcana. Rubor, pingai.


Rogar, aanina, mañana, mu- Rudo, mica chaqui.
chana; ó se expresa por la Rueca, tulur.
interjección aa; p. e. : te Ruego, mañai; á ruego de,
ruego, dímelo, aa rimahuai; ó se traduce por la partíc. pa,
también por la partíc. pa que añadida á la raíz del verbo;
se agrega á la raíz del verbo; p. e. escribir á ruego de,
:

p. e. : te que me lo digas, quillcapana.


mego
rimapahuai ; te ruego que trai- Rugir, caparina, huacana.
gas mi cobija, ñuca cat anata Rugoso, sipu.
apamupangui. Ruido, huacai.
Rojo, puca. Ruin, acui.
Romadizo, ujui. Ruina, chingachicui.
Romper, lliquina, paquina, Rumbo, ñan.
tzancana; romperse, paquicuna. Rumiar, acuna, castuna.
Roncar, ¡amina. Rumor, rimacui.
Ropa, pacha, churacuna. Ruptura, lliqui.

Rosado, ¡mea. Rústico, mica chaqui.


Rostro, ñahui, ricchai, uya. Rutilar, llipiyacuna.
Roto, paqui. Rutina, yachai.

H.

Sabana, huailla pamba. Sacar, llucshichina, llucchina,


Sabandija, huaeza. surcuna (sorguna).
Saber, yachana; sabiduría, •j-Sacerdote, huillac, cunac,
yachai, amautacai; á sabiendas, Diospac randi, misata rurac.
yuyashpatac ; sabio, amanta, ya- Saciar, sacsana.
chac, quillcayachac ; hombre f Sacramento. Pai Jesucristo
sabio, cunashca runa. ricuna unanchacunata fseñal-
Sable, jatun cnchuña. cunataj churarca, ñucanchic al-
S ab or e ar , m a llin a; s ab o mapi mana ricuna graciata fDios-
rearse, mishquillina ; sabroso, pac tiyac yanapaitaj yaicu-
mishqui. chingapac, mirachingapac, chai
108 Sacrificar — Sed.

unanchacunata chasquipi; chaimi Santificar, sumaichina, alli-

sacramentoca. china; muchana; santificar las


Sacrificar, huañuchina. fiestas, domingocunapi fiesta-

Sacrilego, acui. cunapipish samacuna Diosta mu-


Sacrosanto, sumaimana. changapac.
Sacudir, chaspina, cuyuchina. Santiguar, cruzta rurana,
Saeta, huachi. cruzhuan unanchana.
Sagaz, yachac. Santísimo, sumaimana; santo,
Sagrado, sumac. jucha Mac, alli; hombre santo,
Sal, cachi; salar, cachiyana. alli runa, Diospac munana.
Salida, llucshii; salir, lluc- Saña, piñai.
shina, pacchamuna. Sapo, hualac, jambatu.
Saliva, Piuca (toca); salivar, Saquear, huaicana.
tiucana (tocana )
tucanaj. Sarampión, ¡atún muru ungüi,
Salpicar, lluspina. cuchi muru.
Saltar, pahuana, pacchamuna, Sarcasmo, asishpa rimai.
lluspina. Sarna, caracha, sisu; sarno-
Saltear, huaicana. so, sisuyashca; sarnoso (habi-
Salto, pahuai. tualmente), sisusiqui.

Salud, allicai, allillacai; sa- Sarta, huallca (huashca).


ludable, allicai; saludar, mu- Sartén, huichi.
chana. Satírico, jayac shimi.
Salvación, quishpii; quish- Satisfacer, pactachina.
pichii; salvador, quishpichic. Sazonar, mishquichina, cha-
Salvaje, sacharuna, purun- y achina.
runa, quita. Sebo, huirá.
Salvar, quishpichina ; salvo, Secar, chaquina, chaquichina,
alli allilla. caullay achina; seco, chaqui, cha-
Sanar, alliyana; sanar á quirishca, caulla, caspi.

otro, alliyachina. Secretamente, pacalla, pacai


Sandalia, ushuta (oshuta). pacailla; secreto, paca, paca
Sangrar, sircana, yahuarina; shimi, pacashca shimi.
sangre, yahuar ; saugriento, Secuestrar, jarcana.
yahuarsapa; sanguinario, yahuar Sed, yacunayai, chaquii; tener
jichac, millai. sed, chaquina, yacunayana ; tengo
Sano, alli; sano y salvo, casi sed, chaquihuanmi ; sediento,
quishpilla, quishpi quishpilla. chaqui c
;

Seducir Serenar. 109

Seducir, umana, llullana, Sensual, huaina.


munachina; seducir á la in- Sentarse, tiyarina ; hacer
moralidad, quillachina. sentar, chachina, tiyachina.
Segar, cuchuna, rutuna; segar Sentencia, shimi, taripai; sen-
la mies, calchana. tenciar, cachaña; sentenciar á
Segregar, raquina. muerte, huañuchun nina; sen-
Seguida, en seguida, catipi, tenciado á muerte, huañuchun
caticta, chai maqui; nueve días nishca.

seguidos, iscun puncha cati cati; Sentido, yuyai.


seguir (irse después), catina; Sentimiento, llaqui; sentir,
(inferirse), llucshina. musiana, asuana; sentir bien,
Según, cama (en el.), ima- alli asnana; sentir mal, asna-
shina, shina. payana; llaquina.
Segundar, ishcaichina, ish- Señal, unancha ; señalar,
candinchina; yanapana; segundo, unanchana; señalar el tiempo,
catic, ñaupacta catic. pachata unanchana.
Seguridad, quishpillai; se- Señor, Apu; Señora, mama.
guro, quishpilla; shuti; tiyac; Separación, raquinacui, an-
dímelo con seguridad, rima- chui; separado, chican; separar,
huaitac. anchuna, chicanchina, raquina
Seis, sucta (socta). separarse, raquirina.
Selecto, acllashca. Sepulcro, ayahuasi, ayapam-
Selva, sacha. bana; huaca (sepulcro pagano),
Semblante, ricchai. tola (id. en forma de colina, en
Sembrado, huachu, tarpushca; las provincias de Imbabura y
sembrar, tarpuna. Pichincha) ; sepultar, pambana,
Semejante, cashna, chica chingachina; sepultura, pambai.
(encl.); ser semejante, riccha- Sequedad, chaquishca, chaqui
cuna; semejanza, ricchai. Séquito, catii. [pacha.
Sementera, chagra. Ser, cana, cai; ¿murió Jesu-
Semilla, muyu, tarpuna muyu. cristo en cuanto Dios?, Jesu-
Sempiterno, huiñai, huiñailla. cristo, Dios caininpichu (en su
Sencillo, allí shungu. ser de Dios) huañurca?
Senda, chaqui ñan. Serenar, cushichina; sere-
Seno, quinchu, ñuñu. narse el tiempo, ushiyana
Sensible, japinalla, ricunalla; (usiana); sereno, shulla, puyu-
llullu, shunguyuc. cuc chiri; hace sereno, chiri

7**
. ;;

110 Serie Sin.

puyun; noche serena, pacsha Siempre, huiñai, huiñailla


tuta. ó se expresa por la partíc.
Serie, huachu. raya (ria, ra), agregada á la

Serio, hombre serio, yuyai raíz del verbo; emborra- p. e. :

runa. charse siempre, machar ay ana


Sermón, cunai shimi. para siempre, huiñai huiñai;
Serpiente, amaru. por siempre, huiñaipac.
Servicial, cutzi; servir, sir- Sierra nevada, rasu.
vina (voc. esp.) ; servir á la Siervo, yana.
mesa, caramuña. Siete, canchis.
Sesos, ñuctu (ñutcu) ; sesudo, Sigilo, paca.
yachac. Siglo, huiñai; los siglos de
Severo, shungusapa. los siglos, mana yupaipac hua-
(conjunción condicio-
Si t acuna.
nal), traduce por chu, em-
se Signarse, cruzta rurana; sig-
pleando el condicional en nificar, nishanina ; ricuchina.
ambos verbos de la propo- Siguiente, catic, quipa.
sición coordinada; p. e. si :
Silbar, huishnina.
hubieras venido, lo habrías
Silencio, upallai ; en silen-
sabido, shamunguiman carcachu,
cio, upalla; ¡silencio!, chu!,
yachanguiman carca ; también
upallai!; silencioso,
upallalj
por medio del gerundio ó
chulun, upallac.
participio con ca; p. e. si :

Silla, tiyarina.
no vienes, ¿cómo lo sabrás?,
Sima, caca.
mana shamushpaca, imashina
Simpático, cuyanalla ; sim-
yachangui? ; si no vienes, ¿cómo
patizar, cuyanacuna.
lo sabré?, can mana shamuc-
pica, imashina yachashac? Véase
Simple, mana aichayuc, mafia
tulluyuc; alli shungu; upa, cha-
la Gram. n. 38 y 41. [Cómo
podría el hombre amar á Dios, muc; simpleza, tabiai.
si no le conoce?; imashinaca Simulacro, ricchai; simulado,
(más expresivo : imashinatac, ishcai shungu; simular, nictu-

y aun más imashinatacmari) runa cuna, llullana.


Capac Diosta, mana ricsishpaca, Simultáneo, tandalla.
munanman ? Sin, mana . . /man, mana . . .

Sí, ari. yuc: Dios es sin principio ni


Siembra, tarpui. fin, Dios mana callariniyuc,
;

Sincero Solicitar. 111

mana puchucainiyuc canmi ; sin Sobresaliente, llapa yallic

embargo, chasnapish, shinapish. sobresalir, atina.


Sincero, manallulla. Sobresalto, manchar ishp a
Singular, huaca, shuclla. m ancharii.
Siniestra, lluqui maqui; si- Sobrevenir, chayaría, shamuna.
niestro, chiqui. Sobrevivir, exprésase por
Sino, yallinrac; no hacer causaría, restringido por el en-
otra cosa sino esa, rurarurana, clítico lia; v. g. : yo sobre-
rurailla rurana. vivo, ñucalla causani.
Sinsabor, llaqui. Sobriamente, pactashcallata;
Sirviente, huasicama; sir- sobrio, pactashca.
vienta, china; hacerse de sir- Sobrino, aillu huauqui, huau-
vientes, mingana. quipac churi.
Sitiar, intima (induna). Socarrón, quilla, acui.
Situar, churana. Sociable, tandarinalla; so-
Sobar, cacuna, capina, lia- ciedad, tandaij tandanacui; so-
pina. cio, rnasi.

Soberano, capac, apu, collana. Socorrer, yanapana; socorro,


Soberbia, apushcachai, pun- yanapai, maqui.
gui shungu; soberbio, apushca- Sodomía, huausai ; sodomita,
chac, aputucushca, apu apulla, huausa.
apushungu, jatun shungu, shun- Soez, yanga runa.
gusapa; el más soberbio de to- Sofocar, sipina.
dos, apushcachaccunapac apush- Soga, huasca.
cachac. Sol, intij rupai.
Sobornal, paltana; sobornar, Solapado, pataric shungu.
umana, llullacuna. Soldado, aucaruna.
Sobra, puchu; sobras, puchu Soldar, tinquina.
puchu; sobrar, puchuna. Soledad, sapalla.
Sobre, jahua (encl.). Solemnizar, cushicuchina ; yu-
Sobrecarga, palta; sobre- paichana.
cargar, paltana. Solicitar, mañana; solicitar
Sobrecogerse, mancharina. con halagos, llullapayana; so-
Sobrellevar, upalla aparina; licitar con frecuencia y mo-
yanapana. lestia, chaqui sarushpa purina;
Sobreponer, jahuachina. solícito, yuyacuc; solicitud,
Sobrepujar, atipana, yallina. mañacui, yuyal.
112 Sólido — Subvertir.

Sólido, sinchi. Sorprenderse, japitucuna.


Solitario, sapalla; uno solo, Sortear al dado, huairupi
sapa, sapalla. chungana.
Sólo, solamente, sapalla, ó Sortija, shihui.
se traduce por la partícula Sortilegio, millai jambi.
restringente lia; véase la Sosegado, mana llaqui; hom-
Gram. n. 7. bre sosegado, casi shungulla;
Soltar, cacharina, pascana; sosegar, shayana, samachina.
soltar la palabra, shimita ca- Sospecha, huatui; sospechar,
charina. yuyana, ishcaita ijuyana, hua-
Soltero, mana casarashca, tuna; estar sospechoso, huatui
huarmi Mac; soltera, cusa Mac. tucuna.
Sollozar, huacana, anchina, Sostén, chariric ; sostener,
Maquina. aparina, charirina, quimina.
Sombra, llantu; hacer som- Suave, amuc, llampu, ñucñu,
bra, llantuna; estar á la som- ñutu, apilla; suavemente, alli

bra, llantucuna ; sombreado, allilla, ñucñu shungulla; suavi-


llantushca; sombrío, llantushca, dad, ñucñucai; suavizar, llam-
llaquilla. puyachina, apiyachina.
Someter, atiparía. Subdito, apuyuc runa.
Sonar, huacana, cutzalnina. Subida, huichai, jahuay ana;
Sonrisa, asi. subir, huicharina, huichayana,
Sonrojar, pingachina. jahuay ana, llucana, sicana; su-
Sonsacar, shahuana; umana; bió á los cielos, janacpacha-
tapupayana. cunaman huichasicarca.
Soñar, muscuna; soñoliento, Subitáneamente, cungailla,
puñuisapa. chushacllamanta, mana shuyashca.
Sopa, api. Sublevar, jatarichina.
Sopapo, macana, huactana. Sublime, sumac.
Soplar, huairachina, pucuna, Subsidio, yanapai.
saín aita churana; soplo, pucui. Subsistir, tiyana.
Sopor, puñui. Substancia, cai; micui, ca-
Soportar, mutzuna; aparina. rana.
Sorber, tzungana; sorbo, Substraer, quichuna.
millpui. Subterráneo, aspishca.
Sordidez, mapa. Subvenir, yanapana.
Sordo, mana uyac, uparinri. Subvertir, urmachina.
;

Subyugar — Susto. 113

Subyugar, atiparía. Suntuoso, sumac.


Suceder, randipurana; tu- Superar, yallina.
cuna; sucesivamente, cati cati; Superchería, umai.
en lo sucesivo, cutinpac; su- Superficial, jahuabi; super-
cesor, randinacucmasi, catic ran- ficialmente, jahua jahualla
dinacucmasi. superficie, jua (ahua).
Suciedad, shuyu, tilga; sucio, Superfluo, yallic, puchu.
carca, mapa, shuyu, millai. Superior, ñaupac.
Sucumbir, urmana. Superstición, huacamuchai (en
Sudar, jumbina; sudario, el norte de Quito tolamuchai);
jumbi pichana; sudor, jumbi. supersticioso, huacamuchac.
Suegra, huarmipac mama, Súplica, mañai ; suplicar,
cusapac mama, ipa; suegro, muchana, mañana; cuando rige
huarmipac yaya, cusapac yaya. otro verbo, se expresa por la

Suelo, pamba, allpa; siéntate partíc. pa que se añade á la

en el suelo, pambapi tiyari. raíz de éste ; v. g. : te suplico


Suelto, pascashca, cacharishca. que escojas uno pequeño, uchui-
Sueño, muscui, puñui; sueño llata acllapangui. Véase la Grano,

malo, chiqui muscui. n. 32.

Suerte (buena), cushi; (mala), Suplicio, mutzuchina, nana-


chiqui. china.
Suficiente, pacta. Suplir, randinacuna; maña-
Sufragio, yanapai. china.
Sufrimiento, llaqui, mutzui, Suponer, yuyana.
ñacaricui ; sufrir, llaquina, Supremo, mai jatun.
mutzuna, nacarina. Suprimir, quichuna.
Sugerir, cunana, munachina. Supuración, chupuyai; supu-
Suicida, huañuchiric. rar, quiayana.
Sujetar, atipana, runachina; Surco, huachu, rahua.
lamujer está sujeta al marido, Suscitar, cuyuna, jatarichina.
huarmi caripac urapi canmi. Suspender, huarcuna.
Suma, tandai; sumar, tan- Suspirar, alaunina.
dana, shucllana. Sustentar, camana, huma-
Sumergir, chingana, huambu- china ; sustento, causai.
china. Sustituir, randi churana; sus-
Sumisión, cumucui. tituto, mañachishca.
Sumo, janac, sumac. Susto, manchai.
114 Sustraer — Temblar.

Sustraer, quichuna. Sutil, ñutu.


Susurrón, huasha rimac. Suyo, paipac.

T.

Tabaco, shairi. Tañer, pingulluna, huactana.


Taberna, chingana. T&\)íi 9 quillpai'
; tapar, llutana,
Tabique, quincha. quillpana fquishpanaj ; tapar con
Tabla, cullu. ropa, catana.
Tacaño, muza, atucshina, Tapia, pirca; tapiador, pir-
challi, umaCj acui. cac; tapiar, pircana, pircachina.
Tácito, upallac ; taciturno, Tarabita, huasca chaca.
upayac runa. Tardanza, unai; tardar,
Tacto, chayaría, llaucana. imana; tarde, quipaclla; tarde
Taja, chicta; tajar, chictana. (del día), chishi; caer la tarde,
Taladrar, uctuna (utcuna, jut- chishinayana ; hacerse tarde,
Tálamo, cahuito. [cunaj. chishiyana ; tardío, unayac.
Talega, chuspa, shigra, tutu; Tarea, rurana.
taleguilla, muchila. Tarima, cahuitu.
Talento, yachai, camal; ta- Tarro, huallu, ubiana, mati.
lento gubernativo, camachiipac Tartajear, aclluna ; tartajoso,
camai. tarpa shimi; tartamudear, ac-
Talyez, chari (cha), icha. lluna.
Tallar, cnchuña, llacllana; Tasajo, charqui; hacer ta-
tallo, calima, quiru. sajos, charquina.
Tamaño, chica (en el.). Tasar, huarcuna.
Tambalear, tigrana. Tascar, castuna.
También, pash (pish, bash) Taza, mati, pilchi, shilla.

(encl.). Tea, achicy achina, nina, huitzu,


Tambor, taqui, tunduli; tam- llinqui (shinqui).
borilear, tundulicuna. Techar, catana, catachina fja-
Tamiz, shushuna. tachinaj ; techo, cata, catana.
Tampoco, manapish, manatac. Tedio, mili ai, amii.
Tan, chica (encl.). Tejer, ahuana, minina.
Tantear, tupuna. Tela, ahuashca; telar, ahuana.
Tanto, chica (encl.). Temblar, chucchuna; temblar
Temer — Tibieza. 115

de miedo, llacllarcuna; tem- tado, ***huaticai tucuna; ven-


bleque, chucchuc; temblor de cer la tentación, juchanayata
tierra, allpa cuyui. {***huaticaita) atina (-atipana);
Temer, mancharía; temerario, meter en tentación, ***/ma£¿-
yangamana, atipacuc; temeroso, caiman chayachina ; tentador,
manchac, llaclla; temible, man- ***huatica, ***huaticac ; tentar,
chal rima, manchana runa, man- ***huaticana, musp achina ; llau-
chanayai; temor, manchacui. cana, chayana.
Temperamento (bueno), alli Teñir, jillpuna.
puncha, (malo) mana alli puncha; Terciar, jalgachina.
temperar, allichina; temperarse, Tergiversar, pacana.
alliyana, chulunyana; temperan- Terminar, puchucana, puchu-
cia, pactashcacai. carina, tucuchina; término, puchu.
Tempestad, acapana. Terremoto, allpa chucchui.
Templado, chirinayac ; tierra Terreno, allpa.
templada, chaupi yunga; tem- Terrible, rnanchai manchai,
planza, pactaccai, pactallacai, manchana, manchana cashca,
pactashcacai, tupushca micui, tu- manchanayac.
pushca upiai; templar, aisana, Terrón, carpa.
llampuy achina. Terror, manchai.
Templo (pagano), huaca; (lu- Terso, llampu.
gar de ídolos) huaca muchana; Tertulia, rimanacui.
(cristiano), Diospac huasi. Tesoro, taúca cullqui.
Temporal, tucurina. Testamentaría, huañucpac
Temprano, ñaupaclla, pun- quishcata pactachina; testa-
Tenaz, cutipacuc. [charac. mento, charishcata saquina hua-
Tender, mantana. ñucpac quilico ; testar, huañuc
Tendón, angu. quillcana.
Tenebroso, amsa. Testarudo, tucushca, atipacuc.
Tener, charina; tener por, Testificar, huillana; testigo,
nina; tenido por malo, mana huillac; testimonio, huülashca;
alli nishca; tener que, véase el levantar falso testimonio, tum-
vocablo deber. Teta, chuchu, íiuñu. [baña.
Tentación, ***huaticai, jucha- Tez, ñahui cara.
nayai; estar con tentaciones, Tía (hermana del padre), ipa.
supai tangaipi cana; sentir ten- Tibieza, casai; tibio, cun-
tación, juchanayana; ser ten- gailla causac, chiri shungu.
;:
;

116 Tiempo — Toro.

Tiempo, 'pacha; %k qué tiem- Toalla, maqui pichana, chaqui-


po?, imapacha?; en este tiempo, china, catana.
cunan cae pachapi. Tobillo, chaqui mucu.
Tienda, cata, catuna huasi. Tocamiento, llancai ; tocar,
Tienta, á tientas, llancana. chayana, llancana (llamcana)
Tierno, llullu, ñucñu, quiqui; tocar la campana, campanata
de corazón tierno, llullu shungu, huactana.
llampu shungu. Todavía, rae (encl.); todavía
Tierra, allpa, liada; (el pla- no, manarac; amarac.
neta) pacha; la tierra, caipacha. Todo, llapa, tucui; todos,
Tieso, caspi, chutai chutailla. tucui; todo junto, todo entero,
Tiesto, callana. shinandin; toda la vida, causa-
Tigre, uturungu. nacama; todopoderoso, llapa
Tijera, rutuna. atipac (llapatipac), tucui atipac.
Tímido, llaclla, manchac Toldo, carpa, cata.
shungu. Tolerar, apaña; si rige otro
Timón, arma. verbo, se traduce por chi, agre-
Timorato, Diosta piñachinata gado á la raíz de éste; v. g.
mánchame. tolerar que hagan alboroto,
Tinaja, macma; tinajón, tacurichina. Véase la Gram.
pundu. n. 32.
Tiniebla, tutayai, tut apura. Tomar, japina, chasquina
Tino, allí yuyai. ¡toma! caica! chaica!
Tinturar, jillpuna (jishpuna). Tonar, culunnina, illapana.
Tina, caracha. Tonel, macma, pundu.
Tío, ***jachi. Tontear, muspana; tontería,
Tira, lliquina. tabiai ; tonto, muspa, upa.
Tiranía, aucai ; tiranizar, Torbellino, acapana.
mutzuchina, atinacuna, llaqui- Torcer, cauchuna, quihuina,
china; tirano, auca, manchai- quinguchina; torcer hilo, cau-
runa. puna, cuyuna ; torcido, huistu,
Tirar, aisana, chutana. quingu.
Tiritar, chucchuna. Tordo, chihuaco.
Titubear, cuyurina, cuyucuna. Tormenta, acapana ; tor-
Tiznar, cushniy achina, mapa- mento, ñacai.
yachina. Tornar, cutina, tigrachina.
Tizón, nina huitzu. Toro, huagra.
Torpe — Trasquilado. 117

Torpe, pandac, millai ; tor- Tranca, jarcai, ¡arcana.


peza, pingai jucha. Trance, mita; á todo trance,
Torre, pucará. shimita maillashpa.
Torrente, uctashca mayu. Tranquilidad, casicacui; tran-
Tortera (del huso), piruru. quilizar, c asicaij achina ; tran-
Tórtola, urpi. quilizarse, casicayana ; tran-
Tortuoso, huistu mmjui, quingu quilo, casi shungulla.
quingu; tortura, jatun mutzui. Transacción, ninacuna.
Torvo, millai, pina ñahui. Transcurrir, purishcana.
Tos, ujui; toser, ujuna. Transeúnte, puric runa.
Tosco, llashac maqui. Transferir, apaña, apachina;
Tostado (maíz), camcha; tos- imana.
tar, caspana; tostar maíz, cam- Transfigurar, yallichina.
chana. Transformar, yallichina.
Totalmente, illacta, shinandin Transgresar, paquina.
(jin andin) ; ch a icam a. Transigir, ninacuna.
Totuma, pucu. Tránsito, fian, y allí; alli

Trabajar, rurana, *** llam- huañui.


earía ; trabajar la tierra, cha- Transitorio, tucurinalla.
gr acuna; trabajo, rurai; Transmutar, yallichina; trans-
llaqui,

ñacaricui; con mucho trabajo, mutación, yallichii.


ñacai. Transparente, chuya.
Trabar, tinquina; trabazón, Transpirar, jumbina.
tinqui. Transportar, apaña, astana;
Tradición, naupaecunamanta transportar en andas, huanduna.
chayashca. Transversal, quinrai.
Traer, apamuna, pushana; Trapo, llachapa.
traer en los brazos, marcamuna. Trasladar, astana, chimba-
Traficar, catuna. china; trasladarse, tangarina.
Tragadero, millpuna; tragar, Traslucir, ricuna, huatuna;
millpuna, sacsana; trago, malli. ricurina.
Traicionar, huashallata ca- Trasmitir, cachaña.
tuna; traidor, catuc, ishcai shungu. Trasnochar, tutapana.
Trajinar, purina. Traspasar, chimbachina, chim-
Trama, mini. bana.
Trampa, toglla (tuclla), llu- Trasquilado, rutu, rutushca;
llana. trasquilar, rutuna, tusana.
;

J18 Trastornar — Tuerto.

Trastornar, íigrana. Diosmi. Chaimi la Santísima


Trasvasar, tollina. Trinidad.
Tratar, ninacuna. Tripa, chunchulli.
Través, al través, quinrai- Triste, llaqui, llaquicuc, puti,

man; (por), ta (sufijo); de tra- cumullayac ; estar triste, pu-


vés, quinraita ; travesía, quinrai, tina, puticuna; tristeza, ñaca-
quinraicuna. ricui, putii, puticui, llaquicui.
Travesura, pucllai; travieso, Triturar, cutana.
pucllac. Triunfar, atipana.
Trazar, unanchana. Trocar, randina, randinacuna
Tremendo, ami, mancharía, trocar la palabra, shimita
manchal runa. quinguchina.
Trenza, chimba (jimba); tren- Troje, churana, taqui.
zar, chimbana (jimbana, shim- Trompa, quipa; singa.
bana). Trompeta de caracol, quipa;
Trepar, llucana. tocar la trompeta, quipana.
Trepidar, chucchuna. Trompo, cushpi.
Tres, quimsa. Tronar, culunnina.
Tribu, aillu. Tronco seco, cullu.
Tribulación, llaqui. Tronchar, quihuina.
Tribunal, apupac ; tributar, Tronera, tucu.
cuna, chasquichina. Trono, tiyana.
Trillar, sarucuna. Tropel, runa runa; huacai.
Trinar, huarpina. Tropezar, nictana (nitcana).
Trinidad: Dios Yaya, Dios Trotar, callpana.
Churi, Dios Espíritu Santo, caí Trozar, chancaría.
quimsa persona cashpa, shuc sa- Trozo, cullu.
pallo Diosmi. Coi quimsandin Trueno, Mapa.
personamanta Dios Yayaca mana Trueque, randinacui.
Churichu, manatacmi Espíritu Truhán, challi.
Santochu; Esjnritu Santopish Truncar, juruna, cuchuna.
mana Yayachu, manatacmi Chu- Tú, can.
richu ;
quimsandin persona cashpa Tubo, pucuna.
x
shuccaiyucllami , shuc sapallo Tuerto, quingu; chulla ña-

1
La palabra shuccaiyucllami se compone de shuc uno, cai ser,
yuc con, lia solamente, mi es: son una sola esencia.
Tuétano — Urgencia. 119

hui, huacllu ñahui, ñahui Mac; Túnica, cushma, suni pacha.


ñausa. Turbar, tacurina; turbarse,
Tuétano, ñuctu (ñuten). muspana, pantana; turbarse de
Tullido, huatarishca, mucu, miedo, mancharina ; turbación,
sucha. manchai.
Tumba, tola (tula). Turbio, mapa.
Tumbar, urmachina. Turnar, randinacuna.
Tumor, chupu, punguii, ca- Tusa, curunda.
racha. Tutela, huacaichai.
Tumulto, huaicanacui, tacurii. Tutor, huiñachtCj huacaichic.
Tunante, pantac, yanga puric, Tuyo, cambac.
machaisiqui.

u.
Ufano, shungusapa, apushca- Unigénito, sapai churi.
chac ; cushiyac. Unión, tandai, tandanacui,
"Úlcera, caracha api; ulce- shucllachicui y
shucllachii; unir,
rarse, caracha apiyana. tandana, tinquina; unir en uno,
Últimamente, quipapi, quipa- shucll achina ; unirse, shuclla tu-
man; último, puchucai, quipa, cuna.
quiparic. Universal, tucundin, shinan-
Ultrajar, camina; ultrajar din ; universo, tucui pacha, ticsi-

públicamente, pingachayana; ul- muyUj tucui ticsimuyu.


traje, camii. Uno, shuc; unos, shuecuna;
Ulular, huacashpa huacana. unos con otros, se expresa por
Umbral, pungu chaca. la partíc. nacu, agregada al

Unánime, t and alia, shuc shun- verbo; p. e. : jugar unos con


gulla. otros, pucllanacuna. Véase la

Unción, llutai; jahuina; un- Gram. n. 32.


cir, tinquina, tinguna; ungir, Untar, llutana, jahuina; un-
jahuina ; ungüento, jahuina tura, jahuii.
jambi. Uña, sillu (shilluj.
Único, sapalla, shuclla; uni- Urdiembre, ahua ; urdir, ahu-
dad, shucllai. llina. [uctana.
Uniforme, ricchac. Urgencia, uctai (uteai); urgir,
;

1 20 Urna Vecindad.

Urna, huaca; huacaichina. Usurpar, shuhuana.


Usanza, rurai, yachai ; usar, Útero, huahua tiyana.
cam achina ; rurana. Útil, allipac ; alli yupai ; uti-

Usura, mitzai. lizar, allita surcuna.

Vaca, huarmi huagra. Valla, quincha.


Vacante, chushac ; yaciar, Valle, huaicu, pampa (pamba),
tallina, chushacy achina ; yació, yunga ; valle de lágrimas, huiqui
chushac ; estar yació, chushana. pacha.
Vacilar, cuyurina (cuyucuna). ¡Vamos!, jacú!
Vadear, chimbana ; vado, chim- Vanagloria, sumaicuyai; va-
bana. naglorioso, apushcachac, shun-
Vagabundo, pantac ; vagar, gusapa; vano, casi; en vano,
pantana, yanga purina ; yago, yanga, casilla, chushacpac ; va-
yanga puric. namente, casimanta.
Vaguido, urna muyui. Vapor , huapsi ; vaporizar,
Vahear, huapsina. huapsina.
Vahido, urna mwju. Vapular, anguchina.
Vaho, huapsi; yaho de ani- Vara, caspi, ñañu caspi; va-
mal, samai. rear, tupuna.
Vaina, patac. Variable, cuyurinalla; va-
Vaivén, cuyuri. riado, muru muru; variar, chi-
Valentía, atipacui. canyana; variedad, muru muru;
Valer, chaniyuc ( chayuc) cana vario, chican; varios, taúca.
yupai caimana ; en las provincias Varón, varonil, cari.

interandinas: valina: valeroso, Vasallo, chapashca runa, cha-


cari cari; mujer valerosa, cari pacushca runa, apuyuc runa.
shungu huarmi, carishina huarmi Vasija, angara, pilchi.
valiente, sinchi, shunguyuc, cari- Vaso, pilchi, shilla, upiana.
shina, carishungu, atipacuc. Vastago, macullai.
Valija, quipi, quillca quipi. Vaticinar, huatuna.
Valimiento, yanapai. Vecindad, cuchu masi; vecin-
Valor, shungu, sinchicai ; chani, dario, shucllactayucpura ; vecino,
yupai; valuar, huarcuna,yupana. llactamasi.
:

Vedar — Verisímil. 121

Vedar, amanina. Venida, shamui; venir, sha-


Veedor, chapacuc. muna, chayamuna; venir de,
Vega, huailla pamba. venir a, seguidos de un verbo,
Vehemencia, nina shina; ve- se expresan por la par tic. mu,
hemente, nina shungu. agregada á este verbo; p. e.

Vejación, atipacui; vejamen, venir de (venir á) labrar la


anyai; vejar, anyana, camina. tierra, chagramuna. Véase la

Vejez, rucuij maucai. Gram. n. 32.

Vejiga, ishpapuru. Venta, catui, tambu.


Vela, huambutapurichic pacha. Ventana, tucu.
Velaciones, pambacuna (en- Ventear, huairana; ventilar,
cubrir); velar, pacaricuna. huairachina.
Veleidad, munactucuna. Ventosear, supina; ventosi-
Velocidad, uctai (utcai); ve- dad, supi ; ventoso, huairasapa.
loz, acta (utcajj huaira chaqui. Ventura, cushi; venturoso,
Vellón, millma. cushiyuc.
Vena, angu, sirca. Ver, ricuna.
Venado, taruga. Verano, ushiai, chaqui pacha.
Vencedor, atic; vencer, atina, Veraz, cashcallata rimac ; ver-

atipana. dad, * chica, shuti, cashca (par-


Venda, quillpai. ticipio de pretérito de cana)]
Vendaje (expresión familiar), decir verdad, cashcatami nina;
paltana, yapa, yapana. en verdad, shutintac; verdadero,
Vendar, quillpana (quishpana). * chica, quiquin, shuti ; verda-
Vender, catuna. deramente, quiquintac, shutintac.
Veneno, jambi, huañuchic Verde, huailla.
jarnbi. Verdugo, huañuchic, ñacachic.
Venerable, alliyana, mucha- Vereda, chaquiñan.
yashcaruna; venerar, apuchana, Vergonzoso, pinganalla, pin-
muchana, muchacuna. gacuc, pingaisiqui; vergüenza,
Venganza, ainii; vengativo, pingai; tener vergüenza, pin-
piñapayac; vengar, amina; ven- gacuna; sin vergüenza, lluchu
garse, ainicupuna, ainicupuna- ñahui.
cuna. Verídico, cashcallata rimacuc.
Venia, quishpichii, cungai; cu- Verificar, tapuicachana ; ru-
murii; venial (pecado), jahua rana.
jucha; venialmente, jahualla. Verisímil, iniicama, iniipac.
122 Verruga — Virtud.

Verruga, japu, muza. Vida, causai.


Vértebra, huasha tullu. Vieja, paya, ***apa; viejo,
Verter, jichana, shutuchina. rucu; viejo, (hablando de ropa,
Vertical, shayac. trastos) mauca.
Vertiente, pugyu. Viento, huaira.
Vértigo, urna muyui. Vientre, huicsa, pusun.
Vestido, churacuna, pacha. Viga, caspi.
Vestigio, chaqui. Vigilancia, cutzii; vigilante,
Vestir, churachina, pachalli- cutzi, cutzilla; chapac; vigilar,
china; vestirse, pachallina. ricucuna.
Veta, angu, sirca. Vigilia, manapish puncha.
Veterano, rucu, yachac. Vigor, sinchi.

Vez, cutí, mita; á la vez, mapa, sagra, millai;


Vil,
cutin tigra, cutin tigrash; á ve- hombre vil, yanga runa; vili-
ces, maijan cutí; esta vez, cu- pendiar, millana, huashay achina;
nan cuti, cunan mita; de una vilipendio, millapayai.
vez, shuclla; lo que ha de hacer- Villano, chagra, llashac maqui;
se, hazlo de una vez, ruranata acui.
shuclla rurai; todos de una vez, Vínculo, huatana.
llapandin shuclla. Vindicar, ainina; quiquimpac
Vía, ñan; vía crucis, cruz mañana, mitzana; vindicta, ainii.
ñan. Violáceo, maihua.
Viajar, purishcana; viaje, Violar, paquina ; violar á una
purii ; viajero, puric runa. virgen, huarmita paquina, huac-
Viático, cucayu (cucahui); jel llichina; violencia, atinacui,
santo Viático, almapac Cucayu piñacui; violento, pina.
(Cucahui). Virar, tigrana.
Víbora, machacui. Virgen, ñusta, palla, pasña,
Vibrar, cuyuna; cuyurina. *coya, mana chancashca huarmi,
Vicario, shucpac randi. mafia paquishca huarmi, mana
Viceversa, randimpac. caripac ricsishca.
Viciar, huacllina; vicio, mana Viril, cari shungu.
alli causai; vicioso, juchasapa Virolento, sipu, shuru.
runa. Virtud, allicausai. Cai vir-
Vicisitud, cuyurinalla. tudes teologales quimsami, nisha-
Víctima, mutzui tucushca. nin: inina, fe shutiyuc; shuyana,
Victoria, atii. esperanza shutiyuc; munana, ca-
;;

Virtuoso — Vulnerar 123

ridad shutiyuc. Cai virtudes mo- Vocear, rimanacuna, caparii-


rales chuscumi 1 nishanin: amau- cachana vociferar, caparina ;
;

tacaij prudencia shutiyuc; cush- vocinglero, chacchu.


cacai, justicia shutiyuc; sinchicai, Volar, pahuana.
fortaleza shutiyuc; pactallacai, Volcar, tigrana.
templanza shutiyuc. Voltear, tigrana.
Virtuoso, alli causacuc runa. Voluble, muyunalla.
Viruela, muru ungüi. Voluntad, munai, munana,
Viscoso, llutarinalla. shungu; con buena voluntad,
Visible, ricuna, ricuric, ricu- shungucama; véase la Gram.
ripac, shutilla; visión, pintzi; n. 31; voluntariamente, shun-
yisión mala, chiqui muscui ; ver gumanta, munaimanta.
visiones, chiqui muscuita ricuna Yolü'ptiio^Oyhuacllishcashungu.
visita, ricumui ; visitar, ricumu- Volver, tigr achina; volver á
na 1
ricugrina; visitación, tari- Dios, Diosman tigrarina; vol-
pai; ricumui. ver al lugar, cutina ; volver la
Víspera, ñaupa puncha. cara atrás, cutirina ; volver una
Vista, ricui; á la vista, ña- cosa, cutichina.
huipi; oscurecerse la vista, Vomitar, ***quicnana lanza- )

ñahui tutayana. na (voc. esp.), agitana(\oc. esp.).


Vital, huiñaipac. Voraz, sacsapucuc 1
micuisiqui.
Vituperar, camina; vituperio, Voz, cunga, rimai, shimi; voz
camii. delgada, ñañu cunga; hombre
Viuda, huaccha; viudo, *icma de voz fuerte, jatun cunga (cun-
cari; viuda, *icma huarmi. gasapaj runa; hombre de voz
Vivaz, cutzi. débil, pishi cunga runa.
Víveres, micuna. Vuelco, tigrai.

Viveza, cutziij nina shina. Vuelo, pahuai; levantar el


Vivienda, causana, huasi. vuelo los pájaros, pishcucuna
Vivificar, causachina. jatarina.
Vivir, causana, causacuna Vuelta, muyui, quingu; cutii;
vivo, causac; cutzi; los vivos y dar vueltas, muyumuna; dar
los muertos, causac runa hua- vueltas al rededor, muyuna.
ñuccunahuampish. Vulgar, chacchushca, shi-

Vocablo, shimi. huashca; yanga.


Vocación, Diospac cayashca. Vulnerar, chugrina.
124 Y — Zurrón.

Y, ca (en el.), pash fpish, Yerno, masha.


bash) (encl.), ri (encl.), huan Yerro, pantai.
(encl.), huampish (encl.). Yerto, caspiyashca, mancha-
Ya, ña; ya está, ñami; ya rishca, chiriyashca.
que, ñatac; ya, ya, ña, ña; ya Yesca, ninachi?ia 7
ninajapi-
yienes, ya te yas, ña shamungui, Yo, ñuca. [china.

ña ringui. Yugo, tinqui (tingo).

Yacer, sirina; yacija, puñuna. Yunque, huactana.


Yedra, llucac quihua. Yunta, tinqui (tingo).
Yema, lulun frurun) quillu. Yuxtaponer, chimb apura chu-
Yermo, purun pamba. rana.

z.

Zabullir, chincana huambuna.


)
Zarzo, cahuito.
Zafar, cachar ina. Zigzag, quingu quingu.
Zagal, michic. Zócalo, ticsi.

Zaherir, yuyachina. Zona, chumbi.


Zamarrear, chaspina. Zongo, upa.
Zanahoria, r acacha. Zorra, añas.
Zángano, quillacuc. Zozobra, chingarina ; zozo-
Zanja, y ata; zanjar, y ata- brar, tigracuna.
china. Zumbar, chusnina huangnina
1 )

Zapato, ushuta (oshutaj. tzunnina; zumba el oido, rinri

Zaranda, shushuna; zarandar, chusnin.


shushuna, chaspina. Zumo, yacu.
Zarcillo, rinri huarcuna. Zupia, concho.
Zarpa, sillu fshillu) ; zarpar, Zurcir, sirana; llullana.

llucshina. Zurdo, lluqui.

Zarrapastroso, tzuntzu, mapa Zurrapa, concho.


ñahui. Zurrar, cacuna; nanachina.
Zarza, casha. Zurriago, angu.
Zarzagán, garhua. Zurrón, cara huayaca.

J. M. J. V.
VOCABULARIO

QUICHUA-ESPAÑOL
; ;

A.
Aa, interjección de quien in- acuna, moler , rumiar;
voca, exclama, ruega ó reprende; acnchina, hacer moler.
aanina (literalmente decir : aa), Acni, malvado, ruin, bellaco,
exclamar, desear, rogar. lisiado.

Aaha, aja, ajajá, interjección Acya, ¡ea! exclamación.


de quien coge á otro en flagrante *Ach, así será, quizá; shina-
aahanina, coger á alguno en chari, verdad será, creólo.
flagrante. Achachai, interjección de frío.
#1 Aca, inmundicia, porquería; Achic, claro, lúcido ;

acaracai, lugar destinado para achicyana, aclarar, amanecer;


poner estiércol, redil. achicyai, luz, claridad;
A capaila, torbellino, huracán, achicyachina, alumbrar;
tempestad. achicyachina, tea;
Accu, arena. achicyarina, despejarse, a-
Aecha, cabello; aecha shna, clararse.
un insecto. *Achihua, quitasol.
Acllana, apartar, escoger, Achira, cierta raíz de comer.
elegir; Achoccha, enredadera, cuya
acllai, escogimiento, elección. fruta cocida se come.
Acllu, tartamudo; Achonina, estornudar.
acllnna, tartamudear Achn, interjección de quien
acllnchana, volverse tarta- reprende;
mudo. achucutarina, acobardarse.
Mcnana, hacer ceremonias. A chulla, la parte que se da
Acnina, eructar. de una res.
Actuna, escupir con asco; Achupalla, especie de penca.
actu china, causar asco. Alina, urdiembre, tela que se
Acu, harina; está tejiendo;

1
Las palabras que llevan asterisco, no son usadas generalmente.
4*
; ; ; ! ; ; ;

ahuana amachana.

alma na, tejer; uyai, de buena fama; alli yupai-


almac, tejedor; chayuc, muy p>recioso
ahuashca, tela; allicliina, componer, endere-
almllina, urdir, enredar. zar;
Aicha, carne, cuerpo; aicha allichai, ornamento;

illac, espíritu. allichirina, aderezarse, com-


Aillu, linaje, tribu, familia, ponerse ;

pariente; alli aillu, buen linaje; allilla, con suavidad, con cui-

aillu masi, conciudadano, pai- dado ;

sano. allinianta, poco apoco, despa-


Ainina, rezongar, retornar, cio ;

reñir allimi, bien está;


ainicuna, contradecir allitac, bienhecho;

ainipuna, recompensar. alliyana, sanar, convalecer


Ai san a, cántaro. alliyachina, sanar á alguien;
Aisana, tirar, templar, arras- alliyachic, médico; alli nía-

trar, llevar de la mano; qui, mano derecha.


aisana, asa. Cusa aisa aisa Allpa, ashpa, tierra, polvo,
charihuanmi, mi marido me mal- terreno, posesión; allpa caca,
trata mucho. Juezpacman aisa- barranco;
china, hacer comparecer ante el allpayana, postrarse en tierra,

iuez. humillarse; allpa tiu, arenal,


Alan, interjección de quien se innumerable
compadece de otro; allpatucuna, convertirse en
alaunina, compadecerse del tierra.

desdichado. Ama, no, prohibitivo ;

Allana, cavar. amanilla, prohibir, vedar;


Alien, aslicu, perro. amarac, aguarda, todavía no;
Alli, bueno, excelente, per- amatac, ¡oh! ¡no sea así, no
fecto, co?itento, sano, derecho; suceda tal
allipac, provecho, provechoso amapisli, más que no, aun-
allicai, bondad, salud; alli- que no;
causai, virtud; alliricchai, her- a ni a chana, disculpar, apaci-
mosura; allishungu, bondadoso, guar, excusar, amparar; jnchata
afable; alliyahuar, noble; alliya- confesacuc runamanca pai qui-
chacliishca, bien enseñado; alli- qnin Diostac amachanmi, al que
huiñachishca, bien criado; alli- se acusa, Dios le excusa.
; ; ; ; ; .

Amaru apuyana.

Amaru, serpiente grande. anchurina, quitarse, retirarse.


Amanta, sabio, poeta. Anga, gavilán.
Amina, causar hastío, empa- Angara, vasija ancha de cala-
lagar, hostigar; baza.
ainipac, detestable; Angu, nervio, tendón, beta,

aniicuna, empalagarse, tener cabestro, veta, vena;


hastío anguyana, ablandarse, hacerse
amichina, enfadar; flexible.
ainirina, fastidiarse. *Anta, metal, cobre.
Anisa, oscuro, nublado; Antzantza, habladora.
anisayana, oscurecerse, ano- Anyana, reprender, reñir;
checer. anyanacuna, reñir entre dos.
Amuc, suave. Añangu, hormiga (pequeña y
Amulliua, traer algo en la negra)
boca. Añanai, dije, joya.

Anacu, vestido inferior que Añas, zarra.


usan las indias. Apaña, llevar, trasportar, to-

ana cuna, ponerse el anacu. lerar, embestir.

Anai, interjección de dolor; apai, apaña, paquete, equipaje;


anainina, quejarse de dolor. apachina, hacer llevar, enviar;
Anana, pina. apachina, carga;
*Ancash, azul. apaniuna, traer;
Ancha, mucho, muy, dema- aparina, cargar, llevar sobre
siado ;
las espaldas, sostener;

anchayana, estar muy mal por aparic, cargador;


alguna enfermedad aparichina, hacer carga;
anchayac, muy enfermo ; an- apacachana, ocurrir.
chayan mana an chayan, jamui- Api, mazamorra de maíz,
chinami (participio pasivo sopa
de futuro), agravándose la en- apiña, apicuna, hacer maza-
fermedad hay que hacerla curar morra;
con cuidado. apiyachina, desleír, desme-
Anchuna, apartar; nuzar;
anchui, separación Apu, Señor, grande;
anchnchina, apartar, descon- apunchic, gran Señor;
tar ;
apnchana, honrar, venerar;
an chuchi, excepción apuyana, ¡residir, apropiarse;
;

apushcachana — atipana.

apushcachana, ensoberbecerse
atipac —
; ; ; ;

(5 Gaina canillaría.

Caina, ayer; camana, criar, producir, sus-


cainanic, canimpa, anteayer tentar, abundar;
cainasarun, caniui palla, el camac, cuidador, conservador;
otro día caniac kuata, año fértil;

cainana, pasar el día camai, obligación;


cainachina, hacer descansar; camachina, ordenar, mandar,
mes pasado. gobernar, encomendar, conservar;
caina quilla, el

Caira, rana.
camachishca , providencia
Caitu, hebra de hilo. camachishca shimi , camachi-
Caja, montaña. cushca shimi, ley;
Calac, pequeño. camarina, cuidarse, disponer,
regalar, premiar;
*Calcha, hoja seca de maíz;
camari, regalo;
cal chana, segar la mies.
cama, todo, enteramente.
Calun, no bien cocido.
*Camantira, golondrina.
Callamba, hongo.
Camelia, maíz tostado;
Callana, cazuela, tiesto.
cam chana, tostar maíz.
Callarina, comenzar, empezar,
Camina, injuriar de palabra,
¡principiar;
ultrajar, vituperar;
callarii, principio, origen;
camii, insulto, vituperio;
callaric, autor, inventor.
caminacuna, altercar.
Callhua, la espada de palo con Can, pronombre per-
que se teje.
sonal, tú.
Calima, ramito, tallo, renuevo; Cana, ser, estar, existir; cau-
callmana, echar renuevos. sangapac huañungapac cashcata
Callpana, cashpana, correr, nina, hablar siempre la verdad.
trotar, galopar; *Canana, pegar fuego quemar
)

callpai, carrera. montes.


Callu, lengua, lenguaje; callu- Canean, polvareda. [nada;
sapa, murmurador ; rimai callu, Caucha, corral, reunión, ma-
lenguaje. chanchaman, afuera.
Cama, según, conforme, hasta Canchalahua, centaura menor.
(cf. gramática, n. 31); Diospac Canchis, siete. [picar;
shimicaina, según la voluntad de Canina, morder, pellizcar,
Dios. canii, mordedura; tulluta
Cama, mérito, empleo, oficio, canichina, poner mordaza;
capaz, digno; canillana, aborrecer de muerte;
canirina -
8 catacuna —
cuchuvachina — Curu.

cuchuyachina, acercar, alle-


10 curuna —
; ; ; ; ; ;

cuyuchic — Challhua. 11

cuyuchic, móvil cuyuri, vaivén; allpa cuyui,


cuyurina, cuyucuua, moverse, temblor de tierra.
oscilar, vacilar, conmoverse:

Cli.

*Chaca, ronco. partes relajadas del cuerpo hu-


Chaca, puente huasca chaca, mano.
;

tarabita; chaca tullu, cadera; Chachina, hacer sentar.


chacana, atravesar un palo Chagra, heredad, sementera,
con otro; pungu chaca, umbral; mina, campesino; cullqui cha-
chacana, andas, escalera; gra, mina de plata
chacatana, cruzar dos palos, chagrana, labrar, cultivar la

crucificar, enclavar en cruz; tierra; chagra caniayuc, cui-


cruzpi chacatashca carca, fué dador de sementeras.
enclavado en la cruz. Chagrnna, mezclar;
Chacchna, bulla, alboroto; chagrnnacuna, mezclarse.
chacchnana, hacer bulla, al- Chahua, chauhua, crudo, fruta
borotar, hablar con mucho ruido. medio madura.
Chacchuna, regar cosas só- Chahuar, cabuya, cánamo
lidas ; chahuar mishqui, zumo dulce de
chacchui, riego. la cabuya.
Chaclla, palos delgados para Chai, pronombre demo-
techar; strativo, aquel, aquella,
chacllana, techar. aquello
Chacnana, atar pies y manos; chaica, por eso, luego ; chacai,
chacnana, carga. eso;
Chacnna, cazar, pesquisar, chaichai, esas cosas;
reunir ganado chaiga, i n t e r j e c c i ó n, ¡he ahí!
chacn, hato; chailla, basta eso;
cliacui, caza. chainianta, después de esto, por
Chacnna, desmontar, rozar; esto
cliacu, desmonte. chainic, hacia allá;
Chachacoina, árbol cuyas hojas chairac, todavía;
machacadas juntamente con la chairaicu, por eso, por tanto.
resina, sirven para confortar las Challhua, pescado.
12 Challi -
; ; ; ; ;

chaupichishca — chingarina. 13

ckaupi runa, hombre de media Chichacu, nigua aun no ma-


edad; chaupituta, media noche; dura.
chaupichishca, medianero ;
Chichi, chuchi, pollo.
chaupina, dividir. Chichu, preñada ; chichu pir-
Chaucha, precoz; especie de ca, pared tuerta
patatas que maduran temprano. chichuchina, empreñar;
Chauchi, olla grande para co- chichui, embarazo;
cinar chicha. chichushca, en cinta;
Chayana, llegar, acercarse, chichuyana, concebir.
sobrevenir, tocar; jambi alli Chihuaco, tordo.
chayahuamni, la medicina me Chilchil, planta estomacal.
aprovecha; inicui chayahuanini, Chillca, planta cuyas hojas se
sábeme bien la comida; micui- emplean para curar llagas, dislo-
cuna chayan, está la comida; caduras y hernias.
inicuita chayachina, sazonar la Chillpi, hojas secas de la ma-
comida; apuman chayachina- zorca de maíz;
cuna, llevarse ante el juez; chillpina, deshojar la mazorca;
chayana, tacto. despedazar, cortar, pellizcar las
Chayuc, rico orejas
chayucyana, enriquecerse. chillpi, cortado.
Chica (enclítico), semejante. Chimha, en frente;
*Chica, verdad, verdadero, chinihana, vadear;
derecho, justo; chicallata ari- chimhanalla, fácil de vadear,
nina, jurar la verdad; chicata vado
mananicuna, negar la verdad; chiinhapura, frente á frente.
chicampi, en verdad; Chimha, cabello trenzado,
chican, diferente, vario, sepa- trenza.
rado, otro, ajeno; Chiinbu, costal de medida.
chicanchina, separar China, criada.
chicanyana, variar. Chincana, esconder, desapa-
(Menina, i. q. tzicniua. recer, zabullir;

Chicta, mitad, raja, abra; chingana, escondrijo, taberna;


chictana, hender, rajar, partir chingachina, perder algo, con-
por mitad; umata chictana, hen- fundir;
der la cabeza; chingarina, desaparecer, su-
chictana, hacha; mergirse;
chic tari na, abrirse. chingarina, zozobra.
; !; ; ; ; . ; ;;

14 Chini — Chuman;

Chini, tzini, ortiga. Chuccha, cabellos.


Chintzi, desayuno; Chucchi, renacuajo.
chintzina, desayunar. Chucchina, recoger sobras.
*Chipa, mordaza, tenaza. Chucchu, frío de calentura;
Chiqui, mal agüero, aciago, chucchuna, tener frío en la

siniestro, desdicha calentura, temblar, tiritar; allpa


chiquicuna, envidiar; chucchui, terremoto ; chucchui
chiquicui, envidia ; chiquic ungiii, perlesía.
chiquic runa, hombre malicioso; Chuclla, choza.
chiqui niuscui, sueño malo, visión Chucu, plato.
mala; chiqui tucuna, estar en Chucuna, mamar.
peligro , chiqui puncha, día des- Chucuri, especie de coma-
dichado. dreja.
Chirapa, crespo; Chuchu, pecho, teta;
Chirapana, tzirapana, llo- chuchuna, mamar;
viznar. chuchuchina, dar de mamar.
Chiri, frío Chuchuca, maíz cocido y seco.
chirina, tener frío Chugri, herido, matado, lasti-
chiriyana, enfriarse mado, herida, llaga;
chiriyachina, refrescar ; chiri chugrina, herir;
shungu, hombre que de nada se chug-risapa, lastimado todo el

aficiona, apático; cuerpo.


chirimoya (pepita frígida), Chulpi, arruga;
fruta. chulpiyana, arrugarse; chulpi
*Chiru, lado, costado. sara, especie de maíz (delgado y
Chishi, tarde (del día) dulce)
chishinayana, caer la tarde; Chuluc, huero.
chishiyana, hacerse tarde. Chulun, lugar silencioso, des-
Chita, cabra. poblado ; silencioso, pacífico
Chocllo, mazorca tierna de t*li iilin tila, calma
maíz; chulunllayana, calmarse
choclloyana, granar el maíz. chulunyachina, pacificar.
Chomiiia i. q. tzucnina. Chulla, sin compañero; chulla
Chu, ¿por acaso? (cf. gramá- huahua, hijo único; chulla ma-
tica, n. 38). qui, manco.
Chu, / silencio Chullcu, especie de acedera.
ChuMcu, miope. ('humana, escurrir, deslizarse.
;; ;

Chumbi — Gusu. 15

Chumbi, faja, ceñidor, cincha, "Charata, tórtola.


zona ; Chusana, arrastrar.
chumbillina, chumbiriua, fa- Chuscu, cuatro.
jarse, ceñirse. Chusnina, zumbar.
Chumin, asiento de vasijas. Chuspa, talega.
*Chumpi, pardusco, castaño. Chuspi, mosca.
Chunchulli, tripa, intestinos. Chussu, chutzu, desmedrado,
Chunga, diez; delgado, pequeño; chussu ñahui,
chuugana, jugar juego de azar. ojo pequeño.
Chunta, palma; *chunta rncn 9 Chushaua, chullaua, faltar,
cervicabra. estar vacío, estar ausente, cesar;
Chiimi, chuñu, papas secas al chushac, nada, hueco, vacío;
sol; arrugado. chushac shungu, hombre duro,
Chupa, cola, rabo; sin corazón; Dios tucuita chu-
chupilla, caballo chupa, plan- shacmanta, ínanarac cacuianta,
ta medicinal para hemorragias. cachun ñishpa rurarca; Dios
Chupu, divieso, apostema, crió de la nada todas las cosas
u
tumor; con un hágase".
chupullu, callo ;
Chushic, lechuza.
chupuyana, apostemarse. Chutana, apretar la carga,
Chuquirahua, planta medicinal arrastrar, tirar.
para la bilis. Chuya, limpio, claro, ralo,
Churana, poner, guardar, licor limpio, sin heces;

churana, caja, baúl, cala, chuyana, purificar


alacena, troje; churana luí asi, chuyayachina , clarificar;

despensa, almacén; chuya pacha, vestido ralo chuya ;

churacuna, vestido chuyata ahuana, tejer ralo;


churachina, vestir chuya chuyata maillana, limpiar
churarina, confiarse. con esmero; chuya ucu shun-
Churi (en boca del padre), hijo. guyuc, el de buena conciencia;
Churu, caracol. chuyanchina, enjuagar ropa.

G.
Oachu i. q. cachu. *(*usu, cieno, pantano.
Garuana, lloviznar.
Vocabulario Quichua-Español.
; . ; ;

16 Hahua Huahua.

H.
Ilüliun i. q. jalma. cillarse; shunguta huacllichina,
Hainpatu i. q. jampatu. pervertir.

H apiña i. q. j apiña. Huacllu, desigual ; huacllu


Hatnn i. q. jatun. ñahui, tuerto.
Hayac i. q. jayac. Huacshana, dar voces, gritar,

Huabo i. q. pacai. llamar á uno con apodos.


Huaca, ídolo, cosas sagradas, *Huacta, costilla.

sepulcro, extraño, raro, singular, Huactana, dar golpes, repicar,


nada común (sea hermoso ó feo) dar de palos, aporrear; allpaman
huaca muchac, idólatra. huactana, derribar por tierra;
Huacaichina, guardar. umapi huagtana, engañar;
Huacana, llorar, sollozar, ge- huactana, yunque.
mir; gritar (de los animales); Huactza, sabandija.
allcu huacan, ladra
el perro; cu- Huacu, planta con cuyo jugo
chi huacan, gruñe el puerco; se curan mordeduras de víbora.
puma huacan, muge el león; Huachana, parir atalba hua- ;

pishcu huacan, canta el ave; chan, pone huevos la gallina;


Mamacuna huacan, balan las ove- huachachic, partera;
jas; campana huacan, suena la huachai, parto.
campana; huauhuau ñishpa hua- Huachi, saeta, flecha;
cana, ladrar; hnachina, tirar flechas.
huacai, lloro, llanto. Huachu, surco, ringlera, ca-
Huaccha, pobre, abandonado, mellón, sembrado; huachu hua-
desgraciado, huérfano chulla, ci la hila, en orden; hua-
huacchana, ser pobre, huér- chu huachulla huilla na, referir
fano ; por orden; huachu huachulla
huacchai, huañui yupana, contar por orden.
pobreza;
huaccha, pobrísimo; huacchahac II agrá, cuerno, ganado, toro;
ii

shungu, piadoso con los pobres; huarini huagra, vaca.


huacchai cuy ai, misericordia ; Huahua, niño ;
(en boca de la
huacchacuyac, misericordioso madre) hijo ó hija; cría del ani-
Huaclli, perverso; mal; pospuesto este vocablo á
huacllina, dañar; una palabra, expresa cariño
huacllirina, dañarse, aman- p. e. : pañi huahua, hermanita;
; ;

huahuachina — huañuc. 17

huahuachina, ahijar; prohijar; Huambra, muchacho, mucha-


adoptar; cha.
huahuayaua, enternecerse. Huambu, buque, navio, canoa;
Huaicaua, arrebatar, saquear, luí a minina, navegar, zabullir;
robar; amotinar, concurrir, co- huambucuua, nadar;
operar; huambuchiua, sumergir.
huaicashca, rapiña; Huau, con.
huaicanacui, tumulto. Huanana, corregirse, enmen-
Huaicu, quebrada, cañada, darse, escarmentar;
valle; huaicu huaicu, terreno huauachiua, corregir, enmen-
quebrado, dar.
Huailla, verde, fresco ; huailla huau ai, enmienda.
pamba, prado, sabana, vega. Huanga, palanca.
Huahua, año pasado, an- Hu angnina, zumbar.
taño. Hu anguila, cortar (miembros),
Huaiua, mozo, mancebo, aman- mutilar;
cebado, concubina; huangu, atado, copo.
huainayuc, concubinario; maua Huanllana, tomar para si lo

hiiainayana, no fornicar. mejor;


Huaira, aire, viento; huaullashca, escogido; huan-
huairau, hace viento; llashca shiuii, dicción elegante.
huairachiua, aventar, soplar; Huantu, huaudu, andas;
huair achina, aventador; huai- huautuua, llevar entre varios
ra urna, atolondrado. algo á hombros.
Huairu, cierto juego de los Huantuc, floripondio (formi-
indios. dable narcótico).
Huaita, flor, ramillete; Huanu, excremento, estiércol;
huaitana, florecer. huauu pata, muladar;
Hualac, sapo (grande, pintado huauuchina, estercolar tierra.
de negro, con una cruz en la *Huañu huañulla, todos juntos.
frente). Huañuna, morir;
Huallca, huashca, gargantilla, huauucuna, huau un aya na,
collar, sarta; agonizar
huallcariua, mantita. huañuchiua, matar, inmolar;
Huallpa, gallo, gallina. huañuchiric, suicida
Huallu, cántaro. huañuc (participio activo
Huamau, halcón. de presente), huauuua (parti-
2*
; ; ;;

18 huañui huatarishca.

cipio activo de futuro), pac huahua, entenado; huarmi-


mortal; manahuañuc, inmortal; pac mama, suegra; huarmipac
mauahuañuna, inmortalidad yaya, suegro.
huañui, muerte; huañui jucha, *Huarpina, charlar, parlar
pecado mortal. prolijamente, cantar (las aves).
Huapsi, vaho, vapor; Huasca, soga, cordel; cara
huapsina, vahear, evaporar. huasca, correa;
Huaquichina (huacaichina), hu as can a, enlazar.
guardar. Huasi, casa; huasita cataua,
Huaquin, raro, alguno; hua- techar; huasiman shamui nina,
quin huaquin, de vez en cuando invitar á casa; nina huasi,
huaquilla, alguna vez; herrería; manahuasiyuc, nó-
huaquincuna, algunos. mada.
Huaraca, honda; Huasha, espalda, dorso, atrás;
huaracana, tirar con honda. huasha tullu, costilla;
Huaranga, mil. huashanchiua, tomar algo á
Huarangu, árbol de cuyo hurtadillas
fruto, puesto en infusión con huashapi, detrás; huashan-
vitriolo, se saca tinta. pura, unos después de otros;
Huarapu, jugo vinoso de la huasharimana, hablar detrás,
caña de azúcar. murmurar
Huarcu, pesa equivalente á huashayana, atrasarse.
una libra; ishcai huarcu, dos Huashicuna, huacticuna, pre-
libras; Hulla huarcu, peso falso; cipitarse, perderse.
alli huarcu, peso fiel; Huata, año ;

huarcuna, pesar, valuar, ta- huatainpi ó huata huata, todos


sar ; los años; Se nota en huatampi
huarcuchina, hacer pesar; que las palabras compuestas de
huarcu rumi, pesa. un enclítico, reciben á veces m
Huarcuna, colgar, suspender, delante de p ó b, aunque la
ahorcar; riuri huarcuna, zar- principal no tenga tal letra;
cillo ;
caina huata, antaño; quilla
huarcuna, horca. huata, año lunar.
Huaricha, ramera. Ilicitana, atar, liar, amarrar;
¡ir mi, mujer; huarmicana,
1 1 ii huatana, liga, ceñidor; hua-
novia; huarmishina, afeminado; tai huasi, cárcel;
huarmiyuc, casado; huarmi- huatarishca, tullido ,
;

huatashca — Huistu. 10

huatashca, preso. huillapuc, abogado.


Huaticu, tentador, t en t (tetón; Hhíii^ii, calabaza vacía.
luí alie una, tentar. Huiñana, nacer, crecer, tomar
Huatu, eordel, soga delgada, incremento ;

hilo. huiñachina, hacer crecer,


Huatuna, conjeturar, adivinar; sustentar, educar;
huatui, pronóstico. huiñachic, criador, tutor;
Huauqui, hermano de él (así huiñachishca, criatura, pro-
llama el hermano á su hermano) hijado;
huauquishiua, amigo íntimo; huiñarina, retoñar;
lahuauqui, hermano por parte de huiñai, crecimiento, descen-
padrastro ó madrastra. dencia, generación, edad; siem-
Huausa, sodomita, prostituto; pre, eternidad;
huausai, polución. huiñailla, continuamente,
Huayaca, bolsa. siempre;
Huayuua, estar colgado; huiñaipac, por siempre; hui-
huayunga, racimo. ñaicac, eterno; huiñai causai,
Huayusa, árbol cuyas hojas vida eterna; huiñacniasi, iguales
preparadas como el té son con- en edad; chican chican huiñac,
fortativas. de edad diferente; ñaupac hui-
Huicsa, barriga, vientre; ñac, el mayor; ishcai huiñac
huicsayuc, en cinta. ricuc, el que alcanza dos gene-
Huichai, cuesta, subida; raciones; huiñaihuiñai, para
huichaimau, cuesta arriba; siempre.
hiiichariiia, subir cuesta ar- Huiqui, lágrima;
riba; huiquiua, derramar lágrimas;
huichayaua, subir lentamente, huiquii, lloro, llanto; yura
ascender. huiqui, goma, resina.

Huichi, jarro, cazuela, cal- Huirá, gordura, manteca, sebo;


dera, sartén. huirahuan llutaua, ensebar;
Huichu, escorbuto. huirayaua, engordarse.
Huihua, animal doméstico, huiracucha, hombre blanco.
caballo, asno. Huiru, caña de azúcar;
Huillaua, avisar, referir, testi- huiruna, coger ó chupar cañas;
ficar, confesarse; huiruchuru, pájaro amarillo
huillac, sacerdote, predicador; apreciado por su canto.
huilla puna, interceder; Huistu, corvo, torcido;
; ; a

20 huistuyachina — Incha.

huistuy achina, entortar, inter- *Huishchichu, gorrión.


pretar mal; huistu chaqui, pa- Huishi, cuchara;
tituerto, -patojo; huistu muyui, huishina, tomar algo con. cu-
tortuoso. chara, coger agua.
Huishcana, cerrar; Huishnina, silbar.

huishcana, cerradura, cerrojo, Huitzu, arbusto de que se


puerta con cerradura; hacen escobas.
huishcacuna, huishcarina, Humfoi i. q. jumbi.
encerrarse.

i.

I cha, quizá. niaiiiiaiia (cuan hermoso), her-


Igüilan, arbusto de que se mosísimo ;
hacen escobas. iinaimana, muchas veces;
Igsi (pronunciase muy suave), imana sh cini? ¿qué haré?;
lobo, lepra. imananmi? ¿qué hay? ¿qué
Ihuana, especie de lagarto pe- ha sucedido?;
queño. imaiimi? ¿qué hace?;
Ilaiuaina i. q. lamaina. iinanacunqui ? ¿qué te has
Ilayaya i. q. layaya. hecho ?
Illaua, faltar, carecer, estar imauahuanqui ? ¿qué me
ausente harás?
illac, falto ; illac chayana, imana, iinanam, asi como;
faltar; ima ñish- imaicuna, bienes;
illacta (hasta que no falte pa? ¿por qué razón?; ima shun-
nada) totalmente
, illapacha, gul ¿con qué intento?; manai-
;

tiempo antiguo. ma, nada;


Illapa, raijo, centella, relám- imapac? ¿para qué?;
pago, escopeta; imapish, lo que quiera; ima-
illapana, relampaguear, dis- raicu? ¿porqué?; imashina,
parar tiros de escopeta. como, según;
Ima? ¿qué?; imashutina, poner apodos,
imana? ¿qué? ¿cómo?; pos- injuriar.
puesto este vocablo á un adjetivo Inca, indio noble, Monarca.
forma el superlativo ; p. e. : su- Incha, plumaje;
; ; ;

indiana — Jairi. 21

indiana, coronar, ceñir la Iscu, cal; iscu chaca, puente


cabeza con guirnaldas. de cal y piedra.
Inchic, maní. Iscun, nueve.
Inina (decir si), creer, Isma, excremento, estiércol.
Inquil, flor; inquil pillu,
Ismuna, pudrir; i sin usina,
corona de flores.
podrido, rancio.
Iuti, sol; inti huiñai, Oriente;
Islicai, dos; ishcai shungu,
inti huañuna, Occidente.
falaz, simulado; ishcai shimi,
Intima, rodear, cercar.
embustero, mentiroso
Iñu, nigua.
ishcaichina, ishcandinchina,
Ipa, tía (hermana del padre),
segundar.
suegra.
*Ipi, anzuelo. Ishcuna, desgranar, escoger.
Iquina 5 cortar, rebanar. Ishpana, orinar.
Irqui, débil, flaco, niño llo- Ishpingu, flor del canelo.
rón, desmedrado, delgado. *Itilla, pequeño.

J.
Jacú, ¡ea vamos!; hacer caso de un consejo. Maqui
jacuchic, ¡vamos todos! jacú jahual la carauata yachaua, ser
ari, ¡ea, pues, vamos/; compasivo, generoso, caritativo;
jacunina, exhortar, animar á jahua pacha, cielo.

caminar. Ja Imana, lavar.


Jacui, i. q. acui. Jahuiua i. q. cahuína.
Jacuna, i. q. cacuna. Jai, respuesta de quien es
Jalma, sobre, encima, fuera, llamado
á pesar de; oautisashca cashca jainiua, contestar siendo lla-
jahua, á pesar de ser bautizado mado.
jahuaM, arriba; superficial; Jaica, jaicahi? ¿cuándo?;
jahuamau, afuera; jaicacama? ¿hasta cuándo?;
jalni ama uta, de arriba; jaica cuti? ¿cuántas veces?
jahuachina, sobreponer; Jaihuana, extender la mano
jahuayaua, subir, subida; para alcanzar algo, robar, ar-
jahuayashca, prófugo ; jahua rancar.
slmng-u, ingenuo. Cunashcata * Jairi, breve, en corto tiempo;
jahua shungulla chasquilla, no ¡a ir ¡11 a, pronto.
. ; ; ; ; ;

22 Jaitana — Jillpuna.

Jaitan.1, acocear; jarcachina, interceptar.


jaitai, coz; Jarnina, roncar.
jaitarina, dar coces; jaita- Jatachina, catachina, cubrir,
rishpa, de mala gana. cobijar, techar;
Jala, llamada. jatallina, manta.
Jalgachiua, terciar, cruzar Jatarina, levantarse
de un lado a otro. jatari, alzamiento
Jallmana, jashmana, desher- jatarichina, sublevar.
bar, aporcar. Jatnn, grande, alto, principal;

Jambatu, sapo (pequeño y jatunyana, crecer, engrande-


negro) cerse;

Janibi, medicina, veneno, he- jatnn caca, peñasco; jatun


chizo ; inillai jambi, sortilegio; jucha, pecado mortal; jatnn
jainbina, curar, envenenar, ñan, camino real; jatnnta ri-

hechizar; mana, hablar recio; jatun shun-


jainbic, médico. gu, soberbio, incorregible; jatun
Jaintzi, afrecho. taita, abuelo ;
jatun inania,
Janac, arriba, alto; janac abuela; jatun ungüi, epidemia.
pacha, cielo; janac pata, cima. Jatuna i. q. catuna.
Janea, cojo; Jaucana, dar el jjrimer her-
jancana, cojear. vor ;
Japina, coger, asir, tomar al cauca, medio cocido.
que huye, arrestar; cazar; Jauri, maíz tostado para
japii, arresto; chicha.
japina, asa; japinalla, fácil Jayac, amargo, picante, hiél,

de coger; amargura; jayac shinii, palabra


japitucuna, sorprender. dura, amarga, descomedida; sa-
Japu, arruga, verruga tírico, mordaz
japurina, averrugarse. jayachina, acibarar.
Jarcana, atajar, arrestar, re- Jichana, regar, verter, derra-
tener lo ajeno, contener, estor- mar, esparcir.
bar; respirar con dificultad, re- Jichuna, botar, perder, aban
sollar, boquear; donar;
jarcai, jarcana, empalizada, jichurina, atrasarse.
palenque, impedimento; jarcana Jihna, hierba, alfalfa.
h iiíisi, cárcel ; nianajarcana, Jilli, demasiado largo.
irresistible Jillpuna, envasar;
jillpuna —
; ; ;

24 Lia — llaquichina.

Ll.

partícula, cf. gramá-


Lia, Llampu, blando, suave, liso,

tica, n. como diminu-


7 y 32; terso ;

tivo de ternura ó compa- llainbuna, pulir;


sión es forma del vocativo; llanipnlla, suavemente;
p. e. : runalla, oh hombre; con 11 ainpuy achina, suavizar.
el participio pasivo de fu- Llamsayana, debilitarse.
turo, expresa facilidad de hacer Llancana, manosear, tocar,
algo; p. e. : chiinbanalla, fácil palpar;
de vadear. llancana, tacto, á tientas.
Llaclla, tímido, cobarde; Llanchaina, corteza que sirve
llacllacuna, acobardarse; de cama y vestido.
llacllachina, causar miedo; Llantu, niebla, sombra;
llacllarcuna, temblar de Han tuna, hacer sombra; lian-
miedo. tushca, sombreado, sombrío;
Llacllana, azolar, acepillar, llantncnna, estar á la sombra.
descascarar, rallar Llapa, todo; llapa atipac,
llacllana, azuela. todopoderoso ; llapa yallic, sobre-
Llacta, pueblo, patria, tierra, saliente;
país, región; llapapura, todos juntos.
llactanchina, poblar; llacta Llapangn, descalzo.
inasi, paisano, compatriota; Llapina, estrujar, prensar,
llactayuc, habitante de un oprimir, aplastar, magullar;
pueblo, conciudadano; shucllac- tener pesadilla;
tayucpura, población, vecinda- llapingachu, torta de papa.
rio ;
jatun llacta, ciudad; capac Llaqui, triste; pena, senti-

llacta, capital; miento, dolor, disgusto, sinsa-


llactapura, pueblos conve- bor, sufrimiento
cinos; paisanos. llaquiiinana, muy desgra-
Llachapa, andrajo, trapo; ciado ;

llachapana, remendar, llaqui na, sufrir, entristecerse;


Llahuana, lamer, probar llaquilla, sombrío, melancó-
(manjares ó líquidos). lico ;

Llama, llama, borrego, oveja. llaquichina, apesadumbrar,


Llamcana, robar. afligir, ofender
; ; ;; ; ; ; ;

llaquipayana — Llumpani. 25

llaquipayana, compadecerse llipiyana, brillar, relampa-


llaquirina, arrepentirse; guear, reflejar.

llaqui nanai, contrición; 11a- Lliquina, romper, reventar,


quipi shitarina, caer en desgra- rasgar
cia, ser mal visto. lliquina, rasgón, jirón;
Llaspina, fregar con los pies. lliquii, hendedura, ruptura.
Llashana, pesar mucho; Llucana, andar á gatas, ga-
llashac, pesado, grosero tear, trepar, escalar, subir; llu-

llashac inaqui, tosco; llashac cac quihua, yedra.


singa, narigudo; Lluclla, avenida;
llashai, peso; 11 u diana, bajar avenidas.
llashacyachina, apoltronarse ; Llucshina, salir, nacer, zar-
manallashac, liviano ;
jucha- par, resultar
cuna llashacta purina, andar llucshic, nacido;
cargado de pecados; llashac llucshii, partida, éxito;
cullquihuan causana, ser muy llucshichina, sacar.
rico, vivir muy acomodado. Lluchuna, desollar;
Llatan, desnudo, pelado lluchu, calvo, pelado; pobrete;
pobre; lluchu ñahui, sinvergüenza.
llatanana, desnudar, pelar; Llulla, mentira, mentiroso ;

llatanacuna, desnudarse ; lla- nianallulla, sincero;


tan nianiamanta paearimunchic, llullana, mentir;
desnudos salimos del vientre de llullasapa, llullacaniayuc,
la madre. muy mentiroso
Llausa, baba; baboso; llullacuna, equivocarse;
llausana, babear. llullapayac, engañador, lison-
Llautu, venda que se ponen jero ;

los indios en la cabeza, corona, llullapayana, solicitar con


penacho halagos.
llautuna, coronar. Llullu, tierno, blando, pim-
Llica, red; pollo ;

llicana, hacer redes, armar llulluyachina, enternecer;


redes, enredar; llica huirá, re- llullu shungu, de corazón tierno,
daño. compasivo
Llinllina, llinquina, cen- llullucha, ova.
tellear, alumbrar. *Llumpana, limpiar, despejar;
Llipi, lustre, terciopelo; llunipac,/¿'mp¿o, despejado, blanco.
; : ; ;

26 Llunchina — Maillana.

Lluuchina, enlucir. llusti, pobre, indigente.


Lluqui, izquierdo, zurdo. Llushca, resbaladizo
Lluspina, escapar (deslizán- llushcana, resbalar, deslizar;
dose), resbalar, rebotar [la pe- lluslica ñan, camino resbaloso.
lota); Llutana, tapar, embarrar,
lluspinayai, deleznable. pegar, untar
Llustina, descortezar, desollar, Llutai, unción;
desnudar, pelar; Ilutar in alia, viscoso.

M.
Macana, dar puñadas, apor- mai suiuac (cuan hermoso) her-
rear, castigar ; mosísimo (cf. gramática, n. 1 2).

macana, maza; Por medio de esta palabra y los


macai, golpe, herida, castigo; sufijos respectivos, se forman
macan acuna, pelear; los adverbios interrogativos de
macanacui, pelea, riña a pu- lugar, como: maipi? ¿dónde?;
ñadas ; ashca Apucuna caslipaca inaiman? ¿á dónde?; maimanta?
quiquinpura inacanacun, cuando ¿de dónde? ; maita? ¿por dónde?;
hay muchos mandones, no andan mai cama? ¿hasta dónde?; mai-
bien las cosas. pacha? ¿cuándo, cuánto ha? (cf.

Macana, chai. gramática, n. 18);


Macma, cántaro, tinaja. mainina, instar; mainishpami
Macullana, retoñar; arinirca, consintió á mucha ins-
macullai, vastago. tancia ;

Machacui, víbora. maipipish, donde quiera;


Machai, cueva, gruta. maitapish, por donde quiera
Machana, emborracharse (cf. gramática, n. 16);
machai, machacui, borra- inaijan? ¿cuál? (cf. gramática,
chera; machaslica, machac runa, n. 15).
borracho. Maihua, morado, violáceo;
Machi, mono. maihua, planta medicinal con-
Machin, molledo. tra magulladuras.
Mai, interrogativo, ¿cuan, Maillana, lavar (la cara,
cuánto?; mai ñan chican? platos, ollas); maillac shungu,
¿cuánto dista? ; antepuesto á un en ayunas. Shimi maillashca-
adjetivo significa muy; p. e. huan, con decisión.
; ; ;:
; ; ; ;

Maitu — manacui. 27

Maitu, manojo, envoltorio, en- manachu? nachu?, ¿por ven-


voltura; tura, no ?

maitu n a, hacer manojos, en- manapish, tampoco, aunque


volver, empañar; no, á pesar de no;

maituna, pañal ; huahuacuua manar a o, todavía no, antes;


maitushca marcan ó huahua- manaracchu? ¿aún no?;
cuuata maitushca marcancuna, manatac, tampoco
llevan en brazos á las criaturas manallatac, de ninguna ma-
después de envolverlas. nera ;

Malta, de mediana edad, de


manajaicapi, manapacha,
tamaño regular. manapiini, nunca.
Manchana, temer;
Malta, cántaro.
manchac, temeroso ; man-
Mallina, probar (manjares ó
chana cashca, terrible;
líquidos)
manchai, terror, miedo, des-
mallina, gusto (el sentido)
confianza ; manchai runa, man-
manalli mallina, gusto malo;
chana runa, temible;
malli, bocado.
manchai manchai, horroroso
Mallqui, planta, renuevo; manclii manchi jatun, excesiva-
mallquina, plantar. mente grande.
Mallqui, huesos que adoraban manchachina, espantar, ate-
los antiguos indios. morizar ;
Mama, madre, origen, Señora; inanchanayai, temible
antepuesto este vocablo á otro, manchar ina, sobrecogerse, tur-
le da significado de grandeza barse de miedo.
p. e. : mamacucha, mar; pos- Manga, olla.

puesto, indica necesidad ; p. e. Manta, de, desde, por, á


sara mama imahuan- causa de.
illacpica,
tac causaringa? ¿de qué se po- Mantana, tender (ropa).
drá vivir, si falta el maíz?; Mantur, árbol, cuyos racimos
inanamamayuc, huérfano de contienen en sus bayas amargas
madre. color rojo.
Man, á. Manya, cerca.
Mana, no ;
Mañana, pedir, rogar, soli-
manapi, nadie; manalli, mal; citar; Diosta mañana, orar;
manahuañuc, inmortal mañacuna, pedir prestado;
manach, creo que no; mañacui, solicitud;
; ; ;

28 mañachina Mincha.

mañachina, prestar Mayu, río; mayu pata, ribera,


inañachic, préstamo. orilla del río.

Mapa, sucio, vil; mancha, *Mica chaqui, pie plano;


grasa, sordidez rústico, patán.
mapacui, menstruo; Micllana, llevar en faldas,
mapayana, deshonrarse, en- arregazar;
vilecerse ,
micllai, regazo.
mapay achina, mapa
Micuna, comer;
ensuciar;
shimi, palabra deshonesta. micuna, víveres ; micuna (par-
Maqui, mano ; inaqui pampa, ticipio pasivo de futuro)
palma de la mano; maquita aicha, carne comestible; micui
jai Imana, alargar la mano, dar pacha, hora de comer;
la mano; maquita cui, ayú- micuchicuna, convidar á co-
dame. mer;
Marcana, abarcar, llevar en micurishca, carcomido.
brazos; apadrinar á una criatura. Michana i. q. mitzana.
Mar cu, artemisa. Michina, pastorear, apacentar;
Mari, pues, en efecto. niichic, pastor, zagal.
Mascana, mashcaua, buscar. Milchina, espulgar.
Masi, compañero (cf. gramá- Millana, asquear, aborrecer,
tica, n. 7); runa masi, pariente; despreciar;

masii, parentesco. millanayana, estar á punto de


Masna, ma sima, ¿cuánto? tener asco;
Maslia, cuñado, yerno; millanayai, asqueroso, abo-
inashalla, título de una can- minable;
ción popular. millai, asco; malo, perverso;
Mashca, harina de cebada millac, deshonesto;
tostada. millaimana, obsceno;
Mashu, masu, murciélago. millayana, hacerse, ser obs-
Mashua, especie de oca. ceno.
Matanga, nuca. Millina, lana, vellón, pelo,
Mati, calabaza seca y hueca, pluma; ñahui inillina, pestaña;
taza de cascara de coco ó madera. millmana, hilar.
Mati, frente. Millpuna, tragar;
Mauca, viejo, usado (se dice mi Ipn na, esófago, tragadero;
i

sólo de trastos ó ropa) millpiii, sorbo.


maucacliina, envejecer. Mincha, pasado mañana, un
; ; ;; ;

Mingana — munactucuna. 29

día de éstos; caya mincha, en muctina, olfato.

lo futuro. Mucu, artejo, nudo (de las

Mingana, hacerse de sirvientes; plantas); botón, capullo (de las


encargar, invitar; flores), fija ; chaqui mucu,
gozne,
minga, concurrencia amistosa tobillo; maqui mucu, muñeca;
para algún trabajo rigra mucu, codo; tunguri
ining'ashca, jornalero. mucu, laringe;
Mini, trama; mucuna, echar botones la

minina, tejer. planta.


Mirana, multiplicarse, aumen- mucu mucu, nudoso.
tarse, crecer; Mucu, manco, tullido.
miracuna, multiplicarse; Mucu, maíz mascado
iniracui, aumento, multipli- mucuna, mascar maíz para
cación. chicha. Shungupi mucurishpalla

Mirca, peca. purina, andar disgustado, re-


Misi, gato. funfuñando.
Mishana, apostar, ganar (en Muchana, besar, venerar, ado-
el juego);inishahnanmi, pierdo. rar, rogar, orar; Diosta mu-
Mishca, maíz precoz. chana, orar;
Mishqui, dulce; muchai, ósculo, amor; adora-
inishquichina, endulzar, sa- ción, oración, piedad; culto;
zonar ; mishqui shimi, lisonjero, muchaicuna, dar gracias.
adulador; mishqui tullu, ante- Muchila, taleguilla.
brazo . Mugu, pegado, reunido.
Mishu, mestizo. Muguna, beber (de balde).
Mita, vez, igual; mita p i, en Mulla, concha marina colo-
ocasión. rada, perla, abalorio; puca
Miticuna, huir, fugar, evitar; m ullu, coral.
miticuchina, ahuyentar; Munana, querer, pretender,
initicui, huida, fuga. desear, amar, consentir;
Mitza, verruga; mezquino, munai, voluntad, amor, deseo,
avaro antojo.
mitzana, denegar, defender; inunanayai, amable;
mitzac, abogado munapayana, codiciar
mitzai, usura; mitzacai, ava- munaimunalla, amable;
ricia. munactucuna, veleidad
Muctina, mutquina, oler; ashuan munana, preferir; Diosca
; ; ; ; :

30 Muru — Ndin.

ancha inunai miman alia (Par- Mutzuna, carecer, sufrir, pa-


ticipio pasivo de futuro), decer;
Dios es sumamente amable. mutzui, padecimiento , sufri-
Muru, grano, mancha (color miento; necesidad, miseria;
distinto); ñahui mnru, ojo; mu- mutzuchina, castigar.
ru muru, pintado, variado; mu- Muyu, semilla;
ru ungüi, viruela; jatnn muru muyuna, recoger semilla.
ungüi, cuchi muru, sarampión.
Muyu, círculo, redondo;
Murucho, duro (cosas de co-
muyni, vuelta;
mer), especie de maíz.
muyuna, dar vueltas alrede-
Muscuna, soñar;
dor, rodear; urna muyu, vértigo,
muscui, sueño.
vahído
Muspana, errar, desatinar,
delirar
muyundin, mnyundimpi, al-
descarriar, turbarse,
rededor ;
muspa, imbécil, tonto;
muspay achina, engañar; mus- muyundinchina, circundar,

payashca, atolondrado. redondear


Mushuc, nuevo ; mushuc runa, muyumuna, dar vueltas, re-
novicio. gresar ; ticsimuyu, redondez del
Muti, maíz cocido. mundo.

N.
Nanana, doler; verbo imper- cula son impersonales; p. e.: mi-
sonal que pide acusativo de la cunayahnanmi (me da gana de
parte que duele; p. e. hnicsata comer), tengo deseo de comer.
:

nanahuanmi, me duele la bar- Ndin, partícula que expresa


riga; unión de personas ó cosas que
nanai, dolor, dolencia; tienen relación entre sí ; p. e.

nanachina, causar dolores, mama hnahuandin, la madre y


ofender su hijo; ynyu sapindin, la hierba

nanarina, dolerse, arrepen- con su raíz (cf. gramática, n. 5,2?)


tirse ; nanacta riniana, hablar y esto, aunque no se exprese el

cisperamente. primer término de la relación;


Naya, partícula que indica p. e. : hnarmindin, el marido y
afición (cf. mujer; cnsandin, la mujer y
gramática, n. 32). Los la
verbos formados con esta partí- su marido.
; ; ; ; ;

Nic — Ñan. 31

Nic, hacia; p. e. : cainicta, gramática, n. 44); con la pri-


hacia acá. mera persona de futuro:
Nictana, nitcana, tropezar. querer; p. e.: cushac nini, quiero
Nictucuua, fingir, aparentar. dar (cf. gramática, n. 45); ru-
Nina, fuego, lumbre; ninata rashac nina, obligarse; cusha
japichina, ninata catichina, nishca, promesa; mananina,
prender fuego ; ninata huañuchi- negar, denegar; amanina, pro-
na, apagar el fuego; nina huitzu, hibir; nianallinina, reprobar;
tisón, tea; nina pata, fogón. nishca, dicho; se añade regu-
Nina, decir; con un nombre larmente á palabras extranjeras;
ó participio activo: tener p. e.: República nishca;
por; p. e. : manalli nishca, tenido nishanina, significar; nisha-
por malo; con infinitivo: nin, quiere decir;
condenar á; p. e. : hnañnipac ninacnshca, pacto, contrata;
nishca, condenado á muerte; nitiyana, profesar.
con imperativo: mandar; p. e.: Nitina, ñitina, apretar;
inicui nina, mandar comer (cf. Nuyuna, nuyuchina, remojar.

TS.

Ña, ya; ña -fia, interjec- ñacchana, peinar;


ción, ¡pronto ! así es ñacchacnna, peinarse.
ñaca, antes, poco ha; Ñachac, flor amarilla, medi-
ñacalla, poco ha; ña maicuti, cinal contra la bilis.
cuanto antes; Nahui, cara, rostro ; ojo
ñatac, ya que, pues; ¡cuidado fiahni chichu, mejilla; ñahui
que lo hagas otra vez! lnlnn, ñahui muru, ñahui ruru,
Nacai, dolor, tormento ojo; ñahuiricuna, espejo; ñahui
ñaca, con mucho trabajo, illac, chulla nahui, tuerto;
apenas ñahuinchina, carear;
ñacana, maldecir; ñaupa, delante, antes, anti-
nacarina, padecer necesidad, guamente ;
sufrir ñaupac, el primero, superior,
ñacaricui, tristeza, adversi- delantero, predecesor;
dad. ñaupana, adelantar, anticipar.
Naccha, peine; Nan, camino, calle; ñampi
Vocabulario Quichua-Español.
; ; ; ; ; ;

32 Nana Pacari.

painbapi saquirina, quedar sin Nucñu, dulce, suave, tierno;


protección, sin apoyo. ñucñu shimi, afable.
hermana de ella (así
JVaña, Nuctu, ñuten, tuétano, sesos,

llama hermana á su hermana)


la cerebro.
lañaña, hermana por parte de Nuñu, pecho de mujer, teta;

padrastro ó madrastra. üiiñuna, mamar;


Ñañu, delgado; ñañu caspi, ñuñuchina, ñuñucuna, amaman-
vara; ñañu cunga, voz delgada; tar, dar de mamar;
ñañuyachina, adelgazar, re- ñuñuchic, nodriza.
batí ar. Nusta, princesa, virgen, don-
Ñausa, ciego, tuerto. cella.

Nitina, apretar, aplastar, Nutu, remolido, menudo, suave,


ap iñ ar, oprimir sutil

ü i ti cun a, reprimir; ñutui, pulverización


ñitirina, agolparse. ñutuna, remoler, adelgazar;
Nuca, pronombre perso- ñutuchina, desmenuzar, pul-
nal, yo; verizar ;
ñucamantaca, á mi parecer; ñut ulla, blando; ñu tu ashpa,
ñucainautaca mana riiman, por polvo.
mi voluntad, no me fuera.

o.

Oca, raíz dulce, larga y de color lustroso.

p.
Pac, bac, sufijo del geni- shimi, pacashca shimi, secreto;
tivo; para. shimita pacai, calla la boca.
Paca, secreto, oculto Pacai, árbol cuyas vainas en-
pacana, esconder, tergiversar; cierran almendras negras cubier-
pac alia, a escondidas; tas de meollo blanco azucarado.
pacallapi, secretamente Pacari, aurora, mañana; pa-
pacacuna, esconderse; cari tnta, toda la noche; pacari
pacacuna, escondrijo ;
paca tuta ricchana, desvelarse;
; ; !

pacarina — pachallichina. 33

pacarina, amanecer, madru- Pacta, / cuidado


gar, nacer; Pacta, igual, justo, parejo,
pacaric, origen; suficiente
pacaric, pacarishca, nacido; pactalla, pequeño, corto;
pacaric pacha, principio del pactana, estar igual, bastar,
mundo; pacaric yuyana, ins- alcalizar, caber;
tinto ;
pactachina, cumplir, obedecer,
pacarii, nacimiento; pacarina igualar, ajusfar
jucha, pecado original; pactapura, entre iguales;
pacarishcainanta, natural- pactapuralla, igualdad; pac-
mente; tashcallata micnna, comer so-
pacaricuna, madrugar; briamente; inanapactai, sin igual.
pacarichina, inventar, fundar; Pacha, tiempo; ñaupa pacha,
pacarichic, inventor, funda- tiempos antiguos;
dor; pacha, entonces, en aquel
pacarichii, Dios tiempo, desde, ciertamente; cunan
invención;
cai pachataca hnahuata shina- pacha, ahora mismo; chaipacha,
lia, chushacmanta, mana cac- entonces, cuando ; nianapacha,
manta, pacarichishca, este mundo jamás.
nació como niño, cuando Dios le Pacha, tierra (planeta), mundo,
crió de la nada. lugar, región, país. Pacha-
** del mundo, Dios;
1
Paccha, faccha, arroyo, Camac, Criador
chorro de agua, fuente, cascada; caipacha (este mundo) la tierra;
pacchana, facchana, correr el jalma pacha, janac pacha, el
agua, gotear. cielo; ucupacha, el infierno;
**Pacchuyana, facchuyana, cre- urapacha, (el mundo de abajo)
púsculo matutino ó vespertino. los infiernos; huiqui pacha, valle

Paco i. q. pnca. de lágrimas.


Pacsha, luna clara, resplande- **Pacha, facha, ropa, vestido;
ciente ; pachallina, fachallina, ves-
pacshana, resplandecer como tirse;

la luna; pacsha tuta, noche pachallina, manta;


serena; pacsha pacha, tiempo pachallichina, fachallichina,
claro. vestir.

1
Las palabras que llevan dos asteriscos, se pronuncian en el

Norte de Quito con f en lugar de p.


3*
: ;

34 Pahuana — Pata.

**Pahuana, fahuana, volar, Pañi, hermana de él (así llama


correr, saltar, brincar, botar. hermano á su hermana); la-
el

Pai, pronombre personal, paui, hermana por parte de pa-


el, ella,
ello. Suélese, de vez drastro ó madrastra.
en cuando, anteponer este pro- Pantana, errar, vagar;
nombre á un sustantivo y, ha- pandac, torpe;
ciendo veces del i lie latino (en pantalla, equivocadamente
buen sentido), señala la distin- pantamana, absolutamente no,
ción ó preponderancia que de jamás.
suyo tiene tal sustantivo p. ;
e. *Paña, derecho, diestro.
Pai Apunchic Jesucristo. **Paquina, faquiua, romper,
Paicu, planta eficaz para curar quebrar; cruz paquina, cruz
llagas. faquiua, adulterar ; huarmita
Palta, aguacate. paquina, huarmita faquiua,
Palta, sobornal; palta palta, estuprar;
uno sobre otro; paqui, faqui, roto; paqui
paltana, vendaje, compen- shimi, faqui shimi, informal;
sación hecha en el cambio de paquinalla, faquinalla, frágil;
objetos no equivalentes; palti, paquishca, faquishca, pedazo;
gallinero. paquicuua, faquicuna, rom-
Palu, lagartija; huasca palu, perse ;
culebra (no venenosa). paquirishca, faquirishca, que-
Palla, india noble. bradura.
Pallana, coger, escoger, re- Par cuna, regar;
coger (lo. caído); parcui, riego.
pallai, cosecha. Parhuai, flor del' maíz;
Pampa, pamba, llanura, cam- parhuana, florecer el maíz.
po, valle; plaza; Pasa (la s exige pronuncia-
pamhalla, bajo, llano; ción muy pasa
suave), áspero;
pambana, cubrir, enterrar; maqui, mano callosa.
panibai, entierro; Pascana, abrir, desatar, sol-
pambachina, allanar, per- tar, perdonar; ñahui pascana,
donar, absolver de pecado; llegar á los años de discreción.
pambayachina, allanar; cocha Pash, pish, bash, también,
pamba, playa, ribera. y, aun, aunque.
**Panga, fanga, hoja; Pata, poyo, grada, borde;
pantalla, fangalla, liviano. cocha pata, inayu pata, ribera.
; ; ;; ; ; ;

Patana — Pirca. 35

playa; yacu pata, costa; ñalmi pingachina, avergonzar, son-


pata, ceja. rojar ;
Patana, doblar, plegar; pa- pingacuc, vergonzoso; mana-
taric shungu, hipócrita, sola- pingacuc, desvergonzado
pado. pingachayana, ultrajar públi-
Patana, abrirse, reventar (el camente.
grano) Pingu, cumbrera de casa;
patac, vaina; patac singa, palo delgado y largo.
chalo; Pingullu, flauta, pito;
patashca, (maíz) reventado. pingulluna, tocar la flauta;
Patzac, ciento. chaqui pingullu, canilla.
Paya, viejo. *Pinqui, gota, reuma.
Pi2 ¿quién? ; manapi, nadie; Pintzi, planta empleada para
pipish, cualquiera. curar hinchazones y heridas.
Pi, Ib i, sufijo, en. Pintzi, visión, ilusión.
Picslii, hierbamora. **Piña, pihiña, fina, iracundo,
**Pichana, fichana, barrer, en- bravo; violento; pina tucsina,
jugar, limpiar, borrar; junipi puñal cortante;
pichana, sudario; piñana, finana, aborrecer;
pichana, flchana, escoba; piñai, finai, cólera;
picharina, flcharina, lim- piñacuna, fiñacuna, resen-

piarse. tirse ;

*Pichu, canilla. piñacushca, fiñacushca, re-

Pilchi, taza, vasija, vaso sentido ;

hecho de una especie de cala- piñacui, fiñacui, resenti-

bazas muy finas y lustrosas. miento; violencia;


Pilis, piojo. piñachina, fiñachina, pina»
Pilpinta, mariposa. enchina, flñacuchina, enojar,

Pilli yuyu, hierbamora. ofender, provocar;


Pillni, corona, guirnalda piñarina, fiñarina, encoleri-

frazada zarse; piñai ñahuihuan ricu-


pillnna, envolver. rina, manifestarse descontento
Pingana, avergonzarse pina chuspi, avispa.
pinganalla, vergonzoso Piqui, pulga.
pingacuna, tener vergüenza; Pirca, pared, tapia; pircana,
pingai, vergüenza, ignominia, pircachina, hacer paredes, ta-

oprobio; pingai jucha, torpeza; piar; cercar;


; ;

36 pircac pununi.

pircac, tapiador, albañil. **Pucuna, fucuna, madurar,


Piruru, tortera (del huso). fructificar
Pish, también, y, aun, aunque. pucuc, fucuc, fecundo; ma-
Pishca, cinco. duro ;

Pishcu, ave, pájaro. pucushca, fucushca, maduro;


Pishi, escaso, poco, yacu pucuc, medio maduro;
menos,
poco menos; pucuchina, fecundar.
pishilla, muy poco; poco no Pucyu, puhuyun, manantial,
más; pishi shungu, cobarde; pozo, vertiente.
pishina, disminuir, escasear, Puchuna, sobrar, tener fin;
decrecer, faltar; puchu, sobra, resto, fin;
pishii, escasez, penuria. puchucana, puchucarina, a-
Pita, hilo delgado (de ca- cabar, terminar; extinguirse,
buya). aniquilarse
pitaña, poner lazos. puchucai, fin, último; puchu-
Piti, pedazo, poco; cai churi, el hijo último;
pitilla, muy poco; puchuchina, reservar.
**pitina, fitina, cortar, arran- Pulayana, enmohecerse.
car, espirar, morir; Puma, león ;
pumamaqui,
pitii, muerte; piti ishpai, árbol cuyas hojas son semejantes
detención de orina. á manos de león.
Puca, colorado, rosado, ber- Puncha, día;
mejo ; punchayana, amanecer;
pucayana, hacerse colorado. puncharac, temprano.
Pucará, fortaleza, torre. Puncho, especie de sayo sin
Pucllana, jugar, retozar, chan- mangas.
cear, mofar, burlarse; Pundu, tinajón.
pucllai, juego. Pundui, pequeño.
Pucllin, el hijo último. Pungu, puerta;
Pucru, hoyo, cueva, caverna, pungucama, portero.
concavidad. Punquina, hincharse;
**Pucu, fucú, plato de barro ó punguiyana, hincharse;
de madera. punquii, hinchazón ; punqui
**Pucuna, fucuna, soplar; shungu, soberbia.
pucuna, cerbatana; nina pu- Puñu, cantarillo.
hucuna, nina fucuna, fuelle de Puüuna, dormir;
herrería. puñuna, lecho, yacija;
;;

pufiui — Quichuna. 37

puñui, sueño, sopor; puñuc sierto, despoblado; purun pamba,


tncuna, dormitar; puñuisapa, furun pamba, yermo, matorral.
soñoliento. Purutu, frísol, judía.
Pupu, ombligo. Pusac, ocho.
Pura, sufijo (cf. gramática, Puscu, pushcu, posoco, ácido,
n. 5, i?) mutuamente; inaqui- agrio, levadura, espuma;
pura randina,co mprar al contado. puscuna, pushcuna, acedarse,
Purina, andar, trajinar; fermentar, estar ácido.
purii, marcha; Pusu (la s se pronuncia muy
puricuna, pasear, recorrer; suave), cana, gris; pusu urna,
puricruua, pasajero, pere- cano
grino ;
pusuyana, encanecer.
purishcana, pasar, viajar. Pusun, vientre.
Huasita huasita (huasinta hua- Pushana, guiar, llevar;
sinta) purina, andar de casa en pus lia o, guía.
casa (cf. gramática, n. 42). En Pushca, hilo;

este ejemplo se nota que aca- puslicana, hilar.


bando una palabra en vocal, se Puti, triste;

pone á las veces n antes de ta putina, estar triste;

ó tac; p. e.: cuyanantac, digno putii, aflicción;


de amarse. Ñuca, ñuca ñan puticuna, acongojarse.
cashcatami purini, ando sin Putiuua, remendar.
hacer mal á nadie. Putzutzu, rocío.
Puru, calabaza de cascara *Puyu, cuesta, declive.
gruesa; ishpapuru, vejiga. **Puyu, fuyu, niebla, neblina,
*Puru, puliuru, pluma; nube
*purucuna, puhurucuna, plu- puyuna, anublarse;
maje. puyupurina, fuyupurina, estar
**Purun, furun, puruuia, de- nublado.

Q.
Quia, podre, materia, pus; quien a, disenteria.
quiayana, podrirse, formarse Quichana i. q. jichana.
pus. Quichua, idioma de los indios.
Quichana, irse uno de cá- Quichuna, quitar, suprimir,
maras, tener diarrea; despojar, arrebatar.
;

38 Quilma — Quillpana.

Quilma, jihua, hierba, al- de maíz), Julio y Agosto. Papa


falfa; tarpuna quilla (mes de siembra
quilín ana, cortar hierba. de papas), Agosto. Kastrojo
Quihuina, dislocar, tronchar; quilla (mes de rastrojo, rastro-
quihuishca huiru, caña de maíz jera), Setiembre. Sarapac punta
sin mazorca; manaquihuiric, in- yapui (primeras aradas para
flexible. maíz), Octubre. Tarpui juria l

Quilla, luna, mes; inushuc (tiempo propio para sembrar),


quilla, luna nueva; puca quilla, Noviembre. Huahua jashniai (pri-
pacsha quilla, pura quilla, mera escarda de maíz), Di-
quilla junda, luna llena ; quilla ciembre 2 .

huañuc, eclipse de luna. Quilla, perezoso;


Jashmana quilla (mes de des- quillai, pereza;
herbar), Enero. Sara apachina quillacuna, tener pereza;
quilla (mes de aporcar el maíz), quillacuc, descuidado, ocioso;
Febrero. Parhuana quilla (mes quillacui, descuido;
de florecer el maíz), choclloya- quillacuchina, hacer perder
na quilla (mes de formarse el tiempo.
choclo), chocllo pacha (tiempo *Quillimbisha, carbón.
de choclos), Marzo. Cauyashca Quillca, quishca, papel, carta,
quilla (mes de secarse el maíz), escrito
Abril. Sara quilma paquina quillcana, escribir;
quilla (mes de arrancar la hoja quillcashca, nota, libro;

de maíz), Mayo. Alyis tarpuna quillcacaina, tinterillo, rábula,


quilla (mes de siembra de al- leguleyo; quillca yachac, letrado.
verjas), Mayo y Junio. Sara Quillpana, quishpana, quir-
pallana quilla (mes de cosecha pana, tapar, cubrir, vendar;

1
Los indios cambian á veces las palabras castellanas de un modo
particular y varían algún tanto el sentido. Juria viene de furia y le

dan el apuro. La palabra castellana punta usan en


significado de
el sentido de primero y el vocablo alverja cambien en alvis etc.
2 Estas denominaciones de los meses son usadas en las cercanías

de Quito y varían en otras partes según las estaciones y el laborío de


la tierra. Hemos querido indicar que los indios cuentan el tiempo,
por lo regular, según las ocupaciones de la agricultura. Ñuca yaya
alvis tarpunallapimi huañurca, mi padre murió en el tiempo
de siembra de alverjas.
; ;; ;

quillpai — quishpichi. 39

quillpai, tapa, venda; Quipi, maleta, atado de ropa,


quillpana, cobertura. carga
Quilín, amarillo. quipina, cargar á espaldas;
Quimi, estribo; quillca quipi, balija.
q minina, apuntalar, apoyar; Quipu, nudo; cálculo, cómputo
quimirina, arrimar. por nudos; mayoral, capataz;
Quimllana, pestañear, dor- quipuna, contar, leer por
mitar. nudos
Quiínsa, tres. quipuc, el que lee nudos;
Quincha, cañizo, empalizada, quipuchac, anudador;
valla, barrera, redil; quipushca, anudado.
quinchana, cercar con cañas, Quiqui, tierno, blando, deli-

palos, juncos; formar redil, cado :

poner barrera. qui quina, echar tallitos el

Quinchu, bolsita en la cin- maíz, espigar; quiqui sara, maíz


tura, seno. tierno, en leche.
Quing-u, torcido, corvo, vuelta, Quiquin, propio, verdadero
escondrijo, rodeo. pospuesto á un pronombre per-
Quinrai, ancho, ladera, tra- sonal significa mismo (cf. gra-
vesía ;
mática, n. i 4);

quinraiinan, al través. quiquintac, verdaderamente.

Quinti, colibrí. *Quiri, llaga, herida.


Quiru, diente; pungu quiru,
Qninti, encogido, corvo;
dientes; raen quiru, mama
quintina, encogerse.
quiru, muela; quiru aicha, en-
Quinua, planta mediana cuyo
cías.
fruto algo amargo, desaguado y
Quiru, tallo, madera.
cocido, se come.
Quisha, nido;
Quipa, jipa, último, después,
quishachina, anidar.
atrás ;
Quishpina, escaparse, librarse;
quipa china, posponer;
quishpii, libertad;
quiparina, quipayana, atra- quishpina, asilo;
sarse ; quishpicuc, libre;
quiparic, último. quishpichina, libertar, eman-
Quipa, trompeta de caracol, cipar, exonerar, perdonar, re-
bocina dimir ;
quipana, tocar la trompeta. quishpichi, perdón;
; ; ; ;

40 quishpichic — ricchachina.

quishpichic, libertador, re- Quita, cimarrón, arisco.


dentor. *Quiti, qui, hacia, alrededor,
Quishqui, estrecho, angosto espacio, sitio, anchura.
quishquina, estrechar, oprimir; (Juituna, raer.
quishquiy achina, apretar.

R.
Rae, partícula, todavía, Raya, partícula que inter-
aun (cf. gramática, n. 38). calada entre la raíz y la termina-
Racacha, zanahoria. ción del verbo, indica constan-
Racu, gordo, grueso; cia, firmeza, perseverancia; es
racuyachina, engordar. muy frecuente la abreviación de
Ragra, flaco. raya en ra ó ria; p. e. : maña-
Raima, surco, fila. rayana, mañarana, niañariana,
Raicu, partícula, por, a pedir sin intermisión.
causa de, por motivo de. Ri, partícula reflexiva
*Raimi, fiesta. (cf. gramática, n. 13) que á
Ran di, en lugar de; veces indica también repetición
randina, trocar, conmutar, p. e. : rimarina, charlar.
comprar; Ri, conjunción, ij, empero,
randina, mercancía; mas.
randichurana, sustituir; Ricchana, parecerse, aseme-
randimanta, cada uno á su jarse ,

vez; ricchai, imagen, figura, rostro,


randimpac, recíprocamente, semejanza ; ilusión ; cainshina
viceversa. ricchan, te es parecido;
Ra quina, repartir, apartar. ricchac, uniforme;
Rasu, nieve, sierra nevada; ricchachina, imitar; ricchac
ras una, nevar. ñahui, retrato; alliricchac,
Raucana, escardar. bonito.
Rauchana, raumana, chapo- Ricchana, recordar, despertar;
dar, deshojar. ricchai, despertamiento
Raurana, arder, encenderse; riccharina, ricchacuna, re-
raurai, ardor; raurac shungu, cordarse, despertarse
corazón ardiente. ricchachina, despertar á otro.
; ; ;; ; ;

Riesina — Rutuna. 41

Ricsina, conocer de vist-a; rimanacupui, intervención.


ricsi, conocimiento Riña, ir.

ricsiuacuna, reconocerse; Ringri, rinri, oreja.


ricsichayana, reconocer. *Rirpu, espejo;
Ricuna, ver, mirar; *rirpucuna, mirarse en el es-
ricuna, visible; pejo.
ricui, mirada, vista, apari- Rocoto, ají grueso.

ción ;
*Rucana, dedo ; mama rucana,
ricucuna, vigilar; pulgar.
ricuchina, mostrar, demostrar; Rucu, viejo, decrépito; pos-
ricurina, aparecer; puesto es despectivo;
ricuri, aparición; rucui, vejez;
ricuric, visible; rucuyana, envejecer.
ricuinuna, visitar. Quitushpa Rumi, piedra;
cauta ricugrishac, cuando me ruiniyana, empedernecerse
vaya á Quito, haré á Ud. una rumi ruini, pedregal.
visita. (Nótese que dicen qui- Runa, hombre, indio; runa-
tuna por: irse á Quito.) cuna, población; runainasi, pró-
Rigra, hombro, brazo, ala; jimo, parentesco de afinidad.
rigra ucu, arca. Rundu, granizo;
Riniana, hablar, contar; rundún a, granizar.
rimacuna, murmurar, in- Rupana, quemar (el sol);

famar; yayanta rimagmi, está rupai, sol, ardor, calor;


insultando á su padre; rupachina, incendiar;
rimai, habla; voz; lenguaje; ruparina, quemarse, arder.
rimashca, relato, relación; Huraña, hacer, formar, cum-
rimanacuna, disputar, alter- plir, trabajar;
car, vocear, murmurar; ruranalla, fácil, posible;
rimanacui, tertulia; rurai, acción, ocupación,
riinarina, charlar; usanza; janaepacha rurac, Cria-
rimapuna, interceder; dor de los cielos; manar ur ana,
rimapuc, abogado; abstenerse
rimachipuna, interpretar ruracuna, ocuparse.
riinachipuc, intérprete Ruru, fruto, pepita, huevo,
rimanacupuna, intervenir riñon.
riinanacupuc, mediador, par- Rutuna, cortar, segar, tras-
lamentario; quilar.
;

42 Sacsana — sinchicuna.

S.

Sacsana, saciar, hartar, tra- Sapayu, calabaza.


gar. Diosta janacpachapi ri- Sapi, raíz, origen;
cucca ricuita mana sacsanchu, sapiyana, arraigar;
los que ven á Dios en el cielo, sapiyac, original ; sapiyac
nunca se hartarán de mirarle. jucha, pecado original.
Sacha, bosque, montaña, sel- Saquín a, dejar;
va; sacharuna, montañés, sal- saquirina, quedarse.
vaje; sachaatallpa, pava. Sara, maíz; urna sara, pastel
Saglana i. q. rauchana. de maíz.
Sagra, áspero, malo, vil. Sarpana, lloviznar.
Sahuana, deshojar ; sahuan Sarun, tiempo pasado, el otro
allpa, tierra arenisca. día.
Sainina, alborear, crepúsculo Saruna, pisar, hollar, atro-
matutino. pellar; chaqui sarui, huella;
Samana, descansar, respirar; chaquipi sarushpa purina, an-
samai, descanso, respiración, dar importunando, solicitar con

vaho de animal; runa samac, frecuencia y molestia.


pacífico Sasa, difícil.

samayuc samana, lugar


(de Sasina, ayunar, mortificarse.
de descanso de los huacas en Satina, embutir, atestar, en-
sus peregrinaciones y el enclí- cajar;
tico yuc) brujo; samai cacha- satirina, entrometerse.
riña, resollar; samai millpuna, Sauna, almohada, cabecera;
respirar. saunana, hacer cabecera, poner
Samba, flojo, frágil. la cabeza sobre la almohada.
Sainhu, calabaza. Sicana, montar, cabalgar.
Sampi, canilla. Sicsi, arbusto cuyas cañas
Sangu, espeso, masa de maíz sirven de huso á las indias.
espesa. Sillu, shillu, uña, casco.
Sansan, bamboleando. Sinchi, fuerte, duro, recio,
Sapa, uno solo (cf. gramática, valiente; vigor; sinchicai, fuer-
n. 6); sapa runa, cada xmo; za;
sapalla, uno solo, único, soli- sinchicuna, animarse, esfor-
tario, soledad. zarse :
, ; ; ; ;; ;

sinchiyana — Supi. 43

sinchiyana, robustecerse, en- siricuna, acostarse, proster-


durarse ; narse, inclinarse
sinchiyachina, fortificar, for- sirichina, hacer acostar;
talecer. Sinchi siucliimi rimana, sirirayana, estar acostado
hablar sin recelo. chaipi ñan sirigun, allí está
Singa, nariz, trompa; singata visible el camino; limita siri-

riinana, ganguear; urai singa, manta (tiyarimanta) cullquita


boca abajo; urai singana, poner cushcani, he dado la plata con
boca abajo. Imasliinatac sin- un año de anticipación.
gata ishcandin ñahuiluluninan- Sisa, flor; sisa pamba, campo
ta ancliucliiringa 2 ¡Cómo van florido, jardín
a quitar el único hijo a sus sisana, florecer.
padres? (literalmente: ¡cómo Sisu, sarna, lepra.
arrancar la nariz de entre los Sucta, seis.

dos ojos?). Sucu, soco, sliucu, caña del-


Singu, óvalo, redondo, bola; gada, carrizo.
singnna, revolcarse, rodar. Suchu, tullido, manco
Sipas, shipas, moza, manceba. suchuna, resbalar, gatear.
Sipina, ahorcar, impedir la Sullu, shullu, aborto;
respiración, sofocar. sullnna, shulluna, abortar.
sipicnna, ahorcarse; Sumana, ser hermoso, magní-
sipichina, hacer ó dejar ahor- fico ;

car. sninac, hermoso, magnífico,


Sipn, arruga, rugoso, arru- grande, honrado, estimado
gado, virolento; sumaiinana, hermosísimo
sipuna, arrugar, fruncir. sumai, gloria.
Siqui, ano, posaderas, nalgas; Sunfu, planta medicinal, tó-
cabo; asiento, cimiento; ishcai nica.
siqui, chismoso; Suni, largo, extendido; suni
siquiyana, ponerse al fin. runa, hombre alto
Siquina, redondear, rayar. suniyana, alargarse;
Sirana, coser; sunii, largura.
sirai, costura. Suntu, shuntu, montón;
Sirca, vena, veta; suntuna, shuntuna, amon-
sircana, sangrar. tonar.
Sirina, acostarse, echarse á Supai, diablo, demonio.
la cama, yacer; Supi, pedo, ventosidad;
; ;

44 supina -^ Shoco.

supina, ventosear. Suyu, distrito, región, parte


Surguna, sorguna, retirar, (de una chacra etc.)

sacar, apartar.

Sh.
Shaicuna, saicuna, cansar; Shihui, sortija.
shaicui, cansancio, fatiga; Shigra, bolsa, talega.
sh ai encuna, cansarse. Shila, vaso de barro, copa,
Shairi, tabaco. taza.
Shamuna, venir; sliainuc ru- Shilingu, shilili, montura.
na, extranjero; shamuc pacha, Shillingu, raquítico.
shamuc, porvenir; shamuc hua- Shimi, boca, bocado, palabra,
ta, año próximo; vocablo, lenguaje;
shainuchicuna, invitar á venir; shimiyai, conversación
llamar; shiinisapa, hablador, bocón;
shamuinishcacuna, convida- shinii-apac, chismoso; shimi
dos; shainucshainushpa, cuando yachac, lingüista; shimita cuna,
se presente la ocasión. dar palabra; nishca shimi, pa-
Shayana, parar, ponerse de labra dada, promesa.
pie, sosegar; Shina, así, de este modo, de
shayac, derecho, vertical; tal manera, así como;
shayachina, hacer parar; en- simiaca, por consiguiente
derezar; shinana, hacer así;
shayachishca, enderezado; shinandin, jinandin, total-
shayarichina, levantar. mente. Mana pipish ñuca shi-
Shi, partícula que denota du- naca, nadie hay que se me ase-
da; p. e. : canshi, dicen que tú; meje.
chaishi, se dice que es así (cf. Shinga, borracho;
gramática, n. 38); ashi (ari-shi), shingayana, emborracharse.
sí, dizque; marayillashi cau- Shiquina, arrancar, amolar.
sangui, nachu? dizque estás Shiri, Señor de todos.
pues muy bien, ¿no? Shitana, arrojar;
Shicshi, comezón; shitashca, abandonado;
shicshina, tener comezón. shitariiia, abandonarse, arro-
Sliihnaiia, trabar paja para jarse.
cubierta, esparcir. Shoco, cana.
; ;

Shuc — Tacana. 45

Shuc, uno, otro; shutii, claridad, evidencia;


shuclla, singular, único; shutina, shutichina, poner
shuccuna, unos, los demás; nombre, nombrar;
shuctac, otro. shutilla, claramente, visible,

Shucuna, socona, mojar, ro- notorio, evidente;


ciar, regar, bañar; cf. jucunaj sliuthitac, en verdad, cierta-
shucushca, mojado. mente;
Shuhua, shua, ladrón; shutiyana, llamarse;
shuhuana, robar, usurpar. shutiy achina, hacer poner
Shulla, rocío, sereno. nombre, bautizar
Shulluna i. q. sliushuna. shutiyuc, llamado, bautizado.
Shungu, corazón, entrañas, Shutuna, gotear;
valor; voluntad; yana shungu, shutuna, gotera;
hígado; yurac shungu, pulmón; shutui, gota. Janacpacha,
maqui shungu, palma de la caipacha Diospac ñahuipica,
mano; chaqui shungu, planta shuc shutui yacu shinalla, shuc
del pie; muru shinallaiui, el cielo y la
shungucania, de buena gana; tierra soncomo un grano ó una
shungusapa, soberbio; gota de agua delante de Dios;
shunguyuc, valiente ; iina shutui shutui, gota á gota;
shunguhuan? ¿con qué intención? shutushca, mojado;
Shuru, virolento. shutu china, hacer gotear;
Shushuna, suisuna, cerner, destilar, verter, hacer mojar;
colar; shuturina, mojarse.
shushuna, coladero, cedazo; Shuyana, esperar, aguardar;
shushui, filtración. shuyai, shuyana, esperanza.
Shuti, nombre, verdad; iina Shuyu, sucio, suciedad.
shuti cangui? ¿cómo te llamas?

T.
Tabiana, disparatar; haré sin duda; precedido de Ha
tabiai, tontería. significa mismo; p. e.: chas-
Tac, pues; unido á verbo nallatac, asimismo.
significa resolución, determina- Tacana, golpear, martillar,
ción ;
p. e. : rurashactacnii, lo estropear;
; ; ; ;

46 tacana — ticana.

tacana, martillo; cullqui ta- tandanacui, junta;


cac, platero. tandachina, reunir, recoger;
Tac sha na, lavar ropa. tandarinalla, sociable;
Tacti, tatqui, paso; tandalla, juntamente, juntos,
tactina, tatquina, dar pasos, simultáneo, unánime.
caminar; caru caru tactina, Tángana, empujar; supai tan-
caminar á paso largo ; huañui- gaipi cana, estar con tenta-
paglla tactina, andar á paso ciones.

muy lento. Tani, achicoria.


Tacurina, turbar, alborotar, Tapuna, preguntar, averiguar;
inquietar, lidiar tapucuna, informarse ; tapui
tacurii, inquietud; shimi ta- tapui mascana, averiguar, in-
curina, incitar; tacuri shimi, dagar.
hablador, charlatán. Taqui, troje, tambor.
Tachana, poner linderos; Tarina, descubrir, encontrar,
tacha pura, entre colindantes, hallar, adquirir; recaudar, ganar;
entre vecinos. tari, tarishca, hallazgo;
Tahuana, exprimir, cerner taricushca, ganancia
(chicha) en cedazo. taripana, salir al encuentro,
Taita, padre, anciano ; em- examinar, juzgar; tarina pun- i

pleado como adjetivo expresa cha, día del juicio.


cariño, respeto y de ordinario, Tarpuna, sembrar;
confianza ó resignación hablando tarpui, siembra.
de Dios; p. e. : taita Diosini Taruga, venado, ciervo.
ricunga, dejo todo á Dios (pues Tasin, aro en que asientan
es mi padre). las ollas, nido.
Tallina, derramar, vaciar, Tasnu, habas tostadas y puestas
envasar. á remojo.
Tainbu, venta, mesón; tanibu Taúca, montón, mucho
camayuü, posadero. taucana, amontonar, aglo-
Tamia, lluvia; runa lamia, merar.
llovizna Taima, bastón, bordón, pilar;
Iíiiii a n a, llover; tamia shaya-
i la na na, apoyarse en elii

rinmi, empiezan las lluvias. bastón.


Tanda, pan. Tauri, chocho.
Tanda na, reunir, juntar; Tica, adobe;
tandai, unión, sociedad, suma. ticana, hacer adobes.
; ;

Ticsi — Tucuna. 47

Ticsi, fundamento, cimiento tisana, cardar, escarmetiar.


fundación ; Titi, metal, plomo.
ticsic, fundador; ticsimuyu, Tiu, arena; tiu-tiu, arenal.
redondez del mundo, iodo el Tiuca, toca, saliva, esputo;
mundo; absoluto; ticsi rumi, tiucaiia, tocana, tucaiia, sa-
piedra fundamental. livar, escupir; enfadarse.
Ticshina, dar de palos. Tiucu, clincu, plato de barro.
Ticti, chicha aun no fermen- Tiungulli, gorro
tada y con afrecho, espuma de tiungullina, tungullina, cu-
la chicha; ticti ñahui, pecoso; brirse la cabeza.
tictina, espumar. Tiyana, estar, sentarse, per-
Tigrana, voltear, volver una manecer de asiento, morar,
cosa al revés de como estaba; existir ; cai llactapi tiyarimanta
cutin tigra, cutin tigrash, á pacha, quichuata yachacush-
la vez, en cambio, recíproca- cani, desde que estoy en este
mente; pueblo, he aprendido el quichua;
tigraniuna, regresar. tiyana, asiento, trono;
Tilca, suciedad. tiyac, perpetuo, estable;
*Timbi, verruga, arruga. tiyarina, silla.

Timfoul, renacuajo. Tocto, flor del maíz.


Timbuna, hervir; estar eno- Toglla, tuclla, lazo, trampa;
jado, colérico ; tocllana, enlazar, cazar (con
tinibui, ebullición. lazo).
Tincana, dar p api r °t az0s >
Tola, tula, sepulcro de los

patear. Scyris, tumba; lugar de supers-


Tiuqui, par de cosas iguales, tición.

encuentro, trabazón; Totora, tutura, espadaña.


tinquina, parear, unir, sol- Trasnina, crujir.
dar, trabar, uncir; tiuqui ñau, Tucsina, punzar, herir, acu-
encuentro de caminos. chillar ;

Tipa , prendedero , alfiler tucsina, punzón, puñal, cu-


grande. chillo.

Tipina, tispiua, tishpina, Tucu, alacena, escaparate


pellizcar, coger fruta, deshojar. (hecho en la pared); ventana,
Tipu, crespo. tronera.
Tiqui, remolino. Tucuna, hacerse, convertirse
Tisa, carda; en, suceder; fingir; p. e. : apu-
Vocabulario Quicliua-Español. 4
; ; ; ;

48 tucui — tzacmana.

tucushca, soberbio; con el in- tunina, derrumbarse, caerse


finitivo de presente: poder; (la pared).

p. e. : urmai tu nina, poder caer; Tupu, prendedero, enfaldador,


tucui, todo, todos; tucui- alfiler grueso con que sujetan
tucundin, todos juntos; las indias su pachallina
tucundin, universal ; tucui tupullina, pañuelo, manta
paclia, universo; sostenidos con el tupu.
tucushca, testarudo Tupu, medida de chacras
tucurina, acabarse, cesar; legua
tucuri, fin; tupuna, medir, varear; rigra
tucuricuna, postrimerías. tupu 11 a, braza; Hulla tupu, me-
Tucurpilla, especie de tórtola. dida falsa.
Tucyana, tocyana, reventar, Turi, hermano de ella (así
abrirse (la flor), retoñar; llama la hermana á su hermano);
tucyana, ampolla; laturi, hermano por parte de
tuey achina, disparar. padrastro 6 madrastra.
Tuguna, especie de tórtola. Turu, lodo, barro;
Tul a u a, escarbar raíces. turuna, atollar; turu-turu,
Tulu, bolsa. lodazal, ciénaga.
Tuluc, flojo; Tusaua, rapar, trasquilar.
tulueyana, aflojarse. Tusliuna, bailar; brincar de
Tulur, rueca, huso. rabia, rabiar, renegar; tushu-
Tulipa, tushpa, adobe, piedras rishpa ruraua, hacerlo de mala
que forman el fogón, cocina. voluntad;
Tullu, hueso, flaco; huasha tushu i, rabia.
tullu, vértebra; unía tullu, Tuta, noche;
cráneo. tutayana, anochecer, oscure-
Tuinbuna, abollar; cerse; tuta-tuta, tutayai, tuta-
tumhui, abolladura. pura, oscuridad, tinieblas;
*Tumi, machete, sable, cuchillo. tul acuna, cada noche; tuta-
Tunipana, tumbana, achacar, 1 alalia, de noche;
levantar falso testimonio, in- tuta manta, por la mañana;
culpar ; anisa tuta, tenebroso.
tumpacuna, tener celos. Tutu, cañuto, talega.
Tunduli, tambor. Tzacmai, puño;
Tunguri, garganta. 1/a emana, abofetear;
Tuni, derrumbo; tzacmaua, desgrama r.
; ; ; ;

Tzagnana — ucunchi. 49

Tzagnana, chacnana, mania- Tzinm quina, pestañear.


tar, amarrar, cargar bestias; Tzipijana, pestañear.
acusar, enredar; Tzirapa, crespo.
tzacnashca, enredado. Tzirapa, lluvia con sol.

Tzala, flaco, 'pálido, raquítico; Tzisi, pava del monte.


tzalayana, enflaquecerse. Tzitzi urna, cabello des-
Tzala, canasto de juncos. greñado.
Tzanca, mal molido, grueso Tzucni, tzoeni, lagaña, la-
tzanca-tzanca cutana, moler gañoso ;
grueso tzuenina, ser lagañoso.
Tzia, liendre. Tzuctzuc, mirlo.
Tzicnina, aborrecer, odiar; Tzungana, chupar, sorber,
tzicnii, odio; mamar.
tzicnina, enemistad Tznnnina, zumbar.
tzicnipai, aborrecible. Ishcai Tzuntzu, andrajoso.
shungu rnnaca tzicninami (par- Tzutuna, anudar;
ticipio pasivo de futuro), tzutu, nudo.
digno es de desprecio el mentiroso.

u.
*Uccu, cuerpo ; necuicuna, Uctu, octo, agujero, hoya;
todos mis miembros. 11 duna, agujerear;
Ucllana, ocllana, abrazar, uduna, uteuna, barrena;
empollar jatun uduna, pico (instru-
ocllachina, hacer empollar. mento) ;

Ucoti, ocoti, ano ; ucoti un- udusapa, poroso; udu (uteu)


güi, almorranas. ñahui, ojerudo, ojo hundido.
Ucsha, paja. Ucu, dentro, abajo, hondo
Ucta, utea, pronto; cuarto ;

uctai, uteai, instancia, ur- ucuman, al fondo; ucupicac,


gencia ; lo interior; ucuchurana, ena-
nctana, aligerar, hacer pronto, guas ;
urgir; ucunchi, pollera interior; ucu-
uctac, precoz; pacha, infierno; mayu ucu, pro-
uctachina, dar priesa. fundidad del río. Ucu jahua
; ; ;

50 Ucucha urayana.

r u rana, hacer sin cuidado, sin un giii, enfermedad ; iiug-üi-

interés, sin reflexión. siqui, enfermizo; ungüi huasi,


Ucucha, ratón; shuhua ucu- hospital, enfermería.
cha, pobretón, ladronzuelo, ra- Uña, cría de llama, cordero.
tero; payaucucha, murciélago. Upa, mudo, tonto, zonzo,
Uchuc, uchui, chico, pequeño; estupidez;
uchuilla, muy pequeño; upa lia, en silencio;

uchuillachina, acortar; uchui upallana, callar; omitir;


shungu, de ánimo menguado, upallai, silencio
cobarde. upallac, callado, silencioso,
Uchú, ají; piqui uchú, ají tácito

fuerte. upayana, enmudecer; upayac


Uch-uch, queja de quien está runa, taciturno.
cansado. Upiana, beber;
Uicuña, vicuña (cuadrúpedo). apiana, bebida, vaso; cullqui
Ujuna, toser; upiana, vaso de plata; pactash-
ujui, tos, romadizo; callata upiana, beber sobria-
ujuyana, acatarrarse. mente ;

Ullahuanga, gallinaza. upiachicuna, invitar á beber;


Urna, cabeza, cumbre; urna upiai, borrachera; upiai upiai,
mu y ni. vaguido; innata muyu- gran borrachera ;

chiua, cabecear. upiashca, upiac runa, borra-


Umaua, engañar, embobar, cho. Upiaitaca upiani, shinga-
sonsacar, sobornar, seducir; yaitaca mana shingayani, bebo,
umac, picaro; pero no me emborracho. Con-
nina i, picardía. ciencialla upiashcanimi, he be-
Umu, hechicero, adivino. bido sin excederme.
Uniutu, enano, rechoncho. *Uqui, negruzco, gris;
Unana, tardar; uquiyashca, arrugado.
uuai, tardanza, mucho tiempo Ura, lugar profundo;
ha; urai, ladera;
unayac, tardío. ii raiman, cuesta abajo; urai
Unaucha, señal, bandera; huichai p urina, andar para
una n cha n a, señalar, advertir, arriba y para abajo; urai-urai,
entender. bajada
Ungu, enfermo; uraicuna, apearse;
u tur ii na, enfermar; urayana, descender.
;; ; ; ;

Urcu — yachapayana. 51

Urcu, cerro; urcu pata, cima utii, admiración;


del cerro. utiipac, maravilloso.
TJrmaiia, caer, sucumbir; Utiuc, pequeño;
urina clima, subvertir, tumbar. utiucyachina, achicar.
Urpl, tórtola. Utu, cutu, cortado, mutilado.
Usa, piojo de la cabeza; Uturungu, tigre.

usaua, usa chin a, despiojarse. Uya, rostro, cara, mejilla;


Ushcu, gallinaza. íiahui uya, mejilla;
Ushichina, adquirir, alcanzar 11 y a 11 a, oir, obedecer; mana
lo deseado. uyaua, no condescender, denegar;
Ushiyana, usiaua, abonanzar, mana uyac, sordo; porfiado,
escampar, serenarse el tiempo; caprichoso
ushiai, verano. uyaicuua, noticias; uyai runa,
Ushpa, ceniza; ushpainaii hombre célebre;
tigrarina, convertirse en ceniza. nyachiua, publicar;
Usliuslii, ushi (en boca del uva rí 11 a, entender;
padre), hija. uyaricuna, oir con atención,
Ushuta, oshuta, sandalia. escuchar ;
Utcu, uctu, algodón; uyaricuc, escucha, espía;
utcuua, carmenar algodón. uyarichina, informar. Chailla
Utina, admirar, maravillarse, uyac shamuchun, dígnese oirme
embobarse, volverse loco; una palabra.
utic, loco, bobo;

Y.
Yacu, agua, zumo; yachacuna, aprender, estudiar,
y acuna, mojar; comprender
yacunayana, tener sed; yachacuc, discípulo
yacunayai, sed; yachacuchina, hacer aprender;
yacuyana, derretirse. yachachina , enseñar, a-
Yachana, saber, entender; maestrar;
yachana, destreza; yachachishca, discípulo;
yachai, sabiduría, usanza; yachachicuna, ensayarse, a-
yachashca, costumbre; costumbrarse
yachac, sabio, hábil, astuto, yacharina, habituarse
sagaz; adivino, brujo; yachapayana, remedar; mana
; ; ; ; ;

52 Yahuar — Yuc.

yachana, ignorar; inanayachac, Yanga, en vano, de balde,


ignorante; ingenuo, sencillo. gratis, baladi
Doctrina uyaitaca uyani, yacha- yangachina, echar á perder;
cuitaca mana yachacuni, asisto yanga pacha, sin motivo;
á la doctrina, pero no puedo yangapish, no importa; yanga
aprender. runa, hombre vil, inútil;
Yahuar, sangre; y ;i n galla, adrede, de balde;
yahuarina, sangrar yangainana, abuso, inútil,

yahuaryachina, ensangrentar arrogante, temerario; yanga pu-


yahuar masi, consanguíneo ; alli rina, vagar, andar ocioso sin
yahuar, de sangre noble; alli oficio ni beneficio; yanga puric,
yahuarcai, nobleza de sangre, vago, holgazán.
de raza; yahuarta cunucya- Yanta, leña;
china, causar disgusto, enfa- yantana, leñar.
dar. Yanuna, cocinar, guisar; ya-
Yaicuna, entrar, caber; inti- nuna huasi, yanuna ucu, co-
pac yaicuna, Occidente; cina.
yaicuchina, introducir. Yapana, agregar, añadir fá
Yallina, exceder, superar, la medida);
pasarse yapa, yapana, adehala, ven-
y alli, más; diferencia; daje.
yallic, pasado, supérfluo Yapuna, arar;
y alli cuna, prevalecer; yapui, arado.
yallimana, yallin, demasia- Yarahui, yarafoi, canción.
damente; yarahuina, cantar, hacer can-
yallinrac, yallinracmi, antes ciones ;

bien, empero. yarahuic, cantor, poeta.


Yana, criado. Yaricana, y arcana, tener
Yana, negro ; hambre;
yanayana, ennegrecer. yarica, yarca, hambre.
*Yanandin, entrambos, entram- Yata, zanja.
bos á dos; Yau, interjección, ¡hola!
yanandinchina, casarse. Yaya, padre; mauayayayuc,
Yanapana, ayudar, proteger, huérfano de padre.
amparar, socorrer, favorecer; Yayin, especie de enredadera.
yanapai, protección, socorro, Yuc, partícula que expresa
favor. posesión (cf. gramática, n. 31).
; ; ; ;

Yucsi — yuyuna. 53

Yucsi, arena fifia. Yuyana, pensar, entender, a-


Y uní;) 11:1, engendrar, fornicar. cordarse, sospechar, imaginar;
Yunga, valle caliente, habi- yuyana, pensamiento, ima-
tante de tal valle. ginación;
Yupana, contar, enumerar, yuyachina, hacer recordar,
calcular, valuar advertir, impresionar, zaherir
yupai, cuenta, número, can- yuyacuna, meditar, estar pen-
tidad ;
sativo ;

yupaichana, agradecer, respe- yuyacushca, designio, intento,


tar, obedecer; proyecto
yupaickacuc, obediente yuyarina, traer á la memo-
yupaichacui, obediencia; ria, acordarse.
yupayachina, honrar. yuyac, inteligente, antiguo;
Yura, árbol, arbusto, mata; yuyai, memoria, entendimiento,
yura cara, cascara, corteza. recuerdo, pensamiento, medita-
Yurac, blanco; ción, idea, discurso, solicitud;
yuracyana, emblanquecerse; yuyacuc, solícito; manayuya-
yuracyachina, blanquear; yu- yuc, desmemoriado, idiota, irra-
rac ricurimucpi, al amanecer, cional.
al rayar el día. Yuyu, planta, hortaliza;
Yutu, perdiz. yuyuna, coger hortalizas.

J. M. J. V.

Imprenta de Ereitkopí' y Haertel, Leipsik.


APÉNDICE
AL

VOCABULARIO QÜICHÜA-ESPAÑOL.
ADVERTENCIA.
Impreso ya el "Vocabulario Quichua-Españor, todavía hemos en-
contrado algunos vocablos que ahora reunimos en un apéndice
para completarlo. Los términos de que ya hemos tratado en
el y los que explicamos aquí
Vocabulario, más detenidamente,
están escritos con minúscula.
Hemos tomado la mayor parte de los vocablos, que ponemos
?
en este apéndice, de un "Vocabulario inga-español' que con su
desinteresado celo nos han cedido los R.R. P.P. de la Compañía
de Jesús en Quito, para que nos aprovecháramos de él.

Este "Vocabulario inga-español" contiene el Quichua según

se lo habla en la Provincia del Oriente. Habiendo señalado con


tres asteriscos los términos particulares á ésta , se verá en el

acto, que muy en poco difieren de los que son propios de las

provincias interandinas; más aun si se tiene presente que la

mayor parte de los vocablos así señalados expresan solamente


objetos y acciones casi del todo exclusivos á dicha provincia.
Por algunas pruebas de idioma que nos las comunicó el

Sr. Enrique Collins, misionero apostólico, tan celoso como com-


petente, comprendemos que el Quichua del Oriente se extiende
por el Norte en la Cordillera Oriental de los Andes hasta el grado
2o de latitud setentrional ; de modo que cinco ó seis mil indios
de las orillas del Putumayo y Caquetá hablan todavía el Quichua 1
.

Estos indios, como los de la Provincia del Oriente, usan


más de la s que de la sh, y pronuncian la 11 como lí, y no
como lsh; lo cual es propio de la lengua del Cuzco, aunque en
todo lo demás el dialecto es el mismo que el de Quito.

1 En
la Cordillera Occidental el Quichua tiene por el Norte, aun-
que con interrupciones, casi la misma extensión; así en un punto entre
Pasto y Barbacoas, llamado Qüaiquer, se habla todavía Quichua.
58 Advertencia.

De este último no hay literatura alguna anterior á la con-


quista española 1
Después de la conquista los misioneros han
.

traducido la doctrina cristiana al dialecto del Ecuador y han


hecho algunas composiciones religiosas en verso. Fuera de éstas
hay unas pocas profanas. Algunas de las primeras y casi todas
las segundas las ha recogido el Sr. Juan León Mera en su "An-

tología Ecuatoriana". En los dos últimos decenios, los R.R. P.P.


Redentoristas han compuesto muchas oraciones y meditaciones
2

en Quichua, que han sido reunidas por el benemérito P. Julio


Paris en el "Ecuador runacunapac rezana libro" y aumentadas
con otras nuevas.
Para que los lectores tengan pruebas del Quichua, hemos
reunido unas pocas composiciones. De las profanas nos parecen
las mejores "El adiós del indio" y "Cushiquillca jatun Quitu ,

curacacunaman quipushca", obras del Sr. Dr. Luis Cordero; estas


dos poesías de pintura viva, son llenas de movimiento y sentimiento.
Hemos escogido composiciones de las varias provincias del
Ecuador, principalmente del Azuay y del Oriente, para mostrar
que la diferencia del Quichua ecuatoriano cual lo hablan los
indios desde el Zamora hasta el Caquetá, es muy poca 3 á lo ;

menos no tanta como la hay en la pronunciación del Español,


y uso de diferentes términos castellanos entre los serranos y
el

costeños de la misma República. Si se tiene presente que

ninguna nación de las que tienen escritura común habla su


idioma de sorprendente que nuestros
un modo uniforme, es
indios, sin escritura, con tan poca comunicación,
sin literatura,

hablen su idioma de un modo relativamente tan uniforme. La


razón de esto encontramos solamente en su carácter tan pronun-
ciado en conservar todo, y tal cual lo han recibido de sus mayores.

i De la lengua del Cuzco hay el drama Ollanta ó "La severidad


de un padre, y la magnanimidad de un rey" aunque no hay seguridad;

completa de que esta poesía haya sido compuesta antes de la conquista.


2 Los P.P. Redentoristas han probado hasta la evidencia que los

indios son capaces de la Comunión frecuente.


3 Á veces parece esta diferencia mayor de lo que es en realidad,

sólo á causa del variado uso del alfabeto español; p. e. unos usan la y
solamente como consonante, y otros siguen en el uso de esta letra la
ortografía española, etc.
Acchi, estornudo; (cf. acho- ***Ata, fruto muy aceitoso
niiia) ; acchiyana, estornudar. delque se sirven los indios para
Achica (por ashca), harto, el alumbrado.
bastante. atamba, la corteza con que
*** ^huano, árbol muy cor- sujetan la carga.
pulento de la familia del cedro, ***ayahuasca, jayahuasca,
de que hacen canoas. arbusto que tomado excita
***Allu, el moho que nace mucho la imaginación, causando
ó cría en los palos de yuca, y embriaguez y sueño profundo,
sirve para la fermentación de durante el cual tienen muchas
la chicha. visiones.

anguyuyu, planta medicinal ***ayacuna, interjección con


para curar fluxiones. que se animan unos á otros.
anguchina, azotar. ***ayalainas, interjección que
***Apa, vieja; apa mama, denota sorpresa y con la que
abuela; apa yaya, abuelo. se animan unos á otros.
Apangora, cangrejo. Billi, bishi, bissi, ternero.
***Apatara, cucaracha. ***Cacapishco, ave que ha-
apu, Gobernador ; apu maila- bita en las hendiduras de las
chishca, suplente del Goberna- rocas, del tamaño de una paloma.
dor; apu mama, esposa del ***cahuana, capana, ¿rabana,
Gobernador. por cana, ser.

Asila (por ashalla), poco; ***cahuina, remar;


asllanincama, hasta luego. cahuína, remo.
Ashi (en Canelos), mancebo, Camamachina, acrecentar.
manceba, concubina; ***cainana, probar, experimen-
ashiyana, amancebarse. tar, gustar un manjar ó liquido.

1
Las palabras que llevan tres asteriscos son usadas principalmente
en la provincia del Oriente.
;

60 ¡aracha — huihua huagra.

***caracha, pescadito que vive ***Charapa, tortuga pequeña.


junto á las piedras. chanchapngllai, juego su-
***carahuira, afeite muy apre- mamente inmoral en la primera
ciado del Marañón. ó segunda noche después del
***Catzuna, manejar la canoa. matrimonio.
Caulla 9 seco Chica, fia huí chica, ceja.
caullana, secarse. *Chicchina, gubia, formón;
Collana, excelente, digno chicchina, trabajar con la
de aprecio; gubia. [pequeña.
* collana, ensalzar, engran- Chihuila, especie de pina
decer. Chili, palma de coco.
Cumal, cuniar, camote. ***Chinda, palizadas formadas
Cuparumi, piedra de amolar. por el río.
***curisahua, especie de chon- ***Chispu, madera incorrup-
ta muy á propósito para cerba- tible bajo tierra.
tanas. ***Chitu, zoquete.
curu, juru, corto. ***Chocomuyu, yungaporoto,
curuta, corota, testículo. fréjol colorado con una pinta
cnshca, cusca, derecho, negra.
recto. [cabel. ***chontaanga, ave de pico
***Cushcullo, la culebra cas- muy grande.
Cushillo, mono. ***Chuba, especie de mono.
cushpana (de cushpi), cu- ***Chucana, ahogar.
chnpana, palpitar, moverse, Chucni por tzucni, lagaña.
bailar. [latan.
*** Chucula, comida preparada
chacchu, hablador, char- de plátano maduro, desleído y
Chahuana, exprimir, estru- mezclado con huevo.
jar, ordeñar, escurrir ropa. Chucha, raposa.
***Chaja, especie de zorra. *chuluna, chancear.
***Chalana, rebuscar. ***Chunchu, árbol grande cuya
Challa, hoja seca de maíz; corteza da mucho vigor al cabello.

clialli, tallo seco de maíz, ***Chuqui, perico.


flaco. ***huacarina, criar orín, en-
chapac (castellanizado, cha- mohecerse.
petón), encomendero (espía según Huadua, caña gruesa.
los indios). ***huihua huagra, ganado do-
Chaquira, abalorio. méstico; sacha huagra, danta.
;

Huainaro — Machu. 61

***Huainaro, nombre con que ***Inti llama, perico ligero.

designan al jefe los ***ishpamuyu, pepitas negras


indios de
Archidona, Tena, Ñapo y Ahuano. de que hacen gargantillas.
Hnaitana, nadar. Itzibuna, dormir los ojos.

***Huama, caña gruesa. ***Iyuclla, resplandeciente.


***Huangana, puerco montes. *** Jachi, anciano de respeto, tío.
huañui, huañuita, forma jahuina, untar, pintar.
superlativo de mucha énfasis ***Jauya, parientes afines.

p. e. huañuitami cushicunchic, ***jillpuna, teñir.

nos alegramos muy mucho. ***Latza, mojado.


***Huañura, torcido (dícese ***Laurana por raurana,
de la pita). arder.
***Huapa, madera empleada ***Licchana, Uicchana por
para construcción de casas y ricchana, despertar.
canoas. ***Lomo, yuca.
***Huarangana, derrumbar, lomocuchi, jabalí.
voltear. llam cana, *** trabajar.
***Huataracu, huacharacu, ***Llaucana por llahuana,
ave grande, menor que la pava. lamer.
huihuana, domesticar. ***Lliccha, mantilla.
***Huilli, renacuajo. Llingui, shingui, tea,

***Huiririma, chonta la más carbón ;

fina. llinguiyana, shinguiyana,


huishina, ***redecilla. señalar con carbón.
***Huita, monte lleno de Llúchica por llushca, res-
malezas. balo ;

***Huitu, árbol grande de lluchicana por llusheana,


cuyo fruto se sirven para teñirse resbalarse. [peña.
de negro. ***Lluya, llubia, gallo de la
Icacha, ijacha (partícula), ***Macana, listón de chonta
expresa frecuencia, p. e.: catii- con dos filos, ancho como de
cachana, catiijachana, perseguir. dedos y más de metro
cuatro
***Inayu, palma de cuyos sar- de largo, que les sirve de arma
mientos hacen saetillas. ofensiva y para desherbar.
***Inchipillo ó atallpa puma, Machangára (los blancos
tigrillo. pronuncian Machángara), arroyo.
***Inta, tisón, ascua. * Machu, viejo, ciego.
:

62 maillina Piuri.

maillina, lograr. labar), plátano; los yungas y


***Manduru, achote; yunguillas del Reino de Quito
mandnruyana, imitarse con llamaban al plátano tanda, según
achote; el mismo autor, vocablo que
mandara machacui, culebra recibió más tarde el significado
de color de achote que pica con de pan, porque comían antes el

un aguijón que tiene en la cola. plátano verde y asado con sal


***Mantaca, barbacoa, pa- y ají, en calidad de pan.
rrilla ó enrejado de varas para Pallca, parca, el punto de
secar la carne á fuego lento. reunión de dos caminos,
ríos, y
***inantana panga, hojas que también de los dedos; parca
sirven de manteles en el Oriente. ñan, división de caminos; par-
mapa, *** cerca de abeja. cayacu, el encuentro de dos ríos.
***maqui pallca, dedo de la pas, por pish ó pash, y;
mano. pipas, cualquiera.
*Masliana, calentar al sol. Pasña, muchacha (de 8 á
***Matiri, pequeña aljaba com- 1 2 años), criada.
puesta de un tubo en que van Paspa, grietas que produce
las y una calabaza en
saetillas la intemperie del aire en la
que se pone el algodón silvestre. cara, sabañón.
***Mayan por manya, cerca, pata, ***el piso alto de
próximo. una casa.
***Miquia (en Canelos), tía. Paya (partícula), expresa
***Muclli, protuberancia. demasía, exceso, desorden; p. e.

*Musina, musiana, guardar yachapayana, remedar.


algo con cuidado sin gastarlo, pichica por pishca, cinco.
prever, sentir. ***Pihualla, un pato negro.
*Nopo (en Loreto), toquilla. Pimina, desportillar.
ñanpina, hacer, limpiar ó ***Pindullina, chai, mantilla.
componer camino. pita, ***planta como de
pa, expresa también súpli- dos metros de alto, llena de fibras
ca ; p. e. : te suplico dame de blancas, largas y fuertes.
comer, carapahnai. ***Pitalala, una de las cu-
*Paclla, calvo. lebras más bravas.
***Palanda (de la palabra ***Pituru, pájaro pequeño.
castellana plátano, y esta última, ***Piuri, ave del tamaño del
según Velasco, de palan en Ma- pavo.
; :

Pu — Susu. 63

Pu (partícula), expresa hacer ***Ra, partícula de acusa-


algo en favor de otro, en gene- tivo, y adverbial en vez de
ral, por otro; p. e. : huilla juina, ta, que la usan los Archidonas
abogar. y Tenas.
puchica, por pusuca, hilo. Haca, las partes genitales
pnchicana, hilar. de la mujer (también insulto
***Pujillina, puguillina, cu- entre hombres).
brir de nuevo el techo de una ***Rahuar por yahuar, sangre.
casa con paja. ***Rapiyana, adivinar, conje-
***Pungara, resina, brea con turar.
que calafetean las canoas; ringrichina, reprender ás-
pangar ana, embrear, cala- peramente (hacer arder las ore-
fetear. jas); dar noticias.
pungu, pongo, paje, celador. ruana, por rurana, hacer.
pura quilla, luna llena; rutu, rututu, trasquilado.
purayaua, aproximarse la ***ruya por yura, árbol.
luna á la oposición. ***ruyac por yurac, blanco.
puru, cañuto de caña gruesa. sacmana por tzacmaua,
***Putan, puta, abeja; putau abofetear.
huasi, colmena. sagra, brujo.
***Putu, algodón silvestre. sala por tzala, flaco.
Putza, grupo. ***Salla, sagla, ola;
***Quicna, vómito; sallana, levantarse oleajes.
quicuana, vomitar. Sani, morado, arbusto del
quíchiqui, por quisliqui, que se saca color morado;
estrecho saniy achina, teñir en mo-
quichiquiua, estrechar. ***Sapu, estómago. [rado.
quihuiua, torcer. ***sinapi por shinapi, si, en
quilla china, hacer tener efecto.
pereza, seducir á inmoralidad. ***Sindi, árbol venenoso.
Quillmisha, quilmisha, siqui (ano) en composición
carbón. con otro nombre expresa defecto
quiqui, tierno, blando (se habitual sea físico ó moral ; p. e.
dice solamente de maíz ó trigo); ungüi siqui, enfermizo; riinai
quiqui sara, maíz en leche; siqui, el que habla sin juicio,
espiga. charlatán.
***Quisa, vasija de barro. Suru, caña delgada nudosa.
Vocabulario Quicliua-EspaSol.
5
64 Yaca.

***Susu, polilla; *Taqui, canto;


susuna, apolillarse. taquiua, cantar.
*suyuna, snuyuna, poner ***Tariri, arbusto con que
en fila. tiñen de negro.
***Shilquillu, resina con que *Tasqui, muchacha.
se da de barniz á los objetos tauua, taona, báculo, pa-
de barro. lanca, rodrigón;
shimi, recado y
noticia. taunana, taouana, rodri-
***Shipiri, caña muy delgada. gar, estribar.

***Shiquita, cierta palma cuyas *tica-tica, desigual, puesto


raíces cubiertas de espinas sir- sin orden.
ven de rallo; [menuzar. ***Tijua, rapidez de las aguas.

skiquitana, rallar, des- tinguna por tinquina, uncir,


***Shisnin, culebra muy pe- tucuna, agregado á un
queña y de las más finas. nombre forma la voz pasiva;
***Sniu, pescado muy pequeño. p. e. : umai tucuna, ser en-
***Shundu, escarabajo. gañado.
Ta, sufijo de acusativo; ***Tucyaca, tucllaca, recodo
por, al través. que forma el rio.

tacarina, golpearse, jun- *Tzatza, sasa, arena muy


tarse illicite ; fina.

tacarinacuna, golpearse los ***Tzicta, bejuco cuyo jugo


unos con los otros, chocar. ponen en las narices de los

*Tacsha, mediano; tacsa perros para que adquieran ol-


runa, hombre de mediana estatura. fato más delicado.
Tahua, palma cuyo fruto ***Tzila, árbol cuyo jugo
muy duro úsase en la industria disuelve las hinchazones.
en lugar del marfil. ***Tzutzina, cubrir de nuevo
***Tala, talapa, astilla. una casa con paja.
Tamba unía, atamba urna, Ucuniari, oso.
desgreñado. Ullu, las partes genitales
tanibu, cabana; ***heredad del hombre (también insulto).

situada lejos del pueblo; Uputinti, alacrán.


tambima, hacer chozas. *Usnu, altar.
***Tanaqui, especie de mosca. *Usuna, abundar.
* Tapia, brujo; ushaiia, poder.
tapiyana, brujear. Yaca, casi, por poco.
Yacami — yuyuna. -
.,

66 El adiós del indio.

Nuca huasi paipac huasi, Huiqui j nnda, ugllasha chari


Nuca allpapish paipac allpa: Cunan jichushcacuuata.
Huairapi ric ugsha shina — Icha quinisandi^llugshishun,
Mi causacuni, Llactalla. Quinisandilla causangapa,
Ushi huahuapish huañunmi 2 ,
1
Maua pipish tarigrina 12

Paipac ucupi 3 huacashpa, Urcu huashapi chogllashpa 13 .


¡Ushita quichnna randi, Huañunataini llaquini
Sh inmuta quichuninan carca!
Chican llactapi, sapalla,
¡Alau! nishpa, cungurishpa, Manapish caimán cutishpa,
Maquicuuata churashpa, Manarac ishcaita ugllashpa.
Quishpichicpa ñaupacpimi 4
¿Pi chari chasna huañucpi,
Huacani runa 5 cashcata. Huañunmi 14 nishpa huillanga 15 ?
Pay Apunchi-cha ricunga, Paicuna ñuca cuticta
Pay cliari caita niunarca; Shuyanga chari shuyailla 16 .
Paihuanini saquipayani Chaica, ña quilla sham unmi
¡

Ishcay curipititaca 7 .
Puyu chaupita 17 quimllashpa!
Ichapish, pay cutichicpi 8 , ¡Chaica, jatarish purina
Muyumusha carumanta, Llaquipish chayana cashca 18 ! . .
Ñuca huarini, ñuca churi — Riniíni, Llacta rininii,
Ta japishpa, callpangapaj Carupi tucuringapa;
Maican 9 tuta, chaupi tuta, Mana quiquin llacta shina
Sachata catish 10 , chayashpa, Cuyanguichu runataca.

Aun mi hijita (huahua es aquí dimin.).


1 Por huañurcanii.
5 Indio.
3 Ensu aposento, en su casa. 4 Delante del Salvador.

6 Apocopado de chari (tal vez). 7


Ishcay curipititaca estos =
dos oritos (mis prendas: mujer é hijo); piti es aquí diminutivo.
8 Si da respuesta favorable, si me permite. 9 ó maijan. 10 Por

catishpa. ll Por (juimsandin, los tres juntos. U Donde nadie


ha de venir á encontrar. « ó chucllashpa, de chogllana, hacer
14 Por huañurca. 15 Los indios usan siempre de la
chozas.
oración simple, y no de la compuesta. 16 En cuanto al

modismo shuyailla shuyanga cf. Gramática n. 44 al fin; chari perte-


nece al cuticta. 17 Por entre las nubes. 18 Estaba para llegar,
aguardaba.
! 3 ;

Cushiquillca. 67

CUSHIQUILLCA 1

JATUN QUITU CURACACUNAMAN2 QUIPUSHCA.


Huuñuytaiui :]
cnshicunchi, S a p allanó tandachishun
Cnrishnngu Yay acuna 4 : Ñucanchi huagcha micuyta.
Ñashi 5 diezmerocuiiapac Na mana callpaniungachu
Puchucaypish chayamushca. Diezmero nishca laichuca,
¿Tucurinchu cay llaquica? (Juillcapi churash ringapac
Chingantachu cay jacuyca 6 ! Pucugta mana pucugta.
I

¡Jatarishpa caparichi Na mana padrón aisashca,


Muyundita 7 , runacuna Chagracunata muyunga,
Imashinami ushcu muyun,
Tarpuginanini sarahuahua 8
Mutquishpa paypayhua-
1

Cuiiaumaiitaca pncunga:
ñugta 14 .
Ñatapishmi 9 quiqui mncun 10

Suinaymanata tugtushpa 1 1 .
Mana yupash puringachu
Huairapaquishca huiruta,
Huarini, churi, huauqui, pañi, "¡Millpushcanguinii !" ningapac
Jumbishnnlla punzhapnnzha 12 ; "Caypimi chagra purulla 15 ."

Esta poesía (quillca quipushca) de contento (cushi) es compuesta


1

por Sr. Dr. Luis Cordero.


el (Quichua con la variación propia del
2
Azuay.) Curacacuna, los Diputados que en 1884 decretaron la
sustitución del diezmo mediante el consentimiento de la Silla Apostó-
3 Con liuaflni (muerte) se forma superlativo
lica. de mucha
énfasis. 4 Á los Diputados llama aquí
el poeta Padres. 5 Slii,

dizque. Los indios emplean esta partícula no sólo cuando hay duda,
sino también muchas veces cuando refieren hechos que no han presen-
ciado, y de los que sólo han oído. 6
Jacuy por acui. 7 De

muyundin y el sufijo ta (por, al través). s Maizito. 9 Ñata por

ñatac. 10 El maíz tierno está granando. ll Gerundio


de
tugtuna (florecer el maíz), verbo formado de tocto (flor del maíz).
12 En
las provincias del Azuay y Chimborazo pronuncian la ch en
unas pocas palabras, que llevan una n antes de aquella dental, como
S con aspiración, manteniendo cerrados los dientes. Para este so-
nido, los quichuistas de dichas provincias usan la combinación zh,
escribiendo punzha por punclia, canzlia por cancha, etc. ^ ó
muctishpa. 14
Paypay, por sí mismo. « Vacío.
-: : ;

68 Cushiquillca.

Na mana huallpa huahuata, Llugshi, huainbra, muyu-


Huasihuashata muyushpa, grishun
Chuchindi pigtush ringachu, x
Cainbac quipandi 7 tarpuyta:
Cuyaylla caparicugta. Diezmero illacta yachashpa,
2
Na chari huiñamucunga.
Billipish ña quishpirinmi
¿Iniapatac miticunga? Sur uta 8 jucuchi, huarmi;
Punguñaupacpi pagllashpa 3 , Utcandimi 9 cutimusha:
Mamaudi shayacuchunlla. Ishcay nastitami 10 ahuashun
Cunan punzha, caya punzha.
Manchagmi carca quisquí
pish 4 Jinchishpami x í
huacaichishun,
,

Auca laichuta ricushpa: .(alimaña quilla musuipa 12 :

"¡Pacta allcu diezmo tiamnan J" Na mana pi quichungachu


Nig chari pishishunguca. Camba hualmapa inicuyta.
¡Imatata mana ricun! ¡Pachán Apu 13 , shuti u Yaya!
¡Imatata mana yupan! Casayhuan tigzhi 15 ? rundnhuan
16
¡Imatata mana japin ¡Amallata cacharichu
Cutin diezmero curuta 17
Cay shillusapa cundurca! !

Atugpish, paypac ñaupapi, Chaupituta muscuuimi


Callpanmi, jurujurulla 5 ; Cay supay ricurimugta
Angapish inanchaymanchaylla, Ungugshina, jumbisapa,
Chapanini, mana cuyullpa 6 . Jatarinimi chugchushpa.

1 De
pictuna, verbo imitativo, piar. Ya no irá rodeando la
casa en busca de la gallinila con sus pollos que piando dan aviso; cosa
que causa compasión. 2
Billi ó bissi, ternero. 3 De pagllana,

verbo imitativo, triscar. 4 Quisquí, modo de llamar á los

perros. 5
Acobardado, medroso. 6 Por mana cuyushpa, sin

moverse. Por quipandin, de quipa (posfrero) y ndin. Ndin ex-


7

presa aquí que participa el padre. 8 Suru es una caña delgada.


9 De lü De
utca (neta), ndin (aquí, también yo) y mi (enfático).
nasti y los sufijos ta y mi. Nasti es formado del vocablo español
canasto. " Gerundio de jinchina, que se ha formado de la
palabra castellana henchir, n Ó mutzuipac; para la penuria de
los meses de desherbar. 13 Por pacha Apu, Señor del mundo.
14
Shuti, de verdad, verdadero. 15 Imperativo de 1 i es h na. i

16 Por auiallatac, de
ama y las partículas lia y tac que dan mucha
énfasis. " Curu, gusano destructor, polilla.
!! !

Cushiquillca. 69

Chaica yaicumni, ínashcamni ¡ Alau ! ¡ rigcharinitachu


Ruuapae chushag ucuta; ¡ Cungurichi, huahuacuua
Camiu, huactan, prendan, cali- Ñanii quiquiu Pachacaniac
pan, Ishcay ñahuihuau ricushca.
Chingangacama tushushpa. Paimantauíi causacunchi;
"Manata 1 pucunchu,'' nini; Paillanii runata cuyan;
"Tarillapish shug muruta 2 ; Pailla millaita man ch achín;
Huahuacuua yarcaimanta, Painii quishpichishpa cliuran.
Huacacuncari tucuilla." Paimi, Curacacunapac
rimaiman! Shungucunapi yaicushpa,
¡Riunihiíaii chari
¡Icha sainhayash cuyuuman 4 Runantanta nana riña 12
5
!

Cay millayshunguca ninini: Yuyayta, tucuinian cushca.


w !"
Paypaylla 5 , huacachuncuna
¡
Paillamanta mañapashun,
Cayandipunzha 6 , piínanpish, Mingailla 13 t andana cushpa,
Prendata catushpa cliuran. Paipac Pachapi chasquichuu
Runaca llatau saquirin; Tucuy quishpichig Aputa 14 .
Cullquica 7 mana cutuyaii.
¡Quitupi riniash 15 ñacarig,
A punían s huillagripipish •', Cuyarashca 16 Yay acuna,
Paipatac ailluini apuca; Iiuahiian cainaringapae,
Quillcagtucushpa aullingaini 10 Shungutachari surcuiman
11
Allpa catuna quiputa .
Shungullatami charinchi,
Allpa mana pactacpica, Yupay 17
huagcha runacuna,
¿Iinata tucungui runa? Llaquishcausag, huacash-
¡Huahuaiquitacha inarcashpa, purig 18 ,
Catugringui huiquijunda! . . . Yarcaisapa, nanaijunda.

2 Tarillapish (tarina, lia, part.


1
Manata por manatac.
restr., y pish, shug muruta, para encontrar aún un grano. * Por
4 Por cuyurinnian.
sambayashca, de sambayana, ablandarse.
5 Allá entre ellos. 6 Por cayaudin puncha, el día que sigue.
7 El dinero que se debe, la deuda. 8 Apu, Señor, juez. 9 Aunque

lo denuncie al juez. ^ Por ahullingami. ll Judicialmente.

12 Compadecerse. 13 Juntamente. 14 Aputa, por Aputac. 15 Por

rimashca, que han defendido. 16 Por cuyarayashca, siempre amados,

muy amados. u Muy. w Llaquishcausag, huacashpurig, por


llaquishca causac, huacashea puric.
70 Jesuspac huañuy.

¡Apachunlla Pachacamac ¡Mana jaicapi tucurig


Paipac llipiacug l ucunian 2 ! Cushita cuchun lueiiiniau !
3

JESUSPAC HUAÑUY 4
.

Uyay, churicuna, Paipag yachachishca


Cristianos cashpaca, Apostolcunata
Uyay tucuy shungu 5 Tandanmi muyundi,
Iglesia maniata. Misata ningapa.

Paymi camachicun Sisashca pascuapi,


Juchayug runata; Pay quiquimpa aychata
Shutimpag shimimi Raquinmi tucuyman,
Paypag rimashcaca 6 . Tandapi churashpa.
Jesuspag pasionta Ama Judas shina,
Uyaychi 7 huacashpa, Catuna yuyayhuan,
Casnami huillacun Diosta chasquichicku 10
,

Paypag qnipucama 8 . Juchapi tiashpa.


Quiquin Diospag churi, Huañuy chayamugpi,
Runa tucushjahua 9 , Apunchi yayaman
Runa shina huañun, Cuyay u mañarislipa 12 ,
Runata cuyashpa. Jumbinmi yahuarta.

1 Por 2 3 Para quitar los abusos


llipiyacuc. Ucu, mansión.
de que se habla, se ha sustituido en i 891 el diezmo, con licencia de
la Sede Apostólica, con el tres por mil sobre el valor de los fundos.
4 Tomada de la «Antología
Ecuatoriana» del Sr. Juan León Mera. —
Estos versos son cantados por los indios en muchas parroquias, antes
de la misa, y después que el cura los doctrina y hace rezar; y también
los viernes por la madrugada en no pocas haciendas de la sierra. La
tonada es extremadamente triste. (Nota del Sr. León Mera.) 5 Con

toda atención, propiamente tucui shunguhuan, pero los indios dicen


sólo tucui shungu. 6 Verdad es lo que ella dice. 7 Por
uyai-
chic. 8 Quipiieama, Evangelista. Realmente, se cuenta con una
sencillez evangélica. 9 Por tucuslica jalma, después de haberse

hecho. W Por cliasqu i Clliccliu. n Digno de compasión.


12 Pidiendo
repetidas veces.
;

Jesuspac huañuy. 71

"Huannnata, ni muí, "¿Can chari rigsingui


31:» 11 «lia ni ni i, yaya; Pimi cay ranaca $"
Rurravlla', chasnapish,
"Mana rigsinichu,"
Cambag inunashcata.
Mshpami, llullata
Aparislicanimi Riman qnimsa cuti,
Runapa j achata, Galla taquicama 9 .
Runa quishpirichuu
Nahuiuchishca qnipa,
Nuca lmañxiimanta."
Shinatag huatashca,
Mañarish 2 llugshigpi, Añasca cachanmi
Topashpami 3 huatan, Caifas apupagman 10

Judashuaii rigcuna,
Ancha millay rima,
Pay muchashquipalla 4 .
11
Sinchita sagniashpa ,

"¿Iinapac shainungui? Pay Diosta chugrinini


Ninnii Judastaca: Uya san'iagta 12
.

lMuchashpachu, huauqui
Upatami rurran 13 ,
Catungui ñucataf
Ñahuita quillpashpa;
Taucami japirin "¿Pimi canif nishpa
Chay curi agchamanta; Hnagtacunmi taúca.
Millayta apagshina,
Aisaslica Uugsliinmi
Puslianini huatashpa.
Caifaspa ucumanta,
Iiidushpaiui 6 tucny Pilatos apupag
Purichin tangaylla, Huasiman cachaslica.
Anaspag huasipi 14
Anguchincunaini
Taripayangapa 7 .
Pishca huarangahuan
Maycanca 8 tapunmi Tahuar tallirinmi
San Pedro runaman: Allpa cochayacta 15 .

1
Es de hacer no más. 2
Por mafiarislipa. 3 Formado

del verbo castellano topar. * Por paita mucliaslica quipalla.


s Amigo. e De indnna ó 7 Ó
intnna, rodear. taripangapac,
á juzgar. 8 5 maijan. 9 Hasta el canto del gallo. w Apupac,
tribunal. " ó tzacmaslipa. 12 Por saniyacta de saniyana!

volverse morado, amoratado; saniyac es el supino, y ta, partíc.


adverb. 13 Le tratan de idiota. 14 Anguchina, azotar.

15 Formarse charcos;
cochayac, supino, y ta, part. adv.
72 Jesuspac huafmy

Umaman anllishca l
Huacashpa mashcanmi
Cashayuc sachata 2 Jatun Yirgenmama.
Llautuchincunami, ¡Chaica ña tarinmi
Tugsichun cashahuan. Cuyashca huahuata!
*
Tucuylla ricnchun "¿Mayman ringui, shungu,
Chugrita, yahuarta, Ninmi, yahuarsapa?
10 casna churan 11
Pilatos apuca * ¿Pita
Llugchinmi 3 canchaman. Llaquita rurrashpa I"

"¡ Caica runa ! ninmi, "Yayami cachacun.


¡Ricuichi cunancaf Rininii, Mamalla,
K
Huañuchi ! ¡ huañuchi !"
¡ Runa quishpirichun,
Ninmi paycunaca. Cruzpi huañungapa."
12
Millay Pilatosca, Yupayllahuacanmi,
Aputa manchashpa, Huahuata ugllarishpa:
,,
"¡Huañuchun! nishquipa 4 , Llautupi ñahuica;
Maquita mayllarca. Shungupi cashaca.
Na cruzta marcanmi, "¡Caycliu Diospag churu
Na rinmi cuyaylla 5 , ¡Caychu ñuca huahua!
Urmash 6 , jatarishpa, Mana rigsimunchu,
Calyario pataman 7
. Shug 13 huarmi cashpaca.
Anchami, llashacun Nucapag huañuyta
Nucanchi juchaca: Yayayqui minia unían.
Nacayllami 8 tatquin, Cushilla, can randi,
Yahuarta jichashpa. Huañuyman cunanta 14 !

Chicanllagta runa 9
Jaculla, chay cruzpi
Simonmi yanapan, Huañushun ishcayta 15,
Cristianos illagpi, Runa quishpirichun
Pay cruzta inarcashpa. Paypag huañuymanta."

1
ó ahullishca. 2 De sacha, monte, árbol arbusto. 3 De
llugchina 6 llucshichina. 4 Por nishcaquipa. 5 Digno de
compasión, Por nrmashpa. 7 Pata, cima. 8 Solamente
con mucho trabajo 9 De otro país, forastero. io Por pitac.
11 Por churarca. 12 Mucho. 13 Otra. 11 Por cunautac
(ahora mismo). 15 Por ishcaitac.
;

Jesuspac huafiuy. 73

"Saquirilla IHoshuan "Ari, ninmi, cunan


Cuyashca Mamalla," Pushasha Uagtaman 1 *."

Nishpami raquiriu,
Mamata nishquipa 14 :

Huaüuyman ringapa. "Cayca cambas huahua,"


Verónica huarmi, San Juantapish ninmi:
Uyata pichashpa, "Cayca cambag mama.*'
Pachapimi llugchin
* 2
Cruzpi ñacarishpa,
Uyaman rigchagta.
Huañucun sapalla;
Calvario patapi, Tapunmi chayraycu:
K
Paypag churanata 3 j Cunganguichu, Yaya V

Suchuyllami 4 surcan 5
Yacuta managpi,
Huañuchigcunaca 6
.
Cuncuna jayacta:
Huayrupimi 7 chungan ¡Hui quita cushunchi 1 5 ,
Mainapag ahuashca, Chaytami munanga 16 ! .

Siraymana charig
"Nami puchucani
Munana 8 cushinata 9 .
Tucuyta Yayalla;
,,
Nami chaqui niaqui Chasquihuaylla, ninmi,
Cruzpi chacatashca; Huañuyta shuyashpa.
Tucuyta cayacun
¡ Chayca! ¡Diospag churi,
Rigrata pascashpa.
Cruzpi chacatashca,
10
"(juishpichilla , ninmi Caparishpa huañun,
Yayahuan rimashpa, Millay runamanta!
Cay, mana rigsishpa 11
,
Pachapish chugchunmi
Chacatagcunata 12 ."
Intipish tutayan;
Dimas sima, nigpi: Quilla mana llipian;
"Yuyangui ñucata," Angelcuna huacan.

1
Pacha, lienzo. 2 Por 3 vestido.
llucshichin, sacar.
4 Por mutzuillaiui, cosa que hace padecer; suchuna en este sentido es
5 De surcuna ó 6
raro. surguna. Huaiíuchic, verdugo.
7
Huairu, dado. 8 Amable, sagrado. 9 Cushma, túnica.
to Perdona benignamente. ti Sin saber lo que hacen. 12
Cha-
catac, participio activo de presente de chacatana, crucificar.
13
Llacta, Patria, m Por nishcaquipa. 15 Por
cushunchic;
nótese la doble forma de plural: de futuro shun, y de presente
nchi (nchic). 16 Lágrimas quiere.
74 Jesucristo cushanihsca paipa shunguta yupaichaccunaman.

Pnrinmi ayacuna,
Jesucristo eushanihsca paipa shunguta yupaichaccunaman. 75

2. Paipa aillucuiialiuaii, rurasha, aína piñauacnhspa cau-


sachun '.

3. Tucui paipa 2 llnquicunapi, cushichishami.


4. Mana causaillapi 3 , huaüuipimi astaun cuyac yayami
casha.
5. Tucui paipa ruraicuuapi, beudicionta churasha.
6. Juchasapaeuna, paipa juchacunata niaillachiuata, ñuca
Shungupiíni taringa.
7. Cungailla 4 causaccuuata uiushuyachisha 5 , Diosta cu-
murihspa, Diosta yupaichahspa, Diosinan shungu tucuhspa,
causachuu.
8. Diosta yuyarihspa causaccuuata, rurasha, Diospa ñau-
papi astauu alli cachun.
Rurasha, Diospa randi Sacerdotecuna millai runa-
9.

cuuata shunguyachihspa G Diosman tigrarichichun.


7
10. Huasicunata maipi ñuca shungupa uuanchai yupai-
8
chahsca cahuau , foendiciasha.
1 i . Nuca Shunguta yupaichachun yachachiccunata, ñuca
Shungu ucupi paipa shuticunata quillcahsca charisha.
12. Chasuallata rurasha; hostia consagrahsca chasquic-
cunata, cati cati !)
iscun quilla ñaupa viernes punchacuuapi,
ama huañui juchahuan chingarichuu, Sakramentocunata chas-
quihspa; ñuca quiquinllata 10 chaipi paipa yanapacmi casha.

* Que vivan en paz. 2 Por paipac. 3 Mana . . . lia, no


solamente en vida, sino aun más (astaun) en la muerte. 4 De un
modo tibio. 5 ó mushucyachisha. 6 Shunguyachina, conmover
el corazón. 7 Imagen mía. 8 Por can. 9 En seguida.
*o Por quiquinllatac.
:

76 Magníficat.

MAGNÍFICAT 1
.

ECUATORIANO RUNACUNAPAC 1NGARIMAYPI,


PANDAYPANDAYLLA ALLICHISH, CHURASHCA*.
Magníficat anima mea Masna paytanianckagta , cay-
Dñm. , etc. pachapi,
5
Huiñaytaini 3
cuyani Tandaylla quishpichikuan .

Pay Capac Apunchita 4


:
Fecit potentiam, etc.
Paypimi , cushisapa , ñuca
shungu Muyundi packarrurrag 6
Causayta tarigrishca. Rigrata cuyuckiskpa,
Millay runacunata , caynian
Quia respexit humili-
chayman
t a t e m , etc.
Skiguaskpa 7 , callpachirca.
Paymi liuagclia pasñata
Tandarca yayaskina: Deposuit potentes, etc.
Cunanmanta ñucata tucuyllami Supay apucunata
Cuskiug skutichiuga. Camayinanta 8 auchuckiskpa
Quia fecit mihi magna, etc. Uchillacunatami (J
, paypa-
rrandi 10 ,
May jatarichihuaslipa
Cuyaskpa skayachirca.
Tucuyta yallichishpa,
Anchami Pachacamac paypa Esurientes implevit, etc.
jatun
Munayta ricuchishca. Mayini micuyta curca
Yarcaslipa inauarigmau
Et misericordia ejus, etc. Manapimainpish carag ckayug-
Paymi iiucanchiinanta taca
Vana > 1 la uanarishpa, Chushaglla cacharirca.

1 Esta traducción fué hecha por el Sr. Dr.Luis Cordero, para la


edición poliglota del Magníficat que los P.P. de Lerins presentaron á
León XIII en sus bodas de oro (1888). (Quichua con la variación pro-
pia del Azuay.) Observación del mismo traductor.
2 ail ¡ciiisli —
por allichishea. 3 Huifiaita, para siempre. 4 Por apunckicta.

5 Nos salva. 6 ó pacharurac. 7


ó shihuashpa. 8 Caín ai,

empleo. » ó uchuillacuiiataini. 10 ó paipac randi.


Stabat Mater. 77
.

78 Stabat Mater.

Chacatashcapac chngrita Churiqnipac huañuitapish,


Ñuca shungnpi siuchita Paipallatac muzzuitapish
Churapai, sumac Mamalla. Chugrihuantac apachihuai.
Churiqnipac llaquishcata, Cuhuaillatac Chugritapish,
Nanahuashpa cuyashcata l 9 Upiachihuai Yahuartapish,
Mamalla ñncahuan chaupi 2 . Cushilla cruzta ucllangapac.

¡ Can Mamaliiianpish Ii uacail ¡i Chucchuna piñai punzhapi,


Churimantapish llaqnita Amatac ucu pachapi,
Culmaitac huañunga cama! Urmachun; mizzahuai 4 Virgen.
Mimanimi ishcai tucushpa 3 , ¡Apunchic! huañui punzhapi,
Can Maniahuantac huañushpa Churahuai cambac canzhapi 5
Cruz cuchupi tiyanata. Cuyashca Mamaiquiraicu.
Mishquillata nanachihuai, Ñuca huaccha almata apai,
Shungnhuainpish huacachihuai, Huasiquipi churapai 6 ,
Sumac Mama, cuyac Virgen. Ñuca huaccha huañui quipa.
Chasna cachun.

1
Teniendo yo dolor á causa del amado. Nótese que 11 anana es
impersonal y pide acusativo del objeto que es causa del dolor.
2 Imperativo de chaupina, dividir. 3 Ishcai tucuna, asociarse.
4 Ó 5 Ó canchapi, entre tu grey. 6 Pon, te ruego.
mitzahuai.
CORRIGENDA.
p*g.
University of
Connecticut

Libraries
I

You might also like