Mirosława Dyrda

Nauczycielka Oddziału Przedszkolnego

Przy Szkole Podstawowej w Szczejkowicach

ZABAWA PODSTAWOWĄ FORMĄ AKTYWNOŚCI DZIECKA

W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
 1

Zabawa jest formą aktywności człowieka. Pojawia się w różnych fazach jego rozwoju
i różną pełni w nich rolę. Przyczyniając się do jego rozwoju, sama także temu rozwojowi pod-
lega. Prawdziwa zabawa, czyli stworzona przez dziecko od początku do końca występuje w
wieku przedszkolnym, który nazywany bywa czasami po prostu wiekiem zabawy.
W historii filozofii i pedagogiki wielokrotnie próbowano sformułować odpowiedź na
pytanie czym jest zabawa dziecięca i jaka jest jej rola w regulowaniu stosunku podmiotu do
otaczającego świata. O walorach zabawy, jej wartościach dla rozwoju dziecka, napisano
już wiele w literaturze psychologicznej i pedagogicznej.
Już Platon kazał uczyć dzieci poprzez zabawy i polecał wykorzystywać zabawki
w nauczaniu geometrii i arytmetyki, a starożytni Rzymianie nadawali ciasteczkom
kształty liter i podając je dzieciom do połknięcia uczyli abecadła.
Maria Przetacznik – Gierowska pisze, iż „zabawa jest przejawem własnej aktywności
dziecka jako wyznacznika jego rozwoju, a jednocześnie podstawową formą jego działalności,
aż do podjęcia nauki w szkolnej...”. zabawa według Wincentego Okonia „jest działaniem wy-
konywanym dla przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni, tworzącej nową rzeczywi-
stość,... ma charakter twórczy i prowadzi do samodzielnego poznawania i przekształcania
rzeczywistości... jest to działalność wykonywana dla własnej przyjemności, którą sama spra-
wia...”. Johan Uzinga uważa, iż zabawa jest dowolną czynnością lub zajęciem, jest celem sa-
ma w sobie, towarzyszy jej uczucie radości i napięcia oraz świadomości od zwyczajnego ży-
cia...”. zabawa jest charakterystyczną i swoistą formą aktywności dziecka, dzięki której ono
uczy i zdobywa doświadczenie, jest naturalną, wrodzoną, specjalną metodą uczenia się małe-
go dziecka...” pisze Stefan Szuman.
Zabawę porównuje się do działania ze względu na taką samą strukturę, jak każde
podjęte działanie. Jest zatem:
- podmiot – dziecko;
- cel – często nieświadomy, ukryty; może być kształcący, nauczający, wychowawczy, te-
rapeutyczny, poznawczy;
- organizacja- składająca się z różnych czynności:
- czynności przygotowawcze to wybór przedmiotów, akcesoriów dodatkowych, wybór
miejsca, pozycji w zabawach, przygotowanie przedmiotu zabawy (zabawek), umiejsco-
wienie zabawki;
 2

- czynności organizujące: wyznaczenie ról, włączenie innych do zabawy, określenie norm

reguł zabawy, przydzielenie czynności, ich zapowiedzenie, ulepszenie przedmiotów za-
bawy;
- czynności zasadnicze to realizowanie podjętej roli zgodnie z zabawą, wykorzystanie za-
bawek, realizacja zaplanowanych reguł i norm;

- przerywniki – nie muszą należeć do treści zabawy w sposób bezpośredni lecz mogą pod-
trzymywać jej trwanie. Są to zatem takie czynności, jak: pożyczanie sobie przedmiotów
zabawy, usuwanie przeszkód, które utrudniają dalszą zabawę (wykluczanie kogoś z roli,
usuwanie zbędnych przedmiotów), jedzenie, mycie rąk toaleta, manipulowanie przed-
miotami, które mogą odwrócić uwagę dziecka;
- czynności finalizujące – kończenie fikcyjnej treści zabawy, w szczególności finalizowa-
nie spełnionych ról, np.: kierowca wyłącz samochód, kończy jazdę, mama kładzie dziec-
ko spać.
Istnieje wiele stanowisk, teorii i koncepcji na temat zabawy. Niemniej można wska-
zać na pewien zespół cech, które pozwalają na odróżnienie jej od innych form aktywności,
takich jak nauka czy praca. Są to między innymi:
- spontaniczność - jest ona zawsze podejmowana spontanicznie, z własnej woli, pobudzana
motywem „chcę”, często wbrew aktualnym oczekiwaniom otoczenia, rozpoczynana na-
gle z punktu widzenia otoczenia, ale w istocie po długim okresie „dojrzewania” do niej;
- bezinteresowność - nie jest ona nastawiona na realizowanie zadań, osiąganie celów, waż-
ny jest proces (bawienie się), a nie jego rezultat;
- przebywanie w innym czasie i miejscu - w prawdziwej zabawie dziecko przebywa w in-
nym czasie i miejscu. Czas przestaje dla niego istnieć, a czasem nawet trudno się z nim
porozumieć, gdyż tak pochłonięte jest stworzoną przez siebie sytuacją, iż nawet groźba
kary nic nie znaczy;
- przeżywanie silnych emocji w zabawie - dziecko przeżywa wiele różnorodnych i bardzo
silnych emocji i nie jest to tylko radość, pogoda i wesołość, które tak często kojarzą się
dorosłym ze słowem zabawa. Dziecko samo sobie stwarza sytuacje wywołujące te emo-
cje, samo napędza sobie stracha, wymyśla różne przeszkody i niebezpieczeństwa, a
wszystko po to by znaleźć swoje własne
 3

miejsce między bezpieczeństwem i niebezpieczeństwem, by samemu odnaleźć równo-

wagę, odzyskać spokój, czyli zapanować nad sytuacją;
- duże skoncentrowanie - w prawdziwej zabawie istnieje ład, porządek, ogromne skoncen-
trowanie i skupienie dziecka. Dorośli często prawdziwe zabawy kojarzą z chaosem, bała-
ganem, bieganiną, krzykami. Jest to jednak bardzo często zgodne z logiką zabawowej sy-
tuacji.
Zabawy dzieci można podzielić wg różnych kryteriów.
D. Clapared przyjął za podstawę podziału zdolności i funkcje psychiczne jakie rozwijają
się podczas zabawy i wyodrębnił:
- zabawy sensacyjne ( uczuciowe), które ćwiczą zmysły, wrażenia i spostrzeżenia;
- zabawy motoryczne kształtujące ruchy;
- zabawy psychologiczne rozwijające myślenie, uczucia, wolę.
Innym podziałem jest podział związany z przeżyciami psychicznymi. Wg Ch. Boler są
to dwie grupy zabaw:
I grupa
- właściwe zabawy funkcjonalne - manipulowanie przedmiotami przenoszenie, przedmio-
tów zabawki mechaniczne;
- zabawy fikcyjne – dziecko używa zastępczo przedmiotów;
- zabawy recepcyjne – słuchanie bajek, wiersz, opowiadań, oglądanie obrazków.
II grupa
- zabawy konstrukcyjne - powstają określone wytwory, budowle, rysunki;
- zabawy swobodne – podejmowane z własnej inicjatywy, całkowicie samodzielnie;
- zabawy kierowane przez osoby dorosłe, nauczycieli;
- zabawy indywidualne – samotne;
- zabawy grupowe – zależne od spójności grupy, poziomu uspołecznienia;
- zabawy równoległe – obok siebie;
- zabawy zbiorowe – dzieci bawią się wspólnie, podporządkowane wspólnym ustaleniom.
W klasyfikacji zabaw przedszkolnych przyjęto obecnie następujący podział:
- zabawy twórcze (tematyczne, fikcyjne, iluzyjne), podczas których dzieci przyjmują pew-
ne role, odtwarzając zachowania ludzi dorosłych, np. zabawy w sklep, w lekarza, w dom
itp.;
 4

- zabawy konstrukcyjne, polegające na wytwarzaniu przedmiotów albo całych obiektów

z różnych materiałów (np. z piasku, plasteliny) lub z gotowych elementów (np.
z klocków);
- zabawy ruchowe, gry ruchowe, wymagające wykonywania dużej liczby ruchów;
- zabawy dydaktyczne (umysłowe), polegające na rozwiązywaniu określonych zadań umy-
słowych (np. gry stolikowe, rebusy, krzyżówki);
Istnieją różne teorie, wyjaśniające genezę i funkcje zabawy, do najbardziej znanych na-
leżą:
- teoria nadmiaru energii H. Spencera - dziecko podejmuje zabawę dla wyładowania ener-
gii;
- teoria wytchnienia po działalności nie zabawowej M. Lazarusa;
- teoria ćwiczeń przygotowawczych K. Grossa - zabawa dzieci, tak jak młodych osobni-
ków u zwierząt, przygotowuje je do działalności w życiu dorosłym;
- teoria katartyczna H. Carra, traktująca zabawę jako sublimację dążeń antyspołecznych;
- teoria społeczna, wg której zabawa spełnia funkcje socjalizacyjne.
Obecnie większość specjalistów zajmująca się problematyką zabawy dziecięcej uwydat-
nia jej walory kształcące i stymulujące rozwój różnych cech osobowości dziecka, tak na przy-
kład D.B. Elkonin zwraca przede wszystkim uwagę na fakt, że poprzez aktywność zabawową
dziecko w wieku przedszkolnym poznaje świat społecznych stosunków bardziej złożonych
niż te, które są mu dostępne w jego działalności niezabawowej. Dzieje się tak dlatego, że re-
alna aktywność dzieci jest ograniczona ze względu na ich niedojrzałość i brak umiejętności.
Istotne wydaje się zwrócenie uwagi nie tylko na opanowanie przez dzieci w toku zabawy spo-
łecznie wypracowanych sposobów działania, ale także na to,
że czynności wykonywane na przedmiotach zastępczych pozwalają na oddzielenie działania
od obiektu, z którym jest ono zwykle związane w realnym życiu. Sprzyja to uświadomieniu
przebiegu tego procesu. A zatem przez aktywność zabawową dziecko wyodrębnia pewne
właściwości działania i opanowuje je tak, że mogą być one później w pełni zastosowane w
rzeczywistym działaniu. W aktywności zabawowej celem zasadniczym jest samo działanie
jest samo działanie, a nie trwały i materialny jego rezultat. Zabawa skierowana jest nie na
przekształcanie otaczającej podmiot rzeczywistości, lecz na opanowanie samej istoty, właści-
wości i zasad działania. Zabawa minimalizuje ryzyko przy wykonywaniu przy wykonywaniu
podejmowanych działań i podczas uczenia się. Szczególnie wyraźnie występuje to
w zabawach społecznych. W różnych społecznościach jest wiele zasad dotyczących tego, co
 5

można, a czego nie wolno robić w danej grupie. Trzeba się tego nauczyć wcześnie, kiedy
konsekwencje pogwałcenia tych zasad są mniej surowe niż później. I właśnie poprzez zabawę
młody osobnik uczy się stosowania obowiązujących zasad. Po drugie, zabawa dostarcz do-
skonałej okazji do wypróbowania różnych możliwych kombinacji zachowań, nigdy nie wy-
próbowanych działaniach ukierunkowanych na określony, realny wynik ze względu na presję
funkcjonalności. Daje to możliwość odkrywania nowych sposobów form działania.

Zabawy ruchowe
Zabawy ruchowe stanowią w życiu dziecka jedną z najbardziej atrakcyjnych form za-
bawowych. Opierają się na różnorodnych postaciach ruchu, który w nich dominuje. Mają
swoje prawidła i określone ramy. Każda z nich, a zwłaszcza gra, ma bowiem swój początek i
zakończenie, a także fabułę, treść ruchową i swoistą organizację. Z punktu widzenia ogólno-
wychowawczego zabawy i gry ruchowe odgrywają przede wszystkim rolę bodźca fizycznego.
Oddziałują wszechstronnie na rozwój. Podnoszą poziom nie tylko sprawności fizycznej i wy-
dolności organizmu lecz również mają wpływ na kształtowanie cech charakteru., zwłaszcza
umiejętności współdziałania w grupie i integracji. Zabawom zawsze towarzyszy dobry na-
strój, psychiczne odprężenie, a więc są doskonałą formą czynnego wypoczynku. Zabawy
rozwijają sprawność ruchową, ćwicząc i doskonaląc takie formy ruchu jak: chód, bieg, pod-
skoki, rzut, wspinanie, wchodzenie, pokonywanie przeszkód. Rozległa i wszechstronna skala
różnorodnych ruchów, bogaty materiał specjalnych rodzajów zabaw, pozwala prowadzić je w
ciągu całego roku na wolnym powietrzu jak i w obiektach zamkniętych. Zabawy ruchowe
utrwalają wiele pojęć i wiadomości, kształtują również nawyki kulturalne, pozytywne cechy
charakteru, a szczególności świadomą dyscyplinę i umiejętność współżycia w grupie. Za po-
mocą zabawy rozwijamy spostrzegawczość, orientację w przestrzeni, umiejętność ceny odle-
głości i kierunku, rozpoznawanie barw
i kształtów. W zabawach ruchowych pozostawia się swobodę a forma ruchu jest w zasadzie
dowolna. Ta nie krępująca dowolność w sposobie wykonania zadania odpowiada aktywności
dziecka, wyzwala jego
inicjatywę, pomysłowość samodzielność, pobudza wyobraźnię i ambicję, szczególnie w za-
bawach, w których przypada mu jakaś określona rola. Zabawa ruchowa jest przygotowaniem
do społecznego współdziałania i współżycia, uczy dziecko przystosowania się do całego ze-
społu. Konieczność dostosowania się i przestrzegania przepisów w zabawie dyscyplinuje
dziecko, uczy je opanowania oraz przyzwyczaja do dokładności, odpowiedzialności i uczci-
wości. Udział w zabawie pozwala dziecku ocenić swoje możliwości w porównaniu z innymi,
 6

a wynik budzi wiarę we własne siły, staje się źródłem zdrowego optymizmu. Różnorodność
kontaktów, jakie w toku zabaw wytwarzają się między dziećmi na tle różnych przepisów za-
baw, stwarza również bogate podłoże do rozwijania uczuć koleżeńskich, umiejętności współ-
działania w zespole, uczynności, chęci przyjścia z pomocą innym. Znaczenie zabawy dobrze
zorganizowanej, starannie i konsekwentnie przeprowadzonej, polega przede wszystkim na
kształtowaniu cech charakteru i utrwalaniu nawyków koniecznych życiu społecznym. Duże
znaczenie ma treść zabawy, zwłaszcza w pracy z młodszymi dziećmi, które dzięki dużej po-
budliwości i żywej wyobraźni mocno przeżywają fabułę, silnie wczuwają się w wyznaczone
im role.
Przypisując zabawom tak wielki znaczenie w procesie wychowania musimy zarazem
pamiętać, iż poszczególne ich odmiany wpływają na organizm w sposób swoisty i charaktery-
styczny dla danej formy ruchu
- zabawy ze śpiewem – stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania dzieci w wieku
przedszkolnym, wpływają korzystnie na umuzykalnienie dzieci oraz kształtowanie ich
poczucia rytmu i koordynacji ruchowej. Sprzyjają też intensyfikacji procesu oddychania;
- zabawy orientacyjno-porządkowe - są zwykle stosowane w grupach dzieci najmłod-
szych. Ich celem jest z jednej strony ćwiczenie umiejętności skupiania uwagi podczas
zabawowych czynności ruchowych, a z drugiej opanowanie określonych umiejętności.
Umożliwiają opanowanie umówionych znaków i sygnałów;
- zabawy i ćwiczenia z elementami równowagi – oddziaływają silnie na doskonalenie ko-
ordynacji nerwowo ruchowej. Wykonywanie tych ćwiczeń wymaga od dzieci koncentra-
cji uwagi, spokoju opanowania wewnętrznego, a nawet pełnego udziału świadomości. Ze
względu na duże znaczenie użytkowe należy prowadzić je w najrozmaitszych postaciach
i zmieniających się warunkach przestrzegając zasady stopniowania trudności,
- zabawy na czworakach - czworakowanie: wpływa na prawidłowość kształtowania się
naturalnych krzywizn kręgosłupa, głównie odcinka lędźwiowego; jest zabiegiem popra-
wiającym postawę,
- zabawy bieżne – głównym składnikiem ruchowym tych zabaw jest bieg, który jako ćwi-
czenie użytkowe ma duże znaczenie dla usprawniania dzieci. Ćwiczy szybkość, zręcz-
ność, wytrzymałość, pobudza czynności serca i płuc oraz przemianę materii. Wśród za-
baw bieżnych możemy wyróżnić: zabawy bieżne masowe, zabawy bieżne z elementem
orientacji, zabawy bieżne z pościgiem oraz wyścigi,
 7

- zabawy i ćwiczenia z elementami rzutu, celowania i toczenia – rozwijają przede wszyst-

kim mięśnie obręczy barkowej i mięśnie tułowia. Głównym ich zadaniem jest wyrobienie
celności, siły, zręczności oraz pewności rzutów i chwytów. Kształcą także zdolność oce-
ny kierunku i odległości, doskonalą koordynację nerwowo – ruchową oka i ręki,
- zabawy z elementami skoku i podskoku- - ze względu na wpływ jaki wywierają na orga-
nizm są podobne do zabaw bieżnych, ponadto wyrabiają elastyczność miękkość odbicia,
zręczność, wytrzymałość, a także odwagę, zwłaszcza przy pokonywaniu przeszkód,
- zabawy i ćwiczenia z elementami wstępowania na przyrządy, zstępowania oraz wspina-
nia się – mają duży wpływ na mięśnie całego ciała, uczą dzieci naturalnego pokonywania
przeszkód, poprawnego i bezpiecznego chwytu rąk, oswajają z wysokością, wyrabiają
zaradność, odwagę i szybką decyzję .
Podsumowując można powiedzieć, że zabawy ruchowe stanowią ważny element:
- prawidłowego rozwoju organizmu, jego układów i narządów;
- rozwijania funkcji i wydolności organizmu;
- tworzenia poprawnej postawy i budowy ciała;
- przystosowania do życia w otaczającym środowisku przyrodniczym i społecznym;
- zapobiegania chorobom;
- rozwoju psychicznego i społecznego;
- terapii wielu zaburzeń i chorób.
Organizacja zabaw ruchowych
Wartość kształcąca i wychowawcza zabawy zależy, między innymi od jej przygoto-
wania. Zabawę należy dostosować do wieku dzieci, należy przygotować odpowiednie przybo-
ry, wyznaczyć teren, prowadzący powinien wprowadzić dzieci w temat zabawy. Pomocą w
organizacji zabawy będzie wdrażanie do szybkiego ustawiania się, szukania swego miejsca,
zachowania kolejności, czyli usprawnianie zbiórek. Wszelkie przepisy i prawidła należy
sformułować jasno i zrozumiale. Czynny udział nauczyciela w zabawie jest podstawowym
warunkiem dobrej organizacji zabawy, gdyż pozwala na pominięcie zbyt długich objaśnień,
które dla dzieci są nudne. Do prowadzenie zabawy potrzebne są różne przybory. Używanie
ich ułatwia organizację zabawy, bardzo zwiększ zainteresowanie, pobudza wyobraźnię i ak-
tywność dzieci. Zorganizowana zabawa zespołowa wymaga przestrzegania pewnych warun-
ków: zebrania grupy, ustawienia, jednoczesnego biegu, lub zahamowania ruchu. Posługujemy
się wtedy sygnałami, hasłami. Mogą to być sygnały słuchowe jak klaśnięcia, gwizdek lub
sygnały wzrokowe jak podniesienie ręki, chorągiewki itd. Istotny wpływ wychowawczy ma
 8

zakończenie zabawy. Należy dokonać omówienia przebiegu zabawy, wyróżnić najlepszych

lub grupę, zostawić porządek po zabawie. Bardzo duże znaczenie mają zabawy ruchowe dla
moralnego wychowania dziecka. Każdy wychowawca powinien znać dobrze zabawy ruchowe
dzieci i umieć prawidłowo kierować zabawami swoich podopiecznych. Opanowanie przez
dzieci dużego zasobu wartościowych atrakcyjnych zabaw stanie się podstawą do racjonalnego
wykorzystania czasu przeznaczonego na zabawy dowolne.

Biblografia

W. Hajnicz, Rozwój organizacji zabaw dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa

1982
W. Okoń , Zabawa a rzeczywistość, Warszawa 1987
S. Owczarek, Gimnastyka przedszkolaka, Warszawa 2001
R. Trześniowski, Gry i zabawy ruchowe, Warszawa1995
K. Wlaźnik, Wychowanie fizyczne w przedszkolu, Warszawa 1972

Wychowanie w przedszkolu 1996/8, 1999/3