BUDOWA I WŁAŚCIWOŚCI WNĘTRZA ZIEMI.
EWOLUCJA ZIEMI I ŻYCIA
Podstawowym źródłem informacji są badania geofizyczne, polegające
między innymi na badaniu przebiegu fal sejsmicznych, zróżnicowania
pola grawitacyjnego i magnetycznego Ziemi, analizie przewodnictwa
elektrycznego skał i winnych właściwości fizycznych wnętrza naszej
planety.
ANALIZY SEJSMICZNE – wykorzystują zarówno naturalne fale
wzbudzane trzęsieniami ziemi, jak i wywoływanie przez człowieka
(poprzez detonowanie odpowiednio umieszczonych ładunków
wybuchowych). Znając czas i miejsce powstanie fal oraz moment ich
dotarcia do różnych punktów na kuli ziemskiej, można obliczyć
prędkość wędrówki fal na różnych głębokościach. Później wystarczy
wyznaczone w ten sposób prędkości porównać z prędkościami
zmierzonymi w skałach występujących na powierzchni, by określić,
jakie skały mogą występować w analizowanym przedziale głębokości
skorupy ziemskiej.
Budowa wnętrza Ziemi nie jest jednolita. Można w nim wyróżnić
kilka warstw różniących się wyraźnie prędkością przenoszenia drgań.
Należą do nich skorupa ziemska, płaszcz i jądro. Rozdzielają je
strefy nieciągłości, uważane w przeszłości za powierzchnie, na
których dochodzi do zmiany parametrów skał.
SKORUPA ZIEMSKA
Stanowi górną warstwę Ziemi. Materia budująca skorupę ziemską jest
w większości w stanie stałym. Jedynie lokalnie w ogniskach
magmowych występuje ciekły stop krzemianowy. Grubość skorupy
najmniejsza jest na obszarach oceanicznych gdzie wynosi tylko kilka
kilometrów, i wzrasta do kilkudziesięciu kilometrów (śr. 35-40km) na
obszarach kontynentów. W stosunku do całości globu skorupa
ziemska zajmuje tylko nikłą cząstkę. W obrębie skorupy ziemskiej
występują dwa główne kompleksy skał. Na powierzchni zalega
Kompleks osadowy, spod którego miejscami odsłania się kompleks
krystaliczny. Odmienność ich wykształcenia pozwala wyróżnić
oceaniczną i kontynentalną skorupę ziemską.
PŁASZ ZIEMSKI
Bezpośrednio pod strefą nieciągłości Moho leży warstwa perydo-
tytowa. Wraz ze skorupą ziemską buduje ona litosferę. Zbudowana z
ciemnych i ciężkich skał warstwa perydotytowa stanowi najwyższą
warstwę płaszcza. Wykazuje cechy ciała sztywnego i posiada dość
wysoką gęstość, zdecydowanie wyższą niż skały budujące skorupę
ziemską. Niższą jednostką płaszcza jest astenosfera, będąca warstwą
mało wytrzymałą, półplastyczną. Rozwijająca się poniżej mezosfera
jest warstwą sztywną, ale w dłuższym okresie może zachowywać się
jak ciało plastyczne. Mezosfera obejmuje w sumie prawie 80%
objętości kuli ziemskiej. Płaszcz sięga do głębokości 2900 km na
której znajduje się strefa nieciągłości Wiecherta-Gutenberga.
JĄDRO ZIEMI (Barysfera)
Jądro zewnętrzne nie wykazuje sprężystości (tłumi sejsmiczne fale
poprzeczne), z czego wynika, że znajduje się ono stanie ciekłym lub
gazowym. Uwzględniając jego wysoką gęstość, należy sądzić, że
zbudowane jest z roztopionych metali. Dopiero poniżej 5100km od
powierzchni Ziemi materia jądra posiada cech ciała sprężystego.
Przyjmuje się, że w skład obydwu części barysfery wchodzą głównie
metaliczne żelazo i nikiel z domieszkami tlenu, siarki, krzemu i
potasu. Barysfera stanowi ok.16% objętości Ziemi i aż 31% jej masy.
WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNE WNĘTRZA ZIEMI
Wraz z przemieszczaniem się w głąb Ziemi temperatura wzrasta.
Różnica głębokości, na której następuje wzrost temperatury o 1°C,
nosi nazwę stopnia geotermicznego. Wynosi on średnio dla całej
skorupy ziemskiej 33 m. znacznie większe wartości przyjmuje na
obszarach starych platform kontynentalnych, gdzie może
maksymalnie sięgnąć nawet blisko 200 metrów. Na obszarze Polski
stopień ten jest wyższy od średniej światowej i wynosi ok.47m. Tak
szybki przyrost temperatury występuje tylko blisko powierzchni.
Głębiej temperatura rośnie nadal, ale w znacznie mniejszym tempie.
Wraz z głębokością wzrasta również ciśnienie.
TEKTONIKA PŁYT LITOSFERY
Teoria tektoniki płyt litosfery pozwala w przekonujący sposób
wytłumaczyć przebieg prawie wszystkich procesów endogenicznych
zachodzących na Ziemi.
LITOSFERA podzielona jest na niemal sztywne płyty (kry)
litosferyczne. Wyróżnia się 6 wielkich płyt: euroazjatycką,
afrykańską, indoaustralijską, pacyficzną, amerykańską i antarktyczną,
a także szereg małych i mikropłyt (np.: perska, Nazca). Mogą one
obejmować zarówno bloki kontynentalne, jak również dno
oceaniczne.
MECHANIZM WĘDRÓWKI PŁYT LITOSFERY związany jest z
nierównomierną emisją ciepła w częściach zewnętrznego jądra i
płaszcza. Nad strefami wzmożonej emisji ciepła tworzą się prądy
wznoszące, które, dochodząc do litosfery, rozdzielają się i płyną
poziomo w przeciwnych kierunkach. Tak zamykane są tzw.komórki
konwekcyjne.
Pęknięcie wzdłuż którego lawa wydostaje się na powierzchnię
skorupy ziemskiej, określa się jako ryft. W ryftach występują
najmłodsze skały skorupy oceanicznej. Wypełniają one lukę powstałą
na skutek rozsuwania się płyt. Rozrastanie się dna oceanicznego
następuje w tempie od 1 do 12 cm rocznie. W miejscach gdzie
następuje ściskanie (zbliżanie się płyt), jedna z płyt ugina się i
pogrąża w płaszczu, podsuwając się jednocześnie pod drugą, lżejszą
płytę. Proces ten nosi nazwę subdukcji. Nad strefami subdukcji
powstają najczęściej rowy oceaniczne. W ciągu jednego roku
powstaje ok.2,5km3 nowej skorupy oceanicznej i tyleż samo jest
pochłaniane w strefach subdukcji.
METODY OKREŚLANIA WIEKU SKAŁ I BADAŃ DZIEJÓW
ZIEMI
KATASTROFIZM
W XVIII wieku dostrzegano, że w różnych warstwach skał występuje
odrębny inwentarz skamieniałości. W tym liczne są szczątki
organizmów nie występujących w dzisiejszej faunie i florze. G.Cuvier
i W.Smith tłumaczyli to katastrofami (np.potopem), jakie miały w
przeszłości wielokrotnie zdziesiątkować świat zwierząt i roślin.
NEOKATASTROFIZM GEOLOGICZNY – tłumaczy w dość
przekonujący sposób liczne etapy gwałtownego wymierania zwierząt
jakie nawiedzały Ziemię. Ich przyczyną miały być upadki na naszą
planetę olbrzymich meteorytów lub komet których ślady stwierdzono
w wielu regionach Ziemi.
ZASADA AKTUALIZMU GEOLOGICZNEGO
Sformułowana przez James’a Huttona w XVIII wieku. Brzmi ona:
„Teraźniejszość jest kluczem do poznania przeszłości”. Oznacz to, że
w przeszłości wszelkie procesy geologiczne przebiegały tak samo jak
obecnie obserwowane. Hutton przyjmował jednak możliwość
zróżnicowania tempa przebiegu takich procesów.
GEOLOGIA HISTORYCZNA – bada przeszłość Ziemi od czasów
formułowania
Funkcje pomocnicze w stosunku do geologi historycznej:
STRATYGRAFIA – zajmuje się analizą rozmieszczenia i kolejności
zalegania warstw skalnych
PALEOGEOGRAFIA – rekonstruuje geografię powierzchni Ziemi w
różnych okresach jej przeszłości
PALENTOLOGIA – zajmuje się światem żywych minionych epok
geologicznych
SKAMIENIAŁOŚCI – zachowane w skałach szczątki organizmów
SKAMIENIAŁOŚCI PRZEWODNIE – szczątki lub inne pozostałości
pospolitych organizmów o szerokim zasięgu geograficznym, krótkim
okresie występowania i charakte-rystycznych cechach pozwalających
na jednoznaczną identyfikację.
WIEK WZGLĘDNY – określa jedynie następstwo wiekowe
wydarzeń w dziejach naszej planety, np.: transgresji morskich, zmian
świata żywego powstawania różnych skał osadowych. Stosuje się
analizę petrograficzną, stratygraficzną, tektoniczną, geomorficzną i
archeologiczną.
WIEK BEZWZGLĘDNY – określa upływ czasu od jakiegoś
wydarzenia w dziejach Ziemi. Ustalenie wieku bezwzględnego jest
trudniejsze i do dziś obarczone znacznym marginesem błędu, który
jest tym większy im starsze wydarzenie lub skały opisujemy.
Era Okres Wiek w Orogenezy
mln lat (wiek[mln]
Trzeciorzęd Czwartorzęd
Kenozoiczna Holocen 12tys.-do Orogeneza
(Kenozoik) dziś Alpejska
Plejstocen 1,87 – (0 – 230)
12tys
Neogen 24 – 1,87
paleogen 65 – 24
Mezozoiczna Kreda 130 – 65
(Mezozoik) Jura 240 – 130
Trias 245 – 204
Orogeneza
Paleozoiczna Perm 290 – 245 Waryscy-
(Paleozoik)
Karbon 360 – 290 jska
Dewon 400 – 360 (Hercyjska)
(230 – 400)
Sylur 425 – 400 Orogeneza
Ordowik 495 – 425 Kaledońska
(400 – 500)
Kambr 570 – 495
Proterozoiczna (Proterozik) 2600-570 Orogenezy
Prekam-
Archaiczna (Archaiczna (Archaik) 4600 - bryjskie
2600
ERA ARCHAICZNA
Litosfera ukształtowała się prawdopodobnie już ok. 4,6 miliarda lat
temu. Początkowo tworzyły ją prawie wyłącznie skały magmowe, do
których wkrótce dołączyły też skały metamorficzne. Wraz z
powstaniem atmosfery, a po dalszym schłodzeniu globu – hydrosfery,
zaistniały warunki dla powstawania na większych obszarach skał
osadowych. Przez ok. 3,5 mld lat na Ziemi pojawiło się życie.
Początkowo były to tylko prymitywne cudzożywne bakterie. W
skałach zbliżonego wieku znaleziono jednak także pozostałości sinic.
Im to właśnie atmosfera zawdzięcza stopniową trwającą nie mniej niż
2 mld lat przemianę z redukcyjnej w utleniającą.
ERA PROTEROZOICZNA
W erze proteozoicznej skorupa ziemska stawała się coraz grubsza i
stabilna. Wciąż intensywnie rozwijające się procesy różnicowania
magmy powodowały rozwój skorupy kontynentalnej. Stopniowo
nasilały się procesy sedymentacji, dzięki którym wzrastał udział skał
osadowych, włącznie z węglanowymi. Sedymentacji skał
okruchowych sprzyjało intensywne niszczenie świeżo wypiętrzonych
obszarów górskich. Pod koniec protezozoiku istniał prawdopodobnie
jeden wielki kontynent. Pod koniec ery pojawiły się prymitywne
zwierzęta tkankowe. Bujny rozwój życia pod koniec ery wiązany jest
ze wzrostem zawartości tlenu w atmosferze. Życie nadal ograniczone
było wyłącznie do morza. W utworach archaiku i protezozoiku
występują liczne złoża surowców mineralnych. Związane są z nimi
największe światowe złoża rud żelaza, złota, miedzi, niklu,
platynowców. Surowce energetyczne są natomiast reprezentowane
prawie wyłącznie przez uran.
ERA PALEOZOICZNA
Koniec paleozoiku wyznacza etap masowego wymierania większości
gatunków zwierząt. Podział paleozoiku na starszy i młodszy wynika
ze zróżnicowania organicznego oraz z istnienia dwóch cykli
górotwórczych, tj. kaledońskiego i waryscyjskiego. Na początku
paleozoiku jednolity dotąd kontynent (Pangea) rozdzielił się na kilka
mniejszych bloków (Baltika, Laurencja, Syberia, Gondwana). Na
obszarze Europy rozciągał się z zachodu na wschód głęboki zbiornik
morski o tendencji do obniżania dna, wypełniany osadami o
miąższości kilku km. Pod koniec syluru w orogenezie kaledońskiej
osady te zostały sfałdowane i wypiętrzone. W młodszym paleozoiku
obszary zachodniej i środkowej Euroby aż po Góry Świętokrzyskie
pokrywał stosunkowo głęboki ocean waryscyjski. Tworzące się w nim
osady uległy wypiętrzeniu i sfałdowaniu w trakcie orogenezy
waryscyjskiej. W karbonie na wybrzeżach mórz i rozległych
śródgórskich jeziorach i mokradłach w gorącym i wilgotnym klimacie
rozwijały się olbrzymie torfowiska które dały początek złożom węgla
kamiennego. W kambrze rozpoczął się rozwój wielu grup zwierząt.
Istniały już wtedy wszystkie żyjące dzisiaj typy zwierząt z wyjątkiem
kręgowców. Dopiero w sylurze dołączyły do nich kręgowce
(bezczaszkowce i ryby). W tym samym czasie doszło do wyjścia
roślin i zwierząt (stawonogów) na ląd. Szczyt rozwoju rośliny
zarodnikowe osiągnęły w karbonie i wkrótce potem ustąpiły miejsca
lasom iglastym. Z karbonu znane są pierwsze gady i aktywnie latające
owady. Pod koniec permu wymarło ok. 90% morskich zwierząt – w
tym wszystkie grapolity, trylobity i prymitywne koralowce).
ERA MEZOZOICZNA
W mezozoiku odbywały się intensywne ruch płyt litosfery, które
spowodowały rozdzielenie się powstałego w permie kontynentu.
Podobnie jak koniec poprzedniej ery tak i schyłek mezozoiku
wyznaczony jest przez etap wielkiego wymierania zwierząt. W triasie
rozpoczął się trwający do dziś rozwój Atlantyku. Początkowo tworzył
on tylko wąski basen morski oddzielający Amerykę od Europy i
Afryki. W triasie i jurze miały miejsce pierwsze w Europie jeszcze
stosunkowo słabe ruchy orogenezy alpejskiej. Najczęściej zachodziły
tylko pionowe ruchy blokowe. Dopiero w kredzie aktywność
tektoniczna nasiliła się i spowodowała znaczne wypiętrzenie Tatr. W
triasie intensywnie rozwijały się rośliny iglaste, świat zwierząt
wzbogacił się o prymitywne ssaki, ale przez cały mezozoik
pozostawały w cieniu dinozaurów. Wyginięcie dinozaurów było
najprawdopodobniej spowodowane upadkiem wielkiego meteorytu w
rejonie półwyspu Jukatan. Katastrofa ta spowodowała zagładę także
innych grup zwierząt, a wśród nich amonitów i prymitywnych ryb.
ERA KENOZOICZNA
W trzeciorzędzie trwał spokój tektoniczny. Dopiero w młodszym
trzeciorzędzie miały miejsce intensywne ruchy orogenezy alpejskiej.
Uformowane zostały wówczas: Alpy, Atlas, Pireneje, Karpaty,
Apeniny, Kordyliery, Andy, Kaukaz, Himalaje i inne. Pod koniec
trzeciorzędu ruchy alpejskie stopniowo słabły. Klimat pod koniec
trzeciorzędu stawał się chłodniejszy. Na Antarktydzie rozrastał się
lądolód. W czwartorzędzie dalsze ochłodzenie klimatu zaowocowało
rozwojem olbrzymich pokryw lodowych. Ostatni lód ustąpił w
terenów środkowej Europy zaledwie ok.12tys.lat temu. Obecnie
wyróżnia się od trzech do siedmiu zlodowaceń plejstoceńskich
(glacjałów), przedzielające je okresy cieplejsze określane są jako
interglacjały. Powtarzające się etapy rozwoju i zaniku lądolodów i
lodowców górskich uwarunkowały powstanie rzeźby glacjalnej nie
tylko w górach, ale i na obszarach niżowych. W czwartorzędzie
wyginęły liczne grupy ssaków i ptaków. W starszym plejstocenie
pojawił się człowiek. Człowiek rozumny (Homo sapiens) jako
gatunek zaistniał znacznie później – w młodszym plejstocenie na
Bliskim Wschodzie. Wzrost liczebności populacji i wytworzenie
przez człowieka cywilizacji technicznej spowodowały naruszenie
równowagi ekologicznej na Ziemi.
BUDOWA GEOLOGICZNA POLSKI NA TLE EUROPY
W obrębie platform kontynentalnych wyróżnia się tarcze krystaliczne
i płyty. Na terenie Polski stykają się trzy najważniejsze jednostki
geologiczne Europy: platforma wschodnioeuropejska, waryscyjska
platforma zachodnioeuropejska i alpejskie pasma fałdowe. Jednostki
geologiczne Polski ciągną się równolegle do krawędzi platformy
wschodnioeuropejskiej, tj. z północnego zachodu na południowy
wschód. Wyjątek stanowi równoleżnikowe pasmo Karpat.