P.H. Lindsay D.A. Norman ./ .

Procesy przetwarzania informacji

U C z ł o w i e k a wprowadzenie do psychologii
Wydawnictwo Naukowe PWN ^ -*'*'.'" '•*' . ' • • » . " . j k
 Peter H.Lindsay
Donald A. Norman

Procesy wprowadzenie do psychologii

przetwarzania Tłumaczył Artur Kowaliszyn

informacji
u człowieka

Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1991

 Z oryginału angielskiego:
HUMAN INFORMATION PROCESSING.
An Introduction to Psychology Spis treści
Copyright © 1972 by Harcourt Brace Jovanovich, Inc.
Published by arrangement with Harcourt Brace Jovanovich, Inc.

Przedmowa do wydania polskiego... \i

Przedmowa... 19

Podziękowania...21

Uwagi dla Czytelnika... 25

1. Spostrzeganie
INTERPRETACJA PRZEKAZÓW SENSORYCZNYCH... 29
Dopasowywanie do wzorca... 29

ROZPOZNAWANIE OBRAZÓW... 35
Redaktor naukowy Ida Kurcz Organizowanie niepełnych obrazów... 36
Dodatki tłumaczyli Herbert Szafraniec (A) i Józef Radzicki (B) Obrazy konkurencyjne. ..37
ORGANIZOWANIE INFORMACJI SŁUCHOWEJ... 38
Redaktor Irena Kaltenberg Obrazy pozbawione znaczenia... 39
Układ typograficzny Tadeusz Piasecki
Korektorki Ewa Bojara, Ewa Dąbrowska, Janina Wanat
Naginanie danych sensorycznych do przyjętej interpretacji... 42
Okładkę projektował Zygmunt Ziemka
ZNACZENIE REGUŁ... 44
© Copyright for the Polish edition Spostrzeganie przestrzeni... 46
by Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984 Znaczenie kontekstu... 55
ISBN 83-01-04689-9
ANALIZA CECH... 59
Zatrzymywanie obrazu... 61
Wydawnictwo Naukowe PWN
Efekty następcze... 66
Wydanie drugie
JAK UZYSKAĆ EFEKTY NASTĘPCZE RUCHU?... 67
Arkuszy wydawniczych 55,25; drukarskich 43,5
Papier offsetowy klasy III 70 g, 70 x 100 cm Wyjaśnienie efektów następczych... 68
Oddano do reprodukcji 9 grudnia 1991 r. Adaptacja do barwy uzależniona od kierunku... 70
Druk ukończono w lutym 1992 r.
Zamówienie 2326/91 SPOSTRZEGANIE BEZ WYODRĘBNIANIA CECH... 72
Olsztyńskie Zakłady Graficzne im. Seweryna Pieniężnego Widzenie skórne... 72
 2. Przetwarzanie informacji Cechy związane z rozpoznawaniem mowy... 149
przez układ nerwowy Detektory cech związane z analizą mowy... 1 51
Podsumowanie dotyczące analizy cech... 153
OKO ZABY... 77
ANATOMIA DETEKTORÓW... 78
ANALIZA PRZEZ SYNTEZĘ... 154
Znaczenie kontekstu... 154
METODY FIZJOLOGICZNE... 80 Mokre skarpetki... 156
Neuron... 80 Ważna rola redundancji... 158
Rejestracja reakcji neuronów... 82
DOKONYWANIE SYNTEZY PRZEKAZU SENSOR YCZNEGO... 158
KOLEJNOŚĆ OPERACJI... 1 64
TWORZENIE OBWODÓW NEURONOWYCH... 84
CECHY A OCZEKIWANIA... 165
OBWODY PODSTAWOWE... 85
Budowa bloków... 85
4. System wzrokowy
WYODRĘBNIANIE KONTURÓW... 88
Wrażliwość a czułość sensoryczna... 88 ŚWIATŁO... 171
DECYBELE... 1 72
Hamowanie oboczne... 89
Obwody służące do wyodrębniania konturów... 93 DROGA WZROKOWA... 173
Pola centralne i peryferyjne... 101 Źrenica... 173
Obwody włączeniowo-wyłączeniowe... 105 Soczewka... 175
Siatkówka... 178
REAKCJE W CZASIE... 108
Obwody służące do wytwarzania przemijających reakcji... 109 REAKCJE CHEMICZNE NA ŚWIATŁO... 178
Reakcja fotochemiczna... 179
REAGOWANIE NA RUCH... 112
Obwody służące do wykrywania ruchu... 114 NEUROANATOMIA WIDZENIA... 180
Sieć nerwo wa siatkówki... 182
PRZETWARZANIE SYGNAŁÓW
W CIELE KOLANKOWATYM BOCZNYM 118 DROGA DO MÓZGU... 185
WYODRĘBNIANIE CECH... 120
WYBÓR INFORMACJI WZROKOWEJ... 185
Proste komórki... 120
DIPOLE... 1 2 7
Ruchy oka... 185
Komórki złożone... 128 Lokalizacja przedmiotów... 189
Komórki superzłożone... 130 Widzenie bez udziału kory wzrokowej... 191
Widzenie bez udziału wzgórków czworaczych górnych... 193
WNIOSKI... 136
5. Podstawowe właściwości
3. Teorie rozpoznawania obrazów widzenia
SPOSTRZEGANIE JASNOŚCI... 195
PANDEMONIUM... 139
Pasy Macha... 195
Cechy związane z rozpoznawaniem liter... 141
Kontrast jasności... 200
Jak zbudo wać pandemonium?... 141 JASNOŚĆ A GŁĘBIA... 2 0 3
 ADAPTACJA... 206 WYSOKOŚĆ DŹWIĘKU... 269
Warstwice równej jasności... 209 Skala muzyczna... 269
Skala melowa... 270
WŁAŚCIWOŚCI WIDZENIA ZWIĄZANE Z CZASEM... 211
Teoria miejsca: położenie na błonie podstawowej... 270
Czas integracji... 211
Cykliczność wysokości dźwięku... 274
Kiedy migające światło wydaje się ciągłe?... 211
Maskowanie nieobecnego tonu podstawowego... 277
Krytyczna częstotliwość migotania... 212 ODRÓŻNIANIE WYSOKOŚCI DŹWIĘKU , _ n
BEZ UDZIAŁU BŁONY PODSTAWOWEJ... I /y
BARWA... 214 Argumenty przeciw teorii periodyczności
spostrzegania wysokości tonu... 281
MIESZANIE BARW... 215 Dwoistość teorii spostrzegania wysokości dźwięku... 282
Koło barw... 215
BARWNIKI I ŚWIATŁA... 2 2 0 KRYTYCZNE PASMO CZĘSTOTLIWOŚCI... 283
Obrazy następcze... 222
PRZESTRZENNE SPOSTRZEGANIE DŹWIĘKU... 286
WRAŻLIWOŚĆ CZOPKÓW NA BARWY... 223 Lokalizacja... 286
Teoria widzenia barwnego oparta na procesach przeciwstawnych... 225 Interakcje dwuuszne... 290
Kontrast indukowany... 230 Znaczenie słyszenia dwuusznego... 291
Zapis dźwięku... 293
Efekt pierwszeństwa... 295
6.\System słuchowy
FIZYKA DŹWIĘKU... 234
Częstotliwość dźwięku... 235
8. Nerwowe podłoże pamięci
Intensywność dźwięku... 237
DECYBELE... 2 3 8
SYSTEMY PAMIĘCI... 299
System przechowywania informacji sensorycznej... 299
BUDOWA I FUNKCJONOWANIE UCHA... 239 Pamięć krótkotrwała... 300
Ucho wewnętrzne... 239 Pamięć długotrwała... 301
Ruchy błony podstawowej... 241
Komórki włoskowe (włosowate)... 243 PRZECHOWYWANIE INFORMACJI... 302
Obwody nerwowe pamięci... 303
REAKCJE ELEKTRYCZNE NA DŹWIĘK... 246
Krzywe strojenia (tonów)... 246 CHEMIA PAMIĘCI... 309
Charakterystyka czasowa reakcji neuronów... 247 Zmiany w RNA a uczenie się... 309
Kodowanie intensywności informacji... 249 Uczenie się po wprowadzeniu zmian w RNA... 310
Przetwarzanie informacji słuchowej... 251 Przekazywanie pamięci. ..313

ZABURZENIA PAMIĘCI... 314

7. Wymiary dźwięku Wstrząsy elektryczne. ..315
Amnezje. ..316
GŁOŚNOŚĆ... 259
Przypadki H.M. i N. A.... 321
Warstwice równej głośności... 260
Mechanizmy pamięci. ..323
Słuchanie muzyki... 261
Maskowanie... 265
POSZUKIWANIE LOKALIZACJI
Pomiar głośności... 268 PAMIĘCI DŁUGOTRWAŁEJ... 324
 JEDEN MÓZG CZY DWA MÓZGI?... 325 Pojęcia pierwotne i wtórne... 397
Rozszczepienie mózgu u zwierząt... 327 Zapamiętywanie zdarzeń... 399
Rozszczepienie mózgu u człowieka... 329
Dwa mózgi: niezmienność czy plastyczność?... 333

WNIOSKI... 335
11. Procesy pamięci
MECHANIZMY WEJŚCIA I WYJŚCIA... 409
9. Pamięć przemijająca Przetwarzanie na wejściu... 410
Udzielanie odpowiedzi... 411
PRZECHOWYWANIE INFORMACJI SENSORYCZNEJ... 337 WNIOSKOWANIE O STRUKTURZE PAMIĘCI LUDZKIEJ... 4 1 2
TACHISTOSKOP... 3 3 8
Pojemność systemu SIS... 340 POSZUKIWANIE INFORMACJI W PAMIĘCI... 414
Wieloetapowy proces poszukiwań. . . 4 1 7
PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA... 344
Błędy w przypominaniu z pamięci krótkotrwałej... 346 REORGANIZACJA STRUKTUR PAMIĘCI
Powtarzanie... 348 POPRZEZ PROCESY MYŚLOWE... 421
Zapominanie... 349 Korygowanie błędów... 424
Właściwości pamięci... 353 Ocenianie na wejściu... 429
PENETRACJA HANKI; DANYCH... 4 3 2

OD PAMIĘCI KRÓTKOTRWAŁEJ
DO PAMIĘCI DŁUGOTRWAŁEJ... 357 ROZUMIENIE A ZAPAMIĘTYWANIE... 435

ZJAWISKA UWAGI... 362 PAMIĘĆ JAKO PROCES PRZETWARZANIA INFORMACJI... 437

Wybór przekazów. ..363
Przetwarzanie odrzuconego przekazu... 366
Pamięć bez uwagi... 368 1 2. Język
Nabywanie znaczenia poprzez działanie... 441
TEORIE UWAGI... 371 Znaczenie nazw... 442
Model osłabiacza... 371
Model procesu aktywnej syntezy. • • 373 STRUKTURA JĘZYKA... 443
Struktura znaczeniowa a struktura powierzchniowa... 444
GRAMATYKA ANGIELSKA... 4 4 9
10. Struktura pamięci Przekazywanie struktury... 455
Przekazywanie znaczenia... 457
ODPOWIADANIE NA PYTANIA... 379
Kiedy należy poszukiwać informacji?... 380 UCZENIE SIĘ JĘZYKA... 459
Odszukiwanie obrazu... 381 Uczenie się reguł... 459
Odszukiwanie informacji jako proces rozwiązywania problemów... 383 Naśladownictwo... 460
Poszukiwanie i rozumienie... 384 Język jako środek komunikowania się... 461
Pierwsze kroki w komunikowaniu się... 462
DONIOSŁOŚĆ ROZUMIENIA... 385 Rozumienie... 465

MODEL PAMIĘCI... 391

Zapamięty wanie pojęć... 391
13. Uczenie się 1 5. Podejmowanie decyzji
i rozwój poznawczy OKREŚLANIE WARTOŚCI... 528
SCHEMATY SENSORYCZNO-MOTORYCZNE... 471 Psychologiczna wartość pieniędzy. •• 529
Schemat sensoryczno-motoryczny... 472 Wartość złożonych alternatyw... 529
Przeciążenie poznawcze... 533
ZJAWISKA UCZENIA SIĘ... 476 Co jest przedmiotem optymalizacji?... 534
Zbieżności między czynnościami a wynikami... 476 LOGIKA WYBORU... 5 3 5

Wykrywanie korelacji... 481

Zbieżności między warunkami zewnętrznymi a wynikami... 483 PODEJMOWANIE DECYZJI RYZYKOWNYCH... 539
Podsumowanie... 486 Użyteczność w sytuacji ryzykownego wyboru... 539
WARUNKOWANIE KLASYCZNE... 4 8 7 Prawdopodobieństwo... 540
Oczekiwana wartość... 541
UCZENIE SIĘ POZNAWCZE... 488 Prawdopodobieństwo subiektywne... 542
Wzmocnienie jako sygnał... 488 Reprezentatywność i dostępność... 543
Uczenie się i świadomość... 490 Subiektywnie oczekiwana użyteczność... 545
Uczenie się przez eksperymentowanie... 490
Znaczenie oczekiwań... 491 GROMADZENIE DOWODÓW... 546
Szansę... 546
ROZWÓJ POZNAWCZY... 493
Testowanie raka... 547
Uczenie się sensoryczno-motoryczne... 493
ROZWÓJ OBRAZÓW... 4 9 4
Myślenie przedoperacyjne... 49 5 EFEKTY NASTĘPCZE PODEJMOWANIA DECYZJI... 550
Operacje konkretne... 497 Racjonalizacja... 550
Operacje formalne... 498 O konikach polnych i innych rzeczach... 551
Racjonalizacja podecyzyjna. . . 5 5 2
MYŚLENIE... 498
WNIOSKI... 553

14. Rozwiązywanie problemów

16. Społeczny kontekst decyzji j
ANATOMIA PROBLEMU... 501
Protokoły... 502 WPŁYW CZYNNIKÓW SPOŁECZNYCH
Protokół rozwiązywania problemu DONALD + GERALD... 503 NA PODEJMOWANIE DECYZJI... 555
Graf rozwiązywania problemu... 505
ZACHOWANIE SIĘ OSÓB POSTRONNYCH... 556
STRATEGIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW... 509 Apatia osób postronnych... 558
Poszukiwanie rozwiązań... 512 Podporządkowanie się autorytetowi... 559
Wybór operatorów... 512
DECYZJE INTERAKCYJNE... 564
Ograniczenia metody analizy protokołów... 515
STANY WEWNĘTRZNE A STANY ZANOTOWANE W PROTOKOLE... 5 1 7 Targowanie się... 564
Procedura targowania się... 565
MECHANIZMY MYŚLENIA... 520 Proces negocjacji... 567
Reguły a fakty... 520 Negocjacje strategiczne... 572
Podprogramy... 521 Taktyka konfliktu... 573
Pamięć krótkotrwała... 522 GRY I DECYZJE... 5 7 5
 1 7. Motywacja DODATEK B
MÓZGOWE MECHANIZMY MOTYWACJI... 583 Charakterystyki funkcjonowania
Elektryczna regulacja głodu i pragnienia... 583
Zaburzenia systemu regulacji motywacyjnej... 584 PROBLEM DECYZJI... 649

GRA W KOŚCI... 649

SYSTEMY REGULACJI MOTYWACYJNEJ... 585
Sprawdzian liczbowy... 591 Reguła określania kryterium... 651
Zakończenie jedzenia... 594 Oceny pewności. ..655
Czynniki pozabiologiczne... 599 Rozkład normalny... 657

REAGOWANIE NA NIEPEWNOŚĆ... 600 PROBLEMY... 662

Reakcje na stres... 600
BIOCHEMICZNE REAKCJE NA STRES... 6 0 2
Reakcje na konflikt,.. 606
Reakcja na nic... 609
Nerwowe mechanizmy wzbudzenia... 61 1
SEN... 6 1 4
INTERPRETACJA WZBUDZENIA EMOCJONALNEGO... 616
Emocje: jedna czy wiele?. . . 6 1 6
Jak wywołać gniew lub euforie?... 619
MOTYWACJA A POZNANIE... 622
Problem tryskaczy przeciwpożarowych... 662
Pamięć... 664
Gra w kości po raz drugi... 665
Bibliografia
WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE... 667
Roczne Przeglądy (Annual Reviews)... 667
Abstrakty Psychologiczne (Psychological Abstracts)... 667
Indeks Cytowań (The Science Citation Index)... 668
Czasopisma... 668

DODATEK A PODRĘCZNIKI... 669

Zbiory artykułów... 670
Mierzenie zmiennych
psychologicznych BIBLIOGRAFIA... 671

DOZNANIA ZMYSŁOWE... 627

Indeks nazwisk... 690
SKALOWANIE... 629
Rodzaje skal... 630
Techniki skalowania... 631
Indeks rzeczowy... 694
Ocenianie wielkości... 633
Pra wo potęgo we. ..634
,,He" wobec , Jakiego rodzaju"?... 635
In terpretacja funkcji potęgo wej. ..636
Zakres zastosowania... 637
Porównywanie między modalnościami... 638
Jak skalować?... 642
 Przedmowa do wydania polskiego

Po kilku latach pracy tłumaczy i zespołu redakcyjnego oddajemy do rąk Czytelnika

polskiego podręcznik psychologii poznawczej Lindsaya i Normana, wydany w 1972
roku. Jak długi był.ten okres pracy zespołu polskiego, niech świadczy fakt, że w tym czasie
zdążyło się ukazać drugie, poprawione wydanie podręcznika w języku angielskim (w
1977 roku) i ono miało już kilka kolejnych wydań. Mam nadzieję, że doczekamy się tego
poprawionego wydania w wersji polskiej.
Podręcznik Lindsaya i Normana zdobył sobie zasłużoną sławę na uniwersytetach
amerykańskich i innych na całym świecie, tłumaczony na wiele języków. W zamierzeniu
autorów stanowić miał kurs wstępny psychologii, używany jest jednak powszchnie jako
podręcznik podstawowego kursu psychologii procesów poznawczych. Jego wielką zaletą
jest z jednej strony pokazanie fizjologicznych podstaw poznawczego modelu funkcjono-
wania umysłu ludzkiego, a z drugiej ukazanie związku tego modelu z problematyką
motywacji i zachowania społecznego.
Podręcznik ten przyczynił się niewątpliwie do tego. że podejście poznawcze w
psychologii amerykańskiej stało się dominujące i objęło stopniowo wszelkie jej dziedzi-
ny - od psychologii percepcji, pamięci i myślenia do psychologii społecznej i osobowości.
Ta nowa psychologia („New Look", jak ją określano) wyznaczyła nowy paradygmat
myślenia psychologów amerykańskich, który zaczyna być tak powszechnie stosowany i
obowiązujący, jak ongiś był paradygmat behavioryzmu. Ten poznawczy paradygmat
myślenia wyłonił się na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych z jednej strony w
wyniku badań nad modelami sztucznej inteligencji i symulowanego myślenia. Modele
opracowane dla maszyny zaczęły prowokować badaczy jako możliwe modele pracy
umysłu ludzkiego, dając zarazem klucz do otwarcia szczelnie dotąd przez behaviorystów
zamkniętej „czarnej skrzynki". Z drugiej strony dzięki bujnemu w owych czasach
rozwojowi teorii i badań psycholingwistycznych nad przyswajaniem i używaniem języka
przez człowieka wykazano kompletną nieprzydatność koncepcji behaviorystycznych do
zrozumienia rzeczywistych mechanizmów zachowań językowych.
Podręcznik Lindsaya i Normana powstawał w czasie (początek lat siedemdziesiątych),
kiedy psychologia poznawcza zaczyna się umacniać w badaniach i teoriach psycholo-
gicznych. Jest to okres tworzenia modeli i teorii reprezentacji świata w umyśle ludzkim,
modeli o charakterze strukturalistycznym, obrazujących złożoną, zwykle hierarchiczną
organizację tego, co określano jako pamięć semantyczną i epizodyczną, a co stanowiło
właśnie ową reprezentację świata w pamięci trwałej. Lindsay i Norman przedstawiają
własny model struktury pamięci, nie analizując bliżej innych modeli ani nie wnikając w
dyskusje, jakie toczyły się i toczą nadal nad zaletami i wadami różnych modeli

reprezentacji świata, jak też nad kodami tej reprezentacji: obrazowym i abstrakcyjnym
(analogowym i analitycznym) versus tylko abstrakcyjnym. W ostatnim okresie to
strukturalistyczne podejście w psychologii poznawczej bywa zastępowane podejściem
bardziej procesualnym, funkcjonalnym, akcentującym dynamiczny, proceduralny cha-
rakter reprezentacji świata w umyśle, rolę procesów decydujących o ciągłej jej transfor-
macji, o przechodzeniu od jednego stanu pamięci, myśli itp. do innego.
Panujące w amerykańskiej psychologii podejście poznawcze, tak jak ongiś podejście
beheviorystyczne, wpływa też na inne nauki humanistyczne dając w wyniku podstawy do
wyłonienia się nowej interdyscyplinarnej dziedziny wiedzy, którą określa się jako
badania nad poznaniem - cognitive science. W Europie, gdzie tradycje behaviorystyczne
nie były nigdy zbyt silne, to nowe podejście, które po długiej przerwie ponownie powraca
do problematyki świadomości i analiz wewnętrznych procesów psychicznych, wywołało
zainteresowanie i żywy odzew, zwłaszcza dlatego, że nie jest trudno pokazać jego
korzenie tkwiące w europejskiej psychologii postaci i piagetowskim strukturalizmie.
W polskiej psychologii również nowe podejście poznawcze napotyka bardzo podatny
grunt. Ukazało się wiele prac, szczególnie w PWN-owskiej serii „Biblioteka Psychologii
Współczesnej", które należą do nurtu poznawczego. Wpływ psychologii poznawczej na
polskich psychologów da się zaobserwować we wszystkich dziedzinach tej nauki, a
zwłaszcza w rozwijanych w Polsce teoriach osobowości. Najbardziej reprezentatywnym
autorem jest Józef Kozielecki, który od deklaracji swego akcesu do psychologii
poznawczej w Koncepcjach psychologicznych człowieka przechodzi do przedstawienia
własnej teorii typu „poznawczego" w Psychologicznej teorii samowiedzy. Chociaż w
polskiej literaturze psychologicznej, oryginalnej i tłumaczonej, jest wiele prac reprezen-
tujących orientację poznawczą, artykułów i monografii, to brak "jest podręcznika
akademickiego, który by konsekwentnie taką wiedzę wykładał. Lukę tę w zamierzeniu
naszym ma zapełnić podręcznik Lindsaya i Normana.
Słowo o autorach. Norman jest wybitnym reprezentantem nurtu poznawczego,
wywodzącego się z badań nad sztuczną inteligencją, aktualnie żywo zaangażowany w
rozwijaniu cognitive science. Lindsay jest psychologiem fizjologicznym i jego to
kompetencji zawdzięczamy, że w prezentowanym podręczniku abstrakcyjne modele
symulujące pracę umysłu znalazły realne podstawy w przedstawianych modelach
funkcjonowania układu nerwowego.
Książka Procesy przetwarzania informacji u człowieka powinna więc dobrze służyć
studentom i wykładowcom psychologii, jak też wszystkim zainteresowanym tą dziedziną
wiedzy, ze względu na bezsporne zalety merytoryczne i formalne. Jest przykładem bardzo
kompetentnego przedstawienia podejścia poznawczego, a zarazem twórczego wykorzy-
stania wiedzy neurofizjologicznej (na co wskazuje chociażby posługiwanie się w książce
koncepcją hamowania obocznego). Cechującą autorów lekkość stylu i jasność wykładu
zapewne nie zawsze potrafiliśmy oddać w polskim przekładzie, ale bogata i dowcipna
szata graficzna (tak rzadko spotykana w pracach rodzimych) powinna ułatwić odbiór
prezentowanego tekstu.
I da Kurcz
Warszawa, w czerwcu 1982 roku
Przedmowa
Wszystko zaczęło się latem 1966 roku, kiedy obaj spotkaliśmy się po raz pierwszy na
konferencji w Driebergen w Holandii. Dojeżdżaliśmy wtedy obaj do La Jolla-P. H.
Lindsay z Toronto, D. A. Norman z Harvardu. Uniwersytet Kalifornijski otworzył
właśnie swój oddział w San Diego i nie opracowano jeszcze programu z zakresu
psychologii dla studentów pierwszych lat. Postanowiliśmy wspólnie prowadzić wykłady
z tego przedmiotu.
Celem naszym było zafascynowanie początkujących studentów współczesną psycho-
logią eksperymentalną. Chcieliśmy im wyjaśnić, jak prowadzimy badania, co robimy w
naszych laboratoriach. Pragnęliśmy skłonić studentów do aktywnego obcowania z
pojęciami z zakresu psychologii, zamiast wbijania sobie do głowy długich list faktów i
eksperymentów. Chcieliśmy przekazać im, jak myślimy i jak widzimy badania nad
psychiką ludzką.
Nie odnieśliśmy jednak błyskawicznego sukcesu. Przykre było odkrycie, że sprawy,
które nam wydawały się bardzo interesujące, nie zawsze były takimi dla studentów:
jednocześnie i my uczyliśmy się, w jaki sposób nauczać wstępnego kursu psychologii. W
miarę jak zdobywaliśmy doświadczenie, rozwijał się nasz zestaw notatek i pomysłów.
Nasze wykłady utrzymywały się przez kolejne lata, zgłaszało się na nie coraz więcej
chętnych, ale sprawiał nam trudności brak odpowiedniego podręcznika. Doszliśmy
zatem do wniosku, że jedynym sposobem zdobycia takiego podręcznika będzie napi-
sanie go.
I oto on. Wiele nauczyliśmy się zarówno w toku nauczania, jak i pisania tej książki.
Zmusiło to nas do skrystalizowania naszych idei i dziś sami jesteśmy bardziej
zafascynowani psychologią niż wtedy, gdy zaczynaliśmy ten kurs. Czekamy z niecierp-
liwością na postępy, jakie niewątpliwie uczyni ona w ciągu najbliższych lat. Sposób
podejścia zaprezentowany w tej książce ukierunkował nasze studia z zakresu psy-
chologii.
 Podziękowania

Wiele osób poświęciło nam bezinteresownie swój czas, swoje działania i swoje myśli.
Szczególnie wiele zawdzięczamy Davidowi Rumelhartowi, który współpracując z nami
w naszych badaniach i w zajęciach dydaktycznych wniósł do nich poważny wkład
intelektualny. Odegrał on szczególnie stymulącą rolę w opracowaniu i rozwinięciu
modelu pamięci - materiału, który został przedstawiony w rozdziałach 10 i 11, i
ukierunkował organizację materiału w rozdziałach 12 i 13. (Patrz artykuł napisany przez
Rumelharta, Lindsaya i Normana, 1972.)
Podobnie uczestnicy „grupy badawczej LNR" (Lindsaya, Normana i Rumelhar-
t a - przyp. red. poi.) w ciągu lat jej działania przyczynili się do wskazania sposobu, w jaki
widzimy procesy poznawcze od percepcji do myślenia. Wielu (chyba z pięćdziesięciu)
doktorantów i asystentów pomagało nam w prowadzeniu wykładu, który stał się
punktem wyjścia tej książki. Każdy z nich indywidualnie i wszyscy razem zasługują na
naszą wdzięczność. W szczególności pragnęlibyśmy podziękować za pomoc, jakiej
udzielili nam kierownicy grup asystenckich: Richard Meltzer, Jim Levin i Marc
Eisenstadt.
Leanne Hinton wiele nam pomogła w toku pisania tej książki. Najpierw nagrywała
nasze wykłady na taśmie magnetofonowej, następnie je uporządkowała i przepisała,
sprawdziła bibliografię i w ogóle pomagała we wszystkich fazach naszej pracy nad
książką. Ponadto jeszcze przygotowała szkice rysunków, na podstawie których wyko-
nano ilustracje do druku. Jej rysunki anatomiczne , czarujące demony i niekształtne ciała
przyczyniają się do tworzenia atmosfery tej książki i rozjaśniają tekst.
Cathy Cox pomogła nam w transkrypcji wykładów na temat słyszenia, które stanowią
rozdziały 6 i 7. Pracę edytorską nad książką wykonała Margaret Jackson, natomiast Julie
Lustig zajmowała się w ostatnim roku sprawdzaniem i nadzorem nad końcowymi
pracami. Marlene Farnum, Julie Lustig i Martha Norman sporządziły indeks rzeczowy w
czasie jednego nadmiernie przydługiego, maratońskiego weekendu.
Wiele osób przeczytało poszczególne rozdziały i poczyniło niezwykle cenne uwagi.
Uwagi Petem'Deana pomogły nam w opracowaniu ostatecznej wersji tekstu na temat
rozwiązywania problemów i w odniesieniu do współczesnej sztuki. Larry Sąuires
przeczytał i skomentował rozdział 8, Allen Newell-rozdział 14, George Mandler-roz-
dział 17, Ed Fantino - materiał na temat uczenia się sprawczego, Jack Nachmias i Charles
Harris poczynili uwagi do pierwszej wersji rozdziałów 1-7. Uwagi Ulrica Neissera i kilku
anonimowych recenzentów pomogły nam wnieść poprawki w różnych partiach książki.
Chcielibyśmy zwłaszcza podziękować Recenzentowi nr 3, którego uwagi, chociaż ostre i
przykre, były bardzo inspirujące i użyteczne.
 Wreszcie powinniśmy wyrazić wdzięczność naszym cierpliwym wydawcom, którzy z
perspektywy Nowego Jorku i San Francisco musieli widzieć całe nasze przedsięwzięcie
jako chaotyczne i niepewne, lecz mimo to ich pomoc pozwoliła na ostateczne edytorskie
wykończenie pracy.
ŹRÓDŁA RYSUNKÓW I TABEL
Rys. 1-38 From M. Luckiesh, Yisual illusions. New York: Dover
Publication, Inc., 1965, Reprinted through permission of
the publisher.
Rys. 1-45 From R. M. Pritchard, Stabilized images on the retina.
Copyright© 1961 by Scientific American, Inc. Allrights
reserved.
Rys. 2-1 From Pomeranz andChung (1970). Copyright 1970 by the
American Association for the Advancement of Scien-
ce.
Rys. 2-6 i 4-7 From S. Polyak. The vertebrate nsual system. Copyright©
1957 by the University of Chicago Press and used by
permission.
Tabela 3-2 i rys. 6-4 From Denes and Pinson (1963). Courtesy of Bell Tele-
i 6-5 phone Laboratories, Incorporated.
Rys. 5-8 From S. S. Stevens (1961b). Copyright 1961 by the Amer-
ican Association for the Advancement of Science.
Rys. 5-18 From D. B. Judd, Basic correlates of the visual stimulus. In
S. S. Stevens (Ed.), Handbook ofexperimental psycholo-
gy. New York: Wiley, 1951. By permission of John Wiley
& Sons, Inc.
Rys. 5-28 From Wald (1964). Copyright 1964 by the American
Association for the Advancement of Science.
Rys. 5-29 Based on DeValois and Jacobs (1968). Copyright 1968 by
the American Association for the Advancement of
Science.
Rys. 6-11 After G. L. Rasmussen and W. F. Windle (Eds.), Neural
mechanisms of the auditory and vestibular systems,
1960. Courtesy of Charles C. Thomas, Publisher,
Springfield, Illinois.
Rys. 6-13 Photo is from Bredberg et al. (1970). Copyright 1970 by the
American Association for the Advancement of Scien-
ce.
Rys. 7-1 From Robinson and Dadson (1956). By permission of the
Institute of Physics and the Physical Society.
Rys. 7-2 Illustration courtesy of C. G. Conn, Ltd., Oak Brook,
Illinois.
Rys. 7-6 i 7-8 From E. Zwicker and B. Scharf, Model of loudness
summation. Psychology Review, 1965, 72, 3-26. Copy-
right 1965 by the American Psychological Association,
and reproduced by permission.
Rys. 7-11,7-12, i 7-21 From J. Zwislocki, Analysis of some auditory characteri-
stics. In D. R. Luce, R. R. Bush, and E. Galanter (Eds.),
Handbook of mathematical psychology, Vol. III. New
York: Wiley, 1965. By permission of John Wiley & Sons,
Inc.
Rys. 7-18 From R. R. Fay, Auditory freąuency stimulation in the
goldfish (Carassius Auratus). Journal of'Comparative &
Physiological Psychology, 1970, 73 (2), 175-180. Copy-
right 1970 by the American Psychological Association,
and reproduced by permission.
Rys. 8-15 Graph from E. H. Lenneberg, Biological foundations of
language. New York: Wiley, 1967. By permission of
John Wiley & Sons, Inc.
Rys. 9-8 From B. B. Murdock, Jr., The retention of individual items.
Journal of Experimental Psychology, 1961, 62,
618-625. Copyright 1961 by the American Psychologi-
cal Association, and reproduced by permission.
From B. B. Murdock, Jr., The serial effect of free recall.
Rys. 9-11 oraz 9-14
Journal of'Experimental Psychology, 1962,64,482-488,
Copyright 1962 by the American Psychological Associa-
tion, and reproduced by permission.
Tabela 12-2 From R. Brown and C. Hanlon, Derivational complexity
and order of acquisition in child speech. In J. R. Hayes
(Ed.), Cognition and the development of language. New
York: Wiley, 1970. By permission of John Wiley & Sons,
Inc.
Rys. 14-7 From Herbert A. Simon and Allen Newell, Human pro-
blem sohing© 1971. By permission of Prentice-Hall,
Inc. Englewood Cliffs, New Jersey.
Rys. 16-4 i 16-5 From S. Siegal and L. E. Fouraker, Bargaining and group
decision making: Experiments in bilateral monopoly.
Copyright 1960 by McGraw-Hill, Inc. used with
permission of McGraw-Hill Book Company.
Rys. 17-14 From N. Kleitman, Sleep and wakefulness (2nd ed.).
Copyright © 1963 by the University of Chicago Press,
and used by permission.
Rys. 17-15 Reprinted from D. B. Lindsley, Psychophysiology and

motivation. In M. R. Jones (Ed.), Nebraska symposium
on mothation, by permission of University of Nebraska
Press. Copyright © 1957 by The University of Nebraska
Press.
Rys. A-3 i A-6 i tabela Reprinted from S. S. Stevens, The psychophysics of sensory
A-3 function. In W. A. Rosenblith (Ed.), Sensory communi-
cation, by permission of The M.I.T. Press, Cambridge,
Massachusetts. Copyright © 1961 by the M.I.T. Press.'
Rys. A-4 i A-5 From Stevens (1966a), Copyright 1966 by the American
Association for the Advancement of Science.
ZRODŁA CYTATÓW
Str. ... 322 From B. Milner, S. Corkin, and H. L. Teuber, Further
analysis of the hipocampal amnesic syndrome: 14 year
follow-up study of H. M. Neuropsychologica, 1968, 6,
215-234, Reprinted with permission from Pergamon
Press.
Str. ... 332 From Michael S. Gazzaniga, The bisected brain. Copyright
© 1970 by Meredith Corporation. Reprinted by permis-
sion of Appleton-Century-Crofts, Educational Division,
Meredith Corporation.
Str. ... 478, 483 From B. Spock, Baby and child care. New York: Pocket
Books, inc. Copyright © 1945, 1946, 1957, 1968 By
Benjamin Spock, M. D. Reprinted by permission of
Pocket Books, a division of Simon and Schuster, Inc.
Str. ... 527 From the book Now we are six by A. A. Milne. Copyright
1927 by E. P. Dutton, Inc. Renewal © 1955 by A. A.
Milne. Published by E. P. Dutton & Co., Inc. and
Methuen & Co., Ltd., and used with their permission.
Str. ... 559 From S. Milgram, Behavioral study of obedience, Journal
ofAbnormal andSocialPsychology, 1963, 67, 371-378,
Copyright 1963 by the American Psychological Associa-
tion and reproduced by permission:
Str. ... 561 From S. Milgram, Some conditions of obedience and
disobedience to authority. Human Relations, 1965, 18,
57-75. Reprinted by permission of Plenum Publishing
Corp.
Uwagi dla Czytelnika
Ciągle jeszcze świadomość ludzka stanowi dla nas zagadkę. Potrafimy już jednak stawiać
właściwe pytania. Książka ta wprowadza Czytelnika w metody badania czynności
psychicznych człowieka, przy czym główny nacisk położony został nie na to, co już
znane, i nie na to, co jeszcze nie zostało poznane, lecz na sposoby dochodzenia do tego
poznania. Na kolejnych stronach tej książki próbowaliśmy budować modele charakte-
ryzujące istotę opisywanych zjawisk. Stosując modele możemy odkrywać zasady leżące u
podstaw teoretycznego wyjaśnienia tego czy innego zjawiska i ujawnić zarazem zalety i
niedostatki teorii.
Modele, jakimi posługujemy się w książce, nie mogą, oczywiście, ukazać procesów
myślowych człowieka w całej ich złożoności i precyzji, pomagają jednak wyłonić
najistotniejsze elementy badanego problemu, odsuwając to, co nie jest istotne. Zresztą w
fazie początkowej modele z konieczności są proste: należy pamiętać o tym, że człowiek
dopiero zaczyna zbliżać się do poznawania własnej psychiki.
W pierwszych siedmiu rozdziałach książki rozpatrujemy wybrane zagadnienia zwią-
zane z percepcją i wyjaśniamy, jak powinien funkcjonować system, który posiadałby
właściwości percepcji ludzkiej. Rozważywszy kilka problemów teoretycznych, przej-
dziemy następnie do szczegółowej analizy niektórych rzeczywistych mechanizmów
fizjologicznych. W szczególności zajmiemy się budową połączeń nerwowych będących
podłożem wielu podstawowych operacji przy rozpoznawaniu obrazów. Po prześledzeniu
głównych właściwości połączeń nerwowych, jak też systemów wzrokowego i słuchowego,
ponownie wrócimy do ogólnych zagadnień percepcji i pokażemy, że nasza wiedza o
fizjologicznych mechanizmach percepcji jest niewystarczająca, aby zbudować pełny
obraz wyjaśniający to zjawisko; szereg bardzo istotnych problemów psychologicznych do
tej pory pozostaje nierozwiązanych.
Od percepcji i rozpoznawania obrazów przejdziemy do pamięci; problem ten
omawiamy w rozdziałach 8-11. Pamięć odgrywa nadzwyczaj ważną rolę w działalności
intelektualnej człowieka, dlatego też jej istota i funkcje wymagają wnikliwej analizy.
Analizujemy procesy intelektualne człowieka, koncentrując się na właściwościach
pamięci. W rozdziale 8 omawiamy nerwowe mechanizmy pamięci, jak również to, co jest
wiadome o jej podłożu fizjologicznym oraz o dysfunkcjach pamięci wywołanych przez
różne zaburzenia procesów fizjologicznych. W rozdziale 9 podajemy przegląd badań nad
pamięcią krótkotrwałą i uwagą, analizując odtwórcze właściwości pamięci krótkotrwałej
i jej rolę w wybranych rodzajach działań ludzkich.
W kolejnych rozdziałach 10 i 11 omawiamy jeden z prawdopodobnych modeli
przechowywania informacji w pamięci długotrwałej. Obszar ten ciągle jeszcze nie
spenetrowany, rzadko był badany, a poznanie tej dziedziny jest niezbędne do zrozumie-
nia wyższych czynności psychicznych człowieka. W następnych rozdziałach prezento-
wany model pamięci zajmuje główne miejsce.
Ostatnia część książki (rozdziały 12-17) poświęcona jest analizie procesów poznaw-
czych. W rozdziale 12 staramy się przedstawić badania nad językiem jako środkiem
komunikowania się ludzi. Porozumiewanie się ludzi między sobą wydaje się podstawo-
wym warunkiem powstania języka u człowieka. Wychodząc z tego punktu widzenia,
wyjaśniamy rozwój mowy dziecka. Rozdział 13 dotyczy mechanizmów uczenia się oraz
stadiów rozwoju inteligencji dziecka, poczynając od jego narodzin, a kończąc na okresie
dojrzewania.
W rozdziałach 14-16 poddajemy analizie czynności intelektualne dorosłego człowie-
ka, przy czym szczególnie zajmujemy się analizą rozwiązywania problemów i procesami
decyzyjnymi oraz społecznym kontekstem decyzji podejmowanych przez ludzi. W
rozdziale ostatnim rozpatrujemy zagadnienia dotyczące motywacji i emocji. Czyniąc to
wracamy do pewnych kwestii podnoszonych w rozdziałach 1 i 3. Wychodząc od
prototypowego modelu systemu motywacji, poszukujemy sposobu, w jaki stany che-
miczne i biologiczne ciała, współdziałając z procesami poznawczymi, regulują emocje i
zachowanie człowieka.
Rozdziały 1-17 składają się na pełny tekst książki, uzupełniające go Dodatki przynoszą
obszerny materiał dotyczący technik. W Dodatku A przedstawiony jest skrótowo
problem pomiaru w psychologii, zwrócono także uwagę na procedury oceniania
wprowadzając pewne proste zadania. W Dodatku B przedstawione są zagadnienia
dotyczące podejmowania decyzji, zawiera on również wprowadzenie w ważną technikę
tzw. charakterystyk funkcjonowania.
Literatura naukowa stanowi podstawę danej dziedziny nauki. Wprowadzamy ją
zarówno w tekście, jak i w spisie bibliografii na końcu książki, stanowiącym przewodnik
dla tych czytelników, którzy pragną poznać dane zagadnienie bardziej szczegółowo.
Podane tam źródła mogą prowadzić do bardziej specyficznych (i zwykle trudniejszych)
lektur. Często cytujemy prace, które w toku naszych studiów nad danym tematem wydały
się nam interesujące, choć nie mają one bezpośredniego związku z materiałem
prezentowanym w danym rozdziale. Informacje o tym, jak szukać dodatkowych pozycji,
podajemy w paragrafie „Wskazówki bibliograficzne" (s.667). Pełną informację biblio-
graficzną o każdej cytowanej pozycji zawiera „Bibliografia" zamieszczona na s. 671.
 1. Spostrzeganie
Celem naszym jest zrozumienie mechanizmów spostrzegania. Zadanie to polega na
INTERPRETACJA PRZEKAZÓW SENSORYCZNYCH ujawnieniu procesów psychologicznych, biorących udział w spostrzeganiu, oraz na
Dopasowywanie do wzorca zorientowaniu się na tyle, na ile jest to możliwe, w systemie połączeń nerwowych.
Problemów jest tu wiele. Na przykład, w czasie czytania znaków drukarskich zapełnia-
ROZPOZNAWANIE OBRAZÓW jących stronicę tekstu szybko i bez widocznego wysiłku przekładamy w myśli symbole
Organizowanie niepełnych obrazów wzrokowe na sensowne zdania. Podobnie mowę ludzką odbieramy od razu jako
Obrazy konkurencyjne sensowne słowa, a niejako mieszaninę dźwięków, które należy jakoś uporządkować, aby
ORGANIZOWANIE INFORMACJI SŁUCHOWEJ
nadać im dopiero określony sens. Człowiek, idąc ulicą, szybko i bez wysiłku poznaje
Obrazy pozbawione znaczenia otaczające go przedmioty. Jeżeli z lewej strony rozlegnie się dźwięk, to z tej strony słyszy
Naginanie danych sensorycznych do przyjętej interpretacji go. Po dojściu do brzegu chodnika, w odpowiedniej chwili wstępuje nań lub schodzi zeń.
ZNACZENIE REGUŁ Biorąc ołówek do ręki, nie zastanawia się w sposób świadomy ani nad tym, jakie cechy
Spostrzeganie przestrzeni odróżniają ołówek od innych przedmiotów, ani nad tym, jak należy kierować ruchami
Niemożliwe organizacje figur ręki i dłoni, aby go uchwycić, ani też nad tym, jak należy umieścić ołówek w ręku, aby
Znaczenie kontekstu móc nim się posługiwać.

ANALIZA CECH
Zatrzymywanie obrazu
Efekty następcze
Efekty następcze mchu
INTERPRETACJA PRZEKAZÓW SENSORYCZNYCH
JAK UZYSKAĆ EFEKTY NASTĘPCZE RUCHU?
Efekty następcze barwy Zajmując się spostrzeganiem zaczniemy od analizy rozpoznawania układów bodźco-
Wyjaśnienie efektów następczych wych. W jaki sposób sygnały płynące z zewnątrz i oddziałujące na narządy zmysłowe
Adaptacja do barwy uzależniona od kierunku przekształcają się w mające sens doznania sensoryczne? Zwykle rozpoznajemy otaczające
nas przedmioty i zdarzenia na pozór tak łatwo i szybko, iż nasuwa się przypuszczenie, że
SPOSTRZEGANIE BEZ WYODRĘBNIANIA CECH związane z rozpoznawaniem operacje również są proste i bezpośrednie. Doświadczenia
,, Widzenie skórne" inżynierów wskazują jednak, że pogląd taki daleko odbiega od prawdy. Nie skonstruo-
wano takich maszyn, które byłyby zdolne do rozpoznawania symboli i dźwięków
występujących w otaczającym nas środowisku. Wielokrotnie ponawiane próby skon-
struowania maszyn zdolnych do rozpoznawania obrazów dały rezultaty znacznie
odbiegające od możliwości, jakie mają w tym zakresie narządy percepcyjne najbardziej
prymitywnych organizmów zwierzęcych. Zaczniemy od zbadania, dlaczego zadanie to
jest aż tak trudne.

Dopasowywanie do wzorca
Dopasowywanie do wzorca to najprostszy z możliwych sposobów klasyfikacji i
rozpoznawania obrazów. Aby móc posługiwać się tą metodą, konieczna jest określona
reprezentacja-wzorzec-dla każdego obrazu, podlegającego rozpoznaniu. Rozpozna-
wanie dokonuje się w drodze dopasowywania sygnału płynącego z zewnątrz do wzorca
wewnętrznego. Odnalezienie wzorca, który lepiej od innych odpowiada sygnałowi,
prowadzi do zidentyfikowania tego ostatniego.
Popatrzmy, jak działa taki system przy odbieraniu sygnałów wzrokowych. Załóżmy, że
zadanie polega na rozpoznawaniu liter alfabetu. Dla naszych potrzeb można przyjąć, że
obraz prezentowanej litery pada na wewnętrzną powierzchnię oka, na jej siatkówkę. „Tak" RYSUNEK 1-3
Siatkówka składa się z wielu setek tysięcy światłoczułych komórek nerwowych, zwanych
receptorami. Działanie tych receptorów omówimy później, teraz zajmiemy się tym, jak
muszą być one ze sobą połączone, aby rozpoznawanie liter alfabetu było możliwe.
Podczas prezentacji litery A na siatkówce oka ulega pobudzeniu układ receptorów (rys.
1-1). Gdybyśmy połączyli wszystkie te pobudzone receptory zjedna komórką detekcyj-

ną, otrzymalibyśmy wzorzec komórek receptorycznych, specyficznie przystosowanych

do wykrywania wystąpień litery A. Taki możliwy wzorzec dla A przedstawiony jest na
rysunku 1-2'. Jeżeli układ świateł rozkłada się na siatkówce tak, że pobudza tylko ów
określony zbiór receptorów, „detektor litery A" zaczyna intensywnie reagować (rys. 1-3).
Inny zespół receptorów stanowi wzorzec dla litery L (rys. 1 -4), jeszcze inny dla litery N; w
1
Na przedstawionych tu rysunkach pomijamy fakt, że soczewka oka odwraca obraz. Czynimy to dla
wygody i ułatwienia wykładu. Jest rzeczą oczywistą, że zasada połączeń międzyreceptorycznych nie zmienia się
w zależności od tego, czy obraz przedstawiony jest ,,do góry nogami" czy też nie.
PORÓWNYWANIE POŁOŻENIA Z WZORCEM „Nie" RYSUNEK l-5a RYSUNEK l-5c

ten sposób można zbudować wzorzec dla rozpoznawania dowolnego obrazu. Takie
dopasowywanie do wzorca można przyjąć za najprostszy schemat rozpoznawania
obrazów. Zauważmy, że schemat ten ma jedną specyficzną właściwość: układ napływa-
jących sygnałów dopasowywany jest do wszystkich możliwych wzorców równocześnie,
odpada konieczność żmudnego kolejnego sprawdzania wszystkich istniejących wzorców
w poszukiwaniu najbardziej odpowiedniego. Pobudzeniu ulegająjednocześnie wszystkie
możliwe wzorce i ten z nich, który reaguje na dany układ silniej niż inne, to poszukiwany,
właściwy wzorzec.
Jednakże ten prosty schemat nie nadaje się zbytnio jako model rozpoznawania obra-
zów przez człowieka. Wystarczy spojrzeć na rysunki l-5a, l-5b, l-5c, aby zrozu-
mieć, co zajdzie, jeżeli litera będzie lekko pochylona albo rozmiary jej okażą się trochę
mniejsze (lub większe) od wzorcowych. Przedstawiony tu system rozpoznawania oka-
zuje się mało przydatny, jeżeli nie zawiera odpowiedniego wzorca dla danego obrazu.
Można jednak znaleźć różne sposoby udoskonalenia rozpatrywanego schematu
rozpoznawania przez porównywanie z wzorcem. Można np. zwiększyć ilość wzorców,
przewidziawszy wszystkie możliwe warianty wielkości oraz wszystkie możliwe nachyle-
nia liter (rys. 1-6).
Inny sposób podejścia wymaga wcześniejszego procesu przekształcania liter na jakiś
standardowy format zanim nastąpi proces porównywania z wzorcem.
Wiele programów dla maszyn liczących i urządzeń posługujących się techniką
porównywania z wzorcem w celu rozpoznania układów sygnałów przewiduje wcześniej-
sze przekształcenie tych sygnałów. W tym celu zanim rozpocznie się proces rozpozna-
wania litery obraca się ją tak, aby jej dłuższa oś znalazła się w położeniu pionowym.
RYSUNEK \-5b Następnie za pomocą skalowania rozmiary jej, zbstają sprowadzone do wcześniej
 RYSUNEK 1-6
RYSUNEK 1-7
ustalonych wielkości. I dopiero wówczas tak przekształcony sygnał jest porównywany ze
standardowym zbiorem wzorców (rys. 1-7).
Najprostszy przykład praktycznego wykorzystania systemu porównywania z wzorcem
(który zresztą dość wyraźnie pokazuje pewne słabości tego systemu)-to sortowanie
czeków bankowych. Na dole każdego czeku numer seryjny i numer konta wydrukowane
są specjalnymi czcionkami (rys. 1-8), które mogą być odczytane zarówno przez
człowieka, jak i przez bankowy komputer. Maszyna „czyta" cyfry prześwietlając kopertę,
to znaczy odbiera ona rozkład światła w wyznaczonym polu. System elektroniczny,
zawierający wzorcowe rozkłady odbicia światła, odpowiadające każdej z dziesięciu
SOUTHERN CALIFORNIA
FIRST NATIONAL BANK
LAJOLLASHORES OFFICE
2256Avenida De La Playa.Ls Jolla.Calitornia 92037
RYSUNEK 1-8
możliwych cyfr, pozwała na rozpoznanie danej cyfry i w ten sposób również całego kodu
bankowego. Zwróćcie uwagę na kształty cyfr (rys. 1-8).
Podczas opracowywania metod prezentacji cyfr cały wysiłek skierowano na to, aby
były one najmniej podobne do siebie; „klatki" dla cyfr wyraźnie zaznaczono, a to dlatego,
żeby układ, rozmiar, kształt każdej z cyfr był narzucony jednoznacznie, w przeciwnym
bowiem razie urządzenie odczytujące czeki myliłoby się. Porównywanie z wzorcem to
najprostsza, ale zarazem najbardziej zawodna metoda rozpoznawania.
Wydaje się mało prawdopodobne, aby rozpoznawanie obrazów przez człowieka
posługiwało się tym mechanizmem. Wielka różnorodność obrazów, z jakimi styka się
człowiek, stwarza olbrzymie trudności dla tego schematu. Można by sobie w zasadzie z
tymi trudnościami poradzić, ale wówczas każdy nowy przypadek należałoby rozpatry-
wać oddzielnie, co uczyniłoby system nadzwyczaj złożonym i mało elastycznym. W
dodatku schemat porównywania z wzorcem nie przewiduje rozpoznawania nowych
wariantów układów, dla których nie ma wzorców. A człowiek potrafi to robić. Wynika z
tego jasno, że zdolność człowieka do rozpoznawania obrazów oparta jest na jakimś
innym, bardziej pewnym i elastycznym systemie niż porównywanie z wzorcem.
ROZPOZNAWANIE OBRAZÓW
Nieprzydatna okazała się analiza za pomocą porównywania z wzorcem. Nie ma potrzeby
przeprowadzania dodatkowych eksperymentów, aby się o tym przekonać, wystarczy
prosta logika. Jakie są zatem alternatywy? Należy najpier>v prześledzić zjawiska
spostrzegania.
Otaczające nas przedmioty nie zawsze wydają się nam takimi, jakimi są w rzeczywis-
tości. Nie zawsze widzimy i słyszymy to, co w istocie zachodzi. System spostrzegania
popełnia często omyłki. Czasem błędy te polegają na złudzeniach, kiedy indziej powstają
w efekcie długotrwałej stymulacji, po której system spostrzegania musi przyjść do siebie,
lub są wynikiem braku czasu na interpretację przedstawionego mu obrazu. Wszystkie te
zjawiska są ważne dla nas, ponieważ często mechanizmy tego czy innego systemu
najlepiej daje się odsłonić w wyniku analizy jego błędów i zaburzeń. Trudno zdecydować,
od czego zacząć poszukiwania, jeżeli wszystko przebiega sprawnie. Ale w momencie,
kiedy odkrywamy błędy, ich analiza może być bardzo pomocna. Z tego też względu
zaczniemy od prześledzenia kilku zjawisk z dziedziny spostrzegania w celu poznania
podstawowych zasad, jakie udało się z nich wyprowadzić.
Zaczniemy przede wszystkim od zbadania, jak są interpretowane informacje senso-
ryczne. Proces interpretacji możemy uczynić w pełni świadomym, jeżeli zastosujemy
specjalne tricki: po pierwsze, usuwając pewne elementy obrazu czynimy jego interpre-
tację trudną (jeśli nie niemożliwą). Po drugie, stworzymy możliwość konkurencyjnej
organizacji obrazu przez dostarczenie kilku sprzecznych interpretacji tego samego
obrazu. Po trzecie, pokażemy obrazy pozbawione znaczenia, aby zobaczyć, jaki wpływ
na proces interpretacji wywiera uprzednie doświadczenie.
 Organizowanie niepełnych obrazów Obrazy konkurencyjne
Zazwyczaj interpretacja przekazów sensorycznych przebiega tak szybko i automatycz- Obraz może okazać się dwuznaczny wskutek braku istotnej informacji lub też nadmiaru
nie, że rzadko zdajemy sobie sprawę, jakie to skomplikowane zadanie. W celu ujawnienia nieistotnych danych. Może on też być dwuznaczny, ponieważ istnieje wiele sensownych
uwikłanych tu mechanizmów, musimy zwolnić przebieg tego procesu. Jeden sposób sposobów jego interpretowania. W takich warunkach trudno jest interpretować obraz na
takiego zwolnienia polega na ograniczeniu dostępnej informacji wzrokowej.
Obserwując rysunek 1-9, możemy też prześledzić procesy organizowania obrazu,
zachodzące podczas interpretowania obrazu wzrokowego. Kiedy dodamy informację, że
można na nim zobaczyć psa - dalmatyńczyka (z głową skierowaną na lewo), to wystarczy
raz zobaczyć psa i już trudno go nie dostrzec. Tak więc wiedza na temat tego, co
przedstawia obraz, przyspiesza cały proces interpretacji: kiedy wiemy, czego szukamy,
łatwiej jest to odnaleźć.

RYSUNEK 1-10. Sahador Dali „Targ niewolników wraz ze znikającym popiersiem Waltera. Kolekcja: Mr i
Mrs Reynolds Morse. Za zgodą fotografa Muzeum Sabadora Dali, Cleveland. Ohio.

dwa różne sposoby równocześnie. Ilustruje to praca artysty Salvadora Dali (rys. 1-10).
Tytuł obrazu: „Targ niewolników wraz ze znikającym popiersiem Waltera"dostarcza
wskazówek dla alternatywnych interpretacji przedstawionej sceny. W samym centrum
obrazu stoją dwie małe zakonnice dotykając się ramionami. Ale przy innej organizacji
percepcyjnej obrazu twarze mniszek -zamieniają się w oczy Woltera, ich połączone
ramionami sylwetki w jego nos, a białe części ich ubioru w talii - w jego podbródek. W
tym wypadku jeden sposób organizowania informacji prowadzi do spostrzegania małych
RYSUNEK 1-9. R. C. James (fotograf). Za zgodą autora.
figurek ludzkich, a drugi do spostrzegania powiększonego popiersia. Do pewnego stopnia
 Być może trzeba będzie dziesięć razy przesłuchać ten sam kawałek, zanim określony układ pojawi
te dwa sposoby organizowania informacji wzrokowej wzajemnie się wykluczają: trudno się wyraźnie i jasno. Tu, podobnie jak przy spostrzeganiu wzrokowym, jeżeli wiemy czego szukać,
spostrzegać oba obrazy jednocześnie. łatwiej to znajdujemy; lecz kiedy słuchacz odkryje określony sposób organizacji percepcyjnej dzieła
muzycznego, trudno mu będzie potem go uniknąć.

ORGANIZOWANIE INFORMACJI SŁUCHOWEJ

Tendencja do wybiórczego wyodrębniania i organizowania danych dostarczanych przez system
sensoryczny to jedna z podstawowych cech wszystkich doznań spostrzeżeniowych. Kiedy jedna z
wielu rozmów prowadzonych obok nas zostaje wyodrębniona, rozmowa ta staje się figurą, a
wszystkie pozostałe dźwięki stają się tłem. Efekt ten występuje szczególnie wyraźnie na dużym i
gwarnym przyjęciu, gdzie możliwe jest przerzucanie uwagi z jednej rozmowy na inną. Za każdym
razem, kiedy w świadomości pojawia się wyraźnie nowa rozmowa, wszystkie pozostałe schodzą na
dalszy plan.
Organizowanie naszych spostrzeżeń w figurę i tło jest znane w muzyce. Kompozytorzy często
podają dwa różne tematy równocześnie, wiedząc, że słuchacz wybierze jeden jako główny. Niektóre
kompozycje napisane są tak, iż w dźwięku jednego instrumentu grającego solo można równocześ-
nie usłyszeć dwa różne tematy. W takim wypadku grający przechodzi na przemian od tonów
wysokich do niskich, a słuchacz, przysłuchując się wysokim tonom, spostrzega jedną melodię, a
przysłuchując się niskim tonom-inną; kolejne następowanie po sobie tonów wysokich i niskich
może być odebrane jako dwa oddzielne ciągi dźwięków -dwa różne tematy muzyczne.
Obrazy pozbawione znaczenia
Czy nasza zdolność organizowania i wyodrębniania określonych komponentów obrazu
wzrokowego jest w pełni niezależna od umiejętności tworzenia znanych spostrzeżeń?
Wcale nie. Interpretując przekaz wzrokowy, wyodrębniamy jako jednostki takie
ugrupowania, które mają wyróżniające się cechy. Wiązki elementów o podobnym
kształcie albo też przerwy w powtarzającym się układzie jawią się nam jako figury.
Klasyczna maksyma kompozycji ciekawej struktury graficznej wymaga wprowadzenia
punktu ogniskowania uwagi poprzez zaburzenie powtarzającego się układu. Wielu
malarzy współczesnych-to mistrzowie w odkrywaniu różnorodnych kompozycji, które

RYSUNEK 1-11

Przykładem podobnej kompozycji jest fragment solówki dla fletu, przedstawiony na rysunku
1-11. Zauważcie, że w tym wypadku kompozytor (Telemann) dokładnie oddziela dwa tematy,
zmuszając wykonawcę przez cały czas do przechodzenia od jednego do drugiego. Słuchacz może
zgodnie z własnym wyborem śledzić jeden temat lub drugi. Ten temat, który przyciąga jego uwagę,
staje się „figurą", a wszystkie pozostałe dźwięki spostrzegane są jako tło czy akompaniament.
Bogactwo odbioru muzyki w dużej mierze uzależnione jest od organizacji percepcyjnej.
Słuchając orkiestry, wybieramy sobie temat i śledzimy go. Słyszymy kontrabas i przez chwilę tylko
go słyszymy, a potem przełączamy się na inny instrument. Uczymy się śledzić układ melodii,
przenosząc uwagę z jednego instrumentu na drugi. Słuchając jakiegoś utworu ponownie,
odkrywamy w nim nowe tematy, i tak zdarza się wiele razy. Temat wyodrębniony w danej chwili
staje się figurą, wszystko pozostałe tworzy tło. Spróbujcie wsłuchać się w muzykę trudniejszą Bacha
czy Strawińskiego lub nawet dobry jazz czy rock. Wypróbujcie różne sposoby wsłuchiwania się w RYSUNEK 1-12. Yictor Vasare/y, „Tlinko". 1956. Źródło: Vasarely V, s: 120, Editions du Griffan,
muzykę. Bogactwo i różnorodność możliwych organizacji percepcyjnych pojawi się stopniowo. Seuchdtel- Suis.se.
 niestała, przyjmuje raz taką, raz inną formę. Ale jakaś struktura obrazu zawsze występuje
i to nawet wówczas, gdy artysta świadomie starał się uniknąć standardowej formy
organizacji obrazu. Strukturę tę wnosi sam widz. Wyjątkowo interesujący jest obraz
„Tremor "(rys. 1-14), a to dlatego, że jest on odbierany jako zbiór długich poziomych to
znów pionowych, prostokątnych rurek lub jako układ dużych przesuwających się
trójkątów, przy czym jeden z tych układów występuje zawsze. Obraz może być sensowny
lub bez sensu, znany lub obcy-proces spostrzegania wzrokowego zawsze nadaje mu
jakąś organizację.

' V T ł* T T • ™ ~ •

r?mTTf
••••••••
JW9X
mtfTf

RYSUNEK 1-13. Francois Morellet, „Screen Painting: 0°, 22"5, 45°, 67°5". Kolekcja: Muzeum Sztuki
Współczesnej, Paris. Za zgodą artysty.

można wykorzystać jako ciekawe przykłady zależności między figurą a tłem. Rysunki
1-12 i 1-13 przedstawiają próbki ich prac. Jak odbieracie te obrazy? Na co patrzycie? Z
jakiego powodu na niektórych obrazach tego typu organizacja pola bezustannie się WT&JOT*
zmienia? Obrazy te pozwalają nam wykryć bardzo istotne sprawy. Po pierwsze, zasady
organizacji percepcyjnej działają niezależnie od tego, czy przedmiot ma jakieś znaczenie i
czy jest on nam znany. Po drugie, trudno jest, a czasem wręcz niemożliwie, zapobiec V8W
organizacji informacji. Uważnie przyjrzyjcie się tym obrazom. Organizacja ich jest RYSUNEK 1-14. Brickn Rilev, „Tremor", 1962, 48x48 cali. Za zgodą Mr Darida M. Winlona.
Naginanie danych sensorycznych do przyjętej interpretacji
Inne ważne aspekty organizacji informacji wzrokowej można przedstawić na przykładzie
złudzeń. Istota wywołania złudzenia polega na tym, żeby wprowadzając na wejście
systemu wzrokowego wieloznaczną informację sensoryczną i poddając analizie błędy,
jakie system spostrzegania przy tym popełnia, odsłonić pewne ukryte właściwości tego
systemu. W ten sposób udaje się często poznać lepiej szczegóły operacji systemu RYSUNEK 1-15
spostrzegania niż byłoby to możliwe w normalnych warunkach. Spójrzmy na rysunek
1-15. Przedstawia on figurę, którą można spostrzegać jako przedmiot „leżący" (rys. 1-16)
albo „stojący" (rys. 1-17).
Przygotujcie kawałek twardego kartonu2, złóżcie i ustawcie tak, jak to przedstawia
rysunek 1-18. Następnie popatrzcie rtań jednym okiem, tak aby oko i linia kartonu
znalazły się na jednej płaszczyźnie, a oko znajdowało się nieco wyżej od linii zgięcia.
Punkt fiksacji wzroku nazwiemy punktem O. Początkowo przedmiot wygląda tak, jak to
widać na rysunku 1-16, jednak po dłuższym wpatrywaniu się weń karton nagle podnosi
się i wygląda tak, jak na rysunku 1-17. Aby uzyskać omawiany efekt, musimy zdobyć się
na chwilę koncentracji oraz cierpliwości. Złudzenie warte jest tego. Kiedy dostrzeżecie
przedmiot w pionie (rys. 1-17), lekko poruszcie głową w przód i w tył (pamiętając o tym,
RYSUNEK 1-16
że' używamy ciągle jednego oka). Zwróćcie uwagę na zmiany kształtu przedmiotu przy
ruchach głowy.
Istnieją dwa różne sposoby organizacji obrazu tej figury. Kiedy przedmiot spostrzegany
jest jako leżący, wszelkie informacje dotyczące głębi pasują do siebie. Kiedy przedmiot
spostrzegany jest jako stojący, rozmieszczenie jego konturów i cieni wydaje się nieco inne
niż powinno być (dzięki czemu przedmiot wydaje się lekko świecący). Kiedy obserwator
porusza głową, to wydaje mu się, że przedmiot sporządzony jest z jakiegoś elastycznego
materiału, ponieważ wygina się jakby był z gumy. A zachodzi to dzięki temu, że przy
obrotach głowy obraz najbliższego punktu zgięcia przemieszcza się na siatkówce oka
szybciej niż obraz bardziej oddalonego punktu. Układ stymulacji podobnego typu
pojawia się podczas obserwacji sceny, której poszczególne części znajdują się w różnej
głębi; zjawisko to nazywamy paralaksą ruchową. Kiedy przedmiot widoczny jest w jego RYSUNEK 1-17
prawidłowej orientacji przestrzennej, to wskazówki związane z paralaksą ruchową
zbiegają się z rzeczywistym ruchem przedmiotu. Ale jeżeli przedmiot spostrzegany jest
jako „stojący", wszystkie punkty zgięcia wydają się jednakowo oddalone; zgodność
orientacji pionowej ze wskazówkami paralaksy ruchowej możliwa jest tylko w takim
wypadku, gdy sam przedmiot wygina się i skręca. I chociaż dobrze wiemy, że przedmiot
obserwowany nie może się tak zachowywać, dane sensoryczne zmuszają nas do
spostrzegania go właśnie w ten sposób. Wszystkie dane sensoryczne służą do konstruo-
wania spójnej interpretacji świata widzialnego.
Zanim odłożycie ten kawałek kartonu, spróbujcie przeprowadzić jeszcze jedno

2
Złudzenia te najlepiej sprawdzić samemu, nie ograniczając się jedynie do przeczytania opisanego tu RYSUNEK 1-18
zjawiska.
 doświadczenie. Ustawcie przedmiot w ten sposób, aby jedna jego strona była silnie maszyn liczących, próbował ustalić zasady, za pomocą których maszyna licząca mogłaby
oświetlona. Kiedy nastąpi iluzoryczna zmiana poiożenia przedmiotu z pozycji poziomej rozwiązywać podobne zadanie.
w pionową, zwróćcie szczególną uwagę na zmianę pozornej jasności tej strony Guzman przeanalizował szereg zadań tego typu i wywnioskował, że najważniejszych
przedmiotu, która znajduje się w cieniu. Czy możecie wyjaśnić te różnice jasności? informacji dotyczących zasłaniania jednych brył przez drugie dostarcza analiza przecięć,
to znaczy tych miejsc, w których przecinają się kontury (rys. 1-20). Jeżeli przecięcie ma
na przykład kształt litery L, to powierzchnie lewa a i prawa b, według wszelkiego
prawdopodobieństwa, należą do różnych ciał. Przy przecięciach w kształcie widełek
ZNACZENIE REGUŁ wszystkie trzy powierzchnie: d, e, f mogą należeć do tego samego ciała. Strzałka
zazwyczaj wyznacza przynależność trzech powierzchni do dwu różnych ciał: powierz-
Przytoczone w tekście przykłady ilustrują ogólną tezę teoretyczną, mówiącą o koniecz- chni /iii do jednego, a powierzchnią do drugiego.
ności interpretowania danych sensorycznych. Jakie reguły rządzą procesem interpre-
tacji?
Spójrzcie na lysunek 1-19. Spostrzegamy go od razu jako zbiór trójwymiarowych ciał,
częściowo zasłaniających się wzajemnie. Pytanie dotyczy tego, z jakiej informacji
korzystamy, aby zadecydować, jak poszczególne powierzchnie brył współgrają w
tworzeniu figur percepcyjnych? Skąd wiadomo, że powierzchnie 20 i 18 albo też
(trudniejszy przykład) powierzchnie 3 i 29 należą do jednej bryły? Aby rozwiązać to
L - Wierzchołek, w którym Widełki - Trzy przecinające się linie
zadanie, należy rozpatrzyć poszczególne linie i kąty, wyodrębnione z całego obrazu. dwie linie się spotykają tworzą kąty mniejsze od 180°
Okazuje się jednak, że obraz można rozczłonkować za pomocą różnorodnych metod.
Przykład ten zapożyczyliśmy z pracy Guzmana (1969). Autor ten, będąc specjalistą od

Strzałka - Trzy linie schodzą się T - Trzy linie zbieżne, dwie

w jednym punkcie, przy czym najednej prostej
jeden z kątów jest większy od 180°

K - Przecięcie, gdzie dwa wierzchołki X - Przecięcie, gdzie dwa wierzchołki

leżą na tej samej prostej co środek, tworzą linię prostą, na której
a dwa pozostałe po jednej stronie znajduje się środek, a dwa pozostałe
tej prostej rozmieszczone są po obu jej stronach

Iglica - utworzona przez cztery lub Skrzyżowaniewieloramienne - przecięcie

więcej linii, przy czym wierzchołek utworzone przez cztery lub więcej
przecięcia znajduje się w górze linii, nie tworzące żadnego
z omówionych typów

RYSUNEK 1-19. Źródło: Guzman (1969).

RYSUNEK 1-20. Źródło: Guzman (1969).
 RYSUNEK 1-21

W Widełki

Dwa przecięcia typu T

Szczególnie ważnych wskazówek dla ostatecznej rekonstrukcji obrazu dostarcza

przecięcie typu T. Takie przecięcie często oznacza, że jeden przedmiot umieszczony jest
przed drugim w taki sposób, że powierzchnie k i / należą do jednego ciała, które
rozpościera się z tyłu ciała m. Dlatego też po odkryciu przecięcia typu T należy
sprawdzić, czy w pobliżu nie ma innych przecięć tego typu, a jeżeli są, to jak one łączą się
z pierwszym? Na rysunku 1-21 widoczne są dwa przecięcia typu T, stanowią one
dostateczne wskazówki, że powierzchnie u i p są powiązane ze sobą, podobnie jak
powierzchnie s i r, i że o i r stanowią tę samą powierzchnię, podobnie jak p i s.
Uzupełniająca informacja, jakiej dostarczają widełki, a świadcząca o przynależności r, ,y i
z do jednego ciała, pozwala na jednoznaczną interpretację całej figury: £7—jest jednym
ciałem, natomiast o, p, r, s i z-drugim; u stanowi tło.
W przytoczonym tu przykładzie niewątpliwie wykorzystuje się dwa różne źródła
informacji: pierwsze - specyficzną informację o obrazie, jakiej dostarcza analiza przeci-
nających się linii; drugie - interpretację znaczenia przekazywanego przez przecięcia tych
linii. W taki to sposób informacja zawarta w cechach samego obrazu łączy się tu z
interpretacją struktur widzianych całościowo. Z tym podwójnym procesem - wyodręb-
nienia cech oraz ich interpretacją w kontekście całości - spotykamy się ciągle podczas
badania procesu spostrzegania. Co więcej, ta dwoistość procesu spostrzegania zaznacza
się wyraźnie nie tylko w toku analizy prostych brył, ale i w tych przypadkach, kiedy
występuje sprzeczność między cechami specyficznymi a całościową interpretacją danego
przedmiotu; kiedy taka sprzeczność się wyłoni, wynikające zeń spostrzeżenie ujawni
ją w pełni.

Spostrzeganie przestrzeni

Zazwyczaj spostrzegamy przestrzeń jako trójwymiarową. Odległe przedmioty widziane

są pod mniejszym kątem aniżeli przedmioty tej samej wielkości, leżące bliżej nas.
RYSUNEK 1-22. Renę Magritte, ,,Spacery Euklidesa". Za zgodą Instytutu Sztuki w Minneapolis.
 Zmienia się struktura powierzchni widzianej z różnych odległości i pod różnymi kątami.
Linie równoległe zdają się stykać w oddali. Ponieważ człowiek żyje i porusza się w świecie
trójwymiarowym, jest rzeczą naturalną, że ma on tak ukształtowany w procesie ewolucji
aparat wzrokowy, aby był przystosowany do tworzenia trójwymiarowej reprezentacji
tych obrazów, które spostrzega. Spróbujemy rozpatrzyć szereg reguł wykorzystywanych
prawdopodobnie przez aparat wzrokowy do tego celu i wyjaśnimy zasady ich działania
przy powstawaniu niektórych znanych zjawisk.
We wszystkich przypadkach, kiedy mamy do czynienia z układem obrazów wzroko-
wych, zawierających zbiegające się linie lub krawędzie, możliwe są dwa podejścia
interpretacyjne. Może to być albo przedmiot dwuwymiarowy, ustawiony frontalnie, i w
tym przypadku linie istotnie zbiegają się, albo też przedmiot trójwymiarowy, widziany
pod pewnym kątem-i wówczas linie w rzeczywistości mogą być równoległe, a pozorne
ich schodzenie się-to rezultat odległości. Wybór jednego z możliwych sposobów
interpretacji dokonuje się, jak widać, na podstawie analizy wszystkich dostępnych
informacji. Rozpatrzmy dwie stożkowate figury na obrazie Magritte'a (rys. 1-22).
Oba stożki nakreślone są. niemal identycznie, ale przedstawiają dwie różne rzeczy.
Lewy stożek wyraźnie jest ustawiony pionowo. Jego brzegi nie wydają się równoległe.
Stożek z prawej strony, mający te same rozmiary, przedstawia ulicę oddalającą się w
stosunku do obserwatora. Jego brzegi wydają się równoległe. I oto ta sama informacja
wzrokowa może być interpretowana zupełnie inaczej.
Zdolność widzenia głębi nie zależy od stopnia znajomości przedmiotu obserwacji. Na
obrazie Jeffreya Steele'a (rys. 1-23) złudzenie głębi tworzy się dzięki umiejętnemu
wykorzystaniu perspektywy przy niekończących się powtórzeniach danego układu.
Poziome kontury, rozmieszczone w równych odstępach w przestrzeni, rzutowane są na
siatkówkę w coraz mniejszych odstępach. Przypatrzcie się układowi na rysunku 1-24.
Jeżeli zaczynając od środka przenosimy wzrok w prawo i pojawia się wrażenie cofania
się w głąb, to jest tak dlatego, że odstępy między liniami stopniowo się zmniejszają. Jeżeli
uważnie przestudiujecie geometrię rysunku, to możecie się przekonać, że gradient
zmniejszania się tych odstępów daje wystarczająco dokładną informację o kątach i o

2 1 J
S ; ; ; ^y^e(c, ..Eksperyment barokoWy:FredMaddoX". Kolekcja:Ho,, Anthony Samuel Za
RYSUNEK 1-24. Źródło: Carraher i Thitrston (1968).
RYSUNEK 1-25

WIDZIANY OBRAZ
WIDZIANA SYTUACJA
Z boku
Z góry

RYSUNEK 1-26. Źródło: Gibson (1950).

RYSUNEK 1-27 RYSUNEK 1-28

 RYSUNEK 1-29 RYSUNEK 1-31. Źródło: Penrose i Penrose (1958).

odległościach. Na rysunku 1-25 gradienty różnych linii, które widzi obserwator,

przedstawione są w postaci gładkiej powierzchni z naniesionymi na nią w równych
odstępach liniami, przy czym powierzchnia nachylona jest w kierunku od patrzącego.
Gradient odstępów linii pozwala obserwatorowi bezbłędnie ocenić kąt nachylenia.

RYSUNEK 1-32. Źródło: M. C. Escher „Cube with Magie Rlbhons". Kolekcja: Hags
RYSUNEK 1-30. Źródło: Penrose i Penrose (1958).
Gemeentemuseum - The Hague.
 Odległość nie jest jednak znana, ponieważ w przedstawionym przypadku ten sam
gradient odstępów może być obserwowany z dowolnej odległości (pod warunkiem, że
obserwator nie zna rzeczywistych odstępów między poziomymi liniami). Należy jednak
pamiętać, że jeśli (tak jak w pokazanym przypadku) położenie brzegów płaszczyzny jest
znane, sytuacja podlega dalszym ograniczeniom.
Na rysunku 1-25 płaska powierzchnia jest nachylona, wywołuje to nie tylko
zgęszczenie linii w dalszych partiach obrazu na siatkówce (w rzeczywistości linie te
rozmieszczone są równomiernie), ale także zmniejszenie długości linii w rzucie. To
dobrze znane nam zjawisko, jakim jest gradient odległości, stanowi częste źródło licznych
złudzeń wzrokowych.
Pierwszy rodzaj takiego złudzenia przedstawia rysunek 1-24, ta część przedmiotu,
która wydaje się znacznie bardziej oddalona, równocześnie robi wrażenie większej,
pomimo że (a w istocie właśnie dlatego) wszystkie pionowe linie na rysunku mają
jednakową długość. Rysunek ten dostarcza obserwatorowi sprzecznych informacji,
nic więc dziwnego, że jego interpretacja też jest sprzeczna (patrz również rys. 1-37
s. 57).
Nie trzeba wiele, aby pojawiła się informacja o głębi. Do tego celu nadają się np.
różnorodne rodzaje gradientów płaszczyzny (rys. 1 -26). Jeżeli przedmiot prostokątny jest
oglądany na wprost, to obserwator widzi, że tworzące go linie przecinają się pod kątem
prostym. Jeżeli przedmiot ten jest nachylony lub obraca się w przestrzeni, w obrazie
siatkówkowym kąty są rozbieżne. Stopień rozbieżności kątów od kąta prostego zależny
jest od ukierunkowania przedmiotu w przestrzeni. Interpretując oddalenie się od kąta
prostego jako informację o głębi, uzyskujemy informację o odległości.
Tak więc na rysunku 1-27 łatwo możemy stwierdzić, że górna poprzeczka krzyża
przecina linię pionową pod kątem prostym; jeżeli jednak uzupełni się te informacje
dodatkową informacją o głębi, to te same przecięcia odbierane są zupełnie inaczej, jak na
rysunku 1-28.

Niemożliwe organizacje figur. Inny sposób pozwalający ujawnić nasze wysiłki umiejs-
cowienia przedmiotów w trzech wymiarach polega na zbudowaniu figur, których części
nie da się logicznie połączyć w jedną całość. Na rysunku 1-29 przedstawione są
fragmenty, które wyglądają jak kąty i boki jakiegoś trójwymiarowego przedmiotu.
Spróbujmy je połączyć (rys. 1-30). Co otrzymaliśmy? Okazuje się, że fragmenty te
niezupełnie pasują do siebie; w zasadzie nie ma nic nienormalnego w jakimkolwiek
połączeniu tych linii i kątów na rysunku, a jednak w tym przypadku interpretacja
oddzielnych części zaprzecza całości. Na rysunkach 1-31, 1-32 i 1-33 przedstawiamy
jeszcze kilka figur tego typu.

Znaczenie kontekstu
RYSUNEK 1-33. Josef Albers, „Structural Constellations", 1953-1958 Źródło- DesnitP
Straight Lines, s. 63, 79. Za zgodą artysty. P Niczego nie spostrzegamy w izolacji. Każda informacja musi być zintegrowana w jakąś
spójną interpretację całego obrazu wzrokowego. Trzy baryłeczki na rysunku 1-34
 RYSUNEK 1-37. Dwie linie poziome na
rys. 1-37 mają tę samą długość. Źródło:
Luckiesh (1965).

RYSUNEK 1-34

RYSUNEK 1-35

RYSUNEK l-38a. Przedstawia

idealne koło. Źródło: Luckiesh
(1965).

Dwie poziome linie na

RYSUNKU 1-386 są równolegle.
RYSUNEK 1-36 Źródło: Luckiesh (1965).

wyraźnie różnią się wymiarami. Łatwo jednak możemy zmienić istniejące stosunki
wielkości między nimi: wystarczy tylko dodać informację, która stworzy określony
kontekst (rys. 1-35 i 1-36). Zwróćcie uwagę na to, że kontekst działa nie tylko w
przypadku, kiedy mamy do czynienia ze znanymi przedmiotami. Jego rola ujawnia się
nawet w bardzo prostych rysunkach linii (rys. 1-37 i 1-38).
W zwykłych warunkach wszelkie informacje stanowiące kontekst pasują do siebie.
Kiedy przedmiot oddala się od obserwatora, wielkość jego obrazu odpowiednio się
zmniejsza. Stosunek wielkości i odległości jest dokładnie taki, jaki powinien być.
Jednakże ani artysta, ani psycholog nie ograniczają swych zainteresowań do zwykłych
sytuacji życiowych. A surrealiści w swych dziełach odkrywają, a nawet z rozmysłem
zniekształcają prawa logicznej proporcji obrazu wzrokowego (rys. 1-39).
RYSUNEK 1-39. Renę Magritte, „The ListeningRoom". Kolekcja William N. Copley.
59
Możemy zgodzić się na to jabłko pod warunkiem, że pokój jest bardzo malutki. Ale
Magritte zrobił, co mógł, aby wielkość jabłka i pokoju były odbierane jako normalne, tak
że ani jedno, ani drugie nie jest odbierane w pomniejszonej skali. Świadomie naruszając
reguły, artysta osiąga interesujący efekt.
Wszystkie zjawiska tego typu świadczą o tym, że w toku integracji informacji
sensorycznych powstaje spójny obraz realnego świata. W warunkach laboratoryjnych
możemy stwarzać sytuacje, w których informacja wzrokowa może być wieloznaczna lub
niepełna. Na przykład, w doświadczeniu ze złożonym kartonem brakowało informacji o
prawdziwym położeniu przedmiotu, a to dlatego, że obserwowaliśmy go jednym okiem
przy względnie stałym położeniu głowy. Jak tylko pojawiło się złudzenie, zrobiliśmy ruch
głową, co w efekcie dostarczyło nam dodatkowe wskaźniki głębi, ale tym razem
wskaźniki ruchu zostały zinterpretowane jako zupełnie nowe spostrzeżenie. Tak długo,
jak długo interpretacja okazywała się możliwa (nawet jeżeli obraz był nieznany lub
jedyny w swoim rodzaju), złudzenie utrzymywało się.
ANALIZA CECH
Poprzednie partie tego rozdziału dotyczyły interpretacji cech sensorycznych i reguł
działających w toku spostrzegania. Ale, co możemy powiedzieć o samych cechach? Jaką
informację wyławia układ nerwowy z sygnałów docierających poprzez narządy zmysło-
we? I znowu przychodzi nam z pomocą obserwacja anomalii w spostrzeganiu. W badaniu
działania systemu sensorycznego można wykorzystać metody rejestracji i bezpośredniego
pomiaru aktywności włókien nerwowych, stosowane w fizjologii. Rezultaty tych badań
zostaną omówione w rozdziale 2, jak również w rozdziałach 4-7. Zanim zajmiemy się
jednak pracą układu nerwowego, pomocne będzie prześledzenie pewnych bardziej
ogólnych właściwości systemu wyodrębniania cech poprzez przyjrzenie się, jak wpływa
on na spostrzeganie.
Prześledźmy uważnie rysunek 1-40 i 1-41. Patrząc na rysunek 1-40 (krata Heringa),
widzimy małe szare plamki na skrzyżowaniach wszystkich białych pasów, z wyjątkiem
tego jednego, na którym spoczywa nasz wzrok w danym momencie. Kiedy patrzymy na
rysunek 1-41, to wydaje się nam, że kwadraty wewnętrzne mają różne odcienie szarości,
chociaż w istocie są takie same. Te dwa rysunki ilustrują jedno z praw analizy
sensorycznej: wzajemnego oddziaływania na siebie komórek nerwowych. Tak więc praca
receptorów, na które pada część obrazu, okazuje się być zależna od sąsiadujących z nimi
receptorów. Żaden z opisanych wyżej efektów nie miałby miejsca, gdyby receptory
działały niezależnie od siebie, a każdy posyłałby po prostu własny niezależny sygnał do
mózgu. W istocie jest jedno takie miejsce na siatkówce, gdzie receptory nie współdziałają
zbytnio ze sobą i nie zachodzi w nim efekt pojawiania się szarych plamek na
skrzyżowaniach-jest to mały obszar siatkówki dokładnie odpowiadający punktowi
fiksacji. Nosi on nazwę plamki żółtej (fovea), (patrz też rozdziały 4 i 5). Podobny efekt
możemy zauważyć również na rysunku 1-42. Kiedy nań patrzymy, między kwadratami

RYSUNEK 1-40. Krata Heringa: Szare plamki pojawiają się na każdym skrzyżowaniu, z wyjątkiem tego
jednego, na którym spoczywa nasz wzrok w danym momencie.
RYSUNEK 1-41. Kontrast równoczesny, wszystkie małe kwadraty mają ten sam odcień
szarości. Źródło: Cornsweet (1970).
dostrzegamy szare ukośne linie. W istocie żadnych ukośnych linii na rysunku nie ma.
Dodatkowy obraz jest efektem współdziałania komórek nerwowych siatkówki.
Wszystkie te proste przykłady pozwalają nam zaobserwować, jak silny wpływ ma
mechanizm wyodrębnienia cech na nasze spostrzeganie, ale nie wnoszą nic nowego do
zrozumienia działania tego mechanizmu. Nieco więcej możemy dowiedzieć się o
mechanizmach wyodrębniania cech korzystając z dwu procedur psychologicznych:
RYSUNEK 1-42. Złudzenie to, polegające na poja-
wieniu się szarych ukośnych linii (których tu nie
ma), odkryte zostało przez Roberta Springera.
Pierwsza z nich uwzględnia stałe ruchy gałek ocznych. Jeśli zatrzymać ruchy oka,
oglądany przedmiot stopniowo zanika. Sposób, w jaki obraz przestaje być widoczny,
kiedy ruchy oka są zatrzymane, ujawnia pewne właściwości mechanizmu wyodręb-
niania cech.
Druga wykorzystuje obrazy następcze - ślady, jakie nakładają się na odbiór danego
przedmiotu, jeśli uprzednio przez długi odcinek czasu obserwowany był inny
przedmiot.
Zatrzymywanie obrazu
Obraz, który odbiera oko, znajduje się w ciągłym ruchu, i to nie tylko z powodu ruchów
otoczenia, ale i w efekcie ciągłego tremom samego oka-drobnych drgań, które
nazywamy nystagmusem fizjologicznym. Można wyróżnić kilka typów mimowolnych i
subiektywnie niedostrzegalnych ruchów oczu: Bardzo szybkie i drobne ruchy, kiedy oko
porusza się około 20 sekund kątowych z szybkością 30-70 razy na sekundę. (Przypom-
nijmy, że minuta kątowa składa się z 60 sekund, a w stopniu kątowym mieści się 60
minut; 20 sekund kątowych stanowi 1 stopnia). Drugi rodzaj to ruch powolny
180
oscylujący. I trzeci - szybkie skoki o amplitudzie około 5 minut kątowych, które często
korygują ruch powolny. Spróbujmy zobaczyć ten efekt wynikający z ruchów oczu,
przypatrując się rysunkowi 1-43.
Jeżeli wpatrujemy się w czarny punkt fiksacji (kropka w środku rysunku) bez
odrywania wzroku, to po około 30 sekundach czarne i białe części obrazu zaczynają
 RYSUNEK 1-43. Źródło:
(1961).
migotać. Wtedy przenieśmy wzrok na biały punkt. Powinniśmy dostrzec zbiór białych
kwadratów na czarnym tle (tzn. obraz następczy - przyp. tłum.) nałożony na właściwy
rysunek. Obraz następczy kraty będzie przez cały czas przemieszczał się na rysunku bez
względu na wysiłki „utrzymania" go na miejscu. To właśnie jest efekt nystagmusa
fizjologicznego.
Szczególnie interesujący jest nie tyle fakt ciągłego ruchu gałek ocznych, ile zjawisko
znikania obrazu w rezultacie zatrzymania ruchów oka. Zjawisko to dostarcza nam
ważnych informacji o pracy systemu receptorycznego, analizującego informacje senso-
ryczne.
Istnieje szereg technik stabilizacji obrazu na siatkówce, to znaczy zatrzymania jego
ruchu na siatkówce. (Riggs, Ratliff, Cornswett, 1952). Jeden z nich przedstawiony jest na
RYSUNEK 1-44. Źródło: Riggs, Ratliff: Cornsweet i Cornsweet (1953)
Yerheijen
RYSUNEK 1-45. Źródło: Pritchard (1961).
rysunku 1-44. Do szkła kontaktowego w oku przymocowano małe lusterko, na które z
projektora rzutowano obrazy, jakie osoba badana miała oglądać. Tak odbity obraz pada
na powierzchnię receptoryczną. Za pomocą tego urządzenia uzyskujemy to, że kiedy oko
porusza się w prawo, to wraz z nim przesuwa się lusterko, a tym samym i rzutowany
obraz. Przy starannej kalibracji można doprowadzić do sytuacji, w której przestrzeń
poruszania się obrazu będzie ściśle odpowiadała kątowi widzenia oka; wtedy żadne ruchy
oczu nie doprowadzą do zmiany położenia obrazu na siatkówce.
Obserwując za pomocą tego urządzenia jakąkolwiek scenę, widziany obraz już po kilku
sekundach zaczyna stopniowo znikać, tak że w efekcie pozostaje puste jednorodne pole w
miejscu, gdzie uprzednio był obraz. Znikanie obrazu przebiega w sposób dość szczególny.
Obraz „nie roztapia się". Nikną kolejno jego sensowne fragmenty. Znikająjedne części,
inne pozostają nietknięte. Obraz utrzymuje się tym dłużej, im bardziej sensowna jest jego
struktura. Ta część obrazu, na którą świadomie zwraca uwagę obserwator, trwa najdłużej
(rys. 1-45).
Możemy sami zaobserwować znikanie obrazu dzięki reprodukcji obrazu angielskiego
artysty Petera Sedgleya Lustrzana suita nr 9" (rys. 1-46 -wkładka kolorowa). Zwróćcie
uwagę przede wszystkim na pewne cechy specyficzne rysunku. Obrzeża koncentrycznych
kół namalowane są tak, jakby się rozpływały. Nie jest to przypadek. Właśnie dzięki temu
można uzyskać określony efekt. Skierujmy wzrok na środek obrazu (z bliskiej odległości)
 i nie odrywając go nie poruszajmy też oczami. Nie spieszmy się zbytnio, a po chwili jako następuje tak płynnie, że ruch rozpływającego się brzegu nie może wywołać na tyle silnej
pierwszy zniknie krąg centralny, a następnie zaczną znikać części innych kręgów, i to nie stymulacji, aby była zauważalna przez receptory.
powoli, ale od razu w większych częściach. W końcu kręgi całkiem znikną i pozostanie Należy zachować ostrożność przy wyciąganiu wniosków o mechanizmach nerwowych
jednolita żółta płaszczyzna. Ale, jeśli choć odrobinę poruszymy oczami, kręgi znowu się na podstawie tego typu danych behawioralnych. Wszelkie alternatywne wyjaśnienia
pojawią. (Nie zniechęcajcie się, jeżeli upływa dłuższy czas, zanim kręgi zaczną znikać. trzeba też starannie rozpatrzeć. Znikanie i pojawianie się na nowo obrazów może być np.
Jest to sprawa praktyki: im częściej będziecie to powtarzać, tym szybciej pojawi się skutkiem technicznych trudności aparatu, takich jak przesuwanie się soczewek. Może
pożądany efekt. Początkowo dość trudno jest wywołać go, ale nie rezygnujcie. Doznanie
jest tego warte.)
Kręgi zniknęły, a miejsce ich zajęło żółte pole. Ilekroć układ nerwowy zaprzestaje
normalnie działaćjego braki nie są odczuwalne. W tym wypadku znika obraz kręgów, ale
pozostaje informacja o barwie: od tej chwili widzimy tylko ją.
Jak wyjaśnić te zjawiska? Najpopularniejsze wyjaśnienie dotyczy faktu, że percepcja
obrazu jest zależna od pracy bardzo złożonych detektorów cech - obwodów nerwowych
odkrywających linie, krawędzie, kąty, a nawet koła. Dopóki od receptorów nerwowych
siatkówki dociera wystarczająca ilość informacji, dopóty detektory te ciągle pracują i
widzimy cały obraz. Kiedy oko przestaje się poruszać, receptory wzrokowe przestają
reagować, to znaczy przestają przesyłać sygnały do centrum. W efekcie braku sygnałów
detektory te przestają funkcjonować i obraz wzrokowy znika w całości. Wyjaśniałoby to
względnie długi okres trwania odbioru skomplikowanych obrazów w porównaniu z
prostszymi; pozwala również Wyjaśnić nagłe znikanie całych fragmentów obrazu; w
końcu w tym tkwi przyczyna zniekształconego spostrzegania złożonych obrazów,
mającego miejsce w momencie, kiedy wygasający sygnał sensoryczny powoduje, że
mechanizmy spostrzegania błędnie interpretują tę informację sensoryczną, która jeszcze
pozostaje dostępna.
Należy odpowiedzieć na dwa pytaniar Po pierwsze, czy podobnie zachowują się inne
zmysły? Na przykład, czy po pewnym czasie przestajemy słyszeć jednostajny sygnał
dźwiękowy? Po drugie, dlaczego znikają kręgi Sedgleya, chociaż nie stosowaliśmy
specjalnej aparatury w celu stabilizacji obrazu na siatkówce? Łatwo możemy znaleźć
odpowiedź na pierwsze pytanie. Jednostajne sygnały dźwiękowe nie istnieją. Nawet te
dźwięki, które wydają się stałe ze względu na ich wysokość i głośność, są niczym innym
jak stałym układem drgań ciśnienia powietrza. Sygnały dźwiękowe charakteryzują się
towarzyszącym im ruchem, a system wzrokowy wymaga sztucznego wprowadzenia
ruchu. Inne systemy (zmysły smaku i dotyku) mają zdolność do adaptacji. Na przykład,
pasek do zegarka przestajemy odczuwać po jakimś czasie, a ponownie przypomina nam
on o swoim istnieniu w momencie, gdy poruszymy zegarkiem. Wrażenie smakowe lub
zapachowe również znika po pewnym czasie, jeśli pobudzenie nie ulega zmianie. Jak
widać, wszystkie systemy sensoryczne są zdolne do długotrwałego odbierania sygnałów RYSUNEK 1-47. U góry: Wyjaśnienie, dlaczego znika tylko krąg zamglony, a nie krąg wyraźny. Mimowolne
ruchy gałek ocznych (nystagnnis fizjologiczny) prowadzą do znacznej zmiany intensywności obrazu na
tylko w takich warunkach, kiedy sygnały te są zmienne. Zatrzymajmy obraz-to siatkówce (a), kiedy fiksacja oka jest na wyraźnym kręgu, ale te same ruchy oczu powodują jedynie nieznaczne
przestaniemy go spostrzegać. zmiany w intensywności zamglonego kręgu (b).
Czy wyjaśnia to znikanie kręgów na obrazie Petera Sedgleya (rysunek 1-46 na wkładce kolorowej)?
A jak wygląda odpowiedź na drugie pytanie? Kręgi znikały dlatego, że miały Na dole: Przedstawiono wpływ nagłych zmian intensywności. Jeżeli będziecie nieruchomo wpatrywać się w
rozpływające się brzegi. Kiedy spoglądacie na rysunek, wasze oczy mimowolnie czarny punkt na rysunku b (lepiej zamknąć jedno oko), to zamglony krąg szybko zniknie. Pojawi się natomiast
poruszają się, ale te ruchy o nieznacznej amplitudzie prowadzą jedynie do wibracji ponownie z chwilą, kiedy mrugniemy okiem lub też przeniesiemy wzrok na punkt X. Wyraźnie zarysowany
krąg (a) oczywiście nie znika.
obrazu na receptorach siatkówki (rys. 1-47). Przejście od jednego koloru do drugiego Rysunki te pochodzą z pracy Cornsweeta (1969),
obraz nie został idealnie zatrzymany. Może tylko dlatego sądzimy, że znikają sensowne
składniki obrazu, ponieważ są to jedyne zmiany w percepcji, jakie potrafimy bez trudu
opisać.
Problemów tych nie należy oczywiście traktować jako podstaw do odrzucenia
opisywanego zjawiska, ale jedynie jako impuls do dalszych badań. Eksperymenty nad
zatrzymywaniem obrazu stanowią zapewne użyteczny pomost między naszym doświad-
czeniem percepcyjnym a mechanizmami nerwowymi leżącymi u podłoża systemu
wzrokowego człowieka.
JAK UZYSKAĆ EFEKTY NASTĘPCZE RUCHU?
Niezwykle efektywnym źródłem ruchu jest wirownica obracająca się z prędkością 3^1 obrotów na
sekundę. Na wirownicy należy narysować linie, które wyraźnie kontrastują z tłem krążka, ułatwi to
obserwację ruchu. Najwyraźniejszy efekt ruchu można uzyskać rysując na krążku spiralę, a
następnie obserwując obracający się krążek odnosimy wrażenie, że spirala ta zwija się lub rozwija,
zależnie od kierunku obrotów.
Aby ułatwić wam obserwację efektu następczego ruchu, zaopatrzyliśmy was w odpowiednią
spiralę (rys. 1-48), którą po przerysowaniu na karton należy umieścić na talerzu gramofonu. Spirala

Efekty następcze
Drugim ważnym źródłem dostarczającym informacji o procesie spostrzegania jest
analiza następstw silnej stymulacji. Obserwatorowi, który początkowo patrzy na
jaskrawo oświetloną kolorową płaszczyznę, a następnie przenosi wzrok na powierzchnię
gładką i białą, ta wydaje się nie biała, lecz kolorowa-w kolorze dopełniającym do
uprzednio oglądanego. Tak więc, jeżeli obserwujemy powierzchnię o barwie czerwonej,
to oglądana następnie biała powierzchnia wyda się nam zielona. Jeżeli pierwotne
oświetlenie było niebieskie, to obraz następczy będzie żółty, a jeżeli początkowo
obserwowaliśmy czarną powierzchnię, to obraz następczy będzie biały.
Analogiczne efekty charakteryzują również system mięśniowy. Stańcie w otwartych
drzwiach, a następnie silnie „odpychajcie" rękoma framugę nad głową, tak jakbyście
chcieli powiększyć przejście, kiedy odejdziecie na bok i rozluźnicie mięśnie rąk,
odniesiecie wrażenie, jakby ręce same podnosiły się do góry. I w tym przypadku efekt
następczy silnej stymulacji mówi nam co nieco o wewnętrznym funkcjonowaniu
systemu.

Efekty następcze ruchu. Szczególnie wyraziście prezentują się efekty następcze ruchu.
Poobserwujcie poruszający się przedmiot. Klasycznym przykładem jest efekt wodospa-
du, ale możemy też znaleźć i inne przedmioty. Podstawowy warunek-obserwator bez
przerwy patrzy w jeden punkt, utrzymując w absolutnym bezruchu wzrok przez kilka
minut, w czasie których trwa ruch. Jeżeli potem przeniesie wzrok na przedmiot o
wyraźnej fakturze (na przykład na ścianę albo jeszcze lepiej na tkaninę o delikatnej
fakturze, np. zasłonę lub prześcieradło), to odniesie wrażenie pozornego ruchu, który
będzie się odbywał w kierunku odwrotnym w stosunku do obserwowanego wcześniej.
Jeżeli przedmiot poruszał się z góry na dół, to obraz następczy przemieszcza się z dołu do
góry; jeżeli obserwujemy rozwijającą się spiralę, to w obrazie następczym będzie się
zwijała. Przyglądając się uważnie powierzchni z określoną fakturą, zauważymy, że w
istocie nie ma żadnego ruchu: obraz wzrokowy jest nieruchomy. Odbieramy wrażenie
ruchu pozornego przy braku poruszającego się obrazu.

RYSUNEK 1-48. Jeśli spiralę tę (lub jej odbitkę) umieścimy na wirującym talerzu gramofonu, a wzrok
zatrzymamy na jej środku przez 30 sek, to wystąpi efekt następczy ruchu. Źródło: Gregory (1970).
 ta została przystosowana do szybkości 33 -^ obrotów na minutę. Jeżeli nie dysponujecie
gramofonem, można po prostu umieścić w centrum spirali ołówek i wprawiać ją w ruch obrotowy.
Starajcie się jednak obracać ją dosyć wolno, w przybliżeniu z prędkością około 33 -y obrotów na
minutę.
Następnie wpatrujcie się w środek wirującej spirali nie odrywając wzroku co najmniej przez 30
sekund, a potem przenieście wzrok na dowolne przedmioty znajdujące się w pokoju lub na
czyjąkolwiek twarz.
Jak już wspominaliśmy, główne efekty następcze ruchu powstają w wyniku długotrwałej
obserwacji wodospadu. Jeśli nie możecie znaleźć wodospadu i nie chcecie lub nie potraficie
skonstruować wirownicy, to istnieje jeszcze jedna alternatywna metoda znalezienia ruchu. Taką
metodą jest użycie telewizora; po ustawieniu obrazu na maksymalną jasność i maksymalny
kontrast należy ostrożnie manipulować pokrętłami synchronizacji poziomej, tak aby obraz
przesuwał się przez ekran w sposób ciągły w górę lub w dół. Niestety obraz, zwłaszcza w dobrym
telewizorze, będzie drgał, co przeszkadza w uzyskaniu efektu. Należy w takiej sytuacji wpatrywać
się weń dłużej (róbcie to przy wyłączonym dźwięku).
Wreszcie można symulować wodospad odkręcając maksymalny strumień wody w wannie lub
prysznicach i wpatrując się weń przez co najmniej jedną minutę. Metody tej specjalnie nie
polecamy, ale daje ona pożądany efekt.
Efekty następcze barwy. Zapoznajcie się z rysunkiem 1 -49 (wkładka kolorowa).
Wpatrujcie się uporczywie w czarny punkt z lewej strony, tam, gdzie znajdują się zielone
serduszka. Starajcie się nie poruszać głową i nie odrywać oczu tak długo aż cata figura
zacznie migotać. Wówczas przenieście wzrok na drugi czarny punkt, ten z prawej strony,
na białym tle. Powinniście zobaczyć szereg czerwonych serduszek (obraz następczy
łatwiej pojawi się, jeżeli mrugniecie kilkakrotnie powiekami). Obraz następczy, który
występuje w wyniku intensywnego wpatrywania się w daną barwę, polega na pojawieniu
się barwy dopełniającej w stosunku do poprzednio działającej lub-jeśli wolicie-barwy
przeciwstawnej. Można dostrzec efekt następczy oddziaływania barwy wykorzystując
dowolną barwną powierzchnię, w tym również te, które znajdują się na wkładkach
barwnych.
Wyjaśnienie efektów następczych
Zwróćcie uwagę na dwa aspekty dotyczące efektu następczego. Po pierwsze, efekt
następczy zawsze jest w swej istocie przeciwstawny lub dopełniający w stosunku do
oddziaływania początkowego, dotyczy to zarówno ruchu, jak i napięcia mięśniowego lub
barwy (kiedy zajmiemy się mechanizmami widzenia barw, zrozumiemy, dlaczego barwa
czerwona jest dopełniającą w stosunku do zielonej). Może to świadczyć o istnieniu dwu
antagonistycznych systemów, których działanie jest wzajemnie przeciwstawne. Po
drugie, dowolny efekt następczy pojawia się w wyniku długotrwałej stymulacji jednego z
tych antagonistycznych systemów: długotrwałej ekspozycji jednej z barw dopełniających
lub długotrwałego ruchu w jednym kierunku. Można zatem przypuszczać, że zaangażo-
wane tu mechanizmy nerwowe ulegają procesowi adaptacji lub zmęczeniu, co w
konsekwencji prowadzi do obniżenia ich wrażliwości na sygnały płynące z zewnątrz.
Rozpatrzmy na przykład efekt następczy ruchu. Załóżmy, że istnieją w układzie
nerwowym specyficzne detektory ruchu, w dodatku detektory ruchu odbywającego się w
jednym kierunku występują w parze z detektorami ruchu w kierunku przeciwnym.
Przyjmijmy dalej, że oba typy detektorów są antagonistyczne, to znaczy aktywność
jednych hamuje równocześnie aktywność drugich. Musimy jeszcze przyjąć, że detektory
ruchu są tak ze sobą połączone, iż tworzą nową jednostkę-detektor wyższego rzędu.
Jednostka ta reaguje wzmocnieniem reakcji neuronów w wypadku ruchu w jednym
kierunku i osłabieniem ich reakcji, kiedy ruch pojawia się w kierunku przeciwnym.
Kiedy ruch nie występuje, oba typy detektorów znajdują się w równowadze i wówczas na
wyjściu tej nowej jednostki detektora występuje pewien stały niski poziom wyłado-
wań-potencjał tła, który wskazuje brak ruchu.
Teraz musimy przyjąć nowe założenie, że przy długotrwałej jednostajnej stymulacji
detektory zasilające ten obwód wyższego rzędu ulegają zmęczeniu. Z tego względu w
następstwie nadmiernej stymulacji (i zmęczenia), kiedy obserwujemy ten sam przedmiot,
zmęczone detektory nie mogą przyczynić się w wystarczającym stopniu do zrównowa-
żenia aktywności przeciwstawnych im detektorów i cały obwód sygnalizuje ruch
przeciwny do tego, który był charakterystyczny dla stymulacji początkowej.
W analogiczny sposób można wyjaśnić również efekty następcze barwy. Również i tu
komórki nerwowe połączone są parami, w każdej parze komórki reagują na dwa różne
rodzaje bodźców; reakcja na wyjściu takiej pary będzie stanowiła różnicę reakcji obu
komórek. Jeżeli receptor czerwieni znajduje się w jednej parze z receptorem zieleni, to
oba reagują identycznie na obecność światła białego i na wyjściu połączonych komórek
brak będzie sygnałów. Ale komórka „czerwona" będzie reagowała na czerwone światło i
na wyjściu pary pojawi się reakcja pozytywna, a komórka „zielona" będzie reagowała na
światło zielone i na wyjściu pary pojawi się reakcja negatywna. Oba komponenty systemu
reagują identycznie na białe światło i na wyjściu połączonych komórek znajduje się
jedynie potencjał tła. Przypuśćmy teraz, że oko obserwuje przez pewien czas czerwoną
powierzchnię. Stopniowo receptory czerwieni ulegają zmęczeniu i tracą swą zdolność do
reagowania. Jeżeli po tym włączymy białe światło, to receptory zieleni będą reagowały
normalnie, ale normalna reakcja zmęczonych receptorów czerwieni jest zahamowana;
tym sposobem „zielone" reakcje przeważą nad „czerwonymi" i w efekcie białe światło
będzie odbierane jako zielone.
Efekty następcze wskazują, że w pewnym momencie jedno z ogniw w łańcuchu
procesów prowadzących do spostrzegania ulega zmęczeniu w wyniku długotrwałej
stymulacji, ale samo wystąpienie efektu nie daje informacji o tym, która część całego
systemu spostrzegania uległa zmęczeniu. Aby móc to wyjaśnić, potrzebne są dodatkowe
fakty. Podstawowy sposób uzyskania tych faktów polega na oddzieleniu pól widzenia obu
oczu, tak aby można było sprawdzić możliwość transferu efektu następczego z jednego
oka na drugie: jeżeli stymulacja jednego oka prowadzi do pojawienia się efektu
następczego w drugim oku, to zmęczenie obejmuje centralną część systemu, jeśli zaś
transfer nie wystąpi, dotyczy ono jedynie części obwodowej. Opisane wcześniej efekty
 następcze barwy nie przenoszą się z jednego oka na drugie, można zatem traktować je
b)
jako wynik zmęczenia lub adaptacji mechanizmów obwodowych, związany prawdopo-
dobnie z wyczerpaniem się zapasów substancji chemicznej w receptorach barw
siatkówki.
Trudno natomiast określić dokładną lokalizację zmęczenia leżącego u podstaw
efektów następczych ruchu. Jedne badania wykazały, że możliwy jest transfer tego efektu
z jednego oka na drugie, co pozwalałoby na wysunięcie sugestii, że zmęczeniu ulegają
procesy ośrodkowe. Inne prace jednak tego nie potwierdzają.
Wniosek jest tu oczywisty: efekty następcze świadczą zarówno o występowaniu
specyficznych obwodów nerwowych w systemie analizy sensorycznej, jak i o istnieniu
specyficznych detektorów ruchu i barwy.

Adaptacja do barwy uzależniona od kierunku

RYSUNEK 1-50. Źródło: Gibson i Harńs (1968).

Stosunkowo niedawno odkryto szereg dość zagadkowych efektów następczych. Zjawiska

te po raz pierwszy opisała McCollough w 1965 r. i zostały one nazwane efektem
McCollough (McCollough, 1965). Wyjaśnienie tego efektu wiąże się ponownie z
założeniem dotyczącym istnienia w systemie spostrzegania człowieka specyficznych
detektorów cech.
Wysuwaliśmy już przypuszczenie dotyczące istnienia specyficznych detektorów linii.
Teraz przyjmijmy, że istnieją również specjalne detektory kolorowych linii w systemie
widzenia człowieka. Jak zademonstrować ich obecność? Rozważania w poprzedniej
części rozdziału wskazują, iż należy wywołać zmęczenie jednego rodzaju detektorów
linii, a następnie zaprezentować neutralny bodziec. Jeżeli istnieje antagonistyczna grupa
detektorów, to ujawni się ona w wystąpieniu efektu następczego. Przypuśćmy, że istnieją
odrębne detektory dla czerwonych i zielonych poziomych linii. Po długotrwałej
ekspozycji zielonych linii poziomych, białe linie poziome powinny wydawać się
czerwonawe (ponieważ białe światło składa się z równych ilości czerwonego i zielonego
światła). Czy efekt ten ogranicza się wyłącznie do linii poziomych, czy też jest przejawem
ogólnej adaptacji do koloru zielonego? Aby to ustalić, trzeba równocześnie wywołać
także zmęczenie odpowiednich detektorów czerwonych pionowych linii, tak aby białe
pionowe linie ukazały się zabarwione na zielono.
To właśnie zjawisko jest efektem McCollough. W ciągu 5 minut osobie badanej
pokazywane są na przemian czerwone pionowe linie (rys. 1 -50a) i zielone poziome linie
(rys. \-50b), każdy wzorzec eksponowany jest przez około 5 sekund. Następnie
prezentuje się osobie badanej wzorzec kontrolny złożony z białych i czarnych linii
ułożonych w różnych kierunkach (rys. l-50c); białe linie poziome mają czerwonawy
odcień, białe pionowe - odcień zielonkawy, a linie ukośne biały. Jeżeli badany przechyla
głowę w taki sposób, że linie ukośne staną się poziome lub pionowe, to przybiorą one
wówczas odpowiednie zabarwienie.
Efekt ten niesie kilka niespodzianek. Jedna z nich to fakt, że jest on niezwykle trwały.
Niektórzy ludzie nawet po upływie 8-10 godzin od zakończenia eksperymentu ciągle
jeszcze spostrzegają białe linie jako zabarwione. A są i tacy, którzy twierdzą, że efekt
następczy utrzymuje się około tygodnia; jest to niezwykle długotrwałe utrzymywanie się
zjawiska stosunkowo prostego dla systemu spostrzegania. Efekt ten wyraźnie nie jest
prostym obrazem następczym w rodzaju białego obrazu następczego, jawiącego się po
obserwacji czarnego kwadratu. Efekt następczy wymaga długotrwałej stymulacji przy
nieruchomych oczach. Ale najdziwniejsze w tym wszystkim jest to, że efekt ten nie jest
zgodny z dwiema intuicyjnie wysuniętymi tezami dotyczącymi detektorów linii.
Jeśli te specyficzne efekty adaptacji do barwy byłyby wynikiem istnienia specyficznych
obwodów detektorów linii, należałoby oczekiwać zniknięcia efektu w sytuacji rozmycia
konturów, rozpływania się granic między czarnymi a białymi liniami na wzorcu
kontrolnym. Z kolei zmiana stopnia kontrastu między czarnymi i białymi liniami na
wzorcu kontrolnym nie powinna mieć wpływu na efekt następcz"y dopóty, dopóki linie są
wyraźnie widoczne. Jednak w toku sprawdzania uzyskano odwrotny rezultat: zmiany
ostrości nie miały wpływu na efekt, a zwiększenie kontrastu nawet zwiększało efekt
następczy.
Efekt McCollough służy do zademonstrowania organizacji funkcjonalnej dwu uzupeł-
niających się wzajemnie systemów, wrażliwych na pewne układy cech zawarte w bodźcu
wzrokowym. Jak dowiemy się później, pewna liczba detektorów linii barwnych, to
znaczy jednostek funkcjonalnych, które mają maksymalną wrażliwość na linie o
określonej barwie, została niedawno wykryta w mózgu małp. Nie należy jednak zbyt
pochopnie wyciągać wniosków. Detektory linii są znacznie bardziej złożone niż byłoby to
niezbędne do wyjaśnienia omawianego tu zjawiska. Kiedy zajmiemy się omawianiem
obwodów nerwowych, służących do rozpoznawania cech, przekonamy się o tym, że
lepszego wyjaśnienia danych eksperymentalnych, jakimi dysponujemy, dostarcza nam
model znacznie prostszego detektora (patrz s. 127).
Zanim skończymy omawianie efektu McCollough, chcemy odnotować interesujące
zjawisko, otóż efekt ten utrzymuje się również w sytuacji spostrzegania poruszających się
obrazów. Początkowo osobie badanej prezentowany jest obraz składający się z pozio-
iaką literę ona przedstawia. Jeżeli rozpoznawanie obrazów na podstawie wrażeń
mych pasów, które mogą poruszać się w górę lub w dół, przy czym w momencie
dotykowych może odbywać się bez pomocy detektorów cech, to czy są one potrzebne w
poruszania się w górę pasy zabarwiają się na zielono, zaś przy ruchu w dół na czerwono.
normalnym rozpoznawaniu wzrokowym?
Osoba badana obserwuje całość przez 5 minut, przy czym ruch przebiega naprzemien-
Rozpatrzmy sytuację bardziej kontrolowaną, w której założony obraz wzrokowy
nie- 5 sekund w górę, potem 5 sekund w dół i tak dalej. Po 5 minutach eksponuje się
rysuje się" nie na fotoreceptorach siatkówki oka, lecz na dotykowych receptorach
osobie badanej wzorzec kontrolny, składający się z czarnych i białych linii poziomych,
skórnych. Dane te uzyskano w toku ostatnich badań nad systemami zastępującymi wzrok
poruszających się w górę lub w dół. Kiedy obraz kontrolny porusza się w górę, linie
i przeznaczonymi dla osób niewidomych.
wydają się czerwonawe, zaś przy ruchu w dół przybierają barwę zielonkawą (Stromeyer,
Aparat przekształcający obraz wzrokowy na obraz dotykowy składa się z kamery
1969; Stromeyer i Mansfield, 1970).
telewizyjnej, połączonej z zestawem wibratorów pobudzających dotykowe receptory
Jest to zjawisko analogiczne do efektu McCollough. Zmieniony został tylko jeden
skóry. Jeden z takich aparatów przetwarza obraz wzrokowy na dotykowy w następujący
warunek: zamiast nieruchomych linii położonych w różnych kierunkach eksponowano
sposób: 400 wibratorów dotykowych umieszczonych w kwadratowej kracie (bok
linie poruszające się w różnych kierunkach. Czy oznacza to, że istnieją rzeczywiście
kwadratu wynosi 25 centymetrów) jest przymocowanych do oparcia krzesła. Wibratory
wrażliwe na barwy detektory ruchu?
przejmują wzorzec z kamery (aparat ten został skonstruowany i wypróbowany przez
Withe'a, Saundersa, Scaddena, Bach-y-Rita i Collinsa, 1970). Obserwator siedzi na
krześle plecami do wibratorów. Fragmenty obrazu wzrokowego, którym towarzyszy
wysoka intensywność oświetlenia, aktywizują wibratory w odpowiadających im miejs-
SPOSTRZEGANIE BEZ WYODRĘBNIANIA CECH cach kraty, wibratory odpowiadające fragmentom obrazu o niskiej intensywności są
nieaktywne. W ten sposób, kiedy obserwator przesuwa obraz kamery telewizyjnej wzdłuż
Badania nad zatrzymywaniem obrazów oraz nad efektami następczymi dają nam
obserwowanej sceny, układ intensywności oświetlenia tej sceny zostaje przetworzony na
wyobrażenie o tym, jakie metody mają zastosowanie przy poznawaniu tych rodzajów
obrazy dotykowe na skórze pleców (rys. 1-51).
detektorów cech, które prawdopodobnie funkcjonują w systemie wzrokowym człowieka.
Biorąc pod uwagę prymitywność obrazów dotykowych, zdolność obserwatorów
Nie ulega bowiem wątpliwości, że człowiek rzeczywiście ma detektory do wykrywania
zarówno widzących (z oczyma zasłoniętymi), jak i niewidomych, do rozpoznawania
cech specyficznych. Jednakże ciągle jeszcze nie znamy dokładnie ich ogólnej roli w
obrazów przy użyciu tej aparatury jest w istocie bardzo duża. Udaje się im bardzo łatwo,
procesie spostrzegania, nie zostały też wyodrębnione poszczególne typy tych detektorów.
już przy pierwszej próbie, odróżnić pasy pionowe od poziomych. Szybko uczą się
W każdym razie jeden z wybitnych neurofizjologów (Spinelli, 1967) twierdzi, że
odróżniać proste figury geometryczne - koła, kwadraty, trójkąty. Większego doświadcze-
detektory cech są niezbędne wyłącznie dla niższych gatunków zwierząt, a u człowieka
nia wymaga rozpoznawanie przedmiotów bardziej złożonych, jak np. filiżanka czy
stanowią coś w rodzaju niedopatrzenia, które zachowało się dzięki.słynnej rozrzutności
telefon. Po nabyciu wprawy, zarówno niewidomi, jak i osoby widzące biorące udział w
procesu ewolucji. Pewne właściwości ludzkiego spostrzegania dość trudno wyjaśnić,
odwołując się do systemów zawierających detektory cech. Przeanalizujcie raz jeszcze
ilustracje zamieszczone w tym rozdziale. Spójrzcie na cętkowanego psa lub też na inne
rysunki. Jakie cechy specyficzne są tam przedstawione? Jak rekonstruowany jest obraz
psa z różnorodnych plamek, które nie zawierają ani linii, ani też wyrazistych konturów?
Jak rywalizują ze sobą różne obrazy na płótnie Salvadora Dali albo też różne interpretacje
form stożkowatych w obrazie Magritte'a? Jak to wyjaśnić opierając się wyłącznie na de-
tektorach cech? Pozwólcie, że przeanalizujemy jeszcze problem „widzenia skórnego".

,, Widzenie skórne"

Jeżeli ktoś „nakreśli" palcem na waszych plecach lub dłoni jakąś dużą literę, bez trudu
uda się Warn ją rozpoznać. Czyżby skóra posiadała detektory cech pozwalające na
rozwiązanie tego zadania? W celu zinterpretowania tego typu wrażeń skórnych człowiek
musi być zdolny do odtworzenia drogi, jaką przebył palec na jego skórze, i zdecydować,
RYSUNEK 1-51. Źródło: White, Saunders, Scadden, Bachy-Rita i Collins (1970).
 eksperymencie mogą na podstawie obrazów dotykowych rozpoznawać 25 przedmiotów
informacji z następstwa zjawisk wywołanego poruszającym się obrazem, aniżeli z reakcji
codziennego użytku. Co więcej, jeżeli przedmioty były rozmieszczone na stole i
na sygnał statyczny dochodzący z otoczenia. Trzeba tu dodać, że dotyczy to tylko tych
obserwowane nieco z góry, obserwatorzy potrafili opisać ich wzajemne położenie oraz
ruchów, które obserwator może sam regulować. Jeżeli ktoś inny porusza przedmiotem
względną głębię obrazu.
(lub kamerą telewizyjną), to wywołany w ten sposób ruch nie ułatwia spostrzegania.
Ta ostatnia zdolność do odbioru głębi obrazu na podstawie dwuwymiarowego obrazu
Dysponujemy analogicznymi danymi dotyczącymi ruchów oczu - aktywnych i pasyw-
dotykowego jest szczególnie interesująca. Główną wskazówkę pozwalającą na ukierun-
nych. Kiedy oko wykonuje naturalne ruchy, regulowane przez mięśnie oczne, otaczający
kowanie przedmiotów w przestrzeni stanowi niewątpliwie względna wysokość przed- nas świat wygląda normalnie. Przy pasywnych ruchach oczu, wywołanych przez lekkie
miotów znajdujących się w różnej odległości od obserwatora. Część obserwatorów naciskanie palcami, uzyskujemy wrażenie, że wszystko wokół porusza się. Ten fałszywy
dostrzegła również związek między odległością przedmiotu a jego odbieraną wielkością. efekt kompensuje się tylko w toku aktywnych ruchów oczu. Możliwe, że tak samo
Jeden z niewidomych, z zawodu psycholog, który wielokrotnie opowiadał studentom o wygląda sprawa ruchu dla wrażeń dotykowych.
zmianach wielkości przedmiotów wraz ze zmianą ich odległości, poinformował o tym,
Mamy za sobą pierwsze kroki w zakresie badania problemów dotyczących rozpozna-
jak po raz pierwszy odkrył związek między modyfikacją dotykowo odbieranej wielkości
wania obrazów. W dwu następnych rozdziałach rozpatrzymy niektóre z tych problemów
przedmiotu a jego odległością: efekt ten wykrył nagle, na zasadzie wglądu (typu reakcji
bardziej szczegółowo. Skoncentrujemy się zarówno na operacjach zachodzących w
„aha") w czasie przybliżania obserwowanego przedmiotu do obiektywu kamery
komórkach odpowiedzialnych za wstępne przetwarzanie sygnałów, jak i na ocenie
telewizyjnej. wybranych teorii rozpoznawania obrazów.
W zasadzie niewidomi od urodzenia wykonywali to zadanie nie gorzej niż obserwa-
Przekonamy się, że proces wyodrębniania cech odgrywa ważną rolę tak w badaniu
torzy mający normalny wzrok. Kiedy jednak niewidomemu obserwatorowi ekspono-
mechanizmów fizjologicznych, jak i w konstruktach teoretycznych. Ale, jak wskazują
wano przedmiot, którego kształty nie były mu znane z wcześniejszych doświadczeń
materiały zawarte w tym rozdziale, analiza cech nie może być uważana za wystarczającą
dotykowych, nie mógł go rozpoznać. Warto dodać, iż prawidłowe rozpoznanie ułatwiła
do wyjaśnienia wszystkich właściwości ludzkiego spostrzegania.
obserwatorowi sytuacja, kiedy sam posługiwał się telekamerą. Wiele przedmiotów,
których badani nie mogli nauczyć się rozpoznawać, kiedy kamera pozostawała nieru-
choma, łatwiej identyfikowano w sytuacji, kiedy obserwatorowi pozwolono swobodnie
poruszać plecami, tak że obraz dotykowy przesuwał się po plecach drażniąc różne,
receptory.
Badanie systemów zastępujących widzenie pozwala na postawienie zasadniczych
pytań dotyczących struktury analizy percepcyjnej. W omawianym przypadku skóra
odbiera układ kropek-gruba analogia obrazu wzrokowego, pobudzającego receptory
siatkówki. A jednak tą drogą rozpoznawane są skomplikowane obrazy. Nawet niektórych
złudzeń wzrokowych można doświadczyć w ten sposób, chociaż zazwyczaj uważa się, że
takie złudzenia pojawiają się na stosunkowo wysokim poziomie analizy percepcyjnej; w
tym celu niezbędne jest wykorzystanie odpowiednich bodźców dotykowych, tzn. badany
czuje, choć nie widzi, linie rysunku. Tak więc nawet ludzie niewidomi mogą doznawać
złudzeń „wzrokowych".
Czy to, co powiedzieliśmy do tej pory, upoważnia nas do stwierdzenia, że kanały
nerwowe przekazujące informację dotykową funkcjonują podobnie jak kanały przeka-
zujące dane wzrokowe? Czy zatem system analizujący informację dotykową posiada
detektory linii oraz detektory kątów? A jeżeli nie, to w jaki sposób analizowane są złożone
obrazy dotykowe? Być może złożone detektory nie są aż tak ważne i stanowią „przedmiot
luksusu" w systemie wzrokowym? Wszystkie te pytania są zapewne niezmiernie
intrygujące, ale nie potrafimy jeszcze odpowiedzieć na nie.
Należy szczególnie zaznaczyć istotną rolę aktywnego ruchu w rozpoznawaniu obrazów
dotykowych. Ruch odgrywa ważną rolę w przetwarzaniu informacji wzrokowej. Można
więc sądzić, że na ogół systemy spostrzegania są tak zaprogramowane, iż uzyskują więcej
 2. Przetwarzanie informacji
przez układ nerwowy OKO ŻABY
Od czego należy zacząć badanie nad przetwarzaniem informacji w układzie nerwowym?
OKO ŻABY Jeden ze sposobów podejścia zaprezentowany został w klasycznej już dziś pracy
ANATOMIA DETEKTORÓW Lettvina, Maturany, McCullocha i Pittsa (1959), dotyczącej badań nad systemem
METODY FIZJOLOGICZNE wzrokowym żaby:
Neuron „Postanowiliśmy, że nasza praca powinna wyglądać następująco: Po pierwsze,
Rejestracja reakcji neuronów należało znaleźć sposób rejestracji impulsów nerwowych... z włókien nieuszkodzo-
nego nerwu wzrokowego. Po drugie, należało eksponować żabie możliwie zróżni-
TWORZENIE OBWODÓW NEURONOWYCH
cowany zestaw bodźców wzrokowych: nie tylko plamki świetlne, lecz również takie
OBWODY PODSTAWOWE przedmioty, które byłyby dla niej jadalne, takie, które mogłaby odebrać jako
Budowa bloków zagrażające, różnorodne figury geometryczne, nieruchome i poruszające się itp. W
Receptor efekcie chcieliśmy ustalić, jakie cechy wspólne z całego bogactwa bodźców są
Komórka nerwowa wyodrębniane przez określone włókna albo też grupy włókien znajdujące się w
nerwie wzrokowym. Po trzecie zaś, chcieliśmy spróbować znaleźć podłoże anato-
WYODRĘBNIANIE KONTURÓW
miczne grupowania percepcyjnego".
Wrażliwość a czułość sensoryczna
Hamowanie oboczne Co badacze ci spodziewali się znaleźć w oku żaby? Pozornie świat wzrokowy żaby nie
Obwody służące do wyodrębniania konturów wygląda na zbyt skomplikowany. Żaba wydaje się na ogół nie zwracać uwagi na wiele
Pola centralne i peryferyjne (center-surround fields) rzeczy, które ją otaczają, i wykazuje względnie słabą aktywność poznawczą. Właśnie z
Obwody włączeniowo-wyłączeniowe powodu braku aktywności poznawczej łatwo jest ją złapać - wystarczy zbliżyć się do niej
od tyłu. Wydaje się, że główny sygnał niebezpieczeństwa, jaki dociera do żaby, stanowią
REAKCJE W CZASIE
poruszające się cienie, które to uprzedzają ją o zbliżającym się napastniku. Właściwie
Obwody służąCe do wytwarzania przemijających reakcji jedyną oznaką, że żaba robi użytek ze swego wzroku, jest jej umiejętność chwytania
REAGOWANIE NA RUCH poruszających się szybko owadów. Oczekuje ona momentu, kiedy owad znajdzie się
Obwody służące do wykrywania ruchu dostatecznie blisko, po czym łowi go szybkim i precyzyjnym ruchem języka.
Światło porusza się z lewe] strony na prawą Analizując system wzrokowy żaby, Lettvin i jego wpółpracownicy stwierdzili, że
Światło porusza się z prawej strony na lewą odpowiada on w pełni zachowaniu żaby. Oko żaby okazuje się być zdolne do wyławiania
z sygnału wzrokowego tylko czterech typów informacji. Z czterech detektorów, jakie
PRZETWARZANIE SYGNAŁÓW
posiada, trzy związane są z wyodrębnieniem względnie ogólnych cech sytuacji wzroko-
W CIELE KOLANKOWATYM BOCZNYM
wej: Są to: detektory ostrości, silnie reagujące na granicę między jasnymi i ciemnymi
WYODRĘBNIANIE CECH częściami; detektory kontrastu ruchu, reagujące tylko wtedy, kiedy ta granica porusza się,
Proste komórki i detektory ciemności, reagujące na ogólne obniżenie oświetlenia.
Charakterystyczne reakcje Najbardziej interesujące są jednak detektory czwartego typu-detektory wypukłych
Jak zbudować detektory -szczeliny i detektory linii?
DIPOLE krawędzi, reagujące tylko w tych przypadkach, kiedy w polu widzenia porusza się mały
Komórki złożone ciemny przedmiot. Aby ten detektor zaczął działać, przedmiot musi być ciemny,
Jak zbudować komórki złożone? powinien się poruszać i mieć względnie okrągły kształt. Jak tylko taki przedmiot pojawi
Komórki superzłożone się w polu widzenia, detektor wypukłych krawędzi zaczyna wysyłać słabe impulsy. W
Jak zbudować komórkę superzłożoną? miarę jak przedmiot zbliża się do żaby, impulsy stają się coraz silniejsze. Detektor
kontynuuje swą pracę nawet wtedy, gdy przedmiot nagle zniknie z pola widzenia (ale
WNIOSKI
impulsy zanikają, jeżeli nagle zmieni się oświetlenie, np. w wyniku mrugnięcia). Detektor
ten jest oczywiście detektorem owadów, przeznaczonym do wyszukiwania pokarmu:
dostarcza właśnie takich informacji, jakie są niezbędne do efektywnego łapania much.
Tak więc należy przypuszczać, że oko żaby zawiera wzorzec nerwowy pozwalający
rozpoznawać muchy i inne owady. Mózg żaby jest dość prymitywny. Dzięki istnieniu w
oku żaby detektora owadów cały proces koordynacji wzrokowo-ruchowej związanej z
łapaniem much zostaje znacznie uproszczony. Wystarczy jednak umieścić żabę w
nowych warunkach, na przykład rozsypać wokół niej świeżo zabite muchy, a ona, mimo
takiego nadmiaru pożywienia, może zginąć z głodu: w efekcie braku ruchu wzorzec
zawodzi i żaba nie zwróci najmniejszej uwagi na otaczające ją martwe muchy. Taka
specjalizacja żabiego oka świadczy z jednej strony o wysokiej efektywności i skompli-
kowaniu mechanizmów nerwowych, z drugiej ogranicza możliwości przystosowawcze.
System rozpoznawania bodźców wzrokowych, jaki przedstawiliśmy, nie jest odpowied-
nio elastyczny, aby przystosowywać się do nowych warunków.

ANATOMIA DETEKTORÓW

Różnorodne funkcje czterech typów detektorów odkrytych w oku żaby mają swoje odpowiedniki w
morfologii komórek nerwowych. Ponadto detektory te wysyłają impulsy do różnych części mózgu
i każdy z nich wygląda inaczej. Rysunek 2-1 przedstawia: a) klasyfikację komórek nerwowych
postulowaną przez Lettvina i współpracowników (1961); b) klasyfikację neuronów rzeczywiście
odkrytych u kijanki przez Pomeranza i Chunga (1970); i c) fotografie komórek odkrytych przez
Pomeranza i Chunga.
Niełatwo jest określić, które komórki odpowiadają receptorom każdego z tych typów.
Oczywiście można zrobić sekcję oka żaby i oglądać je pod mikroskopem. Wtedy rzeczywiście
widzimy cztery typy komórek. Ale na pytanie, która z tych komórek odpowiada danemu
receptorowi, nie znajdujemy odpowiedzi.
Ustalenie związku między typem detektora a rodzajem komórki wymagato dużego sprytu.
Podstawowa trudność polega na tym, że na preparacie mikroskopowym widzimy martwe komórki."
Nie potrafimy badać komórki pod mikroskopem i w tym samym czasie odprowadzać od niej
impulsy elektryczne, aby móc równocześnie określić nie tylko, jak ona wygląda, ale i jak
funkcjonuje. Przygotowanie histologiczne zawsze narusza struktury nerwowe. Przygotowanie
komórki wzrokowej do badań mikroskopowych musi naruszyć jej funkcjonowanie jako detektora
bodźców. Dlatego też Pomeranz i Chung szukali wsparcia w logice dedukcyjnej. Obrali za
przedmiot swych badań kijankę, nie żabę.
Oko kijanki ma bowiem nie cztery, lecz trzy rodzaje różnych komórek (rys. 2-1). Pozwoliło to na
zidentyfikowanie komórek określonego rodzaju-tych, których brak jest w oku kijanki; szczegó-
łowe badania fizjologiczne dokonane na żywych kijankach wykazały, że nie mają one detekto-
ra kontrastu. Widocznie ten detektor pojawia się w późniejszej fazie rozwoju u dorosłego osob-
nika.
Następnie udało się ustalić, że na peryferiach siatkówki oka kijanki znajdują się komórki RYSUNEK 2-1. Mikrofotografia •
wyłącznie jednego rodzaju. Rejestrując reakcje żywych kijanek na peryferyczne bodźce, udało się (jednakowe powiększenie) trzech ty-
ustalić, że są to detektory wypukłych krawędzi. Pozostały już tylko do wyodrębnienia dwa rodzaje pów komórek zwojowych, odkrytych
komórek: detektora kontrastu ruchu i detektora ciemności. I tu znowu odwołano się do logiki w siatkówce kijanki. Źródło: Pome-
ranz i Chung (1970).
dedukcyjnej.
 Spośród dwu pozostałych komórek jedna jest dwuwarstwowa, druga zaś jednowarstwowa, przy Synapsa i dendryt
tym komórek drugiego rodzaju było znacznie więcej. Wskaźniki te okazały się wystarczające do Synapsa i soma
rozwiązania zagadki. Ponieważ detektorciemności ma większe pole recepcyjne i w dodatku spełnia
znacznie prostsze funkcje niż detektor kontrastu ruchu, powinien zatem mieć prostszą jednowars-
twową strukturę.

Badania nad okiem żaby ilustrują metody i założenia będące podstawą badań
fizjologicznych. Rezultatem tych badań było wykazanie, że żaba ma dość skompliko-
wany system analizy sensorycznej, przeznaczony do wyodrębniania specyficznych
informacji z obrazu wzrokowego. Oczywiście nie należy oczekiwać, że detektory owadów
Dendryty
znajdziemy u wszystkich zwierząt. W istocie u wyżej niż żaba zorganizowanych
osobników system przetwarzania informacji sensorycznych jest zbudowany w pewnym a)
sensie znacznie prościej, ale jest równocześnie bardziej precyzyjny i elastyczny. Proces
ten przebiega małymi krokami, regulowany poprzez proste, lecz skuteczne zasady
łączenia, przegrupowywania i analizowania danych, dostarczanych przez receptory z
Dendryty
otaczającego środowiska. Aby móc zrozumieć te zasady, musimy najpierw zapoznać się z
podstawową jednostką układu nerwowego- neuronem - i metodami badania jego zacho-
wania. Następnie musimy poznać sposoby połączeń neuronów w obwody nerwowe, w
których dokonuje się analiza informacji dostarczanej przez narządy zmysłów.

METODY FIZJOLOGICZNE

Neuron b)

Podstawowym elementem układu nerwowego jest neuron-komórka, przez którą

przechodzi informacja przekazywana z jednej części organizmu do drugiej. Ograniczymy
się do wyłożenia podstawowych danych dotyczących budowy i funkcji neuronu.
Pojedynczy neuron składa się z kilku części: ciała komórki (zwanego samą) oraz
włókna nerwowego (zwanego aksonem), po którym informacja przechodzi od jednego
neuronu do drugiego; część, w której pobudzenie jednego neuronu przekazywane jest do
drugiego, nosi nazwę synapsy (rys. 2-2).
W połączeniach między neuronami bierze udział samo ciało komórki lub też jej cienkie
wypustki - dendryty. Akson jest zakończony albo niewielką liczbą odgałęzień, albo też
odgałęzień tych jest wiele i wówczas możliwa jest znaczna liczba połączeń synaptycznych RYSUNEK 2-2
z innymi neuronami. Podobnie ciało komórkowe jednego neuronu może odbierać a) Rysunek schematyczny różnych połączeń synap-
sygnały od niewielu lub też od tysięcy różnych neuronów. tycznych.
Włókna nerwowe i dendryty można rozpatrywać jako izolowane przewodniki, którymi b) Schemat budowy neuronu pokazujący promieni-
przekazywane są sygnały specyficzne dla układu nerwowego-impulsy elektryczne. Te stą strukturę aksonu i dendrytów wychodzących z
ciała komórki.
elektryczne (a ściślej jonowe) sygnały są generowane w ciele komórki jako reakcje na c) Schemat połączeń neuronów w mózgu szczura i
pobudzenie wejść synaptycznych. W samej synapsie pod wpływem napływającego myszy. Źródło: Eccles (1953).
 impulsu uwolniona zostaje specyficzna substancja chemiczna - mediator, która wypełnia RYSUNEK 2-3
lukę między zakończeniem aksonu od przekazującego impuls neuronu a częścią
odbiorczą następnego neuronu, co wywołuje zmianę normalnego potencjału elektrycz-
nego tego neuronu; jeżeli ilość mediatora jest dostatecznie duża, zmiana potencjału
elektrycznego ciała komórkowego neuronu osiąga wystarczający poziom do wzbudzenia
impulsu, który poprzez akson dociera do następnego połączenia synaptycznego, gdzie
cały ten proces powtarza się od nowa.
Jedynie w rzadkich przypadkach pobudzenie jednej synapsy wystarczy do pojawienia
się impulsu w komórce odbiorczej. Zwykle neuron musi otrzymać wiele impulsów,
zanim w jego ciele komórkowym pojawi się impuls-reakcja. Wszystkie połączenia
synaptyczne można podzielić na pobudzeniowe i hamujące. Pobudzenie pierwszych Elektryczna wtyczka
umieszczona
zwiększa prawdopodobieństwo reakcji neuronu, pobudzenie zaś drugich zmniejsza je. na czaszce
Reakcja komórek na pobudzenie wszystkich synaps jest rezultatem jakby „głosowania
chemicznego": stosunek „głosów" płynących z synaps pobudzeniowych i hamujących na
wejściu danego neuronu determinuje poziom jego finalnej aktywności. Częstotliwość
reakcji neuronu zależy na ogół od częstotliwości i rodzaju impulsów na wejściu synaps,
ale występują tu również pewne ograniczenia. Po wytworzeniu impulsu neuron przestaje
działać przez okres 0,001 sek. w celu regeneracji. Tak więc, teoretycznie maksymalna
częstotliwość reakcji neuronu wynosi ok. 1000 impulsów na sekundę, praktycznie zaś jest
znacznie niższa i waha się w granicach 300-800 impulsów na sekundę.
Znamy obecnie wiele różnych rodzajów komórek nerwowych, każda z nich spełnia
wyspecjalizowane funkcje. Dla nas szczególnie interesujące są tzw. receptory - komórki
przetwarzające energię fizyczną przekazywaną z sygnału zewnętrznego w impulsy
elektryczne. Przykładem takich komórek (receptorów) są pręciki i czopki w siatkówce
oka, które przekształcają elektromagnetyczną energię padającego na nie światła w czasie możemy zapisać na taśmie magnetofonowej, co pozwała na dokonanie analizy po
impulsy nerwowe. Podobnie komórki wioskowe (włosowate) ucha wewnętrznego prze- jakimś czasie; podobnie można fotografować obraz pojawiający się na ekranie oscylo-
kształcają energię mechaniczną sygnałów akustycznych w kod nerwowy. grafu lub też analiza pojawiających się impulsów może być dokonana za pomocą
komputera.
Dla większości systemów sensorycznych charakterystyczne są cienkie włókna ner-
Rejestracja reakcji neuronów wowe o średnicy 3-5 mikronów («). Aby zarejestrować aktywność pojedynczego
neuronu, używa się bardzo małych elektrod-mikroelektrod. Zależnie od rodzaju
Reakcja neuronu stanowi krótkie wyładowanie elektryczne, dlatego też jego aktywność mikroelektrody, jej końcówka ma średnicę od 0,1 do 1 mikrona. W celu rejestracji
można rejestrować jedynie wówczas, gdy uda się nam połączyć przewodniki elektryczne z aktywności grupy leżących obok siebie włókien stosuje się makroelektrody, mające nieco
neuronami. Przyrządem rejestrującym jest tu elektroda. Zwykle łączy się ją z wzmac- większą średnicę. Czasem końcówka mikroelektrody'jest tak cienka, że nie udaje się jej
niaczem elektrycznym, aby słabe impulsy elektryczne komórki stały się dostępne dla dostrzec pod normalnym mikroskopem i widoczna staje się dopiero przy użyciu
obserwatora. Sygnał z wyjścia wzmacniacza przekazywany jest na monitor elektronicz- mikroskopu elektronowego.
ny, aby dać możność obserwatorowi zarówno widzenia, jak i słyszenia reakcji neuronów W użyciu są zarówno makroelektrody, jak i mikroelektrody, zależnie od potrzeb
wywołanych przez sygnały zewnętrzne (rys. 2-3). badawczych. Często duże liczby sąsiadujących ze sobą neuronów zdają się wydobywać z
W celu rejestracji obrazu zmian napięć w neuronie w ciągu określonego czasu nadchodzącego sygnału podobną informację, tak że pojedyncze włókno nie może być
posługujemy się zazwyczaj oscylografem. W momencie, kiedy impulsy nerwowe odpowiedzialne za dostarczenie właściwej informacji do mózgu. W takim wypadku
przechodzą przez elektrodę, na ekranie pojawiają się małe punkciki lub kreski. Jeżeli wygodniej jest badać średnią aktywność sąsiadujących neuronów za pomocą makroelek-
sygnał ten zostanie przekazany do głośnika, można usłyszeć trzask w momencie, gdy trody. Z drugiej strony, oddzielne neurony w toku analizy i kodowania sygnałów
neuron wytwarza impuls. Ponadto aktywność neuronu przebiegającą w określonym sensorycznych współdziałają często z innymi w sposób złożony. W celu wyjaśnienia
 istoty tych interakcji konieczne jest dokładne badanie pracy każdego neuronu z osobna.
W takich sytuacjach wykorzystuje się mikroelektrody.
Gdzie należy umieszczać elektrody? Dla sygnałów sensorycznych charakterystyczne
jest łączne występowanie synaps włókien przewodzących informację sensoryczną w
miejscu zwanym stacją synaptyczną lub stacją przekaźnikową. Ponieważ większość
operacji, jakich dokonuje układ nerwowy, przeprowadzana jest na połączeniach międ/>
neuronami, badanie stacji synaptycznych jest niezmiernie użyteczne. Analizując to, co
dajemy na wejściu, i to, co otrzymujemy na wyjściu, próbujemy dociec, jak je»t
przekształcana informacja sensoryczną, kiedy przechodzi przez stację synaptyczną.
Wybór zwierzęcia eksperymentalnego zależy od wielu czynników. Przeprowadzono
liczne badania podstawowe nad okiem ostrogona (Limulusa), a to dlatego, że neuron>
jego siatkówki są dostatecznie duże i dostęp do nich jest łatwy. Im bardziej chcemy zbliż> c
się do człowieka, tym bardziej złożone organizmy musimy wybierać do badań.
Najczęściej eksperymentuje się z małpami i kotami. Inne zwierzęta, takie jak ryb\.
rzadko ptaki, bada się tylko wówczas, gdy ich systemy sensoryczne dają nam więks/o
możliwości w badaniu specyficznych typów kodowania nerwowego. Eksperymenty /
ludźmi są zjawiskiem niezmiernie rzadkim. Możliwe są tylko wtedy, gdy konieczne je^
dokonanie operacji neurochirurgicznych, w czasie których rejestracja neuronów stanów i
dopuszczalny margines samej operacji lub stanowi niezbędny element jej przebiegu.
TWORZENIE OBWODÓW NEURONOWYCH
Mamy już teraz wszelkie niezbędne dane do utworzenia obwodów nerwowych.
Rozpatrzmy problem wykrywania poruszającego się przedmiotu. Jak przejść od prostej
reakcji światłoczułych receptorów oka do neuronu reagującego tylko wtedy, kiedy
przedmiot porusza się z lewej strony, wszerz pola widzenia? Jak sformułować teorię
obwodów neuronowych?
Na kolejnych stronach tej książki będziemy tworzyć obwody neuronowe, zdolne do
wykrywania konturów figur, ruchu, koloru i innych cech przedmiotów. Zaczniemy od
bardzo prostych interakcji układu nerwowego i stopniowo będziemy postępować w ten
sposób, aby przejść (teoretycznie) do systemu neuronów reagujących tylko na bardzo
złożone przedmioty, na przykład na pojawienie się w polu widzenia naszej babci.
Będziemy jednak musieli zatrzymać się w pewnym miejscu, nie dochodząc do tego
ostatniego etapu, w przeciwnym razie napotkamy trudność, jaką zasygnalizowaliśmy na
początku książki. Czy rzeczywiście można utworzyć detektor babci? Czy istnieje w
mózgu komórka, która reaguje w specyficzny sposób tylko wtedy, gdy ona pojawi się w
polu widzenia? Analiza i rozpoznanie złożonych obrazów będzie tematem rozważań w
następnym rozdziale. A tymczasem, zanim przejdziemy do wyczerpującego omówienia
problemu, powinniśmy zorientować się, jak łączyć neurony, aby sprawnie funkcjono-
wały.
Zaczniemy od prostych obwodów, przechodząc stopniowo do bardziej złożonych.
Oznacza to, że zaczniemy od systemów sensorycznych, a następnie prześledzimy drogi
nerwowe wiodące od nich do mózgu. Podstawowym przedmiotem naszego zaintereso-
wania będzie system wzrokowy, po pierwsze dlatego, że stanowi materiał dla naszych
celów dogodny, a po drugie dlatego, że o połączeniach neuronów w oku oraz o
wzrokowych ośrodkach mózgu wiemy więcej niż o innych systemach sensorycznych.
Zasady budowy bloków strukturalnych układu nerwowego są takie same dla wszystkich
modalności zmysłowych. Kiedy poznamy już zasady budowy obwodów nerwowych
dokonujących analizy sygnałów wzrokowych, łatwo będziemy mogli opracować analo-
giczne obwody dla innych systemów sensorycznych.
Zanim jednak przystąpimy do stojącego przed nami zadania, musimy ostrzec
Czytelnika. W toku badania różnorodnych typów analizy informacji w systemach
sensorycznych należy zawsze pamiętać o nieprawdopodobnym stopniu złożoności
połączeń elementów nerwowych mózgu. System wzrokowy człowieka zawiera około 125
milionów podstawowych elementów receptorycznych w każdym oku. Na jeden centy-
metr sześcienny mózgu przypada aż 40 milionów synaps. Pojedynczy neuron kory mózgu
(a jest ich setki milionów) obejmuje, w zależności od tego, do jakiej części mózgu należy,
od 6000 do 60 000 synaps. W świetle tych liczb oraz uwzględniając czułość mikroelek-
trod używanych do badania pojedynczych neuronów i wiele czynników biologicznych,
mechanicznych i elektronicznych, które także wpływają na pomyślny przebieg każdego
badania tego typu, należy wyrazić uznanie, że mimo to udało się nam nauczyć tak
wiele.
Część materiału przedstawionego w tym rozdziale to precyzyjnie ustalone fakty;
pozostałą część stanowią konstrukcje czysto teoretyczne. Niektóre z nich są ogólnie
przyjęte, inne zaś ciągle wywołują dyskusje. Czytając kolejne paragrafy trzeba pamiętać,
że badania dotyczące specyficznych funkcji pojedynczych komórek mózgu są w
powijakach. Rezultaty, jakie uzyskano do dziś, są niezmiernie obiecujące, ale ciągle
jeszcze niepełne.
OBWODY PODSTAWOWE
Budowa bloków
Badając budowę obwodu sensorycznego, musimy wyróżnić dwa poziomy tego systemu:
zespół komórek przetwarzających nadchodzące z zewnątrz sygnały fizyczne w wyjścia
nerwowe- są to receptory lub odbiorniki oraz komórki, które w różny sposób zbierają i
łączą nadchodzące impulsy nerwowe, zwane po prostu komórkami nerwowymi, a czasem
określane jako dwubiegunowe (bipolars) lub zwojowe {ganglion cells). Nie będziemy
sztywno posługiwać się terminologią przyjętą w neurologii i często będziemy używać
takich terminów, jak receptor czy komórka zwojowa (ganglion), kiedy w istocie w grę
wchodzi cały kompleks elementów - komórki amakrynowe, komórki horyzontalne,
 Receptor. Receptor reaguje na sygnały zewnętrzne - światło, dźwięk, dotyk, działanie
czynnika chemicznego-poprzez impuls nerwowy. Model receptora przedstawiony
został na rysunku 2-4. Wyjścia receptora oznaczyliśmy liczbami: wskazują one na
szybkość, z jaką receptor przewodzi impulsy nerwowe. Dla ułatwienia, z zasady
będziemy pomijać mechanizmy przetwarzające intensywność sygnału fizycznego w
częstotliwość poszczególnych reakcji. Tak więc intensywność sygnału będziemy przed-
stawiać za pomocą liczby impulsów nerwowych, które wytwarza on w receptorze. Sygnał
o intensywności 5 oznacza sygnał o takiej intensywności, dla której reakcja neuronu
stanowi pięć jednostek umownych. Rysunek 2-4 jest przykładem stosowania przyjętych
oznaczeń.

różnorodne receptory i rozliczne rodzaje mechanizmów synaptycznych. Jednakże

wyjaśnienie istotnych dla nas cech neuronu będzie łatwiejsze, gdy ograniczymy podział
na dwa podstawowe typy: przetworniki i łączniki (transfurmers andcumbiners), albo - w
terminologii neurofizjologicznej - receptory i komórki nerwowe. RYSUNEK 2-5
 Komórka nerwowa (rys. 2-5). Jest to miejsce łączenia się różnych impulsów nerwowych.
Komórkę nerwową oznaczamy kółkiem. Ma ona dwa rodzaje połączeń, czyli wejść:
pobudzeniowe i hamujące. Neuron odbiera na wejściu znaczną liczbę impulsów, ale na
wyjściu przekazuje tylko jeden (chociaż może być skierowany w różne miejsca).
Neuron ma często własne „wewnętrzne" tempo (częstotliwość) wyładowań. Inaczej
mówiąc, komórka nerwowa może wysyłać impulsy nawet w takich wypadkach, kiedy na
jej wejściu brak jest jakichkolwiek sygnałów. W opisywanych niżej obwodach częstotli-
wość własna, odpowiadająca spontanicznej aktywności, często przyjmowana jest za 100.
W pewnych wypadkach wielkość ta może być większa lub mniejsza od 100, a czasem
nawet równa 0.
Każdemu wejściu neuronu przypisana jest dodatnia lub ujemna wartość liczbo-
wa-mnożnik. Wejście charakteryzujące się dodatnim (+) mnożnikiem, to wejście
pobudzeniowe, a wejście mające ujemny (-) mnożnik, to wejście hamujące. Jeżeli na
przykład mnożnik na wejściu wynosi „0,5", oznacza to, że na każde 100 jednostek
aktywności na wejściu, wyjście neuronu powiększa się o 50 jednostek (0,5x100). Jeżeli RYSUNEK 2-6. Mikrofotografia komórek siatkówki człowieka w obrębie plamki żółtej. Źródło: Poiyak
wejście ma współczynnik ,,-0,5", to na wyjściu neuronu aktywność maleje o 50 jednostek (1957).
na każde 100 znajdujących się na wejściu. Dla ułatwienia, połączenia pobudzeniowe
(pobudzające) oznaczyliśmy na rysunku 2-5 strzałkami, a połączenia hamujące kropka- Na rysunku 2-6 możemy zobaczyć znaczną liczbę ciasno stłoczonych receptorów
mi. Wartość wyjścia neuronu obliczamy jako sumę algebraiczną aktywności własnej plus siatkówki. Energia świetlna docierając do oka rozkłada się na powierzchnię zbudowaną z
aktywność na wszystkich wejściach pobudzeniowych, minus aktywność na wszystkich oddzielnych receptorów. Aby system był dostatecznie wrażliwy, najprościej będzie
wejściach hamujących. przyłączyć do każdej z komórek kolejnego poziomu (komórki zwojowe) jak najwięcej
receptorów-tak, aby ich reakcje sumowały się w jednej komórce zwojowej.
Im więcej receptorów zostanie przyłączonych do jednej komórki zwojowej, tym
wrażliwszy będzie system na słabe sygnały świetlne. Maksymalną reakcję komórki
WYODRĘBNIANIE KONTURÓW zwojowej uzyskuje się przez zsumowanie reakcji jak największej liczby receptorów (rys.
2-7).
W obrazie na siatkówce najistotniejszą informację niosą zmiany intensywności światła Ale za podwyższenie wrażliwości trzeba zapłacić określoną cenę. Jeżeli jedna i ta sama
padającego na poszczególne części powierzchni siatkówki. Zmiany te mogą się rozciągać komórka zwojowa zbiera reakcje receptorów z dużego obszaru siatkówki, to zanika
na znacznej części oglądanej sceny, odpowiadając różnej jasności poszczególnych jej zdolność rozróżniania niejednakowych rozkładów światła w obrębie tego obszaru. Aby
składników. W miejscach odpowiadających konturom przedmiotów mogą występować zachować szczegóły układów świetlnych, pole odbiorcze komórki zwojowej powinno być
znaczne i bardziej gwałtowne zmiany intensywności. Rozmieszczenie połączeń nerwo- dość małe. Tak więc, rozważając najlepszy sposób rozmieszczenia receptorów na
wych w aparacie receptorowym determinuje sposób kodowania tych zmian w postaci pierwszym poziomie sensorycznego przetwarzania informacji, zmuszeni jesteśmy pójść
impulsów nerwowych w systemie wzrokowym. na kompromis między utrzymaniem wrażliwości a rejestrowaniem szczegółów struktury
sygnału.

Wrażliwość a czułość sensoryczna

Pożądane jest, aby systemy sensoryczne były możliwie jak najbardziej wrażliwe na
sygnały dopływające z otoczenia zewnętrznego. Jednocześnie pożądane jest, aby
przechowywały one jak najwięcej szczegółów rozkładu energii odpowiadającego sygna-
łowi dochodzącemu z zewnątrz. Oba te wymagania wydają się sprzeczne. Przeanalizu-
jemy w ogólnych zarysach rozmieszczenie receptorów jednego z systemów sensorycz-
nych - foto recepto rów oka (słupki i czopki).
Hamowanie oboczne
Metody badania systemu połączeń w siatkówce oka są dość skomplikowane. Możemy
badać równocześnie zaledwie kilka różnych komórek. Znaczna część wiedzy dotyczącej
systemu połączeń neuronowych pochodzi z pewnych niezwykle pomysłowych ekspery-
mentów.
.Podstawowej wiedzy na temat oka dostarczyły badania nad okiem ostrogona (Limu-
 RYSUNEK 2-8. Limulus, krab ostrogon. Źródło: Cornsweet (1970).

lusa)-(rys. 2-8). Dogodnie umieszczone oko ostrogona ma grube włókna nerwu

wzrokowego, dlatego łatwo można je preparować. Najpierw preparujemy oko w ten
sposób, aby można było bezpośrednio stymulować odrębne receptory, z pominięciem
soczewki i innych tkanek (rys. 2-9). Następnie umieszczamy elektrodę w komórce
zwojowej i włączamy światło. Załóżmy, że obserwowana jest reakcja komórki zwojowej,
kiedy światło skierowane jest bezpośrednio na receptor A (rys. 2-10). Jeżeli pobudzenie
komórki zwojowej wzrasta, możemy przyjąć, że jest ono związane z aktywnością
receptora A.
Skierujmy teraz światło na receptor B (rys. 2-11). Tym razem elektroda nie rejestruje
żadnych zmian aktywności komórki zwojowej. Widocznie receptor B nie wpływa na
aktywność komórki zwojowej A. Jednakże zanim stwierdzimy, że wyłącznie receptor A
oddziałuje na komórkę, zobaczmy, co się stanie, kiedy podrażnimy jednocześnie oba
receptory. Zaczniemy ponownie od włączenia źródła światła pobudzającego receptor A,
a następnie oświetlimy receptor B. Jak się okazuje, siła reakcji komórki zwojowej maleje
(rys. 2-12). Tak więc, chociaż światło padające na inne niż A receptory nie może wywołać
reakcji w omawianej komórce zwojowej, to jednak obniża aktywność tej komórki (jeśli
znajdowała się ona uprzednio w stanie aktywności).
Ten prosty eksperyment pokazuje jeden z najważniejszych mechanizmów przetwa-
RYSUNEK 2-7
rzania informacji sensorycznej - hamowanie oboczne (lateral inhibition): aktywność

RYSUNEK 2-9. Oko boczne ostrogom. Źródło: Cornsweet (1970).
Światło skierowane
na receptor A
Światło na B Światło na A
ł ł
Rzeczywiste impulsy nerwowe
RYSUNEK 2-12
jednej komórki jest modyfikowana przez aktywność sąsiadujących z nią komórek.
Pozornie koncepcja ta jest dość prosta. Odzwierciedla ona działanie procesu hamowania,
który powoduje, że reakcje jednej komórki mogą być odjęte od reakcji innej komórki;
inaczej mówiąc, pozwala na obliczenie różnicy między dwoma wejściami. Prostota jest tu
tylko pozorna. Daje to bowiem możliwość wyliczenia wszystkich przekształceń złożo-
nego sygnału świetlnego, padającego na powierzchnię receptorów, w logicznie uporząd-
kowany przekaz sensoryczny, który w efekcie końcowym będzie przesyłany do wyższych
ośrodków nerwowych.
Światło skierowane
na receptor B Obwody służące do wyodrębniania konturów
Przyjmując założenie o istnieniu mechanizmów hamowania obocznego, rozpatrzymy
podstawowe cechy sieci wyodrębniania konturów figur. Zaczniemy od sieci jednowy-
miarowej, gdzie wszystkie receptory ustawione są w jednym rzędzie. Wszystkie zostają
oświetlone. Problem wyodrębniania konturów polega na określeniu miejsca, gdzie
następuje zmiana intensywności światła. Jeżeli receptory oraz komórki zwojowe byłyby
połączone ze sobą w sposób prosty i bezpośredni, niewiele by to dało (rys. 2-13).
Struktura aktywności neuronów byłaby wówczas jedynie bardziej lub mniej dokładnym
powtórzeniem właściwości układu światła padającego na te receptory. Dla pewnych
celów byłoby to wystarczające, ale nie może stanowić mechanizmu wyodrębniania
konturów figury za pomocą takiej sieci. Niezbędne są jakieś czynniki dodatkowe.
Dla wyróżnienia konturów niezbędny jest taki układ, w którym aktywność neuronów
pobudzanych światłem o stałej intensywności byłaby stosunkowo słaba, natomiast przy
zmianach oświetlenia aktywność ta musi się znacznie zwiększać. Takie warunki może
 newmć hamowanie oboczne, dzięki któremu aktywność danego receptora zależy od
" i w n S d receptorów lezących po obu jego stronach. Rozpatrzmy dla przykładu
eouiący przypadek: mamy stale źródło światła 10 jednostek (oznacza to ze
" b u E y t y m ^ a t ł e m receptor wytwarza reakcję charakteryzującą ac liczbą 10).
Scemy aby komórka zwojowa w ogóle nie reagowała na to źródło światła. Musimy więc
So Jednostek aktywności, mech będzie po 5 z każdej strony. Łatwo to oaągnąc
usSwszy współczynnik połączeń miedzy komórką zwojową a sąsiednimi receptorami

^Rysunk! 2-14 i 2-15 pokazują system, który wyodrębnia ze struktury pobudzenia

Jeftaego tylko kontury. Po uważnej analizie tych schematów można dostrzec, ze
^ r e a g u j e tylko przy zrmanach różnic w intensywność, światła padającego na
k
t — t r n u S C k r S n y c h zagadme. Po p,erwsze staje * oczywista
Jn eczTość istnienia aktywności własnej komórki. Jeżeli byjej nie było, me moglibyśmy
uzykać negatywnej część, reakcji na pobudzenie, ponieważ negatywna aktywność to
ab ud DzTękHstniniu aktywność, własnej możliwe są pozytywne , negatywne reakcj
iomórkr wyrażają się one w podwyższeniu lub obniżeniu jej normalnej aktywność.
Iluluje to wykres umieszczony u dołu rysunku 2-15, gdzie aktywność własna ustalona
;P<;t na 20 wyładowań na sekundę. . , . ,
J
P^edstawTony tu obwód reaguje wyiączme na kontury. P r z e m k a świat w rysunek
kreskowy. Nie uwzględnia różnic w oświetleniu padającym na rożne części obrazu
wzrokowego. Taki model jest zbyt jednostronny.
Trzeba będzie poszukać kompromisu między dwoma typami obwodów, z których
jeden zupełnie nie zmienia sygnału, a drug, pozostawia z niego jedynie kontury. Można to
zrobić na przykład, poprzez zmniejszenie efektu hamowania oboranego.
S m n o ż n i k wynosi „-0,2" (rys. 2-16). I oto uzyskaliśmy bardzo interesujący
wynik Najsilniejsza reakcja pojawia się przy konturach, ale pozostaje rowmez informa-
cja o względnych intensywnościach światła padającego na różne części obrazu.
' W Mn to sposób zachowując ten sam schemat zasadniczy, ale zmieniając stosunki w
procesie hamowania, możemy zmienić również rodzaj informacji wydobywanej z obrazu
wzrokowego. Musimy prowadzić bardzo staranne pomiary w celu ustalenia podstawo
w ch wartość, występujących w rzeczywistym procesie hamowania w k a d z i e nerwo-
wym. Na rysunku 2-17 przedstawione są zapisy graficzne aktywności neuronowej,
zarejestrowanej w sytuacji prawie identycznej z opisaną powyżej.
Tak jak i uprzednio obniża się częstotliwość impulsów nerwowych z chwilą, gdy
włączymy źródło światła A. Neurony oddziałują na siebie wzajem: A oddziałuje na B tak
jak B na A. Zauważcie również, że istnieje najwyraźniej pewien próg dla pojawienia się
efektu hamowania: częstotliwość impulsów neuronu A zm,enia się dopiero wtedy gdy
aktywność neuronu B osiągnie 10 wyładowań na sekundę. Jednak w momencie kiedy
pojawia się spadek częstotliwości wyładowań neuronów, hamowanie ma charakter
liniowy Wykres przedstawiony na rysunku 2-17 wskazuje, że wpływ jednego czynnego
elementu na drugi jest wprost proporcjonalny do częstotliwości wyładowań^ W
RYSUNEK 2-13 omawianym przypadku współczynnik proporcjonalności jest równy 0,16. Przy zwięk-
 OBWÓD Światło
PODSTAWOWY

Reakcja

ISTOTNE
OBLICZENIA

Receptory

Komórki zwojowe
5 10 10 5 5

Reakcje

RYSUNEK 2-14

Procesy przetwarzania
Receptor

mórki zw

Reakcje

RYSUNEK 2-18. U góry:

Źródło: Ratliff (1965). Niżej:
Źródło: Ratliff i Hartline
Odpowiada 0,5 mm na powierzchni oka (1959).

Położenie
RYSUNEK 2-19. Każde z pasm
przedstawionych na fotografii ma jed-
nakową intensywność, jednak wydaje
się nam, że intensywność pojedyncze-
go pasma nie jest jednolita. Wykres (li-
nia ciągła) przedstawia aktywność
neuronów w porównaniu z rzeczywi-
stym rozkładem intensywności dla
bodźca świetlnego^ (oznaczonym linią
przerywaną). Źródło: Cornsweet
Położenie (1970).
szeniu częstotliwości wyładowań o każde 10 impulsów na sekundę uzyskuje się obniżenie
efektu hamowania do wielkości równej 1,6 impulsów na sekundę. W ten sposób w
obwodzie tym współczynnik hamowania osiąga-0,16, co jest dość bliskie -0,20 -współ-
czynnikowi, który wspólnie wybraliśmy dla obwodu nakreślonego uprzednio. Dzięki
temu rozkład reakcji w oku ostrogona powinien być niemal identyczny z tym, co
przedstawiono na rysunku 2-16.
Rysunek 2-18 przedstawia rzeczywistą częstotliwość reakcji neuronu zarejestrowaną w
oku kraba (ostrogona). Fotografia przedstawia ten sam test świetlny, który opisywaliśmy
wcześniej. Elektrodę rejestrującą umieszczono na jednej komórce zwojowej. Aby odkryć
reakcję na dany układ świateł, trzeba było przemieszczać światło tak, jak to pokazują
strzałki, pozostawiając elektrodę w pozycji stałej. Jest to operacja równoważna z
przemieszczaniem elektrody, ale znacznie łatwiejsza do przeprowadzenia. Początkowo
światło eksponowano, nakrywszy przedtem oko maską, w której zrobiono maleńki
otworek umieszczony, dokładnie nad miejscem, gdzie znajdowała się elektroda (kółko z
krzyżykiem na rysunku 2-18). Dzięki temu jedynie pobudzająca część pola recepcyjnego
otrzymywała bodźce, świetlne i krzywa oznaczona trójkącikami na rysunku 2-18
odzwierciedla wynik aktywności neuronu bez hamowania. Z kształtu krzywej wynika, że
reakcja neuronów dokładnie oddaje układ pobudzenia świetlnego.
Następnie maskę zdejmowano i na oko padał cały układ świateł. W tym momencie
zaczynały działać wszystkie czynniki hamujące. Zarejestrowana aktywność przedsta-
wiona została na rysunku 2-18 (krzywa oznaczona kółkami): sieć nerwowa nie
reprodukuje już w prosty sposób bodźca świetlnego, zaznaczone są granice szybko
zmieniających się intensywności światła.
Zanim zakończymy ten eksperyment, przeanalizujcie uważnie pasma przedstawione
na rysunku 2-19. Czy występuje wrażenie, że zaciemnienie przedstawionych pasm
zmienia się w sposób jednolity? Czy każde z pasm ma jednakową intensywność, która nie
zmienia się w obrębie danego pasa? Spróbujcie odnaleźć typ reakcji neuronu na taki
układ pasm opierając się na schemacie przedstawionym na rysunku 2-16; rezultat
powinien odpowiadać waszemu spostrzeganiu tych pasm.
Wszystkie badane przez nas do tej pory systemy sensoryczne zdają się mieć
mechanizmy wyodrębniania konturów, oparte na hamowaniu obocznym. Jednakże ten
podstawowy mechanizm jest wielce elastyczny i może być użyty do innych typów analizy
obrazu wzrokowego. Pouczająca będzie próba narysowania takich obwodów.
Pola centralne i peryferyjne (center-surround fields)
U bardziej złożonych organizmów, na przykład ssaków, siatkówka działa nieco inaczej
niż u kraba (ostrogona), ale podstawowe cechy analizy są podobne. Jednak w toku analizy
tych bardziej złożonych systemów wzrokowych pojawiają się nowe problemy. Po
: pierwsze, pojedynczy receptor może się łączyć z wieloma różnymi komórkami zwojo-
wymi i wtedy nie możemy tak ograniczyć źródła światła, aby pobudzało tylko jedną
komórkę zwojową. Po drugie, połączenia między receptorami i komórkami zwojowymi
u wyższych organizmów mogą być pobudzeniowe, jak i hamujące. W oku ostrogona dana
komórka może mieć tylko negatywny wpływ na sąsiednie komórki. U innych zwierząt
sprawa przedstawia się odmiennie. Sąsiednia komórka receptoryczna może wywołać
zarówno zwiększenie, jak i obniżenie aktywności w danej komórce zwojowej.
Rozważmy typowy zapis z siatkówki kota. Elektrodę wprowadzono do komórki
zwojowej i rejestrowano reakcje na bodziec świetlny. Przemieszczając światło odnajdu-
 Światło RYSUNEK 2-20.
Pole recepcyjne
Komórka zwojowa Wielkość reakcji
komórki zwojowej
jemy tę część siatkówki, której pobudzenie prowadzi do wzmocnienia reakcji -jest to
obszar pobudzeniowy. Widać to na rysunku 2-20. Do rozkładu reakcji neuronu dołączyła
się nowa właściwość: dana jednostka funkcjonalna reaguje na pobudzenie świetlne
początkowym gwałtownym skokiem aktywności powyżej poziomu aktywności stałej,
przy czym poziom aktywności występujący w ślad za gwałtownym skokiem może być
tylko nieznacznie wyższy od poziomu spontanicznej aktywności własnej.
Z kolei nieznacznie poruszając źródłem światła postaramy się dokładnie określić
RYSUNEK 2-21
Światło
Pole recepcyjne
Wielkość reakcji
Komórka zwojowa komórki zwojowej
obszar na siatkówce, który może aktywizować daną komórkę zwojową. Typowy kształt
obszaru pobudzeniowego to wydłużone koło ze średnicą około 0,1 do 1 milimetra. Kiedy
odbierane źródło światła wychodzi poza granice tego kolistego obszaru pobudzeniowego,
rodzaj reakcji komórki ulega zmianie: zamiast obniżenia aktywności do poziomu stałej
aktywności własnej, wyłączenie światła powoduje w komórce zwojowej krótkotrwały
nagły skok aktywności. Obszar, w którym pojawia się reakcja na zgaszenie światła, ma
także kształt kolisty i otacza, strefę pobudzeniową (rys. 2-21).
 Światło centrum, jak i na peryferie, może w ogóle nie wywołać żadnej obserwowalnej reakcji (rys.
RYSUNEK 2-22
2-22).
Ogólnie możemy przyjąć, że układ nerwowy jest raczej symetryczny. Dlatego też,
odkrywszy jakiś charakterystyczny dlań rodzaj reakcji, możemy się spodziewać, że
powinien istnieć drugi, uzupełniający w stosunku do pierwszego, typ reakcji. A zatem
jako uzupełniające w stosunku do jednostek włączeniowych pole centralne i wyłącze-
niowych pole peryferyjne istnieją w tej samej liczbie jednostki z odwrotnym typem
organizacji, gdzie jednostka jest hamowana w momencie stymulacji obszaru centralnego,
a pobudzana poprzez stymulację peryferii. Nazwiemy je jednostkami wyłączeniowymi
pole centralne i włączeniowymi pole peryferyjne.
Pole recepcyjne

Obwody włączeniowo-wyłączeniowe
Jakie mechanizmy nerwowe prowadzą do takiego uzupełniającego układu włączeniowo-
-wylączeniowego? Wykorzystując podstawowe mechanizmy receptor-komórka zwojo-
wa, które dotychczas rozpatrywaliśmy, możemy bez większego wysiłku skonstruować
odpowiednie obwody. Problem jednak w tym, jakim mechanizmem posługuje się
rzeczywisty układ nerwowy? Możemy przyjąć, że istnieje tu szereg możliwości.
Rozpatrzmy pole z „plus-centrum" i „minus-peryferie". Jedną z możliwości jest
założenie, że obszar centralny jest całkowicie powiązany z pobudzeniowym systemem
włączeniowym, a peryferie są w pełni powiązane z hamującym systemem wyłączenio-
wym (rys. 2-23). Stwarza to konieczność wprowadzenia widocznej na diagramie nowej

Pole recepcyjne

Komórka zwojowa Wielkość reakcji

komórki zwojowej

Taką jednostkę funkcjonalną - komórkę zwojową wraz z jej polem recepcyjnym-bę-

dziemy nazywać jednostką włączeniową (+) pole centralne i wyłączeniową (-) pole
Komórka zwojowa
peryferyjne (on center-offsurround). Oświetlenie części centralnej prowadzi do wzmoc-
nienia aktywności komórki zwojowej, oświetlenie peryferii - do obniżenia aktywności tej
komórki, poprzedzonego jednak krótkotrwałą, wzmożoną aktywnością zaraz po wyłą-
czeniu źródła światła. Rozproszone światło na całe pola recepcyjne, tzn. zarówno na RYSUNEK 2-23
 RYSUNEK 2-24 komórki, zwanej komórką dwubiegunową. Jedna komórka dwubiegunowa odbiera
impulsy płynące od receptorów z części „minus" pola, a druga z części „plus".
Połączenia z obu dwubiegunowych komórek zbiegają się w jednej komórce zwojowej,
jest to niewątpliwie proste uzupełnienie mechanizmu ,,plus"-„minus". Zakłada ono
jednak, że istnieje ścisłe rozgraniczenie między obszarami centralnymi a peryferyjnymi.
Ą co dzieje się wówczas, kiedy nie ma tak ostrej granicy, a różnice są trudno
uchwytne?
Załóżmy, że reakcje receptorów, bez względu na ich usytuowanie w polu, mogą być
hamujące lub pobudzeniowe, ale w obszarze „plus" przeważają połączenia pobudzenio-
we, a w obszarze „minus" hamujące. W omawianym przypadku ogólny wzorzec reakcji
będzie taki sam. W obszarze centralnym będą przeważać połączenia pobudzeniowe, co

Światło padające na:

Obszar
„plus" Reakcja komórki

Intensywność światła

Obszar
b
„minus"

Równocześnie
na „plus" a + b
i „minus"

RYSUNEK 2-26. Reakcja komórki zwojowej z siatkówki złotej rybki na pobudzenie półsekundowymi
błyskami świetlnymi. Nad każdym zapisem z prawej strony umieszczono dane dotyczące długości fal
RYSUNEK 2-25. Źródło: Kuffler (1953).
wietlnych. Źródło: Wagner. MacNichol i Wolbarsht (1960).
 RYSUNEK. 2-27. Źródło: Ratiiff(1961).
doprowadzi do reakcji typu „plus", a na peryferiach połączenia hamujące, co da reakcję
typu „minus" (rys. 2-24). Reakcja na sygnał, który nadchodzi z dowolnego punktu w
dowolnym obszarze pola, będzie zależała od stosunku elementów pobudzeniowych do
elementów hamujących na danym obszarze. Dla obszaru typu „plus-centrum", „minus-
peryferie" układ stosunków jest odwrotny. Oba opisane tu sposoby połączeń komórek
receptorycznych prowadzą do tych samych w zasadzie rezultatów.
W siatkówce kota około 30-50% komórek zwojowych reaguje na pobudzenie w sposób
zgodny z formułą „centrum-peryferie". Pozostałe komórki wykazują bardzo zróżnico-
wane upodobania. Jedne z nich reagują tylko na zapalenie albo tylko na zgaszenie światła,
ale bez koncentrycznego pola recepcyjnego. Inne, a jest ich wiele, należą do typu
„centrum-peryferie", ale z polami recepcyjnymi o przedziwnych kształtach. Jeszcze inne
komórki wydają się nie reagować na żaden ze standardowych bodźców, stosowanych
zazwyczaj w typowych eksperymentach. A nawet proste komórki zwojowe z koncen-
trycznymi polami recepcyjnymi w zmienionych warunkach wytwarzają dość skompli-
kowane układy reakcji. Na rysunku 2-25 przedstawione są reakcje komórki zwojowej
typu „plus-centrum, minus-peryferie". Na rysunku 2-25a światło pada na obszar „plus". Czas (w sekundach)
przedstawione są trzy warianty reakcji na dwa poziomy intensywności światła: na
lewo-przy umiarkowanej intensywności światła, w środku-przy obniżonej intensyw-
ności i na prawo - ponownie przy umiarkowanej. Na rysunku 2-25b światło pobudza występuje ona bardzo wyraźnie. Rysunek 2-27 przedstawia krzywą przebiegu tej reakcji.
obszar „minus", pokazane zostały reakcje komórki na pobudzenie światłem o umiar- Grupę receptorów oświetlano przez około 2 sekundy. Białe kółka odpowiadają reakcji
kowanej i wysokiej intensywności; zwróćcie uwagę na skok reakcji typu „minus" przy komórki zwojowej, pracującej w „systemie plus-minus". Początkowo częstotliwość
zgaszeniu światła. Na rysunku 2-25 a+b pokazana jest reakcja na połączenie oddziaływań reakcji komórki gwałtownie wzrasta-do około 80 impulsów na sekundę, aby później
a i b. Rezultat zależny jest od względnego zmieszania światła w obszarach „plus" i równie szybko ustabilizować się na poziomie 40 impulsów na sekundę. Częstotliwość
„minus". taka utrzymuje się do momentu zgaszenia światła; w omawianym wypadku aktywność
Ten podstawowy mechanizm „centrum-peryferie" może funkcjonować nie tylko przy własna komórki wynosiła 30 impulsów na sekundę, tak więc aktywność wzbudzona była
oświetleniu światłem białym, ale też przy oświetleniu różnych obszarów różnymi znacznie wyższa. Czarne kółka na rysunku 2-27 pokazują reakcje komórki zwojowej,
barwami. Rysunek 2-26 przedstawia reakcje komórki zwojowej pochodzącej z siatkówki której aktywność hamowana jest pod wpływem bodźca świetlnego. W tej komórce
złotej rybki na pobudzenia światłem o różnych barwach. Pobudzana jest stale ta sama następuje wyraźny krótkotrwały spadek aktywności do 5 impulsów na sekundę, to znaczy
część pola recepcyjnego, ale za każdym razem bodźcem jest światło o innej długości fal. do poziomu znacznie niższego niż ten, który utrzymuje się w pozostałym czasie
Jak się okazuje, po zmianie długości fal świetlnych komórka zwojowa przechodzi od oddziaływania bodźca.
reakcji „plus" do reakcji „minus". Ta ważna właściwość komórek wrażliwych na długość
fal świetlnych będzie szczegółowo omówiona w rozdziale 5.
Obwody służące do wytwarzania przemijających reakcji
Łatwiej jest zbudować model mechanizmu nerwowego, wytwarzającego przemijającą
REAKCJE W CZASIE reakcję, niż stwierdzić, jak to dokonuje się rzeczywiście w układzie nerwowym. Dla
stworzenia modelu wystarczy wykorzystać zasady funkcjonowania obwodów podstawo-
Zwróciliśmy już uwagę na przemijający skok aktywności jako typową reakcję na wych, a dla wyjaśnienia rzeczywistego mechanizmu niezbędne są uważne i trudne
zapalenie światła. Nie jest w pełni jasne, czy ta charakterystyczna reakcja to przejaw badania mikroanatomii poszczególnych komórek. Aktualnie jednak nie dysponujemy
działania mechanizmów adaptacyjnych, zapewniających zmniejszenie szybkości reakcji takimi danymi, mimo to spróbujemy coś wymyśleć.
komórki i uczynienie całego systemu mniej wrażliwym na długotrwałe pobudzenie, czy Łatwo możemy uzyskać przemijającą reakcję przez wprowadzenie do systemu
też jest to autentyczne zwiększenie wrażliwości właśnie na bodziec przemijający łączącego dwie komórki obok połączenia pobudzeniowego równoległego połączenia
(krótkotrwałe oświetlenie). Jaki by nie był mechanizm tej przemijającej reakcji, hamującego. Na rysunku 2-28 przedstawione jest takie połączenie między poziomem
 komórek dwubiegunowych i zwojowych. Tendencja do pobudzenia wywołana pojawie-
niem się światła napotyka przeciwdziałanie ze strony równoległego połączenia hamują-
cego. Aby nie doprowadzić do pełnego zablokowania reakcji, załóżmy, że proces
hamowania rozwija się wolniej niż proces pobudzania. Wtedy po zapaleniu światła
reakcja neuronów nasila się, ponieważ system pobudzenia działa szybciej. Nieco później,
kiedy zaczyna działać proces hamowania, częstotliwość impulsów obniża się lub
całkowicie zanika. Aktywność końcowa będzie zależała od stosunku oddziaływania
kanału pobudzeniowego do oddziaływania kanału hamującego.
Istnieje alternatywny obwód dla wywołania zachowania przemijającego: hamowanie
zachodzi poprzez odrębny łańcuch neuronów (rys. 2-29), wówczas nie będzie dla tego
samego neuronu równoczesnych połączeń pobudzeniowych i hamujących.
Tak jak w poprzednim wypadku uzyskamy efekt przemijającej reakcji pod warunkiem,
że rozchodzenie się impulsów hamujących będzie znacznie wolniejsze niż rozchodzenie
się impulsów pobudzeniowych. W literaturze fachowej te dwa mechanizmy określane są
jako hamowanie naprzednie (forward inhibition), w odróżnieniu od hamowania obocz-
nego, lateralnego, które występuje między komórkami sąsiadującymi ze sobą. ogniwa mogą działać z jednakową prędkością. Oczywiście, można uprościć pętlę
Jeszcze inny sposób uzyskania efektu reakcji przemijającej przedstawiony jest na sprzężenia zwrotnego. Na przykład usuwając komórkę F tak, aby komórka B mogła
rysunku 2-30. Reakcja komórki zwojowej wywiera wpływ zwrotny na komórki bezpośrednio hamować A. Właściwie komórka A nie jest wcale niezbędna; można
dostarczające jej impulsów wejściowych. przekazać sygnał z wyjścia B wprost na jej wejście-i komórka będzie bezpośrednio
Wykres pokazuje system hamowania w wyniku sprzężenia zwrotnego: reakcja na hamować samą siebie. Takie systemy są dość powszechne w obwodach elektronicznych.
wyjściu komórki B działa hamująco na wyjście komórki A. Pośrednicząca komórka F Ale czy istnieją w obwodach nerwowych - do tej pory nie wiadomo. Zauważcie jednak, ze
zapewnia sprzężenie zwrotne. W odróżnieniu od innych mechanizmów, w tym obwodzie tylko ten sposób hamowania poprzez sprzężenie zwrotne pozwala automatycznie
opóźnienie hamowania jest wmontowane w ten sam mechanizm i dlatego wszystkie jego wyjaśnić występowanie salwy szybkich impulsów przy zgaszeniu światła.
 Badaliśmy trzy różne typy mechanizmów „pobudzenie-hamowanie": oboczny,
naprzedni i typu sprzężenia zwrotnego. Hamowanie oboczne wpływa na zaostrzenie
konturów; zapewnia dostosowanie się systemu wzrokowego do zmian w strukturze
przestrzennej bodźca świetlnego. Hamowanie naprzednie oraz hamowanie typu sprzę-
żenia zwrotnego pozwala na subtelne dostosowywanie reakcji neuronów do czasowych
zmian w oświetleniu. Najwidoczniej podstawową strategią układu nerwowego jest przede
wszystkim wykrywanie zmiennych aspektów sygnałów zewnętrznych, wyodrębnienie
ich i hamowanie tych aspektów, które pozostają niezmienne.

REAGOWANIE NA RUCH
RYSUNEK 2-32. Źródło: Barlow, Hill i Lenek (1964).
Ostatni z podstawowych problemów, jaki musi rozwiązać system wzrokowy, polega na
wykryciu i ocenie ruchu. Większość dotychczas rozpatrywanych receptorów nie jest
przeznaczona do odróżniania przedmiotów .stałych i będących w ruchu. Oczywiście,

Poruszające się
źródło światła

Pole recepcyjne

Kierunek ruchu

reagują one zarówno na jedne, jak i na drugie. Na przykład, jeżeli przemieszczamy wiązkę
świetlną z lewej strony na prawą poprzez jednostkę „centrum-peryferie", reakcja będzie
ulegała zmianie zgodnie z lokalizacją światła w polu recepcyjnym tego systemu:
początkowo, gdy światło będzie padało po lewej stronie peryferii, zanotujemy aktywność
własną, później pojawi się efekt hamowania, potem zaś pobudzenie, znowu hamowanie i
w końcu znów aktywność własna (rys. 2-31). Taka kolejność reakcji nie pozwala jeszcze
na traktowanie danej jednostki jako detektora ruchu. Detektor ruchu powinien reagować
"wyłącznie na poruszający się przedmiot, a poza tym na nic innego. Idealny byłby taki
Komórka zwojowa detektor, który ma wybiórczą wrażliwość na kierunek, a nawet na szybkość poruszają-
cego się bodźca.
Elektroda Poszukiwanie detektorów ruchu we wzrokowym systemie nerwowym zakończy się z
pewnością ich wykryciem. Siatkówka oka królika, wiewiórki, żaby posiada elementy
wyposażone w wybiórczą wrażliwość na określone rodzaje ruchu. Zapoznajmy się więc z
Reakcja
komórki dostępnymi informacjami o systemie wzrokowym królika (rys. 2-32).
zwojowej W środku rysunku przedstawiono układ pól odbiorczych. Obszar centralny wytwarza
reakcje typu „plus-minus" (oznaczone symbolem ± ) ; pobudzenie świetlne peryferii tego
RYSUNEK 2-31 obszaru (przedstawione za pomocą symbolu O), jak widać, nie wywołuje żadnej reakcji.
Strzałki wskazują, w jakim kierunku porusza się plamka po polu recepcyjnym; dla
każdego kierunku ruchu podano odpowiednią częstotliwość reakcji. Reakcję maksy-
malną (79 impulsów) wywołuje ruch bodźca pionowo w górę, reakcję minimalną-jego
ruch w kierunku przeciwnym, to znaczy pionowo w dół (2 impulsy). Na dolnym wy-
kresie przedstawiono częstotliwość reakcji przy poruszaniu się bodźca w pośrednich
kierunkach.
Obwody służące do wykrywania ruchu
Jak pracuje detektor ruchu? Wiemy, że w normalnym polu recepcyjnym znajdują się
mechanizmy hamowania obocznego. Widzieliśmy, że obwody te są szczególnie wrażliwe
na kontury, ale nie reagują odmiennie w zależności od kierunku ruchu. Aby mechanizmy
te reagowały w określonym kierunku, muszą cechować je dwie właściwości. Pierwsząjest
to, że połączenia hamujące powinny być asymetryczne; drugą zaś to, że hamowanie
oboczne ma pojawić się z pewnym opóźnieniem. Rysunek 2-33 pokazuje obwód
podstawowy; przedstawiono tu mnożniki przyrostu dla każdego połączenia; dokonajmy
niezbędnych obliczeń.
Światło porusza się z lewej strony na prawą. Prześledźmy rysunek 2-34. Liczby wskazują
tu nie mnożnik przyrostu, lecz rzeczywistą częstotliwość reakcji. Najpierw (rys. 2-34a)
komórka zwojowa nie reaguje. Początkowa intensywność światła jest równa 10
jednostkom. I dlatego na wyjściu każdego z receptorów jest ich 10. Impulsy te zostały
całkowicie zniesione przez hamujący wpływ komórki położonej na prawo. Kiedy jednak
Światło porusza się z lewej strony na prawą »-
« Światło porusza się z prawej strony na lewą
Receptor
Obwody hamujące
Komórka zwojowa RYSUNEK 2-33. Każde połą-
czenie hamujące powoduje o-
póżnienie o jednostkę czasu.
najjaśniejsza część plamki świetlnej (o intensywności równej 20) dociera do pierwszego
receptora, zostaje on pobudzony do poziomu 20 jednostek (a wpływ hamujący utrzymuje
się stale na poziomie -10) i wówczas komórka zwojowa wytwarza reakcję na wyjściu
równą 10 jednostkom (patrz rys. 2-?>Ab).
Na rysunku 2-34c światło osiągnęło już dwa receptory. Ponieważ hamowanie jest
opóźnione, pierwsza komórka ciągle jeszcze nie odebrała podwyższonego działania
hamującego i obie komórki reagują na poziomie 20 jednostek, a hamowane są na
poziomie -10; sumaryczna reakcja na wyjściu komórki zwojowej wzrasta do 20
jednostek. W momencie, kiedy światło dociera do trzeciego receptora (rys. 2-3Ąd),
hamowanie zaczyna działać. Teraz bodziec o wysokiej intensywności oddziałuje na trzy
receptory, ale minęło już dość czasu od pobudzenia drugiego receptora, tak że może on
już objąć wpływem hamującym pierwszy receptor. Dlatego, pomimo że trzy receptory
odbierają silniejsze pobudzenie, reakcja komórki zwojowej pozostaje na stałym poziomie
(20 jednostek).
W miarę jak światło porusza się, w dalszym ciągu zachodzą zmiany analogiczne do
opisanych. Reakcja komórki zwojowej będzie utrzymywała się na poziomie 20 jednostek
(rys. 2-34<?) aż do momentu, kiedy światło przekroczy granice pola recepcyjnego i
opóźniony wpływ hamowania rozprzestrzeni się na całym polu. Wówczas reakcja
komórki zwojowej obniży się do poziomu wyjściowego, w omawianym wypadku jest
równa 0 (rys. 2-34/).
Światło porusza się z prawej strony na lewą. W tym wypadku uzyskamy zupełnie inny
wzorzec reakcji (rys. 2-35). Na rysunku 2-356 światło dotarło już do pierwszego
receptora, ale ciągle jeszcze brak reakcji komórki zwojowej. Hamowanie z prawej strony
nasila się już w momencie pobudzenia pierwszego receptora i uniemożliwia jego reakcję.
Ale brak jeszcze nasilenia hamowania ze strony pierwszego receptora w stosunku do
drugiego. Gdyby hamowanie nie było opóźnione, wówczas hamujący wpływ pierwszego
receptora wzrastałby szybko, co w efekcie doprowadziłoby do zredukowania reakcji
drugiego receptora, a w konsekwencji i komórki zwojowej do-10 jednostek. Ruch można
byłoby wykryć przez obniżenie częstotliwości reakcji w stosunku do normalnego
poziomu aktywności własnej. Jednak z powodu opóźnienia hamowania nie zachodzą
żadne zmiany w reakcji komórki zwojowej, ani wzrost, ani obniżenie.
Zbudowaliśmy detektor ruchu wrażliwy na jeden kierunek ruchu. Detektor ten nie
reaguje ani na nieruchomy bodziec świetlny, ani też na bodziec poruszający się z prawa na
lewo. Opóźnienie hamowania jest wyjątkowo ważne.
Posługując się tym schematem podstawowym, możemy zbudować niezwykle skom-
plikowane detektory ruchu. Zwróćcie uwagę na przykład na fakt, że dobry detektor ruchu
powinien reagować w sposób najbardziej aktywny na bodziec poruszający się z określoną
prędkością, odpowiadającą prędkości rozchodzenia się hamowania w polu recepcyjnym.
A opóźnienie hamowania oddziałującego na określony obszar receptorów może zależeć
od tego, jak daleko znajduje się ten obszar od poruszającego się bodźca. Co więcej, czas
reakcji zarówno procesów hamowania,jak i procesów pobudzenia w układzie nerwowym
zależny jest od stopnia intensywności bodźca. Dlatego możemy oczekiwać, że reakcje
RYSUNEK 2-35
detektorów będą zależeć nie tylko od szybkości ruchu, lecz również od intensywności
bodźca.
Chociaż przedstawione obwody ilustrują możliwe mechanizmy służące do wykrywa-
nia ruchu, nie pozwalają jednak na wyjaśnienie wszystkich problemów, jakie powstają w
dynamicznym środowisku wizualnym. Łatwo możemy „oszukać" detektor ruchu:
wystarczy w tym celu przekazać krótki błysk światła na jeden receptor, a następnie, po
określonej przerwie - błysk światła na sąsiedni receptor. Reakcja powinna być takajakby
światło poruszało się w sposób ciągły z jednego receptora na drugi. W rzeczywistości
widzimy ruch ciągły, jeżeli dwie lampki rozmieszczone w określonych względem siebie
odstępach zapalają się naprzemiennie; zjawisko to nazywamy zjawiskiem fi. Odległość
między lampkami pozwalająca na pojawienie się zjawiska/ musi być znacznie większa
niż średnica pola recepcyjnego przeciętnego detektora ruchu w typowym systemie
wzrokowym.
W omawianych obwodach brak jest jakichkolwiek elementów pozwalających na
odróżnienie ruchów wywołanych zmianą położenia głowy czy oka od ruchów wykony-
wanych aktualnie przez przedmioty zewnętrzne. Najwidoczniej wyższe mechanizmy
mózgowe w jakiś sposób konfrontują informację płynącą od detektorów ruchu z
nakazami motorycznymi, sterującymi ruchami głowy i oczu; w przeciwnym wypadku
byłoby niemożliwe odróżnienie zmian obrazu na siatkówce, wywołanych ruchami głowy
i oczu, od zmian wywołanych ruchami w świecie zewnętrznym.
PRZETWARZANIE SYGNAŁÓW
W CIELE KOLANKOWATYM BOCZNYM
Przeprowadzona przez nas analiza pozwala opisać i wyjaśnić mechanizm wyodrębniania
podstawowych cech obrazu wzrokowego. U większości zwierząt badano tylko te
komórki, które znajdują się w samym oku, w jednej z trzech warstw komórek tworzących
siatkówkę. Zachodzące tu procesy to zaledwie pierwszy poziom analizy sygnałów.
Następnie bowiem sygnały nerwowe przewodzone są za pomocą nerwu wzrokowego do
wyższych ośrodków, gdzie następuje ich przetwarzanie (rys. 2-36). Nadszedł czas, aby
prześledzić tę drogę i zobaczyć, w jaki sposób informacja wzrokowa zostaje przetworzona;
w mózgu.
Sygnały nerwowe z siatkówki płyną aksonami z komórek zwojowych do następnej
stacji przekaźnikowej - ciała kolankowatego bocznego (Lateral Geniculate Nuc-
leiis- LGN). Tu włókna biegnące z komórek siatkówki tworzą połączenia synaptyczne ż
neuronami przekazującymi informację sensoryczną do projekcyjnych pól kory mózgo-
wej (rys. 2-36). Włókna odchodzące z przyległych do siebie części siatkówki dochodzą do
przyległych do siebie części LGN. Dlatego sąsiadujące ze sobą części LGN otrzymują
informację nerwową od sąsiadujących ze sobą części pola widzenia.
LGN zbudowane jest z oddzielnych warstw, leżących jedne na drugich podobnie jak w
przekładańcu, trzy warstwy u kota, sześć u małpy i u człowieka. Do jednej warstwy
Nerw wzrokowy
•zyzowanie
'okowe
Skrzyżowanie
/ wzrokowe
Nerw
wzrokowy
Kora wzroków
RYSUNEK 2-36
dochodzą włókna nerwowe z jednego oka, do przylegającej warstwy dociera informacja z
drugiego oka i tak na przemian. Sygnały płynące od widzianego przedmiotu, który
pobudził aktywność nerwową w określonej części siatkówki jednego oka, docierają do
określonego obszaru warstwy LGN, a sygnały z analogicznej części siatkówki drugiego
oka (w którym aktywność wzbudził ten sam przedmiot) do odpowiedniego obszaru innej
warstwy LGN, leżącej bezpośrednio nad warstwą poprzednią lub pod nią.
Precyzja operacji przetwarzania informacji, jakie zachodzą w połączeniach synaptycz-
nych siatkówki, a także przejrzysta struktura anatomiczna LGN sugerują, że dalsze
przetwarzanie i analiza informacji sensorycznej powinny zachodzić w tym ośrodku
mózgowym. Oczekiwanie to jednak nie znajduje potwierdzenia. Rola uporządkowanej,
warstwowej budowy LGN do dziś jest dla nas zagadką. Wydaje się, że w LGN nie
następuje żadna istotna faza przetwarzania informacji płynącej z siatkówki. Pola
recepcyjne włókien wychodzących z LGN są niemal identyczne z polami recepcyjnymi
komórek zwojowych siatkówki. Zbliżone są rozmiarami i zbudowane na tej samej
zasadzie „centrum-peryferie". Być może, LGN jest w. rzeczywistości tylko stacją
przekaźnikową, przesyłając informację wzrokową na następny poziom przetwarzania,
bez żadnej deformacji. Kanały nerwowe, w odróżnieniu od innych systemów komuni-
kacji, nie potrzebują wzmacniaczy, aby impuls był przekazywany dalej. Nie można
również przypisać tej funkcji LGN. Do czego zatem ono służy? Zagadka ta ciągle jeszcze
nie jest rozwiązana, możemy jedynie wymienić kilka hipotez, które wydają się dość
prawdopodobne. Na przykład, należy pamiętać, że do LGN docierają nie tylko impulsy z
siatkówki, ale również sygnały z różnych części mózgu, a szczególnie z twom siatkowa-:
tego (reticular formation) pnia mózgu. Przypuszcza się, że aktywność tych niesensorycz-:
nych dróg polega na tym, że pomagają one wybierać te sygnały sensoryczne, które należy
przekazać dalej. Dlatego wydaje się możliwe, że LGN działa na zasadzie regulatora
intensywności sygnałów wzrokowych, płynących z oka do mózgu. Jest to kusząca
hipoteza. Na razie jednak nie została udowodniona. ;
Po przejściu przez LGN informacja wzrokowa dochodzi do odpowiednich obszarówp
projekcyjnych kory mózgowej. W korze wzrokowej znowu pojawiają się obwody
nerwowe, służące do przetwarzania sygnałów. Są one funkcjonalnie podobne do tych,
które znajdują się w siatkówce oka. 1

WYODRĘBNIANIE CECH
W analizie informacji wzrokowej przesyłanej z LGN uczestniczą trzy różne części kory.
Pola wzrokowe kory zbudowane są tak, że włókna odchodzące od sąsiadujących ze sobą
części siatkówki docierają do sąsiadujących części kory. Z trzech części kory dwie
otrzymują sygnały prosto z LGN; między wszystkimi trzema częściami istnieje mnóstwo
wzajemnych połączeń. Włókna wychodzące ze wzrokowych pól kory dochodzą przede
wszystkim do płatów skroniowych mózgu, które, jak się wydaje, zawiadują uczeniem się i
przechowywaniem nawyków wzrokowych.
Podobnie jak LGN, kora wzrokowa zbudowana jest warstwowo. Składa się z pięciu
warstw. Włókna dochodzące z LGN kończą się głównie w czwartej i piątej warstwie
(licząc od powierzchni kory). Jednakże w odróżnieniu od LGN, między warstwami kory
istnieje wiele połączeń. Analiza sygnału sensorycznego zaczyna się w czwartej i piątej
warstwie i jest kontynuowana w wyższych warstwach kory, po czym informacja
wzrokowa przechodzi do innych części mózgu.
Ogólny obraz procesu przetwarzania informacji w korze mózgowej obejmuje stop-
niowe przekształcanie i analizę specyficznych aspektów sygnału. Analiza dokonywana
jest kolejno w różnych częściach kory, przy czym duża liczba oraz znaczne zróżnicowanie
detektorów korowych w różnych obszarach kory pozwalają na specyficzną analizę cech
sygnałów w danym obszarze. Czy są w obrazie kontury? Czy są krawędzie? Ciemne lin ie?
Czy tło jest jaśniejsze? Czy też jest to świecący błysk na ciemnym tle? Jaki jest kierunek
ruchu? Czy wychodzi poza dany obszar? Czy zmienia kierunek? Na wszystkie te pytania
RYSUNEK 2-37
detektory korowe muszą znaleźć odpowiedź.

nią trzy warstwy na głębokość kilku milimetrów, to zobaczymy, że istnieją w niej

Proste komórki
komórki, które reagują zawsze, kiedy mała plamka świetlna przemieszcza się na
siatkówce. Jest jednak różnica między tymi komórkami a komórkami siatkówki. Reakcje
Charakterystyka reakcji. Ciało kolankowate boczne przesyła informację bezpośrednio
detektorowych komórek siatkówki są nadzwyczaj specyficzne. Każda z nich kontroluje
do czwartej warstwy kory, gdzie zaczyna się proces analizy. Jeżeli będziemy rejestrować
niewielki odcinek siatkówki-pole recepcyjne-i komórka zwojowa reaguje tylko
aktywność elektryczną tej warstwy, ostrożnie wprowadzając elektrodę przez leżące nad
wówczas, kiedy bodziec natrafi na to niewielkie określone pole. Kora ma zupełnie inny

RYSUNEK 2-38
typ organizacji; reakcje jej nie są ograniczone do małych kolistych pól recepcyjnych.
W typowym wypadku plamka świetlna skierowana na dowolny punkt wzdłuż jakiejś
linii zwiększa reakcję określonej komórki. Zazwyczaj, kiedy odnajdziemy taką pobudze-
niową linię, to obok niej odkrywamy drugą, paralelną do pierwszej, ale z odwrotnym
efektem: oświetlenie dowolnego punktu na drugiej linii wywołuje efekt hamowania - ob-
niża aktywność tej komórki. Tak więc mamy do czynienia z dwoma leżącymi równolegle
liniowymi polami recepcyjnymi: jedno-pobudzeniowe i drugie-hamujące.
Taką konfigurację pól pobudzeniowych i hamujących ma detektor krawędzi: komórka
reaguje maksymalnie na jasno oświetloną krawędź, położoną równolegle do osi obu pól.
Każdy sygnał o innej strukturze wywoła reakcję niższą od maksymalnej (rys. 2-37).
Inne proste komórki mają pole recepcyjne odmiennego typu. Podobną, ale nieco
bardziej złożoną organizację ma na przykład detektor szczeliny. W tym wypadku strefy
hamowania rozmieszczone są symetrycznie po obu stronach strefy pobudzenia (rys.
2-38). Tak więc reakcję maksymalną wywoła pas świetlny, po bokach którego będą się
znajdowały ciemne pola, reakcję minimalną zaś wywołuje ciemna linia otoczona jasnymi
polami. Pamiętając o symetrii specyficznej dla układu nerwowego, możemy oczekiwać,
że skoro odnaleźliśmy układ hamowanie-pobudzenie-hamowanie, to istnieją również
układy o właściwościach dopełniających. I rzeczywiście tak jest. Jeśli pierwszy
układ - detektor szczeliny - oznaczymy symbolami - + - (rys. 2-3 8a), to drugi - detektor
linii-przedstawimy jako +-+ (rys. 2-386).
Zwróćcie przy okazji uwagę, że informacja płynie z komórki nie tylko przy
podwyższeniu się poziomu reagowania (w stosunku do stałego poziomu), ale również
przy jego obniżeniu. Oba typy reakcji są bowiem informacyjne i jedna z reakcji nie może
być uważana za bardziej istotną lub bardziej ważną niż druga. Układ nerwowy posługuje
się zarówno wzrostem, jak i obniżeniem się poziomu reakcji komórki jako formą sygnału;
dlatego błędem byłoby traktować reakcje „plus" jako bardziej podstawowe lub ważniej-
sze niż reakcje „minus". Ważną sprawą są pewne zmiany w aktywności.
Detektory krawędzi, szczeliny i linii odbierają sygnały z określonych obszarów
siatkówki. W granicach każdego obszaru krawędzie oraz linie powinny być ułożone
odpowiednio, aby móc wywołać maksymalną reakcję. Jakkolwiek więc komórki te
reagują na bardziej złożone cechy obrazu wzrokowego, mają jednak wybiórczą zdolność
wyłowienia położenia i rodzaju sygnału, .który wywołuje ich reakcje.
Jak zbudować detektory szczeliny i lin ii?'Zobaczymy, co wyniknie, gdy zestawimy razem
te proste obwody. Model nasz będzie czysto spekułatywny, ponieważ nikt dotąd nie
odnalazł takich obwodów w realnym układzie nerwowym. Zacznijmy od informacji
płynącej z siatkówki. Podstawowy problem polega na tym, w jaki sposób informacja
płynąca z jednostki typu „centrum-peryferie" łączy się, tworząc jednostki reagujące na
linie i szczeliny.
W celu uproszczenia naszych schematów wprowadzimy symbole w postaci pary kół
koncentrycznych dla określenia układu reakcji komórek zwojowych siatkówki (rys.
2-39).
Najprostsza metoda utworzenia detektora szczeliny lub detektora linii polega na tym,
aby zebrać reakcje z tych komórek zwojowych, które leżą wzdłuż jednej linii w
określonym obszarze siatkówki, podłączając ich wyjścia do jednej komórki korowej (rys.
2-40). Jeżeli komórki zwojowe należą do typu ,,plus-centrum", „minus-peryferie",
uzyskamy detektor szczeliny, a jeżeli należą one do typu „minus-centrum", plus-
peryferie", to otrzymamy detektor linii.
Rozważmy charakterystyczne reakcje takiego obwodu. Zaczniemy od sytuacji, w
której szczelina znajduje się nad pobudzeniowymi polami szeregu komórek zwojo-
wych - dokładnie tak, jak to przedstawia rysunek 2-40. Detektor szczeliny wywołuje przy
tym reakcje maksymalne. Zwiększając długość szczeliny poza obszar recepcyjny, nie
wywołamy zwiększenia reakcji, ponieważ końce szczeliny znajdą się tam, gdzie nie ma
receptorów, które mogłyby rejestrować jej wydłużenie. Kiedy skrócimy jej długość, to
 Obszar centralny RYSUNEK 2-39
szczelinę tak, aby jej położenie odchylało się coraz bardziej od pozycji wyjściowej -op-
Obszar peryferyjny
tymalnej, znajdzie się pod nią coraz mniejsza liczba centrów pobudzeniowych. Stop-
niowo maleje potok impulsów w nerwie wzrokowym i w efekcie końcowym detektor
korowy znowu powraca do poziomu aktywności własnej. Właściwa reakcja dla
określonego kąta położenia szczeliny zależy od stosunku wzajemnego pobudzeniowych i
hamujących pól oświetlonych przez szczelinę.
Ogólny obraz jest jasny: możemy łączyć ze sobą podstawowe jednostki typu
„centrum-peryferie" i w ten sposób otrzymać jednostki służące do rozpoznawania

DŁUGOŚĆ I SZEROKOŚĆ Długość świecącej

szczeliny nie ma
istotnego znaczenia
dopóty, dopóki jest
Jeżeli szerokość ona dłuższa od
będzie się powiększać, pola recepcyjnego
będzie również
rosło hamowanie

Jednostki centrum-peryferie

Słabe światło

częstotliwość występowania reakcji korowej zostanie zmniejszona, a w wypadku bardzo

krótkiej szczeliny liczba pobudzonych komórek zwojowych będzie tak mała, że ich
reakcja nie wystarcza do pobudzenia komórki korowej i przestaje ona reagować.
Zacznijmy znowu od idealnego przypadku, kiedy szczelina umieszczona jest dokładnie
nad polami pobudzeniowymi, i zobaczmy, co się stanie, jeżeli zwiększymy jej szerokość.
W miarę jak światło będzie rozprzestrzeniało się na pola recepcyjne peryferii, wpływom
pobudzeniowym centrów pól będą przeciwdziałać wpływy hamujące z peryferii i
częstotliwość reakcji będzie spadać. Przy pewnej szerokości szczeliny te przeciwstawne
Reakcja
oddziaływania wzajemne zniosą się i poziom reakcji komórki korowej powróci do
poziomu równego spontanicznej aktywności własnej.
A jak wygląda problem kierunku? Spójrzcie na rysunek 2-41. Jeżeli przesuwamy RYSUNEK 2-40
Wzrost szerokości
 różnych układów. Istnieje przy tym dość dużo wariantów, ponieważ można nie tylko
tworzyć jednostki typu „plus-centrum" i „minus-centrum", ale można też lączyćjedne i
drugie w różne układy. Można na przykład doprowadzić do tego, że jednostki typu
plus-centrum" będą hamować komórkę korową, a jednostki typu „minus-centrum"
będą J4 pobudzać. Można również wykorzystać jednostki w siatkówce o odmiennych
kształtach i typach pól recepcyjnych. Staje się jasne, że na tym pierwszym poziomie
przetwarzania informacji sensorycznej w korze mózgowej można zbudować szereg
różnorodnych detektorów.
W przedstawionym poprzednio przykładzie mieliśmy do czynienia z projektowaniem
detektora, który reagował jedynie na poruszającą się plamkę świetlną. Można zbudować
również taki detektor, który będzie reagował wyłącznie na linię w określonym położeniu,
poruszającą się w ustalonym kierunku-detektor poruszającej się linii. Jednostkę tę
można zbudować tak, że nie będzie ona reagowała ani na linię nieruchomą, ani na
poruszającą się pod innym niż „zadany" kątem, ani też na linię o tym samym położeniu
co linia wzorcowa, ale poruszającą się w innym niż „zadany" kierunku.

DIPOLE

Czy pamiętacie zjawisko McCollough (s. 70)? Po długotrwałej stymulacji oka za pomocą
poziomych linii czerwonych, białe linie poziome odbierane były jako zielone. Jedno z możliwych
wyjaśnień tego zjawiska wiązało się z faktem zmęczenia detektorów linii barwnych. Możliwe jest
jednak inne prostsze wyjaśnienie tego zjawiska. Istnieje nieskomplikowany schemat połączeń
nerwowych wrażliwy na kierunek, zwany dipolem (Harris i Gibson, 1968). Dipol to dowolne
asymetryczne urządzenie, które jest bardziej wrażliwe na jedno z dwu wejść z jednej strony i
jednocześnie na inne z dwu wejść z drugiej strony (rys. 2-42). Na przykład, dipol może być z jednej
strony bardziej wrażliwy na kolor czerwony, a z drugiej na zielony.
Dowolne dwa pola mogą tworzyć dipol pod warunkiem, że nie są one do siebie dopasowane, przy
czym kształt nie ma tu żadnego znaczenia. Dipol może mieć dowolny kształt, nawet „okrągły",
wtedy jego część centralna jest bardziej wrażliwa na jedną barwę, a peryferyczna na inną. Zawsze

RYSUNEK 2-41
jednak jego kształt odbiegać będzie od prawdziwego koła, a granice części centralnej i peryferycznej Jednostki centrum-peryferie
nie będą koncentryczne. Dowolna jednostka typu „centrum-peryferie" może być dipolem, pod detektora szczeliny
warunkiem, że obie jej części nie są rozmieszczone zbyt koncentrycznie.
Wiemy już, że komórki wrażliwe na barwę należą do typu „centrum-peryferie" z przeciwstaw-
nymi barwami - czerwoną i zieloną (a inne niebieską i żółtą, por. s. 108). Nawet więcej, komórki
typu „centrum-peryferie" są z zasady asymetryczne. Bardzo rzadko trafiają się rzeczywiście
okrągłe. Dipol stanowi znacznie prostsze urządzenie wrażliwe na położenie, niż detektor linii.
Oświetlony cały dipol nie reaguje. Kiedy tylko światło pada na jedną jego część, zaczyna reagować
adaptując się stopniowo do bodźca. Nie będąc w ścisłym znaczeniu detektorem linii, dipol nie jest
wrażliwy na zamazanie się obrazu. Jest natomiast wrażliwy na intensywność bodźca. Jasne jest, że
dipol zbudowany jest prościej niż detektor linii. Lepiej też wyjaśnia działanie efektu McCollough,
aniżeli detektor linii barwnych.

Komórki złożone
Na następnym poziomie korowego przetwarzania informacji sprawa przedstawia się
nieco inaczej. Podstawowe cechy podlegające rozpoznaniu, krawędzie, linie, szczeliny,
Reakcja
poruszające się linie i inne-są te same, ale jest mniej ograniczeń. Prosta komórka-de-
tektor linii reaguje tylko na tę linię, której położenie na siatkówce jest dokładnie
określone. Na następnym, wyższym poziomie też jest wymagane, aby linia miała
określoną szerokość i określone położenie, ale jej lokalizacja na siatkówce jest tu mniej
istotna: linia może znajdować się na dowolnym miejscu siatkówki, w granicach
dostatecznie dużego obszaru (rys. 2-43). Komórki na tym poziomie są nieco bardziej
złożone niż komórki na niższym poziomie kory. Z tego też względu otrzymały nazwę
komórek złożonych.

Proste komórki

Komórka złożona

RYSUNEK 2-43. Typowe reakcje prostych i złożonych komórek. RYSUNEK 2-44

•> Procesy przetwarzania

 Podobnie jak komórki proste, tak i złożone komórki kory leżące w jej górnych
warstwach nie reagują na takie zwiększenie rozciągłości bodźca, przy którym wychodzi
on poza granice pola recepcyjnego. Komórki złożone, tak jak i komórki proste, reagują
wówczas, kiedy odpowiedni bodziec porusza się w granicach ich pola recepcyjnego;
często też wykazują one preferencję dla kierunku ruchu.
Tak więc dla reakcji komórek złożonych ciągle jeszcze decydujące znaczenie ma typ,
kierunek i rozpiętość bodźca. Jednakże informacja uzyskana od tych detektorów jest
bardziej abstrakcyjna niż informacja pochodząca od detektorów rozmieszczonych na
niższym poziomie, ponieważ w tej fazie położenie konturu w polu wzrokowym nie jest aż
tak ważne. Części siatkówki, odpowiadające reakcjom złożonych detektorów na
preferowane przez nie bodźce, są znacznie większe niż pola recepcyjne prostych
detektorów korowych.

Jak zbudować komórki złożone? Czym jest komórka złożona? Najprostsze wyjaśnienie
jest takie, że jest to wytwór połączenia szeregu prostych komórek. Na rysunku 2-44
pokazujemy, jak można połączyć reakcje ośmiu prostych komórek, aby otrzymać
jednostkę odpowiadającą komórce złożonej. Kiedy któraś z prostych komórek uaktywnia
się, wówczas zaczyna reagować również złożony detektor linii. Jeżeli będziemy zmieniali
położenie linii na obszarze siatkówki, na którym znajdują się pola recepcyjne prostych
komórek, reakcje na wyjściach różnych, oddzielnych prostych komórek przekazywane
będą do komórki złożonej. Zwróćcie uwagę, że szerokość i położenie linii mają tak samo
decydujące znaczenie dla uaktywnienia komórki złożonej, jak i dla wywołania reakcji
prostych komórek. Jeżeli z pewnych powodów prosta komórka nie reaguje na dany
bodziec, nie zareaguje na niego również komórka złożona. Jest to jeden ze sposobów
rozszerzenia pola reagującego siatkówki, nie zmniejszając dokładności w odróżnianiu
typu układów bodźcowych potrzebnych do aktywizowania detektora złożonych cech.
przestaje reagować. Na tym poziomie przetwarzania informacji dochodzi nowy
wymiar - określenie wielkości.
Komórki superzłoione Jak widać na rysunku, określenie wielkości nie jest precyzyjne. Jeżeli linia jest zbyt
długa, jak na rysunkach 2-45 i 2-46, to reakcja będzie słaba albo też nie będzie jej wcale.
Pewne cechy sygnału powinny podlegać dokładniejszej analizie, na przykład długość linii
Jeżeli tę samą linię przesunie się tak, żeby jeden jej koniec znalazł się w granicach pola, to
stanowiącej bodziec. Właśnie tym zajmują się komórki najwyższego z analizowanych
komórka zareaguje (rys. 2-46).
poziomów kory, jeszcze bardziej złożone niż te komórki, które omawialiśmy uprzednio.
Komórki te mają jeszcze inną właściwość. Chociaż detektor ruchu z samej swej natury
Są to komórki superzłożone.
przystosowany jest do rejestrowania ruchu w jednym kierunku, komórki superzłożone
Unikalną właściwością tych komórek jest to, że reagują w maksymalny sposób tylko w
niekiedy przejawiają specyficzną cechę oceny ruchu w dwu kierunkach. Na rysunku 2-47
takim wypadku, gdy, krawędź lub linia kończy się w ściśle określonym miejscu. Na
rysunkach 2-45 i 2-46 przedstawione zostały przykłady układów reakcji komórek można zaobserwować, że komórka reaguje zarówno na przesunięcie linii w górę i na
superzłożonych. Komórka na rysunku 2-45 to detektor przemieszczającej się linii, prawo, jak i na przesunięcie jej wdół i w lewo. Ale, jeśli linia jest zbyt długa, komórka nie
reaguje on jedynie na linię poziomą przesuwającą się w dół. Linie o innym położeniu lub reaguje.
też poruszające się w innym kierunku wywołują słabszą (w porównaniu z maksymalną) Detektory krawędzi też uwzględniają wymiar długości. Rysunki 2-48 i 2-49 ilustrują
reakcję. Jest to typowe zjawisko dla każdej komórki złożonej. Zauważcie jednak, co się reakcje detektora krawędzi na wąski prostokąt, który, poruszając się w górę, pojawia się w
stanie w momencie, kiedy zwiększymy długość linii tak, że jej końce znajdą się poza polu recepcyjnym w różnych jego miejscach i wywołuje typową reakcję komórki
granicami pola recepcyjnego (obwiedzionego cienką linią); komórka superzłożona złożonej. Kiedy jednak szerokość prostokąta przekroczy określoną wielkość krytyczną,
komórka przestaje reagować.
RYSUNEK 2-51
Siatkówka

Złożone komórki

Superzlożona komórka

Na poziomie komórek superzłożonych mamy do czynienia z jeszcze jedną innowacją:

detektorem kąta. Na rysunku 2-50 przedstawiona została komórka najbardziej wrażliwa
na kąt prosty, który przesuwa się po polu recepcyjnym w górę. Reaguje ona również na
inne kąty, ale poziom jej aktywności przy tym wyraźnie się obniża.
RYSUNEK 2-52

Jak zbudować komórkę superzłożoną? Komórkę superzłożoną można utworzyć łącząc

wyjścia komórek złożonych. Podstawową, nową właściwością takiego modelu jest to, że
efekt hamowania odgrywa tu główną rolę. Na rysunku 2-51 pokazano, w jaki sposób
należy połączyć trzy komórki złożone, aby otrzymać jedną superzłożoną komórkę,
maksymalnie wrażliwą na bodziec-linię o określonym położeniu i długości. (Zwróćcie
uwagę, że to samo można uzyskać bez hamowania, łącząc wyjścia trzech komórek;
detektora szczeliny (- + -) jako środkowego i dwu detektorów linii (+-+) po jego
bokach.).
Na tym kończy się nasza analiza, ponieważ w tym miejscu gubimy ślad przekazów
sensorycznych, przesyłanych do centralnych części mózgu. Ich droga nie jest jeszcze
zakończona, ale ciągle jeszcze nie wiemy, dokąd i którędy ona wiedzie.
Na rysunku 2-52 przedstawione zostały wszystkie poznane już komórki. Daleko nam
jeszcze do pełnego rozumienia mechanizmów rozpoznawania obrazów. Sieci nerwowe,
służące do wyodrębniania cech, wydają się coraz bardziej skomplikowane w miarę jak
śledzimy drogę informacji sensorycznej do mózgu, ciągle jednak nie znamy ich ostatnich
ogniw.
 nożliwości dokonania obliczeń niezbędnych dla skomplikowanej analizy obrazu
WNIOSKI .//rokowego. Proste zestawienie w pary wpływów hamujących i pobudzeniowych
stanowi podstawę wszystkich obwodów nerwowych we wszystkich systemach sensorycz-
Przedstawiliśmy szereg zasad ogólnych, dotyczących procesów sensorycznych. Analiza nych u wszystkich zwierząt, które były badane.
przekazów sensorycznych odbywa się małymi etapami, na każdym z nich dokonuje się W zasadzie możemy kontynuować tę pracę i budować w tym samym stylu nawet
przetwarzanie informacji przejmowanej z etapu poprzedniego. Obliczenia odbywają się bardziej skomplikowane detektory-detektory rozpoznawania babci, samochodów czy
w miejscach przerw w drogach sensorycznych-w kolejnych stacjach przekaźnikowych, domów.
przez które przechodzi impuls w drodze od oka do centralnych ośrodków mózgu. Przy Bardzo możliwe, że uzasadniona jest prosta ekstrapolacja mechanizmów już znanych i
okazji kolejnego przetwarzania informacji sensorycznej wyodrębniane są nowe dane, układ nerwowy, być może, posługuje się takimi mechanizmami w rozpoznawaniu
Czasem następuje jedynie sprecyzowanie informacji uzyskanej w etapie poprzedzają, przedmiotów nawet bardzo skomplikowanych. Jak przekonaliśmy się jednak czytając
cym. Na przykład, detektory linii pierwszego poziomu kory nie są wrażliwe na długość, rozdział 1 i jak przekonamy się czytając rozdział następny, ekstrapolacje tego typu są
ale już na poziomach następnych charakteryzują się znaczną wybiórczością i reagują niebezpieczne, kiedy badania dotyczą tak złożonego systemu, jak mózg ludzki.
tylko na linie określonej długości. Czasem wyodrębniana jest cecha bardziej ogólna dzięki Dokładne badania dotyczące spostrzegania przez ludzi wykazują, że jest jeszcze wiele
kombinacji reakcji specyficznych detektorów niższego poziomu. Drugi poziom przetwa- tajemnic, które trudno wyjaśnić odwołując się do podstawowych mechanizmów
rzania korowego jest znacznie mniej wrażliwy na precyzyjne położenie linii niż poziom przetwarzania informacji przez układ nerwowy.
poprzedzający go bezpośrednio.
Mówiąc ogólnie, w miarę jak ładunek informacji sensorycznej przechodzi na wyższy
poziom układu nerwowego, ogólna ilość zawartych w nim informacji stopniowo maleje.
Sygnały napływające od 125 milionów receptorów oka przekodowywane są w różne
układy reakcji, w jakie wchodzi 800 tysięcy włókien nerwowych, wychodzących z
komórek zwojowych siatkówki. W miarę przepływu informacji do mózgu coraz mniej
neuronów reaguje na jeden określony sygnał. Tak więc linia pojawiająca się w
odpowiedniej części siatkówki zmusza do działania wszystkie proste detektory linii,
pracujące na tym obszarze, ale o dwa poziomy wyżej reagują już tylko te detektory, które
są wrażliwe na linie o określonej długości. Na najwyższych poziomach neurony reagują
głównie na te części obrazu, które są związane ze zmianą kierunku konturu, na kąty albo
punkty, w których kończą się linie. Na wyższym poziomie znikają również inne
właściwości typowe dla detektorów niższych poziomów, jak wysoki poziom aktywności
spontanicznej i utrzymywanie się reakcji przy długotrwałej stymulacji. Kora jest
względnie spokojna; rzadkie i krótkotrwałe, ale gwałtowne fale aktywności pojawiają się
jedynie w takich wypadkach, kiedy sygnał przychodzący z zewnątrz uległ w jakiś sposób
modyfikacji.
Wydaje się mało prawdopodobne, aby redukcja informacji dokonywana w toku
analizy sensorycznej była przypadkowa lub dowolna. Podstawowa zasada pracy układu
nerwowego polega na wykrywaniu zmian w strukturze sygnału. Porównywana jest
intensywność sygnałów nadchodzących z sąsiadujących części siatkówki; reakcje zależą
od różnicy w stopniu intensywności tych sygnałów. Niektóre obwody porównują
nadchodzący sygnał z bezpośrenio poprzedzającym. Jeżeli oba sygnały są jednakowe,
reakcji nie będzie; jeżeli są różne, występuje silna, aczkolwiek krótkotrwała reakcja.
Wydaje się, iż podstawowa strategia analizy polega na porównywaniu. Różnice są
wyławiane; niezmienność nie jest notowana.
Głównym mechanizmem porównywania jest rywalizacja wpływów pobudzeniowych i
hamujących. Procesy dodawania i odejmowania na wejściu neuronu dostarczają
3. Teorie rozpoznawania obrazów w rozdziale poprzednim poznaliśmy niektóre mechanizmy nerwowe leżące u podstaw
naszego spostrzegania. Czy wystarczą te systemy detekcyjne, aby wyjaśnić zdolność
PANDEMONIUM cZ
}o\vieka do rozpoznawania obrazów? Po chwili zastanowienia nasuwają się istotne
Cechy związane z rozpoznawaniem liter wątpliwości.
Jak zbudować pandemonium? powolny system modelujący zdolność człowieka do rozpoznawania obrazów powinien
Znaczeń k. błędów być przede wszystkim bardzo elastyczny. System taki powinien na przykład bezbłęd-
Reakcje na zniekształcone obrazy nie rozpoznawać tę lub inną literę, niezależnie od WIELKOŚCI lub położenia
Cechy związane z rozpoznawaniem mowy konkretnej litery. Ponadto wszelkiego typu zakłócenia obrazu nie powinny mieć
Problem segmentacji istotnego wpływu na rozpoznawanie. Człowiek potrafi rozpoznać dowolny obraz nawet
Detektory cech związane z analizą mowy wtedy, kiedy brak jest jakichś jego części.
Fonemy
Cechy dystynktywne
Podsumowanie dotyczące analizy cech
ANALIZA PRZEZ SYNTEZĘ
Znaczenie kontekstu lub kiedy zawiera on dodatkowe elementy,
Mokre skarpetki
Ważna rola redundancji

DOKONYWANIE SYNTEZY PRZEKAZU SENSORYCZNEGO

§§§
KOLEJNOŚĆ OPERACJI
jak też w przypadku różnorodnych form druku tej samej litery.
CECHY A OCZEKIWANIA

\JUIBSOU
/tięS op" auooaiMpo Ai9}i[ oBjAzopo Auiazoui 'juazsnuiz oga} op Auisajsaf ijsaf 'JSAYBU y

Jest to bardzo obszerna lista wymagań. Wymaganiom tym musimy sprostać, jeżeli
chcemy zrozumieć proces przetwarzania informacji sensorycznej. Spróbujemy ustalić,
jaki powinien być system, który łączyłby zdolność wyodrębniania cech w procesie
widzenia z siłą i elastycznością spostrzegania ludzkiego, inaczej mówiąc spróbujemy
zbudować model rozpoznawania obrazów przez człowieka.

PANDEMONIUM
Jedną z możliwych metod wykorzystania analizy cech do rozpoznawania obrazów jest
system zwany Pandemonium (Selfridge, 1959). System ten składa się z kolejnych
demonów, które pracują nad odebranym obrazem i każdy z nich wykonuje inną czynność
(rys. 3-1)
Pierwszy zespół demonów - demony obrazu - wykonuje pracę najprostszą: po prostu
rejestrują one pierwotny obraz sygnału zewnętrznego. Następnie obraz ten jest analizo-
wany przez demony cech; każdy z nich szuka w przedstawionym obrazie określonych
cech charakterystycznych: linię lub kąt pewnego rodzaju, określoną krzywą lub kontur
RYSUNEK 3-1 DEMONY POZNAWCZE
DEMONY
OBRAZU
itp. Demony poznawcze śledzą reakcje demonów cech. Kadży demon poznawczy jest
odpowiedzialny za rozpoznawanie określonego układu cech. Tak na przykład rozpozna-
niem litery A zaj muje się jeden demon, rozpoznaniem litery B - drugi itd. Demon litery A
stara się odszukać cechy odpowiadające literze A. Po odnalezieniu tej cechy demon,
wszczyna alarm. Im więcej wynajdzie cech charakterystycznych, tym głośniej alarmuje.:
W końcu demon podejmujący decyzję, który przysłuchuje się wrzawie wywołanej
przez alarmujące demony poznawcze, wybiera tego, który „krzyczy" najgłośniej, wycho- •
dząc z założenia, że odpowiadający temu demonowi układ cech jest najbardziej prawdo-
podobny.
System Pandemonium opisuje w ten sposób przypuszczalną kolejność operacji:
występujących w toku analizy cech obrazów. System ten różni się od systemu wyboru na'.
podstawie porównywania z wzorcem (opisanego w rozdziale 1) tylko tym, że początkowy
obraz zostaje przekodowany i rozbity na szereg cech, a nie jest bezpośrednio porówny-
wany z posiadanymi wzorcami czy reprezentacjami. W obu systemach niewątpliwie
jedno jest wspólne: analizują równocześnie wszystkie dostępne elementy obrazu. Każdy
demon poznawczy powiadamia, w jakim stopniu sygnał na wejściu pasuje do należącego
do niego zestawu cech. Atrakcyjność tego systemu wiąże się z jego elastycznością. Można
na przykład skłonić go do uczenia się. Demony poznawcze mogą stopniowo uczyć się, jak
• należy interpretować różnorodne cechy związane z podlegającym im układem. Łatwo
można też wprowadzić do systemu wpływ kontekstu na rozpoznawanie, włączając do
niego demony kontekstu, które dołączą swoje głosy do ogólnej wrzawy. Ponadto system
ten jest zgodny z tym, co wiemy o analizie sygnałów zewnętrznych w układzie ner-
wowym. W poprzednich rozdziałach wykazano, że typ reakcji specyficznych dla oddziel-
vch neuronów systemu spostrzegania można identyfikować jako demony cech.
Czy system zbudowany na rozpoznawaniu cech pozwala nam rozwiązać problemy
wnikające ze zmiany wymiarów, kierunku i położenia danego obrazu? Nie bezpośred-
nio Wszystko zależy od natury analizowanej cechy. Załóżmy, że litera H opisana jest
jako dwie linie pionowe plus krótka linia pozioma. Przy takim zestawie cech dowolna
zmiana położenia litery H wyłoni takie same trudności dla systemu Pandemonium, jakie
stwarza dla systemu porównywania z wzorcem. System Pandemonium mówi jedynie o
tyffl, jak można wykorzystać cechy do rozpoznawania obrazów, ale niczego nie powie o
tym, jakie cechy w istocie są wyławiane z nadchodzącej informacji sensorycznej.
Cechy związane z rozpoznawaniem liter
Przystępując do projektowania maszyny zdolnej do rozpoznawania obrazów wzroko-
wych, musimy przede wszystkim zbadać cały zestaw cech mających podlegać rozpozna-
waniu i spróbować określić te cechy, które stanowią o unikalności danego obrazu. W
zasadzie mamy znaczną swobodę w wyborze określonej grupy cech, które, jak nam się
wydaje, pozwalają z dużym prawdopodobieństwem odróżnić jeden obraz od wszystkich
pozostałych. Należy tu posługiwać się następującymi kryteriami: zespół cech powinien
być możliwie najprostszy, powinien też dawać jak największą gwarancję uniknięcia
pomyłek oraz poddawać się analizie, przy której stosowalibyśmy proste obwody
połączeń. Rozpatrzmy ponownie cały ten proces, ale w postaci nieco bardziej konkret-
nej. Spróbujmy wykorzystać to, co wiemy o układzie nerwowym człowieka, aby wybrać
cechy, które, być może, są wykorzystywane w prawdziwym systemie rozpoznawania
obrazów przez człowieka.
Jak zbudować pandemonium?
Badania nad rodzajami reakcji neuronów, wywołanych przez specyficzne sygnały na
wejściu, dają podstawy do przypuszczeń, że systemy spostrzegania u większości
organizmów żywych są zdolne do wyodrębniania z dowolnego obrazu wzrokowego
ogromnej liczby charakterystycznych dla niego cech. Przypomnijmy, że w ośrodkach
mózgowych, otrzymujących od receptorów informację sensoryczną, niektóre oddzielne
neurony reagują wyłącznie na występowanie linii prostej o określonym kierunku w
określonej części pola siatkówki. Reakcja ich jest niezależna.od długości linii. Neurony
sąsiadujące z nimi mogą też wytwarzać maksymalną reakcję na linię o określonym
kierunku, ale nie są tak drobiazgowe, jeżeli chodzi o dokładne jej położenie. Inne neurony
przejawiają maksymalną wrażliwość na kontury określonego kształtu albo też na linie
przecinające się pod określonym kątem. W ten sposób system wzrokowy z reguły
wydobywa z obrazu wzrokowego ogromną liczbę szczegółowych informacji o jego
'•'echach specyficznych. W rzeczywistości wydobywa on znacznie więcej informacji, niż
jest to konieczne do rozpoznawania liter w systemie pandemonium.
 RYSUNEK 3-2 DEMONY CECH DEMONY POZNAWCZE
tnii pionowych: otrzymamy ogólny detektor linii pionowych. Reakcja takiego detektora
zależniona będzie od liczby linii pionowych w danym obrazie bez względu na ich
długość, intensywność czy Jakość". Można skonstruować analogicznego demona
również dla linii poziomych lub skośnych. To samo można zrobić dla kątów: prostych,
oS
trych itd. Również pewna informacja powinna być zawarta w liniach krzywych. Dla
naszych celów warto stworzyć dwa demony linii krzywej. Jeden z nich będzie reagował na
określoną liczbę krzywych ciągłych (jak w literach O i Q), a drugi na pewną liczbę
krzywych nieciąglych (jak w literach C i G). Po przeprowadzeniu niezbędnych połączeń
otrzymamy system zbliżony do przedstawionego na rysunku 3-2.
Mamy tu do czynienia z informacją sensoryczną, która została przeanalizowana ze
względu na występowanie siedmiu typów cech ogólnych (tabela 3-1). Demon odpowie-
dzialny za każdą z cech zawiadamia, ile „swoich" cech znalazł w obrazie. Demony

Tabela 3-1

DEMONY Linie Linie Linie Kąty Kąty Krzywe Krzywe

OBRAZU pionowe poziome ukośne proste ostre ciągle nieciągłe
A 1 2 3
B 1 3 4 2
C 1
D 1 2 2 1
E 1 • 3 4
F 1 2 3
G 1 1 1 1
H 2 1 4
1 1 ' 2 4
J 1 1
PRZETWARZANIE K 1 2 1 2
SYGNAŁU L
W KORZE 1 1 1
M 2 2 3
N 2 1 2
0 1
P 1 2 3 1
Q 1 2 1
R 1 2 1 3 1
S 2
T 1 1 2
U 2 1
V 2 1
Informację można skondensować stosując tę samą zasadę, z której korzystaliśmy przy W 4 3
konstruowaniu wzorców: po prostu należy połączyć pewną liczbę komórek, aby; X 2 2
skonstruować bardziej ogólny detektor cech. Na przykład, można połączyć wszystkie Y 1 2 1
neurony leżące w różnych częściach siatkówki, a reagujące na występowanie w obrazie L 2 1 2
 RYSUNEK 3-3 DEMONY CECH DEMONY POZNAWCZE Aby system ten mógł rozpocząć pracę, pozostaje do przezwyciężenia jeszcze jeden
robieni. Niektóre litery różnią się między sobą tylko tym, że mają pewne dodatkowe
cechy. Na przykład litera F składa się z linii pionowej, dwóch linii poziomych i trzech
kątów prostych. Litera P ma wszystkie te cechy plus krzywą nieciągłą. Jeżeli ekspono-
wana jest litera P, to nie ma problemu: demon P zareaguje głośniej niż demon F. W
wypadku ekspozycji litery F zarówno demon F, jak i demon P będą reagowały równie
donośnie i demon decyzji będzie miał kłopot z ich odróżnieniem. Podobny problem
pojawi się również w sytuacji wyboru między literami P i R, V i Y, O i Q itp.
Problem ten możemy rozwiązać przez ustanowienie standardowego maksymalnego
poziomu reakcji dla wszystkich demonów. Dany demon reaguje maksymalnie tylko
wtedy, kiedy występują wszystkie poszukiwane przezeń cechy. Nieobecność jakiejkol-
wiek z poszukiwanych cech albo też wystąpienie dodatkowej cechy powoduje pewne
stłumienie reakcji.
Tak w zarysie wygląda schemat systemu rozpoznawania cech specyficznych. Czy może
on działać? Jedynym sposobem sprawdzenia go jest wypróbowanie w działaniu.
DEMONY Zobaczymy, co się stanie, kiedy zaprezentujemy temu systemowi jakąkolwiek literę, na
OBRAZU
przykład R (rys. 3-3).
Początkowo litera R zostanie zarejestrowana przez demony obrazu, a następnie
informacja ta przekazana zostanie do dalszej obróbki. Zaczynają reagować demony
cech.
Jako pierwszy zareaguje demon linii pionowej. Reakcja ta jednak nie wystarczy do
sklasyfikowania obrazu. Na rysunku pokazano znaczną liczbę demonów poznawczych
reagujących na linię pionową. Spośród 26 możliwych liter alfabetu* 13 ma po jednej lin ii
pionowej, 6 zaś po dwie linie poziome. Dalej widzimy, że pozostałe cechy litery R
pobudzają aktywność różnych demonów poznawczych. W tym wypadku demon decyzji
łatwo dokona wyboru, ponieważ najgłośniej ze wszystkich reaguje demon litery R.
Następna najbardziej zbliżona litera to P, której odpowiadają cztery z siedmiu możliwych
cech, a kolejna litera D ma ich trzy.

Znaczenie błędów. Zwróćcie uwagę na pewne istotne cechy charakteryzujące działanie

poznawcze zwracają uwagę na te cechy, które wiążą się z odpowiadającym im układem
cech, a sygnały wysyłane przez nie będą tym głośniejsze, im więcej takich cech za-
wiera informacja sensoryczna. Właściwy układ cech ustalony zostanie przez demona de-
cyzji na podstawie doniesień tego z demonów poznawczych, który reaguje najbardziej
energicznie.
takiego systemu rozpoznawania obrazów. Aby rozpoznać na przykład literę R, nie trzeba
koniecznie korzystać z usług siedmiu demonów wyodrębniania cech. Wystarczy
odnotować, że mamy do czynienia z kątem ostrym i zamkniętym konturem, albo też
wystarczy posłużyć się informacją o kątach: występowanie trzech kątów prostych i
jednego ostrego jest charakterystyczne tylko dla wzorca litery R. A zatem dla
poszczególnych liter, siedem demonów wyodrębniania cech dostarcza nadmiar informa-
cji. Oznacza to, że system będzie funkcjonował również w takim wypadku, kiedy
niektórym demonom wyodrębniania cech zdarzy się popełnić błąd. Pełny zestaw siedmiu
cech niezbędny będzie tylko wtedy, gdy wszystkie możliwe wzorce będą rozważane
równocześnie. Inaczej mówiąc, gdy chcemy uzyskać pełny opis wszystkich liter i każdej
litery oddzielnie, potrzebne nam są wszystkie cechy. Jeżeli dodalibyśmy do alfabetu nowe
Chodzi o liczbę liter alfabetu języka angielskiego (Przyp. red. poi.).
 DEMONY POZNAWCZE RYSUNEK 3-6

RYSUNEK 3-4. Źródło: Kinney, Marsetta i Showman (1966).

litery, to należałoby wówczas również zwiększyć liczbę analizowanych cech, zaś rodzaj
tych cech byłby uzależniony od cech charakterystycznych nowych liter.
Należy zwrócić uwagę również na to, że rodzaje błędów, jakie mogą wystąpić w
procesie rozpoznawania, są uzależnione od zestawu cech wybranych do rozpoznawania
obrazów. Jeżeli pojawiają się błędy w czasie rozpoznawania litery R, to najczęściej
A B C D E F G H I J K L M N O P O R wynikają z mylenia jej z literą P, kiedy bowiem sygnał jest przetwarzany przez demony
S T U V W X Y Z 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 RYSUNEK 3-5 cech, układ cech dla P jest najbardziej zbliżony do R.
 RYSUNEK 3-7 DEMONY POZNAWCZE
DEMONY
OBRAZU
Jedna z metod sprawdzania tej teorii polega na prezentowaniu ludziom różnych liter w
warunkach utrudnionego rozpoznawania, a następnie na analizowaniu występujących
błędów. Wyniki takich eksperymentów .tworzą matrycę pomyłek popełnianych przez
osoby badane w trakcie rozpoznawania liter. Rysunek 3-4 przedstawia taką matrycę
wyników eksperymentu, w którym litery i cyfry pokazane na rysunku 3-5 eksponowano
przez krótki czas na ekranie, a osoby badane odczytywały to, co widziały w danym
momencie (według danych uzyskanych przez Kinneya, Marsetta i Showmana, 1966).
Z lewej strony matrycy pionowo umieszczono litery, które były istotnie eksponowane,
górze zaś, poziomo, litery podawane przez osoby badane. Jeżeli odszukamy w lewej
, | ur nnie R, to równocześnie w odpowiadającym jej szeregu poziomym możemy
•ulnaleźć odpowiedzi osób badanych, usiłujących rozpoznać tę literę; w danym wypadku
inpełniły one 6 błędów, w tym czterokrotnie pomyliły R z literą P.
leszcze jedna sprawa zasługuje na naszą uwagę, otóż błędy pojawiające się przy
•n/poznawaniu liter w wyniku analizy cech nie zawsze rozkładają się symetrycznie.
Weźmy na przykład literę C. Podczas prezentacji tej litery będzie reagował wyłącznie
Jemon reagujący na otwarty kontur (krzywą nieciągłą). Z tego powodu demon decyzji
bodzie miał trudność w dokonaniu wyboru między C i G. Zwróćcie uwagę na błędy
pojawiające się przy rozpoznawaniu tych liter. Osobom badanym najwięcej trudności ze
wszystkich liter przysporzyło rozpoznanie litery C: 21 razy zamiast C odczytywali literę
(i- jednakże, jak to wynika z matrycy pomyłek, wśród błędów powstałych przy
rozpoznaniu litery G litera C pojawiła się tylko raz.
Reakcje na zniekształcone obrazy. Teraz, kiedy znamy już pewne właściwości systemu
pandemonium, rozpatrzymy problemy związane ze zniekształceniami w strukturze
syąnału zewnętrznego. Zmiany wielkości liter nie stwarzają żadnego problemu w toku
wyodrębniania cech przez system. Demony cech otrzymują przecież informacje od
detektorów linii, które nie są wrażliwe na ich długość. Również kąty proste pozostają
prostymi, a ostre-ostrymi, niezależnie od wielkości litery.
Inny problem stanowi położenie linii. Wystarczy przewrócić literę F ,,na bok" i
demony znajdą się w kłopocie, ponieważ teraz, zamiast jednej linii pionowej i dwu
poziomych prostych linii pojawia się jedna linia pozioma i dwie linie pionowe.
Natomiast, kiedy odwrócimy literę „do góry nogami", system rozpoznawania nie będzie
miał żadnych kłopotów: Demony linii pionowych i demony linii poziomych będą
reagować dokładnie tak samo.
Oczywiście można poprawić wrażliwość systemu na położenie, budując demony dla
bardziej ogólnych cech, na przykład łącząc wszystkie demony linii prostych, uzyskamy
demona reagującego na linie proste niezależnie od ich położenia (rys. 3-6). Teoretycznie
wszystko to możemy łatwo wykonać. Czy jednak taki system rozpoznawania może być
zdolny do identyfikowania wszystkich liter na podstawie zestawu ich cech ogólnych?
Wcale nie. Myli on litery M i W, ponieważ każda z nich składa się z czterech linii prostych
i trzech kątów prostych. Podobnie będzie z Ni Z, ponieważ mają one po trzy linie proste i
po dwa kąty ostre (rys. 3-7).
Dorośli z reguły nie mylą tych liter, choć dzieciom to się czasem zdarza. Tak więc te
ostatnie kombinacje cech nie stanowią właściwego zestawu cech w systemie rozpozna-
wania obrazów, funkcjonującym u człowieka.
Cechy związane z rozpoznawaniem mowy
Nietrudno zrozumieć, jak można posłużyć się schematem wyodrębniania cech do
opracowania systemu rozpoznawania liter. Nawet bardzo prosty zbiór cech nieźle
funkcjonuje przy rozpoznawaniu liter. Kiedy jednak w grę wchodzi mowa, sprawa nie jcst
Wpadkach okazuje się, że dla skutecznego odnajdowania granic między wyrazami
tak prosta. Sam kształt fal charakteryzujących mowę ludzką stwarza poważne trudności
!iezbcdna jest znajomość poprzednich wyrazów w zdaniu; jak na przykład rozczłonko-
dla analizy. Pomimo ogromnych nakładów finansowych i wysiłków, wszystkie opraco.
vać układ dźwięków p-o-w-ó-z, jeżeli nie wiemy, czy wyraz ten wchodzi w skład zdania
wane dotychczas sztuczne systemy rozpoznawania mowy mają bardzo ograniczone
powóz dopiero co zajechał" czy też zdania „Szofer przyszedł po wóz do garażu". Aby
zdolności: rozpoznają wyrazy, które wolno i wyraźnie wypowiada jedna osoba 2
dokonać analizy fali głosowej, musimy posłużyć się znacznie bardziej skomplikowanym
niewielkiej grupy ludzi.
systemem rozpoznawania obrazów, omówionym w następnym paragrafie.
W celu skonstruowania systemu rozpoznawania mowy należy przezwyciężyć trzv
podstawowe trudności. Po pierwsze-rozwiązać problem segmentacji mowy: jednostki
które należy rozpoznać, nie są wyraźnie rozgraniczone. Po drugie- częstotliwości
amplituda fal dźwiękowych odpowiadające jednemu i temu samemu wyrazowi są
Detektory cech związane z analizą mowy
nadzwyczaj silnie zróżnicowane zarówno w wypadku, gdy wyraz ten wypowiadają różni
fonemy. Lingwiści od dawna próbowali scharakteryzować dźwiękowe komponenty
ludzie, jak i nawet wtedy, gdy ta sama osoba wypowiada go w różnych kontekstach. I p0
mowy. Jest oczywiste, że w tekście drukowanym sylaby i oddzielne litery stanowią
trzecie - nie wiadomo, jakie są w istocie te podstawowe cechy, które można by było
elementarne jednostki wyrazu. Ale w mowie ludzkiej nie tak łatwo wyróżnić podstawowe
wykorzystać do rozpoznania mowy, a nawet czy w ogóle takie cechy istnieją.
jednostki. Dla doświadczonego ucha specjalisty istnieje jednak stosunkowo niewielki
zbiór podstawowych dźwięków, z których tworzą się wszystkie wypowiadane wyrazy.
Problem segmentacji. W trakcie analizy tekstu drukowanego łatwo możemy odnaleźć Pojedynczy dźwięk zasługuje na miano jednostki podstawowej wówczas, gdy ma pewną
poszczególne litery, każda z nich jest oddzielona od sąsiednich liter odstępem określonej funkcjonalną wartość. Weźmy pod uwagę wyrazy: bok, kok i lok. Każdy z tych wyrazów
wielkości, jeszcze większy odstęp znajduje się między wyrazami. W ten sposób ma inne znaczenie; różnica sensu występuje w trakcie zmiany jednego dźwięku-w
wyznaczenie granic między literami, wyrazami i zdaniami w tekście drukowanym nie naszym przykładzie początkowego („b", „k" albo „1"). Dźwięk, który sam nie ma
sprawia kłopotu; ale przy odbiorze słuchowym tego samego tekstu sprawa przedstawia się znaczenia, ale jest zdolny do zmiany znaczenia wyrazu, nazywa się fonemem. Dźwięki
całkiem inaczej. „a", „e", „i", „u" i inne również są fonemami.
Słuchając,jak ktoś mówi, odnosimy wrażenie, że rozróżniamy wyraźnie oddzielonej:
Na przykład, wstawiając w środek wyrazu lok „e" lub „a" możemy uzyskać wyrazy o
na ogół dobrze artykułowane wyrazy. To wszystko jest tylko złudzeniem. Tak wyraźnie'
nowych znaczeniach.
odróżniane przerwy między oddzielnymi wyrazami w istocie w realnych sygnałach nie
Nie każda litera musi koniecznie odpowiadać fonemowi, a nawet liczba i rodzaj
występują; stanowią bowiem jedynie rezultat procesu rozpoznawania obrazów. Ich i
fonemów mogą być różne w różnych dialektach w obrębie tego samego języka. W
odbiór jest wynikiem analizy. W rzeczywistości mowa ludzka to dziwaczne splątanie;
pewnych rejonach USA na przykład, słowa merry, marry i Mary wymawia się
nieartykułowanych dźwięków, niewyraźnych zgłosek, przerw i skrótów. Co najgorsze, j
identycznie, w innych zaś zupełnie inaczej.
nie widać żadnego wyraźnego związku między przerwami w kształcie fali głosowej a j
Różnice w dźwięku, jeżeli nie sygnalizują nam różnic w znaczeniu, na ogół są nie
granicami pomiędzy oddzielnymi wyrazami. j
zauważane. Na przykład, fonem „d" wymawia się całkiem różnie w wyrazach: dom i
Łatwo możemy przekonać się o tym przysłuchując się mowie człowieka w obcym dla [
brud, ale na ogół ani mówiący, ani słuchający nie uświadamiają sobie tych różnic.
nas języku. Jeżeli język nie jest nam znany, odnosimy wrażenie, jakby dźwięki płynęły i
Jeżeli fonemy w swej istocie są podstawowymi cegiełkami służącymi do budowy
nieprzerwanym potokiem. Nawet ten, kto rozpoczął naukę i opanował podstawowy;
wyrazów, to czy można by je wykorzystać jako cechy niezbędne w systemie rozpozna-
zasób słów, odkrywa, że jest mu bardzo trudno wyławiać znane słowa z płynącego bez;
wania mowy typu pandemonium? Prawdopodobnie nie. Traktując fonemy jako cechy
widocznych przerw potoku słów człowieka, dla którego jest to jego język ojczysty. W ;
niewiele zyskamy. W przeciwieństwie do detektorów linii i kątów w systemie wzroko-
rzeczywistości ta płynność słów cudzoziemca w większości wypadków jest złudna.
wym nie znamy obecnie sposobu analizowania i wyodrębniania fonemów z fali głosowej.
Różnice w odbieraniu szybkości mowy związane są z różnicą warunków jej rozpozna- '•
Jak dotąd, tylko człowiek potrafi rozpoznawać fonemy w fali głosowej.
wania. W jednym wypadku dźwięki mają sens i wyrazy jawią się jako oddzielne jednostki;
w drugim wypadku zaś te same dźwięki okazują się niezorganizowaną, bezsensowną
Cechy dynstynktywne. Trudności związane z identyfikowaniem fonemów doprowadziły
plątaniną.
do przyjęcia innych systemów klasyfikacji dźwięków mowy. Jedna z metod polega na
Niektóre właściwości fizyczne fali głosowej można wykorzystać w celu segmentacji
zbadaniu, jak mowa jest produkowana, aby stwierdzić, czy fala głosowa może być opisana
przekazu werbalnego. Jednak żadna ze zbadanych do dziś cech fizycznych fali głosowej
przez odwołanie się do operacji niezbędnych dla wytwarzania dźwięków. Dźwięki mowy
nie może służyć za pewną podstawę do określenia granic między wyrazami. I w wielu ;
pojawiają się w rezultacie kompleksowego współdziałania różnych części aparatu
Tabela 3-2. Jedna z przyjętych klasyfikacji fonemów języka angielskiego*

Tnąca/ Ciągła/ Napięta/ Nosowa/ Mollowa/ j Ciemna/ Skupiona/ Spółgłoskowa/ Wokaliczna/

Nietnąca Nieciągła Nienapięta Ustna Niemollowa Jasna Poproszona Samogłoskowa Niewokałiczna

o (jak w pot) + + + _ +
a (jak w pat) + + _ +

e (jak w pet) + +

u (jak w put) + + - +

9 (jak w pirtt) + _ +

i (jak w pit) . +

1 (jak w /uli) + +

T| (jak w lu«g) + + +

J (jak w ship) + + - + + _
T (jak w chip) + - + - ' + + _
k (jak w /rip) + + +

•% (jak w azure) + - - + +

£ (jakwjuice) + + +
g O'ak w goose) - + +
m (jak w mili) + + _ + _
f(jakwy!ll) + + + _ +

p (jak w pili) + + _ +

v (jak w vim) + - - + _ + _
b (jak w Mil) - - - + _ + _
n (jak w mil) + _ + _
s (jak w sil) + + + _ _ _ + _
0 (jak w thill) - + + _ __ +

t (jak w rill) + +

z (jak w zip) + + _ _ _ _ +

y (jak w this) - + - - _ _ +

dGakwrfill) - - - _ _ _ +

h G a k w hill) + _ _
ft ( j a k w - i l l ) - _ _

Źródło: Jakobson, Fant i Halle (19M )

 ił sowego. Przepona, unosząc się, przepycha powietrze przez tchawicę. Podniebienie
^ • -kkie odsłania i zasłania kanały nosowe w celu przepuszczenia powietrza. Język, wargi
/-by poruszają się jednocześnie, co zapewnia harmonijną i czasową strukturę
produkowanych ciągów dźwiękowych.
Dźwięki mowy możemy podzielić w zależności od sposobu i miejsca ich artykulacji w
• mracie mowy. Jeżeli powietrze przechodząc przez tchawicę wywołuje wibrację strun
••losowych, wytwarza się dźwięk dźwięczny, na przykład „a" lub „z". Jeżeli struny
.•losowe nie wibrują w trakcie artykułowania dźwięku, uzyskujemy dźwięk bezdźwięcz-
ny na przykład „s" w słowie syk. Zauważcie, że dźwięki „z" i „s" różnią się jedynie
y.więcznością. Inna cecha dystynktywna tworzy się w wyniku ograniczenia strumienia
nowietrza gdzieś w ustach - wytwarzane są dźwięki szczelinowe „sz", „cz", „f', „w", „s".
I',7V wymawianiu innych dźwięków strumień powietrza zostaje przerwany na krótko, po
^v.vm nagle uwolniony produkuje dźwięki zwarte, na przykład ,,t" i „d"; dźwięki te
• vvorzą przerwę w kształcie fali głosowej, nie ma ona jednak żadnego związku z odstępem
między wyrazami. Na przykład, w czasie wymawiania słowa standard występują trzy
•.wraźne przerwy w toku mowy: jedna po ,,s", druga po „n" i trzecia po „r". Ale też tylko
•x trzy przerwy wystąpią przy wypowiadaniu zdania he uses standard oil.
W ten sposób możemy przekodować dźwięki mowy na cechy dystynktywne związane z
wytwarzaniem dźwięków przez aparat mowy, albowiem każdy dźwięk ma unikalne
właściwości. W tabeli 3-2 przedstawiamy j^dną ze stosowanych klasyfikacji cech
Jystynktywnych dla fonemów występujących w języku angielskim.
Cechy dystynktywne, podobnie jak fonemy, trudno jest wyodrębnić z fali głosowej. W
liodatku charakter dźwięków zmienia się zasadniczo zależnie od kontekstu. W rezultacie
istnieje wiele sposobów klasyfikacji dźwięków, ale żaden z nich nie jest w pełni
zadowalający. Niektórzy preferują systemy klasyfikacji oparte na wytwarzaniu dźwięków
mowy; inni podkreślają wagę ich percepcji przez słuchaczy; wreszcie jeszcze inni starają
się łączyć oba podejścia. Jak na razie nie udało się jednak opracować takiego systemu,
który umożliwiałby maszynie efektywne rozpoznawanie mowy, nie mówiąc już o
rozmowie prowadzonej przez kilka osób równocześnie.

Podsumowanie dotyczące analizy cech

Przedstawiony materiał pozwala nam w zasadzie przejść do rozważań nad metodą
zbudowania systemu rozpoznawania obrazów, opartego na analizie cech. Przeanalizo-
waliśmy sposoby budowania i weryfikacji teorii rozpoznawania obrazów. Tworząc
dowolną teorię musimy przede wszystkim ustalić, czy możliwe jest potwierdzenie jej w
praktyce. Czy rzeczywiście wyodrębnione cechy nadają się do klasyfikowania i identy-
fikowania wszystkich obrazów danej modalności zmysłowej? Jeżeli budujemy maszynę
do odczytywania adresów na kopertach i sortowania przesyłek, to staramy się, aby w
miarę możliwości nie popełniała ona błędów. Ale błędy są rzeczą ludzką. Jeżeli zatem
usiłujemy zbudować model rozpoznawania obrazów przez człowieka, to powinien on
popełniać takie same błędy, jakie popełnia człowiek. Analiza błędów okazała się być
jednym z najważniejszych sposobów uzyskiwania informacji o działaniu systemu •
rozpoznawania obrazów przez człowieka. :
Takie ogólne podejście do problemu rozpoznawania obrazów jest słuszne, ale
szczegóły są niewątpliwie fałszywe. Jedna z ważniejszych spraw dotyczy różnorodnych :
możliwych poziomów abstrakcji w systemie wyodrębniania cech. Na jednym z pozio.
mów system może reagować na wiele pionowych, poziomych i skośnych linii danego:
obrazu. Na innym poziomie system mógłby tylko wyodrębniać ogólną liczbę linii \
niezależnie od ich położenia. Może byłoby lepiej, gdyby istniały jakieś pośrednie:
poziomy albo też analizatory jeszcze bardziej ogólnych cech. W przypadku czfowie. i
ka-prawdopodobnie-odbierany obraz klasyfikowany jest równocześnie na różnych;
poziomach ogólności. Na najwyższym poziomie rejestrowane jest pojawienie się litery A.
Niższe poziomy mogą sygnalizować na przykład, że A leży „na boku". Inne części
systemu prawdopodobnie zajmują się różnymi szczegółami informacji na wejściu,
rejestrując wszystkie dodatkowe kropki i spirale, które zostają odfiltrowane na wyższych i
poziomach przetwarzania informacji. W wypadku niektórych zadań wystarczy jedynie;
odkrycie bardzo ogólnych cech obrazu, na przykład jego nadmiernego wydłużenia lub s
krzywizny. Dla innych może okazać się konieczna szczegółowa analiza obrazu. Przy \
próbie budowania takich ogólnych schematów, które pozwalałyby rozpoznawać obrazy;
pomimo występujących zniekształceń, należałoby przewidywać możliwość takich
zniekształceń w odbieranym sygnale.

ANALIZA PRZEZ SYNTEZĘ

Systemy działające na zasadzie wyodrębniania cech okazują się zawodne w wielu

sytuacjach, które nie przedstawiają żadnej trudności dla człowieka. W jaki sposób analiza
cech może być pomocna w ustaleniu, który z dwu dźwięków „noo-dis-plaee" oznacza
słowa „new display", a który słowa „nudist play"? Jakie cechy mówią nam o tym, że
symbole 13 są liczbą, kiedy pojawiają się w kontekście 13 579, lecz będą literą, kiedy
pojawią się w kontekście |3OY? A co ma robić system rozpoznawania cech z obrazem z
rysunku 3-8-jakie cechy określają katedrę?
Demony z pandemonium okazują się tu niewystarczające. Potrzeba więcej informacji,
aby proces rozpoznawania obrazów osiągnął tę moc, jaką ma system rozpoznawania
obrazów przez człowieka. W cóż jeszcze jest on wyposażony, co w nim się znajduje, gdy
zawiodą systemy porównywania z wzorcem i rozpoznawania cech?

Znaczenie kontekstu

Interpretacja danych sensorycznych opiera się w poważnej mierze na wiedzy o tym, LV> ni
sygnał ma być, rzadziej zaś na informacji, jaką ten sygnał zawiera. Tę infomacw
dodatkową dostarcza kontekst zdarzenia sensorycznego. Kontekst obejmuje całe środo- RYSUNEK3-8. RoyLichtenstein, „Katedra nr 5". Litografia 48xAx32lA cali. Copyright
© 1969, Gemini G.E.L.
 wisko, w jakim zachodzi dane doświadczenie. Czytelnik wie sporo rzeczy o treści czytam-1
książki, w uzupełnieniu do konkretnych układów liter na danej stronicy. Wie, że tekst jej
napisany po polsku, że dotyczy zarówno ogólnie psychologii, jak i psycholog;;j
rozpoznawania obrazów w szczególności. Więcej nawet, po pewnym czasie CzytelnjtJ
zapoznawszy się ze stylem autorów może z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć
jakie słowa nastąpią uprzednio przeczytanych. Przewidywania te będą do tego stopnj,
prawidłowe, że czytający automatycznie będzie wstawiał brakujące wyrazy, jak na
przykład słowo „po" opuszczone w poprzednim zdaniu1, albo też, co na to sarno'
wychodzi, nie zauważy jego braku. Ogromną ilość informacji, jaka jest nagromadzona!
zazwyczaj automatycznie wykorzystana do zrozumienia zdarzeń, określamy mianem
kontekstu tych zdarzeń. Zdolność do wykorzystywania kontekstu czyni system spostrze.
gania u człowieka znacznie doskonalszym i bardziej elastycznym, niż byłby jakikolwiek
elektroniczny system rozpoznawania obrazów.
Mokre skarpetki
Efekt wpływu kontekstu łatwo jest udokumentować. Rysunek odbierany jest szybciej)
łatwiej, jeśli zawiera jakąś myśl, niż wówczas, kiedy jest pustą dekoracją. Zdolność do!
czytania i zapamiętywania liter jest znacznie bardziej ograniczona, jeśli tworzą one ciąg
bezsensowny- sgtooeurua- niż wtedy, gdy te same litery jawią się w sensownym porząd-
ku - outrageous (oburzający). A nawet wówczas, kiedy litery tworzą sensowne słowa-
inm
ycr
aft
ors
uli
ena
rt
- trudno jest je odebrać, gdy podzielone są w inny niż zazwyczaj sposób2.
Opracowana została znaczna liczba technik eksperymentalnych, które pozwalają
zademonstrować wpływ kontekstu na analizę percepcyjną napływających sygnałów. WI
jednym przykładzie (eksperyment przeprowadzony przez Millera, 1962a) osoba badana j
słuchała szeregu wyrazów, takich jak: socks, some, brought, wet, who (skarpetek, parę,!
przyniósł, mokrych, kto). Wyrazy wypowiadane były na tle szumu, każdy oddzielny!
wyraz udawało się rozpoznać prawidłowo jedynie w około 50% przypadków. W;
następnym badaniu zmieniono w ten sposób porządek słów, że powstało sensowne
zdanie:-kto, przyniósł, parę, mokrych, skarpetek. W tym wypadku rozpoznawanie;
1
Dobrym przyktadem tego jest fakt, że maszynistka przepisująca tekst wstawiła automatycznie ten,'
brakujący wyraz.
2
Właściwy podział na słowa przedstawia się następująco: „In my craft or sullen art". Tytuł wiersza Dyiana
Thomasa (przyp. red. poi.).
osło w istotny sposób i odpowiadało takiemu poziomowi, jaki uzyskiwany był w
S
• rwszym eksperymencie przy obniżaniu stopnia szumów o 50% uprzedniej wartości,
p miętajmy, że fizycznie obie sytuacje - pierwsza i druga-były identyczne. To właśnie
unik kontekstu przyczynił się do poprawy dokładności spostrzegania przy identycz-
nym sygnale fizycznym.
Co się dzieje, kiedy słyszymy jakieś słowo bez kontekstu, na przykład słowo „brought"?
Dźwięczy onojakgłuche burczenie na tleszumu; słuchający, być może, uchwyci tuszereg
stotnych cech: na przykład może rozpoznać dźwięk ,,b" i określić, że cały wyraz składa
. z je(inej długiej sylaby. Te dwie cechy wystarczą, aby móc ustalić zasadę odrzucenia
takich wyrazów, jak: hospital, Missisipi, bananas i boondocks, ale pozostaje jeszcze duża
liczba innych możliwości, na przykład takie słowa, jak: brought, boy, brings, brags, buys,
bought, bit, bones. Zatrzymajmy się na tych ośmiu wyrazach. Bez informacji dodatkowej
nie uda się podjąć żadnej decyzji. Na tym etapie rozwiązanie może być prawidłowe w 1
przypadku na 8, prawdopodobieństwo prawidłowej odpowiedzi stanowi 12,5%.
Załóżmy teraz, że ten sam wyraz wchodzi w zwrot, who b some wet socks (kto p
parę mokrych skarpetek?) Jest to drugi wariant eksperymentu Millera. Liczba możliwych
alternatyw kurczy się. Nie znany wyraz jest prawdopodobnie czasownikiem, więc można
pominąć wyrazy boys i bones jako możliwe alternatywy. Musi też odnosić się do
konkretnego przedmiotu. Nie można chwalić się (brag) skarpetkami, więc jeszcze jedna
możliwość jest wyeliminowana. Musi też mieć jakiś prawdopodobny sens. „Who bit the
wet socks" (kto gryzie mokre skarpetki) jest mało prawdopodobnym stwierdzeniem,
zatem odrzućmy wyraz bit. Teraz mamy cztery alternatywy: brought, brings, buys i
bought. A wraz z małą dodatkową informacją dotyczącą jakiejś cechy akustycznej tego
wyrazu ograniczymy wybór jeszcze bardziej. Czy jest gdzieś syczący dźwięk „s"? Jeśli nie
ma, to wyraz jest jednym z dwu: brought lub bought: tylko dwie możliwości. W tej
sytuacji szansa odgadnięcia zwiększyła się znacznie, gdyż prawdopodobieństwo właści-
wego rozwiązania wzrosło od 12,5% do 50%.
Jasne jest zatem znaczenie kontekstu. Można opracować reguły, które pozwoliłyby na
ograniczenie możliwych alternatyw, jakie w danym momencie należy brać pod uwagę.
Nie znaczy to wcale, że w spostrzeganiu uczestniczy świadomy proces prób i błędów dla
wszystkich możliwych alternatyw w celu wybrania tej, która lepiej niż inne odpowiada
danej konkretnej informacji kontekstowej. Dokładnie nie wiemy, jakie to mechanizmy
zajmują się informacjami występującymi w kontekście; wiemy tylko jedno, kontekst
istotnie odgrywa bardzo ważną rolę w naszym spostrzeganiu. Kontekst dostarcza zasad,
które pozwalają na tworzenie się naszego percepcyjnego świata, dzięki niemu wiemy,
czego możemy oczekiwać, i możemy sensownie interpretować nasze spostrzeżenia.
Należy pamiętać, że aby w pełni wykorzystać informację płynącą z kontekstu,
spostrzeganie musi „opóźniać się" w stosunku do informacji odebranej przez system
sensoryczny. Odbiór wyrazu brought winien dopomóc nie tylko wyrazom pojawiającym
się przedtem (who), ale również wyrazom pojawiającym się po nim (socks). To
:
opóźnienie między dopływem informacji sensorycznej a interpretacją końcową przekazu
odgrywa ważną rolę w analizie percepcyjnej. Na przykład, podczas głośnego czytania
; oczy czytającego biegną szybciej po linijkach tekstu niż jego głos. Kiedy sprawna
 maszynistka przepisuje rękopis, czyta tekst znacznie szybciej niż pisze go na masz\ni.
Poruszamy się ciągle do przodu starając się zebrać możliwie jak najwięcej inforrrm-
płynącej z kontekstu, zanim przystąpimy do tych działań, jakie stawia przed mir
wykonywane zadanie. Im więcej wiemy o tym, co będzie za chwilę, tym łatu-
odbieramy to, co istnieje w danej chwili.

Ważna rola redundancji i

ii
Jak się wydaje, struktura języka może poprawiać i uzupełniać zdolność człowieka do I
wydobywania sensu z niepełnego, fragmentarycznego komunikatu. Język angielski jest w
wysokim stopniu redundantny. Mówimy i piszemy znacznie więcej słów niż jest to
konieczne dla zrozumienia tego, co chcemy powiedzieć lub też napisać. Opuszczenie
wielu wyrazów uczyni tekst krótszym, ale nie będziecie mieć trudności ze zrozumieniem
go. Jednym ze sposobów oceny redundancji wyrazów w języku jest zamieszczone
zniekształcenie tekstu przez systematyczne opuszczanie określonych jego elementów
które czytający powinien odtworzyć. Łatwość, z jaką zadanie to może być wykonanej
stanowi miarę redundancji języka. Mxżexy sxokxjnxe uxunxć ex trxecxą lxtexę w xynj
xekxcix, a mimo to zrozumiecie go dobrze. Zaane bdze tudiesz gd ni zaełim prer.
Gdyby język nasz był bardziej efektywny lub też, gdyby ludzie byli mniej zdolni do
posługiwania się informacją kontekstową w ukierunkowaniu własnej percepcji, to
porozumiewanie się stanowiłoby proces męczący i niepewny. Trzeba by było przysłu-
chiwać się uważnie każdemu słowu, jeden opuszczony czy zniekształcony wyraz i już całe
zdanie traciłoby sens albo też zostałoby źle zrozumiane. Nie moglibyśmy ani na chwilę
osłabić uwagi. Każdy nieprzewidziany hałas mógłby doprowadzić do katastrofy.
Redundancja języka zatem pozwala nam koncentrować wybiórczo uwagę na oddziel-
nych częściach komunikatu, przewidywać następne jego części, skupić się na kluczowych
słowach i frazach przenoszących główny sens przekazu. W efekcie możemy nawet
odwracać uwagę ufni, że pomimo braku wielu szczegółów mowy czy pisma nie zagubimy
przekazywanego znaczenia.

DOKONYWANIE SYNTEZY PRZEKAZU SENSORYCZNEGO

Znacznie łatwiej jest przedstawić efekty działania kontekstu niż rozpracować podsta-
wowe mechanizmy korzystania z informacji kontekstowej dla interpretacji sygnałów
sensorycznych. Zbyt mało jeszcze wiemy o procesach poznawczych i strukturze pamięci
człowieka, aby zbudować w pełni adekwatny model. Niemniej jednak musimy zrobić tu
jakiś początek, aby dać Wam możliwość uchwycenia istoty problemu. system pamięci zawierający zapis minionych zdarzeń-danych i teorii niezbędnych dla
Dotychczasowe rozważania pozwalają przypuszczać, że na jednym końcu systemu "iterpretacji sygnałów sensorycznych. W jakiś sposób oba te źródła informacji muszą
sensorycznego pojawia się reakcja na zdarzenia zewnętrzne i przekaz sensoryczny zbiegać się ze sobą. Dane sensoryczne muszą być skonfrontowane z nagromadzoną
przekształcony zostaje w zespół cech specyficznych. Na drugim zaś końcu znajduje sk •^•/eśniej informacją, aby było możliwe rozpoznanie sygnału,/Jednak proces konfron-

tacji nie może być arbitralny. Nie jest możliwe, aby z pamięci wydobywane było pierwsze'
lepsze zdarzenie w nadziei, że jest ono w jakiś tam sposób związane z napływającym
sygnałem sensorycznym. Jeśli zdarzenia byłyby wydobywane z pamięci przypadkowo, toi
trzeba by sporo czasu, aby zidentyfikować takie proste przedmioty, jak stoły i krzesła.
•p raZ
właśnie należy rozważyć rolę, jaką pełni kontekst. System pamięci zawiera nie
klucz do rozpoznawania nowych danych, ale także dane dotyczące dopiero co
!
-' r e t o W a n y c h zdarzeń sensorycznych. Są to oczekiwania tego, co ma nastąpić,
"! Clonego zdarzenia sensorycznego, wynikającego z danych dopiero co spostrzega-
° .[-! Nawet więcej, oczekiwania bezustannie się zmieniają .w miarę tego jak postępuje
p r/e twarzanie sygnału.
powstawanie i weryfikowanie oczekiwań w trakcie interpretacji przekazu będziemy
,.lZywali procesem aktywnej syntezy. Na rysunku 3-9 główna część modelu pandemo-
''um, który opisaliśmy powyżej, jest zamknięta w skrzynce „analiza cech". Demon
i ,cyZji znajduje się zaś w skrzynce „procesu aktywnej syntezy" i ma on do czynienia nie
•v |ko z danymi sensorycznymi, ale również z pamięcią.
' Praca procesu aktywnej syntezy polega na tworzeniu logicznie spójnego przekazu,
/wodnego z obu źródłami informacji. Na razie skrzynka jest pusta. A teraz spróbujmy
^•obrazić sobie to, co zachodzi wewnątrz skrzynki, chwytając procesy syntezy w połowie
interpretacji przekazu.
Ma rysunku 3-10 zatrzymaliśmy proces w połowie czytania następującego zdania:
HIE BOY WORRIED H I S FATHER (CHŁOPIEC MARTWI SWEGO OJCA).
y.-tem analizy sensorycznej przedstawiony został w momencie, kiedy zatrzymał się na
liu-rze R. Właśnie odkrył dwie linie proste jako cechy R w skrzynce analizy cech. W tym
i.Msie system pamięci zawiera już zinterpretowaną część zdania: T H E BOY
\\()R_ . W środku między analizą sensoryczną a pamięcią leży proces aktywnej
v.:itezy, próbujący porównać pojawiające się oczekiwania z napływającą informacją
sensoryczną.
Przyjrzyjmy się tym oczekiwaniom. Aktualnie analizowane słowo zaczyna się od
WOR . Przypuśćmy, że istnieją różne możliwe do uwzględnienia słowa, jak na
przykład: W O R S H I P P E D , WORKED i WORRIED. Załóżmy, że są to dla tego systemu
jedyne znane wyrazy, zgodne ze wszystkimi danymi posiadanymi do tej pory. Będą one
rozpatrywane po pierwsze dlatego, że zaczynają się od WOR, i po drugie dlatego, że są
czasownikami, które może przyjąć podmiot osobowy. Niewątpliwie analiza wyrazu
zaczyna się od znacznie dłuższej listy możliwości. Jednakże w miarę jak interpretacja
posuwa się naprzód, liczba ich ulega ograniczeniu do momentu aż pozostaną już tylko te
trzy możliwości.
Po zakończeniu procesu syntezy jednego segmentu przekazu system przechodzi do
następnego. Informacja kontekstowa może nam sugerować, że należy oczekiwać jako
kolejnej istotnej części przekazu dopełnienia orzeczenia będącego zapewne nazwą
stopnia pokrewieństwa, ponieważ poprzednie zdanie dotyczyło już stosunków rodzin-
nych chłopca. W miarę rozwoju drobiazgowej analizy kolejnego wyrazu pojawiają się
nowe oczekiwania, które poddawane są sprawdzeniu przez porównanie z danymi
sensorycznymi (rys. 3-11).
Przedstawiliśmy system rozpoznawania, w którym w miarę interpretacji przekazu
sensorycznego bezustannie są konstruowane i sprawdzane oczekiwania odnośnie do tego,
c
o jest spostrzegane. System ten nie opiera się wyłącznie na własnych modelach
wewnętrznych czy też tylko na świadectwie narządów zmysłowych, lecz dopiero
 zz
naczenie języka pozwalają na tworzenie się oczekiwania, że wyraz jest czasowni-
! • ,fli i kolejnego oczekiwania, że po nim nastąpi rzeczownik, mający związek z tym
Hśnie czasownikiem, i że użyte wyrazy powinny wiązać się z sytuacją rodzinną chłopca.
\V ramach tego ogólnego kontekstu mieści się jedynie niewielki zestaw słów, które
^powiadałyby zarówno kontekstowi, jak i zinterpretowanej już części odebranego
irzelcazu. Oczekiwania te ze swej strony generują przewidywania dotyczące określonego
układu cech aktualnie interpretowanego sygnału. Jak tylko demony konturów zaczynają
iodnosić alarm, cały kompleks oczekiwań zostaje poddany równoczesnemu sprawdze-
niu i system może przejść do następnego segmentu przekazu.
Na drugim krańcu system sensoryczny musi dostarczać wielu informacji sensorycz-
nvch i to na różnych poziomach. Dane sensory czne o długości wyrazu oraz jego kształcie
ogólnym łączą się z informacją kontekstową w celu zawężenia kręgu możliwych
alternatyw. Informacja dotycząca przybliżonej długości wyrazów oraz ich liczby i
kształtu wykorzystywana jest prawdopodobnie przy wyborze następnego segmentu do
interpretacji. W uzupełnieniu do tych ogólnych cech zachodzi równocześnie szczegółowa
analiza drobniejszych części przekazu.
Wielka zaleta procesu aktywnej syntezy polega na tym, że stwarza on możliwości
wyboru próbki informacji napływającej z otoczenia i poddania analizie tylko takiej
niezbędnej ilości informacji, która wystarczy do jednoznacznej interpretacji sygnału.
Proces syntezy kieruje uwagę na najistotniejsze części przekazu i na najważniejsze cechy
obrazu. W procesie syntezy mogą pojawiać się fałszywe hipotezy i błędne przewidywania
zdarzeń sensorycznych, jednak system dysponuje licznymi, wbudowanymi weń mecha-
nizmami, zabezpieczającymi przed takimi błędami. Przypuśćmy, że po uzyskaniu
wszystkich danych okazało się, że dane sensoryczne nie odpowiadają żadnej z oczeki-
wanych liter. Płynny bieg procesu przetwarzania informacji musi zostać przerwany na
Kontekst
WORRIED HIS...
jakiś czas, przynajmniej dopóty, dopóki nie zostanie wyjaśnione to nieporozumienie.
Początek zdania Rozważmy, jakie są możliwości, którymi dysponuje system, aby móc wykryć i poprawić
ewentualne błędy. Może jakieś litery zostały opuszczone, trzeba to sprawdzić choćby
wyrywkowo. Czy nowe dane sensoryczne zgodne są z oczekiwaniem? Jeżeli teraz mamy
zgodność, to poprzednia niezgodność mogła być po prostu następstwem przekręconego
Słownik wyrazów: lub też niewłaściwie odebranego sygnału na wejściu; w tym przypadku system może
FATHER
PASTOR FORMER kontynuować swoją pracę. Jeśli niezgodność występuje nadal, to trzeba cofnąć się dalej,
INDIGENT aby ponownie prześledzić przekaz i sprawdzić, czy nie została wybrana niewłaściwa
FRII.._
TRA droga. Możliwe, że np. słowo „houseboat" pojawiło się całkowicie w niezgodzie z
kontekstem, wówczas trzeba będzie rozluźnić ograniczenia, jakie niesie kontekst, i
pozwolić na zdominowanie sposobu interpretacji komunikatu sensorycznego przez
RYSUNEK 3-11
bezpośrednie dane sensoryczne. Słowo, które nie zgadza się z kontekstem zdaniowym,
można zrozumieć, chociaż może ono pobudzić system do powtórzenia całej analizy.
Analizie mogą być poddawane i takie słowa, z którymi system wcześniej nigdy nie miał do
wówczas, kiedy dane z obu tych źródeł informacji są zbieżne, kończy się interpretacjai
czynienia, nie znajdzie on wtedy znaczenia dla takiego sygnału wejściowego.
sygnału wejściowego. j
Taki typ systemu rozpoznawania obrazów powinien mieć zdolność konstruowaniak
sprawdzania hipotez równocześnie na kilku poziomach. Reguły zawarte w gramatyccj
 R ułatwia nam rozpoznanie W. Każda część tej sekwencji symboli pomaga w odbiorze innych
KOLEJNOŚĆ OPERACJI
• ' części i, choć żadnej z liter nie widzimy dokładnie, to całe słowo możemy dość łatwo odczytać.
W poprzednich przykładach dwie sprawy uległy uproszczeniu. Pierwsza, przy ocenie wpły^ Mamy tu do czynienia z sekwencją symboli, która nie poddaje się analizie litera po literze, lecz musi
kontekstu przyjęto, że wszystkie wyrazy w zdaniu mogły być odebrane dokładnie, z wyjątkiem tego uić analizowana jako całość. A nawet więcej, percepcji każdej z części pomaga kontekst trzech
który jest aktualnie przedmiotem analizy. Tak więc dopuszczamy, że zagłuszone szumem wyrazj ozostaiych, chociaż żadna z nich oddzielnie nie jest wyraźnie dostrzegana.
stawały się zrozumiałe dzięki informacji kontekstowej, dostarczonej przez te wyrazy, które jjj
zostały odebrane i pomogły zawęzić krąg możliwości. W eksperymencie Millera, opisanym
powyżej, te inne wyrazy były również zagłuszane. Jak zatem zbiór źle odebranych wyrazów może
pomóc rozszyfrować jeszcze jeden niejasny wyraz? Całkiem różne, chociaż związane z poprzednią
założenie zostało przyjęte w omawianym przed chwilą przykładzie; przy analizie wyrazi CECHY A OCZEKIWANIA
WORRIED w zdaniu THE BOY WORRIED HIS FATHER. Przyjęto tu założenie, że ana!iza
zdania postępowała litera po literze, przy czym częściowa interpretacja wyrazu WOR Dwie rzeczy są wykorzystywane w analizie informacji sensorycznej: cechy sensoryczne i
określała wybór następnych liter. oczekiwania. W większości naszych normalnych doświadczeń cechy i oczekiwania
Żadne z tych stwierdzeń nie jest nieprawdziwe, są one jednak pewnym uproszczeniem. Ważną doskonale się uzupełniają, w efekcie tworzy się jednoznaczne spostrzeżenie. Jednak w
sprawą w procesie analizy przez syntezę jest fakt, że proces ten może wykorzystywać wszystkie
źródła informacji, zawierające dostępną informację, dotyczącą istoty analizowanego sygnału. Jeśli
znaczenie może dopomóc, posłużymy się znaczeniem. Jeśli pojedyncza litera musi być przeana-
lizowana, aby móc zakończyć interpretację słowa, to litera ta zostanie przeanalizowana. Jeżeli calj
człon wyrazu-lub też cały wyraz-nie wydają się niezbędne dla zrozumienia napływającycl
zdarzeń sensorycznych, to zostaną one pominięte. Ponadto proces ten wcale nie musi zachodzi
kolejno, segment po segmencie, litera po literze. Różne części mogą być analizowane w różny!
porządku, a czasem nawet równocześnie. Naturalne było założenie, że proces analizy przebiega!
miarę napływania sygnałów i, choć to jest wygodne (taki właśnie porządek przyjęliśmy w naszyi
przykładzie), to jednak nie zawsze tak musi być.
Spróbujmy wyobrazić sobie, jak będą analizowane kolejne symbole, przedstawione na rysunk
3-12. Żadnej litery nie można rozpoznać. Ale jeżeli ten ciąg symboli włączymy do zdania (ryi
3-13), to można je rozszyfrować bez specjalnego wysiłku. Na rysunku 3-13 symbole, które były tl
rysunku 3-12, zostały przedstawione jako pokryte kleksem, ale teraz całkiem łatwo odczytujem
zdanie: THE WORK MUST GET DONE (PRACA MUSI BYĆ ZAKOŃCZONA). Zauważcii
że ta ilustracja trafia w obie omówione przez nas sprawy. Po pierwsze, odbiór zniekształconyc
kleksem części litery W pozwala nam teraz łatwiej rozpoznać literę R, takjak rozpoznanie zakrył

RYSUNEK 3-12

MUST GET DONE

RYSUNEK 3-13 RYSUNEK 3-14. Robert Glasheen (fotograf), „La Jolla". Copyright 1966, Gtasheen Graphics.
 wtiych sytuacjach brak jednego z dwu wymienionych źródeł powoduje to, że cały obraz
usi być interpretowany jedynie na podstawie drugiego. Oglądając ponownie niektóre
1 istracje, przedstawione w poprzednich rozdziałach książki, możemy wyraźnie stwier-
JZJĆ wzajemne współdziałanie informacji dostarczanej z wyodrębniania cech z informa-
• pjynącą z kontekstu oczekiwań. Na rysunku 3-14 przedstawiona została fotografia,
którą łatwo można zinterpretować: cechy i oczekiwania pasują do siebie. Ale spójrzcie na
nrosty rysunek 3-15. Cechy łatwo można wyróżnić i oczekiwania tak jakby sprawdzały
„jg ale nie do końca. Staramy się podporządkować nasze spostrzeganie to jednym, to
drugim regułom interpretacyjnym, lecz spostrzegany obraz ulega fluktuacji.

RYSUNEK 3-15. Josef Albers, „Konstelacje strukturalne" 1953-1958. Źródło: Despite RYSUNEK 3-16. Źródło: Carraher i Thurston (1968).
Straight Lines, s. 63, 79. Za zgodą artysty.
 myślowe mogą być interpretowane jako sygnały sensowne tylko w rezultacie równo-
•zesnego włączenia się do analizy sensorycznej procesów pamięci i myślenia.
4naliza przez syntezę to taki system rozpoznawania obrazów, który rozpracowuje
danie równocześnie ze wszystkich możliwych stron. Stara się przełożyć dane senso-
r
yczne na formę przekazu, odpowiadającą temu, co wiemy o otaczającym nas świecie.
Bezustannie konstruuje, sprawdza i rewiduje hipotezy o tym, co odbieramy za pomocą
zmysłów. Kiedy oczekiwania nie sprawdzają się lub też brak jest kontekstu, system
pracuje wolno, zdając się prawie wyłącznie na dane sensoryczne. Operując w znanym i
wysoce przewidywalnym świecie, system pracuje szybko i efektywnie, wybierając do
analizy tylko te dane, które są niezbędne do potwierdzenia aktualnych oczekiwań i
uzupełniając to, czego nie spostrzega zgodnie z regułami swego modelu wewnętrznego.
Ponadto, zasady procesu aktywnej syntezy stawiają różne zadania wobec pamięci i
funkcji poznawczych. Niezbędna jest krótkotrwała pamięć rejestrująca rezultaty doko-
nywanej analizy. Do zadań jej będzie należało szybkie i bezbłędne wydobycie potrzebnej
informacji z pamięci trwałej. Musi ona być zdolna do pracy z różnymi rodzajami
informacji na różnych poziomach analizy w tym samym czasie, tak aby połączyć w całość
procesy: sensoryczny, poznawczy i pamięciowy. Jest to niewątpliwie mechanizm
skomplikowany, ale takim jest mózg ludzki. Cała jego złożoność jest w pełni niezbędna
do wyjaśnienia systemu rozpoznawania obrazów przez człowieka.

RYSUNEK 3-17. R. C. James (fotograf). Za zgodą fotografika. i

Jeśli korzystamy tylko z jednego źródła informacji - cech sensorycznych, przy braku i
oczekiwań, to całe spostrzeżenie nie poddaje się stabilnej interpretacji. Na rysunku 3-16 [
wyraziście wyłaniają się cechy, ale interpretacja nie jest ograniczona jakimikolwiek j
barierami, dlatego obraz zmienia się i spostrzegany jest bądź jako zbiór trójkątów, bądź j
też jako prostokątne rurki skierowane w głąb i rozmieszczone poziomo, pionowo czy |
jeszcze inaczej. |
W końcu przypomnijmy sobie obraz przedstawiający cętkowanego psa (rys. 3-17). Tu !
nie mamy do czynienia z wyraźnymi cechami, a tylko z interpretacją. Wystarczy jednak ;
zwrócić uwagę na zarys psa, a proces syntezy przełoży ciemne i jasne plamy na obraz psa:
dalmatyńczyka, jednoznacznie i prawidłowo interpretując fotografię. Bez procesu
interpretacji obraz byłby całkowicie nieczytelny. Dzięki niej zaś pies jawi się wyraziście!
jasno.
Aby zrozumieć proces rozpoznawania obrazów, musimy zrozumieć rozliczne i ;
różnorodne etapy analizy informacji. Układy energii oddziaływające na narządy;
4. System wzrokowy 7anim światło dotrze do siatkówki oka, przechodzi przez rogówkę, płyn wodnisty,
tęczówkę, soczewkę i ciało szkliste. Każda część oka wykonuje proste zadanie, lecz każda
wydaje się mieć wady. Z wielu względów możemy traktować oko jako bardzo dziwny
ŚWIATŁO zyrząd optyczny. Niewątpliwie, gdyby jakiś specjalista optyk postanowił zbudować
DECYBELE nr
oko starałby się uniknąć niektórych wad specyficznych dla oka ludzkiego, ponieważ
DROGA WZROKOWA defekty te powodują, że oko nasze jest niedoskonałym i niepewnym narzędziem. Jak to
Źrenica jednak zazwyczaj bywa również z innymi częściami naszego ciała, w końcu okazuje się, że
Soczewka oko to wspaniały instrument, świetnie przystosowany do funkcji, jaką musi wykonywać,
Ogniskowanie i konwergencja bardziej wrażliwy, bardziej elastyczny i bardziej niezawodny niż instrumenty zrobione
Siatkówka prZez człowieka.
REAKCJE CHEMICZNE NA ŚWIATŁO
Reakcja fotochemiczna
1
NEUROANATOMIA WIDZENIA ŚWIATŁO
Sieć nerwowa siatkówki
Główne cechy charakterystyczne światła to częstotliwość i intensywność. Częstotliwość
DROGA DO MÓZGU
fali świetlnej to główny czynnik określający spostrzeganą barwę (odcień). Intensywność
WYBÓR INFORMACJI WZROKOWEJ jest głównym czynnikiem określającym jasność. Widzialne światło stanowi część widma
Ruchy oka fal elektromagnetycznych.
Lokalizacja przedmiotów Częstotliwości odpowiadające widzialnej części widma leżą między częstotliwościami
Widzenie bez udziału kory wzrokowej fal krótkich, ultrakrótkich i promieniowania infraczerwonego z jednej strony a częstot-
liwościami promieniowania ultrafioletowego i Roentgena z drugiej strony (rys. 4-1
Widzenie bez udziału wzgórków czworaczych górnych
-wkładka kolorowa). Ponieważ w widzialnej części widma częstotliwości fal elektro-
magnetycznych są bardzo duże (1015 herców)2, dla ich opisu przyjęto nie ich częstotli-
wość, lecz długość fali, to znaczy odległość, jaką pokona światło w czasie niezbędnym do
osiągnięcia jednego pełnego cyklu. Część widma odpowiadająca światłu widzialnemu
zamyka się w przedziale drgań od 400 (widzialnym jako fioletowy) do 700 nanometrów
3
(widzialnym jako czerwony) .
Dokładne określenie jednostek amplitudy, intensywności i energii światła zawsze jest
zadaniem skomplikowanym. Ponieważ określenia te nie mają dla nas istotnego
znaczenia, nie będziemy zatem posługiwać się jednostkami fizycznymi. Rozpiętość
intensywności światła oddziałującego na oko jest olbrzymia. Najbardziej intensywne
światło, jeszcze ciągle widzialne, a nie wywołujące uczucia bólu, jest milion miliardów
razy intensywniejsze, aniżeli najsłabsze widzialne światło (w przybliżeniu rząd 1016). Aby
móc określić bliżej tę rozpiętość, trzeba porównywać dowolne dwa źródła światła,
posługując się skalą logarytmiczną (o podstawie 10). Procedura ta po raz pierwszy
1
Zalecamy przeczytanie pierwszej części Dodatku A „Mierzenie zmiennych psychologicznych" przed
czytaniem tego paragrafu.
2
Jeden cykl na sekundę nosi nazwę jednego herca (w skrócie Hz). Nazwa ta wywodzi się od nazwiska
niemieckiego fizyka, Heinricha R. Hertza (1857-1894), który wytwarza) i badał fale elektromagnetyczne.
Będziemy często używali tej jednostki w rozdziale 6, w którym zajmujemy się systemem słuchowym.
5
Nanometr (nm) jest jedną miliardową metra (10"9 m). Czasem we wcześniej wydanych książkach długość
fal określana bywa w milimikronach (mu), angstremach (A) lub nawet w calach. Jeden nanometr równa się
jednemu milimikronowi, 10 angstremom, lub 40xl0~9 cala.
 Tabela 4-1A( Tabela 4-1B , ^ujemy porównań. Na ogól, jeśli spotkacie takie określenie, oznacza tó, że sygnał jest 65 dB
• tensywniejszy od standardowego poziomu odniesienia: 10"10 lambertów jest liczbą używaną w
Intensywność Odpowiednik psychologiczny Długość fali Odpowiednik j książce jako standard. Jest nim światło o bardzo niskiej intensywności, jest to w przybliżeniu
(dB) (nm) psychologiczny minimalna intensywność światła, jakie może być odebrane przez oko ludzkie.
200 400 fioletowy
450 niebieski
180 500 zielony Decybele
550 żółtozielony
160 Próg bólowy 600 pomarańczowy Liczba dB= 10 log (///o)
650
140 700 czerwony
Światło słoneczne dB I/lo dB
120 -40 10000,0 40
0,0001
0.001 -30 1000,0 30
100 -20 100,0 20
0.010
0,032 -15 31,6 15
80 0,10 -10 10,0 10
Biała kartka w świetle lampy stoło- 0.13
_g 7,9 9
wej 0,16 -8 6,3 8
60 Ekran telewizora 0,20 -7 5,0 7
0,25 -6 2,0 6
40 0,32 _j 3,2 5
Najsłabsze oświetlenie dla widzenia 0.40 -4 2,5 4
barw 0,50 -3 2,0 3
20 0.63 -2 1,6 2
0,79 -1 1,3 1
0 Światło progowe dla oka zaadapto- 1,00 0 1,0 0
wanego do ciemności

zastosowana została przez inżynierów akustyków dla określenia siły dźwięków, z tego
względu jednostka wyrażająca logarytm stosunku dwu intensywności otrzymała tę samą
nazwę zarówno w akustyce, jak i w optyce, na cześć Alexandra Grahama Bella nazwano
ją belem. Bel jest zbyt dużą jednostką, wygodniej posługiwać się jednostkami mniejszymi:
dlatego stosunek dwu intensywności zazwyczaj określany jest za pomocą dziesiątych
części bela - decybela {dB). Liczbowe określenie stosunku dwu intensywności światła /do
L w decybelach wyraża się 10 log (I/L).
DROGA WZROKOWA
Światło wpadając do oka napotyka najpierw zewnętrzną ochronną błonę - rogówkę (rys.
4-2). Właśnie zewnętrzna warstwa rogówki określa moc załamującą optyki oka.
Następnie światło przechodzi przez płyn wodnisty (substancja galaretopodobna) wypeł-
niający komorę przednią oka i dalej przez otwór źreniczny w tęczówce.

DECYBELE
1. Podwajając (lub zmniejszając o połowę) stosunek intensywności sygnałów dodaje się (lub
odejmuje) 3 dB.
2. Mnożąc (lub dzieląc) stosunek intensywności sygnałów przez 10 dodaje się (lub odejmuje) 10
dB.
3. Jeśli dwa światła różnią się o lOn dB, to stosunek ich intensywności wynosi 10". Na przykład
6
różnica 60-dB w intensywności dwu świateł oznacza, że jedno z nich jest 10 (1 milion) razy
silniejsze niż drugie.
4. Ponieważ decybele odnoszą się do stosunku dwu intensywności, stwierdzenie, że jakiś sygnał ma
intensywność 65 dB jest całkowicie pozbawione sensu, chyba że znany jest poziom, z którym
Źrenica
Źrenica kontroluje ilość światła przenikającego do oka. Przy bardzo silnym oświetleniu
otwór źreniczny kurczy się (chroniąc oko przed nadmiarem światła), a przy słabym
świetle rozszerza się (aby wpuścić możliwie najwięcej światła). Zwróćcie uwagę na
następujący problem: najbardziej intensywne światło, jeszcze nie wywołujące odczuć
bólowych, jest miliardy razy silniejsze od najsłabszego, jeszcze dostrzeganego światła. W
porównaniu z tak olbrzymią rozpiętością zmiany otworu źrenicy są bardzo słabo
zróżnicowane. Maksymalna średnica źrenicy wynosi 7-8 milimetrów (mm); minimalna
zaś około 2-3 mm. Przy największym zwężeniu źrenica przepuszcza około '/u tej ilości
RYSUNEK 4-2
Tęczówka
Mięśnie
zewnętrzne
Twardówka
światła, która dociera do oka w przypadku maksymalnego rozszerzenia źrenicy. Zmiany
szerokości otworu źrenicznego zmniejszają intensywność pobudzenia świetlnego oddzia-.
łującego na oko około 16 razy (lub około 12 dB). Nie redukuje to jednak w sposób istotny
zakresu intensywności padającego na oko światła. Rozpiętość od 10 miliardów do 1 (100
dB) zostaje zredukowana do rozpiętości od 0,6 miliarda do 1 (88 dB), nie czyni to zbyt
wielkiej różnicy.
Zmiany średnicy tęczówki przebiegają stosunkowo wolno. Przy przejściu od słabego do
silnego światła, do pełnego zwężenia źrenicy potrzeba około 5 sekund; (w czasie 1,5 sek.
1
źrenica zmniejsza się do h maksymalnej średnicy). Przy przechodzeniu od silnego do
słabego światła potrzeba 10 sekund na rozszerzenie się do 2/J maksymalnej średnicy i aż 5
minut na pełne rozszerzenie. Jasne jest, że źrenica nie reguluje intensywności światła;
podstawowa jej funkcja polega na tym, aby przepuścić tylko to światło, które pada na
centralne części soczewki, gdzie ogniskowanie jest najbardziej precyzyjne. Zmniejszanie
się źrenicy pozwala na uzyskiwanie większej głębi ostrości-największej możliwej W
A nych warunkach oświetlenia. Stopień rozszerzania się źrenicy jest regulowany tak, aby
chodziła pewna równowaga między maksymalną głębią ostrości (w tym celu otwór
musi być minimalny) a stopniem przepuszczenia dostatecznej ilości światła do siatkówki
(w tym celu otwór powinien być maksymalnie szeroki).
Trzeba zaznaczyć, że rozmiary źrenicy odzwierciedlają również stan układu nerwo-
wego. Prey zmianach stanów emocjonalnych, w czasie myślenia- i rozwiązywania
oblemów, vvielkość otworu źrenicznego zmienia się. Dla różnych celów prowadzono
nomiary zmian wielkości źrenicy w badaniach nad rozwiązywaniem trudnych proble-
mów przez człowieka, jak też przy różnorodnych reakcjach emocjonalnych.
Soczewka
Z kolei na drodze światła leży soczewka. Podstawową jej funkcją jest oczywiście
ogniskowanie światła płynącego z przedmiotu zewnętrznego na światłoczułych recepto-
rach, leżących na dnie oka. Trzeba obiektywnie stwierdzić, że te biologiczne soczewki nie
są najwyższej jakości.
Soczewka składa się z pewnej liczby cienkich słojów przezroczystej tkanki, rozmiesz-
czonych podobnie jak warstwy cebuli. Ogniskowanie odbywa się w wyniku zmian w
wypukłości soczewki (tzn. zmian długości ogniskowej). Zmiany wypukłości zachodzą w
efekcie pracy specjalnych mięśni, które są przymocowane do otaczającej soczewkę błony,
tzw. torebki. Soczewka powoduje wiele zniekształceń. Promienie światła przechodzące
przez jej części peryferyczne załamują się silniej niż promienie przechodzące przez część
centralną; w tej sytuacji obraz ulega zniekształceniu - zjawisko to zwane jest aberracją
sferyczną. Światło barwne, przechodząc przez soczewkę, też załamuje się w sposób
zróżnicowany; występujące przy tym zjawisko zniekształcenia obrazu nosi nazwę
aberracji chromatycznej.
Ponadto soczewka stopniowo traci swoje właściwości w miarę starzenia się. Sprawa
polega na tym, że wszystkie żywe komórki muszą być stale zasilane substancją odżywczą,
którą otrzymują wraz z krwią. Tymczasem soczewka nie ma naczyń krwionośnych,
ponieważ ich obecność zmniejszyłaby jej przezroczystość; dlatego tkanki soczewki
pobierają substancję odżywczą zawartą w otaczającym ją płynie. W rezultacie wewnę-
trzne warstwy soczewki odżywiają się w niewystarczającej mierze i wraz z wiekiem
stopniowo tracą swe główne właściwości: przezroczystość i elastyczność. Z wiekiem
soczewka funkcjonuje coraz gorzej, zwłaszcza obniża się jej zdolność ogniskowania.
Ogniskowanie i konwergencja. Aby zbadać, jak przebiega ogniskowanie, weźcie ołówek i
trzymając go w wyciągniętej ręce skupcie na nim wzrok. Teraz stopniowo zbliżajcie go do
nosa nie odrywając od niego oczu. Kiedy już ołówek znajdzie się na kilka centymetrów od
nosa, jego kontury zaczną się rozpływać i wyraźnie odczujecie napięcie mięśni oczu. W
miarę zbliżania ołówka zachodzą dwa zjawiska: jedna grupa mięśni zapewnia kierowanie
obu osi wzrokowych na przedmiot (konwergencja); druga grupa mięśni bezustannie
zwiększa krzywiznę soczewek obu oczu, wskutek czego promienie światła załamują się w
 RYSUNEK 4-3
lieco wyżej od palca (im dalej będzie znajdował się ten przedmiot, tym lepiej). Odczujecie
wvraźną różnicę między stanem mięśni oczu przy przenoszeniu wzroku z przedmiotów
Zgrubienie soczewki dalszych na bliższe (aktywne ściągnięcie mięśni oczu zawiadujących konwergencją i
oraz zwiększenie
kąta konwergencji akomodacją) i przy przenoszeniu wzroku z przedmiotu bliższego na dalszy (rozluźnienie
podczas zbliżenia odpowiednich mięśni).
przedmiotu ^—Kąt konwergencji U człowieka stopień załamywania promieni przez soczewkę zmienia się dzięki
zmianom jej grubości. Zarówno w aparacie fotograficznym, jak i w innych urządzeniach,
a nawet i u niektórych zwierząt, np. u ryb, ogniskowanie następuje w drodze zmiany
odległości między soczewką a powierzchnią światłoczułą, nie zaś w wyniku zmiany
grubości soczewki.
Mechanizm akomodacji oka ludzkiego ciągle stanowi dla nas tajemnicę. Nie wiadomo,
jak oko reguluje ostrość widzenia przedmiotu. Możliwe, że mechanizm akomodacji oka
polega na uzyskaniu ostrości widzenia przez utrzymanie maksymalnego kontrastu
Soczewka spłaszcza się,
a kąt konwergencji
zmniejsza się, kiedy
przedmiot oddala się

Światio

Bardzo płaska soczewka

i minimalny kąt
konwergencji, kiedy
przedmiot znajduje się
bardzo daleko

Fotoreceptory

każdym oku coraz bardziej i obraz ołówka na siatkówce pozostaje wyraźny w czasie jego
zbliżania się do oka (rys. 4-3). j
Kiedy ołówek oddalamy od oczu, obie grupy mięśni rozluźniają się, soczewka j
ponownie powraca do swego wydłużonego kształtu i gałki oczne obracają się na zewnątrz f
aż do momentu, kiedy ich osie wzrokowe staną się równoległe. Wraz z wiekiem słabnie [
zdolność do zwiększania krzywizny soczewki i dlatego dla starszych ludzi niezbędne są j
sztuczne soczewki (okulary) w celu ogniskowania promieni świetlnych na blisko j
położonych przedmiotach.
Jest również inny sposób pozwalający na odczucie działania własnych mięśni oczu.
Potrzymajcie palec w odległości około 15 centymetrów od oczu, a następnie przenieście
wzrok na jakikolwiek oddalony przedmiot, umieszczony na tym samym poziomie, ale RYSUNEK 4-4

występującego w obrazie na siatkówce. Wiadomo, że komórki nerwowe wrażliwe n
kontury wytwarzają maksymalną reakcję na wyraźnie zogniskowany obraz (detektory;
krawędzi, detektory szczeliny i detektory linii). Zmiana krzywizny soczewki j e s ( ;
procesem automatycznym i mimowolnym, ale możliwa jest również świadoma zmianj!
akomodacji oka. Można nawet zmienić ogniskowanie oczu tak, że żaden przedmiot!
leżący na osi widzenia nie będzie wyraźnie widoczny. Tak dowolna regulacja byłaby!
niemożliwa w wypadku, gdyby mechanizm akomodacji oka byl w petni zautomatyzrj.!
wany i niezależny od wyższych ośrodków nerwowych.
żonatych zdolności do widzenia w ciemnościach. U gadów, ptaków dziennych i
'żnych gatunków ryb również istnieje substancja światłoczuła, którastaje się bezbarwna
d wpły w e m światła, ale różni się ona nieco od purpury wzrokowej swoją wrażliwością
.. światło o różnej długości fal. Podstawowa metoda pozwalająca na opisanie tych reakcji
•hi*inicznych polega na mierzeniu stopnia blaknięcia siatkówki przy świetle o stałej
•itensywności i zmiennej długości fali. Rezultat uzyskany w wyniku takich pomiarów
, w.wany jest widmem absorpcji substancji fotochemicznej.
j
Reakcja fotochemiczna

Siatkówka Reakcja fotochemiczna zachodząca w oku jest dziś dobrze znana. W ciemności następuje
koncentracja w siatkówce znacznej ilości rodopsyny (nazwa chemiczna purpury wzro-
Na koniec, po przejściu przez soczewkę oraz znajdującą się wewnątrz oka galaretowatą kowej). Pod wpływem światła rodopsyna przechodzi szereg zmian, w rezultacie których
substancję (ciało szkliste), światło pada na siatkówkę, część oka odpowiedzialną za tworzy się substancja zwana retinene, przy długotrwałym oddziaływaniu światła
przekształcenia obrazu świetlnego w reakcje fizjologiczne. Jeszcze i tu światło natrafia na wytwarza się końcowy produkt tych przekształceń -witamina A. Retinene nadaje
pewne utrudnienia. Siatkówka pokrywa wklęsłą wewnętrzną powierzchnię oka (dno! siatkówce żółty kolor częściowo rozłożonego pigmentu. Przewaga witaminy A po
oka), a jej elementy światłoczułe zwrócone są w kierunku przeciwnym do płynącego! długotrwałej ekspozycji światła powoduje, że siatkówka staje się bezbarwna.
światła, tzn. zwrócone są do mózgu (rys. 4-4). Włókna nerwowe odchodzące od Logika dyktuje, że powinny istnieć mechanizmy powodujące syntezę i regenerację
fotoreceptorów leżą w postaci bezładnie splątanej masy na drodze padającego światła, substancji światłoczułych w oku. Synteza rodopsyny dokonuje się dwoma sposobami.
Ponadto włókna te znajdują się wewnątrz oka i aby się zeń mogły wydostać, musi istnieć Pierwszy to stosunkowo szybkie odnowienie zawartości rodopsyny przez połączenie
otwór w tylnej części powierzchni oka-jest to tzw. plamka ślepa. retinene i opsiny - produktów tworzących się przy częściowym rozkładzie rodopsyny.
Drugi, znacznie wolniejszy proces odnowienia rodopsyny, to uzyskanie jej z końcowego
produktu jej przekształcania, jakim jest witamina A4.
Reakcje chemiczne w znacznym stopniu określają ogólne cechy wrażliwości wzroko-
REAKCJE CHEMICZNE NA ŚWIATŁO wej. Ale niestety związek między wrażliwością wzrokową a zachodzącymi w receptorach
siatkówki reakcjami fotochemicznymi nie jest wcale taki prosty. W naturalnych
Jedna z pierwszych i przy tym najbardziej obrazowych demonstracji reakcji fotoche- warunkach świetlnych tylko nieznaczna część rodopsyny ulega wyblaknięciu. A do tego
micznych oka otrzymała nazwę „optigramu". Zwierzę (np. żabę) trzymano w zupełnej wybielenie tylko 2% rodopsyny powoduje 50-krotne obniżenie wrażliwości siatkówki.
ciemności przez kilka godzin, następnie zaś oświetlono je bardzo silnym światłem i od Znaczne i wytrwałe wysiłki zmierzające do ustalenia rzeczywistej natury związku
razu zabito, siatkówkę po wypreparowaniu z oka umieszczono w specjalnym roztworzeo między reakcją fotochemiczną zachodzącą w siatkówce a pojawieniem się impulsów
właściwościach utrwalających. W efekcie można zobaczyć reakcje fotochemiczne, jakie elektrycznych we włóknach nerwowych nie przyniosły jak dotąd rezultatów. Pytanie, w
zaszły w siatkówce żaby w ostatniej chwili jej życia; to, co zwierzę zobaczyło, zostało jaki sposób reakcje chemiczne wywołują impulsy nerwowe, niosące sygnał wzrokowy do
utrwalone na siatkówce w jaskrawych żółto-czerwonych barwach. Eksperymenty te mózgu, pozostaje nadal bez odpowiedzi.
pobudziły wyobraźnię różnych pisarzy, którzy zaczęli pisać o mordercach wykrytych
dzięki optigramom utrwalonym w oczach ich ofiar. j
Procesy fotochemiczne stanowią pierwszą reakcję oka na sygnał wzrokowy. W wynikuj
długotrwałego przebywania w ciemności siatkówka przybiera czerwono-purpurowąj
barwę. Ze względu na tę charakterystyczną barwę, pigment znajdujący się w siatkówetj Rola witaminy A w procesach fotochemicznych może prowadzić do przekonania, że jedzenie marchwi
(bogatej w witaminę A) jest dobre dla oczu. W czasie II Wojny Światowej, podczas bitwy o Anglię, krążyły
otrzymał nazwę purpury wzrokowej. Jako reakcja na bodziec świetlny zmienia się barwa Plotki, że lotnicy brytyjscy otrzymują specjalny wyciąg witaminowy, który nadzwyczaj poprawia ich widzenie
siatkówki: początkowo staje się ona bladożółta, a następnie blaknie stając się przezro- nocne. W gruncie rzeczy rozpowszechnianie tej plotki było próbą zachowania w tajemnicy wynalazku
czysta i bezbarwna. j radaru.
W istocie witamina A przyjmowana w nadmiarze w stosunku do niewielkiej ilości, jaka jest potrzebna
U zwierząt i ptaków żerujących nocą zawartość purpury wzrokowej w siatkówce jesi uziennie, nie przynosi żadnego pożytku. Na pewno nie poprawia wzroku.
zazwyczaj wyższa niż u zwierząt dziennych. Być może, jest to właściwe wyjaśnienie icli

NEUROANATOMIA WIDZENIA
Siatkówka nie stanowi jednolitej powierzchni pokrytej materiałem światłoczułym.
Składa się z bardzo dużej liczby oddzielnych elementów światłoczułych, czyli recepto,
rów, każdy z nich reaguje na energię świetlną niezależnie od drugiego. Zarówno u
człowieka, jak i u małpy występują dwa typy elementów światłoczułych: pręciki i czopki
(rys. 4-5). U innych zwierząt występują albo pręciki, albo czopki. Gołębie mają tylko
czopki, a koty prawie wyłącznie pręciki.
RYSUNEK 4-5. Źródło: Comsweet (1970):
Czopek centralny Czopek peryferyjny Pręcik według Greeffa (1900).
Oprócz różnic morfologicznych, które były podstawą podziału fotoreceptorów na dwa
typy, pręciki i czopki, różnią się one również ze względu na pełnione funkcje. W istocie
oko posiada dwa oddzielne systemy wzrokowe. Każdy z nich charakteryzuje się
specyficznymi właściwościami reakcji. Purpura wzrokowa-rodopsyna-znajduje się
tylko w pręcikach, nie ma jej w czopkach. Czopki zawierają różnorodne substancje
fotochemiczne, niezbędne do widzenia barw. Pręcik jest prawie 500 razy wrażliwszy na
światło niż czopek, ale z kolei nie potrafi on reagować w sposób zróżnicowany na barwy.
Oprócz tych różnic funkcjonalnych istnieje ponadto różnica w organizacji dróg
nerwowych, po których informacja od pręcików i czopków dochodzi do mózgu.
Oś widzenia
YSLJNEK 4-6. Źródło: Pirenne (1967).
W oku ludzkim znajduje się w przybliżeniu 6 milionów czopków, i około 120
milionów pręcików-w sumie około 125 milionów receptorów. Jest to nadzwyczaj
bogate zagęszczenie receptorów. Dla porównania dodajmy, że obraz na ekranie
telewizora składa się jedynie z 250 tysięcy niezależnych elementów. Największe
zagęszczenie komórek światłoczułych występuje w środkowej części siatkówki i maleje w
częściach peryferycznych (rys. 4-6).
Pręciki i czopki rozmieszczone są w siatkówce niezbyt równomiernie: pręcików jest
więcej na peryferiach, a czopków w centrum. W.samym środku siatkówki znajduje się
małe wgłębienie, składające się wyłącznie z czopków, nosi ono nazwę plamki żółtej.
Zagęszczenie czopków w plamce żółtej osiąga 150 tysięcy na milimetr kwadratowy. Jest
ona tak położona, że pada na nią część centralna obrazu, na który oko patrzy. Plamka
żółta jest zarazem miejscem o największej ostrości widzenia. Chociaż znaczna część
fotoreceptorów nie ma bezpośredniego połączenia z mózgiem, to pojedyncze elementy
plamki żółtej związane są z wyższymi ośrodkami nerwowymi własnym system^
Światto
połączeń.
Tak więc dwoje ludzkich oczu gromadzi informacje napływające ze środowiska:
widzianego za pomocą 250 milionów receptorów i przesyła je do mózgu przez około 1^ •
miliona włókien nerwowych. Dwa różnorodne typy receptorów uzupełniają się wzajem. •
nie. System czopków charakteryzuje się wysoką zdolnością do wyławiania informacji '-
dotyczącej barwy, ale wrażliwość jego jest ograniczona. System pręcików jest bardzo'
wrażliwy na światło, ale jego zdolności różnicujące są niewielkie i nie jest wrażliwy na;
barwę. Działając równocześnie, pręciki i czopki tworzą nadzwyczaj elastyczny i potężny;
system, który spełnia podstawową funkcję wzroku - reaguje na sygnały świetlne docie-;
;
rające ze środowiska. I Komórki
dwubiegunowe
i amakrynowe

Sieć nerwowa siatkówki Komórki

horyzontalne
Zewnętrzna
Przetwarzanie informacji wzrokowych zaczyna się w receptorach siatkówki. W rozdziale warstwa
2 rozpatrywaliśmy niektóre operacje zachodzące w siatkówce. Ze względu na budowę s\ naptyczna
anatomiczną siatkówki możemy wydzielić w niej dwa typy organizacji dróg nerwowych: Jądra
organizację pionową, dzięki której sygnały przekazywane są od receptorów do mózgu, i receptorów

organizację poziomą, odpowiadającą za różnego typu interakcje między sąsiadującymi

komórkami receptorów (rys. 4-7 i 4-8).
W przekazywaniu sygnałów od receptorów do mózgu uczestniczą różne typy komórek,
Z pręcików i czopków sygnał przechodzi siecią pionową poprzez dwie synapsy: pierwsza
z nich leży między samym receptorem a komórką dwubiegunową, druga-między
komórką dwubiegunową a komórką zwojową. Aksony komórek zwojowych tworząpień
nerwu wzrokowego, wychodzącego z oka. W tym samym czasie dokonuje się przetwa-
rzanie sygnału w sieci organizacji poziomej siatkówki, przede wszystkim za pośrednic-
twem komórek, które noszą miano komórek poziomych. Komórki te tworzą połączenia
między receptorami i w ten sposób modyfikują aktywność na poziomie przejścia sygnału
z receptorów do komórek dwubiegunowych. Ponadto, na nieco wyższym poziomie
proces przetwarzania sygnału zachodzi w komórkach amakrynowych. Komórki ama-
krynowe modyfikują aktywność w trakcie przechodzenia sygnału od komórek dwubie-
gunowych do zwojowych. Te dwie warstwy połączeń poziomych stanowią podłoże
anatomiczne obwodów nerwowych siatkówki.
Zagęszczenie połączeń poziomych nie jest równomierne w całej siatkówce. Na jej
krańcach jedna komórka zwojowa otrzymuje informacje od znacznej liczby (czasem od
wielu tysięcy) pręcików. W środku siatkówki, w obrębie plamki żółtej, pojedynczy
czopek może poprzez oddzielną komórkę dwubiegunową łączyć się z pojedynczą
komórką zwojową, nie wchodząc przy tym w jakiekolwiek interakcje z sąsiadującymi
jednostkami. Takie bezpośrednie połączenia tworzone są przez komórki o małych
rozmiarach - tzw. karłowate komórki dwubiegunowe i karłowate komórki zwojowe. Na
ogół dana komórka zwojowa połączona jest albo wyłącznie z pręcikami, albo też
wyłącznie z czopkami, ale zdarzają się również i w tym względzie wyjątki.
RYSUNEK 4-7. Przekrój poprzeczny przez siatkówkę człowieka. Powiększenie w przybliżeniu-ul 50. Źródło:
Polyak (1957).
 RYSUNEK 4-8. Źródło: Comsweet (1970)

PROGA DO MÓZGU
Każda komórka siatkówki łączy się z nerwem wzrokowym za pomocą jednego włókna;
tak więc ogólna liczba tych włókien w nerwie wzrokowym sięga około 800 tysięcy, co daje
w
efekcie wiązkę grubości ołówka. U człowieka oraz u wielu wyżej rozwiniętych ssaków
część włókien nerwu wzrokowego idących od każdego oka krzyżuje się, miejsce tego
skrzyżowania nosi nazwę skrzyżowania wzrokowego (chiasma optica). [Chiasma jest
podobna z wyglądu do litery greckiej x (Chi), stąd nazwa]. U człowieka wszystkie włókna
Włókna z lewej połowy siatkówek obu oczu kierują się do lewej półkuli mózgu, a wszystkie
nerwu włókna z prawej połowy do prawej półkuli.
wzroko-
wego W skrzyżowaniu wzrokowym nie następuje przerwanie dróg nerwowych ani nie
pojawiają się nowe połączenia synaptyczne. Jak pokazano na rysunkach 4-9,4-10 i 4-11,
w wyniku przegrupowania włókien nerwów wzrokowych pole widzenia rozpada się na
Komórki dwie połowy. Lewa część pola widzenia znajduje się w prawej półkuli mózgu, a prawa
zwojowe
część-w lewej półkuli. (Pionowa granica między obydwiema połowami poła widzenia
przechodzi przez punkt fiksacji. Należy również pamiętać o tym, że soczewki odwracają
Wewnętrz
obraz: przedmiot znajdujący się z lewej strony punktu fiksacji zostanie odbity na prawej
na warst.wa połowie siatkówki, od której to sygnał przejdzie następnie do prawej półkuli mózgu.)
synapty-
czna

Komórki
amakry -
nowe
Komórki WYBÓR INFORMACJI WZROKOWEJ
dwubiegu
nowe
Komórki
horyzon-
Podstawowa część pracy związanej z wydobywaniem informacji wzrokowej dotyczy tej
talne części obrazu, która leży w środku siatkówki-w rejonie plamki żółtej. Tam skoncen-
Zewnętrz-
na warstwą trowana jest większość czopków, jak to pokazano na rysunku 4-6. W korze wzrokowej
synapty-
czna ponad 50% neuronów zajmuje się analizą informacji napływającej z części odpowiada-
jącej zaledwie 10% pola widzenia, z jego części centralnej.
Peryferyczna część oka, bardziej wrażliwa na światło niż jego część centralna, nie jest
nawet w przybliżeniu tak wrażliwa na subtelne szczegóły obrazu ani też na informacje o
barwie, jak właśnie plamka żółta.
Jądra Taka struktura organizacji siatkówki ma szereg oczywistych zalet. System rozpozna-
receptorów
wania obrazów powinien jednak dysponować możliwością przenoszenia wzroku z jednej
części pola widzenia na drugą, ponieważ w przeciwnym razie jedynie niewielka część jego
pola może podlegać subtelnej analizie.

Ruchy oka
Receptory-
Warstwa
pigmento-
wa . Oczy poruszają się nieustannie badając kolejno różne części pola widzenia. Ruchy gałek
(Komórki ocznych polegają na szeregu prawie niedostrzegalnych skoków lub też „sakkad"
nabłonka)
(saccades), które na ogół występują od 4 do 5 razy na sekundę. Ten ruch skokowy

RYSUNEK 4-9. Instrukcja: Zamknijcie prawe oko. Trzymajcie rysunek na wysokości oczu w odległości ok. 21
cm {patrz skala z lewej). Stronica powinna być ustawiona pionowo. Wpatrujcie się w punkt ftksacjl
Dopasowujcie kat patrzenia i odległość stronicy tak długo aż zniknie plamka ślepa dla lewego oka.
• Otwórzcie prawe oko-plamka ślepa pojawi się ponownie (w dalszym ciągu wpatrujcie się w punki
flksacji) *,
• Zamknijcie lewe oko-plamka ślepa dla prawego oka powinna zniknąć. (Może być tu potrzebni
ponowne dopasowanie stronicy).
• Kiedy odnajdziecie plamkę ślepą, prowadźcie ołówek wzdłuż stronicy w kierunku plamki, obserwujcie,
jak znika koniec ołówka. (Pamiętajcie, że jedno oko musi być zamknięte).
WYBÓR INFORMACJI WZROKOWEJ 187
RYSUNEK 4-10
(sakkadowy) występuje dzięki aktywności zewnętrznych mięśni oka (jest ich 6), one to
powodują szybkie zmiany położenia gaiki ocznej.
U człowieka ruchy oczu występują nie częściej jak 4 do 5 razy na sekundę. Ponadto
ruch sakkadowy, jeżeli już się rozpocznie, jest kontynuowany bez jakichkolwiek
poprawek aż do momentu osiągnięcia pożądanego położenia: podobny ruch w mecha-
nice nazywany jest ruchem balistycznym. Nie jest on z pewnością podobny do ruchu ręki,
która sięga po ołówek leżący na stole, w tym bowiem wypadku ruch jest nieustannie
korygowany aż do momentu, kiedy palce uchwycą właściwy przedmiot. Ruch bali-
styczny przypomina lot piłki: w momencie, kiedy piłka odrywa się od ręki, nie ma ona już
żadnego wpływu na jej dalszy lot.
Mechanizmy nerwowe stosowane do „obliczania" i kontroli położenia oka nie zostały
jeszcze dostatecznie poznane. Ostatnie ogniwa w łańcuchu działań prowadzących do
ruchu oczu związane są zapewne z przednimi obszarami kory mózgowej-z czołowymi
polami wzrokowymi. W wyniku stymulacji tych okolic kory za pomocą elektrody
pojawiają się skokowe (sakkadowe) ruchy oczu, przy czym kierunek i amplituda tych
ruchów zależy od miejsca przyłożenia elektrody. Na ogół stymulacja lewej półkuli
powoduje ruchy sakkadowe oczu w prawą stronę, a przy podrażnieniu prawej półku-
li-ruchy w lewo. Jeżeli natomiast równocześnie stymulujemy obie półkule, to rezultat
jest kompromisowy: kierunek i zasięg ruchu zależy od względnej intensywności
Podrażnienia obu półkul.
Mechanizmy odpowiedzialne za „obliczanie" kierunku i amplitudy ruchu na podsta-
 wie analizy obrazu wzrokowego nie są znane. W niektórych wypadkach ruchy sakkadowe
pewnością są dokonywane automatycznie. Na przykład, kiedy ruch pojawia się w
2 /
neryferycznej części pola widzenia, często występuje mimowolny ruch sakkadowy
3
4 -S 6 7 8 \ 9 O

skierowany w stronę źródła ruchu. W większości wypadków jednak rodzaj ruchów oczu
Pokrywające się pola
wzrokowe obu oczu
j es t odzwierciedleniem systematycznego pobierania informacji z otoczenia, bazującego
na interpretacji znaczenia napływających danych sensorycznych. Nawet w czasie snu
występują ruchy sakkadowe oczu. W ciągu wielu lat ruchy te uważane były za główny
wskaźnik występowania marzeń sennych.

lokalizacja przedmiotów

Chociaż proces związany z określeniem lokalizacji przedmiotów będących w polu

widzenia ciągle jeszcze nie jest dostatecznie zbadany, to jednak uzyskane stosunkowo
niedawno dane pozwalają na przyjęcie założenia, że proces ten przebiega w kanale
odrębnym od kanału rozpoznawania obrazów. Z reguły operacje niezbędne do zlokali-
zowania przedmiotu w polu widzenia świetnie współdziałają z operacjami niezbędnymi
do jego rozpoznania. Jednakże analiza, której celem jest określenie, gdzie znajduje się
dany przedmiot, musi w pewnym stopniu różnić się od analizy mającej określić, czym jest
dana rzecz.
W procesie identyfikowania obrazu wzrokowego przedmiotu (czy to będzie krzesło, czy
człowiek), dokładne określenie kierunku przedmiotu, jego odległości czy też jego
umiejscowienie w polu widzenia nie ma większego znaczenia. Idealny system rozpozna-
wania obrazów powinien ignorować te sprawy, koncentrując się jedynie na tych
właściwościach, które są ważne ze względu na identyfikację przedmiotu-krzesła (czy
człowieka). Dla lokalizacji przedmiotu nie jest istotna jego uprzednia identyfikacja;
ważne jest bowiem tylko jego położenie w polu widzenia oraz ukierunkowanie.
Czy zatem te niewątpliwie różne analizy dokonują się w dwu różnych kanałach
nerwowych? Sądząc po budowie anatomicznej systemu wzrokowego jest to możliwe.
Część włókien nerwu wzrokowego oddziela się od ogólnej masy i odchodzi nie do ciał
kolankowatych bocznych, lecz do ośrodka mózgowego, zwanego wzgórkami czwora-
czymi górnymi (superior colliculuś)- rysunki 4-12a i 4-12b.
Analogicznie jak w ciałach kolankowatych bocznych i korze wzrokowej zakończenia
włókien wychodzących z sąsiadujących części siatkówki trafiają do sąsiadujących ze sobą
części wzgórków czworaczych górnych, w ten sposób przestrzenna projekcja siatkówki i
tu pozostaje utrzymana. W odróżnieniu od kory wzrokowej we wzgórkach czworaczych
górnych obszar plamki żółtej nie ma oddzielnej reprezentacji. Włókna wychodzące ze
wzgórków czworaczych górnych kierują się do systemu kontrolującego ruchy oczu,
Kora wzrokowa położenie głowy oraz zmiany pozycji ciała. Mamy także pewne dowody na to, że do
wzgórków czworaczych dochodzą również sygnały ze wzrokowych pól odbiorczych
kory.
Anatomiczna organizacja połączeń wzgórków czworaczych z systemem wzrokowym
RYSUNEK 4-11 pozwala przypuszczać, że ten właśnie kanał zajmuje się lokalizowaniem przedmiotów w
 RYS
UNEK4-12/;

RYSUNEK 4-1

Nerw;, Łiwijdujsii\
radiami oczu

eksperymentatorem otwierają się nowe możliwości. Co się zdarzy w procesie widzenia,

kiedy uszkodzony zostanie jeden z dwu głównych kanałów wzrokowych? Rozpatrzmy
otoczeniu. Jednakże oprócz dowodów anatomicznych istnieją inne bardziej przekony- najpierw skutki uszkodzenia kanału, który, jak się przypuszcza, zajmuje się głównie
wające dowody. Kiedy podrażnimy elektrodami neurony wchodzące w skład rozpatry- rozpoznawaniem obrazów.
wanego kanału nerwowego, to u czuwającego zwierzęcia pojawią się ruchy głowy i
zmiany pozycji ciała. Podczas drażnienia neuronów związanych z odpowiednimi
częściami pola widzenia, pozycja ciała zwierzęcia zmienia się w taki sposób, że ustawia Widzenie bez udziału kory wzrokowej
się ono właśnie w tę stronę, gdzie powinien znajdować się przedmiot wówczas, gdyby
5
aktywność była wywołana przez normalny bodziec wzrokowy . Kanał nerwowy związany z rozpoznawaniem obrazów możemy uszkodzić usuwając
Ilekroć uda się zidentyfikować strukturę nerwową związaną z określoną funkcją, przed chirurgicznie korę wzrokową (cortical ablatioń). U kotów i u małp usunięcie kory
wzrokowej wywołuje skutek, który w pierwszej chwili nie da się odróżnić od zupełnej
ślepoty. Zwierzę traci zdolność widzenia przedmiotów z otoczenia, jak też zdolność do
5
Pewne najnowsze dane wskazują, że wzgóreK czworaczy łączy informacje zarówno o ruchu, jak i o
położeniu. Ponadto komórki wrażliwe na stymulację słuchową zostały ostatnio odkryte we wzrokowych
partiach wzgórka. Oznaczałoby to, że gdy ośrodek lokalizacji przedmiotów gromadzi informacje pochodzące
wzrokowo-motorycznej koordynacji i wyuczenia się wykonywania jakiegokolwiek
od różnych modalności zmysłowych, to informacja o ruchu jest ściśle powiązana z informacją o położeniu, tak zadania wymagającego odróżniania sygnałów wzrokowych. Jednakże po dokładnym
więc wzgórek czworaczy wydaje się odpowiednim miejscem do dokonywania łącznej ich analizy.
sprawdzeniu okazuje się, że pewne szczątkowe zdolności widzenia utrzymują się
Zwierzę pozbawione kory wzrokowej może nauczyć się odróżniać przedmioty na PROCEDURA EKSPERYMENTU
podstawie różnic jasności, a być może też i wielkości.
Chomik idzie w dól dwu sąsiadujących
Ostatnio stwierdzono również, że małpy pozbawione kory wzrokowej zdolne są y drzwi, sporządzonych z pleksiglasu;
pewnym stopniu do wzrokowego lokalizowania przedmiotów. Istotny przy tym okazał na jednych drzwiach znajduje się
wzór z czarnych kropek, a na drugich
się czynnik ruchu. Jeżeli eksperymentator trzyma w ręku jakiś łakomy kąsek, na przykład z czarnych pasów. Jedne drzwi
otworzą się pod naciskiem, drugie
orzech, małpa początkowo go nie zauważa, ale kiedy tylko eksperymentator zaczyna pozostaną zamknięte. Za drzwiami
poruszać ręką, małpa sięga po orzech, wybierając właściwy kierunek. Popełnia jednak znajduje się nagroda w postaci wody
przy tym pomyłkę w ocenie głębi i nie może wyuczyć się rozwiązywania zadań
polegających na wzrokowym różnicowaniu obrazów.
Po uszkodzeniu kanału odpowiedzialnego za rozpoznawanie obrazów utrzymana Chomiki z uszkodzonym wzgórkiem
czworaczym górnym potrafią sobie
zostaje w pewnym stopniu zdolność do lokalizowania. Ponieważ w czasie tej operacji poradzić z zadaniem polegającym na
wzgórki czworacze górne pozostają nienaruszone, możliwe jest, że właśnie te struktury rozpoznaniu wzorów i wybierają
właściwe drzwi, jeżeli stworzy się im
przetwarzają informacje o położeniu przedmiotów. Aby to udowodnić, należałoby warunki dotarcia do nich bez
posługiwania się wzrokiem
uszkodzić wzgórki czworacze, a następnie sprawdzić zdolność zwierzęcia do lokalizo-
wania. Jeżeli oba te kanały funkcjonują niezależnie, to zdolność do rozpoznawania
obrazów powinna pozostać nadal, a zdolność do lokalizowania ulegnie poważnemu
zaburzeniu.

Widzenie bez udziału wzgórków czworaczych górnych

W tym wypadku zwierzęciem eksperymentalnym był chomik, u którego oba kanały, Zwierzęta z uszkodzoną korą
wzrokową nie są w stanie odróżnić
korowy i związany ze wzgórkami czworaczymi, są tak anatomicznie podzielone, że wzoru w kropki od wzoru w pasy
wygodnie jest dokonywać operacji. Po uszkodzeniu wzgórków czworaczych chomik
całkowicie traci zdolność do lokalizowania przedmiotów. Kiedy podaje się mu pokarm
(na przykład ziarna słonecznika), nie potrafi wykonać reakcji niezbędnych do tego, aby go RYSUNEK 4-13

osiągnąć. Ta niezdolność do lokalizowania jest, być może, następstwem niezdolności do

rozpoznawania obrazów. Być może zwierzę po prostu nie rozpoznaje pokarmu?
Eksperymentator natrafia tu na problem „łamigłówkę". Przeprowadzając standar-
dowe badania eksperymentalne, stwierdzamy, że chomik nie może wyuczyć się
odróżniania prostych obrazów wzrokowych. Na przykład,jeżeli stawia się go w sytuacji,
w której musi rozróżniać dwa wzory rozmieszczone na końcach dwu korytarzy, z których
przez drzwiczki albo też ponownie idzie wzdłuż ściany aż dotrze do następnych drzwi,
gdzie powtarza się cała czynność. Jeżeli chomik nie wejdzie w następne drzwiczki, to
może kontynuować spacer wzdłuż ściany i obejdzie w ten sposób całą skrzynkę aż wróci
do pierwszych drzwiczek i wszystko zaczyna od nowa. Eksperyment ten ilustruje różnicę
między zdolnością lokalizowania a zdolnością rozpoznawania .
6

tylko jeden prowadzi do pokarmu, chomik nie może wyuczyć się wybierania wzoru
właściwego. Chomiki nie poddane operacji łatwo radzą sobie z tym zadaniem, szybko
uczą się wybierać właściwy wzór i zawsze, kiedy znajdą się w skrzynce eksperymentalnej,
otrzymują nagrodę w postaci jedzenia (rys. 4-13).
Zastanówcie się jednak nad samym zadaniem. Aby je rozwiązać, chomik musi
rozpoznać właściwy wzór, a następnie zlokalizować go prawidłowo w przestrzeni.
Wystarczy zaplanować zadanie tak, aby odpadła potrzeba lokalizowania, a uzyskamy
inny rezultat. Zachowanie chomika ulegnie krańcowej zmianie. Posuwając się wzdłuż
ściany skrzynki, chomik dotrze do pierwszych drzwi, na których wyrysowano jeden z
wzorów. Wtedy staje na tylnych łapach i najwyraźniej bada wzór. Potem przechodzi
Niewiele jest jeszcze badań eksperymentalnych w tej dziedzinie i nie znamy szczegółów
o pracy systemu regulującego lokalizację sygnału wzrokowego w przestrzeni. Uzyskane
do tej pory rezultaty potwierdzają hipotezę o istnieniu dwu oddzielnych systemów: jeden
przetwarza informacje, by odpowiedzieć na pytanie, gdzie znajduje się przedmiot, a
drugi-na pytanie, czym on jest. W normalnych warunkach systemy te nie mogą
funkcjonować niezależnie od siebie. Łącznie bowiem oba te kanały tworzą silny i
niezawodny aparat do pobierania i analizowania informacji wzrokowej.
Por. G. E. Schneider (1969) w celu zapoznania się ze szczegółami tego eksperymentu.
5. Podstawowe właściwości
widzenia
SPOSTRZEGANIE JASNOŚCI

SPOSTRZEGANIE JASNOŚCI Obraz wzrokowy występujący w określonej części siatkówki wpływa również na
Pasy Macha spostrzeganie obrazu umiejscowionego w sąsiedztwie. Poziome połączenia nerwowe
Kontrast jasności łączące receptory siatkówki poprzez komórki horyzontalne i amakrynowe powodują
JASNOŚĆ A GŁĘBIA współdziałanie sąsiadujących części siatkówki. Interakcja ta odgrywa bardzo istotną rolę
w procesie przetwarzania informacji wzrokowej i wyjaśnia pewne podstawowe zjawiska
ADAPTACJA
nercepcyjne. Odpowiednie mechanizmy nerwowe zostały dość dokładnie przeanalizo-
Warstwice równej jasności
wane w poprzednich rozdziałach (rys. 5-1). Teraz skoncentrujemy uwagę na pewnych
WŁAŚCIWOŚCI WIDZENIA ZWIĄZANE Z CZASEM zjawiskach psychologicznych, występujących w rezultacie tych współdziałań.
Czas integracji
Kiedy migające światło wydaje się ciągłe?
Krytyczna częstotliwość migotania Pasy Macha
BARWA Jedno z bardziej interesujących zjawisk związanych z przestrzenną interakcją -to efekt
kontrastu jasności, opisany po raz pierwszy przez naukowca austriackiego Ernsta Macha
MIESZANIE BARW
i określony jego nazwiskiem. Już w swych pierwszych badaniach dotyczących fizjologii
Koło barw
Mieszanie dwu świateł
narządów zmysłowych (w latach 1860-tych) Mach zauważył, że człowiek może widzieć
Miesza n ie _ trzech ś wia teł jasne i ciemne pasma, mimo braku odpowiednich zmian fizycznych w intensywności
BARWNIKI I ŚWIATŁA światła.
Obrazy następcze Zjawisko to jest związane z tym, że granica między słabo oświetlonym obszarem i
obszarem intensywniej oświetlonym jest spostrzegana jako znacznie bardziej ostry
WRAŻLIWOŚĆ CZOPKÓW NA BARWY
spadek jasności (rys. 5-2 i 5-3), niż ma to miejsce w rzeczywistości, a nawet więcej, po obu
Teoria widzenia barwnego oparta na procesach przeciwstawnych
stronach granicy między słabiej i silniej oświetlonymi obszarami są widoczne pasy jasny i
Kontrast indukowany
ciemny; są to właśnie pasy Macha.
Gradient oświetlenia można uzyskać w dwojaki sposób. W jednym wypadku należy
posłużyć się tarczą z czarnymi i białymi częściami (rys. 5-2) i obracać jąz taką prędkością,
aż czarne i białe części złączą się i cała tarcza odbierana będzie jako jednorodna szara
powierzchnia (szybkość powinna przekraczać 30 obrotów na sekundę). Inny sposób
polega na tym, że na danej powierzchni tworzymy cienie o rozmytych konturach; w tym
celu w niewielkiej odległości od źródła światła umieszczamy przesłonę (rys. 5-3). W obu
wypadkach uzyskujemy stopniową zmianę oświetlenia (jak to pokazują wykresy)-od
najsilniejszego (oznaczonego literą a) do najmniej oświetlonej powierzchni (oznaczonej
literą er), przy czym obszar zmian oświetlenia leży między punktami P i y. Tak się
przedstawia rzeczywisty rozkład światła odbitego od danej powierzchni. Nie odpowiada
to jednak temu, co odbiera obserwator, który nie widzi płynnego przejścia od większej do
niniejszej jasności czy też odwrotnie, ale jasną linię przechodzącą przez punkt/? i ciemną
linię przechodzącą przez punkt y. Rysunek 5-4 przedstawia rzeczywisty rozkład
intensywności oświetlenia (linia przerywana) oraz rozkład spostrzegany (linia ciągła).
Zjawisko to jest rezultatem wzajemnego oddziaływania różnych części obrazu na
siatkówce. Właśnie to zjawisko ilustruje rysunek 5-5 (patrz również rozważania w
rozdziale 2, s. 101)
 oYSUNEK 5-2. Biała tarcza z
arn vm sektorem w czasie szyb-

kich obrotów wokół osi (nie mniej

niż 1S00 na minutę) uzyskuje
Silnią intensywność światła po-
\aiana na wykresie, która odbie-
rana jest tak, jak to zostało
przedstawione na_ rysunku 5-4;
pasy Macha. Źródło: Ratliff
11965).

RYSUNEK 5-3. Prosta metoda uzyskania pasów Macha. Jeśli lampa znajduje się na wysokości ok. 30
centymetrów nad białym arkuszem papieru, to szerokość karty powin na wyn osiś 2,5 do 5 cm. Poprzez lekkie
boczne ruchy ręki można łatwo uzyskać pojawienie się pasów Macha, Źródło: Ratliff (1965).

RYSUNEK 5-
RYSUNEK 5-4. Źródło: Ratliff (1965).
 »ySUNEK5-6. Wykres (linia cią-
jg) przedstawia aktywność neuro-
.0, a linia przerywana rzeczy wi-
siy rozkład intensywności bodźca
świetlnego. Źródło: Cornsweet
11970).

Interakcje te są również odpowiedzialne za to, w jaki sposób oko ludzkie spostrzega

lionowe pasy przedstawione na rysunku 5-6. Każdy z pasów charakteryzuje się stałą
ntensywnością barwy, a wydaje się, że jasność każdego z pasów jest niejednolita.
Możemy to z łatwością wyjaśnić logicznie. W percepcji ważna jest lokalizacja granic
RYSUNEK 5-5. 'rzedmiotów, nawet w takich wypadkach, kiedy różnice w intensywności oświetlenia
przedmiotu i otaczających rzeczy są niezbyt duże. Spotęgowanie różnic w częstotjiwo^. R ySUNEK 5-8. Źródło: Stewns

H96lbl
reakcji receptorów rozmieszczanych po obu stronach granicy różnych poziomo^
oświetlenia niewątpliwie ułatwia procesy rozpoznawania obrazów, dla urzeczywistnij.,
nia których konieczne ;est wyodrębnienie konturów.
Interakcje neuronów warunkujące występowanie opisywanych zjawisk są charakter,,
styczne również dla innych systemów sensorycznych. W istocie podobne wyostrzony
reakcji komórek nerwowych daje się zaobserwować prawie zawsze wówczas. ąij-
poszczególne receptory sensoryczne umiejscowione są obok siebie: wzrokowe, słuchowo
smakowe, dotykowe lub receptory węchowe. Interakcje między sąsiadującymi komór-
karni nerwowymi odgrywają decydującą rolę szczególnie w pierwszych etapach anali/-,
informacji, i to we wszystkich systemach sensorycznych.

Kontrast jasności
Przyjrzyjmy się wszystkim wewnętrznym kwadratom pokazanym na rysunku 5-7. W'
rzeczywistości wszystkie one są identyczne, ta sama ilość światła jest odbijana przez
każdy z nich. Pomimo to wydaje się, że kwadrat umieszczony na ciemnym tle (na lewym
brzegu) jest jaśniejszy niż ten, który znajduje się na jasnym tle (pierwszy z prawej).
Przywykliśmy do tego, że wraz ze wzrostem fizycznej siły bodźca wzrasta subiektywnie
spostrzegana jego jasność. Tak więc, jeżeli przedmiot odbija więcej światła, to powinien
różnych stosunków kontrastu jasności między figurą a tłem (w decybelach)1. Przy
być jaśniejszy, podobnie jak dźwięk o zwiększonej sile odbierany jest jako głośniejszy.
jednakowej jasności środka i tła (kontrast 0 dB) spostrzegana jasność środka wzrasta
Okazuje się jednak, że odbierana jasność przedmiotu zależna jest również od otaczają-
stopniowo wraz ze wzrostem fizykalnej intensywności oświetlenia, jak to pokazuje górna
cego tła. Zmiana w spostrzeganiu wynikająca ze zwiększenia padającego światła na
gruba linia na rysunku 5-8. W miarę jak wzrasta kontrast jasności między środkiem a
przedmiot zależy również od tego, co otacza ten przedmiot. Weźmy dwa( kwadraty z lewej
tłem, przyrost odbieranej jasności środka nie zachodzi równomiernie wraz z przyrostem
strony rysunku 5-7. Nazwijmy wewnętrzny kwadrat figurą, a zewnętrzny tłem. Jeżeli
światła. Przy średnim ciemnoszarym kolorze figury (różnica w kontraście około 8 dB)
będziemy zwiększać oświetlenie całości, to intensywność światła odbijanego od tła i
osiągana jest pełna stałość spostrzegania jasności: odbierana jasność figury nie zmienia się
figury wzrasta jednakowo (proporcjonalnie do współczynnika odbicia) i rzeczywisty
przy wzroście oświetlenia. Przy większym kontraście występuje interesujące zjawisko: im
kontrast między nimi pozostaje niezmieniony. Jednakże spostrzegana jasność figury nie
bardziej wzrasta oświetlenie, tym ciemniejszy wydaje się środek.
musi wzrastać wraz ze zwiększeniem oświetlenia; może stać się jaśniejsza, pozostać
Każdy może przeprowadzić podobny eksperyment we własnym zakresie, posługując
niezmieniona, a nawet jej jasność może ulec zmniejszeniu - wszystko to bowiem zależy
się kwadratami przedstawionymi na rysunku 5-7. W tym celu należy przejść do ciemnego
od stosunku intensywności światła odbitego od środka i od tła.
pokoju, w którym można by zmieniać intensywność światła bez zmiany jego barwy. W
Jak przebiega to zjawisko w wypadku zmiany jasności figury wraz ze wzrostem
typowych warunkach domowych można przyjąć dwa warianty postępowania. Pierwszy
oświetlenia pokazuje nam rysunek 5-8, na którym przedstawiono dane dotyczące
polega na tym, aby wejść do ciemnego pomieszczenia, zamknąć drzwi, a następnie
powoli otwierać je coraz szerzej, regulując w ten sposób ilość światła przedostającego się
do pomieszczenia (Zwróćcie uwagę na fakt, że kiedy drzwi otwieramy do jasno
oświetlonego pomieszczenia, to wystarczy szpara kilkumilimetrowej szerokości, aby
uzyskać odpowiednią ilość światła.) Druga metoda polega na wykorzystaniu odbiornika
telewizyjnego jako źródła światła. Należy w ciemnym pokoju włączyć telewizor
ustawiając go na nieczynny kanał. Tym razem regulator jasności ekranu służy nam do

1
Pomiarów jasności dokonywano metodą oceny wielkości bezwzględnej S. S. Stevensa (19616), opisaną w
RYSUNEK 5-7. Źródło: Cornsweet (1970). Dodatku A do niniejszej książki.
 regulowania oświetlenia w pokoju (regulator zaś kontrastu należy ustawić na minimum,
aby przypadkowe pasy czy punkty nie przeszkadzały w eksperymencie).
Spójrzcie teraz na kwadraty. Wraz ze wzrostem oświetlenia pokoju prawy kwadrat
wydaje się coraz ciemniejszy. Jeżeli natomiast będziecie patrzeć na lewy kwadrat, to w
miarę tego, jak w pokoju robi się coraz jaśniej, będzie wydawał się on coraz bardziej
jaśniejszy. Nie należy zapominać o tym, że w istocie wszystkie kwadraty są absolutnie
jednakowe, a odbierane są jako różne dlatego, że umieszczone zostały na różnym tle
(uwaga: nie używajcie do zmiany oświetlenia przyciemniaczy, gdyż zmienia się wtedy
także barwa światła).
Chociaż początkowo może wydać się dziwnym fakt, że wzrost oświetlenia powoduje
subiektywne ciemnienie figury, w istocie jest oczywiste, że inaczej być nie może. W
warunkach minimalnego oświetlenia, kiedy żadne światło nie pada na siatkówkę, figura
nie jest spostrzegana jako czarna, lecz jako szara, gdyż ten neutralny stan spostrzegania
jasności wynika z aktywności własnej neuronów. Stan ten odpowiada spostrzeganiu
„szarości". Zaczynamy spostrzegać czerń, kiedy pojawia się światło, ale tylko wtedy, gdy
występują równocześnie jaśniejsze powierzchnie, które działają hamująco na powierz-
chnie ciemne.
Rozpatrzmy obwód nerwowy przedstawiony na rysunku 5-9. Kiedy na żaden z trzech
receptorów nie pada światło, każdy z nich reaguje na poziomie swojej aktywności
własnej, przyjętej jako 50. Przy słabym świetle-dwa obszary o intensywności 20
otaczające z obu stron obszar o intensywności 10-dwa neurony odpowiadające
obszarom A i C zaczynają reagować intensywniej wraz ze wzrostem intensywności
światła, ale aktywność neuronu odpowiadającego środkowemu obszarowi B obniża się,
bez względu na to, że na niego także pada teraz więcej światła niż przedtem. (Przy
obliczaniu należy założyć, że obszary o zwiększonej intensywności oświetlenia rozciągają
się nieograniczenie w obie strony.) Kiedy intensywność sygnału świetlnego wzrośnie
czterokrotnie, tak że oświetlenie obszarów A i B osiągnie 80, a wewnętrznego obszaru
B - 40, efekt utrzymuje się nadal: reakcje neuronów A i C wzrastają wraz ze zwiększeniem
intensywności światła, a reakcja neuronu B jest jeszcze słabsza niż uprzednio.
Prostym przykładem tego zjawiska może być ekran telewizora. Kiedy telewizor jest
wyłączony, ekran ma szarą, neutralną jasność. Po włączeniu telewizora niektóre części
ekranu wydają się znacznie ciemniejsze od szarości ekranu wyłączonego telewizora, a
przecież włączenie aparatu może jedynie zwiększyć, a nie osłabić intensywność
oświetlenia ekranu; wiązka elektronów wzbudzająca fluorescencję kineskopu może
jedynie emitować, a nie pochłaniać światło. Pozorne ciemnienie odpowiednich części
ekranu jest wynikiem występowania mechanizmu kontrastu równoczesnego w oku.

JASNOŚĆ A GŁĘBIA

Proste obliczenie jasności nie zawsze jest wystarczające do wyjaśnienia naszego spostrzegania.
RYSUNEK 5-9
Zapoznajmy się z eksperymentem, który wyjaśnia współdziałanie między informacją o jasności a
 RYSUNEK 5-10

RYSUNEK 5-12

obserwator spostrzega przedmioty jako trójwymiarowe. Nie wszystkie powierzchnie tych przed-
miotów oświetlone są jednakowo. Intensywność światła odbitego od danej powierzchni i
dochodzącego do oka obserwatora jest uzależniona od położenia tej powierzchni względem światła
i dlatego jasność tych powierzchni spostrzegana jest jako stała.
Załóżmy, że kartkę papieru z narysowanym x ustawimy pionowo na stole przed źródłem światła
(rys. 5-12). Kartka znajdzie się wówczas w cieniu i ilość odbitego przez nią światła wyraźnie się
informacją o głębi, w wyniku czego pojawia się spostrzeganie uwzględniające również inne czynniki
(Hochbergi Beck, 1954):
Na stole ustawionym w specjalnej kamerze rozmieszczono szereg białych przedmiotów (patrz
rys. 5-10). Obserwator patrzy na stół przez otwór wycięty w jednej ze ścian kamery, dzięki czemu
kąt patrzenia jest absolutnie stały, gdyż obserwator nie może ruszać głową (rys. 5-11). Osoba
obserwująca widzi powierzchnię stołu, na której rozłożono szereg przedmiotów; wszystko to
oświetlone jest jedną lampą umieszczoną na górze. Na jedne powierzchnie pada światło
bezpośrednio, inne zaś pozostają w cieniu (rys. 5-11).
Chociaż ilość światła odbijanego przez poszczególne powierzchnie jest różna, wszystkie wydają
się mieć taką samą barwę-białą. Dlaczego tak się dzieje? Istota sprawy wiąże się z tym, że RYSUNEK 5-13

CO WIDZI
OBSERWATOR

RYSUNEK 5-14
RYSUNEK 5-11
zmniejszy. Mimo to obserwator nadal będzie uważał, że jest tak samo biała jak i wszystkie inne
przedmioty umieszczone na stole. W ten sposób również i w tym wypadku prawidtow0
spostrzegane położenie powierzchni względem padającego na nią światła zapewnia stałość
spostrzegania jasności.
Dokonajmy teraz zmiany spostrzeganej jasności kartki papieru przycinając jej brzegi tak, aby
uzyskała kształt zbliżony do trapezu (rys. 5-13) i następnie połóżmy ją na stole pionowo w dawnym
miejscu. Teraz obserwator interpretuje widziany przez siebie kształt kartki jako informację o tym
że kartka ta nie stoi pionowo, lecz jest poziomym prostokątem i w konsekwencji powinna odbijać
znacznie więcej światła (rys. 5-14). A ponieważ kartka jest faktycznie w cieniu, nie odbija więc tej
ilości światła, która odpowiadałaby poziomemu położeniu. Spostrzegana jasność zmienia się
odpowiednio: kartka wydaje się bardziej szara aniżeli pozostałe przedmioty. Jeżeli jednak
umieścimy za kartką pręcik, interpretacja dotycząca głębi nie zachodzi i położenie przestrzenne
kartki ponownie odbierane jest jako pionowe-jasność jej ponownie się zwiększa. Przy spostrze-
ganiu jasności ten sam obraz wzrokowy może być interpretowany na różne sposoby, w zależności
od ogólnej interpretacji wszystkich sygnałów wzrokowych odbieranych przez obserwatora.

odniesieniu do wzroku mamy pełne podstawy do takich przypuszczeń. W oku działają

dwa systemy receptorów: pręciki i czopki. Należy przypuszczać, że załamanie na krzywej
ADAPTACJA jest wynikiem interakcji tych dwu systemów.
Możemy wykorzystać różnice morfologiczne i funkcjonalne między dwoma syste-
Jeżeli przyprowadzimy do laboratorium człowieka prosto z ulicy i zaczniemy badać jego mami dla wyodrębnienia z krzywej adaptacji do ciemności jej oddzielnych składników
wrażliwość wzrokową, to okaże się, że sprawa wcale nie jest tak prosta. I najprawdopo- Pręciki rozmieszczone są znacznie gęściej na peryferiach siatkówki, a czopki w jej środku
dobniej zachowanie badanego będzie dla nas frustrujące. Załóżmy na przykład, że Jeżeli ograniczymy oddziaływanie światła do peryferii siatkówki, to powinniśmy
interesuje nas jego próg wrażliwości na światło, to znaczy najmniejsza intensywność otrzymać krzywą adaptacji pręcików, a jeżeli ograniczymy je do części centralnej
światła, jaką człowiek jeszcze widzi. Określenie wartości progowej należy zacząć od siatkówki, uzyskamy krzywą odzwierciedlającą przede wszystkim zmiany wrażliwości
eksponowania dość jasnego punktu świetlnego, a następnie stopniowo zmniejszać
jasność aż do momentu, kiedy osoba badana powie, że nie widzi nic więcej; tak można
uzyskać w dużym przybliżeniu wartość progową. Zanim jednak zdążycie zapisać tę
wartość progową, badany nagle oświadczy, że znowu widzi światło. Jeżeli ponownie
spróbujemy zmniejszyć intensywność światła, historia powtórzy się na nowo, badany
najpierw oznajmi, że nie widzi punktu świetlnego, a po kilku sekundach powie, że mimo,,
wszystko widzi go nadal. W toku badania włączył się nowy element, proces adaptacji
wzrokowej- zdolność oka do przystosowywania swej wrażliwości na światło stosownie
do zmiany oświetlenia. :
Aby prześledzić ten proces bardziej szczegółowo, kierujemy najpierw na oczy osoby i
badanej bardzo silne źródło światła (w celu maksymalnego obniżenia jej wrażliwości na
światło), następnie wprowadzamy ją do całkowicie ciemnego pomieszczenia i eksponu-
jemy coraz słabsze światło mierząc jej wrażliwość wzrokową. Z upływem czasu jej
wrażliwość na światło będzie wzrastała coraz bardziej. Na rysunku 5-15 przedstawiona
jest krzywa zmian wrażliwości w czasie, jest to tzw. krzywa adaptacji do ciemności.
Wystarczy rzut oka na krzywą, aby zauważyć, że na poziomie podziałki odpowiada-
jącej 10 minucie zaczyna się coś dziać. Kiedy na krzywej obserwujemy załamanie,
przypuszczamy, że do badanego procesu włączają się jakieś mechanizmy dodatkowe. W KYSUNEK 5-16. Źródło: Hecht i Hsia (1945).
 ySUNI ' ^" "' e '^' będziecie
.,„ u ir iv środek rysunku z
'^'lljoir! .-I ' 5 cm nie poruszając
czopków. Ponadto jest rzeczą wiadomą, że maksymalna wrażliwość czopków i pręcików '' 'iinti. tu "" pewnym czasie koła
jest różna dla światła o różnej długości fal (rys. 5-16). Dlatego kształt krzywej adaptacji do ''"~nt{ -s/. i'1'by zamazywać. Wy-
ciemności powinien zależeć od barwy (długości fali) stosowanego w badaniu światła. ty '.'<Hienie ••" <> faktu, patrz rysunek
' 41 (Pet'"' ' ''Igtey. Looking Glass
ten sposób możemy wybiórczo badać albo krzywą adaptacji pręcików, albo też krzywą \inic, A ' ' KolekcJa litografii
•
adaptacji czopków. Oświetlając jedynie peryferie siatkówki albo też stosując światło p | Nim i<i>ia).

fioletowe (długość fali poniżej 450 nm), powinniśmy otrzymać względnie czystą krzywą
adaptacji pręcików. Oświetlając zaś wyłącznie środek siatkówki albo też posługując się
światłem czerwonym (długość fali powyżej 650 nm), spodziewamy się uzyskać przede
wszystkim krzywą adaptacji czopków.

RYSUN'.!*- 1-49. Wpatrujcie się w

carnci L-i'i'kc na lewym rysunku
nie pom,:ajijc głową ani oczami
tak dhi!-•<>. i'r cała figura zacznie
migotać. :h\'ać. Wtedy przenieście
szybko yrrok na czarną kropkę
praweg" !>iulego rysunku. Zoba-
czycie n'>:inve serca na zielonka-
wym tle ''kilkakrotne mrugnięcie
okiem przyśpiesza pojawienie się
obrazu następczego). Różowa ba-
rwatot>l<i'i:: następczy, zielona jest
JndukirMina" (zmodyfikowane
na podstawie The Color Tree, In-
50 terchemicul Corp., New York
1965).

RYSUNEK 5-17. Źródło: Chapanis (1947).

Istotnie, wszystkie nasze oczekiwania sprawdzają się. Na przykład, na rysunku 5-17

przedstawiony został zbiór krzywych adaptacji do ciemności. Różnice między przedsta-
wionymi krzywymi są uwarunkowane tylko jednym czynnikiem zewnętrznym -długoś-
cią fali stosowanego światła. Krzywa adaptacji do ciemności uzyskana przy stosowaniu
światła czerwonego (długość fali powyżej 680 nm) nie ma załamania, jest to właściwa
krzywa wrażliwości czopków. Wraz ze zmniejszeniem długości fal świetlnych na krzywej
pojawia się załamanie, a przy długości fali rzędu 485-570 nm (zielone światło) krzywa
osiąga praktycznie taki sam kształt, jaki ma przy białym świetle. Maksymalna wrażliwość
i najwyższy stopień adaptacji występuje przy najkrótszych falach widzialnego świat-
ła-światło fioletowe (poniżej 485 nm); na sygnały świetlne tego typu reaguje pr/cde
wszystkim system pręcików. Podobne ułożenie krzywych uzyskuje się, kiedy światło
przechodzi z centrum do obwodu siatkówki; pobudzenie centrum daje krzywą podobna
do górnej krzywej na rysunku 5-17, a pobudzenie obwodu - krzywą podobną do dolnej
krzywej na tym rysunku.
 RYSUNEK 5-19. "Zjawisko Purkinjego. Różnice między wrażliwością wzrokową w
dzień i w nocv. Przedstawione na ilustracji dwa „kwiatki" czerwony i niebieski
normalnie widziane są jednakowo dobrze, przy czym czerwony wydaje się
jaśniejszy od niebieskiego. Oba spostrzegane są dzięki widzeniu czopkowemu.
Jeżeli będziemy patrzyli na kwiatki przy bardzo słabym świetle, to przykładowo po
5 minutach czerwony kwiatek przestanie być widoczny, a widzieć będziemy tylko
niebieski. Jeżeli światło jest dostatecznie słabe, działa jedynie widzenie pręcikowe.
Możemy przyspieszyć pojawienie się tego efektu, jeżeli przez cały czas będziemy
koncentrować wzrok na środku czerwonego kwiatka. W tym wypadku obraz
kwiatka czerwonego pada na plamkę żółtą, praktycznie pozbawioną pręcików, a
obraz kwiatka niebieskiego na obszar bogato usiany pręcikami (zmodyfikowane
RYSUNEK 4-1 na podstawie The Color Tree, Interchemieal Corp., New York, 1965).

RYSUNEK 5-31. Wpatrujcie się w punkt fiksacji w środku dolnego rysunku.
Następnie spójrzcie w punkt fiksacji górnego prostokąta. Zobaczycie pierścienie i
tło w barwach dopełniających (zmodyfikowane na podstawie The Color Tree,
Interchemical Corp., New York, 1965).
tfarśtwice równej jasności
Istnieje również inny sposób wywołania efektu adaptacji do ciemności. Wraz ze zmianą
•llugości fali świetlnej zmienia się również jasność światła. Warstwice równej jasności
kaZują, jaka powinna być intensywność światła potrzebna do zachowania stałej
isności, mimo zmiany długości fali. Uzyskiwane krzywe są analogiczne do warstwie
równej głośności, powstających w efekcie badania słuchu. Na rysunku 5-18 ilustrującym
zbiór warstwie równej jasności pokazane są zmiany w przebiegu krzywych w różnych
Poziom światła
użytego do adaptacji
RYSUNEK 5-18. Źródło: Judd (1951).
stadiach adaptacji do ciemności. Wraz ze zmianą poziomu adaptacji, krzywe równej
jasności uwidaczniają zmiany maksymalnej wrażliwości na długość fali eksponowanego
światła. Przyczyną tych zmian są różne ilości pręcików i czopków, działających na
danym poziomie adaptacji. We wczesnym stadium adaptacji (górna krzywa) główną rolę
odgrywa widzenie czopkowe i dlatego maksymalna wrażliwość przenosi się na światło o
Względnie dużej długości fali-właśnie takie światło wydaje się najbardziej jasne. W
późniejszych stadiach adaptacji widzenie zachodzi głównie dzięki pręcikom i dlatego
maksymalna wrażliwość przenosi się na tę część widma świetlnego, która charakteryzuje
się krótkimi falami. Po raz pierwszy zauważył to czeski fizjolog, Jan Purkinje, i jako jeden
z pierwszych określił różnicę między systemami czopków i pręcików na podstawie
obserwacji zachowania.
Zmiany wrażliwości mają określone znaczenie dla praktyki. W jasnym świetle
czerwona barwa wydaje się jaśniejsza od niebieskiej, a przy świetle przyćmionym - od-
wrotnie. Przy stosowaniu sygnałów świetlnych różnego typu w godzinach nocnych (np.
 znaki drogowe) należy uwzględniać to zjawisko zmian wrażliwości (rys. 5-19 - wkłady
kolorowa).
Jeżeli człowiek musi zachować oczy zaadaptowane do ciemności, a równocześni
powinien okresowo pracować w dobrze oświetlonym pomieszczeniu, powinien przeci
sięwziąć niezbędne środki w celu zachowania poziomu adaptacji widzenia pręcikowego
Można tego dokonać za pomocą prawidłowego wyboru długości fali świetlnej dla
oświetlającego pokój światła. Na przykład, można nosić w jasnym pomieszczeniu
okulary, które przepuszczałyby tylko promienie ciemnoczerwone. Okulary takie, nawet
przy silnym świetle, chronią system pręcikowy i pozwalają na zachowanie jego zdolność
adaptacyjnych, ponieważ podczas działania silnego czerwonego światła będą pracować
tylko czopki. Po przejściu do ciemnego pomieszczenia i po zdjęciu okularów, człowiek
odkryje, że dobrze widzi: pręciki zachowały wysoki stopień swojej adaptacji do
ciemności, bez względu na to, że czopki w tym samym czasie osiągnęły adaptację do
światła, a nie do ciemności. Na tym polega sens stosowania czerwonych szkieł albo
oświetlenia czerwonym światłem pomieszczeń służących do odpoczynku dla takich
pracowników, jak operatorzy stacji radiolokacyjnych, którzy muszą utrzymywać adap-
tację oczu do ciemności nawet w czasie przerw obiadowych i rekreacyjnych, kiedy to wolą
przebywać w jasno oświetlonych miejscach (rys. 5-20).
Ile czasu potrzeba dla wytworzenia się adaptacji do ciemności? Krzywa przedstawiona
na rysunku 5-17 wskazuje, że najszybszy przyrost wrażliwości występuje w pierwszych
10-20 minutach. Dla większości celów praktycznych wystarczy 30 minut; jedynie
szczegółowe obserwacje pozwalają stwierdzić, że wrażliwość rośnie bardzo wolno jeszcze
w okresie do 6 godzin. Należy jednak pamiętać, że okres 20-30 minut odnosi się do takich
sytuacji, w których badanego poddawano uprzednio działaniu bardzo silnego światła
(typu fotograficznego flesza). Jeżeli wyjściowy poziom oświetlenia jest niski, na przykład
taki, jaki jest w dużym pokoju oświetlonym kilkoma żarówkami 50 W, to może okazać
się, że wystarczy tylko 5 minut, aby wytworzyła się dobra adaptacja do ciemności. Nawet,
gdy po wytworzeniu się adaptacji zapalimy w pokoju słabe światło na 10 sekund, poziom
jej prawie się nie zmieni: już po 60 sekundach powróci do poprzedniego stanu. Gdyby tak
nie było, to prowadzenie samochodu nocą byłoby niezwykle uciążliwe, ponieważ światła
RYSUNEK 5-20. Zakreskowana
część oznacza rejon, w obrębie którego
światło przechodzi przez czerwony
filtr. Linia pozioma wskazuje miejsce,
w którym filtr odcina pozostałe dłu-
gości światła. Filtr przepuszcza '/»
światła pobudzającego czopki i '/IOO
pobudzającego pręciki. Źródło: Hechi
iHsia(1945j.
mochodów nadjeżdżających z przeciwka naruszałyby znacznie poziom adaptacji, w
vniku czego przez jakiś czas nic nie byłoby widać. Jak wiemy, oślepienie pojawiające się
takich wypadkach trwa bardzo krótko i wrażliwość szybko powraca.
WŁAŚCIWOŚCI WIDZENIA ZWIĄZANE Z CZASEM
Czas integracji
\Vidzenie nie jest procesem natychmiastowym. Potrzeba czasu, aby wystąpiła reakcja na
obraz wzrokowy, a kiedy już wystąpi, to trwa jeszcze chwilę, nawet wówczas, kiedy obraz
przestanie działać na narząd wzroku. Pojawienie się reakcji chemicznych, dzięki którym
światło eksponowane przez określone źródło przeistoczy się w reakcję neuroelektryczną,
wvmaga czasu. Obraz na siatkówce znika bardzo wolno, pozostając jeszcze przez kilka
dziesiętnych części sekundy (patrz omówienie problemu wzrokowej pamięci krótkotrwa-
łej w rozdziale 9).
Można ustalić pewien związek między siłą światła oddziałującego na oko a trwaniem
jego wpływu. W przedziałach czasu reakcji oka znaczenie ma jedynie ogólna suma
działającej na nie energii. Tak więc, jeżeli zmniejszymy intensywność światła o połowę,
ale podwoimy czas oddziaływania bodźca, zdolność obserwatora do wykrycia sygnału nie
ulegnie zmianie. Związek czasu i intensywności utrzymuje się w przedziale długości
oddziaływania do 20 milisekund. Dla dłuższych błysków zmniejszenie intensywności
światła nie da się w pełni zrekompensować wydłużeniem czasu oddziaływania. Jeżeli
tylko długość trwania sygnału przekroczy np. 1/4 sekundy (250 milisekund), wszelka
zależność między zdolnością obserwatora do wykrycia sygnału a długością tego
ostatniego zanika i decydującym czynnikiem staje się intensywność światła.
Ta wymienność między czasem a intensywnością nie jest jedynie specyficzna dla
systemu wzrokowego. Jest ona wspólna dla procesów fotochemicznych wszystkich
rodzajów. Na przykład, odpowiedni czas naświetlania błony fotograficznej można
uzyskać przy różnorodnych zestawieniach długości czasu naświetlania (migawki) oraz
intensywności światła (wielkość przesłony). Typowy czas naświetlania waha się w
granicach od 0,001 do 1 sekundy, a więc rozpiętość znacznie większa aniżeli ta, jaką
dysponuje oko. Natomiast wrażliwość systemu wzrokowego na światło jest znacznie
wyższa aniżeli ta, jaką dysponuje typowa błona fotograficzna.
Kiedy migające światło wydaje się ciągłe?
Wrażenie wzrokowe utrzymuje się przez krótki czas nawet po tym, kiedy wywołujący je
bodziec przestał już działać. To zjawisko utrzymywania się obrazu wzrokowego po raz
pierwszy odkryte zostało przez pomysłowego wynalazcę w wieku XVII, kiedy to
 przywiązawszy do jednego końca sznura żarzący się węgielek i trzymając w ręku drugj
koniec zaczął nim szybko obracać-w ciemności pojawił się krąg ognisty. Możemy
powtórzyć ten eksperyment, z tym że zamiast węgielka użyjemy zapalonej latarki
elektrycznej. Jeżeli znamy szybkość obrotów, przy której widziane jest koło świetlne
możemy obliczyć długość czasu utrzymywania się obrazu świetlnego. Rezultat ekspery.
mentu zawsze jest ten sam, niezależnie od tego, czy posługujemy się skomplikowaną
elektroniczną aparaturą pomiarową, czy też zwykłą latarką lub rozżarzonym węgiel,
kiem. Obraz wzrokowy przechowywany jest w ciągu około 150 milisekund. Wielkość ta
jest bardzo zbliżona do trwania aktywności elektrycznej, wzbudzonej w siatkówce w
wyniku krótkotrwałych błysków świetlnych. Zdolność systemu wzrokowego do przecho.
wywania śladów bodźca świetlnego na przeciąg 150-250 milisekund okaże się niez\ul^
ważna w badaniach nad pamięcią (rozdziały 8 i 9).
Krytyczna częstotliwość migotania
Jeżeli prawidłowo ustalimy przerwy między błyskami, możemy uzyskać u obserwatora
efekt światła ciągłego. Po pierwszym błysku występuje reakcja wzrokowa, która
utrzymuje się w ciągu 100 milisekund. Jeżeli drugi błysk następuje dostatecznie szybko
po pierwszym, to reakcja na ten błysk wystąpi już, zanim wygaśnie reakcja na błysk
uprzedni. W ślad za drugim błyskiem można w tym samym czasie eksponować trzeci,
Tak więc błyski światła wywołują w systemie wzrokowym reakcję ciągłą, która jest
spostrzegana jako światło ciągłe. Częstotliwość migotania, w czasie którego szereg
kolejnych błysków spostrzegany jest jako nieprzerwane światło ciągłe, nazywamy
krytyczną częstotliwością migotania (Critical jlicker freąuency - CFFf.
Dowolny czynnik wpływający na szybkość integracji i na inercję w systemie
wzrokowym zmienia również krytyczną częstotliwość migotania. Przy silnych błyskach
czas integracji ulega skróceniu i dlatego jedynie przy bardzo dużej częstotliwości błyski,
takie zlewają się i mogą być spostrzegane jako światło ciągle. Słabe błyski zlewają się przy
niższej częstotliwości migotania. Dla pręcików, które są najbardziej aktywne przy małej
sile światła, krytyczna częstotliwość migotania jest mniejsza niż dla czopków.
Znając mechanizm integracji bodźców, który powoduje zlewanie się światła, można
przewidzieć, jaka powinna być jasność migającego światła. Wiadomo, że światło, dla
którego czas trwania błysków jest równy czasowi trwania przerw między błyskami (przy
częstotliwości migotania powyżej krytycznej), spostrzegane jest jako równe jasnością
stałemu światłu o intensywności niższej o połowę (tzw. prawo Talbota). System
wzrokowy sprowadza intensywność do średniego poziomu w czasie integracji błyskowi
odpowiednio do tego obniża się spostrzegana jasność.
2
Czytelnicy obznajmieni z obwodami elektronicznymi zapewne zauważą, że właściwości oka związane z
czasem są analogiczne do właściwości filtru pasmowego, wycinającego częstotliwości w przedziale od 10 do 50
Hz, zależnie od intensywności, co daje w efekcie minimalną lub żadną reakcję prądu stałego. [Patrz Cornsweet,
(1970) dla omówienia metody analizy filtru pasmowego.]
fe integracyjne aspekty procesów przetwarzania informacji wzrokowej w sposób
oczywisty ograniczają szybkość, z jaką oko może wykryć oraz prześledzić zmiany
nachodzące w strukturze bodźca padającego na siatkówkę. Ten proces uśredniania
bodźców zapewnia płynne zlewanie się następujących po sobie obrazów w nieprzerwany
strumień spostrzegania wzrokowego. Właśnie w wyniku tego procesu następujące po
sobie oddzielne kadry na ekranie kinowym czy też telewizyjnym stwarzają złudzenie
ruchu ciągłego.
Prawdę mówiąc, zarówno obrazy telewizyjne, jak i filmowe migotałyby w trakcie
oglądania, gdyby nie zastosowano specjalnej metody. W kinie projekcja odbywa się z
prędkością 24 kadrów na sekundę (czasem 30). Światło padające na ekran zostaje
wygaszone na ten moment, który jest niezbędny do zmiany kadru, inaczej obserwowa-
libyśmy migotanie obrazu. Aby uniknąć migotania, każdy kadr rzutowany jest kilka-
krotnie: tzn. zamiast projekcji ciągłej jednego kadru, światło przerywane jest raz lub
kilkakrotnie. W ten to sposób, chociaż tylko 24 kadry są eksponowane w czasie jednej
sekundy, ilość błysków odbieranych przez oko wynosi co najmniej 48 na sekundę; jest to
w pełni wystarczające do uniknięcia migotania. (Niektóre aparaty projekcyjne pozwalają
na uzyskanie 72 błysków na sekundę i w nich światło wygasza się dwukrotnie przy
ekspozycji każdej klatki filmowej.)
W telewizji mamy do czynienia z podobnym problemem. Na ekranie telewizora obraz
tworzy się z oddzielnych punktów, a ściślej mówiąc z 525 linii, z których każda składa się
z około 500 punktów. Pełny obraz prezentowany jest 30 razy na sekundę. Gdyby obraz
tworzył się stopniowo, począwszy od lewego górnego rogu, i przechodził wzdłuż rzędów
w dół do prawego dolnego rogu, wtedy wystąpiłoby migotanie, ponieważ pojawienie się
każdego punktu (przy tak krótkich odcinkach czasu) zajęłoby tyle samo czasu, co
pojawienie się całego obrazu. Nie odnosi się to do kina, gdyż tam każdy element obrazu
jest eksponowany w momencie, kiedy cały ekran jest oświetlony.
Aby uniknąć zjawiska migotania, prezentowana jest najpierw połowa obrazu i wiązka
elektronów przebiega linie na jednej połowie. Trwa to około 'Ao sek. Następnie wiązka
elektronów powraca do punktu wyjścia i ponownie przebiega linie na drugiej połowie. W
ten sposób, chociaż na pełną ekspozycję obrazu potrzeba zaledwie 'Ao sek., na ekranie
obraz pojawia się co '/ĆO sekundy. Eliminuje to całkowicie migotanie.
Ostatnio przemysł rozrywkowy ponownie wprowadził migotanie, pozwalające prze-
konać się naocznie, jak wyglądałby świat, gdyby w naszym systemie wzrokowym nie
występowały mechanizmy integrujące. Przy światłach stroboskopowych wykorzystywa-
nych czasami w świetlnych widowiskach estradowych stosuje się serię odrębnych zjawisk
migawkowych, tak że kolejny prezentowany obraz zdąży zniknąć, zanim pojawi się
następny. Przy dużej intensywności błysków i niskiej częstotliwości ich pojawiania się
system wzrokowy nie nadąża łączyć kolejnych błysków i obserwator spostrzega
nierealne, porozrywane obrazy.
BARWA
Podstawą współczesnych teorii widzenia barw są obserwacje Izaaka Newtona, dotyczące
rozszczepienia promienia świetlnego, przechodzącego przez pryzmat, na widmo świetl-
ne. Na podstawie tego prostego faktu zbudowana była pierwsza teoria widzenia barw
Widziana barwa zależy od długości fali świetlnej wpadającej do oka. Tak jak w wielu
innych teoriach okazało się, że chociaż fakty są prawdziwe, to teoria jest błędna (rys. 4-i
-wkładka kolorowa).
W pryzmacie (albo jego ekwiwalencie w przyrodzie, w tęczy) białe światło słoneczne
rozszczepia się na wiązki promieni o różnych długościach fali i wszystkie barwy od
długich do krótkich fal układają się odpowiednio. Spostrzegamy widmo optyczne jako
wstęgę barw-od czerwonej do fioletowej. Chyba to wszystko, co możemy powiedzieć o
widzeniu barw. A może istnieje specjalnego rodzaju receptor dla światła o określonej
długości fali (tzn. dla każdego monochromatycznego światła), podobnie jak to jest w
systemie słuchowym, gdzie znajdują się różne neurony reagujące w specyficzny sposób na
dźwięki o różnej częstotliwości?
Dokładne badanie spostrzegania barw wykazuje, że teoria taka byłaby zbyt uprosz-
czona. W widmie optycznym wytworzonym przez pryzmat brak niektórych spostrzega-
nych przez nas barw, w tym na przykład: brązowej, różowej lub purpurowej. Barwy te
najwidoczniej nie są monochromatyczne.
Po zmieszaniu dwu różnej długości fal świetlnych widzimy nie dwie różne barwy, ale
jedną nową-rezultat mieszania. Po zmieszaniu dwu monochromatycznych wiązek
promieni oko ludzkie nie może dokładnie określić, jakie barwy weszły w skład tej
mieszaniny. To zjawisko różni się w swej istocie od analogicznego doświadczenia ze
słuchem: oddzielne tony tworzące akordy stosunkowo łatwo są identyfikowane przez
słuchacza. Ponadto po zmieszaniu niektórych monochromatycznych fal świetlnych
widzimy światło białe. Na przykład, jeżeli błękitnozielone światło monochromatyczne (o
długości fali 490 nm) zmieszane zostanie z żółtoczerwonym światłem monochromatycz-
nym (o długości fali 600 nm), i jeżeli dobrana zostanie odpowiednia ilość każdego z nich,
to obie barwy zniosą się wzajemnie i człowiek zobaczy szarą plamę. Takie mieszanie
świateł określamy jako pary barw dopełniających.
Barwy dopełniające stanowią wskazówkę, jak należy przedstawiać widzenie barw
przez człowieka. Przede wszystkim trzeba znaleźć sposób określenia wzajemnych
zależności odpowiadających wszystkim możliwym przypadkom spostrzegania światła i
barwy. Idealny model powinien pozwolić na przewidywanie barwy, jaką otrzymamy po
zmieszaniu dowolnych barw monochromatycznych. Zazwyczaj dokonywanie takich
przewidywań umożliwia narysowany diagram, na którym przedstawione są różne
możliwe barwy i ich mieszaniny; istnieje zbiór zasad mieszania barw, pozwalających na
przewidywanie wyników łączenia różnych monochromatycznych promieni świetlnych.
Taki diagram (wraz z odpowiednim opisem matematycznym) nazywa się przestrzenią
barw. Bywają bardzo różne przestrzenie barw, poczynając od prostego koła, a kończąc na
skomplikowanych bryłach.
MIESZANIE BARW
posługując się parami barw dopełniających, możemy uzyskać pierwszy system pozwa-
lajmy opisać mieszanie barw. Układ barw w widmie, wytworzony w pryzmacie,
jostatecznie dobrze charakteryzuje spostrzeganie oddzielnych monochromatycznych
wiązek świetlnych. Posłużymy się przykładem widma. Zwróćmy uwagę przede wszys-
jkjm na dwie rzeczy: po pierwsze, pewne barwy są „przeciwstawne" lub dopełniające w
stosunku do innych;.po drugie, oba końce widma są do siebie dość podobne (ciemno-
niebieski lub fioletowy na końcu fal krótkich i purpurowy na końcu fal długich),
posługując się przedstawionymi faktami, dokonajmy prostej operacji: zachowajmy
kolejność barw w takim układzie, jaki istnieje w widmie światła słonecznego i
przedstawmy je w postaci koła, tak aby barwy dopełniające znalazły się naprzeciw siebie
wzdłuż średnicy koła. Ze zdziwieniem stwierdzimy, że ten prosty schemat doskonale
opisuje widzenie barw i to znacznie dokładniej niż można było oczekiwać ze względu na
prostotę jego założenia. Zwróćcie uwagę, że jak dotychczas nie zajmujemy się teorią
widzenia barw, lecz próbujemy jedynie opisać związki wzajemne między barwami
spostrzeganymi przez człowieka.
Koło barw
Rysunek 5-21 przedstawia jeden z możliwych wariantów koła barw. Na obwodzie
znalazły się nazwy barw i odpowiadające im długości fal świetlnych (na rys. 4-1 ten sam
schemat przedstawiony został inaczej). Pary barw dopełniających można odnaleźć łącząc
wzdłuż średnicy koła dowolne dwa przeciwstawne punkty na obwodzie koła. (Z
wyjątkiem odcinka oznaczonego jako „purpurowy", ponieważ dla tej barwy nie ma
odpowiednika w postaci monochromatycznej wiązki) Zanim jednak przystąpimy do
analizy koła barw, musimy precyzyjnie zdefiniować termin barwa. Dowolną barwę
charakteryzują trzy różne właściwości psychologiczne: jakość, nasycenie i jasność.
Jakość (odcień) odpowiada barwie w potocznym rozumieniu tego słowa; zmienia się
wraz ze zmianą długości fali świetlnej. Miejsce na obwodzie koła wyznacza właśnie
jakość.
Nasycenie określa względną ilość światła monochromatycznego, które należy zmie-
szać ze światłem białym, aby otrzymać spostrzeganą barwę. Wszystkie punkty na
obwodzie koła odpowiadają barwom wysoko nasyconym. Idąc od obwodu do środka koła
możemy zaobserwować obniżenie się nasycenia, punkt określony jako biały oznacza
nasycenie zerowe, a punkt znajdujący się na przykład w połowie między białym a
zielonym oznacza nasycenie w stopniu średnim.
Jasność oznacza dokładnie to samo, co określaliśmy już tym terminem w poprzednich
częściach tego rozdziału. Wymiar ten nie został uwzględniony w naszym kole barw.
Najbardziej zbliżonym odpowiednikiem fizycznym jasności jest intensywność światła (z
zastrzeżeniem, które omawialiśmy już wcześniej).
 RYSUNEK 5.1. białe" oznacza tu ogólną klasę spostrzeżeń w skali od czarnego (bardzo mała jasność)
oprzez szare (pośredni stopień jasności) do białego (duża jasność). Dla opisu barwy
yszystkie wymienione gradacje jasności są nieistotne.
Przypuśćmy, że mieszamy dwie barwy nie będące dopełniającymi, na przykład A i B.
\y efekcie uzyskujemy jakąś nową barwę O' (rys. 5-22). Jaka to jest barwa O'?
Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie najłatwiej zacząć od rozpatrzenia zmian w
spostrzeganiu, jakie wystąpią, kiedy będziemy poruszać się od punktu B leżącego na
O
bwodzie kota w kierunku punktu W leżącego w środku. Punkt B odpowiada jednej z
c
zysto monochromatycznych barw widmowych. Załóżmy, że punkt B jest niebieski.
Poruszając się od punktu B do środka, mieszamy po prostu dwa światła, jedno z nich jest
Niebieskozielony 480
białe, a drugie monochromatyczne niebieskie. Stosunek tych dwu świateł zmienia się w
miarę jak posuwamy się od punktu B (tylko niebieskie, brak białego), przez określony
punkt, w którym intensywność obu świateł jest równa, do punktu W (tylko białe, brak
niebieskiego). Zwróćcie uwagę, że zmienia się nie to, co większość ludzi nazywa „barwą",
tylko jej nasycenie, „jasność" barwy. Aby tego dowieść, weźmy dowolny punkt na
linii BW (z wyłączeniem punktów B i W) i polećmy obserwatorowi, aby wskazał, której
z barw widma najbliższa jest prezentowana barwa: wybierze on barwę odpowiadającą
punktowi B.
Powróćmy teraz do pytania postawionego na początku: jakiej barwie odpowiada punkt
0' na rysunku 5-22? Wyprowadźmy promień ze środka koła W poprzez punkt O' i
znajdziemy punkt O na obwodzie (rys. 5-22). Punkt ten odpowiada określonej barwie.
Dokładnie tak samo jak dla punktu B i dowolnego innego punktu między B i środkiem
Mieszanie dwu świateł. Aby stwierdzić, jaką barwę otrzymamy po zmieszaniu dwu barw.
koła, barwa w punktach O i O' będzie jednakowa, tylko że w punkcie O barwa będzie
należy odnaleźć na obwodzie koła odpowiadające tym dwu barwom punkty i połączyć je
bardziej nasycona. Widzimy zatem, że zmieszanie B i A da barwę O, ale o mniejszym
linią prostą. Dowolne zmieszanie dwu oddzielnych barw da nam barwę trzecią, której
nasyceniu.
miejsce będzie gdzieś na tej linii. Dokładne położenie tej barwy zależy od ilości
Próba uzyskania O w wyniku zmieszania A i B jest z góry skazana na niepowodzenie,
(intensywności) każdej z dwu mieszanych barw.
ponieważ jedyny możliwy efekt mieszania tych dwu barw będzie leżał na linii prostej AB,
Załóżmy, że mieszamy dwie monochromatyczne barwy dopełniające, oznaczone jako
a jego miejsce na tej prostej zależy od względnych intensywności A i B. Im większa będzie
punkty B i Bc na rysunku 5-22 przedstawiającym koło. Punkt znajdujący się w środku
intensywność A, tym bliższy A będzie wynik zmieszania. Tak więc najbliższym
koła odpowiada zmieszaniu, w wyniku którego barwa całkowicie zanika. Tak więc punkt
możliwym przybliżeniem do O, w wyniku zmieszania A i B, jest O' o tej samej jakości co
w środku koła (W) odpowiada światłu białemu. Na tym rysunku wszystko, co jest
0, ale o mniejszym nasyceniu.
spostrzegane jako bezbarwne, nazywa się białe, niezależnie od stopnia jasności. Dlatego
Mieszanie trzech świateł. Trzy barwy monochromatyczne-nazwijmy je A, B i C - w
połączeniu mogą dać dowolną barwę leżącą wewnątrz trójkąta o wierzchołkach A, B i C.
Aby zrozumieć, w jaki sposób występuje to zjawisko, przeanalizujemy mieszanie barw A,
B i C, dające w efekcie czwartą barwę Z.
Rysunek 5-23 wyraźnie wskazuje, że barwy uzyskiwane w rezultacie mieszania
dowolnych dwu barw (A z B, B z C albo A z C) leżą na prostych (linie przerywane)
łączących odpowiednie punkty. Poszukiwana barwa Z nie znajduje się na żadnej z tych
prostych. Nie znaczy to wcale, że barwy tej nie można uzyskać. Z połączenia A i B
wybierzmy-punkt D. Pomimo że barwę D otrzymuje się w wyniku mieszania dwu
monochromatycznych barw, stanowi ona jednak w kole barw taki sam element, jak inne
czyste monochromatyczne wiązki światła. Dlatego też mieszając barwy C i D możemy
RYSUNEK 5-22
 RYSUNEK 5-23 UNEK 5-24
R Y S

D powstaje w wyniku
zmieszania A i B

największa. Zauważmy też, że gdyby wszystkie trzy punkty leżały na jednej połowie
obwodu koła, uzyskanie pełnego zestawu barw byłoby nieosiągalne: środek koła barw
powinien leżeć wewnątrz trójkąta. Ścisłe sformułowanie tych wymagań jest następujące:
trzy barwy podstawowe powinny być dobrane tak, aby ani jedna z nich nie była
dopełniającą w stosunku do dwu pozostałych i aby żadna z trzech barw nie mogła być
uzyskana w wyniku zmieszania dwu pozostałych.
Połączenie
Idealny zespół barw podstawowych przedstawiony został na rysunku 5-25; uzysku-
C i D daje Z jemy duży trójkąt równoramienny, w który wpisane zostało całe koło barw. Na
nieszczęście jednak podstawowe barwy A, B i C leżą poza kołem; oznacza to, że
monochromatyczne źródła światła nie mogą dać takich barw. Jedyne, co możemy

uzyskać dowolną barwę leżącą na prostej łączącej C i D. Tak więc, w celu uzyskania
barwy Z, należy zmieszać A i B w takich proporcjach, aby punkt D znalazł się na linii
prostej łączącej C i Z. Wtedy to mieszając C i D we właściwych proporcjach uzyskamy
barwę Z. Analogiczne rozumowanie prowadzi do tego, że zawsze można zestawić taką
kombinację barw A, B i C, aby uzyskać wcześniej założony punkt w trójkącie o
wierzchołkach A, B i C.
Czy istnieją takie trzy monochromatyczne światła, które po zmieszaniu mogą dawać
wszystkie możliwe spostrzegalne barwy? Nazwijmy te trzy zasadnicze światła barwami
podstawowymi. Jak wskazuje rysunek 5-24, większą skalę barw leżących wewnątrz
trójkąta można uzyskać wtedy, gdy barwy podstawowe nie leżą zbyt blisko siebie.
Wiadomo też, że aby uzyskać wszystkie możliwe barwy, barwy podstawowe nie powinny
być dopełniające względem siebie; ponadto powierzchnia trójkąta powinna być jak RYSUNEK 5-25 RYSUNEK 5-26
uzyskać stosując jako źródło światło widzialne, to trójkąt równoramienny wpisany w koło MIESZANINY ŚWIATEŁ

(rys. 5-26).
Koło barw dobrze przedstawia znaczną część zjawisk związanych ze spostrzeganie^
barw. Ale jest to tylko opis zjawiska, a nie jego wyjaśnienie. Pokazuje nam, jak p0
zmieszaniu barw podstawowych można uzyskać dowolne spostrzegane przez nas barwy Niebieskie Niebieskie '
Kiedy rozpatrujemy koło barw, podstawowymi mogą być trzy dowolne barwy wybrane
zgodnie z przedstawionymi wyżej zasadami. Ale jeszcze do tej pory nie zastanawialiśmy
się nad tym, jakie są rzeczywiste barwy podstawowe systemu wzrokowego.

Biała kartka

BARWNIKI I ŚWIATŁA

Zasady koła barw dotyczą mieszania świateł, a nie barwników. Aby określić, jakie barwy uzyskamy
przez zmieszanie farb, musimy pamiętać, że barwa farby zależy od stopnia pochłaniania przez nią
całego światła wszystkich długości fal. z wyjątkiem jednej. To właśnie światło odbija się od
pomalowanej powierzchni i powoduje, że spostrzegamy daną barwę. Aby określić rezultat
zmieszania dwu barwników, musimy wiedzieć, jakiej długości fale będą pochłaniane przez tę
mieszaninę. Ponieważ absorpcja barw jest najistotniejszą właściwością farby, mieszaniny te Biała kartka
nazywamy absorpcyjnymi. Mieszaniny świateł nazywamy addytywnymi.
Mieszanina świateł czerwonego i zielonego może dać światło żółte. Mieszanina światła
niebieskiego i żółtego da nam światło szare (rys, 5-21). Takie są fakty z mieszania barw, choć
niewątpliwie są one sprzeczne z tym, co większość ludzi dowiedziała się o mieszaniu barw na
lekcjach rysunków. Skąd się biorą te różnice? Odpowiedź jest taka, że wiążą się one z różnicami
między połączeniem dwu świateł a połączeniem dwu barwników, mimo że ich barwy mają tę samą
nazwę. Aby odpowiedzieć na pytanie, jaką barwę uzyskamy po zmieszaniu, nie trzeba wiedzieć,
jakie barwy były zmieszane. Ważniejsze jest inne pytanie: jakie barwy dostrzeże oko?

Rozpatrzmy mieszaninę świateł (rys. 5-27). Promień niebieskiego światła pada na kartkę
papieru: światło niebieskie odbite od kartki wpada do oka i kartka widziana jest. jako
niebieska.
Oświetlmy kartkę światłem żółtym. Światło to odbija się również i widzimy żółtą kartkę.
Teraz oświetlmy kartkę równocześnie światłem niebieskim i żółtym. Obie wiązki światła
odbijają się od kartki i uzyskana w ten sposób barwa spostrzegana jest jako mieszanina obu wiązek:
w tym wypadku szara.

Rozpatrzmy mieszaninę barwników (rys. 5-27). Pomalujcie kartkę papieru na niebiesko,

Następnie skierujcie na papier białe światło. Farba pochłonie z niego wszystkie składowe części o
długich falach, tak że odbijają się tylko fale krótkie: zielona, niebieska i fioletowa. Oko widzi
mieszaninę tych trzech barw - kartka jest niebieska (rys. 5-27).
Pomalujcie białą kartkę na żółto. Skierujcie na nią białe światło. Farba pochłania wszystkie
składowe części o krótkich falach, odbijając jedynie zielone, żółte, pomarańczowe i czerwone. Oko
widzi mieszaninę tych barw-papier jest żółty (rys. 5-27).
Pomalujcie kartkę papieru mieszaniną niebieskiej i żółtej farby, oświetlcie ją białym światłem.
Niebieska farba pochłania wszystkie jego składniki o długich falach (żółty, pomarańczowy,
czerwony), a farba żółta - wszystkie komponenty o falach krótkich (niebieski i fioletowy). Pozostaje RYSUNEK 5-27
wyłącznie środkowa część widma: promienie zielone. I właśnie te promienie odbijają sie ni
papieru. Mieszaninę farby niebieskiej i żółtej widzimy jako barwę zieloną (rys. 5-27).
Co zrobić, aby barwniki mieszały się lakjak światło?'Zasady mieszania barw ustalone w wynj^
eksperymentów ze światłem stosują się również do mieszania farb. Załóżmy, że chcemy uzyskać
barwę żółtą przez zmieszanie barwników czerwonego i zielonego. Podczas mieszania farb nalcA
zachować daleko idącą ostrożność. Jeżeli po prostu wymieszamy farby, a natępnie uzyskana
mieszaninę przeniesiemy na papier, to uzyskamy ciemną barwę, prawdopodobnie z czerwonvni
odcieniem. Dzieje się tak dlatego, że mieszając barwniki uzyskujemy efekt ich interferencji. Jeżeli
przedtem nałożymy na papier czerwoną farbę w formie gęsto położonych kropek (z daleka papier
wyglądać będzie jak czerwony), a następnie na ten sam papier nałożymy kropki zielonej barwy lak
aby wypełniły one wszystkie luki między czerwonymi kropkami i żeby nigdzie nie nakładały się
jedna na drugą, z bliska czerwone i zielone kropki widziane będą jako oddzielne. Jednak z daleka
oddzielnych kropek już nie można odróżnić, oko odbierze mieszaninę czerwonego i zielonego
światła i papier będzie wyglądał tak jakby był pomalowany żółtą farbą.
Na tych właśnie zasadach opiera się telewizja kolorowa. Wystarczy spojrzeć na obraz z bliska,
aby zobaczyć, że składa się on z oddzielnych kolorowych punktów. Na długo przed erą telewizji
kolorowej malarz impresjonista, George Seurat (1859-1891), eksperymentował z addytywnymi
mieszaninami barw; jego obrazy składają się z barwnych plam, które to oglądane z pewnej
odległości dają zamierzony przez artystę efekt barwny.
Obrazy następcze
Wpatrujcie się uparcie w barwny wzór przedstawiony na rysunku 1-49 (wkładka
kolorowa II) tak długo aż obraz zacznie lekko „falować". Następnie przenieście wzrokna
białą powierzchnię; zobaczycie obraz następczy barwnego wzoru. Barwa tego obrazu
prawie dokładnie odpowiada barwie dopełniającej pierwotnie obserwowanego obrazu.
Tak więc koło barw wskazuje nam również, jakie barwy wystąpią w obrazach
następczych: barwa obrazu następczego leży nieomal naprzeciw barwy, na którą patrzył
uprzednio obserwator (barwy dopełniające dla obrazu następczego nie są rozmieszczone
dokładnie naprzeciw siebie, występuje tu pewne przesunięcie, które nie zostało jeszcze w
pełni wyjaśnione; przypuszcza się, że ten niewielki błąd w przewidywaniu barwy wynika
z nieznacznego zabarwienia wnętrza oka, które powoduje pewną wybiórczą absorpcję
części widma świetlnego).
Obrazy następcze są odwracalne. Jeżeli barwa niebieska daje obraz następczy o barwie
żółtej, to żółta barwa daje obraz następczy o barwie niebieskiej. Jednak pewne odcienie
zieleni dają purpurowe obrazy następcze, chociaż w widmie nie ma części monochro-
matycznej, odpowiadającej barwie purpurowej. Purpura oraz powiązane z nią barwy nie
są barwami widmowymi. Barwy te możemy jednak umieścić w kole barw, pod
warunkiem, że będziemy znali ich komponenty. Przedstawić je można przez określenie
długości ich fal. Przypatrzmy się ponownie kołu barw-purpura zajmuje w nim miejsce
między fioletem (długość fali 400 nm) i czerwienią (długość fali 700 nm), które to barwy
po zmieszaniu dają intensywną purpurę. W ten sposób koło barw pozwala nie tylko
. .jaśnić pochodzenie mieszaniny barw, ale również określa prawidłowe miejsce barw
pozawidmowych.
Wyjaśnienie obrazów następczych jest łatwe. Przedłużające się oddziaływanie ogląda-
, mo obrazu wywołuje zmęczenie receptorów, co pozwala systemowi konkurencyjnemu
'vz"iąć górę, a to prowadzi do stymulacji neutralnej. Wykorzystując to zjawisko
indukowania barwy, możemy uzyskać barwy „nienaturalne". Jeżeli będziemy patrzeć
przez jakiś czas na nasyconą zieleń, a następnie przeniesiemy wzrok na nasyconą
cZCrwień, to odbierzemy ją jako czerwień supernasyconą. Receptory zieleni uległy
/.męczeniu. Nie mogą one już mieszać się z czerwienią i zmniejszać jej nasycenia. Taka
ha rwa czerwona jest jaśniejsza aniżeli ta, którą wytwarzają zwykle promienie mono-
chromatyczne.
Efekt ten można wzmocnić przez dodanie indukowanej barwy. Popatrzcie na mocno
czerwoną figurę leżącą na mocno zielonym tle, a następnie na mocno zieloną figurę
leżącą na mocno czerwonym tle. Możecie zrobić to z łatwością sami mając do dyspozycji
kolorowe diapozytywy, z tym że jeden powinien być negatywem, drugi zaś pozytywem
(taśma kolorowa). Rzutujmy je następnie na ekran naprzemiennie, tak aby padały ściśle
na to samo miejsce. Efekt wystąpi bardziej wyraziście przy szybkiej wymianie diapozy-
tywów.
WRAŻLIWOŚĆ CZOPKÓW NA BARWY
W trakcie bezpośredniego mierzenia wrażliwości czopkówna barwę wykryto trzy rodzaje
czopków; każdy typ czopków zawiera specjalny pigment, który odpowiada określonej
selektywnej wrażliwości na barwy. Różnorodne pigmenty w różnym stopniu pochłaniają
światło, działają wybiórczo w odniesieniu do fal określonej długości. Jeden z nich
pochłania przede wszystkim światło o długości fali od 445 do 450 nm, drugi od 525 do
535 nm; maksymalna selektywność ostatniego mieści się w granicach 555-570 nm.
Ogólna charakterystyka pochłaniania światła przez różnorodne pigmenty jest zbliżona
do tego, co zostało przedstawione na rysunku 5-28. Trzem podstawowym barwom
odpowiadają trzy typy receptorów (A, B i C) warunkujących normalne widzenie
wszystkich barw.
Na podstawie wrażliwości tych podstawowych receptorów można wyjaśnić niemal
wszystkie zjawiska widzenia barw. Na przykład, z koła barw wynika fakt, że mieszanina
zieleni (520 nm) i czerwieni (620 nm) nie powinna różnić się od barwy żółtej (o długości
fali 564 nm). Jaki to ma związek z wrażliwością czopków przedstawionych na rysunku
5-28?
Niech pionowa oś na wykresie przedstawia ilościową charakterystykę pobudzenia
każdego z trzech receptorów barw przez światło o intensywności równej 100, przy danej
długości fali przedstawionej na osi poziomej. Zastanówmy się teraz, co w wyniku tego
otrzymamy, kiedy 100 jednostek długości 620 nm zmiesza się ze 100 jednostkami
długości 520 nm.
 cl0pień pobudzenia receptorów barw

A \ B C
•, .,-wony (620 nm) 10 2 0,0
l
,;.!iony (520 nm) 7 15 0,2
17 l 7
;
ni: °.2

Suma wskazuje pobudzenie każdego z trzech receptorów przy oddziaływaniu 200

jednostek świetlnych: 100 z czerwienią i 100 z zielenią. Aby krzywe te można było
wykorzystać, musimy przeskalować występujące tu wartości. Mamy w sumie 34,2
jednostek pobudzenia nerwowego, w tym receptor A otrzymuje 17/34,2, czyli 50%
ogólnego pobudzenia, receptor B-tyle samo, a receptor C- 1%. Powróćmy teraz do
krzywych przedstawionych na rysunku 5-28. Poszukajmy tej długości fali, przy której
receptory A, B i C są pobudzane w przedstawionych powyżej proporcjach. W danym
wypadku łatwo możemy ją odnaleźć. Praktycznie jedyne miejsce, któremu odpowiada
równomierne pobudzenie A i B przy nieznacznym pobudzeniu C, mieści się w przedziale
560 i 565, nm. Tak więc mieszanina czerwieni i zieleni jest odbierana jako żółta. Koło
barw daje nam tę samą odpowiedź: mieszanina przybierze barwę żółtą.
Z przeprowadzonych obliczeń jasno wynika, że dysponujemy prostym, chociaż
uciążliwym sposobem, pozwalającym obliczyć dla dowolnego połączenia świateł
odpowiednie wielkości pobudzenia w każdym z trzech receptorów i zarazem wyznaczyć,
jakie inne kombinacje świateł monochromatycznych wywołają takie samo pobudzenie
receptorów. Ponieważ koło barw pozwala nam uzyskać ten sam rezultat, a posługiwać się
nim jest znacznie łatwiej, dajemy mu pierwszeństwo.
Musimy jeszcze zastanowić się nad tym, jak sygnały z receptorów podstawowych łączą
się w systemie wzrokowym. Sprawa ta już od dawna jest powodem poważnych sporów.
Zasadnicza różnica poglądów dotyczy problemu, czy ośrodki mózgowe wykorzystują
bezpośrednio informację płynącą z receptorów podstawowych czy też występują jakieś
pośrednie etapy jej przetwarzania.

Teoria widzenia barwnego oparta na procesach przeciwstawnych

Jeżeli szarą plamę umieścimy w centrum czerwonego pola, to przybierze ona dla
obserwatora odcień zielony, to znaczy przybiera barwę dopełniającą do barwy tła. Na
spostrzeganie danej barwy duży wpływ wywiera kontekst barwny, który ją otacza.
Zjawisko to w połączeniu z informacją o barwach dopełniających i ślepocie na barwy
stwarza podstawy do przypuszczeń, że w toku pracy aparatu widzenia barw uczestniczą
procesy przeciwstawne. Jeszcze w 1878 r. Ewold Hering przedstawił teorię widzenia barw
opartą na procesach przeciwstawnych. Zgodnie z tą teorią, barwy mieszają się parami
dopełniającymi: niebieska z żółtą, czerwona z zieloną i biała z czarną. Ocena jasności
RYSUNEK 5-28. Źródło: Wald(l964).
RYSUNEK 5-29. Sieć fizjologiczna na podstawie De Yalois i Jacobsa (1968).

odbywa się na podstawie reakcji mechanizmu „czarny-biały", a barwy powstają w

wyniku kombinacji mechanizmów „niebieski-żółty" i „czerwony-zielony".
W systemie procesów przeciwstawnych trzy podstawowe receptory barwy, oznaczone
na rysunku 5-29 literami A, B i C, łączą się ze sobą w różny sposób. Dokładnie hie
wiadomo, jakie są te połączenia, rozpatrywano jednak szereg możliwych wariantów. Na
przykład, jeden z takich schematów połączeń trzech receptorów, kiedy w efekcie
otrzymujemy pary czerwony-zielony, czarny-biały i niebieski-żółty, jest pokazany na
rysunku 5-29. Istnieją również inne możliwe połączenia. Należy przypuszczać, że
badania fizjologiczne pozwolą w najbliższych latach na ustalenie rzeczywistych połą-
czeń.
Bez względu na to, że szczegóły ciągle pozostają niewyjaśnione, sam fakt występowania
rozlicznych połączeń między receptorami został stwierdzony zarówno w eksperymen-
tach psychofizycznych, jak i fizjologicznych. Na przykład, badania fizjologiczne włókien
w ciałach kolankowatych bocznych u małp pozwoliły wykryć receptory, których
aktywność rośnie w trakcie drażnienia światłem czerwonym, ale maleje pod wpływem RYSUNEK 5-3Oa
zielonego światła. Jest to dokładnie taki sam efekt, jaki można przewidzieć opierając się
na teorii procesów przeciwstawnych. Inne receptory reagują odwrotnie; aktywność ich
wzrasta jako reakcja na światło zielone, a obniża sięjako reakcja na światło czerwone (rys. I Reakcje zarejestrowane przez jedną mikroelektrodę wprowadzoną do ciała kolankowatego bocznego małpy
okazują nam procesy przeciwstawne komórki; (+): reakcje na fale długie (czerwone) (-): reakcje na fale
5-30 a, b, c). rótkie.
Wykryte zostały również pary niebieski-żółty, chociaż jest ich (przynajmniej u , c) Średnie reakcje różnorodnych klas przeciwstawnych neuronów w mózgu małpy. Trzy krzywe na każdym z
przebadanych małp) znacznie mniej niż pa r czerwony-zielony. Jest to zgodne z faktem, że ykresów przedstawiają trzy różne poziomy intensywności (energii) mierzone w dowolnych jednostkach. Z
iepublikowanych danych De Yalois, Abramova i Jacobsa (1966).
system niebieski-żółty jest mniej wrażliwy aniżeli czerwony-zielony.
RYSU N E K 5-3Oc
 ,;njcj efekt ukrytego działania systemu barw przeciwstawnych i były wynikiem
Rł7
,itrastu przestrzennego. Obie barwy, jakimi posłużył się Land, nie były monochroma-
Kontrast indukowany k
t/ne. lecz raczej były to dość duże obszary widma, jeden krótkofalowy, a drugi
Podczas spostrzegania przedmiotów zarówno barwnych, jak i czarno-białych widzenie uueofalowy. Gdyby zastosować metodę Landa wykorzystując obie monochromatyczne
jednych z nich ma wpływ na spostrzeganie innych. Jest to spowodowane hamowaniem \ [(."świetlne, to nie udałoby się otrzymać pełnego zestawu barw. Barwy uzyskane przez
obocznym. To samo zjawisko jest odpowiedzialne za wzrost kontrastu oraz stałość Miida pojawiają się tylko przy szerokiej gamie barw różnych przedmiotów, a w takich
jasności. Jeżeli będziemy patrzeć na niebieską plamę pobudzającą daną część siatkówki trunkach maksymalizują się efekty indukowanych barw. W wypadku dwu prostych
to stwierdzimy, że obniża się przy tym wrażliwość na barwę niebieską w sąsiednich Wiązek promieni monochromatycznych, barwy Landa będą identyczne z tymi, jakich
częściach, a w następstwie wzrasta wrażliwość na barwę żółtą. Przy patrzeniu na bk-| •Moglibyśmy oczekiwać stosując zasady koła barw.
zwiększa się wrażliwość na sąsiadującą czerwień, a przy patrzeniu na czerwień wzrasi.i
wrażliwość na zieleń. Takim zjawiskom kontrastu nadano nazwę kontrastu przestrzen-
nego albo kontrastu indukowanego: każda barwa indukuje barwę dopełniającą »
sąsiadujących z nią częściach pola.
Aby wyjaśnić te stwierdzenia, musimy przyjąć założenie, że jeden neuron podstawow..
będąc pobudzony, hamuje wszystkie otaczające go neurony tego samego rodzaju. Inacz^:
mówiąc, każdy z trzech podstawowych receptorów barw A, B i C hamuje otaczające
receptory A, B i C. Ponieważ receptory te połączone są w pary i tworzą systemy
przeciwstawne, hamowanie jednego receptora jest równoznaczne z zwiększeniem
wrażliwości receptora przeciwstawnego. W wyniku mamy do czynienia z kontrastem
barwy. Najsilniejszy efekt kontrastu uzyskujemy w wypadku barw dopełniających. W
rzeczywistości patrzenie na pary barw dopełniających może wywołać przykre uczucie,
ponieważ indukowana barwa wywołana oddziaływaniem przestrzennym jest spostrze-
gana jako bardziej intensywna, silniej nasycona, aniżeli przywykliśmy ją spostrzegać
normalnie (patrz rys. 5-31 -wkładka kolorowa).
Przyjrzyjcie się zielonym sercom na rysunku 1 -49 (wkładka kolorowa). Skoncentrujcie
wzrok na czarnym punkcie, dopóki nie wystąpi migotanie obrazu, tzn. dopóki nie pojawi
się obraz następczy. Przenieście teraz wzrok na białą powierzchnię. Tak, teraz widzicie
obraz następczy z różowymi sercami, ale skąd znalazł się tam również kolor zielony? To
właśnie efekt indukcji.
Przy tej okazji zrozumieliście również, dlaczego zaczyna występować migotanie barw,
jeżeli długo patrzymy na obraz. Zauważcie, że migotanie występuje silniej przy
krawędziach obrazów. Nieuniknione drobne ruchy oczu wywołują drganie tej części
obrazu, zmieniając jego położenie na siatkówce, co daje oscylacje między dwiema
różnymi barwami po obu stronach krawędzi obrazu. Podczas nieruchomego obserwo-
wania męczą się szybciej receptory odbierające tę część obrazu, gdzie barwa się nie
zmienia, receptory odpowiadające krawędziom nie są tak zmęczone i bardziej podlegają
wpływom kontrastu. Tak więc nierównomierna adaptacja receptorów powoduje migo-
tanie spostrzeganego obrazu.
Indukowanie barw zawiera w sobie wiele możliwości. Tak np. Edwinowi Land z
Polaroid Corporation udało się zademonstrować możliwość uzyskania prawie pełnego
zestawu spostrzeganych barw w wyniku posługiwania się mieszaniną dwu barw.
Eksperymenty Landa przez jakiś czas bulwersowały zwolenników teorii trzech kompo-
nentów widzenia barwnego. Jednakże rezultaty uzyskane przez niego stanowiły najwy-
6. System słuchowy
FIZYKA DŹWIĘKU
Częstotliwość dźwięku
Intensywność dźwięku
DECYBELE
BUDOWA I FUNKCJONOWANIE UCHA
Ucho wewnętrzne
Ruchy błony podstawowej
Komórki wioskowe (włosowate)
REAKCJE ELEKTRYCZNE NA DŹWIĘK
Krzywe strojenia (tonów)
Charakterystyka czasowa reakcji neuronów
Kodowanie intensywności informacji
Przetwarzanie informacji słuchowej
Detektory zmian częstotliwości
•cjio ludzkie jest nadzwyczaj skomplikowane. Na pierwszy rzut oka może się wydawać,
;,., w istocie jest po prostu tubą, łączącą świat zewnętrzny z małą wewnętrzną
' icr)ibraną - błoną bębenkową. Drgania powietrza wywołują drgania błony bębenkowej.
I .jnak zewnętrzne części ucha, małżowina uszna, przewód słuchowy, błona bębenkowa,
,liajfj najmniejsze znaczenie dla jego prawidłowego funkcjonowania. Drgania błony
h-benkowej jako reakcja na zmiany ciśnienia powietrza - to zaledwie początek długiego
[.„icucha zdarzeń, które w końcowym rezultacie prowadzą do odebrania dźwięku.
proces przechodzenia dźwięku przez ucho aż do wywołania sygnałów nerwowych
obejmuje wiele złożonych etapów. Przyjrzyjcie się rysunkom 6-1 i 6-2. Najpierw fala
jźwięku dochodząca do ucha przechodzi przez przewód słuchowy i powoduje drgania
^(otiy znajdującej się na końcu tego przewodu - tzw. błony bębenkowej. Drgania te są
przenoszone dalej do następnej błony, tzw. okienka owalnego poprzez trzy małe
kosteczki ucha środkowego. Okienko owalne stanowi wejście do spiralnej struktury
RYSUNEK 6-
 RYSUNIK,.-
kostnej ucha wewnętrznego zwanej ślimakiem. Drgania okienka owalnego wprowadzają
w ruch płyn znajdujący się w ślimaku, który to ruch zostaje przekazany błonie leżącej
wewnątrz wzdłuż spirali, tzw. błonie podstawowej. Drgania te odbierane są przez cale
rzędy włosków leżących na błonie podstawowej, co powoduje, że komórki, z którymi są
one powiązane, wytwarzają impulsy nerwowe niosące informację akustyczną do mózgu,
Każdy z tych etapów ma swoje ważne miejsce w tym złożonym procesie. Zadanie nasze
będzie polegało na wykryciu, jak każde z wymienionych tu ogniw drogi dźwięku
przyczynia się do powstania przekazu nerwowego wysyłanego przez nerw słuchowy do
mózgu i jak ten przekaz jest dekodowany na psychiczne doznania dźwięku, muzyki i
mowy.
FIZYKA DŹWIĘKU
Dźwięk to zmiany ciśnienia powietrza. Jeżeli jakiś przedmiot „wydaje dźwięk", to
powoduje on rozprzestrzenianie się fal dźwiękowych w otaczającym go środowisku.
Ciśnienie dźwiękowe, mierzone w pewnej odległości od źródła dźwięku, nie daje pełnego
:<nzu ciśnienia dźwięku generowanego przez źródło. Po części dzieje się tak dlatego, że
' -t roZprzestrzeniając się w powietrzu słabnie, ale po części wskutek różnego rodzaju
! bijania i załamywania się fali, spowodowanego przez napotykane na jej drodze
..-.•edmioty.
Częstotliwość dźwięku
Zmiany ciśnienia powietrza w fali dźwiękowej można przedstawić graficznie w postaci
sinusoidy (rys. 6-3). Aby opisać falę (o kształcie sinusoidy) należy określić trzy parametry:
jak szybko się zmienia (częstotliwość fali), jak silne ciśnienie wytwarza (jej amplituda) i
adzic się zaczyna (faza). Ogólnie mówiąc (z pewnymi wyjątkami, które opiszemy dalej),
jm większa amplituda sinusoidy, tym silniejszy dźwięk, im większa częstotliwość, tym
wyższy dźwięk. Na przykład, fala sinusoidalna o częstotliwości 261,63 drgań na sekundę
odpowiada pod względem wysokości nucie środkowego C w skali muzycznej. Częstot-
liwość jednego herca (Hz)' odpowiada jednemu drganiu na sekundę.
Częstotliwość jest równa liczbie pełnych cykli na sekundę
' = Czas (sek)
A = Amplituda
/ = Częstotliwość cykli na sekundę (Hz) RYSUNEK 6-3
Chociaż opis zmian ciśnienia dźwiękowego w czasie daje możliwość pełnego opisania
dźwięku, często wygodniej jest opisać falę w zupełnie inny sposób. Spójrzcie na krzywe
ilustrujące zmiany ciśnienia dźwiękowego, przedstawione na rysunkach 6-4 i 6-5. Te
złożone fale są trudne do mierzenia. Łatwiej będzie, jeśli rozłożymy je na składniki, tzn.
na szereg prostych fal sinusoidalnych. Rozumowanie to jest oparte na twierdzeniu
matematyka Fouriera (1768-1839), który udowodnił, że dowolna skomplikowana fala (z
pewnymi ograniczeniami) może być przedstawiona jako suma fal sinusoidalnych o
1
Jednostka częstotliwości pochodzi od nazwiska niemieckiego fizyka, Heinricha R. Hertza (1857^-1894).
Częstotliwość określa się też często w kilohercach (kHz), 1 kHz równa się 1.000 Hz.

określonej częstotliwości i intensywności. Takie rozłożenie fali na jej składowe częstot-
liwości nazywa się analizą Fouriera (rys. 6-6).
Przedstawienie złożonych fal w postaci ich sinusoidalnych składowych jest najbliższe
temu, co rzeczywiście zachodzi w uchu. W istocie ucho przeprowadza, z grubsza biorąc,
coś w rodzaju analizy Fouriera. Jeżeli brzmią jednocześnie dwa dźwięki harmoniczne z
częstotliwością 440-Hz (nuta A powyżej środkowego C) i 698-Hz (F), to połączenie takie
odbierane jest jako akord, a nie jako jeden złożony dźwięk. Fakt ten po raz pierwszy
zarejestrował niemiecki fizyk, Georg Ohm (1787-1854), stąd odpowiedniość między
RYSUNEK 6-6
Pojedyncze
sinusoidy
Suma sześciu sinusoid
przedstawionych powyżej
Suma nieskończonej liczby
sinusoid wraz z sześcioma
przedstawionymi powyżej
tym, co słyszymy, a tym, co dźwięk sobą przedstawia w postaci odrębnych składowych
znana jest jako prawo Ohma (Jest to ten sam Ohm, który ogłosił prawo Ohma w
dziedzinie elektryczności; ten sam Ohm, lecz prawo inne.) W odniesieniu do światła
sprawa wygląda zupełnie inaczej. Kiedy czerwone światło (długość fali 671 nm) miesza
się ze światłem zielonym (długość fali 536 nm), to w efekcie zmieszania uzyskujemy
światło widziane jako żółte (długość fali 589 nm). W odróżnieniu od systemu słuchowego,
system wzrokowy nie odbiera oddzielnie różnych częstotliwości, które oddziałują na
niego. Fale wzrokowe łączą się w oku i nie ma śladu ich odrębnych składników.
Intensywność dźwięku
Podobnie jak intensywność światła, rozpiętość intensywności dźwięku jest ogromna-od
najsłabszego dźwięku, ledwie odbieranego przez ucho ludzkie, do dźwięku wywołującego
 Tabela 6-1 lytnożąc (lub dzieląc) stosunek intensywności sygnałów przez 10 dodaje się (lub odejmuje) 10

Intensywność dB.
Dźwięk (dB) Jeżeli dwa dźwięki różnią się o IOw dB, to stosunek ich intensywności wynosi 10 . Na przykład,
różnica 60 - dB w intensywności dwóch dźwięków oznacza, że jeden z nich jest 106 (1 milion)
200
razy silniejszy niż drugi.
Start rakiety kosmicznej z ludźmi na pokładzie (z odległo- ponieważ decybele odnoszą się do stosunku dwu intensywności, stwierdzenie, że jakiś dźwięk
ści 45 m) 180 ma intensywność 65 dB jest całkowicie pozbawiona sensu, chyba że znany jest poziom, z którym
dokonujemy porównań. Na ogół, jeśli spotkacie takie określenie, oznacza to, że dany dźwięk jest
160
Próg bólu 65 dB intensywniejszy od międzynarodowego standardowego poziomu odniesienia, za jaki
140 przyjęto 0,0002 dyny/cm2. Ten standard odnosi się do dźwięku o bardzo niskiej intensywności.
Głośny grzmot, zespół rockowy Jest to w przybliżeniu najniższa intensywność dźwięku o częstotliwości 1000 Hz, jaką może
120 wykryć ucho ludzkie.
Krzyk 100
Rozmowa 80 Decybele

60 Liczba dB = 10 log (I/Iu)

40 ///» dB I/Io dB
Cichy szept 0,0001 -40 10 000,0 40
20 0,001 -30 1 000,0 30
0,010 -20 100,0 20
Próg słyszalności przy 1000 Hz 0 0,032 -15 31,6 15
0,10 -10 10,0 10
Częstotliwość 0,13 —9 7,9 9
Dźwięk (Hz) 0,16 -8 6,3 8
0,20 ' -7 5,0 7
Najniższa nuta na fortepianie 27,5 -6
Najniższa nuta śpiewaka (bas) 0,25 4,0 6
100 0,32 -5 3,2 5
Najniższa nuta na klarnecie 104,8
Środkowe C na fortepianie 0,40 -4 2,5 4
261,6 0,50 „ ^
2,0 3
Standardowa wysokość strojenia (A powyżej środkowego C) 440 0,63 _2 1,6 2
Najwyższa nuta śpiewaczki (sopran) 1000 0,79 -1 1,3 1
Najwyższa nuta na fortepianie 4180 1,00 0 1,0 0
Tony harmoniczne instrumentów muzycznych 10 000
Granica słyszalności ludzi starszych 12 000
Granica słyszalności 16 000-20 000

ból fizyczny. Na przykład przy 2000 Hz największa intensywność dźwięku,jaką człowiek

może jeszcze wytrzymać, jest tysiąc miliardów razy silniejsza od najsłabszego odbiera-
nego dźwięku. Tej ogromnej rozpiętości intensywności natężenia nie da się przedstawić
BUDOWA I FUNKCJONOWANIE UCHA
bezpośrednio. Stosuje się więc skondensowany zakres intensywności dźwięku poprzez
wykorzystanie decybeli (dB) (tabela 6-1). Ucho wewnętrzne

Dla psychologa jedną z najważniejszych części ucha jest niewielka spiralowata struktura
kostna mieszcząca się w uchu wewnętrznym, zwana ślimakiem (rys. 6-7 i 6-8). Ślimak to
DECYBELE przewód zakręcony 2,5 raza (u człowieka), wypełniony wewnątrz słonym roztworem.
Ślimak człowieka ma 0,5 cm długości i 1 centymetr szerokości.
1. Podwajając (lub zmniejszając o połowę) stosunek intensywności sygnałów dodaje się (lub W obudowie kostnej ślimaka znajdują się dwa otwory. Jeden z nich nazywany
odejmuje) 3 dB. okienkiem owalnym okryty jest błoną, która łączy się z ostatnią z kosteczek słuchowych.
 N . . v . ; : i . •. .•_•.•
k a l i d Mllllilkil \
\ Błona ; •::M.-;IH.\..
i ;. . .•-•:.: - \ i - ^ . " < o w \
••• • • v M

'.'.' -"id przedsionkowi' .'.. f\

Btona podstawowa

RYSUNEK 6-7

Drgania z błony bębenkowej poprzez kosteczki ucha środ-

kowego przechodzą przez tę błonę do ślimaka. Ponieważ
ślimak jest wypełniony nieściśliwym płynem, niezbędny jest
jakiś mechanizm umożliwiający przekazanie ciśnienia Błona podstawowa"
wytwarzanego w okolicy okienka owalnego. Dokonuje się to
dzięki istnieniu w ścianie kostnej drugiego małego otworu,
również pokrytego cieniutką błoną; mieści się on w dolnej
RYSUNEK 6-8
części ślimaka i nosi nazwę okienka okrągłego (rys. 6-7 i
6-8).
Wewnątrz ślimaka znajduje się nadzwyczaj skompliko-
wany mechanizm, który przetwarza sygnały napływające z prawie do jego końca (wierzchołka). Między błoną i ściankami ślimaka pozostaje
zewnątrz w postaci zmian ciśnienia w sygnał elektryczny, niewielka przestrzeń. Rozłożona błona podstawowa ma około 3,5 centymetra długości, a
przekazywany do nerwu słuchowego. Łatwiej możemy szerokość jej wzrasta w kierunku od okienka owalnego do wierzchołka. Powiększanie się
przeanalizować ten mechanizm rozwijając ślimak (co można szerokości błony podstawowej odgrywa bardzo ważną rolę w jej funkcjonowaniu.
wykonać jedynie teoretycznie, gdyż praktycznie jest to
nieosiągalne), aby zobaczyć, co kryje on w swym wnętrzu
(rys. 6-9). Ruchy błony podstawowej
Dwie błony biegnące wzdłuż całego ślimaka dzielą go na
trzy wąskie kanały, wypełnione cieczą. Nas interesuje tu Ciśnienie oddziałujące z zewnątrz na okienko owalne powoduje ciśnienie w ciec/y
przede wszystkim błona podstawowa (rys. 6-10). Błona ta znajdującej się nad błoną podstawową i rozprzestrzenia się natychmiast wzdłuż całej
ciągnie się od początku ślimaka (podstawy), gdzie kosteczki błony. (Fala ciśnienia rozprzestrzenia się wzdłuż ślimaka w czasie 1 /20 milionowej części
ucha środkowego wywołują drgania okienka owalnego, RYSUNEK 6-9 sekundy.) Dzięki temu rodzaj aktywności wywołanej w błonie podstawowej nie zależy od

RYSUNEK 6-10
tego, w jakim miejscu ślimaka nastąpiło pobudzenie. Jeżeli bodziec działałby nie na
okienko owalne, lecz na wierzchołek ślimaka, cały układ reagowałby równie sprawnie.
Sama błona podstawowa nie reaguje natychmiast na działające na nią ciśnienie. Jeżeli
zaczniemy obserwować błonę w momencie, kiedy okienko owalne zaczyna drgać, to
zobaczymy zjawisko wędrującej fali. Początkowo wybrzusza się ona przy okienku
owalnym, a następnie wybrzuszenie to stopniowo przemieszcza się wzdłuż błony aż do
wierzchołka ślimaka. Fala przechodzi z jednego końca błony podstawowej do drugiego w
ciągu kilku milisekund. Odległość, jaką pokonuje, i szybkość jej rozprzestrzeniania
zależne są od częstotliwości fali dźwiękowej.
Ta wędrująca fala jest rezultatem elastycznych właściwości błony. Przypomnijmy, że
błona rozszerza się w kierunku od okienka owalnego do wierzchołka ślimaka. Twardość
jej również zmienia się - w części wierzchołkowej jest ona 100 razy sztywniejsza niż przy
<\ MyNEK. 6-11. Źródło: Rassmussen i Wind/e (1960).
,'ki^nku owalnym. Czynniki te w połączeniu z kształtem geometrycznym, jaki ma
-iiinak, powodują stopniowy wzrost amplitudy wybrzuszenia, wywołanego przez falę
j/u iękową, w miarę jak przechodzi ona dalej od okienka owalnego. Od częstotliwości
j/więku zależy, w jakim punkcie błony fala osiągnie największe rozmiary, po czym fala
v-\bko wygasa w miarę jej dalszego przesuwania się do końca błony. Przy dźwiękach o
a\>okiej częstotliwości maksymalne wybrzuszenie występuje w tej części błony podsta-
wowej, która znajduje się w pobliżu okienka owalnego, w pozostałej części błony
jkiywność jest słaba. Przy dźwiękach o niskiej częstotliwości wybrzuszenie przesuwa się
do -amego wierzchołka i osiąga maksymalną amplitudę dopiero na końcu błony (rys.
c-M i 6-12).
l-tota tych drgań polega na tym, że dźwięki o różnych częstotliwościach przetwarzane
v| w aktywność zlokalizowaną w różnych punktach błony podstawowej. To przekodo-
wanie częstotliwości sygnału dźwiękowego na drgania w określonym miejscu błony
podstawowej potwierdza to, co powiedzieliśmy poprzednio, że „ucho dokonuje analizy
Kurnera napływającego sygnału".
Komórki włoskowe (włosowate)
Btona podstawowa jest w istocie kawałkiem skóry i tak jak na skórze znajdują się na niej
komórki wioskowe. Komórki te stanowią część złożonej struktury, zwanej narządem
Cuniego, który jest umiejscowiony wzdłuż górnej części błony (rys. 6-13). Człowiek ma
około 25 000 takich komórek włoskowych, które tworzą dwie warstwy rozdzielone
łukowatym sklepieniem. Komórki znajdujące się po jednej stronie łuku, bliżej zewnę-
trznej strony ślimaka, mają nazwę komórek włoskowych zewnętrznych i ułożone są w 3-5
rzędów. Komórki włoskowe znajdujące się po drugiej stronie łuku zwane są komórkami
włoskowymi wewnętrznymi; zazwyczaj rozmieszczone są w jednym rzędzie. Ogólna
liczba zewnętrznych komórek wynosi około 25 000, a z każej z nich wystaje około stu
włosków. Komórek włoskowych wewnętrznych jest.zaledwie około 3500.
Ponieważ komórki włoskowe są ściśnięte między dwiema błonami narządu Corticgo,
każdy ruch błony podstawowej powoduje deformację ich włosków. A ponieważ błona
podstawowa jest przymocowana, to oddziałuje silniej na komórki włoskowe zewnętrzne
 Ślimak człowieka (w przekroju)

Powiększona część ślimaka, na której

widać położenie narządu Cortiego
oraz wyjście nerwu słuchowego

RYSUNEK 6-13. Mikrofotografia narządu Cortiego sporządzona za.pomocą elektronowego mikroskopu

icmningowegox370. Źródło: Bredberg, Lindeman, Ades, West i Engstrom (1970).
RYSUNEK 6-12.
niż na wewnętrzne. Naciski i naprężenia przekazywane na komórki włoskowe
aktywność w powiązanych z nimi włóknach nerwowych, wytwarzając impulsy elektryk
ne, które są przenoszone przez nerw słuchowy.
REAKCJE ELEKTRYCZNE NA DŹWIĘK
Doskonale zorganizowane reakcje mechaniczne ucha nie miałyby żadnego znaczenia
gdyby nie było sposobu na przetworzenie tej aktywności na sygnały odbierane prze?
układ nerwowy. Reakcje mechaniczne przekształcają częstotliwość i natężenie dźwięku
w drgania błony podstawowej. Informacja ta zostaje z kolei przeanalizowana przez
komórki nerwowe, które przekazują sygnał poprzez odpowiednie drogi do mózgu.
Krzywe strojenia {tonów)
Dzięki precyzyjnym metodom chirurgicznym można wprowadzić bardzo małą elektroó;
bezpośrednio do nerwu słuchowego, gdzie będzie ona rejestrowała wszystkie impuls1,
przepływające przez pojedyncze włókno. Pierwsza rzecz, jaką można zauważyć, to fakt.
że włókno takie jest stale aktywne. Nawet w sytuacji braku jakichkolwiek bodźcó\v
dźwiękowych przekazuje ono do 150 impulsów na sekundę. Ta aktywność własna czy też
spontaniczna, mimo braku jakiegokolwiek sygnału zewnętrznego, jest charakterystyczna
dla większości neuronów sensorycznych.
Badając neuron należy przede wszystkim ustalić, na jakiego rodzaju sygnały on reaguje.
W tym celu zaczniemy od ekspozycji czystego tonu o umiarkowanej intensywności i
wysokiej częstotliwości, powiedzmy 10 000 Hz, i następnie powoli będziemy obniżać
częstotliwość. Początkowo będzie nam się wydawało, że neuron zupełnie nie reaguje na
ton; wykazuje on tylko aktywność spontaniczną. Kiedy częstotliwość osiąga pewną
RYSUNEK 6-1
9V SliNEK6-15
wielkość krytyczną (tzw. częstotliwość krytyczną), reakcja neuronu nasila się i osiąga swój
szczyt. W miarę dalszego obniżania częstotliwości, aktywność neuronu ponownie słabnie
aż do momentu, kiedy osiągnie on wyjściowy poziom aktywności spontanicznej. Reakcje
neuronu na różne częstotliwości przedstawione zostały na rysunku 6-14.
Neuron ten jest najbardziej wrażliwy na ton o częstotliwości 400 Hz. Przy wyższych
częstotliwościach aktywność jego obniża się dość gwałtownie. Przy częstotliwościach
niższych spadek aktywności jest znacznie wolniejszy.
Właśnie tego typu reakcji należy oczekiwać, jeżeli badany neuron reaguje bezpośred-
nio na poziom aktywności w określonej części błony podstawowej. Załóżmy, że neuron
rejestruje reakcje komórek włoskowych w części leżącej w odległości około 24
milimetrów od okienka owalnego. Maksymalne drgania błony w tym miejscu występują
przy dźwięku o częstotliwości 400 Hz, ale pewna aktywność pojawia się również i przy
innych częstotliwościach. Na rysunku 6-15 przedstawiona została amplituda drgań przy
częstotliwości od 25 do 1600 Hz. Po prawej stronie przedstawiono amplitudę drgań błony
jako funkcję częstotliwości.
Charakterystyka czasowa reakcji neuronów
Do tej pory interesowała nas jedynie liczba impulsów nerwowych wytwarzanych przez
dany sygnał. Ważna również jest charakterystyka czasowa aktywności pojedynczych
neuronów. Przeanalizujmy reakcję komórki nerwowej, której częstotliwość krytyczna
 RYSUNEK 6-16. Teoria „,-a/ ,
Każdy cykl fali dźwiękowej UTHY)/,';
reakcję co najmniej w jednym y-o.,,'''
włókien, tak że częstotliwość pobutf-'!
zostaje utrzymana w łącznym ro-ft,"
dzie reakcji włókien a-f. Przv iWe/t,'-'
intensywności pobudzenia (niżej: j,'"!
dany cykl reaguje niejedno, lec; »•,•,,,.'
włókien. Źródło: Wever (1970), ''
wynosi 500 Hz. Pełny cykl sygnału trwa dwie milisekundy. Impulsy płynące z komórki
odzwierciedlają właściwości czasowe częstotliwości krytycznej: odstęp między impul-
sami wynosi w pizybliżeniu 2 milisekundy. Wyładowania komórki są zsynchronizowane
z sygnałem. Czasem impuls nie pojawia się we właściwym momencie, ale kiedy wystąpi
ponownie, zostanie zsynchronizowany z powtarzającymi się cyklami sygnału płynącego
z zewnątrz. Mówiąc krócej, ton o częstotliwości 500 Hz wywołuje regularną reakcję,
której tempo wynosi 500 impulsów na sekundę.
Nawet wówczas, gdy komórka nie może reagować z szybkością odpowiadającą jej
częstotliwości krytycznej, synchronizacja nadal się utrzymuje. Załóżmy, że komórka o
częstotliwości krytycznej równej 500-Hz może wytwarzać maksimum 250 lub 125
impulsów na sekundę. Będzie ona reagować z odpowiednio niższą częstotliwością,
będącą wielokrotnością „w dół" częstotliwości sygnału, powiedzmy 250, 125 lub nawet
67,5 impulsów na sekundę, nie będzie jednakże reagować na dźwięk o częstotliwości 500
Hz wytwarzaniem 73 albo 187 impulsów na sekundę.
W świetle rozważań o właściwościach drgań błony podstawowej taka zsynchronizo-
, i n a aktywność nie jest czymś nieoczekiwanym. Kiedy błona reagując na zmianę
•siiienia podnosi się w górę, deformując równocześnie komórki włoskowe, znajdujące się
między nią a leżącą powyżej błoną pokrywającą, to wywołuje w ten sposób impuls
.,erwowy. Ruch błony w dół nie wywołuje natomiast żadnej reakcji na dźwięk. Ruch w
[,OK pojawia się w wyniku obniżenia ciśnienia w płynie nad broną, a następuje to tylko
wówczas, gdy w fazie obniżonego ciśnienia (rozrzedzenia) okienko owalne uwypukla się
;nl Zewnątrz.
/dolność pojedynczych neuronów do reagowania na zmiany ciśnienia, wywołane
orzcz napływający z zewnątrz sygnał, sugeruje nam jeden ze sposobów kodowania
.'•/cstotliwości. Częstotliwość sygnału może być określona bezpośrednio przez tempo
impulsów albo też przez średni odstęp między nimi. Fakt, że pojedyncze włókna mogą
okazać się niezdolne do reagowania na pewne zmiany ciśnienia wywołane przez dany
<vunał (szczególnie przy wyższych częstotliwościach) nie stanowi problemu. Wiele
włókien bierze udział w rejestrowaniu ruchów dowolnej części błony podstawowej.
Pojedyncze włókno może przepuścić kilka cykli, ale włókno sąsiadujące z nim, reagujące
na tę samą częstotliwość, prawdopodobnie zareaguje na te opuszczone składniki. Reakcje
wszystkich neuronów łącznie powodują salwę impulsów dla każdej fazy rozrzedzenia
ciśnienia sygnału.
To właśnie obserwujemy w badaniach fizjologicznych. Aktywność regularnie podnosi
się i opada wraz ze zmianami ciśnienia sygnału. Nerw słuchowy potrafi rejestrować
sygnały o tak wysokich częstotliwościach, jak 3000^1000 Hz. Częstotliwości te znacznie
przewyższają częstotliwość, jaką może osiągnąć pojedynczy neuron. Przy częstotliwoś-
ciach przekraczających 4000 Hz regularna, cykliczna reakcja nerwu słuchowego
przekształca się w niezorganizowany, ciągły potok impulsów (rys. 6-16).
Kodowanie intensywności informacji
Reakcje neuronów nerwu słuchowego na zmiany intensywności są znacznie mniej
złożone, aniżeli ich reakcje na zmiany częstotliwości. Reguła jest tu taka: jeżeli przy
zwiększonym natężeniu sygnału jego częstotliwość pozostaje niezmieniona, to tempo
reakcji neuronu wzrasta. Oczywiste jest, że istnieją granice tego wzrostu. W praktyce w
pojedynczej komórce o poziomie aktywności własnej równym 200 wyładowaniom na
sekundę, przy zmianie intensywności sygnału do 10 decybeli, częstotliwość może się
podnieść, powiedzmy do 300 wyładowań na sekundę, jednak dalszy wzrost intensyw-
ności sygnału nie będzie prowadził do odpowiedniego podwyższenia tempa reakcji. Tak
więc, skala intensywności sygnałów, którą zdolna jest kodować większość komórek, jest
stosunkowo wąska, zwłaszcza w porównaniu z ogólną skalą słyszalności. Poza tym
linieje olbrzymia różnorodność zarówno podstawowych poziomów aktywności, jak i
reakcji pojedynczych komórek na zwiększenie intensywności sygnału.
Oczywiste jest też, że przy podwyższeniu tempa wyładowań komórki musi ono być
wciąż zsynchronizowane z falą dźwiękową. A zatem, jeśli odrębna komórka ma własne
 tempo wyładowań równe 200 impulsom na sekundę, to pierwszą jej reakcją na dź\y
ja mózgu zachodzi szereg różnorodnych operacji (rys. 6-17a i \7b). Wydobyta zostaje
będzie zmiana spontanicznej, niezorganizowanej aktywności na aktywność zsynchro
.pCC-\ liczna informacja słuchowa, zlokalizowane zostaje źródło dźwięku i w ogólnym
zowaną z sygnałem, a dopiero potem nastąpi zwiększenie liczby impulsów nerwowych
zakresie określona zostaje siła i wysokość dźwięku.
reakcji na sygnał dźwiękowy, jednakże przy pełnej ich synchronizacji.
Kiedy informacja o podstawowej częstotliwości i intensywności zostanie zakodowan-
przez nerw słuchowy, sygnał w końcu zostaje skierowany do mózgu. Na drodze sygnai
przetwarzanie informacji słuchowej

Jak to zostało przedstawione w poprzednich rozdziałach, neurony tworzące system

wzrokowy reagują zawsze na cechy istotne sygnału wzrokowego. Potrafią odróżnić linie i
kąiy. ruch i barwę. Istnieje cała hierarchia wyspecjalizowanych neuronów - detektorów:
tU| neuronów typu „centrum-peryferie" do prostych, złożonych i superzłożonych
jelektorów. A co możemy powiedzieć o systemie słuchowym? Co dzieje się z informacją
puchową przekazywaną z ucha do mózgu?

- Kora słuchowa

-Ciało kolankowa!
przyśrodkowe

- W z g ó r e k czwora.
dolny

- Sygnał z pn
ucha

Sygnał z lewego ucha

" J ą d r o ślimaka

Oliwka górna

a)

RYSUNEK 6-17
a) Powyżej: Droga od ucha do kory słuchowej. Widok przekroju mózgu od tyłu.
b) Obok: Pień mózgu wraz z lokalizacją miejsc przedstawionych na rys. a).
b)

RYSUNEK 6-18. Różnorodne typy reakcji neuronu na pobudzenie dźwiękowe wywołane w pierwotnej kor:i
słuchowej nie znieczulonego kota. Źródło: Whitfield (1967).
Odpowiedź na to pytanie nie może być w pełni zadowalająca, ponieważ bardzo
niewiele wiemy o istocie procesu przetwarzania informacji słuchowej w układzie
nerwowym. W pewnym sensie nasz brak wiedzy jest odbiciem niedostatecznego
rozumienia procesu analizy sygnałów słuchowych. W przypadku sygnałów wzrokowych
wiadomo dokładnie, że linie i kontury, kąty i ruch odgrywają ważną rolę w rozpozna-
waniu obrazów. A jakie są analogiczne właściwości dla sygnałów słuchowych? Czy w
takiej roli występują czyste lub złożone tony, stałe czy też zmieniające się dźwięki. Tego
po prostu nie wiemy.
Właściwości mowy ludzkiej pozwalają przypuszczać, że dla jej odbioru posiadam)
wyspecjalizowane detektory dźwięku. Mowa wraz ze wszystkimi swymi właściwościami
jest, jak się wydaje, trwale związana ze specyfiką aparatów: głosowego i słuchowego, ale
ciągle nie wiadomo, w jaki sposób właśnie mechanizmy słuchowe wyodrębniają
specyficzne cechy mowy. Prawdą jest, że większość badań fizjologicznych dotyczących
słuchu przeprowadza się przede wszystkim na kotach i małpach i chociaż zwierzęta te nie
•uitrafią mówić, można przypuszczać, że ich mechanizmy słuchowe powinny przejawiać
,,t.\viic cechy specyficzne dla systemu rozpoznawania obrazów.
•jest rzeczą oczywistą, że neurony kory słuchowej muszą przeprowadzać jakąś
implikowaną analizę. Świadczy o tym chociażby fakt, że około 40% neuronów tej
7
eści kory zupełnie nie reaguje na czyste tony, a reaguje jedynie na dźwięki bardziej
•łożone, na przykład szumy albo zgrzyty (Whitfeld, 1967). Jest możliwe, że neurony te w
.-oczywistości przeznaczone są do reagowania wyłącznie na specjalne, określone
j/wicki, ale jak na razie zdołano jedynie stwierdzić, że tym określonym dźwiękiem jest po
•irostu zgrzyt albo szum.
\;iwet te 60% neuronów, które reagują na czyste tony, dokonuje tego w sposób wielce
-komplikowany. Niektóre z nich reagują na pojawienie się tonu zwiększeniem tempa
wyładowań (reakcja pobudzeniowa). Inne znów obniżają tempo wyładowań (reakcja
lamująca). Niektóre odpowiadają tylko w momencie włączenia dźwięku (reakcja
...łączeniowa), inne - tylko w chwili wyłączenia go (reakcja wyłączeniowa), a jeszcze inne
zarówno w chwili włączenia, jak i wyłączenia dźwięku (reakcja włączeniowo-wyłącze-
,:iowu) (patrz rys. 6-18). Reakcje te są oczywiście zbliżone do reakcji zachodzących w
v\stcmie wzrokowym.
Niektóre neurony kory słuchowej charakteryzują się stałą krzywą aktywności własnej o
ostrych wierzchołkach, inne pozbawione są tej właściwości. Jeszcze inne reagują tylko na
zmiany częstotliwości {detektory zmian częstotliwości). Czasem dźwięk o określonej
częstotliwości powoduje wstrzymanie reakcji na dźwięk o innej częstotliwości {komórki
•nierakcyjne).
Detektory zmian częstotliwości. Liczne komórki w korze słuchowej (w każdym razie u
kota) s;[ wrażliwe wyłącznie na zmiany częstotliwości. Nie reagują one na czyste dźwięki
o stałej częstotliwości, niezależnie od ich intensywności i częstotliwości. Dźwięk o stałej
intensywności i zmieniającej się częstotliwości nosi nazwę sygnału o modulowanej
r.ęstoiliwości albo sygnału o wędrującej częstotliwości. Na rysunku 6-19 przedstawiona
/ostała typowa reakcja neuronów wrażliwych na sygnał o modulowanej częstotliwości
(częstotliwość sinusoidalnie obniżała się i podwyższała).
Liniowe zmiany częstotliwości sygnału powodują pojawienie się schodkowej modula-
<H sygnału. Typowy sygnał wraz z odpowiadającą mu reakcją neuronu przedstawiono na
rysunku 6-20.
Zwróćcie uwagę na to, że neurony odpowiadają jedynie na zmiany częstotliwości w
określonych kierunkach. Przy modulacji sinusoidalnej pokazany neuron reaguje tylko na
wrosl częstotliwości sygnału. Przy schodkowej modulacji częstotliwości zaprezento-
wano dwa różne typy neuronów: jeden reagujący wyłącznie na wzrost częstotliwości, a
drugi — tylko na jej obniżenie.
Jak wyglądałby obwód nerwowy dla tych detektorów zmian częstotliwości? Rozpa-
;
rując zmiany częstotliwości w błonie podstawowej, pojawiające się w trakcie zmian
^Cstotliwości sygnału dźwiękowego, widzieliśmy, że zmianie częstotliwości towarzyszy
przesuwanie się maksymalnej stymulacji wzdłuż błony podstawowej. A zatem, jeżeli
 KSZTAŁT FALI SYGNAŁU DŹWIĘKOWEGO KSZTAŁT FALI SYGNAŁU
DŹWIĘKOWEGO

SCHODKOWA MODULACJA CZĘSTOTLIWOŚCI

RYSUNEK 6-19. Źródło: Whitfield i Evans (1965).

RYSUNEK 6-20.
.,• Scuron reaguje na podwyższenie, ale nie na obniżenie tonu w tym samym przedziale częstotliwości.
'•' Si'uron reaguje na obniżenie, ale nie na podwyższenie tonu. Źródło: Whitfield i Etans (1965).

chcielibyśmy zbudować detektor przemieszczania się aktywności wzdłuż błony, to łą^Zu.

ze sobą komórki reagujące na odpowiednie częstotliwości podstawowe (zupełnie \A\
samo jak łączyliśmy jednostki typu centrum-peryferie w rozdziale 2) otrzymaliby>n:;
detektor zmiany częstotliwości. Podobnie jak detektory ruchu wrażliwe na ruch •:-
jednym kierunku, detektor zmiany częstotliwości byłby wrażliwy tylko na podwyższt-Ti:
lub tylko na obniżenie częstotliwości, ale nigdy na jedno i drugie równocześnie.
U kota wykryto trzy różne typy detektorów modulacji częstotliwości (Whitfield, 1%'•
Wszystkie wrażliwe są tylko na częstotliwości w przedziałach określonego pasm.;
podobnie jak i wcześniej omawiane właściwości krzywej strojenia. Jednak reagują on;1 ni
na dowolny dźwięk w przedziale rozpiętości krzywej strojenia, a jedynie na dźwi^:-
których częstotliwość albo:
1. podwyższa się, '••VS(JNEK6-21. Po lewej: Neurony reagujące jedynie na podwyższenie tonu w dowolnym punkcie zakresu ich
'•'u:linvści. W środku: Neurony reagujące na podwyższenie tonu w zakresie niskich częstotliwości i na
2. obniża się, "ni:enie tonu w zakresie wysokich częstotliwości. Źródło: Whitfield i Evans (1965).
3. podnosi się w części skali o niskiej częstotliwości i obniża się w jej części o wysokiej
częstotliwości (rys. 6-21).
 Po co potrzebne są kotu wymienione detektory zmiany częstotliwości? Tego
wiemy. Wiadomo, że nietoperze mają ich niezwykle dużo, najwidoczniej są one istotn
procesach orientacyjnych nietoperzy, zwłaszcza przy ich zdolnościach echolokacyjn\.
polegających na wysyłaniu sygnałów akustycznych, a następnie analizie fal odbitych
pozwala nietoperzom określić rozmieszczenie oraz odległość przedmiotów w otacz;
cym je środowisku. Czy ludzie posługują się detektorami zmiany częstotliwości? T,
również nie wiemy. Jest jednak możliwe, że taka informacja byłaby użyteczna dla bar<
złożonych struktur dźwiękowych, z którymi mamy do czynienia podczas anal
mowy.
7. Wymiary dźwięku
->'wieki orkiestry tworzą bogaty materiał dla doświadczenia słuchowego. Zespoły
rad° w e ' muzyka elektroniczna, dźwięki syntetyzatorów-wszystko to wpływa w
^ óżnicowany sposób na emocje słuchaczy. Nowa technika zapisu dźwiękowego stwarza
GŁOŚNOŚĆ
ji., słuchaczy możliwość ponownego odtworzenia takich wydarzeń, jak konferencja,
Warstwke równej głośności
""rzetnówienie, koncert, a także wytwarzanie nie istniejących w przyrodzie efektów
Słuchanie muzyki
ćwiekowych; jak dźwięki tworzone przez współczesnych kompozytorów dzięki odpo-
Kompensatory głośności
wiedniej aparaturze elektronicznej.
Maskowanie
Eksperyment z maskowaniem
\V tym samym czasie różne źródła hałasu zanieczyszczają środowisko człowieka. Huk
Mechanizm maskowania ^imolotów przeszkadza i męczy; czasami hałas ten stanowi jedynie nieprzyjemną
Maskowanie w muzyce przeszkodę, a niekiedy wdziera się zakłócając tok normalnego życia, jak też powoduje
Pomiar głośności /męczenie psychiczne czy nawet trwałe uszkodzenie fizyczne.
Sony Wszystkie te właściwości dźwięku dotyczą sfery psychologii. Dzięki posiadanej wiedzy
WYSOKOŚĆ DŹWIĘKU v mechanizmach funkcjonowania ucha i o psychologicznych wymiarach dźwięku,
,
Skala muzyczna Nośności i wysokości, oraz dzięki badaniom zjawisk maskowania i spostrzegania
Skala melowa przestrzennego dźwięku, psycholog może wyjaśniać i przewidywać wiele właściwości
Teoria miejsca: położenie błony podstawowej spostrzegania słuchowego.
Cykliczność wysokości dźwięku W rozdziale tym zajmiemy się niektórymi z różnorodnych doznań słuchowych,
Głośność i wysokość wywołanych przez dźwięk. Przeanalizujemy cztery kwestie: głośność, wysokość, kry-
Nieobecność tonu podstawowego tyczne pasmo częstotliwości i przestrzenne spostrzeganie dźwięku. W każdej kwestii
Argumenty przeciw nieliniowości zaczniemy od wyłożenia aktualnych danych naukowych, a następnie przeprowadzimy
Maskowanie nieobecnego tonu podstawowego wywód o znaczeniu praktycznym rozpatrywanego zjawiska. Ponadto przeanalizujemy
Wyjaśnienie na podstawie teorii miejsca rolę tych czterech czynników w spostrzeganiu muzyki, mowy i hałasu. Bardziej
Wyjaśnienie na podstawie teorii periodyczności
ODRÓŻNIANIE WYSOKOŚCI DŹWIĘKU
techniczne aspekty mierzenia dźwięku przedstawione są w Dodatku A.
BEZ UDZIAŁU BŁONY PODSTAWOWEJ
Argumenty przeciw teorii periodyczności
spostrzegania wysokości dźwięku
Dwoistość teorii spostrzegania wysokości dźwięku
GŁOŚNOŚĆ
KRYTYCZNE PASMO CZĘSTOTLIWOŚCI
Głośność dźwięku zależy od jego intensywności (natężenia) i częstotliwości. Przy stałej
PRZESTRZENNE SPOSTRZEGANIE DŹWIĘKU częstotliwości dźwięki o większej intensywności wydają się głośniejsze niż dźwięki słabe.
Lokalizacja Ale przy stałej intensywności dźwięki o bardzo wysokiej i bardzo niskiej częstotliwości
Interakcje dwuuszne wydają się znacznie cichsze niż dźwięki o średniej częstotliwości. Jest to szczególnie
Znaczenie słyszenia dwuusznego obscrwowalne na krańcach skali słyszalności. Niech sygnał dźwiękowy (gwizd) ma
Lokalizacja średnią częstotliwość przy średnim poziomie intensywności. Jeżeli utrzymując stałą
Różnice poziomów maskowania
intensywność będziemy zmieniać częstotliwość, tak aby spadła poniżej 20 Hz albo
Maskowanie
podniosła się powyżej 20 000 Hz (można to osiągnąć wyłącznie za pomocą aparatury
Zapis dźwięku
Efekt pierwszeństwa elektronicznej - a nie po prostu gwiżdżąc), to utwierdzimy się w przekonaniu, że przy
krańcowych częstotliwościach dźwięk przestanie być słyszalny. Głośność zależy więc od
•^cstotliwości choćby z tego powodu, że skala częstotliwości odbieranych przez ucho
ludzkie jest ograniczona. Ale głośność zależy również od częstotliwości w normalnych
Pilicach skali słyszalności.

Warstwicę równej głośności
Wzajemny wpływ częstotliwości i natężenia na spostrzeganą głośność możemy
łatwością dostrzec, jeżeli poprosimy osoby badane o porównanie dwu tonów charakte
ryzujących się różnymi częstotliwościami i intensywnością. Posłużmy się jako wzorci>n-
wybranym tonem o stałej częstotliwości 1000 Hz, intensywności 400 dB i czasie trwania
0,5 sek, i nazwijmy go tonem standardowym. Ton drugi będzie tonem porównywany
Niech również trwa 0,5 sek., ale przy innej częstotliwości, na przykład 3000 Hz. Zadanie
osoby badanej polega na przemiennym wsłuchiwaniu się w ton standardowy i ton
porównywany i regulowaniu intensywności tego ostatniego tak, aż osiągnie dokładnie
RYSUNEK 7-1. Warstwicę równej głośności na podstawie danych Robinsona i Dadsona (1956).
n
|<ą głośność, jaką ma ton standardowy. Kiedy to nastąpi, przestawiamy ton porówny-
va
ny na inną częstotliwość i powtarzamy całą procedurę. Typowy rezultat pokazany jest
ul
rysunku 7-1. Każda z krzywych określa intensywności, przy których tony o różnych
./.•stotliwościach charakteryzują się tą samą głośnością, jaką ma ton standardowy.
grzywa ta zwana jest krzywą warstwicy równej głośności. Poziom głośności, który ta
krzywa przedstawia, jest równy głośności wzorca, a to dlatego, że przy jej tworzeniu
zmieniano częstotliwość tonu, utrzymując głośność równą głośności tonu standar-
dowego.
Na rysunku 7-1 pokazane są wyniki eksperymentu, w którym wykorzystano wiele
różnych tonów standardowych. Dla każdej krzywej ton standardowy zawsze miał
częstotliwość 1000 Hz, ale jego intensywności były różne. Krzywa oznaczona liczbą 40
odpowiada omawianemu przypadkowi - ton standardowy miał intensywność 40 dB, a
częstotliwość 1000 Hz. Krzywa oznaczona liczbą 100 przedstawia warstwicę równej
olośności, uzyskaną przez porównanie różnych częstotliwości z tonem standardowym o
intensywności 100 dB i częstotliwości również 1000 Hz.
Najniższa warstwica (linia przerywana) wskazuje absolutny próg wrażliwości ucha na
różne częstotliwości. Dźwięki poniżej tej linii są niesłyszalne. Dźwięki, których głośność
pokrywa się z tą linią, są ledwie słyszalne (i z tego względu przyjmuje się, że są
równoważne pod względem głośności). Druga linia krańcowa - najwyższa warstwi-
ca-odpowiada bardzo głośnym dźwiękom, wywołującym w uchu początkowo wrażenie
„lechtania", a przy dalszym wzroście intensywności odczucie bólu. Dźwięki na tym
poziomie mogą uszkodzić ucho. (Uszkodzenie ucha może być spowodowane także przez
dźwięki o znacznie słabszej intensywności, jeżeli oddziałują one przez dłuższy czas.)
Zwróćcie uwagę na to, że warstwica równej głośności, odpowiadająca progowi bólowe-
mu, jest bardziej płaska niż warstwica, która odpowiada progowi słyszalności. Jeżeli
dźwięki mają wysoką intensywność, to brzmią jednakowo głośno, bez względu na ich
częstotliwość.
Słuchanie muzyki
Interesująco przedstawia się analiza miejsca, jakie zajmują różne instrumenty muzyczne
na warstwicach równej głośności. Fortepian ma największą rozpiętość częstotliwości, w
1
przybliżeniu od 30 do 4000 Hz. „Do" pierwszej oktawy, czyli środkowe C (C4) na
fortepianie ma częstotliwość około 260 Hz (ściśle 261,63).
Aby lepiej wyobrazić sobie położenie tych częstotliwości na warstwicach równej
głośności, na rysunku 7-1 przedstawiono klawiaturę fortepianu i wskazano, jakiej części
1
Indeksy przy literach wskazują, do jakiej oktawy należy dana nuta. Zastosowano tu standardowy system
notacji używany przez akustyków, choć nie zawsze przez muzyków. Pierwsze C na klawiaturze fortepianu
oznaczone jest Ci. Wszystkie nuty wchodzące w oktawę, którą rozpoczyna Ci, otrzymują indeks l:Di,Ei,... Bi.
Drugie C na klawiaturze i wszystkie następujące po nim nuty otrzymują indeks 2: C2,... B2. Wedle tego
schematu środkowe C n a klawiaturze fortepianu ma indeks 4 (C-t). Nuta strojenia instrumentów orkiestrowych
to A4. Najwyższa nuta fortepianu to Cs, a najniższa Ao (patrz: Backus, 1968).
Częstotliwość (Hz)

Klawiatura fortepianu
(numery klawiszy)
 . rZywych ona odpowiada. Na rysunku 7-2 przedstawiono rozpiętość częstotliwości dla
różnych instrumentów muzycznych. Okazuje się, że większa część dźwięków wydawa-
nych przez instrumenty muzyczne znajduje się w strefie, w której percepcja głośności
uzależniona jest od zmian w częstotliwości. Fakt ten ma dwa następstwa: po pierwsze,
jeżeli nie słuchacie muzyki symfonicznej na poziomie rozsądnej intensywności dźwię-
ków, to wiele z częstotliwości emitowanych przez instrumenty nie będzie słyszalnych; po
drugie względna głośność brzmienia różnorodnych instrumentów, tak precyzyjnie
obmyślona i regulowana przez dyrygenta, zależy od tego, czy słuchacie jej przy
zachowaniu tej samej głośności, jaką przewidywał dyrygent dla jej wykonania w sali
koncertowej. Słuchając w domu nagrań muzyki symfonicznej, z trudem możemy
wyregulować aparaturę odtwarzającą, tak aby odtworzyć natężenie dźwięków występu-
jące w sali koncertowej. Słyszycie muzykę nie na tych warstwicach głośności, na które
zaplanował ją dyrygent; tak więc słyszycie inny utwór muzyczny niż ten, który dyrygent
chciał wam zaprezentować.
Dobrze znamy problem związany z odtworzeniem w warunkach domowych muzyki w
takim brzmieniu, jakie miała w momencie nagrywania. Rozważmy fragment utworu
symfonicznego, granego tak, aby jego głośność była w przybliżeniu jednakowa we
wszystkich częstotliwościach (rys. 7-3). Przy odtwarzaniu zapisu tego fragmentu ogólny
obraz wydaje się identyczny, ale intensywność dźwięku obniża się; wówczas okazuje się,
że poziomy niektórych dźwięków znajdują się poniżej progu słyszalności. Niskie
częstotliwości, które tak świetnie słyszymy na koncercie, teraz w ogóle nie występują.
Ponadto wraz ze zmianą głośności zmienia się również względna głośność dźwięku na
różnych poziomach częstotliwości. Jeżeli będziemy grać bardzo głośno gamę na
organach, przechodząc od rejestrów dolnych do górnych, to dla słuchaczy wszystkie
dźwięki będą wydawały się w przybliżeniu jednakowo głośne (przy wysokiej intensyw-
 , k aby dźwięki były odbierane jako jednakowo głośne; tak więcjeśli natężenie jest stałe,
0
w momencie obniżenia częstotliwości dźwięki są odbierane jako cichsze.)

yjnpensatory głośności. Obecnie większość wysokiej jakości wzmacniaczy dźwięku

konstruowana jest z myślą o uwzględnieniu wspomnianych czynników psychologicz-
nych. Za pomocą kompensatora głośności, a czasem zwykłego regulatora głośności
{-wieku, można wzmocnić bardzo niskie albo też bardzo wysokie dźwięki (przy niskich
poziomach dźwięku). Przy wysokich poziomach dźwięku kompensator głośności
vVyłącza się automatycznie. Na rysunku 7-4 przedstawiono działanie regulatora głośnoś-

cl W rezultacie otrzymujemy odbieraną głośność, podobną do przedstawionej na

rysunku 7-5. Aby prawidłowo wykorzystać kompensator, należy uwzględnić akustykę
pomieszczenia, w którym znajdują się kolumny głośnikowe, jak też parametry zestawu
•iparatury dźwiękowej, którą się posługujemy.

Maskowanie

Głośność dźwięku zależy nie tylko od jego intensywności lecz również od innych
towarzyszących mu dźwięków. Dźwięki maskują się wzajemnie. Występowanie jednego
ności warstwice równej głośności są względnie płaskie). Jednakże, kiedy odtworzymy
dźwięku stwarza czasem trudności w usłyszeniu innych. Szelest papieru, oklaski,
zapis tej gamy w domu na rozsądnym poziomie głośności, to nie tylko pewne niskie
kaszel - wszystko to maskuje mowę czy muzykę. Aby określić efekt maskowania, należy
częstotliwości nie będą słyszalne, ale trafią do strefy, w której częstotliwość wpływa na
zmierzyć, o ile wyższą intensywność musi mieć testowany dźwięk, aby był słyszalny,
głośność; będzie się wydawało, że dźwięki stają się coraz to głośniejsze aż do momentu
pomimo występowania dźwięku maskującego. W swej istocie procedura ta jest podobna
osiągnięcia dwóch lub trzech oktaw powyżej środkowego C, wtedy głośność ich zacznie
do lej, jaką zastosowano w celu uzyskania warstwie równej głośności.
słabnąć. (Zwróćcie uwagę, że-jak to przedstawiono na rys. 7-1 -w miarę jak częstotli-
wość zaczyna się obniżać i przekraczać poziom 1000 Hz, natężenie dźwięku musi rosnąć
Eksperyment z maskowaniem. Jedna z metod służących do przeprowadzenia takiego
eksperymentu polega na tym, że badanemu przedstawia się dwa tony; jeden z nich
nazywa się tonem testowym., drugi maskującym. Ton maskujący ma pewną stałą
częstotliwość i intensywność. Ton testowy również ma jakąś stałą częstotliwość, a jego
intensywność zmieniana jest tak długo aż ton ten stanie się ledwie słyszalny. Procedura ta
jest powtarzana z tonami testowymi o różnej częstotliwości tak długo aż zostanie
wykreślona cała krzywa maskowania, dokładnie wskazująca, jaką intensywność powi-
nien mieć ton testowy przy różnych częstotliwościach, aby można go było wykryć mimo
maskującego dźwięku. Kiedy krzywa maskowania dla danego dźwięku maskującego
zostanie już ustalona, można zmienić jego częstotliwość lub intensywność i wykreślić
nową krzywą maskowania.
Typowy wynik takiego eksperymentu przedstawia rysunek 7-6. W tym wypadku
częstotliwość tonu maskującego2 wynosiła 1200 Hz, a jego intensywność zmieniała się od
20 do 110 dB, skokami co 10 dB, tak że w efekcie otrzymano 10 różnych krzywych
maskowania.
1
W tym Badaniu dźwięk maskujący nie byt czystym tonem, ale wąskim pasmem szumu. Szum daje wyniki
wyraźniejsze niż ton. Poza tym różnice w maskowaniu wywołanym przez czysty ton w porównaniu z
wąskopasmowym szumem są niewielkie i raczej technicznej natury.
 RYSUNEK 7-6. Źródło: Z\vi,i RYSUNEK 7-7. Źródło: Bekesy (1949).
i Scharf(1965). '

Najbardziej zadziwiającą właściwością tych wyników jest ich asymetria. DźwiyŃ

maskujący wywiera względnie słaby wpływ na tony o niższej częstotliwości niż je;:,
własna (1200 Hz), ale znacznie utrudnia słyszenie tonów o wyższej częstotliwości.

Mechanizm maskowania. Jedno z wyjaśnień tej asymetrii pochodzi z badania n.u:

rozchodzeniem się drgań w błonie podstawowej. Jak to widać na rysunku 7-7, dźwięki ••
niskiej częstotliwości wzbudzają aktywność względnie dużej części błony, podczas gii;
wysokie częstotliwości oddziałują na znacznie bardziej ograniczony jej odcinek, Jeż>.\.
zbadamy te zjawiska dokładniej (jak na rys. 7-8), będziemy mogli porównać drgarl
błony podstawowej wywołane dźwiękiem maskującym oraz tonami testowymi. Jeżeli te::
testowy jest słaby i nieco przewyższa częstotliwością ton maskujący, nie obserwuje si,
żadnej aktywności błony poza wywołaną przez ton maskujący. Ale ten sam słaby ten.
jeżeli ma niższą częstotliwość niż ton maskujący, wzbudza odrębną aktywność w inri1
części błony i zaczyna być słyszalny. Tak więc, wraz z podwyższeniem się poziom.,
sygnału, sygnał testowy i maskujący zamieniają się rolami. Ton testowy o niski:
częstotliwości i względnie wysokiej intensywności maskuje ton maskujący.

Maskowanie w muzyce. Maskowanie stanowi jeszcze jeden dodatkowy czynnik spostrze-

gania głośności dźwięków i muzyki. Głośno brzmiące instrumenty o niskich częstotli-
wościach maskują dźwięki wydawane przez instrumenty cicho brzmiące o wysokk"
częstotliwościach. Altówki maskują skrzypce, kotły maskują altówki, miedziane instru-
menty dęte maskują drewniane. Kiedy jednak wszystkie te dźwięki są odtwarzane "
domu, intensywność ich jest niższa niż wtedy, gdy były nagrywane. W rezultacie zmień -
się model maskowania i nagle stają się wyraźnie słyszalne delikatne dźwięki skrzypiec c:" RYSUNEK 7-8. Źródło:Zwicker i
gitary, a to dlatego, że znacznie obniżono poziom dźwięków basowych. Czy o i1 Sc harf (1965.).
chodziło? Niezupełnie. Kompozytor, dyrygent, członkowie orkiestry nie liczyli na t0- j... ••SUNEK 7-9 Uruchomienie
intuicja muzyczna uwzględniała efekt maskowania ijego wpływ na słuchaczy. Usunie, pojazdu kosmicznego
(z odlegl. 45 m)
efektu maskowania oznacza zniszczenie równowagi dźwiękowej między instrumenta,-
tak precyzyjnie przemyślanej i zgodnej z ich rozmieszczeniem.

Pomiar głośności

Pomiar głośności ma ważne znaczenie dla rozwiązywania wielu problemów prakty.

nych. Ponieważ psychologiczne spostrzeganie dźwięku nie odpowiada bezpośredi
fizycznym pomiarom jego intensywności, potrzebne są metody uwzględniające
różnice.

Sony. Jedna z takich metod oparta jest na ocenie wielkości tonu (magnitude estimaiio
Osobie badanej prezentujemy dwa tony, oba o częstotliwości, powiedzmy, 1000 H;
pytamy ją, ile razy wydaje się głośniejszyjeden od drugiego. Pytanie jest trochę niezwyk
ale osoby badane mogą sobie poradzić i dać odpowiedź sensowną. (Więcej informacji
ten temat i pewne przykłady zawiera Dodatek A.)
Rezultaty uzyskane za pomocą metody oceniania wielkości wskazują, że głośne
wzrasta wraz z pierwiastkiem sześciennym intensywności dźwięku. A zatem psycho
giczna ocena głośności J zależy od fizycznej intensywności dźwięku /, zgodnie z prawi
wyrażonym w postaci wzoru:
0,3.
J=kl
Ta wartość wykładnika potęgowego (0,3) jest bardzo dogodna, zwłaszcza gdy intensyw-
ność dźwięku przedstawiamy w decybelach. Zwiększenie intensywności dźwięku o 10
decybeli zawsze zwiększa głośność dwukrotnie. Ilekroć podwyższamy intensywność Intensywność dźwięku (dB)
fizyczną dziesięciokrotnie, psychologiczna głośność wzrasta dwukrotnie (rys. 7-9).
Ta metoda pomiaru była standaryzowana przez Międzynarodową Organizację
Normalizacji (International Standards Organization). Jednostką głośności jest son. /łożony, stanowi równocześnie ocenę poziomu tego dźwięku. Wyrażone w sonach
Według definicji, jeden sori to jednostka równa głośności tonu 1000 Hz o poziomic poziomy głośności dla niektórych typowych dźwięków zostały przedstawione na ry-
intensywności 40 decybeli. sunku 7-9.
W celu uzyskania głośności tonu przy innych częstotliwościach można posługiwać się
warstwicami równych głośności. Na rysunku 7-1 wszystkie tony na warstwiey równych
głośności oznaczonej liczbą 40 mają głośność równą 1 sonowi. Te zaś, które leżą na
warstwicy oznaczonej liczbą 50, mają głośność 2 sonów, a te, które leżą na warstwicy 60. WYSOKOŚĆ DŹWIĘKU
głośność 4 sonów. Po każdorazowym wzroście o 10 decybeli liczba sonów podwaja się.
zaś przy każdym obniżeniu o 10 decybeli zmniejsza się o połowę.
Skala muzyczna
Za pomocą sonów dokonujemy pomiaru odbieranej głośności tonów czystych.
Głośność dźwięków złożonych, zawierających wiele komponentów częstotliwości, jak na Muzyczna skala wysokości dźwięku jest związana logarytmicznie z częstotliwością
przykład różne głosy, dźwięki orkiestry albo hałas samolotów i samochodów, określana dźwięku. Każda następna oktawa standardowej skali muzycznej ma dokładnie dwukrot-
jest za pomocą porównywania z tonem standardowym o częstotliwości 1000 Hz. | nie wyższą częstotliwość od poprzedniej. Nuta A4 (A powyżej środkowego C), jaką
Wielkość w sonach, przy której ton 1000 Hz wydaje się tak samo głośny jak dźwięk j przyjmuje orkiestra w celu nastrojenia swoich instrumentów muzycznych, ma częstot-
liwość 440 Hz. A wyższe o jedną i o dwie oktawy (As i A«) mają częstotliwość RYSUNEK 7-10
odpowiednio 880 i 1760 Hz. Podobnie A niższe o jedną oraz o dwie oktawy (A3 i Ą2.
charakteryzuje się częstotliwością równą odpowiednio 220 i 110 Hz. A zatem na
równomiernie stonowanej skali muzycznej podwyższenie nuty o oktawę powoduje
podwojenie jej częstotliwości. Oprócz tego oktawa składa się z 12 dźwięków (licząc
wszystkie tony i półtony). Aby dokonać podziału skali częstotliwości objętej oktawą na
12 różnych interwalów, częstotliwość każdej kolejnej nuty powinna być o 2Vn raza
wyższa od częstotliwości nuty, która ją poprzedza.

Skala melowa

Czy nuta w danej oktawie spostrzegana jest jako dwa razy wyższa niż ta sama nuta w
oktawie poprzedniej? Nasza intuicja sugeruje nam odpowiedź twierdzącą, ale dane
eksperymentalne wskazują, że odpowiedź jest przecząca. Kiedy osobie badanej ekspo-
nuje się różne nuty, a następnie musi ona porównać je pod względem ich wysokości,
okazuje się wówczas, że spostrzegana wysokość nie odpowiada skali muzycznej.
Podwojenie lub zmniejszenie częstotliwości o połowę nuty nie powoduje tego, że wy- Częstotliwość (Hz)
sokość dźwięku odbierana przez osobę badaną podwaja się lub maleje o połowę (Rezul-
tat ten wynika z procedury oceny wielkości opisanej w Dodatku A.) Rzeczywista zale-
żność między częstotliwością a wysokością przedstawiona została na rysunku 7-10. Je-
dnostką wysokości dźwięku przedstawioną na wykresie jest mel. Zgodnie z defini-
cją, ton o częstotliwości 1000 Hz (przy 60 dB) ma wysokość równą 1000 mclów.
Chociaż wynik ten może nie odpowiadać naszemu intuicyjnemu wyobrażeniu o
wysokości dźwięku, ściśle jednak odpowiada on pewnym pojęciom kompozycji muzycz-
nej. Muzycy często analizują konsekwencje transpozycji utworu z jednej tonacji na inną.
Jeżeli na przykład utwór został skomponowany w tonacji C major, a następnie
transponowany na A major, jaki to ma wpływ? Jeżeli przejście od jednej do drugiej nuty
psychologicznie oceniane jest jednakowo, niezależnie od tego, jakie to były nuty
(podobnie podwyższenie nuty o oktawę powoduje podwojenie wysokości dźwięku), to
dlaczego transpozycja całej melodii musi wpłynąć na jej odbiór? Psychologiczne różnice
Częstotliwość (Hz)
między nutami pozostaną takie same, niezależnie od tego, w jakiej tonacji grany jest
utwór. Ale większość muzyków uważa, że transpozycja zmienia charakter utworu.
Zmiany te są bardzo subtelne, niemniej jednak istnieją. Stwierdzenie to jest zgodne z dla nich aktywność. W miarę przechodzenia od częstotliwości wysokich do niskich
psychologicznymi ocenami stosunku wysokości dźwięków. Zmiany odbieranej wyso- maksymalna amplituda drgań błony przemieszcza się od okienka owalnego do wierz-
kości przy przejściu od C4 do D4 różnią się od zmian przy przejściu od F4 do G4 albo też z chołka ślimaka. Jeszcze w roku 1863 niemiecki fizyk Helmholtz wysunął przypuszcze-
Cs doDs. nie, że wysokość tonu zależy od miejsca na błonie, w którym występuje maksymalna
amplituda drgań. Chociaż jego rozumowanie było niezbyt ścisłe, wniosek okazał się
trafny. Psychologiczna różnica między wysokością dwu tonów najwyraźniej zależy od
Teoria miejsca: położenie na błonie podstawowej fizycznej odległości między położeniem punktów maksymalnej aktywności, wywołanych
tymi tonami. Obie te funkcje pokazane są na rysunku 7-11. Rozmieszczenie maksymal-
Aby ustalić, co determinuje nasze spostrzeganie wysokości dźwięku, wróćmy ponownie nej amplitudy drgań wywołanych przez tony o różnych częstotliwościach przedstawione
do drgań błony podstawowej. Różnorodne częstotliwości wywołują w błonie specyficzną zostało w miarach odległości (mm) od wierzchołka ślimaka. Odbierana wysokość
 RYSUNEK 7-11. Źródło: Ziv/.v/() ,.
(1965).
przedstawiona została również w skali melowej. Te dwie funkcje są podobne, ale nie
identyczne.
Dlaczego te odległości są czynnikiem decydującym? Nie miałyby one większeeo
znaczenia, gdyby w systemie nerwowym nie było odpowiednich mechanizmów nerwo-
wych, które pozwalają na wykorzystanie informacji o odległości. Sposób rozmieszczenia
30 000 włókien nerwu słuchowego wzdłuż błony wskazuje na istnienie takiego mecha-
nizmu. W pobliżu okienka owalnego i w pierwszych zwojach ślimaka zagęszczenie
neuronów okazuje się stałe - w przybliżeniu 1150 komórek zwojowych na milimetr.
Jednak w miarę zbliżania się do wierzchołka zagęszczenie neuronów obniża się. Jeżeli
większe zagęszczenie neuronów zapewnia bardziej dokładną informację, to taki ich
rozkład pozwala założyć, że pas odbioru niskich częstotliwości -obszar rozciągający się
bliżej wierzchołka ślimaka-powinien być mniej wrażliwy na zmiany aktywności błony.
Kiedy krzywa jest skorygowana odpowiednio do zagęszczenia neuronów, widzimy pełną
zgodność: każda zmiana wysokości na skali melowej o jeden mel jest w przybliżeniu
równa rozprzestrzenianiu się drgań wzdłuż błony na 12 neuronów.
Wrażliwość ucha na zmiany częstotliwości można mierzyć bezpośrednio i dokładnie
eksponując kolejno osobie badanej pary tonów, a następnie prosząc ją o rozstrzygnięcie,
czy miały one identyczną wysokość czy też różną. W ten sposób uzyskujemy pomiar
wielkości progu za pomocą różnic ledwo dostrzegalnych (rld) [just noticeable difference
(jnd)] między wysokością tonów. Zdolność do takiego różnicowania zmienia się wraz z
częstotliwością. Przy częstotliwości 100 Hz niezbędna jest zmiana o 3% (3 Hz), aby
zmiana wysokości tonu została dostrzeżona. Ta procentowa wielkość systematycznie się
obniża, aż osiągnie minimum-około 0,2 lub 0,3% przy 1000 Hz. Dla niskich
częstotliwości różnice ledwie dostrzegalne dla wysokości są w przybliżeniu stałe, tzn.
procent zmian potrzebny do uchwycenia różnicy pozostaje względnie stały i wynosi
około O,3%3.
3
Rozkład zmian w różnicowaniu jest podobny dla wielu różnych wymiarów fizycznych, odbieranych przez
różne systemy sensoryczne. Na przykład, różnicowanie intensywności sygnału słuchowego wykazuje podobin
rozkład, tzn. rld są względnie stałe w wielkościach bezwzględnych sygnału dla niskich intensywności i wykazują
mniej więcej stałą wartość procentową dla średnich intensywności obszaru słyszalności. Ten stały procenl
"
RYSUNEK 7-12. Źródło: Zwislocki (1965).
Jeżeli porównamy próg różnic ledwie dostrzegalnych dla wysokości tonu z odległoś-
ciami między wierzchołkami maksymalnej aktywności na błonie podstawowej, wywo-
łanymi przez dwie porównywane ze sobą częstotliwości, to zauważymy pełną zbieżność
w strefie wysokich częstotliwości oraz rozbieżność w zakresie niskich częstotliwości (rys.
7-12). Ale podobnie jak i uprzednio, trzeba koniecznie uwzględnić rozmieszczenie
komórek włoskowych wzdłuż błony. Jeżeli dokonamy modyfikacji krzywej uwzględnia-
jąc przy tym odpowiednie zagęszczenie neuronów, zgodność wzrośnie. Możemy wykryć
różnice między dwiema częstotliwościami pod warunkiem, że wierzchołki ich aktyw-
ności przedzielone są na błonie interwałami, odpowiadającymi około 52 neuronom.
Określenie miejsca maksymalnej amplitudy drgań wzdłuż błony w połączeniu z
uwzględnieniem rozmieszczenia neuronów daje w efekcie obraz zarówno subiektywnego
spostrzegania wysokości tonu, jak i wrażliwości ucha na zmiany częstotliwości:
• 1 rld odpowiada w przybliżeniu 52 neuronom;
i 1 mel odpowiada w przybliżeniu 12 neuronom.
Zwróćcie uwagę na to, że zmiana wysokości równa 1 melowi jest mniejsza od 1 rld, a więc
nie może być wykryta. Aby osoba badana mogła zauważyć zmianę, wysokość powinna
się zmienić o 4 lub 5 melów. Przy znacznie wyższych częstotliwościach (powyżej 500 lub
1000 Hz) w części, gdzie zagęszczenie neuronów wzdłuż błony jest względnie stałe, rld
odpowiada stałej odległości na błonie-około 0,05 mm lub 0,002 cala.
związany z różnicowaniem jest typowy dla wielu różnych narzędzi pomiarowych. Wynika on stąd, że
zmienność pomiarów zależy często od mierzonego poziomu i wzrasta wraz z tym poziomem. W związku z tym
wzrasta także bezwzględna wielkość różnicy między sygnałami, niezbędna dla ich odróżnienia. Kiedy te
wzrosty wielkości powodują stałą procentową zmianę wartości sygnału, to o takim systemie mówi się, że
funkcjonuje zgodnie z Prawem Webera [od nazwiska fizjologa Webera (1795-1878) współczesnego Helmhol-
tzowi]. Jeśli przyjmiemy A7 za wielkość rld, czyli taką zmianę intensywności sygnału, aby została ona
dostrzeżona, gdzie / oznacza intensywność sygnału, to Prawo Webera można zapisać w postaci:
7= W,
gdzie k jest zmianą względną (100A: jest zmianą procentową).
 R Y S
UNEK7-14

Cykliczność wysokości dźwięku

Analiza rozchodzenia się drgań wzdłuż błony podstawowej pozwala na wyjaśnienie

szeregu zjawisk związanych z naszym spostrzeganiem wysokości dźwięku. Niektóre
jednak zagadki pozostają nierozwiązane.

Głośność i wysokość. Nasze ucho nie jest zbyt wrażliwe na dźwięki o niskich
częstotliwościach, jednakże wiele instrumentów muzycznych wydaje dźwięki o takim
zakresie częstotliwości. Tak więc, znaczna część energii cicho zagranej nuty nie jest przez
nas odbierana. Co dzieje się z naszym spostrzeżeniem? Oczywiście, nuta grana coraz
ciszej i ciszej dźwięczy mniej więcej podobnie, ale dlaczego? Czy ta sama nuta grana na
fortepianie nie powinna zmieniać swej wysokości w miarę jak staje się coraz cichsza,
ponieważ coraz więcej jej składowych, leżących w paśmie niskich częstotliwości,
przestaje być słyszanych?
Rozważmy nutę C3 („do" małej oktawy) graną na fortepianie, jest to niezbyt niska
nuta. Ma ona tę samą wysokość, jaką ma ton o częstotliwości 131 Hz (dokładniej 130.9
Hz). Ale nuta grana na fortepianie to nie to samo co prosty ton. Spójrzcie na widmo
przedstawione na rysunku 7-13. Chociaż przy częstotliwości 131 Hz potrzeba więcej
energii niż przy innych częstotliwościach, to jednak i na te inne częstotliwości przypada
część energii. Jeżeli nuta grana jest coraz ciszej i ciszej, intensywność składowych o niskiej
częstotliwości znajduje się poniżej progu słyszalności. Jeżeli więc na normalnym
poziomie głośności najniższa słyszana częstotliwość wynosi 131 Hz, to po obniżeniu
poziomu głośności podnosi się ona do 262, następnie do 393 i w końcu do 524 Hz (przv
umiarkowanie cichym graniu). Czysty ton o częstotliwości 524 Hz odpowiada wysokoś-
cią nucie Cs. Jest to dość wysoka nuta o całą oktawę wyższa niż środkowe C. Ale wyraźnie
dostrzegamy, że zachodzi tu dziwne zjawisko, chociaż nuta muzyczna cichnie, nie wydaje
się nam, aby wysokość jej ulegała zmianie (rys. 7-14). Jeżeli wysokość tonu określona jest
miejscem na błonie podstawowej, to dlaczego wysokość dźwięku złożonego, jakim jest
nuta grana na fortepianie, wydaje się stała nawet po zmianie jej struktury w zakresie
częstotliwości? W jaki sposób możemy nadal spostrzegać dźwięk nuty fortepianu zgo-

dnie z jej częstotliwością podstawową na poziomie 131 Hz, kiedy najniższa ze sły-
szalnych częstotliwości jest równa 524 Hz? W jaki sposób słyszymy nieobecny ton pod-
stawowy?

Nieobecność tonu podstawowego. Aby znaleźć odpowiedź na to pytanie, rozważmy

prostą sytuację przedstawioną na rysunku 7-15. Dwa czyste tony: 1000 Hz i 1100 Hz
dodano w celu uzyskania fali złożonej. Zauważcie, że chociaż przy tym dodają się dwie
RYSUNEK 7-13 fale sinusoidalne o częstotliwościach 1000 i 1100 Hz, uzyskana w efekcie fala

RYSUNEK 7-15. Fluktuacja ogólnego ciśnienia dźwięku pojawiająca się w wyniku nałożenia .się (/ni,
sinusoidalnych fal o różnej częstotliwości, tzw. dudnienie. Powstała częstotliwość jest równa różnicv dv;u
komponentów wyjściowych. W danym przypadku sinusoida o częstotliwości 1000 Hz nakłada się na sinusoidę „
częstotliwości 1100 Hz, co daje częstotliwość dudnienia 100 Hz. W ten sposób dudnienie powtarza się co In
milisekund. Zwróćcie uwagę na to, że brak jest jakiejkolwiek energii dźwięku przy częstotliwości 100 H-
Dodając sygnały o częstotliwości 1000 i 1100 Hz, nie otrzymujemy nowej sinusoidy, lecz po prostu regularne
zmiany ciśnienia dźwięku zgodnie z częstotliwością dudnienia.
charakteryzuje się zmiennością w granicach około 100 Hz. Zjawisko przedstawione na
rysunku nazywamy dudnieniem. Dwa czyste tony o sinusoidalnym kształcie fal,
występując równocześnie dają zjawisko dudnienia: regularne nasilenia i osłabienia
energii dźwięku z częstotliwością równą różnicy częstotliwości sumujących się fal,
Jednak dudnienie to nie powinno wystąpić na błonie podstawowej. Maksymalna
aktywność błony podstawowej odpowiada po prostu rzeczywistym częstotliwościom fal
składowych- 1000 i 1100 Hz. W ten sposób, jeżeli spostrzegamy wysokość na podstawie
wyodrębnienia punktów maksymalnej amplitudy drgań, powinniśmy spostrzegać skła-
dowe o częstotliwości 1000 i 1100 Hz, a nie częstotliwość dudnienia równą 100 Hz. W
rzeczywistości słyszymy dudnienie (rys. 7-15).
Istnieją dwie możliwe teorie dla wyjaśnienia tego zjawiska. Zgodnie z jedną z nich,
spostrzeganie częstotliwości dudnienia jest rezultatem tego, że ucho stanowi niezbyt
dokładny przekaźnik dźwięku, charakteryzujący się nieliniowością. Struktura fizyczna
ucha (szczególnie ucha środkowego) dodaje do napływającego sygnału akustycznego
częstotliwości uzupełniające; zwłaszcza dodawana jest częstotliwość dudnienia i błona
podstawowa aktywizuje się w części odpowiadającej tej częstotliwości. To wyjaśnienie
jest zgodne z twierdzeniem, że określona wysokość tonu jest spostrzegana tylko dzięki
występowaniu odpowiedniego maksimum amplitudy drgań wzdłuż błony, to znaczy
odpowiada teorii miejsca w spostrzeganiu wysokości.
Druga teoria podkreśla wagę synchronicznych wyładowań neuronów w reakcji na
zmieniające się ciśnienie fali dźwiękowej. Wyładowania komórek nerwowych występu-
jące jako reakcja na stan aktywności błony podstawowej zsynchronizowane są z
regularnym wznoszeniem się i opadaniem częstotliwości dudnienia. Synchronizacja w
akcjach neuronów jest podstawą spostrzegania wysokości dźwięku; tak twierdzi teoria
\,(iodvczności. Są to dwa najważniejsze wyjaśnienia spostrzegania wysokości dźwięku, a
,'lC|ania nad nieobecnością tonu podstawowego stanowią klucz do oceny ich wartości.
\taiitnenty przeciw nieliniowości. Wprowadzenie nieliniowości w toku transmisji
i/więku jest typowe dla wielu systemów mechanicznych i pod tym względem ucho nie
miowi wyjątku. Istnieją jednak dwa źródła informacji nie pozwalające na przyjęcie tego
wjaśnienia w odniesieniu do nieobecności tonu podstawowego. Po pierwsze, ucho nie
,-(lak zupełnie nieliniowe, szczególnie w wypadku dźwięków o niskim natężeniu. Po
<rugie, przy wysokich natężeniach - poziom głośności powyżej 80 dB-ucho istotnie
„racuje nieliniowo i przedstawione wcześniej wyjaśnienie spostrzegania częstotliwości
Hidnienia jest wówczas prawidłowe. Przy wysokich poziomach intensywności dźwięku,
^steczki i mięśnie ucha środkowego chronią ucho wewnętrzne, osłabiając napływający
<venał. Ten mechanizm ochronny także wnosi zniekształcenia do przekazywanego syg-
!;lltu. Liczne badania potwierdziły, że sygnały o wysokiej intensywności istotnie wywo-
liijil zjawisko nieliniowości i dodawania właśnie tych tonów, które przewiduje teoria.
Ale, co dzieje się z nutą fortepianową o intensywności zaledwie 30 dB? Przy tak niskich
;atensywnościach zjawisko nieliniowości działa w niewielkim stopniu-na pewno nie na
tyle silnie, aby pozwalało wyjaśnić, dlaczego wysokość nuty Gi okazuje się być zgodna z
wysokością tonu podstawowego, chociaż on sam leży poniżej progu słyszalności.
Maskowanie nieobecnego tonu podstawowego
Przeanalizujmy złożony dźwięk utworzony z następujących częstotliwości:
1000 Hz 1200 Hz 1400 Hz 1600 Hz
1800 Hz 2000 Hz 2200 Hz
Jeżeli poprosimy osobę badaną o ustawienie oscylatora tak, aby wysokość jego tonu
odpowiadała wysokości tego złożonego dźwięku, to ustawi go ona na częstotliwość 200
4
Hz . To proste zjawisko można wyjaśnić na podstawie obu teorii spostrzegania
wysokości.
Wyjaśnienie na podstawie teorii miejsca. Ucho jest urządzeniem nieliniowym. Wytwarza
ono różne częstotliwości. Siedem przedstawionych powyżej częstotliwości (tonów) daje
sześć sposobów uzyskania różnicy częstotliwości równej 200 Hz, dochodzą do tego
zniekształcenia w czasie odbioru dźwięku. Różnica częstotliwości okazuje się być
istotnym przyczynkiem do spostrzegania wysokości dźwięku.
Wyjaśnienie na podstawie teorii periodyczności. Strumień impulsów w nerwie słucho-
wym jest zgodny z rozkładem dudnień dźwięku; występuje tu pewna nieliniowość. Ale
4
Eksperyment opisywany w tym paragrafie został przeprowadzony przez Pattersona (1969).

aktywność neuronów wznosi się i opada regularnie, 200 razy na sekundę, i właśnie t-
aktywność jest podstawą spostrzeganej wysokości dźwięku.
Tak więc główna rozbieżność między tymi teoriami sprowadza się do pytania, c?.
rzeczywiście błona aktywizuje się w obszarze 200 Hz? Zwolennik teorii miejsca uważa i,.
błona podstawowa drga w obszarze 200 Hz i osoba badana właśnie to odbiera
Przedstawiciel teorii periodyczności uważa, że błona podstawowa drga tylko na obszar?,
wysokich częstotliwości pomiędzy 1000 i 2200 Hz, ale wyładowania nerwowe z tv<*
obszarów synchronizują się na częstotliwości 200 Hz. Czy jest możliwe dokonanie
rozstrzygającego eksperymentu? W tym celu trzeba zatrzymać drgania błony w części
odpowiadającej częstotliwości 200 Hz i sprawdzić, czy osoba badana może mimo
wszystko słyszeć odpowiadającą temu wysokość dźwięku.
Stosunkowo łatwo można wyłączyć część błony. W tym celu trzeba np. dodać do
sygnału szum o niskiej częstotliwości, to znaczy taki dźwięk, który zawiera wszystkie
częstotliwości leżące poniżej określonej wielkości. Dla zupełnej pewności, że szum ten
zamaskuje dowolną nisko częstotliwą aktywność na błonie, podajmy szum zawierając,
wszystkie składniki częstotliwości do 500 Hz. Jaka powinna być jego intensywność1
Dostatecznie duża, aby stłumić odbiór tonu, kiedy taki wystąpi. W celu określenia 16
wielkości, początkowo eksponujemy osobie badanej czysty ton 200 Hz, a następnie
prosimy ją, aby wyregulowała intensywność tego tonu tak, żeby dźwięczał dokładnie tak
głośno, jak ton 200 Hz, który słyszy ona w dźwięku złożonym. Następnie dołączamy
RYSUNEK 7-16
.. um o niskiej częstotliwości tak, aby zamaskował on zupełnie czysty ton 200 Hz. Ten
o/iom szumu będzie wystarczający do zamaskowania jakiejkolwiek aktywności,
'•vwołanej nieliniowymi dodatkami. Teraz ponownie włączamy ton złożony, ale tym
,,lZcm dodajemy szum maskujący. Czy nadal będzie słyszalny składnik 200 Hz?
/wolennik teorii periodyczności ma rację - nieobecny ton podstawowy ciągle jest
.ivSzalny, nawet po tym, jak cała aktywność na obszarze odpowiadającym jego
7'istotliwości jest fizycznie maskowana szumem. Więcej, aby udowodnić istotność
paskujących właściwości zastosowanego szumu, można wypróbować szum o wysokiej
.zcstotliwości-szura zawierający wszystkie częstotliwości powyżej 500 Hz. Zwolennik
•cori miejsca będzie twierdził, że sygnał o częstotliwości 200 Hz będzie właśnie słyszalny,
znieważ odpowiadająca mu część błony nie została zablokowana szumem o wysokiej
'.Zcstotliwości. Przedstawiciel teorii periodyczności będzie udowadniał, że jest odwrot-
ne: szum o wysokiej częstotliwości zniekształci reakcje neuronów i nieobecny ton
„odstawowy nie będzie więcej słyszany (rys. 7-16). A jaki jest rzeczywisty wynik? Przy
ekspozycji szumu o wysokiej częstotliwości nieobecny ton podstawowy przestaje być
odbierany.
ODRÓŻNIANIE WYSOKOŚCI DŹWIĘKU 5
BEZ UDZIAŁU BŁONY PODSTAWOWEJ
Jednym ze sposobów sprawdzenia prawdziwości teorii periodyczności są eksperymenty przepro-
wadzone na zwierzęciu pozbawionym btony podstawowej. Czy jest ono zdolne do odróżniania
częstotliwości dźwięku? Zgodnie z twierdzeniem teorii miejsca, przy braku błony podstawowej nie
może tez zachodzić proces kodowania wysokości tonu; zgodnie z teorią periodyczności,
odróżnienie wysokości w takim wypadku powinno być całkiem dobre, przynajmniej do tego
punktu, począwszy od którego wyładowania neuronów nie nadążają już za sygnałem.
Dogodnym przedmiotem takich badań jest złota rybka (Fay i MacKinon, 1969; Fay 1970). W
uchu złotej rybki znajdują się komórki włoskowe, ale brak jest błony. Narządy słuchowe u
większości ryb różnią się nieco od ucha ssaków. Ryby pozostają na znacznie niższym poziomie
rozwoju, a ponadto żyją w wodzie - środowisku, w którym dźwięk rozprzestrzeniacie nieco inaczej
niż w powietrzu. Woda jest bardziej gęsta od powietrza i dźwięk rozprzestrzenia się w niej pięć razy
szybciej niż w powietrzu. Ponieważ gęstość wody mało różni się od gęstości tkanek i płynów wcielę,
ucho zewnętrzne i środkowe nie są rybom potrzebne, a nawet mogłyby okazać się szkodliwe.
Dźwięk przechodzi przez ciało ryby nie obniżając swej intensywności. Narządy słuchowe ryby są
rozmieszczone w pęcherzykach powietrznych i różnice w narządach słuchu u różnych ryb są
najwyraźniej związane z różnicami w rozmieszczeniu ich pęcherzyków powietrznych. Szczególnie
ważne jest to, że u ryb, a szczególnie u złotych rybek, znajdują się komórki włoskowe i nerwy
słuchowe, natomiast brak jest błony podstawowej. Jak więc w tej sytuacji mogą one odróżniać
dźwięki o różnej częstotliwości?
Dzięki odpowiedniemu treningowi złota rybka może odróżniać jedną częstotliwość od drugiej.
5
Eksperymenty na złotych rybkach zostały omówione przez Faya (1970) oraz Fay i MacKinnona
(1969).

RYSUNEK 7-17. Źródło: Fay i MacKinnon (1969).
W celu przeprowadzenia doświadczenia należy unieruchomić rybę w uprzęży wypełnianej gazą, a
następnie eksponować dźwięk w połączeniu ze wstrząsem elektrycznym (rys. 7-17). Początkowo
podaje się rybie szereg tonów o jednakowej częstotliwości. Następnie zmienia się częstotliwość
jednego tonu i tej właśnie zmianie towarzyszy bodziec elektryczny. Ryba szybko uczy się
antycypować wstrząs elektryczny w momencie, gdy następuje zmiana częstotliwości - dostrzegal-
nym objawem tej antycypacji jest krótkotrwale wstrzymanie oddychania.
Uzyskane wyniki zostały przedstawione na rysunku 7-18. Zwróćcie uwagę na to, że minimalna
zmiana częstotliwości dostrzegana przez rybę przekracza 10-krotnie tę, którą dostrzega człowiek, i
RYSUNEK 7-18. Źródło: Fay (1970).
chociaż absolutna wrażliwość ryby jest znacznie niższa, krzywa ilustrująca zmiany wrażliwości
wraz ze zmianą częstotliwości jest analogiczna do odpowiedniej krzywej u człowieka. Zdolność
złotej rybki do odróżniania częstotliwości znika na obszarze 1000-2000 Hz, to jest dokładnie tam,
gdzie możemy tego oczekiwać na podstawie teorii periodyczności. Przy takich częstotliwościach
neurony nie są już zdolne do reakcji synchronicznie z sygnałem dźwiękowym.
\rgumenty przeciw teorii
periodyczności spostrzegania wysokości tonu
Chociaż wydawałoby się, że eksperymenty z maskowaniem dość wyraźnie potwierdzają
'rorię periodyczności, istnieją jednak dwa zjawiska utrudniające wyjaśnienie spostrze-
ania wysokości tonu na podstawie periodyczności. Pierwsze zjawisko polega na tym, że
•Udzielny neuron nie może reagować częściej niż 300-400 razy na sekundę. Jak więc w
'akim wypadku jego aktywność może stanowić podstawę spostrzegania wysokości
Opowiadającej sygnałom o częstotliwości do 4000 Hz? Drugie zjawisko - to interesująca
-somalia słuchu, podwójne słyszenie („diplacusis"), która powoduje, że ten sam ton
Obierany jest jako różniący się wysokością przez jedno ucho w porównaniu z drugim
uchem. Jak to jest możliwe, skoro neurony normalnie wyładowują się z taką samą
częstotliwością, z jaką drga błona?
Aby odparować pierwszy zarzut, zwolennicy teorii periodyczności powołują się na
zasadę salwy (por. s. 249). Na odpowiednie pobudzenia reagują określone grup^
i/0Iie
w strefie lokalizacji 1000 Hz reagują z częstotliwością wyładowań równą 1000 Hz,
•ic pojawiają się żadne komplikacje i odbierana jest wysokość wywołana tonem 1000 Hz.
,,7Cli włókna w strefie lokalizacji 1000 Hz dają częstotliwość wyładowań 100 Hz, to
., y tu do czynienia ze spostrzeganiem dźwięku złożonego, z wysokością tonu
nl m

neuronów, przy czym grupa włókien nerwowych może równocześnie reagować na taka odstawowego równą częstotliwości 100 Hz, i ze strukturą tonów harmonicznych w
częstotliwość, na którą żadne z nich oddzielnie nie mogłoby reagować. Jeżeli pojedynczy Wszarze 1000 Hz. W tym wypadku częstotliwość wyładowań pomaga określić wysokość
neuron wyładowuje się z częstotliwością zaledwie 300 Hz, to grupa złożona z czterech ..,nU-miejsce na błonie determinuje jakość dźwięku, czyli jego barwę. Pobudzeniu
neuronów może wysyłać impulsy z częstotliwością łączną 1200 Hz, pod warunkiem. żc •.ikiegokolwiek miejsca wzdłuż błony podstawowej zawsze towarzyszą wyładowania o
aktywność ich jest odpowiednio zsynchronizowana. Jeżeli nawet weźmiemy to p0(j częstotliwości odpowiadającej temu miejscu. Jednakże wyładowaniom o określonej
uwagę, brak jest danych przemawiających za tym, że neurony, pojedynczo lub grupami, częstotliwości nie zawsze odpowiadają pobudzenia odpowiednich miejsc błony.
mogą reagować na częstotliwości powyżej 2000 lub nawet 3000 Hz. Zakłada się, że ta dwoistość operacji występuje tylko w wypadku częstotliwości poniżej
Dipkicusis to jeden z najważniejszych argumentów przeciw teorii periodyczności. 1000 albo 2000 Hz. Jest rzeczą mało prawdopodobną, aby powyżej tego punktu wy-
anomalia ta potwierdza pogląd, że wysokość tonu jest determinowana przez miejsce yowania neuronów mogły być zsynchronizowane z częstotliwością drgań. (Należy za-
maksymalnej amplitudy drgań na błonie. Człowiek cierpiący na ostry diplacmis słyszy znaczyć, że zgodnie z poglądami różnych badaczy, określenie wysokości tonu na pod-
dwa tony o różnej wysokości, chociaż do obu uszu wpada ten sam ton. Ogólnie biorąc. ziwie częstotliwości wyładowań jest możliwe aż do częstotliwości 4000 Hz.) Tak więc
wszyscy ludzie odbierają nieco inaczej wysokość tonu docierającego do obu uszu. jla częstotliwości w przedziale od 1000 (lub 4000) do 20 000 Hz spostrzeganie wyso-
szczególnie w wypadku tonu o wysokich częstotliwościach. Najłatwiej można to wyjaśnić kości tonu może wyjaśnić tylko mechanizm miejsca. Ale większość dźwięków natu-
pewnymi różnicami w miejscu maksymalnej amplitudy drgań na błonach podstawowych ralnych wykorzystywanych przez człowieka do komunikowania się lub dla rozrywki leży
w jednym i drugim uchu. W gruncie rzeczy, jeśli tylko zastanowimy się nad tym, jaka w strefie niższych częstotliwości, gdzie oba mechanizmy mogą działać. Najwyższa nu-
zgodność impulsów nerwowych byłaby potrzebna do osiągnięcia idealnej zgodności % jaką może wziąć śpiewaczka sopranowa, ma podstawową częstotliwość około
między każdą parą punktów drgań na obu błonach, to możemy tylko dziwić się. że |400Hz.
omawiane zjawisko występuje w tak niewielkim stopniu. Trudno również oczekiwać, aby
błony w obu uszach miały idealnie zgodne rozmiary, nie mówiąc już o idealnych
odpowiednikach na poziomie neuronów. Więcej nawet, jeżeli przeanalizujemy kolejno
wszystkie etapy przetwarzania sygnału w systemie nerwowym aż do samego mózgu, to KRYTYCZNE PASMO CZĘSTOTLIWOŚCI
staje się jasne, że istnieje wiele miejsc, w których możliwa jest niewielka dysharmonia
między lokalizacją włókien nerwowych a krytycznymi częstotliwościami, na które są one Załóżmy, że eksponujemy osobie badanej dwa czyste tony i prosimy ją o ocenę głośności
najbardziej wrażliwe (por. van den Brink, 1970). uzyskanego w efekcie dźwięku. Jeżeli te dwa tony będą coraz bardziej różniły się między
Hiba. częstotliwością (przy stałej średniej częstotliwości), łączny dźwięk nie. zmienia
wojej głośności; dzieje się tak dopóty, dopóki nie zostanie przekroczona pewna
Dwoistość teorii spostrzegania wysokości dźwięku irytyczna wielkość odległości między częstotliwościami. Począwszy od tego momentu
głośność pary tonów zaczyna rosnąć wraz ze zwiększeniem tej odległości (rys. 7-19).
Pełna teoria spostrzegania wysokości tonu, jak widać, powinna stanowić kombinację W podobny sposób dźwięk składający się z komponentów wszystkich częstotliwości
teorii miejsca i teorii periodyczności. Z pewnością miejsce na błonie podstawowej ma zawartych między pewną niską częstotliwością {£} a wysoką częstotliwością (fH)
niezwykle ważne znaczenie dla wydobycia informacji o wysokości sygnału - świadczy o achowuje stałą głośność podczas zwiększenia odległości między./^ i./n do momentu aż
tym mnóstwo faktów. Wiadomo również, że rozkład aktywności neuronów dostarcza zostanie osiągnięta pewna krytyczna wielkość tej odległości. Poczynając od tego
6
uzupełniającej informacji dotyczącej wysokości dźwięku, szczególnie dla częstotliwości "lomentu, głośność dźwięku wzrasta w miarę dodawania nowych częstotliwości .
poniżej 1000-2000 Hz. Inaczej trudno byłoby wyjaśnić przypadek z nieobecnym tonem
podstawowym. Brak jakichkolwiek podstaw, aby sądzić, że obie teorie są nieprawdzi- 6 Zauważcie, że należy utrzymać stałą energię dźwięku (zwaną pasmem szumu, kiedy pasmo zawiera się w
we-świetnie uzupełniają się wzajemnie. lnicach częstotliwości /L i/^). Rozważmy to na prostym przykładzie, kiedy dźwięk złożony z oddzielnych
Za główny czynnik określający wysokość tonu możemy przyjąć miejsce maksymalnej •rów eksponowany jest osobie badanej. Jeśli dodajemy więcej tonów, dla wykonania tego zadania konieczne
^utrzymanie całościowej energii na stałym poziomie. Tak więc, jeśli liczba tonów zostaje podwojona, energia
amplitudy drgań na błonie podstawowej, do tego dochodzi informacja przekazywana ażdego z nich musi być zredukowana do połowy, aby całą energię utrzymać stalą. Tak samo jest z szumem,
przez częstotliwość wyładowań we włóknach nerwu słuchowego. Jeżeli włókna rozmiesz- oziom energii dla każdej częstotliwości jest proporcjonalny do l/(/H -fL).
 RYSUNEK 7-19. Źródło: Scharffi97i, RYSUNEK 7-21. Źródło: Zwislocki (1965).

Odległość od okienka owalnego (mm)

Wszystkie trzy przykłady wskazują, że w przedziałach pewnej krytycznej strefy

częstotliwości można zaobserwować wzajemne oddziaływanie energii dźwiękowych.
Jeżeli wychodzimy poza granicę tej strefy krytycznej, wzajemne oddziaływanie energii
dźwiękowych zostaje przerwane, chociaż psychologiczne właściwości nadal współgrają
ze sobą. Strefa ta nazywa się pasmem krytycznym. Jej wielkość zależy od wartości
częstotliwości środkowej (rys. 7-20).
Jeśli popatrzymy na układ pobudzeń na błonie podstawowej, bardzo łatwo znajdziemy
Rozważmy trzeci przykład. Osoba badana próbuje wykryć czysty ton, maskowany odpowiedniki krytycznego pasma częstotliwości, podobne do tych, które odpowiadały
szumem w paśmie obejmującym częstotliwości zbliżone do częstotliwości tego tonu. W wielkościom różnic ledwie dostrzegalnych (rld) i skali melowej dla wysokości tonu. Na
miarę zwiększenia odległości między fL i/ H , wykrycie tonu staje się coraz trudniejsze, rysunku 7-21 przedstawiono wykres aktywności wywołanej dwoma tonami, oddalonymi
dzieje się tak dopóty, dopóki nie zostanie osiągnięta krytyczna odległość; dalsze jeden od drugiego o 300 Hz. Próg różnicy (rld) częstotliwości w tym obszarze stanowi
rozszerzanie pasma szumu nie ma wpływu na wykrycie czystego tonu. około 1/50 przedstawionej tu odległości częstotliwości. W ten sposób, mimo znacznego
pokrywania się krzywych aktywności, wywołanych dwoma tonami, człowiek może łatwo
odróżnić te dźwięki. W gruncie rzeczy tony te są rozdzielone dwoma krytycznymi
pasmami częstotliwości, co wyprowadza je daleko poza granicę tej strefy, w której
mogłyby oddziaływać na siebie w naszym spostrzeganiu. Porównując przedstawione na
rysunku 7-21 krytyczne pasmo częstotliwości z właściwościami błony podstawowej oraz
skalą melową i skalą rld, możemy w następujący sposób przedstawić wzajemne
powiązania między nimi:
i 1 mel odpowiada w przybliżeniu 12 neuronom, 0,23 rld i 0,009 pasma krytyczne-
go;
i 1 rld odpowiada w przybliżeniu 52 neuronom, 4,3 mela i 0,04 pasma krytyczne-
go;
• 1 pasmo krytyczne odpowiada w przybliżeniu 1300 neuronom, 108 melom i 25
rld.

Krytyczne pasmo częstotliwości ma szereg ważnych właściwości. Dudnienie wywo-

łane przez różne tony jest najwyraźniej dostrzegane wtedy, kiedy tony te leżą w
przedziałach tego samego pasma krytycznego. W ten sposób zjawisko periodyczności
spostrzegania wysokości wymaga, aby komponenty tworzące nieobecny ton podstawowy
RYSUNEK 7-20. Źródło: Scharf(J970). znajdowały się dostatecznie blisko siebie, to znaczy w granicach krytycznego pasma
częstotliwości. Przypuszcza się również, że pasmo krytyczne odpowiada za dysonans
związany z kombinacją pewnych dźwięków. Twierdzi się, że dysonans jest wynikiem
dudnienia wywołanego dwoma tonami, których częstotliwości leżą w granicach jednego
pasma krytycznego. Instrumenty muzyczne wydają złożone dźwięki, zawierające wie]e
częstotliwości harmonicznych. Dwie nuty mogą być w dysonansie, jeżeli dowolna para
ich tonów harmonicznych trafia w granice tego samego pasma częstotliwości. Im bardziej
słyszalne są te tony harmoniczne, tym silniejszy będzie dysonans.

PRZESTRZENNE SPOSTRZEGANIE DŹWIĘKU

Mamy dwoje uszu, ale słyszymy jednolity świat dźwięków. Właśnie dzięki różnicy w
informacjach uzyskiwanych przez oboje uszu (słyszenie dwuuszne), a nie przez jedno
[słyszenie jednouszne), możemy określić położenie źródła dźwięków. Jest to ważny
czynnik wzbogacający nasze spostrzeganie i ułatwiający rozszyfrowanie informacji
słuchowej. Trudno docenić znaczenie lokalizacji dźwięku. Jest to tak naturalne i
powszechne zjawisko, że traktujemy je jako absolutnie oczywiste.
Wagę lokalizacji dźwięku można łatwo zademonstrować za pomocą nowoczesnej
aparatury dźwiękowej. Posłuchajcie przez słuchawki dobrego, o wysokim standardzie,
stereofonicznego nagrania7. Następnie włączajcie na przemian nagranie monofonicznej
stereofoniczne. Wsłuchajcie się w różnicę między nimi. Odtwarzanie stereofoniczne nie
tylko zapewnia takie spostrzeganie dźwięku, jakby wychodził on z różnych punktów Droga dźwięku-do bliższego
(lewego) ucha
wyobrażonej otaczającej nas przestrzeni, ale daje również znacznie bogatsze wrażenie
dźwięku-różnorodne dźwięki stają się bardziej wyraziste, a więc i łatwiej słyszalne.

Lokalizacja
Wskazówkami umożliwiającymi zlokalizowanie źródła dźwięku są: dokładny czas oraz
intensywność, z jaką dźwięki docierają do obu uszu. Dźwięki dochodzą najpierw i z
większą siłą do ucha znajdującego się bliżej ich źródła. Oddalone od źródła dźwięku ucho
znajduje się w cieniu akustycznym utworzonym przez głowę (rys. 7-22).
Przeprowadzając niezbyt skomplikowane obliczenia, możemy określić w przybliżeniu
możliwe opóźnienie w czasie między dotarciem sygnału do obu uszu. Szerokość głowy
ludzkiej wynosi około 18 cm. Jeżeli źródło dźwięku położone jest po jednej stronie,
dźwięk pada bezpośrednio do ucha z tejże strony, ale żeby dotrzeć do drugiego, musi
okrążyć głowę dookoła. Jeżeli przyjmiemy, że głowa przedstawia kulę o promieniu około
8 cm, to droga dodatkowa wynosi 8TI, czyli około 27,5 cm. Ponieważ dźwięk rozchodzi się
7
Mowa pochodząca od dwóch mówców nie daje tak wyraźnego efektu, chyba że jeden znajduje się
bezpośrednio po lewej, a drugi bezpośrednio po prawej stronie słuchającego. Nagranie powinno być zrobione w
studium nagrań stereofonicznych-stare płyty lub pochodzące z masowej produkcji nie nadają się do tych
RYSUNEK 7-22
celów. Większość współczesnych nagrań symfonicznych czy grup rockowych jest wysokiej jakości.
 w powietrzu z prędkością (w przybliżeniu) 330 metrów na sekundę, to drogę równą 1 Cm
przebywa w ciągu 30 mikrosekund. Dźwięk przebywa drogę między jednym a drugie
uchem w czasie około 840 mikrosekund.
Oczywiście, ta różnica w czasie zależy od tego, gdzie położone jest źródło dźwięk
Jeżeli jest ono położone na wprost głowy, to dźwięk dociera do obu uszu jednocześnie d = różnica długości dróg
Jeżeli źródło leży o 3° w prawo, dźwięk dociera do prawego ucha o 30 mikrosekund r = promień głowy = 3,5 cala (ok. 8 cm)
wcześniej niż do lewego. Ta maleńka różnica-30 mikrosekund różnicy czasu-jest dla 9 = kąt, pod jakim ustawione jest źródło
człowieka wykrywalna. Różnica taka wystarczy, aby obserwator mógł wykryć zmianę dźwięku (w radianach)
położenia źródła dźwięku. Jest to zdumiewająca zdolność, zwłaszcza gdy uwzględnimy
fakt, że w celu lokalizacji źródła dźwięku niezbędne jest porównanie sygnałów
uzyskanych przez ucho prawe i lewe. System nerwowy musi więc przechować informację
o czasie nadejścia sygnału z dokładnością do 30 mikrosekund (rys. 7-23).
Dźwięk płynący
Różnica w czasie dotarcia sygnału do jednego i drugiego ucha jest wynikiem różnicy fa2 od oddalonego źródła
między sygnałami; jeden opóźnia się w stosunku do drugiego. Przy sygnałach o wysokiej
częstotliwości opóźnienie to nie jest jednoznaczne i nie może być wykorzystane do
lokalizacji źródła dźwięku. Aby to zrozumieć, rozważmy sygnał o częstotliwości 10000
RYSUNEK 7-23. Przybliżone obliczenie różnicy
Hz. W tym wypadku cykl zmian ciśnienia dźwięku dokonuje się co 100 mikrosekund. mędzy dwoma uszami w długości drogi ododdalo-
Jeżeli sygnał 10 000 Hz dochodzi od źródła umieszczonego po prawej stronie od ago źródła dźwięku. d=r0 + rsin9 \
obserwatora pod kątem 55°, dźwięk dociera do lewego ucha o około 450 mikrosekund
później niż do ucha prawego. W takim wypadku fala odbierana przez prawe ucho
wyprzedza o 4,5 cykla falę docierającą do ucha lewego. Czyż można jednak określić JF<9 = 30° =0,52radiany
różnice między dwoma tonami w wypadku, gdy wynoszą one: 4,5; 3,5; 2,5; 1,5, a nawet d= 3,5 -0,5 + 3,5 sin 30°
1/2 cykla? Mówiąc inaczej, czy można określić, czy źródło dźwięku leży o 55° na prawo d =1,75+ 1,75 = 3,5 cali
albo 40°, 27°, 17° lub 6°? Jest to niemożliwe. Najdłuższy czas opóźnienia dźwięku między Różnica czasu = 76 • d m sek. = 270 m sek.
obu uszami wynosi około 840 mikrosekund i jakakolwiek częstotliwość dźwięku, której
pełny cykl trwa krócej, zaczyna sprawiać kłopoty w ustaleniu źródła sygnału. Różnice w
czasie stanowią dobrą sposobność do lokalizacji tych dźwięków, których częstotliwości
składowe są niższe niż 1300 Hz.
W gruncie rzeczy przestrzenna lokalizacja dźwięku nie jest zbyt dokładna nawet dla
niskich częstotliwości, jeżeli bowiem głowa jest całkowicie nieruchoma, jedyna dostępna
informacja, jaką jest różnica w czasie, nie pozwala ustalić, czy dźwięk dociera z góry czyż
dołu, a nawet, czy z przodu czy z tyłu. Dźwięk docierający z przodu, ale z przesunięciem
w jedną stronę, charakteryzuje się takim samym opóźnieniem jak dźwięk docierający z
tyłu z analogicznym przesunięciem w tę samą stronę. W naturalnych warunkach
niejasności te mogą być usunięte za pomocą ruchów głowy, sygnałów wzrokowych oraz M długość fali zaledwie 0,033 m (3,3 centymetra). Odbija się więc od głowy, tym samym
dzięki różnicom w barwie dźwięku, wynikającym ze sposobu odbicia i załamania przez iwrzy się cień akustyczny. Efekty cienia akustycznego w wypadku położenia źródła
głowę i ucho zewnętrzne różnych częstotliwości. iwięku pod kątem 15" wyglądają następująco:
Drugą wskazówkę dla określenia lokalizacji dźwięku stanowi cień akustyczny
-fsto tliwosc Stosunek intensywności
utworzony przez głowę. W wypadku niskich częstotliwości fala dźwiękowa załamuje siei
dźwięku dla obu uszu
„okrąża" głowę, która daje nieznaczny cień lub w ogóle go nie nakłada, jednakże przy
300 Hz 1 dB
wysokich częstotliwościach, gdy fala jest krótka w porównaniu z rozmiarami głowy, brak 100 Hz 4dB
jest w ogóle znaczącej dyfrakcji. Na przykład, dźwięk o częstotliwości 100 Hz ma długość i 200 Hz 5 dB
- 000 Hz
!

fali 3,3 metra. Tak więc łatwo,,okrąża" głowę. Ale już dźwięk o częstotliwości lOOOOHz 6dB
oooHz 10 dB
 Do wyższych ośrodków słuchowych
Poczynając od 3000-4000 Hz różnica intensywności jest dostatecznie duża, aby
zapewnić rzetelne różnicowanie i tym samym dostarczyć miarodajnych wskazówek
lokalizacji żródla dźwięku.
Przestrzenna lokalizacja dźwięku zachodzi głównie dzięki podwójnemu systemowi'
różnic czasowych dla niskich częstotliwości i różnic intensywności dla wysokich
częstotliwości. Przełączenie z jednego systemu na drugi zachodzi w przedział
1000-5000 H z - przedziale częstotliwości dźwiękowych, charakteryzującym się najwięk. Oliwka górna

szą liczbą błędów przy lokalizacji źródła dźwięku.

Interakcje dwuuszne
Aby zapewnić precyzyjną lokalizację dźwięku w przestrzeni, system słuchowy musi mieć
zdolność wykrywania różnic czasowych rzędu 10 lub 20 mikrosekund. Jego struktura
anatomiczna jest odpowiednio dostosowana do przechowania informacji czasowej,
dochodzącej od początkowych neuronów słuchowych 8. Wspominaliśmy już o tym, że
sygnały nerwowe opuszczając ucho przechodzą bardzo krótką drogę do miejsca, gdzie
następuje łączenie informacji napływających z obu uszu, tj. do oliwki górnej. Tu
zachodzą interakcje pobudzeniowe i hamujące między sygnałami napływającymi od
prawego i lewego ucha, czyli mechanizm niezbędny dla dwuusznej lokalizacji. Na
rysunku 7-24 przedstawiono schematycznie ogólne typy interakcji zachodzących w
oliwce górnej (E oznacza interakcje pobudzeniowe, I-hamujące). (Dokładna anatomia
nie jest jeszcze w pełni poznana.) Wiele oddzielnych neuronów w oliwce górnej reaguje w
różny sposób, zależnie od tego, które ucho pierwsze odbierze sygnał. Jeśli sygnał dociera
najpierw do jednego ucha, to tempo reakcji pewnych jednostek jest wyższe aniżeli
wówczas, gdy sygnał dociera wpierw do drugiego ucha. Różne neurony najwidoczniej
mają różnorodne preferencje dotyczące stron, z których nadchodzi sygnał. U kota różnica
w czasie, pozwalająca zaobserwować ten efekt, wynosi około 250 mikrosekund, co jest
równe w przybliżeniu czasowi niezbędnemu do przejścia dźwięku z jednej strony głowy
kota na drugą. Podobna zależność została wykryta w stosunku różnic intensywności
dźwięku. Wyniki równoczesnych badań obu tych zmiennych dostarczają wiele dowodów
przemawiających za tym, że oliwka górna jest tym ośrodkiem nerwowym, który jest
odpowiedzialny za przetwarzanie informacji istotnych dla lokalizacji dźwięku w
otoczeniu.
Niektóre wyższe poziomy systemu słuchowego najwidoczniej biorą też udział w
porównywaniu sygnałów napływających z obu uszu-na przykład wzgórek czwo raczy
dolny. Dźwięki dochodzące zarówno z jednego, jak i z drugiego ucha mogą aktywizować
8
Na marginesie interesująca uwaga. Skoro ustalenie czasu jest tak ważne dla dokładnej lokalizacji
dźwięków, która występuje u wszystkich zwierząt, to jak sobie z tym radzą duże zwierzęta? Słoń ma chyba
największą gtowę ze wszystkich lądowych ssaków. Nie wszystkie jednak elementy jego systemu słuchowego są
proporcjonalne do wielkości głowy. Ma on niezwykle długi przewód słuchowy (prawie 11 cm), co sprawia, że
jego uszy wewnętrzne leżą bliżej siebie o 22 do 25 cm niżby to wynikało z samej wielkości głowy. Słoń bez takich
długich przewodów słuchowych potrzebowałby znacznie dłuższych połączeń nerwowych między uszami, co
zwiększałoby ryzyko uzyskania precyzyjnej informacji czasowej, niezbędnej dla lokalizacji.
Jądro ślimaka
Jądro
spiralne
Z lewego ucha Z prawego ucha
RYSUNEK 7-24. Źródło: van Bergeijk (1962).
różne jednostki we wzgórku czworaczym dolnym. Jedne z nich są hamujące inne
pobudzeniowe, a jeszcze inne wytwarzają taki rodzaj interakcji, jaki jest potrzebny przy
lokalizacji przestrzennej. Ich reakcje mają charakter podobny do tych, jaki zaobserwo-
wano w oliwce górnej. Ponadto wzgórek czwo raczy ma taką strukturę, która pozwala na
uporządkowaną reprezentację różnorodnych częstotliwości słuchowych. To oczywiście
pomaga zarówno w prawidłowej ocenie tonu, jak i odróżnieniu i lokalizacji różnych
częstotliwości dźwięku. Chociaż zaczynamy rozumieć pewne mechanizmy nerwowe
biorące udział w porównywaniu i łączeniu sygnałów z obu uszu, to jednak ciągle dalekie
jest rozwiązanie problemu przestrzennej lokalizacji dźwięku. Jakie mechanizmy ner-
wowe informują nas o tym, że określony przedmiot znajduje się o 37° na prawo i jest lekko
uniesiony? W jaki sposób są wyodrębniane i lokalizowane złożone sygnały dźwiękowe,
na przykład w toku równoczesnej rozmowy kilku osób? Odpowiedzi na te pytania
pozostają poza granicami naszej obecnej wiedzy.
Znaczenie słyszenia dwuusznego
Równoczesne dotarcie dźwięków do obu uszu nie tylko uzupełnia spostrzegany dźwięk o
wymiar przestrzenny, ale zwiększa jego jasność. Jest to wynik oddziaływania trzech
różnych mechanizmów: lokalizacji, redukcji interferencji oraz sprowadzenia maskowa-
nia do minimum.
Lokalizacja, Zdolność do lokalizacji pozwala nam umiejscowić w przestrzeni wiele
słyszanych dźwięków. Załóżmy, że w trakcie towarzyskiego spotkania musimy podtrzv-
mywać niezbyt interesującą rozmowę, kiwamy głową i zgadzamy się z rozmówcą, a w
istocie przysłuchujemy się rozmowie prowadzonej w pobliżu. Lokalizacja dźwięk
stwarza takie możliwości. Możemy wybierać częstotliwość, intensywność albo też
lokalizację w przestrzeni tego, co chcemy usłyszeć.
Czasem nagranie rozmowy na magnetofonie jest mało zrozumiałe. Przeszkadzają
szumy i odbicia. Kaszel i ruchy dookoła zagłuszają nagranie głosu, którego chcernv
posłuchać. W realnych warunkach człowiek nie jest świadomy tych zakłóceń, nawet jeśli
one występują. Zdolność do lokalizacji pozwala mu śledzić wybiórczo jedynie interesu-
jące go sygnały dźwiękowe. Ogromnie wzrasta czystość nagrania w efekcie dodania
drugiego mikrofonu-czyli poprzez zapis stereofoniczny. Nagle okazuje się, że możemy
usłyszeć skąd dochodzi głos, tłumiąc dźwięki uboczne. Do tego potrzebne są dwa
mikrofony o różnej czułości na kierunek dźwięku. Przy prawidłowym ustawieniu jeden i
nich będzie odbierał głównie dźwięki napływające z prawej strony, drugi dźwięki
nadchodzące z lewej. Kiedy osoba mówiąca znajdzie się między dwoma mikrofonami,
umieszczonymi w tej samej odległości od niej, dźwięk jej głosu zostanie jednakowo
odebrany przez oba mikrofony. Jeżeli zaś znajdzie się ona bliżej jednego z mikrofonów, to
wówczas jej głos będzie oddziaływał silniej właśnie na ten mikrofon.
Problemy występujące przy słuchaniu jednokanałowego (monofonicznego) magneto-
fonu ostro ilustrują trudności, jakie mają ludzie głusi na jedno ucho. Trudności te
związane są nie tyle z obniżeniem wrażliwości na dźwięki, ile z obniżeniem zdolności do
lokalizowania dźwięku. Jeżeli słuchający posługuje się aparatem słuchowym, to gdzie
najlepiej umieścić mikrofon? Jeśli nosi on mikrofon w kieszeni koszuli, to nie będzie
możliwe normalne określenie źródła dźwięku. Mikrofon powinien bowiem znajdować
się możliwie najbliżej uszkodzonego ucha. W gruncie rzeczy w celu poprawy warunków,
umożliwiających lokalizację dźwięku, najlepiej byłoby posługiwać się dwoma aparatami
słuchowymi, po jednym dla każdego ucha (nawet wtedy, gdy jedno z nich funkcjonuje
normalnie).
Różnica poziomów maskowania. Drugi sposób poprawienia czystości odbioru dwuusz-
nego polega na wykorzystaniu zjawiska zwanego różnicą poziomów maskowania. Jeżeli
próbujemy usłyszeć cichy głos zmieszany z szumem, przekazywany do jednego ucha,
podanie tego samego szumu do ucha drugiego znacznie poprawi wyrazistość odbieranego
głosu. Do jednego ucha dociera zarówno sygnał, jak i szum, do drugiego zaś wyłącznie
szum. Jedna z możliwych interpretacji polega na tym, że sygnały na wejściu docierające
do jednego i drugiego ucha odejmują się od siebie, w rezultacie czego szum zostaje
wyeliminowany. Zatem, jeżeli przekażemy sygnał wraz z zakłóceniem do jednego i
drugiego ucha, nie uzyskamy dobrych rezultatów, ponieważ różnica powstała po odjęciu
sygnałów wejściowych do obu uszu będzie w tym wypadku równa zeru. Możemy
rozpatrzeć to zjawisko przyjmując inny punkt widzenia, zwłaszcza gdy zwrócimy uwagę
na fakt, że szum przekazywany do obu uszu jest lokalizowany w środku głowy, podczas
jy sygnał jest słyszalny tylko w jednym uchu. Różnica w położeniu przestrzennym
I(
powadzi do poprawy w zakresie identyfikacji sygnału.
\laskuwanie. Istnieje również trzeci sposób polepszenia wyrazistości sygnału przy
odbiorze dwuusznym. Wyobraźcie sobie, że słuchacie orkiestry i w momencie, kiedy
;<|arnet gra w dolnych rejestrach, zaczyna grzmieć wielki bęben basowy. Przy nagraniu
monofonicznym bardzo niskie częstotliwości bębna zamaskują niskie częstotliwości
klarnetu. Będzie to efekt pokrywania się stref pobudzenia na błonie podstawowej. Jeżeli
•cclnak klarnet i bęben będą odbierane każde innym uchem, nie wystąpi na błonie proces
wzajemnej interakcji i nie zajdzie zjawisko maskowania. W warunkach naturalnych, na
koncercie, dźwięki klarnetu i bębna będą docierać do obu uszu, ale jeżeli słuchacz obróci
ilowę, może tak wyregulować swój słuch, że większa część dźwięku pierwszego
Instrumentu będzie docierała do jednego ucha, a drugiego instrumentu-do drugiego
ucha. Wyeliminowanie maskowania czyni dźwięki bardziej wyraźnymi i pozwala na
lepsze ich zróżnicowanie przy odbiorze dwoma uszami niż jednym uchem.
lapis dźwięku
Aby uzyskać nagranie, które brzmiałoby tak jak przy oryginalnym wykonaniu, należy
zastosować dwuuszny zapis dźwięku. W tym celu należy umocować na krześle stojącym
na sali koncertowej makietę głowy z mikrofonami umieszczonymi w uszach. Podczas
słuchania nagrania „dwuusznego" przez słuchawki dźwięk odtwarzany jest z niezwykłą
dokładnością.
Zapis dwuuszny różni się wyraźnie od zapisu stereofonicznego, który jest stosowany w
większości wypadków do produkcji płyt i taśm magnetofonowych. Celem zapisu
stereofonicznego jest zarejestrowanie wycinków czoła fali w momencie jej przechodzenia
nr/cz określony punkt skali dźwiękowej, tak aby można było odtworzyć je w warunkach
ilomowych (rys. 7-25). Za pomocą tylko dwu mikrofonów i tyluż głośników nie
uzyskamy dokładnego odtworzenia nagranego utworu. Z tych względów prowadzi się
obecnie badania w dziedzinie nagrań trój- i czterokanałowych (kwadrofonicznych).
Kiedy dysponujemy dwoma głośnikami przy odtwarzaniu, powinniśmy posłużyć się
przy nagrywaniu dwoma mikrofonami ustawionymi z takim samym odstępem, jaki
później musi być zachowany przy ustawieniu głośników. Metoda ta nie jest zbyt
wygodna, wymaga bowiem w trakcie odtwarzania ścisłego przestrzegania warunków, w
jakich dokonano nagrania. W rezultacie badań (głównie metodą prób i błędów)
specjaliści od zapisu dźwięku opanowali sposób posługiwania się większą liczbą
mikrofonów równocześnie. Pozwala to na uzyskanie pożądanych efektów i z tych
względów w dzisiejszych czasach właśnie w ten sposób dokonuje się rejestracji dźwięku.
Zazwyczaj w celu uzyskania zapisu dźwięku o wysokim standarcie, w sali umieszcza się
wiele mikrofonów, w różnych punktach, przy czym specjaliści od zapisu dźwięku
określają, jak należy je połączyć w dwa kanały, aby uzyskać właściwy efekt. Psycholo-
 NAGRYWANIE DWUUSZNE

RYSUNEK 7-26

giczna akustyka niewiele może się tu przydać. Najlepszy sposób łączenia mikrofonów jest
prawdopodobnie różny dla różnorodnych pomieszczeń, liczby słuchaczy, a nawet może
zależeć od tego, jak jest ubrana widownia.
ODTWARZANIE STEREOFONICZNE

Efekt pierwszeństwa

W teorii lokalizacja odbywa się po prostu dzięki wykorzystaniu różnic między dźwiękami
docierającymi do obu uszu. Zazwyczaj jednak sygnałowi początkowemu towarzyszy
echo. Ponieważ wszystkie odbicia dźwięku są dostrzegane, nawet prosty trzask może
j spowodować duże komplikacje. Początkowo trzask dociera do jednego ucha, następnie
zaś do drugiego, a potem do uszu zaczynają docierać odbicia od ścian i stropu pokoju (rys.
7-26). Do uszu dociera szybkie następstwo dźwięków. Jak można wykorzystać to
wszystko w celu lokalizacji dźwięku?
 Na szczęście wykorzystywany jest tu jedynie pierwszy dźwięk docierający do uszu
Zjawisko to nosi nazwę efektu pierwszeństwa. Nie jest ono jeszcze w pełni wyjaśnione
Echo nie odgrywa prawie żadnej roli w psychologicznej interpretacji dźwięku. Niemniej
jednak jest przez nas odbierane. Jeżeli zarejestrujemy różne dźwięki, przy czym jednym
będzie towarzyszyło echo, a innym nie, łatwo możemy określić różnicę między nimi. ,\
zatem, chociaż ta informacja dźwiękowa dociera do uszu, jest ona całkowicie ignorowana
przez mechanizm odpowiedzialny za lokalizację przestrzenną.
8. Nerwowe podłoże pamięci
SYSTEMY PAMIĘCI
SYSTEMY PAMIĘCI
System przechowywania informacji sensorycznej gtędem byłoby traktowanie pamięci ludzkiej jako jednej całości, zaangażowanych jest w
Pamięć krótkotrwała ją bowiem wiele różnych procesów. Można nawet powiedzieć, że istnieją co najmniej
Pamięć długotrwała tr
zy całkowicie różne rodzaje pamięci: przechowywanie informacji sensorycznej, pamięć
krótkotrwała i pamięć długotrwała (rys. 8-1). Możliwe jest, że istnieją również inne
PRZECHOWYWANIE INFORMACJI
Obwody nerwowe pamięci
Przegląd obwodów nerwowych
Obwody okrężne (rewerberacyjne)
Konsolidacja

CHEMIA PAMIĘCI
Zmiany w RNA a uczenie się
Uczenie się po wprowadzeniu zmian w RNA
Badania na ptazińcach
Badania chemiczne
Przekazywanie pamięci

ZABURZENIA PAMIĘCI
Wstrząsy elektryczne
Amnezje RYSUNEK 8-1
Przypadki H.M. i N.A.
Mechanizmy pamięci
rodzaje pamięci, ale ich właściwości nie są na razie znane psychologom eksperymental-
POSZUKIWANIE LOKALIZACJI nym. Rozważania dotyczące pamięci zaczniemy od krótkiego przeglądu głównych jej
PAMIĘCI DŁUGOTRWAŁEJ systemów, a następnie mając na uwadze całą strukturę przejdziemy do szczegółowego
JEDEN MÓZG CZY DWA MÓZGI analizowania każdego z nich.
Rozszczepienie mózgu u zwierząt
Rozszczepienie mózgu u człowieka
System przechowywania informacji sensorycznej
Dwa mózgi: niezmienność czy plastyczność

WNIOSKI System ten przechowuje dość dokładny i pełny obraz świata odbieranego przez system
sensoryczny.Czas przechowywania jest bardzo krótki, mniej więcej około 0,1-0,5 sek.
• Uderzcie lekko czterema palcami w swoje ramię. Prześledźcie doznane bezpośred-
nio wrażenie-zwróćcie uwagę, że zanim zniknie pozostaje jeszcze przez chwilę
realne odczucie uderzenia palcami, a potem już tylko wspomnienie o zaistniałym
fakcie.
• Zamknijcie oczy, następnie otwórzcie je na moment i ponownie zamknijcie.
Zauważcie, jak odebrany przez was obraz, wyraźny i jasny, utrzymuje się przez
pewien czas, a następnie powoli zanika.
• Posłuchajcie jakichś dźwięków, na przykład postukiwania własnymi palcami albo
pogwizdywania. Prześledźcie zacieranie się wyrazistości obrazu dźwiękowego w
waszej świadomości.
• Zaciśniętą dłoń wyciągnijcie przed siebie, szybko otwórzcie dłoń, wyprostowują,
dwa palce. Następnie ponownie zaciśnijcie dłoń. Zwróćcie uwagę na to, że wrażenie
śladowe dwóch wyciągniętych palców zachowuje się przez moment po ponownym
zaciśnięciu dłoni.
• Machajcie ołówkiem (lub palcem) tam i z powrotem przed oczyma, patrząc
przy tym prosto przed siebie. Zwróćcie uwagę na coś, jakby cień, ciągnący się Za
poruszanym przedmiotem.
To ostatnie doświadczenie jest szczególnie ważne, ponieważ dzięki niemu można
określić w przybliżeniu, jak długo utrzymuje się obraz przedmiotu. Zmieńcie szybkość
poruszania się przedmiotu tam i z powrotem. Zwróćcie uwagę, że jeżeli poruszamy nim
bardzo wolno, to zatraca się ciągłość obrazu między krańcowymi punktami ruchu. Przy
jakiej prędkości niewyraźny obraz zaczyna być ciągły? Powinniście przekonać się, że dla
podtrzymania ciągłości obrazu następczego potrzebny jest ruch 10 cykli na każde 5 sek.
Oznacza to, że poruszający się przedmiot przemieszcza się przed waszymi oczami 20
razy w ciągu 5 sek., czyli cztery razy na sekundę, to znaczy, że ślad wzrokowy utrzymuje
się przez około 0,25 sek. (250 milisek.).
Te właściwości przechowywania wzrokowej informacji sensorycznej są ściśle związane
z właściwościami czasów reakcji systemu wzrokowego, omawianego w rozdziale 5.
Wskazaliśmy tam na możliwość mierzenia czasu reakcji tego systemu poprzez obserwo-
wanie zapalonego światła latarki obracającego się w kole. Szybkość obrotów, przy której
można zobaczyć zamknięty krąg świetlny, pozwala określić w przybliżeniu czas reakcji
wzrokowej. Czy pokrywa się to z oceną czasu przechowywania „niewyraźnego obrazu
poruszającego się ołówka"?
Pamięć krótkotrwała
System pamięci krótkotrwałej przechowuje innego rodzaju materiał niż bezpośrednia
informacja sensoryczna. W danym wypadku przechowywana informacja nie jest pełnym
obrazem zdarzeń, jakie miały miejsce na poziomie sensorycznym. Jest to raczej
zachowanie ich bezpośredniej interpretacji. Jeżeli w waszej obecności wypowiedziano
jakieś zdanie, zapamiętacie nie tyle dźwięki, z których ono się składa, co raczej zawarte w
nim wyrazy. Między zapamiętywaniem obrazu zdarzeń a zapamiętywaniem ich in-
terpretacji istnieje wyraźna różnica, omówimy ją dokładnie w toku dalszych rozważań.
Takie rzeczy, jak ostatnie słowa zdania, które dopiero co usłyszeliście lub przeczyta-
liście, numer telefonu lub czyjeś nazwisko są przechowywane w pamięci krótkotrwałej,
ale pojemność tej pamięci jest ograniczona. Zazwyczaj utrzymuje się w niej pięć lub sześć
ostatnich elementów z przedstawianego materiału. Podejmując świadomy wysiłek,
powtarzając materiał ciągle od nowa, można go zatrzymać w pamięci krótkotrwałej na
czas nieokreślony. Zdolność do przechowywania materiału w pamięci krótkotrwałej w
wyniku powtarzania zawartych w nim elementów jest jedną z najważniejszych właści-
wości systemu pamięci. Informacji sensorycznej nie można utrzymać dłużej przez
nwtarzanie. Utrzymuje się ona zaledwie przez kilka dziesiątych części sekundy i nie da
'.:, tego przedłużyć. W pamięci krótkotrwałej natomiast można przez powtarzanie
' irZymać niewielką ilość materiału przez czas bliżej nieokreślony.
pamięć długotrwała
istnieje oczywista różnica między pamięcią dopiero co zaistniałych zdarzeń a pamięcią
/Jarzeń z odległej przeszłości. Pierwsze są dane bezpośrednio i bliskie w czasie;
wypomnienie tych drugich jest trudne i dokonuje się powoli. Zdarzenia zaistniałe
jopiero co pozostają w świadomości -jeszcze jej nie opuściły. Wprowadzenie do pamięci
długotrwałej nowego materiału wymaga czasu i wysiłku. Również wydobycie z pamięci
przeszłych zdarzeń dokonuje się z trudem. Pamięć krótkotrwała jest bezpośrednia i
natychmiastowa; pamięć długotrwała jest mozolna, wymagająca wysiłku i czasu. Z
oamicci krótkotrwałej:
„Jak brzmiały pierwsze słowa tego zdania?"
I pamięci długotrwałej:
„Co jedliście na obiad w ubiegłą niedzielę?"
Pamięć długotrwała jest najważniejszym oraz najbardziej złożonym systemem pamię-
ci. Pojemność systemów bezpośredniego przechowywania informacji sensorycznej oraz
pamięci krótkotrwałej jest bardzo ograniczona: pierwszy obejmuje kilka dziesiątych
sekundy, a drugi - kilka jednostek prezentowanego materiału, podczas gdy pojemność
pamięci długotrwałej jest praktycznie nieograniczona1. Niemal wszystko, co utrzymuje
się w pamięci przez więcej niż kilka minut, musi znaleźć się w systemie pamięci
długotrwałej. Wszystkie wyuczone doświadczenia, nie wyłączając reguł posługiwania się
językiem, muszą być częścią pamięci długotrwałej. W rzeczywistości można powiedzieć,
że psychologia eksperymentalna zajmuje się w znacznej mierze problemami wprowa-
dzenia materiału do pamięci długotrwałej, przechowywania go tam, wydobywania z niej i
właściwej jego interpretacji.
Głównym źródłem trudności związanych z pamięcią długotrwałą jest wydobycie z niej
informacji. Ilość informacji znajdująca się w pamięci jest tak ogromna, że znalezienie w
niej czegokolwiek powinno być niezwykle trudne. Niemniej jednak niektóre rzeczy
szybko udaje się w niej odnaleźć. Nawet w tak prozaicznej czynności, jak czytanie,
musimy odwoływać się bezpośrednio i szybko do pamięci długotrwałej, która pozwala
nam zinterpretować znaczenie symboli tekstu drukowanego. Problemy związane ze
1
Oczywiście jakieś granice istnieją. Mózg jest urządzeniem skończonym. Znajduje się w nim jednak okoto
dziesięciu miliardów (1010) neuronów, z których każdy może przechowywać pewną ilość informacji. Dysponuje
w wieloma gigantycznymi cząsteczkami, jak RNA - z których każda może przechowywać dość znaczną ilość
informacji (patrz paragraf „Chemia pamięci"). Tak więc praktycznie rzecz biorąc możemy rozważać zdolności
Pamięciowe mózgu ludzkiego jako nieograniczone.
zdolnością odnalezienia jedynego właściwego określenia wśród przechowywanych
pamięci milionów lub miliardów jednostek określają w dużym stopniu ogólną struktu .
wszystkich poziomów systemu pamięci. Rozdziały 10 i 11 poświęcone są w całol!
omówieniu badań nad strukturą pamięci długotrwałej. ''
Takie są systemy pamięci. Przedstawimy teraz nerwowe mechanizmy pamięć'
Zapoznamy się ze strukturami mózgu odpowiedzialnymi za przechowywanie i wydob •
wanie informacji oraz z psychicznymi procesami pamięci ludzkiej.
PRZECHOWYWANIE INFORMACJI
Pomimo wieloletnich badań mózg ciągle pozostaje dla nas zagadką. Badanie anato-
miczne mózgu pozwala stwierdzić, że stanowi on pewną liczbę oddzielnych części. Jeżeli
spoglądamy na mózg z góry, możemy przekonać się, że składa się on z dwu części
Okolice
ruchowe
Okolice czuciowe
RYSUNEK 8-2
,,0fałdowanej tkanki, przedzielonych głęboką szczeliną. Te dwie części noszą nazwę
',U)lkul mózgowych, lewej i prawej. Wierzchnia warstwa półkul jest najwyżej zorganizo-
waną częścią mózgu, zwaną korą mózgową.
poszczególne partie mózgu otrzymały różnorodne nazwy ze'względu na istniejące
między nimi różnice anatomiczne (rys. 8-2). W części przedniej znajdują się płaty
..-olowe, po bokach leżą płaty ciemieniowe i płaty skroniowe, z tyłu znajdują się płaty
,H,i\'liczne. Mózg zbudowany jest symetrycznie; wszystkie płaty tworzą pary, po jednym
wlcwej i prawej półkuli. (Symetria ta, podobnie zresztąjak symetria całego ciała, nie jest
zbyt dokładna. Lewa połowa mózgu jest zwykle nieco większa od prawej, dokładnie tak
pik prawa dłoń bywa nieco większa od lewej dłoni, a prawa stopa nieco większa od stopy
lewej).
Zdobywaniu nowych wiadomości muszą towarzyszyć pewne strukturalne lub che-
miczne zmiany w mózgu. Neurony korowe w pewien specyficzny sposób dopasowują
układ swych reakcji do zewnętrznych zdarzeń, które organizm rozpoznaje i przypomina
sobie. Wiele znanych teorii próbuje wyjaśnić, jak dokonuje się ten proces, ale wszystkie
one mają wysoce spekulatywny charakter. Daleka jest jeszcze chwila, kiedy będziemy
mieli pełny i wyczerpujący opis sposobu gromadzenia informacji przez układ nerwowy.
Pomimo swej niekompletności teorie te mają jednak duże znaczenie, stanowiąc
drogowskazy na drodze do zrozumienia funkcjonowania systemu pamięci.
Obwody nerwowe pamięci
Istnieje prawie całkowita zgodność co do tego, że trwałe przechowywanie informacji
związane jest z chemicznymi lub strukturalnymi zmianami w mózgu. Niemal wszyscy
zgodni są co do tego, że bezpośrednia, aktywna działalność umysłowa, procesy świadome
i procesy pamięci bezpośredniej - zarówno przechowywanie informacji sensorycznejjak
i pamięć krótkotrwała - odbywają się dzięki aktywności elektrycznej. Oznacza to, że
zmiany chemiczne lub strukturalne w mózgu muszą jakoś wpływać na aktywność
elektryczną. A więc aktywność elektryczna i procesy chemiczne muszą się wiązać ze
sobą. A nawet więcej, jeżeli systemy pamięci bezpośredniej są rezultatem aktywności
elektrycznej, to jest możliwe zbudowanie obwodów nerwowych mających zdolność
funkcjonowania jako pamięć.
Zacznijmy od następującego problemu: obmyślmy takie obwody, które mają zdolność
zapamiętywania.
Podstawowe wymaganie dotyczące pamięciowego obwodu nerwowego polega na tym,
aby skutki pobudzenia utrzymywały się dłużej po zaprzestaniu pobudzenia na wejściu; w
tym właśnie zawiera się istota pamięci. Ale to jeszcze nie wszystko. Obwód pamięciowy
musi działać wybiórczo. Powinien on bowiem silnie reagować na określony rodzaj
materiału na wejściu, a słabo albo też nie reagować w ogóle na inny materiał. Zaczniemy
od wprowadzenia kilku prostych obwodów, które możemy określić jako pamięć.
Najpierw jednak tym Czytelnikom, którzy nie przestudiowali rozdziału 2, przypomnimy
krótko to, co już wiadomo o obwodach nerwowych (rys. 8-3).
 Synapsa i dendryt

przegląd obwodów nerwowych. Impuls elektryczny przewodzony przez neuron przecho-

JZJ z ciała komórki przez akson do ciała następnej komórki. Miejsce, w którym akson
Wlokno nerwowe (akson)
tyka się z następną komórką, nosi nazwę połączenia synaptycznego (synapsa).
Jądro komórki pojedyncza komórka nerwowa może mieć tysiące synaps. Na rysunkach podstawowy
neuron przedstawiony jest jako kółko z odchodzącą od niego linią; kółko to ciało
komórki, a linia to akson łączący dany neuron z innymi. Istnieją dwa podstawowe rodzaje
połączeń synaptycznych -pobudzeniowe i hamujące. Połączenie pobudzeniowe-to
takie połączenie, kiedy impuls nerwowy biegnący wzdłuż aksonu wywołuje reakcję
(impuls) neuronu, znajdującego się po drugiej stronie synapsy. Inaczej mówiąc, na
poziomie synapsy pobudzeniowej następuje przekazanie pobudzenia następnemu
neuronowi. Połączenie hamujące zapobiega przekazaniu pobudzenia drugiemu neuro-
nowi. Do wyładowania neuronu może okazać się niezbędne oddziaływanie dużej liczby
jnipulsów docierających przez synapsy pobudzeniowe, rzadko się zdarza, żeby wystar-
czył jeden impuls. Aby ułatwić sobie analizę, załóżmy, że pojedynczy impuls nerwowy,
docierający do synapsy pobudzeniowej, może wywołać reakcję nowej komórki. Chociaż
nie jest to precyzyjne, błąd dotyczy jedynie liczby impulsów. Istota procesu- zostanie
oddana prawidłowo, a posługując się jednym impulsem nerwowym znacznie uprościmy
wykład.
Ciało
komórki
Synapsa
Ciało komórki hamująca
Akson
Synapsa
pobudzająca

Neuron
RYSUNEK 8-4 Akson

Rozważmy problem utrzymania w pamięci sensorycznego wejścia. Załóżmy, że

RYSUNEK 8-3 a,b,c. Źródłu: Eccles (1965).
nastąpiła ekspozycja dużej litery A. Przypomnijmy, że przeszła ona różne stadia
rozpoznawania obrazów i została zidentyfikowana jako A. Układ nerwowy może
reagować w trojaki sposób na wystąpienie litery A.
Możliwe, że na każdą literę reaguje oddzielna komórka, a zatem, jeśli system
rozpoznawania obrazów wykryje obecność litery A, zareaguje ten odrębny detektor litery
„A".
Możliwe, że na każdy z elementów reaguje specyficzny zespół komórek, tak że o
obecności litery A sygnalizuje specjalna konfiguracja reagujących komórek nerwo-
wych.
Możliwe, że dla każdej litery istnieje odrębny kod, tak że litera A jest wyodrębniona
dzięki specjalnemu układowi wyładowań nerwowych.
Niezależnie od tego, który z tych trzech możliwych kodów będzie działał, musi istnieć
jakiś sposób zapamiętywania tego, że litera A występowała już przedtem (rys. 8-5).
Przeanalizujmy jeden z prostszych modeli pamięci.
 RYSUNI K ...•
Obwody okrężne (rewerberacyjne). Najprostszy obwód określany jako obwód pamięci ma
kształt zamkniętej pętli. Załóżmy, że na rysunku 8-6 grupy komórek A i B leżą w korze,a
włókna nerwowe X i Y wychodzą z systemu rozpoznawania obrazów. Załóżmy, że jakiś
sygnał sensoryczny pojawił się w systemie rozpoznawania obrazów i biegnie przez
włókna nerwowe X i Y. Wówczas reakcje tych włókien mogą być zgodne z którymś i
omówionych powyżej kodów. Określony typ informacji, pojawiający się na wejściu, nie
ma w tym wypadku decydującego znaczenia dla analizy obwodu pamięciowego.
W obwodach przedstawionych na rysunku 8-6 sygnał dochodzący przez włókno X daje
początek kolejności zdarzeń w grupie komórek A. Komórka Al reaguje na aktywność
włókna X wywołując reakcje komórki A2. Impulsy zaczynają krążyć po pętli, wywołując
wyładowania kolejnych neuronów, pobudzenie obiega cały obwód, po czym powtarza od
nowa swój cykl. Obwód rewerberuje (powtarza) cykl: pojawiający się sygnał sensoryczny
uruchamia sekwencję impulsów elektrycznych, które działają przez czas nieokreślony
długo po tym, jak sygnał przestał działać. Rewerberacja w pętli A stanowi „pamięć
elektryczną" tego, że we włóknie X pojawiła się określona aktywność. Analogicznie jakaś
aktywność w pętli B stanowi „pamięć elektryczną" sygnału B.
RYSUNEK 8-6 Wejście Komórki pamięci
Aktywność rewerberacyjna wywołana określonym sygnałem nie może w rzeczywis-
:ości trwać w nieskończoność; inny mechanizm musi bowiem działać w wypadku
pamięci krótkotrwałej. Co zatrzymuje rewerberację? Istnieje kilka możliwości. Jedna
wypływa z faktu, że prawdziwy obwód okrężny musiałby mieć znacznie bardziej
komplikowaną budowę. Grupy komórek (takie jak A i B) w rzeczywistości działałyby
lako znaczne skupiska neuronów występujących w skomplikowanych konfiguracjach.
Aktywność własna tych neuronów, jak też oddziaływania (zarówno pobudzeniowe, jak i
hamujące) licznych zewnętrznych wejść na pętlę mogłyby w konsekwencji doprowadzić
Jo przerwania cyrkulacji impulsów. Druga możliwość-to pojawienie się nowych
sygnałów, które mogą czynnie zahamować uprzednią aktywność rewerberacyjna.
Trzecia możliwość tkwi w pewnej zawodności samego obwodu nerwowego: impuls
dochodzący do jednego ogniwa łańcucha nie zawsze jest w stanie wywołać aktywność w
ogniwie następnym, tak że w efekcie końcowym potok impulsów może wygasnąć. I na
koniec, rewerberacja może zostać zahamowana w wyniku jakiegoś „zmęczenia"
chemicznego neuronów lub synaps.
Obok tych możliwości typu strukturalnego mogą wystąpić zjawiska patologiczne,
całkowicie przerywające jakąkolwiek aktywność neuronów. Takim przypadkiem pato-
•ogicznym może być wstrząs mózgu, wywołany uderzeniem w głowę, może on
doprowadzić do okresowego wstrzymania aktywności nerwowej i amnezji w odniesieniu
Jo tych zdarzeń, które pozostawały zakodowane w postaci sygnałów elektrycznych.
Również zamierzone lub przypadkowe poddanie mózgu silnemu wstrząsowi elektrycz-
nemu (jak na przykład elektrowstrząsy w terapii psychiatrycznej) może oczywiście
powadzić do dezorganizacji aktywności obwodów pamięciowych.
Selektywna aktywizacja elektryczna określonej pętli nerwowej zapewnia działanie
pamięci krótkotrwałej, utrzymujące się niezbyt długo. Jak możemy przedstawić pamie'
długotrwałą posługując się tego typu schematem?
Konsolidacja. W układach typu obwodów okrężnych pamięć utrzymuje się dzic^
wzajemnym połączeniom między neuronami. Zgodnie z dość powszechnie uznawana
teorią, powtarzająca się aktywność elektryczna w obwodach nerwowych wywołuję
zmiany chemiczne lub strukturalne w samych neuronach, co prowadzi do pojawienia sic
nowych obwodów nerwowych. Ten proces wprowadzania uzupełnień w obwodzie, w
toku którego zostaje w nim zakodowany nowy ślad pamięciowy, nazywa się konsolidacją
Konsolidacja pamięci zachodzi przypuszczalnie w ciągu dłuższego czasu. Według tei
teorii, dla różnych rodzajów wspomnień budowane są odrębne obwody nerwowe
Aktywność elektryczna tych obwodów odpowiada okresowej ich aktywizacji. Tę właśnie
okresową aktywność elektryczną określa się terminem pamięć krótkotrwała. Pamięć
długotrwała charakteryzuje się stałą strukturą obwodów nerwowych. Tak więc, zarówno
pamięć krótkotrwała, jak i pamięć długotrwała mogą być związane z tymi samymi
tkankami nerwowymi, z tą różnicą, że pamięć krótkotrwała to okresowa aktywność
elektryczna określonych neuronów, a pamięć długotrwała to stała struktura tych samych
neuronów.
Jakie mechanizmy uczestniczą w konsolidacji obwodów pamięciowych? Aby znaleźć
odpowiedź na to pytanie, trzeba dysponować dodatkowymi danymi dotyczącymi stałej
struktury pamięci. Najczęściej brane są pod uwagę dwie hipotezy: kodowanie chemiczne
albo przyrost nowych połączeń synaptycznych. Przeanalizujmy obie te hipotezy.
Przyjmijmy, że pamięć długotrwała zawarta jest w strukturze molekuł białkowych
każdej synapsy. Jakim sposobem mogłaby ta informacja chemiczna oddziaływać na
przewodzenie synaptyczne? Jedna z możliwości polega na tym, że białko wywiera wpływ
na transmisję informacji przez szczelinę synaptyczną, oddzielającą akson od ciała
komórki. Informacja nerwowa przebywa tę szczelinę za pomocą środków chemicznych;
nadejście impulsu nerwowego do synapsy uwalnia mediator, substancję, która wydziela
się w szczelinie i oddziałuje pobudzająco na ciało komórki. Jeżeli pamięć byłaby
przechowywana w postaci chemicznej, czy to w synapsie czy też w strukturach
uwalniających mediatory chemiczne, mogłaby wówczas łatwo regulować funkcjonowa-
nie połączeń synaptycznych.
Zgodnie z innymi poglądami, pamięć długotrwała może być rezultatem przyrostu
nowych synaps. Jeżeli teoria ta jest prawdziwa, oznacza ona, że za każdym razem w
trakcie uczenia się nowego materiału mózg zmienia się fizycznie. Teoretycznie przynaj-
mniej tego typu zmiany powinny być widoczne: mogłyby więc zostać wykryte podczas
mikroskopowych badań neuronów. W praktyce jednak zmian tych nie udało się
zaobserwować, głównie z powodu wyjątkowych trudności, jakie nastręcza obserwacja
żywych komórek nerwowych pod mikroskopem w sytuacji, kiedy reagują one na
nadchodzące impulsy nerwowe.
Niezależnie od tego, jaki system uczestniczyłby w kodowaniu w pamięci długotrwa-
łej - zmiany chemiczne czy też przyrost nowych synaps - efektjest jeden: właśnie synapsa
jest tym miejscem, w którym zachodzi reorganizacja. Tak więc każdy z tych systemów
MWO radzi sobie z problemem kodowania w pamięci za pomocą pojedynczych komórek.
Synapsa zmienia się w taki sposób, że komórka reaguje wyłącznie w wypadku pojawienia
się tej specyficznej informacji, którą ona reprezentuje. Jeżeli pamięć jest reprezentowana
/;1
pomocą specyficznego układu komórek, konieczne jest wtedy pobudzenie szeregu
różnych połączeń synaptycznych. Aby nowa informacja została w taki sposób zakodo-
wana, zmiany w synapsach różnych komórek powinny zachodzić w miarę jednocześnie. I
areszcie, jeżeli kodowanie w pamięci związane jest ze specyficznymi kodami wyładowań
nerwowych, musi też istnieć jakiś mechanizm dekodowania informacji czasowej. Na
przykład, komórka może reagować tylko w takim wypadku, gdy jest pobudzona przez
Jwa impulsy szybko napływające jeden po drugim, po których następuje przerwa
określonej długości, a następnie znów dopływa pojedynczy impuls nerwowy (coś w
rodzaju alfabetu Morse'a). Aby pojedyncza komórka albo grupa komórek były wrażliwe
jylko na właściwy układ impulsów, w strukturach nerwowych muszą występować albo
obwody synchronizujące (timing) impulsy w czasie, albo jakieś nieznane jeszcze
substancje synaptyczne. Na przykład, można przyjąć istnienie struktur molekularnych,
które w zasadzie pełniłyby funkcję hamującą, ale jeżeli zadziała na nie zestaw impulsów
nerwowych, występujących w pewnej określonej sekwencji, to staną się one pobudze-
niowymi.
Jaka by nie była rzeczywiście natura kodowania, jedno jest pewne: pamięć krótko-
trwała ma charakter elektryczny. Pamięć bezpośrednia zdarzenia jest możliwa dzięki
reakcjom elektrycznym na to zdarzenie.
CHEMIA PAMIĘCI
Kiedy odkryto już procesy chemiczne leżące u podstaw dziedziczenia, pojawiła się ró-
wnież myśl, że te same mechanizmy mogą brać udział w procesach pamięci. Informa-
cja genetyczna, specyficzna dla każdego organizmu, zmagazynowana jest w giganty-
cznych cząsteczkach kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA); przenoszenie tej informa-
cji z DNA do otaczającej protoplazmy następuje dzięki cząsteczkom innego kwasu
nukleinowego - kwasu rybonukleinowego (RNA). Ponieważ DNA zawiera pamięć ge-
netyczną dla każdego jednostkowego organizmu, logiczne wydaje się założenie, że właś-
nie on albo RNA może również przekazywać nabyte doświadczenie. Wiemy, że białko
uczestniczy w funkcjonowaniu neuronów, a RNA odgrywa ważną rolę w procesie syn-
tezy nowych białek. Czy synteza ta nie może również wiązać się z procesami pamięci?
Zmiany w RNA a uczenie się
Instrukcję dla syntezy białka przenoszoną przez cząsteczkę RNA odkrywamy w
charakterystycznej kolejności zasad organicznych, które są przyłączone do łańcucha
cząsteczki. Zasady te służą za matrycę do budowy białek. Różnorodna kolejność zasad
 daje w rezultacie różne białka. Można założyć, że kolejność tych zasad, a nawet ich
względne stężenia mogą się zmieniać w rezultacie doświadczenia nabywanego przez
zwierzęta w sytuacji uczenia się.
W jednym z typowych eksperymentów grupę szczurów uczono wspinania się po drucie
na platformę, na której umieszczony był pokarm. Aby uwzględnić czystą stymulację
występującą w rezultacie wspinania się po drucie, grupę kontrolną szczurów obracano we
wszystkich kierunkach w specjalnym aparacie, który odtwarzał ruchy szczurów podda-
Zazwyczaj pod wpływem drażnienia prądem płazińce odruchowo się kurczą. W
vV
niku częstego drażnienia prądem, poprzedzonego silnym światłem, powstaje odruch
warunkowy-kurczenie się, gdy eksponowany jest bodziec świetlny, nawet jeżeli światłu
,,jc towarzyszy drażnienie elektryczne. Po wytworzeniu reakcji na kojarzenie światła z
rokiem elektrycznym, płazińce są przecinane na pół, a następnie każda połowa
••generuje się. Oba zwierzęta - i to, które wyrosło z części ogonowej, i to, które wyrosło z
7cści głowowej - zdają się pamiętać zadanie (McConnell, Jacobson, Kimble, 1959).

nych pierwszemu eksperymentowi. Kiedy pierwsza grupa szczurów opanowała zadanie Fakt ten jest zadziwiający. Normalnie oczekujemy, że informacja magazynowana jest
przeprowadzono próby biochemiczne RNA pobranego z systemu mózgowego zawiadu- «• mózgu. Dlaczego więc płazińce, które regenerowały się z części ogonowej, pamiętają
r
jącego orientacją przestrzenną (system przedsionkowy) w obu grupach. W obu też /W iązek między światłem a drażnieniem prądem elektrycznym? Jeżeli nawet informacja

grupach występowała wyższa niż normalnie koncentracja RNA. Jednak w grupie o tym przechowywana jest w cząsteczkach RNA, to w jaki sposób dociera ona do części
poddanej zadaniu eksperymentalnemu zmieniła się również względna koncentracja
różnych zasad (Hyden i Egyhazi, 1964).
Zarówno powtarzająca się aktywizacja neuronów, jak i wyuczone doświadczenia
wywarły dający się mierzyć wpływ na RNA. Wykryte zmiany okazały się raczej mato
skomplikowane, co można częściowo wyjaśnić trudnościami technicznymi w przepro-
wadzaniu niezbędnych eksperymentów oraz analizy biochemicznej.

Uczenie się po wprowadzeniu zmian w RNA

Czy zmiany w RNA powstałe w wyniku uczenia się nowych doświadczeń zawierają
informację o zadaniu? Jeden ze sposobów sprawdzenia tego polega na wyuczeniu
zwierzęcia wykonywania określonego zadania, wydobyciu RNA z odpowiednich części
IPIaziniec przed eksperymentem. © P o d wpływem drażnienia prądem © Po treningu płaziniec
jego układu nerwowego, a następnie posłużeniu się tym RNA do częściowego lub pełnego Po przecięciu ptazińca na pói, plaziniec się kurczy. Drażnienie kurczy się na pojawienie się
przekazania nabytej wiedzy innym zwierzętom. To duże zamierzenie, a droga najeżona każda z połówek posiada prądem poprzedzone jest silnym bodźca świetlnego
zdolność do regeneracji światłem
jest trudnościami. Niemniej jednak metoda ta przyniosła pewne rewelacyjne (i bardzo
kontrowersyjne) wyniki.

Badania na płazińcach. Pierwsze badania zaczęły się dość skromnie. Jako przedmiot
badań wybrano dość dziwne stworzenie z typu płazińców (planaria). O wyborze tego
płaskiego robaka zadecydowało to, że przecięty na dwie części może z każdej
regenerować się w nowy organizm. Dzięki temu płazińce zapewniają eksperymentowi
idealne warunki kontrolne: jeżeli trzeba przeprowadzić na tym samym obiekcie dwa
różne eksperymenty, wystarczy po prostu przeciąć go na dwie części, aby uzyskać dwa
identyczne organizmy.
Eksperyment jest więc prosty i bezpośredni. Najpierw wyuczono płazińca wykonywać
określone zadania, a następnie przecięto go na pół uzyskując dwa identyczne osobniki.
Kiedy obie połówki w pełni się zregenerowały, przystąpiono do eksperymentu kontrol-
nego. Jeżeli pamięć jest zakodowana chemicznie, to jest możliwe, że obie połowy prze-
chowują zadanie w pamięci. Jeżeli zaś pamięć utrzymuje się w specjalnych połącze- ^warunkowany na światło © Rezultat: dwa kompletne © Oba zwierzęta kurczą się
plaziniec zostaje przecięty na pół płazińce na pojawienie się światła,
niach nerwów w głowie, to osobnik zregenerowany z części ogonowej, będąc identycz- wykazując, że efekty uczenia
ny genetycznie ze swym bliźniakiem, nie będzie posiadał nabytej przezeń wiedzy. RYSUNEK 8-7 utrzymują się.
 RYSUNEK 8-8 ..iiiwiają syntezę białka, zazwyczaj podwyższają dostępność RNA albo też jego
,,-^iywność; te zaś, które hamują lub utrudniają syntezę białka, realizują to zmniejszając
•'^ć dostępnego RNA lub też pobierając te składniki, które są niezbędne do syntezy
.,;;ilka. Inne środki farmakologiczne oddziałują na przekazywanie sygnałów nerwowych
;,|7C/ synapsy.
Hadania te ujawniły pewne nowe aspekty funkcjonowania pamięci. Okazuje się, że
•rimięć jest najbardziej podatna na zaburzający wpływ określonych środków aplikowa-
,,.ch zaraz po uczeniu się. Im dłuższy odstęp czasu między uczeniem się a zaaplikowa-
(T)Płaziniec wyuczony ©Wyuczonego płazińca -icm określonych środków, tym większa dawka tych środków jest potrzebna do usunięcia
reakcja na światło, jak w przecięto na pól i obie
poprzednim eksperymencie połówki umieszczono w ;;;idów pamięciowych. Czy to oznacza, że wraz z upływem czasu pamięć staje się coraz
roztworze rybonukleazy ;;•«;! ISZa?

Oczywiście, przeprowadzenie podobnych eksperymentów wiąże się z licznymi

•rudnościami. Dyskusja nad interpretacją ich wyników była niezwykle burzliwa. Fakt
szkodzenia lub osłabienia śladów pamięciowych przez wprowadzenie substancji
jicmicznej nie oznacza jeszcze, że samo zapamiętywanie oparte jest na kodowaniu
jieniicznym. Normalne funkcjonowanie układu nerwowego niewątpliwie zależy od
i wyzyjnie wyważonego i ściśle regulowanego środowiska chemicznego. W środowisku
i :yni łatwo mogą pojawić się zaburzenia wynikające z działania bardzo różnorodnych
j :/ynników albo substancji (jak np.: trucizna, niedobór tlenu, alkohol, środki halucyno-
© Rybonukleaza zmienia ©Płaziniec zregenerowany j:nne), a nie tylko tych, które są specyficznie powiązane z syntezą białka i przekazywa-
proces tworzenia się RNA z części głowowej reaguje łem synaptycznym. Te trudności między innymi nie pozwalają nam jeszcze na
w nowej połowie ciała na światło, a płaziniec
zregenerowany z części jibrmufowanie właściwych wniosków.
ogonowej nie reaguje

ogonowej? Oczywiście, płazińce są dość dziwnym organizmem - mają zdolność do Przekazywanie pamięci
regeneracji całego ciała z jednego drobnego fragmentu. Najwidoczniej zwierzęta mające
taką zdolność potrafią rozprowadzać pamięć po całym organizmie. Najbardziej frapujące eksperymenty psychologiczne w ostatnich latach dotyczyły
Udział RNA wtym zjawisku potwierdza fakt, że kiedy obie części uwarunkowanego na przenoszenia pamięci z jednego zwierzęcia na drugie.
światło płazińca regenerowano w roztworze zawierającym rybonukleazę niszczącą Ptazirice mające silnie rozwinięte zdolności regenerowania są równocześnie kanibala-
chemicznie RNA, to osobnik zregenerowany z części głowowej, tak jak uprzednio, mi-oznacza to, że z ochotą pożerają się wzajemnie. Jeżeli wyuczymy płazińca tego, że
przechowywał wyuczoną informację, a osobnik zregenerowany z części ogonowej nie światło poprzedza zawsze uderzenie prądem, a następnie zabijemy go i rozdrobnionym
pamiętał wyuczonego uprzednio doświadczenia (Corning i John, 1961). Istnieje kilka :ialem nakarmimy innego płazińca, to okazuje się, że doświadczenie nabyte przez
możliwych interpretacji tego zjawiska; dla nas najbardziej interesujące jest to, że RNA pierwszego przekazywane jest drugiemu robakowi (McConnel, 1962, 1964).
zawierający informację o wyuczonym odruchu nie zosta! przeniesiony do ponownie Jak należało oczekiwać, eksperymenty z przekazywaniem pamięci wywoływały
kształtującej się głowy w toku regeneracji w roztworze rybonukleazy. Skłania to do olbrzymie zainteresowanie wśród szerokiej publiczności i równocześnie skrajnie scep-
przypuszczeń, że jeśli nawet RNA zawierający nabytą informację rozprzestrzeniany jest iyczny stosunek środowisk naukowych. Ostatnie próby powtórzenia tych eksperymen-
po całym organizmie (przynajmniej u tego robaka), to wykorzystany może być jedynie tów zakończyły się fiaskiem. Okazało się, że istnieje wiele różnych prawdopodobnych
przez część głowową (rys. 8-8). pyjaśnień pozornego sukcesu pierwszych eksperymentów, ale żadne z nich nie ma nic
Bpólnego z pamięcią. A jeżeli nawet pamięć odgrywa w tym jakąś rolę, trzeba
Badania chemiczne. Przeprowadzono również badania chemiczne innego typu. Wypró- względnie fakt, że płaziniec to względnie prymitywny organizm. Może on charaktery-
bowywano szereg środków farmakologicznych na różnych żywych stworzeniach (nie jiować się specyficznymi mechanizmami uczenia się, które nie mają żadnego znaczenia
wyłączając ludzi) w różnorodnych sytuacjach uczenia się. Najczęściej do badań tego typu )a zrozumienia pamięci organizmów wyższych.
używano substancji ułatwiających lub utrudniających syntezę białka. Substancje, które Gdy dyskusje rozgorzały na dobre, pojawiły się nowe dane świadczące o analogicznej
formie przekazywania pamięci u szczurów i myszy (Unger, 1966; Unger i Oceguera
-Navarro, 1965). Szczury (i ludzie) zazwyczaj podskakują w momencie nagiego, silnegr
dźwięku. We wstępnej fazie eksperymentów szczurom eksponowano często głośnc
dźwięki. Trwało to tak długo, aż zwierzęta przywykły do nich i później już nie reagowały
na nie drgnięciem. Taka habituacja wymaga około 9 dni treningu. Następnie niewytre.
nowanej myszy wstrzykiwano dializowany homogenat mózgu, wzięty z wyuczonych
dawców, po czym sprawdzano jej reakcję na dźwięk. U myszy po wstrzyknięć
uzyskiwano już średnio po około 1,2 dnia zahamowanie reakcji lękowej - zaskakując
rezultat, zwłaszcza gdy zwrócimy uwagę na to, że na zahamowanie tego typu reakcji
lękowej u myszy nie poddanej wstrzyknięciu trzeba jeszcze więcej czasu niż u szczurów
Mysz, której wstrzyknięto dializowany homogenat mózgu niewytrenowanych szczurów
potrzebowała 11 dni, aby przyzwyczaić się do dźwięku, to znaczy mniej więcej tyle czasu
ile zużywały myszy, które nie otrzymały żadnego środka.
Wyniki te są frapujące, pozostaje jednak niejasne, czy rzeczywiście przenoszone bylv
od jednego do drugiego zwierzęcia jakieś informacje, czy jedynie ogólny wpływ
hamujący? Następny eksperyment pokazał, że wpływ wstrzyknięcia był rzeczywiście
specyficzny.
Jedną grupę zwierząt przyzwyczajano do silnego dźwięku, a drugą do podmuchu
powietrza (co normalnie również wywołuje reakcję lękową). Po wstrzyknięciu homoge-
natu mózgu niewytrenowanym zwierzętom wystąpiło u nich przeuczenie wyłącznie w
odniesieniu do tego specyficznego nawyku, który został nabyty przez dawcę. U biorcy
homogenatu mózgu od szczura, którego wyuczono hamowania reakcji lękowej na
strumień powietrza, zauważono hamowanie reakcji tylko na działanie strumienia
powietrza, natomiast nie występowało osłabienie reakcji na dźwięk, czego nie uczono
jego dawcy (rys. 8-9). •
Co można wywnioskować z tego wszystkiego? Ostatecznej odpowiedzi na razie nie
mamy. Wielu uczonych odnosi się dość sceptycznie do tych spraw. Jeżeli możliwe jest
przekazywanie informacji zmagazynowanej w pamięci, stawia to przed nami wicie
interesujących problemów dotyczących natury pamięci. Oznaczałoby to, że specyficzne
ślady pamięciowe zakodowane są w substancjach chemicznych, a substancje te mogą
dość swobodnie przenosić się w organizmie i mogą być przekazywane od jednego
organizmu do drugiego, nawet od szczurów do myszy. Jak w tej sytuacji wyjaśnić
kodowanie w neuronach? Brak jakichkolwiek danych o tym, jakie mechanizmy mogą
zapewnić działanie podobnego systemu. Zanim będziemy mogli rozstrzygnąć, jakie
konsekwencje mają te badania dla procesu gromadzenia i przetwarzania informacji,
musimy jeszcze poczekać, aż uzyska się więcej wyników badań eksperymentalnych.
ZABURZENIA PAMIĘCI
Jest oczywiste, że pamięć krótkotrwała służy do utrzymywania informacji przez okres 1 Przeprowadzono wiele badań nad związkiem wstrząsu elektrycznego z amnezją wsteczną. Krytyczne
niezbędny dla dokonania jej konsolidacji. W czasie aktywności elektrycznej, wywołanej 'mówienie tych eksperymentów i bibliografie Czytelnik może znaleźć w artykule Deutscha (1969).
0nś zdarzeniem, jego ślad pamięciowy konsoliduje się w pamięci długotrwałej.
Ylożliwe jest zatem naruszenie stałych śladów zdarzeń przez dezorganizację tej aktyw-
ności elektrycznej. Założenie to potwierdza się. Oddziaływanie silnego prądu elektrycz-
no na żywy mózg powoduje zaburzenia pamięci krótkotrwałej.
Wstrząsy elektryczne
H\trzqs elektryczny (electroconvnlsive shock, ECS) polega na stosowaniu prądu
elektrycznego o takim napięciu, że wywołuje ono konwulsje. W typowym eksperymencie
,c zwierzętami (rys.8-10) szczura umieszcza się na wysokiej platformie o tak małych
rozmiarach, aby zwierzę nie czuło się zbyt wygodnie. Krata pod platformą jest
• podłączona do sieci elektrycznej. Kiedy szczur zeskakuje z platformy, co jest jego
naturalną reakcją, otrzymuje średnio nieprzyjemne uderzenie prądem elektrycznym. W
! warunkach normalnych szczur w tej sytuacji uczy się bardzo szybko (zazwyczaj po jednej
próbie) pozostawać jak najdłużej naniewygodnej platformie. Ale jeżeli za każdym razem
natychmiast po zeskoczeniu z platformy otrzyma on ECS, będzie zachowywał się po tym
| lak zwierzę niedoświadczone, to znaczy będzie zeskakiwał z platformy otrzymując za
każdym razem słabe uderzenia prądem elektrycznym po łapach. Im dłuższa przerwa
między reakcją a zastosowaniem ECS, tym mniej prawdopodobne, że zwierzę zeskoczy
nadół2 (rys. 8-10).
Eksperyment z platformą pomija wiele ważnych problemów. Załóżmy, że w ekspery-
mencie stawia się inne zadania - uczy się zwierzę przechodzić określonym korytarzem
labiryntu w celu uzyskania pożywienia, i przyjmijmy, że po każdej próbie otrzymuje ono
ECS. Zwierzę może w efekcie unikać drogi prowadzącej do pożywienia, aby nie
poddawać się nieprzyjemnemu działaniu ECS. Mówiąc inaczej, w takich warunkach nie
można odróżnić jego niezdolności do zapamiętania, gdzie znajduje się pokarm, od jego
prób uniknięcia ECS. W eksperymencie z platformą szczur jednak kontynuuje swoje
reakcje, w rezultacie otrzymuje uderzenie prądem po łapach i ECS. Jeżeliby zapamiętał
Jakiekolwiek przykre wrażenia, będące wynikiem ECS, to przejawiałby narastającą
niechęć do opuszczenia platformy. Nic takiego nie następuje, najwidoczniej zwierzę
zapomina o nieprzyjemnym uczuciu towarzyszącym uderzeniu prądem po łapach, jak i o
przykrym uczuciu wywołanym ECS.
Wyraźny jest zatem wpływ ECS na pamięć zwierzęcia. Ponieważ ECS stosuje się
również jako technikę terapeutyczną w leczeniu zaburzeń psychicznych u człowieka,
podejmowane były próby badania jego wpływu na pamięć chorego. Okazało się jednak,
suzyskane rezultaty były niezupełnie przekonywające. Jeżeli wymagano od pacjentów
taż przed zastosowaniem ECS wyuczenia się listy słów, a po ECS sprawdzono, w jakim
ilopniu pamiętają oni te słowa, to okazało się, że zapominają więcej niż normalnie. Ale
!przyczyną tego mogą być różne czynniki motywacyjne: należy pamiętać, że wszyscy
RYSUNEK 8-9

Szczury grupy A wyuczono Homogenat mózgu szczurów Zwierzęta, którym wstrzyknięto Ale nawet po 8 dniach nie
nie bać się podmuchu grupy A wstrzyknięto homogenat mózgu grupy A, mogą przyzwyczaić się
powietrza nie trenowanym zwierzętom uczą się nie reagować na silny do silnego hałasu
podmuch powietrza po 4,9 dnia ...

BANG

Szczury normalnie przejawiają Szczury grupy B wyuczono Homogenat mózgu szczurów Zwierzęta, którym wstrzyknięto Ale nawet po 12 dniach nie
reakcję lękową na głośny dźwięk nie bać się silnego hałasu grupy B wstrzyknięto homogenat mózgu grupy B, mogą przyzwyczaić się do
albo inne nieoczekiwane zdarzenie nie trenowanym zwierzętom uczą się nie reagować na silny silnego podmuchu powietrza
dźwięk już po 1,6 dnia ....

Cl C4
Grupa kontrolna C nie jest Homogenat mózgu szczurów Zwierzęta, którym wstrzyknięto I aż 15 dni, aby wyuczyć się
trenowana w ogóle grupy C wstrzyknięto homogenat mózgu grupy C, niereagowania na podmuch
nie trenowanym zwierzętom potrzebują aż 12 dni, aby powietrza
wyuczyć się niereagowania
na silny hałas ....

chorzy cierpią na takie lub inne zaburzenia psychiczne, zazwyczaj oczekiwana terapia Typowa forma amnezji nosi nazwę amnezji wstecznej (retwgmde amnesid). Najczęściej
budzi w nich silny lęk i mało ich interesuje wyuczenie się listy nie powiązanych ze sobą nożna ją zaobserwować w następstwie silnego wstrząsu mózgu, powstałego wskutek
słów (patrz też Williams, 1966). upadku, uderzenia w głowę lub też wskutek wstrząsu elektrycznego. Człowiek dotknięty
Minezją wsteczną nie pamięta zdarzeń sprzed wypadku. Ale, co dziwniejsze, nie
zapomina zdarzeń z odległej przeszłości. Można więc przedstawić pamięć w postaci
prostej linii rozciągniętej w czasie. Po doznanym urazie linia zaciera się poczynając od
Amnezje
lomentu, kiedy nastąpił wypadek, przy czym to zacieranie rozciąga się wstecz
Wstrząs elektryczny może zaburzyć proces uczenia się u zwierząt i wywołać amnczjęu Proporcjonalnie do tego, jak poważne jest uszkodzenie.
ludzi co najmniej w odniesieniu do bardzo niedawnych zdarzeń. Te skutki amnezji same W miarę powrotu chorego do zdrowia jako pierwsze pojawiają się wspomnienia dawno
w sobie są interesujące, a prócz tego wskazują na pewne kierunki badań nad pamięcią- minionych zdarzeń (rys. 8-11).
Szczur zostaje umieszczony
na wysokiej platformie, pod
którą znajduje się krata
podłączona do sieci elektrycznej
Szczur usiłuje zeskoczyć z Szczura zabrano z platformy
© Szczur nie schodzi z platformy
platformy i otrzymuje słaby Szczur zostaje ponownie
wstrząs elektryczny umieszczony na platformie

Szczur zostaje umieszczony

© © Szczur zostaje ponownie Szczur zeskakuje z platformy
Szczur usiłuje zeskoczyć z Szczur zostaje zdjęty z umieszczony na platformie
na wysokiej platformie, pod
platformy i otrzymuje słaby platformy i poddany silnemu
którą znajduje się krata wstrząsowi elektrycznemu
podłączona do sieci elektrycznej wstrząs elektryczny
 ZABURZENIA PAMIĘCI 319

RYSUNEK 8-11. Hipotetyczne fazy odzyskiwania pamięci po amnezji wstecznej. Źródło: Barbizet (1970).

Najwidoczniej ślady pamięciowe w rzeczywistości nie były zatarte, a raczej zakryte.

'roces powrotu pamięci wydaje się procesem odkrywania kolejnych zapisów w pamięci,
poczynając od bardzo odległej przeszłości aż do teraźniejszości. To, w jakim stopniu
pamięć ostatecznie powróci, zależy od wielu czynników, ale powraca ona prawie u
wszystkich. (Historie oglądane czasem na ekranie, w których ludzie tracą pamięć na wiele
lat, w rzeczywistości występują dość rzadko, a jeżeli już się zdarzają, to według wszelkiego
prawdopodobieństwa spowodowane są częściej przez czynniki psychiczne niż przez
yrazy fizyczne mózgu; innymi słowy bywają często związane z tym, że pacjent sam tłumi
nieświadomie określone wspomnienia. Po odpowiednim leczeniu psychiatrycznym
może sobie wszystko przypomnieć). Ostatnie kilka minut przed wypadkiem nie wydają
się jednak możliwe do odtworzenia. Fakt ten służy do potwierdzenia hipotezy, że
darzenia zachodzące w momencie wypadku znajdowały się tylko w pamięci krótko-
Irwałej i nie zdążyły przejść do pamięci długotrwałej. Zjawisko to często wykorzystywane
•ft jako potwierdzenie faktu, że do konsolidacji pamięci niezbędny jest odpowiedni
okres czasu.
Przebieg zapominania i odzyskiwania pamięci w sytuacji amnezji wstecznej ma istotne
Baczenie dla wyjaśnienia sposobu funkcjonowania pamięci. Przede wszystkim należy
Wrócić uwagę na to, że uraz wpływa wyłącznie na pamięć o zdarzeniach z przeszłości.
tae rodzaje przechowywanej informacji, na przykład rozumienie i posługiwanie się
Szykiem, pozostają nienaruszone. W dalszych rozważaniach wykażemy, że pewne
-Odzaje uszkodzeń mózgu wpływają z kolei tylko na funkcje mowy, nie naruszając przy
?tn pamięci przeszłych zdarzeń.
 Ponieważ po urazie pamięć stopniowo powraca, najwidoczniej szok pourazowy nj„
likwiduje nagromadzonej informacji, a po prostu powoduje, że staje się ona niedostępna
Tak więc samo przechowywanie informacji najwyraźniej jest czymś odrębnym od
procesów związanych z wydobywaniem przechowywanych śladów pamięciowych.
Wróćmy raz jeszcze do dziwnego przebiegu powrotu pamięci po amnezji. Utrata
wspomnień z dalekiej przeszłości jest najmniej prawdopodobna, a ponadto, jeśli nastąpi
wspomnienia te pojawiają się w pierwszej kolejności. Proces odzyskiwania pamięcj
przebiega od dalekiej przeszłości do teraźniejszości. Sugeruje to nam dwie właściwości
natury pamięci. Po pierwsze, informacja dotycząca czasu wystąpienia tego czy innego
zdarzenia służy najwidoczniej za ważną wskazówkę w późniejszym przypomnieniu g0
sobie; inaczej byłoby niezrozumiałe, dlaczego przebieg odzyskiwania pamięci tak silnie
zależy od czasu, w jakim zachodziły zdarzenia. Po drugie, taka kolejność odzyskiwania
pamięci świadczyłaby o tym, że stare wspomnienia są trwalsze niż nowe. Możliwe, że
wraz z upływem czasu pamięć w jakiś sposób wzmacnia się automatycznie, dlaczegożby
inaczej stare wspomnienia miały być najodporniejsze na działanie szoku pourazowego, a
wspomnienia z niedawnej przeszłości najbardziej nań podatne? Ale podobne rozumo-
wanie przeczy najwyraźniej zdrowemu rozsądkowi. Zazwyczaj trudno jest nam przy-
pomnieć sobie dawne zdarzenia. A przecież, gdyby były one najtrwalsze, to i przywołać je
powinno być najłatwiej?
Możliwe, że właśnie trudność w przypominaniu sobie dawnych zdarzeń wiąże się z ich
wyraźną odpornością na amnezję. Być może, uraz oddziałuje tylko na silniejsze, a przez
to, oczywiście, bardziej dostępne wspomnienia. Możliwe, że uraz rozprzestrzenia się od
teraźniejszości-bez wątpienia najbardziej dostępnej dla naszej pamięci-do przeszłości
poprzez szlaki strukturalne pamięci długotrwałej. Jeżeli tak jest istotnie, to powinniśmy
ponownie przeanalizować niektóre z badań dotyczących chemicznej natury pamięci. Jak
już wspominaliśmy, stwierdzono, że im większy jest odstęp między uczeniem się a
wprowadzeniem środka farmakologicznego, wywołującego zacieranie się pamięci, tym
większą jego dawkę należy zaaplikować, aby uzyskać ten efekt. Czy następuje to w
związku z tym, że starsze ślady są trwalsze (jak sugerowano wyżej), czy też po prostu
starsze ślady są trudniej dostępne od nowych i dlatego nie łatwo jest je zniszczyć? Na
pytanie to trudno odpowiedzieć.
Fakt, że zdarzenia zaistniałe w ostatnich kilku minutach przed urazem mózgu nie
przypominają się nigdy, jest zgodny z poprzednimi wynikami dotyczącymi skutków
3
działania ECS . Uszkodzenie pamięci krótkotrwałej najwidoczniej wpływa na przecho-
wywanie informacji w pamięci długotrwałej. Nie oznacza to jednak, że kiedy pamięć
krótkotrwała funkcjonuje prawidłowo, informacja będzie automatycznie zarejestrowana
w pamięci długotrwałej. Bez trudności zapamiętujemy przez krótki czas dopiero co zaszłe
3
Pewna niepokojąca niezgodność występuje w odniesieniu do czasu trwania pamięci krótkotrwałej u ludzn
zwierząt. Badania na zwierzętach przy użyciu ECS wskazują, że pamięć krótkotrwała trwa co najmniej jedną
godzinę. W niektórych z tych badań przyjmuje się, że zdarzenie przechowywane przez pierwsze 24 godziny
pochodzi z pamięci krótkotrwałej. W badaniach z ludźmi pamięć krótkotrwałą szacuje się w sekundach. W
następnym rozdziale zobaczymy, że pamięć krótkotrwała u człowieka może trwać jedynie przez czas od 20 do
30 sek.
jarzenia, ale bardziej trwałe zapamiętanie tych zdarzeń wymaga aktywnego wysiłku.
Cynika z tego, że do przechowania informacji w pamięci długotrwałej potrzeba czegoś
więcej, aniżeli krótkotrwałej rewerberacji elektrycznej.
przypadki H.M. i N.A.
\ ^poznajmy się z zaburzeniami pamięci u chorego, którego nazwiemy N.A. Pełnił on
i służbę wojskową w jakiejś nudnej bazie wojskowej. Aby jakoś spędzić czas, zajmował się
; ijchtunkiem. Pewnego razu spadł ochraniacz z floretu jego przeciwnika i N.A. został
j zraniony. Ostrze floretu przeszło przez dość cienką kość nosową i przedostało się do
i nlózgu. Osoba, która spotkałaby przypadkowo N.A. w kilka miesięcy po wypadku,
i byłaby przekonana, że jest on całkowicie zdrowym człowiekiem. Chodził normalnie,
I wykonywał szereg czynności i mógł nawet podtrzymać typową rozmowę towarzyską. W
zachowaniu jego pojawiła się tylko jedna niezwykła rzecz-najwyraźniej nie potrafił
zatrzymać dłużej w pamięci żadnych nowych zdarzeń.
Historyjka poniższa dobrze ilustruje jego trudności. Jednym z psychologów badają-
cych zaburzenia pamięci u N.A. był profesor Wayne Wickelgren, który pracował w
Massachusetts Institute of Technology. On to właśnie opowiedział tę historię:
„Przedstawiono mi N.A. w maleńkiej kawiarence Wydziału Psychologicznego
M.I.T. Odbyło się to w następujący sposób. N.A. usłyszawszy moje nazwisko
zapytał:
Wickelgren, to niemieckie nazwisko, nieprawdaż?
Nie, odpowiedziałem.
Irlandzkie?
Nie.
Skandynawskie?
Tak, skandynawskie.
Porozmawiałem z nim około pięciu minut, a następnie udałem się do swojego
gabinetu, gdzie przebywałem chyba przez pięć minut. Kiedy wróciłem, N.A.
popatrzył na mnie tak jakby widział mnie po raz pierwszy w życiu. Ponownie
zostałem mu przedstawiony, po czym zapytał mnie:
Wickelgren to niemieckie nazwisko, nieprawdaż?
Nie.
Irlandzkie?
Nie.
 Skandynawskie?
Tak".
Dokładnie w tej kolejności co uprzednio (Wickelgren, bezpośrednia informacja)
Chociaż sama rozmowa z N.A. wydawała się zupełnie normalna, to kiedy zostają
przerwana, wszystko trzeba było zaczynać od nowa, tak jakby do tego momentu nic nje
zostało powiedziane4.
Jak żyją ludzie z podobnymi uszkodzeniami mózgu? Inny chory, który poddany by|
dokładnym badaniom, to H.M., cierpiał on na silne ataki epileptyczne. Kiedy miał lat 27
nie mógł już dłużej pracować i wskutek krańcowo złego samopoczucia zdecydował się na
poddanie operacji chirurgicznej (usunięto mu środkowe partie płatów skroniowych). p0
zabiegu zniknęły ataki epilepsji, jego LI. podniósł się do 118 (do operacji wynosił 104),
ale nie mógł zapamiętać nowych rzeczy. Oto jak badający H.M. opisuje jego życie;
„Przez trzy noce w Clinical Research Center pacjent wzywał nocną pielęgniarkę!
przepraszając ją gorąco wypytywał, gdzie się znajduje i jak się tu dostał. Było dla
niego oczywiste; że leży w szpitalu, ale jak się okazało, nie mógł sobie nic
przypomnieć z wydarzeń ubiegłego dnia. Przy innej okazji zauważył: »Każdy dzień
jest sam dla siebie, bez względu na to, jaką radość czy smutek mi przynosi«. Często
starając się przedstawić typowy opis swojego, stanu, stwierdzał, że jest to »podobne
do przebudzenia się ze snu«. Jego doświadczenie życiowe to doświadczenie
człowieka, który dopiero zaczyna orientować się w otoczeniu, jeszcze nie rozumie w
pełni sytuacji, a to dlatego, że nie pamięta tego, co działo się wcześniej". (Milner,
Corkin i Teuber, 196.8).
Typ uszkodzenia mózgu u tych chorych stawia przed nami kilka problemów
dotyczących mechanizmów pamięci. Ich systemy pamięciowe działają najwidoczniej
prawidłowo pod każdym względem, z wyjątkiem jednego-wejścia do pamięci długo-
trwałej. Wejście informacji do pamięci krótkotrwałej oraz wydobycie jej są, jak widać,
nieuszkodzone. Chorzy mogą prowadzić rozmowę, co oznacza, że potrafią wydobywać
4
Nawiasem mówiąc, bardzo to komplikuje prace eksperymentalne z tego typu chorymi. Jeden z nas
pracował z profesorem Wickelgrenem badając pamięć krótkotrwałą studentów Harwardu i M.I.T. Pewnego
razu, kiedy N. A. odwiedził M.I.T., pomyśleliśmy, że warto byłoby włączyć go do naszych eksperymentów,
ponieważ pozwoliłoby to na porównanie jego pamięci z pamięcią innych badanych. Ale nie wyszliśmy poza
podanie instrukcji. N. A. zazwyczaj wysłuchiwał naszych objaśnień, kiwał głową i mówił: „Świetnie,
zaczynamy!" Wtedy eksperymentator odwracał się, aby włączyć magnetofon i pozostałą aparaturę. Kiedy
wszystko było przygotowane i pozostawało zaprezentować N. A. pierwszy materiał eksperymentalny, pytano
go: „Czy jest pan gotów?", na co on niezmiennie odpowiadał: „Gotowy, do czego? Chcecie, żebym coś zrobił?
Z czasem Wickelgren miał więcej szczęścia,ale nasze początkowe trudności ilustrują fakt, że jakkolwiek chorzy
tego typu mogą dostarczyć nadzwyczaj pożytecznych informacji dotyczących pamięci, to uzyskanie niezbęd-
nych danych jest rzeczą niezwykle trudną. W dodatku cierpią oni wskutek innych problemów wynikających z
defektu neurologicznego, problemów nie związanych z pamięcią, lecz, będących przyczyną trudności
motywacyjnych i emocjonalnych podczas prowadzenia tych badań. Bardziej szczegółowy opis testów
stosowanych w tego typu przypadkach patrz seria artykułów, które ukazały się w czasopiśmie „Neuropsycho-
logia" 1968, t. 6, s. 211-282. Omówione tam są też przypadki obu pacjentów N. A. i H. M.
,,iaczenia słów ze swojej pamięci trwałej. Mogą zatem posługiwać się tym systemem, nie
qlO
gą jedynie wprowadzić do niego nic nowego,
fo bardzo istotna różnica. Jak więc chory może wykonywać złożone procesy
,nlysłowe, niezbędne do rozumienia i posługiwania się językiem, jeśli jednocześnie nie
lOtrafi wprowadzić do systemu pamięci nowego materiału? Nawet H.M., pacjent z
najbardziej ostro przejawiającymi się zaburzeniami, zachował zdolność normalnego
rozumienia mowy: „Może powtarzać i przekształcać zdania ze skomplikowaną składnią,
szurnie istotę żartów, nawet opartych na dwuznaczności semantycznej". (Milner i inni,
|968).
Ustaliliśmy wcześniej, że bardzo ważne jest rozróżnienie informacji przechowywanej
•żj w pamięci i procesów związanych z jej wydobyciem. Oczywiście, niemniej ważne jest
rozróżnienie operacji zapewniających dostęp do informacji przechowywanej w pamięci
jługotrwałej oraz operacji zapewniających nowej informacji wejście do pamięci dlugo-
:rwaiej. Chory z omawianymi wyżej zaburzeniami jest zdolny do tworzenia wspomnień
krótkotrwałych, czyli typowej pamięci krótkotrwałej oraz „pamięci pracującej", nie-
zbędnej do śledzenia informacji w miarę wydobywania jej z pamięci długotrwałej. Ale
procesy zapewniające przekształcenie tego materiału krótkotrwałego w materiał trwały
są wybiórczo zaburzone.
Czego mogą się uczyć pacjenci tego typu? Trudno jest odpowiedzieć na to pytanie.
Jasne jest, że pewnych rzeczy mogą się nauczyć. H.M. nie mógł opisać, jakie zajęcie
1
wykonuje w państwowym ośrodku rehabilitacyjnym (przymocowywanie zapałek do
kawałków kartonu) nawet po 6 miesiącach codziennego wykonywania tej czynności.
Niemniej jednak „mgliście zdawał sobie sprawę" z takich rzeczy, jak śmierć swojego ojca
czy zabójstwo prezydenta Kennedy'ego. Czy ta słaba, powierzchowna pamięć mówi nam
coś o naturze procesów pamięciowych, czy też po prostu wskazuje, że zaburzenie
neurologiczne nie jest całkowite? Na przykład, u pacjenta N.A. w okresie następującym
po wypadku pamięć jego stopniowo polepszyła się, tak że, kiedy jeden z nas badał go w
Uniwersytecie Kalifornijskim (około 5 lat po opisanym wypadku), okazało się, iż nastąpił
pewien wzrost zdolności do uczenia się. Jednakże próby wyuczenia go technik
mnemotechnicznych w celu dalszej poprawy jego pamięci zakończyły się całkowitym
niepowodzeniem. U pacjenta H.M. zaś zdolność do uczenia się nie poprawiła się w ogóle
zbiegiem czasu.
Zdolność do opanowania nowego materiału może również zależeć od rodzaju
informacji. U wielu chorych cierpiących na zaburzenia pamięci można zaobserwować
różnicę w zdolności do uczenia się materiału werbalnego i niewerbalnego.
Mechanizmy pamięci
Pewne ogólne cechy charakterystyczne pamięci wyłaniają się z badań nad rodzajami jej
:
osłabienia powstałymi w wyniku zaburzeń neurologicznych. Zdarzenia przez krótki czas
po wystąpieniu utrzymują się w pamięci krótkotrwałej. Zakłócenie tej pamięci zaburza
zdolność do tworzenia bardziej trwałych śladów napływających informacji. Ale krótko-
trwałe utrzymanie w pamięci nie wystarcza do długotrwałego przechowania inforrna--
Człowiek może okazać się niezdolny do przyswojenia sobie nowej informacji, j^ ,
nawet można sądzić, że pamięć krótkotrwała funkcjonuje u niego normalnie. Tak w'
procesy związane z przechowywaniem starej informacji i zdobywaniem nowej wydają s'
odrębne od siebie i człowiek może zachować jedne z nich mimo braku drugich. Ponadt
mechanizmy wydobywania informacji należy traktować oddzielnie od mechanizmowi •
przechowywania. Wydobywanie może być zaburzone, chociaż przechowywanie p 0 ? 0
staje w normie, i ponadto zaburzenie procesu wydobycia może dotyczyć jedyni'
specyficznych rodzajów informacji.
W miarę jak zaczyna zarysowywać się ogólna charakterystyka pamięci wyłania $j.
oczywiste pytanie: z jakimi strukturami mózgu związane są te różnorodne funkcje? Cz\
istnieją specyficzne części mózgu odpowiedzialne za procesy gromadzenia i wydobywa,
nia informacji? Jeżeli uda nam się ustalić lokalizację tych funkcji pamięci, będzierm
mogli przystąpić do ich dokładnego zbadania.
POSZUKIWANIE LOKALIZACJI
PAMIĘCI DŁUGOTRWAŁEJ
Pierwsze informacje dotyczące lokalizacji różnych funkcji w mózgu pochodzą z bardzo
ogólnych obserwacji chorych z uszkodzeniami mózgu. W wyniku tych obserwacji dość
szybko ustalono, że uszkodzenia potylicznych części mózgu powodują zaburzenia
widzenia, a uszkodzenie części czołowych-zaburzenia procesów emocjonalnych i
motywacyjnych. Ponadto ustalono również, że uszkodzenie lewej półkuli mózgu ma
wpływ na mowę, szczególnie u osobników praworęcznych. Było to podstawą do
sformułowania pierwszych ogólnych stwierdzeń dotyczących lokalizacji funkcji.
Wyłania się tu jednak pewna komplikacja. Zadziwiające jest to, że zarówno u ludzi, jak
i u zwierząt, pomimo poważnych uszkodzeń znacznych części mózgu, pamięć pozostaje
w stanie prawie niezaburzonym. Okazuje się, że utrwalone określone ślady pamięciowe
są prawie niezniszczalne. Jedyna prawidłowość, jaka zdaje się wynikać z tych obserwacji,
ma bardzo ogólny charakter. Im znaczniejsze są uszkodzenia mózgu, tym poważniejsze
są jego skutki dla pacjenta.
To ostatnie stwierdzenie, znane jako prawo działania masy (Law of Mass Action),
pochodzi z pionierskich prac psychologa Lashleya (1931, 1950). Poszukiwał on
engramów, śladów nerwowych określonych wspomnień. Uczył zwierzęta wykonywania
różnorodnych zadań, a następnie niszczył operacyjnie różne części ich mózgu, mając
nadzieję, że odkryje miejsce przechowywania pamięci o danym zadaniu. Nie udało mu
się jednak znaleźć jakichkolwiek dowodów na to, że specyficzny ślad pamięciowy
przechowywany jest w jakiejś ściśle określonej części mózgu. Zamiast tego odkrył on, że
pamięć o wyuczonym zadaniu uległa zaburzeniu proporcjonalnie do ilości (wagi)
uszkodzonej tkanki mózgowej; tak właśnie powstało prawo działania masy.
Ten sam rezultat uwidacznia się w badaniu zaburzeń pamięci, typowych dla chorych i
szkodzenia mi mózgu, powstałymi zarówno po urazie, jak i po operacji neurochirur-
•icznej. W żadnym wypadku nie udało się stwierdzić, że uszkodzone zostały specyficzne
r
|ady pamięciowe. Można utracić pamięć dotyczącą pewnego ograniczonego odcinka
7;lS
u, jak to się dzieje w wypadku amnezji, ale dobrze utrwalony ślad jakiegoś zdarzenia
]lC
może zostać usunięty w wyniku zabiegu chirurgicznego. Nawet wówczas, kiedy chory
!Je może przypomnieć sobie określonych zdarzeń, nie potradi odróżnić nowych zdarzeń
,J starych i ma poważne trudności ze swą pamięcią; nie mamy podstaw, aby
przypuszczać, że jest to coś więcej niż wynik zaburzenia pewnych funkcji wydobywania
informacji, utrudniającego odtworzenie starych wspomnień.
Jaki wypływa stąd ogólny wniosek? Możliwe, że pamięć nie jest zlokalizowana w ściśle
określonych częściach, ale rozsiana po całym mózgu. W takim wypadku każdy
specyficzny ślad pamięciowy będzie związany z obszernymi częściami mózgu, przy czym
żadna z tych części oddzielnie nie jest niezbędna, ale im więcej ich jest włączonych, tym
bardziej wyraziste będzie wspomnienie. Dlatego niektórzy uczeni przypuszczają, że
informacja napływająca z zewnątrz odciska się na ciągłej aktywności zachodzącej w
niózgu, a pamięć polega jedynie na zmianach tego kompleksowego, rozproszonego
Lik lądu występującej aktywności5.
JEDEN MÓZG CZY DWA MÓZGI?
Ciało ludzkie jest symetryczne. Mamy dwie ręce, dwie nogi, dwoje oczu i dwoje uszu.
Mamy również dwa mózgi albo inaczej, dwie półkule będące prawie dokładnymi swoimi
kopiami. Każda półkula ma własne ośrodki odbioru informacji słuchowej, wzrokowej i
dotykowej oraz ośrodki regulacji aktywności mięśniowej. Dwie półkule mózgu komu-
nikują się między sobą za pośrednictwem masy włókien nerwowych, zwanych ciałem
modzelowatym (corpus callosum) (rys. 8-12).
W związku z symetrią w anatomii dwóch półkul mózgowych nasuwa się natychmiast
pytanie, czy obie półkule mózgowe mogą funkcjonować niezależnie jedna od drugiej.
Dane anatomiczne nie wykluczają takiej możliwości. Każdy narząd zmysłu wysyła swoją
informację do obu półkul mózgu. Ale czy to oznacza, że istnieją również dwa odrębne
systemy pamięci? Czy każda z półkul przechowuje tę samą informację, chroniąc ją w ten
sposób na wypadek uszkodzenia drugiej półkuli? A może dzielą się one pracą tak, że
jedna z półkul podejmuje jedne operacje, a druga inne? Może dzieje się tak, że kiedy jedna
i półkul próżnuje, wykonuje nieznaczną pracę albo też jest całkowicie bezczynna, to
wtedy druga funkcjonująca połowa przejmuje wszystkie jej czynności? Odpowiedź na
wszystkie te pytania brzmi tak: chociaż będzie to ostrożne, powściągliwe „tak",
poprzedzone Jeśli", „ale", „być może", mimo wszystko będzie to „tak".
' Ci z Was, którzy wiedzą, w jaki sposób obraz wzrokowy jest odwzorowany w formie hologramu,
"i;iiychmiast uchwycą analogię. Niestety analogia ta jest zbyt uproszczona. Trzeba wyjaśnić znacznie więcej
Ihkiów dotyczących pamięci ludzkiej niż tylko prawo działania masy. Jak dotąd modeli hologramowych nic
zastosowano do wystarczającej liczby problemów pamięci ludzkiej, aby można byk) ocenić ich wartość.
 Rozszczepienie mózgu u zwierząt
\stem wzrokowy stanowi doskonały sprawdzian funkcjonowania obu półkul mózgo-
i,ch. W systemie tym wszystko, co spostrzegane jest lewą połową siatkówki, dociera do
!-\vej półkuli mózgu, a wszystko spostrzegane prawą połową-do prawej. Dotyczy to
,bydwu oczu. (Pamiętajcie, że soczewka oka daje odwrócony obraz, dlatego, kiedy
patrzycie prosto przed siebie, przedmioty znajdujące się na lewo odbijają się w prawej
połowie siatkówki, a zatem i w prawej półkuli mózgu). Nie istnieje jednak żadna linia
pionowa, która dzieliłaby pole widzenia na dwie równe części w momencie, kiedy
patrzymy prosto przed siebie. W jaki więc sposób następuje koordynacja informacji
docierającej do obu półkul, tak że pojawia się jedno wyraźne spostrzeżenie i ślad
pamięciowy?
Podstawowe pytanie, na które musimy znaleźć odpowiedź, brzmi: w jaki sposób
informacja docierająca do jednej półkuli mózgu współdziała z informacją, która dociera
t|o jego drugiej półkuli? Aby znaleźć odpowiedź, trzeba nauczyć zwierzę wykonywania
zadania, przy którym tylko jedna półkula mózgowa otrzymuje informację sensoryczną.
Następnie należy wykonać próby sprawdzające w warunkach, kiedy tylko druga półkula
(nie wyuczona półkula) może odbierać bodziec testowy. Czy zwierzę będzie mogło
właściwie wykonać zadanie''

Sygnał Sygnał
z lewej strony z prawej strony

Reakcja
Reakcja
lewej ręki
prawej ręki

Sygnał z prawej Sygnał z lewej

strony dociera strony dociera
RYSUNEK 8-13 do lewej półkuli do prawej półkuli
 Na rysunku 8-13 przedstawione zostały włókna wzrokowe, idące od oczu do mózgi,
spotykające się i krzyżujące w miejscu zwanym skrzyżowaniem wzrokowym, (y^u.
rozdział 4). Jeżeli poprowadzić cięcie przez środek skrzyżowania wzrokowego, to le\v.
półkula mózgu będzie otrzymywała informację tylko od oka lewego, a prawa od pra\veg0
To pierwsza próba eksperymentu. Następnie zwierzę z przeciętym skrzyżowaniem
wzrokowym uczy się wykonywać określone zadanie, mając przy tym zakryte prawe oko
Po wyuczeniu przenosi się opaskę z prawego oka na lewe i daje zwierzęciu do wykonania
to samo zadań ie, aby stwierdzić, czy prawa półkula jego mózgu wie to, czego nauczyła się
lewa. Odpowiedź brzmi twierdząco. Zwierzę w pełni radzi sobie z zadaniem, chociaż
prawa półkula jego mózgu nigdy przedtem nie odebrała bezpośrednio niezbędnej
informacji.
Półkule mózgowe prawa i lewa najwidoczniej są zorientowane nawzajem w tym, co
robi każda z nich. Jak to się dzieje? Można przyjąć dwa wyjaśnienia. Pierwsze polega na
tym, że każda z półkul przesyła uzyskaną informację do drugiej w miarę jej napływania i
rejestracja śladów dubluje się w óbu półkulach. Ponieważ informacja zawarta jest w obu
półkulach, nie jest istotne, która z nich podlega próbom uczenia się zadania. Drugie
wyjaśnienie sprowadza się do tego, że materiał dochodzący do lewej półkuli przecho-
wywany jest wyłącznie w niej, ale w czasie prób sprawdzających z prawą półkulą ma ona
po prostu swobodny dostęp do informacji zgromadzonej w lewej półkuli. System taki
gwarantowałby również pozytywny rezultat opisanego eksperymentu.
Kluczem do rozwiązania tego problemu jest kanał komunikacyjny między obiema
półkulami mózgu. Załóżmy, że eksperyment zaczyna się dokładnie tak samo jak
poprzedni, to znaczy od przecięcia skrzyżowania wzrokowego, następnie zwierzę uczy się
wykonywać określone zadanie, posługując się przy tym wyłącznie lewym okiem. Tym
razem tuż po opanowaniu zadania, ale przed próbami sprawdzającymi, przecinamy
dodatkowo ciało modzelowate, co powoduje przerwanie linii komunikacyjnych między
dwiema półkulami. Dopiero po tym zwierzę poddane zostaje próbie polegającej na
zakryciu lewego oka, a odsłonięciu prawego. Teraz jego prawa półkula nie ma połączenia
z lewą i nie może posłużyć się informacją, która, być może, przechowywana jest tylko w
lewej półkuli. Jeżeli duplikaty śladów pamięciowych nie istnieją w prawej półkuli,
zwierzę nie będzie mogło rozwiązać zadania. Jednakże zadanie mimo to zostaje
rozwiązane, czasami tak samo dobrze za pomocą prawego oka, jak i lewego. Najwidocz-
6
niej obie półkule przechowują informację dotyczącą nabytego doświadczenia .
Jak kształtują się te podwójne ślady pamięciowe? Czy tworzą się one automatycznie w
czasie uczenia się przez zwierzę zadania? Czy też początkowo rejestrowane są przez tę
półkulę mózgu, która otrzymuje informacje sensoryczną, a następnie przekazywane są
przez ciało modzelowate do drugiej jego półkuli? Doświadczenie z przecięciem ciała
modzelowatego nie daje odpowiedzi na to pytanie, ponieważ przeprowadza sieje w jakiś
czas po wyuczeniu zadania i przez ten okres ślad pamięciowy może zostać przeniesiony.
6
Wiele jest dyskusji na ten temat. Niektórzy badacze sądzą., że tylko proste zadania są przechowywane w
obu półkulach, a zadania „złożone" pozostają w jednej (por. Myers, 1962). Pełniejsze omówienie tego tematu
zawiera rozdz. 5 książki Gazzanigi The Bisecled Brain (1970).
potrzebna jest taka metoda, która pozwalałaby okresowo wyłączyć działanie jednej
„ófkuli, a następnie przeprowadzić próbę sprawdzającą, kiedy będzie ona znowu
' orrnalnie funkcjonowała; oznacza to, że niezbędne jest przecięcie odwracalne.
Można to uzyskać za pomocą środków chemicznych. Dwie substancje chemiczne - pu-
,.0I11ycyna i chlorek potasu - wywołują okresowe stłumienie aktywności elektrycznej w
i_orze mózgowej. Jeżeli stłumienie obejmuje całą korę, zwierzenie jest w stanie wyuczyć
<ic nawet prostych zadań wymagających odróżnienia bodźców. Zastosowanie tych
•ubstancji chemicznych pozwala na okresową deaktywację jednej z półkul, bez koniecz-
ności przecinania skrzyżowania wzrokowego oraz ciała modzelowatego.
Powróćmy do naszego doświadczenia: po zahamowaniu aktywności prawej półkuli za
pomocą środków chemicznych następuje uczenie zwierzęcia. Kiedy skończy się działanie
środków chemicznych, robi się przerwę, aby mogło nastąpić .przekazywanie informacji
[jeżeli ono rzeczywiście zachodzi). Następnie przeprowadzona zostaje próba sprawdza-
jąca w sytuacji, gdy zahamowana jest aktywność lewej półkuli. Okazuje się, że zwierzę nie
może wykonać zadania -zachowuje się tak jak gdyby nigdy wcześniej nie znalazło się w
podobnej sytuacji. Najwidoczniej duplikaty śladów pamięciowych tworzą się właśnie w
czasie uczenia się zadania7.
! Rozszczepienie mózgu u człowieka
' W odróżnieniu od mózgu zwierzęcia, obie półkule mózgu ludzkiego zdają się być
• wyspecjalizowane pod względem rodzaju gromadzonych informacji. W lewej półkuli
:
znajdują się zwykle informacje niezbędne w procćsie przetwarzania symboli językowych.
Stawia to przed nami kilka interesujących pytań: jakie funkcje pamięci może realizować
niema półkula mózgu? Czy może rozpoznać cokolwiek? Czy może zapamiętywać?
Rozważmy typowe zachowanie pacjenta, u którego dokonano chirurgicznej operacji
! rozdzielenia półkul mózgowych w celu wstrzymania objawów epileptycznych. Operacja
j ta jest podobna do tej, której dokonywano na zwierzętach. Przecina się ciało modzelo-
j watę, co prowadzi do przecięcia komunikacji korowej między obiema półkulami
mózgowymi. Dla postronnego obserwatora człowiek, który był poddany tej operacji,
zachowuje się całkiem normalnie. (Faktem jest, że niektórzy ludzie rodzą się z tym
j defektem i żyją długie lata bez problemu.) Tylko w trakcie dokładnego badania można
| zauważyć pewne szczególne cechy w jego zachowaniu. Aby móc przeprowadzić takie
| nadania, należy spowodować, żeby informacja sensoryczną docierała tylko do jednej
j półkuli mózgowej. Mając wpływ na to, która z półkul odbiera informację sensoryczną, i
; stawiając określone problemy, możemy wypróbować możliwości zapamiętywania tych
n formacji przez każdą z półkul mózgowych (rys. 8-14).
Przede wszystkim pacjent reaguje normalnie na dowolny przedmiot włożony do jego
7
W celu zapoznania się z badaniami nad tłumień iem aktywności półkul mózgowych patrz Bureś i Buresova,
1960. Krytyczne omówienie tego rodzaju badań (z intencją podważenia całej interpretacji dotyczącej pamięci)
awiera artykuł Deutscha (1969).
 Przedmioty pojawiające się w lewym polu widzenia lub włożone do lewej ręki wywołują
RYSUNEK 8-14
• itkiem inny skutek. Kiedy pytamy pacjenta, co trzyma w lewej ręce, odpowiada, że jego
' -wa ręka jest jakby zdrętwiała. Jeżeli obraz wzrokowy pojawi się w lewym polu widzenia,
oświadczy, że widzi, jakby coś tam mignęło, ale nie może odróżnić żadnych szczegó-
Zakryte lewe
pole widzenia iów.
Sa czym polega problem? Po pierwsze, widoczne jest, że chory niczego nie może
Nożyczki pre- rozpoznać za pomocą prawej półkuli. Ale, jeżeli najpierw włożymy przedmiot do jego
zentowane w !
c\vej ręki, a następnie włożymy go do torby, w której znajdują się również inne
prawej ręce lub
w prawym polu przedmioty, i poprosimy chorego, aby go wyjął, łatwo może lewą ręką odnaleźć właściwy
widzenia przedmiot. Nawet więcej, jeżeli po włożeniu mu przedmiotu do lewej ręki w lewym, polu
widzenia pojawi się na moment szereg obrazków, może wskazać właściwy obrazek, ale
:vlko lewą ręką. Ponadto, chociaż nie potrafi opisać tego przedmiotu, może jednak za
Sygnał dociera
do lewej i pomocą gestów określić jego funkcję. Na przykład, jeżeli pacjentowi pokażemy nóż,
półkuli mózgu może wykonać ruch przecinania. Jeżeli pokażemy mu klucz, może włożyć go w
wyimaginowany zamek. W końcu może narysować lewą ręką to, co widział w lewym polu
) Werbalna reakcja widzenia. We wszystkich tych wypadkach jest on całkowicie niezdolny do słownego
„nożyczki"
opisu przedmiotu.
Nawet po tym, kiedy pacjent z powodzeniem odszukał przedmiot w torbie, wskazał go
na obrazku albo też zademonstrował jego przeznaczenie, nie potrafi poprawnie go
. nazwać. Jeżeli zapytamy pacjenta, co narysował lewą ręką, nie potrafi odpowiedzieć
; prawidłowo. Na przykład, jeżeli zaprezentujemy mu obrazek przedstawiający ,,S" w jego
i lewym polu widzenia i,,?" w prawym polu widzenia, to narysuje nam S lewą ręką, a znak
; zapytania prawą. Jeżeli w jego lewym polu widzenia pojawi się słowo „klucz", a w
: prawym „skrzynka", to powie, że nie wie, co zobaczył, niemniej jednak szukając lewą
. ręka może odnaleźć klucz. Jeżeli zapytamy go, co trzyma w ręku, odpowie, że jest jakaś
Zakryte prawe skrzynka, coś w rodzaju „skrzynki z piwem" (Sperry, 1968).
pole widzenia
Na co wskazują te zjawiska? Sugerują, że kiedy łączność między obu półkulami mózgu
(T) Nożyczki prezentowane /ostanie przerwana, człowiek zaczyna działać jak dwie oddzielne osoby: istotnie, lewa
w lewej ręce lub w
lewym polu widzenia ręka nie wie, co czyni prawa. Ponieważ tylko lewa półkula mózgowa może posługiwać się
; mową, człowiek nie potrafi powiedzieć ani też napisać o tym, co obserwuje prawa półkula
; mózgu. Ale prawa półkula mózgu ciągle zachowuje zdolność do rozpoznawania i
. zapamiętywania przedmiotów, ponieważ może ona szukać i odnajdywać przedmiot,
który został pokazany, a następnie schowany. Ponadto jest oczywiste, że klasyfikacja
informacji w prawej półkuli związana jest z dość skomplikowanym kształtowaniem się
Sygnał dociera do prawej
półkuli mózgu pojęć. Przypuśćmy, że pacjentowi przedstawiono w prawej połowie pola widzenia obraz
r-udzika, a następnie polecono wybrać ten przedmiot lewą ręką ze zbioru różnych rzeczy.
S) Werbalna reakcja Jeżeli nie będzie tam budzika, a tylko zegarek ręczny, to zostanie on wybrany przez
..nic,, pacjenta. Funkcjonalnie zegarek ręczny jest tym samym czym jest budzik. Co więcej,
•hory wybiera zegarek ręczny nawet wówczas, gdy w zbiorze rzeczy znajdują się
Przedmioty bardziej podobne z wyglądu do budzika. Innymi słowy, chociaż prawa
prawej ręki albo też znajdujący się w prawej połowie jego pola widzenia, to znaczy, zejesh
Półkula mózgowa nie może posługiwać się normalnie mową, to może posługiwać się
pokażemy mu z prawej strony albo też włożymy mu do prawej ręki nożyczki, powie: „to
Pojęciami. Prawa półkula mózgu, mimo że jest pozbawiona mowy, może rozwiązywać
nożyczki" Tego właśnie należało oczekiwać, ponieważ w tym wypadku informacja
wdania intelektualne.
sensoryczna dociera do lewej półkuli i wchodzi w normalny kontakt z ośrodkiem mowy-
 Zaskakujące jest ponadto, że chociaż prawa półkula nie włada mową, może wykonv. potrząsać, a prawą ręką w tym samym czasie starał się pomóc żonie w uśmierzeniu
wać ustne polecenia i rozpoznawać słowo pisane. A zatem nie byłoby precyv.yjn agresywności lewej ręki. Innym razem, kiedy grałem z pacjentem na dworze w
twierdzenie, że prawa półkula mózgu pracuje bez jakichkolwiek funkcji językowych podkowę (horseshoes), przypadkowo schwycił lewą ręką siekierę opartą o ścianę
Prawa półkula mózgu jest niezdolna do produkowania mowy, ale potrafi ją rozpoznać domu. Ponieważ było prawie pewne, że jego zachowanie jest kontrolowane przez
Lewa ręka (kontrolowana przez prawą półkulę) nie może napisać nazwy przedmiotu bardziej agresywną prawą półkulę, szybko odszedłem nie chcąc stać się ofiarą próby
pojawiającego się w lewym polu widzenia (ponieważ to właśnie jest produkcja mowy) demonstracji, którą półkulą społeczeństwo karze i wykonuje wyroki". (Gazzaniga,
Jednak prawa półkula może rozpoznać napisaną nazwę przedmiotu pojawiającego się ^ 1970, s. 107).
lewym polu widzenia (ponieważ to właśnie jest rozpoznawanie mowy). Aby zademon-
strować, że istotnie rozpoznanie miało miejsce, pacjenta proszono o naciskanie guzika w Ponieważ dwa mózgi sterują tym samym organizmem, podwójne ślady pamięciowe
momencie pojawienia się określonego słowa albo też wskazywanie prawą ręką określo- oozwalają na skoordynowanie działania obu systemów. To wyklucza ewentualne
nego przedmiotu spośród wielu innych schowanych w torbie. konflikty, do jakich niechybnie musiałoby dojść w sytuacji, gdyby każda półkula mózgu
Prawa półkula mózgu ma ograniczone możliwości rozpoznawania mowy. Doskonale uczyła się różnych rzeczy. Jednakże takie dublowanie pamięci jest luksusem, na który
rozpoznaje konkretne rzeczowniki, ale nieco gorzej czasowniki lub rzeczowniki two- mogą sobie pozwolić jedynie niższe organizmy, którym nie zdarza się wytężać swych
rzone z czasowników, takie jak: „zasuwa", „spinacz" czy „upadek" (Gazzaniga, 1970. s. możliwości w zakresie uczenia się i zapamiętywania, gdyż otaczające je środowisko nie
119). Na przykład chory nie może wykonywać odpowiednich ruchów żadną ręką w stawia przed nimi takich wymagań. Jeżeli chodzi o człowieka, to sytuacja nie jest taka
wypadku, gdy polecenia werbalne „zapukać", „ścisnąć", „wskazać" docierają do prawej prosta. Szczególnie skomplikowane uczenie się percepcyjne i pamięć oraz wymagania
półkuli. Prosty test kontrolny wskazuje, że ta niezdolność do reakcji jest następstwem stawiane aktywności motorycznej przez system językowy człowieka najwidoczniej
trudności związanych ze zrozumieniem mowy, a nie zaburzeń ruchowych. Pacjent doprowadziły do znacznej specjalizacji funkcji pełnionych przez każdą półkulę. Jedna z
świetnie posługuje się ręką przy wykonywaniu ruchów, które zostały eksponowane jego półkul, zazwyczaj lewa, pełni (jak się wydaje) większość funkcji niezbędnych do
prawej półkuli za pomocą rysunku, nie zrobi tego natomiast na polecenie werbalne. wytwarzania mowy. Tylko uszkodzenie tej „dominującej" półkuli może zaburzyć
Mózg wyższych organizmów, jak widać, składa się z dwu odrębnie wyposażonych zdolność człowieka do posługiwania się językiem.
centralnych systemów przetwarzania informacji, połączonych ze sobą ogromną sieci;)
linii komunikacyjnych. Normalnie każdy z systemów odbiera tylko część informacji
sensorycznej płynącej od różnych narządów zmysłów. Lewa półkula mózgu odbiera Dwa mózgi: niezmienność czy plastyczność?
informację wzrokową z prawej połowy pola widzenia, informację dotykową z receptorów
dotykowych prawej połowy ciała i podstawową masę informacji słuchowej z prawego To, że człowiek posiada dwa mózgi, które mogą funkcjonować niezależnie od siebie, nie
ucha. Prawa półkula mózgu odbiera uzupełniający zestaw danych sensorycznych. tylko stwarza problemy związane z koordynacją informacji, ale daje też pewne korzyści.
Włókna przebiegające w ciele modzelowatym są zapewne wykorzystywane do przeka- Po pierwsze, nadaje to znaczną plastyczność operacjom zachodzącym w mózgu. W
zania brakujących części informacji w każdej półkuli, w wyniku czego każda półkula efekcie istnienia dwu symetrycznych półkul mózgowych, każda z nich może, w razie
mózgu uzyskuje pełny obraz otaczającego środowiska. Normalnie w trakcie uczenia się konieczności, przejąć całą pracę. U dzieci, które we wczesnym okresie życia uległy
duplikaty śladów pamięciowych tworzą się w obu półkulach nawet wówczas, gdy dopływ poważnym uszkodzeniom mózgu, zdrowa półkula przejmuje całą pracę, kompensując w
informacji sensorycznej ograniczony jest do jednej półkuli mózgu. Jeżeli oba te systemy len sposób uszkodzenie. Czy jest to pełna kompensacja? Trudno odpowiedzieć na to
przetwarzania informacji zostaną rozdzielone, mogą funkcjonować niezależnie od siebie. pytanie. W tym celu trzeba by mieć możliwość sprawdzenia, jak rozwijałby się dany
Obie półkule mogą zdobywać i przechowywać informację niezbędną do wykonania za- | człowiek, gdyby jego mózg nie został uszkodzony. Pełna czy też niepełna, kompensacja ta
dania. Fakt, że każda półkula otrzymuje jedynie część informacji o otaczającym śro- jest zadziwiająco dobra.
dowisku, nie wydaje się stanowić poważnej przeszkody. Wrodzone uszkodzenie ciała mo- i Mózg traci jednak plastyczność w miarę starzenia się organizmu. Im młodsze jest
dzelowatego nie powoduje poważnych zaburzeń zdolności intelektualnych człowieka. i dziecko w momencie uszkodzenia mózgu, tym większa szansa, że zdrowa półkula
Fakt, że obie półkule mózgu po dokonaniu przecięcia ciała modzelowatego funkcjo- przejmie funkcje uszkodzonej półkuli. Nie wiadomo, czy ta zależność od wieku jest
nują niezależne od siebie, utrudnia znacznie podejmowanie decyzji, jak to ilustruje związana z ogólnym dojrzewaniem organizmu czy po prostu z nabywaniem języka, ale
fragment z książki Gazzanigi. można stwierdzić z pewnością, że im wyższy poziom rozwoju języka został osiągnięty,
tym trudniej skłonić jedną półkulę do zastąpienia drugiej. Język to niezwykłe i złożone
„Przypadek I... czasami stwierdzał on, że jednocześnie opuszcza spodnie jedną zachowanie, wymagające przechowywania olbrzymich ilości informacji i zdolności do
ręką, a podciąga drugą. Pewnego razu chwycił lewą ręką swoją żonę i zaczął nią silnie operowania nimi. Człowiek jest zjawiskiem zupełnie wyjątkowym dzięki językowi, w
 litóryw porządek symboli określa ich znaczenie, a zdania można przekształcać, nadając
,„, inną formę, nie zmieniając jednak ich znaczenia. Niektóre zwierzęta mają pewną
zdolność porozumiewania się, ale, jak dotąd, w żadnym przypadku nie wykryto, aby to
t,ył język choćby z grubsza przypominający w swej złożoności język ludzki. Niewątpliwie
z
tożoność języka jest związana ze złożonością struktury mózgu (rys. 8-15).
Ą zatem, kiedy rozwój języka osiągnął już wysoki poziom - duży zasób słów oraz dobrą
znajomość reguł gramatycznych - to wtedy mamy podstawy, aby przypuszczać, że
śtrukturalizacja mózgu zachodzi w związku z językiem, w drodze czy to biologicznych,
7Y
t też chemicznych zmian albo po prostu w wyniku nagromadzenia licznych,
skomplikowanych informacji. Po osiągnięciu tak skomplikowanej organizacji zanika
jednocześnie zdolność do przenoszenia wiedzy z uszkodzonej półkuli do zdrowej.
Stopień rozwoju w 1 miesiącu Faktycznie, jeśli lewa półkula zostanie uszkodzona po uzyskaniu dojrzałości, jest mało
okolic mowy prawdopodobne, aby prawa półkula mogła przejąć jej funkcje.
w momencie urodzenia
Nie wiadomo, dlaczego lewa półkula reguluje procesy językowe. Obie półkule
rozwijają się jednakowo i sądząc z pozoru brak jest podstaw do stwierdzenia, dlaczego
iedna z nich miałaby być lepiej przystosowana do operowania językiem niż druga.
Niemniej język związany jest z lewą półkulą, a różnorodne umiejętności niewerbalne z
prawą. Większość ludzi jest jednak praworęcznych, chociaż nie wynika to z jakichś
logicznych przyczyn: dlaczego 50% ludzi nie mogłoby być leworęcznych? Przypuszcza
się. że istnieje jakiś związek między dominacją językową lewej półkuli a praworęcznoś-
cią. 1 rzeczywiście, wydaje się, że ludzie leworęczni przejawiają tendencję do wykorzy-
stania prawej półkuli w posługiwaniu się językiem. Jednak nie zawsze tak jest. Tendencja
ta jest szczególnie silna w przypadkach, kiedy leworęczność występuje dziedzicznie.
Dlatego u syna ojca leworęcznego zazwyczaj dominującą rolę będzie odgrywała prawa
półkula, zwłaszcza gdy niektórzy z jego braci i sióstr też są leworęczni.

w 3 miesiącu w 6 miesiącu
WNIOSKI

', Kiedy zapoznajemy się z różnymi próbami lokalizacji mechanizmów mózgowych

: odpowiedzialnych za uczenie się i pamięć, staje się jasne, że zadanie to jest niezmiernie
irudne. Natura nie ułatwiła nam sprawy; nie umieściła systemu naszej pamięci w
specjalnej skrzynce w mózgu, gdzie można by ją łatwo odnaleźć, a następnie zbadać.
Mózg, jak widzimy, stanowi nieprawdopodobnie skomplikowaną strukturę, w której
, szereg części wymienia się wzajemnie swymi funkcjami. Ta elastyczność mechanizmów
uczenia się jest, być może, najbardziej dostrzegalną ich cechą. W odróżnieniu od maszyn,
hóre budujemy jako modele mózgu, mózg ludzki może wytrzymać poważne uszkodze-
. nia, nie czyniąc organizmu całkowicie niezdolnym. Najwidoczniej nie ma regionów
krytycznych, od których uzależniony byłby cały system. Mimo że nasze rozważania nie
( O S U N E K 8 - H j\euii'i<\ r m / K IKIM/II Aon morzone/ A"-"
doprowadziły do odkrycia miejsca, w którym znajduje się pamięć, dały nam jednak
lun la/a nicku Md pcihldmi Icicuuifli < "iicla (/WO-1963 , MWI«- przekonywający obraz plastyczności nerwowych mechanizmów kodowania i przecho-
w 15 miesiącu w 2 lata knn SilwiU i -\(in <.rioi'<i'>i"ciri / % / cni: I cnneheięa ll)d •• wywania informacji.
9. Pamięć przemijająca1
•y procesie przetwarzania i interpretacji informacji napływającej z systemów sensorycz-
ilVC
[i uczestniczy kilka rodzajów pamięci przemijającej. Każdy z nich pełni inną funkcję,
PRZECHOWYWANIE INFORMACJI SENSORYCZNEJ n
r/cchowuje inny rodzaj informacji, ma różne zakresy pojemności, i każdy działa na
TACHISTOSKOP
,',jeco innych zasadach. Rozważmy, jak funkcjonuje każda z tych przemijających
Pojemność systemu SIS
Eksperyment pamięci.

PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA
Błędy w przypominaniu z pamięci krótkotrwałej
Omyłki akustyczne PRZECHOWYWANIE INFORMACJI SENSORYCZNEJ
Powtarzanie
Zapominanie praca nad wyodrębnieniem cech charakterystycznych sygnału sensorycznego oraz
"Zapominanie jako skutek interferencji ustalenie, co ten przekaz przedstawia, wymaga czasu-więcej czasu niż trwa działanie
Zapominanie jako rezultat stopniowego zacierania się śladów w czasie <amego sygnału. Funkcja systemu przechowywania informacji sensorycznej {sensory
Zapominanie: wpływ czasu czy interferencja?
\n(ormation storage-SlS) polega więc na zapewnieniu systemom wyodrębniania cech
Właściwości pamięci
Proces rekonstrukcji w pamięci
oraz rozpoznawania obrazów czasu niezbędnego do przetworzenia sygnałów napływa-
jących z narządów zmysłowych.
OD PAMIĘCI KRÓTKOTRWAŁEJ Po odebraniu sygnału wzrokowego, jego obraz utrzymuje się przez kilka dziesiątych
DO PAMIĘCI DŁUGOTRWAŁEJ sekundy. Obraz ten jest przechowywaną wzrokową informacją sensoryczną. Pozwala to
ZJAWISKA UWAGI na obróbkę sygnału sensorycznego przez czas dłuższy, aniżeli czas trwania samego
Wybór przekazów sygnału. Przechowywanie to jest szczególnie potrzebne w sytuacji, kiedy sygnał działa
Równoczesne powtarzanie materiału (Shadowing) bardzo krótko, jak w filmie i telewizji, zapewnia on równocześnie ciągłość spostrzegania,
Przetwarzanie odrzuconego przekazu mimo mrugania czy ruchów gałki ocznej. W gruncie rzeczy dla krótkotrwałych sygnałów
Pamięć bez uwagi czas trwania ich obrazów wzrokowych nie ma większego znaczenia: istotne znaczenie ma
jedynie czas,w trakcie którego sygnał pozostaje w systemie SIS.
TEORIE UWAGI System ten nie tylko przechowuje wyraźny obraz sygnałów napływających w ciągu
Model osłabiacza (The attenuator model) ostatnich dziesiątych części sekundy, ale obejmuje również więcej informacji, niż da się
Model procesu aktywnej syntezy przetworzyć. Rozbieżność między ilością informacji przechowywanej w systemie
sensorycznym a tąjej ilością, która może być wykorzystana w kolejnych stadiach analizy,
jest niezwykle ważna. Wynika z niej, że istnieją pewne ograniczenia pojemności pamięci
w późniejszych fazach, ograniczenia, które nie dotyczą fazy sensorycznej. Pojawiają się
one w czasie próby zapamiętania prezentowanego materiału. Ogromne bogactwo
informacji zawartych w obrazie sensorycznym zazwyczaj nie jest ważne dla interpretacji
jego znaczenia. Nawet więcej, często nadmiar informacji dotyczących szczegółów
utrudnia zadanie. Komputery, które próbują czytać tekst drukowany, dekodować fale
głosowe mowy, a nawet czytać drukowane nuty, łatwo mylą się w sytuacji, gdy w
informacji wejściowej znajduje się szereg prostych szczegółów dodatkowych, na które
człowiek, wykonując to samo zadanie, nie zwróciłby najmniejszej uwagi. Najdrobniejsze
ślady zanieczyszczeń albo niewyraźnie wydrukowane litery wprowadzają komputery w
zakłopotanie, podczas gdy człowiek często nie dostrzega nawet poważnych błędów
ortograficznych.
1 System sensoryczny musi zachować dokładny obraz wszystkiego, co oddziałuje na
Przed rozpoczęciem czytania tego rozdziału należy zapoznać się z częścią wstępną do rozdziału 8,
zatytułowaną „Systemy pamięci", ponadto pewne pojęcia omówione w rozdziale 3 „Teorie rozpoznawania narządy zmysłowe, mimo że większa część tych informacji okazuje się niepotrzebna,
obrazów" używane są w tym rozdziale. ponieważ system sensoryczny nie jest zdolny do ustalenia, które aspekty informacji na
wejściu mogą mieć istotne znaczenie. Dokonać tego mogą jedynie te systemy, któr RYSUNEK 9-2
rozpoznają i interpretują sygnały. System SIS, jak się wydaje, idealnie odpowiada celom
jakie realizuje. Utrzymuje on, na przeciąg krótkiego czasu, cały materiał, pozostawiają
procesom rozpoznawania obrazów dość czasu na wychwycenie i wybór tego, Co
istotne.

TACHISTOSKOP

Aparatem najczęściej używanym do badania procesów wzrokowych u człowieka jest tachistoskop

Pozwala on na eksponowanie sygnałów wzrokowych w bardzo krótkich odcinkach czasowych
Wynaleziono go w 1880 r. i, chociaż w naszych czasach aparaty tego typu mają z reguły sterowanie
automatyczne (czasem nawet z użyciem komputera), zasady ich działania nie zmieniły się od około
1907 roku.
Podstawową część tachistoskopu stanowi skrzynka nie przepuszczająca światła, często jest to po
prostu długa zamknięta prostokątna tuba, zbudowana z jakiegokolwiek ciemnego materiału.
Osoba badana patrzy w jeden jej koniec, a przedmiot, który powinna zobaczyć, znajduje się na
drugim końcu (rys. 9-1). Początkowo w tubie jest ciemno i nic nie widać. Następnie błyska światło i
można zobaczyć to, co umieszczone zostało na drugim jej końcu. Zazwyczaj używa się specjalnego
światła, jarzeniówek, w których powstaje jonizacja w wyniku przepływu prądu między elektroda-
mi; pozwala to odpowiednio regulować długość błysku w granicach milisekund.

RYSUNEK 9-1

Często eksperymentator bada spostrzeganie wzrokowe kilku różnych przedmiotów. W tym celu
tachistoskop zaopatrzony zostaje w specjalne lustra, posrebrzone tylko w połowie, tak że połowa
światła padającego na zwierciadło przechodzi przez nie, a połowa zostaje odbita. Dzięki
przyrządowi przedstawionemu na rysunku 9-2 osoba badana może widzieć przedmioty rozmiesz-
czone w trzech różnych punktach. Jeżeli włączone jest tylko światło A, widzi wyłącznie sygnat A,
Podobnie świałto B pozwala jej zobaczyć sygnał B, a światło C - sygnał C, tak że informacja może
pojawić się w jednym, dwu lub trzech punktach jednocześnie. Konieczna jest jedynie dokładna
regulacja czasu włączania każdego z trzech źródeł światła.
Właśnie taki tachistoskop, zwany tachistoskopem trójpolowym (three-field tachistoscope)-
stosowany był w wielu eksperymentach omawianych w tym rozdziale. Wprowadzona została
jedynie pewna modyfikacja. Jakość obrazu widzianego przez osobę badaną zależy od liczby luster.
w których obraz się odbija i przez które przechodzi. W przyrządzie przedstawionym na rysunku
?-2. ze źródła C może płynąć więcej światła (na jego drodze leży tylko jedno lustro) niż ze źródła B
•iib A (na ich drodze znajdują się po dwa lustra). Dlatego w nowoczesnych tachistoskopach znajdują
;
ic lustra uzupełniające oraz filtry, tak aby w miarę możliwości obraz pojawiający się w każdym
polu:
1) przebywał dokładnie taką samą drogę od swego położenia do osoby badanej;
2) przechodził przez tę samą liczbę luster;
3) odbijał się od tej samej liczby luster.
Pojemność systemu SIS
Łatwo można zademonstrować, że system SIS zawiera na początku więcej informacji ni
następne kolejne stadia analizy są w stanie wykorzystać. Przypuśćmy, że na chwil,.
przedstawiono badanemu złożony obraz wzrokowy. Zdąży on zaledwie wyodrębni*
nieznaczną ilość informacji z tego, co zawierał ten obraz, i oświadczy, że miał za niaj,,
czasu, aby „zobaczyć" wszystko. Ale, jeżeli poleci się badanemu, aby patrzył jedynie n-
określoną część obrazu, może na niej skoncentrować całą swą uwagę i podać diK1-

RYSUNEK 9-4. Źródło: Sperling (1959).

RYSUNEK 9-5. Źródło: Sperling (1959).

dokładny jej opis. Świadczy to o tym, że ograniczenie naszych możliwości spostrzegania

sygnałów sensorycznych pojawia się w procesie analizy.

TO, CO WIDZI OSOBA BADANA ; Eksperyment. Należy starannie przeanalizować ten eksperyment, aby zapoznać się z
podstawową techniką, stosowaną w badaniach nad systemem przechowywania informa-
cji sensorycznej. W jednym z podstawowych eksperymentów kartę zawierającą 9 liter
umieszczonych w trzech rzędach, po trzy litery w każdym (rys. 9-3), eksponowano w
tachistoskopie przez 50 milisekund. Normalnie osobie badanej udaje się przeczytać tylko
4 do 5 liter spośród 9. Jeżeli nawet zwiększy się liczbę liter na karcie albo też uczyni się
zmiennym czas ekspozycji, badany stale wymienia 4-5 liter (rys. 9-4).
Jeżeli chcemy dowiedzieć się, co badany istotnie widzi, nie możemy po prostu
domagać się od niego, aby nas o tym poinformował. Możliwe, że widzi on wszystkie
litery, a następnie zapomina niektóre z nich. Aby sprawdzić to przypuszczenie, możemy
poprosić osobę badaną, aby dała nam sprawozdanie częściowe z prezentowanych jej liter.
RYSUNEK 9-3 W tym celu, podobnie jak uprzednio, eksponujemy kartę z dziewięcioma literami, ale
 RYSUNEK9-6. Źródło: Sperling .'/<,,,, • fnie widzi" już więcej liter, to tak, jak przedstawiono na rysunku 9-4, badany
zapamięta jedynie około połowy (4-5) z dziewięciu liter. Szansa, że zapamięta on jedną
określoną literę z dziewięciu, tę, którą wskazuje oznacznik, wynosi więc w przybliżeniu
0O, Dlatego też wraz ze wzrostem opóźnienia w pojawieniu się oznacznika rezultaty
będą oscylować w granicach od 100% do 50% odpowiedzi prawidłowych.
Typowe wyniki takiego eksperymentu przedstawia rysunek 9-6. Zdolność do odtwa-
rzania przypadkowo oznakowanej litery stopniowo maleje w miarę opóźnienia w
pojawieniu się oznacznika, przy czym po osiągnięciu około 500 msek (0,5 sek.) w
opóźnieniu oznacznika krzywa wyrównuje się. Najwidoczniej SIS zatrzymuje przez taki
czas obraz sygnału, który zaciera się z upływem czasu, tak że po około 0,5 sek. mało z
niego pozostaje. (Inaczej to ujmując, zanikanie obrazu w pamięci wygląda jak proces
wykładniczy z czasem stałym równym w przybliżeniu 150 milisekundom.)
Dziwne rzeczy dzieją się z pewnymi typami oznaczników. We wcześniejszych
badaniach nad systemem przechowywania informacji sensorycznej stosowano oznacznik
w kształcie koła i badany miał za zadanie podać literę, która pojawiła się wewnątrz koła.
\V odróżnieniu od eksperymentów, w których stosowano oznacznik w kształcie
prostokącika, użycie koła zaraz po ekspozycji liter najwyraźniej „zaciera" literę będącą w
jedna z nich zostaje wyróżniona z pozostałych za pomocą specjalnego oznacznika, i jego środku (rys. 9-7).
prosimy osobę badaną, aby powiedziała nam, która litera została oznakowana. Badany
widzi oznacznik dopiero po ekspozycji dziewięciu liter (rys. 9-3)2.
Jeżeli badany zawsze odpowiada prawidłowo, odtwarzając oznakowane w sposób
losowy litery, oznacza to, że w rzeczywistości może zobaczyć w mgnieniu oka wszystkie
dziewięć liter; skoro nie wie, która litera będzie oznakowana, a dowiaduje się tego po
ekspozycji. Oznacza to, że utrzymuje w systemie SIS wszystkie dziewięć liter, aby móc
wśród nich odszukać oznakowaną i podać jej nazwę.
Rezultaty tego eksperymentu przedstawione zostały na rysunku 9-5. Badany prawie
zawsze podaje prawidłowo oznakowaną literę, a więc widzi więcej niż może przekazać w
swej relacji. Wynika z tego, że na początku w systemie SIS znajdowały się wszystkie litery,
ale w czasie, który badany zużył na wyodrębnienie trzech lub czterech z nich, reszta już
zdążyła ulecieć z jego pamięci.
Opisana technika stanowi niezwykle cenną metodę badania procesów spostrzegania.
Kolejne jej zastosowanie polega na opóźnianiu czasu podawania oznacznika litery, który
może pojawiać się nie zaraz po ekspozycji liter, ale po pewnym czasie. Powinno to pomóc
nam w wyjaśnieniu, czym jest system SIS. Można z góry, bez eksperymentu, przewidzieć
ogólne wyniki stosowania tej metody. Po pierwsze, zazwyczaj, kiedy brak jest oznacz-
nika, badany może przypomnieć sobie tylko cztery lub pięć z prezentowanych mu liter.
Po drugie, może on odtworzyć dowolną z oznakowanych liter, jeżeli oznacznik pojawia
się równocześnie z literami. Jeśli natomiast pojawienie się oznacznika opóźnia się na czas
dostatecznie długi, tak że obraz wzrokowy całkowicie się zatrze i osoba badana stwierdza
2
Eksperymenty te zostały przeprowadzone przez Sperlinga (1959, 1960). Sperling używał jednak innego
sygnału oznaczającego te litery, które osoba badana ma sobie przypomnieć, a mianowicie tonu, a nie
prostokącika. Prowadziło to do nieco odmiennych wyników niż prezentowane w tym paragrafie, ale różnice te
są niewielkie, a przedstawiona tu zasada pozostaje ta sama. RYSUNEK 9-7
 Zjawisko zacierania jest niezwykle ważne i bardzo interesujące. Stanowi użyteczn
narzędzie do badania czasu utrzymywania się obrazu w SIS.
Kiedy jeden sygnał pojawia się po drugim, najwidoczniej występują dwa różn-
zjawiska. Po pierwsze, występuje zsumowanie śladu jednego sygnału z obrazem drugieg,.
Może to doprowadzić do obniżenia się wyrazistości albo jasności zacierającego się obrayn
pierwszej figury, tym samym zmniejszając możliwości jej przetwarzania. Po drugie
proces przetwarzania pierwszego sygnału może ulec zaburzeniu, jeżeli drugi obraz pojaw
się zanim w pełni zakończy się analiza pierwszego. Który z dwu procesów dominuje
zależy od rodzaju pojawiających się kolejno obrazów. Oba procesy zachodzą jednocze*-
nie, ale czasami jeden z nich jest wyraźniejszy od drugiego.
Niezależnie od tego, jak daje się wyjaśnić zjawisko zacierania, metodę tu opisan;.
można z powodzeniem wykorzystać, albowiem pojawienie się drugiego (maskującego.
sygnału przerywa przetwarzanie pierwszego. Dzięki temu, chociaż SIS przechowuje
sygnał przez jakiś czas po jego pojawieniu się, czas potrzebny do przetwarzania tegn
sygnału można precyzyjnie kontrolować, podając w różnych momentach sygnał
maskujący. RYSUNEK 9-8. Źródło: Murdock (1961).
Jedna z metod pozwalająca ustalić, jak szybko następuje przetwarzanie eksponowane!
litery, polega na tym, aby w ślad za ekspozycją liter stosować sygnały maskujące. Liczh.i
liter, które badany może wymienić w czasie przetwarzania, równym odstępowi micd/-. Fen prosty eksperyment ilustruje główną właściwość systemu pamięci krótkotrwałej.
sygnałem a bodźcem maskującym, wskazuje na szybkość, z jaką system dokoni.v \ nawet więcej, zmiana rodzaju materiału podlegającego zapamiętaniu w zadziwiająco
operacji. Czy może on przetwarzać informację figuratywną, na przykład obraz twar/\ -uiym stopniu wpływa na zapamiętanie, pod warunkiem, że liczba jednostek nie ulega
ludzkiej szybciej niż litery? O ile szybciej? Aby to stwierdzić, należy posłużyć się tą sanu r.ianie. Spójrzcie na rysunek 9-8. Przedstawia on szybkość zapominania materiału.
techniką badań. Ńr/ywa oznaczona na rysunku „Trzy spółgłoski" przedstawia wynik opisanego przed
Obecnie często stosuje się sygnał maskujący po tachistoskopowej ekspozycji materiału. ;.:\\ ilą eksperymentu. Na osi poziomej oznaczono czas między momentem ekspozycji
Bez maskowania SIS utrzymuje obraz, co uniemożliwia precyzyjne określenie czasu, •.;h trzech liter (były to same spółgłoski) a ich odtworzeniem przez osoby badane.
:)
jakiego potrzebuje osoba badana na przetworzenie materiału. Zastosowanie maskow.i- .i;niętajcie, że przez cały ten czas badani zajęci byli liczeniem wstecz trójkami). Na osi
wania pozwala eksperymentatorowi na dokładne ustalenie tego czasu. -.-nowej wskazano, jaki procent osób badanych przypomniało sobie materiał po
.p!>wie różnych odcinków czasu. Na przykład, jeżeli między ekspozycją trzech
A'!głosek a ich odtworzeniem upłynęło zaledwie 6 sekund, tylko 40% badanych mogło
"/;.pomnieć sobie wszystkie trzy spółgłoski.
PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA J.ik myślicie, co się stanie, jeżeli osoba badana zamiast trzech spółgłosek będzie miała
•• czynienia z trzema wyrazami? Czy pamięć będzie pracowała inaczej mając do
W roku 1954 dwoje psychologów z Uniwersytetu Indiana, Lloyd Peterson i Margaroi ..•uiienia z wyrazami: dom-jabłko-książka niż z trzema spółgłoskami: C-X-P? Porów-
Peterson, (1959) przeprowadziło bardzo prosty eksperyment, który dostarczył jednak • uniy krzywą oznaczoną „trzy spółgłoski" i krzywą oznaczoną „trzy wyrazy". Są prawie
zaskakujących wyników. Prosili oni badanych, aby zapamiętali trzy litery i po i 8 -iHyczne.
sekundach odtworzyli je z pamięci. Wydaje się, że jest to zupełnie proste zadanie. A Jakie zatem mechanizmy są odpowiedzialne za działanie tego systemu pamięci?
jednak okazało się, że badani nie mogli zapamiętać tych trzech liter. Dlaczego tak się •'• ' i ięć ta, jak widać, ma bardzo małą pojemność i niezwykle krótki żywot. Jej pojemność
dzieje? To bardzo proste: w przerwie między ekspozycją tych trzech liter a późniejszym -::iak nie jest tak bardzo wrażliwa na wielkość przechowywanych w niej jednostek.
ich przypomnieniem badani musieli wykonać określoną pracę umysłową. Liczyli oni w •: widoczniej nie jest to system SIS opisany w poprzednim paragrafie, ponieważ system
szybkim tempie wstecz trójkami3.
: 'sdnio uzyskanej wartości, a więc 487,484,481,478,475... Osoba badana ma dokonywać tego liczenia w
• :"• : dość szybkim bądź po prostu mówimy jej, aby „liczyła szybko", bądź też, aby podawała kolejne wyniki
1
„Liczenie wstecz trójkami" polega na tym, że badany rozpoczyna to zadanie od jakiejś losowo wybrany •' upie narzuconym przez uderzenia metronomu. Spróbujcie sami. Zadanie jest trudniejsze niż się
trzycyfrowej liczby, np. 487. Zadaniejego polega na głośnym podawaniu wyniku odejmowania liczby „tiv.y'''-:
ten przechowywał informacje jedynie przez ułamek sekundy, tu ślad utrzymuje się 0U1
20 sekund. Nie jest to również system pamięci długotrwałej, w którym informacj-
zachowuje się przez czas nieograniczony. W tej pamięci materiał nie pozostaje dług '•
wynika z tego, że jest to pamięć krótkotrwała.
Błędy w przypominaniu z pamięci krótkotrwałej
Zacznijmy od prezentacji pewnej sekwencji sygnałów wzrokowych, na przykład |jter
alfabetu. Aby sprawdzić zapamiętanie tych liter, poproście osobę badaną, żeby zapisała
wszystkie litery, jakie uda jej się przypomnieć. Jeżeli badany popełnia błąd starając się
przypomnieć sobie literę F, jest bardzo prawdopodobne, że zamiast niej podaX, a nie F
Chociaż F i E są do siebie bardziej podobne, to litery F i X są sobie bliższe fonetycznie4
Podobnie jak C, które przypominane jest częściej jako T aniżeli jako O. Kiedy osoba
badana popełnia błąd, jest bardziej prawdopodobne, że wyrazi się on w napisaniu litery o
brzmieniu podobnym do tej, którą stara się sobie przypomnieć, a nie do tej, która
podobna jest do niej wizualnie.
W rozdziale 3 mówiącym o systemie rozpoznawania obrazów przytaczaliśmy przy-
kłady błędów przeciwnego rodzaju - tam badani mylili C i O, ale nigdy C i T. Różnica ta
wynika stąd, że pamięć krótkotrwała stanowi późniejszy etap w całym systemie
przetwarzania informacji. Kiedy sygnał wzrokowy znajduje się na pierwszym etapie
rozpoznawania obrazów, mogą pojawiać się wówczas błędy wzrokowe. Błędy, które tu
omawiamy, wskazują, że w procesie kodowania informacji wzrokowej w pamięci
krótkotrwałej informacja ta przybiera formę akustyczną. Jednak w opisanym tu
eksperymencie nie proszono osoby badanej, aby ustnie podała zapamiętany mate-
riał - badany widział litery w momencie ich eksponowania i proszono go następnie, aby je
napisał.
Omyłki akustyczne. Wyniki te zapoczątkowały wiele eksperymentów oraz interpretacji
teoretycznych. Początkowo obserwacje tego typu wydawały się oczywiste i zrozumiałe.
Wielu ludzi słyszy samych siebie tak jakby wypowiadali to, co czytają. Jeżeli wypowia-
damy sami słowa i zdania, to czyż nie jest naturalne, że powinniśmy zapamiętywać
właśnie słowa, a nie to, co widzimy? Ale czym jest w istocie to „wypowiadanie"? Chociaż
słyszycie siebie, to w rzeczywistości słyszycie własną cichą mowę wewnętrzną.
Czy mowa wewnętrzna jest absolutnie niezbędna dla procesów werbalnych? Jeżeli tak
jest rzeczywiście, to co powiedzieć o ludziach głuchych od urodzenia? Radzą sobie z
czytaniem, wyraźnie nie troszcząc się o to, żeby przekształcać słowa widziane w jednostki
słyszalne.
A oto kolejne pytanie: Czy rzeczywiście wspomniane błędy wynikają z brzmienia
wymawianych wyrazów, czy też, być może, mają one charakter artykulacyjny. Do tej
4
Wymowa ang. x i f=eks i ef. (Przyp. red. poi).
,-v sądziliśmy, że słowa przedstawione w postaci wizualnej są kodowane poprzez
0
,'. gżenie obrazu liter w trakcie wymawiania z dźwiękami. Prowadziłoby to do pomyłek
•.„stycznych. Ale jest również możliwe, że słowa zamieniają się nie w dźwięki, lecz raczej
u
sekwencyjne ruchy mięśni, konieczne do ich wymówienia. W tym wypadku mogą
„omylić się dźwięki, które wymawia się podobnie, czyli pojawią się błędy artykulacyjne.
istnieje kilka teorii rozpoznawania mowy przez człowieka, które opierają się na jednym
lub drugim z wymienionych mechanizmów. Cenne byłoby wyraźne rozdzielenie ich obu,
,,lc-jak na razie-nikt nie wie, jak to zrobić. Trudność polega na tym, że dowolna para
grzmiących podobnie dźwięków mowy powinna powstawać również w podobny sposób.
/ małymi wyjątkami błędy wynikające z pomylenia podobnych dźwięków zbiegają się z
błędami związanymi ze zbliżoną artykulacją.
Na domiar złego pojawia się dodatkowe pytanie: Po co w ogóle potrzebne jest
kodowanie akustyczne? (W dalszej części tej książki termin „kodowanie akustyczne"
. losowany będzie do oznaczenia tego, że obraz wzrokowy w trakcie czytania zmienia się
i iv coś związanego z brzmieniem lub wytwarzaniem słów; nie oznacza to jednak, że
I dajemy pierwszeństwo teorii akustycznej przed artykulacyjną.) Dlaczego ludzie po
;
prostu nie mogą przeczytać fragmentu wydrukowanego tekstu bez przekształcania
wyrazów w ich obrazy akustyczne? To właśnie obiecują nam na kursach szybkiego
czytania. A jak odbywa się zapamiętywanie obrazów wzrokowych? Jasne, że nie
\ przekształcamy obrazu wzrokowego pokoju, w którym się znajdujemy, w sekwencję
; słowną opisującą ten obraz.
', Jest oczywiste, że nie ma potrzeby zamieniać na słowa tego wszystkiego, co widzimy.
Ale w samym założeniu, że materiał wchodzący do danego systemu przekształcany jest w
jakąś jednolitą formę, kryje się zdrowy rozsądek. Trzeba uznać konieczność jednolitości
materiału wejściowego. Bezwzględnie byłoby nonsensem przechowywać najdrobniejsze
detale każdego oddzielnego sygnału. Nie jest ważne, czy zdanie wypowiedziane zostało
wolno czy też szybko, jak trzymamy tekst drukowany, czy prosto przed sobą czy też pod
pewnym kątem. Są to trywialne zmienne fizyczne: zapamiętaniu podlega sens słów, nie
, ich wygląd zewnętrzny. Podobnie zresztą sens zdania nie ulegnie zmianie, bez względu na
i to, czy zostało ono wypowiedziane czy też odczytane, po co zatem zachowywać w
! pamięci te różnice? Czyż nie byłoby sensowne, żeby te same mechanizmy, które
eliminują tak nieistotne zmienne, jak kąt, pod jakim widziane są litery, eliminowały
również i inne aspekty?
Jak wykazała analiza przedstawiona w rozdziale 3, problem określenia znaczenia
sygnałów sensorycznych jest bardzo skomplikowany. Jasne jest jednak, że procesy
myślowe powinny oddziaływać na kodowanie wewnętrzne-kodowanie oddające sens
materiału, a nie jego postać fizyczną. Aby dotrzeć do informacji przechowywanej w
pamięci długotrwałej w sposób jak najbardziej efektywny, korzystne będzie przekształ-
cenie wszelkiej informacji w tę samą wspólną formę.
Powtarzanie
Znaczenie mowy wewnętrznej ujawnia się też w innych sytuacjach. Załóżmy, że mam\
zapamiętać listę nazwisk lub numer telefonu. Zazwyczaj, bez świadomego powtarzania,
część informacji, którą chcemy utrzymać przez czas dłuższy niż kilka sekund, zostanie
stracona. To powtarzanie materiału podlegającego zapamiętaniu, w myśli „dla siebie",
pełni dwie podstawowe funkcje: po pierwsze, pozwala utrzymać materiał przez czas
nieokreślony w pamięci krótkotrwałej; po drugie, wyraźnie sprzyja przejściu materiału z
pamięci krótkotrwałej do pamięci długotrwałej w celu dłuższego przechowania (rys,
9-9).
RYSUNEK 9-9
Utrzymanie materiału w pamięci krótkotrwałej w wyniku powtarzania możliwe jest
tylko w takim wypadku, gdy ilość materiału jest odpowiednio mała. Chociaż powtarzanie
może dopomóc w utrzymaniu materiału, to nie ma wpływu na zwiększenie pojemności
systemu pamięci. Proces powtarzania jak gdyby podtrzymuje słaby, zacierający się ślad
sygnału i odświeża go, wprowadzając go w ten sposób ponownie do pamięci krótkotrwa-
łej. Tak przedstawione zostało powtarzanie na rysunku 9-9: przybiera ono kształt pętli
wychodzącej z pamięci krótkotrwałej i ponownie do niej wchodzącej. Jeżeli zachodzi
potrzeba powtórzenia większej partii materiału, to powtórzenie wszystkiego nie zmieści
się w czasie. Ostatnia część zatrze się, zanim nadejdzie jej kolej w procesie powtarzania.
Jak szybko można powtarzać? Mowa wewnętrzna charakteryzuje się prawie taka.
szybkością jak mowa zewnętrzna. Aby określić szybkość przebiegu mowy wewnętrznej,
weźcie ołówek i liczcie w myśli (oczywiście bezgłośnie) jak możecie najszybciej od
jednego do dziesięciu. Jeżeli dojdziecie do dziesięciu, zaczynajcie liczyć od nowa.
równocześnie stawiając po każdej dziesiątce znaczek na papierze. Powtarzajcie to przez
równe 10 sekund, a następnie policzcie znaczki. Ile ich macie? Jeżeli doszliście łącznic do
82 cyfr, to oznacza, że powtarzacie 8,2 jednostki na sekundę. Możecie sprawdzić to na
innym materiale, na przykład na literach alfabetu5.
5
Pouczająca może być próba wzrokowego powtarzania. Prześledźcie wzrokiem alfabet tak szybko jak tylko
potraficie, wyobrażając sobie w myśli każdą kolejną literę alfabetu. Zwróćcie uwagę, że powtarzanie wzrokowe
jest powolniejsze od akustycznego. Ażeby sprawdzić siebie, czy przypadkiem nie oszukujecie w tym
wyobrażaniu sobie liter, mówcie głośno „tak", jeśli dana litera alfabetu zawiera linię poziomą, i „nie", jeśli jej
nie zawiera. Tak więc pięć pierwszych liter alfabetu daje następujące odpowiedzi: „Tak", „Tak", „Nie", „Nie'.
„Tak".
/upominanie
W jaki sposób materiał znika z pamięci krótkotrwałej? Możliwe są tu dwie drogi:
upominanie może być skutkiem interferencji innego materiału albo też po prostu
,|uitkiem upływu czasu. Rozpatrzmy obie wymienione możliwości.
upominanie jako skutek interferencji. Rozpatrując ten proces, musimy przyjąć, że
pamięć krótkotrwała może pomieścić ograniczoną liczbę jednostek. Można to sobie
różnie wyobrazić. Na przykład, można rozpatrywać pamięć krótkotrwałą po prostu jako
izereg pojemników umieszczonych gdzieś w mózgu. Dowolny prezentowany materiał
/ostaje poddany typowemu przetworzeniu w systemie sensorycznym i podlega interpre-
lacji na kolejnych poziomach mechanizmu rozpoznawania obrazów. Następnie ten
rozpoznany obraz odebranego materiału zostaje wprowadzony do jednego z pustych
pojemników pamięci krótkotrwałej. Jeżeli liczba pojemników jest ograniczona, powied-
zmy do siedmiu, to po wprowadzeniu ósmej jednostki, jedna z poprzednich siedmiu
nowinna zaniknąć.
To wyjściowe przyjęcie ograniczeń pojemności pamięci krótkotrwałej zakłada, że
zapominanie wywołane jest interferencją ze strony nowo prezentowanych jednostek,
ponieważ każdorazowe pojawienie się nowej jednostki prowadzi do utraty jednej starej.
(Oczywiście, ma to miejsce jedynie wówczas, gdy pamięć krótkotrwała jest zapełniona).
Model pamięci krótkotrwałej przedstawiony jako automat z pojemnikami jest zbyt
uproszczony, na przykład wynika z niego, że zawsze będzie utrzymywał właśnie siedem
jednostek ani więcej, ani mniej, i że dana jednostka albo jest dokładnie zapamiętana, albo
też całkowicie zapomniana. Łatwo jednak możemy tak zmodyfikować strukturę tego
modelu, aby uwzględnić te obiekcje.
Przede wszystkim należy założyć, że pamięć nie może funkcjonować na zasadzie
„wszystko albo nic", może bowiem istnieć pamięć częściowa. Wyobraźcie sobie taką
sytuację, w której staramy się usłyszeć jakiś cichy głos wśród innych głosów - im jest on
głośniejszy, tym łatwiej go zrozumieć, im cichszy - tym trudniej; na koniec głos może być
'.ak słaby, że nie możemy nawet stwierdzić, czy w ogóle go słyszymy czy też nie. Jeżeli ten
glos to sygnał, a głosy, na których tle dźwięczy, to szumy, to w takim wypadku zdolność
zrozumienia głosu zdeterminowana jest stosunkiem poziomu sygnału do poziomu
szumów. Przykład ten można odnieść również do pamięci. Przedstawienie danej
jednostki w pamięci to jej ślad pamięciowy. Jest to ten sygnał, który próbujemy sobie
przypomnieć na tle innych śladów utrwalonych w pamięci, to znaczy szumów. Im
wyrazistszy ślad pamięciowy, tym łatwiej go rozszyfrowawć; wraz z upływem czasu ślad
stopniowo zaciera się, aż w końcu jest już tak słaby, że nie sposób go odszyfrować.
Możemy przeprowadzić analogię między odszyfrowaniem słabego sygnału z szumów a
przypominaniem materiału zacierającego się w pamięci. Nowo wprowadzone jednostki
charakteryzują się wyrazistością (siłą), te zaś, które wprowadzone zostały wcześniej, są
odpowiednio słabsze. Dokładnie tak, jak nieuniknione są błędy w trakcie interpretacji
Slosu, przy niskim stosunku sygnału do szumów będą pojawiać się błędy w trakcie
 PRZETWARZANIE ROZPOZNAWANIE PAMIĘĆ KRÓTKQTRWi
SENSORYCZNE OBRAZÓW
wypominania sobie materiału, którego ślad jest już staby. A w wypadku przypominania
Jabłko nateriału przechowywanego w pamięci krótkotrwałej, błędy będą miały głównie
•liarakter akustycznych podobieństw między słowami przechowywanymi w pamięci.
Wjaki sposób słabną ślady pamięciowe? Zgodnie z tą teorią trwałość pamięci zależy od
liczby wprowadzonych do niej jednostek. Wyobraźmy sobie, że w momencie początko-
wym, kiedy jakaś jednostka jest wprowadzona do pamięci, tworzy się jej ślad o sile,
^wiedzmy, A. Pojawienie się każdej nowej jednostki powoduje obniżenie siły śladów
Siekiera
wszystkich jednostek poprzednich o pewną stałą wartość procentową w stosunku do ich
uprzedniej wartości. Jeżeli tę część siły śladu pamięciowego wyrazimy w postaci
współczynnika zapominania/(£ oczywiście, przedstawia pewną wartość w przedziale od
0 do 1), to możemy prześledzić los określonej jednostki (nazwijmy ją jednostką
krytvc~ną), w miarę jak pojawia się nowy materiał (rys. 9-10).

Pies Kiedy jednostka pojawia się po raz pierwszy, siła jej śladu równa jest A.
Kiedy pojawia się jednostka dodatkowa, siła śladu jednostki krytycznej obniża się do

Kiedy pojawia się jeszcze druga dodatkowa jednostka, siła śladu jednostki krytycznej
obniża się do (Ą/)./,' czyli A/2.

Królowa W rzeczywistości, jeśli pewna liczba jednostek interferujących (i) pojawi się po
jednostce krytycznej, siła jednostki krytycznej będzie równa Ą/'-siła śladu pamięcio-
wego maleje w postępie geometrycznym, w zależności od liczby pojawiających się
jednostek.

Zapominanie jako rezultat stopniowego zacierania się śladów w czasie. Drugą hipote-
tyczną przyczyną ograniczenia pojemności pamięci krótkotrwałej jest proces zależny od
Słońce czasu: im dłużej jednostka pozostaje w pamięci, tym staje się słabsza, aż w końcu zupełnie
zanika. W tym wypadku sam czas odgrywa rolę decydującą w zniknięciu materiału z
pamięci, podobnie do tego, co zachodzi w trakcie wyładowywania się kondensatora albo
w procesie rozpadu substancji radioaktywnej. Poza tym jednak przypomina to bardzo
opisaną wyżej teorię interferencji.
Mężczyzna Aby zrozumieć, jaką rolę odgrywa czas w zacieraniu śladów pamięciowych, będziemy
musieli przyjąć założenie, że każda mijająca chwila zmniejsza siłę śladu uprzednio
przyswojonych jednostek; mówiąc inaczej, zgodnie z teorią stopniowego zacierania
śladów, każda chwila działa w istocie tak samo jak działa pojawienie się kolejnej nowej
jednostki w teorii interferencji. Wystarczy zatem wstawić w miejsce / (liczba jednostek
interferujących) t (ilość czasu). Jeżeli od momentu pojawienia się jednostki krytycznej
Opona upłynęło t sekund, to siła jej śladu, początkowo równa A, będzie teraz wyrażała się
wielkością równą Ą/'6.
6
Czytelnicy, którzy wolą mieć to wyrażenie w postaci wykładniczej przy użyciu e, mogą przekształcać je na
równoważne wyrażenie:

Af = Ae-k>,

RYSUNEK 9-10 gdzie A- = -ln(/).

 Zapominanie: upływ czasu czy interferencja! Aby przeprowadzić rozstrzygający ie„
dotyczący obu tych konkurencyjnych teorii, należy przede wszyskim przedstawić osobi
badanej materiał, a następnie stworzyć takie warunki, żeby nie robiła niczego dn
momentu sprawdzenia zapamiętanego materiału. Zgodnie z teorią zacierania się śladów
wraz z upływem czasu materiał zostanie zapomniany. Teoria interferencji takiej utraty
nie przewiduje. Trudność tego eksperymentu polega na stworzeniu takich warunków w
których badany „nie robiłby nic". Jeżeli nie ma on istotnie nic do roboty, to powtarza
wcześniej przedstawiony materiał. Pełne zachowanie materiału w pamięci w tego tynu
eksperymencie może być zarówno wynikiem powtarzania, jak i braku interferencji j
rezultaty eksperymentu niczego nie udowodnią. Jeśli utrudnimy powtarzanie dając
osobie badanej jakieś inne zadanie, to nowe zadanie może wywołać interferencję i słabe
przechowanie materiału w pamięci; też nam to niczego nie powie, ponieważ utratę
materiału z pamięci można wyjaśnić zarówno zacieraniem śladów wraz z upływem
czasu, jak i wpływem interferencji.
Jeden ze sposobów przeprowadzenia takiego eksperymentu polega na postawieniu
osobie badanej tak trudnego zadania, że w czasie jego wykonywania nie będzie ona mogta
powtarzać przedstawionego uprzednio materiału, a równocześnie tak różnego od
poprzedniego, że nie wywoła interferencji. Jednym z takich zadań może być wykrywanie
słabego sygnału eksponowanego na tle szumów. Tak więc Jeśli początkowo eksponujemy
osobie badanej szereg liter w celu ich zapamiętania, a następnie otrzymuje ona trudne
zadanie wykrywania sygnału przez 30 sek., po czym sprawdzamy zapamiętanie liter, to
powstaje możliwość uniknięcia zarówno powtarzania liter, jak i interferencji (Reitman.
1971).
Rezultaty tego rodzaju eksperymentów wskazują na konieczność znalezienia jakiegoś
kompromisu między dwoma teoretycznymi wyjaśnieniami. W trzydzieści sekund po
podaniu materiału do zapamiętania badani odtwarzają go prawie bezbłędnie, brak
jakichkolwiek oznak zacierania śladu pamięciowego wraz z upływem czasu. Wydaje się
więc, że jest to niewątpliwie wynik potwierdzający prawdziwość teorii interferencji. Ale
to jeszcze nie wyszystko. Po upływie 30 sekund pamięć staje się bardzo wrażliwa, także
nawet niewielka interferencja powoduje jej zniszczenie. Widocznie po upływie 30 sekund
następuje jakaś zmiana w pamięci-zmiana, która nie obejmuje zdolności do przypo-
mienia sobie wprowadzonych uprzednio jednostek, a dotyczy zmiany podatności tych
jednostek na interferencję. Jedno z wyjaśnień wiąże to zjawisko z istotnym obniżeniem się
siły śladu pamięciowego, który mimo wszystko wyodrębnia się nadal z otaczającegogotła
szumów. Wystarczy jednak nawet drobna interferencja, aby doprowadzić bądź do
obniżenia siły śladu poniżej poziomu szumów, bądź też do podniesienia się poziomu
szumów do tego stopnia, że przesłonią one ślad (Atkinson i Shiffrin, 1971).
Jak to często bywa, kiedy do wyjaśnienia określonego zjawiska proponowane są dwie
teorie, prawda, być może, leży gdzieś pośrodku. Zapewne zapominanie w procesie
pamięci krótkotrwałej jest skutkiem zacierania się śladu w wyniku upływu czasu, jak i
interferencji wynikającej z pojawienia się nowego materiału.
właściwości pamięci
Wróćmy ponownie do pytania dotyczącego podstawowej jednostki przechowywania.
iaka jest natura śladów w pamięci krótkotrwałej? Jeden z prezentowanych uprzednio
mirtów dostarcza nam bardzo ważnej informacji. Okazuje się, że w pamięci krótkotrwałej
nogą wystąpić błędy akustyczne.
przeanalizujmy wyraz dom. Celem naszym będzie ustalenie, jak wyraz ten jest
^prezentowany w pamięci krótkotrwałej? Przyjmijmy, że w pamięci przechowywane są
specyficzne cechy, a nie wyrazy. Na przykład, załóżmy na moment, że każdy dźwięk jest
pewną cechą. Oczywiście będzie to poważne uproszczenie, ale wystarczająco ilustrujące
proponowane pojęcia. Załóżmy, że należy przechować w pamięci jednostkę „dom". Nie
utrwala się ona jednak jako całościowa jednostka. Pojedyncza jednostka pamięci
przedstawia się nam jako zbiór trzech cech podstawowych: dźwięków d, o, m. A zatem
• każda z cech wyrazu dom może zostać zapomniana, niezależnie od pozostałych. Kiedy
badany próbuje przypomnieć sobie ten wyraz, analizuje jego trzy cechy i stara się
odtworzyć wyraz, który one reprezentują.
i, Jeżeli zapamiętał wszystkie trzy dźwięki d, o i m, to przypomni sobie wyraz
| dom.
i, Jeżeli zapamiętał tylko o i ni, to możliwe, że przypomni sobie łom, tom, pom, a
także dom.
i Jeżeli zapamiętał jedynie d i m, to możliwe, że przypomni sobie dym albo dom.
, Jeżeli zapamiętał tylko d i o, to możliwe, że przypomni sobie dok, dog albo
dom.
Jeżeli jedna cecha zostanie zgubiona, to liczba wyrazów, jakie mogą być odtworzone na
podstawie pozostałych cech (plus wiedza o tym, że cały wyraz składał się z trzech
elementów), jest ograniczona. Akustycznie wszystkie one przypominają oryginał.
Zwróćcie uwagę, że prawidłowy wyraz względnie często może zostać odtworzony w
i wyniku pomyślnej rekonstrukcji z tego, co pozostało. Jeżeli zgubione są dwie cechy, tak
że w pamięci pozostał jeden tylko dźwięk (d, o lub m), to z tej reszty informacji można
odtworzyć znacznie więcej jednostek, a szansę na przypadkowe trafienie są niewielkie.
Jeżeli zaś zatarły się wszystkie trzy cechy, nic już nie kieruje procesem rekonstrukcji.
Proces rekonstrukcji w pamięci. Przeanalizujmy teraz właściwości rekonstrukcyjne
pamięci krótkotrwałej. Widzieliśmy, jak pojawiają się błędy akustyczne w trakcie
rekonstrukcji na podstawie częściowej informacji. Fakt ten potwierdza w pewnym
stopniu przypuszczenie, że w pamięci gromadzone są oddzielne cechy. W takim
wypadku jest jasne, że im dłuższa jest nazwa prezentowanej jednostki, tym mniejsza jest
liczba jednostek, które mogą być przechowywane w pamięci. Zobaczmy, w jaki sposób
charakter samych jednostek wyznacza to, co z nich zostanie zapamiętane.
Załóżmy, że trzeba zapamiętać następującą listę liter:
 L \ysZystkiego sześć liter, a proces rekonstrukcji powinien doprowadzić do wyodrębnienia
B •.ficch z nich. W ten sposób zupełnie przypadkowo można poprawnie przypomnieć sobie
X peW
ną liczbę liter.
K Podobnie, nawet wówczas, kiedy przypominanie wynika z domyślania się, może
F' ikazać się trafne. Średnio z dowolnego ciągu sześciu cech można prawidłowo przypom-
M nieć sobie nazwy 3-4 liter.
Istotna wartość tej demonstracji polega na tym, że pozwala ona nie tylko na określenie
System pamięci zatrzymuje ich cechy akustyczne, a mianowicie: |jczby cech utrzymujących się w pamięci krótkotrwałej, ale wskazuje również na inne
ważne jej aspekty. Działa w niej proces rekonstrukcji zestawiający z dostępnej informacji
e,ł
najbardziej zgodną z oryginałem reprezentację tego, co było odebrane. Przy pewnej
b,e
zręczności i odrobinie szczęścia jest bardzo prawdopodobne, że uda się nam przypomnieć
i,ks
wszystkie sześć liter, mając w pamięci jedynie sześć cech. Jeżeli nie istniałby proces
k,a
rekonstrukcji prawdopodobnych liter opartej na posiadanej informacji, to do wykonania
e,f
lego zadania niezbędnych byłoby dwanaście cech.
e,m
Jednakże proces rekonstrukcji nie zawsze przebiega tak pomyślnie. Możliwe jest
Wiemy, że pojemność pamięci krótkotrwałej jest ograniczona. W danym wypadku tworzenie takiej sekwencji wyrazów, które ten proces skomplikują. Rozważmy możli-
załóżmy, że pamięć krótkotrwała może pomieścić jedynie sześć cech. Ile nazw liter wość zapamiętania takiej oto sekwencji liter.
można zapamiętać? Zależy to od tego, które sześć cech zostało zachowanych. Jeżeli DO
rozdzielone zostały w następujący sposób: PO
NO
1
CO
b,
BO
,ks
TO
k,
,f Są tu następujące cechy:
d,o
to prawdopodobnie wszystkie sześć liter może zostać przypomnianych prawidłowo po
p,o
prostu w drodze rekonstrucji elementów spółgłoskowych w nazwach liter. W końcu jakaż
n,o
inna litera poza X kończy się na „ks"?
• c,o
Załóżmy, że ułożyło się w pamięci sześć cech, po jednej dla każdej litery w sposób b,o
następujący: t,o
e,
,e Załóżmy, jak to czyniliśmy uprzednio, że zapamiętanych zostaje tylko sześć cech. Jeśli się
i, poszczęści, to wszystkie sześć jednostek będzie można zrekonstruować:
,a :
d,
e, P,
c, n,
c,
Nawet w takim wypadku proces rekonstrukcji może przynieść zadowalające rezultaty. b,
Zwróćcie uwagę na to, że w trzech wypadkach jednostki pamięci to ,,e ". Jak dużo liter t,
(spółgłosek) zaczyna się na „e"?
F, L, M, N, R i S. dźwięki „o" absolutnie nie przyczyniają się do zapamiętania tej listy, tak więc w
wypadku zagubienia cech „o" nie wystąpią błędy w przypomnieniu. Ale jeżeli właśni,
one pozostały, co jest równie możliwe, w procesie rekonstrukcji pojawią się znaczn.
OD PAMIĘCI KRÓTKOTRWAŁEJ
trudności: pO PAMIĘCI DŁUGOTRWAŁEJ
,o
przypuśćmy, że w trakcie spotkania towarzyskiego podano Wam numer telefonu lub też
,o
przedstawiono któregoś z uczestników tego spotkania. Przez kilka sekund znacie
,o
nazwisko czy też numer telefonu, a później ginie po nich ślad. Materiał układa się
,0
doskonale w pamięci krótkotrwałej, ale nigdy nie osiąga pamięci długotrwałej. Różnicę
,0
między wyrazistością materiału znajdującego się jeszcze w pamięci krótkotrwałej a
,0
szczupłością i ubóstwem pamięci w odniesieniu do pozostałego materiału można
Spróbujcie na podstawie tych sześciu cech określić, jakie były jednostki początkowe? Njc wvkazać z łatwością.
uda się tego zrobić. Faktycznie, z tego ostatniego zapisu można zapamiętać mniej
jednostek niż z poprzedniego. Z rejestru liter L, B, X, K, F i M możemy zazwyczai
przypomnieć sobie od trzech do sześciu liter, w zależności od tego, jakie cechy zostah
Tabela 9-1*
zachowane. Średnio wynosi to cztery i pół litery. Ale gdy pojawią się jednostki DO, Po,
NO, CO, BO, TO, to można przypomnieć sobie od zera do sześciu jednostek, w A B C D E F
zależności od zachowanych cech. Średnio przypomina się w przybliżeniu trzy. Ponadto, 1 ; STOS KRUK IDEA WĘZEŁ
CZAS KRÓTKI
w pierwszym wypadku zapamiętamy również porządek liter, w drugim oczywiście nie
: ' KLAMKA PCHAĆ NUDA STADO WIĘC ŻART
wchodzi to w rachubę.
Analiza ta zmusza do głębokiego zastanowienia. Liczba cech w pamięci nie określa 3 | ZIMNY WIĄZAĆ OPAŚĆ KLUCZ BAWIĆ ROZWÓJ
bezpośrednio liczby jednostek, które mogą być przypomniane. Aby móc to określić, 4 ,' SPODNIE DOM TALERZ ONA GRUCHAĆ STOPIEŃ
trzeba wiedzieć co nieco o procesie rekonstrukcji. Jeden rodzaj materiału łatwiej da się 5 UKŁUĆ MUFKA ZGRZYT PIEŃ GLON RZADKI
zrekonstruować z cech, które pozostały w pamięci, niż inny. Mówiąc ogólnie można
6 KŁODA SZKIC DROGI BODZIEC PRZESYT PRÓBA
przypomnieć sobie więcej jednostek różniących się akustycznie, niż jednostek akustycz-
nie podobnych. 7 ; TŁOK MOWA ŚMIGŁO KARTA TRWAĆ TŁUM
Zapamiętanie bardzo długich słów, na przykład nazw stanów, nie stanowi specjalnego 8 INNY DAL SZARPAĆ KĄPAĆ PANNA CZAPKA
problemu dla tego systemu. Załóżmy, że polecono zapamiętać następującą listę: 9 PŁACA WRZEĆ TYKA UCZYĆ TALERZ SZYBKO
CONNECTICUT 10 ! SZCZĘKA DWÓR ZIELE ŁÓŻKO PLOTKA POKAZ
MASSACHUSETTS RYSA RYGIEL ŚMIECH OPAR ŚCIANA TREL
PENNSYLVANIA
PSTRĄG RĘKA ATAK SKOK DAĆ BAWIĆ
CALIFORNIA
ALABAMA 13 ' PLAMA BRUD PIEC TRON CZYSTY BUŁKA
MISSISSIPPI 14 SMRÓD SKRZEP WIR GRYŹĆ DRZEWO MĄDRY
15 TAŚMA POZA BRZEG SIEĆ RÓJ BLOND
Początkowo może się wydawać, że zapamiętanie długich nazw z tak dużą liczbą
16 | MROK WITAĆ UDZIAŁ ŁABĘDŹ WIĄZ MÓWIĆ
znaków będzie trudniejsze. Wcale nie musi tak być. Chociaż, żeby zakodować
CONNECTICUT - k-uh-n-e-t-i-k-uh-t, rzeczywiście potrzeba dużo cech, to jednak do 17 LISTA ZASTÓJ ŚNIEG CENA JĘK SZKAPA
rekonstrukcji tej jednostki potrzebne będą tylko niektóre spośród nich. Okazuje się, że 18 PRZEMYT TŁOK FAŁDA SUNĄĆ SKLEP GNIEW
nawet wówczas, gdy w pamięci pozostały tylko cechy ,,n", ,,e", „t", to dźwięki te plus 19 KACZKA KAMIEŃ WĄŻ PUSTY PIÓRO KSIĘŻYC
wiedza o tym, że wyraz jest nazwą stanu, w zupełności wystarczają do rekonstrukcji słowa
.10 DUŻY KOŚĆ ZŁOŚĆ PYŁ SKAŁA SANKI
CONNECTICUT. Długie słowa często przypominają się lepiej niż krótkie, po prostu
dlatego, że jest ich mniej: jeśli przypomni się chociaż część słowa, jest duża szansa na to,
* Uwaga: Listy wyrazów z tabeli 9-1 stanowią przystosowane do właściwości języka polskiego (długość
że domyślimy się reszty. wyrazów) tłumaczenie list oryginalnych (Przyp. red. poi.).

Przypuśćmy, że poproszono Was o wyuczenie się listy nie powiązanych ze soh.
wyrazów. Każdy z tych wyrazów prezentowany jest oddzielnie; albo w formie napi-.'
ukazującego się na ekranie, albo też wypowiadany jest jasno i wyraźnie. Macie dokładry..
1 sekundę na odebranie każdego wyrazu, zanim pojawi się następny. W końcu. p;
ekspozycji 20 wyrazów, jesteście proszeni o przypomnienie sobie tylu z nich, ile tylk,,
zdołaliście zapamiętać. Przeprowadźcie ten eksperyment wykorzystując 20 wyrazów ?;..
mieszczonych w tabeli 9-1. Jeśli poddacie się sami tej próbie, to pomoże Wam ona zn-
zumieć istotę tego typu eksperymentu oraz ułatwi orientację w analizie rezultatów
RYSUNEK 9-11. Źródło: Murdod
(1962).
Większość ludzi, wykonując to zadanie, sądzi, że najkorzystniej będzie, jeżeli uda im
się jak najszybciej odtworzyć ostatni z przedstawionych wyrazów, zanim podejmą próbę
przypomnienia sobie reszty. Ostatnie wyrazy znajdowały się w czymś w rodzaju
rezonatora {„echo box"), w pamięci czasowej, z której łatwo je wydobyć pod warunkiem
braku przeszkód. Jeśli w tym czasie prowadzona jest rozmowa, albo gdy badany stara się
przypomnieć sobie od razu inne wyrazy, to ginie zawartość „rezonatora". ,,Rezonator"
ten to oczywiście nic innego jak pamięć krótkotrwała. Większość badanych szybko uczy
się natychmiastowego opróżniania pamięci krótkotrwałej przed przejściem do następ-
nych wyrazów.
Jeden ze sposobów analizowania rezultatów tego eksperymentu polega na ponume-
rowaniu wyrazów w porządku zgodnym z ich występowaniem, a następnie określeniu
prawdopodobieństwa ich odtworzenia, w zależności od ich miejsca na liście. W wyniku
takiej analizy otrzymamy krzywą kolejnej pozycji przedstawioną na rysunku 9-11.
W tym wypadku prezentowana była lista składająca się z 30 wyrazów: przedstawiono
procent przypadków przypominania każdego z nich, z uwzględnieniem miejsca, jakie
dany wyraz zajmował na liście. Przytoczone tu dane pochodzą z eksperymentu
przeprowadzonego przez Benneta B. Murdocka Jr, w 1962 r. Dziewiętnastu badanym
odczytano listę 30 wyrazów nie powiązanych ze sobą, w tempie jednego wyrazu na
RYSUNEK 9-12
\ 20jednostek,
~ 'J \ po 2 sek. na każdą
sekundę. Po skończeniu każdej listy dano 1,5 minuty na zapisanie-w porządku
dowolnym - tych wyrazów, które badani zapamiętali. W 5 do 10 sekund po zapisaniu
odczytano im nową listę. Procedura ta powtarzana była 80 razy (w ciągu czterech dni, tak
że w czasie jednej sesji eksperymentalnej badani zapamiętywali tylko 20 list).
Krzywa kolejnej pozycji stanowi ważne narzędzie w ręku psychologa. Tak na prawdę
to nie jest jedna krzywa i należy podzielić ją na dwie części, jak to pokazano na rysunku
9-12. Słowa znajdujące się na końcu listy zapamiętywane są lepiej od pozostałych.
Ostatnia jednostka zapamiętywana jest w 97% przypadków. Ta ostatnia część krzywej
przedstawia przypominanie z pamięci krótkotrwałej. Pozostała część krzywej odzwier-
ciedla inny proces - wydobycie informacji z pamięci długotrwałej7.
Skąd o tym wiemy? Przede wszystkim pewne procedury wpływają tylko na jeden rodzaj
pamięci, a na inny nie. Na przykład, jeżeli zwolnić czas ekspozycji, dając na każde słowo
2 sekundy zamiast jednej, to uzyskuje się rezultaty takie jak przedstawione na rysunku
9-13. W części krzywej dotyczącej pamięci krótkotrwałej nie notujemy zmian, natomiast
iv wynikach dotyczących pamięci długotrwałej jest dostrzegalna poprawa (Dane te
pochodzą również z badań Murdocka, różnica polegała jedynie na tym, że badanym
Na ty su nku 9-12 procent przypomnień z pamięci długotrwałej nie może być po prostu dodany do procentu
^/ypomnień z pamięci krótkotrwałej, aby uzyskać całościowe przypomnienie. Zakładamy raczej, że dana
>'dnostka (dany wyraz) jest przypominany albo z pamięci długotrwałej, albo z pamięci krótkotrwałej, ale nie z
Au jednocześnie. Tak więc całościowy procent przypomnień jest sumą procentu wyrazów przypominanych z
r.imięei krótkotrwałej plusprocent tych wyrazów przypominanych z pamięci długotrwałej, które nie zostały już
-tworzone (przypomniane) z pamięci krótkotrwałej. Jeśli za R przyjmiemy procent przypomnień, to
 RYSUNEK 9-13. Źródło: Afurdock,
przedstawiono listy składające się z 20 wyrazów i każdy wyraz eksponowany był przez 2
sekundy). Oczywiście, dodatkowy czas pozwala badanym dłużej pracować nad materia-
łem i powtarzać go, co ułatwia wprowadzenie większej ilości informacji do pamięci
długotrwałej. Na pamięć krótkotrwałą dłuższy czas ekspozycji nie ma wpływu. Zmie-
niając liczbę eksponowanych jednostek na liście i czas ich ekspozycji, możemy uzyskać
rodzinę krzywych (rys. 9-14), która ponownie potwierdza, że komponent pamięci
krótkotrwałej jest jednakowy na wszelkich krzywych, podczas gdy części odnoszące się
do pamięci długotrwałej są różne.
RYSUNEK 9-14. Źródło: Murdock (1962).
Można przedstawić również sytuację odwrotną: czynniki, które oddziałują na pamięć
krótkotrwałą, ale nie mają wpływu na pamięć długotrwałą. Jest oczywiste, że aby to
uzyskać, trzeba zapobiec natychmiastowemu przypominaniu przez badanych wyrazów z
pamięci krótkotrwałej w końcowej fazie eksperymentu. Z tego względu osobom
badanym, po przedstawieniu całej listy, daje się do wykonania zadanie polegające na
liczeniu trójkami wstecz, poczynając od wybranej liczby trzycyfrowej. Przypominanie z
pamięci krótkotrwałej znika (Postman i Phillips, 1965). Bardzo łatwo możemy sami
przekonać się o tym przeprowadzając taki eksperyment. Weźcie 20 wyrazów z tabeli 9-1 i
czytajcie je w tempie jeden wyraz na sekundę. Kiedy dojdziecie do końca listy, zacznijcie
„liczenie wstecz", poczynając od dowolnej liczby trzycyfrowej, na przykład 978. Liczcie
możliwie najszybciej przez około 20 sekund. Przez ten czas wasza pamięć krótkotrwała
ulegnie całkowitemu zatarciu. Rezultaty podobnego eksperymentu przedstawione są na
rysunku 9-15. Zwróćcie uwagę na to, że ostatnia część krzywej jest całkowicie
spłaszczona: brak jest pamięci krótkotrwałej.
W takich eksperymentach osobom badanym stawia się trudne zadanie. Zakłada się, że
powinny one niezwykle uważnie spostrzegać każde z eksponowanych słów, powtarzać je i
świadomie dążyć do wyuczenia się możliwie największej ich liczby. Jeżeli ten świadomy
wysiłek nie występuje, to tylko bardzo niewielka część podanej informacji zostanie
przekazana do pamięci długotrwałej. Co stanie się wówczas, gdy badani nie będą się
starali zapamiętać eksponowanego im materiału, jeżeli poświęcą mu zbyt mało uwagi?
Uwzględniając to wszystko, co powiedzieliśmy do tej pory, możemy przypuszczać, że w
takiej sytuacji nic się nie znajdzie w pamięci trwałej-po prostu niczego się nie
nauczą.
Jest rzeczą oczywistą, że procesy uwagi zajmują ważne miejsce w fazie interpretacji
przekazu. Ważne jest wiec dokładne prześledzenie tych procesów. Jakie są granice i
 RYSUNEK 9-15. Źródło: Postman i Philips u nk długo, aż nie zostanie to przerwane przez pojawienie się czegoś ważniejszego. Dlatego
,,.,leźy znaleźć sposób pozwalający śledzić nawet te zdarzenia, którymi w danej chwili nie
,-jjiTiujemy się, przełączać naszą uwagę w momencie, kiedy pojawiają się inne istotne
.oekty, i wyłączać ją, gdy występują nieważne szczegóły.

II ybór przekazów

/acznijmy od eksperymentu. Na rysunku 9-16 i 9-17 przedstawione zostały różne

możliwości uwagi? Aby odpowiedzieć na te pytania, musimy odejść od dotychczasowego
toku naszych rozważań i przedstawić główną linię badań nad procesami uwagi
zachodzącymi w trakcie przetwarzania napływającej informacji.
jrukowane przekazy. Zadanie wasze polega na prześledzeniu jednego z nich (przekazu
właściwego) i ignorowaniu drugiego (przekazu niewłaściwego). Przeczytajcie zakresko-
uaną część przekazu na głos możliwie najszybciej, nie zwracając uwagi na inne wyrazy.
Spróbujcie zrobić to z tekstem przedstawionym na rysunku 9-16.

ZJAWISKA UWAGI
Wyobraźcie sobie, że znajdujecie się w licznym towarzystwie na hałaśliwym przyjęciu.
Stoicie wraz z grupką ludzi, wokół was znajdują się inne grupy. Którą z rozmów
usłyszycie? Mimo hałasu możecie wybrać tę rozmowę, którą zechcecie usłyszeć, możecie
podsłuchać rozmowę prowadzoną z tyłu za wami, z prawej czy też lewej strony. Ale, jeśli
słuchacie jednej z nich, pozostałe rozmowy będą dla was stracone. Na tym polega KYSUNEK 9-16
zjawisko selekcji uwagi. Można wybrać sobie dowolną rozmowę prowadzoną w pokoju i
przysłuchiwać się jej, ale jest niemożliwe uczestniczenie równocześnie w dwu lub w
jeszcze większej liczbie rozmów. Oczywiście, można podtrzymywać kilka rozmów, Teraz, nie patrząc w tekst, powiedzcie o swoich spostrzeżeniach dotyczących wyrazów
wyłapując trochę słów z każdej z nich, śledząc przy tym ich ogólny sens. Ale jeśli niezakreskowanych? Czy pamiętacie któryś z nich? Czy zauważyliście, że każdy wyraz
rozmowy te są choć trochę poważne, sens każdej z nich gubi się, kiedy chcemy ogarnąć . powtarzał się dwukrotnie? Prawdopodobnie nie.
zbyt dużo. Można selektywnie wyławiać sens z całego hałasu na przyjęciu; zdolność do Mamy oto pierwsze nieprecyzyjne jeszcze wskazówki dotyczące sposobów wyboru
rozumienia różnych rozmów prowadzonych jednocześnie jest ograniczona. - informacji. Człowiek może z pewnym powodzeniem koncentrować swą uwagę na jednej
Uwaga to swego rodzaju broń obosieczna. Z jednej strony pozwala nam iść w ślad za istotnej dla niego części tekstu. Aby oddzielić przekaz właściwy od niewłaściwego, można
określonym ciągiem wydarzeń, które nas interesują, wyodrębnić je z wielu innych posłużyć się określoną cechą fizyczną tego przekazu, w danym wypadku- zakreskowa-
zachodzących równocześnie, chociaż każde z nich zagłusza inne. Bez tej selektywnej niem, tak jakby istniał jakiś wewnętrzny przełącznik, przepuszczający przekaz o
zdolności życie stałoby się chaotyczne, ponieważ moglibyśmy uchwycić sens zachodzą- odpowiednich cechach fizycznych, a odrzucający całą resztę.
cych w świecie zdarzeń tylko wtedy, gdyby każde z nich występowało w izolacji, bez Ale do jakiego stopnia byliście w stanie przeanalizować materiał niewłaściwy z
konkurencji lub interferencji ze strony innych zdarzeń. Z drugiej zaś strony, uwaga rysunku 9-16? Czy rzeczywiście odrzuciliście go wyłącznie z powodu braku zakresko-
ogranicza nasze możliwości obserwowania wszystkich zachodzących zdarzeń, choć wania? Jeżeli w pamięci nie pozostało nic z tego odrzuconego przekazu, teorię uwagi
często byłoby to pożądane. Nawet wówczas, gdy bezpośrednio interesuje nas tylko jeden można by wstępnie sformułować w następujący sposób: materiał niewłaściwy analizo-
ciąg wydarzeń, niepożądane jest koncentrowanie na nim całej uwagi, bowiem inne wany jest tylko na tyle, na ile konieczne jest określenie jego ogólnych cech fizycznych. Po
zdarzenia, które w efekcie mogą okazać się ważniejsze, przejdą niedostrzeżone. Pożądana tym przetwarzanie materiału niewłaściwego zostaje przerwane.
jest zdolność do koncentracji uwagi na jednym zjawisku, z wyłączeniem innych, ale tylko Ta hipoteza wstępna jest jednak nazbyt prosta. Zastanówcie się nad zadaniem

RYSUNEK 9-17
przedstawionym na rysunku 9-17. Ponownie przeczytajcie możliwie jak najszybciej tekst
zakreskowany. Pomińcie całkowicie część niezakreskowaną.
Co się teraz wydarzyło? Niespodziewanie zakreskowane zdanie przeszło w ciąg nic
powiązanych ze sobą wyrazów, a zdanie właściwe rozwija się w części niezakreskowanej.
którą, zgodnie z instrukcją, powinniście pominąć. Jeżeli materiał nieistotny odrzucany
zostaje wyłącznie na podstawie jego ogólnych cech fizycznych, to wówczas bez trudności
możemy kontynuować czytanie zakreskowanego materiału. Nawet nie powinniście
zauważyć, że tekst kontynuowany jest w części niezakreskowanej. Większość ludzi
jednak zaczyna czytać wyrazy niezakreskowane, śledząc dzięki temu sens zdania, zamiast
po prostu stosować się do instrukcji i przetwarzać wyłącznie informacje o odpowiednich
cechach fizycznych.
Wskazówki fizyczne przydatne są do wyodrębnienia informacji istotnej od nieistotnej.
Jednakże dokonując wyboru słów, które należy przeczytać, kierujemy się czymś więcej
niż cechami fizycznymi, w przeciwnym bowiem razie nie występowałaby tendencja do
przestawienia się na wyrazy niezakreskowane , kiedy pasują one do kontekstu. Problem
polega więc na tym, co właściwie jest przetworzone, a co odrzucone. Jest oczywiste, że do
tego potrzebujemy lepszego sposobu śledzenia procesów uwagi. Czy naprawdę koncen-
trowaliście się wyłącznie na zakreskowanym przekazie, czy też trochę oszukiwaliście
(oczywiście nieumyślnie) i patrzyliście również na pozostałą część przekazu, aby
zobaczyć, co on zawiera? Jeżeli chcemy określić granicę pojemności uwagi, musimy
upewnić się w tym, czy cała uwaga została skoncentrowana na jednym zadaniu. Jeśli to
nam się nie uda, powinniśmy przynajmniej mieć możność zmierzenia, jaka część uwagi
koncentruje się na informacji istotnej. Dopiero wówczas możemy przystąpić do
określenia, jaka część informacji może być wydobyta z materiału niewłaściwego.
Równoczesne powtarzanie materiału (Shadowing). Aby określić, jakiego typu informacja
będzie wydobyta z nie śledzonego przekazu, musimy zastosować takie zadanie ekspery-
mentalne, żebyśmy mogli stwierdzić, czy rzeczywiście osoba badana zajmuje się
wyłącznie jego wykonaniem. Jedno z często stosowanych zadań polega na tym, że osobę
badaną prosi się o równoczesne powtarzanie przedstawionego jej materiału. W zadaniu
tego typu osobie badanej odczytywana jest na głos seria wyrazów, a jej zadanie polega na
powtarzaniu jednocześnie każdego wyrazu na głos. Trudno jest wykonać to zadanie,
- człowiek - dom - byk - kot
v'SUNEK9-18
zwłaszcza gdy materiał podawany jest w dostatecznie szybkim tempie. W takiej sytuacji
osoby badane muszą poświęcać zadaniu znaczną część uwagi. Eksperymentator może
ocenić, ile uwagi poświęcił badany zadaniu, kierując się tym, jak dalece wiernie powtarza
on wyrazy, które zostały mu przedstawione. Zazwyczaj zaleca się stosowanie materiału o
takim stopniu trudności i odczytywanie go w takim tempie, aby badany nie popełnił zbyt
wielu błędów, przykładowo w granicach 10%. W ten sposób na podstawie ewentualnego
wzrostu liczby popełnionych przez niego błędów będziemy mogli określić, czy zmienia
się koncentracja jego uwagi na'zadaniu polegającym na powtarzaniu. (Jest rzeczą ważną,
aby badany nie mógł powtarzać słów zbyt wiernie, ponieważ, jeśli uda mu się wykonać
zadanie bezbłędnie, może to oznaczać, że było ono zbyt łatwe i wobec tego zyskałby czas
na to, żeby zająć się czymś innym.) Tak więc w typowym eksperymencie osobę badaną
prosi się o powtarzanie określonego wybranego materiału (zazwyczaj odtwarzanego z
taśmy magnetofonowej), który przekazywany jest przez słuchawkę do jednego ucha.
Następnie podaje się materiał eksperymentalny do drugiego ucha (czasem stosowany jest
materiał wzrokowy) (rys. 9-18).
Po zakończonym eksperymencie osobie badanej zadaje się pytania dotyczące treści
prezentowanego materiału, aby móc określić, jakie szczegóły potrafi sobie przypom-
nieć.
Spróbujcie przeprowadzić podobny eksperyment na sobie. Zaproście jeszcze dwie
osoby. Niech jedna z nich siądzie obok Was i czyta na głos w określonym tempie tekst z tej
książki lub też z jakiegokolwiek czasopisma. Spróbujcie powtarzać ten tekst. Czytać
należy równym jednostajnym głosem. Powtarzajcie każde słowo w miarę jak jest
wypowiadane, nie pozostając w tyle, tj. nie czekając na zakończenie zdania. Potem, gdy
już potrenujecie powtarzanie, niech następna osoba siądzie obok Was z drugiej strony i
zacznie czytać drugi urywek, podczas gdy Wy dalej powtarzacie pierwszy (do tego celu
można wykorzystać przypadkowy zestaw wyrazów z tabeli 9-1). Spróbujcie, nie
przerywając powtarzania pierwszego przekazu, śledzić również drugi. Jeżeli zaczniecie
popełniać błędy, osoba odczytująca powtarzany przez was materiał powinna zwrócić
Wam na to uwagę (np. szturchając was w bok). Spróbujcie użyć w tym eksperymencie
zróżnicowanego materiału informacyjnego do obu przekazów, aby zaobserwować, czv
ma to wpływ na trudność zadania. Co odbieracie lub zapamiętujecie z drugiego przekazu''
Większą część opisywanych tu wyników badań dotyczących równoczesnego powtarzania
można z łatwością sprawdzić na sobie samym.
Przetwarzanie odrzuconego przekazu
Kiedy jesteśmy całkowicie pochłonięci jakimś zajęciem, na przykład równoczesnym
powtarzaniem wyrazów, lub gdy znajdujemy się jakby w transie w czasie czytania dobrej
powieści, lub będąc w teatrze czy też w kinie, lub nawet pogrążeni w marzeniach, to
subiektywnie wydaje się nam, że całkowicie pochłonęło nas to, na czym koncentruje się
nasza uwaga. Jak gdyby jakiś wyłącznik odciął naszą świadomość od dopływu wszystkich
sygnałów, z wyjątkiem tych, które nas interesują. Wyobraźcie sobie, że zamyśliliście się w
trakcie wykładu. Dźwięki głosu wykładowcy docierają do Waszych uszu, ale nie
pozostawiają żadnego śladu w świadomości. Wygłaszane kwestie pozostają niezrozumia-
łe. Świadomym wysiłkiem woli można przerwać stan zamyślenia i zacząć słuchać
wykładu. Chociaż w przełączeniu uwagi z marzeń na słowa wykładowcy nie uczestniczą
żadne mięśnie czy części ciała, odbiór wykładu będzie całkowicie odmienny. W obu
wypadkach „słyszymy" głos wykładowcy, ale w jednym śledzimy wykład, a w drugim nie.
W jakim punkcie zachodzi moment przełomowy? Gdzie następuje zastopowanie analizy
treści wykładu?
Najprostsze wyjaśnienie teoretyczne jest takie: sygnały z otaczającego środowiska
przechodzą przez systemy sensoryczne i znajdujące się w nich mechanizmy analizujące.
Jest to oczywiście prawda, ponieważ rzeczywiście „słyszymy" nie śledzone z uwagą
dźwięki, jeżeli nawet ich nie rozumiemy. Jednakże w pewnym miejscu musi znajdować
.j? przełącznik, przepuszczający sygnały, na które chcemy zwrócić uwagę, i blokujący
oZ
ostałe, jak to przedstawiono na rysunku 9-19.
Nawet proste badania nad uwagą pozwalają stwierdzić, ze pewne aspekty materiału, na
^óry nie jest zwrócona aktywna uwaga, mogą zostać dostrzeżone. Kiedy badany
jtarannie powtarza przedstawiony mu materiał, ciągle jeszcze możliwe jest, że przy-
pomni sobie co nieco z dodatkowych informacji.
jest zdolny do:
, przypomnienia sobie, czy w ogóle słyszał głos,
, określenia, czy głos męski został zastąpiony żeńskim,
, zauważenia Jakich sygnałów, jak gwizd.
>Jie jest zdolny do:
, przypomnienia sobie treści przekazu,
, rozpoznania języka przekazu,
, stwierdzenia, czy język uległ zmianie w trakcie eksperymentu,
, odróżnienia mowy od bezsensownych dźwięków.
Rezultaty te potwierdzają, że osoba badana rejestruje przede wszystkim najprostsze
właściwości sygnałów, na które nie zwraca uwagi. Nie dostrzega ona tego, co wymaga
interpretacji, na przykład znaczenia słów, nie rozpoznaje języka, a nawet nie wie, czy
dźwięki tworzą sensowny przekaz językowy.
1 chociaż materiał właściwy podlega dość pełnej analizie (z udziałem wszystkich
poziomów przetwarzania omówionych w rozdziale 3 o rozpoznawaniu obrazów), analiza
wszystkich innych napływających sygnałów najwidoczniej dość wcześnie zostaje prze-
rwana; możliwe, że dzieje się to na poziomie analizy cech. Wydaje się, że mechanizm
selekcji dokonuje oceny cech fizycznych napływającej informacji, a następnie na tej
podstawie wybiera materiał właściwy, wyodrębniając go z pozostałego, niewłaściwego.
Następnie włącza się przełącznik, który przepuszcza do dalszej analizy wyłącznie sygnały
właściwe (rys. 9-20).
System ten wydaje się ogólnie użyteczny w procesie uwagi. Fakt, że mechanizm analizy
cech poddaje wszystkie sygnały choćby pobieżnej ocenie, stwarza badanemu możliwość
zauważenia i zapamiętania, jakie sygnały w ogóle występują. Z kolei fakt, że szczegółowa
RYSUNEK 9-20
analiza sygnałów nieistotnych zostaje przerwana na poziomie wyodrębniania cech
ogólnych, stanowi przeszkodę w zrozumieniu ich sensu. Wystarczą pewne cechy ogólne
aby można było odróżnić głos ludzki od innych dźwięków, ale na tej podstawie nie można
określić niczego więcej, nawet rozpoznać języka, w jakim się mówi. Ważne jest, że
opisywany tu mechanizm uwagi okazuje się zgodny z systemem rozpoznawania obrazów
który omówiliśmy wcześniej. Jedyne, co dodaliśmy, to przełącznik.
Oczywiście, istnieje wiele sposobów, za pomocą których układ nerwowy może
stworzyć logiczny ekwiwalent przełącznika. Do tego potrzebny jest jedynie jakiś
mechanizm hamujący, blokujący informację dotyczącą jednej rozmowy, a przepuszcza-
jący inną. Różnorodne mechanizmy synaptyczne komórek nerwowych stwarzają takie
możliwości, ale na razie nie ma potrzeby tworzenia spekulatywnego schematu połączeń,
którymi posługuje się układ nerwowy; po prostu przedstawiamy ten proces za pomocą
logicznego schematu wchodzących w grę funkcji.
Prosty model przełącznika z powodzeniem wyjaśnia omawiane dotąd zjawisk uwagi.
Ale zjawisk tych jest więcej.
Pamięć bez uwagi
Pierwszym zjawiskiem, które poddamy analizie, jest pamięć. Co dzieje się z pamięcią w
sytuacji wyłączenia uwagi? Aby to zbadać, dajemy osobom badanym do równoczesnego
wykonywania kilka zadań. Cel eksperymentu polega na tym, aby badani musieli
skoncentrować całą uwagę na wykonywaniu jednego z zadań. Później następuje
sprawdzenie tego, co zapamiętali oni z innych rzeczy, występujących równocześnie, ale
związanych z innym zadaniem. W jednym z eksperymentów proszono osoby badane o
powtarzanie wyrazów przekazywanych przez słuchawkę do jednego ucha, podczas gdy
do drugiego ucha docierały w tym samym czasie powszechnie używane słowa angielskie,
przy czym każde słowo było powtarzane 35 razy. Po zakończeniu eksperymentu
sprawdzono zapamiętanie słów, które docierały do tego właśnie ucha. Żadne z tych słów
nie pozostało w pamięci. Najwidoczniej uwaga potrzebna do powtarzania wyrazów
całkowicie pozbawiła badanych zdolności do analizowania informacji docierającej do
drugiego ucha.
Taki rezultat nie stanowi niespodzianki. Oczywiście badani nie mieli czasu na to, aby
powtarzać lub strukturalizować słowa angielskie. Ale czy badani rzeczywiście słyszeli te
słowa? Jak daleko przedostała się ta informacja, na której nie była skoncentrowana
uwaga? Czy doszła do pamięci krótkotrwałej?
Aby ustalić, czy materiał leżący poza strefą uwagi trafia do pamięci krótkotrwałej,
należy zaraz po ekspozycji tego materiału przerwać wykonywanie zadania, a następnie
sprawdzić, czy badani pamiętają z niego cokolwiek. Kiedy przeprowadzimy eksperyment
w taki sposób, okazuje się, że badani mogą wydobyć ze swej pamięci krótkotrwałej kilka
ostatnich jednostek. Ale jeżeli odstęp czasu między prezentacją materiału a sprawdze-
niem stopnia jego zapamiętania wyniesie 30 sek., badany nie będzie już mógł
przypomnieć sobie niczego z tego materiału, na którym jego uwaga nie była skoncen-
RYSUNEK 9-2la. Źródło: Madigan i McCabe (1971).
RYSUNEK 9-21 /?. Źródło: Madigan i McCabe (1971)
irowana. Jeżeli uwaga skoncentrowana jest na czymś, dodatkowo napływająca informa-
cja rzeczywiście dociera do pamięci krótkotrwałej. Ale tu może zaniknąć bez śladu. Jeżeli
od razu sprawdzamy zapamiętanie, to pewna część informacji, która utrzymuje się
jeszcze w pamięci krótkotrwałej, może zostać przypomniana.
Zwróćcie uwagę na podobieństwo między zadaniami z równoczesnym powtarzaniem
tekstu a liczeniem wstecz. W czasie wykonywania zadania polegającego na liczeniu
wstecz uwaga zajęta jest liczeniem bezpośrednio po przekazaniu informacji. W trakcie
wykonywania zadania polegającego na równoczesnym powtarzaniu tekstu uwaga
skoncentrowana jest na napływającej informacji.
Istnieje również inny sposób przedstawienia wpływu uwagi na pamięć krótkotrwałą.
Przyjmijmy, że osoby badane otrzymują listy wyrazów do zapamiętania, i załóżmy, że
sprawdza się stopień zapamiętania natychmiast po prezentacji każdej listy. Przypomi-
nanie ich będzie odpowiadało standardowej krzywej kolejnej pozycji, przedstawionej na
rysunku 9-2 la. Eksperyment kontynuowany jest dopóty, dopóki nie zostanie przedsta-
wionych 50 różnych list. Następnie, bez żadnego uprzedzenia, prosi się badanych, aby
przypomnieli sobie wszystko, co potrafią ze wszystkich wcześniej prezentowanych list.
Co się wtedy dzieje?
Jedyna logiczna odpowiedź polega na tym, że wyniki powinny nieco przypominać te,
Móre zostały przedstawione na rysunku 9-15. Inaczej mówiąc, powinny być takie jak na
rysunku 9-2la, ale bez udziału komponentu pamięci któtkotrwałej. Jednak tak się nie
dzieje. Okazuje się, że badany zupełnie nie pamięta pozycji, które występowały jako
ostatnie na każdej liście, chociaż może sobie przypomnieć wiele pozycji z początku listy
(rys. 9-216). Z jakiego powodu zapamiętywanie końcowych pozycji nie występuje w
eksperymencie przedstawionym na rysunku 9-216, podczas gdy w eksperymencie
przedstawionym na rysunku 9-15 pewna część tych pozycji była zapamiętana?
Jedno z możliwych wyjaśnień polega na tym, że w trakcie przeprowadzania obu
eksperymentów badani stosowali różne strategie podziału uwagi. W eksperymencie
którego wyniki ukazane zostały na rysunku 9-15, osoby badane dobrze wiedziały, ^
później nastąpi sprawdzenie stopnia zapamiętania materiału. Natomiast w eksperytnen.
cie przedstawionym na rysunku 9-21 b (przeprowadzonycm przez Madigana i McCabe'a
1971) badani nic nie wiedzieli o tym, że nastąpi sprawdzenie zapamiętania słów ze
wszystkich uprzednio prezentowanych list. Możliwe jest, że koncentrowali zatem swoją
uwagę głównie na początkowych pozycjach z każdej listy, ponieważ są one rzeczywiście
najtrudniejsze do zapamiętania. Nie zwracali uwagi na ostatnie pozycje, licząc na to, że
jeżeli zajdzie konieczność natychmiastowego przypomnienia sobie tych informacji,
można je będzie wydobyć z pamięci ktrótkotrwałej bez większego wysiłku. Strategia ta RYSUNEK 9-22
doskonale odpowiada początkowej części eksperymentu, ale okazuje się nieprzydatna,
gdy wprowadzimy późniejszą, nieoczekiwaną próbę.
Zarówno w eksperymencie z równoczesnym powtarzaniem tekstu, jak i w ekspery- drugie ucho. Kontekst i znaczenie przekazu często wdzierają się do zadania, nierzadko
mencie ze zwykłym przypomnieniem znajdujemy potwierdzenie tego, że całkowity brak jadani dostrzegają swoją omyłkę, zatrzymują się i przepraszają.
uwagi dotyczącej napływającego materiału może spowodować normalne zapamiętanie Można stosować szereg różnorodnych wariantów omawianego eksperymentu, wszys-
krótkotrwałe, ale też całkowity brak przechowania go w pamięci długotrwałej. Powinno tkie jednak prowadzą w zasadzie do tego samego stwierdzenia: badani uświadamiają
to przypomnieć Wam opis dwu pacjentów H.M. i N.A. przytoczony w rozdziale 8. Te sobie w pewnym stopniu materiał docierający kanałami, na które uwaga nie była
dwie osoby cierpiały wskutek uszkodzenia mózgu, co nie pozwoliło im uczyć się nowych skierowana. Na przykład, osoba badana często zauważa, że wypowiedziane zostało jej
rzeczy ani też zapamiętywać czegokolwiek nawet na krótko, chociaż pamięć krótko- imię do ucha, które odbiera informację niewłaściwą. Wyławia z drugiego kanału słowa
trwała była sprawna. Możliwe więc, że uszkodzenie mózgu miało wpływ na mechanizmy mające sens zbliżony do zadania, jakie wykonuje. Oczywiście nie spostrzega dokładnie
uwagi, uczestniczące w przekazywaniu materiału z jednej pamięci do drugiej. materiału docierającego do tego ucha, ale materiał ten nie jest całkiem stracony, czego
Wróćmy ponownie do modelu uwagi. Łatwo można zrozumieć, że pamięć chwilowa należałoby oczekiwać biorąc pod uwagę model przełącznika.
rzeczywiście istnieje niezależnie od tego, czy uwaga koncentruje się na materiale czy też Jak zatem połączyć te wszystkie dane w opisie procesu uwagi? Teoria ostateczna
nie. Wystarczy w tym celu wyobrazić sobie, że system pamięci krótkotrwałej może się powinna połączyć wiele aspektów. Po pierwsze, musi wyodrębnić i wyjaśnić organizację
wyłączać bezpośrednio po analizie cech (rys. 9-20), ale przed tym, nim zadziała różnych procesów uczestniczących w skierowywaniu uwagi na jeden lub kilka sygnałów.
przełącznik. Jeżeli tak jest, to pamięć chwilowa obejmuje każdy materiał podlegający Po drugie, musi być zgodna ze wszystkimi danymi eksperymentalnymi, jakimi dyspo-
analizie sensorycznej, a pamięć trwała obejmuje jedynie materiał przepuszczony przez mjemy. Po trzecie, musi być również zgodna z zasadami organizacji systemów
urządzenie przełączające. Jest to jedno z możliwych wyjaśnień. Pozostają jednak inne uczestniczących w spostrzeganiu i rozpoznawaniu obrazów.
problemy związane z tym modelem: jednym z nich jest bardziej precyzyjne zdefiniowa-
nie, jaki materiał przepływający kanałem będącym poza sferą uwagi przechodzi przez
przełącznik.
Czy pamiętacie przykład, w którym mieliście za zadanie odczytać zakreskowany tekst
nie zwracając uwagi na niezakreskowany? Nagle sensowne zdanie, zbudowane z TEORIE UWAGI
zakreskowanych słów, przekształciło się w bełkot, a samo zdanie kontynuowane było w
postaci słów niezakreskowanych, które należało omijać. Jeżeli w trakcie eksperymentu z Model osłabiacza
równoczesnym powtarzaniem, gdy badany zgodnie z instrukcją powtarzał wyłącznie
materiał docierający do lewego ucha (rys. 9-22), nie reagując na nic więcej, nagle Problem związany z przełącznikiem polega na tym, że urządzenie to działa zgodnie z
sensowny ciąg materiału zostanie przełączony do drugiego ucha, to jest duże prawdo- zasadą „wszystko albo nic": informacja albo przechodzi, albo też nie. Ale mieliśmy już
podobieństwo, że przełączy się on z ucha, które odbierało uprzednio tenże materiał, na to Jkazję przekonać się, że pewna część informacji przepływającej kanałem nie będącym w
RYSUNEK 9-23
centrum uwagi, który-jak się przypuszcza-został wyłączony, dociera jednak do
świadomości badanego. Możliwe jest więc przyjęcie następującego rozwiązania. Otóż
przełącznik działa w istocie jako osłabiacz (attenuator), czyli urządzenie ograniczające
ilość przepływającej informacji, ale nie powodujące jej całkowitego zablokowania.
Odpowiednio zatem należy zmodyfikować nasz schemat, takjak to przedstawia rysunek
9-23.
Czy model ten może wyjaśnić wszystkie dane eksperymentalne? Jeśli w wyniku
osłabienia przepływu informacji w niepożądanym kanale zmniejsza się ładunek energe-
tyczny niezbędny do dalszego jej przetwarzania, pozwala to na skierowanie podstawo-
wego wysiłku na kanał główny, którym przepływa informacja właściwa, tym samym
osłabiacz częściowo spełnia swoją rolę. Ponadto powinien on dawać jednak możliwość
analizowania pewnych słów- tych, które mają szczególne znaczenie albo które pasują do
kontekstu przekazu właściwego, mimo że odbiór ich został osłabiony. Oczywiście,
analiza osłabionych sygnałów nie jest tak efektywna, jak analiza sygnałów docierających
bezpośrednio, dlatego też w toku analizy sygnałów osłabionych nieuniknione są liczne
błędy. I właśnie to obserwujemy. Model z osłabiaczami lepiej zatem wyjaśnia pewne
zjawiska uwagi, aniżeli model z przełącznikami, działającymi zgodnie z zasadą
„wszystko albo nic".
Cóż można powiedzieć o zapamiętywaniu sygnałów niewłaściwych? Nie jest wyklu-
czone, że bezpośrednio przed osłabiaczem znajduje się jakiś system pamięci. Byłoby to
zgodne z wynikami badań: przypuszczalnie tylko sygnały poddawane późniejszej
analizie przechowywane są w pamięci trwałej, ale w pamięci czasowej przechowywane są
wszystkie sygnały.
Skąd będziemy wiedzieli, jaki kanał powinien zostać osłabiony? Wspomnieliśmy o
tym, że gdy poprosi się osobę badaną o powtarzanie materiału docierającego do jednego
ucha:
równocześnie zaś do drugiego ucha przekaże wyrazy:
„Dom jest piłkę do Toma",
to z dużym prawdopodobieństwem powtórzy ona słowa „John rzucił swoją piłkę do
Toma". Aby zapewnić taki wynik, osłabiacz powinien przełączyć kanały w środku
-ySUNEK 9-24
(dania. Oznacza to, iż system musi być tak skonstruowany, aby oczekiwania wyłonione w
irakcie analizy przetwarzanego materiału mogły wpływać na regulację ustawienia
istabiacza do pracy nad przyszłym materiałem. Rysunek 9-24 przedstawia pełny system
,vraz i pamięcią krótkotrwałą, poprzedzającą osłabiacze, oraz metodę regulacji względ-
nej siły osłabiaczy. Model ten jest nieco przeładowany, ale wszystkie zawarte w nim
;[smenty wydają się niezbędne i system wydaje się zaspokajać stawiane mu wymagania.
Model procesu aktywnej syntezy
'rzechodzimy teraz do omówienia modelu uwagi mającego wiele wspólnego z systemem
ozpoznawania obrazów, zaproponowanym w rozdziale 3. Doszliśmy tam do wniosku,
;c w analizie sygnałów sensorycznych w znacznej mierze trzeba odwoływać się do
mechanizmu aktywnej syntezy, który stwarza możliwość uzupełniania i porównywania
Schodzących sygnałów i tym samym zapewnia dokładne rozpoznawanie nawet w
•ytuacji zakłóceń i zmienności napływających sygnałów. Bez procesu aktywnej syntezy
ludno byłoby analizować sygnały zawierające luki, sprzeczne i wieloznaczne.
Wywody te są w pełni zgodne z wymaganiami stawianymi mechanizmowi uwagi.
Rozważcie, co jest potrzebne, aby mechanizm aktywnej syntezy mógł zbudować
wewnętrzny model środowiska. Przede wszystkim jest niezbędne, żeby cała informacja
:otycząca sygnału ułożyła się w zrozumiały obraz. Aby móc przewidzieć na podstawie
•ontekstu zdania, jaki będzie następny wyraz, należy uwzględnić omawiany temat, styl
mówiącego i analizę gramatyczną odebranej już części zdania. Wówczas będzie można
kreślić, jakie wyrazy mogą mieć związek z danym zdaniem (a więc, jakich wyrazów
lalcży szukać), a jakich nie należy oczekiwać. W ten sposób kontekst może z góry
uprzedzać mechanizmy spostrzegania, jakich sygnałów należy oczekiwać, i tym samym
iitwić im wybór właściwego sygnału, kiedy ten się pojawi, nawet wówczas, gdy nie
Cdzie on zupełnie wyraźny. Na podstawie danych uzyskanych w badaniach nad uwagą
•lożna dojść do wniosku, że proces analizy przez syntezę przebiega w sposób nadzwyczaj
graniczony. To znaczy, w każdej jednostce czasu biegnie wyłącznie jedną drogą, tak że
•lko jeden zespół sygnałów korzysta z dobrodziejstw rozszerzonej analizy.
 RYSUNl-IK 9.2; irocesy są pasywne, automatyczne i prawdopodobnie mogą dokonywać ciągłej analizy
.p/.ystkich napływających sygnałów. Pasywna część analizy nie wystarcza do wykrycia
,jchyleń i zniekształceń sygnału i do wydobycia zawartego w nim skomplikowanego
,naczenia. Dopełnejanalizyniezbędna jest informacja pochodząca z aktywnych mecha-
„j/inów. Przyjmijmy, że te same założenia odnoszą się do równoczesnej analizy kilku
,viżnychsygnałów.Przyjmijmy,żewszystkiesygnałyanalizowane sąprzez system pasyw-
*\. ale tylko jeden kanał w określonej jednostce czasu podlega analizie w aktywnej części
psiemu. Sygnały nie analizowane przez aktywną część systemu są w pewnym sensie
,,słabione.

Problem polega na ustaleniu, jakie zmiany należy wprowadzić do modelu omówio-

nego szerzej w rozdziale 3, aby mógł on uwzględnić równoczesny przepływ pewnej liczby
sygnałów, ale tak, żeby pełnej analizie podlegał tylko jeden z nich. Zasadniczy rezultat
przedstawiony jest na rysunku 9-25. Powstaje pytanie, co począć z wynikiem analizy
cech płynących z kanału nie śledzonego. Na rysunku 9-25 kanał ten po prostu wisi w
powietrzu. A teraz przypomnijmy sobie, że tylko proces zwany „aktywną syntezą" może
mieć ograniczenia co do liczby dokonywanych analiz w danej jednostce czasu. Jest to
proces aktywny i tylko on wymaga poznawczej, świadomej uwagi. Wszystkie pozostałe •ttSUNEK 9-26
 Zanim jednak zilustrujemy ten system, zastanówmy się ponownie, jaką rolę ne;...
pamięć w tym procesie. Przypomnijmy sobie, że istnieje pamięć czasowa obejmuj1. '
wszystke nadchodzące sygnały, bez względu na to, czy skierowana jest na nie uwaga LV
też nie. Zwróćmy uwagę, że w toku analizy przy rozpoznawaniu obrazów niezbędne b- '•'
korzystanie z systemu pamięci trwałej, aby móc określić, co reprezentuje konfigura
cech wyodrębnionych z sygnału. Problem polega na tym, aby pogodzić ze sobą olv'
formy korzystania z pamięci.
W modelu z osłabiaczem problem ten rozwiązany został dzięki wprowadzeniu <••
schematu specjalnego systemu pamięci krótkotrwałej-pamięci dla każdego kanń-
informacji. W omawianym wypadku jednak możliwe jest nieco inne rozwiązanie, prża1--
wszystkim dlatego, że system pamięci odgrywa tu szczególnie ważną rolę. Przyja-:.
założenia, że pamięć krótkotrwała jest formą rozszerzenia pamięci długotrwałej, pozwu'.-
nam zbudować dość interesujący system. Teraz uzyskana została pełna symctii-
wszystkie kanały informacji poddawane są procesowi przetwarzania przez pasywną cz-x
systemu rozpoznawania obrazów (rys. 9-26).
Jednakże kanał, na który skierowana została uwaga, poddawany jest równi-:
dodatkowemu procesowi aktywnego przetwarzania, polegającemu na syntezie sygnałó1.1.
porównaniu ich z oczekiwaniami wynikłymi z analizy już odebranych cech. A zatn:
system rozpoznawania obrazów przetwarza wszystkie sygnały, poddaje je różn\>:
możliwym analizom i w ten sposób wydobywa wszystkie posiadane przez nie cech1,
fizyczne. Ale mechanizm aktywnej syntezy dokonuje wdanej jednostce czasu tylko jed:k-
analizy. Informacja uzyskiwana przez kanał, na który skierowana jest uwaga, poddawali
jest zarówno jednej, jak i drugiej analizie. Ale w przypadku sygnałów przepływający!:
przez kanały nie śledzone uwagą, tylko te cechy poddane zostają pełnej analizie, które M
zgodne z oczekiwaniami procesu aktywnej syntezy. System ten może przełączać kanah.
jeżeli sygnały nadchodzące z kanału nie śledzonego mają szczególny sens-na przykku:
może to być imię osoby badanej. A zatem pasywna analiza informacji nieistotnej -ana-
liza osłabiona-wystarcza, aby przyciągnąć uwagę procesu aktywnej syntezy.
10. Struktura pamięci
Postarajcie się przypomnieć sobie dom, w którym mieszkaliście przed laty: z której
strony znajdowała się klamka u drzwi wejściowych-z prawej czy też z lewej
ODPOWIADANIE NA PYTANIA
strony?
Kiedy należy poszukiwać informacji?
Odszukiwanie obrazu
Oto pytanie, które zakłada posiadanie pamięci oraz wydobywanie z niej informacji.
Odszukiwanie informacji jako proces rozwiązywania problemów
Ićdnak w trakcie odpowiadania na nie odkrywamy, że sama sprawa wymaga nie tyle
Poszukiwanie i rozumienie „wypomnienia sobie czegoś, ile rozwiązania określonego problemu.
DONIOSŁOŚĆ ROZUMIENIA W istocie badania procesów przypominania, rozwiązywania problemów, myślenia i
operacji myślowych mają wiele elementów wspólnych, gdyż między samymi czynnoś-
MODEL PAMIĘCI ciami umysłowymi istnieją niewielkie różnice. Człowiek usiłujący intensywnie sobie coś
Zapamiętywanie pojęć przypomnieć wygląda tak, jak gdyby rozwiązywał jakiś trudny problem. Przede
Pojęcia pierwotne i wtórne wszystkim dokonuje on analizy samego pytania, aby zadecydować, czy zostało ono
Zapamiętywanie zdarzeń właściwie postawione, czy ma on w pamięci potrzebne informacje, a jeżeli tak, to jaką
trudność może mu sprawić ich odszukanie. Jeżeli zdecyduje się na próbę przypomnienia
sobie potrzebnego materiału, to przystępuje do wypracowania strategii poszukiwawczej.
W miarę odnajdywania rozwiązań częściowych konfrontuje je z informacją tkwiącą w
zadanym mu pytaniu i w ten sposób formułuje nowe pytania, umożliwiające prowadze-
nie dalszych poszukiwań. Jego droga poszukiwań opiera się na wydarzeniach ważnych,
wyróżniających się, będących czymś w rodzaju drogowskazów w pamięci, które wznoszą
się nad tysiącami zapamiętanych szczegółów. I nawet wówczas, gdy uda się odkryć
potrzebną informację, wydaje się, że nastąpiło to głównie w wyniku logiki, rekonstrukcji
myślowej tego, co właśnie tam powinno było się znajdować.
Badanie pamięci długotrwałej jest zarówno badaniem procesu rozwiązywania tego
lypu problemów, jak i struktury pamięci, w której ten proces zachodzi. Fakty, które
przypominamy sobie, zorganizowane są w złożoną strukturę, w której te czy inne
zdarzenia i pojęcia powiązane są ze sobą w wyniku uprzedniego doświadczenia. Akt
przypominania polega na systematycznym stosowaniu reguł w analizie tych przechowy-
wanych informacji.

ODPOWIADANIE NA PYTANIA
Prawdopodobnie siła ludzkiej pamięci nigdzie nie ujawnia się tak wyraziście jak w
wypadku odpowiadania na pytania dotyczące nagromadzonej wiedzy. Aby znaleźć
odpowiedź na pytanie, nie wystarcza posiadanie w pamięci odpowiedniej informacji.
Konieczne jest odszukanie całej przechowywanej informacji dotyczącej zadanego
pytania, dokonanie oceny ewentualnych sprzeczności i w efekcie zestawienie wszystkich
danych tak, aby dojść do najlepszej w zaistniałych warunkach odpowiedzi.
Mózg ludzki nie jest jedynym systemem, przed którym pojawia się problem
odpowiadania na pytania na podstawie obszernych zasobów informacji. Wiele systemów,
poczynając od tradycyjnych bibliotek, a kończąc na nowoczesnych systemach kompu-
terowych, potrafi gromadzić olbrzymie ilości danych. W toku analizy takich systemów
jedną z pierwszych rzeczy, jaką odkryto, było to, że wprowadzenie do nich informacji nie Jaki numer telefonu ma Twój najlepszy przyjaciel?
stanowi zazwyczaj głównego problemu. Trudności pojawiają się dopiero wówczas, kiedy
Jaki jest Twój numer telefonu?
chcemy tę informację z nich wydobyć. Niezależnie od tego, który z systemów pamięci
wzięlibyśmy pod rozwagę-może to być mózg ludzki, katalog fiszek w księgarni, duże
Przykłady te wyraźnie pokazują, że kiedy poprosi się Was o przypomnienie sobie
archiwum albo też pamięć dużego komputera-istnieją takie typy pytań, do których
czegoś, to nie rzucacie się na oślep w pc ".zukiwaniu informacji. Po pierwsze, analizujecie
organizacyjna struktura pamięci (włączając w to odpowiednie indeksy, katalogi czy
pytanie, aby zdecydować, czy w ogóle można na nie udzielić odpowiedzi. Po tej analizie
streszczenia) okazuje się niedostosowana. Niemniej jednak jakiś wszechwiedzący
wstępnej możecie dojść do wniosku, że byłoby w ogóle bezsensowne zawracanie sobie
postronny obserwator mógłby w zasadzie twierdzić, że informacja potrzebna do
iym głowy. Może się okazać, że wymagana informacja w ogóle nie istnieje. Może też być
uzyskania odpowiedzi na dane pytanie znajduje się w systemie i użytkownik może ją
tak, że informacja istnieje, ale wiecie o tym, żenię znajdziecie jej we własnej pamięci. Jaka
uzyskać, jeśli uda mu się prawidłowo sformułować pytania, a następnie umiejętnie
jednak informacja jest potrzebna, abyście doszli do przekonania, że nie znacie numeru
zestawić otrzymane wyniki. Jak zaprogramować taki system pamięci, który po przezwy.
Hemingwaya, jeżeli nawet miał on telefon? Sądzicie chyba, że możliwe byłoby zdobycie
ciężeniu wszystkich trudności związanych z gromadzeniem informacji rzeczywiście
tej informacji, jednakże wymagałoby to zbyt wiele wysiłku i starań. Czy jesteście
potrafiłby wyszukiwać pożądane informacje? Jakiego typu strategia poszukiwawcza jest
całkowicie przekonani, że przy odrobinie wysiłku nie udałoby się zdobyć numeru
tu potrzebna? Jeżeli rodzaj zadawanych pytań znany jest wcześniej, to problem może się
telefonu Białego Domu1?
okazać nie taki trudny. Na przykład, względnie łatwo można zbudować system spisu
Kiedy zastanowimy się nad pamięcią ludzką, odkrywamy, że występują w niej
ludności, tak aby można było ustalić liczbę ludzi w wieku do 30 lat, jeżeli tylko wiadomo
specjalne procedury analizujące przekaz ze względu na istnienie w ogóle odpowiedniej
było wcześniej przed zebraniem danych, że informacja tego typu będzie niezbędna. Ale
informacji, na prawdopodobieństwo jej obecności w pamięci, na wysiłek potrzebny do jej
co zrobić z pytaniami, których wcześniej nie przewidywano? Czy można zbudować
znalezienia i na szansę powodzenia całej próby. Ta sekwencja operacji najwidoczniej
system przetwarzania danych, podobny do pamięci ludzkiej, który mógłby odpowiadać
przebiega w naszym mózgu szybko i nieświadomie. Mamy jedynie niejasne odczucie
na każde dowolne pytanie, jakie tylko przyjdzie nam do głowy.
złożoności związanych z tym reguł.
A zatem nie pojemność mechaniczna, pozwalająca na przechowywanie ogromnej
Bezspornie, tego rodzaju system organizacji jest niezmiernie użyteczny dla dużego
liczby informacji, stanowi o wartości dużego systemu pamięci. Raczej stanowi o tym jego
systemu pamięci. Dzięki temu nie traci on czasu na poszukiwanie tego, czego i tak nie
zdolność odnajdywania na żądanie określonych porcji danych oraz dawania odpowiedzi
wie. Może on również ocenić koszt poszukiwania informacji, którą trudno jest uzyskać.
na pytania odnoszące się do zgromadzonych w nim informacji. Możemy się wiele
Zobaczymy dalej, że człowiek w sytuacji ciągłego bombardowania przez informacje
nauczyć o istocie procesu przetwarzania informacji, który zachodzi w pamięci, bez
sensoryczne musi dokładnie wiedzieć, jaka informacja jest mu nieznana, ponieważ
uciekania się do skomplikowanych badań. Należy po prostu usiąść i pomyśleć o tym, na
pozwala mu to skoncentrować się na nowych, ważnych, unikalnych aspektach zdarzeń
jakie pytania ludzie potrafią udzielać odpowiedzi, oraz o mechanizmach i procedurach
zachodzących w otoczeniu.
odpowiadania.
Procedur poprzedzających proces przetwarzania informacji nie potrafimy jeszcze
określić z taką precyzją, aby pozwalało to nam posłużyć się nimi przy konstruowaniu
systemu wydobywania informacji. Wiemy, że mechanizmy takie działają w ludzkiej
Kiedy należy poszukiwać informacji? pamięci. Jesteśmy w stanie określić niektóre z nich i w ogólnych zarysach przedstawić ich
główne właściwości. Jednak w szczegółach nie potrafimy jeszcze opisać mechanizmu
Pytanie: Jaki był numer telefonu Beethovena?
tych procesów.
Co odpowiecie na to pytanie? Powiecie, że to nonsens. Beethoven zmarł zanim
wynaleziono telefon. Przypuśćmy jednak że spytają Was o kogoś, kto mógł mieć
telefon? Odszukiwanie obrazu
Pytanie: Jaki był numer telefonu Hemingwaya? Pytanie: Ile jest okien w Twoim mieszkaniu?

Znowu odmawiacie odpowiedzi. Po prostu nie znacie tego numeru. Skąd jednak Tym razem poszukiwania idą łatwo. Możecie wyobrazić sobie każde pomieszczenie i
wiecie, że nie znacie tegu numeru? A co z następującymi pytaniami: tolejno policzyć okna: najpierw w jednym, potem w drugim i tak dalej aż do końca.
Pytanie: Jaki jest numer telefonu do Białego Domu? ' Telefon Białego Domu ma numer (202) 456-1414.
Zadanie to wydaje się łatwe. Jednakże oprócz samego faktu, że ludzie pamiętają obrazy i
posługują się nimi, wiemy bardzo mało o naturze tych obrazów wewnętrznych, jak są
przechowywane albo jak odszukiwane.
Tak czy inaczej nie ulega wątpliwości, że pamięć nasza potrafi przechowywać znaczną
liczbę obrazów z naszego przeszłego doświadczenia. Człowiek może wydobywać i
poddawać analizie różne obrazy: twarz przyjaciela, sceny z ostatniej wycieczki
doświadczenia związane z nauką jazdy na rowerze. Ten zapis doświadczeń wzrokowych
wskazuje na pewne zasady ważne dla analizy strategii odszukiwania. Zachowanie
pewnego rodzaju kopii informacji pierwotnej zapewnia w następstwie dużą elastyczność
operacji poszukiwania odpowiedzi na pytania dotyczące naszych doświadczeń. Jest
rzeczą mało prawdopodobną, abyście myśleli o tym, że pewnego dnia zostaniecie
zapytani o ilość okien w swoim mieszkaniu. I oczywiście nie ma potrzeby, byście
zajmowali się liczeniem okien za każdym razem, kiedy znajdujecie się w tym czy innym
pokoju. Tak długo, jak długo w pamięci zachowane są obrazy wszystkich pomieszczeń,
nie trzeba się martwić o odszukanie w przyszłości dowolnej informacji o nich.
Nie zawsze jednak wszystko to, co widzimy, zapamiętujemy w całej pełni. Często
analizujemy i kondensujemy napływającą informację, odrzucając nieistotne szczegóły, a
zapamiętując tylko to, co wydaje się ważne. Spróbujcie odtworzyć wszystko to, co zostało
do tej pory powiedziane w niniejszym rozdziale. Nie potraficie wyczarować obrazu
poszczególnych stron i odczytać z nich określonych słów. Przypominacie sobie jedynie
wysoce abstrakcyjną wersję własnego doświadczenia wzrokowego, przeorganizowanego i
przedstawionego własnymi słowami.
A zatem adekwatny model ludzkiej pamięci powinien wyjaśniać, w jakich warunkach
przeżywane przez nas zdarzenia są zapamiętywane w całości, a w jakich wyodrębniamy i
zapamiętujemy jedynie pewne cechy istotne. Zapis kopii wrażeń wzrokowych potrzebuje
znacznego miejsca w pamięci, przedłuża i komplikuje poszukiwania i może doprowadzić
do zaśmiecenia pamięci nieistotnymi szczegółami. Z drugiej zaś strony, reorganizacja i
kondensacja informacji oraz zapamiętywanie wyłącznie ich głównych cech może
spowodować zwiększenie ryzyka tego, że informacja, która w konsekwencji może okazać
się ważna, nie zostanie zarejestrowana. Ogranicza to zakres i różnorodność sposobów
posługiwania się przez nas uprzednim doświadczeniem oraz pytań, na które potrafimy
odpowiedzieć. Możliwe, że najlepiej byłoby przechowywać zarówno pełny zapis
informacji, jak i jej przekształconą, skondensowaną wersję. Nie jest wykluczone, że
istnieją jeszcze bardziej wyrafinowane sposoby posługiwania się danymi wyuczonymi na
pamięć. Czy istnieją ogólne reguły zapisu i odtwarzania obrazów, które upraszczając
proces zapamiętywania nie powodują równocześnie utraty szczegółów? Poza wszystkim
domy mają wiele rzeczy wspólnych, chociażby dachy i ściany. Być może, system ludzkiej
pamięci wykorzystuje te podobieństwa.
Niezależnie jednak od tego, jak informacja wzrokowa jest rzeczywiście zapamiętywa-
na, ważne jest, abyśmy dysponowali zarówno jakimś obrazem naszych pokoi, jak i
procedurą pozwalającą policzyćokna. W procesie wydobywania informacji mechanizmy
te współdziałają w określony sposób: jeden wydobywa i tworzy obraz, drugi zaś analizuje i
przetwarza uzyskaną informację. Zupełnie tak, jak w czasie rozwiązywania problemów,
wydobywanie informacji wymaga aktywnej konstrukcji i analizy informacji na podstawie
określonych reguł i procedur. Konstruktywny aspekt ludzkiej pamięci jawi się nam w
całej pełni wówczas, gdy system musi odpowiedzieć na jeszcze inny rodzaj pytań.
Odszukiwanie informacji jako proces rozwiązywania problemów
Pytanie: Gdzie byłeś w poniedziałek po południu w trzecim tygodniu września dwa
lata temu?
Nie zniechęcajcie się od razu. Zastanówcie się chwilę, może uda wam się znaleźć
odpowiedź na to pytanie. Spróbujcie zanotować myśli, które przychodzą wam do głowy
w trakcie poszukiwania informacji. A jeszcze lepiej, zadajcie to pytanie przyjacielowi i
poproście, aby myślał na głos.
Typowe odpowiedzi ludzi mogą wyglądać jak przytoczony poniżej protokół.
1. Coś takiego. Skąd mam to wiedzieć? (Eksperymentator: „Proszę jednak spróbo-
wać".)
2. W porządku, Zobaczymy. Dwa lata temu...
3. Mogłem być w szkole średniej w Pittsburgu...
4. Tak, to był mój ostatni rok w szkole.
5. Trzeci tydzień września-zaraz po wakacjach-to było w pierwszym półroczu...
6. Zaraz. Zdaje mi się, że w poniedziałki mieliśmy ćwiczenia z chemii...
1. Nie wiem. Prawdopodobnie byłem w laboratorium chemicznym...
8. Jedną chwilkę, to był drugi tydzień zajęć w szkole.- Przypominam sobie, że on zaczął
od tablicy atomów - tak duża dziwna tablica. Pomyślałem wtedy- niepoważny facet,
chce] abyśmy to zapamiętali.
9. Już wiem, chyba przypomniałem sobie: siedziałem...
Chociaż protokół ten został sfabrykowany, to jednak daje on określone wyobrażenie o
tym, jak pracuje system pamięci, kiedy stawia mu się problem podobnego typu. Przede
wszystkim pojawia się pytanie, czy należy, czy też nie, zabierać się do poszukiwań:
analiza wstępna wskazuje na to, że trudno będzie uzyskać potrzebną informację lub też
okaże się to niemożliwe i badany zdecydowanie odmawia podjęcia jakichkolwiek prób
(krok 1). Kiedy jednak zaczyna poszukiwania, nie stara się odtworzyć informacji od razu.
Rozbija ogólne pytanie na pytania cząstkowe. Początkowo stara się ustalić, co robił przed
dwoma laty (krok 2). Jak tylko udaje mu się rozwiązać tę kwestię (krok 3), wykorzystuje
zdobytą informację do postawienia nowych, bardziej konkretnych pytań (krok 4).
Wykorzystawszy już pierwszą wskazówkę „dwa lata temu", zajmuje się podstawowym
elementem postawionego pytania „trzeci tydzień września". Teraz przychodzą mu do
głowy bardziej konkretne wspomnienia (kroki 5 i 6). Większa część tego, co zachodziło w
pamięci między zdaniami 7 i 8, nie została zarejestrowana w protokole. Osoba badana
najwyraźniej znalazła się w impasie (krok 7); nie ulega jednak wątpliwości, że badany
kontynuował poszukiwania w różnych kierunkach stosując nowe strategie poszukiwaw-
musicie zdobyć się na pewien wysiłek, aby rozstrzygnąć, dlaczego właśnie gołębie nie
cze. Studiowanie tablicy pierwiastków, jak widać, było ważnym wydarzeniem wjeg0
mogą prowadzić samolotów. Po zastanowieniu się możecie nawet zmienić swój
życiu. Odszukanie tej informacji niewątpliwie pozwoliło mu znaleźć nowe drogi do
pierwotny werdykt: być może gołąb (po pewnych modyfikacjach gołębia lub samolotu)
uzyskania odpowiedzi. W kroku 8 najwyraźniej gotów jest ponownie przystąpić do mimo wszystko potrafi prowadzić samolot2.
odtworzenia tego, czym zajmował się dwa lata temu w poniedziałek po południu.
Żaden system gromadzenia danych, z wyjątkiem mózgu ludzkiego, nie jest zdolny do
W przykładzie tym pamięć jawi się nam jako zbiór zhierarchizowanych pytań i
odpowiedzi na pytanie tego typu. Człowiek jednak, nie zastanawiając się analizuje
odpowiedzi. Poszukiwania mają aktywny, twórczy charakter. Jeżeli nie można iść
napływającą informację, sprawdzając jej zgodność ze swym dotychczasowym doświad-
bezpośrednio do celu, pamięć rozkłada problem na szereg podproblemów lub podcelów
czeniem, aby stwierdzić, czy da się ona wyjaśnić w znanych mu terminach.
Dla każdego podproblemu pytanie brzmi następująco: Czy można je rozwinąć, na ile
Zachowanie takie wskazuje na to, że pamięć ludzka nie może być przypadkowym
przybliży mnie to do wyznaczonego celu? Jak tylko zostanie rozwiązany podproblem,
zbiorem faktów. Przeciwnie, informacja w pamięci musi być w wysokim stopniu
pojawiają się nowe i poszukiwania trwają nadal. W przypadku osiągnięcia powodzenia,
powiązana i ustrukturalizowana, tak aby można było łatwo porównać ze sobą pojęcia dla
system daje w końcu odpowiedź, jednak odpowiedź tę z trudem tylko można by tu
wyrobienia sobie sądu o ich podobieństwie lub też różnicach. Nawet więcej, porówny-
nazwać prostym przypomnieniem. Jest ona mieszaniną logicznej rekonstrukcji tego, co
wanie takie występuje na różnych poziomach. W pierwszym etapie analizy coś nam
powinno być, z fragmentarycznymi odtworzeniami tego, czego rzeczywiście doświad-
sugeruje natychmiastową odpowiedź, że pojęcia „gołąb" i „prowadzenie samolotu" są
czono. niespójne logicznie. Drugi etap wymaga znacznie szerszej analizy, wyraźnie podobnej do
Przekonanie o tym, że pamięć jest procesem rozwiązywania problemów, nie jest nowe, procedur rozwiązywania problemu, o których wspominaliśmy uprzednio. Pytanie
Podobny pogląd głosili na przestrzeni tysiącleci poeci i filozofowie. Jeśli chodzi o cząstkowe brzmi: Co jest potrzebne, aby gołąb stał się pilotem?-I przechowywana
psychologów, to pierwsze przekonywające dowody popierające ten punkt widzenia informacja jest oceniana ponownie z perspektywy tego postawionego w nowy sposób
przedstawili William James (1890) oraz Frederick Bartlett (1932). Nowym elementem pytania.
jest fakt, że dysponujemy dziś pewnymi narzędziami analitycznymi pozwalającymi na
To ostatnie pytanie prowadzi nas do kluczowej kwestii badań nad pamięcią: zdolności
szczegółowe badanie podobnych procesów. Istnieją obecnie metody konstruowania i
rozumienia. Tak czy owak ludzie rozumieją znaczenie napływających informacji i
badania modeli pamięci, które mają tę właściwość, że rozwiązują problem poprzez
posługują się tym rozumieniem w ocenie aktualnego doświadczenia z punktu widzenia
rozbijanie głównego pytania na pytania szczegółowe i próbują zbliżyć się do rozwiązania
ich uprzedniej wiedzy. Dowolny model pamięci musi uwzględniać ten podstawowy
przez wielokrotne przeformułowywanie i analizę pytań cząstkowych. aspekt pamięci długotrwałej u ludzi.

Poszukiwanie i rozumienie
Pytanie: Czy gołębie mogą prowadzić samoloty? DONIOSŁOŚĆ ROZUMIENIA

Rozumienie to proces dość iluzoryczny. Cóż w istocie znaczy zrozumieć to czy inne
Na to pytanie szybko znajdziecie odpowiedź. Jeżeli, jak sądzimy, odpowiedź b^l/it
słowo? Jak można zorientować się po objawach zewnętrznych, czy człowiek lub maszyna
przecząca, to następne pytanie - oczywiście - brzmi: dlaczego? Czy gołąb z zasad\ nic
rozumie to, co się do nich mówi? Jeśli sądzicie, że możecie odpowiedzieć na to pytanie, to
może prowadzić samolotu?
radzimy Wam zapoznać się z dwoma kolejnymi dialogami; uzyskano je od dwu różnych
W tym wypadku problem nie sprowadza się ani do analizy obrazów wzrokowych, an;
modeli pamięci występujących w tym wypadku w postaci programów komputero-
też do wstępnego opracowania przekazu czy ustalenia strategii poszukiwawczej w celu
wych.
uzyskania określonej informacji. Co więcej, odpowiedź na takie pytanie w nas/yni
Pierwszy to dialog między osobą a programem komputera nazwanym DOKTOR,
wypadku nie może być zwykłym przypomnieniem. Jest mało prawdopodobne, abyście
symulującym zachowanie psychiatry. W procesie porozumiewania się z DOKTOREM
kiedykolwiek myśleli o konkretnej możliwości prowadzenia samolotu przez gołębie.
człowiek może wprowadzić do komputera dowolne teksty dzięki maszynie do pisania z
Również jest mało prawdopodobne, że w Waszej pamięci jako część informacji
klawiszami oznaczonymi literami. Drugi program steruje robotem, który potrafi
skojarzonej z gołębiem znajdziecie zapis informacyjny o tym, że gołębie nie prowadzą
samolotów. Tak czy inaczej, odpowiedź, jakiej udzieliliście, jest wynikiem logic/nci
analizy informacji dotyczącej obu pojęć. Ale macie jedynie mglistą świadomość anal'/>. !
Kiedy pytanie to zostało postawione 8-letniej córce jednego z autorów tej książki, jej pierwszą reakcją był
jaką przeprowadziliście udzielając pierwszej impulsywnej odpowiedzi. W konsekwencji wiech z tej wyraźnie niedorzecznej myśli. Następną reakcją było jednak zastanowienie się, że może to nie jest
;
«ie głupie, skoro zarówno gołębie, jak i samoloty latają.
 Wszyscy mężczyźni są podobni.
manipulować plastykowymi klockami leżącymi na stole. Wypowiedzi ludzi wydruko- c

W jaki sposób?
wane są specjalną czcionką i poprzedzone symbolem • Odpowiedzi komputera wydruko-
i Ciągle czepiają się czegoś tam.
wane są tym krojem czcionki •
Proszę podać przykład.
Zapoznajcie się z tymi dialogami. Jak sądzicie, czy komputer rozumie to, co do niego
i Dobrze, mój przyjaciel przyprowadził mnie tu.
mówią ludzie? Program symulujący wywiad psychiatryczny najzwyczajniej oszukuje
Nie ma najmniejszego pojęcia ani o przyjacielach, ani o tym, co to znaczy „być w stanic Przyjaciel przyprowadził panie tutaj?
depresyjnym" czy w stanie agresji. Niemniej jednak może on robić wrażenie na zwykłym 0 On mówi, że ciągle mam stan depresyjny.
obserwatorze. Drugi program posiada pewien zasób wiedzy dotyczącej klocków i języka Przykro mi, że pani ma depresję.
Ale czy na pewno rozumie terminy, których używa tak samo, jak rozmawiający z nim t To prawda. Taka jestem nieszczęśliwa.
człowiek? Jak to można sprawdzić? Sądzi pani, że wizyta ta pozwoli pani nie być nieszczęśliwą?
Podobnie jak w procesach percepcyjnych, procesy związane ze zrozumieniem 1 Potrzebuję pomocy, to jest niewątpliwe.
przekazu przebiegają tak szybko i automatycznie, że uświadamiamy je sobie dopiero w Czego pani oczekuje w ramach tej pomocy?
wypadku ich wyraźnego zaburzenia. I właśnie dlatego, podobnie jak w przypadku • Być może nauczyłabym się postępować z mamą.
procesów spostrzegania, istotę procesów pamięci możemy badać na takich przekazach, ? Proszę mi powiedzieć coś więcej o swojej rodzinie.
którymi odpowiednie mechanizmy nie dają sobie łatwo rady. Na przykład zastanówmy $ Mieszkam z mamą.
się nad następującym stwierdzeniem: A kto jeszcze z wami mieszka?
Oranz minsoki tankin rakany. • Mój ojciec.
Pani ojciec?
Możecie przeczytać każde słowo. Niemniej jednak natychmiast odrzucicie to stwier- 9 Pan mi w czymś przypomina mojego ojca.
dzenie jako bezsensowne. Oczywiście, macie rację: to bezsens. Skąd jednak o tym wiecie? Jakie podobieństwo pani widzi?
Czy rzeczywiście sprawdziliście wszystkie słowa, jakie napotkaliście w ciągu wielu lat • Nie jest pan zbyt agresywny, ale myślę, że pan to ukrywa przede mną.
posługiwania się językiem, tak aby być rzeczywiście pewnym, że wyrazu minsoki nigdy Dlaczego pani myśli, że jestem mało agresywny?
nie napotkaliście? Jeśli tak, to dokonaliście tego bardzo szybko - przecież człowiek • Pan się ze mną nie spiera.
poznaje w toku swego życia średnio około 50 000 różnych słów. Cóż jednak pozwala Jak pani sądzi, dlaczego nie kłócę się z panią?
nam sądzić, że takie sprawdzenie nawet nie jest konieczne? Rozpoznajecie od razu te • Bo pan się może obawia.
wyrazy jako nowe, a całe wyrażenie jako bezsensowne z punktu widzenia waszego Czy pani sprawia przyjemność to, że boję się pani?
dotychczasowego doświadczenia. Ale jak zbudować system pamięci zdolny do tak • Mój ojciec boi się wszystkiego.
szybkiego określenia tego, co nie jest mu znane? Co jeszcze przychodzi pani do głowy, gdy myśli pani o ojcu?
A co powiecie o tym stwierdzeniu? • Tchórze.
Te minsoki to rakany. Czy ma to jakiś związek z tym, że przyjaciel przyprowadził panią tutaj?

Tym razem prawdopodobnie będziecie skłonni przyjąć, że tekst ten ma jednak jakieś
znaczenie. Nadal nie wiecie, co to są minsoki lub rakany, i uświadamiacie to sobie.
Niemniej jednak stwierdzenie to traktujecie inaczej niż poprzednie. Możliwe, iż uda się
Warn dowiedzieć czegoś o minsokach i dodacie to nowe słowo do waszego słownika.
Może minsoki to słowo warte zapamiętania?
Odnotujcie, że sam fakt niezrozumienia słowa i niemożności interpretowania go za
pomocą nabytego doświadczenia nie przeszkadza we wprowadzeniu tego słowa do
pamięci i przechowywania w niej przez dłuższy czas. Jeśli po dwustu stronach tego tekstu
zapytamy Was ponownie, co tą są minsoki, to prawdopodbnie będziecie mogli
przypomnieć sobie, że są to rakany, chociaż nie znacie znaczenia obu tych słów. Model,
WSUNEK. 10-1. Źródło: Weizenbaum (1968, s. 172-173).
• Proszę postawić jeden na drugi oba czerwone klocki i jeszcze czerwony sześcian t
A dlaczego to zrobiłeś?
lub piramidkę. Ponieważ o to mnie prosiłeś.
W porządku. 9
Jak to zrobiłeś?
• Jaki sześcian leży teraz na stole? Położyłem duży czerwony klocek na stole, następnie pozostawiłem go tam,
Duży zielony, a na nim czerwona piramidka. następnie położyłem na nim duży zielony sześcian, następnie pozostawi-
• Czy z tyłu za piramidką leży jakiś większy klocek? łem ten sześcian, następnie położyłem na ten sześcian czerwony sześcian,
Tak, aż trzy: duży czerwony klocek, duży zielony sześcian i niebieski klocek. następnie pozostawiłem tam ten sześcian.
• Proszę postawić teraz mały klocek na zielony sześcian, na którym stoi piramidka. f Ilu przedmiotów dotykałeś w czasie tej pracy?
W porządku. Czterech.
• Teraz proszę postawić na wierzchu najmniejszą piramidkę. « Co leżało na czerwonym sześcianie, przed tym nim go wyjąłeś?
W porządku. Zielona piramidka.
• Czy stoi coś zielonego na najmniejszym z przedmiotów stojących na tym samym « A zatem w tym czasie na lewo od pudełka leżało pięć przedmiotów?
przedmiocie co najwyższa piramidka? Nie, tylko cztery: czerwony sześcian, dwa duże zielone sześciany i duży czer-
Tak, zielona piramidka. wony klocek.
• Jaki to ma kolor? •••
Przez „ t o " , jak sądzę, rozumie pan najmniejszy z przedmiotów stojący na tym • Dziękuję.
samym przedmiocie, na którym stoi najwyższa piramidka? Jeżeli tak, to Bardzo proszę!
jest on czerwony.
• Ile przedmiotów znajduje się teraz nad zielonymi sześcianami?
Nie jestem całkiem pewien, co oznacza „nad" w zdaniu „nad zielonymi sze-
ścianami".
Czy pan ma na myśli:
1 — Bezpośrednio na powierzchni?
2 — Gdziekolwiek powyżej niej?
• Gdziekolwiek powyżej niej.
Trzy.
• Czy dotykałeś jakiejś piramidki przed położeniem zielonej piramidki na małym
sześcianie?
Tak, zielonej.
• Kiedy to było?
Wtedy, kiedy stawiałem jeden na drugim: czerwony sześcian, duży czerwony
klocek i zielony sześcian.
• Po co?
Aby ją stamtąd zabrać.
• Po co było ci to potrzebne?
Aby uwolnić czerwony sześcian.
• Po co uwalniałeś ten sześcian?
Aby móc go położyć na dużym zielonym sześcianie.
• Po co to zrobiłeś?
Aby postawić jeden na drugim: czerwony sześcian, duży czerwony klocek
i duży zielony sześcian. RYSUNEK 10-2. Źródło: Winograd (1970, s. 35-60).
jaki mamy zbudować, musi zatem posiadać zdolność decydowania, jakie rzeczy będą
potencjalnie użyteczne i wymagają zapamiętania, jeśli nawet nigdy się z nimi nie stykali
nie rozumie ich.
Często całkowicie sensowne stwierdzenia wymagają od naszej pamięci złożonego
wysiłku:
Ci autorzy są faszystami.
Chociaż wszystkie wyrazy mają tu sens, to jednak odbiór tego przekazu nie zachodzi
czysto automatycznie i biernie. Jeśli traktujecie to sformułowanie serio, to przetworzenie
go w umyśle wymaga odszukania i ocenienia ogromnej ilości informacji: o jakich
autorach jest mowa, jacy autorzy znani są zarówno nam, jak i Warn, którzy ze znanych
Warn autorów są faszystami? Być może, mówimy sami o sobie. W takim razie jest
możliwe, że powinniście prześledzić przeczytaną już część książki, aby ustalić, czy są w
niej teksty sugerujące, że jesteśmy faszystami. Ale jak rozpoznać, czy jakieś stwierdzenie
jest faszystowskie. Tak czy owak, niezależnie od rozwiązania tego problemu w tej chwili,
będziecie wyczuleni na tego typu stwierdzenia w trakcie dalszego czytania tego
tekstu.
Znowu pojawia się tu pytanie, jak zbudować taki system pamięci, który wiedziałby,
jakie aspekty z tej ogromnej sumy danych przechowywanych w pamięci ważne są dla
danego przekazu napływającego na wejściu? System taki ponadto powinien posiadać
zdolność do szybkiego odszukania właśnie tej informacji, która jest niezbędna dla oceny
komunikatu, a nawet, kiedy przekaz zostanie odrzucony, system powinien mieć
możliwość wykorzystania go w przyszłości podczas interpretowania nowych zdarzeń.
1 na koniec, jak odniesiecie się do takiej prośby:
Powiedz mi wszystko to, co myślisz o autorach.
Tu otwierają się przed wami nieograniczone możliwości. Możecie mówić w nieskoń-
czoność pozostając w granicach wiedzy, jaką posiadacie. Możecie zacząć od omówienia
autorów ogólnie, potem możecie przejść do autorów, których znacie, następnie do ich
prac, omówić ich dzieła w kontekście własnych doświadczeń itd. Całkiem prawdopo-
dobne, iż uda się Wam uniknąć powtórzeń, mimo że, poczynając od pewnego momentu,
zapamiętywanie tego, co zostało już powiedziane, wymaga z pewnością ogromnego
wysiłku pamięci. Potrzebny jest nam taki system pamięci, w którym wszystkie informacje
są jak najrozleglej powiązane z wszystkimi innymi informacjami, gdzie nowe związki
wiążące stare pojęcia można łatwo odnaleźć.
Teraz zaczynacie dostrzegać całą złożoność wymagań, jakie stawiamy przed rzeczy-
wistym modelem pamięci ludzkiej. Przedstawione przykłady ukazują nam decydującą
różnicę między pamięcią, która pasywnie rejestruje to, co do niej dociera, a taką
pamięcią, która aktywnie analizuje i interpretuje napływające informacje. Takie właśnie
zagadnienia stają przed nami, kiedy próbujemy zarysować wiarygodny model pamięci
ludzkiej. Model ten musi być zdolny do posługiwania się strukturą pojęć w celu
zinterpretowania odbieranej informacji oraz do porównywania napływających przeka-
zów z tym, co jest mu wiadome, wreszcie do oceny wiarygodności tego czy innego
przekazu z punktu widzenia własnego doświadczenia. Po tym wszystkim możemy zabrać
s
ję wreszcie do zbudowania modelu, który posiadałby te podstawowe właściwości
pamięci ludzkiej.
MODEL PAMIĘCI
Do tej pory mówiliśmy o generalnych zasadach, a nie o specyficznych modelach.
Postaramy się teraz przekształcić te ogólne zasady w konkretny model. Spróbujemy
zatem zbudować system pamięci, który będzie miał pewne właściwości pamięci
ludzkiej.
Budując taki model należy poczynić jedno ważne rozróżnienie. Pamięć składa się w
rzeczywistości z dwu części jednakowo ważnych. Pierwsza- bank danych (data base), to
ta część systemu pamięci, w której informacje są przechowywane. Bank danych musi być
zdolny do zakodowania i przechowywania pojęć i zdarzeń, a także całej złożonej sieci
powiązań wzajemnych między nimi, czyli całego materiału pamięci ludzkiej. Pierwsze
zadanie, jakie przed nami stoi, to wypracowanie reguł dla banku danych, zajmiemy się
tym w następnym paragrafie.
Druga część pamięci to proces interpretacji danych, system, który posługuje się
informacjami nagromadzonymi w banku danych. Od niego zależy ocena napływającej
informacji, zapamiętywanie nowych danych, odpowiedzi na pytania i poszukiwanie
informacji potrzebnej do tego, aby rozwiązywać problemy, mówić, myśleć oraz kierować
codziennymi czynnościami. Badaniom nad tym procesem interpretacyjnym będzie
poświęcony następny rozdział.
Zapamiętywanie pojęć
Pamięć ludzka zawiera olbrzymią liczbę różnorodnych pojęć, które mogą być wydoby-
wane z niej i wykorzystywane. Ludzie posiadają pojęcia o domach, psach, samochodach,
komunistach i zuchach. W większości wypadków, chociaż nie zawsze, do pojęć
dołączone są etykietki, czyli nazwy, takie jak w przedstawionych przykładach. W
uzupełnieniu do etykietki w razie potrzeby można wydobyć z pamięci znaczną liczbę
informacji związanych z danym pojęciem. Tak więc pierwsze nasze zadanie polegać
będzie na ustaleniu, jak powinny być reprezentowane pojęcia w systemie pamięci.
Pomyślmy sobie jakieś słowo, powiedzmy, że będzie to imbryk. Poproście kogoś z
przyjaciół, aby wyjaśnił Wam albo też głośno powiedźcie sami sobie, co znaczy to słowo.
Jaki rodzaj informacji zostanie przez Was wykorzystany do opisania tego znaczenia?
Typowe wyjaśnienie wygląda na przykład tak:
 MODEL PAMIĘCI 393

Imbryk (teapot) rz. Pojemnik czasem przypominający czajnik, zrobiony z metah

lub porcelany (The Gulden Book Illustrated Dictionary for Child.
ren).

Albo też:
Imbryk (teapot) rz. Pojemnik z uszkiem lub dzióbkiem do przygotowywania
herbaty (The Thorndike Bernahardt Comprehensive Desk Dictio-
nary).

Podobnie o innych słowach, takich jak: gobelin, ciastko owocowe i tawerna, słownik
powie Wam
gobelin to tkanina dekoracyjna, jednostronna, naśladująca malowidło, tkana z
cienkiej nici wełnianej lub jedwabnej;
ciastko owocowe to niewielki kawałek słodkiego upieczonego ciasta, przekładany
lub przybrany owocami;
tawerna to miejsce, gdzie podają piwo, wino oraz inne trunki.

Przykłady te przypominają nam o tym, że definicja wyrazu zawiera inne wyrazy.

Zazwyczaj definicja zaczyna się od tego, że mówi nam „Pojęcie A jest w rzeczywistości
niczym innym jak pojęciem B"; gobelin to tkanina dekoracyjna, ciastko owocowe to
kawałek ciasta. Następnie definicja koncetruje się na ograniczeniach dotyczących pojęcia
A. Specyficzną cechą tawerny jest to, że sprzedaje się w niej piwo i wino. Wyróżniająca
cecha gobelinu to utkany obraz, który jest na nim przedstawiony. Imbryk ma uszko i
dzióbek oraz służy do parzenia herbaty.
Innym rodzajem informacji, często wykorzystywanym do wyjaśniania pojęć, jest
przykład. Jeżeli chcielibyście wyjaśnić koledze, co to jest tawerna, prawdopodobnie
przytoczylibyście właściwe przykłady. Kiedy szukamy w słowniku wyjaśnienia dla
wyrazu miejsce, zazwyczaj znajdujemy same przykłady.
Miejsce, rz. miasto, miasteczko lub obszar.
(Zauważcie, że słownik nie wymienia tawerny jako przykładu dla słowa miejsce).
RYSUNEK 10-4
Podobnie,
Pojemnik, rz. przedmiot, który zazwyczaj służy do przechowywania cieczy, na
przykład puszka, baryłka, bańka czy dzbanek. wyjaśnić użyte w niej wyrazy, i tak dalej, to znajdziecie się w skomplikowanym
labiryncie, który ostatecznie wprowadzi was w ślepy zaułek. Wpadniecie w błędne koło
Okazuje się zatem, że jeśli osoba lub słownik pytane są o znaczenie jakichś słów, za\we odkrywając, że dziecko definiowane jest jako potomek, a potomek określany jest jako
otrzymujemy w odpowiedzi inne słowa. Jak widać, jednak nie niepokoi nas to zbytnio, i a dziecko.
mistyfikacja wyjdzie na jaw dopiero wówczas, gdy będziemy obstawać przy wyjaśnianiu W ten sposób ważna część znaczenia tego czy innego pojęcia zasadza się na jego
tych wyrazów, które były używane do definiowania innych wyrazów. Jeżeli weźmiecie związkach pamięciowych z innymi pojęciami. Badanie struktury typowych definicji
Oxford Dictionary, aby znaleźć definicję wyrazu syn, a po odszukaniu jej zechcecie prowadzi do wniosku, że kilka z tych związków pełni dominującą rolę, są to: klasa pojęć,

do której należy dane pojęcie, właściwości, wyróżniające je spośród pozostałych pojęć tej
samej klasy, i w końcu przykłady danego pojęcia. Standardowa definicja pojęcia
przedstawiona została schematycznie na rysunku 10-3.
Jeśli wypełnimy puste klatki tego schematu uwzględniając niektóre z omawianych
definicji, to otrzymamy kolejne schematy (z rysunku 10-4). Ponieważ słowa wykorzy-
stane do definicji same stanowią określone pojęcia, mają więc i one swoje definicje. W
rezultacie wyłania się struktura z różnorodnymi powiązaniami, która nie jest widoczna
podczas definiowania, ale staje się wyraźnie oczywista, jeżeli zostanie przedstawiona w
postaci graficznej (rys. 10-5).
Aby przedstawić związki pojęć w pamięci, posłużymy się w schematach dwoma
rodzajami elementów: prostokątami i strzałkami. Prostokąty przedstawiają pojęcia.
Strzałki, co jest istotne, charakteryzują się dwiema ważnymi właściwościami. Po
pierwsze, mają kierunek. Ich końcówki wskazują określony kierunek. Możemy poruszać
się w kierunku odwrotnym od wskazywanego, ale wówczas znaczenie się zmienia. Po
drugie, przypisane są im określone nazwy: do tej pory wymieniliśmy trzy rodzaje nazw:
właściwość, przykład i klasa. Oczywiście, jeżeli zechcemy przedstawić coś bardziej
łożonego w systemie pamięci niż konkretne rzeczowniki, to przedstawione tu związki
nie wystarczą nam. Pierwszym krokiem w rozbudowaniu naszego systemu powinna być
taka zmiana nazw ukierunkowanych strzałek, która zapewniałaby możliwość przedsta-
wienia prawie każdej czynności lub związku, jakie mogą się zdarzyć.
Nie jest to trudne. Po pierwsze, należy zamienić strzałkę klasa na strzałkę z napisem
jesto fis a). Jesto będzie złożonym słowem, zbudowanym z dwu oddzielnych wyrazów jest
; 0. Strzałka jesto zawsze łączy się z określonym przedmiotem, na przykład John jesto
człowiek. Po drugie, zamiast strzałki właściwość wprowadźmy dwa czasowniki: ma i jest.
kla używane jest głównie w takich wypadkach, kiedy właściwości są przedmiotami:
złvierzę ma łapy. Jest natomiast stosowane będzie przede wszystkim wtedy, kiedy
właściwość ma charakter jakościowy, na przykład John jest głodny lub TUmer jest tłusty
(Nie można mylić wyrazów jesto i jest, gdyż są one całkowicie różne).
1 na koniec zauważcie, że przykłady prawie zawsze odnoszą się do nazw klas. Strzałki z
nazwami klasa i przykład łączą te same prostokąty, ale idą w przeciwnych kierunkach.
Tak więc, jeżeli klasa tawerna odnosi się do klasy zakład, to przykładem zakładów będzie
tawerna. Dlatego nie ma potrzeby komplikować schematu przez wprowadzenie oddziel-
nej strzałki, przykład.
Zakładamy po prostu, że przykład przedstawiony jest na naszych schematach
strzałkami klasa i jesto, ale biegnących w kierunku odwrotnym. Tak więc:
klasa jesto Jak w zdaniu: John jesto człowiek.
właściwość ma Jak w zdaniu: Zwierzę ma łapy.
właściwość jest Jak w zdaniu: John jest wysoki.
przykład jesto Jak w zdaniu: John jesto człowiek
w kierunku
odwrotnym
Uwzględniając te zmiany, definicję wyrazu tawerna możemy przedstawić tak jak na
rysunku 10-6.
Jest to bardziej zadowalający opis wzajemnych powiązań. Po pierwsze, wydaje się
prostszy od poprzedniego, co już jest zaletą. Po drugie, lepiej odzwierciedla pewne
pojęcia. Zamiast mówić, że jedną z właściwości tawerny jest wino, używając wyrazu
właściwość w dziwnym sensie, powiemy teraz po prostu, że tawerna ma wino, co jest
znacznie odpowiedniejsze dla tego faktu.
Zastanawiając się nad opisanym tu sposobem przedstawienia informacji, możecie się
zaniepokoić widoczną „kołowością" rzeczy: przedmioty definiowane są przez nie same, a
czasem jeden przedmiot należy równocześnie do kilku klas. Pamięć może Warn wskazać,
3
że <c>it& jesto zwierzę domowe , a także, że pies jesto ssak. Co jest prawdziwe? W gruncie
rzeczy „kołowość" i widoczne braki precyzji są pożądane w modelach pamięci, bowiem
taka jest właśnie pamięć ludzka. Dla jednej osoby zwierzęciem domowym będzie każde
zwierzę przebywające w domu, a zatem pies jest typowym przykładem zwierzęcia
Angielskie słowo pet trudne do przetłumaczenia na język polski. (Przyp. red. poi.)
 RYSUNEK 10-6 domowego. Ale inna osoba mogła się wychować w domu, w którym nie było innych
zW
ierząt, jak tylko psy, dlatego będą one dla niej jedynym przykładem zwierząt
domowych. Tak więc na pytanie, co to takiego zwierzę domowe, odpowie ona, że „jest to
pies przebywający w domu". Z czasem może ona rozszerzyć swoją definicję: „Zwierzę
domowe to pies lub kot przebywający w domu". Miną lata, w ciągu których nieraz
rozszerzy ona swoją definicję i pewnego pięknego dnia zaświta jej myśl, że w istocie
zwierzę domowe to zwierzę przebywające w domu, a w wielu wypadkach można mówić,
że pies jest to zwierzę domowe, a nie zwierzę domowe jest to pies. Jednak struktura jej
pamięci już się utrwaliła i musi po prostu dodać nowe pojęcie do starego. Najwidoczniej
czysta i systematyczna logika nie jest tym, czego należy szukać w naszym doświadczeniu i
języku. Opisujemy jednak realne zachowanie, a ono jest często skomplikowane,
zagmatwane i występują w nim błędne koła.

Pojęcia pierwotne i wtórne

Rozpatrując, jak reprezentowane są w pamięci różne rodzaje informacji, napotykamy

poważny problem. Przypuśćmy, że staramy się zapamiętać informację:
Leo, głodny lew, ma bolący pysk.
Trudność pojawia się w momencie, kiedy chcemy dodać fakt, że lew ma bolący pysk (rys.
10-8). Jest to jeden ze sposobów przedstawienia tego stwierdzenia. Zauważcie, że wyraz
bolący powinien być określeniem dla wyrazu pysk. Jeżeli przeprowadzilibyśmy strzałkę
od wyrazu słowa Leo do wyrazu bolący, znaczyłoby to, że Leo jest cały obolały, a nie tylko
jego pysk.
Opis ten byłby prawidłowy pod warunkiem, że pojęcie pysk byłoby zatrzymane w
pamięci tylko w tym jednym wypadku. Ale załóżmy, że wiemy również, iż John jest
osobą, która ma wielki pysk. Proste zsumowanie tej informacji dałoby nam co następuje
(rys. 10-9).
Jasne jest, że tak być może. Jeśli tak zrobimy, to wydobywając informację o Johnie
pamięć przekaże nam, że John ma bolący pysk i że Leo ma wielki pysk i również bolący
pysk.

RYSUNEK 10-8 RYSUNEK 10-9

RYSUNEK 10-7
 RYSUNEK 10-10
Aby rozwiązać ten dylemat, musimy mieć tylko jedną definicję pojęcia pysk, ale
potrzebujemy wielu przykładów posługiwania się tym pojęciem, przy czym w każdym
wypadku może ono występować w zmodyfikowanej formie. Pierwsza, podstawowa
definicja została nazwana definicją pierwotną. Inne konkretne przypadki używania
pojęcia noszą naszwę definicji wtórnej. Przedstawiamy pojęcia wtórne w trójkątnych
nawiasach, jak na przykład: <pysk> . Zapis taki należy odczytywać jako „ten pysk",
Rozróżnienie pojęć na pierwotne i wtórne jest nieocenione, jak wskazuje rysunek
10-10.
Lew
John
Gtodny Bolący RYSUNEK 10-11
Teraz nie jest już nawet konieczne zamieszczanie nazwy odpowiadającej pojęciom
wtórnym. Można ją łatwo znaleźć śledząc strzałkę jestu (rys. 10-11). Wtórny węzeł
nazwany Sl odpowiada pojęciu pysk, a w tym wypadku bolący pysk. Wtórny węzeł S2
przedstawia także pojęcie pysk, ale w tym momencie wielki pysk. Odszukując informację
możemy automatycznie zastąpić bolący pysk przez Sl oraz wielki pysk przez S2 dla
uzyskania każdorazowo prawidłowej informacji. Wprowadzając pojęcie banku danych w
celu wyjaśnienia sposobów przechowywania informacji i sieci powiązań między nimi,
ograniczyliśmy się dotąd do opisu konkretnych rzeczowników i trzech podstawowych
rodzajów związków: jesto, jest i ma. Te pojęcia konkretne stanowią istotną, lecz nic
jedyną część informacji, z którą zazwyczaj ludzie mają do czynienia. A jak wygląda to w
odniesieniu do zdarzeń? Co i w jaki sposób zapamiętujemy z intrygi zawartej w
przeczytanej ostatnio książce? Jak w naszym systemie pamięci może być reprezentowane
działanie?
ZapawiCtywanie zdarzeń
posługując się tą samą podstawową strategią, łatwo możemy dodać do banku danych
różne typy informacji. Wystarczą tylko dwa uzupełnienia, jedno bardzo proste, i drugie
bardziej skomplikowane. Łatwy krok polega na zwiększeniu liczby możliwych typów
strzałek, łączących pojęcia. Jednak, zanim dopuścimy do swobodnego rozmnożenia
strzałek, konieczne jest ustalenie, jakiego typu strzałki mogą łączyć się ze zdarzeniami.
Problem polega na tym, aby zdarzenia mogły być reprezentowane w systemie pamięci.
Można go rozwiązać dodając nowy typ węzła do pamięci, zwany węzłem zdarzenia. Tak
np. do sytuacji
pies gryzie człowieka
chcemy dodać opis tego zdarzenia. W tym celu będziemy analizować zdarzenie jako
scenariusz, który ma akcję, aktorów oraz dekorację i rekwizyty. Cała informacja
/wiązana ze zdarzeniem może być zakodowana w systemie pamięci, jeśli w odpowiedni
sposób za pomocą tych terminów przedstawimy każdą scenę i jej rolę w zdarzeniu.
Zastanówmy się ponownie nad sytuacją pies gryzie człowieka. Zdanie to, opisujące
pewne zdarzenie, możemy rozbić na trzy części: podmiot (pies), czasownik (gryzie) i
dopełnienie bliższe (człowiek). Nie ma jednak potrzeby, aby zagłębiać się w analizę pojęć
podmiot, czasownik i dopełnienie bliższe, ponieważ mogą one nawet być mylące. Weźmy
na przykład zdanie: człowiek jest gryziony przez psa. Które słowa należy uważać tu za
podmiot? Człowiek czy też pies? Chcemy, żeby to był pies. Przecież to on, a nie człowiek
jest sprawcą zdarzenia.
W celu zarejestrowania zdarzeń musimy zdefiniować pewne nowe pojęcia. Zasta-
nówmy się, w jaki sposób opisywane jest zdarzenie. Nasza koncepcja polega na tym, aby
wyłonić zespół prostych powiązań charakteryzujących podstawowe pojęcia zdarzenia.
Zdarzenia opisywane są często za pomocą zdań, ale zdania te muszą być analizowane z
pewną ostrożnością. Lingwiści dają przykład takiej ostrożności starannie odróżniając
kilka poziomów języka. Jeden, zwany strukturą powierzchniową, reprezentuje część,
która jest widoczna: rzeczywiste zdania, jakie ludzie wypowiadają. Drugi poziom, zwany
strukturą głęboką lub przestrzenią semantyczną, reprezentuje sens, jaki kryje się w
określonych zdaniach. Jasne, że dla systemu pamięci ważna jest struktura głęboka lub
przestrzeń semantyczna. Pewne zdania mogą wydawać się podobne na poziomie
struktury powierzchniowej, a równocześnie mogą oznaczać całkiem różne rzeczy na
poziomie semantycznym. Rozpatrzmy następujące zdanie:
Matka gotuje.
Kolacja gotuje się.
Oba zdania wydają się podobne, chociaż mają całkowicie różny sens. W jednym wypadku
matka stoi przy kuchni i coś gotuje. W drugim trudno nam sobie wyobrazić kolację, która
stoi w kuchni i coś gotuje: prawdopodobnie to matka gotuje kolację.
 Matka gotuje kolację.
Aby odkryć podstawową strukturę zdarzenia nie wpadając w pułapkę struktury
powierzchniowej zdania, która je wyraża, musimy zacząć od odrzucenia szczegółów
zdania i wyłonić z niego samą akcję, czyli czynność4. Pierwszy krok w naszej analizie
polega na wyjaśnieniu, jaki jest scenariusz! Jaka jest akcja? Następnie odnajdujemy
aktorów i przedmioty biorące udział w czynności. Aktorów biorących udział w czynności
będziemy nazywać wykonawcami lub agensami. Rzeczy, na których zachodzi działanie
nazwiemy przedmiotami, a osoby, które będą odbierały skutek czynności, określimy
mianem odbiorcy.
Oto przykłady podobnej analizy:
Kolacja Huberta jest gotowana przez matkę.
przedstawione są na rysunku 10-13 jako mające ten sam scenariusz. I chociaż oba zdania
oglądają na całkowicie różne (mają różne struktury powierzchniowe), znaczenie ich jest
julcje same (mają tę samą strukturę głęboką) i dlatego rejestrowane są wpamięci tak samo,
jgśli chodzi o zapis informacyjny. Ponadto gotowanie zawsze musi odbywać się w
określonym miejscu (miejsce czynności), za pomocą określonych środków {instrument)
oraz w pewnym określonym czasie (czas). Te pojęcia uzupełniające są po prostu
dodawane do węzła zdarzenia, jeśli są znane. Dlatego też nie ma potrzeby tworzenia dla
njch nowej struktury.

Matka gotuje.
Czynność: Gotowanie
Wykonawca: Matka
Przedmiot: Nie występuje RYSUNEK 10-12

Kolacja gotuje się.

Czynność: Gotowanie
Wykonawca: Nie występuje
Przedmiot: Kolacja
RYSUNEK 10-13
Matka gotuje kolację dla Huberta.
Czynność: Gotowanie Oprócz podstawowych przypadków (tak nazywamy pojęcia wykonawcy, przedmiotu i
Wykonawca: Matka odbiorcy) potrzebne będą również takie, jak:

Przedmiot: Kolacja czas: wskazanie, kiedy zachodzi zdarzenie, często nazywa się go po prostu w formie
czasownikowej - przeszły, teraźniejszy lub warunkowy (Jack pocałował Lui-
Odbiorca: Hubert zę: czas przeszły).

Wyodrębnienie rzeczy w taki sposób znacznie upraszcza sprawę.
Teraz już wiemy, jak przedstawić zdarzenia w banku danych. Osią zdarzenia okazuje
się być czynność i ją też należy uczynić węzłem centralnym: w schemacie węzeł ten jest
przedstawiony w postaci koła otaczającego słowo (zazwyczaj czasownik). Aktorzy i
przedmioty objęte scenariuszem czynności łączą się z węzłem zdarzenia strzałkami
określającymi ich rolę. Ogólny schemat przedstawiony jest na rysunku 10-12.
Tak więc oba zdania:
miejsce: wskazanie, gdzie zachodzi zdarzenie (Bob uderzył Jacka w głowę:
miejscem jest głowa).
instrument: przedmiot za pomocą którego wywołane jest zdarzenie (Bob uderzył
Jacka w głowę kamieniem: instrument to kamień).
prawdziwość: czy zdarzenie było prawdziwe, czy też nie. (Nie widziałem Jacka:
prawdą jest nie).

Matka gotuje kolację dla Huberta. ;jłna lista przypadków użytych do opisu zdarzeń przedstawiona została w tabeli
4
Te przyktady wraz z analizami podane są według Fillmore'a (1968) oraz Bacha i Harmsa (1968).
Tabela 10-1. Elementy zdarzenia
Czynność (Action)
Wykonawca lub agens (Agent)
Uwarunkowanie (Conditional)
Instrument (Instrument)
Miejsce, lokalizacja (Location)
Zdarzenie jako takie. Czynność jest zwykle wyrażona za porno
czasownika:
The man was bitten by the dog. (Człowiek zosta! ugryziony p^,,
psa).
Aktor, który spowodował wystąpienie czynności:
The man was bitten by the dog (pies).
Warunek logiczny uzależniający dwa zdarzenia:
A shark is dangerous only if it is hungry. (Rekin jest niebezpieczny
tylko wówczas, gdy jest gjodny).
John flunked the test because he alrays sleeps in lectures. (John oblał
egzamin testowy, ponieważ zawsze śpi na wykładach).
Rzecz lub urządzenie powodujące lub umożliwiające zdarzenie:
The wind demolished the house. (Wiatr zdemolował dom).
Miejsce, w którym zachodzi zdarzenie. Często w grę wchodzą dwie
lokalizacje, jedna na początku, a druga na końcu zdarzenia. Określa się je
jako lokalizację od i lokalizację do:
They hitchhikied from La Jolla to Del Mar. (Oni podróżowali
autostopem od La Jolla do Del Mar.
From the University, they hitchhikied to the beach. (Od Uniwersytetu
aż na plażę dojechali autostopem).
Oto zdarzenie:
Wczoraj na plaży sfotografowałem swoim nowym aparatem dom na Dziewiątej
ulicy.
można przeanalizować tak:
czynność: fotografowanie
wykonawca: ja
przedmiot: dom na Dziewiątej ulicy
miejsce: plaża
instrument: mój nowy aparat
czas: wczoraj.
Analizę tę można ciągnąć dalej. Przedmiot może być analizowany}&ko pojęcie (dom) plus
miejsce (Dziewiąta ulica). Instrument to konkretny aparat fotograficzny, właśnie mój. W
rezultacie otrzymujemy strukturę przedstawioną na rysunku 10-14.
Wszystkie te związki są wprowadzane do banku danych dokładnie tak samo jak
pojęcia, z tą jednak różnicą, że jest tu znacznie więcej możliwości niż tylkojestojest i ma.
Czasem przydatny jest sposób uproszczenia struktury, zwany skróconym zapisem.
Często w przypadku prostych zdarzeń, jak np. Matka gotuje kolację, nie ma wątpliwości
co do tego, jaką rolę odgrywa w nim każde pojęcie (Matka i kolacja). W takim przypadku

Przedmiot (Object) Rzecz, na którą czynność oddziałuje:

The wind demolished the house. (Wiatr zdemolował dom). Dom 9-ulica

Cel (Purpose) Określa cel zdarzenia:

Jack took Henry to the bar to get him drunk. (Jack zabrał Hcnry'cgo do
baru, aby go upić).

Cecha (Quality) Modyfikator pojęcia - opisuje jego właściwości.

Wczoraj
The surf was heavy. (Fala była wysoka).
The were 93 people in class. (W klasie były 93 osoby).

Odbiorca (Recipient) Osoba, na którą oddziałuje skutek czynności:

The crazy professor threw the black-board at Peter. (Zwariowany
profesor rzucił tablicą w Petera).
Plaża
Czas (Time) Kiedy zachodzi zdarzenie:
The surf was up yesterday. (Fala podniosła się wczoraj).

Prawdziwość (Truth) Stosowane głównie do twierdzeń fałszywych.

Nowy Mój
I do not like you, Hubert. (Nie lubię Cię, Hubercie).
RYSUNEK 10-14 Aparat
 RYSUNEK 10-15

pełny zapis zdarzenia przedstawiony na rysunku 10-15a nie jest nam potrzebny
Wystarczy tu skrócony zapis jak na rysunku 10-156. Zauważcie, że w tym skróconym
zapisie nazwa czynności służy po prostu za określenie relacji (strzałka), która łączy dwa
pojęcia. Ten sposób prezentacji nie prowadzi do nieporozumień, ponieważ warianty a i b mlejsce
Tawerna^H„U Luigiego"*
są rozpoznawane jako równoważne. Ale, kiedy do opisu zdarzenia dołącza się nowy
szczegół, to skrócony zapis staje się nieprzydatny. I tak zdarzenie Matka gotuje kolację
dla jiuberta musi być przedstawione w pełnym zapisie (rys. 10-15c).
Teraz, kiedy ukazują się nam pełne możliwości banku danych, spróbujemy dodać do
danych, przedstawionych wcześniej na rysunku 10-6, następujące zdarzenia:
Bob pije piwo.
Wczoraj „u Luigiego" Mary mocno uderzyła Luizę.
Al właściciel tawerny „u Luigiego".
Bob lubi Luizę. RYSUNEK 10-16
Henry, pies Ala, ugryzł Sama, ponieważ ten krzyczał na Mary.
Luiza pije wino.
Mamy zatem podstawowy opis banku danych, tej podstawy pamięci człowieka. System
Mary lubi Boba.
pamięci jest pewnym zorganizowanym zbiorem dróg umożliwiających przepływ infor-
macji w banku danych. Wydobywanie informacji z pamięci jest zatem działaniem
Widzimy, że teraz bank danych sta! się znacznie bogatszy, ponieważ nie tylko wzrosła
podobnym do poszukiwania drogi w labiryncie. Poczynając od danego węzła, można
liczba zdefiniowanych pojęć, ale- przede wszystkim- zaistniała możliwość zrozumienia
poruszać się po najrozmaitszych drogach. Wybór jednej z nich prowadzi do wielu
zdarzeń, w których pojęcia te występują. Wzór takiego wzbogaconego banku danych
różnych skrzyżowań, a z każdego skrzyżowania można trafić do różnych pojęć. Każde
przedstawiony został na rysunku 10-16. Zwróćcie uwagę na to, że do przedstawienia
nowe skrzyżowanie to całkiem nowy labirynt z nowym zestawem punktów wyboru i
zdarzeń zastosowano zarówno zapis pełny, jak i zapis skrócony, a mimo to nie ma
nowymi sieciami dróg. W zasadzie można wystartować z dowolnego punktu banku
kłopotów ze zrozumieniem wynikających z tego połączeń (w schemacie zastosowano
1anvrh, a następnie wybierając prawidłową kolejność dróg labiryntu dotrzeć w końcu do
nowe techniki ilustracyjne, tak że warto zapoznać się z nimi dokładnie).
innego wybranego punktu. Tak więc w systemie pamięci wszyskie informacje &
wzajemnie powiązane.
Do tej pory rozpatrywaliśmy pamięć jako system bierny. Jako sieć potencjalnych dróg
z których w zasadzie każda może być wykorzystana w procesie wydobywania i
interpretacji informacji. Nadszedł czas, aby prześledzić niektóre z procedur wydobywa-
nia i manipulowania przechowywanymi w pamięci informacjami, czyli procedur;
opisujące sposób posługiwania się pamięcią.
Jako wprowadzenie do problemu spróbujcie odpowiedzieć na następujące pytania
pochodzące z banku danych przedstawionych na rysunku 10-16.
Pytanie: Czy ludzie piją napoje alkoholowe?
Pytanie: Czy Al lubi Mary?
Pytanie: Czy Luiza jest klientką?
11. Procesy pamięci
MECHANIZMY WEJŚCIA I WYJŚCIA
Przetwarzanie na wejściu
Udzielanie odpowiedzi
WNIOSKOWANIE O STRUKTURZE PAMIĘCI LUDZKIEJ
POSZUKIWANIE INFORMACJI W PAMIĘCI
Wieloetapowy proces poszukiwań
Relacje podrzędności
Relacje zachodzenia na siebie
Relacje rozłączne
REORGANIZACJA STRUKTUR PAMIĘCI
POPRZEZ PROCESY MYŚLOWE
Korygowanie błędów
Ocenianie na wejściu
PENETRACJA BANKU DANYCH
ROZUMIENIE A ZAPAMIĘTYWANIE
PAMIĘĆ JAKO PROCES PRZETWARZANIA INFORMACJI
Na poprzednich stronach przedstawiliśmy strukturę organizacyjną pamięci, łącznie z
metodami kodowania pojęć i zdarzeń. Opis struktury pamięci to tylko jedna strona
^gadnienia. Teraz należy zbadać rodzaje procesów poznawczych, które mogą zachodzić
y tej strukturze. W rozdziale tym zbadamy drugą grupę procesów pamięci: procesy
interpretacji (rys. 11-1). Wykład nasz ma jedynie na celu zarysowanie ogólnego kierunku
Imbryk
RYSUNEK 11-1
poszukiwań, ponieważ jego pełne rozwinięcie byłoby wplątaniem się w złożoności
ludzkiego myślenia. Ogólne podejście może mieć prawidłowy kierunek, jednak szczegóły
wymagają dokładniejszej analizy, zarówno w odniesieniu do logicznych właściwości
omawianych procesów, jak i w sensie eksperymentalnego badania ich implikacji.
Badanie procesów poznawczych pamięci to rzecz nowa; a zatem omawiane poniżej
zasady to zaledwie pierwszy krok w tym kierunku.
MECHANIZMY WEJŚCIA I WYJŚCIA
System pamięci musi komunikować się z otaczającym go światem. Musi być zdofny do
odbioru przekazów i przekodowywania ich na odpowiednią do przechowywania w
pamięci formułę. Powinien być zdolny również do odpowiadania na pytania. Jeżeli
przyjąć opisaną wcześniej strukturę pamięci, to podstawowa strategia przekształcania
przekazów wejściowych i dawania odpowiedzi staje się w miarę prosta.
Rozpatrzmy najpierw dwa typy prostych przykładów takich zadań. Główne zadanie na
wejściu to, jak dołączyć nowe przekazy do znajdujących się już w banku danych? Główne
udanie na wyjściu polega na przełożeniu informacji przechowywanej w banku danych
tt powiązany ciąg przekazów, który opisywałby te przechowywane dane.

Przetwarzanie na wejściu
Przypuśćmy, że po raz pierwszy w życiu spotkaliśmy Mary. Odbieramy ją jako proste
yj tym momencie interesuje nas mechanizm, który dołączy te trzy przekazy do banku
danych. Zakładamy, ie pojęcie Mary, będące rezultatem różnorodnych procesów
spostrzeżeniowych i rozpoznawczych możemy ująć jako obraz Mary, na który składają
sjc te trzy przekazy. Zadanie nasze polega na tym, aby przekodować ten obraz do banku

pojęcie: danych. Przykłady, jakich używamy, mają charakter wyłącznie językowy-Mary jest
opisywana za pomocą prostych zdań - wprowadzamy tę konwencję jedynie dla ułatwie-
Mary jest tłustą, pryszczatą osobą. nia wykładu. Przypuszczalnie rzeczywista natura pamięci o Mary jako tłustej i
pryszczatej nie jest werbalna. Po prostu opis zawartości banku danych najłatwiej jest
Aby wprowadzić to pojęcie do banku danych, trzeba przede wszystkim nadać mu przedstawić za pomocą słów. Należy jednak pamiętać, że te werbalne opisy są jedynie
standardową formę, za pomocą której informacja jest tam przedstawiona. Innymi słowy, wybranym przez nas sposobem przedstawienia procesów symbolicznych, które muszą
pojęcie Mary, którą właśnie poznaliśmy, rozpada się na trzy proste twierdzenia: rzeczywiście zachodzić.
Mary jest osobą.
Mary jest tłusta. Udzielanie odpowiedzi
Mary ma pryszcze.
Zacznijmy od prostej sytuacji: mamy pewien zbiór pojęć. Bank informacji przedstawiony
na rysunku 11 -2 zawiera definicje różnego rodzaju garnków i pojemników. Zauważcie, że
nie wszystkim pojęciom odpowiadają określone nazwy. W szczególności są to pojęcia
pośrednie, oznaczone symbolami Cl, C2, C3, C4, które służą do definiowania innych
wejść. Pojęcia pośrednie to pojęcia wtórne, o których mówiliśmy wcześniej. Jeżeli
prześledzimy ten zbiór przechodząc od jednej definicji do drugiej, bez trudności
zrozumiemy zasady używania tych pojęć.
W jaki sposób system ten odpowiada na pytania dotyczące tego, co jest mu znane?
Przeanalizujmy najpierw proste przykłady.
Pytanie: Co wiesz o imbryku?

System pamięci może odpowiedzieć na nie w następujący sposób:

Imbryk to garnek. Jest on z fajansu, ma ucho, dzióbek, niech się zastanowię,
wewnątrz wypełniony bywa gorącym płynem. Garnek to coś w rodzaju okrągłego
pojemnika, wykonanego z metalu. Czajnik to też garnek. Pozwólcie mi teraz
opowiedzieć o czajniku. Czajnik ma dzióbek, niech się zastanowię, tak, wypełniony
jest również wewnątrz gorącym płynem. A teraz powiem wam o...'.

Taki przekaz wyjściowy jest prosty. Jest on po prostu rezultatem usiłowania przejścia
wszystkich dróg, wychodzących z każdego węzła. Tu nie jest jeszcze wymagana

' Ten hipotetyczny przykład ma nam pokazać możliwe strategie przypominania. Najpierw opisywana jest
informacja znajdująca się wokół głównego węzła, następnie przechodzi się do któregoś z węzłów odnoszących
się doń i tak dalej. Kiedy przechodzi się do kolejnego węzła, jest on starannie badany najpierw zgodnie ze
strzałką jesto, „aby dotrzeć do jego nazwy, a następnie śledzi się inne strzałki, aby określić jego właściwości.
Wymaga to czasu i wysiłku i dlatego człowiek wypełnia ten czas takimi nieszkodliwymi wyrażeniami, jak
•Jiiech się zastanowię", „ m h m " i ... „no, wiesz".

RYSUNEK 1I--
interpretacja. Co jednak dzieje się wtedy, gdy konieczne będzie przeprowadzenie chuOh\ RYSUNEK 11-3
najprostszego rozumowania?
Posługując się rysunkiem 11-2, spróbujcie odpowiedzieć na następujące p\ianja
dotyczące systemu pamięci.
A. Pytanie: Czy dzbanek ma rączkę?2
B. Pytanie: Czy garnek wykonany jest z metalu?
C. Pytanie: Czy imbryk jest naczyniem?
D. Pytanie: Czy imbryk jest z fajansu?
E. Pytanie: Czy odpowiedź dotycząca D jest sprzeczna z wnioskami płynącymi /
odpowiedzi na pytania B i C?

WNIOSKOWANIE O STRUKTURZE PAMIĘCI LUDZKIEJ

Potencjalnie w systemie pamięci wszystko jest ze sobą powiązane. A zatem, jeżeli nie ograniczymy
czasu poszukiwań, to mogą one trwać bez końca. Jednak struktura przekazu wyjściowego jest ściśle
związana ze strukturą banku danych. Fakt ten można wykorzystać w klinicznych badaniach
pacjentów. Można w tym celu posłużyć się szeregiem różnych metod. Jedna to metoda swobodnych
skojarzeń. Pacjentowi mówi się określone słowo, a następnie prosi się go, żeby odpowiedzią!
„pierwszym słowem, jakie przyjdzie mu na myśl". Jeden z wariantów tej metody polega na tym, że
pacjenta prosi się o wypowiadanie się na jakikolwiek wybrany przezeń temat, niezależnie od tego,
czy ma on, czy też nie ma związku z problemami chorego. W wyniku istnienia struktury powiązań
w banku danych, dowolny temat może mieć związek z rozważaniami dotyczącymi innego
dowolnego tematu.
Spójrzmy, co nastąpi, jeżeli posłużymy się bardziej rozbudowaną wersją banku danych (rys.
11 -3) dla zilustrowania metody swobodnych skojarzeń w powiązaniu z tematem dotyczącym słowa
imbryk.
Zacznijmy od imbryka. Droga prowadzi do płynów i napoi. Dalej droga zmierza w dwu różnych
kierunkach.

Klienci wydają pieniądze w tawernie, aby otrzymać napoje alkoholowe w celach towarzy-
skich.

Alternatywna droga prowadzi do:

Wino i piwo to napoje. W tawernie „u Luigiego" mają wino i piwo, jak też klientów.

A zatem obie drogi doprowadziły nas do pojęcia Klient. Od klienta przejdziemy łatwo do osoby i
stąd prosto do Mary (dziewczyny z pryszczami). Ale dzięki temu znaleźliśmy się bardzo blisko
wszystkich powiązanych ze sobą zdarzeń, stanowiących opis incydentu u Luigiego.
Typ odpowiedzi, jakiej udziela bank danych, jest zdeterminowany w znacznym stopniu przez
system interpretujący. Do kogo należy ten bank danych? Może to bank danych Sama? Jeżeli tak, to
incydent, jak wiemy, dotyczy go bezpośrednio. Jeśli zaczniemy od imbryka, będzie to dobry punkt
wyjścia do przypomnienia sobie przezeń klienta lub tawerny, a następnie lokalu „u Luigiego". Stąd
2
Prawidłową odpowiedzią jest tak.
A łatwa droga do przypomnienia sobie szeregu zdarzeń, kiedy to Henry go ugryzł, najprawdo-
podobniej dlatego, że krzyczał na Mary. Ale Mary, ta tłusta i pryszczata dziewczyna, uderzyła
Uizę (Luiza, jak zobaczymy później, jest wysoka i przystojna).
Przypuśćmy, że Sama poproszono o wypowiedzenie swobodnych skojarzeń w związku ze
•towem imbryk. Czy jest w tym coś niezwykłego, że odpowiedział słowem pryszcze? Doświadczony
••linicysta postara się wykorzystać to dziwaczne skojarzenie do zbadania leżącej u jego podstaw
•"uktury pamięci, mając nadzieję, że odtworzy tym sposobem pełny jej obraz. W tym przykładzie
'!ruktura pamięci ma racjonalny charakter. Jest rzeczą oczywistą, że w przypadku zaburzeń
 :-iką szybkością, zostanie nam udzielona. Aby to zaobserwować, zapoznajmy się z innym
,• junientem dotyczącym banku danych, zaczerpniętym z pracy Allana Collinsa i M. Ross
,)uilliana (1969) i przekształconym przez nas zgodnie z konwencją stosowaną w tej
„jiążce.
Rozważmy następujące pytania:

i Czy kanarek jest żółty?

< Czy kanarek ma skrzydła?
I Czy kanarek oddycha?
Ijk odpowiedzielibyście na nie posługując się schematem przedstawionym na rysunku
ijó? Zacznijmy od pytania najtrudniejszego: 3. Czy kanarek oddycha? Pierwszym
i-rokiem jest oczywiście sprawdzenie wszystkich cech specyficznych związanych z
lanarkiem i ustalenie, czy oddychanie stanowi część charakterystyki kanarka. Jeżeli na
iście tych cech znajdzie się oddychanie, odpowiemy niezwłocznie tak. Ale jeśli
oddychania tu nie będzie, nie oznacza to jeszcze, że odpowiedź nasza musi brzmieć nie.
lest bardzo możliwe, że cecha oddychania jest przechowywana w pamięci jedynie przy
pojęciu ptaka czy zwierzęcia: Czyż bowiem wspólna cecha nie może określać całej klasy,
Jo której przynależy?
Czymjesto kanarek? Kanarek jesto ptak. Następny zatem krok, to sprawdzić definicję
jotyczącą ptaków: Czy ptak oddycha? I tu również nie znajdujemy informacji o
oddychaniu, musimy zatem kontynuować poszukiwania w tym kierunku. Ptak jesto
wierzę. Co wiemy o zwierzętach? Zgoda, zwierzę może oddychać. A zatem ptak (który
sio zwierzę) także może oddychać: a więc kanarek (który jesto ptak) może oddychać.
Jeżeli informacja reprezentowana jest w pamięci właśnie w taki sposób, to odpowiedź na
RYSUNEK 11-4
pytanie w rodzaju: Czy kanarek oddycha? wymaga więcej czasu, niż odpowiedź na
pytanie w rodzaju: Czy kanarek ma skrzydła?
To właśnie chcemy sprawdzić: czas potrzebny na udzielenie odpowiedzi na tego typu
psychicznych związki między pojęciami nie są tak racjonalne. Pouczające i zabawne będzie
pytania. Badani udzielają odpowiedzi na pewną liczbę serii takich pytań, a jednocześnie
zapoznanie się ze strukturą pamięci Leona Gabora, pacjenta, który uważał siebie za Jezusa
mierzony jest czas, jakiego potrzebują na udzielenie każdej odpowiedzi. Wyniki tego typu
Chrystusa3 (rys. 11 -4).
eksperymentu zostały przedstawione na rysunku 11-6. Pokazano tu kilka typów zdań,
których prawdziwość ocenia badany. Jedno zdanie Czy kanarek jesto kanarek? zostało
włączone do serii dla celów skalowania czasu. Czas oceny jego prawdziwości przez osobę
badaną pozwala eksperymentatorowi ustalić czas niezbędny do przeczytania pytania i
udzielenia odpowiedzi w warunkach nie wymagających poszukiwania informacji w
POSZUKIWANIE INFORMACJI W PAMIĘCI pamięci. Ponadto wyróżniono dwa rodzaje zdań. Aby odpowiedzieć na jedno z
nich- zwane pytaniem jesto- wystarczy iść w kierunku zgodnym ze strzałkami ozna-
Pytanie: Czy wszystkie turnie są górami? sającymi relację jesto. A zatem, kanarek jesto ptak? Czy kanarek jesto zwierzę? Czy dąb
Pytanie: Czy kanarek ma krew? iesto drzewo? Inny typ pytania dotyczący cech wymaga sprawdzenia takich cech, jak: ma
skórę, może oddychać, ma żołędzie.
Pamięć można badać analizując odpowiedzi, jakich ludzie udzielają na zadane im
Dane przedstawione na rysunku 11 -6 wskazują na to, że im większa jest liczba pojęć,
pytania, Obecnie jednak interesować nas będzie nie to, co usłyszymy w odpowiedzi, ale z
tóre należy sprawdzić, tym dłuższy czas jest potrzebny na udzielenie odpowiedzi. W
3
Struktura pamięci Leona-Gabora została odtworzona na podstawie studium tego przypadku zamieszczo- Oczywistości można zauważyć, że każdy dodatkowy poziom poszukiwań w pamięci
nego w pracy Rokeacha, The Three Christs ufYpsilanti (1964). zabiera dodatkowo około 0,1 sek. Zauważcie, że odpowiedź tak na stwierdzenie kanarek
 Jeść Oddychać jesto kanarek następuje po upływie około 1 sek. Jest to czas potrzebny na przeczytanie
/dania, podjęcie prostej decyzji i naciśnięcie odpowiedniego guzika. Zdanie wymagające
poszukiwań na jednym poziomie, zgodnie z kierunkiem strzałki.jesto (np. kanarek jesto
ptak), zajmuje około 1,18 sek., stąd można wnioskować, że dodatkowe 0,18 sek.
Latać Pływać potrzebne było na poszukiwania w pamięci. Zdanie wymagające przeszukania dwu
p0
/iomów pamięci dotyczących stwierdzeń typu jesto (np. kanarek jesto zwierzę)zajmuje
iikoło 1,24 sek. to znaczy o 0,24 sek. więcej niż najprostsze zdanie.
Pióra Płetwy
Podobnie w wypadku, gdy wymagane jest sprawdzenie listy cech, najprostsze
poszukiwanie - kanarek śpiewa - zabiera około 1,3 sek., a wykrycie tego, że kanarek ma
Skrzydła skórę-o 0,8 sek. dłużej.
Wyniki tych eksperymentów mają wyłącznie charakter wstępny: pozwalają jedynie
przypuszczać, jaka jest rzeczywista struktura pamięci i jak przebiegają procesy wydoby-
ta z pamięci. Prowokują niewątpliwie do dalszych poszukiwań dotyczących ogólnej
natury systemu pamięci.

Ćwiczenie: Zwróćcie uwagę na dodatkowe dane, przedstawione na rysunku 11-6. To

-zasy reakcji na fałszywe twierdzenia, takie jak: kanarek ma skrzela i kanarek jesto ryba.
Spróbujcie teraz, posługując się rysunkiem 11-5, określić możliwe drogi poszukiwania
odpowiedzi na te pytania. Jak postąpilibyście z twierdzeniami w rodzaju kanarek jest
RYSUNEK 11-5
niebezpieczny lub nawet kanarek jest spokojny, dla których to twierdzeń nie ma w banku
Janych odpowiedniej, przynajmniej bezpośrednio dostępnej informacji?

Na koniec spróbujcie wyobrazić sobie taki bank danych, który pozwoliłby operować
/daniami w rodzaju:
Madryt jest meksykański.
1,5
Orzech laskowy ma zamek.
Chicago ma góry.
Igloo na pewno roztopi się w Teksasie.
Rowery rozpędzają mgłę.

Wieloetapowy proces poszukiwań

Pytanie: Wszystkie turnie są górami

RYSUNEK 11-6. Źródło: Collins i Quillian (1969).
Aby zdecydować się, czy jest to prawda czy też fałsz, niezbędny jest inny rodzaj pamięci
"iz ten, który był potrzebny przy rozstrzygnięciu kwestii typu: kanarek ma skórę. W
Mestii kanarka podstawowy problem polegał na zadecydowaniu, czy struktura definicji
smarków jest zgodna z przedstawionym twierdzeniem. W przypadku turni natomiast
konieczne jest sprawdzenie wszystkich konkretnych przykładów turni. Będzie to
operacja zupełnie innego rodzaju.
 D. Meyer (1970) analizował znaczną liczbę pytań tego typu. Rozpatrywał On przyjmując istnienie struktury pamięci, z którą zapoznawaliśmy się dotychczas,
odpowiedzi osób badanych na pytania czterech następujących typów: potrzebne są jeszcze inne procedury poszukiwawcze, aby móc znaleźć odpowiedź na te
pytania. Na przykład, odpowiedź na pytanie:
Wszystkie P są S.
Czy wszystkie krzesła są meblami?
Niektóre P są S.
można zacząć od pojęcia krzesło, dokonać przeglądu jego zakresu, czyli wszystkich
Wszystkie S są P.
D,-Zykładów krzeseł, i upewnić się, że każdy stanowi pewien typ mebla. Jeżeli będziemy
Niektóre S są P. postępować w ten sposób to czas niezbędny na udzielenie odpowiedzi na pytanie:
Czy wszystkie trony są meblami?
W zależności od relacji między S i P, pytania te wymagają różnych strategii poszuki-
wawczych. Rozważmy następujące przypadki: będzie znacznie krótszy niż czas potrzebny do udzielenia odpowiedzi na pytanie
poprzednie. W końcu w naszym życiu z tronem nie spotykamy się tak często jak z
Relacje podrzędności. (Zakres jednego pojęcia wchodzi w zakres drugiego - przyp. tłum.). krzesłem, tak więc czas poszukiwania powinien być krótszy. Zgodnie z naszym
Niech P będzie jednym z przykładów S; tak więc P może być turnią, a S górą, albo rozumowaniem możliwe jest sprawdzenie różnych teorii poszukiwania w pamięci
P-rubinem, a S-kamieniem szlachetnym. Stąd: poprzez dobranie pytań z różną liczbą przykładów, które trzeba odszukać, aby znaleźć
odpowiedź, a następnie zbadanie, jak zmieniają się odpowiednie czasy reakcji u osób
Wszystkie rubiny są kamieniami szlachetnymi. Prawda.
badanych.
Niektóre rubiny są kamieniami szlachetnymi. Prawda. Rezultaty tego typu eksperymentów wskazują, że proces odpowiadania na pytania
składa się przynajmniej z dwu etapów. W pierwszym następuje sprawdzenie, czy oba
Wszystkie kamienie szlachetne są rubinami. Fałsz.
porównywane przedmioty mają coś wspólnego, to znaczy, czy pojęcia te zachodzą na
Niektóre kamienie szlachetne są rubinami. ; Prawda. siebie? Na przykład, w kolejnych dwu twierdzeniach:
Wszystkie zboża są tajfunami. (Wszystkie S są P.)
Relacje zachodzenia na siebie. (Zakresy obu pojęć w części się pokrywają - przyp. tłum.).
P i S zachodzą na siebie znaczeniowo, ale żadne z nich nie jest przykładem drugiego. Niektóre krzesła są ludźmi. (Niektóre S są P.)
Niech P oznacza kobiety, a S pisarzy albo też P konserwatystów, a S studentów. Tak więc
otrzymamy cztery typy zdań. nie ma żadnych wspólnych relacji między S i P (zboża-tajfuny lub krzesła-ludzie), tak
więc od razu rzuca się w oczy, że te twierdzenia są fałszywe. Jeżeli jednak oba pojęcia będą
Wszystkie kobiety są pisarzami. Fałsz. miaiy cokolwiek wspólnego, jak na przykład:
Niektóre kobiety są pisarzami. Prawda. Wszyscy piloci są mężczyznami. (Wszystkie S są P.)
Wszyscy pisarze są kobietami. Fałsz.
to pierwszy etap analizy nie dostarczy nam odpowiedzi. W takim przypadku konieczny
Niektórzy pisarze są kobietami. Prawda. jest drugi etap analizy, aby sprawdzić, czy wszyscy piloci na pewno są mężczyznami.
Dodatkowe przetworzenie informacji wymaga, oczywiście, dodatkowego czasu i osoby
Relacje rozłączne. (Zakresy pojęć nie zachodzą na siebie - przyp. tłum.). W końcu niech badane odpowiednio wydłużają czas swoich odpowiedzi. Zauważmy, że w wypadku
P i S oznacza rzeczy nie mające ze sobą nic wspólnego. Niech P oznacza dom, a S próżnię, twierdzenia w rodzaju:
albo P niech oznacza książki, a S-koty. We wszystkich czterech wersjach zdania będą Niektórzy piloci są mężczyznami. (Niektóre S są P.)
fałszywe.
wystarczy jeden przykład potwierdzający, aby dać odpowiedź: prawda. Odpowiedź taka
Wszystkie książki są kotami. Fałsz. następuje szybko, ponieważ uzyskiwana jest od razu w pierwszym etapie analizy. Ogólnie
Niektóre książki są kotami. Fałsz. poszukiwanie odpowiedzi na pytania tego typu można przedstawić jako proces
dwustopniowy, zachodzący w zorganizowanej strukturze pamięci (rys. 11-7).
Wszystkie koty są książkami. Fałsz.
Wspólną cechą wszystkich naszych procedur poszukiwawczych jest to, że do
Niektóre koty są książkami. Fałsz. udzielenia odpowiedzi na pytania niezbędne jest zarówno wydobywanie informacji z
 RYSUNEK 11-7. Źródło: Meyer ny7ll
pamięci, jak i rozumowanie dedukcyjne. W gotowej formie odpowiedź rzadko przecho-
wywana jest w systemie pamięci. Musi ona być wyszukana, wydobyta z cichego kącika,
gdzie się skrywała, a następnie trzeba ją pracowicie złożyć z oddzielnych części. Nawet
tak proste pytanie, jak:
Co to jest ąuigee?4
wymaga intensywnych poszukiwań i logicznych konstrukcji na podstawie posiadanych
informacji (rys. 11-8). W ciągu długiej historii badań psychologicznych wskazano, ze
Gra typu bilard. (Przyp. red. poi.)
R
YSUNEK 11-8 Północ
:e!ona
Radykał
pamięć rzadko jest zwykłą przechowalnią zdarzeń, jest raczej zbiorem sądów, które
muszą być opracowane w celu zrekonstruowania poszukiwanego obrazu. Jednakże
prawdziwa, konstruktywna natura pamięci ludzkiej odkrywa się przed nami jedynie
wtedy, kiedy starannie badamy jej budowę i zachodzące w niej procesy wydobywania
informacji.
REORGANIZACJA STRUKTUR PAMIĘCI
POPRZEZ PROCESY MYŚLOWE
Dane, które rozpatrywaliśmy przed chwilą, wskazują na to, że informacja zgromadzona
w banku danych jest odpowiednio ustrukturalizowana. Wydaje się, że informacja jest
przechowywana tam, gdzie może być najbardziej wydajna. A zatem, twierdzenie typu ma
skrzydła nie jest przechowywane przy każdej nazwie ptaka, ale zapisane zostało tylko
jeden raz, obok bardziej ogólnego pojęcia „ptaki". Nasuwa się przypuszczenie, że system
powinien mieć pewną inteligencję, ponieważ od czasu do czasu zdarza się, że informacja
przechowywana w pamięci ulega pewnej reorganizacji. Przeanalizujmy zatem niektóre
procesy zapewniające reorganizację i generalizację informacji.
Przed nami schemat (rys. 11 -9) przedstawiający pojęcia, które mogłyby być zakodo-
RYSUNEK 11-9
iv;ine w banku danych czyjejś pamięci. Aby uprościć rozważania, w schemacie nie zostały
przedstawione zdarzenia, lecz pojęcia dotyczące Mary, Boba i Sama. Jeżeli dysponujemy
informacją w rodzaju: Mary jest niska, tłusta, płci żeńskiej, Bob jest rudowłosy i radykał,
, Sam jest bystry, to do jakich wniosków możemy dojść myśląc o istniejących tu
/wiązkach? Poza tym, w miarę gromadzenia się coraz większej ilości informacji
odnoszących się do tych czy innych pojęć rozsądnie jest zatrzymać się i ustalić, czego
naprawdę dowiedzieliśmy się.
Pytanie: Powiedz, co wiesz o osobie?

W odpowiedzi na takie pytanie system pamięci powinien przejrzeć listę osób i wskazać
ia właściwości każdej z nich. Jednak w procesie formułowania tej odpowiedzi mogą zajść
nieresujące rzeczy. Przeanalizujmy na przykład hipotetyczny efekt pracy procesu
interpretującego:
Mary, Bob i Sam jesto osoba. Mary jest płci żeńskiej, gruba, niska i brzydka. Mary ma
rude włosy. Hmm, Bob ma rude włosy. Sam ma rude włosy. Wszystkie osoby mają
rude włosy. Bob jest niski. Ale spójrzmy na to: Bob Mary i Sam są niscy. Wszystkie
osoby są niskie.

Zgodnie z informacją przechowywaną w tym banku danych, wszystkie osoby są niskie,

rudowłose i mają ciało. Tak więc pojęcie osoba zostało uogólnione przez zestawienie
wspólnych informacji.
Taki system uogólniania jest raczej prosty. Wszystkie przykłady danego pojęcia są
analizowane kolejno w celu wykrycia cech wspólnych. Jeśli przy każdym pojęciu
przechowywana jest ta sama informacja, wiedza o nich zostaje uogólniona. Czy wszystkie
RYSUNEK 11-10 Niskiego wzrostu osoby mają ciało? W banku danych mamy do czynienia wyłącznie z trzema przypadkami
Ciało Rude włosy osób i każda z nich rzeczywiście ma ciało. Oczywisty wniosek natury praktycznej - wy-
łączyć cechę dotyczącą ciała każdego z trzech przypadków i umieścić ją tylko raz jako
informację osoba ma ciało. W ten sposób upraszczamy sobie ogólną strukturę banku
Istota ludzka danych.
Takie uogólnienia (rys. 11-10) mogą nam się wydawać nieco osobliwe: Wszyscy ludzie
mają rude włosy, są niscy i mają ciało. Chętnie godzimy się na to ostatnie, ale nie na dwa
pierwsze. Źródło błędu tkwi w tym, przynajmniej po części, że ilustrowana na schemacie
pamięć zna jedynie trzy osoby. Nie godzimy się z tym, że wszystkie osoby są rude, a to
dlatego, że mieliśmy okazję spotkać setki i tysiące osób, i wiele z nich wcale nie miało
Pryszcze
rudych włosów. Jednak w przypadku przedstawionego systemu posiadanie rudych
włosów oraz niskiego wzrostu jest tak samo dobre do scharakteryzowania osoby, jak i
fakt, że wszystkie osoby maja ciało.
Możliwe jest pewne udoskonalenie naszego modelu pamięci. Spójrzcie na rysunek
Tłusta
11-10. Widać, że Bob i Sam są osobami płci męskiej. Uwzględniając tę informację, można
utworzyć nowe pojęcie NI, osoba płci męskiej (rys. 11-11). W tym momencie system
pamięci wie jedynie tyle, że może odnaleźć w banku danych wspólne pojęcia dla
Brzydka Radykał Bystry niektórych osób, a mianowicie cechę „być płci męskiej". Później, być może, nauczy się
Quigee
RYSUNEK 11-11
określać to pojęcie słowem mężczyzna, ale na razie uogólnienie to wyznacza nie nazwany
węzeł wtórny, oznaczony dla wygody symbolem NI.
Mamy więc okazję zaobserwować, jak na podstawie analizy informacji nabytej w
uprzednim doświadczeniu tworzą się pewne pojęcia ogólne. Jednak prostota tego
schematu uogólnienia jest myląca. Stopniowo, w miarę kolejnego przystosowywania się,
struktura pamięci podlega ciągłej reorganizacji. Cechy wspólne dla pewnych pojęć mają
tendencję do przemieszczania się w górę, łącząc się z jednostkami ogólniejszymi. Wraz z
upływem czasu bezpośrednio powiązane z danym pojęciem pozostają tylko cechy, które
są dla niego albo specyficzne, albo też szczególnie ważne. Myśląc o Mary system pamięci
będzie zwracał uwagę przede wszystkim na to, co jest specyficzne dla Mary, i co wyróżnia
ją spośród innych osób. Cechy bardziej ogólne można łatwo odszukać przechodząc w
górę zgodnie ze strzałkami jesto. Dzięki takiemu mechanizmowi uogólnienia można
uzyskać następującą odpowiedź na pytanie dotyczące pojęcia Mary:
Pytanie: Opowiedz mi o Mary.
Tak, niech się zastanowię. Mary jest grubą, brzydką osobą płci żeńskiej, ma pryszcze i
„quigee". I oczywiście jest osobą, a zatem jest niska, ma rude włosy i ma ciało. Czy
mam porównać Mary z innymi znanymi mi osobami?
Korygowanie błędów
Jestoczywiste, że dokonując uogólnień system pamięci może posługiwać się wyłącznie tą
informacją, którą dysponuje w danym momencie. Prowadzi to do nieuniknionych w tej
,vtuacji błędów, ponieważ jego wiedza może być dość szczupła. Ta cecha systemu jest
zbieżna z zachowaniem się rzeczywistych ludzi. Powinna jednak istnieć jakaś przeciw-
waga dla tej tendencji do nadmiernych uogólnień; niezbędny jest mechanizm przebudo-
wywania pojęć w miarę napływu dalszych informacji. W danym momencie nasz system
pamięci przechowuje następujące informacje, związane z pojęciem osoby:
osoba
* jesto istota ludzka.
* jest niska.
* ma ciało.
* ma rude włosy.
Mary jesto *.
klient jesto *.
NI jesto *.
\by uprościć opis danego węzła, podstawiamy symbol * na miejsce tego pojęcia, które
chcemy zdefiniować. Tak więc * jesto istota ludzka, oznacza informację, że osoba jesto
istota ludzka, a Mary jesto * reprezentuje informację, że Mary jesto osoba. Przypuśćmy,
że dostępne są następujące fakty:
Osoba jest szczęśliwa.
Luiza jesto osoba.
Harry jesto osoba
Jak dotąd, nie ma specjalnych problemów. Dodajmy te trzy fakty do listy rzeczy, które już
wiemy o osobie, i utwórzmy też trzy nowe pojęcia: szczęśliwy, Luiza i Harry. (Od tego
miejsca byłoby dobrze, żebyście przerysowali schemat, który został przedstawiony na
rysunku 11-11 i wprowadzili doń trzy wskazane uzupełnienia, tak abyście mogli go
przekształcać w miarę jak będziemy posuwali się naprzód. Ułatwi wam to zapis dalszych
wywodów).
Przypuśćmy, że dowiedzieliśmy się nowych szczegółów:
Sam jest radykałem.
Sam jest brzydki.
Informacja ta umożliwia dalsze udoskonalenie schematu. Przede wszystkim do definicji
pojęcia Sam dodajemy nowe informacje, że Sam jest brzydki i jest radykałem. Podobnie
dodajemy Sam do definicji pojęć radykał i brzydki. Zauważmy, że Mary jest również
brzydka, ale jest to jedyna, wspólna dla obojga cecha. Jednakże zarówno Sam, jak i Bob są
radykałami. I jeszcze do tego obaj są NI. Stąd też wynika nowe uogólnienie-NI jest
radykałem.
Struktura pamięci przedstawia się teraz w sposób następujący (rys. 11-12):
 Sam
* jesto NI.
* jest bystry.
* jest brzydki.

Bob
* jesto NI.

NI
* jesto osoba.
* jest płci męskiej.
* jest radykałem.
Sam jesto *
Bob jesto *

Załóżmy, że wiedza systemu pamięci dotycząca ludzi ciągle rośnie, a szczególnie wiedza
dotycząca Luizy. Dotychczas system wiedział o Luizie tylko tyle, że Luiza jesto osoba.
Teraz dochodzą następujące nowe informacje:

RYSUNEK 11-12 Luiza

* jesto osoba.
* jest stara.
* jest przystojna.
* jest głupia.
* jest wysoka.

Co nam teraz wyszło? Luiza jest wysoka, ale Luiza jesto osoba, a osoba jest niska. W
tym punkcie system pamięci musi przedsięwziąć określone środki w celu usunięcia
konfliktu.
Pierwsza rzecz, jaką musi uczynić, to sprawdzić prawdziwość napływającej informacji,
zadając informatorowi następujące pytanie:
Czy masz pewność mówiąc, że Luiza jest wysoka?

Jeżeli informacja została sprawdzona, system musi znaleźć sposób skorygowania

wcześniej dokonanego, nadmiernego uogólnienia. Jedna ze strategii polega na tym, aby
wycofać sporną informację z pojęć wyższych i przenieść ją do węzłów wszystkich pojęć
podrzędnych. Inaczej mówiąc, należy wycofać twierdzenie osoba jest niska z definicji
osoby, skoro są dowody przeciw takiemu umiejscowieniu tego twierdzenia, i przypisać je
tym osobom, o których pamięć wie, że są niskie, a w szczególności Mary, NI i Harry'emu
(rys. 11-13). Następnie system powinien w stosunku do każdej z tych osób dokonać
RYSUNEK 11-13 Ponownej analizy zgodności cech.
 RYSUNEK 11-14
Druga strategia-i ją właśnie przyjmiemy - polega na podzieleniu pojęcia osoby na
dwie różne grupy, w zależności od tego, czy są one wysokie czy też niskie. W ten sposób
tworzymy pojęcia N2 i N3:

N2
* jesto osoba.
* jest niska.
Mary jesto *
NI jesto *

N3
* jesto osoba.
* jest wysoka.
Luiza jesto *

Teraz musimy dokonać odpowiednich zmian w pojęciu osoba. Oto co otrzymaliśmy:

osoba
* jesto istota ludzka.
* ma ciało,
klient jesto * Rozważam sobie pojęcie osoby. Każda osoba, najwidoczniej, ma ciało, rude włosy i
N2 jesto * jest szczęśliwa. Jest ona również istotą ludzką. Jak widać, są dwa podstawowe typy
N3 jesto * osób: jeden typ to osoby wysokie, stare i przystojne, drugi zaś to osoby niskie. Osoby
niskie też mogą dzielić się na dwa typy, jeden jest płci żeńskiej, gruby, brzydki, mający
A co z Harrym? Wszystko, co o nim wiemy, to, że napewno jesto osoba (a zatem, jak
pryszcze i „quigee". Drugi to radykałowie płci męskiej. Niektórzy radykałowie są
wszystkie pozostałe osoby, jest szczęśliwą rudowłosą istotą ludzką). Ale przypuśćmy, iż
bystrzy ale brzydcy. Niektóre wysokie, przystojne osoby wydają się głupie.
dowiedzieliśmy się jeszcze o tym, że:
Harry jest stary.
Ocenianie na wejściu
Harry jest przystojny.
Harry jest wysoki. Posunęliśmy się znacznie naprzód. W gruncie rzeczy nasz model jest już na tyle
rozbudowany, że można by rozstrzygnąć pewne kwestie przedstawione na wstępie. Jak
Harry, jak z tego wynika, jest bardzo podobny do Lui/y. Harry jesto N3, jest jedną ze się zachowa omawiany system pamięci, kiedy otrzyma jedno z zadań, o których
starych, wysokich przystojnych osób. ^ mówiliśmy poprzednio? Czy pamiętacie to stwierdzenie?
Udało nam się zgromadzić raczej pełną listę cech. Wszystkie zostały przedstawione na Ci autorzy są faszystami.
rysunku 11-14. Jak na razie brak tu jedynie uogólnienia informacji, że Luiza i Harrym
oboje przystojni i starzy. Jeżeli byłaby to pamięć ludzka, człowiek mógłby rozważyć, co Proponowaliśmy wam wówczas, żebyście nie przyjmowali biernie tego twierdzenia, lecz
wie jego bank danych i przeprowadzić następujący wywód (rys. 11-14): próbowali aktywnie je zinterpretować. Interesowało nas, jakimi regułami posługujecie się
Czy Mary jest radykałem? Jeżeli tak, to radykał może być płci męskiej lub żeńskiej i jest przy ocenie tej informacji wejściowej. Teraz mamy już określone podstawy do zbadania
bardzo prawdopodobne, że Bob jest brzydki. Jeśli się dobrze nad tym zastanowić, to tego typu oceny.
idę o zakład, że Harry jest głupi. Czy radykałowie płci męskiej mają pryszcze? Rysunek 11-15 przedstawia schemat pamięci, którym będziemy się posługiwać.
RYSUNEK 11-15 pamięć: Aha. Czy są brzydcy?
Informator: Tak bym ich określił.
Pamięć: I są radykałami?
Informator: W pewnym sensie.
pamięć: Rozumiem. Znam takich ludzi, którzy są faszystami. Po prostu nigdy ich tak
Brzydki - nie nazywałem. Ale, ale, czy są osoby, które już wymieniłeś, Hitler, Mussolini i
Napoleon, to mężczyźni czy kobiety?
Informator: Mężczyźni.
Pamięć: Dziękuję. Zapamiętam to sobie.

Ta część pamięci, która uczestniczy w powyższym dialogu, została przedstawiona na

rysunku 11-16. Pierwsza sprawa, jaką należy zaznaczyć, to fakt, że N2 otrzymało nową
nazwę: N2 oznacza to samo co faszysta. A zatem w drodze implikacji bank danych
zakoduje, że faszyści bywają grubi, niscy, brzydcy i okrutni i że wobec tego Mary, Bob i
Sam są faszystami.
Opracowaliśmy tak dokładnie te przykłady, aby zilustrować kilka możliwych procedur
stosowanych do reorganizacji informacji przechowywanej w banku danych. Jedna z

Zauważcie, że w stosunku do poprzedniego uległ on pewnej reorganizacji. Ponadlo. co

jest widoczne, zawiera więcej informacji o Mary, Bobie i Samie, ponieważ odpowiada-
jące im pojęcia zostały uogólnione jako N2. Pamięć ta miała już do czynienia ze >to\\cm
faszyści, ale wie jedynie to, że faszyści są okrutni. I teraz otrzymuje informacjo:
Osoba jesto faszysta.

Tym razem nie wystarczy już akceptacja wartości fasadowej tej informacji. Teraz pamięć
musi powiązać napływającą informację z tymi, które już poznała.

Informator: Osoba jest faszystą.

Pamięć: Mało wiem o faszystach, ale nie przypuszczam, żeby osoba miała •.•w.i
cechę tego typu. Być może, mówisz o jakiejś określonej osobie. Czy :.-i-"..••.*:
są wysocy czy niscy?
Informator: W7 istocie rzeczy faszyści są zazwyczaj niskiego wzrostu tak jak Hitler.
Mussolini i Napoleon. RYSUNEK 11-16
procedur polega na uogólnieniu, dedukowaniu wspólnych cech różnych pojęć. I n n a
wprowadza specjalny podział na klasy, przy założeniu, że takie wyspecjalizowane
klasyfikacje okażą się kiedyś przydatne. Jeszcze inna procedura polega na wyszukiwaniu
a następnie eliminowaniu błędów i niezgodności.

Ćwiczenie: Z banku danych dotyczących garnków i pojemników (rys. 11-2) należy

wyeliminować następującą niezgodność, że garnek powinien być wykonany z metalu
jednak równocześnie imbryk może być wykonany z fajansu, chociaż w schemacie jest
określony jako garnek.

PENETRACJA BANKU DANYCH

Jak wiele danych może być objętych jednocześnie procesem interpretacji? Dotychczas przedsta-
wialiśmy na rysunku taki schemat banku danych, który w całości był obejmowany jednoczesna
obserwacją: w takich warunkach nie trudno zrozumieć wzajemne powiązania między przedsta-
wionymi rzeczami. Jest jednak bardzo prawdopodobne, że system interpretujący nie obejmuje
całego schematu w jednym akcie obserwacji. Jeden ze sposobów przedstawienia sobie tego może
być.na przykład taki, że interpretator ogląda sieć banku danych oświetlając go latarką. Wtedy widzi
jedynie to, co zostało oświetlone. Powstaje pytanie, jak szeroki jest snop światła rzucanego przez
latarkę?
Porównując ze sobą rysunki 11-17 i 11-18, dostrzegamy różne możliwe poziomy widoczności.
(Zauważcie, że analogia ze snopem światła nie jest zbyt ścisła, ponieważ w rzeczywistości stopień
dostępności sieci w banku danych mierzony jest liczbą równocześnie spostrzeganych strzałek i
pojęć, a nie fizyczną miarą średnicy plamy świetlnej). •

Lager

Cabernet
sauvignon

Fermentujące
owoce
Hałaśliwy RYSUNEK 11-17
RYSUNEK 11-18
 Ograniczenia w tym, co człowiek może „widzieć" w jakimś jednym momencie w procesie
wydobywania informacji ze swej pamięci, mogą w rzeczywistości polegać na ograniczeniach ROZUMIENIE A ZAPAMIĘTYWANIE
pamięci krótkotrwałej. Jest bardzo prawdopodobne, że to pamięć krótkotrwała przetrzymuje
informację w celu przetworzenia jej w procesie interpretacyjnym. Zakres tej pamięci jest mierzom Główną implikacją tych rozważań jest to, że system pamięci koduje znaczenie tego,
w jednostkach psychologicznych. Spróbujmy zastanowić się nad tym, jaki charakter mają te zego doświadczaliśmy, a nie samo doświadczenie. Ludzie starają się raczej zrozumieć,
c
jednostki. Możliwe, że jednostką pamięci krótkotrwałej jest węzeł. Można sobie łatwo wyobrazić iż zapamiętać.
n
że ograniczona liczba węzłów zmieści się w pamięci krótkotrwałej, co z kolei ograniczy zdolności
Rozważmy następujący eksperyment (Brandsford i Franks, 1971). Badani zapoznają
procesu interpretacyjnego do wyszukiwania oceny informacji przechowywanych w banku danych
ię z historyjką składającą się z oddzielnych zdań:
(tzn. w pamięci długotrwałej). s

Przeprowadźmy następujący eksperyment myślowy. Rozważmy incydent w lokalu „u Luigieąo"
opisany i przedstawiony na rysunku 11-3 w tym rozdziale i na rysunku 10-16 w poprzednim
rozdziale. Wyobraźmy sobie tę scenę: „U Luigiego"-to ciemna, zadymiona tawerna, gdzie
konsumenci siedzą w boksach w słabo oświetlonych rogach sali. Właściciel Al, to towarzyski
sympatyczny gość. W pobliżu kręci się zawsze jego pies Henry. Nagle w grupie osób siedzących w
rogu wybucha kłótnia. Słychać, jak Sam wrzeszczy na Mary. Henry, pies Ala, gryzie Sama; w
pewnym momencie w trakcie tego rozgardiaszu Mary uderzyła Luizę. Postarajcie się wywołać \v
swojej wyobraźni całą tę scenę. Czy wszystko jest jasne? Jeśli tak, to powiedzcie: Jakiej rasy jest pies
Henry? Jak długi jest jego ogon? Spójrzcie na jego obrożę. Jaki napis widnieje na blaszce
przyczepionej do obroży?
Większość osób zgodzi się zapewne z tym, że istnieją pewne granice wyobrażania sobie tej c/)
innej sceny. I chociaż początkowo wydawało im się, że wyobrażają sobie dokładnie i wyraźnie cak|
bójkę w tawernie,to wystarczy zadać im kilka pytań dotyczących szczegółów ubioru osób, długości
czy koloru ich włosów, czy nawet szczegółów samej tawerny, a muszą przyznać, że obraz nie jest tak
dokładny, jak sądzili. Gdyby poproszono Was o przyjrzenie się psu, to jego obraz znajdzie się w
centrum Waszej świadomości, pozostałe szczegóły incydentu, chociaż w pewnym sensie nic
przestają istnieć, znikają z centralnego miejsca w procesie myślowym. Można tak iść w
nieskończoność. Gdyby poproszono Was o przyjrzenie się różnym szczegółom psa, to wówczas
okazałoby się, że obraz samego psa nie jest już taki wyraźny. Badając obrożę, gubimy z pola wi-
dzenia części ciała psa. W gruncie rzeczy, jeżeli skoncentrujemy uwagę na blaszce wiszącej przy
obroży, to stwierdzimy, że sama obroża zeszła na dalszy plan i jakby rozpłynęła się we mgle.
Bardzo interesujące wydaje się założenie, że w pamięci krótkotrwałej może mieścić się
jednocześnie tylko ograniczona liczba węzłów (to znaczy, mówiąc obrazowo, tyle, ile promień
światła latarki zdoła oświetlić). Jest też prawdopodobne, że w banku danych znajduje się wtórny
węzeł centralny, odnoszący się do całego incydentu w tawernie ,,u Luigiego" (nie pokazany na
schemacie). Można go analizować, lecz jest to ogólne pojęcie zdarzenia, które nie powinno
obejmować żadnych szczegółów. Kiedy śledzimy któryś ze szczegółów, na przykład węzły
reprezentujące każdego uczestnika incydentu, inne węzły przedstawiające pozostałe szczegóły
zdarzenia przestają być widoczne. Istnieje też, chociaż nie jest pokazany na schemacie, złożony
zbiór połączeń dotyczących Henry'ego, określający jego wygląd zewnętrzny i szczegóły jego psiego
żywota. Jeżeli zajmiemy się szczegółową analizą odpowiednich węzłów, to węzły sąsiednie stają się
słabo widoczne, a te bardzo odległe (na przykład rola Henry'ego w incydencie „u Luigiego")
pozostają z dala od centrum rozważań.
Głaz stoczył się z góry.
Głaz uszkodził chatę.
Chata stoi nad rzeką.
Chata jest mała.
Zdania te nie były prezentowane w takiej kolejności, ale zostały przypadkowo
pomieszane z innymi zdaniami, które nie wiążą się z tą historyjką, takimi jak:
Wietrzyk jest ciepły.
Mrówki zjadły galaretkę.
Opowiadanie jest wydrukowane w gazecie.
Galaretka jest słodka.
Osoby badane mają wybrać ze wszystkich prezentowanych zdań te cztery, które składają
się na historyjkę, a następnie ułożyć je we właściwym porządku (ze wszystkich
prezentowanych zdań można było zbudować cztery historyjki). Po prezentacji każdego
oddzielnego zdania badany odpowiadał na proste pytania (Co zrobił? Gdzie?), aby się
upewnić, że prawidłowo zrozumiał każde zdanie. Następnie w 5 minut po zakończeniu
ekspozycji wszystkich zdań, osobom badanym postawiono pytania testowe; proszono je,
aby stwierdziły, czy słyszały wcześniej dane zdania kontrolne, czy też nie. Na przykład
takie trzy zdania:
A. Głaz uszkodził chatę.
B. Głaz uszkodził małą chatę nad rzeką.
C. Głaz jest mały.
Zdanie A jest to jedno z tych zdań, które było prezentowane pierwotnie. Badany
powinien potwierdzić, że przypomina je sobie. Zdanie C nie należy do tej grupy, co
więcej, jego znaczenie różni się od tego, co było prezentowane. Zdanie B jest najbardziej
interesujące, chociaż bowiem jego znaczenie jest właściwe, to w takiej formie nie było
prezentowane.
Jak badani przypominają sobie te zdania? Rysunek 11-19 przedstawia cztery zdania i
ich struktury. Zauważcie, że sposób kodowania informacji przez system pamięci
Głaz stoczył się z góry RYSUNEK 11-19
pozwala połączyć wszystkie struktury w jedną (rys. 11-19). Jeśli w pamięci przechowana
jest właśnie ta ostania, to w jaki sposób można stwierdzić, czy zdanie B było
prezentowane, czy też nie? Niewątpliwie jest zgodne ze schematem. Zdanie C jest
wyraźnie błędne: przeczy bowiem temu, co zostało przechowane w pamięci. Ale zdania
A i B są równie dobre.
W omawianym eksperymencie zestaw zbudowany był ze zdań kontrolnych o różnym
stopniu złożoności: niektóre zdania zawierały większą liczbę prostych myśli niz
pozostałe, na przykład:
Test 1. Chata stoi nad rzeką.
Test 2. Głaz uszkodził małą chatę.
fest 3. Głaz uszkodził małą chatę nad rzeką.
fest 4. Głaz, który stoczył się z góry, uszkodził małą chatę nad rzeką.
Jedynie pierwsze z tych zdań było prezentowane naprawdę badanym w eksperymencie
ifest !)• Kiedy jednak zapytano osoby badane, które z tych zdań słyszały one już
wcześniej, uzyskano zaskakujące wyniki: większość wskazała na Test 4, który w ogóle nie
j,yj prezentowany. Następny w kolejności uzyskanych głosów okazał się Test 3.
Natomiast co do Testów 2 i 1 (a zdanie Test 7-to jedyne, które rzeczywiście było
prezentowane) osoby badane zdecydowanie twierdziły, że ich nie widziały. Nie mogło
być inaczej. Pamięć zakodowuje i przechowuje myśli i znaczenie. A zatem, osoby badane
powinny rozpoznawać zdania tym łatwiej, im bardziej są one zgodne ze znaczeniem,
które zachowało się w ich pamięci. Zdanie Test 4 stanowi najpełniejszy opis zdarzeń, taki,
jaki został zapamiętany, a zdanie Test 1 pokrywa się z nim jedynie częściowo.
PAMIĘĆ JAKO PROCES PRZETWARZANIA INFORMACJI
Opis struktury pamięci dokonany w tym rozdziale przedstawia całkiem inny punkt
widzenia na naturę uczenia się, aniżeli ten, który wynika z analizy tworzenia się skojarzeń
w klasycznych zadaniach dotyczących uczenia się. Różnica ta polega na położeniu
nacisku na dynamiczne i integracyjne procesy pamięci. System uczy się poprzez aktywną
interakcję z otoczeniem, a nie w wyniku pasywnego tworzenia związków między
bodźcem a reakcją. Taki sposób działania przenika wszystkie nasze doświadczenia i jest
podstawowym sposobem, w jaki regulujemy nasze stosunki z otaczającym światem.
Prawdopodobnie wielu z Was zapoznało się w dzieciństwie z opowieścią o Hiawacie. Czy
pamiętacie pierwsze wrażenie, jakie wywarł na was bohater opowieści? Jak myślicie, czy
pod wpływem lat zmieniły się Wasze wyobrażenia o nim? Dlaczego tak się stało? Czy
dlatego, że przeczytaliście ponownie tę legendę, czy też w rezultacie tego, że dziś wiecie
więcej o świecie, który was otacza, o Indianach, o specyfice literatury dziecięcej i o
dawnych amerykańskich tradycjach związanych z folklorem indiańskim?
Klasyczne teorie uczenia się zazwyczaj wychodzą z założenia, że wielokrotne
oddziaływanie specyficznego bodźca stanowi podstawę zdobywania informacji. Jednak
takt, że stale wzbogaca się nasz zakres pojęć, a ponadto dokonuje się ciągłe ich
porządkowanie i wzbogacanie nawet wówczas, gdy nie stykamy się ponownie z danym
pojęciem bezpośrednio, komplikuje założenia tych teorii. Natomiast taki rozwój jest
naturalną właściwością systemu pamięci tego typu, jaki rozpatrywaliśmy. W miarę
gromadzenia coraz większej ilości informacji o świecie, wiedza systemu pamięci
nieustannie rośnie, stając się również bardziej precyzyjna. Automatycznie też w wyniku
Mian struktury pamięci zmienia się wciąż nasza wiedza, będąc niejako produktem
ubocznym tego procesu. Tak więc jest całkowicie zrozumiałe, że wasze obecne
wyobrażenia dotyczące historyjki o Hiawacie różnią się znacznie od początkowych.
Każda prowadzona teraz dyskusja dotycząca Hiawaty determinowana jest po części tym,
czego o nim dowiedzieliście się początkowo, a po części tym, co sobie na ten t e n i . l t ,v obchodzeniu się z nowymi informacjami będzie się ciągle zmieniała w miarę
myśleliście od tego czasu. Spróbujcie przypomnieć sobie tę historyjkę: czy \ Vas/ , ^ztałtowania jej struktury. Bardzo rzadko człowiek dorosły spotyka się z czymś zupełnie
rekonstrukcja nie polega na tym, że staracie się przypomnieć sobie przede wszystkim t0 .jpwym, co jest nie powiązane z jego strukturą pojęciową.
co rzeczywiście w niej było? >Jiemal wszystko, z czym się styka, może być w jakiś sposób powiązane z tym, co jest
Ciągły rozwój gromadzonej wiedzy, przechowywanej w systemie pamięci, wywien ,lU znane z uprzednich doświadczeń. Nawet wówczas, gdy odbierana informacja jest
istotny wpływ na to, w jaki sposób przyswajana jest nowa informacja. On też wyznacza te ,vvraźnie sprzeczna z tymi doświadczeniami, jego struktura pojęciowa, która wypraco-
ogromną różnicę, jaka istnieje między sposobem zakodowania informacji w pamięci .viita tak skomplikowany system wzajemnych powiązań, sprzeciwia się rewizji. W
dziecka a sposobem, w jaki ta sama informacja zostaje zakodowana przez dorosłego, 1/ -tfultacie człowiek dorosły raczej woli odrzucić sprzeczne informacje lub zmienić ich
dziecka każde nowe pojęcie powinno tworzyć się na pustym miejscu. Początkowy etan ,,iaczenie, aniżeli przebudować lub zmodyfikować system swych przekonań. Struktura
konstrukcji banku danych nieuchronnie związany jest z olbrzymią ilością informacji pojęciowa u dzieci jest znacznie słabiej ukształtowana i powiązana wzajemnie niż u
zapamiętywanej w sposób mechaniczny. Zrozumienie dokonuje się powoli, w miarę jorosłych. Nowe doświadczenie przyswajane jest w dużych dawkach, ponieważ sprzecz-
gromadzenia się cech przedmiotów, poznawania przykładów oraz rozwoju pojęć ności pojawiają się rzadko.
dotyczących rozumienia wzajemnych stosunków między klasami pojęć. Na początku Spośród wielu jeszcze nie zbadanych obszarów dotyczących świadomości ludzkiej
większość pojęć znajdujących się w pamięci jest tylko w części zdefiniowana i słabo laibardziej interesujący jest interakcyjny aspekt umysłu ludzkiego. Człowiek zadaje
powiązana z innymi przechowywanymi informacjami. W późniejszych latach życia piania, analizuje własne doświadczenia, czyta, myśli, marzy i działa. Nawet bardzo
kiedy nagromadzone zostały duże zasoby informacji i zorganizowane w bank danych o j-obieżne obserwacje wykazują, że zachowanie dziecka jest związane z aktywnym
rozwiniętym systemie krzyżujących się połączeń, uczenie się nabiera zazwyczaj innego itączeniem otoczenia w proces systematycznego poszukiwania informacji niezbędnych
charakteru. Nowe pojęcia mogą już teraz być przyswajane głównie na podstawie analogii jo budowania jego wewnętrznej reprezentacji świata. Opisany przez nas model dotyczy
z tym, co jest już znane. Główny problem polega teraz na włączeniu nowego pojęcia do •daśnie tych spraw, lecz nie uwzględnia ich w pełnej mierze. Wskazywaliśmy pewien
istniejącej struktury. Kiedy zostanie ustalony związek między nimi, całe uprzednie sposób, w jaki system pamięci może zadawać pytania w celu sprawdzenia tworzonych
doświadczenie jest automatycznie włączone do pełniejszej interpretacji i rozumienia tych rsrzez siebie porównań i wysuwanych wniosków, ale w gruncie rzeczy ten ważny problem
nowych zdarzeń. jotraktowaliśmy dość pobieżnie. Podstawowa trudność w danym momencie polega na
W modelach tego typu występowanie różnic indywidualnych oraz systemów idiosyn- ?raku systematycznych narzędzi analizy naturalnego, eksploracyjnego zachowania się
kratycznych będzie raczej regułą niż wyjątkiem. Rozumienie rozwija się w wyniku .y.Iowieka w toku pracy i zabawy. Początek został jednak zrobiony.
połączenia doświadczenia zewnętrznego z mechanizmami wewnętrznymi, które mani-
pulują i reorganizują napływającą informację. Pamięć dwóch różnych osób rozwijałaby
się jednakowo jedynie pod warunkiem, że otrzymują one dokładnie taką samą informację
w jednakowym porządku i posługują się identycznymi procedurami, pozwalającymi na
jej przyswojenie i organizację. A zatem, jest bardzo mało prawdopodobne, żeby u dwu
różnych osób ukształtowała się jedna i ta sama struktura pojęciowa, przedstawiająca
świat ich doświadczeń.
Zauważcie, co leży u podstaw takiego idiosynkratycznego rozwoju. Przyjmujemy, że
podstawowa struktura pamięci, jak również procesy przetwarzania informacji powinny
być jednakowe u wszystkich ludzi. Jednakże, jeśli nawet podstawowe mechanizmy są
takie same, nie zawsze prowadzi to do pojawienia się takich samych struktur pamięcio-
wych. To, co człowiek sądzi, zależy zarówno od jego doświadczenia, jak i od kolejnych
wnioskowi dedukcji, jakie stosowane były w toku gromadzenia informacji. Nawet bardzo
subtelne różnice w otoczeniu mogą pozostawić różne ślady w pamięci, bez względu na u\
że podstawowe mechanizmy interpretacji i pamiętania informacji są wspóine ii!j
wszystkich ludzi.
Zdolność do radzenia sobie z najróżnorodniejszymi sytuacjami za pomocą niewiel-
kiego zbioru podstawowych mechanizmów stanowi, bez wątpienia, jedną z główmiM-
cech adaptacyjnych systemu pamięci. Należy też się spodziewać, że elastyczność pami^':
12. Język Rozumienie języka stanowi z pewnością unikalną i najważniejszą właściwość ludzkiego
umysłu. Systemy językowe są tak złożone, że do tej pory nikomu jeszcze nie udało się dać
Nabywanie znaczenia poprzez działanie pefnego opisu reguł tworzących te systemy. A mimo to każde normalne dziecko może
Znaczenie nazw opanować dowolny istniejący język. W miarę rozwoju jego zdolności do porozumiewania
jięza pomocą symboli, język i myślenie dziecka przeplatają się tak silnie, że niemożliwe
STRUKTURA JĘZYKA już staje się ich rozdzielenie.
Struktura znaczeniowa a struktura powierzchniowa Opanowanie języka stanowi punkt zwrotny w rozwoju dziecka. Dziecko zaczyna
GRAMATYKA ANGIELSKA
posługiwać się językiem w wieku około dwóch lat i, jak pokażemy w rozdziale 13,
Przekazywanie struktury pienia się podłoże jego wiedzy o otaczającym świecie: następuje przejście od
Przekazywanie znaczenia joświadczeń czysto sensorycznych i motorycznych do operacji na symbolach. Od tego
UCZENIE SIĘ JĘZYKA momentu dziecko nie musi uczyć się wyłącznie poprzez własne doświadczenia. Może
Uczenie się reguł jno uczyć się za pomocą języka.
Naśladownictwo
Język jako środek komunikowania się
Pierwsze kroki w komunikowaniu się Nabywanie znaczenia poprzez działanie
Wytwarzanie a rozumienie
Na dm iern a gen era lizać ja Działanie jest podstawą początkowej wiedzy nabywanej przez dziecko. Poprzez działanie
Rozumienie niemowlę tworzy ogólne pojęcia o przedmiotach, z którymi się styka. Tak więc jego
pojęcie o psie może być oparte na odczuciu dotykowym sierści psa i na zabawnych
jźwiękach, jakie wydaje pies, kiedy zostanie uszczypnięty, a pojęcie piłki może opierać
iic na jej ruchu, kiedy zostanie wyrzucona. Do czasu opanowania języka struktury
jercepcyjne i poznawcze mogą tworzyć się wyłącznie na podstawie działania wynikają-
;ego z doświadczeń.
Te wczesne struktury zawierają sekwencje działań wykonywanych przez dziecko w
jdniesieniu do jego otoczenia. Rozwój odpowiednich schematów działań zostanie
jokładnie omówiony w rozdziale 13. Tu wystarczy zaznaczyć, że schematy łączące
ioznania sensoryczne z działaniami motorycznymi zwane są schematami sensoryczno-
nototycznymi. Różnorodne schematy sensoryczno-motoryczne wyuczone przez dziecko
(pierwszych dwóch latach, plus wiedza o stałości i niezależności przedmiotowi zdarzeń,
worzą tę podstawę, na której stabilizuje się opanowanie języka.
Nawet po opanowaniu języka wczesne mechanizmy inteligencji serisoryczno-moto-
yeznej odgrywają nadal decydującą rolę w organizowaniu doświadczeń dziecka. Jeszcze
Eez długi czas po opanowaniu języka, działanie pozostanie dla normalnego dziecka
:mtralną częścią jego struktury pojęciowej. Poproście siedmioletnie dziecko o zdefinio-
fanie dowolnego przedmiotu codziennego użytku, a odpowiedź będzie oparta na jego
Kalaniu: stoły są do jedzenia; krzesła są do siedzenia; ojcowie są do bawienia się.
Język rozwija się w ramach inteligencji sensoryczno-motorycznej. Początkowo
Toblem uczenia się języka może sprowadzać się głównie do przyswojenia językowych
lykietek - nazw - dla istniejących już schematów sensoryczno-motorycznych. Pierwsze
roki dziecka w posługiwaniu się językiem to nazywanie znanych mu już przedmiotów:
ibawek, członków rodziny, prostych przedmiotów z otoczenia. Dziecko nazywa
śwnież swoje własne czynności: nie przypadkowo dzieci często rozmawiają same ze
>
' bą. Ale w końcu struktura taka jest niewystarczająca.

Znaczenie nazw
W miarę jak dziecko zaczyna posługiwać się symbolicznymi nazwami, przekształcasz
podstawa, na której buduje ono swe pojęcia; z organizacji pojęciowej opartej na działaniu
stopniowo przechodzi do organizacji opartej na słowie. Kiedy język zaczyna uczestniczyć
w kształtowaniu pojęć, słowa przejmują rolę punktów oparcia dla struktury pojęciowej
Od chwili, gdy słowo staje się nazwą przedmiotu lub zdarzenia, można myśleć
manipulując słowami, a to jest często znacznie prostsze niż manipulowanie samymi
pojęciami. Czy jednak posługiwanie się nazwami (etykietkami językowymi) wpływa na
zmianę naszego sposobu myślenia? Czy wpływa na to, co widzimy, czego oczekujemy, co
pamiętamy?
Siła słów polega na ich nieograniczonej wręcz elastyczności. Nazwy są nadawane
arbitralnie. Każda wspólnota językowa dysponuje w pewnym stopniu swobodą w
zakresie sposobu podziału swego percepcyjnego doświadczenia poprzez przypisywanie
nazw określonym sferom tego doświadczenia. Dowolny zbiór konkretnych przedmiotów
może zostać połączony dzięki nadaniu mu ogólnej nazwy, a tym samym można włączyć
do rozwijającej się struktury pojęciowej dziecka określony wzorzec uogólnienia i
różnicowania. Dziecko z Filipin musi budować system pojęciowy pozwalający mu
rozróżnić 92 rodzaje ryżu; dziecko eskimoskie musi umieć rozróżnić dziesiątki rodzajów
śniegu. System symboli, którym posługuje się dana społeczność językowa, odzwierciedla
te struktury percepcyjne i symboliczne, które odgrywają w życiu tych społeczności rolę
najważniejszą. Jest jednak całkiem oczywiste, że opanowanie języka nie wpływa
bezpośrednio na zdolności percepcyjne. Każdy człowiek, bez względu na to, jakim
posługuje się językiem, może odróżnić różne rodzaje ryżu, które otrzymały specjalne
nazwy u mieszkańców Filipin, nawet wówczas, gdy nie potrafi ich odpowiednio nazwać.
A nawet więcej, potrafi bowiem opisać te różnice za pomocą symboli językowych-dany
rodzaj ryżu jest drobnoziarnisty, bardziej owalny i ciemniejszy-chociaż musi użyć w
tym celu więcej słów.
Zapamiętanie prostego percepcyjnego doświadczenia jest bezpośrednio powiązane z
tym, jak prosto dany język potrafi oddać to doświadczenie, ponieważ efektywność
kodowania doświadczenia w pamięci uzależniona jest od gotowej struktury symbolicznej
banku danych. Sposób, w jaki dany język odnosi się do doświadczenia percepcyjnego,
może wywierać znaczny wpływ na kodowanie i przechowywanie informacji sensorycz-
nej. Przypomnijmy sobie, że istnieją poważne podstawy, aby sądzić, iż napływająca
informacja jest częstokroć kodowana w postaci akustycznych etykietek, zanim dotrze do
pamięci długotrwałej. Etykietki te mogą pełnić rolę potencjalnego filtra informacji, która
zostanie przechowana o danym zdarzeniu.
Wydaje się, że każda wspólnota językowa wypracowuje własne struktury znaków, od
których to zależy łatwość kodowania, przechowywania i mówienia na temat określonych
doświadczeń percepcyjnych. Zdarzenia i spostrzeżenia ważne dla danej wspólnoty są
zwykle nazywane bezpośrednio za pomocą niewielkiej liczby słów. Słowa wydają się
podporządkowane pewnej zasadzie (zwanej prawem Zipfa). W większości ję/yków
najczęściej używane słowa są zarazem najkrótsze. Zwróćmy na przykład uwagę na
jtugość przyimków: w, do, na. Stanowią one specjalną klasę słów, których używa się
hardzo często, ponieważ oddają one ogólne relacje istniejące między pojęciami. Skróty
opowiadają tej samej zasadzie. Nowości technologiczne wprowadzane do naszego życia,
jakie jak automobil czy telewizja, początkowo otrzymują stosunkowo długie opisowe
określenia. Jednak w miarę tego, jak ich użycie w języku staje się coraz częstsze, przeważa
•endencja do łatwości i ekonomii w procesie porozumiewania się: automobil zastępuje
;1uto lub wóz, telewizję natomiast TV (W oryg. angielskim: automobil-auto, car,
ielevision-TV, telephone-phone).
A mimo to tyrania słów nie jest absolutna. Ludzie ze wszystkich wspólnot językowych
mogą wymieniać między sobą dowolne informacje percepcyjne, które są komunikowane
iv innych językach, chociaż pewne rzeczy mogą okazać się dla nich trudniejsze niż inne.
Każdy język wpływa w szczególny sposób na struktury wewnętrzne, uczestniczące
iazwyczaj w nabywaniu doświadczeń i zapamiętywaniu, jednak wpływ ten nie dotyczy
mechanizmów poznawczych, które są podstawą powstawania tych struktur.
STRUKTURA JĘZYKA
\'ie ma reguł pozwalających określić znaczenie słowa na podstawie jego brzmienia.
Odpowiedniość między dźwiękiem a znaczeniem musi być wyuczona oddzielnie dla
każdego słowa w danym języku. Jeżeli zdania byłyby budowane z oddzielnych słów
według tych samych zasad, które odnoszą się do konstrukcji wyrazów z oddzielnych
dźwięków, to język straciłby swą ogromną giętkość jako narzędzie wyrażania i
przekazywania myśli. Ponadto, ponieważ trzeba byłoby uczyć się oddzielnie znaczenia
Każdego nowego ciągu słów, liczba możliwych połączeń słów przewyższyłaby znacznie
zdolność naszego systemu pamięci. Konieczny byłby wówczas słownik do określania
znaczeń każdego możliwego zdania.
Jest oczywiste, że język zbudowany jest inaczej. Znaczenia pojedynczych wyrazów w
zdaniu łączą się zgodnie z zasadami gramatyki, tworząc znaczenie całego zdania. Sposób,
w jaki powstaje to znaczenie, nie jest prosty. Nie wystarczy po prostu dodać do siebie
znaczenia oddzielnych słów, aby uzyskać znaczenie zdania. Jeżeli byłoby to tak proste, to
•wuezenie się języka nie sprawiałoby żadnej trudności: dziecko uczyłoby się znaczeń
pojedynczych wyrazów, a następnie uczyłoby się łączyć ze sobą wyrazy, kiedy
potrzebowałoby połączyć ich znaczenia. Istnieje jednak ogromna różnica między
iżyciem języka jako mechanizmu nazywania przedmiotów a językiem jako środkiem
Urażania twierdzeń o świecie. Jeżeli dana wypowiedź obejmuje więcej niż jedno pojęcie,
•0 relacje między tymi pojęciami stają się ważne. Tak więc ze słów: pies, John, gryźć, nie
•Unika, kto rzeczywiście gryzie: John czy pies? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba
siać reguły konstruowania znaczących ciągów słów. Język, dzięki swej złożoności,
śanowi użyteczne narzędzie komunikowania się, ale równocześnie jest dla dziecka (albo
':-ż dorosłego) trudny do przyswojenia.
 Okrągły
RYSUNEK 12-1
Struktura znaczeniowa a struktura powierzchniowa

Przeanalizujmy sieć związków znaczeniowch i działań przedstawioną na rysunku 12-1 Przedmiot

Jest to obraz możliwego systemu znaczeń reprezentowanych w strukturze pamięci jakiej
osoby. Zbudowano go zgodnie z oznaczeniami wprowadzonymi w rozdziałach 10 i 1! ,,
ilustruje on sytuację omawianą w rozdziale 13. Przypuśćmy, że zależy nam na tym. ;i!v.
człowiek dorosły zrozumiał związek między krążkiem a odpowiednim otworem w
Winogrona
automacie. Zamiast pozostawić go w pokoju zdanego na przypadek, kiedy to kręcąc y-
po pomieszczeniu odkryje wreszcie ten związek, lepiej będzie powiedzieć mu:
Za każdym razem, kiedy znajdzie się pan w pomieszczeniu, w którym będą te właśnie
niebieskie krążki i taki automat z otworem, a będzie pan miał ochotę na winogrona, <C8>
wystarczy włożyć krążek do automatu, a pojawią się winogrona.
Kwadratowy

Język można rozpatrywać jako metodę przekazywania struktury pamięci mówiącego

strukturze pamięci słuchającego.
Mówiąc o języku, dokonujemy rozróżnienia między słowami służącymi do przekazy-
Przedmiot
wania myśli a samymi myślami. Słowa są jedyną częścią składową zachowaniu
językowego, która da się obiektywnie rejestrować. Z tego właśnie powodu nazywani1,
konkretne zdania, zarówno pisane, jak i mówione strukturami powierzchniowym.
danego języka. Nie można zobaczyć znaczenia, ponieważ zależy ono od strukiur>
pamięci ludzi włączonych w sytuację komunikowania się. Z tego właśnie powodu
znaczenie przekazywane w komunikacie nazywamy strukturą znaczeniową. Duży
Przedmiot
Ponieważ język składa się ze słów, a nie z jakichś kółek i strzałek, takich jak na rysunku
12-1, użytych przez nas do przedstawienia struktury znaczeń, muszą istnieć w nim pewne
konwencje, które pozwalają na odróżnianie słów i relacji między nimi oznaczających Okrągły

pojęcia od słów i relacji oznaczających działania i od słów odnoszących się do stosunków

1
między działaniem a pojęciem. Zaznaczmy, że dla dowolnej struktury znaczeniowo
Mary została przestraszona przez Johna.
istnieje znaczna liczba możliwych opisujących ją zdań. Ponadto nie istnieje koniec/nosi:
przekazywania struktury znaczeniowej w całości, zwłaszcza gdy zakładamy, że odbiorca
informacji opanował już pewien zasób podstawowych pojęć. A zatem, w zdaniu hociaż struktura powierzchniowa obu tych zdań jest różna, to ich struktura znacze-
•nva jest taka sama. W rzeczywistości podstawowa struktura zdarzenia w którym
wyjaśniającym naszemu słuchaczowi, w jaki sposób za pomocą krążków wydostać /
•>konawca (agens) John przestraszył odbiorcę Mary, pozwala na utworzenie ośmiu
automatu winogrona, nie musimy mówić o tym, że winogrona pojawiają się v\
-instormacji zdania, mających to samo znaczenie.
odpowiednim pojemniku automatu, albo też o tym, że krążki trzeba wrzucać do otworu
w aparacie. Co więcej, nie musimy precyzować tego, że krążki należy uprzednio wziac w Zdanie czynne:
rękę, aby móc się nimi posłużyć. Zakładamy, że wszystkie te stosunki są już znane lenn: John przestraszył Mary.
człowiekowi albo są tak oczywiste, że nie trzeba o nich wspominać. Zdanie bierne: Mary została przestraszona przez Johna.
Różnicę między strukturą powierzchniową a strukturą znaczeniową najlepiej /ilu- Zdanie przeczące: John nie przestraszył Mary.
strują przykłady. Zastanówmy się nad takim zdaniem:
Pytanie: Czy John przestraszył Mary?
John przestraszył Mary.
Zdanie bierne przeczące: Mary nie została przestraszona przez Johna
Zdanie to przekazuje tę samą informację, co zdanie: Pytanie przeczące: Czy John nie przestraszył Mary?
 Pytanie bierne: Czy Mary została przestraszona przez Johna? They are working students. (Oni są pracującymi studentami; drugie znaczenie: Oni
sprawiają, że studenci pracują).
Pytanie przeczące bierne: Czy Mary nie została przestraszona przez Johna?
udanie to ma dwa możliwe znaczenia. Każdemu z nich odpowiada odrębna struktura
W każdym z ośmiu zdań podstawę stanowi jedno zdarzenie: John przestraszający M i l n znaczeniowa, jak to zostało przedstawione na rysunku 12-3.
W wersjach przeczących występuje negacja tego faktu, w pytających poddaje się g0 -A
wątpliwość. Zdania te zmieniają wyłącznie formalną strukturę powierzchniową. Rysi.
nek 12-2 pokazuje strukturę znaczeniową dla wszystkich ośmiu zdań. Te osiem
transformacji struktury podstawowej stanowi zasadę tworzenia się większości struktur
powierzchniowych zdań w języku angielskim.

Cl's are students who work

RYSUNEK 12-3 (Cl to studenci, którzy pracują)

Reguły gramatyczne języka określają nam sposób przekształcania struktur znaczenio-

wych w struktury powierzchniowe. Człowiek mówiąc lub pisząc sięga do własnych
struktur znaczeniowych i stosuje odpowiednie reguły gramatyczne, aby zbudować
poprawne zdania. W czasie słuchania lub czytania zachodzi odwrotny proces: człowiek
itara się zrozumieć wypowiadane doń słowa i odtworzyć strukturę znaczeniową.
Warto jednak pamiętać o tym, że chociaż znaczenie i poprawność gramatyczna są ze
sobą powiązane, to jednak nie są tym samym. Zdanie:
Jeść jabłek
;est niegramatyczne, ale w kontekście jest ono całkiem sensowne; zawarta w nim
.^formacja o związkach i pojęciach jest jednoznaczna. Pewne zniekształcenia grama-
:yczne mogą uczynić przekaz niezrozumiałym. Jeżeli zakłócenia dotyczą informacji o
specyficznych rolach osób biorących udział w zdarzeniu, to część znaczenia gubi się:
RYSUNEK 12-2 Kopać John Mary.

Jest zatem możliwe, że wiele struktur powierzchniowych przedstawia tę sarmi •^reszcie zdanie może być całkowicie poprawne gramatycznie, a mimo to trudne do
strukturę znaczeniową. Bywa i tak, że różne struktury znaczeniowe leżą u podstaw jednej Jterpretacji, ponieważ brak jest informacji pozwalającej na rozszyfrowanie dwuzna-
i tej samej struktury powierzchniowej. Oto przykład (w języku angielskim): •zności.
 Żeglarz zabił ością rekina.
Odwiedziny profesorów mogą być nudne1.
Psychologiczne badania dotyczące gramatyki koncetrują się na procesach poznaw-
czych, które pośredniczą między strukturą powierzchniową a znaczeniem. Jeśli nawet
przekaz odpowiada dokładnie regułom poprawnego mówienia, nie stanowi to jednak
gwarancji, że mechanizmy poznawcze zdołają odpowiednio wykorzystać jego znaczenie
i odwrotnie: wiele zdań o najwyraźniej niejednoznacznej strukturze powierzchniowej jest
w praktyce całkiem zrozumiałych, ponieważ konkretny dobór słów może odnosić się
tylko do jednego znaczenia. Tak więc zdanie:
Całować John tygrys
jest zarówno niepoprawne gramatycznie, jak i niezrozumiałe, natomiast zdanie:
Strzelać John tygrys
chociaż niepoprawne gramatycznie, to jednak w razie potrzeby może być jednoznacznie
zinterpretowane; tylko jeden wyraz John musi z konieczności oznaczać wykonawcy
(agensa) będącego istotą ludzką, czynności strzelać, a pozostały wyraz tygrys, jest
wystarczającym (a nawet wielce prawdopodobnym) przedmiotem tego działania.
Kolejne zdania:
I saw the sparrows flying to the trees (Widziałem wróble lecące na drzewa)
I saw the Grand Canyon flying to New York (Widziałem Grand Canyon lecąc do
Nowego Yorku)
mają w języku angielskim podobne struktury powierzchniowe, lecz zupełnie różne
struktury znaczeniowe. Niemniej jednak oba zdania można zrozumieć bez większych
trudności, ponieważ zbiór relacji znaczeniowych jest całkiem ograniczony (Schank.
1969).
Z psychologicznego punktu widzenia język jest środkiem komunikacji. Ludzie dość
rzadko mówią zdaniami poprawnymi gramatycznie. W rzeczywistości większość wypo-
wiadanych zdań trudno zrozumieć w oderwaniu od ich kontekstu. Liczne opuszczenia,
szeroko stosowane zaimki, dwuznaczne odniesienia znaczeniowe bardzo utrudniaj;]
analizę formalną wypowiadanych zdań. Jednak w kontekście, gdy znaczenie takich słów.
jak: to, oni czy tamten jest oczywiste, struktury znaczeniowe dają się przekazać nawet
wtedy, gdy struktura powierzchniowa formalnie nie jest prawidłowa. Z punktu widzenia
języka jako środka komunikowania się sytuacja taka jest zupełnie oczywista.
1
Mogą być dwie struktury znaczeniowe tych zdań: Żeglarz zabił a) przedmiot: kogoś, instrument: ości;)
rekina i b) przedmiot: rekina, instrument: ością. W drugim zdaniu występują dwie różne struktury znaczeniowe
w zależności od tego, czy profesorowie są wykonawcami czy też odbiorcami czynności odwiedzanie. (Przyp-
red. poi.)
GRAMATYKA ANGIELSKA
2
/dania angielskie są złożone z kilku różnych rodzajów składników połączonych ze sobą według
formalnych reguł gramatycznych. W tej książce głównie zajmowaliśmy się dotąd raczej znaczeniem
zdań niż ich bezpośrednią strukturą powierzchniową, w istocie sprawy te są ze sobą ściśle
powiązane.
Zgodnie z tradycyjną gramatyką zwykłe proste zdanie angielskie składa się z podmiotu i
pfzeczenia lub z podmiotu, czasownika i dopełnienia. Jak to już stwierdziliśmy, tego typu
rozróżnienia nie są dla nas szczególnie użyteczne; musimy jakoś inaczej rozczłonkować zdanie.
Rozważcie zdanie:
The very old man eats oysters. (Bardzo stary człowiek je ostrygi.)
Możemy rozłożyć to zdanie na różne sposoby. Przyjmijmy, po pierwsze, że fraza the very old man
•bardzo stary człowiek) jest frazą rzeczownikową (NP - nounphrase). Po drugie, frazę eats oysters
ije ostrygi) nazwiemy frazą czasownikową (VP-verb phrase), a po trzecie zauważmy, że fraza
czasownikowa składa się z czasownika (V - verb) i z frazy rzeczownikowej. W ten sposób możemy
wyprowadzić prosty zbiór reguł służących do podziału tego typu zdania:
Czytamy je następująco: 1. Zdanie (S - sentence) dzieli się na NP + VP. 2. dzieli się na V +
Fraza rzeczownikowa może być poddana dalszej analizie:
Reguła 3 umożliwia zastąpienie frazy rzeczownikowej przez rodzajnik (Art - article) plus
rzeczownik (N - noun). Reguła 4 stwierdza, że może wystąpić cały ciąg modyfikatorów we frazie
rzeczownikowej w tym sensie, że N (rzeczownik) może być w sposób ciągły zastępowany przez
przymiotnik lub przysłówek (Ad -adjective, adverb) plus rzeczownik (N). Reguła 4 pozwala na
wytworzenie frazy: The very tired big fat hungry dirty old man (Bardzo zmęczony wielki gruby
głodny brudny stary człowiek). Reguły te są fakultatywne, to znaczy jedna z nich lub obie mogą być
zastosowane do analizy zdania. Przykładem może tu być zastosowanie Reguły 4, która w ogóle nie
została użyta we frazie the man (Art+N), zastosowano ją raz we frazie the old man (kiedy to
rzeczownik N z Art+N został zastąpiony przez Ad+N) oraz użyto jej dwukrotnie we frazie the very
old man. (kiedy to rzeczownik N z Art+Ad+N został ponownie zastąpiony przez Ad+N, dając w
efekcie Art + Ad + Ad + N).
2
Reguły gramatyczne przedstawione w niniejszym paragrafie wywodzą się z gramatyki generatywno-
•ftnsformacyjnej, której celem jest opis uniwersalnych reguł językowych. Zwłaszcza pierwsze z omawianych
"Sut. reguły struktur frazowych, które opisują strukturę głęboką języka, mają taki uniwersalny charakter.
\o'ejiie reguły, reguły transformacyjne, których celem jest przekształcenie struktury głębokiej w ciąg wyrazów
zjawiających się w konkretnej wypowiedzi, mogą mieć bardziej specyficzny charakter. Jakkolwiek więc
•Pisane poniżej reguły egzemplifikowane są zdaniami języka angielskiego (tłumaczenia podajemy w nawiasach)
-ickióre z nich stosują się wyłącznie do tego języka, to zapis formalny, jaki tu jest prezentowany, z istoty swej
~ńc być stosowany do każdego języka naturalnego. (Przyp. red. poi.)
 Jeżeli dodamy do tego jeszcze reguły przekształcające wyniki zastosowania powyższych reguł (V. Dotychczas opisana gramatyka nie może jednak poradzić sobie z frazami przyimkowymijak np.
zdaniu:
N, Art, Ad) w wyrazy, to analiza zdania The very old man eats oysters zostanie zakończona. lV

The very old man lives in the tree House. (Bardzo stary człowiek mieszka w dziupli).
S - Np+Vp
NP VP fraza in the tree house jest frazą przyimkową {PP - prepositional phrase) i składa się z przyimka
(prep -preposition) plus zwykła fraza rzeczownikowa. Przyimek {in - w) w tym zdaniu oznacza, że
NP - Art+N VP - V+NP
następująca po nim fraza rzeczownikowa określa lokalizację. Aby nasza gramatyka objęła frazy
N - Ad+N NP -* ArtVN
pr/.yimkowe, musimy po prostu rozszerzyć Regułę 2:
N -> Ad+N V -> eats (je)
Art -> The (rodzajnik określony) Art -> (opuszczony) 2A. VP -> V+NP.
N -> man (człowiek) N -> oysters (ostrygi)
2B. VP -» V+PP.
Ad -> very (bardzo)
Ad -» old (stary) 2C. PP -> Prep+NP.

Rysunek 12-4 przedstawia zastosowanie tych reguł w postaci struktury drzewkowcj wraz z jest rzeczą oczywistą, że w konkretnej sytuacji stosuje się albo regułę 2A, albo 2B, nigdy obie na
obrazem struktury znaczeniowej tego samego zdania. raz.

RYSUNEK 12-4 RYSUNEK 12-5

 Obecnie uzupełniwszy słownik możemy zastosować powyższe reguły do nowego zdania, jak t0 \[a ogól konstrukcje bierne są oznaczane przez specjalne formy czasownika. Ponadto wykonawca
pokazuje wykres na rysunku 12-5. Słownik przedstawia się następująco: (lub instrument) czasownika jest oznaczony za pomocą przyimka przez. W związku z tym w zdaniu
zachodzi więcej zmian: Przyimek z początkowej PP zostaje opuszczony pozostawiając samą NP; do
V -» lives, eats, sings, ... (mieszka, je, śpiewa,...) czasownika zostaje dodana forma posiłkowa {auxiliary- Aux)\ końcową NP poprzedza przyimek
przez, przekształcając ją tym samym w PP; opuszczony Prep z początkowej PP zostaje wstawiony
N -> man, tree, house, limerick, oyster,... (człowiek, drzewo, dom, limeryk, ostry-
po czasowniku.
ga,...)
Zmiany te w kolejnych fazach wyglądają następująco:
Art -» the, a, an,...
(The very old man) (lives) (in the tree house)
Ad -* old, many, few, very, tree,... (stary, dużo, mało, bardzo, drzewny,...)
(NPi) + (V) + (PP)
Prep. -> in, on, at, by, to,... (w, na, przy, przez, do,...)
(PP) + (V) + (NPi)
Wykresy na rysunkach 12-4 i 12-5 pokazują drzewka derywacyjne obu zdań. Ze względu na to, że
+
omawiane reguły obracają się wokół fraz, określa się je jako reguły struktur frazowych (Pr^p+NP 2 ) ( A "x+V) + Prep + (by+NPi)
(phrase-structure rules), czasem jako reguły przepisywania (rewrite rules), a pełny zbiór tych reguł
(NP2) + (Aux+V) + (Prep) + (PP)
określa gramatykę struktur frazowych. (Tych kilka reguł, które tu przytoczyliśmy, daleko nic
wyczerpuje pełnego zestawu). Do reguł struktur frazowych należy jeszcze dodać reguły transfor- (The tree house) (is lived) (in) + (by the very old man)
macyjne, które wskazują, jak te frazy mogą być przegrupowywane w rzeczywiste struktury
Reguły te są transformacyjne, ponieważ pozwalają na przetasowanie różnych segmentów zdania,
powierzchniowe zdań. Rozważcie dla przykładu zdanie bierne:
czyli na jego transformację. Zwykle temu przetasowaniu towarzyszą wskazówki syntaktyczne
The tree house is lived in by the very old man. (Dziupla jest zamieszkana przez bardzo starego •/apewne po to, aby osobie słuchającej czy czytającej przekształcone zdanie umożliwić dotarcie do
człowieka). wersji wyjściowej, chociaż, jak to wskazuje przykład z podanego limeryku, nie zawsze jest to
konieczne.
Utworzenie zdania biernego wymaga przegrupowania fraz zdania. I tak w tym przypadku zdanie
Ze zdań prostych można budować zdania złożone. Tak więc zdanie
wyjściowe miało następującą strukturę frazową:
The very old man who lives in the tree house eats oysters. (Bardzo stary człowiek, który
NP + V + PP
mieszka w dziupli, je ostrygi.)
(The very old man) + (lives) + (in the tree house)
jest złożone z dwóch zdań, które dotąd analizowaliśmy. Nieco inny sposób łączenia zdań polega na
(Bardzo stary człowiek) + (mieszka) + (w dziupli) zastosowaniu spójnika (Conj - conjunction):
Skonstruowanie zdania biernego wymaga przegrupowania tych fraz do postaci: 1A. S^ S + Conj + S.
PP + V + NP IB. S - * N P + VP.
(In the tree house) + (lives) + (the very old man) Conj -> and, but, because, or... (i, lecz, ponieważ, lub,...)
Zdanie w powyższym układzie, aczkolwiek jest ono całkowicie zrozumiałe, nie uważa się zwykle /a
Tak więc dzięki Regule 1A nasze dwa zdania można połączyć następująco:
zdanie gramatyczne (w języku angielskim - przyp. red. poi.) poza szczególnymi konwencjami
stylistycznymi, przyjmowanymi w poezji: (The very old man lives in the tree house) and (the very old man eats oysters)
In the tree house lives Wykres tego zdania znajduje się na rysunku 12-6 4 . Patrząc na samo zdanie, na jego wykres i wykres
the very old man struktury znaczeniowej tego zdania, widzimy, że w Si NPi jest zarówno tożsama, jak też pełni tę
who constantly eats oysters samą rolę, co NP2 w S2. Zwykle w takich przypadkach stosujemy regułę opuszczania, która
as fast as he can1. pozwala na wyeliminowanie NP2:

3 The very old man lives in the tree house and eats oysters.
Limeryk ten w wolnym przekładzie:
W dziupli drzewa bardzo stary 4
Zauważcie, że wprowadziliśmy nowy symbol do wykresu: duży trójkąt. Stanowi on po prostu skróconą
człowiek mieszka •ormę zapisu struktury drzewkowej, którą należałoby wykreślić dla przekształcenia fraz rzeczownikowych i
co ostrygi jedną po drugiej łyka czasownikowych w końcowe wyrazy. Konkretne struktury, które zostały zastąpione przez trójkąty, przedsta-
od rana do zmierzcha. wione są na wykresach 12-4 i 12-5.
(Przyp. red. poi.)
RYSUNEK 12-6

przekazywanie struktury
/vby słuchacz lub czytelnik mógł zrozumieć dany tekst, musi ustalić związki między
pojęciami a opisywanymi zdarzeniami. Musi odnaleźć ciąg przyczynowo-skutkowy
wykonawców czynności, przedmioty itp. W rozdziałach 10 i 11 omawialiśmy sposób
opisu tych relacji. Tabela 12-1 przedstawia te relacje (jest w zasadzie taka sama jak tabela
10-1). Wiele czynności określa dość dokładnie typy relacji niezbędne do pełnego opisu
danego zdarzenia.
Na przykład, w wypadku czynności położyć, zdarzenie musi obejmować zarówno
przedmiot, jak i miejsce.

Henry położył książkę na podłodze,

The very old man lives int the very old man eats oysters wykonawca przedmiot miejsce
(Bardzo the tree house (Bardzo (je ostrygi)
stary człowiek) (mieszka w dziupli) stary człowiek)
Jeżeli opuścimy przedmiot lub miejsce, przekaz będzie niepełny:

Henry położył książkę.

Dom
Henry położył na podłodze.
Człowiek
Niektóre relacje są fakultatywne. Tak na przykład, w zdaniu wyjściowym
jesto
Henry położył książkę na podłodze.

brak wskazówki dotyczącej czasu lub celu czynności, chociaż jest całkiem możliwe i takie
Drzewo zdanie, w którym znajdują się i te wskazówki:

Wczoraj Henry położył książkę na podłodze, aby mu nie przeszkadzała,

czas cel

Co więcej, jakkolwiek wszystkie przedstawione zdania określają wykonawcę czynności,

Ostryga samo słowo położyć tego nie wymaga:
Stary Bardzo
Wczoraj książka została położona na podłodze.

W wyniku takich opuszczeń powstają często trudności w analizowaniu zdań, gdyż po zniknięciu
jakiegoś elementu zdania może nie być łatwo stwierdzić, co tam było pierwotnie. Dlatego też
opuszczenia zwykle oznaczane są przez zaimki, które zastępują opuszczoną frazę:
The very old man lives in the tree house and he eats oysters (he = on).
I saw the girl you saw talking to John yesterday and she waved at me. (Zobaczyłem dziewczynę,
którą ty wczoraj widziałeś rozmawiającą z Johnem i ona mi pomachała.)
Czy mówca wymienia wykonawcę czy też nie, zależy to od rodzaju informacji, jaką chce
on przekazać. W języku angielskim, kiedy informujący pragnie opuścić wskazówkę
dotyczącą sprawcy czy wykonawcy działania, może zastosować formę bierną zdania. W
wielu wypadkach wykonawca zastępowany jest po prostu przez instrument, ponieważ są
ze sobą ściśle związane: wykonawca (agens) - to po prostu ożywiony instrument.
Pociąg przywiózł quigee. Mary przywiozła ąuigee.

instrument wykonawca
Tabela 12-1. Elementy zdarzenia
Czynność (Action)
Wykonawca lub agens (Agent)
Uwarunkowanie (Conditional)
Instrument (Instrument)
Miejsce, lokalizacja (Location)
Tryb (Modę)
Przedmiot (Object)
Cel (Purpose)
Cecha (Quality)
Odbiorca (Recipient)
Zdarzenie jako takie. Czynność jest zwykle wyrażona za pomocą
czasownika:
The man was bitten by the dog. (Człowiek zostai ugryziony przez
psa).
Aktor, który spowodował wystąpienie czynności:
The man was bitten by the dog (pies).
Warunek logiczny uzależniający dwa zdarzenia:
A shark is dangerous only if it is hungry. (Rekin jest niebezpieczny
tylko wówczas, gdy jest głodny).
John fiunked the test because he alrays sleeps in lectures. (John oblał
egzamin testowy, ponieważ zawsze śpi na wykładach).
Rzecz lub urządzenie powodujące lub umożliwiające zdarzenie:
The wind demolished the house. (Wiatr zdemolował dom).
Miejsce, w którym zachodzi zdarzenie. Często w grę wchodzą dwie
lokalizacje, jedna na początku, a druga na końcu zdarzenia. Określa sieje
jako lokalizację od i lokalizację do:
They hitchhikied from La Jolla to Del Mar. (Oni podróżowali
autostopem od La Jolla do Del Mar).
From the University, they hitchhikied to the beach. (Od Uniwersytetu
aż na plażę dojechali autostopem).
Oznacza strukturę powierzchniową zdania, jeśli jest to potrzebne.
Why isn't modę listed in Chapter 10? (Modę is a ąuery). (Dlaczego tryb
nie został umieszczony w tabeli w rozdziale 10? Tryb w tym
przypadku to pytanie^.
Don't ask so many ąuestions. (Modę is imperative). (Nie pytaj tak
dużo. Tryb rozkazujący).
Rzecz, na którą czynność oddziałuje:
The wind demolished the house. (Wiatr zdemolował dom).
Określa cel zdarzenia:
Jack took Henry to the bar to get him drunk. (Jack zabrał Henry'ego do
baru, aby go upić).
Modyfikator pojęcia - opisuje jego właściwości:
The surf was heavy. (Fala była wysoka).
The were 93 people in class. (W klasie było 93 osoby).
Osoba, na którą oddziałuje skutek czynności:
The crazy professor threw the black-board at Peter. (Zwariowany
profesor rzucił tablicą w Petera).
C:us (Time) Kiedy zachodzi zdarzenie:
The surf was up yesterday. (Fala podniosła się wczoraj).
prawdziwość (Truth) Stosowane głównie do twierdzeń fałszywych:
I do not like you, Hubert. (Nie lubię Cię, Hubercie).
Jeżeli język ma komunikować o zdarzeniach, powinien mieć mechanizmy służące do
przekazywania informacji o pojęciach i relacjach, z których tworzy się struktura
znaczeniowa przekazu. Chociaż zbiór podstawowych relacji może być wyrażony we
wszystkich systemach językowych świata, mechanizmy używane do określenia różnoro-
dnych relacji różnią się w poszczególnych językach.
Przekazywanie znaczenia
Ma podstawie struktury powierzchniowej przekazu nie możemy dokładnie określić, jak
dany język przekazuje znaczenie5. Aby lepiej zrozumieć, o co nam chodzi, przeprowa-
dźmy kilka prostych eksperymentów. Zobaczmy, co się zdarzy, jeżeli informacja jest
niejednoznaczna lub też niezrozumiała. W tym celu powróćmy do rysunku 12-1 i
podstawmy dla każdego węzła pojęciowego w strukturze pamięci jakieś nazwy nie mające
znaczenia. Uzyskamy w rezultacie coś w rodzaju schematu przedstawionego na rysunku
12-7. Przekładając tę strukturę na przekaz werbalny, otrzymamy:
W gliku z rupowymi loksenami i katerem munkniecie loksen w blump i w gracu
pojawi się bim.
Kiedy w jakimś przekazie pojęcia mające znaczenie zastąpimy wyrazami bezsensowny-
mi, pozostanie w nim jedynie informacja dotycząca relacji. Nośnikami jej są takie
wyrazy, jak: w, z, i. Wyrazy te zwane sąfunktorami, ponieważ służą głównie do wyrażania
relacji. Tworzą one podstawowe ramy dla zapisu pojęć w pamięci, charakteryzując w
zarysie strukturę zapamiętywanego zdarzenia.
Należy również zaznaczyć, że chociaż przekaz, w którym opuszczono informację o
pojęciach, jest co najmniej wieloznaczny, to jednak wydaje się, że jest w nim zawarte
jakieś znaczenie. Tak na przykład, na podstawie samej tylko informacji strukturalnej
całkiem możliwe są sensowne odpowiedzi na następujące pytania:
• Jak zdobyć bim?
Munknąć w blump rupowy loksen.
• Gdzie znajduje się kater?
W gliku.
• Co jest rupowe?
Loksen.
Co to są Minsoki?
 Rup Loksen RYSUNEK 12-7
• Co się znajduje w gliku?
Pewna ilość loksenów i kater.
Podstawiliśmy nonsensy zamiast pojęć, ale funktory pozostały nie zmienione. Usuńrrn
zatem te ostatnie. Otrzymamy całkowicie bezsensowny przekaz:
Glik rupowe lokseny kater munknięcie loksen blump gracu bim.
Kiedy jednak zastąpimy wyrazy bezsensowne wyrazami sensownymi, przekaz będzie
w pełni zrozumiały, pomimo braku funktorów:
Pomieszczenie niebieskie krążki automat włożyć krążek otwór winogrona.
Chociaż przekaz ten jest zrozumiały, ma telegraficzny styl. Wydaje się, że opuszczone
zostały w nim wszystkie słowa nieważne, a pozostały jedynie najbardziej znaczące
składniki zdania. Skoro jednak funktory są podstawowymi nośnikami informacji o
relacjach, jak to się dzieje, że mimo ich braku przekaz jest zrozumiały? Skąd czerpiemy
odpowiednią strukturę? Na pytanie to mamy dwie odpowiedzi. Po pierwsze, w wielu
językach, np. w angielskim, informacja o wzajemnych relacjach tkwi również w szyku
wyrazów. Pomieszajmy porządek słów, a znaczenie, które przekazywały, zniknie:
Automat niebieskie włożyć pomieszczenie krążki otwór winogrona krążek.
porządek, w jakim pojawiają się po sobie kolejne pojęcia, dostarcza informacji o ich
funkcji, co pomaga określić w przybliżeniu relacje między pojęciami. Po drugie,
znaczenie poszczególnych słów pozwala na częściową interpretację ciągu wyrazów nawet
wówczas, gdy brakuje wszystkich pozostałych wskazówek. A zatem:
Strzelać John tygrys albo krążek włożyć otwór
niożna interpretować wyłącznie na podstawie semantycznych wyznaczników, nawet w
sytuacji braku słów - funktorów.
t CZENIE SIĘ JĘZYKA
Uczenie się reguł
Fakt, że językiem rządzą określone reguły, zmusza dziecko do specjalnego typu uczenia
się w procesie rozwoju. Nie wystarczy po prostu nauczyć się znaczenia wszystkich słów,
ale trzeba jeszcze opanować reguły ich łączenia. Uczenie się reguł to zupełnie inna rzecz
niż uczenie się nazw czy pojęć.
Od pierwszych dni życia dziecko bombardowane jest mieszaniną zdań poprawnych
gramatycznie, niepoprawnych fragmentów zdań, wypowiedzi dotyczących przewidywań
przyszłych zdarzeń, pytań czy wreszcie naśladowań mowy małego dziecka przy próbach
porozumiewania się z nim. Ź całej tej plątaniny słów dziecko musi jakoś wyodrębnić
reguły dla przekazywania informacji dotyczącej pojęć i relacji. Dziecko mówiące po
angielsku powinno nauczyć się, że przymiotnik poprzedza określony rzeczownik. Ale jak
!o się odbywa w rzeczywistości? W rzeczywistej mowie te same dwa słowa mogą pojawiać
się w różnym porządku. Weźmy prosty przykład: dziecko uczy się kolorów. Pyta, jaki
kolor ma mleko, i otrzymuje odpowiedź: „Kolor mleka- biały". Występuje tu odwrotna
kolejność (najpierw rzeczownik, a po nim przymiotnik), chociaż istnieje nieznaczna
przerwa między rzeczownikiem a nazwą koloru. Jak zatem dziecko, ucząc się na
podobnych przykładach, dochodzi do wniosku, że należy mówić białe mleko w takim
zdaniu, jak na przykład:
Nie chcę białego mleka, chcę różowego (truskawkowego) mleka.
Potocznie sądzi się, że dziecko uczy się mówić prawidłowo wówczas, gdy rodzice
nieustannie poprawiają jego błędy. W rzeczywistości jednak nie wygląda to tak prosto.
Czasami mowa dziecka jest korygowana, ale zazwyczaj nie zwraca się na to uwagi i
odpowiada na jego pytania. Tabela 12-2 przedstawia wybrane przykłady roli, jaką pełnią
wypowiedzi matki komentujące mowę dziecka. Brown i Hanlon (1970, rozdział 1) po
Tabela 12-2. Przykłady akceptowanych i nieakceptowanych usłyszało. Pierwsze słowa, jakie wypowiada dziecko, są tylko prymitywnym przybliże-
przez matki wypowiedzi dzieci* niem właściwych układów dźwięków. A mimo to dziecko wcale nie próbuje poprawiać i
Akceptowane c
vzelować pierwszych słów, zanim przejdzie do przyswojenia sobie nowych. Na
Adam Draw a boot paper. Matka Adama That's right. Draw a boot on papc, kolejnych etapach stopniowego przyswajania języka, poczynając od pierwszych poje-
Ewa Mama isn't boy, he girl. Matka Ewy That's right. dynczych słów, a kończąc na mowie podobnej do mowy dorosłych, wzorce mowy dziecka
Sara Her curl my hair. Matka Sary Um hmm. nie są naśladownictwem słyszanej mowy. Przeciwnie, zaskakująca w mowie dziecka jest
Nieakceptowane
jej oryginalność. Jeżeli dziecko uczy się przez naśladowanie, to dlaczego mówi goed
zamiast went, doed zamiast did, sheeps, albo you naughty are?
Adam And Walt Disney comes on Tuesday. Matka Adama No, he does not.
Ewa What the guy idea. Matka Ewy No, that's not right. Wise idea. W istocie trudno byłoby dziecku znaleźć odpowiednie wzorce do naśladowania, nawet
Sara There's the animal farmhouse. Matka Sary No, that's a lighthouse. edyby usilnie ich szukało. Szczególną cechą języka jest nieskończona różnorodność
wyrażeń. Nie zdarza się, aby dziecko w trakcie uczenia się języka napotkało częściej niż
* Źródło: Brown i Hanton( 1970, tabela 1.12, s. 49). Zrezygnowaliśmy z tłumaczenia tekstu tabeli [2-2. gd\/ kilka razy identyczną kolejność słów. Ponadto dziecko z wrodzonymi defektami aparatu
wypowiedzi są nieprzetłumaczalne na język polski, z kolei wypowiedzi matek wiążą się ściśle z wypowiedziami mowy uczy się dobrze rozumieć język, chociaż nie potrafi mówić, a więc naśladować tego,
dzieci i w oderwaniu od nich nie są jasne. (Przyp. red. poi.).
co słyszy.
Wydaje się, że przebieg rozwoju języka dziecka odzwierciedla różne zmagania proce-
przeanalizowaniu znacznej liczby przykładów (niektóre z nich prezentuje tabela 12-2) sów dziecięcej indukcji próbującej wydobyć system reguł leżących u podstaw języka.
rozmów matek z dziećmi, doszli do wniosku, że brak jest podstaw do twierdzenia, iż.
matka poprawia błędy gramatyczne dziecka wystarczająco często, aby mogło ono
nauczyć się form gramatycznych. Język jako środek komunikowania się
Istnieją dwa główne mechanizmy uczenia się. Jednym z nich jest wzmocnienie
(omówione w rozdziale 13), drugim naśladownictwo. Ale, jak widać, pierwszy z nich nic Jeśli traktujemy język jako narzędzie komunikowania się, pojawia się pytanie: jak sobie z
daje odpowiedzi na pytanie Jak następuje opanowanie języka, ponieważ natychmiastowe tym radzi dziecko? Odpowiedź brzmi: dobrze. Rozważmy kilka prostych zdań z
wzmocnienie zdań prawidłowo gramatycznie wymawianych przez dziecko, jak również repertuaru 2-letniego dziecka:
poprawianie popełnianych przez nie błędów zachodzi nie dość często. A co możemy Baby highehair (Dzidziuś krzesełko)
powiedzieć o naśladownictwie? Czy dziecko może opanować język naśladując po prostu
mowę dorosłych? Sat wali (Usiadł murek)
Pick glove (Zdjąć rękawiczka)
6
Naślado wnict wo Mommy eggnog (Mama eggnog)
Mommy sandwich (Mama kanapka)
Naśladownictwo niewątpliwie ułatwia nabywanie rozwiązań praktycznych problemów,
jakie otoczenie stawia przed dzieckiem. Może ono uczyć się po prostu obserwując, wjaki Throw Daddy (Rzuć tatuś)
sposób inni manipulują rzeczami i posługują się nimi. Dziecko niewątpliwie potrafi
tworzyć na podstawie obserwacji skomplikowane schematy działań. Naśladownictwo Czy wypowiedzi te mają sens? Dla Czytelnika chyba nie są zrozumiałe, a to dlatego, że ich
może również odgrywać dużą rolę w rozwoju społecznym dziecka. Otaczająca je rodzina, zdawkowość nie pozwala na prawidłowe wydobycie istoty stosunków między słowami a
bohaterowie ulubionych programów telewizyjnych, koledzy stanowią model zachowań czynnościami. Ważna jest tu znajomość warunków, w jakich zostały one wypowiedziane.
interpersonalnych. W efekcie takich obserwacji, dziecko uczy się zachowań społecznych, Dla matki wypowiedzi dziecka są całkowicie zrozumiałe dzięki temu, że kontekst, w
które są właściwe w różnych sytuacjach społecznych. Obserwowane wzorce przenosi ono •akim je wygłoszono, nie pozostawia cienia wątpliwości co do ich intencji. Brown i
do swojego własnego zachowania. Bellugi (1964), którzy sporządzili zapis prezentowanych powyżej przykładów mowy
Czy można jednak uważać naśladownictwo za podstawowy mechanizm uczenia się dziecka, zarejestrowali również te same zdania uzupełnione przez matkę:
języka? Wydaje się to raczej nieprawdopodobne. Etapy rozwojowe w procesie przyswa-
jania języka przeczą twierdzeniu, że dziecko uczy się języka przez naśladowanie tego, co r
Eggnog- alkoholowy napój jajeczny. (Przyp. red. poi.)
 Baby is in the highchair. (Dzidziuś siedzi na krzesełku).
Mommy had her eggnog. (Mama piła eggnog).
Mommy'H have a sandwich. (Mama będzie jadła kanapkę).
(On usiadł na murku).
He sat on the wali.
Throw it to Daddy. (Rzuć to do tatusia).
(Zdejmij rękawiczkę).
Pick the glove up.
Mowa dziecka sprawia wrażenie telegraficznego przekazu pełnych zdań mowy doro-
słych. Funktory zostały opuszczone. Złożone związki gramatyczne prawie nie występuj
Jednak dorosły, często bez trudu, może uzupełnić wypowiedź dziecka, posługując s^
informacją kontekstową, pozwalającą na określenie ich znaczenia i dodając funkton, e/\
cokolwiek innego, co wydaje się niezbędne.
Dobrą ilustracją tego może być uzupełnienie przez matkę wypowiedzi Ewy: Eve lunch
(Ewa obiad). Zgodnie z zapisem Rogera Browna, Ewa wypowiedziała to zdanie
dwukrotnie w ciągu pół godziny. Za pierwszym razem matka przygotowywała obiad i
dlatego uzupełniła jej wypowiedzi w taki sposób: Yes, Mommy is going to fix Eve's lunch
(Tak, mama przygotowuje obiad dla Ewy). Po raz drugi Ewa powiedziała Eve lunch
siedząc już przy stole. Odpowiednie uzupełnienie matki było następujące: Yes, Eve is
eating lunch (Tak, Ewa je obiad). Pierwsze uzupełnienie stawia Ewę w relacji
dzierżawczej wobec obiadu, drugie czyni ją podmiotem czynności jeść, a ohiaii
przedmiotem tej czynności. Fakt, że matka tak łatwo interpretuje tę samą wypowiedz w
dwojaki sposób, świadczy o tym, że Ewa posługuje się w pełni zadowalająco językiem
jako narzędziem komunikowania się, chociaż jej umiejętności gramatyczne wciąż *|
bardzo ograniczone.
Można zatem wnioskować, że język dziecka oparty jest raczej na znaczeniu aniżeli na
gramatyce. Znajduje w nim odbicie zbiór podstawowych pojęć o świecie nabytych prze/
dziecko. A zatem badania nad rozwojem języka dziecka należy prowadzić równocześnie
z badaniami nad jego rozwojem ogólnym.
Pierwsze kroki w komunikowaniu się
Zanim dziecko zacznie posługiwać się językiem, przyswaja sobie już wcześniej niezbędny
zasób podstawowych informacji strukturalnych w wyniku interakcji ze środowiskiem.
Musi jednak nauczyć się komunikowania się za pomocą symboli. Pierwsze próby
komunikowania się stanowią prawie bezpośredni przekaz wewnętrznej struktury jego
pamięci, szczególnie wyraźny jest brak wszystkich funktorów przekazujących informację
o relacjach. W efekcie mowa dziecka jest telegraficzna. Istnieje też jeszcze więcej
ograniczeń. Zakres pamięci dziecka jest znacznie mniejszy w porównaniu z dorosłym.
Dziecko nie zna jeszcze wszystkich reguł frazowych i transformacyjnych (jeśli w ogóle zna
jakiekolwiek), nie wie również, jaką informację musi koniecznie przekazać, a jaką może
opuścić. Na przykład w wypadku czasownika put (położyć), miejsce i przedmiot działania
muszą być określone, podczas gdy inne relacje są fakultatywne. Ale dla dziecka, jak się
okazuje, wszystko jest fakultatywne. Kolejność słów wydaje się jedynym rodzajem
informacji o relacjach, który pojawia się systematycznie od początku w mowie dziecka,
jeżeli w wypowiedzi dziecka występuje wykonawca czynności, to istnieje tendencja do
umieszczania go przed czasownikiem. Jeśli idzie o inne typy relacji, to trudno jest
określić, czy dziecko stosuje właściwy porządek słów. W języku angielskim używanym
przez dorosłych, jeżeli opuszczony został wykonawca, a w zdaniu znajduje się jedynie
instrument i przedmiot działania, to w zdaniu czynnym instrument poprzedza czasownik,
a przedmiot znajduje się za czasownikiem:
The key opens the door. Klucz otwiera drzwi.
instrument przedmiot
Gdyby dziecko po prostu „telegrafowało" to zdanie, powinno by powiedzieć Key open
(Klucz otworzyć). Zamiast tego mówi ono Open key (Otworzyć klucz). Dlaczego?
Najwyraźniej dziecko ma w pamięci inne zdanie, w którym występuje wykonawca, na
przykład:
Daddy opens the door with his key. (Ojciec otwiera drzwi swoim kluczem),
W takim wypadku telegraficzne zdanie Open key (Otworzyć klucz) jest prawidłowe.
Oczywiście, w żadnym wypadku nie możemy stwierdzić, czy nasza analiza jest
poprawna, ale, jak widać, dostarcza nam wiarygodnego wyjaśnienia. Ogólnie biorąc,
dziecko buduje swoje zdania dość swobodnie. Nie określa wszystkich pojęć związanych z
działaniem i nie posługuje się specyficznymi symbolami językowymi, niezbędnymi do
przekazywania istoty relacji między pojęciami, o których mówi.
II 'ytwarzanie a rozumienie. Brak funktorów we wczesnej mowie dziecka jest oczywisty i
uderzający, ale niełatwe jest wskazanie przyczyn tego zjawiska. Czy za tym istotnie kryje
się nierozumienie użytego pojęcia, czy też nieumiejętność właściwego użycia słów?
Częściowo opuszczanie funktorów może być związane z główną trudnością, jaką stanowi
dla małego dziecka niezdolność do postawienia siebie w sytuacji innej osoby. Małe dzieci
si egocentryczne: widzą świat jedynie z ich własnej perspektywy. Nawet wówczas, gdy
opanują już język, jeszcze przez dłuższy czas z trudem uczą się uwzględniania
perspektywy innych osób. Brak tej zdolności widoczny jest w wielu dziedzinach: w
wykonywaniu różnych zadań percepcyjnych, w uczeniu się pojęć czy wreszcie w próbach
wyjaśnienia pojęć innym ludziom.
Piaget badał, jak przebiega rozwój zdolności rozumienia przez dziecko perspektywy
innych osób (Piaget, 1926, rozdział 3). W pracy tej podany jest przykład typowego
zadania postawionego przez Piageta 8-letniemu chłopcu. Chłopcu Gio opowiedziano
historię, a następnie poproszono go, aby opowiedział ją innemu dziecku.
 Oryginalna historia
Pewnego razu była sobie pani, którą nazywano Niobe, miała ona 12 synów i \t
córek. Kiedyś napotkała wróżkę, która miała tylko jednego syna i wcale nie miah
córek. Wtedy pani zaczęła wyśmiewać się z wróżki, że ma tylko jednego svna
Wróżka bardzo się rozgniewała i przykuła panią do skały. Pani rozpaczała przez 1()
lat. Aż w końcu zamieniła się w skałę, a z jej łez utworzył się strumień, który płynie
do dziś dnia (Piaget, 1926, s. 82).
Historia opowiedziana przez Gio
Pewnego razu była sobie pani, która miała dwunastu chłopców i dwanaście
dziewczynek, potem wróżka miała chłopca i dziewczynkę. I wtedy Niobe chciała
mieć jeszcze więcej synów. Wtedy ona się rozgniewała. Ona przykuła ją do
kamienia. On zmienił się w skałę, a potem z jego łez zrobił się strumień, który płynie
do dziś dnia (Piaget, 1926, s. 102).
Historia ta opowiedziana została przez 8-letnie dziecko, w pełni rozwinięte umysłowo.
A mimo to w jej zakończeniu pełno jest zaimków ona, on, jej, jego, których nie można
rozszyfrować. Jeśli pomiń iemy błędy tego przekazu (zresztą nie mają one związku z naszą
analizą), to i tak biedny słuchacz nie może zrozumieć, do jakich osób odnoszą się te
zaimki, a Gio nie próbuje mu tego ułatwić.
Kiedy dziecko 2- lub 3-letnie opuszcza funktory, można to więc choć w części wyjaśnić
tym, że nie potrafi zrozumieć trudności,jakie sprawia to słuchaczowi. Kiedy Adam mówi
Draw a boot paper (rysować but papier), dorosły mimo woli może sobie wyobrazić
specjalny rodzaj papieru, papier do butów; Adam po prostu opuścił funktor określający
lokalizację czynności: Draw (a picture oj) a boot (on the) paper. [Rysować (obraz) buta
(na) papierze]. Ale możliwe, że Adam nie opanował jeszcze funktorów. Poza tym, jak
długo może porozumiewać się zupełnie dobrze z dorosłymi (jego matka rozumie to, czego
chce), tak długo może się koncentrować na słowach bardziej konkretnych, ważniejszych,
takich jak nazwy przedmiotów i czynności. Jeżeli jednak ośmioletnie dziecko używa
zaimków, które odnoszą się nie wiadomo do czego, to przyczyna tego może być tylko
jedna; nie nauczyło się jeszcze brać pod uwagę punktu widzenia innych ludzi.
Bez względu na to, czy dziecko rozumie czy też nie informację o funkcjach, nie ulega
wątpliwości, że uporczywie pomijają w całym swym zachowaniu werbalnym. Nie można
skłonić dziecka do wprowadzenia tej informacji, nawet dając mu bezpośrednie wzorce do
naśladowania. Jeżeli wypowiemy frazę Daddy's briefcase (taty portfel) i poprosimy o jej
powtórzenie, to powtórzy ono Daddy briefcase (taty portfel). Stwierdzenie: He is going
out (on wychodzi) powróci do nas jako: He go out (on wyjść), zaś zwrot No, you can't write
on Mother's hat (nie, nie wolno ci pisać na kapeluszu mamy) będzie powtórzony jako:
Write Mother hat (pisać mama kapelusz).
Nadmierna generalizacja. Z upływem czasu do mowy dziecka zaczyna przenikać
informacja o funkcjach. W wieku około 3 lat struktury gramatyczne jego mowy w pełni
odpowiadają codziennej mowie dorosłych. Zaczynają pojawiać się końcówki czasowni-
kowe, określające czas, końcówki liczby mnogiej rzeczownikowi końcówka dopełniacza
(chodzi o końcówkę 's w dopełniaczu języka ang. - przyp. red.). Wzorce uczenia się mowy
przez dziecko wskazują, że początkowo posługuje się ono prostym sygnałem językowym
celu przekazania pojęcia, a dopiero później wyodrębnia ogólną zasadę występującą w
w
danym języku do wyrażania tego pojęcia. Po opanowaniu tej ogólnej zasady przychodzi
czas na wyjątki od reguły.
Jaskrawym tego przykładem jest uczenie się informacji o czasie. Początkowo w mowie
dziecka nie występują ani końcówki czasownikowe, ani też słowa posiłkowe. Wydaje się
najwyraźniej mówić wyłącznie o teraźniejszości: o zdarzeniach zachodzących wokół
niego, o przedmiotach, które widzi. Pierwsze rozpoznanie czasowych aspektów czyn-
ności wydaje się być związane z posługiwaniem się czasownikami mocnymi (strongverbs)
(które oznaczają proste czynności konkretne): come (przyjść), go (iść), do (robić), run
(biec). W pierwszych wypowiedziach dziecka dotyczących czasu przeszłego z użyciem
tych czasowników będą wykorzystane na ogół prawidłowe formy: came (przyszedł), went
(szedł), did (zrobił), ran (biegł). Ale tak będzie tylko do czasu aż dziecko opanuje ogólną
zasadę tworzenia czasu przeszłego za pomocą końcówki -ed. Poznawszy regułę, dziecko
stosuje ją bezwzględnie: run przechodzi w runned, did-w doed. Reguła odrzuciła
poprawne formy. A w końcu, gdy ogólna reguła zostanie już dobrze opanowana, wyjątki
zostaną ponownie przyswojone.
Kiedy dziecko opanowało mechanizm przekazywania informacji o różnego rodzaju
relacjach, może też stosować go w nowych kontekstach. Pokazano to błyskotliwie w
eksperymentach ze słowami bezsensownymi (Berko, 1958). Na przykład, czteroletniemu
dziecku pokazywano obrazek z człowiekiem, który wywijał czymś nad głową. Następnie
mówiono:
This is a man who knows how to gling (To człowiek, który potrafi glingać).
He glings every day. (On glinga codziennie).
Today he glings (Dziś on glinga).
Yesterday he ? (A wczoraj on ?).
Dziecko natychmiast proponuje najbardziej prawdopodobne słowo: glinged (glingał).
Dorośli mają znacznie większy kłopot z podjęciem decyzji co do wyboru właściwego
słowa; wahają się między glinged, glang, glung i glought.
Rozumienie
Co to znaczy rozumieć? Na jakiej podstawie mogą rodzice czy w ogóle dorośli sądzić, że
dziecko zrozumiało to, co zostało do niego powiedziane? Postaramy się wyjaśnić istotę
problemu posługując się przykładem komputera rozumiejącego język angielski. Obecnie
istnieje kilka różnych programów działających tak, że można przyjąć, iż w pewnym
stopniu rozumieją one język angielski (2 podobne przykłady przedstawione zostały na
rysunkach 10-1 i 10-2 w rozdziale 10). Ale skąd mamy pewność, że program rzeczywiście
rozumie język angielski? Spróbujmy to sprawdzić pisząc takie lub inne zdania na
klawiaturze pulpitu komputera. Na przykład napiszmy zdanie:
• The red błock is on top of the big green cylinder. (Czerwony klocek leży na dużym zielonym
walcu).
Program odpowiada:
see, thank you. (Rozumiem, dziękuję).
Zrozumiał czy może nie? Na razie nie wiadomo.
Naj lepszy sposób ustalenia, czy program rozumie język angielski, polega na zmuszeniu
go do działania. Należy wydać mu określone polecenie lub zadać pytanie, wymagające
konkretnej odpowiedzi i zobaczyć, co z tego wyniknie.
• Is the green cylinder near the red błock? (Czy zielony walec leży obok zielonego
klocka?)
Jeśli pytanie to skierujemy do programu DOKTOR (rys. 10-1), to prawdopodobnie
odpowie on:
Why is it that you want to know? (Po co chcesz to wiedzieć?)
To samo pytanie skierowane do innego programu, tzw. blokowego (rys. 10-2).
prawdopodobnie doprowadzi do następujących odpowiedzi:
Which green cylinder do you mean? (Który zielony walec masz na myśli?)
If you mean the big one, the red blocks is on top of it. (Jeżeli mówisz o dużym, to
czerwony klocek leży na nim).
If you mean the little one, it is far away. (Jeśli myślisz o małym, to czerwony klocek leży
daleko od niego).
W przypadku programu DOKTOR odpowiedź nie zawiera wskazówki, pozwalającej
przypuszczać, że program zrozumiał pytanie. Jeżeli chodzi o zrozumienie pytania przez
drugi program, to nie może być wątpliwości: musiał zrozumieć pytanie.
Trudności, jakie napotykamy analizując rozumienie, wynikają z tego, że mamy do
czynienia z trzema różnymi zadaniami, które człowiek bądź maszyna musi wykonać, aby
wykazać, że rozumie język angielski.
• Musi prawidłowo interpretować zdanie; to znaczy rzeczywiście je zrozumieć.
• Musi wytwarzać prawidłową wewnętrzną reprezentację lub program otrzyma-
nego przekazu.
f Musi być zdolny zaktywizować te wewnętrzne reprezentacje i wytworzyć widoczny,
dający się interpretować rezultat.
\Vróćmy jeszcze do programu DOKTOR. Możliwe, że w ogóle nie zrozumiał zadanego mu
pytania. Możliwe jest również, że pytanie jest dla programu zrozumiałe (warunek
oierwszy), ale nie wie on, jak znaleźć na nie odpowiedź. Albo też rozumie on pytanie,
potrafi znaleźć odpowiedź (warunek drugi), ale nie wie, jak postąpić z odnalezioną
informacją (trzeci warunek). Problem ten polega na tym, że poziom rozumienia możemy
ocenić tylko wówczas, gdy wszystkie warunki zostaną spełnione i uzyskamy odpowiedź
zbliżoną do tej, jakiej udzielił nam program blokowy.
A jak to wygląda u dzieci: w jakim stopniu rozumieją to, co zostało powiedziane?
Podobnie jak i z komputerem, czasami trudno to ustalić. Przypuśćmy, że matka zwraca
się do swego 6-miesięcznego dziecka: Give me the bali (Daj mi tę piłkę). W najlepszym
razie dziecko zaledwie spojrzy na matkę, dając tym samym do zrozumienia, że słyszy jej
stówa. Czy zrozumiało jednak sens zdania? Prawdopodobnie nie. Jeżeli zaś pytanie to
zostanie powtórzone dziecku 12-miesięcznemu, możemy uzyskać bardziej zadowalającą
odpowiedź: Będzie ono zapewne przenosiło wzrok z matki na piłkę i z powrotem.
Działanie to w najlepszym razie wskazuje, że dziecko rozumie znaczenie słowa bali
(piłka), ale nie dowiadujemy się niczego więcej. Możliwe, że nie rozumie znaczenia słowa
give (daj). Możliwe też, że je rozumie, ale nie wie, iż słowo me (mi) oznacza odbiorcę
czynności (You, baby, please give to me the bali). Albo też rozumie całe zdanie, ale nie
nauczyło się jeszcze wykonywać określonych czynności: skierować się do przedmiotu,
wziąć go do ręki, zanieść do mówiącego oraz wręczyć mu dany przedmiot. Trzeba
przyznać, że dla 12-miesięcznego dziecka jest to dość skomplikowany zespół czynności. I
znów, dopóki dziecko nie spełni wszystkich trzech przedstawionych wyżej warunków,
dopóty nie możemy stwierdzić, w jakim stopniu zrozumiało ono to, co zostało
powiedziane.
Natomiast dziecko, które ukończyło 18 miesięcy, potrafi wykonać podobne polecenie.
W końcu mamy dowód na to, że nas zrozumiało. Ale ciągle jest to dowód niezbyt pewny.
Dziecko mogło po prostu wziąć do ręki pierwszy z brzegu przedmiot. I nawet wówczas,
gdy wykona poprawnie polecenie kilka razy z rzędu, to jest całkiem możliwe, że
ponownie przyniesie piłkę, chociaż zmienimy polecenia na: Give me the horse. (Daj mi
konia). Dziecko bowiem z największym trudem zmienia opanowaną niedawno czynność,
a zatem po kilkakrotnym wypełnieniu polecenia: Put a ring on the peg. (nałóż kółko na
kołek), powtórzy tę czynność, mimo zmiany poleceń ia na: Take a ring off. (Zdejmij kółko
i kołka ).
Dziecko dwuletnie może wykonać proste polecenia. Nie potrafi jednak postępować
prawidłowo w sytuacji, gdy ulegną zmianie warunki związane z czynnością, mimo że
miało już okazję do wykazania swych zdolności poznawczych rozwiązując problemy o
zbliżonym typie trudności, ale na poziomie niejęzykowym. Jeśli poprosimy dziecko w
wieku poniżej dwu i pół lat, aby wydostało monetę spod filiżanki, to okaże się, że nie
potrafi ono wydobyć z przekazu słownego odpowiedniej informacji. Tymczasem osiem
miesięcy wcześniej, to znaczy w wieku 22 miesięcy, dziecko rozwiązywało bardziej
skomplikowane zadania, związane z odszukiwaniem, naśladując po prostu innych
Dziecko dwuipólletnie przejawia skłonność do reagowania na polecenie, jeśli tylko
zrozumie, o jaką czynność chodzi. Nie czeka przy tym na precyzyjniejsze ustalenia lub
ograniczenia tej czynności. Jeśli otrzyma polecenie: „Kiedy zapali się światło naciśnij
gruszkę", to skoro tylko zidentyfikuje czynność, naciska natychmiast gruszkę nie
czekając na pojawienie się światła. Dziecko w wieku trzech i pół lat może reagować
właściwie, tj. poczeka na światło zanim naciśnie gruszkę. Nawet i wtedy nie potrafi
rozszyfrować bardziej złożonej informacji dotyczącej warunków. Polecenie: „Naciśnij
gruszkę, gdy pojawi się światło czerwone, ale nie naciskaj na zielone"wywołuje reakcję na
oba rodzaje światła. Dopiero w wieku 4 lub 5 lat dziecko opanowuje umiejętność
wydobywania informacji o wszystkich warunkach dodatkowych, zakodowanych w
informacji werbalnej, i przekształcenia jej we właściwą sekwencję czynności (Łuria, 1961;
zobacz również Miller, Shelton i Flavel, 1970).
System, który realizuje określoną sekwencję czynności na podstawie otrzymanej
instrukcji z zewnątrz, musi dysponować czymś znacznie więcej, niż zwykłą zdolnością do
wydobywania znaczenia z przekazu słownego. Polecenie musi zostać zintegrowane z
istniejącą strukturą pamięci, tak aby odpowiednie zdarzenie mogło być rozpoznane już w
chwili pojawienia się i aby prowadziło do odpowiednich czynności. Ponadto należy
starannie przeanalizować informację o następstwach czasowych, tak aby czynności
pojawiały się jedna po drugiej we właściwej, prawidłowej kolejności. Dziecko musi umieć
zadecydować, czy informacja, jaką posiada, wystarczy do wykonania potrzebnego
działania, i albo samodzielnie wywnioskować, jakich danych mu brakuje, albo też
poprosić o wyjaśnienie. Niektóre z wymaganych czynności mogą okazać się niejedno-
znaczne, albo też mogą nie występować w repertuarze reakcji dziecka. W takim wypadku
dziecko musi zadecydować, czy nie może zastąpić ich innymi czynnościami, które
pozwoliłyby osiągnąć ten sam cel. Jeśli chcemy badać rozwój umiejętności językowych,
to, oczywiście, musimy analizować wszelkie zdolności umysłowe dziecka, ponieważ
procesy te oddziałują na siebie wzajemnie.
1 3. Uczenie się
i rozwój poznawczy zdolność do uczenia się, to znaczy zdolność do zapamiętywania skutków własnych
działań, jest podstawą zachowań przystosowawczych wszystkich organizmów. Wiele
jjadań nad rozumnym zachowaniem można scharakteryzować jako badania nad
Wolnością uczenia się o związkach zachodzących w otaczającym świecie.
SCHEMATY SENSORYCZNO-MOTORYCZNE Istnieje pewna niewielka formalna różnica między uczeniem się a pamięcią. Badając
Schemat sensorycx.no-motorycz.ny uczenie się, kładziemy przede wszystkim nacisk na nabywanie wiedzy; badając pamięć
ZJAWISKA UCZENIA SIĘ interesujemy się natomiast przechowywaniem i wykorzystywaniem tej wiedzy. Jasne jest
Zbieżności między czynnościami a wynikami jednak, że oba te procesy są ze sobą ściśle związane, tak że badając jeden z nich musimy z
W z m ocn ien ie z ach o wan ia konieczności badać i drugi. Omawialiśmy już zasady uczenia się w kilku obszernych
Poziom sprawczy rozdziałach poświęconych pamięci. Pominięto tam jednak pewien ważny problem, w
Generalizacja jaki sposób nabywana jest ta wiedza, która znajduje się w systemie pamięci: Jak podmiot
Wygaszanie ustala związki zachodzące między różnorodnymi sytuacjami w otaczającym świecie,
Różnicowanie
Rozkłady wzmacniania
działaniami człowieka i rezultatami tych działań. Jeżeli pewien wynik występuje
Uczenie się ucieczki i unikania wyłącznie przy równoczesnym zaistnieniu szeregu specyficznych warunków środowisko-
Kara wych albo też po wykonaniu określonego działania, to wówczas mówimy o bezpośred-
Wykrywanie korelacji nich zbieżnościach (contingencies) między warunkami środowiskowymi, działaniami i
Wyuczona bezradność wynikami (Na przykład, określony rezultat - deszcz -jest zależny od pewnych warunków
Wygaszanie a różnicowanie atmosferycznych). W rozdziale tym położono główny nacisk na sposób nabywania
Efekt częściowego wzmacniania
wiedzy o zbieżnościach, to znaczy na problemie uczenia się zbieżności.
Zbieżności między warunkami zewnętrznymi a wynikami
Kontrola bodźcowa
Wybór
Różnicowanie
Tworzenie łańcucha reakcji SCHEMATY SENSORYCZNO-MOTORYCZNE
Modelowan ie zachowań ia
Podsumowanie Badania eksperymentalne nad uczeniem się wskazują, że podstawą inteligentnego
WARUNKOWANIE KLASYCZNE
zachowania się jest prosta, a jednocześnie uniwersalna reguła. Organizacja naszej
UCZENIE SIĘ POZNAWCZE percepcji i zachowania wynika z obserwacji skutków naszych działań. Wyrażając to w
Wzmocnienie jako sygnał języku jednego z czołowych badaczy rozwoju poznawczego, Jeana Piageta, organizm
Uczenie się i świadomość uczy się przez konstruowanie schematów sensoryczno-motorycznych: Wydobywa on
Uczenie się przez eksperymentowanie związki między informacją odbieraną przez swoje systemy sensoryczne a swoimi
Znaczenie oczekiwań działaniami (czynnościami motorycznymi)1. Jest też szczególnie wrażliwy na pewien
Zachowanie ukierunkowane na osiągnięcie celu rodzaj skutków, takich, które wiążą się z jakimś przyjemnym lub też koniecznym
wynikiem, jak na przykład otrzymanie pokarmu. Jednakże w przypadku dziecka każda
ROZWÓJ POZNAWCZY
gwałtowana zmiana w świecie zewnętrznym, dowolny „spektakl sensoryczny", może
Uczenie się sensoryczno-motoryczne
ROZWÓJ OBRAZÓW przyciągać jego uwagę i służyć za podstawę do uczenia się zbieżności między działaniami
Myślenie przedoperacyjne a ich skutkami.
Operacje konkretne Aby uczyć się zbieżności, organizm musi być zdolny do wykrywania pożądanych
Operacje formalne następstw w miarę ich pojawiania się i następnie starać się ukierunkować swoje

MYŚLENIE
1
Schemat sensoryczno-/notorycznyjest to plan (schemat) zorganizowanego ciągu czynności prowadzących
do wykonania określonego aktu, koordynującego informację wydobytą z systemu sensorycznego wraz z
niezbędnym ruchem motorycznym (mięśniowym). Akty typu jedzenia, chodzenia, jazdy na rowerze- charak-
teryzują się dobrze rozwiniętymi schematami sensoryczno-motorycznymi.
zachowania na ich osiągnięcie. Dlatego też musi umieć rozpoznawać, które działania
rzeczywiście są związane z uzyskaniem oczekiwanego wyniku, a które nie mają ztymnic
wspólnego. Aby bardziej dokładnie zrozumieć, o co tu chodzi, stworzymy sytuacje
hipotetyczną i na jej przykładzie ustalimy, co istotnie musi zajść, żeby organizm nauczył
się zbieżności między jego czynnościami a wynikiem, którego pragnie. Za przykład
posłuży nam zachowanie szympansa w pewnej specyficznej sytuacji. Szympans jest
odpowiednim zwierzęciem do naszego eksperymentu, jest dostatecznie inteligentny, a co
najważniejsze - nie ma żadnych umiejętności językowych, które ułatwiłyby znacznie jego
zadanie, a utrudniły nasze.
Schemat sensoryczno-motoryczny
Umieśćmy szympansa w pokoju, w którym znajduje się szereg różnych przedmiotów: na
ścianach wiszą obrazki, na podłodze leżą zabawki i pudełka, wokół porozrzucane są
książki, żetony i małe różnokolorowe kwadraciki oraz stoi coś w rodzaju automatu z
otworem (Rys. 13-1). W podobnych warunkach szympans nie znajdował się jeszcze
nigdy: jest on eksperymentalnie czysty. Jeżeli będzie on przebywał odpowiednio długo w
pokoju, to może odkryć zupełnie przypadkowo, że niebieski krążek włożony do otworu
automatu spowoduje pojawienie się kiści winogron w pojemniku. Ponieważ szympansy
RYSUNEK 13-1
przepadają za winogronami, będzie to więc wynik w pełni pożądany i szympans z chęcią
ponowi próby (ucząc się w ten sposób) rozwiązania tego zadania.
Problem stanowi dla zwierzęcia przede wszystkim to, że nie posiada ono uprzedniej
wiedzy o czynnościach, jakich od niego oczekujemy, ani o wyniku, do którego czynności
te prowadzą. Szympans musi odkryć potrzebną sekwencję czynności poprzez próby i
błędy oraz szczęśliwe zbiegi okoliczności. W dodatku musi on zapamiętać i umieć
spożytkować pożądany rezultat, kiedy ten wystąpi. Końcowym produktem jego uczenia
się powinna być struktura pamięci, przedstawiająca schemat sensoryczno-motoryczny
wrzucania niebieskiego krążka w otwór automatu w celu uzyskania winogron.
Poobserwujmy zatem zachowanie szympansa w pokoju. Początkowo biega on po
pokoju, bada sytuację, bawi się zabawkami i wskakuje na pudełka. Napotkawszy na swej
drodze automat, bada go, próbując wsunąć różnorodne przedmioty do wszystkich jego
otworów: do pojemnika i do otworu szczelinowgo. W trakcie tych działań, zupełnie
przypadkowo, udaje mu się włożyć we właściwy otwór niebieski krążek: automat zaczyna
pracować, rozlega się głośny dźwięk „klik" i w dolnym pojemniku ukazują się
winogrona2. Dokonany został pierwszy, przygotowawczy etap uczenia się.
Jak odbiera szympans za istn ialą sytuację? Oto skakał sobie po pokoju wykonując różne
czynności nie prowadzące do określonych wyników. I nagle po zrobieniu czegoś pojawia
się kiść winogron. Szympans pamięta jedynie w ogólnych zarysach swoje czynności, nie
licząc pewnych szczegółów przechowywanych ciągle jeszcze w jego pamięci krótkotrwa-
łej. Po swym pierwszym sukcesie zapamiętał przede wszystkim jedno: coś tam gdzieś
włożył (zdaje się, gdzieś do automatu), a w pojemniku pojawiły się winogrona.
Przedstawmy informację uzyskaną przez szympansa w formie, jaką stosowaliśmy
analizując problemy pamięci ludzkiej w rozdziałach 10 i 11. W celu opisania zdarzeń,
należy opracować scenariusz określający czynności oraz rolę różnorodnych przedmio-
tów i uczestników. Będzie to pierwszy próbny schemat sensoryczno-motoryczny; został
on przedstawiony na rysunku 13-2.
Dla wygody Czytelnika podaliśmy słownik nazw różnych pojęć oznaczonych literami.
iest oczywiste, że szympans nie dysponuje tymi wiadomościami, przynajmniej w fazie
początkowej. Nie wykluczamy jednak takiej ewentualności, że może on wypracować
iobie jakiś abstrakcyjny (niejęzykowy) ekwiwalent tego słownika. Pojęcie Cl reprezentuje
środowiskowe, czyli poprzedzające warunki związane z daną sytuacją. Pojęcie to
obejmuje różne elementy, automat (C3) i pewne inne, na razie nie określone przedmioty
C2 i C4). W tym kontekście sytuacyjnym czynność wkładania określonego przedmiotu w
•ftwór prowadzi do następstwa - pojawienia się winogron. Inaczej mówiąc, w warunkach
;
Jest mato prawdopodobne, aby szympans nauczył się tej sekwencji zdarzeń, jeśli rzeczywiście będziemy
• ohć na „przypadek". Zwykle eksperymentator tak ustala warunki, że „przypadek" jest bardzo prawdopo-
•-bn\. Na przykład może on sprawić, żeby szympans przed tym eksperymentem miał do czynienia z
•Mcjami, w których umieszczanie przedmiotów w automacie było nagradzające, lub może umieścić
•Aieskie krążki bardzo blisko automatu mając nadzieję, że naturalna skłonność szympansa do wsuwania
"'Ciimiotów w otwory spowoduje, że i tym razem spróbuje to uczynić. W każdym razie chodzi o to, aby proces
••'snia się rozpoczął się. Cała opisana przez nas kolejność uczenia się nie zajdzie dopóty, dopóki nie wystąpi
-wszy „przypadkowy" sukces.
 SŁOWNIK
Cl Otoczenie
C2 Przedmiot
C3 Przedmiot z pojemnikiem
C4 Przedmiot
RYSUNEK 13-2 C8 Winogrona w pojemniku RYSUNEK 13-3a

środowiskowych Cl czynność wkładania jakiegoś nieokreślonego przedmiotu prowadzi

do następstwa C8 (winogrona). Następstwo zdarzeń określone jest przez relacjo jeśli
(warunek poprzedzający) i to (następstwo): jeśli Cl, wkładanie, to C8.
Schemat przedstawiony na rysunku 13-2 wskazuje na znaczny postęp w stanie wiedz\
< Niebieski krążek >
szympansa. Zwierzę zrozumiało rolę tak istotnych czynników, jak automat i c/>unosi
wkładania. Pozostaje teraz jedynie odkryć, jakie są warunki konieczne cz\nności
uzyskiwania winogron. Mogą tu pomóc ograniczenia,jakie narzuca czynność wkładania. Otoczenie wraz
Nawet jeżeli zwierzę nie pamięta żadnych szczegółów, jasne jest, że czynność wkładania < z niebieskim > < Winogrona >
krążkiem
wymaga, żeby jeden przedmiot włożyć do drugiego. W terminach struktury znaczeniowej
trzeba zatem określić przedmiot i jego miejsce. Zakładamy, że szympans, choć nie miejsce

posiada wiedzy o języku, jest mimo to zdolny do zdobywania wiedzy o czynnościach i

zdarzeniach zachodzących w świecie. Należy zatem przypuszczać, że w jego pamięć: < Automat >
istnieje wewnętrzna reprezentacja czynności wkładania, jakkolwiek nie występuje ona w
formie językowej, to jest jej jakimś, z grubsza rzecz biorąc, odpowiednikiem. Tak więc
SŁOWNIK
szympans ma teraz określony cel: odkryć odpowiedni przedmiot i odpowiednie miejsce, Cl Otoczenie
do którego należy go włożyć. Jego zachowanie zostało ukierunkowane na osiągniecie tego C2 Niebieski krążek
specyficznego celu. W pewnym momencie, po wielu próbach, może trafić na praw kilowe C3 Automat
C4 Skrzynka
połączenie i dodać je do swego scenariusza zdarzeń w pamięci. Jeden z mo/liw>eh C5 Obrazek
schematów sensoryczno-motorycznych dla pełnej akcji zdobywania winogron pr/edsui- C6 Czerwony krążek
RYSUNEK 13-3A Cl Niebieski kwadracik
wiony został szczegółowo na rysunku 13-3a i w postaci uproszczonej na rysunku 13-3/1- C8 Winogrona w pojemniku
Szympans nauczył się następującego schematu: jeśli w warunkach Cl włoży C2 w otwór
C3, to uzyska C8.
Zanim przejdziemy do rozważań dotyczących rozwoju struktur znaczeniowych w
procesie uczenia się, omówimy niektóre znane właściwości uczenia się, aby móc
następnie określić warunki i sytuacje charakteryzujące tę skomplikowaną formo
zdobywania doświadczeń.
ZJAWISKA UCZENIA SIĘ
Nasz podstawowy problem polega na ustaleniu, wjaki sposób organizm zdobywa wiedzę
o otaczającym go świecie. Przedtem jednak musimy dowiedzieć się nieco więcej o
podstawowych zjawiskach związanych z uczeniem się. Tak więc w tej części rozdziału
prześledzimy te zjawiska w celu określenia warunków wpływających na uczenie się,
Potem powrócimy do wyjaśnienia problemu uczenia się poprzez dedukowanie mecha-
nizmów wewnętrznych, które przekodowują sytuację zewnętrzną w strukturę pamięci
danego organizmu.
Być może, najlepszym dotąd opisem czynnika regulującego zachowanie jest Prawo
Efektu:
Czynność, która prowadzi do pożądanego wyniku, ma tendencję do powtarzania się w
podobnych okolicznościach.
Samo prawo jest proste, określa jednak podstawowy warunek, leżący u podłoża
większości wyuczonych zachowań. Pierwszy sformułował je w 1898 r. psycholog
Thorndike; następnie w wyniku rozległych badań uległo ono różnorodnym modyfika-
cjom; jednak po dzień dzisiejszy jego pierwotna forma stanowi najbardziej funkcjonalny
opis warunków koniecznych do uczenia się. Ta podstawowa zasada nabywania wiedzy o
zbieżnościach w otaczającym świecie stanowi istotę zachowania przystosowawczego
wszystkich organizmów. Odgrywa ważną rolę w organizacji zachowań ludzkich we
wczesnym dzieciństwie i pozostaje czynnikiem dominującym w ciągu całego ludzkiego
życia.
Zbieżności między czynnościami a wynikami
Rozpatrzmy łącznie zachowanie się noworodka i jego rodziców jako pierwsze interakcje
między nimi. Rozpoczniemy nasz opis od głodnego niemowlęcia. Dziecko niespokojnie
porusza się, najwyraźniej widać, że czegoś mu brak, ale ruchy jego nie mają wyraźnego
celu. W końcu zaczyna płakać, co zwraca uwagę jednego z rodziców, który zaspokaja
potrzebę dziecka. Tak więc na skutek płaczu dziecko otrzymuje pokarm i zaspokaja głód.
Wraz z otrzymaniem pokarmu zaczyna działać prawo efektu. Pokarm jest zdarzeniem
umacniającym i zachowanie typu płacz „ma tendencję do powtarzania się w
nodobnych okolicznościach". Jest to ogólny paradygmat uczenia się instrumentalnego,
,ionieważ reakcje dziecka są instrumentalne w stosunku do zmiany warunków otoczę-
Ina3-
Wzmocnienie zachowania. Pojawienie się zdarzenia wzmacniającego, pokarmu,
wywiera dwojaki wpływ na zachowanie dziecka. Zatrzymuje reakcję instrumental-
na-płacz. Jednocześnie zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się tej reakcji w
przyszłości, wówczas, kiedy dziecko będzie głodne.
poziom sprawczy. Od początku prawdopodobieństwo tego, że głód doprowadzi do
płaczu, było względnie wysokie nawet wówczas, gdy brak było wzmocnienia. Na tym
polega ważny aspekt uczenia się instrumentalnego, ponieważ zachowanie, które nie
występuje, nie może być wzmacniane. Pierwsze wzmocnienie może nastąpić wówczas,
kiedy pojawi się pierwsza reakcja instrumentalna, czyli sprawcza. A zatem do rozpo-
częcia całego procesu niezbędny jest pewien dość wysoki wyjściowy poziom reakcji
sprawczej. Możliwe jest również wzmacnianie innych reakcji, nie tylko płaczu. Mądra
matka może wybrać jako sygnał głodu dowolną z kilku różnych reakcji dziecka-pod
warunkiem jednak, że ta klasa reakcji ma odpowiednio wysoki wyjściowy poziom
sprawczy.
beneralizacja. Dziecko generalizuje udaną reakcję na inne podobne sytuacje. Jest bardzo
prawdopodobne, że zacznie płakać nie tylko, gdy odczuje głód, ale również w innych
przykrych sytuacjach. Początkowo prawdopodobieństwo tego, że dziecko zapłacze, jest
lym wyższe, im jest bliższa głodu odczuwana przez nie dolegliwość. Płacz pojawiający się
w innych sytuacjach będzie prawdopodobnie także wzmacniany pojawieniem się
rodziców i usunięciem dolegliwości, a to z kolei prowadzi do jeszcze mocniejszego płaczu
iv miarę pojawiania się innych form dolegliwości. W końcu dziecko nauczy się płakać
zawsze wtedy, kiedy zechce zwrócić na siebie uwagę, ponieważ jego płacz jest
niezmiennie wzmacniany pojawieniem się czułych i troskliwych rodziców. Nadmierna
troskliwość rodziców może w rezultacie doprowadzić do tego, że dziecko będzie płakać
nieustannie, aby zwrócić na siebie uwagę.
W jednym z najbardziej popularnych poradników dotyczących opiekowania się
dzieckiem, napisanym przez znanego doktora Spocka i zatytułowanym Baby and Child
Cure (1957), problem ten jest wyjaśniony w następujący sposób:
Opis uczenia się zbieżności w niniejszym paragrafie opiera się w znacznej mierze na badaniach
eksperymentalnych w dziedzinie zwanej warunkowaniem sprawczym (operant conditioning). Badania w tej
J/^dzinic pozostawały pod silnym wpływem prac B. F. Skinnera, który rozpoczął je na początku lat
••/ydziestych. Termin warunkowanie sprawcze pojawił się w wyniku podkreślania faktu, że zachowanie
"•3ii;mych organizmów działa sprawczo na środowisko w celu wywołania jakiegoś wyniku. Badania nad
lżeniem się sprawczym stanowią część badań nad uczeniem się instrumentalnym — nabywaniem reakcji, które
i instrumentem w osiąganiu jakiejś nagrody.
 „Jeżeli rodzice nie zdołają ukrócić tego przykrego nawyku, to dziecko nauczy sie
budzić w nocy już nie jeden raz, ale coraz częściej i domagać się nie tylU
towarzystwa matki, lecz również noszenia na ręku, i jeśli spróbuje ona położyć je 7
powrotem do łóżka, zacznie rozpaczliwie płakać. Sam słyszałem o wypadkach
kiedy rodzice musieli nosić dziecko na ręku po trzy, cztery godziny w ciągu nocy" (s'
188).
Wygaszanie. Rodzice udręczeni płaczem dziecka mogą spróbować wygasić płacz jako
formę zachowania, wstrzymując jego wzmacnianie, w przeciwnym razie dziecko może
przepłakać większą część doby. Jak to zrobić? Wróćmy ponownie do doktora Spocka:
„W wielu wypadkach łatwo można zaradzić tej sprawie. Dziecko powinno
nauczyć się, że krzykiem pośród nocy nic nie wskóra. Niech płacze - nie podchodź-
cie do niego. Pierwszej nocy może przepłakać 20-30 minut (choć wyda wam się to
bardzo długo), następnej nocy przepłacze 10 minut, a trzecią noc może w ogóle
prześpi spokojnie (s. 188).
Spock uprzedza rodziców, że taki reżim niełatwo wytrzymać, zwłaszcza gdy dziecko
zanosi się płaczem i zaczyna wymiotować. Matka jednak powinna okazać „twarde
serce", jak mówi Spock, i bezwarunkowo „postawić na swoim": nie podchodzić do
dziecka. Wrócimy jeszcze do tego problemu.
Różnicowanie. Niemowlę, które otrzymuje wzmocnienie, gdy płacze z jakiegoś ważnego
powodu, a którego płacz jest wygaszany w sytuacjach mało istotnych, uczy się różnicować
warunki prowadzące do wzmocnienia od tych, które nie prowadzą do niego. Jedyna
różnica dotyczy warunków środowiska. Tak więc dziecko powinno uczyć się różnic
między swoimi różnymi stanami sensorycznymi, między głodem lub brakiem komfortu
fizycznego z jednej strony a osiągnięciem stanu komfortu z drugiej. Kiedy już może ono
kontrolować swoje zachowanie zgodnie z tymi bodźcami, mówimy, że jego zachowanie
jest kontrolowane przez bodźce.
Rozkłady wzmacniania. Niemowlę może wyuczyć się reakcji na rozkład, według którego
otrzymuje ono wzmocnienie. Rodzice, nie wiedząc, czy płacz dziecka oznacza głód czy
też jakiś inny przykry stan, sami mogą wymyśleć prostą regułę. Jeśli niemowlę dopiero co
otrzymało wszystko, co mu było potrzebne (nakarmiono je, zmieniono pieluszki,
pobawiono się z nim, przykryto), to nie należy zwracać uwagi na jakikolwiek płacz w
ciągu 30 min., zaś po upływie tego czasu należy podejść do dziecka jak tylko
zapłacze.
Przyjmując taką zasadę, ustalamy określony rozkład wzmacniania. W danym
wypadku wzmocnienie następuje jedynie wówczas, gdy płacz pojawi się po upływie 30
minut od otrzymania poprzedniego wzmocnienia. Jest to rozkład wzmacniania o stałym
30-minutowym odstępie czasowym (fixed-interval, FI-30).
I chociaż matka pragnie poddać dziecko kontroli bodźcowej, aby płakało tylko przy
odczuwaniu głodu, to jednak samo dziecko prawdopodobnie po prostu reaguje na dany
rozkład i zaczyna płakać za każdym razem w pół godziny po otrzymaniu wzmocnienia,
które nastąpiło po uprzednim płaczu. Oczywiście, nie rozwiązuje to problemu rodzi-
ców.
Możliwe są również inne rozkłady. Zdarza się np., że matka wprowadza do tej reguły
r
óżne zmiany, wytrzymując czasem tylko 10 min., a czasem dopiero po 50 min. reaguje
n
a płacz. Jeżeli przy tym średni odstęp wynosi jak dawniej 30 min., to mamy do czynienia
1 J0-minutowym rozkładem o zmiennym odstępie czasowym (variable-interval, VI-
10).
Jeżeli matka po prostu liczy ataki płaczu, decydując się podejść do dziecka jedynie po
każdym piątym płaczu, mamy do czynienia z rozkładem wzmacniania o stałych
proporcjach równych 5 reakcjom (fixed-ratio, FR-5). A jeżeli liczba reakcji, po której
podchodzi się do dziecka, zmienia się przy tej samej (5 reakcji) średniej proporcji, to
mamy do czynienia z rozkładem wzmacniania o zmiennych proporcjach (vańable-ratio,
VR-5).
W końcu istnieją również połączone rozkłady. Matka może początkowo odczekać ileś
razy po 20 min. po ostatnim wzmocnieniu (FI-20), a potem podejść do dziecka po takiej
lub innej liczbie ataków płaczu, ale średnio ok. 3 razy (VR-3). Mamy tu do czynienia z
sekwencją dwóch rozkładów, FI-20; VR-3. Niestety, dziecko dość szybko reaguje na
zbieżności występujące w tych połączonych rozkładach wzmacniania i odpowiednio
przystosowuje swoje zachowanie. W sytuacjach normalnej pielęgnacji niemowlęcia
przeważają rozkłady umiarkowanie złożone, ustalające się w wyniku pojawiania się
przypadkowych frustracji dziecka i czynienia przez rodziców chaotycznych prób
opanowania tych sytuacji.
Mówiliśmy do tej pory o wzmocnieniu pozytywnym: niemowlę otrzymuje to, czego
chce. Analogiczny system reguł rządzi jego reakcjami na wzmocnienie negatywne, tj. na
warunki związane ze zdarzeniami nieprzyjemnymi bądź też szkodliwymi dla niemow-
lęcia. Pozostawmy niemowlę na jakiś czas, aby zastanowić się nad niektórymi głównymi
cechami wzmocnienia negatywnego.
Uczenie się ucieczki i unikania. Psa umieszczono w skrzynce wahadłowej, urządzeniu,
itórego dwie części oddzielone są od siebie barierką. Jego zadanie polegało na uczeniu się
przeskakiwania przez barierkę z jednej części pomieszczenia do drugiej.
Kiedy pies znajduje się w jednym pomieszczeniu, metalowa siatka znajdująca się na
podłodze przewodzi elektryczność i jego łapy odbierają uderzenia prądem. Pies szybko
.iczy się uciekać przed wstrząsem przeskakując do drugiego „bezpiecznego" pomiesz-
aenia. Można też przed włączeniem prądu dawać ostrzeżenie: dziesięć sekund przed
uderzeniem prądu pojawia się sygnał świetlny. Wtedy pies uczy się unikać wstrząsu przez
przeskakiwanie barierki w czasie tych dziesięciu sekund, które oddzielają sygnał świetlny
xl uderzenia prądem. Oba sposoby postępowania nazywają się odpowiednio uczeniem
'if ucieczki i uczeniem się unikania.
Oba typy uczenia się są związane ze wzmocnieniem negatywnym. Ucieczka przed
mierzeniem prądem pozwala na przerwanie jego oddziaływania na psa, zwiększając tym
fimym prawdopodobieństwo tej reakcji ucieczki w przyszłości. Pojawienie się pożąda-
nego zdarzenia zwane jest wzmocnieniem pozytywnym: Zakończenie przykrego zdarze-
Wykrywanie korelacji
nia nazywamy wzmocnieniem negatywnym. Zarówno wzmocnienie pozytywne, jak j
wzmocnienie negatywne zwiększają prawdopodobieństwo pojawienia się reakcji, która
powiliśmy dotychczas o tym, jak zwierzę uczy się zbieżności między własnymi
poprzedziła je bezpośrednio.
czynnościami a wzmocnieniem. W wielu sytuacjach zbieżności te mają charakter
Spróbujmy zastanowić się, czego nauczyio się zwierzę w rezultacie wytworzenia się
probabilistyczny. Mówimy wtedy o istnieniu korelacji między czynnością a wynikiem.
reakcji unikania. Skoro już reakcja unikania została wyuczona, skoro zwierzę nauczyło
Korelacje między dwoma zdarzeniami mogą przybierać dowolną wartość od -100% do
się unikać uderzenia prądem przez przeskakiwanie barierki po pojawieniu się sygnału +100%. Jeżeli wystąpienie czynności gwarantuje wynik, istnieje korelacja 100% (zazwy-
świetlnego, jego zachowanie jest bardzo trudne do wygaszenia. Nawet wówczas, gdy czaj określana jako 1,00). Jeżeli czynność wyklucza pojawienie się wyniku, korelacja
źródło prądu zostanie odłączone od podłogi skrzynki wahadłowej, pies po dawnemu wynosi-100% (lub -1,00). Jeżeli brak jest jakiejkolwiek współzależności między
przeskakuje barierkę zaraz po włączeniu światła, powtarza to setki razy. Tak więc, jeśli czynnością a wynikiem, korelacja jest równa 0. Możliwe są tu również wartości
chodzi o zwierzę, to zbieżność, która tu funkcjonuje, polega na tym, że jeśli przeskoczy pośrednie. A zatem możemy powiedzieć, że korelacja między warunkami środowiska
ono przez barierkę, to nie otrzyma uderzenia prądem. Wyłączenie prądu nie ma żadnego ciemne chmury a wynikiem deszcz wynosi 0,75; znaczy to, że w sytuacji dużego
wpływu na tę zależność. Zapala się światełko, pies skacze i nie otrzymuje uderzenia zachmurzenia deszcz jest wynikiem w wysokim stopniu prawdopodobnym. Korelację
prądem. Czynność prowadzi do pożądanego rezultatu; a zatem nie ma powodu zmieniać między piękną słoneczną pogodą a deszczem można ocenić na-0,95, znaczy to, że jeden
zachowania. warunek wyklucza (choć nie całkowicie) drugi.
Zbieżność jest po prostu szczególnym przypadkiem korelacji. Zwierzęta są zdolne nie
Kara. Jeżeli zakończenie działania przykrego lub pojawienie się przyjemnego zdarzenia
tylko do uczenia się korelacji; uczą się również tego, że między pewnymi czynnościami a
zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia poprzedzającej je reakcji, to pojawienie się
wynikami istnieje korelacja zerowa.
nieprzyjemnego zdarzenia lub przerwanie zdarzenia przyjemnego powinno to prawdo-
podobieństwo zmniejszać. Tak też jest w istocie, jednak sytuacja, jaka powstaje w wyniku
Wyuczona bezradność. Powróćmy do sytuacji opisanej jako uczenie się ucieczki i
ukarania przez pojawienie się przykrego zdarzenia, różni się nieco od wygaszenia reakcji,
unikania. Pies zostaje umieszczony w skrzynce wahadłowej i otrzymuje uderzenia
która następuje w wyniku przerwania działania nagrody.
prądem. Ale tym razem nie ma barierki i nie występuje reakcja, która pozwalałaby
Jeżeli zwierzę wyuczyło się reakcji specyficznej w celu otrzymania pokarmu, to jego
uniknąć uderzenia lub też uciec przed nim. Brakjest korelacji międzyjego czynnościami
zachowanie ulegnie szybkiej zmianie, kiedy po tej reakcji zamiast oczekiwanego
a wynikami. Kiedy pies doświadcza przez pewien czas tej nowej sytuacji, eksperymen-
pokarmu otrzyma uderzenie prądem. Czasem wystarczy jedna próba, aby na stale
tator zmienia sytuację. Ustawiona zostaje barierka i w tej zmienionej sytuacji możliwe
przerwać tę reakcję. Kara polegająca na uderzeniu prądem ma tendencję do rozszerzania
jest uniknięcie uderzenia lub też ucieczka przed nim przez przeskoczenie barierki w
się na inne formy zachowania. Tłumi znaczną liczbę różnych reakcji, zaledwie pośrednio
odpowiednim czasie. I oto okazuje się, że w nowej sytuacji (w odróżnieni u od zachowania
związanych z reakcją karaną. Większość organizmów jest szczególnie wrażliwa na
się zwierząt w opisanych wcześniej eksperymentach) pies, który miał pierwsze doświad-
przykre zdarzenia. Okazują się być bardzo ostrożne w ocenianiu źródła kary, starając się
czenia w sytuacji korelacji zerowej, z największą trudnością uczy się, w jaki sposób może
raczej stłumić dużą liczbę zachowań niż ryzykować ponowne ukaranie.
uniknąć uderzenia prądem. Niektóre psy nie mogą się tego nauczyć, mimo że
Tendencja ta w powiązaniu ze znaną niekonsekwencją rodziców w stosowaniu kary
eksperymentator pokazuje im prawidłowe rozwiązanie, przenosząc je przez barierkę
sprawia, że próby oddziaływania na zachowanie dziecka za pomocą kary są przedsię-
(Scligman, Maier i Solomn, 1969). Wydaje się, że psy te przyjęły hipotezę dotyczącą
wzięciem dość wątpliwym. Ponadto wzmożona aktywność i stres, które zazwyczaj
bezradności. Jeśli taka hipoteza utrwaliła się, to trudno ją wykorzenić. W czasie, gdy pies
towarzyszą karaniu przez przykre zdarzenia, mogą utrudniać uczenie się bardziej
otrzymywał uderzenia prądem, których nie mógł uniknąć, najwidoczniej przyswoił sobie
właściwych form zachowania. W toku naszych rozważań dotyczących motywacji
przekonanie, że wszystkie reakcje znajdujące się w jego repertuarze powodują uderzenia
(rozdział 17) wskażemy, że częstą reakcją na przykre lub uciążliwe zda rżenia jest agresja.
prądem. Przy kolejnych uderzeniach prądem hipoteza ta się potwierdzała, potwierdzały
Wracając do płaczu niemowlęcia należy powiedzieć, że kara jest wyraźnie nieskutecz-
się oczekiwania psa i prawdopodobieństwo tego, że podejmie on jakieś działanie przy
nym sposobem redukowania płaczu. Przy próbach karania powstaje błędne koło akcji i
następnym uderzeniu, stawało się coraz mniejsze.
reakcji: matka daje dziecku klapsa dlatego, że płacze; dziecko płacze jeszcze głośniej
dlatego, że dostało klapsa. Pewien wgląd w istotę tej sytuacji może dać przeprowadzenie podobnych ekspery-
mentów z ludźmi. W tym wypadku korzystne jest to, że możemy ich zapytać, dlaczego nie
mogą się wyuczyć reagowania ucieczką na zmianę warunków. W jednym z eksperymen-
iów tego typu 60% osób badanych, którym nie "udało się wyuczyć ucieczki, stwierdziło że:
„...czują się bezsilni, jeśli chodzi o uniknięcie uderzeń, więc po co próbować? Badani
twierdzili, że znaczną część czasu spędzają na przygotowaniu się do kolejnego uderzeni;,
prądem. Około 35% badanych oświadczyło, że po naciśnięciu jednego czy dwu
przycisków (prawidłowa kombinacja pozwalała zapobiec uderzeniu) stracili nadzieje
ucieczki". (Thoronton i Jacoba, 1971, s. 371). Badani, którzy nie uczyli się w sytuacji
korelacji zerowej, reagowali zupełnie inaczej. Nie tylko nauczyli się unikać uderzeń, ale
ponad 70% spośród nich „...stwierdziło, że z pewnością istnieje sposób kontrolowany
uderzeń, trzeba go tylko znaleźć". Moc niewłaściwej hipotezy ujawniła się najwyraźniej
w zachowaniu tych osób, które uważały, że uderzenia są nieuniknione, a którym w
warunkach, gdy istniała możliwość uniknięcia uderzenia, „przypadkowo" udawało M\-
ich uniknąć. Czasami osobom tym udawało się „...uciec lub uniknąć uderzeń nawa
więcej niż jeden raz, ale przy następnych próbach ponownie otrzymywały pełne
uderzenie, trwające trzy sekundy. Stało się jasne, że osoby te nie kojarzyły swoich reakcji
ze wzmocnieniem".
Jedna z trudności, jakie napotyka zwierzę lub osoba badana w eksperymentach teuo
typu, polega na tym, że warunki korelacji zerowej tylko nieznacznie różnią się od nowej.
zmienionej sytuacji. Jest to zjawisko ogólne: jeżeli różnica między dwoma rozkładami
wzmacniania jest trudna do wykrycia, to zmiany w rozkładach nieznacznie wpływają na
zachowanie (przynajmniej nie od razu).
Wygaszanie a różnicowanie. Jeżeli zwierzę nauczyło się rozwiązywać jakieś zadanie,
powiedzmy naciskać dźwignię w celu otrzymania pokarmu, to co zdarzy się podc/a^
wygaszania nawyku, kiedy po naciśnięciu dźwigni nie pojawia się pożywienie? Odpo-
wiedź zależy od tego, jakim rozkładem wzmocnienia posługiwano się podczas uczenia.
Jeżeli stosowany był rozkład o stałej proporcji równej 1 (FR-1), tak że zwierzę po każdym
naciśnięciu dźwigni otrzymywało pokarm, to wkrótce po rozpoczęciu wygaszania
zwierzę przestanie naciskać dźwignię. Zmiana rozkładu jest wyraźna i łalwu ją
zauważyć.
Załóżmy teraz, że rozkład zmienia się powoli, od FR-1 do FR-10, następnie do I "R-100
i nawet do FR-1000. Jeżeli umiejętnie przeprowadzi się stopniowanie, zwierzę prawdo-
podobnie nauczy się zdobywać pokarm nawet wówczas, gdy będzie musiało naciekać
dźwignię po 1000 razy dla jednego wzmocnienia. Zwierzę, które przyzwyczaiło MC
działać według rozkładu FR-1000, w momencie gdy rozpoczyna się wygas/anic /
największym trudem może dostrzec, że pojawiła się jakaś zmiana. Przez dłuższy c/as nic
zmodyfikuje swoich reakcji, mimo że wzmocnienie zostało wstrzymane. Jeśli zas oralni
rozkład przed wprowadzeniem wygaszania był zmienny, na przykład VR-H>00. to
wygaszanie będzie bardzo powolne, jeśli w ogóle doprowadzi do przerwania reakcji- Im
rzadziej (lub z większą zmiennością) wzmiacniamy zwierzę w czasie ćwiczenia. t>m
dłużej po rozpoczęciu wygaszania utrzymywać się będą reakcje zwierzęcia. (Ocz> wiście,
samo uczenie się w takich warunkach jest trudniejsze).
Efekt częściowego wzmacniania. Przedłużające się występowanie podczas wyga^/aiiu
reakcji nabytych przy zastosowaniu rozkładu sporadycznego wzmacniania na7>wam>
efektem częściowego wzmacniania (partial reinforcement ejJect-PRE). Aby utrzymać na
trwałe daną formę zachowania w warunkach jej wygaszania, najlepiej uczyć zwierzę
według rozkładu, w którym wzmacniana jest tylko część jego reakcji, najlepiej rzadko i
przy tym w zmiennych proporcjach.
Rozważmy problem ćwiczenia dziecka do efektywnej pracy w szkole podstawowej.
Jeśli nauczyciel nagradza dziecko zawsze za prawidłowe wykonanie, powiedzmy, gdy
wykonuje ono zadanie w terminie, to wszystko będzie szło dobrze dopóty, dopóki
nauczyciel będzie zawsze obecny. Jeżeli jednak nauczyciel pominie taką okazję do
nagrody, dziecko stanie się niepewne. Brak oczekiwanego wzmocnienia nie tylko
zahamuje daną czynność, ale również można się spodziewać wystąpienia u dziecka
reakcji frustracyjnej.
Byłoby idealnie, gdyby nauczyciel zwiększał powoli odstępy między wzmocnieniami,
ostrożnie przygotowując dziecko do jeszcze skromniejszego rozkładu nagród. Po takim
treningu wydajność dziecka nie ulegnie zmianie nawet wówczas, gdy nauczyciel nie
będzie poświęcał mu tyle uwagi (albo będzie nieobecny przez kilka dni), ponieważ
przedłużający się brak nagrody za prawidłowe zachowanie nie będzie łatwo odróżniony
od normalnych wahań w rozkładzie wzmocnień. Aby wprowadzić nowe zachowanie,
konieczne jest zastosowanie ciągłego, czyli 100% rozkładu wzmacniania (FR-1); na-
tomiast w celu podtrzymania tego zachowania należy wprowadzić rozkład częściowy.
Zastanówmy się ponownie nad problemem płaczącego niemowlęcia. Przypuśćmy, że
rodzice zawsze podchodzą do dziecka, jak tylko ono zapłacze. W rezultacie częstość jego
płaczu wzrasta, dziecko zaczyna płakać zawsze wtedy, kiedy budząc się nie spostrzega
rodziców. Przypuśćmy również, że sfustrowani rodzice starają się zupełnie nie zwracać
uwagi na płacz dziecka i aby wygasić tę formę jego zachowania postanowili podchodzić
do niego dopiero wówczas, gdy jest spokojne. Z reguły nie udaje się im wprowadzić w
życie tego postanowienia. Jak pisze dobry Dr Spock:
„Rodzicom o wrażliwym sercu trudno słuchać ciągłego płaczu dziecka. Wyobra-
żają sobie zaraz najgorsze rzeczy: główka dziecka utkwiła między prętami łóżka, do-
stało torsji i leży całe zabrudzone, ogarnął je lęk z powodu osamotnienia" (s. 187).
W rezultacie dziecko otrzymuje częściowe wzmocnienie według jakiegoś rozkładu,
powiedzmy co godzinę (VI-60). Wynik jest oczywiście zupełnie odwrotny od pożądane-
go. Płacz staje się jeszcze dłuższy i trudniejszy do wygaszenia. Dziecko nauczyło się, że
musi dłużej płakać, aby otrzymać wzmocnienie w takiej sytuacji. Zdaniem Dr Spocka:
„Bardzo ważne jest uniknięcie pokusy podejścia do dziecka, aby przekonać się, że nic mu
nie jest, albo je uspokoić, że jesteście w pobliżu. To tylko rozzłości je jeszcze bardziej i
będzie płakało znacznie dłużej" (s. 187).
Zbieżności między warunkami zewnętrznymi a wynikami
Wygaszanie reakcji można traktować jako postawienie zwierzęciu problemu polegają-
cego na różnicowaniu. Musi ono wiedzieć, zanim dokona odpowiedniej zmiany swego
zachowania, jakiemu rozkładowi wzmocnienia podlega. Jednym ze sposobów dawania
wskazówek, jaki rozkład wystąpi, jest wprowadzanie zmiany jednego elementu środo-
wiska zawsze wtedy, gdy zmienia się rozkład wzmacniania. Taką zewnętrzną wskazówko
nazywamy bodźcem sygnałowym.
Kontrola bodźcowa. Bodziec sygnalizujący obecność wzmocnienia oznaczamy jako S!)-
bodziec, który sygnalizuje brak wzmocnienia (procedura wygaszania), to SA. Tera/
znacznie łatwiej kontrolować sytuację: zwierzę zwykle łatwo uczy się, że może otrzymać
wzmocnienie, kiedy wystąpi SD, a nie ma czego oczekiwać, gdy pojawia się SA. (Zazwyczaj
w eksperymentach ze zwierzętami SD i SA to-odpowiednio-pojawienie się lub brak
sygnału świetlnego. Powszechną formą S'4 dla ludzi jest napis „nieczynne").
Wprowadzając pojęcie kontroli bodźcowej, łatwo możemy je rozszerzyć na sygnały
innego rodzaju. Po pierwsze, sam bodziec SD może mieć właściwości wzmocnienia
wtórnego: zwierzę podejmuje różne działania, aby pojawił się SD. Tak więc zwierzę może
nauczyć się działać według pewnego rozkładu wzmocnień, aby uzyskać odpowiedni SD.
oznaczający początek drugiego rozkładu wzmocnień, prowadzącego w efekcie do
otrzymania pokarmu. A w dodatku, jak tylko zwierzę nauczyło się kojarzyć określony S"
z odpowiadającym mu rozkładem wzmocnień, uzyskujemy możliwość sprawdzenia,
który z danych rozkładów ono preferuje.
Wybór. Przypuśćmy, że trenujemy zwierzę według rozkładu o stałych proporcjach,
wzmacniając co setną reakcję. Sygnałem dla tego rozkładu (FR-100) będą pionowe pasy
umieszczone na dźwigni. W tym samym czasie, ale w innych godzinach, można też
trenować zwierzę według innego rozkładu, powiedzmy o zmiennych proporcjach
(VR-100), do tego celu służy dźwignia z pasami poziomymi. Następnie pozostawia się
zwierzęciu możliwość wyboru którejś z dwu dźwigni: jednej z poziomymi pasami i
drugiej z pionowymi pasami. Jest to sytuacja wyboru. Obserwując reakcje zwierzęcia
możemy ustalić względną preferencję dotyczącą jednego z dwu rozkładów, FR-100 lub
VR-100. Oczywiście tę technikę można wykorzystać do porównania dowolnych dwu (lub
więcej) rozkładów wzmocnień.
Różnicowanie. Ta sama technika z niewielkimi zmianami może być użyta do badania u
zwierząt zachowania polegającego na różnicowaniu. Zaczynamy od dwu rozkładów
wzmocnień, o których wiemy, że zwierzę wyraźnie preferuje jeden niż drugi. Prostym
przykładem może być zastosowanie FR-1 w jednym rozkładzie przy braku wzmocnień w
drugim. Niech sygnałem dla pierwszego rozkładu będzie silne światło (to znaczy S ), a dla
A
drugiego - słabe światło (to znaczy S ). Teraz zwierzę ma do czynienia z dwiema
dźwigniami oraz dwoma bodźcami, światłem o dużej intensywności i o małej intensyw-
ności. Jeżeli zwierzę może odróżnić różnice intensywności obu świateł, to według
wszelkiego prawdopodobieństwa zawsze będzie wybierać dźwignię „oznaczoną" silnym
światłem SD, po którym zawsze następuje wzmocnienie. Teraz powoli zmieniamy
intensywność światła SD, tak że staje się coraz bardziej podobne do SA. Zdolność
zwierzęcia do różnicowania intensywności światła ustalamy na podstawie jego zdolności
wyboru prawidłowej reakcji (jest oczywiste, że dobór rozkładów i bodźców świetlnych do
danych dźwigni jest przypadkowy, tak aby ich lokalizacja była bez znaczenia). Technika
ta może być stosowana do pomiaru zdolności różnicowania przez zwierzę dowolnych
bodźców stosowanych jako SD lub SA. Jest to standardowa metoda mierzenia wrażliwości i
czułości zwierząt na światło, dźwięki i inne sygnały.
Tworzenie łańcucha reakcji. Jeśli bodziec nabrał wartości wzmocnienia wtórnego, może
być użyty do wzmocnienia reakcji. A zatem, jeżeli nauczymy szympansa zdobywać
winogrona przez wrzucanie niebieskich krążków do automatu, krążki te prędko nabierają
wartości jako wzmacniacze. Teraz możemy wyuczyć szympansa wykonywania innych
czynności, w wyniku których uzyskiwać będzie niebieskie krążki. Na przykład, możemy
nauczyć go pociągać za sznur, aby otrzymać krążki.
Kiedy czynność ta zostanie utrwalona, nabiera mocy wzmacniającej. Można nauczyć
szympansa otwierania drzwi, aby mógł dostać się do sznura. Bodźcem (SD) do otwarcia
drzwi może być np. światło (drzwi otwierają się tylko wówczas, gdy zapali się światło). A
do włączania światła można sporządzić odpowiedni włącznik.
Końcowym rezultatem tego skomplikowanego ćwiczenia będzie łańcuch następują-
cych po sobie reakcji. Obserwowanie tego wywiera niezwykłe wrażenie: wygłodniały
szympans przebiega przez pomieszczenie i włącza światło; następnie podchodzi do drzwi,
otwiera je i pociąga za sznurek; w tym momencie wypada błękitny krążek, szympans
wrzuca go do szczeliny automatu i otrzymuje kiść winogron.
Tworzenie łańcuchów zachowań wiąże się ze stosowaniem w toku uczenia się
wzmocnień utrwalonych już wcześniej. Dlatego zazwyczaj łańcuch taki przyswajany jest
w odwrotnej kolejności niż w opisanym przykładzie.
Modelowanie zachowania. Podczas tworzenia łańcucha reakcji należy postępować
wspak, gromadząc stopniowo sekwencje reakcji. Stanowi to główny element siły technik
instrumentalnych, ich zdolności do modelowania zachowania Rrzez wybiórcze wzmac-
nianie jego pożądanych cech, a nie wzmacnianie innych. Załóżmy, że ktoś chce nauczyć
swego psa chodzenia na tylnych łapach. Zgodnie z techniką instrumentalną należy ustalić
przede wszystkim zdarzenie wzmacniające, powiedzmy zjadanie przez psa niewielkiej
ilości pokarmu. Następnie niezbędne będzie wprowadzenie jakiegoś sygnału różnicują-
cego dla pokarmu. W tym celu można posłużyć się gwizdkiem, dając sygnał zawsze
wtedy, gdy podawany jest pokarm. Wcześniej czy później gwizd przekształci się w SD i
nabędzie wartości wtórnego wzmocnienia. Teraz gwizd SD może stanowić wzmocnienie
D
dla następnej reakcji. (Oczywiście, aby S było skuteczne, pies w czasie treningu musi być
w miarę głodny.)
Kiedy już SD ustabilizowało się, można zaczynać ćwiczenie. Początkowo wzmacniamy
każdy ruch psa, choćby w niewielkim stopniu przypominał on próbę stawania na tylnych
łapach. Stopniowo kryteria wydawania gwizdu zmieniają się: siedzenie na tylnych
łapach; oderwanie jednej przedniej łapy od ziemi w pozycji siedzącej; a w końcu próba
podniesienia się bez dotykania do ziemi obu przednimi łapami. Ważne jest, aby
formowanie lub modelowanie zachowania zwierzęcia odbywało się bardzo powoli, aż
zostanie osiągnięty pożądany rezultat. Zwróćcie uwagę na to, że nie stosujemy żadnych
kar, lecz tylko wzmocnienie. Ścisła kolejność zdarzeń wzmacniających może być różn-
dla różnych psów; najważniejsze jest, żeby wzmacniane były te zachowania, które
stopniowo przybliżają się do zachowania pożądanego. Modelowanie zachowani'!
dokonuje się w wyniku wybiórczego wzmacniania kolejnych przybliżeń do pożądanego
zachowania. Potrzebne jest do tego niezawodne i szybko pojawiające się wzmocnię
me.
Pierwszy krok w modelowaniu zachowania to ustalenie jego zbieżności ze wzmocnie-
niem. Uczenie psa przez pozwolenie mu, żeby jadł, gdy „sprawuje się dobrze" w czasie
ćwiczenia, nie przyniesie żadnych rezultatów. Gwizd jest skuteczny dlatego, że można go
eksponować w tym czasie, kiedy występuje prawidłowa reakcja. Pies może zrozumieć
czego się od niego wymaga, tylko wtedy, gdy wzmocnienie pojawia się natychmiast po
prawidłowej reakcji. Gwizd jest nie tylko czynnikiem wzmacniającym, ale również
źródłem informacyjnego sprzężenia zwrotnego. Należy pamiętać o tym, że podtrzymy-
wanie wzmacniajcej wartości gwizdu wiąże się z podawaniem jedzenia zwierzęciu
bezpośrednio po jego ekspozycji (dozwolony jest częściowy rozkład wzmacniania).
Można również posługiwać się wzmocnieniem werbalnym (na przykład słowami „dobry
pies"), ale pod warunkiem, że słowa te stosowane są wyłącznie jako SD dla wzmocnienia.
Wypowiadane w innych sytuacjach, tracą swą skuteczność jako wzmocnienie.
Podsumowanie
Takie są podstawowe zjawiska związane z uczeniem się bezpośrednich zbieżności między
czynnościami a wynikami. Ogólnie biorąc, pozwalają one na opisanie, jak czynności
zwierzęcia lub człowieka są związane ze zdarzeniami zewnętrznymi. Jedną z najbardziej
zaskakujących właściwości tego uczenia się jest ogromna wrażliwość zwierząt na bardzo
subtelne związki między działaniami a wynikami tych działań. Jest to widoczne
szczególnie wyraźnie wówczas, gdy zwierzę ma możność nabywania wiedzy wolno i
systematycznie. Zapewne informacja, jaką wydobywa ono w trakcie uczenia się,
obejmuje już całość korelacji między kontekstem bodźcowym, reakcjami oraz wynikami
działań. Inaczej mówiąc, Prawo Efektu ma, jak się okazuje, zastosowanie nie tylko w
sytuacji wzmocnienia jednostkowego, ale dotyczy również całego układu powiązań
między zdarzeniami.
Zjawiska związane z uczeniem się zbieżności mówią nam o tym, co organizm robi, ale
nie wiemy jeszcze, jak on to robi. Wróćmy zatem do rozważań nad pewnymi procesami,
leżącymi u podłoża zdolności organizmów do przystosowywania swoich reakcji do
wymagań świata zewnętrznego.
WARUNKOWANIE KLASYCZNE
potychczas zajmowaliśmy się uczeniem się instrumentalnym. Większość współczesnych badań
,i;ld uczeniem się dotyczy tego typu uczenia się. Jednak pierwszy poważny impuls do badań nad
.jeżeniem się przyszedł z innej strony: byty to prace rosyjskiego fizjologa 1. P. Pawiowa,
prowadzone na początku naszego stulecia. Pawłowowskie (lub klasyczne) warunkowanie różni się
nieco od uczenia się, które omawialiśmy.
!. P. Pawłów byt fizjologiem i swoje badania (za które otrzymat Nagrodę Nobla) zacząt od
interesującego go mierzenia reakcji wydzielania się śliny i soków żołądkowych u głodnego
zwierzęcia. W rezultacie opracował szereg technik mierzenia ilości śliny wydzielanej przez psa.
Odznaczając się przenikliwością, cechującą prawdziwego naukowca, Pawtow odkryt, że wydzie-
lanie śliny wywołane jest nie tylko przez pokarm, ale i przez inne bodźce. Na przykład, za każdym
razem, kiedy wchodzi! do pomieszczenia z psami, zwierzęta zaczynały wydzielać ślinę: Pawłów
odkrył silę bodźca warunkowego.
W warunkowaniu klasycznym istnieją dwa rodzaje bodźców i dwa rodzaje reakcji. Pierwszy,
kiedy to bodziec (bodziec bezwarunkowy) automatycznie wywołuje specyficzną reakcję (reakcja
bezwarunkowa): w skrócie bodźce bezwarunkowe będziemy określać jako Bb, a. reakcje bezwa-
runkowe jako Rb. Rb wywołana przez określony Bb ma charakter wrodzonej odruchowej
czynności. Wydzielenie śliny jest Rb na Bb, jakim jest pokarm w jamie ustnej. Mruganie jest Rb na
Bb. jakim jest strumień powietrza skierowany na oko. Ale już naciśnięcie dźwigni po pojawieniu się
światła nie można uważać za Rb na światło jako Bb: reakcja ta nie ma charakteru wrodzonej
czynności odruchowej.
W warunkowaniu klasycznym, jeśli nowy nieznany bodziec, taki jak światło, dzwonek lub osoba
eksperymentatora, wywołuje reakcje wydzielania śliny, to mówi się, że ślinienie zostało uwarun-
kowane na ten nowy bodziec: nowy bodziec warunkowy określamy jako Bw. Początkowo
wydzielanie śliny było Rb, która pojawiała się tylko na smak pokarmu. Pokarm zatem byt Bb. Ale
teraz wystarczy sama obecność eksperymentatora, aby wywołać u psa wydzielanie śliny. Staje się
on Bw, a reakcja ślinienia na jego obecność to reakcja warunkowa (Rw). A zatem pokarm to Bb,
eksperymentator to Bw, a wydzielenie się śliny to albo Rb, albo Rw, w zależności od tego, który z
bodźców je wywołał.
Przedstawimy teraz techniki warunkowania klasycznego na klasycznym przykładzie, kiedy to
pies wydziela ślinę na dźwięk dzwonka. Przed eksperymentem upewniamy się, czy bodziec
bezwarunkowy i reakcja bezwarunkowa są rzeczywiście bezwarunkowe. Inaczej mówiąc, spraw-
dzamy, czy u psa, który nie byt jeszcze w sytuacji eksperymentalnej; smak jedzenia w pysku (Bb)
wywoła wydzielanie śliny (Rb), a dzwonek (Bw) jej nie wywoła. Pawłów uzyskiwał to umieszczając
psa w specjalnym izolowanym pomieszczeniu, w luźnej uprzęży, która ograniczała jego ruchy, a w
odpowiednim czasie specjalne urządzenie wdmuchiwało sproszkowany pokarm do pyska zwie-
rzęcia.
Teraz, tuż przed wdmuchnięciem sproszkowanego pokarmu, eksponujemy dzwonek. Dzwonek
w warunkowaniu klasycznym wyprzedza o około 3 sekundy podawanie pokarmu. Po minucie
powtarzamy całą procedurę. W rezultacie szeregu powtórzeń, po pewnym czasie ślina (Rb) zaczyna
pojawiać się przed podaniem sproszkowanego pokarmu. W istocie, jeśli przestaniemy podawać psu
Bb, a tylko będziemy eksponować dzwonek, okaże się, że już Bw wywołuje tę reakcję: za każdym
razem w reakcji na dzwonek zwierzę wydziela ślinę. Na tym polega istota warunkowania
klasycznego.
Istnieje kilka podstawowych różnic między pawłowowskim lub klasycznym warunkowaniem a
warunkowaniem instrumentalnym lub sprawczym. Stosując warunkowanie klasyczne, możem
powiązać daną reakcję z bodźcem (Bw), który zazwyczaj nie wywołuje jej. Ale reakcja ta mus'
znajdować się uprzednio w repertuarze reakcji zwierzęcia, jest to taka reakcja, która musi bv'
automatycznie wywołana przez Bb. A zatem Rb jest zazwyczaj prostą reakcją fizjologiczną lU[,
odruchową. Stosując zaś warunkowanie instrumentalne, możemy wyuczyć zwierzę nieskończenie
wielu nowych reakcji. Badamy warunkowanie klasyczne, aby zrozumieć, w jaki sposób zwierzę
uczy się skojarzeń. Natomiast badanie warunkowania instrumentalnego pozwala nam zrozumieć
w jaki sposób zwierzę uczy się interakcji ze swoim środowiskiem.
UCZENIE SIĘ POZNAWCZE
Dowiedzieliśmy się już co nieco o zjawiskach uczenia się. Teraz zajmiemy się zbadaniem
tego, w jaki sposób informacja reprezentowana jest w strukturze pamięci. Oczywiście,
celem naszym jest opisanie schematów pojęciowych, które pojawiają się w wyniku
uczenia się. Nasz punkt widzenia dotyczący uczenia się jest taki sam jak ten, który
dotyczy pamięci: nowa informacja jest dołączona do już istniejących w pamięci struktur
znaczeniowych. Problem, jaki staje przed uczącym się, polega na określeniu warunków,
które nań wpływają, i na właściwym zarejestrowaniu tej informacji.
Wzmocnienie jako sygnał
W rozważaniach nad uczeniem się stwierdziliśmy, że wzmocnienie pomaga organizmowi
w opanowaniu poprzedzającej je właśnie reakcji. Ale wzmocnienie jest również sygnałem
wskazującym organizmowi, które warunki są pożądane, a które nie. Można więc
oczekiwać, że wzmocnienie tylko wówczas będzie miało optimum właściwości sygnali-
zacyjnych, gdy będzie jednoznaczne; to znaczy, gdy nie pojawiają się żadne wątpliwości
co do tego, jaka konkretnie czynność jest wzmacniana. Maksymalizacja sygnalizacyjnej
właściwości wzmocnienia może się dokonywać przy spełnieniu co najmniej jednego z
dwu warunków. Po pierwsze, wzmocnienie powinno nastąpić od razu po wykonaniu
właściwej czynności, tak aby nie wiązało się z wykonaniem innych czynności i aby
odpowiednia czynność tkwiła ciągle jeszcze w pamięci krótkotrwałej. Po drugie, kiedy
wynik jest opóźniony, to związane z nim zdarzenie powinno zdecydowanie odróżniać się
od innych, tak aby można je było łatwo odnaleźć w pamięci długotrwałej, przechowującej
zdarzenia.
Normalnie, chcąc wyuczyć zwierzę jakiejś czynności, musimy wzmacniać ją nie
później niż po 5 sekundach od momentu pojawienia się tej czynności. Ta granica
opóźnienia wzmocnienia interpretowana była bardzo różnie, ale najprostsza interpreta-
cja jest oczywiście taka, że wynik musi pojawić się tak szybko, aby gwarantować, iż
wzmacniana czynność pozostaje jeszcze w pamięci krótkotrwałej. Ta reguła 5 sekund
popuszcza jeden bardzo ważny wyjątek. Zwierzęta wydają się zdolne do wykrywania (a
tym samym unikania) szkodliwego pokarmu, chociaż choroba jako skutek spożycia
takiego pokarmu ujawnia się dopiero po kilku godzinach (Garcia i Koelling, 1966).
Skojarzenie między specyficznym pokarmem a symptomami chorobowymi pojawia się,
jak można przypuszczać, jako skutek działania wrodzonej strategii organizmu i
właściwego wykorzystania struktury pamięci długotrwałej. Najwidoczniej zwierzę
automatycznie kojarzy każde uczucie mdłości z ostatnim pokarmem, który jadło, aby go
W przyszłości unikać. Taka strategia wymaga, żeby pamięć o ostatnich posiłkach była
wystarczająco pełna i stosunkowo łatwo dostępna (warunki te są spełnione z pewnością w
przypadku człowieka, chociaż nie stara się on zapamiętać menu swoich posiłków. - Czy
pamiętacie, co jedliście w czasie ostatnich dwu posiłków?). Zazwyczaj strategia unikania
nowego pokarmu jest wystarczająca, aby zapobiec ponownemu wystąpieniu mdłości
wywołanych pokarmem. Wrodzony charakter tej strategii potwierdza fakt, że zwierzę, u
którego wywołano mdłości w jakiś nie związany z karmieniem sposób (na przykład
promieniami Roentgena), odmawia jedzenia ostatniego nowego pokarmu. A nawet
więcej, nie można go nauczyć unikania warunków, które są rzeczywiście silnie
skorelowane z przyszłymi mdłościami, nawet wtedy, gdy warunki te są wyraźnie
oznaczone przez światła, brzęczyki itp. Mdłości najwidoczniej są wskazówką wstrętu do
jedzenia i niczego więcej.
Wzmocnienie nie jest koniecznym warunkiem zapamiętania. Zapamiętanie pojęcia
lub zdarzenia zapewne zależy od typu procesów przetwarzania w mózgu obrazu tego
zdarzenia czy pojęcia w chwili, gdy zwierzę ich doświadcza. Jeżeli informacja zostanie
włączona do jakiegoś schematu lub czynności, istnieje duże prawdopodobieństwo, że
zostanie zapamiętana. W przeciwnym razie nie zostanie.
• Czy pamiętacie, kiedy ostatni raz sprawdzaliście, która jest godzina? Pewnie nie,
chyba że tę informację w jakiś szczególny sposób wykorzystaliście.
• Czy pamiętacie litery, które znajdują się obok cyfry 7 na tarczy telefonicznej? (w
niektórych krajach, w tym w USA, na tarczach telefonicznych umieszczone są
zarówno cyfry, jak i litery- przyp. red.). Odpowiedzią jest pewnie „nie", jakkolwiek
widzieliście je i posługiwaliście się nimi niezliczoną ilość razy. (Odpowiedź jest
wtedy „tak", kiedy w przeszłości specjalnie się ich wyuczyliście).
• Czy pamiętacie, jak byliście wczoraj ubrani? Raczej chyba tak, chociaż nie
staraliście się tego zapamiętać. Akt wyboru odzieży i ubierania automatycznie
zachował się w pamięci w formie schematu, ponieważ jest to jedna z pierwszych
czynności codziennych, istnieje duże prawdopodobieństwo jej zapamiętania.
• Przypomnijcie sobie, jak zachowuje się człowiek czy zwierzę w sytuacji przyjęcia
hipotezy bezradności. Dla nich zagrożenie uderzeniem prądem to po prostu przykre
informacyjne sprzężenie zwrotne, potwierdzające i podtrzymujące ich przekonanie,
że uderzenie prądem jest nieuniknione. Ta forma zachowania utrzymuje się,
chociaż powoduje pojawianie się kary.

Uczenie się i świadomość
Przez wiele lat ważnym teoretycznym problemem było pytanie o to, czy możliwe jest
uczenie się bez udziału świadomości. Odpowiedź na to pytań ie jest bardzo trudna, o czym
świadczą długie i gwałtowne spory. Ludzie, którzy twierdzą, że świadomość nie jest
potrzebna, często próbują uzasadniać swe stanowisko wskazując na fakt, że w badaniach
nad uczeniem się jego wynik może służyć za wzmocnienie, a nie za sygnał. Ale, jak
wykażemy w następnych rozdziałach, myślenie człowieka możliwe jest bez świadomości
bezpośredniej i, oczywiście, możliwe jest bez świadomości retrospektywnej. Na przykład
możemy uświadomić sobie wskazówkę zastosowaną do rozwiązania zadania albo też
treść marzenia w momencie, kiedy występuje, jednak po upływie kilku minut możemy
zapomnieć i jedno, i drugie. W rezultacie eksperymentator, zadając pytanie kontrolne,
może wykryć absolutny brak świadomości tych zdarzeń. Przypuszczalny krótki żywot w
świadomości określonych zdarzeń utrudnia eksperymentalne badanie tego problemu.
Ale gdyby nawet było to możliwe, nie wydaje się słuszne przypuszczenie, że schematy
pamięciowe i hipotezy mogą powstawać i być wykorzystywane podświadomie, bez
udziału świadomości człowieka.
Uczenie się przez eksperymentowanie
System uczenia się zbieżności nastawiony wyłącznie na wykrywanie korelacji między
środowiskiem, działaniami i ich wynikami ma fatamą wadę. Nie pozwala mianowicie na
oddzielenie tych aspektów, które rzeczywiście spowodowały określony wynik, od tych,
które korelują z nimi w sposób zupełnie przypadkowy. Gracz może sądzić, że
skrzyżowanie palców pomoże mu wygrać. Spadochroniarz może wierzyć, że talizman
zapewni mu bezpieczeństwo. Szympans zaś może być przekonany, że stanie na lewej
nodze jest ściśle związane z pojawieniem się winogron. Zjawisko to otrzymało nazwę
zachowania przesądnego. Można bardzo łatwo zademonstrować je w laboratorium.
Zakłada się, że skoro już raz zbieżności danego zdarzenia zostały ustalone, to zwierzę
skazane jest na powtarzanie swych czynności za każdym razem, kiedy znajdzie się w
podobnych warunkach. Ten aspekt uczenia się zbieżności pozwala wyjaśnić wicie
rytualnych przesądów, od tańców wywołujących deszcz do odpukiwania w niemalowane
drewno.
U człowieka jednak istnieją pewne mechanizmy zapobiegawcze. Nawet niemowlę nie
zdaje się ślepo na wskazówki wynikające z kontekstu i nie powtarza mechanicznie reakcji
skojarzonych ze schematami sensoryczno-motorycznymi, powstałymi w wyniku minio-
nych doświadczeń. Niemowlę zmienia swoje czynności raczej umyślnie, starając się przy
tym zaobserwować podobieństwa i różnice w uzyskiwanych rezultatach. Oto, jak na
przykład Piaget (1952) opisuje tego typu eksperymentowanie swego 10-miesięcznego
syna Laurenta:
„Tym razem Laurent leży na plecach, ale kontynuuje swoje wczorajsze ekspery-
menty. Chwyta kolejno: celuloidowego łabędzia, pudełko itp., wyciąga rękę i
upuszcza przedmiot. Wyraźnie zmienia miejsce upadku przedmiotu. To trzyma
rękę pionowo, to ukośnie, z tyłu lub z przodu głowy. Kiedy przedmiot spada na
nowe miejsce (na przykład na poduszkę), upuszcza go jeszcze dwa, trzy razy w to
samo miejsce, jakby badając stosunki przestrzenne, po czym zmienia sytuację" (s.
269).
Hiemowlę eksperymentuje z otaczającym je światem. W ten sposób odkrywa ono, jak
jego działania wpływają na otaczające je środowisko i dzięki temu chroni się również
przed przypadkowymi związkami między reakcjami a ich zewnętrznymi skutkami.
Strategia taka oddziela przyczyny od czystych zbieżności (korelacji). (W pewnych
wypadkach, oczywiście, zasadę tę trudno jest zastosować. Spadochroniarz nie zdecyduje
się na pozostawienie swego talizmanu w domu, aby w ten sposób sprawdzić jego
skuteczność. Mimo to eksperymentowanie jest decydującym czynnikiem w rozwoju
intelektualnym istoty ludzkiej).
Znaczenie oczekiwań
'/.uchowanie ukierunkowane na osiągnięcie celu. Jest oczywiste, że już w najwcześniej-
szym wieku życia niemowlę antycypuje określone konsekwencje swych działań. Do 6
miesiąca wydaje się reagować wyłącznie na sygnały zewnętrzne: reaguje na zdarzenia,
kiedy się pojawiają, ale samo ich nie wywołuje. Jeżeli dziecko widzi przedmiot, może po
niego sięgnąć czy też włożyć go do ust, ale gdy ten przedmiot nagle zniknie, to niezbyt się
tym przejmuje.
Jednak w wieku około 6 miesięcy zaczyna przejawiać oznaki szczególnych oczekiwań
w odniesieniu do interakcji ze swoim środowiskiem. Oczekiwania te ujawniają się
najpierw w zachowaniu poszukiwawczym. W wieku do 6 miesięcy życia próby
odnalezienia przedmiotu, który zniknął z pola widzenia, mogą wydawać się dość
prymitywne: ostrożne macanie lub szukanie wzrokiem. Szybko jednak dziecko podej-
muje systematyczną eksplorację możliwych kryjówek przedmiotu: pod przykryciem, za
przeszkodą, w zaciśniętej dłoni ojca czy matki. W końcu dedukcje dotyczące miejsca
danego przedmiotu, pochodzące z obserwacji zdarzeń zewnętrznych, stają się normalną
częścią jego zachowania poszukiwawczego.
Najbardziej złożone aspekty zachowania ukierunkowanego na osiągnięcie celu
ujawniają się wtedy, gdy obserwujemy dziecko posługujące się własną inteligencją
sensoryczno-motoryczną do rozwiązywania praktycznych problemów. Przeanalizujemy
zachowanie dziecka Piageta - Laurenta:
„Laurent ma 16 miesięcy i 5 dni. Siedzi przy stole. Kładę przed nim skórkę od
chleba, ale w takiej odległości, aby nie mógł jej dosięgnąć. Jednocześnie kładę w
 pobliżujego prawej ręki kijek długości około 25 centymetrów. Początkowo Laurent
stara się dosięgnąć chleba nie zwracając uwagi na kijek. Po kilku próbach zaprzestaje
działań".
Laurent ma problem. Znany mu sposób zdobycia przedmiotu nie prowadzi do
osiągnięcia pożądanego celu. Należy próbować jakiegoś nowego sposobu. Ale jak wybrać
ten nowy sposób: czy przypadkowo, czy na oślep metodą prób i błędów, czy też
wychodząc od tych czynności, które wykonywał do tej pory siedząc przy stole?
„Wtedy kładę kijek między nim a chlebem; nie dotyka on celu, ale zawiera się w
tym jakaś niezaprzeczalna sugestia wizualna. Laurent patrzy na chleb siedząc
nieruchomo, następnie spogląda na kijek i nagle chwyta go i kieruje w stronę skórki.
Jednak nie może jej dosięgnąć, ponieważ złapał kijek w połowie, a nie za któryś z
końców. Wtedy rzuca kijek i wyciąga rękę w stronę chleba. Po czym, bez dłuższego
marudzenia, bierze kijek ponownie, tym razem za koniec (przypadkowo czy
świadomie?) i przyciąga chleb do siebie. ...Dwie następne próby prowadzą do tego
samego rezultatu.
Po upływie godziny umieszczam przed Laurentem zabawkę (poza jego zasięgiem)
i nowy kijek tuż przed nim. Nawet nie próbuje sięgnąć ręką po przedmiot, od ra/.u
łapie za kijek i przyciąga nim zabawkę" (s. 335).
Laurent odkrył w jakiś sposób, że aby osiągnąć określony cel, sekwencja czynność-
wynik musi zostać zmodyfikowana. Ale, jak nauczył się nowego schematu? Nigdy
wcześniej nie posługiwał się kijkiem w celu uzyskania przedmiotów. Co kierowało jego
wyborem czynności i czego konkretnie nauczyło go poprzednie niepowodzenie? Czy
domyślił się, że jego ręka jest zbyt krótka i musi znaleźć „przedłużenie ręki"? Jak do tego
doszedł? W jaki sposób kontekst zewnętrzny - na przykład obecność kijka-ułatwił mu
poszukiwanie rozwiązania problemu?
Nauczenie się tego, że można posłużyć się kijkiem, aby dosięgnąć przedmiotu, może
wydawać się zadaniem zbyt prostym, tymczasem jest ono zaskakująco trudne. Ten
poziom rozwiązywania problemu przewyższa wyjaśniające możliwości każdej z istnie-
jących teorii uczenia się zbieżności, ponieważ występujący tu rodzaj uczenia się jest
niezwykle skomplikowany, mimo pozornej prostoty. Faktycznie tu leży granica możli-
wości intelektualnych istot pozaludzkich: jedynie bardzo rozwinięte gatunki zwie-
rząt - niektóre gatunki naczelnych i człowiek-potrafią rozwiązać „problem kijka".
Problem na jeszcze wyższym poziomie - skonstruowanie specjalnego narzędzia służą-
cego do określonego celu (zamiast posługiwania się tym, co jest pod ręką) może rozwiązać
wyłącznie człowiek.
ROZWÓJ POZNAWCZY
Zdolności poznawcze człowieka zmieniają się radykalnie w okresie od narodzin do wieku
młodzieńczego. Na początku występuje jedynie zdolność do uczenia się związków w
otaczającym świecie, następnie u dziecka zaczyna się powoli pojawiać świadomość pojęć
j zdarzeń i rozwijają się proste schematy sensoryczno-motoryczne. W pierwszych latach
życia rozwój intelektualny szympansów przebiega szybciej niż u dziecka w tym samym
wieku. Jednak w wieku około 2 lat następują wyraźne, zaskakujące zmiany w
zdolnościach poznawczych dziecka ludzkiego. Po pierwsze, pojawiają się początki
internalizacji myślenia, jego myśli zaczynają w mniejszym stopniu zależeć od zdarzeń
zewnętrznych. Po drugie, wtedy zaczyna się też rozwój języka, umiejętności posługiwania
się symbolami, która pozwoli dziecku czynić szybkie postępy w opanowaniu wiedzy.
W rozwoju zdolności poznawczych człowieka można wyróżnić kilka stadiów.
Największy wkład w badania nad intelektualnym rozwojem dziecka ma uczony
szwajcarski, Jean Piaget. Omawialiśmy już niektóre jego poglądy (oraz wspominaliśmy
trochę o jego synku Laurencie). Przeanalizujemy teraz stadia rozwoju intelektualnego
wyróżnione przez Piageta4.
Piaget wyróżnił poszczególne okresy, podokresy i stadia w rozwoju poznawczym
dziecka. Pierwszy to okres rozwoju sensoryczno-motorycznego, trwający od momentu
narodzin do 18-24 miesiąca życia. Drugi to okres myślenia przeduperacyjnego, trwający
od końca okresu sensoryczno-motorycznego (około 2 lat) do 7 lat. Następnie zaczyna się
okres operacji konkretnych, trwający mniej więcej do 11 roku życia. Jako ostatni
występuje okres operacji formalnych (zaczyna się około 11 roku i trwa do okresu
młodzieńczego), w którym wyłaniają się cechy inteligencji człowieka dorosłego.
Uczenie się sensoryczno-motoryczne
Omówiliśmy już podstawowe właściwości uczenia się sensoryczno-motorycznego. W
ciągu tego okresu dziecko stopniowo opanowuje rozumienie przedmiotów i działań.
Uczy się, że można" chwytać przedmioty i manipulować nimi, że można przemieszczać
się w przestrzeni i wywoływać różne zdarzenia. Dziecko nauczyło się już wyodrębniać
siebie z otaczającego je świata oraz tego, że przedmioty mają określoną stałość. Nauczyło
się ono co nieco o przestrzeni, czasie i kształtach, jednak brak mu jeszcze dostatecznie
dobrej wewnętrznej reprezentacji świata. W końcu tego okresu wyobraźnia dopiero
zaczyna się rozwijać, język zaś znajduje się w zarodku. Zasadniczo dziecko nauczyło się
już organizować cechy percepcyjne świata, jednak jego procesy myślowe ciągle jeszcze są
ściśle związane ze światem zewnętrznym. Jest ono ograniczone do odkrywania świata za
pomocą manipulowania przedmiotami.
Prace Piageta są zbyt liczne, aby je tu wymienić. Bibliografia zawiera niektóre bardziej znane pozycje.
 RYSUNEK 13-5 Przedmiot
Długi Niebieski
ROZWÓJ OBRAZÓW

Centralne miejsce w uczeniu się zbieżności zajmuje organizacja cech percepcyjnych w wiązki
oparte na ich skojarzeniach z ciągami działań. Dziecko zaś musi utworzyć wewnętrzny obraz
zdarzeń zewnętrznych.
Zdolność do organizowania informacji percepcyjnej na zasadzie jej zbieżności z reakcjami
organizmu jest prawdopodobnie wrodzona. Rozwój obrazów wewnętrznych, oparty na tc;
zdolności, odgrywa decydującą rolę w rozwoju poznawczym dziecka. Przypuszczalnie, pierwsze
pojęcia rozwijające się w mózgu niemowlęcia dotyczą przedmiotów z jego doświadczenia
Początkowo jednak pojęcia te mogą mieć znaczenie jedynie w odniesieniu do jego własnych
czynności (to znaczy wyłącznie znaczenie /notoryczne). W rzeczywistości, początkowo dziecko
może nawet nie rozumieć tego, że przedmioty zewnętrzne istnieją niezależnie od jego czynności.
Piaget sugerował, że w pierwszych rozwijających się u dziecka schematach sensoryczno-
motorycznych nie odróżnia ono cech percepcyjnych od samych czynności. Rysunek ] 3-4
przedstawia możliwy schemat sensoryczno-motoryczny: zdarzenie - ruch ręki - wywołuje przy-

< Przyjemny > < Przyjemność >

dźwięk
Błyszczący

jemny dźwięk, ale nie pojawiło się jeszcze oddzielnie pojęcie dotyczące potrzebnego do tego
przedmiotu.
Stopniowo, w miarę jak dziecko manipuluje otaczającymi je przedmiotami, komponenty
sensoryczne oddzielają się od czynności- i zaczynają osiągać samodzielną egzystencję. Jest to
pierwszy decydujący krok w nabywaniu wiedzy przez dziecko. Jak tylko właściwy zbiór cech
połączy się w oddzielny niezależny obraz, system pamięci może rozpoznać dany przedmiot, gdy już
Długi Niebieski się pojawi, operując wewnętrzną wiązką informacji - węzłem pamięci-jako jednostką (rys.
13-5).
Ten sam mechanizm działa dalej w miarę rozwoju dziecka, ale problemy związane z organizacją
informacji percepcyjnej w sytuacji uczenia się ulegają zmianie. Kiedy powstanie już określony
repertuar obrazów, nowe przedmioty muszą zostać włączone w istniejące struktury pojęciowe za
pomocą procesów uogólniania i różnicowania, ponieważ wiele rzeczy z otoczenia niemowlęcia
wykazuje zarówno podobieństwa, jak i różnice w porównaniu z rzeczami, które ono już zna.

Myślenie przedoperacyjne

W okresie od około 2 do 7 lat dziecko zaczyna się posługiwać wewnętrzną reprezentacją

otaczającego je świata. Jest to pierwszy krok w kierunku myślenia ludzi dorosłych:
wykonanie eksperymentu myślowego. Potrafi ono po raz pierwszy przewidzieć bieg
zdarzeń, nie wykonując równocześnie rzeczywistych czynności. Uczy się również
odpowiadać na pytania: Co będzie, jeśli...?
RYSUNEK 13-4
 Początkowo jednak dziecko ma ograniczoną zdolność do interioryzacji zdarzeń dominujących cechach danego zdarzenia. A nawet więcej, zadowala się ono istniejącą w
Ogranicza się przede wszystkim do konkretnych czynności: nie potrafi tworzyć abstrakcji
danym momencie zgodnością w doborze przykładów, bez konieczności odnoszenia się do
czy uogólnień. Ponadto wyobrażanie sobie ciągu czynności, kiedy już się pojawiło
pełnego zasobu dostępnej informacji. Dziecko może zgrupować rakietkę i piłeczkę
przebiega systematycznie, krok po kroku, z niewielką elastycznością lub też zupełnym jej
(ponieważ gra nimi), następnie piłeczkę z pomidorem (okrągłe), a w końcu pomidor z
brakiem.
różą (czerwone). Dorosły tak nie postępuje. Dorośli starają się raczej odnaleźć jedną
Niektóre z widocznych osobliwości dotyczących zachowania dziecka w zakresie regułę, która znajdzie zastosowanie w odniesieniu do wszystkich przedmiotów.
tworzenia abstrakcji i uogólnień możemy zauważyć obserwując jego zachowanie
Dziecko w stadium przedoperacyjnym jest egocentryczne, jego wewnętrzne przedsta-
klasyfikujące. Przypuśćmy, że pokazujemy dziecku serię obrazków przedstawiających
wienia myślowe koncentrują się wokół samego siebie. Inaczej mówiąc, najwyraźniej nie
różne przedmioty, różniące się między sobą określonymi cechami, a następnie prosimy
potrafi ono przyjąć czy też choćby zrozumieć perspektywy innej osoby. Mówiliśmy już o
je, aby ułożyło podobne obrazki na jedną kupkę. Osoba dorosła, mając do rozwiązaniu
tym, jaki to może mieć wpływ na zachowanie językowe (rozdział 12), ale wiąże się
takie zadanie, zazwyczaj wybiera jakąś cechę fizyczną albo też określoną kombinacje
również ściśle ze zdolnością do uczenia się dziecka przez komunikowanie się z innymi
cech, a następnie sortuje systematycznie przedmioty zgodnie z przyjętymi kryteriami
ludźmi albo poprzez myślowe przedstawienie danej sytuacji z innej perspektywy niż
Dziecko jednak (w stadium myślenia przedoperacyjnego) zachowuje się zupełnie inaczej.
własna.
Podobieństwa lub różnice cech fizycznych interesują je dopiero wówczas, kiedy nie ma
Ponadto, oprócz tych wszystkich ograniczeń (albo też jako ich nieunikniony wynik)
innego wyboru. W postępowaniu ze znanymi mu przedmiotami dziecko przejawia
proces myślenia dziecka jest nieodwracalny. Chociaż dziecko może sobie wyobrazić
tendencję do grupowania ich zgodnie ze związkiem, w jaki łączy je wspólna sytuacja
wynik pewnego ciągu operacji, to nie jest w stanie powrócić do stanu wyjściowego.
zewnętrzna. Obrazki: pieca, lodówki, talerza z kaszką i lalki (oznaczającej mamę) znajdą
Wygląda to tak, jakby wyobrażenie sobie zdarzenia miało właściwość realnego zaistnie-
się na jednej kupce; możliwe jest również tworzenie kupki obrazków związanych z
nia konkretnego zdarzenia: co się stało, to się nie odstanie.
podwórkiem czy gospodarstwem wiejskim. Poza tym, w odróżnieniu od dorosłych,
Najbardziej znanym przykładem nieodwracalności myślenia dziecięcego jest problem
dziecko nie martwi się o to, czy między różnymi przedmiotami ułożonymi na jednej
szklanki wody przedstawiony przez Piageta. Weźmy dwie szklanki, jedną wysoką i
kupce istnieją wyraźne podobieństwa.
wąską, drugą szeroką i niską. Napełnijmy wodą niską, szeroką szklankę. Następnie na
Pod pewnym względem dorosły, który znajdzie się w sytuacji eksperymentalnej oczach obserwującego nas dziecka przelejemy wodę do wąskiej szklanki. Oczywiście,
dotyczącej kształtowania się pojęć, zachowuje się dokładnie tak jak dziecko. Jeśli poziom wody będzie tu znacznie wyższy niż poprzednio. Teraz zapytajmy dziecko, czy w
poprosimy studenta, aby podzielił i ułożył obrazki na dwie kupki według dowolnie drugiej szklance jest tyle samo wody, ile było w pierwszej. Dziecko w stadium
przyjętej reguły, to jego strategia polega na wybraniu jednej cechy i posługiwaniu sienią przedoperacyjnym odpowie nam: nie, w wąskiej szklance nie jest tyle samo wody.
jako podstawą dokonywanego podziału. Tak więc może on układać obrazki z czerwona, Niektóre dzieci mówią, że wody jest teraz więcej (jest wyższy poziom), inne zaś, że mniej
obwódką na jedną kupkę, a z niebieską-na drugą. Jeżeli pojawi się obrazek, który nic (mniejsza szerokość), jednak bez względu na to, na jakich operacjach się koncentrują, nie
odpowiada danemu kryterium, to wybiera i wypróbowuje nową regułę. W sytuacji, kiedy można ich przekonać, że ilość wody nie uległa zmianie. Dziecko nie opanowało jeszcze
badany ma wykonać zadanie bardziej złożone, może on zapomnieć, jakie reguły zostały pojęcia zachowania masy.
już sprawdzone, i zaczyna się powtarzać. Podobnie jak dziecko, dorośli uważają reguły
klasyfikowania wymagające uwzględnienia równocześnie kilku cech przy selekcji za
znacznie trudniejsze, niż oparte tylko na jednej cesze. Jeżeli cechy muszą występować
łącznie, to prosta koniunkcja cech wydaje się najłatwiejsza (aby należeć do danej klasy,
Operacje konkretne
przedmiot powinien posiadać wszystkie cechy tej klasy, na przykład musi być
Około 7 roku życia dziecko wchodzi w stadium operacji konkretnych. Teraz już pojęcie
równocześnie czerwony i duży). Dysjunkcja jest znacznie trudniejsza (przedmiot
zachowania masy nie sprawia mu kłopotu i dziecko szybko rozwiązuje próbę ze szklanką
powinien posiadać tylko jedną cechę: na przykład musi być albo czerwony, albo duży).
wody. Nauczyło się prawa zachowania masy, jak też i tego, że jeden wymiar (szerokość)
Najtrudniej nauczyć się pojęć, które opierają się na zależnościach między cechami (na
może być kompensowany przez inny (wysokość). Myślenie dziecka jest jeszcze ciągle
przykład, jeżeli przedmiot jest czerwony, to musi on być duży, a skoro jest niebieski, to
ograniczone konkretnymi sądami o przedmiotach, ale dysponuje ono bogatym arsena-
musi być mały).
łem metod myślenia: opanowuje zasady manipulacji, liczby i przestrzeni oraz prostego
W sumie jednak pewne cechy klasyfikującego zachowania się dziecka różnią się uogólnienia i prostej abstrakcji. Mimo to w tym stadium myślenie dziecka pozostaje
wyraźnie od odpowiednich cech w zachowaniu dorosłych. Najważniejsze w tym, jak się związane z konkretnymi przedmiotami i zdarzeniami, jego uwaga zaś koncentruje się
okazuje, jest to, że mechanizmy indukcyjne dziecka operują zazwyczaj tylko ograniczo- przede wszystkim na przedmiotach realnych, brak mu prawdziwego pojęcia abstrakcji.
nym zakresem dostępnej informacji. Dziecko stara się skoncentrować uwagę na Rozwój w stadium operacji konkretnych można obserwować dając dziecku dwie
identyczne wielkością i ciężarem kulki plasteliny. Jedną z kulek należy rozwałkować n
długi wałeczek. Przed 7 rokiem życia (przed operacjami konkretnymi) dziecko sądzi ż
masa, ciężar i objętość wałeczka zmieniły się. W 7-8 roku życia sądzi ono, że masa
wałeczka nie uległa zmianie, ale zmieniły się objętość i ciężar. Około 9 roku życia
rozpoznaje ono, że masa i ciężar nie uległy zmianie, ale sądzi, że objętość jest inna I
dopiero po upływie 11-12 lat stabilizują się wszystkie trzy pojęcia.
Operacje formalne
W końcu, poczynając od około 11 roku życia dziecko wkracza w ostatnie stadium na
drodze do pełnego opanowania całego bogactwa logicznego myślenia. We wczesnych
latach dorastania doskonalą się jego możliwości językowe, pojawiają się operacje
logiczne, opanowuje umiejętność posługiwania się rozumowaniem logicznym i wycia,
gania wniosków i zaczyna przejawiać rozumowanie abstrakcyjne, hipotetyczne.
Tabela 13-1. Okresy rozwoju umysłowego dziecka (według J. Piageta)
Wiek dziecka Opis
w przybliżeń tu
(lata)
0-2 Rozwój sensoryczno-motoryczny
Rozwój schematów sensoryczno-motorycznych. Uczy się stałości przedmiotów :
czynności. Ogranicza się jedynie do operacji dotyczących świata otaczającego.
2-7 Myślenie przedoperacyjne
Początki rozwoju języka. Uczy się aktywizowania schematów sensoryczno-moto-
rycznych w myśli, bez wykonywania odpowiednich czynności - możliwe są ekspe-
rymenty myślowe. Ogranicza się do konkretnych czynności związanych ze zdarze-
niami, które wystąpiły w danej chwili. Operacje są egocentryczne, nieodwracal-
ne.
7-11 Operacje konkretne
Pojawia się zdolność do rozumowania logicznego. Może posługiwać się konkretnymi
pojęciami. Ciągle jeszcze egocentryczne (choć w mniejszym stopniu), ciągle ograni-
czone do możliwych realnych zdarzeń. Rozwijają się pojęcia stałości, odwracalności
i kompensacji.
11-15 Operacje formalne
Rozwój implikacji, abstrakcji, sądów logicznych, jest zdolne do myślowego spraw-
dzania hipotez.
MYŚLENIE
Wstępnym warunkiem zdolności do myślenia jest tworzenie wewnętrznych reprezentacji
zdarzeń zewnętrznych. Procesy związane z organizacją i strukturalizacją informacji
percepcyjnej w postaci schematów sensoryczno-motorycznych stanowią nieoceniona
pomoc dla procesów umysłowych wyższego rzędu. Kiedy pojawiają się wewnętrzne
struktury, procesy myślowe uniezależniają się od środowiska. Przy wewnętrznej
reprezentacji świata nie jest już konieczne wykonywanie czynności wyłącznie po to, aby
określić jej wyniki. Cały ciąg zdarzeń może być antycypowany dzięki symulacji
umysłowej: symulacja umysłowa jest istotą myślenia.
Rozważmy, jakie korzyści daje możność posługiwania się reprezentacją wewnętrzną.
Człowiek myślący może zacząć od jakiegoś pożądanego dlań celu i, posuwając się wstecz
w obrębie swoich struktur wewnętrznych, mieć nadzieję, że odkryje w ten sposób
możliwe czynności prowadzące do celu oraz warunki wymagane do jego osiągnięcia.
Wewnętrzne schematy sensoryczno-motoryczne mogą pełnić rolę selektywnego filtra
dla uwagi i spostrzegania: podpowiadają człowiekowi, czego szukać, kierują jego
badaniem dostępnych cech środowiska oraz wykrywaniem cech brakujących. Warunki
brakujące można rozpatrywać jako podcele prowadzące do poszukiwania metody
wykrywania schematów sensoryczno-motorycznych, które byłyby odpowiednie dla ich
osiągnięcia. Oczekiwania mogą tu odgrywać główną rolę nawet wtedy, gdy zdarzają się
pomyłki. Mogą one pomóc w wyodrębnianiu krytycznej informacji, niezbędnej do
Inteligentnego wyboru nowych czynności w wypadku, kiedy stare nie doprowadziły do
pożądanego wyniku.
Czy organizmy niższe mają zdolność planowania? Nie wiemy tego dokładnie. Zapewne
są zdolne do tworzenia względnie złożonych łańcuchów czynności, jednak trudno
stwierdzić, w jakim stopniu ich aktualne reakcje są uzależnione od antycypacji
przyszłych zdarzeń. W ciągu pierwszych dwu lat życia dziecko rozwija inteligencję
-ensoryczno-motoryczną, przejawiając wówczas jedynie początki rzeczywistej planowej
Jziałalności. W znacznej większości zwierzęta i dzieci w wieku poniżej 2 lat wydają się
polegać na próbnym działaniu po to, aby zaobserwować, co z tego wyniknie, nie potrafią
zaś wypracować określonej strategii osiągania odległego celu, poczynając od samego
wyobrażenia celu.
Myślenie wymaga zdolności do umysłowego symulowania całego scenariusza danej
sytuacji, stawiania hipotez dotyczących nowych możliwości oraz manipulowania nimi za
pomocą symboli. Te same podstawowe zdolności niezbędne dla rozwoju i symbolicznego
przekształcania schematów sensoryczno-motorycznych są ważne na wszystkich pozio-
mach myślenia. Badając zachowanie dorosłych związane z rozwiązywaniem problemów
(rozdział 14) i podejmowaniem decyzji (rozdziały 15 i 16), przekonamy się, że
rozwiązywanie sytuacji problemowych obejmuje szeregi realnych i umysłowych działań i
ich skutków oraz różne punkty wyboru, pojawiające się w toku rozwiązywania
problemu.
14. Rozwiązywanie problemów
£o właściwie trzeba zrobić, aby rozwiązać problem? W rozdziale tym zbadamy strategie i
procedury stosowane przez ludzi. Problemy mogą należeć do dwu szerokich klas:
ANATOMIA PROBLEMU problemy dobrze określone oraz problemy źle określone. W dobrze określonym
Protokoły problemie mamy jasno sformułowany cel. A zatem:
Protokół rozwiązywania problemu DONALD+GERALD
Analiza , Jak najlepiej dojechać na drugi koniec miasta, jeżeli wszystkie główne ulice są
Graf rozwiązywania problemu zamknięte dla ruchu w związku z odbywającym się festynem?
Stany wiedzy , Jakie jest rozwiązanie problemu szachowego, zamieszczonego we wczorajszej
Graf zadania DONALD+GERALD gazecie; białe zaczynają i dają mata w pięciu ruchach?
Cofanie się
, Co robiłeś 16 miesięcy temu?
STRATEGIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW
Poszukiwanie rozwiązań problemy te mają dobrze określone atrybuty: określony cel, określony sposób pozwala-
Wybór operatorów jący ocenić, czy proces rozwiązywania problemu zmierza w prawidłowym kierunku.
Heurystyki Jednakże częściej mamy do czynienia ze źle określonymi problemami.
Gra w szachy , Wyreżyserować najbardziej znaczący film stulecia.
Ograniczenia metody analizy protokołów
STANY WEWNĘTRZNE A STANY ZANOTOWANE W PROTOKOLE
, Zrobić coś ważnego w życiu.
, Stworzyć dzieło sztuki o nieprzemijającej wartości.
MECHANIZMY MYŚLENIA
Reguły a fakty Mamy pełne podstawy, aby skoncentrować nasze badania na problemach dobrze
Podprogramy określonych. Naszym celem jest zrozumienie procesów zachodzących u człowieka, gdy
Pamięć krótkotrwała zajmuje się on rozwiązywaniem określonego problemu. Chcielibyśmy zrozumieć, jak
Liczenie w pamięci tworzy swój wewnętrzny model problemu, jakie wybiera strategie, jakie stosuje reguły.
Chcemy dowiedzieć się, jak ocenia swoje postępy, kiedy zbliża się do rozwiązania.
Rezultaty tych badań powinny znaleźć zastosowanie w odniesieniu do wszystkich
zachowań związanych z rozwiązywaniem problemu źle lub dobrze określonego.
Formułowaliśmy już wcześniej niektóre podstawowe zasady zachowania dotyczącego
rozwiązywania problemów. W rozważaniach nad inteligencją sensoryczno-motoryczną
omawialiśmy takie pojęcia, jak: zachowanie poszukiwawcze oparte na oczekiwaniu celu,
prześledzenie całego łańcucha schematów sensoryczno-motorycznych w celu wykrycia
końcowego efektu jakiegoś ciągu czynności, rozpoczęcie od tego celu końcowego i
posuwanie się w myśli wstecz jako metoda zbudowania planu pozwalającego na
osiągnięcie tego celu. Badaliśmy, w jakim stopniu strategie te stosowane są do
rozwiązania praktycznych problemów środowiska. Teraz wykażemy, że te same
procedury pojawiają się w badaniu tego, jak ludzie rozwiązują abstrakcyjne problemy
pojęciowe.

ANATOMIA PROBLEMU
Być może, najlepszy sposób, od którego należy zacząć, to analiza jakiegoś problemu.
Ułatwi bowiem nasz wywód, jeśli będziecie mieli jakiś pogląd na kolejne kroki i operacje,
które będziemy omawiać. Spróbujcie rozwiązać problem przedstawiony poniżej. Zajmo-
wanie się tym problemem pozwoli Wam zorientować się, jaką można tu przyjąć takuk .
oraz, jakie podjąć decyzje nawet wówczas, gdy nie uda się Wam go rozwiązać. A/y.s/c/c na
głos w toku Waszej pracy, wypowiadajcie wszystkie myśli, które przyjdą Wam do glmu
w trakcie rozwiązywania. Poświęćcie temu problemowi chociaż 5 minut, nawet jeślj
wyda się Wam, że nie czynicie postępów. Pamiętajcie, najważniejszą rzeczą w dokon\.
wanej tu analizie jest odkrycie, jakie rodzaje operacji umysłowych wykonują ludzie u,
trakcie rozwiązywania problemu. W rzeczywistości nie jest istotne, czy rozwiążecie ten
problem, czy też nie.
DONALD D=5
łGERALD
ROBERT
Jest to problem typu szyfru arytmetycznego. W wyrażeniu tym wykorz\ stano
dziesięć liter, z których każda odpowiada określonej cyfrze. Zadanie polega na tjm.
aby dla każdej litery odnaleźć odpowiadającą jej cyfrę, tak aby po zastąpieniu liter
cyframi działanie arytmetyczne dało prawidłowy wynik.
Prosimy o mówienie wszystkiego, o czym myślicie próbując rozwiązać tni
problem. Jeżeli będziecie mieli ochotę coś zapisać, notujcie to, co uznacie /a
stosowne.
Protokoły
Pierwszym krokiem w badaniu jakiegoś zjawiska jest obserwacja związanego / nim
zachowania. Oczywistą trudność w badaniu rozwiązywania problemów przez człowieka
sprawia fakt, że wiele z tego, co robi, nie da się obserwować bezpośrednio. Ludzie
wykonują własne operacje myślowe po cichu, dla siebie. Jeden ze sposobów pr/e/w\-
ciężenia tej trudności polega na skłonieniu człowieka do ujawnienia tych procesów.
prosząc go na przykład, aby opisywał na głos to, co robi, kiedy usiłuje rozwiązać problem.
W rezultacie otrzymujemy dosłowny zapis jego zwerbalizowanych procesów myślo w\ ch.
protokół werbalny. Oczywiście, mimo trudności w interpretowaniu tych protokołów,
dostarczają one niezmiernie użytecznej informacji wstępnej o procesach malenia
zachodzących w trakcie rozwiązywania problemu.
Przeanalizujemy małą część protokołu werbalnego jednej z osób badanych, która
próbowała rozwiązać problem DONALD plus GERALD. Badany był studentem
Camegie-Mellon University, otrzymał podobną instrukcję jak Wy, miał on za zadanie
głośno myśleć w trakcie poszukiwania rozwiązania. Pełny zapis protokołu werbalnego
osoby badanej zawiera około 2200 słów wypowiedzianych w ciągu 20 minut rozu u r -
wania problemu. Badany ten po raz pierwszy próbował rozwiązać problem U1^'
typu1.
):
' • ; •
1
Problem ten, jego analiza i wszelkie cytaty pochodzą z pracy Newella (1967). i
protokół rozwiązywania problemu DONALD+GERALD
Każda litera ma jedną i tylko jedną wartość numeryczną
(Pytanie to skierowano do eksperymentatora, na które on odpowiedział „Jedną
wartość numeryczną").
Mamy tu dziesięć różnych liter i każda z nich ma jedną wartość numeryczną.
Więc są dwie litery D i każdej z nich odpowiada 5; zatem T wynosi zero. Tak więc
myślę, że można to tu wpisać. Wpisuję 5 i 5, to razem zero.
Zobaczmy, czy nie ma gdzieś jeszcze T. Nie, nie ma. Zato jest jeszcze jedno D. To
znaczy, że mogę wpisać 5 z drugiego końca.
Dalej, mam dwa A i dwa L,-każda para w jednej kolumnie-aha-i R-trzy R.
Dwa L równe są jednemu R. Oczywiście, przenoszę 1 do drugiej kolumny, wynika
stąd, że R powinno być liczbą nieparzystą, ponieważ są dwa L - a suma dwu
jednakowych liczb daje zawsze liczbę parzystą, a 1 to liczba nieparzysta. A zatem R
może być równe 1 lub 3, nie 5, 7 lub 9.
(Tu nastąpiła dłuższa przerwa i eksperymentator zapytał „O czym teraz
myślisz?)
Teraz G-ponieważ R to liczba nieparzysta, a D równa się 5, to G powinno być
liczbą parzystą.
Patrzę na lewą stronę zadania, tam, gdzie sumuje się D+G. Och, nie, możliwe, że
trzeba tu jeszcze dodać 1, jeżeli musiałbym przenieść 1 z poprzedniej kolumny, gdzie
dodawane są E+O. Myślę, że zostawię to na chwilę.
Możliwe, że najlepszy sposób rozwiązania tego problemu to wypróbowanie
różnych możliwych rozwiązań. Nie jestem jednak pewien, czy jest to najłatwiejsza
droga, czy nie.
\naliza. Tekst ten będzie dla nas materiałem do analizy. Jakie prawidłowości możemy w
nim dostrzec? Pierwsze wrażenie z protokołu jest takie, że badany nie podchodzi do
problemu prosto i bezpośrednio. Raczej gromadzi on informacje i sprawdza rozliczne
•'ipotezy, ustalając, do czego one prowadzą. Często zapuszcza się w ślepy zaułek i
•
'•
' ycofując się próbuje nowej drogi. Spójrzcie na protokół. Badany startuje energicznie, od
"•izu odkrywając, że T jest równe 0. (Zamiast zero wstawiamy znak 0, aby nie było
"omyłek z literą O).
'/
Więc są dwie litery D i każdej z nich odpowiada 5; zatem T wynosi zero. Tak więc,
myślę, że można to tu wpisać. Wpisuję: 5 i 5, to razem zero.
 Następnie patrzy, gdzie da się zastosować w zadaniu wiedzę o tym, że T równa się [) •, i»
jest równe 5. Stara się znaleźć T.
Zobaczymy, czy nie ma gdzieś jeszcze T? Nie, nie ma.
To się nie udało, a co z Dl
Za to jest jeszcze jedno D. To znaczy, że mogę wpisać 5 z drugiego końca.
Odnotowawszy już ten fakt, badany odnajduje nowy obiecujący punkt wyjścia ze względu
na możliwość rozwiązania problemu.
Dalej mam dwa A i dwa L-każda para w jednej kolumnie i R-trzy R.
Dwa L równe są jednemu R. Oczywiście, przenoszę 1 do drugiej kolumny, wynika
stąd, że R powinno być liczbą nieparzystą...
Chociaż doszedł już do wniosku, że R jest liczbą nieparzystą, ponownie wraca do tej
sprawy, jakby sprawdzając swój wywód:
... ponieważ są dwa L- a suma dwu jednakowych liczb daje zawsze liczbę parzystą, a I
to liczba nieparzysta.
Ale tym razem posuwa się w analizie nieco dalej i konkretyzuje listę możliwych liczb:
A zatem R może być równe 1 lub 3, nie 5, 7 lub 9.
Po dłuższej przerwie badany jednak rezygnuje z tej drogi, przyczyna jest oczywista: nic
ma sposobu na wybranie spośród wielu kandydatów odpowiedniej wartości dla R. Po-
nownie powraca do myśli, że R jest liczbą nieparzystą i czy daje to jakieś informacje o G.
Teraz G - ponieważ R to liczba nieparzysta, a D równa się 5, to G powinno być liczbą
parzystą.
Ta krótka analiza pierwszych pięciu minut protokołu wystarcza, aby ukazać pewne
ogólne schematy w zachowaniu badanego w czasie rozwiązywania problemu. Zna on
ogólny cel, który stara się osiągnąć. Pierwsza rzecz, jaką robi, to rozbicie tego końcowego
celu na pewną liczbę małych kroków. Następnie przystępuje do sukcesywnego spraw-
dzenia różnych prostych strategii, mając nadzieję, że każda z nich dostarczy mu
określonej informacji. Jedne strategie przynoszą efekty i liczba danych ciągle wzrasta.
Inne strategie wyraźnie nie funkcjonują: w takim wypadku badany rezygnuje z nich i
próbuje innych sposobów.
Opis ten można również odnieść do szerokiego wachlarza problemów i zadań
poznawczych. Podobne ogólne zasady odnajdujemy w sensoryczno-motorycznym
rozwiązywaniu problemów praktycznych. Ale w przedstawionym opisie jest na razie
wiele niejasności, wiele pytań bez odpowiedzi. Co się kryje za procesem rozbijania na
kolejne proste kroki w toku osiągania końcowego celu? Skąd osoba badana wie, jakiego
Ypu strategie mogą być przydatne w rozwiązywaniu danego problemu? Skąd wie, jaką
t
konkretną strategię najlepiej zastosować w danej chwili? Skąd wie, czy zastosowana w
jaiiytn momencie strategia pozwoli na osiągnięcie celu, czy też zaprowadzi go w ślepą
uliczkę? Aby móc odpowiedzieć na te pytania, potrzebna jest procedura doskonalsza od
analizy protokołu.
Graf rozwiązywania problemu
Protokoły werbalne są dosyć niewygodne do analizy. W celu dokładniejszego zbada-
nia procesu rozwiązywania problemu, potrzebna jest metoda pozwalająca na przed-
stawienie zachodzących tu zdarzeń. Użyteczną techniką jest zastosowanie obrazu wzro-
kowego sekwencji operacji wykonywanych w czasie rozwiązywania problemu. Jedną
z technik przydatną do tego celu jest graf rozwiązywania problemu, metoda rozwinię-
ta przez Allena Newella z Carnegie-Mellon University (patrz Simon i Newell, 1971).
Sumy wiedzy. Na podstawie analizy protokołu stwierdziliśmy, że badany stopniowo
gromadzi informację o problemie, stosując odpowiednie reguły lub strategie. Operuje swą
n-yjściową wiedzą dodając do niej stwierdzenia dotyczące problemu. Cała informacja o
problemie, jaką badany dysponuje w danym momencie, nazywa się stanem jego wiedzy,
h każdym razem, kiedy zastosuje on określoną operację do określonego nowego faktu,
zmienia się stan jego wiedzy. Opis jego zachowania w trakcie rozwiązywania problemu
powinien uwzględniać to stopniowe przechodzenie od jednego do drugiego stanu wiedzy.
\a naszym diagramie stan wiedzy przedstawimy graficznie w postaci kwadratu, a
operację związaną z przechodzeniem z jednego stanu wiedzy do drugiego w postaci
>trzałki (rys. 14-1).
Operacja
RYSUNEK 14-1 Stany wiedzy
Teraz protokół możemy przedstawić jako zbiór kwadratów, połączonych strzałkami
'pisującymi drogę, jaką musi przejść osoba badana poprzez kolejne stany wiedzy. Aby to
"lustrować, powróćmy znów do protokołu zadania DONALD+GERALD.
"'((/zadania DONALD+GERALD. Początkowe wypowiedzi osoby badanej dotyczą po
'tostu weryfikacji, czy rozumie reguły zadania. Sama dedukcja zaczyna się dopiero od
Sierdzenia:
Są dwie litery D i każdej z nich odpowiada 5; zatem T wynosi zero.
 Badany w sposób oczywisty przetwarza informację zawartą w tej kolumnie, w której
występuje D+D = T. Nazwijmy tę operację przetwarzaniem kolumny 1 (Ponumerujcie
sześć kolumn zadania, licząc od prawej do lewej. Operacja ta posuwa badanego od
początkowego stanu wiedzy (kiedy wie, że D = 5) do nowego stanu, stanu 2, kiedy wie
również, że T = 0. (Zamiast zera wstawiamy znak 0, aby nie było pomyłek z literą O.) Czy
osoba badana wie również o tym, że należy dokonać przeniesienia do następnej kolumny
2? Do tego momentu nie ma o tym wzmianki w protokole. Wybiegając jednak nieco w
przód, czytamy: Oczywiście, przenoszę 1, a zatem badany wie o tym. Jak do tej chwili
nasz graf ma dwa stany wiedzy, co przedstawia rysunek 14-2.
RYSUNEK 14-2
Kilka następnych twierdzeń z protokołu koncentruje się na zapisie danych, które do
tego momentu osoba badana zebrała. Następnie mamy próbę znalezienia innych
kolumn, w których znajduje się T lub D. Pierwsza operacja poszukiwania nowej kolumny
z (T) nie przynosi sukcesu, druga kończy się powodzeniem, znajduje kolumnę zawiera-
jącą D. Graf rozwiązywania problemu posunął się nieco jak na rysunku 14-3 (na rysun-
ku stare stany wiedzy są niezacieniowane, zaś ostatni, dodany diagram został zacie-
niowany).
RYSUNEK 14-3
Teraz osoba badana decyduje się znów na to, aby sprawdzać nowe kolumny, próbując
najpierw z kolumną 3, a potem z 2.
Dalej mam dwa A i dwa L - każda para w jednej kolumnie - i R - trzy R.
Prowadzi ją to do tego punktu rozważań, gdzie warto zacząć przetwarzać kolumnę 2. W
efekcie przechodzi od stanu wiedzy 4 do stanu 5, gdzie konkluduje, że R jest liczbą
nieparzystą. Postęp ten został pokazany na rysunku 14-4.
RYSUNEK 14-4
Cofanie się. Teraz osoba badana cofa się do stanu uprzednio osiągniętego. Zwróćcie
uwagę na ciąg czynności. Początkowo, przy stanie 5, mówi:
Dwa L równe są jednemu R. Oczywiście, przenoszę 1 do drugiej kolumny, wynika
stąd, że R powinno być liczbą nieparzystą...
Ale teraz decyduje się na ustalenie wartości liczbowej litery R, w tym celu wraca do stanu
4 i wypróbowuje nowe podejście.
... ponieważ są dwa L - a suma dwu jednakowych liczb daje zawsze liczbę parzystą,
a 1 to liczba nieparzysta. A zatem R może być równe 1 lub 3, nie 5, 7 lub 9.
Na grafie (rys. 14-5) ten ruch cofania się przedstawiony jest w ten sposób, że strzałka do
następnego stanu 6 przechodzi od stanu 4. Stan 6 - t o po prostu ten sam stan co stan 4,
tylko w późniejszym czasie. W stanie 7 badany ponownie powraca do faktu, że R jest
liczbą nieparzystą, a w stanie 8 metodycznie sprawdza wszystkie Hczby nieparzyste.
RYSUNEK 14-5
Zauważcie, że kiedy już badany generuje liczby kandydujące do R, wykonuje tę pracę
metodycznie, nie wykluczając wartości wykorzystanych uprzednio. A więc najpierw po
prostu wytwarza, a następnie dopiero odrzuca możliwość, że R = 5. Nie pomija jednak
zwyczajnie takiej ewentualności.
Następna partia zapisu ilustruje trudności, jakie ma eksperymentator sporządzający
protokół. Osoba badana milczy, a więc eksperymentator musi się włączyć i poprosić ją,
aby mówiła dalej. W rezultacie nie mamy pewności, jakie możliwe wartości dla R zostały
wykorzystane. Widzimy raczej, że proces ponownie się cofa; tym razem badany
przechodzi do kolumny 6 i wychodząc z założenia, że R jest liczbą nieparzystą, a D jest
równe 5, wnioskuje, że G musi być liczbą parzystą. Prowadzi nas to do stanu 10.
Teraz G - ponieważ R to liczba nieparzysta, a D równa się 5, to G powinno być liczbą
parzystą.
Chociaż dedukcja ta nie jest prawidłowa, to jednak w sytuacji przedstawionej w stanie 10
odpowiada aktualnemu stanowi wiedzy osoby badanej (patrz rys. 14-6). Jednakże

RYSUNEK 14-6
możliwość że G niekoniecznie musi być liczbą parzystą, dość szybko przychód/i mu dn
głowy.
Patrzę na lewą stronę zadania, tam, gdzie sumuje się D+G. Och, nie, możliwi1. tx
trzeba tu będzie jeszcze dodać 1, jeżeli musiałbym przenieść 1 z poprzedniej kohiinn>.
gdzie dodawane są E4O. Myślę, że zostawię to na chwilę.
To ostatnie stwierdzenie wskazuje, że osoba badana chce ponownie przystąpić do pr.k->
nad kolumną 6, która kończy się na stanie 12, uznając możliwość przeniesienia,
następnie decyduje się raz jeszcze na cofnięcie się, nie zajmując się już wartością G. Na
tym zakończymy analizę fragmentu protokołu. Odpowiedni fragment grafu rozwiązy-
wania problemu przedstawiony został na rysunku 14-6.
Ten krótki fragment analizowanego protokołu ilustruje metodę rozłożenia 1 graficz-
nego przedstawienia kolejnych kroków prowadzących do rozwiązania problemu.
gysunek 14-7 przedstawia w formie schematycznej graf całego protokołu rozwiązywania
problemu, osoba badana zużyła na wykonanie tego zadania 20 minut2.
Analizując cały protokół dostrzegamy te same prawidłowości. Osoba badana najwi-
doczniej dysponuje niewielkim zasobem różnych strategii, które wielokrotnie powtarza,
pełna analiza zawiera nieco ponad 200 przejść między kolejnymi stanami wiedzy, jednak
do opisania ich wystarczyły zaledwie cztery różne operacje.
Graf rozwiązywania problemu jest jedną z metod podziału etapów rozwiązywania
problemu, rozłożenia tego procesu na serię małych kroków. Przedstawia graficznie
niieszaninę sukcesów i pomyłek typowych w rozwiązywaniu każdego problemu. Ta
ogólna forma analizy i schemat zachowania się wydają się możliwe do zastosowania w
bardzo różnorodnych sytuacjach problemowych. Oczywiste jest, że konkretne reguły
stosowane przez badanego zależą przede wszystkim od rodzaju problemu, jednak ogólna
struktura jego zachowania w toku rozwiązywania problemów jest zawsze podobna.
Badany przekształca problem ogólny na szereg prostych podcelów i podproblemów. W
każdym momencie osiągnięty postęp stanowi sumę stanów wiedzy. Przedstawia infor-
mację nagromadzoną do tego momentu. Badany przechodzi od jednego stanu wiedzy do
drugiego usiłując zastosować jedną z operacji wybranych z niewielkiego zbioru. W
wypadku powodzenia zdobywa nową informację, przechodząc tym samym do nowego
stanu wiedzy. Posuwa się okrężnie, drogą prób i błędów, sprawdzając skuteczność
różnorodnych operatorów, cofając się, kiedy dany ciąg operacji doprowadzi go do
martwego punktu, aby zacząć od nowa. Do opisu jego zachowania wprowadzone zostały
takie pojęcia, jak: cele, stany wiedzy i operatory. Zobaczymy, na ile te terminy znajdą
zastosowanie w odniesieniu do rozwiązywania problemów w ogóle.
>TRATEGIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW
Jeśli łamigłówka, którą rozwiązaliście przedtem nim rozwiązaliście tę, była
trudniejsza aniżeli łamigłówka, którą rozwiązaliście potem, jak rozwiązaliście
łamigłówkę, którą rozwiązaliście przedtem, nim rozwiązaliście tę, to czy łamigłów-
ka, którą rozwiązaliście przedtem, nim rozwiązaliście tę, była od niej trudniejsza czy
też nie? (Restle, 1969)
Ostateczny cel tej zagadki jest jasny: podanie odpowiedzi tak lub nie. Jeżeli jednak
czniemy po prostu analizować zdanie od początku do końca, szybko ugrzęźniemy w
•-o skomplikowanej strukturze lingwistycznej. Poszukiwanie rozwiązania w kierunku
:
Stosowanie grafu. Czytając grafy zawsze zaczynamy od lewej górnej klatki i posuwamy się poziomo w
Wiwo. Kiedy dojdziemy do końca, wracamy do lewego krańca następnej linii i znów posuwamy się poziomo w
Prawo. Przechodzimy kolejno przez wszystkie poziomy nie powtarzając żadnego z nich aż przejdziemy przez
ł
«\stkie idąc zawsze z lewa na prawo. Reguta brzmi: Przechodź wszystkie punkty grafu idąc na prawo do
"Olka, następnie z powrotem do następnej linii poziomej i tak dalej, Powtórz czytanie grafu tyle razy, ile jest to
Wtr/ebne.
 ^ przodu nie daje efektu. A co będzie, jeśli przyjmiemy odwrotną, tj. od tyłu, drogę
„oszukiwań? Zacząć od sformułowania celu - odpowiedzieć tak lub n i e - a następnie
^stanowić się, czego potrzeba, aby osiągnąć cel. Nie ulega wątpliwości, że najlepsza w
:Vm wypadku będzie strategia polegająca na rozbiciu zdania na podcele, z którymi
,nacznie łatwiej sobie poradzić. Na przykład, można przyjąć taki podcel, po prostu
jróbować zrozumieć każdą frazę zdania. Jaki operator okaże się dobry do osiągnięcia
e
go podcelu?
Jeden sposób polega na wprowadzeniu w miejsce różnorodnych zagadkowych
sformułowań takich oznaczeń, jak np. litery alfabetu. Każdą frazę dotyczącą danej
iaaadki zastępujemy zatem odpowiednią literą. Fraza ta odpowiada oczywiście frazie ta
łamigłówka. Określamy ją konkretnie łamigłówka A. A więc,

ta = ta łamigłówka = łamigłówka A.

podstawiając odpowiednie oznaczenie, przekształcamy tekst zagadki w nowy, bardziej

zrozumiały.

Jeśli łamigłówka, którą rozwiązaliście przedtem, nim rozwiązaliście łamigłówkę A,

była trudniejsza aniżeli łamigłówka, którą rozwiązaliście potem, jak rozwiązaliście
łamigłówkę, którą rozwiązaliście przedtem, nim rozwiązaliście łamigłówkę A, to czy
łamigłówka, którą rozwiązaliście przedtem nim rozwiązaliście łamigłówkę A, była
trudniejsza niż łamigłówka A, czy też nie?

Wyszło nieźle: spróbujmy jeszcze raz tej samej metody. Zastępujemy we wszystkich
przypadkach frazę „łamigłówka, którą rozwiązaliście przedtem nim rozwiązaliście
łamigłówkę A frazą „łamigłówka B". Po tym podstawieniu mamy nową wersję tekstu
zadania:

Jeśli łamigłówka B była trudniejsza aniżeli łamigłówka, którą rozwiązaliście potem,

jak rozwiązaliście łamigłówkę B, to czy łamigłówka B była trudniejsza niż
łamigłówka A?

Jeszcze jedna fraza w tekście wymaga interpetacji: „łamigłówka, którą rozwiązaliście

potem jak rozwiązaliście łamigłówkę B". Zgodnie ze stosowanymi zasadami podstawie-
nia łamigłówka poprzedzająca A to łamigłówka B. A zatem odwracając stosunki
otrzymamy wariant, w którym łamigłówka następująca po łamigłówce B, to łamigłówka
A. Tak więc frazę „łamigłówka, którą rozwiązaliście potem, jak rozwiązaliście łamig-
łówkę B", należy zastąpić frazą „łamigłówka A". Teraz już problem jest wręcz
tanalny:

Jeśli łamigłówka B była trudniejsza aniżeli łamigłówka A, to czy łamigłówka B była

trudniejsza niż łamigłówka A?

238 stanów
RYSUNEK 14-7. Źródło: Simon i Newell (1971).

Poszukiwanie rozwiązań
Omawiany przykład wskazuje na nowe strategie, jakie stosują ludzie próbujący rozwiążą •
określone problemy. Większość problemów wymaga obrania kierunku poszukiwań <|(
przodu". Inaczej mówiąc, początkowo wypróbowujemy określoną metodę atakowani'
problemu, a następnie sprawdzamy, czy przyniosła nam ona jakikolwiek postęp. ]^i\-
tak, to posuwamy się dalej w tym samym kierunku od osiągniętego już punktu. Proces ten
jest podobny do rzeki tworzącej meandry na zboczu góry. Woda po prostu zaczyn•!
płynąć w dół po pochyłości: wyłącznie rzeźba powierzchni ziemi określa dokładną drogo
przepływającej wody. Ważnym aspektem tego faktu jest to, że poszukiwanie od początku
do końca dokonuje się za pomocą prostych, bezpośrednich kroków. W tej szczególnej
łamigłówce o łamigłówkach, takie proste poszukiwanie do przodu nie dało rezultatu
Inne podejście to zaczynać od końca. W takim ujęciu koncetrujemy się na pożądanym
rozwiązaniu i zastanawiamy się, jaki poprzedzający krok należy uczynić, aby dotrzeć do
tego rozwiązania. Po dokładnym ustaleniu tego kroku, określamy krok bezpośrednio go
poprzedzający i tak dalej, a w najlepszym wypadku aż do punktu wyjścia, który został
podany w sformułowaniu danego problemu. Poszukiwanie w kierunku odwrotnym jest
niezwykle użyteczne w wypadku pewnych problemów wzrokowych, na przykład
poszukiwanie na mapie drogi z jednego punktu do drugiego.
W poszukiwaniu w kierunku odwrotnym postęp dokonuje się małymi krokami.
Określony zostaje podcel i czynione są próby jego rozwiązania. Pojawia się tu jedna z
najskuteczniejszych strategii: analiza środków-celów {means-ends analysis). W analizie
tej pożądany podcel ( w tym wypadku najbliższy podcel) jest porównywany z aktualnym
stanem wiedzy. Problem polega na odnalezieniu odpowiedniego operatora - środka -
który zmniejszałby istniejącą rozbieżność. W wypadku problemu z łamigłówkami celem
było zrozumienie poszczególnych fraz zdania; stanem wiedzy była złożona struktura
lingwistyczna. Środek redukujący różnice między jednym a drugim polegał na uprosz-
czeniu fraz przez wprowadzenie właściwych oznaczeń. Jest to jeden z przykładów
zastosowania strategii analizy środków-celów. Strategia ta znajduje częste zastosowanie
w wielu różnych sytuacjach problemowych, często z nadzwyczajnym powodzeniem.
Wybór operatorów
Skąd przyszła nam do głowy myśl, aby skomplikowaną frazę zastąpić literą i tym samym
uprościć problem łamigłówki? Bez wątpienia jednym z głównych problemów jest
znalezienie właściwych operatorów, zdolnych do działania w danej sytuacji. Podział
ogólnego problemu na podcele jest z pewnością użyteczny w momencie pojawienia się
problemu. Analiza środków-celów jest użyteczna przy ocenie wartości danego operatora
dla rozwiązania zadania. Ale żadna z tych taktyk nie mówi nam, jaki operator należy
właśnie wybrać.
Ijciirystyki. Matematyk Polya (1945) uważa, że w celu rozwiązania problemu:
Po pierwsze, musimy zrozumieć problem. Musimy jasno rozumieć cel, ustalić
niezbędne warunki oraz dane. Po drugie, musimy obmyśleć plan, który doprowadzi
nas do rozwiązania.
.\le sedno sprawy polega na obmyśleniu odpowiedniego planu, właściwych operatorów,
!;ióre doprowadzą do rozwiązania.
W badaniach nad rozwiązywaniem problemów rozróżniane są dwa typy planów lub
operatorów: algorytmiczny i heurystyczny. Różnica między nimi jest teka, że jeden z nich
gwarantuje uzyskanie prawidłowego wyniku. Algorytm to zbiór reguł, które, jeśli są ściśle
:ir/estrzegane, prowadzą automatycznie do generowania prawidłowego rozwiązania.
Reguły mnożenia stanowią swoisty algorytm: jeśli będziemy je stosować właściwie,
zawsze otrzymamy prawidłową odpowiedź. Heurystyki są bardziej podobne do reguł
taktycznych; są to procedury lub wskazówki, którymi można posługiwać się bez
większej trudności, a ich wartość opiera się na ich efektywności w rozwiązywaniu
poprzednich problemów. Jednak w odróżnieniu od algorytmów metody heurystyczne nie
gwarantują pełnego powodzenia. Dla wielu bardziej skomplikowanych i zarazem
bardziej interesujących problemów nie znaleziono odpowiednich algorytmów rozwiąza-
nia, a może w ogóle one nie istnieją. W tych wypadkach należy posłużyć się metodami
turystycznymi.
Niezmiernie ważna metoda heurystyczna polega na odnajdywaniu analogii między
Janym problemem a innymi problemami ze znanym rozwiązaniem. Często wymaga to
jmicjętności rozpoznawania ukrytych podobieństw, a jednocześnie pewnego sprytu, aby
ignorować oczywiste różnice. Rozwiązanie przez analogię jest niezwykle cenne, jeżeli
sawet analogia ta jest dość odległa. Istnieje oczywiście niebezpieczeństwo doszukiwania
<ic analogii tam, gdzie w ogóle jej nie ma, powoduje to znaczną stratę czasu i wysiłku,
zanim błąd zostanie odkryty i poszukiwania podjęte zostaną na nowo.
Heurystyki wchodzą w grę w każdej skomplikowanej sytuacji rozwiązywania proble-
mu. W gruncie rzeczy wiele z badań poświęconych myśleniu i rozwiązywaniu proble-
mów w znacznej mierze sprowadza się do poszukiwania określonych rodzajów heurystyk
losowanych przez ludzi. Rozpatrzenie przytoczonego niżej przykładu ułatwi zrozumie-
lie roli strategii heurystycznej.
•jra w szachy. Podręczniki gry w szachy nie dostarczają przepisów gwarantujących
•Ograną. Raczej zawierają one pewne reguły heurystyczne:
Należy kontrolować cztery pola środkowe.
Należy zapewnić bezpieczeństwo królowi.
•'V istocie różnice między szachistami wydają się wynikać głównie z siły i skuteczności
thematów heurystycznych zastosowanych w trakcie gry (patrz Simon i Simon, 1962).
działanie tych reguł widoczne jest szczególnie w końcówce partii-to znaczy w trakcie
 tfinut, wynika z tego, że zadanie takie nie wymaga uruchomienia jakichś nadzwyczaj-
ostatnich kilku ruchów tuż przed daniem mata królowi (atak na króla przeciwnika t ;! ; nych zdolności umysłowych. W rzeczywistości zadanie to wydaje się podobne do zadania
przeprowadzony, że nie ma przed nim obrony). Niektóre końcówki zaczynają się o ,;,|,. wymagającego zapamiętania w ciągu 15 minut 75 do 100 słów, ułożonych w poprawnym
osiem ruchów przedtem nim nastąpi mat. gramatycznym porządku (na przykład trzech zdań tego tekstu). Obserwowane różnice
Jeśli rozważymy wszystkie możliwe ruchy i przeciwruchy występujące w ka/il\jv między szachistami pod względem ich różnych możliwości zależą raczej od skuteczności
stadium gry w szachy, to otrzymamy około tysiąca kombinacji, które teoretycznie mo^ ^lektywnych schematów heurystycznych, które stosują, a w mniejszym stopniu od
wystąpić. Liczba możliwych sekwencji złożonych z ośmiu ruchów może być równa 10(m- .-/ystych zdolności umysłowych.
(a jeśli wolicie, milionowi miliardów miliardów). Jeśli chcielibyśmy zbudować a Igois im.
aby ocenić najlepszą z możliwych kombinacji, musielibyśmy zbadać dosłownie miliari!;.
różnych możliwości. Podobny wysiłek przekracza nawet możliwości niezwykle v\h. Ograniczenia metody analizy protokołów
kiego komputera.
Szachista, oczywiście, nie sprawdza wszystkich możliwych kombinacji, aby poi!j;K Zaczynając od zwerbalizowania przez osobę badaną jej myśli w trakcie rozwiązywania
decyzję. Analizuje jedynie w dość ograniczonym zakresie te ruchy, które, jego zdanien-.. problemu, mogliśmy dowiedzieć się nieco o naturze zaangażowanych tu procesów
mogą doprowadzić do uzyskania oczekiwanych efektów. Skąd on wie o tym, kió:v / :nyślowych. Co więcej, nawet sama analiza protokołów nie ogranicza się wyłącznie do
milionów możliwych ruchów należy dokładnie przeanalizować? czystej sytuacji rozwiązywania problemów. Kiedy psycholog kliniczny próbuje zbadać
Badania nad mistrzami szachowymi-posiadającymi tytuły Arcy mistrzów międ/\ na- <wego pacjenta, to procedury, jakie stosuje, są oparte na nieco mniej sformalizowanej
rodowych - dostarczają informacji o tym, że mistrzowie szachowi posługują się pr/\ analizie protokołu wywiadu ze swoim pacjentem, istota sprawy jest ta sama. Stara się
ocenie sytuacji i wyborze ruchów licznymi regułami heurystycznymi. Reguły te N
uporządkowane według ich ważności i ten porządek wykorzystywany jest przy w\rw.v
najlepszego ruchu. Próbka wybranych heurystyk wykorzystywanych przez arcymisir/.ów
szachowych pozwoli nam lepiej zorientować się, w jaki sposób poszukują oni odpowied-
nich operatorów:
• Należy dać pierwszeństwo podwójnemu szachowi (ruch, który powoduje równo-
czesne zaatakowanie króla przez dwie figury) oraz odkrytemu szachowi (ruch, któr\
stwarza sytuację do ataku króla przeciwnika w efekcie wycofania własnej figim /
linii ataku). . . . .
• W przypadku dwu możliwości szachowania równocześnie, atakuj silniejszą hgunj
(siła figury zależy od różnorodności ruchów, jakie może ona wykonywać w irakcie
gry)- . . . . .
• Daj pierwszeństwo tym ruchom, na które przeciwnik może odpowiedzieć jed\nic
minimalną liczbą ruchów.
• Daj pierwszeństwo szachowania tej figurze, która do tego momentu nie nale/ala do
grupy figur aktywnych.
• Daj pierwszeństwo takiemu szachowi, który zmusza króla przeciwnika do oddalenia
się od własnych pól.
Są to proste reguły. Jednakże, gdy zastosuje sieje do pewnej liczby typowych końom ck
szachowych (wziętych z dowolnego podręcznika szachowego), w wielu wypadkach
zapewniają sukces. Jeszcze ważniejsze jest to, że zapamiętanie ich nie jest dla szachM>
zbyt uciążliwe i nie wymaga specjalnej pojemności pamięci: wystarczy, aby rozwa/>l on
jedynie od 9 do 77 możliwości w fazie eksploracji dotyczącej osiągania rozwiązania. i ^ -"
do 19 możliwości w fazie weryfikacji, kiedy utwierdza się w przekonaniu, 70 _u^
kombinacja ruchów jest rzeczywiście wartościowa i logiczna. Ponieważ na znale/ICIIK1
RYSUNEK 14-8
rozwiązania niektórych ze wspomnianych problemów arcymistrzowi potrzeba oko.o ..
odgadnąć naturę operacji wewnętrznych w strukturze pamięci, śledząc wybrane pr/c-
pacjenta drogi, których odbicie znajduje w jego wypowiedziach.
Niebezpiecznie byłoby całkowicie zawierzyć metodzie analizy protokołu. Przykładem
tego może być jedno z wcześniejszych badań nad rozumowaniem (Maier, 1931) \y
eksperymencie tym posłużono się dwoma sznurami zwisającymi z sufitu. Zadanie osoby
badanej polegało na związaniu obu końców sznura, jednakże były one tak oddalone od
siebie, że badany nie mógł ich równocześnie złapać (rys. 14-8). Liczba możliwych
rozwiązań wiązała się ze zręcznym wykorzystaniem wielu różnych przedmiotów, niby
przypadkowo rozrzuconych na podłodze pokoju, w którym przeprowadzano ekspery-
ment. Maiera interesowało tylko jedno rozwiązanie, stosował więc system wskazówek
(sugestii), aby skłonić swoich badanych do wybrania tego właśnie rozwiązania. (Świado-
mie nie podajemy odpowiedzi, abyście sami spróbowali rozwiązać to zadanie). Ekspe-
rymentator (który znajdował się w tym samym pokoju co osoba badana) posługiwał sie
dwiema różnymi wskazówkami.
Wskazówka 1. Eksperymentator spaceruje po pokoju i przechodząc obok sznura
wiszącego bliżej środka pokoju, nieznacznym ruchem powoduje jego rozkołysan ie.
Odbywa się to w taki sposób, aby osoba badana niczego nie podejrzewała.
Eksperymentator, idąc po prostu w stronę okna, po drodze zaczepia o sznur.
Wskazówka 2. W wypadku, gdy wskazówka 1 nie przyniosła rezultatu, ekspery-
mentator po upływie kilku minut bierze w ręce szczypce i zwracając się do osoby
badanej mówi: „Posługując się wyłącznie tym przedmiotem, można znaleźć inny
sposób rozwiązania tego zadania". [Szczegółowy opis wskazówek udzielanych przez
Maiera znajduje się w jego artykule (1931).]
Maier podzielił osoby badane, które prawidłowo rozwiązały problem po otrzymaniu
wskazówek, na dwie grupy-do jednej grupy należały osoby, które rozwiązały problem
od razu „całościowo" („Rozwiązanie przyszło samo, nie wiem jak"), a do drugiej te, które
najwyraźniej rozwiązywały go etapami („Popatrzmy, jeżeli mógłbym ruszyć sznur...
rzucić weń czymś... dmuchnąć na niego... rozkołysać jak wahadło... aha!")- Interesujące
nas różnice między obiema grupami polegają na różnym sposobie relacjonowania
wartości wskazówek. Osoby badane, które rozwiązały zadanie od razu „całościowo", nie
wspomniały o tym, że korzystały ze wskazówek; ci zaś, którzy dochodzili do rozwiązania
drogą kolejnych kroków, przyznali (z jednym wyjątkiem), że wskazówka pomogła im w
tym. Interesująca jest kwestia, czy istotnie przedstawiciele grupy „całościoyvej" nie
wiedzieli o tym, że korzystali ze wskazówek. Jeżeli tak było, to możemy oczekiwać, że
protokoły robione w czasie eksperymentów nad rozwiązywaniem problemów, mogą
pomijać szereg kroków ważnych dla rozwiązania tych problemów.
Po pierwsze, jest jasne, że osoby badane, które nie wspominały o roli wskazówek,
rozwiązały zadanie szybciej niż grupa osób, które nie otrzymały w ogóle żadnej
wskazówki w tym względzie. Średnio, większość badanych znalazła rozwiązanie wciągu
jednej minuty od otrzymania wskazówki. W grupie, która nie korzystała w ogóle ze
wskazówek, jedynie 20% osób znalazło prawidłowe rozwiązanie, chociaż otrzymały poi
godziny na rozpracowanie problemu. A może osoby z grupy „całościowej" dostrzegły
wskazówkę, ale nie chciały się do tego przyznać. Wydaje się to mało prawdopodobne. Te
osoby badane, które rozwiązywały problem etapami, bez wahania przy opisywaniu
sposobu rozwiązywania wymieniają rolę wskazówki. Dlaczego zatem dla osób z grupy
„całościowej" miałoby to być tajemnicą? Nasuwa się wniosek, że wskazówka w
znacznym stopniu ułatwiła im rozwiązanie, chociaż nie uświadamiały sobie jej roli. Jeżeli
osoba badana nie dostrzega oczywistego kroku w swym postępowaniu, to jej protokół z
całą pewnością jest niepełny.
Musimy założyć zatem, że badany rozwiązując problem odwzierciedla w swym opisie
słownym różnorodne strategie i operacje myślowe, które przeprowadza w trakcie
dochodzenia do rozwiązania. Pomimo to nie wszystkie jego procesy wewnętrzne znajdują
dokładne odbicie w jego sprawozdaniach werbalnych. To, co jest w nich dostępne,
stanowi jedynie częściowy opis zachodzących procesów wewnętrznych.
W konkluzji musimy stwierdzić, że tylko część aktywności poznawczej osoby badanej
dostępna jest obserwacji zewnętrznej. Zapis będzie bardziej kompletny, jeśli zachęcimy
badanego do szczegółowego werbalizowania swego procesu myślowego i jeśli będziemy
sporządzać protokół w trakcie trwania czynności rozwiązywania. Nawet „całościowi"
badani Maiera mogliby uświadomić sobie rolę wskazówki, gdyby uprzedzano ich
wcześniej, że powinni uważnie śledzić tok swoich myśli i informować na głos o drogach
dochodzenia po omacku do rozwiązania. Tak czy inaczej, bez względu na pewne jej
słabości analiza protokołów stanowi skuteczną metodę rekonstrukcji zdarzeń zachodzą-
cych w świadomości człowieka rozwiązującego problem oraz badania strategii myślenia,
którymi posługuje się on w tych złożonych zadaniach.
STANY WEWNĘTRZNE A STANY ZANOTOWANE W PROTOKOLE
W celu zilustrowania naszego problemu rozpatrzmy różnice między trzema różnymi przestrze-
niami problemu: wewnętrzną, zapisaną w protokole, i zewnętrzną. Przyjmujemy, że badany
rozwiązuje problem wewnętrznie według pewnych ogólnych strategii i określonych operacji, które,
jak mamy nadzieję, są zgodne ze strategiami i operacjami analizowanymi w grafie rozwiązywania
problemu. Rozwiązanie to jest przedstawione w przestrzeni wewnętrznej, dlatego nie możemy go
obserwować bezpośrednio. Wypowiedzi ustne dokonywane przez osobę badaną w trakcie
rozwiązywania problemu - protokół - są zapisem rozwiązywania problemu w przestrzeni proto-
kołu. Ponadto badany, posuwając się w kierunku rozwiązania, robi jakieś notatki, wykonuje pewne
czynności, tworząc w ten sposób przestrzeń zewnętrzną swego rozwiązania.
Zastanówmy się, jak te trzy „przestrzenie" mają się do siebie wzajemnie. Przestrzeń wewnętrzną
można przedstawić schematycznie w postaci grafu rozwiązywania problemów. Na rysunku 14-9
przedstawiony został przykład przestrzeni wewnętrznej, w której występują 22 stany. Ale osoba
badana może przedstawić jedynie część z nich, w swym protokole-co zaznaczone zostało w
postaci zaciemnionych kwadratów. W tym wypadku, jedynie 13 z 22 stanów pojawia się w jego
protokole. Graf rozwiązywania zadania w przestrzeni protokołu może wyglądać na przykład tak,
jak to zostało przedstawione na rysunku 14-10.
 RYSUNEK 14-9

Wyraźnie widać co zaszło. W „przestrzeni" protokołu wygląda to tak, jakby osoba badana
przeszła bezpośrednio od stanu 1 do stanów 5 i 6. Stany pośrednie 2 i 4, jak też ślepa droga
prowadząca do stanu 3, zostały całkowicie pominięte. Na dodatek stany 10 i 13 następują po stanie
7. Często w toku analizy protokołu można dostrzec brak pewnych łączących ogniw. W omawianym

Przestrzeń protokołu

RYSUNEK 14-11

wypadku protokół zawiera sprzeczności: stany 10 i 13 nie mają takiego charakteru, aby jeden
wynikał z drugiego, a ponadto żaden z nich nie może występować bezpośrednio po stanie 7. W
takim wypadku możemy wprowadzić pewne stany hipotetyczne, nazwijmy je A i B. Wiemy, że są
one niezbędne, ponieważ jednak nie zostały zapisane w protokole, możemy jedynie domyślać się
ich istnienia. Podobnie gubi się stan 18, ponieważ nie można go odróżnić od stanu 20.
Ostateczny graf zrekonstruowany na podstawie protokołu ma wiele podobieństwa z grafem
stanów wewnętrznych, jednakże nie stanowi on z pewnością odbicia zachodzących tam procesów
(rys. 14-11). Stosunki między stanem wewnętrznym a stanem protokołowym można sobie
RYSUNEK 14-10 wyobrazić na przykład w ten sposób, że procesy wewnętrzne znajdują swe odzwierciedlenie w
protokole jedynie okazjonalnie. Przechodząc przez kolejne stany wewnętrzne, badany tworzy rr
poziomie zachowania skondensowaną wersję wewnętrznych procesów myślowych.
MECHANIZMY MYŚLENIA
Strategie rozwiązywania problemów, które omawialiśmy, zależą od ogólnego charakteru
procesów zachodzących w mózgu człowieka oraz od ich organizacji. Co więcej, te ogólne
zasady organizacji muszą też stosować się do określonych systemów, które przechowują,
wydobywają i wykorzystują informacje, niezależnie od tego, czy są to systemy elektro-
niczne czy biologiczne. Każdy system, będący w interakcji z nieustannie zmieniającym
się światem zewnętrznym, musi gromadzić i przetwarzać informacje, z tego właśnie faktu
wynika szereg fundamentalnych problemów, wspólnych dla wszystkich systemów tego
typu.
W związku ze znacznym stopniem ogólności, gdy usiłujemy odnaleźć zasady
organizacji mózgu ludzkiego, celowe jest przeanalizowanie zasad organizacji i struktur
wszelkich systemów informacyjnych. Nacisk kładziemy tu na słowo zasady. Szczegóły
dotyczące różnych sposobów funkcjonowania oraz mechanizmy uruchamiania tych
systemów w tym miejscu zupełnie nas nie interesują. Jeśli jesteśmy w stanie stwierdzić, że
dany system posługuje się metodą heurystyczną analizy środków-celów, to nie ma
znaczenia, czy zbudowany jest on z neuronów, elektronicznych obwodów scalonych, czy
też przekładni i dźwigni-heurystyka we wszystkich wypadkach jest taka sama.
W badaniu struktur systemów przetwarzających informacje należy skupić uwagę na
pewnych podstawowych sprawach, ponieważ nakładają one fundamentalne ogranicze-
nia na pracę tych systemów. Dotyczy to na przykład takich kwestii: czy system za-
pamiętuje rozwiązania poszczególnych problemów czy też wyłącznie procedury docho-
dzenia do rozwiązań? Co dzieje się z procedurami, które są stale wykorzystywane do ro-
związywania różnorodnych zadań? Czy ograniczona jest zdolność systemu do spraw-
dzania na bieżąco, w jakim stanie znajduje się proces rozwiązywania problemu, oraz
w razie konieczności podawania odpowiedzi częściowej? Jeśli istnieją ograniczenia tego
typu, to jaki mają one wpływ na zdolność systemu do rozwiązywania problemów.
Reguły a fakty
Obliczcie w pamięci:
Ile to będzie 8x4? Ile to będzie 262x127?
Aby odpowiedzieć na oba pytania, musimy posłużyć się dwiema różnymi strategiami.
W pierwszym wypadku odpowiednia informacja przechowywana jest w naszej pamięci i
kiedy zostanie zadane pytanie, przypominamy sobie właściwą odpowiedź. W drugim zas
wypadku najprawdopodobniej nie znamy prawidłowej odpowiedzi, wiemy jednak, jak ją
zaleźć. Bierzemy zatem ołówek i papier, aby posługując się regułami mnożenia uzyskać
prawidłową odpowiedź. Są to dwie różne strategie posługiwania się informacją. Pierwsza
polega na gromadzeniu faktów bezpośrednio w pamięci. Druga strategia polega na
jroniadzeniu programu, zestawu reguł, które pozwalają na wytworzenie potrzebnej
formacji.
in
W wielu wypadkach możliwy jest wybór między obiema strategiami. Każda z nich ma
jVvoje zalety. Dzięki bezpośredniemu gromadzeniu informacji przyspieszamy i uła-
[wiatny sobie odszukanie ich później, ale dzieje się to kosztem nieekonomicznego
wykorzystania przestrzeni pamięci. Kiedy rzecz dotyczy już większej liczby informacji,
bardziej efektywne okazuje się zapamiętywanie reguł, dzięki którym można je uzyskać;
pozwala to na zaoszczędzenie miejsca w przestrzeni pamięci, ale kosztem obniżenia
szybkości odszukania informacji. Jeśli chodzi o mnożenie, musimy na ogół pamiętać
iloczyny wszystkich par liczb jednocyfrowych (około 45 iloczynów) i niektóre z
iloczynów dwucyfrowych (do 4950 iloczynów). Niektórzy zagorzali entuzjaści sztuczek
liczbowych, tzw. błyskawiczni kalkulatorzy, mają w pamięci dość znaczną liczbę
iloczynów liczb trzycyfrowych (jednak nie wszystkie 499500 z możliwych). Od tego, jak
;zcsto wykorzystujemy dany materiał, zależy to, czy damy pierwszeństwo zapamięty-
waniu reguł czy też konkretnych wyników. Jeśli całe życie zajmujecie się liczeniem w
• myśli, uczenie się konkretnych wyników ma swój sens. Dla większości z nas jednak taki
balast w pamięci byłby nieuzasadniony.
Podprogramy
Zdarza się często, że w trakcie rozwiązywania danego problemu wielokrotnie powtarza
>:c określone następstwo operacji. W takich wypadkach dobrze jest mieć w pamięci jeden
odpowiedni program i posługiwać się nim zawsze, gdy jest to konieczne. Za przykład
posłuży nam program niezbędny do mnożenia dwu liczb dwucyfrowych. W tym celu
wystarczy dwukrotnie zastosować regułę mnożenia jednej liczby dwucyfrowej przez
.:cdnocyfrową. Taki jednostkowy zestaw reguł będziemy nazywać podprogramami.
Posługiwanie się podprogramami wymaga spełnienia pewnych warunków. Po pier-
wsze, potrzebny jest pewiem program nadrzędny, który we właściwym momencie
wwoła z pamięci podprogram. Program nadrzędny nazywany jest zazwyczaj progra-
mem wykonawczym. Ponadto trzeba mieć możność kontrolowania, skąd wziąć podpro-
?am i gdzie go zwrócić po wykorzystaniu. Jeżeli podczas rozwiązywania określonego
robieniu podprogram wykorzystywany jest wielokrotnie, ważne jest, aby w danym
uomencie było wiadome, który to raz jest on wykorzystywany.
Specjalne środki powinny być przygotowane na wypadek, kiedy w trakcie działania
'odprogram musi wykorzystać sam siebie. Taki proces nazywamy rekursją (powróce-
•iein). Ludzie na ogół mają trudności w sytuacji, która wymaga rekursji. Na przykład, aby
Szumieć następujące zdanie, podprogram, który analizuje oddzielne podrzędne frazy
arnknięte w nawiasach), wymaga podprogramu, który analizuje całe frazy;

The movie (that the script (that the novel (that the producer (whom slio thanki-di
discovered) became) madę) was applauded by the critics. [Millcr, ll)7()|. | | . j | n
(którego scenariusz (z której powieści (którą producent (któremu ona (l/ickimał-n
odkrył) został) zrobiony) był entuzjastycznie przyjęty przez krytykę.]
Z problemem rekursji wiążą się niemałe trudności. Podprogram wykorzysiyuam ^(i
analizy zdania that the novel (z której powieści) przerywa się w trakcie działaniu i iL<n ^.p..
podprogram musi być użyty do uporządkowania zdania that the produccr (która
producent); ale i tu podprogram zostaje przerwany po to, aby przepracować zdanie whom
she thanked (któremu ona dziękowała). To samo zdanie można zbudować inac/ci. m k a*v
było zrozumiałe bez stosowania rekursji. Teraz tę samą informację można w/s:lodnic
łatwo zrozumieć.
She thanked the producer who discowered the novel that became the script that mad?
the movie that was applauded by the critics. (Miller, 1970). (Ona d/ię-kowala
producentowi, który odkrył powieść, z której zrobiono scenariusz. / którego
zrobiono film, który był entuzjastycznie przyjęty przez krytykę).
Pamięć krótkotrwała
W pracy nad jakimś złożonym problemem podstawową trudność sprawia to. że mu\ini\
ciągle pamiętać o tym, na jakim etapie obecnie jesteśmy i jakie wyniki osiągnęliśmy do
tego momentu. Wraz ze wzrostem stopnia złożoności problemu, rośnie ilość inlormacii
doraźnej, którą musimy śledzić. Czasami opieramy się na pomocach zewnętrznych.
odnotowując wypróbowane już drogi dochodzenia do rozwiązania ora/ ws/yMkie
uzyskane wyniki częściowe. Zapisy te stanowią coś w rodzaju pamięci zewnętrznej naszej
aktywności w toku rozwiązywania problemu.
Fakt, że często uciekamy się do tych pomocy zewnętrznych, świadczy o tym. że
głównym czynnikiem wpływającym na przebieg wewnętrznych procesów rozwią/y wania
problemów oraz podejmowania decyzji są ograniczenia w utrzymywaniu inlonnaeji w
pamięci krótkotrwałej. Zwierzęta, które nie dysponują takimi możliwościami w zakresie
pomocy zewnętrznych, mają odpowiednio większe trudności w rozwiązywaniu /łożo-
nych zadań poznawczych. Nawet u człowieka mała pojemność pamięci krótkotrwałej
(5-lOjednostekinformacji)stwarzapewneograniczenia wstrukturzei stopniu /ło/onosci
procesów myślenia, posługuje się on nią bowiem do śledzenia przebiegu procesu
rozwiązywania zadania i zapisu uzyskanych wyników częściowych. W istocie można
przewidzeć, kiedy człowiek nie będzie mógł rozwiązać takiego czy innego problemu po
prostu dlatego, że nie będzie w stanie śledzić równocześnie wszystkich zdar/en
zachodzących w danym momencie.
Liczenie w pamięci. Zastanówmy się nad prostym zadaniem pamięciowym. W ięks/.i'*.
ludzi ma kłopoty z przemnożeniem w pamięci dwu liczb dwucyfrowych. Czy wiąże -»ię w
RYSUNEK 14-12
Zadanie
Struktura pamięci krótkotrwałej
; ograniczoną pojemnością pamięci krótkotrwałej? Spróbujmy ustalić, jakie są wyma-
cania dla pamięci, aby rozwiązać zadanie tego typu.
Zacznijmy od pomnożenia dwu liczb jednocyfrowych, na przykład 9 razy 4.
Zakładamy, że odpowiedź jest już od dawna w pamięci. A więc, nie potrzeba więcej niż
::zech rejestrów pamięciowych: jeden dla 9, jeden dla 4 oraz jeden dla odpowiedzi 36. Jak
vidać zadanie jest łatwe.
Zajmijmy się teraz mnożeniem liczby dwucyfrowej przez jednocyfrową, powiedzmy 69
razy 8. Problem ten można rozwiązać za pomocą kroków. Pierwszy krok polega na
wprowadzeniu do pamięci krótkotrwałej dwu liczb, które należy pomnożyć, jest to krok
ornych liczb.
W drugim kroku wytwarza się pierwszy wynik częściowy; w pamięci krótkotrwałej
znajduje się pięć liczb. Dwie z tych pięciu liczb odpadają (fakt, że 9 pomnożono przez 8),
pozostaje jedynie wynik operacji (3 krok). W czwartym kroku oblicza się ostatni wynik
.•/ęściowy (6x8 = 48) i teraz w pamięci krótkotrwałej znajduje się sześć liczb. Dalej
następuje piąty krok, w którym wszystkie liczby wymagające pomnożenia zostają
zapomniane, a w pamięci pozostają jedynie dwie liczby, które po prawidłowym
rozmieszczeniu i dodaniu prowadzą do rozwiązania. Obciążenie pamięci krótkotrwałej
•Aaha się zatem w trakcie rozwiązywania w sześciu krokach, między dwiema a sześcioma
'izbami równocześnie. W jednym punkcie obciążenie zbliża się do granic możliwości
pamięci krótkotrwałej (gdzieś około siedmiu), ale ponieważ nie przekracza się tej granicy,
możemy przyjąć, że większość ludzi rzeczywiście jest zdolnych, nie bez pewnego wysiłku,
przemnożyć w pamięci liczbę dwucyfrową przez jednocyfrową.
Ale opisany system ulegnie zaburzeniu, kiedy zajdzie konieczność przemnożenia dwu
•xzb dwucyfrowych. Przeanalizujmy zadanie: 95x49. Kolejne kroki w działaniu pamięci
/ostały przedstawione na rysunku 14-13. Obciążenie pamięci rośnie od 6 jednostek w4,7
i 10 krokach do siedmiu jednostek w 9 kroku. Oprócz tego w pamięci krótkotrwałej,
-hociaż nie jest to pokazane na wykresie, musi być przechowywana również inna
formacja, na przykład wskazówka o tym, jaka część zadania jest opracowywana w
•-unym momencie albo liczba, którą należy przenieść lub dodać do rozwiązania
teściowego w celu podsumowania, dającego ostateczną odpowiedź. Tak więc, siedem
fclnostek na 9 kroków-to zaniżony poziom obciążenia pamięci.
Zadanie RY
S U N K K I4.,j

Struktura pamięci krótkotrwałej

Prawdę mówiąc, większość ludzi przekonana jest o tym, że pomnożenie lic/hy

dwucyfrowej przez inną liczbę dwucyfrową przekracza ich możliwości. Jest oczy w istc. xc
granice te wyznacza pojemność pamięci krótkotrwałej, a nie zdolności intelektualne.
Wystarczy wziąć ołówek i kartkę, a zadanie staje się dziecinnie proste, bowiem tera/
papier zastępuje nam pamięć krótkotrwałą.
Niektórzy ludzie-na przykład magicy estradowi-osiągają niezwykłe elekt) w
liczeniu w pamięci, mimo, że pojemność ich pamięci krótkotrwałej jest taka, jak u i nn\ cli
ludzi. Po prostu przy mnożeniu posługują się innymi regułami, pozwalając) mi n;i
zmniejszenie ilości informacji, które muszą być przechowywane w pamięci krótkotrwa-
łej. Zastanówmy się nad prostym trikiem, który pozwoli nam łatwo rozwiązać w myśli
ostatnie zadanie. Zwróćcie uwagę na fakt, że 49 równe jest 7x7. Oznacza to, że możemy
sprowadzić zadanie do dwu zadań prostych: najpierw pomnożyć 95x7, a uzyskany wynik
pomnożyć znów przez 7. Cały problem został sprowadzony do dwu prostych działań. Po
przeprowadzeniu obliczeń, zobaczycie, że maksymalne obciążenie pamięci /ostało
obniżone do sześciu liczb. Inne triki polegające na zmniejszeniu obciążenia pamięci
krótkotrwałej mogą przynieść jeszcze bardziej efektowne wyniki.
1 5. Podejmowanie decyzji
• Tak rozmyślając całe tygodnie,
skąd wziąć kapelusz, chatkę i spodnie,
OKREŚLANIE WARTOŚCI łódź ratunkową, kozę i kury,
Psychologiczna wartość pieniędzy leżał na piasku brzuchem do góry.
Wartość złożonych alternatyw Pić mu się chciało, męczył go głód,
Jak wybrać małżonka? bo wciąż nie wiedział co zrobić wprzód.
Strategie decyzyjne
Ogólne wrażenie
Porównywanie wymiarów I tak nic zgoła nie robiąc w końcu,
Ocena strategu w szal owinięty leżał na słońcu.
Przeciążenie poznawcze Ja wniosek prosty wyciągam stąd, że
Co jest przedmiotem optymalizacji? tak postępując czynił niemądrze...
LOGIKA WYBORU Aż dwaj koledzy przyżeglowali
PODEJMOWANIE DECYZJI RYZYKOWNYCH i marynarza wyratowali.
Użyteczność w sytuacji ryzykownego wyboru [„Stary marynarz" („The Old Sailor").
Pra wdopodobieńst wo Ze zbiorku: A. A. Milne Now we are six 1927,
Wartość oczekiwana w przekładzie Ireny Tuwim, 1957]
Prawdopodobieństwo subiektywne
Reprezentatywność i dostępność
Subiektywnie oczekiwana użyteczność Decyzje przenikają całe nasze życie, ciągle stoimy wobec problemu wyboru jednej z
alternatywnych form zachowania, z których każda musi być oceniona ze względu na jej
GROMADZENIE DOWODÓW wartość. Czasami decyzja zależy od reakcji innych ludzi; czasami odgrywa rolę przy-
Szansę padek, często podjęciu decyzji towarzyszy kłopotliwa mieszanina osiągnięć i porażek.
Testowanie raka Porównanie kilku sposobów działania i wybór jednego z nich-to bardzo trudne
Dowody zadanie psychologiczne. Po pierwsze, jeśli każdy sposób działania jest chociaż trochę
skomplikowany, pamięć krótkotrwała może być przeciążona nawet wówczas, gdy będzie
EFEKTY NASTĘPCZE PODEJMOWANIA DECYZJI
miała zobrazować tylko jedną z alternatyw i wszystko to, co się z nią wiąże, nie mówiąc
Racjonalizacja
już o sytuacji, kiedy musi przedstawić wszystkie warianty równocześnie dla porównania
O konikach polnych i innych rzeczach
ich ze sobą. Po drugie, w przypadku występowania złożonych alternatywnie ma dobrych
Racjonalizacja podecyzyjna
sposobów ich porównywania, nawet jeśli istnieje możliwość rozważania poszczególnych
WNIOSKI wyborów w konfrontacji z niektórymi innymi. A w końcu trzeba powiedzieć, że zawsze
może wystąpić pewna liczba nieznanych czynników, komplikujących sytuację: pewne
efekty działania są jedynie problematyczne - kto wie, co się zdarzy naprawdę? Pewne
następstwa decyzji zależą od tego, jak zareaguje na nią inna osoba, która sama często z
góry nie wie, jaka będzie jej reakcja. Nie budzi też zdziwienia fakt, kiedy sama tylko
złożoność sytuacji podejmowania decyzji prowadzi często do tego, że człowiek zdespe-
rowany opuszcza ręce i stara się jak najdłużej odwlec moment decyzji, w końcu pod
naciskiem podejmuje decyzję, nie starając się nawet przeanalizować jej wszystkich
możliwych następstw. Później, po wszystkim, kiedy już za późno na zmianę, nadchodzi
czas dręczenia się i żałowania tego, co się zrobiło, a co mogłoby być, gdyby zostało
wybrane inne, lepsze rozwiązanie.
Teoria podej mowania decyzji daje receptę na to, jak wybrać określoną linię działania w
sytuacji niepewnej. Uczy nas, jakie informacje są konieczne i jak należy je złożyć, aby
dojść do optymalnej decyzji. Badając zachowanie człowieka w trakcie podejmowania

decyzji, odkryjemy, że teoria podejmowania decyzji napotyka szereg problemów
podobnych do tych, które wyłoniły się w toku analizy uczenia się zbieżności (rozdział 13)
Istota tego ostatniego sprowadzała się do określenia poprzez doświadczenie warunków
zewnętrznych i działań, które prowadzą do pożądanych wyników. Badania nad
dana osoba wiąże z określonym sposobem działania lub określonym przedmiotem,
nazywamy ich użytecznością dla tej osoby. Zadanie teorii decyzji polega na określeniu, w
jaki sposób ludzie przypisują danej rzeczy określoną wartość i jak te oceny użyteczności
a wykorzystywane w trakcie podejmowania decyzji.
s

podejmowaniem decyzji dotyczą sytuacji, w których zmuszeni jesteśmy do podjęcia

decyzji oraz działania, mimo ograniczonej wiedzy odnoszącej się do warunków. Wybór
możliwych działań i przewidywanie oczekiwanych wyników musi wynikać z logicznej
Psychologiczna wartość pieniędzy
analizy sytuacji. Często w tym samym stopniu może on zależeć od zachowania innych
Naturalną koleją rzeczy rozważania nad użytecznością rozpoczniemy od psychologicz-
ludzi, jak też od naszych własnych działań. W uczeniu się zbieżności zachowanie
nej wartości pieniędzy. Jasne jest, że użyteczność pieniądza nie stanowi prostego
regulowane jest przez wyniki, do których prowadzi; pozytywny (nagroda) bądź iK-ya-
odpowiednika jego wartości nominalnej: w oczywisty sposób musi ona zależeć między
tywny (kara). Przy podejmowaniu decyzji przez człowieka możliwe wyniki są c/csio
innymi od stopnia zamożności danej osoby. Jeden dolar dany'biedakowi ma dla niego
znacznie bardziej skomplikowane i nie tak łatwo ocenić je właściwie.
wyższą użyteczność niż dla bogatego, który mu go ofiarowuje.
Istnieje ścisły związek między działaniami ludzkimi a ograniczonymi możl i woniami
Zastanówmy się nad takim prostym eksperymentem. Wyobraźcie sobie, że dostaliście
ludzkiego poznania. A zatem, badając proces podejmowania decyzji, musirm >,uilc
w prezencie 20 dolarów bez żadnych zobowiązań. Nie spodziewaliście się tych pieniędzy
pamiętać o różnicy między tymi regułami, którymi człowiek powinien się posługiwać. ;i
i nie macie pojęcia, kto je przysłał. Zastanówcie się teraz, jak dużą przyjemność sprawił
tymi, którymi w rzeczywistości się posługuje. Różnica ta jest dość subtelna, ponieważ
Wam taki prezent. A teraz spróbujcie na serio określić wielkość tego zadowolenia z 20
ludzie często opisują swoje zachowanie jako jasne i logiczne nawet wówczas, iiik w
dolarów w jakichś jednostkach. Powiedzmy, ile trzeba pieniędzy, aby zadowolenie wasze
rzeczywistości tak nie jest. Jeśli ktoś podejmuje decyzję nielogiczną z punktu wid/enia
było dwukrotnie większe? A czterokrotnie? Ośmiokrotnie? (Jest to technika skalowania
osoby postronnej, zazwyczaj okazuje się, że decyzja ta miała sens z jego własnego punktu
oceny wielkości w jej zastosowaniu do pieniędzy1, omawiana w Dodatku A. Zróbcie ten
widzenia, przynajmniej w świetle tej informacji, jaką właśnie analizował. Jeśli jego
eksperyment, zanim przejdziecie do dalszego czytania.)
oczywisty błąd zostanie mu wytknięty („Dlaczego poszedłeś tym pionkiem? Pr/ecież
Różni ludzie różnie odpowiadają na te pytania-i to jest naturalne. Dla niektórych
teraz zabiorę ci królową"), najczęściej odpowie nam, że po prostu „zapomniał" o tej
względnie biednych ludzi prezent 20 dolarów będzie powodem do radości; na tych zaś,
ważnej informacji („O do diabła, przecież wiedziałem to wcześniej, a później zupełnie <i
których dochody miesięczne wynoszą 1000 dolarów, nie wywoła większego wrażenia.
tym zapomniałem"). W znacznym stopniu utrudnia to badanie procesu podejmowania
Innymi słowy, ich ocena sytuacji znacznie się różni. Niemniej jednak wszyscy zgodni są
decyzji. Jakie zachowanie mamy badać, pełne błędów, ale rzeczywiste, c/\ też
co do tego, że aby podwoić zadowolenie, suma pieniędzy musi zwiększyć się więcej niż
przemyślane i celowe? Odpowiedź brzmi: oczywiście jedno i drugie.
dwukrotnie. W rzeczywistości typowa odpowiedź brzmi: suma powinna wzrosnąć
czterokrotnie, aby zadowolenie (użyteczność) mogło wzrosnąć dwukrotnie. Oznacza to,
że użyteczność pieniądza wydaje się rosnąć z pierwiastkiem kwadratowym ich wartości
nominalnej.
OKREŚLANIE WARTOŚCI Nie należy traktować tej zależności zbyt poważnie. Ważne jest, że z tego przykładu
wypływa stwierdzenie, iż wartość psychologiczna określonych jednostek, nawet tak
Funkcja racjonalnej teorii podejmowania decyzji polega na wyodrębnieniu informacji
dobrze znanych, jak pieniądze, nie rośnie proporcjonalnie do ich nominalnej wielkości.
istotnych dla decyzji oraz ustaleniu, w jaki sposób połączyć je, aby dojść do właściwej
Na ogół biorąc, rośnie znacznie wolniej.
konkluzji. Najważniejszą zasadą racjonalnej decyzji jest zasada optymalizacji: pr/y
pozostałych równych warunkach, wybrany wariant powinien mieć największą wartom.
Jest to podstawowa zasada uczenia się zbieżności. Jest ona również podstawową reuułą
teorii decyzji.
Wartość złożonych alternatyw
Na pierwszy rzut oka, ta prosta maksyma działania w celu maksymalizacji z\sku i
K co się stanie, kiedy będziemy mieli do czynienia z czymś innym, aniżeli z prostą
minimalizacji straty wygląda całkiem rozsądnie. Ale w tak prostej postaci ma ona
ilościową oceną wartości pieniądza? Jak określić wartość złożonych celów bądź sytuacji?
względnie niewielką wartość dla teorii podejmowania decyzji przez człowieka. Rzec/ w
Abstrakcyjna natura problemów czasem lepiej daje się przedstawić za pomocą takiej
tym, że różni ludzie w różny sposób oceniają wartości zysków i strat.
Główna trudność związana z pojęciem optymalizacji polega na ustaleniu, jak lud/ie
Eksperyment ten byt przeprowadzony po raz pierwszy przez Galantera (19626).
szacują wartości i koszty w sytuacji podejmowania decyzji. Wartość psychologiczną. j;ik<!
sytuacji, która nie całkiem ściśle wynika z rzeczywistości; w ten sposób możecie unikną • •fabela 15-1. Ocena przyszłego małżonka
wpływu przeszłego doświadczenia w trakcie poszukiwania rozwiązań. Oderwij im s j .
zatem na moment od rzeczywistości i zajmijmy się opowiastką. Wymiary Kandydat

Shar Malik
Jak wybrać małżonka? W odległym kraju, gdzie kobiety, zgodnie z obyczajem. *, 2
Umiejętności militarne
władczyniami i sułtanami po dziś dzień, Maga z Kantabary zapragnęła małżonka Umiejętności seksualne 5 -1
którego mogłaby dołączyć do swojej kolekcji. Ponieważ słyszała, jak mówiono o dwu Umiejętność konwersacji -2 4
Inteligencja -4 3
swatach, że są najlepsi w całym kraju, zażądała, aby właśnie oni udali się na poszukiwania Osobowość 4 3
nowego małżonka. Opierając się na długiej, naukowo ustalonej tradycji, Maga określiła Atrakcyjność fizyczna 2 2
najważniejsze cechy, jakie powinien posiadać kandydat na męża. Następnie, zgodn ie / jej Prestiż rodowy 3 1
wymaganiami, każdy potencjalny kandydat miał zostać poddany surowej próbie kMuwcj
Opis kandydatów przedstawiony przez swata:
w kilku najważniejszych wymiarach. Każdy miał być poddany ocenie liczbowej w
rangach od -5 do +5, zależnie od umiejętności i uzdolnień; zero punktów oznac/alo SHAR: Mężczyzna z rodu cieszącego się dużym prestiżem. Przyczyni się
o reputacji dworu. Przyjemny, o atrakcyjnej powierzchowności, świetny w
średnią, +5 nadzwyczajny, -5 całkiem do niczego. •alce. Posiada bogatą wiedzę i umiejętności w sztuce miłosnej.
Obaj swaci powrócili ze swymi kandydatami, jeden przyprowadził Shara, a drugi
MALIK: O wybijającej się inteligencji, bardzo przystojny. Atrakcyjny
Malika. Cena obu była taka sama. Ich indywidualne oceny przedstawione zostaK w laterial na męża, zwłaszcza ze względu na wysoki poziom umiejętności
tabeli 15-1. rowadzenia konwersacji. Pochodzi z dobrego rodu i posiada znaczną wiedzę
zakresu umiejętności wojennych.

Strategie decyzyjne. Prześledzenie sytuacji wyboru, wjakiej znalazła się Maga, wykazuje,
iż zasadniczy problem polega tu na porównaniu różnych wymiarów. Ale jak ma ona
zestawić ze sobą umiejętności seksualne z inteligencją, w końcu są to różne rzeczy.
Pierwszy krok do osiągnięcia rozwiązania to upewnienie się, czy wszystkie te wartości
mają wspólną skalę. Ważne jest, aby stwierdzić, czy +3 przyznane Sharowi za prestiż
rodowy ma dokładnie tę samą psychologiczną wartość dla Magi, co +3 przyznane
Malikowi za inteligencję. Przyjmijmy jednak, że ten pierwszy problem został rozwiązany
i każda z przypisanych na poszczególnych wymiarach ocen jest tak starannie wyważona,
2
że mogą one być porównywane bezpośrednio ze sobą (rys. 15-1)
Pozostaje wciąż problem łączenia różnych wymiarów. Spróbujmy podjąć decyzję:
Którego z nich powinna Maga wybrać? Jak Wy poradzilibyście sobie z różnymi ocenami
na różnych wymiarach?
Podejmując próbę rozwiązania tego problemu, musimy rozpatrzeć dwie całkowicie
różne strategie tworzenia kombinacji wartości wielowymiarowych dla obu kandydatów
w celu wyboru jednego z nich. Jedną ze strategii określimy mianem ogólnego wrażenia,
drugą zaś porównywaniem wymiarów.

2
Jeden ze sposobów takiego porównania polega na przekształceniu każdej wartości rangowej na jedną skalę,
np. skalę monetarną. Przypuśćmy, że jest dwóch kandydatów A i B, którzy są identyczni na wszystkich
wymiarach, z wyjątkiem jednego, na którym A oceniony jest wyżej od B. Jak duża różnica w cenie kupna
mogłaby wyrównać tę różnicę w ocenach? Załóżmy, że przyszłemu nabywcy zaoferowano kandydata A za
określoną cenę, a kandydata B za obniżoną cenę. Jeśli obniżka ta, wynosząca powiedzmy 1.000 $, jest
wystarczająca, aby zrównoważyć niższą rangę B natym jednym wymiarze, to wtedy różnica w tej jednej ocenie
ma tę samą psychologiczną wartość, co 1.000$. Poprzez oferowanie kilku takich wyborów dla różnych ocen na
rożnych wymiarach staje się możliwe wyrażenie ocen na każdym z wymiarów za pomocą powszechnie znanej
RYSUNEK 15-1 skali monetarnej.
Ogólne wrażenie. Strategia ta przewiduje oddzielne zbadanie każdego z kandydatów •)
pojedyncza wartość cyfrowa stanowi całościową ocenę kandydata. Ta sama procedun
stosowana jest w odniesieniu do każdego kandydata, a jeden z nich, ten z nąjwyższ-i
ogólną użytecznością, zostaje wybrany. Tak więc wartość Shara łącznie wynosi 10. Dla
kandydata Malika ta sama procedura daje wynik ogólny 13. Zgodnie z tą strategia
decyzyjną Maga powinna zakupić Malika na małżonka.
Porównywanie wymiarów. W tej strategii alternatywy są porównywane bezpośrednio
wymiar po wymiarze. Najpierw różnice między alternatywami są oszacowane dla każ-
dego wymiaru. Następnie końcowy sąd opiera się na analizie różnic tych wymiarów. W
tym przypadku Shar wygrywa w umiejętnościach wojskowych i seksualnych, przewyższa
też Malika w ocenie osobowości i prestiżu rodowego. Wynik tej analizy wymiarów stawia
Shara jako zwycięzcę w czterech wymiarach, Malika zaś w dwu, przy jednym wymiarze
identycznym dla obu. Prosta reguła decyzyjna polega na wyborze kandydata mającego
preferencje w większej liczbie wymiarów: tu Shar będzie zwycięzcą z wynikiem 4 do 2.
Ocena strategii. Mamy tu do czynienia z dwiema strategiami, z których każda prowadzi
do innego rozwiązania. Co powinna zrobić Maga? To już jej sprawa. Ale có robi
większość ludzi, jaką strategię wybiera? Odpowiedź brzmi: obie, raz jedną, raz drugą.
Obie strategie, jak się wydaje, są stosowane przez ludzi w różnych sytuacjach. Każda ma
zalety i wady. W metodzie ogólnego wrażenia, każda alternatywa jest oceniona odrębnie i
następnie suma tych ocen tworzy jedną wartość. Procedura ta jest prawdopodobnie
najbardziej dokładna, ale jest ona również trudna do stosowania: oszacowanie danej
alternatywy jest względnie trudne. W metodzie porównywania wymiarów, samo
porównanie między sobą alternatyw na prostych wymiarach jest względnie łatwe, mimo
że wynik jest mniej efektywny. Istnieje skomplikowany związek między złożonością
reguły decyzyjnej, jej dokładnością i zdolnością człowieka do dokonania niezbędnej
oceny.
Tak więc przedstawiliśmy problem podejmowania decyzji w sytuacji, gdy wszystko
odbywa się „na spokojnie". W normalnych sytuacjach nie jest jednak możliwe takie
pełne ocenianie wartości. W istocie, nawet wtedy, gdy efektywnemu biznesmenowi lub
pracownikowi administracji państwowej wyższego szczebla uda się przekonać decyden-
tów, żeby poczynili tego typu oceny alternatyw, to zazwyczaj osoba, która musi podjąć
decyzję, nie jest z tego w pełni zadowolona. Tak więc, mimo posiadania naukowo
uzasadnionej skali ocen dla przyszłego małżonka, Maga najprawdopodobniej odpowie:
„Dobrze, wszystko to jest dobre dla dokonania wstępnej selekcji kandydatów, lecz może
raczej zostawcie mi każdego z nich po kolei na jeden wieczór, a wtedy zobaczę, jacy są
naprawdę".
Maga ma całkowitą rację nie wykazując zadowolenia z takiej ściśle określonej listy
wartości kandydatów: oczywiście w każdej z tych alternatyw jest coś więcej ponad to, co
da się ująć liczbowo. Główną zaletą oceny liczbowej jest to, że pozwala ona na podjęcie
racjonalnej decyzji. Nie ulega również wątpliwości, że wiele ważnych subtelności zostaje
tu pominiętych. Jednakże, niestety, osobisty kontakt może przynieść marne rezultaty.
trudności związane z porównywaniem dwu złożonych alternatyw nakładają się w tej
sytuacji na ograniczenia wynikające z osobistych kontaktów. W osobistym kontakcie
nawet najbardziej trywialne wydarzenie może często nabrać znaczenia. Przypuśćmy, że
jeden z kandydatów potknie się o dywan lub też ubrany jest w krzykliwe kolory, albo też
,-obi coś innego równie przypadkowego a irytującego: „Ten Malik jest zanadto nie-
zdarny, żeby zostać mężem Magi. Niewątpliwie Shar okazałby się bardziej zręczny".
Przeciążenie pozna wcze
Głównym czynnikiem stanowiącym o zdolności człowieka do podejmowania decyzji
albo do wykonania dowolnej pracy umysłowej, takiej jak rozwiązywanie problemów,
uczenie się czy myślenie, jest stopień przeciążenia poznawczego w toku tych operacji.
Najpoważniejszym czynnikiem ograniczającym jest tu pojemność pamięci krótkotrwa-
łej. W poprzednim rozdziale zwróciliśmy uwagę na związek między stopniem skompli-
kowania różnych zadań obliczanych w pamięci a liczbą cyfr, które należy przechowywać
równocześnie w pamięci krótkotrwałej; i w ten sposób wyjaśniliśmy, że ograniczone
możliwości człowieka w zakresie liczenia w pamięci wynikają z ograniczonej pojemności
jego pamięci krótkotrwałej.
Poważne ograniczenia w zdolności do liczenia nałożone przez pamięć krótkotrwałą u
człowieka podejmującego decyzje wpływają na jego sposób podejścia do różnych zadań.
Wiele osób sądzi, że mistrzowie szachowi (arcymistrzowie międzynarodowi) posiadają
jakiś specjalny, wyższy poziom zdolności umysłowych. W istocie jednak jest inaczej. Po
prostu mistrz szachowy zdobył tak szerokie doświadczenie w grze w szachy, że potrafi
rozpoznać znaczenie różnorodnych kombinacji figur na szachownicy równie łatwo, jak
my rozpoznajemy i określamy znaczenie konfiguracji liter tworzących wyrazy. Łatwo
zapamiętujemy wyrazy, a to dlatego, że dany wyraz stanowi jednostkę psychologiczną,
niezależnie od długości (liczby liter). W wypadku nonsensownej konfiguracji liter,
pamięć nasza zaraz ulega przeciążeniu, ponieważ każda litera przekształca się w
samodzielną jednostkę psychologiczną (spróbujcie zapamiętać XPCWPIMSQXKR).
Utalentowany szachista posługuje się znanymi mu układami figur, dokładnie tak samo
jak my posługujemy się dobrze znanymi wyrazami. Umiejętność wyboru najlepszego z
możliwych ruchów, która wydaje się nam niezwykła, można wyjaśnić tym, że szczególna
wiedza szachowa pozwala mistrzowi szachowemu na operowanie całymi układami figur
jako oddzielnymi jednostkami psychologicznymi. Jeśli przedstawicie szachiście do
zanalizowania przypadkowy i bezsensowny z punktu widzenia gry w szachy układ figur
na szachownicy, to znika zarówno jego znakomita pamięć, jak i umiejętności analityczne,
podobnie jak to się dzieje w przypadku zapamiętywania przez Was liter, które nie tworzą
sensownych wyrazów.
Analogiczne problemy pojawiają się przed człowiekiem, kiedy ma podjąć decyzję.
Chociaż jest w stanie zrozumieć racjonalnie reguły, których trzeba się trzymać przy
podejmowaniu decyzji, to śledzenie tych reguł stanowi takie obciążenie jego pamięci, że
napotykając realną sytuację najczęściej bardzo je upraszcza. Mówiąc o swym zachowa-
niu, człowiek opisuje je z zasady jako racjonalne, to znaczy takie, jakie powinno h\<;- u
danej sytuacji, a nie takie, jakim było w rzeczywistości. Zazwyczaj można jednak
zrozumieć, dlaczego właśnie ten czy inny człowiek podjął taką, a nie inną decyzji- j
wskazać na to, że u jej podłoża tkwiły logiczne przesłanki nawet wówczas, gd> dcc\ zia
jaką podjął, okazała się nielogiczna. Tak więc, jeśli Maga wybiera jako partnera Shara
ponieważ wydaje się jej bardziej zręczny niż Malik, to musimy uznać, że jest to całkiem
logiczna reguła decyzyjna, mimo że możemy zarzucić jej brak konsekwencji. Zosiawpi-
Madze ocenę faktu, że przecież jedno potknięcie nie czyni jeszcze nikogo niezdarą I uh. >c
wysoka inteligencja Malika może rekompensować popełniane przezeń od czasu do cza>i.
niezręczności, bowiem cały problem pojawi się od początku w całej swej złożoności. l ł n/; ,
tym, jeśli ma się oceniać ponownie inteligencję Malika, to dlaczego nie pow rócić do
oceny osobowości Shara?
Co jest przedmiotem optymalizacji?
Czy zawsze po ustaleniu wartości decydent wybiera tę alternatywę, która ma dlań
największą wartość? Przypuśćmy, że student Bob długo zbierał pieniądze, ab\ kupii
sobie aparat fotograficzny z lustrzanym obiektywem. Pracował studiując równocześnie, a
więc nie łatwo przyszło mu zarobić potrzebną sumę. Ma 140 dolarów i za wszystkie
pozostałe po zakupieniu aparatu pieniądze zamierza kupić podręczniki potrzebne w
następnym semestrze.
Pod koniec tygodnia Bob wraz z przyjacielem zrobili wypad do Los Angeles (około 160
km). Bob spodziewał się, że kupi tam odpowiedni aparat w granicach swoich możliwości
finansowych. Biegał cały dzień po mieście od jednego do drugiego sklepu z aparatami
fotograficznymi. Rano znalazł sklep A, gdzie aparat kosztował 135 dolarów. W południe
trafił na sklep B, w którym ten sam aparat kosztował 115 dolarów, a w końcu n 1 f>"-
znalazł się w sklepie C, w którym cena aparatu wynosiła 120 dolarów. Oczywiste,
wydawałoby się, że Bob powinien wrócić do sklepu B. Ale jest już głodny i zmęczony. Nie
nie jadł przez cały dzień. Niedługo też musi spotkać się z przyjacielem, aby razem wrócić
do domu. A zatem pozostaje mu do wyboru albo wrócić do sklepu B i zaoszczędzić 5
dolarów, ale wówczas nie będzie miał czasu na to, żeby coś zjeść, albo też zrobić zakupy w
sklepie C, stracić 5 dolarów, spokojnie zjeść i chwilę odpocząć przed podróżą powrotna,.
Bob najprawdopodobniej wybierze drugi wariant, w ten sposób głód i zmęczenie wezm;|
górę nad ewentualną stratą 5 dolarów. W danym momencie jest to logiczna decyzja.
Nazajutrz jednak bardzo możliwe, że Bob pożałuje swojej decyzji, kiedy już zapomniał o
zmęczeniu i głodzie, a uzmysłowił sobie, że te 5 dolarów trzeba będzie zarobić pracując
dodatkowo 2 godziny w kafeterii.
Kiedy usiłujemy zrozumieć konkretne decyzje podejmowane przez kogoś innego
napotykamy wielkie trudności, ponieważ nie znamy i nie możemy znać \wWkich
zmiennych wpływających na daną sytuację decyzyjną. („Tak, wiem, że popełniłem błąd
wychodząc tak wcześnie, ale musiałem pójść do łazienki"). Zasada maksymali/acii.jak
się sądzi, jest podstawą każdej decyzji. Jednakże, kiedy nadchodzi czas dokonywania
•pilnego wyboru, może się okazać, że w danej sytuacji pojawiły się nowe zmienne, a
.-^które ze starych nie zostały uwzględnione. A zatem nawet decyzja prowadząca do
•..pełnie zwariowanego wyboru może być traktowana jako logiczna i rozsądna, jeśli
•A/ględnione zostaną wszystkie informacje związane z analizą alternatyw. Jawnie
•-logiczny wybór decyzyjny może być po prostu wynikiem tego, że w pewnej chwili
.•kazało się, iż psychologiczna wartość wypoczynku lub minimalizacji wysiłku intelek-
:.:j!nego jest warta więcej niż wynik, który można by osiągnąć, gdyby prowadzić dalszą i
•viniejszą analizę alternatyw. Właściwości pamięci krótkotrwałej, ograniczające liczbę
•vrównań, jakie mogą być dokonane w określonej jednostce czasu, okazują się często
.•Jnym z najważniejszych czynników determinujących aktualny wybór. Nasze podsta-
ii'we założenie jest takie, że każda decyzja optymalizuje użyteczność psychologiczną,
-..:uet jeśli ktoś z zewnątrz (a czasem i sam decydent) będzie później zdziwiony
skonanym wyborem.
iiKJIKA WYBORU
\!.iio kto zaprzeczy, że procesy decyzyjne powinny być logiczne. Więcej, formalne teorie
•A\ jmowania decyzji wywodzą się z tej samej zasady logicznej spójności, jaka powinna
-i--.vii|/.ywać przy porównywaniu ze sobą różnych przedmiotów. Jeśli A ma wyższą wartość niż B,
. li wyższą wartość niż C, to logicznie rzecz biorąc A powinno mieć wyższą wartość niż C.
•r.whodniość tego rodzaju jest podstawową cechą myślenia logicznego i możemy ją zaobserwować
.•.we. kiedy porównujemy ze sobą jakiekolwiek przedmioty. Niech symbol > oznacza prefero-
.•.•.:".e jednego przedmiotu nad inny, a symbol = kompletny brak różnicy między dwoma
••.-.•dmiotami. Wówczas podstawowe reguły logicznego wyboru mogą być przedstawione w
•.Kepu.ja.cy sposób:
.k:śli A > B i B > C, to A > C.
:. I oś! i A = B i B = C, to A = C.
"•. .Kih A = B i C > 0, to A + C > B.
1- trzy reguły stanowią racjonalny zespół postulatów dotyczących zachowania decyzyjnego.
.•v. usuniemy oznaczenia matematyczne, to postulaty te będą wyglądały jak wskazówki
••vv.eplywane przez zdrowy rozsądek. Jednakże uczeni badający procesy decyzyjne przekonali
' rc istnieje pewna różnica między tymi regułami, o których ludzie sądzą, że się nimi posługują, a
• -,•
;•;!.; regularni, którymi rzeczywiście się posługują. I chociaż te trzy założenia stanowią jądro
•'•^szóści teorii podejmowania decyzji, to jednak wiadomo, że nie zawsze są one stosowane,
'•'•z na znaleźć dostatecznie dużo przykładów wskazujących na naruszenie każdej z tych reguł.
s
recjalista w zakresie teorii decyzji może przyjąć dwojaką postawę wobec tych trudności. Albo
-"•i;.T>wać je, zakładając, że naruszenie reguł zachodzi jedynie w niezwykłych okolicznościach,
•;-Włączających poza sytuacje analizowane przez teorię, albo też może włączyć fakty związane z
••••': i szaniem reguł do samej teorii, ukazując równocześnie, w jaki sposób wynikają one z takich czy
'••'•'•: ch niedostatków człowieka traktowanego jako system przetwarzania informacji. Poniżej
"•.'Alstawiamy kilka anegdotycznych przykładów naruszenia każdej z trzech podstawowych reguł
r
'-^-jmowania decyzji.
 ,vażaniem ich wartości oraz na koniec obraniem odpowiedniej strategii dla porównania różnych
Błędne koło: reguła 1 'lC'en. Kiedy przedmioty są złożone, istnieje dość duże prawdopodobieństwo pojawienia się błę-
jnego koła.
Jeżeli A > B i B > C, to Ą > C.

Przeanalizujmy problem decyzyjny stojący przed studentem, który studiując nauki społeczne
do wyboru wysłuchanie i zaliczenie jednego z trzech przedmiotów: psychologię, socjoloui Inacienie małych różnic: reguła 2
antropologię. Przyjmij my, że system preferencji studenta koncentruje się na trzech cechach-jakoś-
wykładu, oczekiwanej oceny (z uwzględnieniem trudności materiału i wymagań egzaminatoni Jeżeli A = B i B = C, to A = C.
osobistym zainteresowaniu przedmiotem. Aby podjąć racjonalną decyzję, ocenia wszystka Tvm razem historyjka dotyczy zakupu nowego samochodu. Kupujący zdecydował się na sportowy
przedmioty według tych trzech wymiarów. •yóz. którego cena podstawowa wynosi 3500 dolarów. Sprzedawca ze swej strony proponuje mu
.,vybór wariantu z takim czy innym wyposażeniem dodatkowym - oczywiście za odpowiednią
Przedmiot Jakość Oczekiwana Zainteresowanie Joplatą.
wykładu ocena materiałem
Psychologia Wysoka Niska Średnie
Socjologia Niska Średnia Wysokie
Antropologia Średnia Wysoka Niskie

Socjologia czy psychologia? Kiedy student przyszedł zapisać się na kursy przedmiotowe. zobac/\ I
diugie kolejki chętnych do zapisu. Zmuszony jest szybko podjąć decyzję, aby zdążyć przed
zamknięciem list. Przypuśćmy, że zaczął od kolejki na psychologię. Stojąc zaczyna myśleć o swym
wyborze między socjologią a psychologią, Jakość wykładu z psychologii jest bardzo wysoka, ale nie
oczekuje tu wysokiego stopnia, a i sam przedmiot nie jest dla niego tak bardzo interesujący jak
socjologia. A zatem socjologia na dwu z trzech wymiarów oceniana jest wyżej niż psychologia. Tak
więc socjologia jest dla niego lepsza od psychologii, ponieważ logiczne reguły podejmowania
decyzji prowadzą do wyboru przedmiotu mającego wyższe oceny na większej liczbie wymiarów.
Student powinien więc przejść do kolejki zapisujących się na socjologię. Przypuśćmy, że tak
właśnie zrobił.

Antropologia czy socjologia? Student stoi w kolejce na socjologię. Ale teraz rozmyśla o trzecim
przedmiocie, antropologii. Wykłady z tej dziedziny przewyższają socjologię zarówno pod
względem jakości, jak i spodziewanej oceny, chociaż są mniej interesujące. Zgodnie z tą samą regułą
podejmowania decyzji, student utwierdza się w przekonaniu, że antropologia jest wyraźnie lepsza
od socjologii i słusznie będzie przenieść się do trzeciej kolejki. Przypuśćmy, że tak postąpił.
Psychologia czy antropologia? Stojąc w kolejce na antropologię nie przestaje jednak myśleć o
psychologii. Poza wszystkim, wykładana jest lepiej niż antropologia, a i sam przedmiot też jest
bardziej interesujący. A może powinien powrócić do kolejki na psychologię?
Przyczyna tego „błędnego koła" w zachowaniu naszego studenta tkwi w braku przechodniości w
jego wyborze pomiędzy przedmiotami. Jeżeli oznaczymy antropologię A, socjologię H, a
psychologię C, to wyraźnie widać, że preferuje raczej A niż B i B niż C, ale również C niż A:
A > B > C > A > B...
Ponadto wszystkie te wahania związane zjego wyborem pojawiają się, mimo że posługuje się on
prostą i logiczną regułą w celu dokonywania swoich wyborów.
Kiedy musimy uczynić wybór między złożonymi przedmiotami, to podobna sytuacja nic
jest rzadka. Problem podjęcia decyzji często wiąże się z analizą większej liczby wymiarów, wy-
RYSUNEK 15-2
1-tylko 72,50$; 2 -tylko 37,95 $; 3-tylko 27,00 $; 4-tylko 50,00 $; 5 - tylko 49,50 $; 6-tylko 20,00 $;
- tylko 92,95 $; 8 - tylko 42,00 $; 9 - tylko 75,00 $.
Klient wybrał czerwony solidny wóz. Oczywiście, pokryte aluminium obręcze kół znacznie
poprawiają wygląd samochodu. Sprzedawca skromnie zauważa, że za te obręcze trzeba będzie
•iopłacić zaledwie 49 dolarów; samochód kosztuje 3500 dolarów, więc ta dodatkowa dopłata jest
nieznaczna. Tak jest chyba naprawdę. Kupujący stwierdza, że nie sprawia mu różnicy, czy zapłaci
3500 czy 3549 dolarów za samochód. Tak więc, jeżeli A będzie ceną samochodu, a B ceną
amochodu z chromowanymi obręczami kół, to dla kupującego A = B.
Kontynuujmy rozważania w tym duchu: pokrowiec na tablicę rozdzielczą z pięknej czarnej
*óry kosztuje tylko 37 dolarów 95 centów. To konieczne, zwłaszcza gdy dach jest często
odsłonięty. Poza tym realnie nie ma różnicy między ceną 3549 dolarów a 3586 dolarów. A zatem,
jeżeli B to cena samochodu z chromowanymi osłonami kół, a C =.B plus cena czarnego pokrow -
to dla kupującego B = C.
A co z białym pokrowcem na tylne siedzenie? Zanim kupujący zorientuje się, że wszystkie
drobne dopłaty stanowią odczuwalną sumę, łączny koszt samochodu przekroczy już4000 dolarów
Nie ulega wątpliwości, że różnica między 3500 a 4000 dolarów nie jest już dlań bez znaczeni'
Jednakże mając takie doświadczenie, kupujący zaczyna orientować się, że trudno mu si-
zatrzymać. Klient wie, że całkowicie może się obejść bez obicia wewnątrz bagażnika z imitat-i'
krokodylej skóry, ale byłaby to oszczędność 19 dolarów 95 centów- zupełna błahostka biorąc po^
uwagę, że wydał już 4000. Możliwe, że psychologicznie rzecz biorąc jest mu łatwiej zapłacić
dodatkowe pieniądze niż precyzować wykaz tych uzupełniających dodatków, bez których mógtbs
się obyć, i tym samym obniżyć cenę wozu. Zręczny sprzedawca unika oczywiście wymienienia całej
skumulowanej ceny z dodatkami. Podkreśla jedynie znikomość ceny każdego dodatku w
porównaniu z całą sumą. Jeżeli sprzedawca jest dostatecznie sprytny, to zatrzyma się w porę zanim
kupujący zastanowi się poważnie nad tym, czy zawsze z A= B, i B = C wynika, że A = C.
Problem Paryż-Tokio: reguła 3
Jeśli A = B i C > 0, to A + C > B.
RYSUNEK 15-3
Istnieje bardzo popularny przykład ilustrujący sytuację będącą w opozycji do tej reguły, jest on
z
nany zarówno ekonomistom, jak i specjalistom w zakresie teorii podejmowania decyzji. Wygląda
t
o tak. Wygraliście na loterii główną nagrodę - wycieczkę zagraniczną. Możecie sami wybrać trasę
podróży: całkowicie bezpłatną wycieczkę do Paryża czy też podobną do Tokio? Przyjmijmy, że jest
\Vani całkowicie obojętne, gdzie pojedziecie, i możecie rozstrzygnąć problem grając w „orła i
re
szkę". Oznaczmy psychologiczną wartość podróży do Paryża przez P, a wycieczki do Tokio przez
T. Ponieważ jest Warn obojętne, dokąd pojedziecie, ustalamy, że P =T.
przypuśćmy, że teraz ktoś zaoferuje wam w prezencie butelkę wina3. Jak odniesiecie się do tej
propozycji? Zakładamy, że raczej przyjmiecie prezent, niż z niego zrezygnujecie. Oznacza to, że
psychologiczna wartość prezentu (oznaczmy go W) stanowi dla Was wielkość pozytywną: W > 0.
Teraz wyobraźcie sobie, że otrzymacie butelkę wina tylko wówczas, gdy wybierzecie podróż do
Paryża. A zatem wycieczka do Paryża powinna mieć wyraźną preferencję w porównaniu z
wycieczką do Tokio: przecież P = T, a W > 0, zatem P+W > T. Nie godzicie się z tym? Słusznie,
logika nie znajduje tu zastosowania. Jakoś butelka wina naprawdę tu „nie pasuje".
Nie jest to problem, że wino nie ma wartości. W oderwaniu od tej sprawy większość ludzi woli
otrzymać bezpłatnie wino niż go nie dostać. Sprawa polega na tym, że wartość przedmiotu zależy
również od kontekstu, w jakim on występuje. W tej sytuacji wino wyraźnie nie ma związku z
problemem wyboru. W innej ta sama butelka może okazać się czynnikiem decydującym.
PODEJMOWANIE DECYZJI RYZYKOWNYCH
W życiu codziennym często się zdarza, że podejmujemy decyzje w sytuacjach niepew-
nych. Nieraz, aby móc dokonać wyboru, nie wystarczy ocena użyteczności różnych
możliwych wyników, ale trzeba starać się przewidzieć rozwój wydarzeń. Wartość decyzji
dotyczącej wzięcia na spacer parasola zależy od prawdopodobieństwa deszczu. Pytanie,
czy ubezpieczyć się na wypadek śmierci czy też nie, jest ściśle związane z szansą przeżycia
jeszcze pewnego określonego odcinka czasu. Wybór strategii politycznej zależy od
-prawdopodobieństwa zastosowania przez przeciwników pewnych kontrdziałań. To
dołączenie czynnika szansy do sytuacji nie zmienia podstawowej zasady optymalizacji,
po prostu analizując zachowanie decyzyjne człowieka należy brać pod uwagę zarówno
użyteczność, jak i szansę.
Użyteczność w sytuacji ryzykownego wyboru
Rozważcie zespół następujących alternatyw. Powiedzcie, co wolicie:
1. Całkowicie pewne 0,10 dolara czy jedną na dziesięć szansę uzyskania 1 dolara?
3
W tradycyjnym przykładzie podawanym przez teoretyków decyzji mowa jest o martini, nie o winie. Wy zaś
Możecie wstawić tu dowolny przedmiot wedle Waszego życzenia, ale musi to być niewielka ilość tego, co jest
Przez Was pożądane.
2. Całkowicie pewnego 1 dolara czy jedną na dziesięć szansę uzyskania 10 dolarów?
3. Całkowicie pewnych 10 dolarów czy jedną na dziesięć szansę uzyskania 1()()
dolarów?
4. Całkowicie pewnych 100 dolarów czy jedną na dziesięć szansę uzyskania 1000
dolarów?
5. Całkowicie pewnych 1000 dolarów czy jedną na dziesięć szansę uzyskania 10 000
dolarów?
6. Całkowicie pewny milion dolarów czy też jedną na dziesięć szansę uzyskania 10
milionów dolarów? (według Markowita, 1952, s. 150).
Pozwolimy sobie wysunąć dwa przypuszczenia dotyczące Waszych preferencji tej
sytuacji. Po pierwsze, nie jest Warn wszystko jedno, który z wariantów wybrać. W
wypadku na przykład wyboru 1 preferujecie prawdopodobnie raczej szansę wygrania 1
dolara niż pewne 10 centów. Podobnie uczynicie w wypadku propozycji wygrania 10
dolarów, które wolicie od 1 pewnego dolara, być może, jeszcze będziecie preferować
szansę wygrania 100 dolarów nad pewne 10. Ale od jakiegoś momentu sytuacja ulegnie
zmianie i zaczniecie preferować pewne pieniądze niż nadzieję na szczęśliwy przypadek.
Prawdopodobnie jedynie zwolennik silnych wrażeń związanych z ryzykiem nie przyjmie
1 000 000 dolarów, mając nadzieję na 10% prawdopodobieństwa wygrania 10 000000
dolarów.
Drugie przypuszczenie wiąże się z tym, że moment, w którym człowiek przestaje „iść
na ryzyko" i woli otrzymać pewne pieniądze, zależy od jego sytuacji materialnej. Im jest
bogatszy, tym chętniej będzie ryzykował dla wygrania odpowiednio wysokiej stawki. W
sytuacjach ekstremalnych można nawet preferować monetę 10-centową nad szansę wy-
grania 1 dolara. Podobny eksperyment można łatwo przeprowadzić z przyjaciółmi. Wy-
bierzcie kilku znajomych, w miarę możliwości o zróżnicowanych dochodach; zacznij-
cie od pierwszego wyboru i posuwajcie się w dół listy; następnie zaznaczcie, w jakim
momencie każdy z nich wybierze pewne pieniądze, a nie podejmie ryzyka. Przekona-
cie się, że im bardziej zasobny jest człowiek, tym później następuje przestawienie się.
Przejście od ryzyka do pewności następuje wówczas, gdy użyteczność pieniędzy
zaczyna rosnąć wolniej niż ich wartość nominalna. Jeśli pewnych 100 dolarów
przedkłada się nad 10% prawdopodobieństwa zdobycia 1000 dolarów, oznacza to, że
użyteczność 1000 dolarów jest mniejsza niż dziesięć razy 100 dolarów. Jest to typowy
przykład podejmowania decyzji w sytuacji ryzykownej. Kiedy wyniki są niepewne,
należy brać pod uwagę zarówno prawdopodobieństwo, jak i użyteczność. Aby wprowa-
dzić porządek, musimy dodać dwa nowe pojęcia do naszych rozważań: prawdopodo-
bieństwo oraz oczekiwana wartość.
Pra wdopodobieństwo
Prawdopodobieństwo jakiegoś zdarzenia to po prostu jego względna częstość pojawienia
się w długim ciągu oczekiwań. Wartości prawdopodobieństwa układają się liczbowo
iniędzy zerem a jednością. Jeżeli prawdopodobieństwo jakiegoś zdarzenia jest równe
zeru, to można z pewnością stwierdzić, że nigdy ono nie nastąpi. Prawdopodobieństwo
tego, że przy jednym rzuceniu monetą wypadnie i orzeł, i reszka, jest równe zeru. W
odniesieniu do zdarzeń, których prawdopodobieństwo wynosi jeden, wiemy z całą
pewnością, co nastąpi: jeśli wszyscy ludzie są śmiertelni, to prawdopodobieństwo śmierci
dowolnego człowieka równe jest jedności. Jest do pomyślenia, że w przyszłości
prawdopodobieństwo to ulegnie zmianie. Podobnie jest możliwe, że nastąpi zdarzenie o
prawdopodobieństwie zerowym. Po prostu nie jest ono oczekiwane.
Kiedy przypisujemy pośrednie wartości prawdopodobieństwu, oznacza to, że wystą-
pienie określonego zdarzenia przewidywane jest w określonym procencie (w przedziale
między 0 a 1) przypadków przy długiej serii prób. Zdarzenie, którego prawdopodobieńs-
two wynosi 0,28, wystąpi w 28% przypadków podczas długotrwałej serii obserwacji.
Orzeł powinien pojawić się w przybliżeniu w 50% rzutów monetą przy odpowiednio
dużej liczbie prób. Nie oznacza to jednak, że dokładnie wiemy, ile razy wystąpi dane
zjawisko. Znaczy to wyłącznie tyle że, mówiąc językiem statystyki, oczekuje się, iż
zdarzenie zajdzie z określoną częstością.
Teoria prawdopodobieństwa stanowi aparat matematyczny pozwalający na określenie
stopnia prawdopodobieństwa, z jakim można oczekiwać wystąpienia takich czy innych
zdarzeń albo też całej kombinacji zdarzeń. Często można obliczyć prawdopodobieństwo
zdarzeń, analizując cechy fizyczne urządzeń, które są ich źródłem. Fakt, że kostka do gry
ma sześć boków symetrycznych w stosunku do jej środka ciężkości, powoduje, iż pra-
wdopodobieństwo pokazania się jednego z boków wynosi średnio 1 /6. Czasami istota me-
chanizmów fizycznych powodujących dane zdarzenie nie jest nam znana; w takich wy-
padkach prawdopodobieństwo pojawienia się danego zjawiska określone jest dzięki dłu-
gotrwałej obserwacji jego względnej częstości występowania w przeszłości. Jeśli mówi się
o tym, że prawdopodobieństwo opadu deszczu w Kalifornii wynosi na dany dzień 0,01,
to liczba ta stanowi ocenę wynikającą z wieloletnich obserwacji meteorologicznych.
Wszystko to dotyczy pojęcia prawdopodobieństwa obiektywnego, wynikającego z
właściwości fizycznych danej sytuacji. Jak zobaczycie za chwilę, nie zawsze musi ono
pokrywać się z konkretną subiektywną oceną przez danąjednostkę prawdopodobieństwa
wystąpienia takiego czy innego zdarzenia.
Oczekiwana wartość
W przypadkach, kiedy wyniki mają charakter probabilistyczny, teoria podejmowania
decyzji przewiduje, że racjonalny decydent maksymalizuje na dłuższą metę oczekiwane
zyski. Zarówno prawdopodobieństwo samego zdarzenia, jak i jego wartość muszą być
brane pod uwagę w wyborze optymalnego sposobu działania. Prosta gra hazardowa
lustruje podstawowe zasady łączenia obu tych aspektów w sytuacji decyzyjnej.
Przypuśćmy, że nadarzyła się Wam okazja do wzięcia udziału w następującej grze.
Zostaje rzucona moneta. Jeżeli wypadnie orzeł, otrzymujecie 10 dolarów. Jeżeli
wypadnie reszka, płacicie 5 dolarów. Czy warto zagrać?
 Oczekiwana wartość wygranej w tej grze to po prostu suma algebraiczna wygranu-n i
przegranych po dłuższym okresie gry. Obliczenia są bardzo proste. Oba zdarzeni;,
możliwe w danej sytuacji mają równe prawdopodobieństwo. Szansa pojawienia się or\:i
czy też reszki jest jednakowa. Prawdopodobieństwo pojawienia się orla jest równo (i.*
\p (orzeł) = 0,5], a wartość tego zdarzenia wynosi 10 dolarów [V (orzeł) = 10 dolaniu |
Kiedy wypada reszka, wartość przegranej jest równa 5 dolarów [F(reszka) = -5 dolarów ]
Z prostego połączenia tych wartości i prawdopodobieństw możemy uzyskać cala
oczekiwaną wartość (EV) dla tej gry.
E V- [ F(orzeł) xp (orzeł)]+[ F(reszka) xp (reszka)].
EV=\0 dolarówxO,5+(-5 dolarów)x0,5.
EV=2,5 dolara.
Tak oto w trakcie dłużej trwającej gry powinniście wygrać średnio 2,5 dolara w Każihm
rzucie. Po wykonaniu 1000 rzutów będziecie mieli zatem około 2500 dolarów.
Oczekiwaną wartość można obliczyć dla każdej dowolnej sytuacji w wypadku. gd\
możemy przypisać prawdopodobieństwo każdemu z możliwych wyników. Aby podjąć
decyzję optymalną, należy wybrać taką strategię działania, która doprowadź i do
uzyskania najwyższej oczekiwanej wartości. Nie znaczy to oczywiście, że w każdej próbie
zawsze będziecie wygrywać. Znaczy to tylko, że przy wielokrotnym powtarzaniu slraiedi
optymalnej, prowadzącej do uzyskania najwyższej oczekiwanej wartości, możecie
uzyskać po pewnym, dłuższym czasie łączną wygraną maksymalną.
Chociaż obliczenie oczekiwanej wartości zapewnia wybór optymalnej decyzji, mało
kto rozumie tę procedurę albo też rozumiejąc ją zadaje sobie trud przeprowadzenia
niezbędnych obliczeń przed podjęciem decyzji. (Ale możecie być pewni, że właściciele
kasyn gry, towarzystwa ubezpieczeniowe oraz inni zajmujący się zbliżoną branża.
odnoszą się do niej z pełnym szacunkiem i uznaniem.) Zastanówmy się teraz nad tym. jak
zachowuje się w podobnej sytuacji przeciętny człowiek.
Prawdopodobieństwo subiektywne
Jeśli rzucacie jednocześnie dwie kości to, jak sądzicie, na ile prawdopodobni.- jesl
wyrzucenie 7 punktów? Urządzenia takie jak dwie kości nie mają pamięci, a każda kosc
jest całkowicie niezależna od drugiej (mamy na myśli czystą grę i nie sfałszowane kości).
Jest możliwe, że uprzednio 7 punktów wyrzucane było 100 razy pod rząd, a może nie
zdarzyło się ani razu; nie ma to najmniejszego znaczenia, same kości nie mogą przecie/ o
tym wiedzieć. Jednakże gracz często gotów jest założyć się, że w następuj.ni rzucie
wyjdzie 7 punktów: „Dlatego, że w ostatnich 100 rzutach 7 punktów nie było. lo teraz,
zgodnie z regułą prawdopodobieństwa, muszą się pojawić". Reaguje on na swe
subiektywne poczucie prawdopodobieństwa, a nie na realną sytuację. Kości. moneU i
inne podobne rzeczy nie mogą pamiętać tego, co zdarzyło się wcześniej, a zatem rozkład
prawdopodobieństwa różnych możliwych zdarzeń jest zawsze ten sam w każdym rzucie,
niezależnie od wyników uzyskanych wcześniej.
Ocenę aktualnego obiektywnego prawdopodobieństwa poprzez subiektywną perce-
pcję szans wystąpienia takiego lub innego zdarzenia nazywamy prawdopodobieństwem
subiektywnym.
Reprezentatywność i dostępność
Często bywa tak, że dla człowieka subiektywne prawdopodobieństwo wystąpienia
janego zdarzenia jest następstwem własnej oceny tego, na ile jest ono typowe dla procesu
jędącego podstawą jego pojawienia się4.
Przypuśćmy, że sporządziliśmy spis wszystkich rodzin w Kalifornii, które mają po
-ześcioro dzieci. Zauważyliśmy, że około jedna trzecia tych rodzin ma trzech synów i trzy
„•orki. Przypuśćmy następnie, że interesuje nas kolejność pojawienia się chłopców i
Jziewcząt w takich rodzinach. Jaka kolejność według Was jest bardziej prawdopodobna:
a: D Ch Ch D Ch D
b: Ch Ch Ch D D D
Kiedy myślimy o przypadkowej kolejności, to zazwyczaj wyobrażamy ją sobie jako
..coś pomieszanego". Najwyraźniej pierwszy przykład (a) bardziej odpowiada wyobra-
żeniu o przypadkowej kolejności pojawiania się dzieci i większości ludzi wydaje się on
bardziej prawdopodobny. Inaczej mówiąc, prawdopodobieństwo subiektywne sekwencji
• jest znacznie wyższe od prawdopodobieństwa subiektywnego sekwencji b. W rzeczy-
wistości natomiast obie sekwencje są równie prawdopodobne. W wypadku rodziny
nającej 3 synów i 3 córki istnieje 20 możliwych kolejności narodzin synów i córek, przy
.y.ym wszystkie te warianty są równie prawdopodobne. A jednak sekwencja a wydaje się
"ardziej odpowiadać wyobrażeniom przez ludzi czystego przypadku niż sekwencja b.
'. udzie rozumują następująco: skądby się wziął taki uporządkowany układ, skoro proces
>,t przypadkowy?
Problem w istocie jest bardzo prosty. Ludzie najwyraźniej traktują jako podobne tak
w.ne sekwencje, jak:
a: D Ch Ch D Ch D
c: D Ch D Ch Ch D
d: Ch D Ch D D Ch
e: Ch D D Ch D Ch
1
Pomysł, aby opisywać reprezentatywność zdarzeń w podejmowaniu decyzji w postaci tworzonych w
yśle scenariuszy możliwych wyników, pojawił się w pracach Daniela Kahnemana i Amosa Tversky'ego z
•'••^rajskiego Uniwersytetu w Jerozolimie.
Mogą więc wyobrazić sobie wiele różnych sposobów dojścia do sekwencji „w rodzaju"'
c, cl lub e (dokładnie 18), ale tylko dwa sposoby uzyskania sekwencji „w rodzaju" h u-\
Ch Ch D D D, i D D D Ch Ch Ch). Oczywiście pytanie postawione było inac/u'-
porównywane były tylko dwie ściśle określone sekwencje a i b, nie zaś inne podobne
Niemniej jednak jest to pouczająca lekcja: ludzie oczekują tego, że w życiu urzeczywist
niają się typowe (reprezentatywne) wzorce.
Drugi, pokrewny sposób określania subiektywnego prawdopodobieństwa wystąpieniu
zdarzenia polega na rozważeniu wszystkich przykładów, jakie tylko możemy sobie
przypomnieć. Im zdarzenie jest „dostępniejsze" w pamięci, tym bardziej uważamy je /a
prawdopodobne. Zastanówmy się na przykład nad tym, jakich wyrazów jest więcej w
języku angielskim:
a: wyrazów zaczynających się na literę k;
b: wyrazów, w których k jest trzecią literą.
Jeśli podacie wszystkie wyrazy, które Warn przyjdą na myśl, a które by odpowiadały
warunkom a lub b, to okaże się, że te pierwsze można znaleźć znacznie łatwiej niż drugie.
A zatem większość ludzi będzie oceniała możliwość a jako znacznie bardziej prawdo-
podobną niż możliwość b. W rzeczywistości wyrazów z ,,k" jako trzecią literą jest w
języku angielskim trzy razy więcej niż wyrazów zaczynających się od tej litery. Problem
polega na tym, że organizacja ludzkiej pamięci sprzyja poszukiwaniu słów według
pierwszej litery (lub początkowego dźwięku), ale nie ułatwia poszukiwań środkowych
liter.
Ocena oparta na „dostępności" zniekształca szacunek subiektywnego prawdopodo-
bieństwa. Jeśli zostaniecie zapytani o to, czy wykładowcy matematyki są dobrzy czy źli.
będziecie opierać się w swej odpowiedzi na własnych wspomnieniach, chociaż mogliście
znać jedynie znikomą część z tych tysięcy wykładowców matematyki działających w
całym kraju.
To wyjaśnienie zależności między ocenami subiektywnego prawdopodobieństwa z
jednej strony a reprezentatywnością próbki i dostępnością zdarzeń w pamięci z drugiej
strony prowadzi często do sformułowania trzech ogólnych postulatów dotyczących
subiektywnego prawdopodobieństwa.
1. Ludzie zdradzają skłonność do przeceniania występowania zdarzeń mających niskie
prawdopodobieństwo i niedoceniania pojawienia się zdarzeń mających duże praw-
dopodobieństwo.
2. Ludzie skłonni są podzielić błędny punkt widzenia graczy przewidujących, że
zdarzenie, które nie wystąpiło przez dłuższy czas, ma większe prawdopodobieństwo
wystąpienia w najbliższej przyszłości.
3. Ludzie zdradzają skłonność do przeceniania rzeczywistego prawdopodobieństwa tych
zdarzeń, które są dla nich pomyślne, i niedoceniania tych, które są niepomyślne.
Subiektywnie oczekiwana użyteczność
y[imo niepewności realnych zdarzeń życiowych, należy jednak działać tak, aby
uwzględniając prawdopodobieństwo subiektywne oraz użyteczność można było w
efekcie końcowym maksymalizować oczekiwany zysk. W tym celu należy połączyć
subiektywne prawdopodobieństwo zdarzenia z oceną jego użyteczności i posługując się tą
oceną dokonać wyboru, który maksymalizuje oczekiwany na dłuższą metę zysk.
połączenie subiektywnego prawdopodobieństwa z użytecznością nazywane jest subiek-
lywnie oczekiwaną użytecznością (subjective expecled utility-SEU) danego zdarze-
nia.
Wzór na obliczenie SEU jest analogiczny do wzoru obliczania oczekiwanej wartości, z
tym że w miejscu obiektywnego prawdopodobieństwa (p) pojawia się subiektywne pra-
wdopodobieństwo (sp), a zamiast wartości (V) pojawia się użyteczność (U). Jeśli więc zda-
rzenie E może doprowadzić do wyniku A z subiektywnym prawdopodobieństwem rów-
nym sp (A) lub do wyniku B, mającego prawdopodobieństwo subiektywne sp (B), to
SEU(E) = [U(A)xsp(A)]+[U(B)xsp(B).
Tak jak przy obliczeniach oczekiwanej wartości, tak również i tu mało kto zajmuje się
tymi rachunkami przed podjęciem decyzji. Co zaś dzieje się w istocie? Jedna z możliwości
polega na wytwarzaniu przez ludzi wyimaginowanych scenariuszy zdarzeń z możliwymi
konsekwencjami każdej alternatywnej decyzji, a następnie na wyborze scenariusza
najbardziej atrakcyjnego. Jednak w rzeczywistości konstrukcja scenariusza ściśle wiąże
się z ogólną oceną subiektywnie oczekiwanej użyteczności. Pomimo to, wyobrażając
sobie możliwe konsekwencje każdego zdarzenia, trzeba tak czy inaczej połączyć jego
użyteczność z subiektywnym prawdopodobieństwem jego pojawienia się, chociaż taka
ocena SEU nie będzie ściśle odpowiadała wyżej zaprezentowanym obliczeniom doko-
nywanym wedle wzoru.
Weźmy dla przykładu lekarza, który zamierza przepisać choremu lekarstwo. Może
wybrać jedno z dwu lekarstw A lub B, każde z nich ma swoje plusy, każde też ma pewne
działania uboczne. Zasadniczo lekarz powinien porównać SEU lekarstwa A z SEU
lekarstwa B i wybrać to, dla którego uzyska większą wartość SEU. Jednakże odwoła się on
w swej analizie przede wszystkim do własnego doświadczenia w zakresie stosowania tych
medykamentów. Może przypomnieć sobie, że lekarstwo A wywołało u jednej pacjentki
silne bóle głowy, jednak „w wielu przypadkach" nie było żadnych skarg. Jeśli chodzi o
lekarstwo B, to wywołało ono wysypkę u jednego z pacjentów, który skarżył się na nią
przez dwa tygodnie. Może jednak okazać się, że w istocie .„wiele przypadków", które
lekarz sobie przypomina dla leku A, to raptem 15, z tego trzej chorzy odeszli nie
kontaktując się z nim ponownie, a u czterech wystąpił ból głowy, lecz pacjenci nie
skarżyli się, uważając, że jest to „normalne". W przypadku leku B jest całkiem możliwe,
że pojawienie się wysypki u nieprzyjemnego pacjenta było jedynym na 50 pacjentów
przypadkiem wystąpienia skutków ubocznych. Niemniej jednak ten właśnie przypadek
 Przypuśćmy, że kolega, znany oszust, starannie spreparował monetę, tak że w 70%
utrwalił się najsilniej w pamięci lekarza. Tak więc ten scenariusz przeważa i lekarz
rzutów wypada orzeł. Kiedyś zajrzawszy do jego pokoju zobaczyłeś, że gra z kimś w orła i
wybiera lek A.
reszkę. Jesteś ciekaw, jaką monetą posługuje się kolega, spreparowaną (prawdopodo-
Prawidłowy wybór należy obliczyć w następujący sposób.
bieństwo wypadnięcia orła równe 0,7) czy też normalną (prawdopodobieństwo, że
SEU(lek A) = [U(wyleczenie)xsp(wyleczenie]+[U(ból głowy)xsp(ból głowy)]; wypadnie orzeł = 0,5). Zwracasz się do drugiego gracza szepcząc: „Stawiam trzy do
jednego, że moneta nie jest w porządku", a następnie uważnie śledzisz wyniki
SEŁ/(lek B) = [U(wyleczenie)xsp(wyleczenie)]+[U(wysypka)xsp(wysypka)].
rzutów.
Stwierdzenie „trzy do jednego"-to wyjściowa ocena szans dokonana przed uzyska-
Załóżmy, że oba lekarstwa prowadzą do wyleczenia pacjenta. Dla leku A prawdopodo-
niem danych rzeczywistych. Ta wyjściowa ocena szans nazywana jest szansami a priori.
bieństwo działania ubocznego przejawiającego się bólem głowy wynosi Vis lub Vi. Dla
W tym wypadku zakładasz, że kolega w 3 przypadkach na 4 posługuje się spreparowaną
leku B prawdopodobieństwo wysypki wynosi Vso. Jednak na myśl o tym, że trzeba zapisać
monetą. Przejście od szans do prawdopodobieństwa jest całkiem proste, ponieważ po
lek B, lekarz przypomina sobie uciążliwe rozmowy z nieprzyjemnym pacjentem i
prostu wyrażają one w różny sposób ten sam fakt. Jeżeli szansę zdarzenia A i szansę
wysypką. W efekcie dla tego lekarza, SEU (B) <SEU (A).
zdarzenia M mają się tak jak a do m, oznacza to, że na każde m przypadków pojawienia
się zdarzenia M wypada a przypadków pojawienia się interesującego nas zdarzenia A.
Wynika stąd, że prawdopodobieństwo zdarzenia A równe jest a/(a+m). Szansę trzy do
jednego na korzyść jakiegoś zdarzenia oznaczają, że prawdopodobieństwo jego pojawie-
GROMADZENIE DOWODÓW nia się jest równe 0,75.
Reasumując: jeśli zdarzenia A i M mają szansę jak a do m: to prawdopodobieństwo
W większości wypadków zaczynamy od wysunięcia pewnych hipotez wyjściowu-li
dla A
dotyczących tego, co ma się zdarzyć. Mamy jakieś przeczucia lub też intuicje dol\ezace
tego, jakie jest prawdopodobieństwo, że przyjaciel zgodzi się na proponowany przez na*
interes, akcje pójdą w górę albo też uda się nam sprzedać używaną rzecz za całkiem
godziwe pieniądze. Jednakże przed podjęciem ostatecznej decyzji możemy zgromadzić
dodatkowe informacje, które pozwoliłyby zwiększyć szansę dokonania prawidłowego prawdopodobieństwo dla M:
wyboru. W tym paragrafie zastanowimy się nad tym, jak najlepiej wykorzwać
zgromadzone dowody, żeby dokładnie ocenić prawdopodobieństwo tego czy innego
wyniku.
Z kolei szansę zdarzenia A do zdarzenia M, czyli szansę (A, M) przedstawia
Jak zawsze rozpoczniemy od omówienia idealnej procedury gromadzenia dowodów.
następujący wzór:
Procedura ta jest całkiem sensowna i chyba oddaje ducha tego, co człowiek cz\ ni w
podobnej sytuacji. Wątpliwe jest, żeby ludzie zawsze dokonywali obliczeń, które tu
prezentujemy, ale wydaje się oczywiste, że obliczenia te oddają istotę rzeczywistego
zachowania.

Testowanie raka
Szansę Aby zobaczyć, jak opisane powyżej szansę są wykorzystane i modyfikowane w miarę
gromadzenia rzeczywistych danych, przeanalizujmy los dwu osób, pana A, który był
U podłoża wszystkich teorii dynamicznego wyboru leży jedno twierdzenie teorii
chorowity, i pana Z, który cieszył się dobrym zdrowiem. Obaj rozważają możliwość
prawdopodobieństwa wyrażone po raz pierwszy w 1736 r. przez ks. Thomasa Haycsa.
zachorowania na raka. Pan A to hipochondryk; zawsze zaniepokojony o stan swego
Twierdzenie Bayesa służące do określenia prawdopodobieństwa prawdziwości danej
zdrowia. A w dodatku przeczytał właśnie gazetę „Sunday", gdzie w części naukowej
hipotezy można łatwiej zrozumieć po zapoznaniu się z jego modyfikacją, cz> li t7w.
dowiedział się o przypadkach niewykrytego raka i jest poważnie zatroskany o swoje
formułą stosunku szans a priori do prawdopodobieństwa a posteriori, albo też prościej,
zdrowie. Przypuszcza, że istnieje co najmniej 1 szansa na 5, że ma raka. Tak więc dla pana
formułą obliczania szans. Przez słowo szansę rozumiemy prawdopodobieństwo tego, że
A, /;(rak) = 0,2.
nastąpi raczej to a nie inne zdarzenie. Przede wszystkim należy określić, jakie będą dwie
Pan Z cieszy się dobrym zdrowiem, nigdy w życiu nie chorował. Jest krzepki, nie myśli
możliwe alternatywne hipotezy.
o chorobach, a prawdopodobieństwo zachorowania na raka ocenia dla siebie jak 1 do Mi
tysięcy. Dla pana Z, p(rak) = 0,0001.
Pan A:
Pan Z:
Dowody. A teraz przypuśćmy, że A i Z zostali poddani normalnym badaniom
medycznym, włącznie z testem raka. Rezultat był niewesoły, u obu test dał wyniki
pozytywne.
Następny krok polega na tym, jak potraktują oni uzyskane dane z testu raka.
Problemem jest to, jak posłużyć się tymi nowymi informacjami, aby zmodyfikować
oceniane a priori szansę posiadania tej choroby. Główna sprawa polega na sprawdzeniu
wartości nowych informacji. > Dla Pana Z {zdrowego):
Zgodnie z teorią Bayesa, wartość faktów zależy od prawdopodobieństwa ich wystą-
pienia, przy założeniu, że każda z przyjętych hipotez jest prawdziwa, a ściślej: jakie jest
prawdopodobieństwo uzyskania pozytywnego wyniku testu raka, kiedy jesteśmy rzeczy-
wiście chorzy na raka, jakie jest prawdopodobieństwo uzyskania wyniku pozytywnego,
kiedy jesteśmy zdrowi. Warunkowe prawdopodobieństwo tych obu sytuacji wyra/ii
stosunek prawdopodobieństw5.
Test raka, jak i szereg innych testów medycznych, nie jest narzędziem doskonałym. Nie
zawsze udaje się wykryć raka, i odwrotnie- wynik pozytywny można uzyskać nic będąc
chorym na raka. Załóżmy, że w badaniu raka mogą wystąpić następujące prawdopodo-
bieństwa: jeżeli badany jest chory na raka, prawdopodobieństwo pozytywnego wyniku
testu wynosi 0,9, a w wypadku, gdy jest zdrów-0,05
/>(test pozytywny I rak) = 0,9;
^(test pozytywny | nie rak) = 0,05.
A zatem będziemy mieli następujące stosunki prawdopodobieństw:
5
Należy czytać pionową kreskę jako „przy danym".Tak więc p (test pozytywny I rak) należy czy
,,prawdopodobieństwo pozytywnego wyniku testu, przy danym fakcie, że rzeczywiście jest rak".
Względne szansę uzyskania pozytywnego wyniku testu przy chorobie na raka wynoszą
180 do 1.
Ostatnim krokiem jest połączenie wcześniejszych oczekiwań z faktami rzeczywistymi,
aby odpowiedzieć na pytanie: jakie jest prawdopodobieństwo raka, jeśli mamy i
początkowe oczekiwania i wyniki testu? Zgodnie z twierdzeniem Bayesa, jest to sprawa
prosta:
nowe szansę = stosunek prawdopodobieństwxpoczątkowe szansę.
Podstawiając dane otrzymujemy:
Dla Pana A {chorowitego):
nowe szanse = 180x0,25 = 45 (45 do 1).
nowe szansę = 180x0,0001 =0,018 (około 1 do 50).
Mamy zatem ciekawą sytuację. Na podstawie wyników testu A jest całkowicie
przekonany o tym, że ma raka. Szansę za rakiem są 45 do 1 (odpowiednio subiektywne
prawdopodobieństwo raka wynosi 45/46 = 0,98). Ale Z jest nadal nastawiony sceptycznie.
Według jego nowej oceny szansę na to, że nie ma raka, wynoszą 50 do 1, a subiektywne
prawdopodobieństwo tego, że jest chory równa się '/si, to znaczy 0,02. Obaj uzyskali te
same dane. Jedyna różnica między nimi polega na ich różnych początkowych ocenach
swoich szans zachorowania na raka.
Zgodnie z tą strategią postępowania z uzyskanymi danymi, zebrana informacja
wykorzystywana jest do zmiany wyjściowych oczekiwań warunkowego prawdopodo-
bieństwa wystąpienia zdarzeń, na nowy szacunek tych prawdopodobieństw. Stopień
zmiany w ocenie zależy od jakości danych, czyli" stosunku prawdopodobieństw. Wniosek
końcowy jest wynikiem połączenia wyjściowych oczekiwań i uzyskanych danych.
Nietrudno zrozumieć praktyczny sens tych obliczeń. Mówią nam one o tym, że nasze
oczekiwania są dość powoli modyfikowane przez doświadczenie. Każda,-porcja rzeczy-
wistych danych może nieco zmodyfikować nasze poglądy w takim czy innym kierunku.
Jeśli przejawiamy lekką skłonność do hipochondrii, to może się zdarzyć, że najdrobniej-
sze dowody utwierdzą nas w przekonaniu, że jesteśmy rzeczywiście chorzy na raka,
ponieważ nasza ocena wyjściowa prawdopodobieństwa zachorowania na raka była
wysoka.
Czy wierzycie w ESP? (spostrzeganie pozazmysłowe - przyp. tłum.). Dla ludzi chociaż
trochę wierzących w ESP wystarczą bardzo słabe dowody, aby ich utwierdzić we własnym
przekonaniu. Natomiast, aby przekonać tych, którzy odnoszą się do tych spraw
sceptycznie, potrzebna jest cała góra niezbitych dowodów zanim ich ocena wyjściowa
ulegnie zmianom na tyle, aby chcieli poważnie podejść do tych zjawisk. Analogicw1 •
tych, którzy od początku wierzą w coś takiego, trudno jest przekonać, że jest inac/i.-
Zdarza się, że obserwacje empiryczne (inaczej mówiąc, prawda) zdołają przełamać n;i\>. ••
najsilniejsze uprzedzenie (wyjściowe szansę). Jednak w wypadku silnych
potrzeba na to, niestety, bardzo dużo czasu.
EFEKTY NASTĘPCZE PODEJMOWANIA DECYZJI
Co następuje po tym, kiedy już decyzja została podjęta i właściwa czynność wykonana1.1
Czy decydent odczuwa pewien niepokój w związku z dokonanym wyborem? Czy żałuje
swojej decyzji? Czy też jest całkowicie przekonany o tym, że wybrał właściw;|
alternatywę? Pytania te są stałym przedmiotem badań wielu psychologów społecznych,
którzy próbują określić efekty następcze procesu podejmowania decyzji.
Największa grupa psychologicznych teorii zachowania człowieka występuje pod
wspólną nazwą - teorii zgodności (Consistency Theory). Termin ten łączy w rzeczywis-
tości dość różnorodne punkty widzenia, ale wszystkie je łączy wspólny pogląd dotyc/a>-\
procesów poznawczych człowieka: mianowicie sprowadza się on do tego, że człow iek
dąży do zgodności w swoich myślach i działaniach. Jeżeli pewne aspekty jego myślenia
lub działania są sprzeczne z jakimiś innymi aspektami, to wówczas pojawiają się: stan
napięcia, konflikt, brak równowagi czy też dysonans, które to stany muszą ulec redukcji.
Różne rodzaje teorii zgodności obejmują różnorodne aspekty tego zagadnienia albo też
przedstawiają odmienne sposoby rozwiązywania konfliktu; wszystkie jednak wychodzą,
ze wspólnej zasady: jednostka normalna dąży do minimalizacji lub eliminacji konfliktów
poznawczych.
Racjonalizacja
Dla ilustracji tej zasady spróbujcie prześledzić sposób myślenia jakiegoś fikc>JIHTO
decydenta, powiedzmy MDM. Poszukuje on używanego samochodu, a w końcu
odrzucając mniej atrakcyjne warianty wybrał dwa:
Samochód A: model sportowy, dość starej marki, ogólnie w dobrym stanie, ale z
bardzo złymi oponami;
Samochód B: nowszy model typu sedan ze znakomitym silnikiem i dość dobrymi
oponami, ale z wgnieceniami i zadrapaniami na karoserii.
Nasz kupujący wypisał na kartce wszystkie pozytywy i negatywy obu aut, starając się
podjąć decyzję, które z nich bardziej mu odpowiada. Okazało się jednak, że wszystkie za i
przeciw w obu wypadkach równoważą się. W takich warunkach wybór między dwoma
samochodami jest rzeczywiście trudny, niezależnie od tego, jaką zastosuje się strategu,'.
1'rzypuśćmy, że kupujący podjął w końcu decyzję: kupuje samochód B. Ale w
następstwie jego decyzji natychmiast powstaje sytuacja konfliktowa czy też dysonans.
Problem polega na tym, że chociaż kupujący wybrał wóz B, bezpośrednio przed tym
zakończył jednak dokładną analizę i doszedł do wniosku, że oba samochody są w sumie
•nniej więcej tyle samo warte. Dlatego wybór był trudny-kupujący zaczyna żałować
podjętej decyzji: „Być może, lepiej byłoby wybrać samochód A-wyglądał znacznie
epiej..." Nastąpił okres żalu podecyzyjnego, który towarzyszy trudnym decyzjom.
Lekarstwem na tę chorobę w wypadku MDM będzie-zgodnie z teorią dysonansu
poznawczego-zwiększenie kontrastu między analizowanymi alternatywami. Tak więc
VIDM powinien przeanalizować obie alternatywy i sam się przekonać, że różnią się one w
-posób wyraźny między sobą, i to na korzyść samochodu B. Jak ma to zrobić? Bardzo
prosto. Cały proces przypisywania wartości takim czy inny cechom samochodu jest
:iąjoczywiściej subiektywny. Nasz kupujący musi więc po prostu ponownie oszacować
wszystkie właściwości, oceniając je tym razem bardziej stanowczo. I oto MDM, wielki
-acjonalizator, przystępuje do pracy.
• „Chodźcie" - mówi do przyjaciół - „przejedziemy się moim nowym samochodem".
Nie ulega wątpliwości, że auto B uzyska w takim wypadku wyższą ocenę
przydatności, albowiem prowadząc zatłoczony samochód, nowy właściciel może
sobie powiedzieć: „Czy nie zrobiłem dobrze? Czy wszyscy oni zmieściliby się do
tamtego wozu? Posiadanie pojemnego samochodu ma dla mnie większe znaczenie,
niż początkowo sądziłem".
t MDM widzi samochód z przebitą dętką lub czyta prospekt reklamujący ogumienie:
„Hm, z moim samochodem mam niewiele kłopotu. To bardzo ważne mieć
samochód z dobrymi oponami". (Wóz A oczywiście miał słabe opony).
• Lakier samochodu B jest jednak w znacznie gorszym stanie niż samochodu A. I
dlatego, kiedy jeden z przyjaciół MDM przymocowując na bagażniku narty wodne
zadrapał lakier, MDM powiedział: „Drobiazg, i tak zadrapań nie brak, a na jazdę to
nie ma wpływu. Na szczęście nie kupiłem tego sportowego wozu, tam nawet nie
byłoby gdzie umieścić nart". (Jeżeli MDM wybrałby mały wóz, to łatwo możemy
sobie wyobrazić, jak racjonalizowałby swój wybór: „Chodź, Mary, siadaj, ruszamy.
Przykro mi chłopcy, ale więcej miejsca w tym wozie już nie ma").
0 konikach polnych i innych rzeczach^
Czy lubicie pieczone koniki polne? Przypuśćmy, że wasz ulubiony profesor, kulturalny i
sympatyczny pan, przyniósł do sali kilka sztuk upieczonych koników i proponuje
chętnym, aby popróbowali. Jak sądzicie, czy dużo studentów, którzy skorzystali z
zaproszenia i zjedli po jednym koniku polnym, zmieni na lepsze opinię o ich smaku?
Przypuśćmy teraz, że to samo powtórzyło się w innej sali z innym profesorem,
6
Omówienie eksperymentów, z których wybrano poniższy przykład, patrz Zimbardo i Ebbeson
(1969).
agresywnym, apodyktycznym i niepopularnym. On również przyniósł pieczone kon -
polne, ale częstuje zupełnie inaczej: kładzie po jednym przed każdym z 15 studentów i
mówi: „Jedzcie". Jest oczywiste, że nikt nie musi go posłuchać, jeśli nie ma ochoty, ale
czy wielu z tych, którzy jednak spóbowali pieczonego konika, zmieni w efekcie na lepsze
swą opinię o jego smaku? Większość ludzi ceni sobie łagodny, ujmujący sposób bycia i
rzeczywiście takie podejście jest zazwyczaj bardziej efektywne - łatwiej jest w taki sposób
nakłonić człowieka do zjedzenia konika polnego niż stosując metody apodyktycznego i
nieprzyjemnego profesora. A co sądzą o smaku koników polnych ci, którzy je zjedli''
Dlaczego to zrobili?
Sympatyczny profesor jest powszechnie lubiany przez studentów, jeżeli już poprosi
aby zrobili coś, co nie jest miłe, to dlaczego nie sprawić przyjemności sympatycznemu
facetowi? Ale sama czynność nie staje się przez to przyjemniejsza.
Studenci niesympatycznego profesora odczuwają to inaczej. Czy przyszłoby im do
głowy robić cokolwiek, aby sprawić mu przyjemność? Z jakiej racji mają troszczyć się o
jego odczucia, skoro on nie interesuje się ich odczuciami. Co zatem może ich skłonić do
zjedzenia konika polnego? A chociażby to, że, prawdę mówiąc, pieczony konik nic jest
taki niesmaczny.
Zmiany zachodzące po podjęciu decyzji dadzą się przewidzieć zgodnie z teorią
dysonansu. Wynika z niej fakt, że jeżeli ktoś wykonuje niezbyt przyjemną czynność bez
widocznych racjonalnych przyczyn, to czynność ta może w końcu nie jest taka zła. Zatem
wynika stąd niezupełnie zgodne z intuicją przewidywanie, że „dobrowolne" wykonanie
określonej czynności na polecenie niesympatycznego człowieka może zmienić w
większym stopniu opinię o tej czynności na bardziej pozytywną, niż ta sama dobrowolna
czynność wykonana dla sympatycznego człowieka, który w taki sam sposób pragnie
zmienić Waszą opinię.
Racjonalizacja podecyzyjna
Teraz chyba uchwyciliście już podstawową ideę: pozytywne aspekty wybranej alterna-
tywy są uwypuklane, a aspekty negatywne minimalizowane lub też ignorowane.
Alternatywa odrzucona jest poddawana zabiegom odwrotnym: jej słabe punkt \ sa
uwypuklane, a punkty mocne pomijane lub minimalizowane. Obserwując rzec/\wiste
zachowanie ludzi (nie wyłączając własnego zachowania), którzy właśnie podjęli inuln;|
decyzję, łatwo można dostrzec przejawy takiej racjonalizacji. Mamy również po<Nlaw>.
aby przypuszczać, że druki reklamowe i dokumentację techniczną ludzie zac/\naia
studiować starannie dopiero po dokonaniu wyboru danego produktu. Decydent odc/uw a
jakby specjalną potrzebę przekonania samego siebie o tym, że wybór dokonain byt
wyborem słusznym. Studiowanie danych dotyczących odrzuconego wariantu, najw> raź-
niej służy jednemu celowi-upewnieniu się o jego słabych stronach.
WNIOSKI
W rozdziale tym opisaliśmy niektóre zasady, jakimi kieruje się decydent podczas
porównywania alternatyw, zbierania informacji, a następnie oceny dokonanego wyboru.
Wybór dokonany przez racjonalnie działającego decydenta jest zdeterminowany przede
wszystkim przez oczekiwane wartości powiązane z możliwymi decyzjami, prawdopodo-
bieństwem zdarzeń, zyskami i stratami przy różnych wynikach. Należy wybierać sposób
działania maksymalizujący zysk. Chociaż zdarza się, że ludzie działają zgodnie z zasadą
optymalizacji, to nie zawsze można przewidzieć, w jaki sposób postąpią. Takie zmienne
wewnętrzne, jak nuda czy zmęczenie, często mają wpływ na podjęcie decyzji. Poza tym
ograniczona pojemność pamięci krótkotrwałej często zmusza ludzi do stosowania
strategii minimalizującej napięcia poznawcze. Zdarza się wówczas, że nie dostrzegają oni
pewnych zmiennych istotnych albo też posługują się strategią, która będąc logiczną nie
jest jednak optymalną, a nawet jest niekonsekwentna.
Aby połączyć nakazy racjonalnego podejmowania decyzji z rzeczywistym zachowa-
niem człowieka, należy każdą obiektywnie określoną wielkość przekształcić w jej
subiektywny ekwiwalent. Ogólnie, model oparty na pojęciu subiektywnie oczekiwanej
użyteczności pozwala na zadowalający opis różnorodnych zachowań ludzkich w sytuacji
decyzyjnej. Ale oceny dotyczące prawdopodobieństwa i użyteczności takich czy innych
zdarzeń nie zawsze pozostają stałe. W większości wypadków jest to całkiem oczywiste.
Użyteczność zdarzeń ulega zmianie w miarę jak człowiek zyskuje lub traci, ponieważ
użyteczność jest przede wszystkim funkcją jego ogólnego samopoczucia. Różni ludzie
powinni mieć i mają różne sądy o wartości tego samego zdarzenia. Ocena prawdopodo-
bieństwa subiektywnego także się różni. Jakieś rzadkie zdarzenie może utrwalić się w
pamięci jednego człowieka, a nie pozostawić śladu w pamięci innych ludzi, prowadzi to
do ukształtowania się u tego pierwszego sądu o tym, że prawdopodobieństwo tego
zdarzenia jest znacznie większe niż jest ono w rzeczywistości.
Teorie podejmowania decyzji stanowią swego rodzaju receptę na optymalne zacho-
wanie. W sytuacji decyzyjnej pomocna może się okazać analiza sytuacji w myśl
wyłożonych tu zasad i dokonanie oceny wartości i kosztów związanych z przyjęciem
każdej z możliwych strategii. Jeśli jednak będziecie tak postępować, to nie zawierzajcie
swojej pamięci; róbcie notatki.
1 6. Społeczny kontekst decyzji
WPŁYW CZYNNIKÓW SPOŁECZNYCH
NA PODEJMOWANIE DECYZJI
ZACHOWANIE SIĘ OSÓB POSTRONNYCH
Rzucanie krążkami (frisbee)
Pokój wypełniający się dymem
Cierpiąca dama
Apatia osób postronnych
Podporządkowanie się autorytetowi
DECYZJE INTERAKCYJNE
Targowanie się
Procedura targowania się
Proces negocjacji
Poziom aspiracji
Strategia uczciwa
Strategia bezlitosna
Negocjacje strategiczne
Taktyka konfliktu
Racjonalność
Dobra komunikacja
Władza
Manipulowanie macierzą wypłat
Eskalacja gróźb i przeciwgróźb
GRY I DECYZJE
, Sprzedawca używanych samochodów przypadkowo znalazł książeczkę czekową
swojego klienta. Jednak nie chciał zaglądać do niej, obawiając się, że jeśli będzie
wiedział zbyt dużo, to nie będzie dobrze prowadził transakcji.
, Prezes dużej korporacji stoi przed perspektywą prowadzenia pewnych bardzo
delikatnych negocjacji ze związkiem zawodowym. Interesy idą kiepsko i bardzo mu
zależy na tym, aby te przetargi okazały się korzystne dla przedsiębiorstwa.
Decyduje, że najlepiej będzie, jeśli na negocjacje wyśle niższego rangą urzędnika.
, Pewna 18-letnia telefonistka, będąc sama w biurze w Bronx, zostaje zgwałcona i
pobita. Wyrwawszy się nagle, obnażona i pokrwawiona, ucieka na ulicę wołając o
pomoc. Tłum liczący około 40 przechodniów zbiera się i gapi na to, jak w biały dzień
gwałciciel próbuje wciągnąć ją z powrotem do budynku; nikt nie interweniuje"
(Łatane i Darley, 1970).
Przedstawione wyżej sytuacje decyzyjne zachodzą w określonym kontekście społecz-
nym. Wynik końcowy zależny jest nie tylko od działań jednej osoby, ale też od innych
ludzi, zaangażowanych w tę sytuację. Czasami ci inni są przeciwnikami, zainteresowa-
nymi w optymalizacji ich własnego zysku- często zresztą czyimś kosztem. Czasami inni
ludzie są skłonni do współpracy, tak więc każdy może zyskać, jeżeli uda im się
porozumieć co do wzajemnie korzystnej decyzji. Czasami ci inni są po prostu ludźmi
obcymi, stanowiącymi widownię, która może wywierać pewną delikatną presję spo-
łeczną na proces decyzyjny. Proces podejmowania decyzji przy wprowadzeniu czynni-
ków społecznych wykracza poza sytuacje opisywane w poprzednim rozdziale, w których
optymalna, racjonalna strategia może być ustalona z matematyczną precyzją i w których
decyzja podejmowana jest w izolacji, niezależnie od nacisków ze strony innych ludzi.
Aby zrozumieć podejmowanie decyzji społecznych, musimy poznać zagadnienia
dotyczące negocjacji, gróźb, konfliktów i zmiany postaw.
WPŁYW CZYNNIKÓW SPOŁECZNYCH
NA PODEJMOWANIE DECYZJI
Kilka nowych interesujących zmiennych wchodzi w grę, kiedy decyzja jest podejmowana
w kontekście społecznym. Różnorodne typy sytuacji mogą tu występować, wspólne jest
to, że opinie i działania innych ludzi stają się równie ważne, jak koszty i zyski sytuacji
decyzyjnej.
Możemy rozpocząć naszą analizę czynników społecznych w sposób dość prosty,
rozpatrując sytuacje bardzo zbliżone do tych, które występowały w poprzednim
rozdziale, tylko obecnie dodajemy jeszcze wartość opinii innych osób. To, czy dana
rodzina zdecyduje się nabyć nowy samochód lub też kolorowy telewizor, czy też nie,
może zależeć znacznie bardziej od ich percepcji reakcji kolegów i przyjaciół, niż od ich
aktualnych warunków materialnych czy potrzeby posiadania danego przedmiotu. ( W
pewnych środowiskach - takich jak wykładowcy uniwersyteccy - presja społeczna działa
odwrotnie, sprawiając, że unikają oni zakupu fantastycznego auta lub kolorowego
telewizora, jeśli nawet mogą sobie na to pozwolić). Do tego typu sytuacji analiza /
poprzedniego rozdziału nadaje się z powodzeniem, z wyjątkiem tego, że musimy dodać
jeszcze wartość presji czynnika społecznego.
Część trudności wiąże się z niepewnością, jaka towarzyszy każdej indywidualnie
podejmowanej decyzji. Wiele konkretnych decyzji okazuje się trudnymi, jeżeli towarzy-
szy im rzeczywisty konflikt i dysonans związany z dokonaniem wyboru. Czy wezwali-
byście straż ogniową, gdyby dym wypełniał pokój? Oczywiście, chyba że dym można
wyjaśnić prosto i naturalnie albo też, gdyby inni zdążyli już to uczynić. Każdy musi
samodzielnie decydować o tym, co zrobić w nieprzewidzianych okolicznościach. Ale wic
również, że życie jest skomplikowane i wypełnione niezwykłymi sytuacjami, które często
stają się kłopotliwe dla działających w nich osób. Do prostego oszacowania sytuacji
decyzyjnej trzeba dodać rozważanie skutków ubocznych każdego działania.
Zacznijmy naszą analizę wpływów czynników społecznych na podejmowanie decy-
zji od przyjrzenia się, co zdarzyło się we względnie naturalnych sytuacjach: przeanali-
zujmy działania ludzi znajdujących się w wypełniającym się dymem pokoju lub mają-
cych do czynienia z dziwnie zachowującymi się graczami we frisbee albo będących
świadkami zbrodni.
ZACHOWANIE SIĘ OSÓB POSTRONNYCH
Sprawa Kitty Genovese, którą bito prawie przez 30 minut aż do utraty życia na oczach
sąsiadów, a mimo to nikt nie wezwał policji; zabójstwo Andrew Mormile, pchniętego
nożem i wykrwawiającego się na śmierć w kolejce podziemnej w obecności jedenastu
pasażerów, a nikt nie próbował mu pomóc; gwałt dokonany na telefonistce, opisany na
początku tego rozdziału - takie oto rodzaje wydarzeń skłoniły Łatane i Darley (1970) do
zbadania, dlaczego osoby postronne nie podejmują odpowiednich działań.
Mamy tu do czynienia ze sposobem postępowania w takich sytuacjach decyzyjnych,
które mają określone, specyficzne składniki: występuje tu niepewność, jakie działanie
należy podjąć; inne osoby są w takiej samej sytuacji, okazje do porozumienia się są
ograniczone lub nie wykorzystane. Każdy sam musi zadecydować, czy jest to sytuacja
krytyczna, aby móc podjąć właściwe działanie. Łatane i Darley przeprowadzili serię
pomysłowych badań nad zachowaniem decyzyjnym w podobnych sytuacjach. Zarówno
stosowane przez nich techniki badawcze, jak i uzyskane wyniki badań są pouczające.
Rzucanie krążkami {frisbee). Miejscem inscenizacji była Grand Central Station w
Nowym Jorku. Eksperymentatorki, dwie dziewczyny, siedzą naprzeciw na ławkach w
poczekalni, rzucając do siebie nowo kupionymi krążkami {frisbee). Po kilku minutach
zabawy krążek jakby przypadkowo trafia w osobę postronną (którą w rzeczywistości jest
podstawiony pomocnik eksperymentatorek). Zadaniem osoby podstawionej było stwo-
rzenie modelu czy wzorca zachowań dla osób postronnych, znajdujących się w takich
okolicznościach. Osoba podstawiona bądź ochoczo dołącza się do zabawy krążkiem,
bądź agresywnie kopie krążek wyrażając przy tym opinię, że zabawa jest dziecinna i
niebezpieczna dla otoczenia. W niektórych warunkach eksperymentalnych osoba
podstawiona wyłącza się z działania po wyrażeniu swej opinii; w innych zaś pozostaje
przez jakiś czas, gdy dziewczyny badają reakcję rzeczywistych osób postronnych.
Badanie to polega na rzucaniu krążka do każdej z osób siedzących na ławce w poczekalni:
osobę postronną traktowano jako kooperującą, jeśli co najmniej dwukrotnie odrzuciła
dziewczętom krążek.
Na ogół osoba postronna wypowiada się, a następnie działa w zaistniałej sytuacji
zgodnie z modelem dostarczonym jej przez osobę podstawioną. Jeżeli osoba podstawiona
nie przejawiała tendencji do współpracy, to osoba postronna postępowała podobnie,
odchodząc na bok, wypowiadając uwagi podobne do tych, jakie usłyszała od osoby
podstawionej. Natomiast wówczas, gdy osoba podstawiona była chętna do współdziała-
nia, odnotowywano 90% wypadków współpracy ze strony osób postronnych; właściwie
problemem okazuje się wtedy raczej zakończenie zabawy niż pobudzenie do uczestnic-
twa w niej. Wszystko zależy od zachowania werbalnego osoby podstawionej oraz jej
dalszej obecności. Jeżeli osoba podstawiona po prostu pozostawi na ziemi krążek tam,
gdzie został rzucony, i nie powie ani słowa, to nie zahamuje tym zainteresowania u
innych. Jeżeli zaś wyrazi się o całej zabawie z lekceważeniem i odejdzie, osoby postronne
dołączą do zabawy po jej odejściu: cała Grand Central Station zamienia się w plac
zabaw.
Pokój wypełniający się dymem. Osoby badane siedzą w pokoju i wypełniają „kwestio-
nariusz handlowy", gdy nagle przez otwór wentylatora zaczyna wydobywać się dym.
Podczas gdy kontynuują one pracę, dym ciągle napływa, „pod koniec czwartej minuty
tak dużo dymu przedostaje się do pokoju, że pogarsza się widoczność, wydziela się
drażniący zapach, co utrudnia oddychanie" (Łatane i Darley, 1970). Sposób reakcji danej
osoby uzależniony jest od tego, czy pracuje ona sama czy też w towarzystwie innych osób.
Kiedy osoby badane pracują pojedynczo, 75% z nich reaguje racjonalnie na możliwe
zagrożenie pożarem. Badają one dymiący otwór wentylacyjny i wychodzą na zewnątrz,
aby zameldować o tym wypadku. Jednak, gdy tylko w sali znajdą się jeszcze dwie inne
osoby, większość badanych jak dotąd nie miała odwagi zameldować o wydobywaniu się
dymu. Próbują odpędzić fale dymu, nie ustając w wypełnianiu kwestionariusza aż
litościwi eksperymentatorzy zakończą eksperyment.
Cierpiąca dama. I w tym przypadku osoby badane siedzą w pokoju wypełniając
„kwestionariusz handlowy". Pracując tak mogą słyszeć, jak „przedstawicielka marke-
tingu" krząta się w sąsiednim pokoju. Po upływie czterech minut od chwili rozpoczęcia
pracy nad kwestionariuszem, z sąsiedniego pomieszczenia dobiega głuchy, silny łoskot,
któremu towarzyszy krzyk kobiety i jęki (odgrywane z taśmy magnetofonowej) „och, mój
Boże, moja noga... Ja... nie mogę się ruszyć. Och, moja kostka..., nie mogę... nie mogę...
się wydostać... spod tego". Kiedy badani pracują samotnie, 70% z nich spieszy z pomocą
reagując na zaistniałą sytuację. Ale kiedy każdy z badanych pracuje w towarzystwie dwu
innych osób (w danym przypadku osób podstawionych, które zostały poinstruowane, aby
nie ruszały się z miejsc), jedynie 7% zareagowało na cierpienia kobiety.
Apatia osób postronnych
Badania te wykazały, że obecność innych osób wywiera znaczny wpływ na działania
jednostki. Na ogół przejawia ona tendencję do działań po najmniejszej linii oporu,
dostosowując swoje zachowanie do zachowań sąsiadów. Działania te nie zawsze jednak
muszą mieć charakter aspołeczny ani też nie muszą być przejawem zwykłej obojętności
na los innych ludzi. Raczej ukazują one, jak bardzo skomplikowany może być
rzeczywisty proces podejmowania decyzji.
Zastanówmy się nad przypadkiem kobiety opisanej w paragrafie otwierającym ten
rozdział. Czy przyszedłbyś jej z pomocą? Prawdopodobnie nie, ponieważ dla podejmu-
jącego decyzję świadka takiego zdarzenia problem nie jest bynajmniej tak prosty, jak
wynikałoby to z krótkiego opisu. Tłum lub hałas przyciągnęłyby zapewne Twoją uwagę.
Zbliżywszy się, aby zobaczyć, co się zdarzyło, ujrzałbyś nagą dziewczynę wzywająca,
pomocy i jakiegoś mężczyznę próbującego wciągnąć ją do budynku. „Co tu się dzieje"?
pytasz znajdującej się obok osoby i słyszysz w odpowiedzi „Nie wiem". Być może, ktoś
kręci film, być może, jest to kłótnia rodzinna, a może ten mężczyzna usiłuje jej pomóc.
Chociaż sprawa może wyglądać poważnie, jednak wydaje się, że nikt się tym nie
interesuje. Wzruszasz więc ramionami i odchodzisz mrucząc, że Nowy Jork to
rzeczywiście bardzo dziwne miasto.
Sytuacja może być całkiem inna, jeżeli będąc sam zobaczysz dziewczynę i jej
prześladowcę. W takim przypadku niektóre z przytoczonych wyjaśnień nie wydają się
możliwe i jest wysoce prawdopodobne, że będziesz chciał zainteresować się tą sprawą i
podjąć odpowiednie działania. Tłum ludzi, rzecz jasna, nie zawsze powoduje apatię lub
bezczynność, czego dowodzą poczynania tłumu dokonującego linczu lub samosądy Ku
KJux Klanu. Często obecność w tłumie prowadzi też do dobrego, jak wówczas, gdy ludzie
z tłumu łączą się w grupę, aby wspólnie usunąć materialne skutki katastrofy żywiołowej.
Sedno sprawy tkwi w tym, że indywidualne podejmowanie decyzji jest zadaniem
trudnym i niepewnym, a konformizm społeczny zwykle przyczynia się do uproszczenia
problemu decyzyjnego danej jednostki. Osoba podejmująca decyzję ma wątpliwości co
do poprawności swego wyboru. Reakcje innych osób stanowią dla niej źródło inlormnąi.
Zmniejszają one niepewność co do możliwych interpretacji sytuacji - „Musi \o !">>c
właściwe. Skoro tak wiele innych osób postępuje tak samo". Fakt, że większość osób /.
tłumu postępuje zgodnie po prostu dlatego, że inni zdają się zgadzać z nimi, je-u iii lxv
znaczenia, gdyż fakt ten nie jest znany. Reakcje innych ukazują także niekinre
konsekwencje możliwych działań. W obecności biernego tłumu indywidualne d/ulanie
może nie spotkać się z poparciem i w rezultacie dana osoba może narazić MOHC n;i
poważne ryzyko.
Wpływ nacisku grupy może być wręcz zaskakujący. Preferowanym sposobem
demonstrowania w laboratorium konformizmu jest polecenie osobie badanej (nazwijmy
ją badanym H), aby oceniła, która z dwóch kresek jest dłuższa. Zadanie to można uczynić
dość trudnym wtedy, gdy porównywane linie różnią się bardzo nieznacznie. Ekspery-
ment ten przeprowadza się w grupie, tak że kilka różnych osób badanych podejmuje
decyzje w tym samym czasie. Każdy może być świadkiem udzielania odpowiedzi przez
innych. Zwykle odpowiedzi badanych są dość zgodne, z wyjątkiem, być może, bardzo
trudnych wyborów. Gdy eksperyment trwa już przez pewien czas, zaleca się badanym
dokonanie dość prostego wyboru, takiego, w którym zawsze występuje 100% popraw-
nych reakcji. Zanim przyjdzie kolej na odpowiedź badanego H, stwierdza on, że wszyscy
inni badani wybrali odpowiedź, którą on uważa za niewłaściwą. Co powinien zrobić?
Osoba badana znajduje się w trudnej sytuacji, gdy zetknie się z rozbieżnością między
swym własnym procesem decyzyjnym a postępowaniem innych. Oczywiście różne osoby
znajdą różne wyjaśnienia dla rozbieżności, której doświadczają, lecz ostatecznym
rezultatem jest zawsze dominująca tendencja do liczenia się w dużym stopniu z
działaniami lub bezczynnością innych przy podejmowaniu własnej decyzji. Być może,
najważniejszym wynikiem takich obserwacji nie jest jednak to, że ludzie są skłonni
dostosowywać się do działań innych, lecz to, że takie postępowanie jest dla nich
traumatyzujące i trudne. Gdy silne naciski społeczne zmuszają daną osobę do podpo-
rządkowania się w swych działaniach, mimo istnienia silnych dowodów przemawiają-
cych przeciw takiemu postępowaniu, czyni to ponosząc wielkie koszty natury psychicz-
nej. Pewien badacz, który studiował ten aspekt uległości, stwierdził, że badani, którzy
podporządkowali się, wykazywali silny lęk: niektórzy czuli się psychicznie „całkiem
odosobnieni" od innych osób biorących udział w tym eksperymencie, inni czuli się
„dziwnie" lub jakoś „odmiennie" (Crutchfield, 1955). Powrócimy jeszcze do tego
aspektu zachowania konformistycznego.
Podporządkowanie się autorytetowi
Ścisły związek z mechanizmami konformizmu ma posługiwanie się autorytetem jako
środkiem do nakłaniania innej osoby, aby robiła to, czego sobie życzysz. Niekiedy
autorytet wiąże się z ukrytą groźbą kary za niepodporządkowanie się. Czasami autorytet
jest spostrzegany jako dobroczynny, tak że podporządkowanie się jego wymaganiom
zapewnia uzyskanie pozytywnych wartości, które mogą zrekompensować wszelkie
związane z tym koszty. Niekiedy autorytet w sposób ukryty lub jawny kieruje procesami
podejmowania decyzji: zadanie zostaje wykonane, ponieważ jego uczestnicy nie muszą
rozstrzygać w ogóle o niczym, po prostu robią to, co się im każe.
Szereg kontrowersyjnych badań daje dobrą okazję do poznania niektórych czynników
działających w przypadku podporządkowania się autorytetowi. Poniższy scenariusz daje
Ci szansę odegrania roli osoby badanej. Spróbuj wyobrazić sobie tę sytuację i
przewidzieć, jak zachowałbyś się w niej1.
Opis tego eksperymentu oraz cytaty zaczerpnięte są z pracy Milgrama (1963).
 Wyobraź sobie, że przeczytałeś ogłoszenie i zgłaszasz się, aby uczestniczyć w badani
psychologicznym nad uczeniem się, przeprowadzanym w Yale University. Wchodzisz d
nowego imponującego budynku Pracowni Interakcji i idziesz do określonego w
ogłoszeniu pomieszczenia, gdzie wita Cię naukowiec w białym fartuchu. W króle
nadchodzi drugi badany. Naukowiec wyjaśnia Warn, że bada związki między karą •[
uczeniem się. Szczególnie interesuje go to, jaka wielkość kary jest najlepsza dla uezcni-i
się i czy różnice pod względem wieku i płci między nauczycielami a uczniami wplywan
na tempo uczenia się.
Ciągniecie losy, aby ustalić, który z Was ma być „nauczycielem", a który „uczniem'"
(okazuje się, że wyciągnąłeś żeton oznaczający „nauczyciela"), a następnie zostajecie
wprowadzeni do przyległego pomieszczenia. „Uczeń" zostaje przymocowany do apara-
tury („w celu zapobieżenia nadmiernym ruchom"), zaś elektroda zostaje przymocowana
do jego nadgarstka za pomocą specjalnej, galaretowatej substancji („w celu uniknięciu
pęcherzy i oparzeń"). W Twojej obecności eksperymentator zapewnia ucznia, że chociaż
wstrząsy elektryczne, jakie będzie otrzymywał, mogą być niezwykle bolesne, to jednak
nie spowodują one żadnego trwałego uszkodzenia tkanek. Następnie zabiera Cię /
powrotem do pomieszczenia eksperymentalnego i wyjaśnia Twoją rolę w badaniu.
Masz za zadanie nauczyć „ucznia" listy słów. Musisz przeczytać całą listę par słów,
następnie wrócić do początku i zacząć czytać słowa pojedynczo. Czytasz pierwsze stówo z
danej pary, a następnie cztery słowa testowe. „Uczeń" ma nacisnąć guzik wskazujący,
które z czterech słów testowych należało do pierwszej pary. Za każdym razem, gdy
popełni on błąd, aplikujesz mu wstrząs elektryczny. Przy każdym kolejnym błędzie siłę
wstrząsu zwiększa się o jeden stopień. Aparatura do aplikowania wstrząsów ma szereg
przełączników służących do nastawiania różnych poziomów siły wstrząsów. Zakres
wynosi od 15 do 450 woltów, co 15 woltów. Najniższe napięcie jest oznaczone napisem
„Słaby Wstrząs", a najwyższe napięcie - napisem „Niebezpieczeństwo: Silny Wstrząs",
a następnie XXX.
Po praktycznym zapoznaniu się z procedurą rozpoczynają się próby eksperymentalne.
Gdy czytasz kolejne słowa z listy, okazuje się, że „uczeń" przeciętnie podaje zaledwie
jedną poprawną odpowiedź na trzy błędne. Zgodnie z planem eksperymentu, po każdym
błędzie zwiększasz siłę wstrząsu. Po kilku powtórzeniach listy napięcie prądu wynosi 300
woltów. W tym momencie badany zaczyna walić w ścianę swego pomieszczenia.
Eksperymentator mówi Ci, abyś dawał mu 5 do 10 sek. na odpowiedź, a następnie
traktował brak odpowiedzi jako błąd i postępował zgodnie z procedurą. Po nastęnym
słowie testowym znowu słyszysz walenie w ścianę, ponieważ jednak brak jest odpowiedzi,
aplikujesz wstrząs o napięciu 315 wolt. Gdy zwracasz się do eksperymentatora o radę,
wydaje się on całkowicie bierny i po prostu wymaga od Ciebie dalszego stosowania tej
samej procedury mówiąc „Proszę kontynuować". Jeśli nadal okazujesz opór, może on
poinformować Cię, że „Eksperyment tego wymaga, abyś kontynuował" lub „Nie masz
innego wyboru; musisz iść dalej". Jak dalece zgodziłbyś się posunąć?
Opisaliśmy tę sytuację dość szczegółowo, abyś mógł wyobrazić sobie, jak prawdopo-
dobnie zachowałbyś się w takich okolicznościach. Gdy opis tego rodzaju podano
studentom psychologii Uniwersytetu Yale i poproszono ich o podanie swych przewidy-
wań, byli na ogół zgodni co do tego, że ludzie w tej sytuacji odmówiliby kontynuowania
eksperymentu, przewidywali oni na ogół, że jedynie nieznaczna mniejszość osób
badanych (1-3%) chciałaby kontynuować eksperyment do najwyższego poziomu
napięcia wstrząsów (450 woltów). Nieformalna ankieta przeprowadzona wśród psychia-
trów i kolegów eksperymentatora dała w wyniku podobne przewidywania.
W rzeczywistym eksperymencie wszyscy badani aplikowali wstrząsy o napięciu 300
woltów lub wyższym. 26 spośród badanych, tj. 65%, zgodziło się aplikować wstrząs o
maksymalnym napięciu 450 woltów. Wyniki te były całkowicie nieoczekiwane.
Wzbudziły one wiele sporów i kontrowersji, dotyczących zarówno ich społecznych
implikacji, jak i etyki psychologów eksperymentatorów.
Eksperyment ten był bowiem pewnego rodzaju mistyfikacją. Nie stosowano żadnych
wstrząsów elektrycznych: człowiek udający „ucznia" był w rzeczywistości jednym z
eksperymentatorów odgrywającym tę rolę i reagującym na rzekome wstrząsy zgodnie z
dobrze wyuczonym scenariuszem. Rzeczywistą osobą badaną w tym eksperymencie był
osobnik występujący w roli „nauczyciela". Badanym zagadnieniem było to, jak dalece
stosunkowo niewielkie zachęty ze strony psychologa skłonią osobę badaną do stosowania
coraz silniejszych wstrząsów.
Rezultaty te tym bardziej zaskakują w świetle faktu, że decyzja każdego z badanych,
aby kontynuować aplikowanie wstrząsów, była najwyraźniej trudna i sprawiająca ból.
Obserwowano, że osoby badane „pociły się, drżały, jąkały się, zagryzały wargi,
pojękiwały i wbijały paznokcie w swoje ciało. Były to charakterystyczne, nie zaś
wyjątkowe reakcje na ten eksperyment". U badanych, którzy odmówili kontynuowania
eksperymentu, typowe wyjaśnienie ukazuje głębię przeżywanego konfliktu:
„On się tam tłucze. Mam już tego dosyć. Chciałbym kontynuować, lecz nie mogę
tego zrobić temu człowiekowi... Przepraszam, nie mogę tego zrobić temu człowie-
kowi. Uszkodzę mu serce. Weź swój czek... Nie, naprawdę ja nie mogę tego
zrobić".
Osoby badane wydawały się przeżywać wewnętrzny konflikt emocjonalny, gdy
walczyły one z lękiem wywołanym chęcią podporządkowania się autorytetowi. Pewien
obserwator- oglądający ten eksperyment przez przesłonę jednokierunkową stwierdził:
„Obserwowałem dojrzałego i początkowo zrównoważonego biznesmena, który
wchodził do laboratorium roześmiany i pewny siebie. W ciągu 20 minut został z
niego skurczony i jąkający się wrak, który szybko zbliżał się do punktu załamania
nerwowego. Nieustannie pociągał się za ucho i załamywał ręce. W pewnym
momencie przycisnął pięść do swego czoła i wymamrotał: «O Boże, niech się to
skończy». A jednak nadal reagował na każde słowo eksperymentatora i był
posłuszny do końca" (Milgram, 1963).
Te skutki emocjonalne występują nie tylko w sytuacjach tak dramatycznych jak
eksperyment, w którym stosuje się wstrząsy elektryczne. Nawet w pozornie niewinnym
eksperymencie z ocenianiem długości kresek, o którym wspomnieliśmy poprzednio, oso-
by badane doznawały dość silnego urazu psychicznego, gdy stawały wobec problemu n0
legającego na tym, że oceny innych badanych były niezgodne z ich własnymi spostrzc
żeniami.
Czego właściwie dowodzi ten eksperyment? Praca ta oraz badania, które nastąpiły n0
niej, są powszechnie przytaczane jako dowód świadczący o powszechnej u ludzi
skłonności do podporządkowania się autorytetom. Trzeba być jednak niez.wykle
ostrożnym przy formułowaniu tak daleko idącego wniosku. Najwyraźniej ludzie starają
się ocenić cały układ zdarzeń, gdy mają podjąć decyzję dotyczącą wyboru najwłaści-
wszego kierunku działania. W omówionym eksperymencie za spokojnym, łagodnym
głosem eksperymentatora stała cała nienaganna reputacja nauki. Badany musiał zestawić
swe własne psychiczne cierpienie (i pozorne cierpienia ucznia) z możliwą użyteczności;)
wyników eksperymentu. Mógł odmówić kontynuowania eksperymentu tylko wtedy
gdyby jego osobiste cierpienie przekraczało spostrzeganą wartość badania.
W rzeczywistości można argumentować, że badani mieli całkowitą słuszność w swej
ocenie sytuacji, gdy kontynuowali aplikowanie wstrząsów nawet na najwyższych
poziomach napięcia. Ostatecznie eksperymentator polecał im kontynuować ekspery-
ment, dając przez to do zrozumienia, że nie spowoduje to żadnego trwałego uszkodzenia.
I w rzeczywistości oni (i on) mieli słuszność: okazało się, że jest to eksperyment, w którym
w ogóle nikt nie był rażony prądem.
Wyniki te zatem nie muszą mieć nic wspólnego z jakąś naturalną czy trwałą cecha,
uległości, lecz raczej ujawniają one racjonalną ocenę określonego układu okoliczności.
Zadziwiające nie jest zatem to, że ludzie podporządkowują się, lecz ich ocena względnych
użyteczności w tej sytuacji-najwyraźniej wysoka, pozytywna wartość przypisywana
instytucji naukowej w stosunku do osobistych kosztów zadawania bólu innemu
człowiekowi. Krytykujący ten eksperyment wskazali, że sami eksperymentatorzy
demonstrowali wzorzec zachowania całkiem podobny do tego, jaki występował u osóh
badanych. Fakt, że zechcieli przeprowadzić podobny eksperyment i narazić swych
badanych na takie napięcie i przykrości wskazuje, iż oni także przypisywali wyższą
wartość nauce w porównaniu z cierpieniem badanych.
Aczkolwiek eksperyment tego typu wzbudził głośny sprzeciw, osoby badane, które
wzięły w nim udział, zdają się nie podzielać takiego punktu widzenia. Po zakończeniu
badań każdej osobie badanej wyjaśniono i starannie tłumaczono intencje badania i
wypływające z niego wnioski. Badani byli zdania, że eksperyment ten był pożyteczny i że
ich osobiste doświadczenia związane z nim były pouczające2. Zdawali się być przeko-
2
W tym badaniu, podobnie jak we wszystkich tego typu eksperymentach, w których wprowadza się w błąd
osoby badane, po sesji eksperymentalnej następuje tzw. sesja wyjaśniająca. W tym przypadku osobom
badanym opisywano dokładnie charakter eksperymentu, informowano, jakie właściwie czynniki w nim
badano, oraz zapoznawano je z „ofiarą", która w rzeczywistości była jednym z eksperymentatorów. Ponadto
osoby badane otrzymały później opis tego badania, a także odwiedzano je, aby stwierdzić, czy nie wystąpiły
jakieś późniejsze skutki. (Pełny opis można znaleźć w pracy Milgrama, 1964.)
Niepożądane jest to, że niekiedy w początkowych stadiach eksperymentów tego rodzaju, badanych trzeba
oszukiwać, lecz, jak dotąd, nie wynaleziono żadnego innego sposobu zbierania informacji naukowych,
potrzebnych do oceny zachowania się ludzi. Ustalone zasady etyki zawodowej wymagają jednak, aby po takich
eksperymentach ze wszystkimi badanymi przeprowadzać posiedzenia wyjaśniające. Często osoby badane
n
ani, że nauczyli się czegoś wartościowego - że trzeba postępować zgodnie ze swymi
własnymi zasadami, a nie ulegać zbyt łatwo poleceniom autorytetu (zobacz Miligram,
1964). Eksperymenty te ukazują zagadnienia ważne dla nas wszystkich, zarówno jako
jednostek, jak i członków społeczeństwa. Miligram podsumował te zagadnienia w taki
oto sposób:
,,Z wprawiającą w osłupienie regularnością obserwowaliśmy, jak porządni ludzie
ulegali żądaniom autorytetu i postępowali w sposób okrutny i nieczuły. U ludzi,
którzy w codziennym życiu są odpowiedzialni i uczciwi, dostojeństwo autorytetu
powoduje osłabienie krytycyzmu w percepcji sytuacji i w przyjmowaniu tego, co im
eksperymentator podsuwa, skłaniając ich do wykonywania brutalnych działań.
Jakie są granice takiej uległości? Próbowaliśmy ustalić jakąś granicę. Wprowa-
dzaliśmy krzyki ofiary: to nie wystarczyło. Ofiara skarżyła się na kłopoty z sercem:
osoby badane nadal aplikowały jej wstrząsy na żądanie. Ofiara błagała, aby ją
wypuścić, a aparatura przestawała rejestrować jej odpowiedzi - badani nadal
aplikowali wstrząsy. Początkowo nie wyobrażaliśmy sobie, aby takie drastyczne
procedury były potrzebne dla wywołania braku posłuszeństwa i każde nowe
posunięcie wprowadzaliśmy dopiero wtedy, gdy nieskuteczność stosowanych
wcześniej technik stała się oczywista. Ostatnim usiłowaniem zmierzającym do
określenia granicy było umieszczenie ofiary tak blisko, że można ją było dotknąć.
Lecz już pierwszy badany w tych warunkach dręczył ofiarę na żądanie i doszedł do
najwyższego poziomu napięcia prądu. Jedna czwarta osób badanych postępowała w
tych warunkach podobnie.
Wyniki, jakie obserwuje się w laboratorium, są dla autora niepokojące. Podważają
one wiarę w to, że demokratyczne społeczeństwo amerykańskie produkuje charak-
tery, które są w stanie przeciwstawiać się brutalności i nieludzkiemu traktowaniu na
polecenie autorytetu przejawiającego złą wolę. Znaczna część ludzi zrobi to, co im
się nakazuje, aby robili, bez względu na treść tych poleceń i bez ograniczeń
spowodowanych sumieniem dopóty, dopóki uważają, że nakaz ten pochodzi od
uprawnionego autorytetu. Jeśli w badaniu tym anonimowy eksperymentator mógł z
powodzeniem nakazywać ludziom dorosłym, aby dręczyli 50-letniego człowieka i
aplikowali mu przymusowo bolesne wstrząsy elektryczne mimo jego protestów, to
można tylko zastanowić się nad tym, co rząd z jego znacznie większym autorytetem i
prestiżem mógłby rozkazać swym «poddanym». Nasuwa się, oczywiście, niezmie-
dochodzą do wniosku, że eksperyment był dla nich wartościowym doświadczeniem i że nauczyły się czegoś
pożytecznego o sobie.
W większości eksperymentów psychologicznych nie ma żadnych oszustw. W wielu przypadkach ekspery-
mentator naprawdę bada to, co podaje jako przedmiot swych zainteresowań. Nieraz, kiedy eksperymentator
usiłuje badać coś tak niewinnego, jak np. słyszenie, doznaje niepowodzeń, ponieważ osoby badane spodziewają
się jakiegoś podstępu, podczas gdy w rzeczywistości żadnego podstępu nie ma. Wielu czytelników tej książki
może pełnić rolę osób badanych w eksperymentach psychologicznych. Jeśli weźmiesz udział w badaniach i jeśli
po eksperymencie nie powiedzą Ci, że byłeś wprowadzony w błąd, to o ile nie miałeś do czynienia z mało
prawdopodobnym przypadkiem eksperymentatora, który jest niemoralny i narusza mocno ustalone zasady
etyczne tej dziedziny nauki, możesz być pewny, że nie było żadnego oszustwa; naprawdę, pomogłeś
eksperymentatorowi ustalić to, co wedle jego słów było przedmiotem zainteresowania.
 rnie ważne pytanie, czy wykazujące złą wolę instytucje polityczne powstaną bądź
mogłyby powstać w społeczeństwie amerykańskim. Niniejsze badanie nie daje
żadnej odpowiedzi na to pytanie" (Miligram, 1965).
DECYZJE INTERAKCYJNE
We wszystkich omawianych poprzednio sytuacjach występowały naciski działające na
jednostkę. Decyzja jednak bywa wciąż stosunkowo prosta wówczas, gdy jednostka
podejmuje ją sama. Wtórny podstawowy wpływ kontekstu społecznego występuje tam.
gdzie kilku uczestników wchodzi ze sobą w interakcje, aby targować się lub spierać, tak że
ostateczny przebieg działania zdeterminowany jest przez decyzje podejmowane wzajem-
nie przez wszystkich uczestników. Na proces ten oddziałują różne czynniki. Po pierwsze,
interesy różnych stron mogą się różnić, tak że decyzja optymalna dla jednej ze stron nie
jest optymalna dla drugiej. W takiej sytuacji trzeba osiągnąć jakiś kompromis. Po drugie,
może zachodzić brak komunikacji między uczestnikami, tak że nie zawsze jest możliwe
przedyskutowanie ewentualnych decyzji i ich następstw. Na przykład, w negocjacjach
handlowych żadna ze stron nie zna na ogół dokładnie problemów drugiej strony. W
negocjacjach między narodami często występuje wzajemna nieufność, wskutek czego
komunikowanie się jest utrudnione.
Targowanie się
Niektóre z czynników działających w przypadku interakcyjnego podejmowania decyzji
można zilustrować na przykładzie pewnej prototypowej sytuacji, a mianowicie targo-
wania się. Sytuacja targowania się ma charakter zarówno rywalizacyjny, jak i koopera-
cyjny. Jest ona rywalizacyjna, ponieważ dwaj przeciwnicy - kupujący i sprzedający - sta-
rają się zmaksymalizować swoje własne zyski za pomocą negocjacji: zazwyczaj wynik
optymalny dla jednego nie jest wynikiem optymalnym dla drugiego. Jednak targowanie
się może także być kooperacyjne: uczestnicy muszą uzgodnić jakąś cenę, jeśli każdy z
nich ma coś zyskać i transakcja ma dojść do skutku. Komunikowanie się jest dozwolone,
lecz ograniczone. W najprostszym przypadku targowanie się przeprowadzone jest w
sposób bezosobowy i niemożliwe jest wywieranie żadnych nacisków społecznych.
Komunikowanie się jest ograniczone do negocjacji na temat ceny i ilości towaru.
Targowanie się jest zwykle sytuacją podejmowania decyzji, w której każdy z uczestników
dysponuje niekompletną wiedzą: nie zna on macierzy wypłat swego przeciwnika.
Naszą analizę targowania się zaczniemy od przykładu z targowiska. Chcemy przeciw-
stawić sobie kupującego i sprzedawcę w społecznej sytuacji podejmowania decyzji, aby
przekonać się, jakiego rodzaju interakcje będą miały miejsce. Postaraj się wykonać to
zadanie: jest ono pouczające, jak również zabawne. Przykład ten najlepiej spełni swe
zadanie, jeśli odegrasz tę grę wspólnie z kolegą. (Niezbędne macierze decyzyjne
umieszczono w tej książce w taki sposób, aby dwie osoby mogły grać w tę grę). W
idealnym przypadku powinieneś grać rolę jednej ze stron i polecić koledze, aby grał rolę
drugiej strony. (Jeśli nie możesz znaleźć partnera do tego przedsięwzięcia, uzyskasz także
wiele satysfakcji z odgrywania obu ról samemu, występując na zmianę jako kupujący i
sprzedający). To pomoże ci wczuć się w rolę tej strony, którą masz grać.
Zdecydujcie się, jaką rolę każdy z uczestników chce grać, kupującego czy sprzedają-
cego. Następnie odnajdźcie te stronice w książce, na których podano w ramkach opisy
odpowiednich ról, i niech każdy z uczestników przeczyta ten opis, który odnosi się do
niego (tekst na rys. 16-1 albo na rys. 16-2, zależnie od tego, jaką rolę wybrał). Nie czytajcie
obu opisów, ponieważ przeszkodziłoby to Warn w odgrywaniu Waszych ról.
Procedura targowania się1*
ICażdy uczestnik zna strukturę swych interesów; zależność zysku lub straty od ceny i
ilości towaru, który kupuje lub sprzedaje. Stosunek między ceną, ilością towaru i zyskiem
jest jednak złożony, przy czym wiele różnych czynników powoduje, że struktura ta jest
nieco inna niż sugeruje to intuicja. Tak więc zarówno kupujący, jak i sprzedający
przygotowali dla własnego użytku tabele zysku; zawierają one liczby dostarczające im
informacji niezbędnych w sytuacji targowania się. Oczywiście, tabele te trzeba utrzymać
w głębokiej tajemnicy. Ani sprzedający, ani kupujący nie mogą pozwolić na to, aby druga
strona obejrzała ich tabelę. Krótko mówiąc, w tej sytuacji żaden z graczy nie zna macierzy
wypłat swego przeciwnika. Przykładowe tabele tego rodzaju pokazano na rysunku 16-3,
(zarówno kupujący, jak i sprzedający mogą przeanalizować ten rysunek). U góry każdej
tabeli podano ilości danego towaru. Wzdłuż lewej strony tabeli podano ceny na
jednostkową ilość towaru. Liczby w tabeli przedstawiają zysk, jaki się osiągnie, jeśli targ
zakończy się przyjęciem określonej ceny i ilości towaru.
W przedstawionych, uproszczonych fragmentach tabeli zysku ukazany jest zacho-
dzący tu konflikt; kupujący wyjdzie najlepiej wtedy, kiedy zakupi dużą ilość towaru po
niskiej cenie, sprzedający osiągnie największy zysk, jeśli sprzeda małą ilość po wysokiej
cenie. (Rzeczywiste tabele, które będziecie stosować w negocjacjach, są bardziej złożone,
jak wykaże dalsza analiza, lecz nie oglądajcie i nie porównujcie swych tabel, dopóki
Wasze negocjacje nie zostaną zakończone).
W Waszych negocjacjach każdy z uczestników będzie dysponował pełną tabelą. Każdy
uczestnik zaczyna targowanie się w punkcie, który jest korzystny dla niego samego, lecz
obaj będą musieli w końcu poczynić ustępstwa. Należy stosować się do następujących
zasad uczciwej gry:
• Powinieneś albo zaakceptować daną ofertę, albo wysunąć kontrofertę.
• Targowanie odbywa się w dobrej wierze. Oznacza to, że każda oferta jest zawsze
rzetelna. Jeśli nawet jakaś oferta zostanie początkowo odrzucona, każda ze stron
Zarówno kupujący, jak i sprzedający powinni przeczytać ten paragraf.
 może później zdecydować się ją przyjąć. Jednocześnie strona, która początkowo
wysunęła tę ofertę, musi jej dotrzymać.
Nie mogą być zaakceptowane żadne umowy, które wiążą się ze stratami jednej zc
stron.
Wszystkie oferty zgłasza się na piśmie, przy czym w każdej ofercie określa się
zarówno cenę, jak i ilość towaru.
Nie wolno rozmawiać.
KUPUJĄCY
Zamierzasz zakupić kukurydzę. Jesteś właścicielem sklepu spożywczego, zaś Stowarzyszenie
Niezależnych Właścicieli Sklepów Spożywczych wybrało cię, abyś reprezentował ich w negocja-
cjach z farmerami. Małe miejscowe sklepy spożywcze znajdują się w poważnych kłopotach
ekonomicznych ze względu na konkurencję ze strony wielkich domów towarowych. W ubicgtym
roku czasy były ciężkie i wielu właścicieli małych sklepów było zmuszonych ogłosić bankructwo
lub odsprzedać swe sklepy za bardzo niską cenę przedstawicielom supermarketów. Tego roku
wielu właścicieli małych niezależnych sklepów ma długi z poprzednich lat. Co najmniej jedna z
rodzin ma do uregulowania duże rachunki lekarskie, nie zapłacone we właściwym czasie. W tym
roku właściciele sklepów porozumieli się, aby działać wspólnie przy nabywaniu produktów
rolnych, mając nadzieję, że ich połączona siła nabywcza pozwoli im kupować dostatecznie duże
ilości produktów spożywczych, tak aby płacone przez nich ceny nie były zbyt wysokie w
porównaniu z cenami płaconymi przez domy towarowe. Ponadto jesteście gotowi zakupić
kukurydzę wcześnie, spodziewając się uzyskać przewagę w czasie nad domami towarowymi, które
nie są jeszcze gotowe do rozpoczęcia negocjacji. (Działy zaopatrzenia wielkich supermarketów są
dotknięte strajkiem ich personelu). W tej sytuacji jesteś jedynym kupcem na dużą, handlową skalę.
Tak więc reprezentujesz jedyny rynek zbytu dla kukurydzy i chcesz uzyskać możliwie najwyższe
zyski dla swych kolegów - kupców. (Teraz przeczytaj paragraf zatytułowany Procedura targowa-
nia się na s. 565).
RYSUNEK 16-1
A teraz spróbujcie rozegrać tę grę. W książce zamieściliśmy zarówno tabele zysków
kupującego, jak i tabelę zysków sprzedającego. Jeśli prowadzicie negocjacje we dwóch (i
posługujecie się tylko jedną książką), usiądźcie po obu stronach stołu. Tabele w książce
umieściliśmy w ten sposób, że każdy z Was będzie mógł widzieć tylką tę tabelę, którą się
posługuje. Tabela dla kupującego znajduje się na s. 568, a dla sprzedającego na s. ."^1.
Przewodnik kupca jest po lewej stronie kartki, przewodnik sprzedawcy po prawej,
rozdzielone są one jedną kartką tekstu. Trzymajcie kartkę oddzielającą obie tabele w
położeniu pionowym, tak aby stanowiła przegrodę między wami4.
4
Jeśli grasz rolę obu stron, czyń to uczciwie. Wczuj się w rolę kupującego i zapisz ofertę na kawałku papioi i..
Następnie znajdź tabelę sprzedającego, wczuj się w rolę sprzedającego i przeanalizuj tę ofertę. Poslugu.1.^ A1
proces negocjacji
Gdy zakończycie grę negocjacyjną, przeanalizujcie procesy, dzięki którym doszło do
porozumienia. Zwróćcie uwagę, w jaki sposób zachowanie każdej z osób wpływało na
zachowanie drugiej osoby. Przy ustalaniu swej pozycji przetargowej każdy z uczestników
musiał brać pod uwagę ograniczenia nałożone na drugiego uczestnika, nawet jeśli nie
wiedział dokładnie, jakie one mogą być.
SPRZEDAJĄCY
Wyobraź sobie, że zamierzasz sprzedać kukurydzę. Jesteś farmerem i Spółdzielnia Farmerów
wybrała cię, abyś reprezentował ją w negocjacjach. Ubiegłego roku w wielu farmach wystąpiły
poważne trudności, gdyż susza i choroby przyczyniły się łącznie do powstania takich trudności w
różnych indywidualnych, małych farmach, które reprezentuje Spółdzielnia. W tym roku sytuacja
była znacznie lepsza, lecz wielu farmerów i ich rodziny mają duże długi z poprzedniego roku. Co
najmniej jedna z rodzin ma do tej pory nie zapłacone duże rachunki lekarskie. Jest ważne, abyś
wynegocjował dobrą cenę za tegoroczne zbiory kukurydzy, W tym roku zebraliście kukurydzę
wcześnie, tak że stanowicie jedyne źródło zaopatrzenia w kukurydzę w ilościach handlowych. Tak
więc reprezentujecie jedyne źródło podaży. Chcesz uzyskać możliwie największy zysk, ponieważ
twoi farmerzy potrzebują go. (Teraz przeczytaj paragraf zatytułowany Procedura targowania się na
s. 565).
RYSUNEK 16-2
Poziom aspiracji. Jednym z czynników, który w istotny sposób wpływa na zachowanie
się osób targujących się, jest poziom ich aspiracji. Przypomnij sobie swoje własne
zachowanie. Prawdopodobnie początkowo zacząłeś od zbadania zakresu możliwych
zysków, odpowiadających różnym kombinacjom cen i ilości towarów w tabeli, wybie-
rając jako swój cel taki zakres zysków, jaki miałeś zamiar osiągnąć. Następnie wysuwałeś
swoje oferty w taki sposób, aby w końcu znaleźć się blisko swego celu. Zapewne zostałeś
brutalnie sprowadzony na ziemię przez początkowe oferty swego przeciwnika, ponieważ
oferty te najprawdopodobniej oznaczały dla ciebie niewielki zysk lub żaden. Poczynając
od tego punktu targowanie zwykle przebiega nieco podobnie jak mecz szermierczy, przy
czym każdy z uczestników stara się utrzymać swe zyski na możliwym do zaakceptowania
poziomie, jednocześnie usiłując wykryć, jaki zakres cen i ilości towaru wydaje się
tabelą zysku i pamiętając poprzednie oferty albo zaakceptuj ofertę, albo wysuń kontrofertę. Następnie wróć do
roli sprzedającego. Tabele te są dostatecznie skomplikowane, abyś miał pewne trudności w uzyskaniu
nieuczciwej przewagi, jeśli grasz w tę grę uczciwie. Pamiętaj jednak, że zakłada się tutaj, iż ani kupujący, ani
sprzedający nie znają tabeli zysków drugiej strony.
 Przewodnik kupca
Cena //ość
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Zyskikupującego w centach
240
230 7 6 0
220 17 26 30 28 15 0 i

210 27 46 60 68 65 60 50 24 0 1
200 37 66 90 108 115 120 120 104 90 70 33 0
190 47 86 120 148 165 180 190 184 180 170 143 120 91 42 0
180 57 106 150 188 215 240 260 264 270 270 253 240 221 182 150 112 51 0
170 67 126 180 228 265 300 330 344 360 370 363 360 351 322 300 272 221 180
160 77 146 210 268 315 360 400 424 450 470 473 480 481 462 450 432 391 360

150 87 166 240 308 365 420 470 504 540 570 583 600 611 602 600 592 561 540
140 97 186 270 348 415 480 540 584 630 670 693 720 741 742 750 752 731 720
130 107 206 300 388 465 540 610 664 720 770 803 840 871 882 900 912 901 900
120 117 226 330 528 515 600 680 744 810 870 913 960 1001 1022 1050 1072 1071 1080
110 127 246 360 568 565 660 750 824 900 970 1023 1080 1131 1162 1200 1232 1241 1260
100 137 266 390 608 615 720 820 904 990 1070 1133 1200 1261 1302 1350 1392 1411 1440
90 147 286 420 648 665 780 890 984 1080 1170 1243 1320 1391 1442 1500 1552 1581 1620
80 157 306 450 688 715 840 960 1064 1170 1270 1353 1440 1521 1582 1650 1712 1751 1800
70 167 326 480 728 765 900 1030 1144 1260 1370 1463 1560 1651 1722 1800 1872 1921 1980
60 177 346 510 768 815 960 1100 1224 1350 1470 1573 1680 1781 1862 1950 2032 2091 2160

50 187 366 540 808 865 1020 1170 1304 1440 1570 1683 1800 1911 2002 2100 2192 2261 2340
40 197 386 570 848 915 1080 1240 1384 1530 1670 1793 1920 2041 2142 2250 2352 2431 2520
30 207 406 600 888 965 1140 1310 1464 1620 1770 1903 2040 2171 2282 2400 2512 2601 2700
20 217 426 639 928 1015 1200 1380 1544 1710 1870 2013 2160 2301 2422 2550 2672 2771 2880
10 227 446 660 968 1065 1260 1450 1624 1800 1970 2123 2280 2431 2562 2700(2832 2941 j3060

RYSUNEK lfi-4. Źnitlh: Sic.zal i I-uuraker H9M). s. 114-115i.

 DECYZJE INTERAKCYJNE 569

RYSUNEK 16-3

możliwy do zaakceptowania przez jego przeciwnika. Ostateczny cel, jaki starasz się
osiągnąć, nazywany jest poziomem aspiracji.
Poziom aspiracji odgrywa ważną rolę w wielu zachowaniach człowieka, ponieważ
zwykle określa on sposób, w jaki ludzie będą zachowywać się w najrozmaitszych
sytuacjach. Osoba, która z reguły ustala sobie wysoki poziom aspiracji, postępuje w
sposób zupełnie odmienny niż osoba, która ustanawia sobie niski poziom aspiracji.
Często poziom aspiracji decyduje o sukcesie, przy czym osoba o wysokim poziomie
aspiracji ma większe osiągnięcia niż osoba o bardziej skromnych ambicjach. Osiągnięcia
te mogą, oczywiście, wynikać z dwu przyczyn. Człowiek, który ustala sobie wysoki
poziom aspiracji, może być bardziej kompetentny czy mieć wyższe kwalifikacje niż
człowiek, który ustanawia sobie niski poziom aspiracji. Z drugiej strony, człowiek, który
ma wysoki poziom aspiracji może być przez to pobudzony do efektywnego działania,
zarówno odmawiając zgody na rezultaty zbyt odległe od celu, jaki sobie postawił, jak i
dzięki dużej pewności siebie, która często towarzyszy wytyczaniu ambitnych celów.
Na przykład w przedstawionej tu sytuacji targowania się końcowy rezultat zależy od
ugody osiągniętej wspólnie przez obie targujące się osoby. Poziom aspiracji każdego z
targujących się ma duży wpływ na ten końcowy rezultat. Uczestnik, który ustala sobie

20 Procesy przetwarzania
wysoki poziom aspiracji i trzyma się go, może z powodzeniem uzyskać w końcu większy
zysk niż ten, który ustanowił sobie niski poziom aspiracji. Dzieje się tak nie dlatego, że
zwycięzca posiada jakąśjedyną w swoim rodzaju umiejętność czy też ma jakąś przewagę
w tabeli zysków. Po prostu odmawia on czynienia ustępstw na rzecz swego przeciwnika
które spowodowałyby osiągnięcie zysku niższego od jego poziomu aspiracji.
Oprócz tego ogólnego wpływu poziomu aspiracji, w serii eksperymentów przeprowa-
dzonych przez Sięgała i Fourakera wykryto także kilka innych aspektów sytuacji
targowania się. [Podana tu gra targowania się, łącznie z tabelami, pochodzi z książki, w
której Siegal i Fouraker opisali swe eksperymenty (1960)]. Jedno z głównych zagadnień
dotyczy różnych typów strategii przyjmowanych przez targujących się.
Istnieje wiele różnych, możliwych odmian procedury targowania się i strategie
targujących się różnią się zależnie od sytuacji. W sytuacji ilustrowanej tu za pomocą tabel
żaden z targujących się nie zna tabeli zysków swego przeciwnika, taka sytuacja
eksperymentalna zwana jest niekompletna-niekompletna: Każda z osób dysponuje
niekompletną wiedzą co do tabeli zysków swego partnera. Co jednak się dzieje, gdy jedna
ze stron zna obie tabele zysków, lecz druga strona zna tylko swoją własną-sytuacja
zwana kompletna-nie kompletna! Wynik zależy od strategii negocjacyjnej przyjętej
przez stronę, która dysponuje wiedzą. Szczególnie interesujące są dwie strategie, jedną
można nazwać uczciwą {fair); drugą można określić jako bezlitosną (ruthless).

Strategia uczciwa. Jeśli obaj przeciwnicy są uczciwymi, rozsądnymi ludźmi, to posia-

danie zbyt wielu informacji o drugim może w konsekwencji okazać się niekorzystne. Oto,
co się dzieje. Gdy jeden z targujących się zna obie tabele zysków, może on po prostu
wiedzieć, jakie wartości zysków byłyby do przyjęcia dla obu uczestników. Stwierdza on,
że większość cen i ilości towarów, które dałyby mu duże zyski, są nie do przyjęcia dla
drugiej strony, toteż unika ich. Może on postawić sobie za cel osiągnięcie takiej ceny i
ilości towaru, które przyniosą równe zyski dla obu uczestników - „uczciwe" rozwiązanie.
Innymi słowy, ustala on sobie niski poziom aspiracji.
Jego przeciwnik nie zna obu tabel zysków. Zazwyczaj ustala on sobie początkowo
wysoki poziom aspiracji. Ponadto zachowanie jego jest wzmacniane przez szybkość, z
jaką jego przeciwnik zaczyna oferować mu możliwe do przyjęcia zyski. Oferty dające mu
takie rozsądne zyski, wysuwane przez poinformowanego uczestnika, potwierdzają jego
oceny dotyczące tego, jak daleko może się posunąć. Uczestnik nie poinformowany często
wygrywa, ponieważ targującego się, który dysponuje kompletną informacją, spotykają
liczne niepowodzenia, gdy stara się trzymać swych rozsądnych wymagań. Sytuacja
targowania się wytwarza silne naciski, wynikające z usiłowań uratowania pewnych
zysków, a zarazem uczynienia ustępstw na rzecz przeciwnika Gęśli nie osiągnie się
porozumienia, nie można uzyskać żadnych zysków). Jest oczywiste, że człowiek, który
jest uczciwy, znajduje się w gorszym położeniu, jeśli posiada zbyt wiele informacji.

Strategia bezlitosna. Jeśli osoba targująca się posiada kompletną informację, a jest przy
tym bezlitosna w swym postanowieniu, żeby uzyskać jak największe zyski, to może ona
wykorzystaćją do systematycznego manipulowania poziomem aspiracji swego przeciw-
 Przewodnik sprzedawcy
Cena Ilość
1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
Zyski sprzedającego w centach
240 230 440 630 800 950 1080 1190 1280 1350 1400 1430 1440 1430 1400 1350 1280 1190 1080
230 220 420 600 760 900 1020 1120 1200 1260 1300 1320 1320 1300 1260 1200 1120 1020 900
220 210 400 570 720 850 960 1050 1120 1170 1200 1210 1200 1170 1120 1050 960 850 720
210 200 380 540 680 800 900 980 1040 1080 1100 1100 1080 1040 980 900 800 680 540
200 190 360 510 640 750 840 910 960 990 1000 990 960 910 840 750 640 510 360
190 180 340 480 600 700 780 840 880 900 900 880 840 780 700 600 480 340 180
180 170 320 450 560 650 720 770 800 810 800 770 720 650 560 450 320 170 0
170 160 300 420 520 600 660 700 720 720 700 660 600 520 420 300 160 0
160 150 280 390 480 550 600 630 640 630 600 550 480 390 280 150 0
150 140 260 360 440 500 540 560 560 540 500 440 360 260 140 0
140 130 240 330 400 450 480 490 480 450 400 330 240 130 0
130 120 220 300 360 400 420 420 400 360 300 220 120 0
120 110 200 270 320 350 360 350 320 270 200 110 0
110 100 180 240 280 300 300 280 240 180 100 0
100 90 160 210 240 250 240 210 160 90 0
90 80 140 180 200 200 180 140 80 0
80 70 120 150 160 150 120 70 0
70 60 100 120 120 100 60 0
60 50 80 90 80 50 0
50 40 60 60 40 0
40 30 40 30 0
30 20 20 0
20 10 0
10 0

RYSUNEK 16-5. Źródło: Siegal i Fonraker (1960, s. 114-115).

 nika. W zasadzie człowiek bezlitosny potrzebuje tylko dwóch rzeczy. Po pierwsze, musi
on znać główne zasady teorii uczenia się, a mianowicie, że rodzaj wzmocnień za
pozytywne zachowanie, jak też brak wzmocnień za negatywne zachowania może mieć
potężny wpływ na postępowanie. Wzmocnienia za negatywne zachowania mogą być
bardzo słabe, jeżeli są stosowane i wstrzymywane w sposób konsekwentny. I tak pewna
bezlitosna, w pełni poinformowana osoba targująca się rozpoczęła od oferty, która nie
dawała jej przeciwnikowi żadnej szansy na jakikolwiek zysk. Następnie małe przyrosty
zysku oferowała jedynie za duże ustępstwa. Gdy tylko przeciwnik stawiał opór nie chcąc
czynić ustępstw, poinformowana osoba targująca się zmieniała swoje oferty w taki
sposób, że nie dawały przeciwnikowi żadnego zysku. Ostateczny rezultat był taki, że w
pełni poinformowana osoba targująca się uzyskała znaczny zysk, podczas gdy osoba o
niepełnej informacji była bardzo zadowolona z małej sumy, którą udało jej się uratować.
Zaletą teorii uczenia się, odpowiednio stosowanej, jest to, że nie tylko może ona
prowadzić do uzyskiwania korzystnych rezultatów przez bezlitosnego gracza - otrzymy-
wanie wielu kolejnych wzmocnień jest tak przyjemne, że niepoinformowana osoba
targująca się jest nie tylko zadowolona ze swych osiągnięć, lecz ponadto chce grać (i
tracić) znowu.
We wszystkich tych przykładach społecznego podej mowania decyzji nie działały żadne
czynniki osobowościowe. Wszystko było (lub powinno być) przeprowadzone w zimny,
bezosobowy sposób. Co się jednak stanie, jeśli włączą się w to czynniki osobowościowe?
Zgodnie z podstawowymi zasadami teorii decyzji powinno się maksymalizować zyski, a
zatem czynniki osobowościowe nie powinny naprawdę czynić żadnej różnicy. Oczywiś-
cie tak nie jest. Zastanów się, co mogłoby się zdarzyć, gdybyś znał położenie swego
przeciwnika. Czy cała struktura targu nie uległaby zmianie, gdyby było wiadome, że
jeden z uczestników jest złośliwy, nastawiony na zysk i bezlitosny, w pełni świadomy
problemów swego przeciwnika, lecz całkowicie nieczuły na nie, dbający jedynie o swoje
zyski bez względu na koszty innych?
Negocjacje strategiczne
Wiemy już coś nie coś o naturze negocjacji interpersonalnych w czasie targowania się.
Główną cechą normalnej sytuacji targowania się jest to, że żaden z przeciwników nie zna
macierzy wypłat swego partnera, a jednak obaj muszą dojść do pewnego kompromisu,
jeśli każdy z nich ma coś zyskać. W sytuacjach tych komunikowanie się jest zarówno
bezosobowe, jak i ograniczone. Posunięcia i kontrposunięcia podczas negocjacji rzadko
ograniczają się do prostej, nieodwołalnej oferty określonego wyniku. W większości
sytuacji, w których dwie strony muszą negocjować ze sobą, możliwych taktyk negocjo-
wania jest znacznie więcej i są bardziej wyrafinowane. Ponadto macierz wypłat każdegoz
przeciwników jest zwykle znana obu stronom. Ogólny cel jest nadal ten sam: zmaksy-
malizować własną wygraną, usiłując zmusić przeciwnika do podjęcia korzystnej dla
Ciebie decyzji. Gdy kanały komunikacji otwierają się, taktyka zmienia się: można teraz
stosować broń w postaci groźby, obietnicy i zobowiązania. Zbadajmy, w jaki sposób
działają te środki?
Przeanalizujmy sytuację konfliktową. Obie strony nie wierzą sobie nawzajem, tak że
nie jest możliwe osiągnięcie zadowalającego rozwiązania po prostu dzięki wzajemnemu
zrozumieniu i dobrej woli, mimo że taka ugoda prawdopodobnie byłaby dla obu stron
lepsza niż niezadowalający kompromis, na jaki się zgodzą w wyniku groźby i
przeciwgroźby.
Taktyka konfliktu
Konflikt można uważać za walkę, w której każda strona stara się polepszyć swoje
położenie. Zwykle obie strony mogą równocześnie poprawić swoją sytuację, tak że nie
muszą one nieodmiennie przeciwstawiać się sobie nawzajem. W konflikcie groźby są
lepsze niż działania, ponieważ te ostatnie często niszczą tyle samo, ile przynoszą zysków.
Konflikt jest zatem w zasadzie sytuacją targowania się5.
W jaki sposób pozbawiona skrupułów osoba targująca się zmusza przeciwnika do
podporządkowania się swym wymaganiom? Racjonalność nie jest zaletą. Pełna infor-
macja, dobra komunikacja i zdolność skutecznego podejmowania decyzji - wszystko to
może stać się ciężarem. Często człowiek (lub naród) dysponujący mocniejszymi atutami
w sytuacji konfliktowej jest stroną słabszą.
Racjonalność. Racjonalność jest często słabym punktem. Jeśli druga strona wie, że jesteś
racjonalny, możesz być wskutek tego w gorszym położeniu. „Jeśli jakiś człowiek zapuka
do Twoich drzwi i powie, że pchnie Cię nożem, jeśli nie dostanie 10 dolarów, to jest dosyć
prawdopodobne, że otrzyma te 10 dolarów, zwłaszcza gdy jego oczy są nabiegłe krwią".
Człowiek, który porywa samolot i zmusza pilota do lądowania w jakimś odległym kraju,
wzbudza większy strach, gdy jest irracjonalny (cierpiał niegdyś na zaburzenia psychicz-
ne), niż wtedy, gdy zdaje się być konsekwentny i sprawny. Jeśli jakiś maleńki kraik
starannie rozpowszechnia wieści, że jego przywódca jest szaleńcem o dyktatorskiej
władzy, to przywódca ten może zagrozić, że zrzuci śmiertelną truciznę do źródeł wód
zaopatrujących Paryż, jeżeli Stany Zjednoczone nie przeproszą go za posadzenie jego
ambasadora na zbyt mało zaszczytnym miejscu przy stole w czasie bankietu.
Normalne reguły targowania się oparte są na założeniu, że każdy z uczestników ocenia
koszty i kary w sposób racjonalny i że każdy stara się maksymalnie polepszyć własną
sytuację. Jeśli jednak jedna ze stron jest irracjonalna, to wówczas strategie negocjacyjne
zostają całkowicie zaburzone. Jeśli jest się przekonanym, że przeciwnik jest zdolny do
właściwej oceny kosztów i kar lub jeśli nie dba on o nie, strategiczne manipulacje stają się
wówczas nieefektywne.
s
Następujące dalej omówienie oparte jest na książce Scheilinga The slrategy ofConflict (1963). Wszystkie
cytaty w tym paragrafie pochodzą z pracy Scheilinga.
Dobra komunikacja. Strona dysponująca najbardziej sprawną komunikacją często jest w
gorszym położeniu. Jeżeli sprzeczasz się przez telefon ze swym przyjacielem, gdzie macic
zjeść kolację, przy czym on ma ochotę na morskie ryby i skorupiaki w jednym końcu
miasta, a Ty wolisz chińskie potrawy podawane w drugim jego końcu, to najlepsza
strategia, jaką możesz wybrać, polega na tym, że oświadczasz, iż będziesz w chińskiej
restauracji o godzinie 600 wieczorem i natychmiast wieszasz słuchawkę. Jeśli zechce on
zjeść z Tobą kolację, to nie ma innego wyboru niż tam się z Tobą spotkać.
Manipulacja kanałami komunikacyjnymi jest skuteczna zarówno jako groźba, jak i
obrona przeciw groźbie. Jeśli groźba nie jest słyszana ani rozumiana, to zobowiązanie do
wykonania jej staje się pozbawione sensu. Ojciec, który podejrzewa, że jego córka została
porwana, może wyjechać z miasta przed rozpoczęciem jakichkolwiek negocjacji i
pozostawać nieosiągalnym. Zastosowanie obcych wojsk przy tłumieniu rozruchów i
demonstracji obywatelskich jest skuteczne także dlatego, że bariera językowa czyni je
odpornymi na groźby, obietnice i zobowiązania. Ponadto może to nawet dodać pewnego
elementu irracjonalności sytuacji decyzyjnej.
Władza. Człowiek wyposażony we władzę podejmowania decyzji znajduje się w gorszym
położeniu. Na negocjacje zawsze najlepiej jest wysłać osobę na niskim stanowisku, kogoś,
kto po prostu wypełnia rozkazy. Wówczas, bez względu na to, jak przekonywające są
argumenty drugiej strony, nawet jeśli w końcu zgodzi się on z nimi, nie może zmienić swej
decyzji przetargowej. Jeśli jedna ze stron reprezentowana jest przez szefa, to każdy wic, że
gdy tylko zostanie on przekonany - bez względu na to, jak dalece - to ma on dość władzy,
aby ustąpić.
Mądry rektor uniwersytetu zdecydowanie zaprzeczy, jakoby miał jakąś władzę nad
policją. Tak więc, gdy na terenie uniwersytetu dojdzie do zaburzeń, może on powiedzieć
studentom, że rozumie ich problemy i sympatyzuje z nimi, lecz naczelnik policji w
mieście poinformował go, że jeśli zaburzenia nie skończą się w ciągu 1 godziny, /ostanie
wysłany oddział operacyjny. Dzięki brakowi władzy nad policją rektor może w rad\ kalin
sposób zwiększyć swą władzę nad całą sytuacją.
Manipulowanie macierzą wypłat. Jeśli groźba nie ma żadnego wpływu na proco*
decyzyjny, to traci ona skuteczność. Taktyka ta wydaje się słuszna, ponieważ / occn:|
czyichś kosztów i wartości wiąże się zwykle wysoki stopień niepewności. Jeżeli grupa
porywaczy ma zakładnika ze sfer rządowych, to kontrreakcją rządu może być postępo-
wanie w taki sposób, jak gdyby życie tego zakładnika nie miało żadnego znaczenia. Jc*li
ktoś porwie syna wybitnego przedsiębiorcy, to mógłby on zareagować na to stuierd/e-
niem Jak to dobrze, że się go pozbyłem".
Eskalacja gróźb i przeciwgróźb. Przypuśćmy, że ruch „Keep New York Smali
(„Utrzymajmy Nowy Jork Małym") sprzeciwia się budowie nowego 125-picirowoiio
wieżowca przy wjeździe na most Jerzego Waszyngtona. Nikt ich nie słucha, wobec czego
decydują się udramatyzować swe stanowisko grożąc, że zatrzymają ruch kolejowy, jeżeli
ich żądania nie zostaną spełnione. Zamierzają zrobić to wszystko w sposób pokojowy:
>Jikt nie chce żadnych gwałtów. Koleje ignorują to oświadczenie. Teraz ruch realizuje
5
wą groźbę w ten sposób, że jego uczestnicy siadają na jednym z torów kolejowych,
zmuszając pociąg podmiejski do zatrzymania się. Maszynista pociągu jest rozsądnym
człowiekiem, nie ma żadnego innego wyboru i musi się zatrzymać. Punkt dla ruchu.
Towarzystwo kolejowe decyduje się zastosować przeciwgroźbę: polecając maszyniście,
iiby nastawił mechanizm sterowniczy pociągu w taki sposób, żeby posuwał się on bardzo
powoli po szynach, a następnie wyskoczył z pociągu i szedł obok niego. Teraz nie ma on
już możności zatrzymania pociągu, nawet gdyby chciał to uczynić: druga strona zrobi
lepiej, jeśli zejdzie z torów. Punkt dla taktyki brak władzy.
Jednakże ruch „Keep New York Smali" dysponuje oczywistą przećiwgroźbą. Tak więc
następnym razem, gdy usiądą oni na torach, pozbawią się swej władzy poruszania się:
przykują się kajdankami do torów. Następny punkt dla taktyki brak władzy. Maszynista
nie odważy się opuścić pociągu. Ta ostatnia taktyka ma jednak słabe punkty, ponieważ w
tym wypadku komunikacja odgrywa bardzo dużą rolę. Członkowie ruchu nie odważą się
przykuć naprawdę, jeżeli nie będą pewni, że maszynista wie, iż oni są przykuci.
Oczywiście, najlepszą kontrakcją kolei jest wyznaczyć na służbę w tym pociągu głuchego
maszynistę. Punkt dla taktyki brak komunikacji.
Przykład ten dobrze ilustruje trudności, jakie nasuwa stosowanie wszystkich tych
taktyk opartych na groźbie. Przede wszystkim są to chwilowe, niestabilne rozwiązania
określonych sytuacji. Wymuszają one jedynie zgodę zaocznie, gdyż partnerzy nie
dochodzą do żadnego prawdziwego zrozumienia występujących tu problemów. Prze-
kształcają one proces negocjacji w grę, zaś główna trudność związana z ujmowaniem
sprawy w ten sposób polega na tym, że zawsze zdaje się istnieć jakieś kontrposunięcie.
Niestety, gdy negocjacje trzeba prowadzić w sytuacji braku wzajemnego zaufania, często
nie ma innego wyjścia niż postępować zgodnie z tym scenariuszem, cios za cios.
Nie istnieje żadne sensowne rozwiązanie tych problemów. Psychologowie starają się
analizować je formalnie, zwykle za pomocą zbioru technik matematycznych, znanych
pod nazwą „teorii gier". Ostrzegamy, że chociaż teoria gier może być interesująca, to
jednak jest ona wysoce kontrowersyjna jako metoda analizowania zachowania ludzi. W
swej analizie jest ona również wysoce specjalistyczna i często wymaga dobrej znajomości
wyższej matematyki.
GRY I DECYZJE
Jednym ze sposobów podejścia umożliwiającego analizę podejmowania decyzji w kontekście
społecznym jest teoria gier. Teoria gier jest w swym duchu podobna do badań nad racjonalnym
podejmowaniem decyzji, które omawialiśmy w poprzednim rozdziale. Dąży ona do ustalenia
formalnej definicji sytuacji decyzyjnej i wyprowadzenia racjonalnych rozwiązań. Aczkolwiek do
lej pory teoria gier nie zdołała uwzględnić w wystarczający sposób niektórych bardziej złożonych
czynników działających w sytuacji społecznego podejmowania decyzji, stanowi ona doskonały
Punkt wyjścia dla badań nad podejmowaniem decyzji w kontekście społecznym.

Gra ściśle rywalizacyjna
Podstawowym elementem społecznego podejmowania decyzji jest fakt, ze wynik zależy od
łącznych działań wielu osób. Zaczniemy od najprostszego przypadku-sytuacji, w której dwaj
gracze są swymi przeciwnikami w pewnej grze. Każdy z graczy wybiera pewien sposób działania
spośród różnych dostępnych mu działań. Swego wyboru dokonuje sam, bez komunikowania się z
drugim graczem. Obaj gracze, gdy już podejmą swe decyzje, równocześnie ujawniają je (właściwym
sposobem dokonania tego jest zapisywanie wybranych działań i wręczenie ich bezstronnemu
rozjemcy). Najistotniejszym elementem gry jest macierz wypłat: zbiór wyników, jakie przynoszą
różne kombinacje działań wybranych przez graczy.
Jedna z możliwych form macierzy wypłat została przedstawiona w trzech częściach na rysunku
16-6. Górna macierz pokazuje, ile otrzyma gracz A za każdą kombinację działań, jakie może
wybrać on i jego przeciwnik. Druga macierz przedstawia te same informacje dla gracza B. Dolna
macierz jest macierzą łączną, która jest kombinacją obu powyższych macierzy-w taki właśnie
RYSUNEK 16-6
sposób przedstawia się zwykle te informacje. W macierzy łącznej liczba po lewej stronie
reprezentuje zawsze wypłaty gracza wymienionego po lewej stronie macierzy; liczba po prawej
stronie oznacza wypłaty gracza wymienionego u góry.
Zgodnie z tymi macierzami wypłat, jeśli zarówno gracz A, jak i gracz B wybiorą działanie 1, A
otrzyma 3 dolary, a B straci 3 dolary. Jeśli obaj wybiorą 2, A straci 5 dolarów, a B zyska 5 dolarów.
Problem zatem jest następujący: jeśli obaj gracze wiedzą, jak wygląda macierz wypłat, to jak
powinni oni postąpić?
Strategia decyzji w przypadku tej sytuacji jest dość prosta. Gracz A powinien rozumować mniej
więcej tak:
„Oczywiście ja chcę wygrać jak najwięcej - t o znaczy, że powinienem grać 2, zaś B powinien
grać 1, lecz B nie jest głupi. Straci on najwięcej, jeśli tak się stanie, a więc zagra on
najprawdopodobniej 2. Jeśli B zagra 2, ja muszę grać 1, bo inaczej stracę 5 dolarów. A nawet
jeśli B zagra 1, to i tak zyskam na tym".
Sytuacja gracza B jest nieco inna: ma możność wyboru. Jeśli Bgra 1, to zawsze traci. Jeśli gra 2, to w
najgorszym wypadku może zremisować. A zatem w tej szczególnej grze oczekiwalibyśmy, że A
wybierze 1, a B wybierze 2. Gra wtedy zawsze skończy się remisem.
Jest to jedna z najprostszych sytuacji decyzyjnych, w których wyniki zależą od łącznych działań
obu przeciwników. Określa się ją jako ściśle rywalizacyjna (lub ściśle konkurencyjną), ponieważ
cokolwiek jeden z przeciwników wygra, drugi musi stracić. W języku teorii gier jest to gra o sumie
zerowej. Nie istnieje taka kombinacja decyzji, przy której obaj mogliby zyskać lub obaj stracić. Grę
tę określa się także jako grę zdeterminowaną, ponieważ jej wynik dla racjonalnych graczy jest
zawsze ten sam. Nie ma tu miejsca dla negocjacji, perswazji czy podstępów. Gracz B możezawczasu
ogłosić swój sposób gry i stwierdzić, że zawsze będzie grał 2. Ta otwarta deklaracja nie skłoni A do
zmiany swego wyboru z 1 na 2, ponieważ wtedy straciłby on 5 dolarów. Podobne oświadczenie
gracza A, że zagra 2, nie wpłynęłoby na zachowanie B. To, czy istnieje komunikowanie się, czy
zachowana jest dyskrecja, nie ma znaczenia i nie wpływa'na wynik. Aby zapoznać się z bardziej
interesującą i bardziej typową sytuacją, trzeba przede wszystkim usunąć podstawowe ograniczenie
występujące w tej prostej, zdeterminowanej grze: a mianowicie tę jej właściwość, że istnieje taka
łączna decyzja, która jest optymalna dla obu graczy.
Gdy wiele zależy od podstępu
Inne rozmieszczenie wypłat dla różnych kombinacji decyzji przekształca tę podstawową grę w
znacznie ciekawszą i bardziej realistyczną sytuację decyzyjną. Przykład z historii zilustruje nam, co
zdarza się wtedy, gdy nie istnieje określona kombinacja decyzji, która byłaby optymalna dla obu
stron.
Przed lądowaniem aliantów we Francji podczas II wojny światowej Niemcy musieli przewidzieć,
gdzie zostanie skierowane główne uderzenie inwazji. Wzdłuż zachodniego wybrzeża Francji było
wiele możliwych miejsc do wyboru, a do najbardziej prawdopodobnych należał port w Calais.
Urządzenia portowe były niezbędne do szybkiego zorganizowania zaopatrzenia dla sił inwazyj-
nych. Mniej prawdopodobne, lecz też możliwe było lądowanie na plażach wzdłuż brzegów
Normandii. Niemcy musieli wybrać, gdzie zlokalizować swe główne fortyfikacje i siły obronne;
alianci musieli wybrać, czy atakować port czy plażę. Jest to łączna sytuacja decyzyjna i wyniki
można przedstawić za pomocą macierzy wypłat (rys. 16-7).
 RYSUNEK 16-7 można już prawdziwej decyzji ogłaszać z góry, nie dając w ten sposób przewagi przeciwnikowi. Im
więcej masz informacji o prawdopodobnej decyzji innych, tym większa twoja przewaga pod
względem możliwości wpływania na ostateczny wynik.

Dylemat więźnia

Często mamy do czynienia z taką sytuacją decyzyjną, w której obaj uczestnicy stają wobec
problemu polegającego na usiłowaniu określenia możliwych działań przeciwnika, mimo braku
: możliwości porozumienia się z nim. Sytuacja jest tego rodzaju, że istnieje rozwiązanie koopera-
cyjne, to znaczy, jeśli obaj przeciwnicy wybiorą właściwe postępowanie, obaj zyskają na tym.
Istnieje także rozwiązanie rywalizacyjne, w którym pewna kombinacja działań przynosi stratę obu
uczestnikom. W dwóch pozostałych możliwych wynikach, jeden korzysta kosztem drugiego. W
\ jaki sposób uczestnicy dochodzą do podjęcia decyzji, jeśli negocjacje są niedozwolone?

: Sytuacja decyzyjna. Zasadniczy wzorzec sytuacji pochodzi jakoby od typowych propozycji

wysuwanych pod adresem więźniów przez prokuratora prowadzącego śledztwo. Więźniowie A i B
zostali aresztowani wskutek podejrzenia, że wspólnie popełnili poważne przestępstwo, lecz nie ma
W macierzy tej zakłada się, że jeżeli alianci zaatakują silnie ufortyfikowany port broniony,przez : przeciw nim dowodów. Toteż prokurator okręgowy usiłuje skłonić więźniów do przyznania się. W
duże siły przeciwnika, to wynik będzie nierozstrzygnięty (0). tym celu oferuje „nagrodę". Każdego więźnia informuje się, że jeśli się przyzna, to uzyska
Atak na otwarte plaże Normandii przeciw skoncentrowanej obronie byłby zapewne nieskutecz- przebaczenie i zostanie wypuszczony na wolność. W przeciwnym razie prokurator zrobi wszystko,
ny: strata 5 dla aliantów, zysk 5 dla Niemców. Przyjmiemy także, że alianci zyskają więcej, jeśli co tylko jest możliwe, aby dostał najwyższy możliwy wyrok. Jeśli nie przyzna się, a jego wspólnik się
zaatakują niebroniony port, niż jeśli zaatakują niebronioną plażę. przyzna, otrzyma maksymalną karę za to przestępstwo - 25 lat więzienia. Jeśli żaden z nich nie
Na pozór można by oczekiwać, że strategie decyzyjne obu przeciwników będą kształtować się przyzna się, dowody umożliwiające skazanie nie będą zbyt silne. W najgorszym przypadku mogą
tak, jak w poprzednim przykładzie. zostać skazani za jakieś pomniejsze wykroczenie (takie jak zakłócenie porządku publicznego) i
Obie strony mają przybliżone wypłaty dla różnych kombinacji decyzji. Gdy alianci przeanali- dostaną po 1 roku więzienia.
zują tę sytuację decyzyjną, to powinni dojść do wniosku, że mogą zminimalizować swe Jeśli obaj przyznają się, to wówczas prokurator nie może zwolnić ich obu, lecz zaleci łagodny
maksymalne straty atakując port. Podobnie Niemcy mogliby uważać, że ich optymalna strategia wymiar kary: przewiduje, że każdy otrzyma 10 lat więzienia. Sytuację tę przedstawia rysunek
polega na skoncentrowaniu swych możliwości obronnych w porcie (co w rzeczywistości uczynili). ;16-8.
Można by oczekiwać, że wybór strategii © przez obie strony byłby niejako wynikiem automa-
tycznym; wynik ten oznaczono ©.
Jednakże dalsza analiza sugeruje, że w przeciwieństwie do poprzednio rozpatrywanej sytuacji
wynik ten nie jest oczywisty. Przyjmijmy, że alianci śledzą przypuszczalne rozumowanie
Niemców. Wówczas zorientują się oni, że Niemcy mogą oczekiwać, iż zaatakują port; Jeśli jednak
Niemcy rzeczywiście przyjmą strategię ®, to alianci mogliby zyskać atakując plażę. Wynikiem tego
byłaby klatka oznaczona © w macierzy decyzyjnej. Lecz Niemcy powinni przewidzieć tę linię
rozumowania aliantów i mogliby odgadnąć, że alianci w rzeczywistości zaatakują plażę. W tym
przypadku ich optymalny wybór uległby zmianie i powinni oni także skoncentrować swoje
operacje obronne na plażach. Wynikiem byłaby klatka oznaczona ®. Jeśli jednak alianci
przewidzą, co Niemcy pomyślą, że alianci pomyślą, to powinni oni zwrócić swój atak na
niebroniony (obecnie) port, spodziewając się wyniku oznaczonego ©jako wyniku ostatecznego.
Oznacza to, że Niemcy powinni powrócić do swej początkowej strategii, aby uzyskać wynik ©.
Krótko mówiąc, w tej sytuacji decyzyjnej nie ma żadnej stabilnej kombinacji wyborów: najlepsza
strategia zależy od tego, co jeden gracz sądzi, że jego przeciwnik będzie sądził, że on sądzi, i tak
dalej.
Ta zmiana macierzy wypłat otwiera możliwość uwzględnienia działania czynników społecznych
w sytuacji podejmowania decyzji. Nadaje ona znaczenie kombinacji, perswazji i podstępom. Nie RYSUNEK 16-8
 RYSUNEK 16-9

Dylemat jest oczywisty: najlepsza ogólna strategia polega na nieprzyznaniu się obu więźniów A i
B. Lecz taki wspólny wybór zachowania wymaga, aby każdy z nich ufa! drugiemu, a wobec
niemożności komunikowania się utrzymanie wzajemnego zaufania może być trudne. Ponadto
policja prawdopodobnie zrobi wszystko co w jej mocy, aby zmniejszyć do minimum możliwość! że
jeden więzień będzie wierzył drugiemu, dając do zrozumienia, że wspólnik już się przyzna!.
Problem, przed którym stoją obaj więźniowe, jest w rzeczywistości problemem decyzyjnym o
dość ogólnym charakterze: macierz wypłat jest przedstawiona na rysunku 16-9. Jeśli ktoś wierzy
drugiemu, powinien wybrać strategię 2 (nie przyznawać się). Jeśli jednak istnieją jakieś
wątpliwości, to wówczas strategia 1 pozostaje do przyjęcia.
 1 7. Motywacja
Różnorodne źródła informacji współdziałają ze sobą i wpływają na to, co zwierzę lub
człowiek czyni - od jego myśli do poziomu hormonalnego, do potrzeb pokarmowych, do
MÓZGOWE MECHANIZMY MOTYWACJI tego, co widzi w świecie zewnętrznym. Dotychczas koncentrowaliśmy się na badaniu
Elektryczna regulacja głodu i pragnienia czystych systemów odbioru i przetwarzania informacji: systemów, które pobierały
Zaburzenia systemu regulacji motywacyjnej informację z otoczenia lub z pamięci i poddawały ją niezbędnym kolejnym operacjom. W
SYSTEMY REGULACJI MOTYWACYJNEJ badaniach nad motywami biologicznymi będziemy po raz pierwszy mieli do czynienia z
Sprawdzian liczbowy systemami, które bezpośrednio opierają się w swych operacjach na czynniku bioche-
Niesmaczny pokarm micznym-systemami, dla których stan chemiczny organizmu jest jednym z najważniej-
Kraina mlekiem i miodem płynąca szych wejść.
Zakończenie jedzenia
Karmienie z przetoką przełykową
Napełniony żołądek
Czynniki pozabiologiczne
MÓZGOWE MECHANIZMY MOTYWACJI
REAGOWANIE NA NIEPEWNOŚĆ
Reakcje na stres
BIOCHEMICZNE REAKCJE NA STRES Elektryczna regulacja głodu i pragnienia
Jak wytworzyć stres?
Strach
Weźmy dobrze nakarmione zwierzę, które wygląda na zupełnie zadowolone i któremu
Reakcje na konflikt
nic nie brakuje. Umieśćmy je w pomieszczeniu, gdzie będzie miało łatwy dostęp do
Konflikt dążenie-unikanie
ulubionego pokarmu. Jeśli jest ono naprawdę najedzone, nie będzie nic jadło. A teraz
Frustracja
Reakcje na nic włączmy aparat stymulujący, połączony z elektrodą inplantowaną w struktury śródmóz-
Deprywacja sensoryczna gowia zwierzęcia. Jeżeli elektroda została umieszczona w odpowiednim miejscu, zwierzę
Nerwowe mechanizmy wzbudzenia zacznie jeść i będzie jadło dopóty, dopóki utrzymywać się będzie stymulacja elektryczna.
Wzbudzający układ siatkowaty Przestanie jeść wkrótce po tym, jak przekręcimy wyłącznik prądu. Elektrody umiesz-
SEN
czone we właściwych rejonach mózgu mogą w praktyce regulować reakcje pokarmowe
INTERPRETACJA WZBUDZENIA EMOCJONALNEGO zwierzęcia (Hoebel, 1969).
Emocje: jedna czy wiele? Kiedy oglądamy taką demonstrację regulacji elektrycznej reakcji pokarmowych,
Po m ia ry flzjo logie z n e nasuwa się nam podstawowe pytanie, czy w ten sposób rzeczywiście wzbudzamy
Biofeedback (Biologiczne sprzężenie zwrotne) normalny motyw głodu? Sceptycy dowodzą, że takie reakcje zwierzęcia nie mają nic
Jak wywołać gniew lub euforię? wspólnego z motywacją. Jest całkiem możliwe, mówią oni, że elektroda po prostu
Wzbudzenie emocjonalne wzbudza program regulacji mięśniowej związany z jedzeniem. Możliwość aktywizowa-
Warunki sytuacyjne nia reakcji mięśniowych przez bodźce elektryczne ani nie jest czymś nowym, ani też nic
Euforia
Gniew
nam nie mówi o motywacji.
Wyniki Jak można by przekonać sceptyków o tym, że stymulacja poprzez elektrody oddziałuje
rzeczywiście na motywacyjny system regulacji zachowania? Przede wszystkim reakcja
MOTYWACJA A POZNANIE zwierzęcia musi charakteryzować się pewną liczbą cech istotnych. Po pierwsze, jego
reakcja na prąd elektryczny nie powinna być po prostu automatyczną reakcją jedzenia
jakiegokolwiek dostępnego pokarmu. Powinna ona zależeć raczej od tego, czego zwierzę
nauczyło się w normalnych warunkach w swej przeszłości. Ponadto, zwierzę powinno
przyswajać sobie nowe wzorce reakcji, jeżeli stare nie przynoszą pożądanych rezultatów.
Wreszcie jego zachowanie powinno wyraźnie odnosić się do określonego typu motywacji,
np. albo dla wody, albo dla pokarmu. Ten ostatni dowód rzeczowy jest potrzebny do
wykluczenia możliwości, że elektroda po prostu wpływa na ogólny system aktywacji,
czyniąc zwierzę ogólnie bardziej gotowe do reakcji na wszystko to, co znajduje się w jego
otoczeniu, łącznie zjedzeniem. Dopóki nie rozpatrzymy tych wszystkich problemów,
dopóty sprawa regulacji elektrycznej systemów motywacyjnych pozostaje w zawie-
szeniu.
Reakcje zwierzęcia na drgania elektryczne, które aktywizują obwody nerwowe w
śródmózgowiu, są identyczne z reakcjami będącymi rezultatem biologicznego popędu
głodu. Nie je ono po prostu pierwszego lepszego pokarmu, na który się natknie, a który
nadaje się do jedzenia. Zwierzę konsekwentnie wykonuje te reakcje, które w jego
uprzednim doświadczeniu prowadziły do uzyskania pokarmu. Będzie też zmieniać tę
reakcję, która przestaje być efektywna w osiąganiu jedzenia. Krótko mówiąc, jego
zachowanie jest takie samo, jak zachowanie się głodnego zwierzęcia, mimo że głód ten jest
raczej elektrycznego niż biochemicznego pochodzenia (Hoebel, 1969). Podobne wyniki
uzyskano ostatnio dla wielu różnych systemów motywacyjnych. Kozy, szczury, koty i
małpy uczą się różnorodnych reakcji pod wpływem elektrycznej stymulacji mózgu w celu
uzyskania takich rzeczy, jak: pokarm, woda czy partnerzy seksualni. Aktywizacja
określonego systemu motywacyjnego zależy od dokładnego umieszczenia elektrody w
odpowiednich strukturach śródmózgowia. Obecnie precyzyjna lokalizacja tych obsza-
rów jest już dobrze poznana. W ten sposób zachowanie motywacyjne można dowolnie
aktywizować całkiem niezależnie od jakichkolwiek deficytów biochemicznych w
organizmie.
Istnieją z kolei miejsca lokalizacji elektrod, które dają efekt wręcz przeciwny:
zablokowanie motywacji. I tak głodne lub spragnione zwierzę może przestać jeść lub pić i
powrócić do swego posiłku dopiero wówczas, gdy przestaje działać elektryczna stymu-
lacja. Pierwszą wskazówką dotyczącą natury systemów motywacyjnych jest to, że ma w
nich zastosowanie ogólna zasada pracy układu nerwowego, odbierającego i przetwarza-
jącego informacje: że występują w nim zawsze dwa przeciwstawne sobie systemy-nie-
zależnie od tego, czy odnosi się to do regulacji mięśniowej, analizy percepcyjnej, czy do
motywacji-system pobudzeniowy będący w opozycji do systemu hamującego.
Zaburzenia systemu regulacji motywacyjnej
Jeżeli pobudzenie określonych obszarów mózgu zmusza nasycone zwierzę do jedzenia, to
zniszczenie tych samych części mózgu poprzez przecięcie powoduje efekt odwrotny -
sprawia, iż zwierzę, nawet gdy jest głodne, nie przejawia zainteresowania pokarmem. Po-
dobniejeżeli stymulacja elektryczna pewnych obszarów mózgu powstrzymuje jedzenie u
głodnego zwierzęcia, to chirurgiczne zniszczenie tego obszaru powoduje, że zwierzę je
przez cały czas, nawet wtedy, kiedy nie jest głodne. Wnioski te opierają się na założeniu,
że system regulacyjny przeciwstawia sobie mechanizmy pobudzenia i hamowania.
Uszkodzenia mogą objąć zarówno pola pobudzeniowe, jak i hamulcowe. Uszkodzenie
w określonym polu pobudzeniowym ośrodka głodu powoduje, że zwierzę odmawia
spożycia pokarmu nawet wówczas, kiedy dosłownie umiera z głodu. Uszkodzenie w
określonym polu hamowania powoduje, że zwierzę objada się i w końcu osiąga wagę ciała
kilkakrotnie wyższą niż normalna (ten stan nazywany jest hiperfagią). Uszkodzenie
hamulcowego ośrodka głodu powoduje, że zwierzę wygląda tak, jakby bezustannie było
głodne. Pomimo wilczego apetytu jest wybredne w tym, co dostaje do jedzenia. Tak
długo, jak jedzenie jest łatwo dostępne, zjada niezwykłe jego ilości i nadmiernie zwiększa
swą wagę. Niemniej jednak nie przejada się tymi pokarmami, które normalnie są dlań
neutralne lub odpychające (Teitelbaum i Epstein, 1962).
Występują pewne typy uszkodzeń, które mogą poważnie zmienić dotychczasowe
preferencje zwierzęcia dotyczące pokarmu lub napoju. Je i pije ono to, co normalnie
odrzuca ze wstrętem. Uszkodzenia te wywołują również niezróżnicowane zachowania
seksualne oraz brak ukierunkowania na cel. Wskazywałoby to na całkowite zaburzenie
wszelkich mechanizmów oceniających w normalnych warunkach trafność informacji
płynącej z otoczenia dla określonego motywu. Ten rozprzestrzeniający się wpływ
uszkodzenia na różnorodne formy zachowania nasuwa nam wniosek, iż może istnieć
wspólny proces oceny służący wielu różnym systemom motywacyjnym.
Techniki elektryczne i chirurgiczne stopniowo odsłaniają nam ogólny zarys mecha-
nizmów uwikłanych w motywację. Brak jeszcze wielu szczegółów do pełnego obrazu.
Powszechne stało się obecnie implantowanie elektrod do mózgu, aby za naciśnięciem
guzika włączać i wyłączać reakcje motywacyjne zwierzęcia. Gdyby dążeniem psychologii
była kontrola zachowania, a nie zrozumienie mechanizmów leżących u jego podstaw, to
możliwości kontrolowania reakcji motywacyjnych mogłyby świadczyć o sukcesie
psychologów.
SYSTEMY REGULACJI MOTYWACYJNEJ
Aby zrozumieć podstawy systemu regulacji motywacyjnej, zbadajmy prototypowy
system-regulację głodu. Celem naszym jest przedstawienie w ogólnym zarysie struktur
oddziaływających na siebie w ten czy inny sposób w toku regulacji zachowania
motywacyjnego organizmu. Pierwszy etap polega na rozstrzygnięciu, co system ma
robić?
Ogólnie funkcja systemu regulacji motywacyjnej jest jasna. Organizm nieprzerwanie
pobiera substancje odżywcze: proteiny, tłuszcze, witaminy, cukry, wodę. System
regulacji biologicznej musi zapewnić dostateczne rezerwy tych substancji dla normalnego
procesu przemiany materii. Co pewien czas system ten musi podjąć działanie w celu
uzupełnienia tych rezerw. Musi także upewnić się, że nie zgromadził się ich nadmiar. A
ponadto, utrzymując taką zrównoważoną dietę, ów system powinien jeszcze ochronić
organizm przed potencjalnie szkodliwymi substancjami. Wszystko to należy czynić
dyskretnie, jakby w tle, aby nie przeszkadzać innym czynnościom, które zaprzątają
organizm w jego codziennej egzystencji.
W tym miejscu możemy już zestawić kilka pierwszych elementów modelu systemu,
regulacji głodu. Podstawową funkcją systemów regulacji motywacyjnej jest kontrolowa-
nie dopływu ogromnej ilości substancji chemicznych, które wspólnie tworzą stan
 PS = Porównywacz stanów mie. Strzałki i kropki zbiegające się w kole przedstawiają wejścia, które są porównywane,
a strzałka wychodząca z koła wskazuje wyniki tego porównania. Podobnie jak to
stosowaliśmy na rysunku połączeń nerwowych strzałka oznacza wejście pobudzeniowe
(dodawane), a kropka oznacza wejście hamujące (odejmowane). Te strzałki i koła
oczywiście przedstawiają raczej całe struktury nerwowe, a nie pojedyncze neurony.
W modelu urządzenie, które porównuje dane z kontrolera stanu ze stanem docelowym,
czyli porównywacz stanów (PS), odejmuje wartość stanu biochemicznego od wartości
stanu docelowego. Tak więc wynik ujemny wskazuje, że istnieją wystarczające rezerwy
biochemiczne. Kiedy stan biochemiczny spada poniżej poziomu wartości stanu docelo-
wego, wyjście z PS staje się dodatnie i dostarcza wskazówki, że coś jest źle: organizm
powinien powziąć kroki korygujące ten stan.
Kiedy PS osiąga wyjścia dodatnie, wówczas zwierzę powinno zacząć przejawiać rodzaj
zachowań typu poszukiwania jedzenia. Dokładne rodzaje powstających reakcji mogą
zależeć od repertuaru reakcji zwierzęcia oraz środowiska, w którym ono się znajduje. Jest
to ten punkt, w którym czynniki motywacyjne zaczynają wchodzić w interakcję z
wyuczonym doświadczeniem, i na rysunku 17-2 przedstawiliśmy to po prostu łącząc

PS = Porównywacz stanów

RYSUNEK 17-1

biochemiczny organizmu. Oczywiście wymaga to istnienia pewnych mechanizmów

fizjologicznych, wykrywających stan rezerw tych substancji biochemicznych. Dla
potrzeb modelu nazwiemy takie urządzenie-urządzeniem kontrolnym stanu rezerw (w
skrócie kontroler stanu). Jego praca polega na śledzeniu ilości danej substancji w
organizmie, a jego reakcję można przedstawić liczbowo: jest to aktualny poziom rezerwy
substancji, o którą w danym wypadku chodzi. (Jest rzeczą oczywistą, że musi być wiele
różnorodnych rodzajów takich urządzeń kontrolnych związanych z różnorodnymi
substancjami metabolicznymi, dajemy im jednak wspólną nazwę, ponieważ wszystkie
one pełnią tę samą funkcję logiczną w systemie regulacji.)
W miarę jak substancje są zużywane w toku normalnego procesu przemiany materii
występują ciągłe zmiany na wyjściu kontrolera stanu. W pewnym punkcie rezerwy mogą
osiągnąć poziom krytyczny i to jest ten punkt, w którym organizm staje się motywowany.
Ten aspekt systemu regulacji może być przedstawiony logicznie jako porównanie między
wyjściem z kontrolera stanu a pewnym poziomem krytycznym, zwanym stanem
docelowym. Rysunek 17-1 reasumuje wzajemne związki między stanem biochemicznym,
kontrolerem stanu i stanem docelowym, przedstawionymi jako układ bloków. Koło
oznacza proces porównywania; prostokąty przedstawiają procesy zachodzące w syste- RYSUNEK 17-2
porównywanie stanów z selektorem zachowania, czyli systemem odpowiedzialnym za
zapoczątkowanie zachowania poszukującego pokarmu. Pojawienie się selektora za-
chowania ma służyć do uzmysłowienia sobie warunków, w których system motywa-
cyjny przejmuje pełną władzę nad zachowaniem organizmu i zaczyna kierować jego rea-
kcjami.
Co się dzieje dalej? Następne pytanie dotyczy tego, jak informacja z otoczenia jest
wykorzystywana przez organizm podczas zachowania poszukującego pokarmu. Zakła-
damy, że w zależności od rodzaju deficytu motywacyjnego organizm może poszukiwać
określonych zdarzeń w swym otoczeniu. Nie będzie poszukiwać jedzenia, kiedy jest
spragniony. Zatem od momentu, kiedy porównywacz stanów daje wynik dodatni
informacje płynące z otoczenia zaczynają być analizowane ze względu na ich związek z
aktualnym deficytem. Informacja nadchodząca za pośrednictwem systemów sensorycz-
nych jest porównywana z tym, co zwierzęciu jest wiadome o celu, a wyniki tego
porównywania zależą od tego, na ile przedmioty z otoczenia pasują do jego wewnętrz-
nego obrazu celu, jakim jest pokarm.
Podsumowując ten aspekt zachowania motywacyjnego, musimy uzupełnić nasz sy-
stem (rysunek 17-3). Po pierwsze, należy przedstawić, jak przedmioty są analizowane
RYSUNEK 17-3
przez system sensoryczny i porównywane z obrazem wewnętrznym celu, czyli włączyć
do systemu analizę sensoryczną i obraz celu. Po drugie, aby pokazać, jak te dwa źródła
informacji są porównywane ze sobą, należy dodać jeszcze porównywacz celów (PC).
Jak dotąd uzyskaliśmy mechanizmy służące do pomiaru biochemicznego stanu
organizmu, jeden do inicjowania działań poszukiwania pokarmu, kiedy poziom spada
zbyt nisko, i drugi do analizy nadchodzących danych sensorycznych w celu ustalenia ich
związku z deficytem motywacyjnym. Pozostaje tylko regulacja upływu czasu, kiedy to
organizm przestaje szukać, a zaczyna jeść. Uzyskujemy to podłączając jeszcze jedno
urządzenie porównujące stan z celem (porównywacz stanu z celem-PSCj (rys. 17-4).
PSC po prostu dodaje wejścia porównywacza stanu i porównywacza celów. Dodatnie
wyjście z PSC aktywizuje blok konsumpcji i jednocześnie wygasza selektor zachowania.
Jak się przekonamy później, system ten pozwala bardzo głodnemu zwierzęciu jeść niemal
wszystko, nawet jeżeli porównywacz celów mówi, że pokarm ten ma wartość ujemną.
Pozwala on również zwierzęciu, które wcale nie jest głodne, jeść, jeżeli pokarm jest
dostatecznie atrakcyjny.
System ten przedstawia następstwo zdarzeń prowadzących do zapoczątkowania
spożywania pokarmu. Jak następuje przerwanie raz zaczętej konsumpcji? Najbardziej
RYSUNEK 17-4
 Tabela 17-1. Lista składników i ich właściwości
Selektor zachowania Inicjuje zachowanie poszukiwania pokarmu. Działa wyłącznie
wtedy, kiedy PS i PSC zezwalają na to. Dodatnia wartość PS
pobudza działanie selektora zachowania, a dodatnia wartość
PSC zatrzymuje je.
Stan biochemiczny Magazyn rezerw substancji biochemicznych potrzebnych orga-
nizmowi.
Konsumpcja Konsumpcję inicjuje przedmiot analizowany przez Analizę Sen-
soryczna, ale tylko wówczas, kiedy wyjście z PSC ma wartość
dodatnią.
Trawienie
Proces transformacji zjedzonych przedmiotów na podstawowe
wartości biochemiczne.
Środowisko Świat, w jakim zwierzę żyje. Na naszych rysunkach będą to
zawsze warunki istniejące na zewnątrz ciała zwierzęcia.
Porównywacz celów (PC) Porównuje analizę sensoryczna z obrazem wewnętrznym. War-
tość pojawiająca się na wyjściu określa wynik tego porówna-
nia.
Analiza sensoryczna Analizuje informację o przedmiocie płynącą ze środowiska, w
jakim znajduje się zwierzę, a która jest informacją dostarczoną
przez system sensoryczny. Obejmuje stadia rozpoznawania
obrazu. Daje dodatnie reakcje wyłącznie w odniesieniu do
przedmiotów należących do kategorii pokarmu.
Porównywacz stanów (PS) Odejmuje wartość kontrolera stanu od wartości stanu docelowe-
go. Wartość na wyjściu odzwierciedla wielkość głodu.
Porównywacz stanu z celem (PSC) Dodaje wartości PS i PC. Wartość na wyjściu określa, jak bardzo
pokarm jest pożądany, łącząc rodzaj pokarmu z potrzebą
pożywienia. Wartość ujemna oznacza, iż konsumpcja nie
powinna nastąpić.
Kontroler stanu Mierzy stan aktualnej koncentracji substancji biochemicznych.
Obraz celu Wewnętrzna reprezentacja przedmiotu, którego poszukuje ana-
liza sensoryczna. Zazwyczaj ma charakter ogólny.
Stan docelowy Reprezentuje pożądaną wartość substancji biochemicznej.
oczywiste rozwiązanie mamy wówczas, gdy pokarm trafi już do wewnątrz ciała, układ
trawienny zaczyna pracować odbudowując deficyt występujący w stanie biochemicz-
nym. Zmiana ta jest stale nadzorowana przez kontrolera stanu, tak że kiedy deficyt
zostanie odbudowany, poziom porównywacza stanu obniża się do wartości ujemnej, co
może spowodować ewentualnie wyłączenie zachowania konsumpcyjnego i pozwala
zwierzęciu na powrót do jego normalnego zajęcia. Później przekonamy się, że nie jest to
rzeczywisty sposób zahamowania zachowania konsumpcyjnego. Na razie jednak zamyka
pętlę i pozwala kontynuować sprawdzanie modelu. (Tymczasem spróbujcie określić,
dlaczego potrzebny jest inny sposób zahamowania spożycia pokarmu.)
Model ten zatem jest opisem wydedukowanych mechanizmów wchodzących w system
regulacji motywacyjnej. Jest on wystarczająco pełny, aby można zacząć go sprawdzać.
Pierwsze pytanie brzmi: jaki byłby wzorzec reakcji organizmu, gdyby system taki
regulował jego zachowanie? Pytanie drugie brzmi: jakie systemy zarysowane w modelu
sprawdzają się w badaniach eksperymentalnych nad motywacją?
Sprawdzian liczbowy
Wyobraźmy sobie hipotetyczne zwierzę, którego zachowanie regulowane jest przez
system przedstawiony na rysunku 17-4. Jak wyglądałoby zachowanie zwierzęcia? Czy
taki system regulacji potrafiłby utrzymać na optymalnym poziomie wewnętrzne rezerwy
kontrolowanej przezeń substancji? Jakiego rodzaju preferencje pokarmowe mogłoby
mieć zwierzę oraz jakie zmienne mogłyby wpływać na wzorzec jego reakcji jedzenia? Czy
potrafiłoby ono dostatecznie dobrze odróżniać substancje jadalne od niejadalnych i jeść
odpowiednią ilość substancji odżywczych?
Posłużymy się kilkoma przykładami, aby uzmysłowić sobie, jak nasz system działa.
Weźcie kartkę papieru i wykreślcie kolejno osiem kolumn: Czas, Kontroler stanu, PS,
Analiza Sensoryczna, PC, PSC, Selektor Zachowania, Konsumpcja (patrz tabela 17-2).
Tabela może być wykorzystana do śledzenia reakcji każdego ze składników w toku
badania, jak działa system1.
Zakładając, że okoliczności są typowe, zaczynamy od czasu 1 (przyjmujemy, że czas
>
ten mierzymy w godzinach). Przyjmijmy, że w tym czasie zwierzę ma częściowo
wypełniony żołądek. Jest tam 100 jednostek stanu biochemicznego i kontroler stanu
informuje o tej liczbie. Wartość stanu docelowego wynosi 90, tak więc wyjście z
porównywacza stanów wynosi-10. Jest rzeczą jasną, że zwierzę nie jest jeszcze głodne, a
zatem inne kolumny można pominąć. Nie zaczęło się jeszcze zachowanie typu
poszukiwania pokarmu.
W miarę upływu czasu, w toku normalnej aktywności zwierzęcia następuje zużycie
jego wewnętrznych rezerw. Załóżmy, że zwierzę zużywa 3 jednostki substancji odżywczej
na godzinę. W ten sposób, godzina po godzinie, kontroler stanu donosi o ubytku wartości
substancji biochemicznej. W końcu, w piątej godzinie wartość oznaczona przez
kontrolera stanu spada do 88, czyli poniżej stanu docelowego. Teraz PS staje się dodatnie
i uruchamia zachowanie poszukiwania pokarmu (następuje włączenie selektora zacho-
wania).
Fakt, że zwierzę jest teraz motywowane głodem, niekoniecznie musi oznaczać, że
będzie ono jadło natychmiast wszystko, na co natrafi wokół siebie. Przyjmijmy, że
przedmioty, które znajdują się w otoczeniu zwierzęcia, mają dla analizy sensorycznej
wartość równą 0, to znaczy, że normalnie nie są oceniane jako rzeczy jadalne. Załóżmy
jeszcze, że zwierzę jest zazwyczaj dość wybredne w doborze swego pokarmu, to znaczy, że
nie chce zaakceptować niczego jako przedmiotu jadalnego, co by dawało wewnętrzny
obraz celu o wartości niższej niż 25. Stąd w tym wypadku wyjście z porównywacza celów
wynosi-25, a wyjście z porównywacza stanu z celem-23. Zwierzę nie je. Tak więc po 5
godzinach, kiedy stan biochemiczny osiągnie wartość 88, stan docelowy wynosi 90,
1
Najbardziej ambitni z Was mogą opracować program dla komputera. Stwierdziliśmy, że jest to zadanie
łatwe, zwłaszcza gdy ma się do dyspozycji komputer z drukarką. BASIC jest najodpowiedniejszym językiem dla
tego zadania.
Tabela 17-2 dostarczy on 10 jednostek stanowi biochemicznemu. Kontroler stanu będzie wskazywał
wartość 74. (Jeżeli zwierzę np. zgubiło się w lesie, to prawdopodobnie pokarmem, jaki w
Szybkość przemiany materii: 3 jednostki na godzinę końcu zacznie jeść, będą korzenie roślin). Choć zwierzę jest dalej głodne, odzyskało ono
Stan docelowy: 90 wystarczającą ilość substancji pokarmowej, aby nie zmuszać się dalej do jedzenia
Obraz celu: 25
czegokolwiek, co analiza sensoryczna ocenia jako 0. W miarę jak ponownie obniża się
Czas Kontroler PS Analiza PC PSC Selektor Konsumpcja wartość stanu biochemicznego o 3 jednostki na godzinę, po 18 godzinach powinien on
(godziny) stanu sensoryczna zachowania wynosić 62 jednostki, a porównanie stanów da wynik plus 28, zwierzę znowu pokona
1 100 -10 - - - - wstręt do pokarmu o atrakcyjności 0 (korzenie roślin) i zacznie jeść.
2 97 -7 Zwierzę znajduje się teraz w sytuacji bez widoku na zmianę. Pozostaje stale głodne ze
3 94 -4
4 91 -1 stanem biochemicznym gdzieś między 60 i 70. Co 4 lub 5 godzin zmusza się ono do
5 88 +2 Włączona -25 -23 Włączony przezwyciężenia swego wstrętu do pokarmu znajdującego się w jego otoczeniu (korzenie)
6 85 +5 Włączona -25 -20 Włączony i je taką ilość, aby wytrzymać następne 4 lub 5 godzin. Ale przez cały ten czas rozgląda się
7 82 +8 Włączona -25 -17 Włączony dokoła szukając, czy nie pojawi się w pobliżu coś lepszego niż korzenie.
8 79 +11 Włączona -25 -14 Włączony
9 76 +14 Włączona -25 -11 Włączony
10 73 +17 Włączona -25 -8 Włączony Kraina mlekiem i miodem płynąca. Przeanalizujmy teraz sytuację, w której pokarm o
względnie wysokiej wartości jest stale dostępny (patrz tabela 17-3). Zaczyna się tak samo
11 70 +20 Włączona -25 -5 Włączony
12 67 +23 Włączona -25 -2 Włączony jak poprzednio. Po upływie 5 godzin zwierzę jest głodne, ale od razu znajduje jedzenie,
13 64 +26 Włączona -25 +1 - Tak które jest całkiem smaczne - analiza sensoryczna tego ulubionego pokarmu wynosi 30.
14 74 +16 Włączona -25 -9 Włączony Zaczyna natychmiast jeść. Jeżeli pokarm ma taką samą wartość odżywczą jak korze-
15 71 +19 Włączona -25 -6 Włączony
nie- 10 jednostek-będzie ono nasycone przez kilka godzin, ściśle biorąc do 9 godzin,
16 68 +22 Włączona -25 -3 Włączony kiedy to znowu jest głodne, ale i tym razem głód swój natychmiast zaspokaja.
17 65 +25 Włączona -25 0 Włączony
18 62 +28 Włączona -25 +3 - Tak Odnotujmy te drastyczne różnice w zachowaniu zwierzęcia spowodowane po prostu
19 72 +18 Włączona -25 -7 Włączony przez zmianę wartości preferencji dostępnego pokarmu. Działa dokładnie ten sam system
20 69 +21 Włączona -25 -4 Włączony
motywacyjny, ale kiedy dostępny pokarm ma niską atrakcyjność, zwierzę jest ciągle
głodne. Wszytko obraca się wokół poszukiwania czegoś do jedzenia. Ponadto traci ono
analiza sensoryczna wykazuje 0, a wewnętrzny obraz celu dla pokarmu wynosi 25. prawdopodobnie na wadze, gdyż jego stan biochemiczny waha się gdzieś w granicach 60
Upewnij się, czy potrafisz wypełnić wszystkie pozostałe kolumny.
Kiedy zwierzę zacznie jeść? Aby to nastąpiło, muszą być spełnione dwa warunki. Jeżeli
analiza sensoryczna doniesie o wystarczająco atrakcyjnym przedmiocie-pokarmie, to Tabela 17-3
zje go natychmiast. (Pokarm musi koniecznie osiągnąć w analizie sensorycznej wartość
Szybkość przemiany materii: 3 jednostki na godzinę
co najmniej 24.) Alternatywnie, jeżeli czas płynie i zwierzę będzie stawało się coraz Stan docelowy: 90
głodniejsze (kontroler stanu osiągnie wystarczająco wysokie wartości), będzie ono w Obraz celu: 25
końcu jadło rzeczy o wartości pokarmowej 0 (PS musi wzrosnąć do +26). Wreszcie oba te
Czas Kontroler PS Analiza PC PSC Selektor Konsumpcja
warunki - stopień atrakcyjności pokarmu i stan głodu u zwierzęcia - mogą się zrówno- (godziny) stanu sensoryczna zachowania
ważyć i ów pokarm jest spożyty. _ _
1 100 -10
2 97 -7 - - - - -
Niesmaczny pokarm. Przypuśćmy najpierw że zwierzę nie potrafi znaleźć czegokolwiek 3 94 -4 _ - - _ _
do zjedzenia, co miałoby wartość pokarmową powyżej 0. Jak przedstawia to nasza tabela, 4 91 -1 _ _ _ _ _
5 88 +2 30 5 7 - Tak
powstrzymuje się ono od jedzenia godzinę po godzinie, podczas gdy jego stan
6 98 -8 _ _ _ _
biochemiczny stale spada. W końcu po 13 godzinach wartość wskazywana przez
7 95 —5 - - - - _
kontrolera stanu obniża się do 64, a PSC uzyskuje wartość dodatnią +1. Zwierzę zacznie 8 92 -2 - - - - _
jeść, choćby nawet substancja jadalna znajdująca się przed nim miała 0 atrakcyjności. 9 89 +1 30 5 6 - Tak
Jeżeli ów pokarm będzie miał wartość odżywczą około 10 jednostek, to w 14 godzinie 10 99 -9 - - - - -
jednostek. Kiedy zmieniamy rodzaj pokarmu, zwierzę przestaje się w ogóle zajmować
swoim głodem. Co 4 lub 5 godzin je, ale nie jest głodne między posiłkami. Nie musi
myśleć godzinami o jedzeniu. Ponadto waga jego ciała jest zapewne stosunkowo wysoka,
gdyż jego stan biochemiczny waha się między 87 a 99.
Jest rzeczą ważną, aby zwrócić uwagę, że w obu tych wypadkach odżywcza wartość
pokarmu pozostaje taka sama. Zmieniła się jedynie jego atrakcyjność. Jest pewna różnica
między wartością 800 kalorii korzeni roślin a wartością 800 kalorii befsztyka. W
pierwszym z analizowanych tu wypadków zwierzę będzie ciągle głodne i chude, stale
poszukujące lepszego pokarmu. W drugim będzie szczęśliwe i zadowolone, dobrze
odżywione, mające pod dostatkiem wolnego czasu. Jaki wpływ na przebieg jego reakcji
jedzenia będą miały pokarmy o jednakowej atrakcyjności, lecz różnych wartościach
odżywczych? Rozpatrz to na przykładzie i zobacz, co z tego wyniknie.
Oczywiście model nasz jest krańcowym uproszczeniem rzeczywistych procesów
motywacyjnych. Jest on dobry dla wstępnego rozumienia tego, jak może działać proces
regulacji motywacyjnej, a w istocie ilustruje niektóre z podstawowych zasad wchodzą-
cych tu w grę. Kiedy jednak przyjrzymy mu się bardziej szczegółowo, to wyłoni się wiele
problemów. Wystąpią one wyraźnie wówczas, kiedy model przeniesiemy do laborato-
rium i poddamy eksperymetalnemu sprawdzeniu. ' Jeżeli ta informacja receptoryczna miałaby regulować ilość spoży-
Zakończenie jedzenia
Jedną z największych rozbieżności między modelem, którym posługiwaliśmy się dotąd,
a rzeczywistymi systemami biologicznymi, jest sposób, w jaki kończy się sekwencja sta-
nów motywacyjnych. W modelu przyjmuje się założenie, że jedzenie zostanie przerwane,
jak tylko stan biochemiczny powróci do odpowiedniego poziomu, dzieje się tak albo
w wyniku ustania głodu (wyjście kontrolera stanu spada do wartości ujemnej), albo dla-
tego, że atrakcyjność pokarmu przestaje być wystarczająco wysoka, aby podtrzymywać
reakcję jedzenia (wartość PSC spada do wartości ujemnej). Należałoby zatem przyjąć za-
łożenie, że proces trawienia przebiega bardzo szybko. Założenie takie nie odpowiada
prawdzie.
Systemy trawienne u większości organizmów są dość powolne. Mogą one często
zużywać około 2 godzin lub więcej na całkowite przetworzenie posiłku na składniki
biochemiczne, niezbędne dla procesów przemiany materii. Jest oczywiste, że musi być
jakiś sposób zatrzymania spożywania na długo przed tym, zanim deficyt w stanie
biologicznym organizmu zostanie przywrócony.
Organizmy żywe mają pewne możliwości kontrolowania ilości spożywanego pokar-
mu. Większość zwierząt jest wyposażona w mechanizmy wrażliwe na ilość i jakość
pokarmu, który podlega procesowi trawienia. Te urządzenia kontrolne przekazują
sygnały, że spożycie jest wystarczające, zanim nastąpi rzeczywista zmiana poziomu
biochemicznego.
Jednym ze sposobów poznania lokalizacji i właściwości takiego systemu kontrolnego
jest zbadanie, czy i jak można go oszukać. Może jest to prosty aparat kontroli ilości
pokarmu w żołądku, wyłączający się, kiedy żołądek jest pełny?
Jeśliby tak było, to można by ominąć zupełnie czynność jedzenia i
połykania (przez proste napełnienie pokarmem żołądka głodnego
zwierzęcia za pomocą rurki) i następnie zbadać, czy tak napełniony
żołądek zaspokoi głód zwierzęcia? Z drugiej strony zwierzę mogłoby
jeść normalnie, ale dzięki rurce wyprowadzającej pokarm z jego
przełyku nie dociera on w ogóle do żołądka. Czy zwierzę przestanie (J\ Zwierzę eksperymen-
talne wyposażone w
jeść po skonsumowaniu normalnej ilości posiłku? przetokę przełykową
Karmienie z przetoką przełykową. Możliwe do przyjęcia rozwiąza-
nie dotyczące lokalizacji receptorów, które sygnalizują ilość pokar-
mu, zakłada, że mieszczą się one w jamie ustnej lub w okolicach
gardła. Oczywistym kandydatem jest tu język, ponieważ jest on
dobrze wyposażony w receptory smakowe. Receptory te dostarcza-
łyby różnorodnych informacji o właściwościach substancji podlega-
jących trawieniu. Informacje te mogłyby być wykorzystywane przez
Q Spragnione zwierzę
system motywacyjny do podjęcia decyzji o przerwaniu jedzenia. ^^^ pije, ale woda nie
dociera w ogóle
do jego żołądka
wanego przez zwierzę pokarmu, to będzie ono jeść w normalnych
ilościach nawet wówczas, kiedy pokarm nie dociera w ogóle do jego
żołądka. Można to zbadać przeprowadzając prostą operację. Plasty-
kowa rurka zostaje tak wprowadzona do ciała zwierzęcia, że pokarm
wchodzi do pyska, ale wychodzi przez gardło nie dostając się do
żołądka. Kiedy zwierzę je lub pije, połykane produkty pobudzają
pysk i gardło w normalny sposób, nigdy jednak nie docierają do
żołądka. Technika ta nosi nazwę karmienia z przetoką przełykową ) Niemniej jednak wyraź-
nie nasycone przestaje
(esophagus bypass). pić po wypiciu swej
normalnej porcji
Jeżeli receptory w języku zwierzęcia oraz w gardle sygnalizują
ilość pokarmu, to wówczas zwierzę z przetoką przełykową powinno
jeść i pić normalnie, połykając odpowiednią ilość pokarmu i we
właściwym momencie przerywać jedzenie, chociaż w rzeczywistości
nic nie dociera do jego żołądka. Później, kiedy system regulacyjny
stwierdzi, iż został oszukany i przerwie konsumpcję nie osiągając
zmiany warunków deficytowych, zwierzę powinno znowu zacząć
jeść. Jeżeli te obwodowe receptory nie są jedynym źródłem infor-
macji lub też nie są w ogóle wykorzystywane w celu regulacji ilości (4) Ale w 5 czy 10 minut
spożywanego pokarmu, to wtedy zwierzę powinno kontynuować później pije znowu, i to
spożywanie w nieskończoność, skoro już raz zacznie jeść. więcej niż poprzednio
Przeprowadźmy eksperyment: zwierzę podlega ścisłemu rozkła-
dowi karmienia i otrzymuje jedzenie i picie wyłącznie raz na 24
godziny. Kiedy już przyzwyczai się do tego rozkładu, dokonuje się
starannych pomiarów ilości pokarmu i wody, jakie normalnie
spożywa podczas dziennego posiłku. Ustala się w ten sposób jego RYSUNEK I 7-5
typowe zachowania w warunkach trwania eksperymentu. Następnie odbywa się operacja
i wprowadzenie przetoki przełykowej. Po tym zabiegu zwierzę ponownie poddane jest
24-godzinnemu rozkładowi karmienia. W końcu, kiedy wróci ono całkowicie do siebie
po operacji, jest już gotowe do przeprowadzenia tekstu krytycznego. W 24 godziny po
normalnym posiłku uzyskuje ono wolny dostęp do jedzenia i picia. Czy będzie ono jadło i
piło tyle, ile wynosi jego stała porcja, a po tym przestanie, czy też będzie jadło i piło
dopóty, dopóki pokarm i woda są dostępne? Odpowiedź brzmi zarówno tak, jak i nie, Zwierzę zostaje przyuczone do
zależy ona bowiem od tego, czy pytamy o jedzenie czy o picie. 24-godzinnego rozkładu pojenia, Wprowadzamy rurkę
a następnie mierzymy średnią (przetokę) do żołądka
Spragnione zwierzę z przetoką przełykową będzie piło swoją normalną porcję wody, konsumpcję wody
po czym przerwie picie wyraźnie zaspokojone, chociaż płyn nie dostał się wcale do jego
żołądka. W pięć minut później zaczyna ono znowu pić swą dzienną porcję wody. Cykl
ciągnie się dalej wraz ze stopniowo rosnącą ilością wypitej wody, w miarę jak deficyt
wody wzrasta (Adolph, 1941). Nieuchronnie nasuwa się tu następujący wniosek.
Receptory obwodowe w pysku i gardle sygnalizowały, gdy właściwa ilość wody została
wypita, i ta informacja wystarczała do zaprzestania czynności picia. Napełniamy żołądek
dzienną porcją wody
Występuje przerwa od 5 do 10 minut, zanim system regulacji motywacyjnej wykryje
raczej dziwną sytuację, kiedy to dostateczna ilość wody przechodzi przez pysk i gardło,,
ale jakoś wcale nie dociera do żołądka.
Głodne zwierzę zaopatrzone w przetokę przełykową bez przerwy je. Pies, na przykład,
może skonsumować ilość pokarmu dochodzącą do 80% swojej wagi ciała; odpowiednia
ilość pokarmu dla człowieka wynosiłaby około 60 kg(Hull, 1951). W przeciwieństwie do
badań nad pragnieniem, wnioski, jakie można wyciągnąć z eksperymentu z przetoką
przełykową w odniesieniu do głodu, są raczej skromne, jeżeli istnieje mechanizm
przerywający spożywanie pokarmu, to z pewnością nie znajduje się on w jamie ustnej ani
Dajemy pić Dajemy pić Dajemy pić
też w gardle ssaków. natychmiast po 5 minutach po 20 minutach

Napełniony żołądek. Druga technika badania natury kontroli głodu i pragnienia polega
na umieszczeniu rurki (przetoki) w żołądku zwierzęcia tak, aby pokarm lub woda mogły
być wprowadzone bezpośrednio do żołądka i nie przechodziły przez pysk. Przetoka jest
wszczepiona w taki sposób, aby nie przeszkadzała w przyjmowaniu i trawieniu pokarmu
wtedy, kiedy zwierzę ma doń dostęp.
Jaka jest prognoza zachowania spragnionego zwierzęcia, któremu najpierw napeł-
niono wodą żołądek, a potem dano okazję do napicia się? Ponieważ informacja zwrotna,
jaką otrzymuje zwierzę o swym poborze wody, powstaje w receptorach obwodowych w Pije normalną Pije mniej
Nie chce pić
pysku i gardle, to w tym przypadku nie została ona przekazana, gdyż wodę wprowadzono ilość niż normalnie
bezpośrednio do żołądka. Mówiąc prościej, napełnienie żołądka zwierzęcia wodą nie
powinno wpłynąć od razu na jego pragnienie, powinno ono wypić normalną ilość wody,
jeśli istnieje taka możliwość.
Przeprowadźmy eksperyment: znowu ważne jest wstępne ustalenie, jaką ilość wody
średnio zwierzę może wypić w warunkach kontrolowanych. Jak w poprzednim badaniu
zrobiono to przez zastosowanie ścisłego rozkładu pojenia i zezwolono na dostęp do wody
jedynie co 24 godziny. Kiedy pobieranie wody w tych warunkach ulega stabilizacji, RYSUNEK 17-6
 dzienna średnia porcja wypijanej wody zostaje zmierzona. Skoro znana jest ilość wody
jaką zwierzę normalnie wypija, można przeprowadzić z nim eksperyment. W czasie
bezpośrednio poprzedzającym czas pojenia, żołądek zwierzęcia zostaje napełniony jego
całodzienną porcją wody. Następnie daje mu się dostęp do naczynia z wodą, a ilość
wypitego przez nie płynu jest mierzona. Użyteczne jest przeprowadzenie badania ze
zmiennym czasem opóźnienia między napełnieniem żołądka a dostępem zwierzęcia do
wody po to, aby zobaczyć, jak zmienia się jego zachowanie związane z piciem wraz ze
wzrostem upływu czasu.
Ogólnie rzecz biorąc, wyniki uzyskane w eksperymencie tego typu są dokładnie takie,
jakich można się było spodziewać. Po napełnieniu żołądka wodą zwierzę wydaje się w
dalszym ciągu spragnione i wypija swoją normalną porcję wody, gdy tylko nadarzy się
stosowna po temu okazja. Jeżeli czas między napełnieniem żołądka a uzyskaniem
dostępu do wody zostaje wydłużony powiedzmy o 5, 10 lub 15 minut, to wtedy ilość
wypitej wody będzie odpowiednio malała. Po przerwie trwającej około 20 minut,
strawienie wody wydaje się dokonane i zwierzę nie zdradza zainteresowania piciem
(Adolph, 1941). Napełnienie żołądka zwierzęcia wodą z wolna zaspokaja jego pragnienie.
Na początku zwierzę zachowuje się tak, jak gdyby wcale nie otrzymało wody (rys.
17-6).
Jak wygląda eksperyment z napełnianiem żołądka w wypadku głodu? Czy zwierzę po
otrzymaniu pokarmu będzie nadal głodne, czy też bezpośrednie wprowadzenie pokarmu
do jego żołądka będzie dostatecznym powodem do zahamowania jego zachowania
konsumpcyjnego? Zachowanie głodnego zwierzęcia jest różne od zachowania zwierzęcia
spragnionego. Kiedy następuje napełnienie żołądka pokarmem, głód zostaje zreduko-
wany (Smith, Duffy, 1955). Możemy wyprowadzić stąd wniosek, że musi istnieć
sprzężenie zwrotne receptorów w wyższej części układu trawiennego czy też w okolicach
żołądka, które powiadamiają system regulacji motywacyjnej w momencie, kiedy
odpowiednia ilość pokarmu została wprowadzona do żołądka.
Wydaje się niewątpliwe, że system głodu jest zdolny zahamować konsumpcję na długo
przed tym, zanim proces trawienia będzie miał możność przywrócić biochemiczne
warunki w organizmie. Dalsze eksperymenty wykazały, że dotyczy to zarówno pokarmu
stałego, jak i płynnego. Ponadto może on różnicować między substancją jadalną i
niejadalną i wydaje się zdolny do „obliczania" wartości kalorycznej pobieranego
pokarmu. Nie ma wątpliwości, że taki szybki mechanizm sprzężenia zwrotnego działa i
że pewne ogólne jego cechy charakterystyczne zostały poznane. Zaskakujące jest jednak,
że nikt nie potrafi dotąd precyzyjnie określić, gdzie on się mieści ani też, w jaki sposób w
szczegółach rzeczywiście spełnia on swoje zadanie. Mamy jedynie dane fragmentaryczne,
a pełny obraz wciąż nie jest zbyt jasny.
Wydaje się jednak, że osiągnęliśmy wyraźny postęp. Większość organizmów, które
poznaliśmy, włączając w to ludzi, okazuje się być wyposażonych w bardzo wyszukany
mechanizm sprzężenia zwrotnego dla kontroli i analizy substancji, które są pobierane.
System ten dostarcza informacji dotyczącej ilości materiału pokarmowego oraz pewnych
cech ogólnych pobieranej substancji, takich jak stopień stężenia soli oraz jej względna
wartość odżywcza. Takie urządzenie uwalnia zwierzę z zależności od powoli funkcjo-
nującego układu trawiennego, a wyposaża je w szybką i dość dokładną informację
zwrotną o względnej wartości otrzymywanego pokarmu.
Następny krok, jaki powinniśmy uczynić, to zdecydować, jak włączyć tę nową
informację do naszego modelu systemu regulacji motywacyjnej. Jest oczywiste, że
musimy dołączyć nowy blok zwany kontrolerem sprzężenia zwrotnego (feedback
mon itor). Ale, z czym należy połączyć wyjście tego systemu sprzężenia zwrotnego? Jedną
z możliwości jest bezpośrednie połączenie z kontrolerem stanu. Porównywacz stanu
osiąga wtedy wartość ujemną, kiedy tylko mechanizm sprzężenia zwrotnego wskaże, że
odpowiednia ilość pokarmu lub wody została spożyta. Na pierwszy rzut oka wydaje się to
najprostszy i najbardziej logiczny sposób wykorzystania informacji zwrotnych. Pozosta-
wiamy Wam zadanie polegające na uzupełnieniu obrazu przez dodanie do niego me-
chanizmu sprzężenia zwrotnego. Bądźcie cierpliwi, gdyż nie jest to wcale takie łatwe.
Czynniki pozabiologiczne
Chociaż istnieje znacznie bogatsza wiedza na temat podstawowych biologicznych
'systemów regulacji-więcej faktów płynących z eksperymentów, więcej obwodów
nerwowych i chemicznych - to dla naszych aktualnych celów poprzestaniemy na tym, co
przedstawiliśmy dotychczas. System regulacji motywacyjnej działa poprzez mechanizmy
nerwowe i chemiczne, które kontrolują całość czynności zwierzęcia i regulują jego
rezerwy wewnętrzne. Istnieją jednak jeszcze inne rodzaje regulatorów w systemie
motywacyjnym. Uczymy się być głodni o określonej porze dnia. Uczymy się określonego
wzorca spożywania pokarmu zgodnie z wymaganiami kultury, w której żyjemy, coś co
trudno jest wyjaśnić, jeżeli chcemy po prostu wytłumaczyć zachowanie pokarmowe
działaniem rezerw biochemicznych. Pod wpływem poważnych napięć psychicznych lub
emocjonalnych cały system regulacyjny może ulec rozstrojeniu. Wiele tych różnych
czynników pozabiologicznych, które włączają się do systemu motywacyjnego, wskazuje,
że muszą istnieć inne części tego systemu, o których nic nie mówiliśmy. Tak więc model
nasz nie jest pełny i to nie tylko dlatego, że pewne jego części nie zostały omówione, ale
również dlatego, że inne zasady muszą tu być wprowadzone.
Niemniej jednak główne zasady wydają się dostatecznie określone. Gdybyśmy się teraz
zajęli badaniem innych motywów leżących u podstaw zachowania się organizmów, to
stwierdzilibyśmy, że badanie podstawowych biologicznych systemów regulacji stanowi
właściwy start dla zrozumienia bardziej złożonych mechanizmów motywacyjnych,
działających u człowieka i u zwierząt.
Mówiliśmy o ogólnej strukturze systemu motywacyjnego leżącego u podłoża biolo-
gicznego przetrwania organizmu. A co wiemy o innych rodzajach motywacji, które
działają u ludzi? Co wiemy o takich sprawach, jak miłość i pożądanie, gniew i nienawiść?
Czy u podstaw każdego z tych motywów leżą odrębne mechanizmy psychologiczne i
biologiczne, czy też mamy do czynienia z pewnym procesem ogólnym, warunkującym
całe doświadczenie motywacyjne?
Kiedy zaczynamy zastanawiać się nad motywacją ludzką, jeden temat wyłania się
wciąż na nowo. Niepewność, niewystąpienie oczekiwanego zdarzenia, przerwanie gładko
przebiegającej sekwencji reakcji, przewidywanie niemożności poradzenia sobie z zacho-
dzącym zdarzeniem - wszystko to wydaje się podstawowymi siłami napędowymi zacho-
wania się ludzi. Nicią przewodnią wydaje się tu rzeczywista lub przewidywana
niezgodność między tym, co ma miejsce w rzeczywistości, i tym, co jest oczekiwane.
Organizm ludzki lub zwierzęcy działa tak, jakby miał jakiś swój wewnętrzny model, z
którym porównuje zdarzenia świata zewnętrznego. Emocje i wzbudzenie wypływają z
nieadekwatności tego modelu, w którym szwankuje aparat przewidywania.
To wszystko oczywiście jest Warn już znane. Odkrywamy wciąż na nowo, że możemy
przedstawić obraz psychiki jako urządzenie, które aktywnie angażuje swoje środowisko,
interpretując zachodzące zdarzenia w kontekście nabytego doświadczenia i oczekiwań.
Uprzednio badaliśmy tego typu procesy działające w percepcji, pamięci, rozwiązywaniu
problemów i podejmowaniu decyzji. Obecnie znów odkryjemy wiele takich samych
zasad działających w odniesieniu do emocji i motywacji. Można tego oczekiwać,
ponieważ dla złożonych motywów ludzkich istota warunków zewnętrznych nie wydaje
się tak ważna, jak ich interpretacja. Pamięć i czynniki poznawcze są ściśle powiązane z
motywami, które określają zachowanie się ludzi.
które staną się oczywiste za chwilę) musi nauczyć się naciskać swoją dźwignię co najmniej
raz na 5 sekund. Jeżeli nie zdąży nacisnąć w przewidzianym czasie, to zarówno ona, jak i
jej sąsiadka w przyległej klatce otrzymują uderzenie prądem. Dźwignia drugiej małpy nie
ma żadnego wpływu na pojawienie się uderzenia. Tak więc obie małpy mają tyle samo
doświadczeń z wstrząsem elektrycznym, ale tylko małpa odpowiedzialna ma nad nim
kontrolę. Tylko ona musi pozostawać w częstym pogotowiu i działać odpowiednio, aby
uniknąć wstrząsu.
Małpy znajdują się w sytuacji eksperymetalnej przez 6 godzin, po czym następuje
6-godzinny okres wypoczynku między sesjami, codzienne testy fizjologiczne nie
wykazują żadnych nieprawidłowości u obu małp. Obie one otrzymują odpowiednie
wyżywienie i utrzymują swą wagę. Po około 20 dniach małpa odpowiedzialna zdycha.
Przyczyną śmierci jest owrzodzenie żołądka (Brady, 1958).
Wrzody u małpy odpowiedzialnej są tylko jedną z wielu zmian biochemicznych,
będących wynikiem procesów psychicznych. Chociaż obie małpy w tym eksperymencie

REAGOWANIE NA NIEPEWNOŚĆ
Takie słowa, jak oczekiwanie, niepewność,przerwanie, rozbieżność, dysonans i konflikt,
są kluczowymi określeniami w eksperymentalnej analizie emocji i motywacji ludzkich.
W rozważaniu dotyczącym tych badań pożyteczne jest pojęcie porównywacz stanów,
które omówiliśmy uprzednio. W wielu rodzajach sytuacji motywacyjnych organizm
działa tak, jak gdyby coś kontrolowało w nim przebieg procesów poznawczych,
wypatrywało potencjalnego zaburzenia w postępowaniu z otoczeniem i sygnalizowało
trudności, kiedy się pojawiają. Podobne jest to coś do porównywacza stanów dla głodu, z
tym że koncentruje się przede wszystkim na wynikach procesu poznawczego, a nie na
biochemicznych warunkach organizmu. Dopóki sprawy zachodzą w rozsądnych grani-
cach, pozostaje on w spokoju. Ale gdy tylko natknie się na coś nowego lub odmiennego od
tego, co było oczekiwane, lub zagrażającego, działa podobnie do mechanizmu przery-
wającego, alarmując organizm w związku z potencjalnym zadaniem i mobilizując do tego
odpowiednie zasoby. Rezultatem jest zmiana w ogólnym poziomie wzbudzenia, czyli
aktywacji. Może ona sięgać od wysokiego poziomu pod wpływem stresu i strachu do
niskiego poziomu, kiedy środowisko nie stawia organizmowi żadnych wymagań.

Reakcje na stres
Dwie małpy zostały umieszczone w przylegających do siebie klatkach, w każdej z nich
znajdowała się dźwignia. Jedna z małp nazwana małpą odpowiedzialną (z powodów,
RYSUNEK 17-7. Małpa ,,odpowiedzialna" (z lewej) została wyuczona naciskania lewą łapą na dźwignię, co
powoduje ochronę obu zwierząt przed uderzeniem prądem. Druga małpa (z prawej) straciła zainteresowanie
swoją dźwignią i zachowuje się jak manekin. Źródło: Brady (1958). U. S. Anny Photograph, Medical Audio
Visual Department, Walter Reed Anny Inslitute of Research, Washington, D. C.
otrzymały identyczne uderzenia prądem, druga małpa pozostaje całkiem zdrowa. Małpa Normalne Po stresie

oc
odpowiedzialna różni się od swojej partnerki tym, że to właśnie ona podejmuje decyzje
Możliwość kontrolowania sytuacji wydaje się krytycznym czynnikiem dla wywołania
stresu. Tak więc, to nie sam kontakt z przykrym zdarzeniem powoduje stres, pojawia się
Gruczoły
on wyłącznie wtedy, gdy organizm musi wypracować pewien sposób radzenia sobie z nadnercza
sytuacją zagrożenia.
Ogromna rozpiętość warunków, które mogą powodować stres, powiązana ze zmien-
nością międzyosobniczą w reakcjach na sytuacje stresowe, zdumiewa badaczy i znacznie
utrudnia badania nad tym zjawiskiem. W odpowiednich okolicznościach prawie
wszystko może wywołać stres. Może to być tak dramatyczna sytuacja, jak na przykład
skok spadochronowy, lub też tak nieszkodliwa, jak na przykład cieknący kran.
Zagrożenie istnieje bowiem w umyśle. Zdolność sytuacji do wzbudzenia stresu zależy od Grasica
odbioru tej sytuacji i jej kontekstu, od ubiegłego doświadczenia i od możliwości
zastosowania reakcji przystosowawczych. Stres pojawia się jako rezultat indywidualnej,
aktywnej interpretacji otoczenia oraz interakcji z tym otoczeniem. Zmienia się dyna-
micznie, kiedy jednostka próbuje uporać się z sytuacją stresową.

BIOCHEMICZNE REAKCJE NA STRES

Węzły
Owrzodzenie i inne dolegliwości gastryczne są tylko jedną z wielu możliwych zmian biochemk1/- limfatyczne
nych, które występują w wyniku przedłużającego się stresu. Reakcje fizjologiczne przechodzą
poszczególne dające się wyodrębnić fazy. Początkowo kontakt z sytuacją stresową wywołuje
reakcję alarmową. Charakteryzuje ją wzrost wydzielania adrenaliny, przyspieszenie bicia seroi.
obniżenie temperatury ciała i napięcia mięśniowego, anemia, krótkotrwały wzrost poziomu cukru
we krwi oraz nadkwasota żołądka. Symptomy te, kiedy występują równocześnie, określane są jaki>
stan klinicznego szoku. Jeżeli stres nie ustępuje, faza alarmowa uruchamia wzorzec reakcji
obronnej ciała, podczas której system kontroli fizjologicznej mobilizuje organizm do obron;,
przeciw czynnikowi stresującemu. Zmiany te są związane przede wszystkim ze zmianą aktywności
w systemie przysadkowo-nadnerczowym, który skierowuje różnorodne hormony, a szczgólnic
hormony wykorzystywane w procesie trawienia, do przyspieszenia rozwoju przeciwciał i
Wewnętrzna
utrzymania podwyższonego poziomu przemiany materii. Przyczynia się on również do wzrosiu
powierzchnia
stopnia uwolnienia substancji chemicznych z magazynu rezerw, a szczególnie cukru zmagazyno- żołądka
wanego w wątrobie, ułatwia to tworzenie się „powszechnego oporu". Te dwa czynniki odpowie-
dzialne są za powstanie warunków patologicznych, takich jak owrzodzenie żołądka i przewodu
trawiennego, oraz za hipoglikemię, kiedy normalne zasoby cukru zostaną wyczerpane. I ;i
wzmożona aktywność w systemie przysadkowo-nadnerczowym może prowadzić do powiększeńi:i
się odpowiednich narządów (por. rys. 17-8). Jeżeli faza oporu przeciw czynnikowi stresującemu
zakończy się niepowodzeniem, system biologiczny w końcu wejdzie w fazę wyczerpania, zapaść: i
śmierci.
Odnotujmy zatem szereg spraw dotyczących biochemicznej reakcji na stres. Po pierwsze, reaLjt.1
te są podobne bez względu na to, jakiego rodzaju jest czynnik stresowy. Występują zatem piv>
RYSUNEK 17-8. Charakterystyczne symptomy stresu: powiększone i odbar-
zmianach temperatury, infekcji, zatruciach, obrażeniach ciała, urazach pooperacyjnych równie wione gruczoły nadnercza, zanikająca grasica i węzły limfatyczne oraz owrzo-
dobrze, jak przy uszkodzeniach fizycznych lub bodźcach bólowych. Występują także przy stresie. dzone ścianki żołądka. Źródło: Selye (1952).
 będącym przede wszystkim pochodzenia psychicznego, takim jak psychologicznie zagrażająca
sytuacja, lub przy konieczności walki z nieustającym zagrożeniem płynącym z otoczenia. Ogólny
syndrom adaptacji w różnym stopniu obecny jest we wszystkich tych okolicznościach. Po drugie
niektóre fazy reakcji na stres mogą nie wystąpić. Przy szczególnie nagłym i silnym stresie zwierzę
może przejść bezpośrednio od początkowego alarmu do krańcowego wyczerpania. Faza alarmowa
jakkolwiek by było, zawsze wydaje się konieczna.
Oprócz tych ogólnych reakcji biochemicznych, wspólnych dla wszystkich sytuacji stresotwór-
czych, występują specyficzne reakcje na specyficzne zdarzenia. Wzrost temperatury powoduje
rozszerzenie się naczyń krwionośnych; obniżenie temperatury powoduje ich skurcz. Rodzaj
tworzących się przeciwciał zależy od rodzaju infekcji, jaką należy zwalczyć. Siła reakcji na stres
zależy od typu czynnika stresującego, jego siły i nagłości jego wystąpienia. Odporność na stres może
się rozwijać, lidzie różnią się bardzo znacznie podatnością na sytuacje stresotwórcze. Poszczególne
jednostki wydają się „immunizowane", kiedy powtórnie zetkną się z warunkami stresotwór-
czymi.
Jak wywołać stres. Mieliśmy już wcześniej możność zapoznania się z eksperymentami, w
trakcie których wywołano wysoki poziom stresu:-matpa odpowiedzialna w tym
rozdziale oraz testy na konformizm i uległość wobec autorytetu opisane w rozdziale 16.'
Ścisła zależność stresu od czynników poznawczych powoduje jednak, że stres jest
wyjątkowo trudny do badania w laboratorium. Na przykład, w jednym z eksperymentów
psychologowie próbowali badać reakcję na stres u żołnierzy odbywających ćwiczenia
bojowe z użyciem ostrej amunicji (Berkun, Białek, Kearn i Yagi, 1962). Zostali oni
zaskoczeni wyraźnie niskim poziomem stresu towarzyszącego tym ćwiczeniom. Ćwi-
czący żołnierze po prostu nie chcieli uwierzyć, że wojsko zechciałoby postawić ich w
takiej sytuacji, w której mogłoby dojść do zranienia. Przyjmują założenie (fałszywe), że
sytuacja, kiedy tkwią oni na drzewie, a wokół nich świszczą kule (ćwiczenia w strzelaniu),
musi być znacznie bezpieczniejsza niż się wydaje, bo inaczej wojsko na to by nie
zezwoliło.
Podobne trudności stwierdza się w innych badaniach eksperymentalnych nad stresem.
Najwięcej osób przypuszcza, że złe traktowanie wdanym eksperymencie musi stanowić
część działań wynikających z danego testu. Ta niechęć do odrzucenia obrazu ekspery-
mentatora jako zawsze życzliwego, jako kogoś, kto nie narazi ich na żadne ryzyko czy
przykrość bez realnego powodu, sprawia, że badani sami przeciwdziałają skutkom,
jakich spodziewa się eksperymentator.
I chociaż problemy te utrudniają badanie stresu w warunkach kontrolnych, uwypuk-
lają one znaczenie czynników poznawczych w wywoływaniu reakcji emocjonalnych.
Jeżeli jednak rzeczy będą zainscenizowane prawidłowo, stres może być wywołany. W
lunaparku jazdę karkołomną kolejką (roller coaster) można uczynić bardziej stresującą
(nie wpływając na samą jazdę jako taką) przez ustawienie pewnej liczby znaków
dotyczących jakości pokonywanej trasy:
Ostrzeżenie. Trasa obluzowana. Odcinek trasy w naprawie. Nie można korzystać w
przypadku wywieszenia czerwonej flagi (i duża czerwona flaga wisi na znaku).
Operatorzy z lunaparku nie mają śmiałości do stosowania podobnych trików nawet dla
żartu, gdyż uzyskanie prawdziwego sukcesu zależy od stopnia konfliktu między
poczuciem bezpieczeństwa samej jazdy a zewnętrznymi pozorami niebezpieczeństwa.
Jeśli klienci uwierzyliby w niebezpieczeństwo, to cały interes mógłby splajtować.
Różnorodne, dobrze rozreklamowane próby typu „stacje kosmiczne", gdzie pewna
liczba ochotników zostaje umieszczona na pokładzie statku kosmicznego-symulatora i
zamknięta na kilka miesięcy, także przegrywały jako próby naśladowania warunków
stresotwórczych. Wiedza o tym, że jest się w rzeczywistości na ziemi, obserwowanym cały
czas przez telewizję oraz za pomocą różnorodnych fizjologicznych przyrządów pomia-
rowych, odbiera cechy realizmu temu eksperymentowi. Taka symulacja pomaga w
udzieleniu odpowiedzi na wiele pytań dotyczących np. niezawodności urządzeń
sanitarnych i innych części ekwipażu, ale na reakcje człowieka poważnie wpływa wiedza,
że to tylko próba.
Ogólnie można powiedzieć, że dobre symulowanie warunków, mające na celu
spowodowanie normalnych reakcji u ludzi, zależy w dużej mierze od tego, jak skutecznie
symulacja naśladuje rzeczywistość. Te różnice między reakcją psychiczną na symulację i
na realne doświadczenie stały się w każdym razie podstawą jednego z rozwiązań
problemu w opowiadaniu typu „science fiction", problemu, jak uczynić astronautów
opanowanymi i kompetentnymi podczas trwania rzeczywistej misji kosmicznej, nawet w
wypadku zetknięcia się z poważnym defektem urządzeń pokładowych. Trick w
opowiadaniu „sciene fiction" był prosty-astronauci byli przekonani, że działają w
bardzo realistycznych warunkach symulacji podróży kosmicznej.
Stres wywołuje ściśle określone reakcje fizjologiczne zarówno u człowieka, jak i u
zwierząt. Pojawia się on, ilekroć człowiek ma do czynienia z zagrożeniem lub
niepewnymi okolicznościami przez dłuższy czas. To, czy wystąpi pełna reakcja na stres i
zostanie wywołana ostateczna nań reakcja, zależy od poznawczej oceny sytuacji przez
daną jednostkę, w miarę jak usiłuje ona znaleźć odpowiednie reakcje, przystosowane do
radzenia sobie z okolicznościami stresowymi.
Strach. Stres i strach są to bliskie, ale zarazem różnorodne zjawiska. Sytuacje, które
wywołują stres, są raczej nieokreślone i niepewne i mogą one oddziaływać w długim
okresie czasu. Nagłe, wyraźnie określone niebezpieczeństwo płynące z otoczenia
prowadzi do bardziej skoncentrowanej reakcji, strachu. Podstawowa różnica między
stresem a strachem jest ta, że w strachu pewne reakcje specyficzne stają się widoczne,
szczególnie zaś takie, jak ucieczka i atak. Chociaż dokładnie przeciwstawne w swych
skutkach, reakcje ucieczki i ataku są wysoko zbieżne. Ta sama sytuacja może
sprowokować zarówno atak, jak i ucieczkę, lub wahanie się między nimi.
U organizmów niższych, a prawdopodobnie także i u ludzi, strach i związane z nim
reakcje ataku wydają się dobrze zorganizowanym wzorcem zachowania, regulowanym
przez określone ośrodki nerwowe w mózgu. Elektryczne drażnienie tych ośrodków
nerwowych może spowodować dobrze skoordynowaną reakcję ataku. Nawet małe, białe
szczury laboratoryjne, które normalnie są względnie spokojne i nastawione pokojowo
(całkowicie niepodobne do swych przodków, dużych szarych szczurów, które są dzikie i
 RYSUNEK 17-10
drapieżne), mogą zaatakować mysz pod wływem drażnienia prądem elektrycznym. Przy
pewnej lokalizacji elektrody, atakowi towarzyszą wszystkie zewnętrzne objawy wściek-
łości, jak zjeżenie sierści, szczerzenie zębówitp. Przy innych lokalizacjach elektrody, atak
może przebiegać chłodno i spokojnie bez zewnętrznych objawów emocjonalnego
wzbudzenia. Typowy wzorzec ucieczki jako rezultat strachu może również być
wywołany przez drażnienie elektryczne. Pod wpływem impulsów elektrycznych zwierzę
może okazać strach i próbować ucieczki przed tym, co napotkawszy w normalnej sytuacji
zaatakowałoby; np. kot, który kuli się z wielkiego przerażenia na widok swego
tradycyjnego wroga-myszy.

Reakcje na konflikt
Organizm napotyka problem, jeżeli ta sama sytuacja zawiera równocześnie komponenty
pożądane i niepożądane. Czy zechce dążyć do tej sytuacji w celu uzyskania nagrody? Na
ile uda mu się uniknąć w tym samym czasie jej aspektów negatywnych? Sytuacja taka
została sformalizowana i badana nieco staranniej ze względu na jej potencjalnie szerokie
zastosowanie w różnorodnych kontekstach motywacyjnych.

Konflikt dążenie-unikanie. Ogólna strategia badania konfliktu dążenie-unikanie została
po raz pierwszy jasno pokazana przez Neala Millera (1951). Główne jej myśli będą
łatwiejsze do uchwycenia, kiedy przedstawimy je w formie graficznej.
Rozważmy sytuację, w której cel jest równocześnie odrażający i atrakcyjny. Przedsta-
wiamy ją na rysunkach 17-9 i 17-10. Linia przedstawia siłę tendencji dążenia, która
rośnie w miarę jak zwierzę zbliża się bezpośrednio do celu. Podobnie siła tendencji
unikania także wzrasta, gdy zwierzę zbliża się do celu. Względną wyższość siły jednego z
motywów wyraża fakt, że krzywa unikania wznosi się szybciej niż krzywa dążenia.
Kierunki, w jakich te dwie tendencje działają w organizmie, przedstawione zostały na
rysunku 17-11 za pomocą strzałek (wektorów); organizm (koło) jest przyciągany w lewo
przez tendencję dążenia i odpychany w prawo przez tendencję unikania. Kierunek jego
ruchu zależy od względnej siły przeciwstawnych tendencji.
Przypuśćmy, że zwierzę jest daleko od celu-daleko na prawo na rysunku. Tu
tendencje dążenia do celu są silniejsze od tendencji do unikania, toteż kieruje się ono w
stronę celu. Jeżeli jednak znajdzie się zbyt blisko (z lewej strony na rysunku), to wtedy

RYSUNEK 17-11
RYSUNEK 17-9
tendencje unikania przeważą i zaczyna się cofać. Wytwarza się zatem sytuacja, która ma
stały punkt równowagi, punkt, w którym obie te siły znoszą się wzajemnie.
Ten typ konfliktu dążenie-unikanie jest łatwy do obserwowania. Widocznym jego
przykładem może być pływak, którego pociąga przyjemność pływania, lecz odstręcza
temperatura wody. W sytuacji idealnej możemy czasem zaobserwować osobę wahającą
się przez jakieś 15 minut, stojącą nad wodą, posuwającą się w jej stronę i cofającą się
nieznacznie, ale zasadniczo stojącą w punkcie równowagi. W końcu coś się zdarza i
powoduje zmianę sytuacji-w jedną lub drugą stronę. Osoba cofa się i odchodzi lub też
zamyka oczy, zaciska zęby i wchodzi do wody. Można taki konflikt zaobserwować koło
budki telefonicznej, kiedy studenci zamierzają telefonicznie umówić się na randkę.
Konflikt dążenie-unikanie, jaki zachodzi w przewidywaniu kłopotliwej rozmowy
telefonicznej, może przebiegać bardzo wyraziście. Pewien obserwator opowiadał, że miał
okazję przez 30 min, oglądać kogoś, kto siedział w budce telefonicznej ciągle szykując się
do wykręcenia numeru, ale nie mógł się zdecydować na ten ostateczny ruch.
Kształty obu linii nie są, oczywiście, raz na zawsze ustalone. Cele mogą zmienić się na
bardziej atrakcyjne, powodując, że krzywa dążenia wznosi się wyżej, a punkt równowagi
przesuwa się bliżej celu. Z drugiej strony, gradient unikania może wzrastać, jeżeli
wzrośnie strach związany z wynikiem, powodując przesunięcie się punktu równowagi
dalej od celu. Tak więc, redukcja strachu u człowieka w danej sytuacji powoduje albo
przyrost aspektów dodatnich (wzrost linii dążenia), albo spadek aspektów ujemnych
(obniżenie linii unikania). Inaczej mówiąc, cała ta sytuacja może być zinterpretowana na
nowo, zmieniając względną wartość obu tendencji-dążenia i unikania.
Taki sam rodzaj analizy może być zastosowany do innych typów konfliktów:
* dążenie-dążenie. Zwierzę jest w rozterce z powodu konieczności wyboru między
jedną z dwu pożądanych sytuacji. Może wybrać tylko jedną z nich.
• unikanie-unikanie. Zwierzę zmuszone jest wybrać jedną z dwu sytuacji, lecz każda z
nich jest niepożądana.
Pozostawiamy wam jako dalsze ćwiczenie konstruowanie odpowiednich wykresów dla
tych dwu sytuacji. Powinniście zauważyć, że konflikt dążenie-dążenie ma pewien
chwiejny punkt równowagi. Skoro tylko organizm oddali się od tego punktu, to będzie
miał przez całą drogę skłonność do powrotu do tej pierwszej sytuacji. Przy sporządzaniu
wykresu reprezentującego siły działające w sytuacji unikanie-unikanie rzuca się Wam w
oczy pewna bezpośrednia analogia z podobnym wykresem sił fizycznych, gdzie najlepsze
rozwiązanie to opuszczenie sytuacji, pionowo w górę lub w dół. Rozwiązanie takie jest też
często stosowane. Student, stojąc przed wyborem: napisać kolokwium lub spotkać się i
porozmawiać ze swym profesorem (czynność, która ma wyraźnie wysoką wartość
unikania), czasami znajduje wyjście z trudności, wywołanych konfliktem unikanie-uni-
kanie, opuszczając szkołę, cały wybór staje się problemem czysto akademickim.
Frustracja. Konflikt może pojawić się, ponieważ ta sama rzecz ma zarówno wartość
dodatnią, jak i ujemną. Może pojawić się również, kiedy coś przeszkadza w osiągnięciu
określonego celu. Wówczas, gdy pojawia się przeszkoda na drodze do pożądanego
działania, rezultatem jest frustracja, a najbardziej typową reakcją na frustrację jest
agresja. W klasycznych badaniach nad tym rodzajem konfliktu poddano frustracji dzieci
w wieku przedszkolnym (Barker, Dembo i Lewin, 1941)..W pierwszej części ekspery-
mentu dziecko wprowadzono do pokoju zabaw, który zawierał dziwną mieszaninę
zabawek. Wszystkie zabawki pozbawione były jakichś części, na przykład deski do
prasowania bez żelazek, zabawki wodne bez wody. Te różnorodne braki w zabawkach nie
zaniepokoiły zbytnio dzieci. Bawiły się one nimi tworząc wyimaginowane, często
skomplikowane sytuacje, w których zastępowały nie istniejące przedmioty, używając
tego, co było pod ręką.
Zachowanie ich jednak uległo zmianie, kiedy na krótko umożliwiono im obejrzenie
lepszego świata. Pozwolono im popatrzeć na zabawki kompletne i znacznie bardziej
atrakcyjne od tych, którymi bawiły się uprzednio. Efekt tego doświadczenia ujawnił się
następnego dnia, kiedy dzieci dostały znów „stare" zabawki. Nie zadowalała je już więcej
mieszanina zabawek. Bawiły się krótko, następnie zaczęły się sprzeczać między sobą,
stawały się wojownicze wobec eksperymentatora, a w dodatku zaczęły niszczyć
zabawki.
Intuicja podpowiada nam, że te zachowania agresywne są typowe jako reakcja na
frustrację. Jeżeli utrudnione jest osiągniecie celu, to agresja kieruje się często bezpośred-
nio na przeszkodę. Jeżeli jest to niemożliwe, mamy do czynienia z przeniesieniem na
otoczenie zachowań agresywnych. Agresja stanowi część naszej potencjalnej reakcji na
konflikt frustracyjny. Agresja jednak nie zawsze musi być wynikiem frustracji. Jest to
poziom uogólnienia, który rzadko można stosować do tak skomplikowanego organizmu,
jakim jest człowiek.
Reakcja na nic
W sytuacjach, które omawialiśmy do tej pory, niepewność pojawia się wtedy, kiedy
organizm ma trudności w uporaniu się z pewnymi aspektami jego otoczenia. Próbuje on
zastosować reakcję przystosowaną do określonej, szkodliwej sytuacji lub jakiś sposób
rozwiązania konfliktu między swymi reakcjami, albo też za pomocą odpowiednich
środków przezwyciężyć przeszkodę blokującą pożądane działanie. Co się jednak zdarzy,
kiedy otoczenie nie stawia żadnych wymagań? Sądzicie, być może, że wywoła to
kompletny spokój organizmu; nie ma nic, co wywołałoby jego reakcje, i nic, co
obciążałoby jego zdolności poznawcze.
Deprywacja sensoryczna. W roku 1959 na Uniwersytecie McGill w Montrealu stwo-
rzono studentom okazję do uczestniczenia w pewnym eksperymencie, który wydawał się
„studenckim rajem" (Heron, 1961). Mieli być wysoko opłacani za to, że nie będą robić
absolutnie nic. Praca ich polegała na przebywaniu w małym, pustym pokoju, bez
umeblowania, tylko z kozetką. Pokój był bez przerwy oświetlony, a badani mieli
założone okulary ochronne, rozpraszające światło, które uniemożliwiały widzenie.

RYSUNEK 17-12. Źródło: Heron (1961).
Nałożono im nauszniki tłumiące dźwięki, a ręce i nogi mieli owinięte, aby ograniczyć
wrażenia dotykowe. Mogli oni opuszczać pomieszczenie wyłącznie wtedy, gdy musieli
pójść do toalety. Jak taka sytuacja wpływała na badanych? (rys. 17-12).
Studenci stwierdzili, że nic nie robić, to nie przelewki. W rzeczywistości ten poziom
deprywacji sensorycznej był bardzo przykry. Pierwszą reakcją większości badanych był
sen. Ale nie mógł on trwać bez przerwy, a więc zaczęli szybko uczyć się poszukiwania
pewnej formy stymulacji. Wielu badanych miało halucynacje. Wszyscy uznali sytuację za
bardzo przykrą. Najlepiej świadczy o tym fakt, że tylko niewielu badanych wytrzymało w
tej sytuacji dłużej niż 24 godziny, pomimo że dobrowolnie zgodzili się na badanie przez
czas dłuższy. Woleli oni nie mieć zatrudnienia, niż dostawać wysoką opłatę za udział w
tych niezwykłych badaniach.'
Od czasu tych początkowych eksperymentów opublikowano bardzo dużo badań
dotyczących deprywacji sensorycznej i zubożonego bodźcowo środowiska. Opracowano
bardziej doskonałą aparaturę. Teraz osoba badana znajduje się zazwyczaj zawieszona
nago w basenie z wodą o temperaturze ciała, co redukuje do minimum jej wrażenia
skórne, działanie zmian temperatury oraz siły przyciągania. Brak stymulacji sensorycz-
nej jest niezwykle przykry. Osoby badane stwierdzają, że próbują skoncentrować się w
pełni na jakiejkolwiek ilości istniejącej stymulacji, aby jakoś urozmaicić ten nudny
eksperyment. Powtarzająca się lub nie zmieniająca się stymulacja wydaje się działać
mniej więcej tak samo, jak deprywacja bodźcowa. Ciągły szum dźwiękowy (biały dźwięk)
wydaje się równie szkodliwy jak całkowita cisza.
Nie ulega wątpliwości, że ludzie odbierają otoczenie jako odstręczające, kiedy jest ono
w pełni przewidywalne lub kiedy normalny poziom zewnętrznej stymulacji zostanie
drastycznie ograniczony. Jest to wiadome już od dłuższego czasu w zakładach peniten-
cjarnych. Próby ustalenia bardziej specyficznych efektów ubocznych deprywacji senso-
rycznej nie pozwalają na podanie jasnej odpowiedzi. Jeden pogląd, będący wynikiem
znacznej liczby badań, jest taki, że ludzie poddają się znacznie łatwiej sugestii po
przebyciu długotrwałego okresu deprywacji sensorycznej. Może to posłużyć do wyjaś-
nienia efektów „prania mózgu". Nie ma wątpliwości, że strach może dawać skuteczne
efekty sugestywności przy perswazji. Ale laboratoryjne badania nad wpływem strachu na
sugestywność nie są w pełni przekonujące-być może dlatego, że okresy deprywacji,
zazwyczaj stosowane, były względnie krótkie. Ponadto jest oczywiste, że w sytuacji
laboratoryjnej trudno jest naśladować warunki podobne do stresu i strachu wzbudzanego
realnymi sytuacjami życiowymi.
Nerwowe mechanizmy wzbudzenia
Niepewność pojawia się w licznych sytuacjach, na przykład: kiedy zachodzą nowe
zdarzenia, kiedy nie można przewidzieć biegu zdarzeń, kiedy natrafiamy na okoliczności
potencjalnie zagrażające, kiedy występuje konflikt związany z wyborem odpowiedniego
działania lub kiedy pożądane działanie zostanie zablokowane. Subsystem nerwowy
mający do czynienia z problemami niepewności musi spełniać określone wymagania.
• System taki musi ściśle współdziałać z procesami poznawczymi zachodzącymi w
wyższych ośrodkach korowych.
• System powinien zarówno kontrolować, jak i regulować efektywność procesów
korowych.
• System powinien być wrażliwy na napływające informacje sensoryczne, aby mógł on
ostrzec organizm, zwłaszcza wtedy, gdy pewne nadchodzące sygnały wymagają
pierwszeństwa uwagi i przetwarzania.
Jest taki system nerwowy, który ma większość z tych właściwości. Przechodząc przez
część mózgu zwaną śródmózgowiem stanowi luźną siatkę neuronów, połączoną z
pozostałą częścią mózgu. Normalna aktywacja mózgu zależy od tego obszaru - nazywa
się on wzbudzający układ siatkowaty (WUS), patrz rysunek 17-13.
Wzbudzający układ siatkowaty. Logika funkcji układu siatkowatego polega na wyko-
rzystaniu obfitości i złożoności jego powiązań wzajemnych z resztą ośrodkowego układu
nerwowego. Przekazy sensoryczne przechodzą przez WUS w drodze do kory. Oprócz
tych powiązań sensorycznych, układ siatkowaty łączy się bezpośrednio z ośrodkami

Występujący WUS
Zstępujący WUS
RYSUNEK 17-13. Na górze: Wstępujący siatkowaty układ wzbudzający. Na dole: Wzajemna interakcja
przekazów z kory w dół i z siatkowatego układu wzbudzającego w górę. Źródło: Lindsley (1957).
mózgu leżącymi ponad nim i wysyła też niezliczoną liczbę włókien, które łączą go w
sposób rozsiany z całą korą. Komunikacja działa w obu kierunkach. Kora otrzymuje
znaczną liczbę danych z włókien układu siatkowatego i, odwrotnie, przekazuje mu
bezpośrednio informacje zwrotne. Z anatomicznego punktu widzenia układ siatkowaty
znajduje się w idealnym miejscu do pełnienia głównej roli w koordynacji i integracji
przebiegu impulsów nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym. Badania nad
układem siatkowatym zaczęły od niedawna odsłaniać tę jego główną rolę.
Ogólnie wygląda na to, że WUS moduluje ogólny poziom aktywności kory, wpływając
na skuteczność przetwarzania napływających danych sensorycznych. Przypuśćmy, że
zwierzęciu zaprezentowano błysk światła lub trzask. Wiązka impulsów nerwowych
wytworzonych w systemie sensorycznym wędruje do sensorycznych pól odbiorczych
kory, gdzie impulsy te wywołują odpowiednie reakcje w znacznej liczbie komórek kory
mózgowej. Zsynchronizowana aktywność tych jednostek korowych może być mierzona
za pomocą zwykłej elektrody - nazywa sieją potencjałem wywołanym. U znieczulonego
zwierzęcia reakcja korowa na napływające sygnały wydaje się szybko wygasać i
utrzymuje się jedynie w tych obszarach kory, które jako pierwsze odebrały sygnały
sensoryczne. U czuwającego zwierzęcia reakcje nerwowe rozchodzą się po korze i mogą
być łatwo wykryte w wielu różnych punktach rejestrujących. Brak u znieczulonego
zwierzęcia wrażliwości na sygnały może być wynikiem niemożności przetwarzania przez
korę przekazów sensorycznych poza bezpośrednimi polami odbiorczymi. Ponieważ
środki znieczulające mają przede wszystkim wpływ na obniżenie wrażliwości układu
siatkowatego, wyniki te sugerują, że efektywność procesów korowych zależy od
właściwego funkcjonowania układu siatkowatego.
Jest wiele poważnych dowodów potwierdzających tę ogólną tezę. Jeżeli WUS jest
pobudzony przez elektrodę jednocześnie z pojawieniem się sygnału zewnętrznego, to
zarówno wielkość reakcji nerwowej w części sensorycznej kory, jak i zakres jej
rozszerzenia się na różne obszary korowe znacznie się wzmaga. Podobne wpływy mogą
dotyczyć pojedynczych komórek dróg sensorycznych. Na przykład neurony znajdujące
się na szlaku wzrokowym, które nie zareagowały na jakiś nadchodzący sygnał, mogą
nagle stać się bardzo aktywne, kiedy elektroda osadzona w układzie siatkowatym zostanie
włączona. Aktywacja układu siatkowatego nie zawsze jednak wywołuje wzrost wrażli-
wości dróg transmisji sensorycznej. Aktywacja pewnych obszarów układu siatkowatego
wydaje się wywoływać efekt przeciwny - redukuje raczej niż wzmaga poziom aktywności
nerwowej na sygnały sensoryczne.
Zmiany w poziomie aktywacji układu siatkowatego wydają się zatem wytwarzać
rozległe zmiany w przewodnictwie zarówno dróg korowych, jak i sensorycznych. I na
odwrót, aktywność tych połączeń wpływa na układ siatkowaty. Pewne komórki w WUS
zdają się być wrażliwe na aktywność każdego z systemów sensorycznych i mogą one
reagować z równą siłą na pojawienie się bodźców wzrokowych, słuchowych, dotyko-
wych, a nawet węchowych. Ten typ komórek okazuje się być przede wszystkim wrażliwy
na ogólny poziom przewodnictwa sensorycznego, a nie na charakterystyczne cechy
danego przekazu. Najczęściej znajdują się one w dolnej połowie WUS. Inne komórki
siatkowate są bardziej selektywne w swych reakcjach. Niektóre z nich wydają się służyć
przede wszystkim do kontroli informacji o określonej modalności zmysłowej i są
wrażliwe wyłącznie na zmiany charakterystycznych cech odpowiedniego sygnału. Te
dwa różne wzorce reakcji mogą być podstawą do podziału WUS na dwa oddzielne
obszary. Niższa połowa nastawia się przede wszystkim na „grubsze" poziomy aktyw-
ności sensorycznej i wydaje się powolna i względnie mało selektywna w swych reakcjach.
Podstawową jej funkcją może być utrzymywanie dolnej granicy lub ogólnego poziomu tła
dla czuwania lub aktywności. Wyższa część układu siatkowatego (niekiedy zwana
układem rozlanej projekcji wzgórza) jest bardziej wrażliwa na przemijające zmiany w
poziomie stymulacji i może odgrywać podstawową rolę w ostrzeganiu organizmu przed
zmianami warunków zewnętrznych oraz modulować przepływ przekazów sensorycz-
nych w reakcji na wymagania stawiane przez zmieniające się otoczenie.
Tu też znajduje się struktura nerwowa zdolna do znacznej kontroli natężenia
przepływu przekazów w systemie sensorycznym, do wykrywania krótkotrwałych zmian
w stymulacji płynącej z otoczenia, do zmiany właściwości i sprawności procesów
korowych, do wzmagania lub redukowania przekazów w ich drodze do kory i do
odbierania przekazów z wyższych ośrodków nerwowych, regulujących aktywność własną
mózgu. Ma ona ważny wpływ na aktywność organizmu, sprawując wszelkie sposoby
kontroli, od naprzemiennych cykli snu i czuwania do specyficznych zmian w uwadze i
sprawności procesów korowych. Z punktu widzenia inżyniera,1 byłby to system o
uprawnieniach kontrolera komunikacji, czyli system odpowiedzialny za koordynację RYSUNEK 17-14. Źródło: Kleitman (1963).
przepływu informacji w układzie nerwowym oraz za kontrolę umiejscowienia obliczeń i
analiz ułatwiających działanie wyższych ośrodków nerwowych. Nie możemy jednak
przyjąć takiego ostatecznego wniosku, mimo że intuicyjnie wydaje się bardzo prawdo- do 12 Hz. Wzorzec ten sugeruje, że znaczny procent komórek mózgu funkcjonuje wówczas w
podobny. Chociaż bowiem zebrane dotychczas informacje stanowią dobry punkt wyjścia sposób zsynchronizowany. Te powtarzające się wzorce wyładowań elektrycznych noszą nazwę fal
do zrozumienia WUS, jesteśmy jeszcze dalecy od zrozumienia wszystkiego. alfa, a termin blokowanie alfa opisuje zmiany zachodzące od regularnej cyklicznej aktywności
mózgu w stanie odprężenia do nieregularnej, niezsynchronizowanej reakcji mózgu, typowej dla
czuwającego aktywnego organizmu. Kiedy organizm zasypia, reakcje jego mózgu przechodzą
pewną liczbę charakterystycznych faz związanych z różnymi poziomami snu, od drzemki (bardzo
lekkiej) do głębokiego snu (rys. 17-14).
SEN Dawne teorie dotyczące snu skłaniały się ku zrównaniu go z reakcją na brak stymulacji. To
znaczy przyjmowano, że istnieje pewien system aktywacji, który trzyma zwierzę w stanie czuwania
Wydaje się, że WUS zawiera w sobie zegar biologiczny, który budzi zwierzę oraz każe mu zasnąć i pobudzenia. Przy braku wzbudzenia pojawia się sen. Tak więc czuwanie jest wynikiem działania
zgodnie ze stałym porządkiem. Śpiące organizmy znajdują się, oczywiście, na niskim poziomie na wzbudzenia, a senność jest wynikiem niskiego poziomu wzbudzenia. Teoria tajest błędna. Okazało
kontinuum wzbudzenia. Wskaźniki metabolizmu są obniżone, organizm nie porusza się (z się bowiem, że sen znajduje się pod kontrolą specjalnych „ośrodków snu" w mózgu. Zwierzęta,
wyjątkiem ruchów gałek ocznych i ciągłej pracy żołądka) i jest niewrażliwy na normalny poziom nawet gdy zostaną pozbawione wszelkiej informacji sensorycznej, utrzymują 24-godzinny cykl snu
stymulacji. Przez wiele lat dyskusje nad mechanizmami nerwowymi snu polegały przede i czuwania.
wszystkim na rozważaniu typowych wzorców aktywności elektrycznej wytwarzanej w mózgu Uszkodzenia pewnych części układu nerwowego, pewnych okolic we wstępujących drogach
śpiącego w porównaniu z całkowicie obudzonym, przytomnym organizmem. Ogólna reakcja rdzenia mózgu, mają ściśle określone skutki dla snu i pełnego przebudzenia. Jeżeli uszkodzenia
elektryczna znacznej części obszarów korowych mózgu ssaków nabiera wyraźnie różnego obejmą wyższe części mózgu, to ich wynikiem będzie sen zwierzęcia przez cały czas, bez przerwy.
charakteru w miarę jak zwierzę przechodzi od stanu całkowitego obudzenia, poprzez stan Jeżeli uszkodzenie dotyczy niższej części mózgu, to wówczas nie ma ono wpływu na wzorce snu i
odprężenia, i w końcu do stanu snu. Kiedy jest ono obudzone i aktywne, elektryczna reakcja w czuwania. Wzbudzający układ siatkowaty leży pomiędzy tymi dwoma poziomami.
mózgu mierzona na zewnętrznej powierzchni czaszki układa się w szybki, nieregularny wzorzec.
Nieregularność wzorca jest prawdopodobnie wynikiem tego, że różnorodne komórki korowe w
różnych obszarach mózgu działają niezależnie jedne od drugich. Ale kiedy organizm jest w stanie
odprężenia, pojawiają się w elektroencefalogramie mózgu regularne oscylacje o częstotliwości od 8

INTERPRETACJA WZBUDZENIA EMOCJONALNEGO
Niezgodność między oczekiwaniami a rzeczywistością jest przyczyną ogólnej aktywności
procesów fizjologicznych i poznawczych. Centralnym problemem dla teoretyków jest
stwierdzenie, czy istnieje jeden mechanizm wzbudzający, który po prostu alarmuje
organizm i pozwala na pojawienie się jakiejkolwiek możliwej reakcji, czy też może
wzorzec aktywacji jest różny zależnie od różnych przyczyn? Koncepcję, która głosi, że
wzbudzenie emocjonalne jest niespecyficzne i u jego podstaw leży jeden mechanizm,
będziemy nazywać Teorią Grającej Szafy w odniesieniu do emocji (Mandler, 1962).
Emocje: jedna czy wiele?
Zgodnie z Teorią Grającej Szafy wzbudzenie emocjonalne jest w pewnym stopniu
podobne do wrzucania monety do grającej szafy - włączona maszyna jest przygotowana
do ruszenia, gotowa grać w równym stopniu każdy utwór ze swojego repertuaru.
Aktualne zachowanie jest określone tylko przez to, jaki guzik zostanie naciśnięty.
Aktywacja emocjonalna zaczyna działać z chwilą, kiedy moneta dostanie się do wnętrza
maszyny. Czynniki zewnętrzne dokonują wyboru zachowania, działają więc tak jak
naciśnięcie na guzik wybierający określoną płytę.
Tak jak ze wszystkimi analogiami, podobieństwa nie należy brać dosłownie. Jeden
ważny czynnik w reakcjach emocjonalnych nie poddaje się tej analogii, a mianowicie to,
że zdarzenia, które prowadzą do reakcji emocjonalnej, wpływają następnie na dalsze
zachowanie, kiedy system został już wzbudzony. Nakłada to poważne ograniczenia na to,
jakie zachowanie wyniknie ze stanu emocjonalnego.
Teoretycznie jest możliwe, że mechanizmy aktywacji są różne dla różnych emocji. W
gruncie rzeczy, czyż nie jesteście świadomi różnic w tym, w jaki sposób Wasze ciało jest
pobudzane przez głód, przez zimno, strach lub seksualnie? Odpowiedź brzmi: tak, albo
nie. Z jednej strony jest oczywiście możliwe podzielenie typów aktywacji nerwowej na
dwie ogólne kategorie: czynniki pobudzające i czynniki uspokajające. Jeden zespół
emocji wydaje się wynikiem aktywacji sympatycznego układu nerwowego i prowadzi do
ogólnego stanu napięcia, szczególnie mięśni podtrzymujących ciało (nazywanych też
mięśniami antygrawitacyjnymi). U człowieka typowe objawy to: napięcie w kolanach,
wyprostowane ciało, zaciśnięte ręce i szczęki... Wzrasta rytm pracy serca, naczynia
krwionośne kurczą się i tym samym rośnie ciśnienie krwi. W terminach dotyczących
emocji będą to często symptomy wściekłości, nienawiści lub gniewu. Inny zespół emocji
wydaje się charakteryzować symptomami, które są prawie całkiem przeciwstawne. Jest
on wynikiem aktywacji parasympatycznego układu nerwowego. Będzie to zwolnienie
pracy serca, rozszerzenie naczyń krwionośnych oraz obniżenie ciśnienia krwi. Kończyny
są rozluźnione. W terminach dotyczących emocji będą to często symptomy stanów
przyjemnych, np. nasycenia po przejedzeniu się.
Nie powinno być wątpliwości w odróżnianiu stanów napięcia od stanów odprężenia,
przynajmniej w krańcowych przypadkach. Ale czy subtelniejsze różnicowanie może być
dokonywane w obrębie tych dwu grup? W tej sprawie dowody są niezbyt jasne. Jeden
teoretyk w każdym razie dowodził, że te dwie podstawowe emocje są po prostu wynikiem
normalnej obrony ciała przed zimnem i gorącem (Stanley-Jones, 1970). Kurczenie się
naczyń krwionośnych oraz wszystkie związane z tym efekty są częścią reakcji obronnej na
zimno. Rozszerzanie się naczyń krwionośnych i towarzyszące temu efekty są częścią
reakcji obronnej na gorąco. Zgodnie z tą teorią, cały zespół stanów emocjonalnych wiąże
się z tymi dwiema podstawowymi reakcjami fizjologicznymi. Różnice, jakie odczuwamy
pomiędzy stanami- przyczyna tego, że na ogół nie mieszamy odczucia ciepła ze stanem
podniecenia seksualnego lub odczucia zimna z gniewem-tkwią w tym, że czynniki
poznawcze przejmują nad tym kontrolę. Tak więc ten sam czynnik poznawczy, który
powoduje rozluźnienie naczyń krwionośnych, przyczyni się również do tego, że stan
naszego ciała zinterpretujemy jako miłość, a nie po prostu przegrzanie się.
Problem w rozwiązaniu tego zagadnienia tkwi w ograniczoności naszej świadomości.
W zasadzie wszyscy psychologowie chcieliby wiedzieć, czy napięcie wywołane przez
strach da się odróżnić od napięcia wywołanego gniewem lub nawet zimnem. W praktyce
stwierdzają oni, że nie tak łatwo przekonać się o tym.
Pomiary fizjologiczne. Wspomnieliśmy już o tym, że podczas wzbudzenia emocjonal-
nego wiele wskaźników fizjologicznych ulega zmianie. Oczywiste jest pytanie, czy istnieją
różne wzorce reakcji fizjologicznych w zależności od rodzaju emocji. Czy stan
fizjologiczny danego organizmu, kiedy jest on zły, różni się od stanu przestraszonego
organizmu?
W jednym z eksperymentów (Ax, 1953) osoby badane były podłączone do różnoro-
dnych urządzeń mierzących procesy fizjologiczne, a następnie asystent współdziałający
w badaniach denerwował je lub straszył. Strach był wywołany nieumiejętnym posługi-
waniem się aparaturą przez asystenta; złość była spowodowana przez odpowiednio
sformułowane złośliwe uwagi.
Wystąpiły pewne różnice w ogólnym wzorcu reakcji fizjologicznych na obie emocje.
Dokładny wzorzec aktywności zależy jednak nie tylko od siły wzbudzenia emocjonal-
nego, lecz również od całego kontekstu. Ponadto trudno jest powiedzieć, czy te różnice
fizjologiczne odzwierciedlają rzeczywiste, leżące u ich podłoża przyczyny fizjologiczne,
czy też po prostu odzwierciedlają skutki reakcji emocjonalnej. Ax stwierdził, że osoba
rozzłoszczona ma obniżony rytm serca i wzrost napięcia mięśniowego oraz rozkurczo-
wego ciśnienia krwi, podczas gdy osoba przestraszona szybciej oddycha. Ale może to też
być wynikiem usiłowań danej jednostki, żeby poradzić sobie z własną percepcją strachu i
złości. Na reakcje fizjologiczne wpływa to, czy dana jednostka otwarcie wyraża swą złość.
Ponadto, jeżeli nawet wewnętrzny wzorzec wzbudzenia jest nieco różny dla różnych
emocji, pozostaje ciągle pytanie, czy te wzorce wzbudzeniowe są wystarczająco róż-
ne, aby dostarczyć jednostce niezawodnych wskazówek co do emocji, jakiej ona do-
świadcza.
 Biofeedback {Biologiczne sprzężenie zwrotne). Dlaczego nie można po prostu polegać na
słowach ludzi i nie zapytać ich wprost, co odczuwają, kiedy mówią, że coś „czują"? Jeżeli
nawet na takie pytanie otrzymamy odpowiedź, nie będzie to właściwa droga do poznania
na ile odpowiedź ta jest zdeterminowana przez czynniki poznawcze, które wytwarzają
stany ciała, a na ile przez rzeczywiste oszacowanie tych stanów. Ponadto u ludzi
występują dające się w pełni kontrolować stany ciała, których sam człowiek nie potrafi
opisać.
Poruszcie drugim palcem u ręki, a teraz poruszcie trzecim palcem tej samej ręki.
Opiszcie, co różni te dwie czynności. Po prostu nie jest to możliwe. Mimo to fakt, że
posiadacie tak precyzyjną kontrolę dotyczącą ruchów własnych palców, świadczy, iż
Wasz mózg może świadomie posługiwać się własnymi rozkazami motorycznymi, aby
poruszyć tymi palcami. Przypuśćmy, że macie nauczyć kogoś, jak ma poruszać swoimi
palcami lub uszami? Od czego byście zaczęli? Nie ma możliwości dokonania tego przez
opis, musicie posłużyć się bardziej wyszukanymi technikami. Tak samo może być z
emocjonalnymi stanami ciała. Możecie jednak stwierdzić - „ja zawsze wiem, kiedy
jestem głodny, ponieważ wtedy mój żołądek burczy i ściska". Jest to niesłuszne. Ludzie z
usuniętym żołądkiem ciągle mają „skurcze żołądka". Dlaczego czasem odczuwasz te
skurcze dopiero po spojrzeniu na zegarek? Przyczyna tego nie jest dotąd dokładnie
znana.
Jedna z metod próbujących ocenić wiedzę ludzi o stanach własnego ciała to poddanie
kontroli tych stanów i sprawdzenie, czy ludzie mogą reagować stosownie do tego, co się
wydarzy. Większość z wcześniejszych eksperymentów kończyła się niepowodzeniem. W
jednej z takich pionierskich prób zadaniem osoby badanej było przewidywanie, które z
dwu świateł zapali się. Włączenie światła było zdeterminowane przez rytm pracy serca
osoby badanej; jedno ze świateł zapalało się, ilekroć rytm serca wzrastał, drugie natomiast
zapalało się, gdy obniżał się. Po 5000 prób nie zauważono najmniejszego śladu nabycia
umiejętności przewidywania właściwego światła.
Dzisiaj jednak powszechnie praktykuje się poddawanie kontroli przez badanego
wszystkich rodzajów stanów ciała, które są nieuświadamiane, ale wymaga to zastosowa-
nia odpowiednich form pomocy z zewnątrz. Jeżeli poprosimy Was, abyście zaczęli
medytować nad tym, jak zmienić obraz elektrycznej aktywności Waszego mózgu, nie
wiedzielibyście zapewne, jak się do tego zabrać. Ale nie przejmujcie się, można się tego
nauczyć, a mimo to być kompletnie niezdolnym do opisania tego, co się robi (tak jak nie
potrafiliście opisać, w jaki sposób poruszacie własnym palcem).
Tymczasem rozwiązanie polega na posłużeniu się aparaturą elektryczną do wykrywa-
nia sygnału elektrycznego płynącego z mózgu (lub inne procesy ciała), który ma być
poddany kontroli przez badanego. Do kontrolowania fal mózgowych aparat taki jest dość
wygodny. Przewody elektryczne podłączone są do skóry głowy, a powstający potencjał
elektryczny zostaje zmocniony i może być kontrolowany. Potencjał ten z kolei używany
jest do regulowani,! wysokości tonu wytarzanego przez audiooscylator. Osoby badane
słyszą ten ton w sv, lich słuchawkach. Normalnie, aktywność mózgu osoby badanej
zawiera bardzo powolny (około 1 OHz) komponent o dość wysokiej amplitudzie, dzieje się
tak wówczas, gdy nie myśli ona o niczym lub niczego nie ogląda-występuje tu
wspomniany uprzednio rytm typu alfa.
Zadanie osoby badanej polega na wytwarzaniu aktywności typu alfa w stanie czujności
przy całkowitym obudzeniu. W naszym laboratorium stosujemy tę procedurę w sposób
następujący: wtedy, kiedy nie ma komponentu typu alfa w zapisie z mózgu osoby
badanej, słyszy ona równomierny stały ton w słuchawkach. Im więcej jest wytwarzanych
fal typu alfa, tym niższy ton jest prezentowany. Zadaniem osoby badanej jest postępować
tak, aby ton ten stawał się na tyle niski, na ile to jest możliwe. Po treningu wiele osób może
włączać lub wyłączać swój rytm alfa wtedy, kiedy tego chcą.
Kontrolowanie własnych procesów wewnętrznych, takich jak rytm serca i fale
mózgowe, jest również możliwe, chociaż nie łatwe. Wymaga to znalezienia sposobu na
uczynienie tych wewnętrznych stanów łatwo obserwowalnymi przez osoby badane. Tak
więc najnowsze dane prowadzą do obalenia poglądu, że ludzie nie mają żadnego wpływu
na to, co dzieje się w ich ciele. Wiele danych świeżej daty odnosi się do zdolności
człowieka do kontrolowania funkcji własnego ciała, ale z kontroli takiej nie musi on w
pełni zdawać sobie sprawy.
Jak wywołać gniew lub euforię?
Słynny eksperyment przeprowadzony przez Schachtera i Singera (1962) dotyczył
następującego problemu: czy możliwe jest wzbudzenie systemu emocjonalnego różnych
osób w ten sam sposób, ale dający różne efekty w ich zachowaniu, zależnie od sytuacji
zewnętrznej, w jakiej osoby te się znalazły?
Wzbudzenie emocjonalne. Wiele sytuacji emocjonalnych wywołuje hormon adrenalina
(bardziej właściwa nazwa epinefryna) wydzielany wewnątrz ciała. Schachter i Singer
robili osobom badanym zastrzyki z adrenaliny, ale udzielali im fałszywej informacji co do
istoty tych preparatów. W ten sposób wzbudzenie emocjonalne było wywołane przez
substancję pobudzającą, podczas kiedy stan poznawczy był regulowany przez sytuację, w
jakiej znalazła się każda z osób badanych.
Były dwie grupy osób badanych: jedna, która po otrzymaniu zastrzyków została
poinformowana jakich objawów może się spodziewać-grupę tę określimy jako poinfor-
mowaną; druga, która otrzymała zastrzyki, ale została wprowadzona w błąd przez
zapowiedź, że nie wystąpią żadne uboczne efekty, określimy ją jako niepoinformowaną.
Wszystkie osoby badane dobrowolnie uczestniczyły w eksperymencie dotyczącym
badania efektów działania różnych środków farmakologicznych na widzenie.
Każdego z badanych, w momencie gdy przybył na badania, pytano o to, czy zgodzi się
na zastrzyk „z zestawu witamin typu Suproxin". Jeżeli wyrażał zgodę, obecny tam lekarz
dawał mu ten zastrzyk. Ponadto osoby badane wybrane do grupy niepoinformowanej
powiadamiano, że zastrzyk nie spowoduje żadnych skutków ubocznych. Osobom
badanym z grupy poinformowanej powiedziano, że niektórzy z badanych „...odczuwają
uboczne działanie Suproxinu. Te efekty uboczne trwają tylko 15 do 20 minut. Ręce
RYSUNEK 17-15
zaczynają się trząść, serce łomoce, a gorąco uderza do twarzy i występują wypieki". Opis
ten jest w rzeczywistości dokładnym określeniem skutków działania zastrzyku z
adrenaliny.

Warunki sytuacyjne. Po otrzymaniu zastrzyków osoby badane zostały wprowadzone do Wszyscy osobnicy otrzymali
zastrzyki z adrenaliny, ale powiedziano im,
poczekalni, „aby dać czas na zadziałanie zastrzyku". Po wejściu do poczekalni osoba że jest to mieszanina witamin
badana zastawała tam już inną osobę. Dla nas szczególne znaczenie mają dwa z różnych
typów warunków eksperymentalnych, zastosowanych w tym badaniu w celu zaobser-
wowania wpływu sytuacji na osobę badaną: jeden zwany euforycznym, drugi zwany
gniewnym. Mamy zatem cztery grupy eksperymentalne: poinformowaną-eufbrycznq,
GRUPA POINFORMOWANA GRUPA NIEPOINFORMOWANĄ
niepoinformowaną-euforyczną,poinformowaną-gniewną i niepoinformowaną-gniewną. Osoby badane zostały poinformowa- Osoby badane zostały powiadomione,
ne o tym, że wszyscy będą odczuwać
Oprócz grup eksperymentalnych było jeszcze kilka grup kontrolnych, którym w tych uboczne skutki, takie jak wypieki na
że nie będą odczuwać żadnych
twarzy, drżenie rąk oraz przyspiesze- ubocznych skutków
samych warunkach sytuacyjnych nie wstrzykiwano adrenaliny. nie bicia serca

Euforia. W warunkach euforycznych osoba badana wchodząc do poczekalni zastawała

już tam wesołego osobnika. Ta druga osoba w doskonałym humorze puszczała papierowe
samolociki, bawiła się wszystkim, co wpadało jej w rękę, i ćwiczyła sobie grę w
koszykówkę posługując się zgniecionym papierem i koszem na śmiecie. Zaczynała też
namawiać swego towarzysza, aby przyłączył się do zabawy.

Gniew. W tych warunkach osobę badaną zaprowadzono do poczekalni i poproszono o

wypełnienie w całości doprowadzającego do wściekłości kwestionariusza. Jedno z
typowych pytań zawartych w nim miało następującą formę:
POIN- )
FORMOWANY- GNIEWNY NIEPOINFOR- , FORMOWANY- GNIEWNY
Z jak wieloma mężczyznami (poza twoim ojcem) miała twoja matka seksualne POINFORMO- Badany otrzymuje do wy- MOWANY-EUFORYCZNY Badany otrzymuje do wy-
WANY-EUFORYCZNY pełnienia kwestionariusz z pełnienia kwestionariusz z
stosunki pozamałżeńskie? Badany wchodzi do pokoju, obraźłiwymi pytaniami, dru-
Badany wchodzi do pokoju, obraźłiwymi pytaniami, dru-
w którym znajduje się inna ga osoba wypełniająca także w którym znajduje się inna ga osoba wypełniająca także
4 lub mniej osoba. Osoba ta śmieje się, kwestionariusz przejawia osoba. Osoba ta śmieje się, kwestionariusz przejawia
głośno swój gniew tańczy i bawi się głośno swój gniew
tańczy dookoła i bawi się
5 do 9
10 lub więcej

Odpowiedź na to pytanie miała na celu zirytowanie respondentów. Druga osoba

znajdująca się w tym samym czasie w poczekalni przejawiała wzrastające zdenerwowa-
nie, aby wreszcie podrzeć z wściekłością kwestionariusz i na koniec wyjść z pokoju
rzucając go na podłogę.

Wyniki. Zastanówmy się teraz nad tym, do czego doprowadziły te różne warunki. Mamy
osoby badane, których biologiczne systemy są w stanie wzbudzenia i które pozostawiono
w pokoju sam na sam z dziwnie zachowującą się osobą. Jeżeli emocja jest po prostu Badany interpretuje swoje Badany interpretuje swoje
wynikiem reakcji na kombinację stanu wzbudzenia wewnętrznego i sytuacji zewnętrznej, Badany interpretuje swoje Badany interpretuje swoje sensacje jako wzbudzenie zachowanie fizyczne jako
sensacje fizyczne jako efekt sensacje fizyczne jako efekt emocjonalne i włącza się w wzbudzenie emocjonalne
to nie powinno być różnicy między zachowaniem osób z grupy poinformowanej o tym, co uboczny i nie włącza się do uboczny i nie włącza się do euforyczne zachowanie i włącza się w agresywne
będą odczuwały po zastrzyku, a zachowaniem osób z grupy niepoinformowanej. Jeżeli tego, co czyni druga osoba tego, co czyni druga osoba drugiej osoby zachowanie drugiej osoby

stan wzbudzenia jest specyficzny dla określonego typu emocji i niezależny od otoczenia,
to wówczas obie te grupy zachowają się podobnie do siebie w warunkach euforycznych i
podobnie w warunkach gniewnych. Jeżeli zaś czynniki otoczenia zewnętrznego maja
silny wpływ, to wtedy osoby z każdej z grup będą reagować odpowiednio do zachowania
partnera w poczekalni.
To, co stwierdzono, było bardzo proste. Osoby poinformowane spokojnie podchodziły
do swoich zadań, grzecznie czekając lub też wypełniając kwestionariusz i ignorując
błazeństwa współtowarzysza. Osoby niepoinformowane przejawiały jednak tendencję do
naśladowania zachowania swoich współtowarzyszy, stając się euforyczne lub zagniewa-
ne, odpowiednio do nastroju tych partnerów.
Mamy zatem dwie grupy osób badanych, poinformowanych i niepoinformowanych, z
identycznymi stanami wzbudzenia wewnętrznego i identycznymi doświadczeniami
wynikającymi z sytuacji. A jednak postępują oni w różny sposób. Dlaczego? Jedni
spodziewają się wewnętrznych doznań, które odczuwają i (prawidłowo) przypisują je
działaniu zastrzyku, są więc zdolni zająć się swymi sprawami, ignorując błazeństwa RYSUNEK 17-16
współtowarzysza w pokoju. Drudzy natomiast czują bicie serca i rumieńce na twarzy. Nie
znajdują wyjaśnienia dla tych odczuć, ale nabierają one sensu, jeżeli potraktuje się je jako
euforię lub gniew. W ten sposób bez próby szukania wyjaśnienia łatwo poddają się
świata, obejmującego przeszłość, teraźniejszość i oczekiwania dotyczące przyszłości.
manipulacji2.
Ponadto potrzebna jest również możliwość oceny, czy wszystko przebiega prawidłowo.
Czy nasze oczekiwania się spełniają? Jakie przewidywania możemy poczynić na
przyszłość, jeśli sprawy będą biegły nadal w ten sam sposób?
Następnie potrzebny nam jest jakiś sposób korygowania zaburzeń w zachowaniu.
MOTYWACJE A POZNANIE Załóżmy, że pojawia się niezgodność między oczekiwaniem a zdarzeniem. Przyjmijmy,
Istnieje wiele eksperymentów, których wyniki stanowią na ogół poparcie dla tych że musimy dostarczyć w określonym terminie, np. w piątek, pracę seminaryjną, bo
głównych punktów: stany emocjonalne są wypadkową działania trzech różnych czynni- inaczej możemy zawalić rok. Po zbadaniu, jak dalece jesteśmy zaawansowani, docho-
ków -procesów poznawczych (oczekiwania), stanów fizjologicznych i wpływów środowi- dzimy do wniosku, że możemy nie zdążyć. Panika. Napięcie. W jaki sposób nasz system
ska. Mówiąc że czynniki poznawcze odgrywają ważną rolę w regulowaniu zachowania powoduje panikę? Oczywiste jest, iż musi on zacząć od operacji poznawczych, które
emocjonalnego, nie mamy na myśli tego, że ludzie muszą mieć świadomość swych doprowadzą do przewidywań, że nieprzekraczalny termin nie zostanie dotrzymany. Ale
procesów poznawczych. Nieraz, kiedy nas złości lub przeraża czyjaś uwaga lub postępek, na ile świadomość tego faktu zmienia rytm serca, napięcie mięśniowe, wydzielanie potu,
rozum mówi nam, że nie ma się czym tak przejmować, ale nasze reakcje wewnętrzne ciśnienie krwi albo nawet system głodu?
mówią coś całkiem przeciwnego. W takich przypadkach może wystąpić znaczna Przeanalizujmy działanie tego systemu. W procesie aktywnej syntezy tworzą się
rozbieżność między racjonalizacją naszego zachowania a samym zachowaniem. przewidywania dotyczące świata; system pamięci wspomaga ten proces, a działania, jakie
Przełożenie aktywnej interpretacji teorii emocji na nasz model działającego systemu zachodzą, są nieustannie porównywane z tymi, jakie były oczekiwane. Jeżeli te
motywacyjnego oznacza, że musi być zapewnionych kilka istotnych interakcji pomiędzy mechanizmy syntetyzujące i przewidujące nazwiemy procesami poznawczymi, to system
procesami regulującymi zachowanie. Przede wszystkim system taki musi tworzyć model ten będzie wyglądał tak, jak przedstawia to rysunek 17-16. Wykres ten, oczywiście,
wewnętrzny świata, który to model dostarczałby oczekiwań tak ważnych dla emocji. stanowi duże uproszczenie, ale podkreślono na nim fakt, jak ważnym wyjściem jest
Oznacza to, że główną cechą systemu musi być poznanie; aktywne powstawanie obrazu porównanie między poznaniem a działaniem. Jak działa to wyjście? Zadaniem jego jest
regulacja chemicznych i nerwowych czynności systemu. To znaczy, że odpowiedni
poziom niezgodności w porównywaczu poznawczym (PP) wyzwala odpowiednie sub-
2
Na posiedzeniu wyjaśniającym po eksperymencie przedstawiono osobom badanym istotny cel tego stancje chemiczne (w większości hormony) w biochemicznych strukturach ciała i
badania. Poinformowano je, jakiego typu substancja została im wstrzyknięta i jakie byto jej działanie uboczne i zmienia aktywację nerwową struktur mózgowych. Sygnały te są odbierane w toku
że druga osoba towarzysząca im w pokoju była w rzeczywistości jednym z eksperymentatorów.
Jak już objaśnialiśmy w przypisie 2 do rozdz. 16 (s. 562), oszukiwanie osób badanych w eksperymentach normalnej analizy dokonywanej przez różne systemy ciała.
psychologicznych, jakkolwiek czasem konieczne, po przeprowadzonym badaniu musi być zawsze sprostowane Powróćmy do systemu głodu. System głodu zbiera informacje w różny sposób. Przede
podczas sesji wyjaśniającej cel i istotę konkretnego eksperymentu.
wszystkim dokonuje analizy biochemicznej, poza tym posiada on stan docelowy dla
 RYSUNEK 17-18
RYSUNEK 17-17

musi przecież polować na tygrysy, raczej powinien rozwiązywać problemy intelektualne.

Wzrost napięcia i stany ciała związane z polowaniem będą prawdopodobnie szkodliwe
poziomu odżywienia, który stara się utrzymać. Ma on również wytworzony wewnętrzny
dla pracy intelektualnej. Ponadto nie jest wykluczone, że ów biedny człowiek, którego
obraz poszukiwanego celu. Na koniec dokonuje analizy informacji sensorycznej. Procesy
system został po prostu wzbudzony, może zauważyć wszystkie występujące zmiany
poznawcze mogą tu współdziałać w różny sposób. Aktywacja chemiczna wywołana przez
fizjologiczne: przyśpieszenie rytmu serca, głęboki oddech, napięcie, pocenie się, i dojść
PP może wpływać na analizę biochemiczną w stanie głodu. Aktywacja nerwowa może
do wniosku, że się boi. Wtedy rzeczy lecą mu z rąk, skoro bowiem jest przestraszony, to
wpływać na różne procesy, ale głównie na te, które określają wewnętrzny obraz celu.
może powinien uciekać. A wszystko to z powodu terminu pracy seminaryjnej.
Jeżeli zechcemy pokazać te interakcje, to otrzymamy obraz podobny do tego, który
przedstawia rysunek 17-17. System, który zarysowaliśmy, pracuje równocześnie we wszystkich kierunkach.
Aspekt poznawczy strachu może stać się przyczyną biochemicznej (hormonalnej)
Wszystkie systemy motywacyjne mają jednak podobne punkty. Oczywiście wszystkie
stymulacji ciała. Również na odwrót, wydzielanie hormonów może wywołać uczucie
one kontrolują stany biochemiczne, jak również nerwowe. Przeto cały obraz może
strachu. Czy kiedykolwiek będziemy umieli powiedzieć, co było czego przyczyną?
wyglądać tak, jak przedstawia to rysunek 17-18. Zwróćcie uwagę na to, co zostało
Dlaczego martwimy się o to? Bardzo istotną sprawą w tym systemie jest to, w jaki sposób
pokazane. System poznawczy może regulować biologiczne procesy emocjonalne.
różne jego części współdziałają ze sobą. Poznanie i emocje ściśle przeplatają się ze
Podobnie system biochemiczny może regulować działanie. Cały obraz przedstawia się
sobą.
jako kołowy regulacyjny system sprzężenia zwrotnego. Jeżeli działania nie idą dobrze, to
system poznawczy prawdopodobnie wysyła przekazy o błędzie za pomocą stymulacji
chemicznej - może to być wprowadzenie adrenaliny do systemu. Ale stymulacja ta może
mieć dokładnie przeciwny skutek niż ten, który jest potrzebny. Współczesny człowiek nie
DODATEK A
Mierzenie zmiennych
DOZNANIA ZMYSŁOWE
psychologicznych
Zajmując się doznaniami zmysłowymi, takimijak widzenie i słyszenie, musimy pamiętać
orozróżnieniu między światłem i fałami dźwiękowymi występującymi w środowisku
DOZNANIA ZMYSŁOWE fizycznym a doznaniami psychicznymi występującymi w umyśle. Fizyczne aspekty
światła i dźwięku są stosunkowo łatwe do badania, określenia i mierzenia. Możemy
SKALOWANIE dokładnie ustalić rodzaj fali fizycznej - poprzez określenie jej energii lub zmienności
Rodzaje skal ciśnienia w czasie-jak też jej widmo-poprzez określenie ilości energii występującej w
Skala nominalna poszczególnych częstotliwościach. Aspekty psychiczne nie dają się tak łatwo określić.
Skala porządkowa
Skala przedziałowa
Dla dźwięku najbardziej oczywistymi wymiarami psychologicznymi są głośność i
Skala stosunkowa wysokość, ale występują tu również inne doznania związane zjakością dźwięku, jak jego
Skala absolutna barwa, dysonans, konsonans, harmoniczność. Podobnie dla światła najbardziej oczywi-
Techniki skalowania stymi wymiarami psychologicznymi są jasność i barwa, ale inne wyróżnienia, z innych
Skalowanie oparte na pomyłkach punktów widzenia, są tu również możliwe.
Skalo wan ie bezpośredn ie Najprostsze fizyczne rodzaje fal, np. zwykła sinusoidalna fala świetlna produkowana w
Ocenianie wielkości laserze lub fala dźwiękowa z prostego gwizdka czy też elektronicznego oscylatora, mogą
Prawo potęgowe być, jeśli idzie o ich aspekty fizyczne, opisane za pomocą pojęć częstotliwości i
„Ile" wobec „jakiego rodzaju"? intensywności. Zdawałoby się więc, że można by pokusić się o próby łączenia tych
Interpretacja funkcji potęgowej prostych zmiennych fizycznych z psychicznymi doznaniami jasności i barwy czy też
Zakres zastosowania wysokości i głośności. Nie jest to jednak prawidłowe podejście. Po pierwsze dlatego, iż
Porównywanie między modalnościami relacje między nimi nie są całkowicie liniowe: podwojenie intensywności fali fizycznej
Jak skalować? nie prowadzi do podwojenia spostrzeganej jasności lub głośności. Po drugie, nie są to
Metoda rzeczy niezależne: zmiany częstotliwości wpływają jednocześnie na odbiór zarówno
Analiza wyników
Porównywanie między modalnościami
jasności, jak i głośności czy też barwy i wysokości. Wreszcie nie są one stałe: spostrzeganie
Analiza barwy i jasności światła czy też wysokości i głośności dźwięku zależy nie tylko od ich
częstotliwości czy intensywności, lecz także od kontekstu, w jakim występują - to znaczy
od właściwości innych świateł lub dźwięków, które mogą występować w tym samym
czasie. Nawet najprostszy wymiar fizyczny podlega skomplikowanej analizie w układzie
nerwowym. Nie należy popełniać błędu polegającego na mieszaniu psychicznych doznań
głośności, jasności, wysokości i barwy z fizycznymi właściwościami intensywności i
częstotliwości (rys. A-l i tabela A-l). Są to różne rzeczy.
Badając relacje między właściwościami fizycznymi i psychicznymi, możemy dokład-
nie mierzyć te pierwsze, lecz dla określenia tych drugich dysponujemy jedynie naszymi
jednostkowymi doznaniami. Chcąc badać doznania psychiczne ludzi musimy ich prosić
aby powiedzieli nam coś o swoich wrażeniach. Pytanie po prostu o to, co ktoś spostrzega,
jest jednak zbyt niepewnym sposobem. To, co usłyszymy w odpowiedzi od danej osoby,
będzie bowiem wynikiem nie tylko rzeczywistej reakcji jej systemów sensorycznych, lecz
także jej znajomości języka i jej oczekiwań dotyczących tego, co powinna powiedzieć.
Prowadzone od wielu lat badania nad danymi introspekcyjnymi pozwoliły zrozumieć
niektóre trudności wynikające z takiego bezpośredniego podejścia. Przy zachowaniu
odpowiedniej ostrożności możliwe jest jednak zdobycie wiedzy o spostrzeżeniach, z
 Tabela A-l
Zmienne fizyczne
Zmienne psychologiczne Pierwszego rzędu Drugiego rzędu
Słyszenie
Głośność Intensywność dźwięku Częstotliwość fal dźwiękowych
(Hz)
Wysokość Częstotliwość fal dźwiękowych Intensywność dźwięku
(Hz)
Barwa (jasność) Skład złożonej fali dźwiękowej -
Donośność (wielkość) Częstotliwość i intensywność -
Gęstość Częstotliwość i intensywność -
Konsonans (zgodność) Struktura harmoniczna Muzyczne współbrzmienie
Dysonans (szorstkość)
Hałaśliwość Intensywność Układ częstotliwości, parametry
czasowe
Przykrość Intensywność Układ częstotliwości, znaczenie

Widzenie
Jasność Intensywność światła Długość fali świetlnej, adaptacja
oka
Odcień (barwa) Długość fali Struktura widma, intensywność
odcień światła otaczającego
Nasycenie (soczystość barwy) Struktura widma Światło otaczające
Kontrast Intensywność, długość fali, światło -
otaczające

małym ryzykiem niewłaściwej interpretacji. Ważną rzeczą jest przy tym umiejętność
stawiania właściwych pytań.
Dobrą techniką badania wrażeń zmysłowych jest ograniczanie zadania osoby badanej
do decyzji elementarnych - czy wystąpił bodziec; czy dwa bodźce są takie same czy też
różne-czyli do operacji wykrywania i porównywania. Zamiast więc pytania: ,,Co
usłyszałeś?", należy zapytać: „Czy słyszałeś cokolwiek?" Zamiast prośby o opisanie
doznania, należy zapytać: „Czy te dwie rzeczy były takie same czy nie?" Stosując takie
proste i bezpośrednie pytania w odpowiednio starannie przygotowanych eksperymen-
tach, możemy dowiedzieć się bardzo wiele o podstawowych mechanizmach procesów
przetwarzania informacji sensorycznych.

SKALOWANIE
Posłuchajmy jakiejś muzyki. Jak głośno ona brzmi? Rzecz jasna, narzucającą się
odpowiedzią jest stwierdzenie w rodzaju: niezbyt głośno lub niezwykle głośno. Ale
stwierdzenie to nic nam nie daje. Potrzebujemy jakiegoś precyzyjnego sposobu określa-
nia, co właściwie słyszymy: powinien to być przy tym sposób pozwalający na uogólnienia
514 RYSUNEK A-l dotyczące wielu ludzi, a także pozwalający na przewidywania dotyczące odczuwania
odbioru nowych dźwięków. Co więcej, chcąc zrozumieć działanie układu nerwowego,
musimy umieć powiązać subiektywne wrażenia dotyczące głośności ze znanymi
właściwościami fizycznymi dźwiękowi właściwościami systemu sensorycznego. Krótko
mówiąc, potrzebujemy precyzyjnych określeń o charakterze ilościowym, a nie słów w
rodzaju: „ależ to jest bardzo głośne". Jeśli idzie o zagadnienia omawiane w tej książce,
potrzebujemy jakiegoś sposobu skalowania lub pomiaru naszego odbioru głośności i
wysokości dźwięku, jasności światła, barwy i jego odcieni.
Rodzaje skal
Spróbujmy podstawić liczby pod zmienne psychologiczne. Nasze zadanie polega na do-
kładnym określeniu stosunków liczbowych istniejących między właściwościami fizycz-
nymi a przeżyciami psychicznymi. Aby spełnić to wymaganie, musimy rozporządzać
jakąś metodą psychologicznego pomiaru wrażeń: techniką skalowania. Nie wystarczy
jednak przypisać liczby doznaniom psychicznym; musimy też wiedzieć, jakiego ro-
dzaju operacje matematyczne możemy wykonywać na tak przypisanych liczbach.
Skala nominalna. Na przykład, jeśli liczby przypisywane są dowolnie różnym przed-
miotom - podobnie jak numeruje się koszulki graczy w koszykówkę lub piłkę nożną - do-
konujemy czynności pozwalającej na identyfikowanie różnych przedmiotów. Takie
przypisywanie liczb jest równoważne z możliwością nazywania tych przedmiotów, lecz
jest oczywiste, że przypisywanie z kolei tym liczbom jakiejkolwiek wartości nie ma
żadnego sensu. Stąd ten rodzaj przypisywania liczb jakimś przedmiotom jest najmniej
znaczącym sposobem wykorzystywania liczb przy skalowaniu czegokolwiek. Tak
utworzoną skalę liczbową nazywamy skalą nominalną (nominowanie w celu nazwania
obiektu).
Skala porządkowa. Następny stopień skalowania osiągamy wtedy, kiedy liczby przypi-
sane przedmiotom korespondują w jakiś sposób ze swoimi matematycznymi wartościa-
mi. W tym przypadku najczęściej stosowanym krokiem jest takie uporządkowanie
skalowanych przedmiotów, aby przypisywane liczby odzwierciedlały owo uporządko-
wanie. Ten typ skali nazywany jest skalą porządkową (uporządkowaną ze względu na
pewien układ odniesienia). Skalą porządkową jest np. skala twardości skał albo jakości
pociętych kloców drewna, pod warunkiem że, im twardsza skała lub lepsza jakość
drewna, tym większa liczba na skali. Podobnie, jeśli ludzi znajdujących się w jakimś
pomieszczeniu ustawimy w porządku alfabetycznym i pierwszej osobie w szeregu damy
numer 1, a następnym kolejne numery, to utworzymy w ten sposób skalę porządkową.
Ktoś, kto ma numer osiem, nie jest jednak dwa razy większy od kogoś, kto ma numer
cztery: oznacza to tylko, że występuje on dalej w alfabecie.
Skala przedziałowa. Lepszą niż skala porządkowa jest skala, w której różnice w liczbach
odpowiadają różnicom w wartości psychologicznej. Skale, w których odstępy między
liczbami mają charakter znaczący, nazywane są skalami przedziałowymi. Używane
zwykle skale temperatury są skalami przedziałowymi (Celsjusza lub Fahrenheita).
Temperatura, którą określamy jako 0°, jest całkowicie arbitralna, lecz różnica w
temperaturze między przedmiotem, który ma 80°, a przedmiotem, który ma 70°, jest
dokładnie taka sama, jak różnica między przedmiotem, który ma 40°, a przedmiotem,
który ma 30°. Stosunki między nimi nie mają tu znaczenia. Przedmiot, który ma
temperaturę 80°, nie jest dwa razy cieplejszy od przedmiotu, który ma 40°. W skali
przedziałowej jedynie różnice między wartościami skali mają znaczenie. Wartość, która
jest przypisywana zeru, jest zupełnie dowolna i może być zmieniona bez wpływu na
trafność skali.
Skala stosunkowa. Wreszcie na koniec spośród metod skalowania najbardziej pożąda-
nych wymieńmy taką technikę, która prowadzi do uzyskania znaczących odstępów i
znaczących stosunków między liczbami, czyli skalę stosunkową. W ten sposób, kiedy
znamy czyjś wzrost w centymetrach i ma on wartość 180, oznacza to, że ten ktoś jest dwa
razy wyższy od kogoś, kto ma 90 cm wzrostu. W tej skali znaczenie mają zarówno
odstępy, jak i punkt zerowy. Pomiar temperatury w skali Kelvina, czyli temperatury
absolutnej, pokazuje nam istotę skali stosunkowej. Długość, wzrost, waga, system
monetarny są przykładami pomiarów w skali stosunkowej. Skale stosunkowe nie są
jednak szczytowym osiągnięciem wśród rodzajów skal, ponieważ przypisywanie liczb
poszczególnym przedmiotom jest wciąż cokolwiek arbitralne. Możemy przecież powie-
dzieć, że czyjś wzrost wynosi 80 cali, 6,67 stopy, 203 centymetrów lub 2,22 jarda.
Pomnożenie wszystkich wartości skali przez jakąkolwiek liczbę stałą nie zmienia ani
właściwości odstępów na skali, ani właściwości stosunków.
Skala absolutna. Czasem możemy napotkać przykłady absolutnego przypisywania liczb
przedmiotom. Dzieje się tak wtedy, kiedy przypisywanie liczb jest tak ściśle określone, że
w żaden sposób nie możemy zmieniać liczb ani nawet ich mnożyć, gdyż wpływa to na
stosunki istniejące między nimi (punktami skali). Skala taka nazywana jest skalą
absolutną. Liczba elementów w stosie jest obliczana w skali absolutnej.
Techniki skalowania
W psychologii podczas przypisywania liczb właściwościom psychicznym posługujemy
się wieloma różnorodnymi sposobami. Dwie procedury są współcześnie najczęściej
używane i traktowane jako podstawowe. Pierwsza z nich nazywana jest skalowaniem
opartym na pomyłkach, druga skalowaniem bezpośrednim.
Skalowanie oparte na pomyłkach. W tej procedurze psychologiczny dystans między
dwoma obiektami określany jest przez to, ile razy są one mylone ze sobą. Wyobraźmy
sobie, że chcielibyśmy określić względne odstępy słodkości psychologicznej dla różnych
ilości stężenia cukru (sacharozy). Weźmy filiżankę destylowanej wody o dokładnie
zmierzonej pojemności, wrzućmy do niej dokładnie odmierzoną 1 łyżeczkę cukru. Daje RYSUNEK A-2
to nam roztwór o określonym stopniu słodkości. Nazwijmy ją słodkością wzorcową.
Teraz weźmy 10 filiżanek i przygotujmy inne roztwory, pięć stopniowo coraz mniej
słodkich w stosunku do wzorca, pięć zaś stopniowo coraz bardziej słodkich. Uzyskamy
więc 11 roztworów wody z cukrem różniących się od sąsiednich w bardzo niewielkim
stopniu.

Ilość cukru rozpuszczonego

ir / filiżance wody destylowanej

0,5 łyżeczki 1,1 lyzeczk

0,6 łyżeczki 1,2 lyżeczk
0,7 łyżeczki 1,0'lyżeczka łyżeczk
0,8 łyżeczki (wzorzec) 1=4 lyżeczk Wzorzec
0,9 łyżeczki 1,5 łyżeczk Stężenie roztworu porównywanego

Prosimy osoby badane o spróbowanie pary takich roztworów, przy czym każda para
zawiera zawsze roztwór wzorcowy oraz drugi o innym stężeniu cukru (porównywany z
wzorcem) i wskazanie, który z nich wydawał się im słodszy. W ten sposób możemy
określić względną wrażliwość smakową1.
Gdy stężenia będą względnie podobne (np. przy porównywaniu roztworów z 1,0
łyżeczką i 1,1), będą one często mylone. Jeśli natomiast stężenia będą bardzo różne (np.
przy porównywaniu roztworów z 1,0 łyżeczką i 1,5), dokładność porównań zbliżać się
będzie do J 00%. Względnie typowy zbiór wyników takich porównań przedstawiono na
rysunku A-2.
Zbiór tych wyników pokazuje, na ile dokładnie osoba badana umie odróżnić dwa
poziomy słodkości-jeden o wartości wzorcowej 1,0 i drugi o wartościach porównywa-
nych, które podano na osi poziomej. Funkcja ta jest nazywana funkcją psychometryczną.
Odgrywa ona bardzo ważną rolę. Widzimy, że kiedy porównujemy na przykład roztwór o
stężeniu 1,4, jest on oceniany jako słodszy od wzorca w 88% przypadków. Innymi słowy,
błąd w ocenie występuje tylko w 12% przypadków. Jeśli popatrzymy na rysunek A-2,
zauważymy, że 12% błędów w ocenie słodkości roztworu występuje również wtedy, gdy
stężenie nieco słabsze od 0,7 jest porównywane z wzorcem 1,0.
Jeśli stężenia 1,4 oraz 0,7 są równie często mylone z wzorcem, czy nie oznacza to, iż
pozostają one w równej odległości od wzorca na psychologicznej skali wartości?
Podstawą metody skalowania opartego na pomyłkach jest następujące założenie:
• Dwie różnice fizyczne, które bywają równie często mylone, są psychologicznie sobie
równe.
Jest to podstawa skalowania opartego na pomyłkach. Pozwala ona na obliczanie różnic
między wartościami skali psychologicznej. To zaś pozwala stwierdzić, że przedmioty
mierzone są na skali przedziałowej.
Skalowanie oparte na pomyłkach odegrało niezmiernie ważną rolę w historii
psychologii. Było ono podstawą szerokiego i bardzo ważnego zastosowania metody
skalowania w psychologii, mianowicie w skali inteligencji (I.I.). Dalsze omówienie
założeń i implikacji tej metody skalowania przedstawiamy w Dodatku B.
Skalowanie bezpośrednie. Alternatywna metoda przypisywania liczbowych wartości
skali zjawiskom psychicznym jest znacznie prostsza niż metoda skalowania opartego na
pomyłkach: prosimy po prostu ludzi, aby przypisali liczby cechom fizycznym w sposób
proporcjonalnie odpowiadający ich subiektywnym doznaniom. Podstawowa procedura
w tej dziedzinie została zapoczątkowana przez prof. S. S. Stevensa w czasie jego pracy na
Uniwersytecie Harvardzkim. Dalszą część tego rozdziału poświęcimy opisowi tej metody
i kilku sposobów jej zastosowania.

1
Oczywiście w rzeczywistym eksperymencie moglibyśmy zapewne pozwolić sobie na określanie słodkości Ocenianie wielkości
w terminach uwzględniających molarne stężenie sacharozy, a nie w tak prosty sposób, jak ilość łyżeczek cukru
w filiżance destylowanej wody. Do porównywania słodkości wykorzystywalibyśmy osoby o dużym doświad- Podstawowa technika jest bardzo prosta. Osobie badanej eksponuje się bodziec i prosi się
czeniu w tego typu zadaniach. Prosilibyśmy ich o porównywanie roztworów w identycznych pojemnikach,
zawierających dokładnie wymierzoną ilość płynu. Byliby też proszeni o wypluwanie płynu za każdym razem,
ją, aby oceniła go względem wzorca. Stevens (1956) opisuje powstanie tej techniki w
aby nic nie zostało połknięte. Po każdej próbie musieliby płukać usta jakimś neutralnym płynem, zapewne następujący sposób:
wodą destylowaną. Kolejność substancji podawanej do porównania i wzorca zmieniałaby się losowo, tak aby
osoba badana nie wiedziała, który roztwór jest wzorcem. Byłaby ona pytana tylko o to, który płyn był słodszy, „Wszystko zaczęło się od przyjaznej sprzeczki z kolegą, który powiedział:
pierwszy czy drugi. «Zdajesz się utrzymywać, że każda głośność ma swoją liczbę i że, jeśli ktoś wyda jakiś
 ton, będę mógł mu powiedzieć jaka to liczba». Odpowiedziałem mu: „To
interesująca idea. Wypróbujmy ją". Zgodziliśmy się, że tak jak przy każdym
zagadnieniu pomiaru musimy najpierw ustalić jakiś moduł-wielkość naszej
jednostki - wydałem więc głośny ton i zgodziliśmy się jego głośność uznać za 100.
Potem wydawałem serie dźwięków o różnym natężeniu w przypadkowym porząd-
ku, on zaś, ku zdziwieniu nas obojga, przyporządkowywał liczby tym dźwiękom w
idealnie zgodny sposób.
Takie więc było pierwsze praktyczne zastosowanie tej metody. Dopiero po kilku
miesiącach pracy nad jej techniką odkryłem - a raczej skojarzyłem sobie - że jest ona
bardzo podobna do metody stosowanej przez Richardsona i Rossa (1930), którą
opisałem w 1938 r. (Stevens i Davis, 1938). Jak łatwo człowiek zapomina!
W każdym razie dowody zgromadzone w ostatnich dwu latach wskazują, że me-
toda oceniania wielkości, jeśli jest właściwie stosowana, może dostarczyć pros-
tych i bezpośrednich sposobów określania skali subiektywnej wielkości. Meto-
da ta ma szerokie możliwości zastosowań, lecz podobnie jak wszystkie metody psy-
chofizyczne ma swoje pułapki i źródła potencjalnych błędów. W każdej okreś-
lonej sytuacji większość czynników zakłócających może być zapewne wykryta i usu-
nięta albo zrównoważona poprzez odpowiedni schemat eksperymentu" (s. 21).
Po latach doświadczeń z ocenianiem wielkości jako narzędziem pomiaru subiektyw-
nych doznań wydaje się, że jest to metoda rzetelna i nie budząca większych zastrzeżeń.
Jest prosta i efektywna. Daje wyniki pewne. Tak pewne, że można ją wykorzystać
podczas wykładów do demonstracji skalowania nie obawiając się przy tym, że otrzyma
się wyniki fałszywe. Największe trudności w tej metodzie mogą wystąpić wtedy, gdy
eksperymentator próbuje jej pomagać sugerując na przykład, że osoba badana może
wyznaczyć sobie granicę wchodzących w grę liczb: albo też eksponując wzorzec
wielokrotnie, ażeby osoba badana go nie zapomniała: albo też przedłużając próby, aby
zebrać jak najwięcej wyników dla uzyskania wysokiej statystycznej wiarygodności.
Wszystkie tego rodzaju ulepszenia w rzeczywistości pogarszają wyniki. Jak stwierdza
Stevens, eksperymentator „powinien trzymać swoje nerwy na wodzy i pozwolić osobom
badanym formułować ich własne sądy". W rzeczywistości nie jest nawet potrzebna
prezentacja wzorca. Osobom badanym należy pozwalać na przypisywanie liczb, jakie im
wydają się najbardziej odpowiednie, do każdego prezentowanego bodźca. Jest to dla osób
badanych znacznie bardziej naturalne niż arbitralne poinformowanie ich, jaka liczba
powinna być użyta w stosunku do pierwszego bodźca. Obecnie wielu eksperymentatorów
nie używa liczb. Zamiast tego stosują oni procedurę zwaną porównywaniem miedzy
modalnościami (opisaną nieco dalej).
Prawo potęgowe
W odniesieniu do wielu funkcji sensorycznych wrażenia psychiczne odzwierciedlające
fizyczną intensywność bodźca dadzą się przedstawić za pomocą funkcji matematycz-
nej -funkcji potęgowej. Dla przykładu głośność i jasność wzrastają, jeśli chodzi o ich
subiektywną wielkość, proporcjonalnie do potęgi vh (pierwiastka sześciennego) fizycznej
intensywności światła lub dźwięku. Ciężkość wzrasta z potęgą 1,5 rzeczywistej wagi
(ciężaru) danego przedmiotu; psychologiczna ocena czasu trwania dźwięku rośnie niemal
liniowo (z potęgą 1) wraz z rzeczywistym przekazem czasu mierzonego w sekundach.
Ogólnie dla wielu zjawisk sensorycznych:
/ = kJ",
gdzie /to ocena wielkości psychologicznej, /to intensywność fizyczna, zaś/? to wykładnik
potęgowy określający zależność między wielkością fizyczną a psychologiczną, k to
pewna arbitralnie ustalona stała, służąca po prostu do otrzymania wielkości psycholo-
gicznej w liczbach używanych przez osoby badane. Jeśli głośność wzrasta z pierwiastkiem
sześciennym intensywności dźwięku, top = ]/i lub 0,3. Jeśli dźwiękowi o intensywności 1
osoba badana przypisała liczbę 100, to wtedy k= 100. Możemy więc przewidywać, że
dźwięk o intensywności 8 wywoła u osoby badanej odpowiedź 200. Tego typu zależność
nazywana jest prawem potęgowym, ponieważ podnosimy intensywność fizyczną do
potęgi (Jp), aby uzyskać wielkość psychologiczną. (Zauważmy, że nie jest to funkcja
wykładnicza-wyrażenie pJ byłoby wykładnicze. W funkcji potęgowej interesująca nas
zmienna J jest podnoszona do potęgi. W funkcji wykładniczej zmienna ta byłaby w
wykładniku potęgi). Zależność ta nazywana jest również prawem Stevensa od nazwiska
psychologa, który opracował tę technikę, opisał ją jako pewną standardową procedurę i
udowodnił jej użyteczność w wielu zakresach badań.
,,Ile" wobec ,,jakiego rodzaju"
Wyróżniamy dwa rodzaje wrażeń: jeden, który łączy się z pytaniem ile, oraz drugi, który
łączy się z pytaniem, jakiego rodzaju lub gdzie? Wydaje się, że prawo Stevensa dotyczące
funkcji potęgowej ma zastosowanie do wszystkich zależności między zmiennymi
fizycznymi a psychologicznymi, które łączą się z pytaniem ile? Wyodrębnienie tych dwu
rodzajów wrażeń jest proste, ale ważne.
Kontinuum psychologiczne łączące się z pytaniem ile ma charakter addytywny.
zmienia się przechodząc z jednego poziomu na drugi poprzez dodawanie lub odejmo-
wanie od czegoś, co już istnieje. Ciężar jest takim addytywnym wymiarem, ponieważ
zwiększamy go lub zmniejszamy przez dodanie lub odjęcie pewnej masy. Co więcej,
zakładamy, że psychologiczny odpowiednik ciężkości zależy od liczby i tempa reakcji
neuronów. Większy ciężar odpowiada większej liczbie reakcji. Głośność, natężenie
zapachu lub smaku, siła ścisku ręki, intensywność doznawanego wstrząsu elektrycznego
wydają się wymiarami addytywnymi. Wszystkie więc podlegają funkcji potęgowej.
Pasuje do nich intuicyjnie pojęcie czegoś wzrastającego. Takie addytywne kontinuum
nazywane jest kontinuum protetycznym.
Kontinuum psychologiczne łączące się z pytaniem jakiego rodzaju lub gdzie ma
charakter substytutywny; zmienia się od jednej wartości do drugiej poprzez zastąpienie
Tabela A-2

Ocenianie Wykładnik
Głośności (jedno ucho) 0,3
Jasności, oko zaadaptowane do ciemności, kąt 5° 0,3
Zapachu kawy 0,55
Smaku sacharyny 0,8
Smaku soli 1,3
Smaku sacharozy 1,3
Chłodu (na ramieniu) 1,0
Ciepła (na ramieniu) 1,6
Grubości drewnianych klocków wyczuwanej palcami 1,3
Ciężkości podnoszonych ciężarów 1,5
Siły ścisku ręki 1,7
Głośności własnego głosu 1,1
Wstrząsu elektrycznego aplikowanego na palce (60 Hz) 3,5
Długości linii 1,0
Wielkość bodźca (jednostki arbitralne)

starej nową. Jeśli będziemy naciskali na skórę, zmiany nacisku będą miały charakter
addytywny, nacisk ma bowiem wymiar protetyczny. Lecz jeśli zmienimy miejsce nacisku
na skórę, czynność nasza będzie miała charakter substytutywny. Usuwamy bowiem
poprzedni nacisk i zastępujemy nowym w innym miejscu. Psychologiczny odpowiednik
wymiaru substytuty wnego wyraża się w tym, że pewna grupa neuronów przestaje działać,
a inna grupa neuronów zaczyna pracować. Wysokość dźwięku, odczuwane nachylenie
ciała, odczuwanie położenia przedmiotu, lokalizacja dźwięku mają charakter substytu-
tywny. Wymiary te niekoniecznie podlegają funkcji potęgowej. Pasuje do nich intuicyjnie
pojęcie, że coś jest czymś zastępowane. Takie kontinuum substytutywne nazywane jest
kontinuum metatetycznym.

Interpretacja funkcji potęgowej

P
Funkcję potęgową zapisujemy po prostu jako: J=KI . Logarytmując obie strony tego Wielkość bodźca (jednostki arbitralne)
równania, otrzymamy RYSUNEK A-3. Źródło: Słevens (1961a).

log J-p\ogI+\og k.

Jest to proste. Oznacza to, że jeśli w układzie współrzędnych odłożymy na osi pionowej
logarytm natężenia wrażenia psychicznego, a na osi poziomej logarytm intensywności
fizycznej, to otrzymamy w efekcie linię prostą, której nachylenie wyraża/?, zaś logarytm k
przesunięcie. Punkty te możemy też nanieść na specjalny papier do wykresów, na którym
obydwie osi podane są w skali logarytmicznej - papier taki nazywamy logarytmicznym.
Zabieg ten pozwala nam na bardzo łatwe testowanie funkcji potęgowej; mianowicie, gdy
wyniki są umieszczone na papierze logarytmicznym, powinny one leżeć na linii prostej.
Jak to przedstawiono na rysunku A-3, wykresy na papierze logarytmicznym są bardzo
proste i łatwe do wykonania. Zauważmy przy okazji, że oceny spostrzeganej długości
zmieniają się prawie dokładnie wraz z długością rzeczywistą. Wykładnik funkcji
potęgowej wynosi 1,0, co oznacza, żeJ-kJ. Ponieważ p = 1, prawo potęgowe sprowadza
się w tym przypadku do zwykłej proporcjonalności.
Zakres zastosowania
Techniki oceny wielkości można wykorzystywać niemal do wszystkich wymiarów
psychologicznych o charakterze addytywnym (lub protetycznym). Sellin i Wolfgang
(1964) używali tej techniki jako narzędzia do mierzenia, jaką wagę społeczeństwo
przywiązuje do poszczególnych przestępstw i kar. Dla przykładu osoby badane
(sędziowie sądów dla nieletnich, oficerowie policji, studenci college'u) oceniały wagę
przestępstw. Sądziły one, przykładowo, że kradzież samochodu i porzucenie go jest o 0,1
raza mniej poważne niż zrabowanie 5 dolarów i zranienie ofiary. Waga przestępstwa
wzrastała 2,5 raza, jeśli było ono połączone z zabiciem ofiary. Natomiast ocenę wagi
rabunku w zależności od ilości zrabowanych pieniędzy określa funkcja potęgowa o
wykładniku 0,17. Tak więc, aby jedno przestępstwo było dwakroć poważniejsze niż
drugie, ilość ukradzionych pieniędzy musi być 70 razy większa (70°'17 = 2).

Porównywanie między modalnościami

Jednym z problemów oceniania wielkości jest problem zaufania do liczb. Jaką właściwie
liczbę powinniśmy przypisać danemu wrażeniu? Popatrzmy na jasność tej stronicy
książki. Jaką liczbę możemy jej przypisać? 10? 1000? 45,239? Co do techniki oceniania
wielkości podnoszone są często poważne zastrzeżenia, ponieważ wydaje się, iż zasady
rządzące matematycznymi właściwościami liczb mogą tak wpływać na wyniki, że te
układają się w funkcję potęgową, a leżące u ich podstaw wrażenia psychiczne wcale jej nie Kara (w jednostkach 30-dniowych)
podlegają. Jedną z odpowiedzi na tę krytykę jest pytanie, skąd brałaby się tak duża RYSUNEK A-5. Źródło: Stevens (I966a).
zgodność wyników, kiedy to samo zadanie wykonują różni ludzie. Przecież z całą
pewnością doświadczenia ludzkie różnią się, toteż możemy oczekiwać, że znajdzie to
swoje odzwierciedlenie w ocenianiu. Ale, jeśli nawet w samej procedurze tkwiłby jakiś Prostym sposobem uniknięcia tego rodzaju krytyki jest po prostu nieużywanie liczb.
artefakt prowadzący zawsze do funkcji potęgowej, to dlaczego wysokość dźwięków i Łatwo to zrobić prosząc oceniających, aby subiektywną wielkość bodźca wyrażali za
lokalizacja nie podlegałyby temu? pomocą jakiegoś wyniku, który byłby równy tej subiektywnie odczuwanej wielkości.
Taką prostą metodą jest np. polecenie badanym, żeby słuchając dźwięków o różnej
intensywności informowali o ich głośności poprzez zaciskanie swojej ręki tak silnie, jak
bardzo głośny wydaje im się dźwięk. My zaś możemy mierzyć siłę ścisku za pomocą

RYSUNEK A-4. Źródło: Stevens (1966a). RYSUNEK A-6. Źródło: Stevens (1961a).
Tabela A-3. Wykładniki funkcji równych wrażeń (nachylenia prostej)
przewidywane na podstawie skal stosunkowych wielkości subiektywnej
oraz otrzymane na podstawie procedury porównywania z siłą ścisku dłoni"

Skala stosunkowa Skalowanie za pomocą ścisku dłoni

Kontinuum Wykładnik Zakres bodźca Wykładnik Wykładnik
funkcji potęgowej przewidywany uzyskany
Wstrząs elektryczny (prąd 60 3,5 0,29-0,72 mA 2,06 2,13
cykli)
Temperatura (ciepło) 1,6 2,0-14,5°C powyżej tem- 0,94 0,96
peratury neutralnej
Ciężkość podnoszonych cię- 1,45 28-480 g 0,85 0,79
żarów
Nacisk na dłoń 1,1 227-2.268 g 0,65 0,67
Temperatura (zimno) 1,0 3,3-30,6'C poniżej tempe- 0,59 0,60
ratury neutralnej
Wibracja o częstotliwości 60 0,95 17-48 dB odnosząca się w 0,56 0,56
Hz przybliżeniu do progu Względna intensywność bodźców kryterialnych
Głośność białego szumu* 0,6 59-95 dB w odniesieniu do 0,35 0,41
0,0002 dyny/cm2
Głośność dla tonów o czę- 0,6 47-87 dB w odniesieniu do 0,35 0,35
stotliwości 1/000 Hz* 0,0002 dyny/cm2
Jasność (luminacja) białego 0,33 59-96 dB w odniesieniu do 0,20 0,21
światła 10"10 lambertów

" Źródło: Stevens (196la).

* Należy tu wspomnieć o pewnym zagadnieniu technicznym, które często jest powodem zamieszania. W
tekście stwierdziliśmy, że wykładnik dla oceny głośności jako funkcji intensywności dźwięku ma wartość 0,3.
Natomiast w niniejszej tabeli wielkość tego wykładnika wynosi 0,6. Skąd ta rozbieżność? Chodzi po prostu o to,
że dźwiękmożna mierzyć zarówno w jednostkach energii, jak i amplitudy. Intensywność dźwięku odnosi się do
pomiarów energii: poziom ciśnienia dźwiękowego (PCD) odnosi się do pomiarów amplitudy. Energia dźwięku
jest wprost proporcjonalna do kwadratu amplitudy dźwięku (/ = A2). Stąd, jeśli wykreślimy funkcję potęgową,
uzyskamy:
3 2 0 1
J = /»> = (A ) - = A™.
Obydwa wykładniki są poprawne: 0,6 stosuje się w pomiarach ciśnienia dźwiękowego, a 0,3 w pomiarach
intensywności dźwięku.

Względna intensywność bodźców kryterialnych

dynamometru. Możemy też poprosić osobę badaną, aby oceniała głośność tonu za
pomocą odpowiedniej jasności światła, albo też rysowała linię tak długą jak bardzo
szorstki wydawał jej się papier ścierny, albo wreszcie, żeby aplikowała odpowiednio silny
wstrząs elektryczny odpowiadający wielkością psychicznemu odczuciu siły zapachu
kawy. Czy metoda taka nie wydaje się nazbyt dziwna? Wypróbuj ją (porównaj
RYSUNEK A-7. Górny: Funkcje równych wrażeń uzyskane przez porównywanie siły ścisku ręki z różnymi
eksperyment opisany nieco dalej). W opisie wydaje się ona może nieco niezwykła, lecz w bodźcami kryterialnymi. Względne położenie funkcji wzdłuż osi poziomej jest dowolne. Linia przerywana
praktyce jest całkiem prosta i bezpośrednia. przedstawia nachylenie równe 1,0 w tych współrzędnych. Dolny: Funkcje równych wrażeń uzyskane przez
Możemy też przewidywać, jakie powinny być wyniki takiego porównania między porównywanie głośności z różnymi bodźcami kryterialnymi. Względne położenia funkcji są dowolne,
natomiast nachylenia linii wyznaczone są przez uzyskane dane. Źródło: Stevens (19664).
różnymi modalnościami. Porównajmy dla przykładu dwa kontinua A i B. Określiwszy
wielkość wzorcową dla każdego wymiaru stwierdzamy, że wartości intensywności
wynoszą IA oraz IB, zaś oceny wielkości psychologicznych JA oraz JB możemy POWIERZCHNIE
przedstawić następująco: Weź kartkę poliniowanego papieru i oznacz linie
od A do H.Następnie oceń wielkość każdego koła w
stosunku do powierzchni wzorcowej. Nie dokonuj
Dla oceny A: żadnych obliczeń, zapisz po prostu swoje subiektywne
wrażenie. Koło wzorcowe ma wartość 1. Zakryj pozostałe
kota, a następnie kolejno je odkrywaj. Jeśli będzie Ci się
wydawać, że dane koło jest 5 razy większe od koła
wzorcowego, zapisz dlań cyfrę 5. Jeśli myślisz, że inne
koło stanowi 1/10 powierzchni koła wzorcowego, zapisz
1/10. Na raz oglądaj tylko jedno koło. Nie wracaj do swoich
poprzednich odpowiedzi, nie patrz na pozostałe koła ani też
na koło wzorcowe.

Zaś dla oceny B:

Kiedy następnie poprosimy nasze osoby badane, aby w odpowiedzi na spostrzegany

bodziec A o intensywności IA zareagowały taką intensywnością /B na wymiarze B, która
pod względem psychologicznym byłaby równa IA, to wtedy wiemy, że

oraz że:

Jeśli więc będziemy chcieli określić wartość IB dla oceny B odpowiadającej ocenie \
to otrzymamy

i wyciągając b-ty pierwiastek po obydwu stronach:

gdzie RYSUNEK A-8

Kiedy na wykresie zestawimy intensywność bodźca B, którą osoba badana przypisuje

subiektywnemu odczuciu intensywności bodźca A, nadal otrzymujemy funkcję potęgo-
wą. Wykładnik tej funkcji potęgowej otrzymany w wyniku porównywania między
modalnościami wyraża się stosunkiem wykładników, które uzyskujemy w eksperymen-
cie nad ocenianiem wielkości.
Jak skalować?
Metoda. Weź poliniowany arkusz papieru i oznacz linie od A do H (8 linii). Swoje
odpowiedzi będziesz zapisywać na tych liniach. Przedstawimy ci serię nieuporządkowa-
nych bodźców. Zadanie twoje polegać będzie na natychmiastowym określeniu wrażenia
psychicznego, jakiego będziesz doznawać przy każdym bodźcu. Będziesz to robić za
pomocą liczb. Nie próbuj wykonywać żadnych obliczeń: zapisuj po prostu to, co ci
przyjdzie do głowy.
Pierwszy z przedstawionych Ci bodźców jest wzorcem. Przypisz mu wartość 1.
Następnie, kiedy będziesz przyglądać się kolejnym bodźcom, przypisuj im również
liczby - tak aby odzwierciedlały one Twoje subiektywne wrażenia. Jeśli np. jakiś bodziec
będzie Ci się wydawać 20-krotnie intensywniejszy, przypisz mu wielkość 20. Jeśli zaś
wydawać Ci się będzie, że ma '/s intensywności wzorca, przypisz mu liczbę 0,2 (lub Vs)
itd. Możesz posługiwać się ułamkami, liczbami bardzo dużymi lub bardzo małymi.
Musisz po prostu pamiętać, żeby każdy zapis liczbowy był proporcjonalny do Twoich
subiektywnych wrażeń.
Zapisuj swe odpowiedzi na arkuszu kolejno od góry do dołu. Nie patrz przy tym na
swoje poprzednie odpowiedzi. Najlepiej po napisaniu odpowiedzi zakryj ją, zanim
przystąpisz do następnej. Nie przejmuj się też, jeśli w którymś momencie zacznie Ci się
wydawać, że nie pamiętasz, jaka była wartość wzorcowa. Wszystko będzie dobrze.
Pamiętaj, że liczby należy przypisywać bodźcom zgodnie z bezpośrednimi wrażenia-
mi, jakie wywarły one na Tobie. Wartość wzorcowa wynosi 1. Jeśli bodziec przewyższa
 LICZBA KROPEK
Weź czystą kartkę papieru i oznacz na niej
linie od A do H. Następnie oceń liczbę kropek
znajdujących się w poszczególnych kwadratach
w porównaniu z liczbą kropek znajdujących się
w kwadracie wzorcowym. Nie wykonuj żadnych
obliczeń. Zapisz po prostu swoje subiektywne
wrażenie. Liczbie kropek w kwadracie wzorcowym
przypisano wartość 1.
Wzorzec

RYSUNEK A-9

5-krotnie wartość wzorcową, przypisz mu wartość 5. Wykonaj teraz obydwa zadania - na

ocenę powierzchni i ocenę liczebności.

Analiza wyników. Nanieś na rysunek A-10 liczby przypisane poszczególnym bodźcom w

ocenie powierzchni i liczebności (zastosuj różne symbole posługując się ołówkiem, aby
można było zetrzeć zapis). Być może, okaże się przydatna zamiana ułamków zwykłych RYSUNEK A-10
na dziesiętne (posłuż się tabelą A-4). Zwróć uwagę, że na osi poziomej każdego wykresu w
odpowiadających im miejscach zostały naniesione bodźce. Skale na osi poziomej i
pionowej wykresu są skalami logarytmicznymi. Znaczy to, że wykres przedstawiliśmy na
papierze logarytmicznym. Zastosowanie papieru tego rodzaju powinno sprawić, że
punkty przedstawiające Twoje wyniki powinny układać się wzdłuż linii prostych. W
rzeczywistości wiele punktów ułoży się losowo, co wynika ze zmienności statystycznej
(„szumów"), tak że faktycznie nie będą one leżeć na linii prostej. Jeśli jednak przez te
punkty poprowadzisz dwie najbardziej zbliżone do prostych linie -jedną przez punkty
odnoszące się do danych o powierzchni, drugą przez punkty odnoszące się do danych o
liczebności - to odchylenia nie powinny być zbyt znaczne.

Tabela A-4. Zamiana niektórych ułamków na liczby dziesiętne

Vj2 0,03 732 0,28 '732 0,53 »/32 0,78

7l6 0,06 7l6 0,31 7l6 0,56 13
/l6 0,81
V32 0,09 '732 0,34 '732 0,59 "/32 0,84
h 0,13 7s 0,38 78 0,63 78 0,88
732 0,16 '73 2 0,41 2l
/32 0,66 2
732 0,91
7|6 0,19 7l6 0,44 n
/l6 0,69 7l6 0,94
7J2 0,22 ]
732 0.47 23/
32 0,72 3
732 0,97
A 0,25 <h 0,50 74 0,75
h 0,50 '/•> 0,11 Vl6 0,063 V40 0,025
h 0,33 7io 0,100 Vl7 0,059 Vso 0,020
U 0,25 7l! 0,091 Vis 0,059 'Ao 0,017
h 0,20 7l2 0,083 Vl9 0,053 770 0,014
0,17 Vi 3 0,077 V20 0,050 7so 0,013
h 0,14 Vl4 0,071 725 0,040 •Ao 0,011
h 0,13 Vl5 0,067 V30 0,033 Aoo 0,010

Porównywanie między modalnościami. Pamiętamy, że jeden z zarzutów, jakie stawia się
procedurom oceny wielkości, polega na tym, iż w tego typu badaniach wymaga się od
osób badanych, aby dawały odpowiedzi w postaci liczb, co jest raczej dosyć arbitralnym
sposobem postępowania. Nie musimy jednak posługiwać się liczbami. Wykonajmy więc
raz jeszcze eksperyment z oceną liczebności posługując się przy odpowiedziach
rysowaniem odpowiednich kół zamiast liczbami. Rysuj więc koła, które swoją wielkością
będą odpowiadać liczebności kropek. Nie jest to tak trudne, jak się wydaje. Jeśli masz
wrażenie, że kropek jest 5 razy więcej niż w przypadku wzorcowym, narysuj koło, którego
powierzchnia będzie 5-krotnie większa od koła wzorcowego. Właściwie nie powinno się
w ogóle myśleć o liczbach: należy po prostu dokładnie się przyjrzeć i rysować na
wyczucie.
Analiza. Zestaw wielkości kół odpowiadające liczebności kropek. Aby to zadanie
ułatwić, przedstawimy wykres na rysunku A-ll, na którym bodźce oznaczające
liczebności są już naniesione na oś poziomą. Na-osi pionowej nanieś wielkości Twoich
kół. Wielkość koła przedstawiana na wykresie powinna odpowiadać średnicy koła
Wzorzec
Wartości przypisane liczebnościom
RYSUNEK A-ll
mierzonej w calach (używaj znów ołówka). (Przydatna okaże się także tabela A-4
przestawiająca zamianę ułamków na liczby dziesiętne.)
Sprawdź, czy możesz przewidzieć swoje wyniki. Wróć do funkcji oceny wielkości dla
tych dwóch bodźców. Odszukaj liczbę, którą przypisałeś liczebności bodźca C. Następnie
spójrz na funkcję oceny wielkości powierzchni, która powinna dać wynik identyczny.
(Przez naniesione punkty należy przeprowadzić możliwie prostą linię interpolując
wynik, gdyż jest mało prawdopodobne, aby jakakolwiek wielkość spośród kół, które
podaliśmy, odpowiadała dokładnie szukanej liczbie). Teraz już wiadomo, w jaki sposób
liczby pozwalają przewidywać zgodność powierzchni kół z liczebnością. W zasadzie po
sprawdzeniu kilku wartości liczebności i powierzchni kół można wykreślić całą
przewidywaną funkcję. Na ile one pasują do siebie?
DODATEK B
Charakterystyki funkcjonowania PROBLEM DECYZJI
W większości rzeczywistych decyzji, jakie musimy podejmować, nie ma rozwiązania,
którego poprawność byłaby zagwarantowana. W wielu sytuacjach trzeba wybierać
PROBLEM DECYZJI
między działaniami, które mogą mieć zarówno dobre, jak i złe następstwa, w nadziei
GRA W KOŚCI zminimalizowania szans niepowodzenia i zmaksymalizowania szansy uzyskania
Reguła określania kryterium dobrego rezultatu.
Trafienia i chybienia
Fałszywe alarmy
Zmiana kryterium
Charakterystyka funkcjonowania
Oceny pewności
Rozkład normalny
PROBLEMY
Problem tryskoczy przeciwpożarowych
Pamięć
Gra w kości po raz drugi

RYSUNEK B-l

W niniejszym Dodatku przeanalizujemy pewną często spotykaną, prostą formę

podejmowania decyzji. Sytuację tę można opisać następująco. Po pierwsze, istnieje
pewna informacja, którą dana osoba wykorzystuje przy podejmowaniu decyzji. Infor-
macja ta pochodzi z obserwacji dokonywanych przez osobę podejmującą decyzję.
Wyniki tych obserwacji oznaczamy literą O. Po drugie, jedyny wybór, przed jakim stoi
osoba podejmująca decyzję, polega na wyborze, które z dwóch działań, A czy B, zamierza
wykonać. I wreszcie, wybór ten może być poprawny lub niepoprawny. Tak więc mamy
prosty łańcuch zdarzeń z czterema możliwymi wynikami, który przedstawiono na
rysunku B-l. Typowym przykładem takiej sytuacji jest opisana poniżej gra w kości.

GRA W KOŚCI
Grasz w grę polegającą na odgadywaniu. Twój partner rzuca trzy kostki. Dwie z tych
kostek są normalne, a jedna jest bardzo szczególna pod tym względem, że trzy jej boki są
oznaczone cyfrą „3", zaś pozostałe trzy boki-cyfrą „0". Twoje zadanie polega na W tabeli B-l podano liczbę możliwych układów kostek dla wszystkich wyników.
odgadywaniu, którym bokiem do góry upadla specjalna kostka; partner podaje ci tylko A teraz przypuśćmy, że otrzymaliśmy wynik 10. Na ile sposobów mogło to się zdarzyć?
sumę punktów ze wszystkich trzech kostek. (Oczywiście, jeśli ogólna suma punktów Spojrzawszy na tabelę B-l widzimy, że może to się zdarzyć na trzy sposoby, jeśli na
wynosi 2, 3, lub 4, to specjalna kostka musiała wypaść na „0"; jeśli ogólna suma wynosi specjalnej kostce wypadło 0, i na sześć sposobów, jeśli wypadło na niej 3: jest więc ogółem
14, 13, lub 15, to specjalna kostka musiała paść na „3".) Powiedziano Ci, że ogólna suma dziewięć sposobów, kiedy te trzy kostki mogą dawać w sumie wynik 10. Tak więc,
wynosi 8. Co powinieneś powiedzieć? ponieważ wiemy, że uzyskaliśmy wynik 10, to wiemy także, że przeciętnie w 6/9
3
przypadków zdarzy się to wtedy, gdy na specjalnej kostce wypadnie 3, zaś w /<>
Twoja obserwacja O wynosi 8. przypadków wtedy, gdy na specjalnej kostce wypadnie 0. Jeśli więc przewidujemy, że
Alternatywa A: Zadecydować, że wypadła 3. wynik 10 oznacza, iż na specjalnej kostce wypadło 3, to będziemy mieli słuszność
przeciętnie w 6 próbach na 9, zaś pomylimy się w 3 próbach na 9. Gdybyś był
Możliwe wyniki: 1. Była 3. Wygrywasz zakład. zawodowym graczem, to powiedziałbyś: wynik 10 oznacza, że są szansę 2 do 1 lub 6 do 3,
2. Wypadło 0. Tracisz postawione pieniądze. że na specjalnej kostce wypadnie 3.

Alternatywa B: Zadecydować, że 3 nie wypadła.

Możliwe wyniki: 1. Wypadła 3. Tracisz postawione pieniądze. Reguła określania kryterium
2. Wypadło 0. Wygrywasz.
Wydawałoby się, że gdy ogólny wynik wynosi 10, to zawsze warto powiedzieć, iż na
Ważną cechą tej sytuacji jest to, że na ogół nie możesz uniknąć popełniania błędów. Nie specjalnej kostce wypadło 3-bo przecież ma się wówczas większe szansę wygrania.
ma żadnego sposobu, który by gwarantował podejmowanie bezbłędnych decyzji. Istotnie, spójrzmy na poniższą tabelkę:
W celu przeanalizowania tej gry w kości, rozpatrzmy wszystkie jej możliwe wyniki. Po
Ogólny Procent przypadków, w których
pierwsze, ile może być różnych wyników? No cóż, najniższy możliwy wynik otrzyma się wynik na specjalnej kostce jest „ i "
wtedy, gdy na dwóch normalnych kostkach wypadnie „ 1 " , a na specjalnej kostce
1 V9 = 33%
wypadnie „0": daje to w sumie 2. Najwyższy wynik otrzymamy wtedy, gdy na dwóch 8 *h = 44%
normalnych kostkach wypadnie po „6", a na specjalnej kostce wypadnie „3": w sumie 9
s
/9 = 5 6 %
daje to 15. Tak więc jest 14 możliwych wyników, od 2 do 15. 10
6
/9 = 6 7 %
11 5/7 = 71 %
Teraz spróbujmy określić, jakie są szansę, że uzyskamy każdy z 14 wyników w 12 Vs = 80%
przypadku, gdy na specjalnej kostce wypadnie „ 3 " lub „0". Aby to zrobić, musimy 13 V.i= 100%
obliczyć, w ile różnych sposobów mogą ułożyć się kostki, tak aby w sumie dać określony
wynik. Poniżej pokażemy, w jaki sposób się to oblicza. Ogólnie biorąc, procent przypadków, w których poprawne będzie stwierdzenie, iż na
Przypuśćmy, że w sumie wypadło 8: może to się zdarzyć w różne sposoby, zależnie od specjalnej kostce wypadło 3, wzrasta stale w miarę jak rośnie ogólny wynik, przy czym
tego, czy na specjalnej kostce wypadła 3 czy 0. szansę wygrania są większe niż przegrania dopiero wtedy, gdy ogólny wynik wynosi 9 lub
więcej. Tak więc wydawałoby się, że dobra reguła decyzyjna będzie brzmieć następująco:
Jeśli na specjalnej kostce wypadła 3: „powiedz, że na specjalnej kostce wypadło 3 zawsze wtedy, gdy wynik ogólny wynosi 9
lub więcej". Spójrzmy, jakie byłyby tego skutki.
Na dwóch normalnych kostkach musiało w sumie wypaść 5. Może się to
zdarzyć czterema różnymi sposobami: na dwóch normalnych kostkach mogło
Trafienia i chybienia. Przypuśćmy, że rzucaliśmy kostkę 100 razy i za każdym razem
wypaść 1 i 4, 2 i 3, 3 i 2, lub 4 i 1.
musieliśmy zdecydować, czy na specjalnej kostce wypadło 3. Stosujemy regułę decyzyj-
ną, nakazującą odpowiadać „tak" za każdym razem, gdy ogólny wynik wynosi 9 lub
Jeśli na specjr- nej kostce wypadło 0:
więcej. Teraz spójrzmy na tabelę B-l. Będziemy odpowiadać tak (tzn., że na specjalnej
Na dwóc- normalnych kostkach musiało w sumie wypaść 8. Mogło się to kostce wypadło 3), gdy ogólny wynik wyniesie 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15. W innych
zdarzyć pięci ima sposobami: na dwóch normalnych kostkach mogło wypaść 2 i przypadkach będziemy mówić nie. Lecz jest 36 możliwych kombinacji dwóch norma-
6, 3 i 5, 4 i 4, 5 i 3 lub 6 i 2. lnych kostek, a jeśli na specjalnej kostce wypada 3, to tylko 26 spośród tych kombinacji
 Tabela B-l Zmiana kryterium. Możemy mieć wpływ na częstość poprawnych odgadnięć, że na
Liczba sposobów, jakimi może się to zdarzyć, specjalnej kostce wypadło „3", zmieniając wynik krytyczny, przy którym zaczynamy
jeśli na specjalnej kostce wypadło: odpowiadać „nie" zamiast „tak". Gdy jednak wynik krytyczny zmienia się, zmienia się
Ogólny „0" „3
także liczba trafień i fałszywych alarmów. Wskaźniki trafień i fałszywych alarmów są ze
wynik sobą powiązane; zwiększając jeden z nich, zawsze zwiększamy i drugi. Ten ścisły związek
0 0 0 między wskaźnikiem trafień i wskaźnikiem fałszywych alarmów odgrywa bardzo ważną
1 0 0 rolę w teorii. Wynik krytyczny, na którym opieramy nasze decyzje, nazwijmy kryterium.
2 1 0 Zawsze, gdy ogólny wynik równa się kryterium lub przekracza je, mówimy, że na
3 2 0
4 3 0 specjalnej kostce najprawdopodobniej wypadło „3"; w przeciwnym razie mówimy, że
5 4 1 prawdopodobnie wypadło „0".
6 5 2
7 6 3 Wskaźnik fałszywych alarmów Wskaźnik trafień
8 5 4
9 4 5 Kryterium Ułamek Procent Ułamek Procent
10 3 6 1 «/36 100
3
'/36 100
36
2 «/36 100 /36 100
11 2 5 36
3 «/36 97 /36 100
12 1 4 36
4 3V36 92 /36 100
13 0 3 5 30/36 36/J6 100
14 0 2 83

15 0 1 6 «/36 72 35/36 97
16 0 0 7
2l
/36 58 33/36 92
15 30
8 /36 42 /36 83
Suma 2ć
9 '%6 28 /36 72
kombinacji: 36 36 2l
10 */36 17 /36 58
3 15
11 /36 8 /36 42
l0
12 '/36 3 /36 28
daje ogólny wynik 9 lub więcej. (Wyniki mniejsze od 9 - t o jest 8, 7, 6 i 5-możemy 13 %6 0
6
/36 17
otrzymać w 10 sposobów). A więc mówiąc tak odpowiemy trafnie w 26 spośród 36 prób, 14 °/36 0
3
/36 8
15 °/36 0 '/36 3
w których na specjalnej kostce istotnie wypadła 3. Chybimy w 10 spośród 36 prób, w
których na specjalnej kostce w rzeczywistości wypadła 3.
Procent przypadków, w których uzyskujemy trafienie poprawnie decydując się Charakterystyka funkcjonowania. Łatwiej jest spostrzec związek między fałszywymi
powiedzieć „tak, wyszła 3", przedstawia się jako/? (taki 3). I znaczy „pod warunkiem, że" alarmami i trafieniami, jeśli umieścimy je na wspólnym wykresie, jak pokazano na
lub „przy danym". Tak więc określenie to brzmi: „proporcja trafień jest równa/; (tak 13), rysunku B-2. Związek ten zwany jest charakterystyką funkcjonowania1. Krzywa ta
co oznacza proporcję tak, pod warunkiem, że na specjalnej kostce rzeczywiście wypadła pokazuje wyraźnie, że zmiana kryterium (liczby umieszczone pod poszczególnymi
3". W tym przypadku wskaźnik trafień, czyli p (tak I 3) = 26/36 równa się 72%. Podobnie punktami) zmienia zarówno procent trafień, jak i procent fałszywych alarmów.
wskaźnik chybień p (nie I 3) wynosi '%6, czyli 28%. O tym, że reguła decyzyjna zawsze musi być związana ze stosunkiem między
trafieniami a fałszywymi alarmami, można przekonać się też w inny sposób - spójrzmy
Fałszywe alarmy. A co wtedy, gdy na specjalnej kostce naprawdę wypadło 0? Zaczynamy znów na rozkład wyników przedstawionych w tabeli B-l. Następnie narysujmy wykres
reagować słowem tak za każdym razem, gdy ogólny wynik wynosi 9,10,11 lub 12. Tak tych rozkładów (rys. B-3). Są to te same informacje, które pierwotnie były przedstawione
więc spośród 36 kombinacji dwóch normalnych kostek, jakie występują, gdy na w tabeli, lecz teraz jest oczywiste, dlaczego zawsze muszą być błędy. Rozkład ogólnych
specjalnej kostce wypadło 0, dokładnie 10 z nich prowadzi do ogólnego wyniku 9 lub wyników (na wszystkich kostkach), otrzymywanych wtedy, gdy na specjalnej kostce
więcej, podczas gdy 26 pozostałych kombinacji prowadzi do ogólnego wyniku równego 8
lub mniej. Powiedzenie tak, gdy dane zdarzenie nie zachodzi, zwane jest fałszywym
1
Początkowo związek ten otrzymano w badaniach nad odbiornikami radarowymi, których zadaniem było
określić, czy obserwowany sygnał jest prawdziwym sygnałem, czy po prostu szumem. Stąd też krzywe te
alarmem. W tym przypadku wskaźnik fałszywych alarmów wynosi 10/36: p (tak I 0) = nazwano charakterystyką funkcjonowania odbiornika (Receiver Operating Characteristic), czyli krzywą ROC.
= 1O/36=28%. Termin krzywa ROC jest nadal szeroko stosowany w literaturze psychologicznej.
 RYSUNEK B-2
Wskaźnik fałszywych alarmów
wypadło 0 (rozkład po lewej), pokrywa się w znacznym stopniu z rozkładem wyników,
otrzymywanych wtedy, gdy na specjalnej kostce wypadło 3 (rozkład po prawej). Na to
pokrywanie się rozkładów nie można nic poradzić: jeśli ogólny wynik wynosi 8, to
mogliśmy go otrzymać niezależnie od tego, co wypadło na specjalnej kostce. Na rysunku
zaznaczono kryterium równe 11. Przy tej wartości kryterium decydujemy się powiedzieć,
że na specjalnej kostce wypadło 3, jeśli otrzymaliśmy ogólny wynik 11 lub więcej;
wówczas szansa, że odgadliśmy prawidłowo, jest równa szansie, że uzyskaliśmy
obserwację 11 lub więcej z rozkładu narysowanego po prawej stronie. Szansa fałszywego
Ogólny wynik
(suma punktów na kostkach)
RYSUNEK B-3
alarmu jest równa szansie, że obserwacja 11 lub więcej pochodzi z rozkładu narysowa-
nego po lewej stronie. Tak więc po prostu sprawdzając, jaka część każdego rozkładu leży
na prawo od kryterium, możemy przekonać się, w jaki sposób wskaźniki trafień i
fałszywych alarmów zmieniają się w miarę obniżania lub podwyższania kryterium.
Oczywiście jest to dokładnie to samo, co robiliśmy przy rysowaniu charakterystyki
funkcjonowania.
Charakterystyka funkcjonowania pokazuje, w jaki sposób osiągane rezultaty zmieniają
się, gdy zmieniamy regułę decyzyjną. A teraz zastanówmy się, co się stanie, jeśli
uczynimy zadanie łatwiejszym? Przypuśćmy, że zmieniliśmy naszą grę w kości w ten
sposób, iż specjalna kostka ma 6 na trzech ściankach i 0 na pozostałych trzech ściankach.
Co wtedy? Pozostawiamy rozwiązanie tego problemu Czytelnikowi. Narysuj nowy
rozkład obserwowanych wyników dla przypadku, gdy na specjalnej kostce wypadła 6.
(Masz już rozkład, gdy na specjalnej kostce jest 0). Narysuj teraz charakterystykę
funkcjonowania. Powinien na niej być punkt, w którym wskaźnik trafień wynosi 83%, a
wskaźnik fałszywych alarmów 8%. Jeśli takiego punktu nie ma, to musisz zapoznać się
lepiej z treścią paragrafu o charakterystyce funkcjonowania.
Oceny pewności
Wykres przedstawiający rozkłady mówi nam coś jeszcze o regule decyzyjnej: jeśli po
prostu przyjmiemy strategię polegającą na mówieniu „3", gdy ogólny wynik przekroczy
kryterium, to tracimy informację. Są przypadki, gdy nie mamy absolutnie żadnych
wątpliwości co do ścisłości naszej odpowiedzi, lecz są też przypadki gdy wiemy, że po
prostu zgadujemy: w jaki sposób reguła decyzyjna określa to? Odpowiedź jest prosta.
Zawsze, gdy otrzymujemy niski ogólny wynik, powiedzmy między 2 a 4, jesteśmy pewni,
że na specjalnej kostce wypadło 0; zawsze, gdy otrzymujemy wysoki wynik, powiedzmy
między 13 i 15, jesteśmy pewni, że na specjalnej kostce wypadła 3. Gdy ogólny wynik
wynosi 8 lub 9, wówczas zgadujemy. Tak więc możemy odpowiedzieć czymś więcej niż
samym tak lub nie na pytanie, czy na specjalnej kostce wypadło 0 czy 3: możemy także
dodać stwierdzenie, jak pewni jesteśmy swej odpowiedzi. Możemy łatwo zmodyfikować
nasze odpowiedzi dodając stwierdzenia typu „Jestem bardzo pewien", „Jestem dosyć
pewien" lub „Po prostu zgaduję" do naszego stwierdzenia tak lub nie. Gdy to uczynimy,
wówczas w rzeczywistości jest sześć reakcji:
Tak, na specjalnej kostce wypadła 3 i jestem
bardzo pewny
pewny
niepewny
Nie, na specjalnej kostce wypadło 0 i jestem
niepewny
pewny
bardzo pewny
RYSUNEK B-4
próbach na specjalnej kostce wypadło 0, zaś w 100 próbach wypadło na niej 3. Po tym
eksperymencie klasyfikujemy reakcje według tego, czy wynikły one z 3 czy z 0 na
specjalnej kostce. Przypuśćmy, że stwierdziliśmy, co następuje.

Reakcje Liczba przypadków, gdy

na specjalnej kostce było

„0" „i"
A. Tak - bardzo pewny 0 17
B. Tak-pewny 17 41
C. Tak-niepewny 11 14
D. Nie-niepewny 30 20
E. N i e - pewny 25 8
F. Nie-bardzo pewny 17 0
OGÓŁEM: 100 100

Nie troszcząc się o wyliczenie, jakie kryterium reprezentuje każda reakcja, przyjmijmy
po prostu, że możemy traktować te reakcje tak, jak gdyby każda wynikła z przyjęcia
Te sześć reakcji można uporządkować według sumy punktów na wszystkich kostkach, pewnego kryterium i teraz-jeśli reakcje odznaczające się określonym stopniem pew-
przy czym reakcja „bardzo pewny, że wypadła 3", zawsze wiąże się z najwyższym wy- ności połączymy z reakcjami o większej pewności:
nikiem, a „bardzo pewny, że wypadło 0", zawsze wiąże się z wynikiem najniższym.
Gdybyśmy narysowali, w jaki sposób reakcje wynikają z rozkładów wyników na Reakcje (Na specjalnej kostce (Na specjalnej kostce
było „O") było „3")
wszystkich kostkach, to moglibyśmy uzykać coś podobnego do wykresu przedstawionego Wskaźnik fałszywych Wskaźnik trafień
na rysunku B-4. alarmów
Te oceny pewności są niezwykle użyteczne. Zwróćmy uwagę, że możemy traktować te A 0 17
sześć różnych reakcji niemal tak, jak gdybyśmy mieli sześć różnych kryteriów reagowa- B lub A 17 58
nia. Tak więc charakterystykę funkcjonowania można narysować tak, aby odzwiercied- C, B lub A 28 72

lała oceny pewności, a nie kryteria ilustrowane przez nią uprzednio. Aby tego dokonać, D, C, B lub A 58 92
po prostu należy zwrócić uwagę, że szansa odpowiedzenia tak ze stopniem pewności E, D, C, B lub A 83 100
F, E, D, C, B lub A 100 100
pewny lub większym jest wyznaczona przez szansę, że ogólny wynik na wszystkich
kostkach jest 11 lub więcej. Tak więc w przykładzie pokazanym na rysunku B-4 związek
Jeśli wyznaczymy na wykresie wskaźniki trafień i fałszywych alarmów, to otrzymamy
między kryteriami a ocenami pewności wygląda następująco:
charakterystykę funkcjonowania (rysunek B-5) - tę samą krzywą, którą przedstawiono na
rysunku B-2.
Aby symulować Połącz te reakcje
kryterium Dokładnie w ten sam sposób analizujemy prawdziwe dane, z tą tylko różnicą, że w
prawdziwym eksperymencie nie uzyskalibyśmy tak „czystych" wyników. Ludzie nie
13 Tak - bardzo pewny
11 Tak - bardzo pewny i pewny trzymają się tak konsekwentnie ustanawianych przez siebie kryteriów. Jednakże
9 Każda z reakcji tak niekonsekwencje te są stosunkowo niewielkie.
7 Nie - niepewny i każda z reakcji tak
5 Nie - niepewny, pewny i każda z reakcji tak
2 Wszystkie reakcje w ogóle
Rozkład normalny
Zwróćmy uwagę, że dla wyznaczenia charakterystyki funkcjonowania nie musimy
wiedzieć naprawdę, jakie są kryteria. Musimy wiedzieć jedynie, jakie są wskaźniki trafień Osoby badane prosimy, aby słuchały bardzo słabego sygnału, który podaje się co pewien
i fałszywych alarmów dla różnych reakcji. czas za pośrednictwem pary słuchawek. Chcemy ustalić, czy mogą usłyszeć ten sygnał,
Przypuśćmy, że rozegraliśmy tę grę w kości 200 razy. Przypuśćmy ponadto, że w 100 czy też nie. W rzeczywistości sprawa jest jednak znacznie bardziej złożona, ponieważ
 RYSUNEK B-5 Zakładamy, że osoba badana, która stara się wykryć sygnał, wybiera jakieś kryterium:
jeśli jej obserwacja przekracza to kryterium, to mówi „sygnał". W przeciwnym razie
mówi „brak sygnału". Na podstawie wskaźnika trafień i wskaźnika fałszywych alarmów
staramy się ustalić różnicę (separation) między rozkładami, którymi muszą się posługi-
wać badani przy podejmowaniu swych decyzji. Następnie, na podstawie określonych
przez nas rozkładów, staramy się dojść do wniosku, w jaki sposób system słuchowy musi
przetwarzać sygnały.
Rozpatrzmy teraz parę przykładów. Przedtem jednak musimy przedstawić pewien
specjalny typ rozkładu obserwacji, zwany rozkładem normalnym.
Przy okazji gry w kości opracowaliśmy rozkład ogólnych wyników, to jest sumy
punktów na wszystkich kostkach (rysunek B-3). Na ogół jednak często spotyka się

Tabela B-2. Wysokość (Y) rozkładu normalnego oraz procent powierzchni

pod krzywą rozkładu na prawo od danego kryterium

Wskaźnik fałszywych alarmów

badani zawsze coś słyszą: muszą oni zadecydować, czy to, co usłyszeli, było podanym
sygnałem, czy też po prostu wynikiem występujących normalnie fluktuacji wrażeń
słuchowych. Fluktuacje te wynikają z różnych powodów. W wielu eksperymentach po
prostu podajemy przez słuchawki także szum, aby przekonać się, jak dobrze osoby
badane potrafią wyodrębnić sygnał z tego szumu. Kryterium Y Procent Kryterium Y Procent Kryterium Y Procent
Dla badanego sytuacja ta jest bardzo podobna do sytuacji opisanej jako gra w kości.
Słucha on przez pewien czas, kiedy to może być podany sygnał, co daje mu w rezultacie -3,0 0,004 99,9 -1,0 0,242 84,1 1,0 0,242 15,9
-2,9 0,006 99,8 -0,9 0,266 81,6 1,1 0,218 13,6
jakąś obserwację - przypomina to nasze rzucanie kostek i otrzymanie jakiegoś ogólnego
-2,8 0,008 99,7 -0,8 0,290 78,8 1,2 0,194 11,5
wyniku. Pytanie brzmi: „Czy obserwacja ta jest wynikiem sygnału czy tylko szumu?", -2,7 0,110 99,7 -0,7 0,312 75,8 1,3 0,171 9,7
analogiczne pytanie dla gry w kości oczywiście brzmiało: „Czy ten ogólny wynik -2,6 0,014 99,5 -0,6 0,333 72,6 1,4 0,150 8,1
uzyskaliśmy w rezultacie tego, że na specjalnej kostce wypadło 0 czy, że wypadło 3. -2,5 0,018 99,4 -0,5 0,352 69,2 1,5 0,130 6,7
-2,4 0,022 99,2 -0,4 0,368 65,5 1,6 0,111 5,5
-2,3 0,028 98,9 -0,3 0,381 61,8 1,7 0,094 4,5
-2,2 0,035 98,6 -0,2 0,391 57,9 1,8 0,079 3,6
-2,1 0,044 98,2 -0,1 0,397 54,0 1,9 0,066 2,9

-2,0 0,054 97,7 0 0,399 50,0 2,0 0,054 2,3

-1,9 0,066 97,1 0,1 0,397 46,0 2,1 0,044 1,8
-1,8 0,079 96,4 0,02 0,391 42,1 2,2 0,035 1,4
-1,7 0,094 95,5 0,3 0,381 38,2 2,3 0,028 1,1
-1,6 0,111 94,5 0,4 0,368 34,5 2,4 0,022 0,8

-1,5 0,130 93,3 0,5 0,352 30,1 2,5 0,018 0,6

-1,4 0,150 91,9 0,6 0,333 27,4 2,6 0,014 0,5
-1,3 0,171 90,3 0,7 0,312 24,2 2,7 0,010 0,4
-1,2 0,194 88,5 0,8 0,290 21,2 2,8 0,008 0,3
-1,1 0,218 86,4 0,9 0,266 18,4 2,9 0,006 0,2
RYSUNEK B-6
RYSUNEK B-7 Średnia jest równa RYSUNEK B-8

-5 -4

odmienny typ rozkładu. Rozkład ten nosi nazwę rozkładu normalnego i jego znajomość
jest niezmiernie użyteczna. Ma on szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach badań, z
psychologią włącznie, i zwykle okazuje się, że jeśli nawet badane rozkłady rzeczywiste nie
są normalne, to rozkład normalny jest doskonałym przybliżeniem rozkładu rzeczywis-
tego. Na rysunku B-6 przedstawiono rozkład normalny. Zwróćmy uwagę, że wygląda on
bardzo podobnie do rozkładu gry w kości, z tą różnicą, że jest narysowany linią ciągłą, a
nie łamaną. Wynika to stąd, że ogólny wynik gry w kości może być tylko liczbą całkowitą,
taką jak 6 czy 7, nie może zaś przybierać wartości pośrednich. Natomiast rozkład
normalny może przybierać wartości odpowiadające każdej liczbie rzeczywistej dodatniej
lub ujemnej. Rozkład normalny pokazany powyżej charakteryzuje jedna liczba - wartość
średnia, czyli przeciętna. Został on narysowany w taki sposób, że ma wartość średnią
równą zeru. Gdybyśmy chcieli, aby miał on wartość średnią równą np. 1,5, to rozkład ten
trzeba by po prostu przesunąć w prawo, tak abyjeden szczyt znajdował się nad punktem o
wartości 1,5; rozkład taki przedstawiono na rysunku B-7.
W tabeli B-2 podano wartości rozkładu normalnego. Znajdujemy tu wysokość krzywej
dla różnych wartości na osi poziomej. Oprócz tego podano, jaki procent powierzchni pod
krzywą znajduje się na prawo od każdego z kryteriów. Tymi ostatnimi wartościami
posługujemy się przy obliczaniu charakterystyk funkcjonowania.
Zwykle interesuje nas, jak daleko od siebie znajdują się średnie wartości dwóch
rozkładów. Przypuśćmy, że przeprowadzamy wspomniany przez nas eksperyment, w
którym prosimy osoby badane, aby starały się wykryć podawany im sygnał. Chcemy
ustalić, w jakiej odległości rozkład obserwacji wynikających z sygnału znajduje się od
rozkładu obserwacji wynikających z szumu. Sądzimy, że sytuację tę charakteryzuje
wystarczająco rysunek B-8.
Chcemy wykryć zarówno dokładne umiejscowienie rozkładu sygnału w stosunku do
rozkładu szumu, jak i miejsce kryterium. Na początek określmy średnią wartość rozkładu
szumu jako 0. Jest to uzasadnione, ponieważ przy braku sygnału przeciętna obserwacja średniej rozkładu szumu do średniej rozkładu sygnału określimy jako d'. Symbolu d'
powinna być zbliżona do 0. Ponadto, ponieważ chodzi nam tylko o względne używa się ze względów historycznych; w ten sposób jest to przyjęte w literaturze
rozdzielenie obu tych rozkładów, w rzeczywistości nie ma więc znaczenia, jaką liczbę psychologicznej. Zarówno A, jak i B są to odległości od średniej wartości rozkładu. Jeśli
przyjmiemy dla średniej wartości szumu (nasz pomiar będzie na skali przedziałowej kryterium znajduje się na prawo od średniej, A i B są dodatnie. Jeśli kryterium odpowiada
zobacz Dodatek A). Odległość od średniej wartości rozkładu szumu do kryterium dokładnie średniej, to wówczas wartość odległości jest równa 0. Jeśli kryterium znajduje
nazwiemy A, odległość od średniej rozkładu sygnału do kryterium-B, zaś odległość od się na lewo od średniej, odległość ta jest ujemna. Tak więc d' = A-B.
 Przypuśćmy, że pewna osoba badana uzyskała wskaźnik fałszywych alarmów równy
14%, zaś wskaźnik trafień równy 95%. Możemy niezwłocznie określić^: jeśli znajdziemy
14% w tabeli B-2, to przekonamy się, że kryterium musi być umieszczone w odległości
1,1 jednostek na prawo od średniej rozkładu szumu. Tak więc ,4 = 1,1. Podobnie
widzimy, że wskaźnik trafień równy 95% wymaga, aby kryterium znajdowało się w
odległości 1,6 jednostek na lewo od średniej rozkładu sygnału (wartość kryterium wynosi
-1,6). Tak więc B=-\,6. Wiemy teraz, że cl' =2,7. I to wszystko.
PROBLEMY
Teraz prawdopodobnie możemy nauczyć się najwięcej o stosowaniu charakterystyk
funkcjonowania i o rozkładzie normalnym rozwiązując parę problemów.
Problem tryskoczy przeciwpożarowych
Instalujemy system tryskaczy jako część systemu przeciwpożarowego w pewnym
budynku. Chcemy teraz zainstalować czujnik temperatury, który włączyłby wszystkie
tryskacze, gdy tylko wybuchnie pożar. Czujnik ten jest umieszczony w pobliżu sufitu
wielkiego pomieszczenia magazynowego. Dach jest zrobiony z blachy cynkowej, a w
pomieszczeniu tym nie ma okien. Pytanie: na jaką temperaturę powinniśmy nastawić ten
czujnik? Jeśli nastawimy na zbyt niską temperaturę (np. 55°), to wówczas w bardzo
upalne dni, kiedy temperatura na zewnątrz dochodzi do 42°, jest całkiem prawdopodob-
ne, że gorące powietrze gromadzące się pod pułapem magazynu ogrzeje się jeszcze
bardziej przez zetknięcie z blaszanym dachem rozpalonym promieniami słońca. Tak
więc wkrótce temperatura powietrza"osiągnęłaby 55° i włączyłaby system przeciwpoża-
rowy: fałszywy alarm.
Gdybyśmy jednak nastawili czujnik na temperaturę wyższą, np. 80°, to jest całkiem
prawdopodobne, że pożar mógłby się rozwinąć i zniszczyć mnóstwo materiałów w
magazynie, zanim płomienie sięgnęłyby tak wysoko, by ogrzać powietrze przy pułapie do
temperatury 80°. Tak więc nie udałoby się nam wykryć wielu pożarów dostatecznie
wcześnie, aby nasz system tryskaczy mógł je ugasić. Byłoby to chybienie. Jak więc mamy
nastawić temperaturę?.
Aby rozwiązać ten problem, potrzebujemy informacji o trafieniach i fałszywych
alarmach. Musimy znać prawdopodobieństwa, z jakimi one występują. W idealnym
przypadku przeprowadzilibyśmy eksperyment, obserwując, co zdarzy się powiedzmy w
ciągu 3 miesięcy, starannie zliczając trafienia (poprawne uruchomienie systemu w
przypadku pożaru), chybienia (niezareagowanie systemu w ciągu np. 5 minut od
wybuchu pożaru), fałszywe alarmy (uruchomienie systemu, gdy nie ma-pożaru), oraz
poprawne odrzucenia (niereagowanie systemu w warunkach normalnych). Następnie
moglibyśmy wyznaczyć charakterystykę funkcjonowania.
Sposób, który umożliwiłby nam wyznaczenie charakterystyki funkcjonowania, polega
na nastawianiu czujnika na różne temperatury i zbieraniu informacji o wskaźniku trafień
i fałszywych alarmów przy każdej nastawionej na nim temperaturze. Jeśli więc
nastawilibyśmy czujnik na temperaturę 60°, moglibyśmy zaobserwować, że rzeczywista
temperatura pomieszczenia osiąga tę wartość średnio co piąty dzień-dając wskaźnik
fałszywych alarmów równy 20%-i moglibyśmy także stwierdzić, że 88% wznieconych
przez nas pożarów powoduje, iż temperatura pomieszczenia osiąga tę wartość w ciągu
wymaganych przez nas 5 minut - wskaźnik trafień równy 88%. Tak więc mamy pierwszy
punkt na naszej krzywej: p (alarm I pożar) równa się 88%; p (alarm I brak poża-
ru) =20%.
Ten jeden punkt w rzeczywistości wystarczy, jeśli jesteśmy przekonani, że wszystkie
rozkłady są normalne. Możemy teraz obliczyć wartość d', a następnie obliczyć, jak
powinna wyglądać reszta krzywej.
Przyglądając się tabeli rozkładu normalnego (tabela B-2), przekonamy się, że jeśli
mamy wskaźnik fałszywych alarmów równy 20%, to kryterium musi znajdować się na
prawo od najwyższego punktu rozkładu, mniej więcej w punkcie 0,8. Tak więc wartość A
wynosi 0,8. Wskaźnik trafień równy 88% oznacza, że kryterium musi znajdować się na
lewo od najwyższego punktu rozkładu, w punkcie o wartości około -1,2. Tak więc
B=-1,2. Teraz możemy obliczyć d', które jest po prostu odległością między tymi dwoma
rozkładami, i wynosi 0,8+1,2 = 2,0. Nasz system przeciwpożarowy ma <i' = 2,0. Cała
krzywa zatem jest podobna do krzywej przedstawionej na rysunku B-9.
Aby teraz uzupełnić informację o wpływie nastawiania czujnika na różne temperatury,
procedurę naszą możemy uprościć: musimy tylko określić, jaki byłby wskaźnik
fałszywych alarmów przy różnych temperaturach. Aby uzyskać tę informację, możemy
zainstalować w budynku na parę miesięcy urządzenie rejestrujące automatycznie
RYSUNEK B-9 Procent fałszywych alarmów [p(alarm|nie ma pożaru)]
temperaturę. Następnie przeanalizujemy rozkład temperatur, jakie wystąpiły w tym Tabela B-3
okresie. Możemy na przykład stwierdzić, że przy czujniku nastawionym na temperaturę
Wartość S Wskaźn ik fałszywych Wskaźnik trafień A B A-B =
65° fałszywe alarmy wystąpiłyby w 10% przypadków, przy temperaturze 70° tylko w 1%
alarmów
przypadków, zaś przy temperaturze 55° w 60% przypadków. Wartości te wyznaczają
0 8% 8% 1,4 1,4 0
punkty na charakterystyce funkcjonowania, jak widzimy na rysunku B-9.
1 8% - 1,4 - -
W tym momencie jest już oczywiste, że nigdy nie poradzimy sobie zd' tak niskim, jak -) 8% - 1,4 - -
2,0. Jeśli ustalimy wartość fałszywych alarmów na poziomie do przyjęcia dla straży z3 8% 42% 1,4 0,2 1,2
4 8% - 1,4 - -
pożarnej, powiedzmy 1%-czujnik temperatury nastawiony na 70°-to wówczas nasze
5 8% - 1,4 - -
towarzystwo ubezpieczeniowe będzie skarżyć się, że nasze szansę wykrycia pożaru 6 8% 83% 1,4 -1,0 2,4
wynoszą jedynie 37/ioo. Jeśli zaś spróbujemy podnieść szansę wykrycia pożaru do 95/ioo, to 7 8% - 1,4 - -
8 8% _ 1,4 - -
otrzymamy wskaźnik fałszywych alarmów zbliżony do 40% - oczywiście nie do przyjęcia
dla straży pożarnej. Nie ulega wątpliwości, że nigdy nie uda się nam rozwiązać tego
problemu zmieniając temperaturę, na którą nastawiony jest czujnik uruchamiający nazwiska. Przyjmując, że twój wskaźnik fałszywych alarmów będzie równy 8%, jaki
tryskacze. Musimy podnieść wartość d'. procent nazwisk przypomnisz sobie poprawnie?
Przypuśćmy, że zarówno straż pożarna, jak i towarzystwo ubezpieczeniowe zgodziło
się, iż możliwy do zaakceptowania wskaźnik trafień jest równy 99%, zaś wskaźnik
fałszywych alarmów = 1 %. Jaką wartość d' musielibyśmy przyjąć? Gra w kości po raz drugi
Rozpatrzmy teraz pewną wersję gry w trzy kości, w której specjalna kostka ma 0 na trzech
Pamięć ściankach i S na pozostałych trzech ściankach. Jeśli przyjmiemy rozkład normalny jako
dobre przybliżenie rozkładu wyników rzutów kostką, jaki jest związek między d' a
Z eksperymentów nad pamięcią wiemy, że jeśli przedstawi Ci się jeden raz listę wartością S?
zawierającą 30 imion (licząc około 2 sekundy na imię), to po godzinie będziesz pamiętać Przyjmijmy stałe kryterium równe 11. Oznacza to, że wskaźnik fałszywych alarmów
bardzo niewiele z tej listy. W istocie dla każdego poszczególnego imienia d' równa się będzie równy 8%. Jeśli więc S jest równe 3, to z naszej tabeli gry w kości wynika, że
0,8. wskaźnik trafień wynosi 15/36, czyli 42%. W tabeli rozkładu normalnego znajdujemy
Załóżmy, że jesteś jednym z gospodarzy oficjalnego przyjęcia i że w ciągu 60 sek. A = 1,4, B = 0,2, a więc d' -A-B-\,2. Tabela B-3 pokazuje związek między d',
zostało ci przedstawionych 30 osób. Godzinę później starasz się przypomnieć sobie ich wkaźnikiem trafień i wskaźnikiem fałszywych alarmów (przy założeniu stałego kryte-
rium, które jest równe 11). Związek między d' a S jest też przedstawiony graficznie na
rysunku B-10. A teraz spróbuj uzupełnić zarówno tabelę, jak i wykres.

RYSUNEK B-10
Bibliografia
WSKAZÓWKf BIBLIOGRAFICZNE
Roczne Przeglądy (Annual Reviews)
Abstrakty Psychologiczne (Psychological Abstracts)
Indeks Cytowań (The Science Citation Index)
Czasopisma
WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE
Czytelnik, który chciałby się dowiedzieć czegoś więcej o różnorodnych problemach omawianych w
tej książce, może poszukiwać dalszych informacji w różnych miejscach. Najważniejszymi źródłami
takich informacji są Roczne Przeglądy (Ann ualReviews), Abstrakty Psychologiczne (Psychological
Abstracts), Indeks Cytowań (Science Citation Index) i różne specjalistyczne czasopisma.

PODRĘCZNIKI
Zbiory artykułów Roczne Przeglądy (Annual Reviews)
BIBLIOGRAFIA AnnualReviews stanowią serie tomów z różnorodnych dziedzin nauki publikowanych corocznie.
Wydawane są przez Annual Reviews, Inc., Pało Alto, Kalifornia. Jakkolwiek co roku publikowane
są takie przeglądy, to specjalistyczne działy danej nauki omawiane są w dłuższych niż roczne
odstępach - zwykle co trzy lub cztery łata. Korzystanie z Rocznych Przeglądów jest chyba
najszybszym sposobem zorientowania się w aktualnym stanie wiedzy w określonej dziedzinie. Nie
są one jednak łatwe w czytaniu, gdyż napisane zostały dla specjalistów, a niektóre z przeglądów
bywają nawet i dla nich niezrozumiałe. Nie zrażając się tymi trudnościami, powinniście
przestudiować starannie te rozdziały Przeglądów, które dotyczą interesującej Was problematyki, i
wyszperać w nich odnośniki do najnowszych artykułów, które następnie należy samemu
przeczytać w bibliotece. Zwykle artykuły są łatwiejsze do zrozumienia niż ich omówienia w
Przeglądach.
Roczne Przeglądy publikowane są z różnych dziedzin, dwa z nich pokrywają prawie cały
materiał w tej książce. Są to Roczne Przeglądy z psychologii i fizjologii (Annual Reviews of
Psychology i Annual Reviews of Physiology), [Annual Reviews są dostępne w Polsce tylko w
Bibliotece Głównej Uniwersytetu Warszawskiego i w PAN.]1

Abstrakty Psychologiczne (Psychological Abstracts)

Psychological Abstracts jest czasopismem wydawanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psy-
chologiczne (American Psychological Association) i zawiera abstrakty, czyli streszczenia artyku-
łów specjalistycznych, publikowanych w wielu różnych czasopismach. Przeglądając indeks
abstraktów, uporządkowany tematycznie, można natrafić na artykuły dotyczące przedmiotu
zainteresowań. Same abstrakty dają tylko ogólne streszczenie treści artykułu, pozwalając jedynie
zorientować się, czy należy dany artykuł studiować dokładniej.
Główną trudność w posługiwaniu się abstraktami stanowi to, że mówią one zbyt dużo.
Zaprowadzą do znacznie większej liczby prac niż ta, którą moglibyście przeczytać. Zwykle
przyczyną tego jest to, że nie potraficie znaleźć właściwej dziedziny przy przeglądaniu indeksu. Jeśli
np. będziecie szukać w indeksie pod hasłem „pamięć", to zapewne znajdziecie około 500
artykułów. Ten konkretny artykuł, który Was rzeczywiście interesuje, znajdzie się zapewne na tej
liście, ale go nigdy nie odszukacie. Zadanie Wasze polega więc na bardziej przemyślanym
wykorzystaniu indeksu, tak aby zredukować wyjściową liczbę artykułów do dającej się prześledzić.

1
Dalej w tekście w nawiasach kwadratowych będziemy umieszczać uwagi redakcji przekładu polskiego.
Trzeba to zrobić z pewnym zastanowieniem: głównie chodzi tu o wybór bardziej szczegółowych
haseł w indeksie. Ma to tę zaletę, że może Warn pozwolić na odkrycie artykułu lub nawet całej
dziedziny badań, która okaże się jeszcze bardziej interesująca niż ta, której poszukiwaliście. Wiele
już osób odkryło swe prawdziwe zainteresowania przypadkowo, trafiając na jakiś artykuł przy
przeglądaniu abstraktów.
Abstrakty są oprawione jako roczniki. Trzeba przejrzeć kilka roczników pod interesującym Was
hasłem. Najlepiej jest zacząć od ostatniego rocznika i cofać się kolejno do lat poprzednich.
[Psychological Abslracts znajdują się w większości uniwersyteckich bibliotek w Polsce.]
Indeks Cytowań (The Science Citation lndex)
Często się zdarza, że trafia się na jakiś świetny artykuł, ale raczej już nie najnowszy. Problem polega
na znalezieniu, co nowego opublikowano na ten sam temat. Można wtedy skorzystać z Science
Citation Index (wydawany kwartalnie przez Institute for Scientific Information, Inc.). Szukacie w
nim artykułu, który Was właśnie zainteresował. Indeks Cytuwań wskaże Warn, jakie z później
publikowanych prac powoływały się na ten artykuł. Jest to doskonały sposób na śledzenie od
dawniej publikowanego artykułu do najnowszych prac na dany temat. Czasem metoda ta zawodzi
i to zarówno dlatego, że prace cytujące interesujący Was artykuł mogą dotyczyć zupełnie innego
tematu, jak i dlatego, że nie wszystkie artykuły, które powinniście przeczytać, powołują się na ten
artykuł, który zdarzyło się Warn przeczytać.
Indeks Cytuwań także oprawiany jest w roczniki, musicie więc śledzić wybrany artykuł przez
kolejne roczniki aż do ostatniego, aby zobaczyć, co nowego ukazało się na ten temat. [The Science
Citation I ndex jest dostępny w Polsce tylko w Ośrodku Informacji Naukowej Biblioteki Głównej
UW.]
Czasopisma
Kiedy powyższe metody zawiodą, trzeba szukać bezpośrednio w czasopismach naukowych.
Sposób pisania artykułów naukowych jest często bardzo specjalistyczny, lecz czasem zadziwiająco
łatwy do czytania. Najlepiej jest znać nazwy kilku czasopism, które obejmują dziedziny Waszych
zainteresowań (nazwy czasopism można znaleźć przeglądając nasz spis bibliografii), i starać się
możliwie często wertować je w czytelni, zwłaszcza najnowsze, nieoprawione jeszcze numery.
Natkniecie się wtedy zapewne na jakieś interesujące artykuły, jak też znajdziecie odniesienia do
wcześniejszych prac. Czasem, gdy natraficie na czasopismo dotyczące bezpośrednio dziedziny,
która Was interesuje, warto jest przekartkować je dokładnie, zaczynając od najnowszego rocznika i
cofając się wstecz jak najdalej. Metoda ta nie jest tak pracowita, jakby się to z pozoru wydawało, i
prawie każdy poważny naukowiec nieraz ją stosował. (Nie pomijajcie najstarszych numerów.
Dziwna jest historia psychologii, najbardziej fascynujące artykuły zostały ogłoszone w latach
między 1890 a 1910).
Najbardziej interesujące czasopisma z omawianej przez nas dziedziny to następujące tytuły:
* American Journal ofPsychology (ogólna psychologia eksperymentalna).
* Bńtish Journal ofPsychology (ogólna psychologia eksperymentalna).
* Canadian Journal ofPsychology (ogólna psychologia eksperymentalna).
* Cognitne Psychology (teoretyczne i eksperymentalne artykuły na temat pamięci, spostrze-
gania i procesów poznawczych).
* Journalofthe Acoustical Society ojAmerica (JASA) (teoretyczne i eksperymentalne artykuły
na temat słyszenia i rozumienia mowy).
* Journal ofExperimentalPsychology (artykuły eksperymentalne z prawie wszystkich dziedzin
psychologii).
* Journal of Mathematical Psychology (problemy psychologiczne przedstawiane głównie w
kategoriach teorii i modeli matematycznych).
* Journal ofthe Optical Society of America (JOSA) (teoretyczne i eksperymentalne artykuły na
temat percepcji wzrokowych).
* Journal of Yerbal Learing and Verbal Behavior (artykuły eksperymentalne głównie
dotyczące badań nad pamięcią ludzką).
* Perception and Psychophysics (głównie artykuły eksperymentalne).
* Psychological Bulletin (zawiera artykuły przeglądowe z poszczególnych dziedzin psychologii.
Dobre artykuły podsumuwające i oceniające badania na dany temat).
* Psychological Review (zawiera artykuły teoretyczne na różne tematy).
* Quarterly Journal ofExperimental Psychology (ogólne artykuły z psychologii eksperymen-
talnej).
* Science (od czasu do czasu dłuższe artykuły przeglądowe, zwykle krótkie specjalistyczne
artykuły).
* Scientific American (dobre artykuły wprowadzające w różne dziedziny).
Vision Research (badania z dziedziny wzroku).
[Nazwy czasopism oznaczone gwiazdką są w Polsce dostępne w niektórych bibliotekach
uniwersyteckich lub PAN-owskich. Podajemy też listę polskich czasopism psychologicznych:
Przegląd Psychologiczny, kwartalnik, organ PTP.
Studia Psychologiczne, rocznik.
Psychologia Wychowawcza, kwartalnik, organ ZNP.
Polish Psychological Bulletin, kwartalnik ukazujący się w języku angielskim.]
PODRĘCZNIKI
Oprócz podanych w bibliografii książek, w których ważne dla nas mogą być pojedyncze rozdziały,
istnieją bardziej ogólne źródła. Są to książki, które niewątpliwie warto przewertować, aby uzyskać
bardziej pogłębioną wiedzę z psychologii. Oto lista podręczników, jakie-naszym zdaniem-na-
leży polecić Czytelnikowi, który przestudiował tę książkę i pragnie dalej poszerzać swą wiedzę. Jest
to oczywiście lista niekompletna:
R. S. Woodworth i H. Schlosberg Experimental Psychology, New York, Holt, 1938,1954,1971.
[Psychologia eksperymentalna, 1.1 i II, tłum. poi. A. Lewicki, E. Vielrose i J. Ekel, Warszawa, 1963,
PWN.] Jest to doskonały traktat o całej psychologii eksperymentalnej. Przez wiele lat stosowany
jako obowiązujący tekst dla kończących psychologię. Istnieją trzy wersje tego podręcznika:
oryginalna wersja Woodwortha z 1938 roku, druga Woodwortha i Schlosberga (1958), i nowa,
poprawiona Klinga i Riggsa z 1971 roku. Wersja z 1938 roku jest niezwykłym dokumentem
ówczesnego stanu wiedzy psychologicznej. Zawiera omówienie i rozważania dotyczące wielu
ważnych problemów, które zostały częściowo pominięte w wersji z 1958 roku. Musicie sami
zdecydować, którą wersję wybierzecie do przestudiowania, po przejrzeniu obu. W najnowszym
wydaniu autorzy chcieli uaktualnić problematykę omawianą w poprzednich wydaniach, a l e - w
naszym przekonaniu - nie udało im się wywiązać w pełni z tego zadania.
G. A. Miller, E. Galanter i K. H. Pribram Plans and the structure ofbehavior, New York, Holt,
1960. [Plany i struktura zachowania, tłum. na jęz. poi. A. Grzybowska i A. Szewczyk, Warszawa
1980, PWN.] Krótkie przedstawienie wielu zagadnień, które poruszamy w niniejszej książce, w
sposób do naszego podobny. Była to jedna z pierwszych książek, które wprowadziły problematykę
przetwarzania informacji do psychologii - dobrze napisana książka, łatwa w czytaniu.
D. E. Wooldridge The machinery ofthe brain. New York, McGraw-Hill, 1963. [Brak przekładu
polskiego.] Doskonałe wprowadzenie w problematykę czynności mózgu i ich wpływu na
zachowanie się. Często zalecaliśmy tę książkę jako uzupełniającą lekturę do naszych wykładów.
Wooldridge jest autorem jeszcze kilku innych książek, które mogą Was zainteresować, choć nie
dotyczą bezpośrednio problematyki psychologicznej. [Polskiemu Czytelnikowi możemy polecić
następujące pozycje w języku polskim: J. Konorski Integracyjna działalność mózgu. Warszawa
1969, PWN, i B. Sadowski Fizjologiczne mechanizmy zachowania. Warszawa 1977, PWN.]
C. H. Coombs, R. M. Dawes i A. Tversky Mathematical psychology. An introduction.
Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hali, 1970. [Wydanie polskie: Wprowadzenie do
psychologii matematycznej. Tłumaczyli J. Grzelak, T. B. Iwiński, J. Radzicki i T. Tyszka,
Warszawa 1977, PWN.] Wiele współczesnych teorii psychologicznych posługuje się modelami
matematycznymi. Książka stanowi doskonałe wprowadzenie do tego typu prac.
G. A. Miller Psychology. The science of mental life. New York: Harper and Row, 1962.
Doskonałe wprowadzenie do psychologii zawierające przegląd historyczny. [Brak przekładu
polskiego. W zamian polecamy inne wprowadzenia tłumaczone z języka angielskiego: E. R. Hil-
gard Wprowadzenie do psychologii. Tłumaczył J. Radzicki, Warszawa 1967, PWN, i znacznie
nowsze P. G. Zimbardo, F. L. Rush Psychologia i życie. Tłumaczył J. Radzicki 1988, jak też
doskonały Wstęp do psychologii T. Tomaszewskiego, Warszawa 1963, PWN.
Zbiory artykułów
Istnieje wiele zbiorów wybranych artykułów z różnych czasopism. Zbiory poświęcone określo-
nemu tematowi okazują się bardzo przydatne w pracy dydaktycznej i naukowej. Dwa takie zbiory
wydają się nam szczególnie użyteczne w związku z tematyką poruszaną w tej książce dlatego, że
dotyczą ogólniejszej problematyki, jak też dlatego, że dostarczają bezpośredniego materiału
źródłowego:
R. C. Atkinson (red.) Contemporary psychology. Readings from Scientific American, San
Francisco, W. H. Freeman, 1971. [Brak przekładu polskiego.]
I. M. Foley, R. A. Lockhart i D. M. Messick (red.) Contemporary readings in psychology. New
York, Harper, 1970. [Brak przekładu polskiego.]
BIBLIOGRAFIA2
Adolph, E. F. The intemal environment and behavior. III. Water content. American Journal of
Psychiatry, 1941,97, 1372.
Adrian, E. D. The mechanism ofnervous actiun: Electrical studies ofthe neurons. Philadelphia:
University of Pennsylvania Press, 1959.
Albers, J. Interaction of color. New Haven: Yale University Press, 1963. [Also sec Bucher
(1961).]
Allen, V. L. Situational factors in conformity. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental
socialpsychology. Vol. 2. New York: Academic Press, 1965.
Alpern, M., Lawrence, M., & Wolsk, D. Sensory processes. Belmont, Calif.: Brooks/Cole,
1967.
Arnheim, R. Art and wisualperception. Berkeley: Univ. of California Press, 1969. (a)
Arnheim, R. Visual thinking. Berkeley: Univ. of California Press, 1969. (b)
Arnold, M. B. (Ed.) Feelings and emutions: The Loyola symposium. New York: Academic Press,
1970.
Asch, S. E. Social psychology. Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall, 1952.
Asch, S. E. Opinions and social pressure. Scientific American, 1955, 193, 31-35.
Atkinson, R. C. (Ed.) Contemporary psychology. Readings from Scientific American. San
Francisco: Freeman, 1971.
Atkinson, R. C.,andShiffrin,R. M. Thecontrolofshort-termmemory. Scientific American, 1971,
225 (2), 82-90.
Averbach, E., & Coriell A. S. Short-term memory in vision. Bell System Technical Journal, 1961,
40, 309-328.
Ax, A. F. The physiological differentation between fear and anger in humans. Psychosomatic
Medicine, 1953, 15,433-422.
Bach, E., & Harms, R. G. (Eds.) Universals in linguistic theory. New York: Holt, 1968.
Backus, J. A plea for conformity. Journal ofthe Acoustical Society of America, 1968, 44, 285.
Barbizet, J. Human memory and its pathology. San Francisco: Freeman, 1970.
Barker, R. G., Dembo, T., & Lewin, K. Frustration and regression: An experiment with young
children. University uflowa Studies in Child Welfare, 1941, 18, No. 386.
Barlow, H. B., Hill, R. M., & Levick, W. R. Retinal ganglion cells responding selectively to
direction and speed of image motion in the rabbit. Journal of Physiology, 1964, 173,
377-407.
Barron, F., Dement, W. C, Edwards, W., Lindman, H., Philips, L. D., Olds, J., & Olds, M. New
directions in psychology. Vol. 2. New York: Holt, 1965.
Bartlett, F. C. Remembering. Cambridge, England: Cambridge University Press, 1932.
Bartlett, N. B. Dark adaptations and light adaptation. In C. H. Graham (Ed.), Vision and visnal
perceptions. New York: Wiley, 1965.
Bartley, S. The psychophysiology of vision. In S. S. Stevens (Ed.), Handbook of experimental
psychology. New York: Wiley, 1951.
Beach, F. A., Hebb, D. O., Morgan, C. T., & Nissen, H. W. (Eds.) The neuropsychology ofLashley.
New York: McGraw-Hill, 1960.
2
Bibliografię podajemy in extensu.

Bekesy, G. von. On the resonance curve and decay period at various points on the cochlear
partition. Journal ofthe Acoustical Society of America, 1949, 21, 245-254.
Bekesy, G. von. Experiments in hearing. New York: McGraw-Hill, 1960.
Bekesy, G. von Sensory inhibition. Princeton, N. J.: Princeton University Press, 1967.
Bem, D. J. Beliefs, attitudes, and human affairs. Belmont, Calif.: Wadsworth, 1970.
Berko, J. The child's learning of Engłish morphology. Word, 1958, 14, 150-177.
Berkowitz, L. Advances in expeńmental socialpsychology. Vol. 2, New York: Academic Press,
1965.
Berkun, M. M, Białek, H. M., Kearn, R. P., & Yagi, K. Experimental studies of psychological
stress in man. PsychologicalMonographs, 1962, 76 (15, Whole No. 534).
Berlyne, D. E. Children's reasoning and thinking. In P. Mussen (Ed.), Handbook of child
psychology. New York: Wiley, 1970.
Bever, T. G. The cognitive basis for linguistic structures. In. J. R. Hayes (Ed.), Cognition and the
development of language. New York: Wiley, 1970.
Bishop, P. O. Central nervous system: Afferent mechanisms and perception. Annual Review of
Physiology, 1967, 29, 472-484.
Bishop, P. O. & Henry, G. H. Spatial vision. Annual Review of Psychology, 1971, 22, 119-160.
Bjork, R. A. Repetition and rehearsal mechanisms in models for short-term memory. In D. A.
Norman (Ed.), Models of human memory. New York: Academic Press, 1970.
Black, A. H. The direct control of neural processes by reward and punishment. American Scientist,
1971,59,236-245.
Bolt, R. H., Cooper, FS., David, E. E., Jr., Denes, P. B., Pickett, J. M, & Stevens, K. N.
Identification of a speaker by speech spectrograms. Science, 1969, 166, 398-342.
Bouman, M. A. History and present status of ąuantum theory in vision. In W. A. Rosenblith (Ed.),
Sensory communication. Cambridge, Mass.: M. I. T. Press, 1961.
Bourne, L. E., Jr., Ekstrand, B. R., & Dominowski, R. L. The psychology of thinking. Englewood
Cliffs, N. J.: Prentice-Hall, 1971.
Brady, J. V. Ulcers in „executive monkeys". Scientifk American, 1958, 199 (4), 95-100.
Bransford, J., & Franks, J. Abstraction of linguistic ideas. Cognitive Psychology, in press.
Brazier, M. A. B. (Ed.) Brain function. Vol. II. Berkeley, Calif.: UnWersity of California Press,
1964.
Bredberg, G., Lindeman, H. H., Ades, H. W., West, R., & Engstróm, H. Scanning electron
microscopy of the organ of corti. Science, 1970,170, 861-863.
Breland. K., & Breland, M. Animal behavior. New York: Macmillan, 1966.
Brooks, L. Spatial and verbal components of the act of recall. Canadian Journal of Psychology,
1968,22,349-368.
Brown, R. Social psychology. New York: Free Press, 1965.
Brown, R. A flrst language, the early stages. Cambridge, Mass.: Harvard University Press,
1973.
Brown, R., & Bellugi, U. Three processes in the chikTs acquisition of syntax. In E. Lenneberg (Ed.),
New directions in the study of language. Cambridge, Mass.: M. I. T. Press, 1964.
Brown, R., & Hanlon, C. Derivational complexity and order of acąuisition in child speeach. In J. R.
Hayes (Ed.), Cognition and the development of language. New York: Wiley, 1970.
Brown, R., Galanter, E., Hess, E. H., & Mandler, G. New directions in psychology I. New York:
Holt, 1962.
Bruner, J. S. The course of cognitive growth. American Psychologist, 1964, 19, 1-15.
Bruner, J. S., Goodnow, J. J., & Austin, G. A. A study of thinking. New York: Wiley, 1956.
Bryden, M. P. Attentional strategies and short-term memory in dichotic listening. Cognitive
Psychology, 1971,2,99-116.
Bucher, F. Joseph Albers. Despite straight lines. New Haven: Yale University Press, 1961.
Burdick, E. The 480. New York: Dell, 1965. Orginally published by McGraw-Hill, New York,
1954.
Bureś, J., & Bureśova, O. The use of Lead's spreading cortical depression in research on
conditioned reflex. EEG. Clinical Neur o physiology, 1960, 359-376. (Suppl. 13.)
Bureś, J., Petrań, M., & Zacharj, J. Electrophysiological methods in biological research. (3rd ed.)
New York: Academic Press, 1967.
Byrne, W. L., Samnel, D., Bennett, E. L., Rosenzweig, M. R., Wasserman, E., Wagner, A. R.,
Gardner, F., Galambos, R., Berger, B. D., Margules, D. L., Fenichel, R. L., Stein, L., Corson,
J. A.,Enesco,H. E.,Chorover,S. L.,Holt,C. E.,III,Schiller,P. H.,Chiappetta,L.,Jarvik,M. E.,
Leaf, R. C, Dutcher, J. D., Horovitz, Z. P., & Carlson, P. L. Memory transfer. Science, 1966,
153, 658-659.
Carraher, R. G., & Thurston, J. B. Optical illustions and the visual arts. Princeton, N. J.: Van
Nostrand-Reinhold, 1968.
Chapanis. A. The dark adaptation of the color anomalous measured with lights of different hues.
Journal of General Physiology, 1947, 30, 423-437.
Chomsky, N. The formal naturę of language. In E. H. Lenneberg (Ed.), Biological foundations of
language. New York: Wiley, 1967.
Chomsky, N., & Halle, M. The sound pattern of English. New York: Harper, 1968.
Cofer, C. N., & Appley, M. H. Motivation: Theory and research. New York: Wiley, 1964.
Cogan, D. B. Neurology ofthe visual system. Springfield, 111.: Thomas, 1966.
Cohen, J. Behavior in uncertainty. New York: Basic Books, 1964.
Collins, A., & Cjuillian, M. R. Retrieval time from semantic memory. Journal ufYerbalLearning
i? Yerbal Behavior, 1969, 8, 240-247.
The Color Tree. (2nd ed.) New York: Interchemical Corp., 1965.
Conel, J. L. The postnatal development ofthe human cerebralcortex. Vols. I-VI. Cambridge, Mass.:
Harvard University Press, 1939-1963.
Conrad, R. Errors of immediate memory. British Journal of Psychology, 1959, 50, 349-359.
Coombs, C. H., Dawes, R. M., & Tversky, A. Mathematical psychology: An introduction.
Englewood Cliffs. N. J.: Prentice Hali, 1970.
Corballis, M. C, & Beale, J. L. Bilateral symmetry and behavior. PsychologicalReview, 1970,77,
451-464.
Coren, S. Brightness contrast as a function of figure-ground relations. Journal of Expeńmental
Psychology, 1969, 80, 517-524.
Corkin, S. Acąuisition of motor skill after bilateral medial temporal-lobe excision. Neuropsycho-
logia, 1968,6,255-265.
Corning, W. C, & John, E. R. Effect of ribonuclease on retention of response in regenerated
planarians. Science, 1961, 134, 1363-1365.
Cornsweet, T. N. Information processing in human visual systems. Stanford Research Institute
Journal, 1969, Feature issue No. 5.
Cornsweet, T. N. Visual perception. New York: Academic Press, 1970.
Creutzfeldt, O., & Sakmann, B. Neurophysiology ofvision. Annual Review of Physiology, 1969,31,
499-544.
Crutchfield, R. S. Conformity and character. American Psychologist, 1955, 10, 191-198.
Davidson, D., Suppes, P., & Siegal, S. Decision making: An experimental approach. Stanford,
 Calif.: Stanford University Press, 1967. Reprinted in W. Edwards and A. Tversky (Eds.),
Decision making. Harmondsworth, Middlesex, England: Penguin Books, 1967.
Davson, H. (Ed.) The eye. New York: Academic Press, 1962.
DeGroot, A. D. Thought and choice in chess. The Hague: Mouton, 1965.
DeGroot, A. D. Perception and memory versus thought: Some old ideas and recent fmdings. In B.
Kleinmuntz (Ed.), Problem sofoing: Research, method, and theory. New York: Wiley, 1966.
DeGroot, M. H. Optima! statistical decision. New York: McGraw-Hill, 1969.
Delafresnaye, J. F. (Ed.) Brain mechanisms and consciousness. Oxford, England: Blackwell,
1954.
Dement, W. C. An essay on dreams: The role of physiology in understanding their naturę. In F.
Barron et al. (Eds.), New directions in psychology II. New York: Holt, 1965.
Denes, P. B., & Pinson, E. N. The speech chain. Murray Hill, N. J.: Bell Telephone Laboratories,
Inc., 1963. (Available from the business office of the local Bell System Telephone Compa-
ny.)
de Sausmarez, M. Bridget Riley. Greenwich, Conn.: New York Graphic Society Ltd., 1970.
Deutsch, J. A. The physiological basis of memory. Annual Review of Psychology, 1969, 20,
85-104.
Deutsch, J. A. (Ed.) Physiological basis of memory. New York: Academic Press, 1973.
Deutsch, J. A., & Deutsch, D. Physiological psychology. Homewood, 111.: Dorsey Press, 1966.
Deutsch, S. Models ofthe nervous system. New York: Wiley, 1967.
DeValois, R. L., Abromov,I.,& Jacobs, G. H. AnalysisofresponsepatternsofLGN cells. Journal
ofthe Optical Society of America, 1966, 56, 966-977.
DeValois, R. L., & Jacobs, G. H. Primate color vision. Science, 1968, 162, 533-540.
Dodwell, P. C. Yisual pattern recognition. New York: Holt, 1970.
Eccles, J. C. The neurophysiological basis ofmind. London and New York: Oxford University
Press, 1953.
Eccles, J. C. The physiology of synapses. Berlin and New York: Springer-Verlag, 1964.
Eccles, J. C. Possible ways in which synaptic mechanisms participate in learning, remembering and
forgetting. In D. P. Kimble (Ed.), The anatomy of memory. Vol. I. Pało Alto, Calif.: Science and
Behavior Books, 1965.
Edwards, W. Controller decisions in space flight. In R. Patton et al. (Eds.), Applications ofresearch
on human decision making, NASA SP-209. Washington, D. C: National Aeronauticsand Space
Administration, Office of Technology Utilization, 1970.
Edwards, W., & Tversky, A. (Eds.) Decision making. Harmondsworth, Middlesex, England:
Penguin Books, 1967.
Edwards, W., Lindman, H., & Philips, L. Emerging technologies for making decisions. In New
directions in psychology. Vol. 2. New York: Holt, 1965.
Egan, J. P., & Clarke, F. R. Psychophysics and signal detection. In J. B. Sidowski (Ed.),
Experimental methods and instrumentation in psychology. New York: McGraw-Hill, 1966.
Enright, J. T. Stereopsis, visual latency and three-dimensional moving pictures. American
Scientist, 1970, 58 (5), 536-545.
Epstein, R. A. The theory of gambling and statistical logie. New York: Academic Press, 1967.
Ernst, G. W., & Newell, A. GPS: A case study in generality and problem sohing. New York:
Academic Press, 1969.
Escher, M. C. The graphic work of M. C. Escher. New York: Meredith Press, 1967, (Ist ed.
1961).
Fay, R. R. Auditory freąuency stimulation in the goldfish (carassius auratuś). Journal of
Comparative 6- Physiological Psychology, 1970,73(2), 175-180.
Fay, R. R. & MacKinnon, J. R.A simplified techniąue for conditioning respiratory mouth
movements in fish. Behavioral Research Methods and Instrumentation, 1969, 1, 3.
Festinger, L. A theory ofcognitive dissonance. New York, Harper, 1957.
Festinger, L. Conflict, decision, and dissonance. Stanford, Calif.: Stanford University Press,
1964.
Festinger, L., Coren, S., & Rivers, G. The effect of attention on brightness contrast and assimilation.
American Journal of Psychology, 1970,83, 189-207.
Festinger, L., Riecken, H. W., & Schachter, S. When prophecy fails. Minneapolis: University of
Minnesota Press, 1956.
Fillmore, C. J. The case for case. In E. Bach & R. G. Harms (Eds.), Unhersal in linguistic theory.
New York: Holt, 1968.
Fillmore, C. J. Toward a modern theory of case. In D. A. Reibel & S. A. Schane (Eds.), Modern
studies in English. Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall, 1969.
Finger, F. W., & Mook, D. C. Basic drives. Annual Review of Psychology, 1971, 22, 1-38.
Fisher, A. E. Chemical stimulation ofthe brain. Scientific American, 1964, 210 (6), 60-68.
Flavell, J. H. The developmental psychology of Jean Piaget. Princeton, N. J.: Van Nostrand-
Reinhold, 1963.
Flavell, J. H. Role-taking and communication skills in children. Young Children, 1966, 21.
Flavell, J. H.,Botkin,P. T.,Fry,C. L.,Wright, J. W.,&Jarvis, P. E. The development of role-taking
and communication skills in children. New York: Wiłey, 1968.
Flexner, L. B., Flexner, J. B., & Roberts, R. Memory in mice analyzed with antibioties. Science,
1967,155, 1377-1383.
Flock, H. R., & Freedberg, E. Perceived angle of incidence and achromatic surface color.
Perception bJPsychophysics, 1970, 8, 251-256.
Foley, J. M.,Lockhart, R. A.,&Messick, D. M. (Eds.) Contemporary readings in psychology. New
York: Harper, 1970.
Frijda, N. H. The simulation of human memory. Psychological Bulletin, in press.
Gaito, J. (Ed.) Macromolecules and behavior. (2nd ed.) New York: Appleton, in press. Ist ed.,
1966.
Galanter, E. Contemporary psychophysics. In R. Brown, E. Galanter, E. H. Hess, & G. Mandler,
New directions in psychology. Vol. 1. New York: Holt, 1962. (a)
Galanter, E. The direct measurement of utility and subjective probability. American Journal of
Psychology, 1962, 75, 208-220. (b)
Garcia, J., & Koelling, R. Relation of cue to cbnseąuence in avoidance learning. Psychonomic
Science, 1966,4, 123-124.
Gardner, R. A., & Gardner, B. T. Teachnig sign language to a chimpanzee. Science, 1969, 165,
664-672.
Gazzaniga, M. S. The bisected brain, New York: Appleton, 1970.
Geldard, F. A. The human senses. New York: Wiley, 1953.
Geschwind, N. The organization od language and the brain, Science, 1970, 170, 940-944.
Gibson, A.R., & Harris, C. S. The McCollough effect: Color adaptation of edge-detectors or
negative afterimages? Paper presented at the annual meeting of the Eastern Psychological
Association, Washington, D. C, April 1968.
Gibson, J. J. The perception ofthe yisual world. Boston: Houghton, 1950.
Gibson, J. J. The senses considered as perceptual systems. Boston: Houghton, 1966.
Glass, D. C. (Ed.) Studies of obesity and eating in neurophysiology and emotion. New York:
Rockefeller University Press, 1967.
Glassman, E. The biochemistry of learning: An evalution of the role of RNA and protein. Annual
Review of Biochemistry, 1969, 38, 605-646.
Glassman, G., & Wilson, J. E. The incorporation of uridine into brain RNA during short
experiences. Brain Research, 1970, 21, 157-168.
Glucksberg, S., & Cowen, G. N., Jr. Memory for nonattended auditory materiał. Cognitive
Psychology, 1970, 1, 149-156.
Gombrich, E. H. Art and illusion. New York: Pantheon, 1960.
Graham, C. H. (Ed.) Yision and visual perception. New York: Wiley, 1965
Grasselli, A. (Ed.) Automatic interpretation and classification ofimages. New York: Academic
Press, 1969.
Greeff, Z. Graefe-Seamisch Hb. ges. augenheilk, II, Kap. 5, 1900, 1.
Green, B. F., Jr. Current trends in problem solving. In B. Kleinmuntz (Ed.), Problem sohing. New
York: Wiley, 1966.
Green, D. M., & Swets, J. A. Signal detection theory and psychophysics. New York: Wiley,
1966.
Greenwood, D. D. Auditory masking and the critical band. Jorunal ofthe Acoustical Society of
America, 1961,33,484-502.
Gregory, R. L. Eye and brain: The psychology ofseeing. New York: McGraw-Hill, 1966.
Gregory, R. L. The intelligent eye. New York: McGraw-Hill, 1970.
Gross, C. G. A comparison of the effects of partial and total lateral frontal lesions on test
performance by monkeys. Journal of Comparaiin- i> Physiological Psychology, 1963, 56,
41^17.
Guirao, M., & Stevens, S. S. Measurement of auditory density. Journal ofthe Acoustical Society of
America, 1964,36, 1176-1182.
Gulick, W. L. Hearing: Physiology and psychophysics. London and New York: Oxford University
Press, 1971.
Gurowitz, E. M. The molecular basis ofmemory. Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall, 1969.
Guzman. A. Decomposition of a visual scenę into three-dimensional bodies. In A. Grasselli (Ed.),
Automatic interpretation and classification ofimages. New York: Academic Press, 1969.
Haber, R. N. (Ed.) Current research in motivation. New York: Holt, 1967.
Haber, R. N. (Ed.) Contemporary theory and research in visual perception. New York: Holt,
1968.
Haber, R. N. Eidetic images. Scientific American, 1969, 220, 35-44. (a)
Haber, R. N. (Ed.) Information-processingapproaches to visualperception. New York: Holt, 1969.
(b)
Haber, R. N. How we remember what we see. Scientific American, 1970, 222, (5), 104-112.
Hamlyn L. H. An electron microscope study of pyramidal neurons in the Ammon's Horn ofthe
rabbit. Journal of Anatomy, 1963, 97, 189-201.
Harlow, H. F., & Woolsey, C. N. (Eds.) Biological and biochemical bases ofbehavior. Madison,
Wis.; University of Wisconsin Press, 1958.
Harris, C. S. Perceptual adaptation to inverted, reversed, and displaced vision. Psychological
Review, 1965,72,419-444.
Harris, C. S., & Gibson, A. R. Is orientation-specific color adaptation in human vision due to edge
detectors, afterimages or "dipoles?" Science, 1968, 162, 1506-1507. (a)
Harris, C. S., & Gibson, A. R. A minimal model for McCollough's orientation-specific color
aftereffect. Paper presented at the annual meeting of the Psychonomic Society, St. Louis,
November 1968. (b)
Hartline, H. K. Milne, L. I., & Wagman, I. H. Fluctuations of response of single visual cells.
Federation Pwceedings (Federation of American Societes for Experimental Biology) 1947, 6,
124. (Abśtract)
Hartline, H. K., & Ratliff, F. Inhibitory interaction of receptor units in the eye of limulus. Journal
of General Physiology, 1957, 40, 357-376.
Hartline, H. K., Wagner, H. G. & Ratliff, F. Inhibition in the eye of łimulus Journal of General
Physiology, 1956,39,651-673.
Hawkins, J. E., Jr., & Stevens, S. S. The masking of pure tones and of speech by white noise. Journal
ofthe Acoustical Society of America, 1950, 22, 6-13.
Hayes, J. R. Cognition and the development oflanguage. New York: Wiley, 1970.
Hebb, D.O. The organization ofbehavior. New York: Wiley, 1949. Reprinted in paperback by
Science Editions, 1961.
Hecht, S., & Hsia, Y. Dark adaptatiort following light adaptation to red and white lights. Journal of
the Optical Society of America, 1945, 35, 261-267.
Held, K. Two modes ofprocessing spatially distributed visual stimulations. In F. O. Schmidt (Ed.),
The neurosciences: Second study program. New York: Rockefeller University Press, in
press.
Held, R. Dissociation of visual functions by deprivation and rearrangement. Psychologische
Forschung, 1968, 31, 338-348.
Henney, K. Principles of radio. (3rd ed.) New York: Wiley, 1938.
Heron, W. Cognitive and physiological effects of perceptual isolation. In P. Solomon et al. (Eds.),
Sensory deprivation. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1961.
Hilgrad, E. R., & Bower, G. H. Theories of learning. New York: Appleton, 1966.
Hochberg, J. Perception. Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall, 1964.
Hochberg, J. In the mind's eye. In R. N. Haber (Ed.), Contemporary theory and research in visual
perception. New York: Holt, 1968.
Hochberg, J., & Beck, J. Apparent spatial arrangement and preceived brightness. Journal of
Experimental Psychology, 1954, 47, 263-266.
Hoebel, B. G. Feeding and self stimulation. Annals ofthe New York Academy of Sciences, 1969,
157, Art. 2, 758-777.
Hoebel, B. G. Feeding: Neural control of intake. Annual Review of Physiology, 1971, 33,
533-568.
Hoffman, L. R. Group problem solving. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social
psychology. Vol. 2. New York: Academic Press, 1965.
Hubel, D. H., & Wiesel, T. N. Receptive fields, binocular interaction and functional architecture in
the cafs visual cortex. Journal of Physiology (London) 1962, 160, 106-154.
Hubel, D. G., & Wiesel, T. N. Shape and arrangement of columns in cafs striate cortex. Journal of
Physiology (London) 1963,165, 559-568.
Hubel, D. H., & Wiesel, T. N. Receptive fields and functional architecture in two nonstriate visual
areas (18 and 19) ofthe cat. Journal of Neurophysiology, 1965, 28, 229-289.
Hubel, D. H., & Wiesel, T. N. Receptive fields and functional architecture of monkey striate cortex.
Journal of Physiology (London), 1968, 195, 215-243.
Huey, E. B. The psychology and pedagogy of reading. Cambridge, Mass.: M.I.T. Press, 1968.
Originally published 1908.
 Hull, C. L. Essentials of behavior. New Haven: Yale University Press, 1951.
Humphrey, N. K., & Weiskrantz, L. Vision in monkeys after removal of the striate cortex. Naturę
(London), 1967, 215, 595-597.
Hunt, E. What kind of computer is man? Cognithe Psychology, 1971, 2, 57-98.
Hurvich, L. M., & Jameson, D. The perception of brightness and darkness. Rockleigh, New
Jersey: Allyn & Bacon, 1966.
Hurvich, L. M., Jameson, D., & Krantz, D. Theoretical treatments of selected visual problems. In
R. Luce, R. R. Bush, & E. Galanter (Eds.), Handbook ofmathematicalpsychology. Vol. III. New
York: Wiley, 1965.
Hurwicz, L. Gamę theory and decisions. Scientific American, 1955, 192 (2), 78-83.
Hyden, H., & Egyhazi, E. Glial RNA changes during a learning experiment with rats. Proceedings
of the National Academy of Sciences ofthe United States of America, 1964, 49, 618-624.
Ingle, D. Two visual mechanisms underlying the behavior of fish. Psychologische Forschung, 1967,
31,44-51.
Jacobson, E. Biology of emotions. Springfield, 111.: Thomas, 1967.
Jakobson,R.,Fant,G. M., &Halle,M. Preliminaries tospeechanalysis. Cambridge, Mas.: M. I. T.
Press, 1951.
James, W. The principles of psychology. New York: Holt, 1890. Reprinted by Dover, New York,
1950.
Jameson, D., & Hurvich, L. M. Opponent chromatic induction: Experimental evaluation and
theoretical account. Journal of the Optical Socieły of America, 1962, 51, 46-57.
Jarrard, L. E. (Ed.) Cognitive processes of nonhuman primates. New York: Academic Press,
1971.
Jensen, D. D. Paramecia, planaria, and pseudo-learning: Learning and associated phenomena in
invertebrates. Animal Behavior Supplement, 1965, 1, 9-20.
John, E. R. Studies on learning and retention in planaria. In M. A. B. Brazier (Ed.), Brainfunction.
Vol. II. Berkeley, Calif: University of California Press, 1964.
John, E. R. Mechanisms ofmemory. New York: Academic Press, 1967.
Jones, M. R. (Ed.) Nebraska symposium on motivation. Lincoln, Neb.: UnWersity of Nebraska
Press, 1957.
Judd, D. B. Basic correlates ofthe visual stimulus. In S. S. Stevens (Ed.), Handbook ofexperimental
psychology. New York: Wiley, 1951.
Julesz, B. Binocular depth perception of computer-generated patterns. Bell System Technical
Journal, 1960,39, 1125-1162.
Julesz, B. Binocular depth perception without familiary cues. Science, 1964, 145, 356-362.
Julesz, B. Foundations of cyclopean perception. Chicago: Uniwersity of Chicago Press, 1971.
Jung, R. Allgemaine Neurophysiologie. In Handbuch der Inneren Medizen. Bd. V/l. Berlin and
New York: Springer-Verlag, 1953.
Kahneman, D. Methods, findings, and theory in studies of visual masking. PsychologicalBulletin,
1968,69,408-425.
Karlins, M., & Abelson, H.. J. Persuasion: How opin ions andattitudes are changed. (2nd ed.) Berlin
and New York: Springer-Verlag, 1970.
Kavanagh, J. F., & Mattingly, I. G. (Eds.) Language by ear and by eye. The relationship between
speech and reading. Cambridge, Mass.: M.I.T. Press, 1972.
Kepes, G. (Ed.) Yision and value series: 1. Education of yision; 2. Structure in art and in science; 3.
The naturę and art on motion; 4. Module, proportion, symmetry, rhythm: 5. The man-madę
object; 6. Sign, image, symbol. New York: Braziller, 1965, 1966.
Khrushchev, N. Khrushchev remembers with a introduction, commentary and notes by Edward
Crankshaw. Translated and edited by Strobe Talbott. Boston: Little, Brown, 1970.
Kiang, N. Discharge patterns of single fibers in the cat"s auditory nerve. Cambridge, Mass.: M.I.T.
Press, 1965. (Res. Monogr. No 35.)
Kimble, D. P. (Ed.), The anatomy ofmemory. Vol. I. Pało Alto, California.
Kimble, G. A. Hilgard and Marąuis' conditioning and learning. New York: Appleton, 1961.
Kinney, G. C, Marsetta, M., & Showman, D. J. Studies in display symbol legibility, part XII. The
legibility of alphanumeric symbols for digitalized telemsion. Bedford, Mass.: The Mitrę
Corporation, November 1966, ESD-TR-66-117.
Kintsch. W. Learning, memory, and conceptualprocesses. New York: Wiley, 1970.
Kleinmuntz, B. (Ed.) Problem sohing. New York: Wiley, 1966.
Kleinmuntz, B. (Ed.) Concepts and the structure ofmemory. New York: Wiley, 1967.
Kleinmuntz, B.(Ed.) Formal representation of human judgement. New York: Wiley, 1968.
Kleitman, N. Patterns of dreaming. Scientific America, 1960, 203 (5), 82-88.
Kleitman, N. Sleep and wakefulness. (Rev. ed.) Chicago: University of Chicago Press, 1963.
Kling, J. W., & Riggs, L. A. (Eds.) Woodworth/Schlosberg's experimentalpsychology (Sr& ed.) New
York: Holt, 1971.
Koch, S. Psychology: A study of a science. Vol. IV. New York: McGraw-Hill, 1962.
Kóhler, W. The mentality ofapes. London: Routledge and Kegan Paul, 1925. (2nd ed., 1927).
Available in papreback from Vintage Books, New York, 1959.
Kolers, P. A., & Eden, M. (Eds.), Recognizing patterns: Studies in living and automatic systems.
Cambridge, Mas.: M.I.T. Press, 1968.
Krantz, D. H., Luce, R. D., Suppes, P., & Tversky, A. Fundations ofmeasurement. Vol. 1. Additive
and polynomial representations. New York: Academic Press, 1971.
Kryter, K. D. The effect ofnoise on man. New York: Academic Press, 1970.
Kuffler, S. W. Discharge patterns and functional organization of mammalian retina. Journal of
Neurophysiology, 1953, 16, 37-68.
Lashely, K. S. Mass action in cerebral function. Science, 1931, 73, 245-254.
Lashley, K. S. In search ofthe engram. Symposium ofthe Society ofExperimental Biology, 1950,4,
454^82
Lashley, K. S. The problem of serial order in behavior. In L. A. Jeffress (Ed.), Cerebral mechanisms
in behavior: The Hixon symposium. New York: Wiley, 1951.
Łatane, B., & Darley, J. M. Bystander "apathy" American Scientist, 1969, 57, 244-268.
Łatane B., & Darley, J. M. The unresponsive bystander. New York: Appleton, 1970.
Leask, J., Haber, R. N., & Haber, R. B. Eidetic imagery in children: II. Longitudinal and
experimental results. Psychonomic Monograph Supplements, 1969, 3 (3, Whole No. 35).
LeGrand, Y. Light, colour, and vision. London: Chapman & Hali, 1957.
Leibowitz, H., Myers, N. A., & Chinetti, P. The role of simultaneous contrast in brightness
constancy. Journal of Experimental Psychology, 1955, 50, 15.
Lenneberg, E. H. (Ed.) New directions in the study of language. Cambridge, Mass.: M. I. T. Press,
1964.
Lenneberg, E. H. Biulogical foundations of language. New York: Wiley, 1967.
Lettvin,J. Y.,Maturana,H. R.,McCulloch, W. S.,&Pitts,W. H. What the frog's eye tells the frog's
brain. Proceedings ofthe IRE, 1959, 47 (11), 1940-1951.
Lettvin, J. Y., Maturana, H. R., Pitts, W. H., & McCulloch, W. S. Two remarks on the visual
system of the frog. In W. A. Rosenblith (Ed.), Sensory communication. Cambridge, Mass.:
M.I.T. Press, 1961.
Levelt, W. J. M. On binocular rivalry. Soesterberg, The Netherlands: Institute for Perception
RVO-TNO, 1965.
Levine, M. Hypothesis theory and nonlearning despite ideał S-R reinforcement contingencies.
Psychological Review, 1971,78, 130-140.
Liberman, A. M. The grammars of speech and language. Cognitive Psychology, 1970, 1 (4),
301-323.
Lindgren, N. Machinę recognition of human language. Institute of Electrical and Electronics
Engineers Spectrum.
Part 1. Automatic speech recognition, March 1965, 2, 114-136.
Part 2. Theoretical models of speech perception in language, April 1965, 2, 45-59.
Part 3. Cursive script recognition, May 1965, 2, 104-116.
Lindsley, D. B. Emotion. In S. S. Stevens (Ed.), Handbook ofexperimental psychology. New York:
Wiley, 1951.
Lindsley, D. B. Psychophysiology and motivation. In M. F. Jones (Ed.), Nebraska Symposium on
Motivation. Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press, 1967.
Loehlin, J. C. Computer models of personality. New York: Random House, 1968.
Lorenz, K. Z. On Aggression. New York: Bantam Books, 1969, First published 1966 by Harcourt,
New York.
Luce, G. G., & Segal, J. Sleep. New York: Coward-McCann, 1966.
Luce, R. D., Bush, R. R., & Galanter, E. (Eds.) Handbook ofmathematical psychology. 3 vols. New
York: Wiley, 1962-1965.
Luce, R. D., & Suppes. P. Preference, Utility, and subjective probability. In R. D. Luce, R. R. Bush,
and E. Galanter (Eds.),Handbook ofMathematicalPsychology. Vol. III. New York: Wiley, 1965.
Luckiesh, M. Yisual illusions. Princeton,N. J.: Van Nostrand-Reinhold, 1922. Also available in
paperback from Dover Publications, 1965.
Luria, A. R. The role of speech in the regulation ofnormal and abnormal behayior. New York:
Liverright, 1961.
Luria, A. R. The mind of a mnemonist. New York: Basic Books, 1968.
Madigan, S. A., & McCabe, L. Perfect recall and total forgetting: A problem for models of
short-term memory. Journal ofYerbal Learning to Yerbal Behavior, 1971, 10, 101-106.
Magoun, H. W. The ascending reticular system and wakefulness. In J. F. Delafresnaye (Ed.), Brain
mechanisms and consiousness. Oxford, England: Blackwell, 1954.
Magritte. See Syh/ester (1969).
Maier, N. R. F. Reasoning in humans. II. The solution of a problem and its appearance in
consciousness. Journal of Comparatwe Psychology, 1931, 12, 181-194.
Maier, S. F., Seligman, M. E. P., & Solomon, R. L. Pavlovian fear conditioning and learned
helplessness. In. B. A. Campbell and R. M. Church (Eds.), Punishment and aversive behavior.
New York: Appleton, 1969.
Mandler, G. Emotion. In R. Brown et al. (Eds.). New Direction in psychology. New York: Holt,
1962.
Markowitz, H, The utility of wealth. Journal of Political Economics, 1952, 60, 152-158.
McCollough, C. Color adaptation of edge detectors in the human visual system. Science, 1965,149,
1115-1116.
McConnel, J. V. Memory transfer through cannibalism in planarians. Journal ofNeuropsychiatry
Supplement 1, 1962, 3, 542-548.
McConnell, J. V. Cannibalism and memory in flatworms. New Scientist, 1964, 21, 465^168.
McConnell, J. V., Jacobson, A. L., & Kimble, D. P. The effects of regeneration upon retention ofa
conditioned response in the planarian. Journal of Comparative to Physiological Psychology,
1959,52, 1.
McGinniss, J. The Selling ofthe President 1968. New York: Trident Press, 1969.
Melton, A. W. Implications of short-term memory for a generał theory of memory. Journal of
Yerbal Learning to Yerbal Behavior, 1963,2, 1-21.
Mershon, D. H., & Gogel, W. C. Effect of stereoscopic cues on perceived whiteness. American
Journal of Psychology, 1970, 83, 55-67.
Messick, D. M. (Ed.) Mathematical thinking in behavioral sciences. Readings from Scientific
American. San Francisco: Freeman, 1968.
Meyer, D. On the representation and retrieval of stored semantic information. Cognitive
Psychology, 1970, 1, 242-300.
Milgram,S. Behavioral study of obedience. Journal of Abnormal Psychology, 1963,67,371—378.
Milgram, S. Issues in the study ofauthority: A reply to Baumrind. American Psychologist, 1964,19,
848-Ś52.
Milgram, S. Someconditionsofobedienceanddisobediencetoauthority. HumanRelations, 1965,
18, 57-75.
Miller, G. A. Decision units in the perception of speech. IRE Transactions on Information Theory,
1962,8, 81-83. (a)
Miller, G. A. Psychology: The science ofmental life. New York: Harper, 1962. (b).
Miller, G. A. The cybernetic approach. In G. A. Miller, The psychology ofcommunication. New
York: Basic Books, 1967. Reprinted in J. M. Foley, R. A. Lockhart, & D. M. Messick (Eds.),
Contemporary readings in psychology. New York: Harper, 1970. (also Penguin).
Miller, G. A., & McNeill, D. Psycholinguistics. In G. Lindzey and E. Aronson (Eds.), The
handbook of socialpsychology. Vol. III. (2nd ed.) Reading, Mass.: Addison-Wesley, 1969.
Miller, G. A., Galanter, E., & Pribram, K. H. Plans and the structure ofbehavior. New York: Holt,
1960.
Miller.N. E. Comments on theoretical models illustrated by the development ofa theory of conflict
behavior. Journal of Personality, 1951, 20, 82-100.
Miller, S. A., Shelton, J., & Flavell, J. H. A test of Luria's hypotheses concerning the development
ofverbal self-regulation. Child Development, 1970, 41, 651-665.
Milne, A. A. Now we are six. New York: Dutton, 1927.
Milner, B., Corkin, S., & Teuber, H. L. Futher analysis ofthe hippocampal amnesia syndrome:
14-year followup study of H. M. Neuropsychologia, 1968, 6, 215-234.
Minsky, M. (Ed.), Semantic information processing. Cambridge, Mass.: M.I.T. Press, 1968.
Moray, N. Attention in dichotic listening: Affective cues and the influence of instructions.
Quarterly Journal of Experimental Psychology, 1959, 11, 56-60.
Morgan, C. T. Physiological psychology. (3rd ed.) New York: McGraw-Hill, 1965.
Morgenstern, O. The theory of games. Scientific American, 1949, 180 (5), 22-25.
Mountcastle, V. B. (Ed.) Interhemispheric relations and cerebral dominance. Baltimore, Md.:
Johns Hopkins Press. 1962.
Mueller, C. G. Sensory psychology. Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall, 1965.
Mueller, C. G., Rudolph, M., & the Editors of Time-Life Books. Lightand \ision. New York: Time,
Inc., 1969.
Murdock, B. B., Jr. The retention of individual items. Journal ofExperimental Psychology, 1961,
62,618-625.
Murdock, B. B., Jr. The serial effect of free recal. Journal ofExperimental Psychology, 1962, 64,
482-488.
Mussen, P. (Ed.) Handbook ufchild psychulogy. 2 vols. (Rev. ed.) New York: Wiley, 1970.
Myers, R. E. Transmission of visual information within and between the hemispheres: A
behavioral study. In V. B. Mountcastle (Ed.). Interhemispheric relations and cerebraldominan-
ce. Baltimore, Md: Johns Hopkins Press, 1962.
Neisser, U. Visual search. Scientijic American, 1964, 210 (6), 94-102.
Neisser, U. Cognitive Psychulogy. New York: Appleton, 1967.
Newell, A. Studies in problem solving: Subject 3 on the crypt-arithmetic task, DONALD plus
GERALD eąuals ROBERT. Pittsburgh: Carnegie-Mellon Institute, 1967.
Norman, D. A. Memory and attention: An introduction to human information processing. New
York: Wiley, 1969. (a)
Norman, D. A. Memory while shadowing. Quarterly Journal ofExpeńmental Psychology, 1969,
21, 85-93. (b)
Norman, D. A. (Ed.) Models of human memory. New York: Academic Press, 1970.
Norman, D. A., & Rumelhart, D. E. In D. A. Norman (Ed.), A system for perception and memory.
Models of human memory. New York: Academic Press, 1970.
Norman, D. A., & Wickelgren, W. A. Short-term recognition memory for single digits and pairs of
digits. Journal of Experimental Psychology, 1965, 70, 479^89.
Olds, J. Pleasure centers in the brain. Scientific American, 1956, 195 (4), 105-116.
Olds, J., & Olds, M. Drives, rewards, and the brain. In F. Barron et al. (Eds.), New directions in
psychology. Vol. 2. New York: Holt, 1965.
Pantle, A. J., & Sekuler, R. W. Velocity-sensitive elements in human vision: Initial psychophysical
evidence. Vision Research, 1968,8,445-450.
Patterson, R. D. Noise masking of a change in residue pitch. Journal ofthe Acoustical Society of
America, 1969,45, 1520-1524.
Patton, R. M., Tanner, T. A., Jr., Markowitz, J., & Swets, J. A. (Eds.) Applications ofresearch on
human decision making. NASA-SP-209. Washington, D. C: National Aeronautics and Space
Administration, Office of Technology Utilization, 1970.
Penrose, L. S., & Penrose, R. Impossible objects: A special type of illusion. British Journal of
Psychology, 1958,49, 31.
Peterson, L. R. Short-term memory. Scientific American, 1966, 215 (7), 90-95.
Peterson, L. R., & Peterson, M. Short-term retentionofindividual items. Journal ofExperimental
Psychology. 1959,58, 193-198.
Philips, J. L., Jr. The origins ofintellect: Piaget's theory. San Francisco: Freeman, 1969.
Piaget, J. The language and thought ofthe child. New York: Harcourt, 1926.
Piaget, J. Play, dreams, and imitation in childhood. New York: Norton, 1951 (lst ed., 1945).
Piaget, J. The origins ofintelligence in children. New York: International University Press, 1952'.
(Isted., 1936).
Piaget, J. The construction of reality in the child. New York: Basic Books, 1954, (lst ed.,
1937)
Piaget, J. Six psychological studies. In D. Elkind (Ed.), (translated by A. Tenzer.) New York:
Random House, 1967, Published in paperback by Vintage Books, 1968.
Piaget, J., & Inhelder, B. The child's conception of space. London: Routledge and Kegan Paul,
1956.
Pirenne, M. H. Vision and the eye. (2nd ed.) London: Associated Book Publishers, 1967.
Pirenne, M. H. Optics, painting, and photography. London and New York: Cambridge University
Press, 1970.
Polya, G. How to sobe it. Princeton, N. J.: Princeton University Press, 1945.
Polyak, S. The vertebrate visual system. Chicago: University of Chicago Press, 1957.
Pomeranz, B., & Chung, S. H. Dendritic-tree anatomy codes from-vision physiology in tadpole
retina. Science, 1970, 170, 983-984.
Postman, L., & Philips, L. W. Short-term temporal changes in free recall. Quarterly Journal of
Experimental Psychology, 1965,17, 132-138.
Premack, D. Language in chimpanzee? Science, 1971, 172, 808-822.
Pritchard, R. M. Stabalized images on the retina. Scientific American, 1961, 204, 72-78.
Rachlin, H. Introduction to modern behaviorism. San Francisco: Freemen, 1970.
Raiffa, E. Decision analysis: Inroductory lectures on choices under uncertainty. Reading, Mass.:
Addison-Wesley, 1968.
Rapoport, A. Fights, games, and debates. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1960.
Rapoport, A. The use and misuse of gamę theory. Scientific American, 1962, 207 (6),
108-118.
Rasmussen, G. L., & Windle, W. F. (Eds.) Neural mechanisms ofthe auditory and vestibular
systems. Springfield, 111.: Thomas, 1960.
Ratliff, F. Inhibitory interaction and the detection and enhancement of contours. In W. A.
Rosenblith (Ed.), Sensory communication. Cambridge, Mass.: M.I.T. Press, 1961.
Ratliff, F. Mach bands: Quantitative studies on neural networks in the retina. San Francisco:
Holden-Day, 1965.
Ratliff, F., & Hartline, H. K. The response oflimulus optic nerve fibers to patterns of illumination
on the receptor mosaic. Journal of General Physiology, 1959, 42, 1241-1255.
Reddy, D. R. Phoneme grouping for speech recognition. Journal ofthe Acoustical Society of
America, 1967,41,1295-1300. (a)
Reddy, D. R. Computer recognition of connected speech. Journal of the Acoustical Society of
America, 1967,42,329-347. (b)
Reitman, J. S. Mechanisms of forgetting in short-term memory. Cognitive Psychology, 1971, 2,
185-195.
Restle, F. Mathematical models and thought: A search for stages. In J. F. Voss (Ed.), Approaches to
thought. Columbus, Ohio: Charles E. Merrill, 1969,
Reynolds, G. S. A primer of operant conditioning. Glenview, 111.: Scott, Foresman, 1968.
Richardson, L. F., & Ross, J. S. Loudness and telephone current. Journal of General Psychology,
1930,3, 288-306.
Riggs, L. A., Ratliff, F., Cornsweet, J. C, & Cornsweet, T. N. The disappearance of steadily-fixated
objects. Journal ofthe Optical Society of America, 1953, 43, 495-501.
Riley, B. See de Sausmarez, M. (1970).
Ripps, H., & Weale, R. A. Color vision. Annual Review of Psychology, 1969, 20, 193-216.
Robinson, D. A. Eye movement control in primates. Science, 1968, 161, 1219-1224.
Robinson, D. W., & Dadson, R. S. A redetermination ofthe equal-loudness relation forpure tones.
British Journal of Applied Physics, 1956, 7, 166-181.
Rokeach, M. The three Christs ofYpsilanti. New York: Alfred A. Knopf, 1964.
Rosenblith, W. A. (Ed) Sensory communication. Cambridge, Mass.: M.I.T. Press, 1961.
Rosner, B. S. Brain functions. Annual Review of Psychology, 1970, 21, 555-594.
Rumelhart, D. E. A multicomponent theory ofthe perception of briefly exposed visual displays.
Journal of Mathematical Psychology, 1970, 7, 191-218.
Rumelhart, D. E., Lindsay, P. H., & Norman, D. A. A process model of long-term memory. In E.
 Tulving and W. Donaldson (Eds.), Organizatiun of me mury. New York: Academic Press,
1972.
Saltz, E. The cognitive bases ofhuman learning. Homewood, 111.: Dorsey Press, 1971.
Schachter, S. Cognitive effects on bodily functioning. In D. C. Glass (Ed.), Studies ofobesity and
eating in neuruphysiology and emutiun. New York: Rockefeller University Press, 1967.
Schachter, S. Emotion, obesity, and crime. New York: Academic Press, 1971.
Schachter, S., & Singer, J. E. Cognitive, social and physiological determinants of emotional state.
Psychological Review, 1962, 69, 379-399.
Schachter, S., & Wheeler, L. Epinephrine chlorpromazine and amusement. Journal of Abnormal
Psychology, 1962,65, 121-128.
Schade, J. P., & van Groenigen, W. B. Structural organization of the human cerebral cortex:
Maturation of the middle frontal gyrus. Ada Anatumica, 47, 74-111.
Schank, R. A. Conceptual dependency representation for a computer oriented semantics. AI
Memo-83. Stanford, Calif.: Computer Science Department, Stanford University, 1969. (Also,
Cognitive Psychology, 1972.)
Scharf, B. Critical bands. In J. V. Tobias (Ed.), Foundations of modern auditory theory. Vol. I.
New York: Academic Press, 1970.
Scheerer, M. Problem solving. Scientific American, 1963, 204(4), 118-128.
Schelling, T. C. The strategy ofconflict. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1963.
Schlesinger, A. M., Jr. A thousanddays: John F. Kennedy in the White House. Boston: Houghton,
1965.
Schmitt, F. O. (Ed.) The neurosciences: Second study program. New York: Rockefeller University
Press, in press.
Schneider, A. M. Retention under spreading depression: A generalization-decrement phenome-
non. Journal of Comparative ir Physiological Psychology, 1966, 62, 317-319.
Schneider, A. M. A control of memory by spreading cortical depression: A case for stimulus
control. Psychological Review, 1967, 74, 201-215.
Schneider, A. M., & Ebbesen, E. Interhemispheric transfer of lever pressing as stimulus
generalization of the effects of spreading depression. Journal of the Experimental Analysis of
Behavior, 1964, 7, 350.
Schneider, A. M., & Hamburg, M. Interhemispheric transfer with spreading depression: A memory
transfer or stimulus generalization phenomenon? Journal of Comparative Physiological
Psychology, 1966,62, 133-136.
Schneider, A. M., & Kay, H. Spreading depression as a discriminative stimulus for lever pressing.
Journal of Comparative ó Physiological Psychology, 1968,65, 149-151.
Schneider, A. M., & Sherman, W. Amnesia: A function of the temporal relation of foot shock to
electroconvulsive shock. Science, 1968. 159, 219-221.
Schneider, G. E. Contrasting visuomotor functions of tectum and cortex in the golden hamster,
Psychologische Forschung, 1967, 1968, 31, 52-62.
Schneider, G. E. Two visual system. Science, 1969,163, 895-902.
Schurnecht, H. F. Neuroanatomical correlates of auditory sensitivity and pitch discrimination in
the cat. In G. L. Rasmussen and W. F. Windle (Eds.), Neural mechanisms ofthe auditory and
vestibular systems. Springfield, 111.: Thomas, 1960.
Scoville, W. B. Amnesia after bilateral mesial temporal-lobe excision: Introduction to case H. M.
Neuropsychologia, 1968, 6, 211-213.
Seitz, W. C. The responsive eye. New York: Museum of Modern Art, 1965.
Sekuler, R. W., & Ganz, L. Aftereffect of seen motion with a stabilized retinal image. Science, 1963,
139,419-420.
Selfridge, O. Pandemonium: A paradigm for learning. In Symposium on the mechanization of
thought processes. London: HM Stationery Office, 1959.
Selfridge, O., & Neisser, U. Pattern recognition by machinę. Scientific American, 1960, 203 (2),
60-68.
Seligman, M. E. P. Can we immunize the weak? Psychology Today, June 1969, 42-44.
Seligman, M.E. P. On the generality ofthe laws of learning. Psychological Review, 1970, 77,
406-418.
Seligman, M. E. P., Maier, S. F., & Solomon, R. L. Unpredictable and uncontrollable events. In
F. R. Brush (Ed.), Aversive conditioning and learning. New York: Academic Press, 1969.
Sellin, T., & Wolfgang, M. E. The measurement of delinąuency. New York, Wiley, 1964.
Selye, H. The story of the adaptation syndrome. Montreal: Acta, 1952.
Sidman, M., Stoddard, L. T., & Mohr, J. P. Some additional quantitative observations of
immediate memory in a patient with bilateral hippocampal lesions. Neuropsychologia, 1968,6,
245-254.
Sidowski, J. B. Experimental methods and instrumentation in psychology. New York: McGraw-
Hill, 1966.
Siegel, S., & Fouraker, L. E. Bargaining and group decision making: Experiments in bilateral
monopoly. New York: McGraw-Hill, 1960.
Simon, H. A, & Newell, A. Human problem sohing. Englewood Cliffs, N. J.: Prentice Hali,
1971.
Simon, H. A., & Simon, P. A. Trial and error search involving difficult problems: Evidence from
the gamę of chess. Behavioral Science, 1962, 7, 425-429.
Singer, H., & Ruddell, R. B. (Eds.) Theoretical models and processes ofreading. Newark, Del.:
International Reading Association, 1970.
Skinner, B. F. Science and human behavior. New York: Macmillan, 1953.
Skinner, B. F. Cumulative record. (Rev. ed.) New York: Appleton, 1961.
Slobin, D. I. (Ed.) The ontogenesis ofgrammar. New York: Academic Press, 1971.
Smedslund, J. The acquisition of substance and weight in children.
I. Introduction. Scandinavian Journal of Psychology, 1961, 2, 11-20 (a)
II. External reinforcement of conservation of weight and of the operations of addition and
subtraction. Scandinavian Journal of Psychology, 1961, 2, 71-84. (b)
III. Extinction of conservation of weight acąuired "normally" and by means of empirical
controls on a balance scalę. Scandinańan Journal of Psychology, 1961, 2, 85-87. (c)
IV. An attempt at extinction of the usual components of the weight concept. Scandinavian
Journal of Psychology, 1961, 2, 153-155. (d)
V. Practice on conflict situations without external reinforcement. Scandinavian Journal of
Psychology, 1961, 2, 156-160. (e)
VI. Practice on continuous versus discontinuous materiał in conflict situations without external
reinforcement. Scandinaman Journal of Psychology, 1961, 2, 203-210. (f)
Smith, M. P., & Duffy, M. The effects of intragastric injection of various substances on subseąuent
bar pressing. Journal oj'Comparative 6- Physiological Psychology, 1955, 48, 387-391.
Soby, J. T. Renę Magritte. New York: Museum of Modern Art, 1965.
Spciling, G. Information in a brief visual presentations. Unpublished doctoral dissertation,
Harvard University, 1959.
Sperling, G. The information available in brief visual presentations. Psychulogical Munugraphs,
1960,74, (WholeNo. 11).
Sperling, G., & Speelman, R. G. Acoustic similarity and auditory short-term memory experiments
and a model. In D. A. Norman (Ed.), Models oj human memory. New York: Academic Press,
1970.
Sperling, H. G., & Harwerth, R. S. Red-green cone interactions in the increment-threshold spectral
sensitivity of primates, Science, 1971, 172, 180-184.
Sperry, R. W. Cerebral organization and behavior. Science, 1961, 133, 1749.
Sperry, R. W. Hemisphere disconnection and unity in conscious awareness. American Psycholo-
gist, 1968, 23, 723-733.
Spielberger, C. D. (Ed.) Anxiety and behavior. New York: Academic Press, 1966.
Spinelli, D. N. Receptive field organization of ganglion cells in the cafs retina. Expeńmental
Neuwlugy, 1967,19,291-315.
Spock, B. Baby and child care. New York: Pocket Books, 1957.
Squire, L. R., & Barondes, S. H. Inhibitions of cerebral protein on RNA synthesis and memory. In
J. Gaito (Ed.), Macromolecules and behańor. (2nd ed.) New York: Appleton, in press.
Staddon, J. E. R., & Simmelhag, V. L. The "superstition" experiment: A reexamination of its
implications for the principles of adaptive behavior. Psychological Review, 1971, 78, 3-43.
Stanley-Jones, D. The biological origin of love and hate. In M. Arnold (Ed.), Feelings and
emotions. New York, Academic Preśs, 1970.
Sterling, P., & Wickelgren, B. G. Visual receptive fields in the superior colliculus of the cat. Journal
ojNeurophysiology, 1969,32, 1-15.
Stevens, C. F. Neurophysiology: A primer. New York: Wiley, 1966.
Stevens, S. S. The attributes of tones. Proceedings ofthe National Academy of Science oj the United
States of America, 1934, 20, 457-459.
Stevens, S. S. The relation ofpitch to intensity. Journal ofthe Acoustical Society ofAmerica, 1937,
8, 191-195.
Stevens, S. S. (Ed.) Handbook oj experimental psychology. New York: Wiley, 1951.
Stevens, S. S. The direct estimation of sensory magnitude-loudness. American Journal of
Psychology, 1956,69, 1-25.
Stevens, S. S. The psychophysics of sensory function. In W. A. Rosenblith (Ed.), Sensory
communication. Cambridge, Mass.: M.I.T. Press, 1961. (a)
Stevens, S. S. To honor Fechner and repeal his law. Science, 1961, 133, 80-86. (b)
Stevens, S. S. A metric for the social consensus. Science, 1966, 151, 530-541. (a)
Stevens, S. S. On the operation known as judgment. American Scientist, 1966, 54, 385-401. (b)
Stevens, S. S. Power-group transformations under glare, masking and recruitment. Journal ofthe
Acoustical Society of America, 1966, 39, 725-735. (c)
Stevens, S. S. Matching functions between loudness and ten other continua. Perception 6
Psychophysics, 1966, 1 (1), 5-8. (d)
Stevens, S. S. Ratio scales of opinion. In D. K. Whitla (Ed.), Handbook of measurement and
assessment in behavioral sciences. Reading, Mass.: Addison-Wesley, 1968.
Stevens, S. S., & Davis, H. Hearing: Its psychology and physiology. New York: Wiley, 1938.
Stevens, S. S., Warshofsky, F., & the Editors of Life. Sound and hearing. New York: Time, Inc.,
1965.
Stromeyer, C. F. Further studies ofthe McCollough effect. Perception and Psychophysics, 1969,6,
105-110.
Stromeyer, C. F., & Mansfield, R. J. Colored aftereffects produced with moving images. Perception
6 Psychophysics, 1970,7, 108-114.
Suppes, P., & Zinnes, J. L. Basic measurement theory. In R. D. Luce, R. R. Bush, & E. Galanter
(Eds.), Handbook of Mathematical Psychology. Vol. I. New York: Wiley, 1963.
Swets, J. A. Information retrieval systems. Science, 1963, 141, 242-250.
Swets,J. A. (Ed.) Signal detection and recognition by human observers. New York: Wiley, 1964.
Sylvester, D. Magritte. Catalogue of an exhibition of paintings by Renę Magritte, 1898-1967.
London: The Arts Council of Great Britain, 1969.
Talland, G. A. Deranged memory. New York: Academic Press, 1965.
Talland, G. A. Disorders oj memory and learning. Harmondsworth, Middlesex, England: Penguin
Books, 1968.
Talland, G. A., & Waugh, N. (Eds.) The pathology of memory. New York: Academic Press,
1969.
Teitelbaum, P. The biology ofdrive. In G. C. Quartorn, T. Melnechuk, & F. O. Schmidt (Eds.), The
neurosciences. New York: Rockefeller University Press, 1967.
Teitelbaum, P., & Epstein, A. N. The lateral hypothalmic syndrome: Recovery of feeding and
drinking after lateral hypothalmic lesions. Psychological Review, 1962, 69, 74-90.
Terrace, H. S., & Stevens, S. S. The quantification of tonal volume. American Journal of
Psychology, 1962, 75, 596-604.
Teuber, H. L. Perception. In J. Field, H. W. Magoun, & V. E. Hali (Eds.), Handbook ofphysiulogy,
Section 1: Neural physiology. Vol. 3. Baltimore: Wiliams & Wilkins, 1960.
Teuber, H. L., Milner, B., & Vaughan, H. G., Jr. Persistent anterogradeamnesia after stab wound of
the basal brain. Neuropsychologia, 1968, 6, 267-282.
Thornton, J. W., & Jacobs, P. D. Learned helplessness in human subjects. Journaloj"Expeńmental
Psychology, 1971, 87, 367-372.
Thorp, E. O. Beat the dealer: A winning strategyfbr the gamę of Wenty-one. New York: Random
House, 1966.
Tobias, J. V. (Ed.) Foundations of modern auditory theory. Vol. I New York: Academic Press,
1970.
Treisman, A. M. Strategies and models of selective attention. Psychological Review, 1969, 76,
282-299.
Trevarthen, C. B. Two mechanisms of vision in primates. Psychologische Forschung, 1968, 31,
299-337.
Tulving. E., & Donaldson, W. (Eds.) Organization of memory. New York: Academic Press,
1972.
Tversky, A. Intransitivity of preferences. Psychological Review, 1969, 76, 31 ^48.
Tversky, A., & Kahneman, D. The belief in the law of smali numbers. Psychological Bulletin, in
press.
Uhr, L. (Ed.) Pattern recognition. Theory, experiment, computer simulations, and dynamie models
ofform perception and discovery. New York: Wiley, 1966.
Ungar, G. Chemical transfer of learning; its stimulus specificity. Federation Proceedings,
Federation of American Societies for Expeńmental Biology, 1966, 35, 109.
Ungar, G., & Oceguera-Navarro, C. Transfer of habituation by materiał extracted from brain.
Naturę (London), 1965, 207, 301.
van Bergeijk, W. A. Variationonathemeof Bekesy: a model of binaural interaction. Journalojthe
Acoustical Society of America, 1962,34, 1431-1437.
van den Brink, G. Two experiments on pitch perception: Displacusis of harmonie AM signals and Wickelgren, B. G., & Sterling, P. Influence of visual cortex on receptive fields in the superior
pitch of inharmonic AM signals. Journal of the Acoustical Society of America, 1970, 48, colliculus of the cat. Journal of'Neurophysiulogy, 1969, 32, 16-23.
1355-1365. Wickelgren, W. A. Sparing of short-term memory in an amnesic patient: Implications for strength
van der Velden, H. A. Over het aantal lichtąuanta dat nodig is voor een lichtprikkel bij het meselijk theory of memory. Neuropsychologia, 1968, 6, 235-244.
oog. Physica (Utrecht), 1944, 11, 179. Wickelgren, W. A. Multitrace strength theory. In D. A. Norman (Ed.), Models of human memory.
van der Velden,H. A. Thenumberofąuanta necessary for the perception oflightofthehuman eye. New York: Academic Press, 1970.
Ophthalmobgica, 1946, 111, 321. Wickelgren, W. A., & Norman, D. A. Strength models and serial position in short-term recognition
Varela, J. A. Psychological Solutions to Social Problems. New York: Academic Press, 1971. memory. Journal of Mathematical Psychology, 1966, 3, 316-347.
Vasarely, V. Vasarely. Translated by H. Chevalier. Neuchatel, Switzerland: Editions du Griffon Williams, J. The complete strategist. New York: McGraw-Hill, 1954.
Neuchatel, 1965. Williams, M. Memory disorders associated with electroconvulsive therapy. In C. W. M. Whitty &
Verheijen, F. J. A simple after image method demonstrating the involuntary multi-directional eye O. L. Zangwill (Eds.), Amnesia. London: Butterworth, 1966.
movements during fixation. Optica Acta, 1961, 8, 309-311. Winograd, T. Procedures as a representation for data in a computer program for understanding
Vemon, M. D. (Ed.) Experiments in visual perception. Harmondsworth, Middlesex, England: natural language. Unpublished doctoral dissertation, Department of Mathematics, Massachu-
Penguin Books, 1966. setts Institute of Technology, 1970.
Voss, J. F. (Ed.) Approaches to thought. Columbus; Ohio: Charles F. Merrill, 1969. Winograd, T. A program for understanding natural language. Cognitive Psychology, 1972, 3.
Wagner, H. G., MacNichol, E. F., Jr., & Wolbarsht, M. L. The response properties of single Woodworth, R. S. Experimental psychology. New York: Holt, 1938.
ganglion cells in the goldfish retina. Journal of General Physiology, 1960, 43, 45-62. Woodworth, R. S., & Schlosberg, H. Experimental psychology. New York: Holt, 1954.
Wald, G. The receptors for human color vision. Science, 1964, 145, 1007-1017. Wooldridge, D. E. The machinery of the brain. New York: McGraw-Hill, 1963.
Warren R. M., & Warren, R. P. Helmholtz on perception: Its physiology and development. New Wyszecki, G. W., & Stiles, W. S. Color science, cuncepts and methods, quantitative data and
York: Wiley, 1968. formulas. New York: Wiley, 1967.
Warren, R. M.,&, Warren R. P. Auditory illusionsandconfusions. Scientific American, 1970,223, Young, P. T. Motivation and emotion. New York: Wiley, 1961.
30-36. Zelman, A., Kabat, L., Jacobson, R., & McConnell, J. V. Transfer of training through injection of
Warrington, E. K., & Weiskrantz, L. An analysis of short-term and long-term memory defects in "conditioned" RNA into untrained planarians. Worm Runnefs Digest, 1963,5, 14-19.
man. In J. A. Deutsch (Ed.), Physiolugical basis of memory. New York: Academic Press, to be Zimbardo, P., & Ebbesen, E. Influencing attitudes and changing behańor. Reading, Mass.:
published. ' Addison-Wesley, 1969.
Wason.P. C.,&Johnson-Laird, P. N.(Eds.) Thinking andreasoning. Harmondsworth, Middlesex, Zwicker, E., & Scharf, B. Model of loundness summation. Psychological Review, 1965, 72,
England: Penguin Books, 1969. 3-26.
Wathen-Dunn, W. (Ed.) Models for the perception ofspeech and visual form. Cambridge, Mass.: Zwislocki, J. Analysis of some auditory characteristies. In R. D. Luce, R. R. Bush, and E. Galanter
M.I.T. Press, 1967. (Eds.), Handbook of mathematical psychology, Vol. III. New York: Wiley, 1965.
Webb, W. B. Sleep: An experimental approach. New York: Macmillan 1968.
Weber, R. J., & Castleman J. The time it takes to imagine. Perception 6- Psychophysics, 1970, 8,
165-168.
Weiskrantz, L. Contour discrimination in a young monkey with striate cortex ablation Neuropsy-
chologia, 1963, 1, 145-164.
Weisstein, N. What the frog's eye tells the human brain: Single celi analyzers in the human visual
system. PsychologicalReview, 1969, 72, 157-176.
Weizenbaum, J. Contextual understanding by computers. In P. A. Kolers and M. Eden (Eds.),
Recognizingpatterns: Studies in livingand automatic systems. Cambridge, Mass.: M.I.T. Press,
1968.
Wertheimer, M. Productive thinking. New York: Harper, 1945.
Wever, E. G. Theory of hearning. New York: Dover Publications, 1970.
White, B. W., Saunders, F. A., Scadden, L., Bach-y-Rita, P., & Collkis, C. C. Seeing with the skin.
Perception 6- Psychophysics, 1970,7,23-27.
Whitfield, I. C. The auditory pathway. London: Arnold, 1967.
Whitfield, I. C, & Evans E. F. Responses of auditory cortical neurons to stimuli of changing
freąuency. Journal of Neurophysiulogy, 1965, 28, 655-672.
Whitty, C. W. M, & Zangwill, O. L. (Eds.) Amnesia. London: Butterworth, 1966.
Indeks nazwisk
Abromov I. 227, 674
Ades H. W. 245, 672
Adolph E. F. 596, 598, 671
Adrian E. D. 677
Albers J. 54, 166, 671
Allen V. L. 671
Alpern M. 67/
Appley M. H. 673
Arnheim R. 67/
Arnold M. B. 67/, 656
Aronson E. 681
Asch S. E. 671
Atkinson R. C. 352, 670, 67/
Austin G. A. 672
Averbach E. 67/
Ax A. F. 67/
Bach E. 671, 675
Bach J. S. 400
Bach-y-Rita P. 73, 655
BackusJ. 261,67/
Barbizet J. 319, 67/
Barker R. G. 609, 67/
Barlow H. B. 67/
Barondes S. H. 656
Barron F. 67/, 674, 682
Bartlett F. C. 384, 67/
Bartley S. 67/
Bayes T. 546, 548
Beach F. A. 67/
Beale J. L. 673
Beck J. 204, 677
Bekesy G. von 267, 67/
Bell A. G. 172
Bellugi U. 461, 672
Bem D. .1.67/
Bennett E. L. 673
Berger B. D. 675
Berko J. 465, 671
Berkowitz L. 671, 672, 677
Berkun M. M. 604, 672
Berlyne D. E. 672
Bever T. G. 672
Białek H. M. 604, 672
Bishop P. O. 672
Bjork R. A. 672
Black A. H. 672
Bolt R. H. 672
Botkin P. T. 675
Bouman M. A. 672
Bourne L. E. Jr. 672
Bower G. H. 677
Brady J. V. 601, 672
Bransford J. 435, 672
Brazier M. A. 672, 678
BredbergG. 245,672
Breland K. 672
Breland M. 672
Brooks L. 672
Brown R. 459, 460, 461, 462,
672, 675, 580
Bruner J. S. 672
Brush F. R. 685
Bryden M. P. 673
Bucher F. 675
Burdick E. 673
Bures J. 329, 673
BuresovaO. 329, 67J
Bush R. R. 675, 650, 687, 689
Byrne W. L. 673
Carlson P. L. 673
Carraher R. G. 49, 167, 673
Castleman J. 688
Chapanis A. 207, 208, 673
Chiappetta L. 675
Chinetti P. 679
Chomsky N. 673
Chorover S. L. 67i
Chung S. H. 78, 79, 683
Clarke F. R. 674
Cofer C. N. 675
Cogan D. B. 675
Cohen J. 675
CollinsA. 415,416, 67J
Collins C. C. 73, 688
Conn C. G. 262
Conel J. L. 334, 673
Conrad R. 675
CoombsC. H. 670,675
Cooper F. S. 672
Corballis M. C. 673
Coren S. 673, 675
Coriell A. S. 67/
Epstein R. A. 674
Ernst G. W. 674
EscherM.C. 53,6 74
Evans E. F. 254, 255, 655
Fant G. M. 152, 675
Fay R. R. 279, 280, 281,675
Fenichel R. L. 675
Festinger L. 675
Field I. 657
Corkin S. 322, 673, 681 Fillmore C. J. 400, 675
Finger F. W. 675
Corning W. C. 312, 673
Fisher A. E. 675
Cornsweet J. C. 62, 65, 212,
Flavell J. H. 468, 675,65/
655
Flexner J. B. 675
Cornsweet T. N. 62, 91, 92, 100,
Flexner L. B. 675
180, 184, 199; 200, 673,
Flock H. R. 675
683
FoleyJ. M. 670,675,65/
Corson J. A. 675
Fouraker L. E. 568, 570, 571,
Cowen G. N. Jr. 676
655
Creutzfeldt O. 673
Franks J. 435, 672
Crutchfield R. S. 559, 675
Freedberg E. 675
Frijda N. H. 675
Dadson R. S. 260, 655
Fry C. L. 675
Dali S. 37, 72
Darley J. M. 555, 556, 557, 679
Gaito J. 675, 656
David E. E. Jr. 672
Galambos R. 675
Davidson D. 675
Galanter E. 529, 670, 672, 675,
Davis H. 634, 656
678, 680, 681, 687, 689
Davson H. 674
Ganz L. 655
Dawes R. M. 670, 675
Garcia J. 489, 675
DeGroot A. D. 674
Gardner B. T. 675
Delairesnaye J. F. 674, 650
Gardner F. 675
Dembo T. 609, 67/
Gardner R. A. 675
Dement W. C. 67/, 674
Gazzaniga M. S. 328, 332, 333,
Denes P. B. 236, 672, 674
675
de Sausmarez M. 674
Geldard F. A. 675
Deutsch D. 674
Geschwind N. 675
Deutsch J. A. 315, 329, 674,
Gibson A. R. 51, 675, 676, 677
655
Gibson J. J. 71,675,676
Deutsch S. 674
Glasheen R. 165
DeValois R. L. 226, 227, 674
GlassD. C. 675, 684
Dodwell P. C. 674
Glassman E. 676
Dominowski R. L. 672
Glassman G. 676
Donaldson W. 684, 687
GlucksbergS. 676
Duffy M. 598, 655
Gogel W. C. 65/
Dutcher J. D. 673
Gombrich E. H. 676
Goodnow J; J. 672
Ebbeson E. 551, 684, 689 Graham C. H. 67/, 676
EcclesJ. C. 81,304,674 Grasselli A. 676
Eden M. 679, 688 GreefZ. 180,676
Edwards W. 67/, 674 Green B. F. Jr. 676
Egan J. P. 674 Green D. M. 676
Egyhazi E. 310, 675 Greenwood D. D. 676
Ekstrand B. R. 672 Gregory R. L. 67, 676
Engstrom H. 245, 672 Gross C. C. 676
Enright J. T. 674 Guirao M. 676
Epstein A. N. 585, 657 Gulick W. L. 676
Gurowitz E. M. 676
Guzman A. 44, 45, 676
Haber R. B. 679
HaberR. N. 676, 677, 679
Hali E. V. 657
Halle M. 152, 673, 678
Hamburg M. 654
Hamlyn L. H. 676
Hanlon C. 459, 672
Harlow H. F. 676
H a r m s R . G. 400, 67/, 675
Harris C. S. 71, 675, 676, 677
Hartline H. K. 99, 677, 683
Harwerth R. S. 656
Hawkins J. E. Jr. 657
Hayes J. R. 672, 677
Hebb D. O. 671, 677
Hecht S. 207,210,677
Held K. 677
Held R. 677
Helmholtz 271, 273
Henney K. 677
Henry G. H. 672
Hering E. 59, 60, 225
Heron W. 609, 610, 677
Hertz H. R. 171,235
Hess E. H. 672, 675
Hilgard E. R. 677
Hill R. M. 671
Hochberg J. 204, 677
Hoebel B. G. 583, 584,677
Hoffman L. R. 677
Holt C. E. 675
Horovitz Z. P. 675
HsiaY. 207,210, 677
Hubel D. H. 131, 132, 133, 677
Huey E. B. 677
Hull C. L. 675
Humphrey N. K. 675
Hunt E. 675
Hurvich L. M. 675
Hurwicz L. 675
Hyden H. 310, 675
Ingle D. 675
Inhelder B. 652
Jacobs G. H. 226, 227, 674
Jacobs P. D. 482, 657
Jacobson A. L. 65/
Jacobson E. 31 1, 675
Jacobson R. 659
Jakobson R. 152, 675
James R. C. 168
James W. 384, 675
Jameson D. 675
Jarrard L. E. 675
Jarvik M. E. 675
Jarvis P. E. 675
Jeffress L. A. 679
Jensen D. D. 675
John E. R. 312, 673, 678
Johnson-Laird P. N. 655
Jones M. R. 675
Judd D. B. 675
J u lesz B. 675
Jung R. 675
Kabat L. 689
Kahneman D. 543, 675, 657
Karlins M. 675
Kavanagh J. F. 675
Kay H.654
Kearn R. P. 604, 672
Kepes G. 675
Kiang N. 679
Kimble D. P. 311, 674, 679, 65/
Kimble G. A. 679
Kinney G. C. 146, 148, 679
Kintsch W. 679
Kleinmuntz B. 674, 676, 679
KJeitman N. 615, 679
Kling J. W. 669, 679
Koch S. 679
Koelling R. 489, 675
Kóhler W. 679
Kolers P. A. 679, 788
Krantz D. H. 675, 679
Kry ter K. D. 679
Kuffler S. W. 106, 679
Land E. 230, 231
Lashley K. S. 324, 679
Łatane B. 555, 556, 557, 679
Lawrence M. 561
Leaf R. C. 673
Leask J. 679
Le Grand Y. 679
Leibowitz H. 679
Lenneberg E. H. 334, 672, 673,
679
Lettvin J. Y. 77, 78, 679
Levelt W. J. M. 650
LevickW. R. 67/
Levine M. 650
Lewin K. 609, 67/
Liberman A. M. 650
Lichtenstein R. 155
Lindgren N. 650
Linderman H. H. 245, 672
Lindman H. 67/, 674
Lindsay P. H. 654
Lindsley D. B. 612, 650
Lockhart R. A. 670, 675, 65/
Loehlin J. C. 650

Lorenz K. Z. 650
Luce G. G. 680
Luce R. D. 678, 679, 650, 687,
689
Luckiesh M. 57, 680
Łuria A. R. 468, 680
Mach E. 195
MacKinnon J. R. 279, 280, 675
MacNichol E. F. Jr. 107, 688
Madigan S. A. 369, 370, 680
Magoun H. W. 680, 687
Magritte R. 47, 49, 58, 72, 680
Maier N. R. F. 481, 516, 680
Maier S. F. 680, 685
Mandler G. 616, 672, 675, 680
Mansfield R. J. 72, 687
Margules D. L. 673
Markowitz H. 680
Markowitz J. 682
Marsetta M. 146, 148, 679
Mattingly 1. G. 678
Maturana H. R. 77,679
McCabe L. 369, 370, 680
McCollough C. 70, 680
McConnell J. V. 311, 313, 680,
689
McCulloch W. S. 77,679
McGinniss J. 681
McNeill D. 681
Melnechuk T. 687
Melton A. W. 681
Mershon D. H. 681
Messick D. M. 670,675, 681
MeyerD. 418,65/
Milgram S. 559, 561, 562, 563,
564, 681
MillerG. A. 156, 157,468,522,
670, 681
Miller N. E. 606, 681
Miller S. A. 681
Milne A. A. 527, 681
Milne L. J. 677
Milner B. 322, 323, 681, 687
Minsky M. 681
Mohr J. P. 6<S\5
Mook D. C. 675
Moray N. 681
Morellet F. 40
Morgan C. T. 67/, 681
Morgenstern O. 681
Mountcastle V. B. 681, 682
Mueller C. G. 681
Murdock B. B. Jr. 345, 358, 359,
361, 682
Mussen P. 672, 682
Myers N. A. 679
Myers R. E. 682
Neisser U. 682, 685
Newell A. 502, 505, 510, 674,
682, 685
Newton I. 214
Nissen H. W. 67/
Norman D. A. 672, 682, 684,
686, 689
Oceguera-Navarro C. 314, 687
Ohm G. 236, 237
Olds J. 671, 682
Olds M. 67/, 682
Pantle A. J. 682
Patterson R. D. 277, 682
Patton R. M. 674, 682
Pawlow I. P. 487
Penrose L. S. 52, 53, 682
Penrose R. 52, 53, 682
Peterson L. R. 344, 682
Peterson M. 344, 652
Petran M. 673
Phillips J. L. Jr. 682
Phillips L. D. 671, 674
Phillips L. W. 361, 362, 652
Piaget J. 463,464,471,490,493,
497, 498, 682
Pickett J. M. 672
Pinson E. N. 236, 674 *
Pirenne M. H. 182, 682, 683
Pitts W. H. 77, 679
Polya G. 683
PolyakS. 89, 183, 683
Pomeranz B. 78, 79, 683
Postman L. 361, 362, 683
Premack D. 683
Pribram K. H. 670, 681
Pritchard R. M. 63, 683
Purkinje J. 209
Quillian M. R. 415,416, 673
Quartorn G. C. 687
Rachlin H. 683
Raiffa E. 683
Rapoport A. 683
Rasmussen G. L. 243, 683, 684
RatlifFF. 62,99, 197,677,653
Reddy D. R. 683
Reibel D. A. 675
Reitman J. S. 352, 683
Restle F. 509, 683
Reynolds G. S. 683
Richardson L. F. 634, 683
Riecken H. W. 675
Riggs L. A. 62, 669, 679, 683
Riley B. 41, 683
Ripps H. 683
Singer J. E. 619 Thornton J. W. 482, 657 Weisstein N. 655
Rivers G. 675
Roberts R. 675 Skinner B. F. 477, 685 - T h o r p E . O. 657 Weizenbaum J. 387, 655
Robinson D. A. 683 Slobin D. I. 685 Thurston J. B. 49, 167, 673 Wertheimer M. 655
Robinson D. W. 260, 653 Smedslund J. 685 Tobias J. V. 684, 687 West R. 245, 672
Rokeach M. 414, 683 Smith M. P. 598, 685 Treisman A. M. 657 Wever E. G. 248, 688
Rosenblith W. A. 672, 679, 683, Soby J. T. 685 Trevarthen C. B. 657 Wheeler L. 684
Solomon R. L. 481, 680, 685 TuWing E. 684, 687 White B. W. 73, 655
686
Speelman R. G. 686 Tversky A. 543, 670, 673, 674, Whitfield I. C. 252, 253, 254,
Rosenzweig M. R. 673
Sperling G. 685, 686 679,657 255, 655
Rosner B. S. 683
Ross J. S. 634, 683 Sperling H. G. 341, 342, 686 Whitla D. K. 656
Ruddell R. B. 655 Sperry R. W. 331/656 Uhr L. 657 Whitty C. W. M. 655, 659
Rudolph M. 681 Spielberger C. D. 686 U n g a r G . 314, 657 Wickelgren B. G. 656, 659
Rumelhart D. E. 682, 683, 684 Spinelli D. N. 72, 686 Wickelgren W. A. 321, 322, 652,
Spock B. 477,478, 483, 686 van Bargeijk W. A. 291, 657 659
Springer R. 61 van den Brink G. 655 Wiesel T. N. 131, 132, 133,
Sakmann B. 673
Squire L. R. 686 van der Velden H. A. 655 677
Saltz E. 684
Staddon J. E. R. 656 van Groenigen W. B. 334, 684 Williams J. 659
Samnel D. 673
Stanley-Jones D. 617, 656 Varela J. A. 655 Williams M. 316, 659
Samuel A. 48
Steele J. 48, 49 Vasarely V. 39, 655 Wilson J. E. 676
Saunders F. A. 73, 655
Stein L. 673 Vaughan H. G. Jr. 657 Windle W. F. 243, 653, 684
Scadden L. 73, 688
Sterling P. 686, 659 Verheijen F. J. 62, 655 Winograd T. 389, 689
Schachter S. 619, 675, 684
Stevens C. F. 656 Vernon M. D. 655 Wolbarsht M. L. 107, 655
Schade J. P. 334, 684
Stevens K. N. 672 Voss J. F. 655 Wolfgang M. W. 637, 655
Schane S. A. 675
StevensS. S. 201, 633, 634, 637, Wolsk D. 67/
Schank R. A. 684
638, 639, 641, 671, 676, 677, Wagman I. H. 676 Woodworth R. S. 669, 659
Scharf B. 266, 267, 284, 684,
678, 680, 686, 687 Wagner A. R. 673 Wooldridge D. E. 670, 659
689
Stiles W. S. 689 Wagner H. G. 103, 677, 655 Woolsey C. N. 676
Scheerer M. 684
Stoddard L. T. 655 Wald G. 224, 655 Wright J. W. 675
Schelling T. C. 684
Stromeyer C. F. 72, 686, 657 Warren R. M. 655 Wyszecki G. W. 659
Schiller P. H. 673
Suppes P. 673, 679, 650, 657 Warren R. P. 655
Schlesinger A. M. Jr. 684
Swets J. A. 676, 652, 657 Warrington E. K. 655 Yagi K. 604, 672
Schlosberg H. 669, 689
SyWester D. 657 Warshofsky F. 656 Young P. T. 659
Schmitt F. O. 677, 684, 687
Wason P. C. 655
Schneider A. M. 684
Talland G. A. 657 Wasserman E. 673 Zacharj J, 673
Schneider G. E. 193, 684
Tanner T. A. Jr. 652 Wathen-Dunn W. 655 Zangwill O. L. 655, 659
Schurnecht H. F. 684
Teitelbaum P. 585, 657 Waugh N. 657 Zelman A. 659
Scoville W. B. 684
Terrace H. S. 657 Weale R. A. 653 Zimbardo P. 551, 659
Sedgley P. 63, 64, 65
Teuber H. L. 322, 681, 657 Webb W. B. 655 Zinnes J. L. 657
Segal J. 680
T h o m a s D . 156 Weber R. J. 273,655 Zwicker E. 266, 267, 659
Seitz W. C. 684
Thorndike E. L. 476 Weiskrantz L. 675, 655 Zwislocki J. 272, 273, 285, 659
Sekuler R. W. 682, 685
SelfridgeO. 139, 685
Seligman M. E. P. 481, 680,
685
Sellin T. 637, 685
Selye H. 603, 685
Seurat G. 222
Shelton J. 468, 681
Sherman W. 684
Shiffrin R. M. 352, 671
Showman D. J. 146, 148,679
Sidman M. 685
Sidowski J. B. 674, 685
Siegal S. 568, 570, 571, 673,
685
Simmelhag V. L. 686
Simon H. A. 505, 510, 513, 685
Simon P. A. 513, 685
Singer H. 684, 685
Indeks rzeczowy
Abe rracja chromatyczna 175
- sferyczna 175
Adaptacja patrz: Widzenie
Adrenalina 619
Algorytm 513
Amnezja 316, 320
- wsteczna 317, 318, 320
Analiza
- cech 139, 153, 154
- informacji sensorycznej 165,
167
—, cechy sensoryczne 165, 167,
168
—, oczekiwania 165, 167, 168
- mowy 151-153
- przez syntezę 154-156
- - , znaczenie kontekstu
154-157
- spostrzegania patrz: Spostrze-
ganie
- wyników patrz: Skalowanie
Aspiracji poziom 567, 569
Barwa 214
- a mieszanie świateł 220-222
- dopełniająca 214
-, koło 215
-, kontrast indukowany 230,
231
-, mieszanie 215-218
-, obrazy następcze 222, 223
-, przestrzeń 214
-, widzenie patrz: Widzenie
barw
-, właściwości psychologiczne
215
-, -jakość 215
-, -, jasność 215
-, -, nasycenie 215
-, wrażliwość czopków 223
Ciało kolankowate boczne
118-120, 189
-, struktura anatomiczna 119
Decyzje interakcyjne 564
-, negocjacje 567, 569, 570
-, - strategiczne 572, 573
-, strategia uczciwa 570
-, - bezlitosna 570, 572
-, taktyka konfliktu patrz: Konf-
likt
-, targowanie się 564
-, -, procedura 565, 566
Decyzji podejmowanie 649
- a teoria gier 575, 586
-, efekty następcze 550
-, -, racjonalizacja 550, 551
-, -, - podecyzyjna 552
-, optymalizacja 528, 534
-. podporządkowanie się auto-
rytetowi 559-563
-, prawdopodobieństwo 540,
541, 546
-, - subiektywne 542-544
-, reprezentatywność i dostęp-
ność 543, 544
- ryzykownych 539, 540
-, strategie 531. 532
-, szansę 546, 547
-, teoria 527, 528
-, wpływ czynników społecz-
nych 555-557
-, wybór 535
-, zachowanie sdę osób postron-
nych 556-558
Demony 139, 154
- cech 139-141. 145, 147
- decyzji 144
- linii prostych 149
- obrazu 139, 145
- poznawcze 140, 143
Deprywacja sensoryczna
609-611
Detektor
-, anatomia 78-80
- ciemności 77, 78
- dźwięku 252
- kontrastu ruchu 77, 78
- krawędzi 77, 78, 122, 178
- linii 123, 128, 178
- ostrości 77
- ruchu 115, 131
- szczeliny 123, 178
- zmian częstotliwości 253-
256
DNA 309
Dźwięk 234
-, częstotliwość 235-237, 259,
260,263,271-281
-, głośność 259, 260, 264, 265,
274
-, -, maskowanie 265,266,269.
274
-, intensywność 237, 238, 259,
260, 263
-, krytyczne pasmo częstotli-
wości 259, 283-286
-, maskowanie 292, 293
-, przestrzenne spostrzeganie
259,286
-, -, lokalizacja 286, 288.
290-292, 295, 296
-, przetwarzanie informacji słu-
chowej 251-253
-, reakcje elektryczne 246-248,
263
-, wysokość 259
-, -, skala muzyczna 269
-, -, - melowa 270
—, —, położenie na błonie pod-
stawowej 270-273, 276
-, zapis 293, 295
Efekt McCollough 70-72
Efekty następcze 66-70
- barwy 68
- podejmowania decyzji 550
- ruchu 66-68
-, wyjaśnianie 68-70
Emocje 616, 617, 619
-, czynniki 622
-, -, procesy poznawcze 622,
623
-, -, stany fizjologiczne 622
—, -, wpływy środowiska 622
-, euforia 620, 622
-, gniew 620, 622
Frustracja 608, 609
Funkcja potęgowa 636, 638
Gra w kości 649-659, 665
Hamowanie
- naprzednie 110, 112
- oboczne 89-93, 95, 110, 112,
114,230
- typu sprzężenia zwrotnego
112
Heurystyki 513-515
Język 441
- a uczenie się patrz: Uczenie się
języka
- jako środek komunikowania
się 461, 462
- , pierwsze kroki 462, 463
—, -, nadmierna generalizacja
464, 465
, -, rozumienie 463, 464
-, przekazywanie znaczenia
457-459
-, struktura 443
-, - powierzchniowa 444—449
-, - znaczeniowa 444—449
-, znaczenie nazw 442, 443
Komórka nerwowa 85, 88
- dwubiegunowa 85, 107, 110
- karłowata 182
- pozioma 182
- prosta 120-123
- superzłożona 130-135
- złożona 128-130
- zwojowa 85, 104, 110
- - karłowata 182
Konflikt 606
- dążenie-dążenie 608
- dążenie-unikanie 606-608
-, taktyka 573
-, -, eskalacja gróźb i przeciw-
gróźb 574
-, -, manipulowanie 574
-, -, racjonalność 573
-, -, władza 574
- unikanie-unikanie 608
Kontinuum metatetyczne 636
- protetyczne 635
Krata Heringa 59
Matryca pomyłek 148
Metoda swobodnych skojarzeń
412,413
Motywacja 592-596, 598
- a poznanie 622-625
-, regulacja głodu 583-585,
587-589, 623, 624
-, -, systemy 585,586,589,590
-, -, -, zaburzenia 584, 585
-, struktura systemu 599
-,-, mechanizmy biologiczne
599
-, -, - psychologiczne 599
Mowa
-, analiza 151-153
-, -, detektory cech 151
-, cechy dystynktywne
151-153
-, fonemy 151
-, rozpoznawanie 149
-, segmentacja 150, 151
Mózg 303
-, kora 303
-, płaty ciemieniowe 303
-, - potyliczne 303
-, - skroniowe 303
-, półkule 303, 325, 327-329,
332
-, rozszczepienie u człowieka
329-334
-, - u zwierząt 327-329
Myślenie 498, 499
-, mechanizmy 520
Neuron 80-82
-, obwody neuronowe 84, 85
por. Obwody sensoryczne
-, -, typy 86
-, rejestracja reakcji 82-84
Nystagmus fizjologiczny 61
Obrazy
- konkurencyjne 37
- następcze 222
-, organizowanie niepełnych 36
-, rozpoznawanie 29-44, 139,
141, 153, 154, 168
- , - , analiza cech 139
- , - , dopasowywanie do wzorca
29-45
- , - , rola aktywnego ruchu 74,
75
-, -, schemat 33
- , - , znaczenie błędów 145-148
-, rozwój 494, 495
- pozbawione znaczenia 39
-, zatrzymywanie 61-66
Obwody sensoryczne
- podstawowe 85-88
- służące do wykrywania ruchu
114-117
- - do wyodrębniania konturów
93-101
- do wytwarzania przemijają-
cych reakcji 109-112
- włączeniowo-wyłączeniowe
105-108
-, wrażliwość 88-89
Oko 171, 173
-, akomodacja 177l 178
-, ciało szkliste 171, 178
-, płyn wodnisty 171
-, rogówka 171
-, ruchy 185, 187, 189
-, siatkówka 171, 178,180,185,
195
- , - , sieć nerwowa 182
-, soczewka 171, 175, 176
-,-, konwergencja 175, 176
-,-, ogniskowanie 175, 176
-, źrenica 173-175
Pamięć
- a rozwiązywanie problemów
383, 384
- a uczenie się patrz: Uczenie się
a pamięć
- bez uwagi 368-370
- czasowa 376
- długotrwała 299, 301, 379,
488
- -, lokalizacja 324, 325
-, korygowanie błędów 424,
425, 428
- krótkotrwała 299, 300, 314,
344, 345, 434, 488, 522
- a błędy 346,347
- a długotrwała 357-361
- a powtarzanie 348
—, pojemność 523, 524, 533
- - , właściwości 353-356
-, mechanizmy 323, 324
- , - wejścia 409-411
-, - wyjścia 409, 411
-.model 391
-, obwody nerwowe 303, 305,
307
-, -, konsolidacja 308
-, -, reweberacja 306, 307
-, pojęcia pierwotne i wtórne
397, 398
-, poszukiwanie informacji 414,
415,417
-, -, wieloetapowy proces
418-420
-, przechowywanie informacji
sensorycznej 337, 343, 344
- , - , system 299, 300
-, przekazywanie 313, 314
-, przetwarzanie informacji
379-382, 437^39
-, rodzaje 299
-, struktura 412, 413
Pamięć, struktura, reorganizacja
421-424
Pamięć zaburzenia 314, 315,
320-323 patrz także: Am-
nezja
-, zapamiętywanie
-, - a rozumienie patrz: Rozu-
mienie a zapamiętywanie
-, - pojęć 391-395
-, - zdarzeń 399-406
-, zapominanie 349, 351, 352
Pandemonium 139, 149, 154,
161
-, budowa 141, 142
Paralaksa ruchowa 42
Pasy Macha 195
Plamka ślepa 178
Plamka żółta 59, 181, 182, 185
Problemów rozwiązywanie 383,
384,501,502
- a pamięć patrz: Pamięć
-, graf 505-509, 519
-, operatory 512
-, - algorytmiczny 513
-, - heurystyczny 513
-, podprogramy 521
-, poszukiwanie 512
-, protokoły 502-505, 515-517,
519
-, strategie 509, 512, 521
Proces aktywnej syntezy 161,
162
Przeciążenie poznawcze 533
Purpura wzrokowa (rodopsyna)
178-180
Redundancja 158
RNA 309
- a uczenie się 303, 310-312
Rozktad normalny 657-660,
665
Rozumienie 384-386, 390, 391.
463, 465^168
- a zapamiętywanie 435^137
- języka 441
Rozwój poznawczy 493
-, okresy 493, 498
-, -, rozwoju sensoryczno-mo-
torycznego 493-495
-, -, myślenia przedoperacyj-
nego 493, 495-497
-,-, operacji konkretnych 493,
497, 498
-,-, operacji formalnych 493,
498
Schemat sensoryczno-moto-
ryczny 441, 471-474, 501
Sen 614, 615
Skala
- absolutna 631
- nominalna 630
- porządkowa 630
- przedziałowa 630, 633, 660
- stosunkowa 63 1
Skalowanie 629, 630
-, analiza wyników 644, 646
- bezpośrednie 631, 633, 634
-, metoda 642, 643
- oparte na pomyłkach
631-633
-, porównywanie między mo-
dalnościami 638-640, 646
Strach 605, 606, 625
Stres 600-603
- wywoływanie 604, 605
Spostrzeganie 28-75
-, analiza cech 59-72
- bez wyodrębniania cech
72-75
- jasności 195
-, - a głębia 203-206
- - , kontrast 200, 201, 203
- przestrzeni 46-55
-- dźwięku 286, 288
Sprzężenie zwrotne biologiczne
618
Światło 171
-, cechy 171
-, częstotliwość 171
-, intensywność 172
-, reakcje chemiczne 178, 179
Tachistoskop 338, 339
Ucho 233, 236
-, błona podstawowa bęben-
kowa 233
- , - podstawowa 234, 240-243,
270, 272,273, 280
-, budowa 249
-, funkcjonowanie 239, 241
-, komórki włoskowe 243
-, narząd Cortiego 243
-, okienko owalne 239
-, - okrągłe 239
-, ślimak 234, 239, 240, 242
-, wewnętrzne 239
Uczenie się
- a kora 480
- a pamięć 471
-, generalizacja 477
- i świadomość 490
- języka 459
- klasyczne patrz: Warunkowa-
nie klasyczne
-, kontrola bodźcowa 484
-, mechanizmy 460
-,-, naśladownictwo 460, 461
-, -, wzmocnienie 460
-, modelowanie zachowania
485
- poznawcze 488
- przez eksperymentowanie
490
-, różnicowanie 478, 482-^-85
- reguł 459
- sensoryczno-motoryczne
patrz: Rozwój poznawczy; o-
kres rozwoju sens.-mot.
-, tworzenie się łańcucha reakcji
485
- ucieczki 479-481
- unikania 479-481
-, wzmacnianie 477, 483
-, - jako sygnał 488, 489
-,-, rozkłady 478, 479
-, wybór 484
-, wygaszanie 478, 482
- zbieżności 471, 486
Układ nerwowy parasympa-
tyczny 616
- sympatyczny 616
Uwaga 362-365, 368-370
- a pamięć 368-370
-, teorie 371
-, model osłabiacza 372, 373
-, - procesu aktywnej syntezy
373-375
Warunkowanie klasyczne 487,
488
Widmo absorpcji 179
Widzenie
-, adaptacja 206-208
-,-, warstwice 209-213
- barw 225, 226, 230, 231
- bez udziału kory wzrokowej
191, 192
- bez udziału wzgórków czwora-
czych górnych 192, 193
-, identyfikowanie 189
-, lokalizowanie przedmiotów
189, 190
-, neuroanatomia 180
-, właściwości związane z cza-
sem 211
„Widzenie skórne" 72
Wzbudzający układ siatkowaty
611, 613, 714
Wzgórek czworaczy
- górny 189, 192
- dolny 290
Wstrząs elektryczny 315/316