ARTYKUŁY

Magdalena Olszta-Bloch
(Toruń)

Pierścienie hellenistyczne. Z badań nad formą

i funkcją biżuterii w kulturze hellenistycznej

P
ierścienie, czyli obrączki najczęściej wykonane z metalu z oczkiem
z kamienia szlachetnego, półszlachetnego czy metalu, w kultu-
rze europejskiej mają długą tradycję. Obecnie traktuje się je przede
wszystkim jako ozdoby, elementy biżuterii. W przeszłości posiadały jednak
znacznie większe i bardziej różnorodne znaczenie, dlatego współcześnie ich
ówczesną rolę często odgrywają różne obiekty. Pierścienie stanowiły ozdo-
by dłoni, niekiedy zawieszano je na szyi jak wisiorek. Mogły być wyróżni-
kiem statusu społecznego, niekiedy nadawano im znaczenie symbolu wła-
dzy. Były także elementem magii i wykorzystywano je jako pieczęcie. Przy
czym te same pierścienie mogły pełnić odmienne funkcje, stąd różne ich
aspekty nie wykluczały się wzajemnie1.
Szukając rodowodu takiej wielorakiej funkcji pierścieni, należy od-
wołać się do czasów starożytnych. W greckim środowisku zostały one ujęte
w symboliczno-mitologiczny system. W opinii starożytnych jeden z naj-
starszych pierścieni należał do Prometeusza. Pierścień ten miał być wyko-
nany z żelaznego ogniwa łańcucha, którym mitologiczny bohater został
przykuty do skały Kaukazu. Ułamek skały pełnił w nim funkcję oczka.
1
M. Maaskant-Kleibrink, Classification of Ancient Engraved Gems. A Study based on
the Collection in the Royal Coin Cabinet, the Hague, with a History of that Collection, Leiden
1975, s. 7; J. Boardman, Greek Gems and Finger Rings. Early Bronze Age to Late Classical, Lon-
don 2001, s. 13.

3
 Magdalena Olszta-Bloch

Po uwolnieniu przez Heraklesa, Prometeusz musiał nosić go na znak kary

Zeusa za wyprowadzenie ludzkości ze stanu barbarzyństwa2. Grecy wie-
rzyli również, że pierścienie mogą gromadzić niezwykłe właściwości, od-
działujące na losy ich właścicieli. Te demoniczne, nieokiełznane siły mogły
istotnie wspierać karierę noszących je osób. Jednakże często powodowa-
ły tragiczne konsekwencje. Taki magiczny pierścień, gwarantujący niewi-
dzialność, miał być własnością Gygesa, króla Lidii (ok. 680–652 p.n.e.).
Platon opisuje, że Gyges znalazł go jeszcze jako pasterz królewskich stad.
Natknął się na niego po trzęsieniu ziemi, które odsłoniło grób olbrzyma,
dotychczasowego posiadacza tego magicznego przedmiotu. Z pomocą cu-
downych właściwości pierścienia Gyges miał zamordować dotychczasowe-
go króla, Kandaulesa, i objąć rządy w królestwie. W opinii starożytnych
mord ten ściągnął klątwę na założoną przez Gygesa dynastię i w efekcie do-
prowadził do upadku jej ostatniego władcy, Krezusa (ok. 560–546 p.n.e.)3.
Inny magiczny pierścień posiadał Polikrates, tyran Samos (ok. 535–522
p.n.e.). Gwarantując mu nadmierne bogactwo, mądrość i sukces, miał on
sprowadzić na Polikratesa obrazę bogów i spowodować jego tragiczny ko-
niec. Według Herodota, był to złoty pierścień ze szmaragdowym oczkiem,
dzieło Teodorosa z Samos4, słynnego artysty z VI w. p.n.e.5 Pliniusz opisuje
go jako pierścień z oczkiem z sardonyksu i podaje, że w ogólnym pojęciu
Rzymian oczko tego pierścienia zostało przywiezione do Wiecznego Mia-
sta i wprawione w złoty róg umieszczony w świątyni Concordii6. Porów-
nując opis pierścienia Polikratesa do zachowanych greckich obiektów tego
typu z VI w. p.n.e., przypuszczać można, że Pliniusz opisał ten legendar-
ny pierścień zgodnie z wyglądem pierścieni sobie współczesnych. W VI w.
p.n.e. mógł to być raczej skarabeusz, tzn. amulet w kształcie egipskiego

2
Plin., NH 37. 2.
3
Platon, Resp. 2. 359 D-360 A; Lucian 3. 2. 21; J. Miller, Kandaules, [w:] RE X2
(1919), 1860–1861.
4
Hdt. 3. 40–42.
5
Hdt. 1. 53; Vitr. 7. 12; Plin. NH 34. 83, 35. 152. Artysta ten pracował przy budo-
wie Herajonu na Samos oraz Artemizjonu w Efezie. Jego dziełem były także dwa srebrne kra-
tery dedykowane przez Krezusa Apollonowi w Delfach oraz autoportret wykonany w brą-
zie, przywołany przez Pliniusza z powodu głębokiego realizmu rzeźby, J.J. Coulton, Greek
Architects at Work. Problems of Structure and Design, London 1977, s. 24; Theodorus (1), [w:]
The Oxford Classical Dictonary3, ed. S. Hornblower, A. Spawforth, Oxford–New York 1996,
s. 1501.
6
Plin., NH 37. 4.

4
 Pierścienie hellenistyczne...

żuka, ruchomo osadzony w obrączce. Prawdopodobnie nie mógł być on

także wykonany ze szmaragdu, jak podaje Herodot7.
Pojawienie się pierścieni w kulturze greckiej było wynikiem działa-
nia kilku czynników. Niewielką rolę odegrały tutaj minojskie i mykeń-
skie złote, srebrne czy brązowe pierścienie, posiadające na oczkach przede
wszystkim różnego rodzaju przedstawienia figuralne8. W środowisku Gre-
cji wieków ciemnych brak podobnych przedmiotów9. Ponownie pierście-
nie pojawiły się w Grecji w VII–VI w. p.n.e. Były one wówczas wykony-
wane zarówno ze złota, srebra, jak i z brązu. Większość z nich posiada
oczka uzyskane z rozklepanej obrączki. Część jednak ma oczka z kamie-
ni szlachetnych i półszlachetnych. Spośród nich wyróżniają się pierście-
nie z oczkami w kształcie kartuszy, nawiązujące do pierścieni egipskich.
Wskazują one na poważną rolę, jaką odegrały kontakty Greków z Bliskim
Wschodem i Egiptem, gdzie pierścienie cieszyły się długą tradycją, sięga-
jącą II tys. p.n.e.10 O wpływie wschodnich pierścieni na Grecję świadczy
także fakt, że od VII w. p.n.e. obecne były w Grecji skarabeusze z różne-
go rodzaju wyobrażeniami. Niekiedy były one ruchomo wprawiane w ob-
rączki i tworzyły ogólny kształt pierścienia. W przypadku „greckich” skara-
beuszy sugeruje się poważne wpływy Cypru, gdzie w okresie archaicznym
były one masowo wykonywane pod silnymi oddziaływaniami fenickimi11.
Jeszcze w okresie klasycznym greckie pierścienie posiadały mało zróżnico-
7
Por. J. Boardman, Greek…, s. 138–140; idem, Archaic Greek Gems. Schools and Artists
in the Sixth and Early Fifth Centuries BC, London 1968.
8
J. Boardman, Greek…, s. 46–54; A. Xenaki-Sakellariou, Le rôle de la bague-cachet
dans la glyptique créto-mycénienne, [w:] Technology and Analysis of Ancient Gemstones. Procee-
dings of the European Workshop held at Ravello, European University Centre for Cultural Heri-
tage, November 13–16, 1987, ed. T. Hackens, G. Moucharte, PACT, t. 23: 1989, s. 147–154.
Przykłady pierścieni minojskich o bogatej dekoracji figuralnej zostały przedstawione przez
P. Warren, The Ring of Minos, EIΛAΠINH, Erakleion 1987, s. 485–500. Prawdopodobnie
nie były one jeszcze noszone na palcu, ale zwyczajem wschodnim jako wisiorki, J. Boardman,
Greek…, s. 154. Przedmioty te były bezpośrednio związane z „życiem pałacowym” na Krecie
i w Grecji. Stąd po upadku ośrodków minojskich i mykeńskich zanikły.
9
Wówczas występowały tutaj jedynie obrączki o zróżnicowanych kształtach lub meta-
lowe pierścienie o prostej konstrukcji, najczęściej z ornamentem geometrycznym, R.A. Hig-
gins, Greek Early Jewelry, „Annual of the British School at Athens”, t. 64: 1969, s. 143–153,
Pl. 34; V.R.d’A. Desborough, The Greek Dark Ages, London 1972, s. 303–304; J.N. Coldst-
ream, Geometric Greece, London 1977, Pl. 5, 10, 19, 57.
10
D. Collon, Materials and Techniques of Ancient Near Eastern Seals, [w:] Technolo-
gy…, s. 16–17.
11
J. Boardman, Archaic…, s. 19–24.

5
 Magdalena Olszta-Bloch

wane formy. Zdobiły je oczka wykonane z minerałów o ograniczonej ga-

mie barw, głównie różnych odmian chalcedonu12. Dopiero w epoce helle-
nizmu doszło do bardzo dynamicznego rozwoju kształtów pierścieni oraz
zwiększenia ilości wykorzystywanych do nich materiałów.
Popularność pierścieni w kulturze hellenistycznej była przede wszyst-
kim wynikiem dokonanego przez Aleksandra III Macedońskiego (336–
–323 p.n.e.) podboju perskiego imperium Achemenidów. Dzięki temu
Grecy na szerszą niż dotychczas skalę zaakceptowali elementy charakte-
rystyczne dla wschodniej kultury, m.in. znacznie większe niż dotychczas
manifestowanie bogactwa za sprawą różnego rodzaju luxuria, w tym pier-
ścieni. Podbój państwa perskiego był ważny także w tym sensie, że przybli-
żył Grekom kraje obfitujące w kamienie szlachetne, takie jak m.in. Egipt,
skąd sprowadzano oliwiny, opale, agaty i szmaragdy; Afganistan, gdzie wy-
stępuje lapis lazuli; oraz Indie, skąd pozyskiwano agaty, ametysty, opale
oraz szafiry13. Tego typu minerały na Bliskim Wschodzie i w Mezopotamii
były wykorzystywane do produkcji pierścieni i pieczęci już w II tys. p.n.e.14
W okresie hellenistycznym na podstawie własnych i wschodnich trady-
cji Grecy wypracowali wiele typów pierścieni. Wówczas urozmaicono ich
kształty i znacznie poszerzono dobór wykorzystywanych do ich wyrobu
materiałów. Można stwierdzić, że pierścienie hellenistyczne, tzn. takie, któ-
re były używane przez Greków na terenach objętych grecką kulturą po
wyprawie Aleksandra III Wielkiego na Persję, stały się istotnym elemen-
tem szeroko pojętej greckiej praktyki. Ważne jest także, iż za sprawą kon-
taktów świata hellenistycznego z Italią tego typu pierścienie weszły rów-
nież do kultury Rzymu. Proces ten nasilił się szczególnie po zwycięskiej
dla Rzymu wojnie z Pyrrusem (288–272 p.n.e.) i zacieśnieniu kontaktów
z Tarentem15. Niezwykle ważnym czynnikiem było także opanowanie przez
Rzym królestw hellenistycznych, szczególnie Egiptu, i sprowadzenie do
siebie aleksandryjskich grawerów, wywodzących się z tzw. aleksandryjskiej
szkoły gliptycznej, jednej z najlepszych w świecie hellenistycznym. W Rzy-

12
G.M.A. Richter, Engraved Gems of the Greeks, Etruscans and Romans, t. 1: En-
graved Gems of the Greeks and the Etruscans. A History of Greek Art in Miniature, London
1968, s. 135.
13
J. Boardman, M.L. Vollenweider, Catalogue of the Engraved Gems and Finger
Rings. Ashmolean Museum, t. 1: Greek and Etruscan, Oxford 1978, s. 70–71.
14
D. Collon, Materials and Techniques, s. 13–18.
15
J. Boardman, M.L. Vollenweider, Catalogue of the Engraved Gems and Finger
Rings, s. 69.

6
 Pierścienie hellenistyczne...

mie, w okresie dynastii julijsko-klaudyjskiej, rzemieślnicy ci założyli swego

rodzaju artystyczne rody, jak np. Dioskurides ze swymi trzema synami16.
W środowisku rzymskim pierścienie hellenistyczne w dużym stopniu zdo-
minowały tradycje etruskie oraz wpłynęły na kształt i sposób użytkowania
pierścieni wśród Rzymian17. Niektóre z nich są tak bliskie pod względem
formy i stylu do pierścieni greckich, że w dużej mierze mogą stanowić do-
bry materiał ilustrujący tego typu zabytki hellenistyczne18. Także rzymskie
informacje o pierścieniach i kamieniach szlachetnych, często opierające się
na wcześniejszych dziełach greckich, są wykorzystywane do badań nad sze-
roko pojętą biżuterią, gliptyką i mineralogią antyczną.
O estetyce i formach hellenistycznych pierścieni najlepiej mówią
same zabytki. Są one tak różnorodne, że trudno dokonać ich ścisłej i wy-
raźnej typologii. Wykonywano je z różnych materiałów, ze złota, srebra,
brązu, żelaza i kości. Wśród nich występują olbrzymie, masywne pierście-
nie z dużymi, płaskimi i nieruchomo osadzonymi oczkami, przypominają-
ce dzisiejsze sygnety, które w większości datowane są na III w. p.n.e. Obok
nich pojawiają się mniejsze pierścienie z oczkami o różnej proporcji w sto-
sunku do średnicy i wysokości obrączki. Niekiedy oczka są od niej wyraź-
nie mniejsze, inne daleko poza nią wykraczają. Wyjątkowo notowane są
pierścienie z owalnymi oczkami i obrączką sporządzoną z plecionego złote-
go drutu na kształt warkocza19. Znane są także delikatne pierścionki z nie-
wielkimi, mocno wypukłymi okrągłymi oczkami, które były charaktery-
styczne głównie dla I w. p.n.e.
Oczka pierścieni są także bardzo zróżnicowane pod względem ma-
teriału, kształtu i wielkości. Część z nich stanowi gemmy, czyli szlachetne
lub półszlachetne kamienie zdobione miniaturowym reliefem różnorod-
nej treści. Relief ten wykonywano w technice intaglio, czyli poprzez rycie
wklęsłego wizerunku. Rzadziej stosowano technikę kamei, gdzie wyobra-
żenie przybierało kształt wypukłego reliefu. W okresie hellenizmu znane
16
D. Whitehouse, K. Painter, The Portland Vase. An Aspect of Roman Cameo Cutting,
[w:] Cameos in Context. The Benjamin Zucker Lectures, 1990, ed. M. Hening, M. Vickers,
Oxford 1993, s. 3–4; O.Ja. Neverov, Antichnye kamei v sobranii Ermitazha. Katalog, Lenin-
grad 1988, s. 20.
17
G. Sena Chiesa, Opus et materia: pietre, serie iconografiche e variazioni di gusto nella
glittica di età romana, [w:] Technology…, s. 281–283, 290.
18
C. Wagner, J. Boardman, A Collection of Classical and Eastern Intaglios, Rings and
Cameos. Studies in Gems and Jewellery, Oxford 2003.
19
W. Rudolph, A Golden Legacy. Ancient Jewelry from the Burton Y. Berry Collection at
the Indiana University Art Museum, Bloomington 1995, Nos 29.C, 32.C, s. 143–144, 156.

7
 Magdalena Olszta-Bloch

były kamee wykonane z poziomo uwarstwionych agatów, odpowiednio

dobranych pod względem koloru. Technikę taką uważa się za dzieło arty-
stów aleksandryjskich, pracujących na królewskie zamówienie, z uwagi na
koszt doboru materiału i wykonania. Były one symbolem luksusu i wyjąt-
kowej pozycji społecznej20. Nie można jednak wykluczyć istotnych wpły-
wów sztuki wschodniej, gdzie różne techniki reliefu w kamieniu stoso-
wano dużo wcześniej do pierścieni, okładzin instrumentów muzycznych,
kamiennych naczyń etc.21 Najbardziej znanym przykładem kamei helleni-
stycznych jest Tazza Farnese z Neapolu i Kamea Gonzaga z Sankt Peters-
burga22 oraz mniejsze, przedstawiające władców hellenistycznych i wizerun-
ki bóstw, datowane na III–I w. p.n.e.23 Właśnie mniejsze kamee o kształcie
owalnym były m.in. wprawiane w pierścienie24.
Kształty innych oczek wykonanych z kamieni szlachetnych najczęś-
ciej są okrągłe lub owalne o powierzchniach płaskich, wklęsłych lub wypu-
kłych. Niekiedy mają nawet kształt „cylindra” z sześcioma płaszczyznami
lub konkretnego przedmiotu, np. amfory25. Obok nich występują oczka
wykonane z metalu, czasem innego niż sama obrączka, np. złote oczko
wprawione w żelazną obrączkę. Oczka takie posiadają różne kształty i wiel-
kości, np. oczko tworzy spłaszczona część metalowej obrączki lub, osob-
no wykonane, dodane jest do obrączki. Sytuowane na nich przedstawienia
mają formę wklęsłego rysunku lub mocno wypukłego odlewanego relie-
fu. Występują wreszcie pierścienie, których oczka wykonano z kości sło-
niowej, zwykłej kości lub z kolorowego szkła imitującego kamienie szla-
chetne26.

20
O.Ja. Neverov, Antichnye…, s. 17–18; M. Hening, Cameos in Context…, s. IX.
21
G.M.A. Richter, Engraved Gems…, s. 135.
22
A. Furtwängler, Die Antiken Gemmen. Geschichte der Steinschneidekunst im Klas-
sischen Altertum, Leipzig–Berlin 1900, Taf. LIII 2; G.M.A. Richter, Engraved Gems…, Nos
610–611; O.Ja. Neverov, Antitchnye…, No. 1; M. Bieber, The Portraits of Alexander the Great,
„Proceedings of the American Philological Society”, t. 93: 1949, s. 390, Fig. 3; D. Plantzos,
Hellenistic Cameos: Problems of Classification and Chronology, BICS, t. 41: 1996, s. 123–125.
23
O.Ja. Neverov, Antitchnye…, Nos 2–9.
24
M. Hening, Cameos in Context..., s. IX.
25
J. Boardman, M.L. Vollenweider, Catalogue of the Engraved Gems and Finger Rings,
s. 73; G.M.A. Richter, Engraved Gems…, s. 134; D. Plantzos, Hellenistic Engraved Gems, Ox-
ford 1999, s. 36–39.
26
Plin., NH 37. 118; G.M. Bernheimer, Glass Intaglios of the Greeks and Romans, [w:]
Reflections on Ancient Glass from the Borowski Collection, ed. R.S. Bianchi, Mainz am Rhein
2002, s. 247–274; D. Berges, Antike Siegel und Glasgemmen der Sammlung Maxwell Sommer-

8
 Pierścienie hellenistyczne...

W okresie hellenistycznym stosowano kamienie w szerokiej gamie

27
barw . Używana przez autorów antycznych terminologia niekiedy wpro-
wadza pewne niejasności w sprecyzowaniu poszczególnych minerałów. Jest
to efekt starożytnej klasyfikacji, opierającej się w głównej mierze na kry-
teriach zewnętrznych, opisanych przez Pliniusza, takich jak kolor, ciężar,
miękkość, przejrzystość. Na tej podstawie rozróżniano kamienie lepszej
i gorszej wartości28, co można uznać za starożytny odpowiednik współ-
czesnego podziału kamieni na szlachetne i półszlachetne. Warto dodać, że
kryteria takie były aktualne praktycznie do XIX w. Dopiero metody fizy-
kochemiczne uściśliły klasyfikację mineralogiczną. I tak w starożytności
szmaragdem (σμάραγδος, smaragdus)29 nazywano różne gatunki zielone-
go kwarcu, szafirem (σάπφειρος, sappirus)30 odmiany niebieskie, jaspisem
(ίασπις, iaspis, leucachates)31 rodzaje chalcedonu, ametystem (αμέθυσον;
amethystus)32 kamienie o kolorze rozwodnionego wina, topazem (topazus)
dzisiejsze oliwiny33. Za najbardziej popularne w okresie hellenistycznym
do produkcji oczek pierścieni można uznać: onyks (ονύχιον, onyx), agat
(αγάτης, achate), beryl, jaspis, lapis lazuli i kryształ górski (crystallus)34. Wy-
sokie odczucia estetyczne w stosunku do kamieni, ich barwy, przejrzystości
i sposobu skupiania światła powodowały, że niekiedy kształt oczka deter-
minowany był przez rodzaj użytego kamienia. I tak najwłaściwszym kształ-
tem dla oczka wykonanego z berylu był według starożytnych kształt sze-
ściokąta, załamującego wewnątrz światło w najbardziej efektowny dla tego
minerału sposób35.
Do obróbki kamieni używano rozmaitych narzędzi, przede wszystkim
dłutek, świdrów z metalu i twardych skał (np. diamentu), niekiedy o średni-

ville, Mainz am Rhein 2002, Nos 259–278; C. Wagner, J. Boardman, A Collection of Classi-
cal, Nos 594, 598, 601, 603, 605–606; O.Ja. Neverov, Antichnye…, Nos 397–464.
27
G.M.A. Richter, Engraved Gems…, s. 135.
28
Plin., NH 37. 54, 196–200; J.F. Healy, Pliny on Mineralogy and Metals, [w:] Science
in the Early Roman Empire: Pliny the Elder, his Sources and Influence, ed. R. French, F. Green-
away, London–Sydney 1986, s. 117–121.
29
Theophr., Lap. 4, 23, 34; Plin., NH 37. 62–75.
30
Theophr., Lap. 8, 23, 37; Plin., NH 37. 119–120.
31
Theophr., Lap. 23, 27, 35; Plin., NH 37. 115–118.
32
Theophr., Lap. 30; Plin., NH 37. 121–124.
33
Szeroko na ten temat J. Boardman, M.L. Vollenweider, Catalogue of the Engraved
Gems and Finger Rings, s. 70–72.
34
Theophr., Lap. 31; Plin., NH 37. 23–29, 59–61, 139–142.
35
Plin., NH 37. 116.

9
 Magdalena Olszta-Bloch

cy 1 mm, oraz tokarki zaopatrzonej w różnego rodzaju szlifierki w zależno-

ści od technicznych wymagań detali rysunku. Wygląd tokarki smyczkowej
możemy zrekonstruować w oparciu o jej przedstawienia, m.in. na etruskim
skarabeuszu, na nagrobku gliptyka (daktylokoiloglyphos) Dorosa z Sardes,
pochodzącym z okresu rzymskiego z Filadelfii (Azja Mniejsza), oraz na na-
grobku dwóch wyzwoleńców, cieśli lub grawerów, z Rzymu z I w. p.n.e.
Przedstawiony na wymienionych zabytkach przyrząd uzyskiwał napęd dzię-
ki nawiniętej cięciwie łuku, natomiast poruszany cięciwą świder umieszczo-
ny był poziomo36. Szerokie zastosowanie tokarki smyczkowej przy obróbce
kamieni szlachetnych zanotowano w tzw. stylu kaligraficznym, stosowanym
przez grawerów aleksandryjskich w III–II w. p.n.e., charakteryzującym się
długimi i głębokimi nacięciami wykonanymi przy użyciu szlifierek o róż-
nej szerokości i średnicy37. W odwołaniu do pracy grawerów XVIII-wiecz-
nych możemy sądzić, że również w starożytności podczas obróbki kamie-
nie trzymane były w palcach. Świdry pokrywano mieszaniną oliwy i piasku
lub rozdrobnionej skały. Podobnej mikstury używano do polerowania ka-
mieni. Praca w zależności od twardości materiału, kształtu oczka, podjęte-
go wyobrażenia oraz metody intaglio lub kamei mogła trwać od kilku dni
do kilku miesięcy38. Trudno jednak ustalić, czy grawerzy pracowali z po-
mocą szkieł powiększających. Wówczas znano już właściwości soczewek, za-
notowane przez Arystotelesa, Teofrasta, Arystofanesa także Pliniusza, któ-
ry wspomina o skupiających właściwościach szmaragdu, klejnotu służącego
Neronowi do oglądania walk gladiatorskich39. Nie ma jednak jakichkolwiek
informacji odnośnie do wykorzystania ich jako przyrządów optycznych. Za
takie dopiero uchodzą dwie soczewki ze szkła pochodzące z II w. z Tanis40.
Od epoki klasycznej pierścienie oraz materiał potrzebny do ich wy-
robu, tzn. metale i kamienie szlachetne, stały się przedmiotem zaintere-
36
J. Ziomecki, Technika gliptyki w starożytnej Grecji. Zarys stanu badań nad technika-
mi obróbki kamieni szlachetnych i półszlachetnych, Warszawa 1960, s. 12–13; J. Boardman,
Greek…, s. 380–381; S. Walker, Roman Art. British Museum, London 1994, s. 27; M. Maas-
kant-Kleibrink, The Microscope and Roman Republican Gem Engraving. Some Preliminary Re-
marks, [w:] Technology…, s. 189, Fig. 1.
37
M. Maaskant-Kleibrink, The Microscope…, s. 196–197.
38
D. Plantzos, Hellenistic Engraved…, s. 40–41; zdaniem J. Ziomeckiego także współ-
cześni grawerzy posługują się podobną techniką, Technika gliptyki, s. 36–37.
39
Arist., An. post. 1. 31; Theophr., De igne 73; Aristoph., Nub., 766–775; Plin., NH
37. 64.
40
R.J. Forbes, Studies in Ancient Technology, t. 5, Leiden 1966, s. 190; D. Plantzos,
Crystals and Lenses in the Graeco-Roman World, AJA 101. 3, 1997, s. 451–464.

10
 Pierścienie hellenistyczne...

sowania autorów antycznych. W naukowym kontekście ujawniają się

one w dziele O kamieniach (περì λίθων), napisanym przez Teofrasta (oko-
ło 372–287 p.n.e.), wszechstronnego i wybitnego badacza, ucznia Plato-
na (427–347 p.n.e.), a potem Arystotelesa (384–322 p.n.e.)41. Dzieło to
jest jedynym zachowanym traktatem z czterech mineralogicznych rozpraw
Teofrasta. Diogenes Laertios, opisujący jego działalność, wymienia wśród
innych jego dzieł jeszcze traktaty O metalach (περì μετάλλων), O solach, azo-
tanach i solach ługowych (περì ‘αλῶν στυπτηρίας) oraz O skamielinach (περì
τῶν λιθομένων)42. Sądzić można, że rozprawy te były efektem kontynuowa-
nia przez Teofrasta przyrodniczych badań Arystotelesa i filozoficznych roz-
ważań Platona, których celem było szukanie i wyjaśnienie przyczyn oraz
charakteru różnych zjawisk naturalnych. Teofrast, na podstawie własnych
obserwacji, wyjaśnił te aspekty natury, które nie zostały dostatecznie zana-
lizowane przez Arystotelesa. Dotyczy to klasyfikacji i genezy metali oraz
kamieni szlachetnych. W traktacie O kamieniach Teofrast przedstawił po-
chodzenie geograficzne oraz cechy różnego rodzaju kamieni, takie jak ich
właściwości palne, magnetyczne, podatność na obróbkę narzędziami żela-
znymi. Najważniejszym kryterium ich rozróżnienia były cechy zewnętrzne,
tzn. kolor, gęstość i przejrzystość. Autor wyjaśnił także proces powstawa-
nia kamieni. Według niego miały one być tworem ziemi, jako naturalnej
i głównej ich substancji, która pod wpływem „ognia” miała parować i „kry-
stalizować”. Różne rodzaje ziemi, zależne od koloru, „gładkości” i gęstości,
tworzyły odmienne gatunki kamieni, notowane m.in. w rozmaitych kolo-
rach, twardości i przejrzystości. I tak np. zaliczone przez Teofrasta do ka-
mieni szkło miało powstać ze „szklistej ziemi”43. Rozważania te nawiązują
do przedstawionej przez Platona koncepcji, zgodnie z którą w przeciwień-
stwie do metali, będących efektem „krzepnięcia” wody w skałach, kamie-
nie miały być „wyzwalane” z ziemi przez wodę w metafizyczno-naturalnym
i celowym procesie wymiany żywiołów. Obszerny opis tych skomplikowa-
nych zjawisk został przedstawiony w dialogu Timajos, gdzie główny roz-
mówca Sokratesa wyjaśnia proces powstania świata i sposób mieszania się
żywiołów jako przyczynę jego zróżnicowania44. Ważnym wkładem Teofra-
41
O. Regenbogen, Theophrastos, [w:] RE Suppl. 7 (1940), 1354–1562.
42
Diog. Laert. 5. 42–44.
43
Theophr., Lap. 1–4, 49–50. Tłumaczenie wg Teofrast, Pisma filozoficzne i wybrane
pisma przyrodnicze, tłum. D. Gromska, J. Schnayder, t. 1, Kraków 1963.
44
Plato, Tim. 59 a–d, 60 c–e. O procesie powstawania minerałów wg Teofrasta zob.
Teophrastos, De Lapidibus, ed. D.E. Eichholz, Oxford 1965, s. 38–50.

11
 Magdalena Olszta-Bloch

sta do teorii o powstawaniu kamieni szlachetnych była ciekawa koncepcja

dotycząca ich „dojrzewania” w ziemi. Jego zdaniem szczególnie wyjątkowe
i wartościowe kamienie są kolejnym, wyższym etapem wzrostu z ich bar-
dziej popularnych rodzajów. W ramach przykładu autor zaprezentował od-
kryty na Cyprze kamień, pół szmaragd pół jaspis, który uznał za pośredni
etap „dojrzewania” szmaragdu z jaspisu45. W ogólnym zarysie koncepcja ta
przypomina alchemiczną teorię przemiany metali, sięgającą swoimi korze-
niami do astrologii i symboliki metali w Mezopotamii i w Egipcie46.
Innym niezwykle ważnym dziełem, poświęconym pierścieniom i ka-
mieniom szlachetnym, jest 37 księga Historia naturalis, skomponowana
przez Pliniusza Starszego (23–79), wyższego urzędnika rzymskiego, do-
wódcę floty w Misenum, znanego erudytę i encyklopedystę. Historia na-
turalis dotyczy różnych dziedzin natury (kosmologii, geografii, medycyny,
zoologii, botaniki, mineralogii etc.) i była dedykowana cesarzowi Tytuso-
wi (79–81). Wprawdzie jest to dzieło rzymskie, jednak wiele zawartych
w nim informacji pochodzi z greckich źródeł47. Także jego 37 księgę moż-
na w dużym stopniu traktować jako efekt zainteresowań mineralogicznych
autorów greckich. Świadczy o tym fakt, że sam Pliniusz wyraźnie mówi
o greckiej genezie mody na pierścienie w Rzymie. Wymienia także grec-
kich autorów, których dzieła wykorzystał do jej skomponowania. Utwory
te, obecnie niezachowane, dotyczyły różnych aspektów mineralogii, część
z nich należała do tzw. literatury paradoksograficznej (o charakterze kom-
pilacyjnym, opisującej różne osobliwości natury). Zawarto w nich ważne
informacje, m.in. dotyczące szczególnych cech kamieni szlachetnych, ich
zastosowania oraz miejsc występowania. Obok Teofrasta, prawdopodobnie
głównego autorytetu w dziedzinie kamieni szlachetnych, Pliniusz wymie-
nił m.in. filozofa i wszechstronnego badacza Posejdoniosa z Apamei (ok.
135 – ok. 50 p.n.e.), nieznanych bliżej badaczy minerałów z III w. p.n.e.
Sotakusa i Demokryta, Filemona oraz Ktezjasza z Knidos (ok. 440–380
p.n.e.) będącego nadwornym lekarzem perskiego króla Artakserksesa II
Mnemona (405–361 p.n.e.)48. O greckich źródłach wykorzystanych przez
Pliniusza świadczą również użyte przez niego nazwy większości kamieni
45
Theophr., Lap. 27.
46
R.J. Forbes, Studies…, t. 1, Leiden 1955, s. 123, 127–128.
47
J. Reynolds, The Elder Pliny and his Times, [w:] Science…, s. 8.
48
Plin., NH 37. 33, 36–37, 39–40, 53, 74, 97, 106, 173, 193; J.F. Healy, Pliny on
Mineralogy…, s. 114–117; idem, Pliny the Elder on Science and Technology, Oxford 1999,
s. 60–61.

12
 Pierścienie hellenistyczne...

szlachetnych, np. onyx, smaragdus, sappirus, iaspis, amethystus49. Wyjątkiem

są takie nazwy łacińskie, jak beryllus, opalus, topazus50.
W porównaniu do dzieła Teofrasta 37 księga encyklopedii Pliniusza
ma zupełnie inny charakter. Mniej znajdujemy tutaj naukowego podejścia
do zagadnienia powstania różnych minerałów. Autora interesują natomiast
praktyczne wiadomości. Podaje sposób odróżniania kamieni szlachetnych
od ich szklanych imitacji. Opisuje klasyfikację kamieni szlachetnych na
podstawie koloru, ciężaru, miękkości51. Przedstawia także wiele informa-
cji dotyczących ich pochodzenia geograficznego, szczególnych właściwo-
ści medycznych, prezentuje także związane z kamieniami popularne wie-
rzenia i zwyczaje. Co ważne, wymienia również imiona najsłynniejszych
grawerów, wśród nich Pyrgotelesa, portrecistę Aleksandra Wielkiego, oraz
Apollonidesa, Kroniusa i Dioskuridesa. Tego ostatniego jako portrecistę
Augusta52. Wreszcie wiele uwagi poświęca walorom estetycznym pierście-
ni. Interesujące jest, że często podkreśla ich piękno, co nie przeszkadza mu
w innym miejscu encyklopedii krytykować zwyczaju manifestowania zło-
tymi pierścieniami bogactwa. Jego zdaniem jest to zła praktyka przejęta ze
Wschodu. Autor wyjaśnia, że zgodnie z tradycją w Rzymie noszono pier-
ścienie żelazne, które symbolizowały rzymskie cnoty skromności i męstwa.
Tylko wyjątkowe osoby mogły nosić kosztowne pierścienie, jak od IV w.
p.n.e. senatorowie i później ekwici53. Dezaprobata Pliniusza dla przejętej
ze Wschodu mody na kosztowne pierścienie mogła więc wynikać z faktu,
że w Rzymie obiekty takie miały jasno określoną rangę symbolu statusu
społecznego. W Grecji tego typu praktyka w zasadzie nie była stosowana54.
Krytyczną wymowę niesie także uwaga Pliniusza dotycząca triumfu Pom-
pejusza, podczas którego po raz pierwszy w Rzymie zostały wystawione na
widok publiczny gemmy. Wśród tej kolekcji mogły znajdować się pierście-
nie. Pliniusz wspomina, że wcześniej w Rzymie jedynie Skaurus, pasierb
Sulli (88–79 p.n.e.), posiadał prywatny zbiór gemm (daktyliotheka). Na-
tomiast te wystawione podczas triumfu Pompejusza pochodziły z kolekcji

49
Plin., NH 37. 59–75, 115–124.
50
Plin., NH 37. 76–84, 107–109.
51
Plin., NH 37. 54, 196–200; J.F. Healy, Pliny on Mineralogy…, s. 117–121.
52
Plin., NH 37. 8–9.
53
Plin., NH 33.9; J. Isager, Pliny on Art and Society, Odense 1998, s. 70–73, 212–
–213; J. Reynolds, The Elder Pliny, s. 1–2.
54
F.H. Marshall, Catalogue of the Finger Rings. Greek, Etruscan and Roman in the De-
partaments of Antiquites British Museum, London 1907, s. XVIII–XIX.

13
 Magdalena Olszta-Bloch

Mitrydatesa VI Eupatora, króla Pontu (120–63 p.n.e.), słynnego kolekcjo-

nera kamieni szlachetnych. Znaczące jest, że w opinii Pliniusza właśnie ta
hellenistyczna kolekcja, dedykowana przez Pompejusza Jowiszowi Kapi-
tolińskiemu, stała się przyczyną wielkiej popularności gemm i pierścieni
w Rzymie55.
Obok dzieł literackich istotnym świadectwem rosnącej popularno-
ści pierścieni w greckim środowisku są wykazy wotów ofiarowanych świą-
tyniom. Pierścienie wymieniano tam wśród innych wartościowych przed-
miotów. Niekiedy opisywano je pod względem metalu, z jakiego zostały
wykonane, wagi (podanej w drachmach), kształtu oczka oraz zajmowa-
nego miejsca w świątyni56. W odniesieniu do kilku pierścieni zanotowa-
no specjalne futerały sporządzane do ich przechowywania. Informacja taka
pochodzi z 397/6 r. p.n.e. i dotyczy masywnego złotego pierścienia z du-
żym onyksowym oczkiem, przechowywanego w Partenonie. To dla niego
wykonano brązowe zabezpieczenie57. Podobny zapis z 269 r. p.n.e. odno-
si się do sześciu złotych pierścieni przechowywanych w świątyni Apollo-
na na Delos58. Tego typu zabiegi mogą świadczyć o wysokiej wartości da-
rów. W innych, pochodzących z III w. p.n.e. zestawieniach wotów dla
świątyni Apollona i świątyni Artemidy na Delos znajdują się opisy ofia-
rowanych bóstwom pierścieni. Szczegółowo określają one materiał, z któ-
rego zostały wykonane, np. pozłacanych i posrebrzanych pierścieni żela-
znych, oczek i znajdujących się na nich wizerunków. Niekiedy towarzyszą
im imiona darczyńców, np. w spisie z 279 r. p.n.e. dla świątyni Artemi-
dy wymienieni są Straton z Etoli, Polyaratos i Kallikrite. W zestawieniu
z tego samego roku dla świątyni Apollona wyróżniono Safonę i Bouloma-
gasa59. W późniejszym wykazie z 250 r. p.n.e. dla świątyni Apollona wy-
mieniona jest Stratonike, córka Demetriosa Poliorketesa (305–283 p.n.e.).
Podarowała ona świątyni dwa złote pierścienie z oczkami wykonanymi
z sardonyksu, ozdobione wyobrażeniem Apollona i Nike60. Znamienne
jest, że w zestawieniach pochodzących z III w. p.n.e. i później liczba ofiaro-

55
Plin., NH 37. 11–17; J. Isager, Pliny on Art and Society, s. 214–215.
56
M. Lewis, Temple Inventories in Ancient Greece, [w:] Pots and Pans. A Colloquium on
Precious Metals and Ceramics in the Muslim, Chinese and Graeco-Roman Worlds, Oxford 1985,
ed. M. Vickers, Oxford 1986, s. 71–72; D. Plantzos, Hellenistic Engraved…, s. 12.
57
IG2 II 1394, 11–12.
58
IG2 XI 203 B.
59
IG2 XI 161 B 25, 50, 64, 80, 100.
60
IG2 XI 287 B 70–71.

14
 Pierścienie hellenistyczne...

wywanych bóstwom pierścieni jest bardzo duża. Obok osób szczególnych,

jak wspomniana Stratonike, ich darczyńcami były osoby prywatne. Depo-
nowały one w świątyniach pierścienie o różnej wartości, niekiedy bardzo
wysokiej61. Często kobiety ofiarowywały świątyniom rozmaitego rodzaju
biżuterię, w tym pierścienie, jako vota w przełomowym momencie ich ży-
cia (ślub, poród etc.)62.
W odniesieniu do pierścieni ofiarowywanych bóstwom interesujące
jest, że mogły być one, wraz z innymi darami znajdującymi się w świąty-
niach, wykorzystywane jako rezerwa finansowa państwa. W Atenach taką
rezerwę spożytkował Demetrios Poliorketes, „młodszy brat Ateny”. Pod-
czas wojen diadochów o kontrolę nad Grecją, w 303 r. p.n.e., wykorzystał
on skarbiec „starszej siostry”63. Później Antioch III Wielki (223–187 p.n.e.)
zawłaszczył skarbiec świątyni Anaitis w Ekbatanie, z którego środki prze-
znaczył na wschodnią kampanię przeciwko Partii i Baktrii. Znamienne, że
podczas innej próby zajęcia drogocennych przedmiotów ze świątyni Bela
w Elymaidzie (kraina w Persji) władca ten został zabity przez obrońców
sanktuarium. Również jego syn, Antioch IV Epifanes (175–164 p.n.e.),
wykorzystał w 168 r. p.n.e. zasoby skarbca świątyni w Jerozolimie, co sta-
ło się jednym z casus belli dla długofalowego konfliktu Seleukidów z Ży-
dami64. Podobne traktowanie skarbów świątynnych manifestował później
Sulla, zabierając kosztowności ze świątyń w Olimpii, Epidauros i Delfach,
które przeznaczył m.in. na oblężenie Aten podczas wojny z Mitrydatesem
VI Eupatotem. Wydarzenie to dało Plutarchowi okazję do krytycznej oce-
ny władcy – zdaniem greckiego historyka mogło być ono jedynie skutkiem
postępującej demoralizacji wodzów i żołnierzy, na użytek których Sulla
przeznaczył dużą część w ten sposób uzyskanych środków65.
Odwołując się do opinii Pliniusza, sądzić można, że najbardziej ce-
nione były pierścienie z oczkami wykonanymi z kamieni szlachetnych66.
Ich szczególne wartości estetyczne powodowały, że pierścienie takie były

61
D. Plantzos, Hellenistic Engraved…, s. 15–17.
62
C. Morgan, The origins of pan-Hellenism, [w:] Greek Sanctuaries. New approaches,
ed. N. Marinatos, R. Hägg, London–New York 1993, s. 24–25.
63
Plut., Dem. 23–24.
64
Joseph., AJ 12. 5. 3–4; 1 Mch. 1. 20–24; Appian, Syr. 66; E. Will, Histoire politique
du monde hellenistique (323–30 av. J.–C.), t. 2, Nancy 1967, s. 200–202, 298; O. Mørkholm,
Antiochus IV of Syria, Kobenhavn 1966, s. 142–159.
65
Plut., Sulla 12.
66
Plin., NH 33. 22.

15
 Magdalena Olszta-Bloch

przedmiotem podziwu i chęci posiadania m.in. bogatych dam i heter. Trak-

towano je jako dowody miłości, zaufania i szacunku67. Bardzo często oczka
takich pierścieni zdobiły różnego rodzaju wizerunki. Wśród nich wyróż-
nić można kilka nurtów artystycznych i tematycznych. Jednym z nich jest
m.in. styl nawiązujący do sztuki wielkich mistrzów, głównie Praksytelesa
i Lizypa, widoczny w wielu wyobrażeniach stojących postaci bogów i bo-
giń, będących niekiedy swobodną transpozycją znanych rzeźb. Wizerun-
ki te wykonane są z niezwykłą dbałością o detale w precyzyjnym, delikat-
nym reliefie. Obok niego istnieje wiele przedstawień oddanych znacznie
mniej starannie. Dotyczy to wielu wizerunków wykonanych metodą inta-
glio, gdzie rysunek ma czasem charakter karykatury, prowadzonej głęboką
kreską. Modelunek taki swoje źródło ma prawdopodobnie w gliptyce Me-
zopotamii, gdzie ten swego rodzaju impresjonizm był długo stosowany68.
Podejmowane przez grawerów tematy przedstawień tworzą kilka grup. Są
to wyobrażenia bogów, herosów, z którymi właściciele pierścieni czuli się
specjalnie związani. Ich rozpoznanie często możliwe jest dzięki odniesieniu
do wyobrażeń bogów obecnych w rzeźbach lub na monetach. Na oczkach
pierścieni odwzorowywano także portrety, zarówno władców hellenistycz-
nych, jak i osób prywatnych. Wyobrażano również sceny z życia codzien-
nego, zwierzęta, broń, symbole związane z kultem, lokalną tradycją czy
indywidualnym znaczeniem dla posiadaczy pierścieni. Niekiedy łączono
z nimi treści wschodnie, m.in. egipskie, jak np. wyobrażenie Izydy, ibi-
sa etc.69 Interesujące jest, że rodzaj użytego kamienia mógł determinować
wybór konkretnego przedstawienia lub odwrotnie. Istnieją np. wyobraże-
nia nimf znajdujące się na oczkach pierścieni wykonanych z indyjskiej od-
miany niebieskiego berylu, przypominającego kolorem morze70. Również
forma przedstawienia była niekiedy dostosowywana do kształtu oczka, za-
równo wykonanego z kamieni, jak i z metalu. Na okrągłych oczkach czę-
sto przedstawiano głowy bogów, portrety władców bądź osób prywatnych,
podobnie do wizerunków bóstw czy portretów hellenistycznych królów na
monetach. Niewykluczone zresztą, że królewskie portrety na metalowych

67
Prop. 2. 16. 17–18; Tib. 1. 6. 25–26.
68
J. Boardman, M.L. Vollenweider, Catalogue of the Engraved Gems and Finger
Rings, s. 68.
69
G.M.A. Richter, Engraved Gems…, s. 133, 136–137; J.D. Beazley, The Lewes Mouse
Collection of Ancient Gems [now at the Museum of Fine Arts, Boston], ed. J. Boardman, Ox-
ford 2002, Nos 95–101.
70
D. Plantzos, Hellenistic Engraved…, s. 36.

16
 Pierścienie hellenistyczne...

oczkach pierścieni i na monetach były dziełem tych samych artystów71.

Jednak w przypadku uznanych grawerów brak tego typu informacji. Obok
Pyrgotelesa, Apollonidesa i Dioskuridesa, wymienionych przez Pliniusza,
znamy jeszcze kilku starożytnych grawerów zajmujących się sztuką minia-
tury w kamieniu, dzięki sygnowaniu swoich dzieł. Są to Apollonios, twór-
ca portretu identyfikowanego jako Antioch III Wielki72; Daidalos sygnu-
jący portret Rzymianina73; Nikandros, twórca portretu identyfikowanego
z Berenike II74; oraz Sostratos i Protarchos, którym przypisuje się kilka
gemm przechowywanych obecnie w kolekcji Ermitażu75.
Spośród pierścieni hellenistycznych szczególną grupę tworzą obiek-
ty przedstawiające wizerunki królewskie. Z reguły są to masywne złote
pierścienie, w których portrety znajdują się na dużych oczkach, często
o szerokości 30–50 mm. Pojawienie się królewskiego nurtu portretowego
na pierścieniach wiąże się z Aleksandrem III Wielkim i wypracowaniem
przez niego szczególnego związku między władcą i artystą, opartego na
królewskim mecenacie. Na jego potrzeby powstały różnego rodzaju wi-
zerunki własne, wykonane przez wybranych artystów, Lizypa dla portre-
tów w rzeźbie, Apellesa w malarstwie i Pyrgotelesa w dziedzinie gliptyki.
Nie znamy żadnego dzieła Pyrgotelesa. Jedynie wykonany w nurcie lizy-
pejskim portret Aleksandra Wielkiego na gemmie z turmalinu, przecho-
wywanej w Oxfordzie, uważany jest za kopię dzieła Pyrgotelesa z około
330–280 p.n.e. Aleksander został tutaj przedstawiony z baranimi rogami
jako Zeus Amon. Rysy władcy, pełne energii, wskazują na propagandowy
charakter tego portretu, objawiający szczególne predyspozycje Aleksandra
do władzy76.
Podobną wymowę posiadają wizerunki hellenistycznych dynastów,
naśladujących i twórczo rozwijających koncepcję szczególnego statusu
71
Podkreślić należy, że artyści ci musieliby opanować różne techniki stosowane przy
wykonywaniu gemm i stempli monetarnych, patrz T. Hackens, Les relations entre graveurs de
coins monétaires et graveurs de gemmes dans l’Antiquité grecque, [w:] Technology…, s. 157–161;
porównanie dla okresu rzymskiego, F.M. Vanni, Alcune riproduzioni di rovesci monetari in
gemme, [w:] Technology…, s. 301–312.
72
D. Plantzos, Hellenistic Engraved…, No. 71.
73
J. Boardman, M.L. Vollenweider, Catalogue of the Engraved Gems and Finger
Rings, s. 73.
74
D. Plantzos, Hellenistic Engraved…, s. 63, No. 30.
75
O.Ja. Neverov, Antichnye…, Nos 35, 40, 48, 50, 54.
76
J. Boardman, M.L. Vollenweider, Catalogue of the Engraved Gems and Finger Rings,
s. 76–78, No. 280.

17
 Magdalena Olszta-Bloch

władcy. Stąd nie tylko na monetach, ale także na pierścieniach są oni uka-
zani w całym królewskim majestacie, z uwypukleniem elementów wy-
różniających ich od zwykłych śmiertelników. Model taki jest najlepiej
uchwytny na pierścieniach z wizerunkami przedstawicieli dynastii ptole-
mejskiej. Zabytki te tworzą największą grupę hellenistycznych pierścieni
z królewskim nurtem portretowym, co wyjątkowe – także z wizerunkami
ptolemejskich królowych. Zarówno na monetach, jak i na pierścieniach
Ptolemeuszom towarzyszą królewskie insygnia. Są to prosta, związana
z tyłu przepaska-diadem oraz berło. Najlepszym przykładem jest tutaj
przechowywana w Oxfordzie gemma, wykonana z ametystu, przedsta-
wiająca młodzieńczy portret Ptolemeusza II Filadelfosa (282–246 p.n.e.)
z wyraźnie zaznaczonym diademem77. Władcy ptolemejscy ukazani są
również jako personifikacje greckich bóstw z odpowiednimi dla nich atry-
butami, np. aegis Zeusa, trójząb Posejdona, petasus Hermesa, wieniec lau-
rowy Apollona, promienie słoneczne Heliosa78. Niekiedy byli także przed-
stawiani z wykorzystaniem tradycyjnych elementów władzy faraońskiej.
Przykładem jest podwójna korona Egiptu widoczna na złotym pierście-
niu z Luwru z II w. p.n.e., a wizerunek ten interpretuje się jako portret
Ptolemeusza VI Filometora (180–145 p.n.e.)79. Inaczej sytuacja przed-
stawia się w przypadku królowych ptolemejskich, które na monetach
i pierścieniach rzadko mają diademy80. Częściej noszą welon lub wyso-
ką przepaskę stephanē, charakterystyczną dla Afrodyty, koronę z dyskiem
i rogami, atrybut Izydy, bądź nie posiadają żadnych cech szczególnych81.
Inną kategorią królewskich pierścieni były takie, które miały charaktery-
styczne dla władców emblematy, np. kotwica na pierścieniu Seleukosa I

77
Ibidem, No. 285.
78
A. Furtwängler, Die Antiken Gemmen, Taf. XXXII 15, 24, porównanie z portretami
monetarnymi I.N. Svoronos, Tα Noμίσματα του Κράτους των Πτολεμαίων, t. 1, Athenais 1904,
Pl. XLI 15–18; O. Mørkholm, Early Hellenistic Coinage. From the Accession of Alexander to the
Peace of Apamea (336–188 B.C.), Cambridge 1991, Pl. XX 316, XXI 323; H. Kyrieleis, Bild-
nisse der Ptolemaer, Berlin 1975, Taf. 17: 1–4, 40: 4, 52: 1.
79
Paryż, Louvre Bj. 1092, A. Furtwängler, Die Antiken Gemmen, Taf. XXXI 25;
G.M.A. Richter, The Portratits of the Greeks, t. 3, London 1965, s. 266, Fig. 1841; eadem,
Engraved Gems…, No. 626; H. Kyrieleis, Bildnisse der Ptolemaer, Taf. 46: 6.
80
I.N. Svoronos, Tα Noμίσματα του Κράτους των Πτολεμαίων, Pl. XIV 15–23, 25–31,
XXXVIII 1–5; O. Mørkholm, Early Hellenistic Coinage, Pl. XVIII 297–298; G.M.A. Richter,
The Portraits…, Nos 1779, 1857–1859; H. Kyrieleis, Bildnisse der Ptolemaer, Taf. 107: 1–4.
81
H. Kyrieleis, Bildnisse der Ptolemaer, Taf. 82, 100: 2; D. Plantzos, Hellenistic Engra-
ved…, Nos 35–36, 48, 51–69.

18
 Pierścienie hellenistyczne...

Nikatora (312–301 p.n.e.) czy Apollon w otoczeniu Muz na pierścieniu

Pyrrusa82.
Okazałe pierścienie królewskie zarezerwowane były dla panujące-
go, jego rodziny i jej bliskiego otoczenia. Dla hellenistycznego dynasty
były one, obok diademu i berła, oznaką autorytetu i symbolicznym nośni-
kiem władzy. Świadczy o tym fakt przekazania przez Aleksandra III Ma-
cedońskiego swojego pierścienia Perdikkasowi, na znak oddania w jego
ręce władzy nad całym imperium83. Z podobną sytuacją spotykamy się
u Seleukidów, kiedy Antioch IV Epifanes, wyznaczając swoim następ-
cą małoletniego Antiocha V Eupatora (164–163 p.n.e.), miał mu prze-
kazać swój diadem, szatę królewską i pierścień84. Ważną symbolikę kró-
lewskiego pierścienia odnajdujemy również w Egipcie ptolemejskim, gdzie
Sosibios, zaufany minister Ptolemeusza IV Filopatora (222–204 p.n.e.),
z uwagi na swoją szczególną pozycję nazywany był „pieczęcią i ciałem króla”
(‘η σφραγὶς καὶ τοῦ τουῦ βασιλέως σῶμα)85. Takie znaczenie pierścienie uzy-
skały również w Rzymie. August (27 p.n.e.–14 n.e.) miał ofiarować Agryp-
pie i Mecenasowi duplikaty swojego pierścienia z wizerunkiem sfinksa, by
mogli oni m.in. czytać i sygnować jego korespondencję adresowaną do se-
natu86. August w ciągu swojego panowania posiadał kilka pierścieni z róż-
nymi symbolami. Obok sfinksa i koziorożca był to wizerunek Aleksandra
czy wreszcie portret samego Augusta, wykonany przez Dioskuridesa87. Ty-
beriusz (14–37) na łożu śmierci miał zdjąć pierścień na znak rezygnacji
z władzy, potem jednak miał założyć go ponownie88.
Królewski pierścień z widniejącym na oczku portretem władcy był
także elementem królewskiej propagandy. Wręczany niekiedy poddanym,
wskazywał i symbolizował szczególne zaufanie i awans w hierarchii pań-
stwowej. Stanowił gwarancję dla dyplomatycznych poselstw oraz był środ-
kiem do popularyzacji królewskiego wizerunku w obcych środowiskach.
Takie znaczenie zostało zanotowane przez Plutarcha w odniesieniu do zło-

82
Plin., NH 37. 6.
83
Diod. 17. 117. 3–4.
84
Joseph., AJ 12. 9. 2; 1 Mch. 6. 15.
85
Polyb. 16. 22. 2; F.W. Walbank, A Historical Commentary on Polybius, t. 2, Oxford
1967, s. 526–527.
86
Dio Cass. 51. 3. 5–7.
87
Plin., NH 37. 9; Suet., Aug. 50; P. Zanker, August i potęga obrazów, Poznań 1999,
s. 58.
88
Suet., Tib. 73.

19
 Magdalena Olszta-Bloch

tego pierścienia ofiarowanego przez Ptolemeusza IX Sotera II (117–108

oraz 88–80 p.n.e.) Lukullusowi. Ten ostatni, jako wysłannik Sulli, przybył
do Aleksandrii w 87 r. p.n.e. w celu zdobycia okrętów potrzebnych Sulli
do kontynuowania oblężenia Aten podczas wojny z Mitrydatesem VI. Za-
miast statków Ptolemeusz IX ofiarował Lukullusowi prezenty warte 80 ta-
lentów, w tym królewski pierścień. Lukullus, chcąc zamanifestować swoją
rezerwę w stosunku do króla Egiptu, odmówił ich przyjęcia. Zobaczywszy
jednak wygrawerowany na szmaragdowym oczku złotego pierścienia wi-
zerunek samego króla, przyjął go w obawie przed obrazą Ptolemeusza IX
i przed jego ewentualną zemstą89. Sytuacja ta świadczy o szczególnym zna-
czeniu królewskiego pierścienia nie tylko dla władcy, ale także dla osoby
nim obdarowanej. Pierścień z symbolem lub podobizną władcy mógł być
również traktowany jako swoista legitymacja konkretnej opcji politycznej.
W 89/88 r. p.n.e., kiedy z namowy Mitrydatesa VI Eupatora zamordowa-
no wielu Rzymian, Ariston – polityk ateński miał nosić pierścień z podo-
bizną króla Pontu na znak sojuszu między królem i Atenami90. Również
w Rzymie, w okresie rywalizacji Oktawiana z Antoniuszem o władzę, mod-
ne stały się pierścienie z wizerunkiem koziorożca na znak poparcia dla
Oktawiana91.
Podobne znaczenie, chociaż niezwiązane ze sferą polityki, miały nie-
które pierścienie prywatne. Umieszczone na ich oczkach wizerunki i sym-
bole wskazywały na przynależność właściciela pierścienia np. do konkretnej
grupy zawodowej, jak najemnicy, czy szkoły filozoficznej. Tego typu pier-
ścień obecny jest w malarskim wyobrażeniu królewskiej rodziny Macedonii
w willi w Boscoreale. Obok młodzieńca, utożsamianego z Antygonem Go-
natasem (277/276–239 p.n.e.), odwzorowano postać filozofa noszącego na
palcu pierścień z umieszczoną na oczku literą E. Postać tę identyfikuje się
z Menedemosem z Eretrii, nauczycielem Antygona Gonatasa. Literka E na
jego pierścieniu wskazuje, że Menedemos uważał się za ucznia Epikura92.
Najliczniejszą jednak grupą pierścieni hellenistycznych są pierście-
nie brązowe, wykonane ze znacznie tańszego surowca niż pierścienie złote
i srebrne. Są więc mniej efektowne i nie przedstawiają tak wysokiej war-
89
Plut., Lucc. 2–3; D.J. Thompson, Egypt, 146–31 B.C., CAH2 IX, s. 317–318;
A. Keaveney, Lukullus, Warszawa 1998, s. 32–34.
90
Na temat osoby Aristona Strabo 9. 1. 20; Plut., Sulla 12; J.G.F. Hind, Mithridates,
2
CAH IX, s. 150; odnośnie do tego pierścienia D. Plantzos, Hellenistic Engraved…, s. 56.
91
P. Zanker, August i potęga obrazów, s. 57.
92
G. Picard, Roman Painting, London 1970, s. 53.

20
 Pierścienie hellenistyczne...

tości. Były one używane głównie przez osoby prywatne. Tłumaczy to ich
szeroką popularność w okresie hellenistycznym93. Dzięki informacjom za-
wartym w antycznych tekstach oraz pozostałościom materialnym wiemy, że
wiele z nich używano jako pieczęci. Generalnie o popularności wykorzysty-
wania pieczęci wśród Greków i Rzymian świadczy uwaga Plutarcha: „nauka
na umyśle dziecka odciska znamię w równym stopniu jak pieczęć w mięk-
kim wosku”94. Również niezadowolenie Pliniusza z konieczności składania
pieczęci nie tylko na dokumentach, ale nawet na przechowywanej w domu
żywności przed, jak sam zaznacza, wrogo usposobionymi niewolnikami95.
Praktyka taka była na tyle powszechna, że sugeruje się, iż w świecie starożyt-
nym pieczęć zastępowała zamki i klucze96. Greckie słowo pieczęć to σφραγίς,
a czynność jej odciskania σημεῖον, σήμαντρον lub σφράγισμα97. Do tego celu
służyły najczęściej pieczęcie właściwe. Jednakże taką funkcję pełniły również
pierścienie z głęboko wygrawerowanym przedstawieniem na oczku. Wska-
zuje na to określenie σφραγῖδε, użyte do pierścienia z oczkiem z onyksu,
przechowywanego w Partenonie98. Przy czym w okresie hellenistycznym naj-
częściej do takiego celu wykorzystywano pierścienie z metalowymi oczkami,
gdzie intaglio odciskano w glinie, wosku czy w specjalnej miksturze, opisa-
nej później przez Lukiana jako związek m.in. smoły, wosku, gumy i gipsu99.
Sądzić można, że pierścienie takie w ciągu III–II w. p.n.e. zastąpiły wykorzy-
stywane wcześniej skarabeusze i nawiązujące do nich kształtem skaraboidy,
na których znajdowały się wyryte różnego rodzaju wyobrażenia. Na skarabe-
uszach rysunek znajdował się na płaskiej stronie, natomiast na skaraboidach
po stronie wypukłej. Niewykluczone, że ten ostatni typ, czasem montowany
na ośce w metalowym kabłąku, miał wpływ na powstanie masywnych pier-
ścieni z dużymi wypukłymi oczkami, tzw. sygnetów100. Długa tradycja wy-
korzystywania skarabeuszy i później skaraboidów jako pieczęci101 utrzymała
się jeszcze w Italii w środowisku etruskim102.
93
J. Boardman, Greek…, s. 378.
94
Plut., Moralia 3 F, tłum. autorki.
95
Plin., NH 33. 26–27.
96
F.H. Marshall, Catalogue of the Finger Rings, s. XV–XVII.
97
D. Plantzos, Hellenistic Engraved…, s. 18.
98
IG II2 1388, 86–87.
99
Lucian, Alex. 21.
100
J. Ziomecki, Technika gliptyki, s. 20–21.
101
I. Pini, Zehn frükretische Skarabäen, [w:] Technology…, s. 99–111.
102
G.M.A. Richter, Engraved Gems…, s. 133–134; J. Boardman, M.L. Vollenweider,
Catalogue of the Engraved Gems and Finger Rings, s. 72.

21
 Magdalena Olszta-Bloch

Dzięki pieczęciom zabezpieczano różnego rodzaju własność nie tyl-

ko przed niewolnikami, ale – jak żartobliwie pisze Arystofanes – także
dla zachowania cnoty młodych żon103. W poważnym sensie bardzo ważne
i szeroko stosowane były pierścienie, obok właściwych pieczęci, do zabez-
pieczania prywatności listów oraz uwierzytelnienia dokumentów. O po-
pularności takich praktyk świadczą przypadki łamania cudzej prywatności
i oszustw. Już Solon miał w Atenach wprowadzić rozporządzenie przeciw-
działające takiemu zagrożeniu, zakazujące gliptykom przechowywania ko-
pii wykonanych wyobrażeń, by w ten sposób uniknąć ewentualnego ich
podrabiania104. Mimo to wiele zachowanych pierścieni posiada bardzo po-
dobne wizerunki. Z jednej strony świadczy to o popularności niektórych
wyobrażeń, np. Afrodyty, Heraklesa, Dionizosa czy Apollona105. Z drugiej
może dowodzić, że dla wielu istotą pieczęci nie był partykularny odciśnię-
ty symbol, ale sam akt jej złożenia i zakaz jej naruszenia pod groźbą kary.
Oszuści jednak radzili sobie w różny sposób. Znane było np. podważa-
nie za pomocą rozgrzanej igły części woskowego odcisku pieczęci lub pier-
ścienia, nie naruszając odciśniętego symbolu, i po przeczytaniu dokumen-
tu lub wtargnięciu do zabezpieczonego pieczęcią pomieszczenia, ponowne
jego zaklejenie. Sporządzano także specjalną miksturę, która pozwalała na
delikatne odciśnięcie symbolu i uzyskanie w ten sposób kopii wyobrażenia.
Obie metody podaje Lukian jako stosowane przez Apolloniusza z Tyany,
filozofa, cudotwórcę i proroka Asklepiosa. W opinii Lukiana był on oszu-
stem, który m.in. za pomocą opisanych metod usuwał pieczęcie zabezpie-
czające prywatne pytania napisane przez wiernych do boga. W ten sposób
mógł poznać ich treść i wymyślić na nie odpowiedzi106.
Ważnym znaleziskiem dla rekonstrukcji sporządzania dokumen-
tów oraz techniki ich zabezpieczania jest niewielki zbiór papirusów odkry-
tych na wyspie Elefantyna w Egipcie. Odnaleziono tutaj 34 gliniane odci-
ski oczek pierścieni wraz z zachowanymi dokumentami, spisanymi w grece
i demotyce. Ich treść dotyczy różnego rodzaju umów, m.in. kontraktów
małżeńskich, rozporządzeń testamentowych czy umów majątkowych mię-
dzy członkami rodziny. Tekst dokumentu sporządzano w dwóch kopiach
103
Aristoph., Thesm. 414–416.
104
Diog. Laert. 1. 57; Diod. 1. 78. 3.
105
Takie wyobrażenia posiada wiele pierścieni opisanych m.in. przez F.H. Marshalla,
Catalogue of the Finger Rings; A. Furtwänglera, Die Antiken.
106
Lucian, Alex. 21; L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzy-
mu, Warszawa 1985, s. 679–682.

22
 Pierścienie hellenistyczne...

na jednym arkuszu papirusu. Kopia dolna, scriptura exterior, przeznaczona

była do wglądu, natomiast kopia górna, scriptura interior, służyła do uwie-
rzytelnienia tekstu znajdującego się poniżej. Oba dokumenty były pieczęto-
wane oddzielnie przy użyciu kawałków gliny, często kilkoma pierścieniami
należącymi do kontrahentów, świadków zawartej umowy czy urzędników
sprawujących opiekę nad dokumentami. Ciekawe jest, że w celu uniknię-
cia ewentualnych fałszerstw pieczęci często w tekście opisywano odciska-
ny symbol czy wizerunek. Na papirusach z Elefantyny są to bóstwa greckie
i egipskie, protome konia, maska teatralna czy portrety męskie i kobiece.
Niekiedy pod glinianym odciskiem dodatkowo pisano imię właściciela do-
kumentu, m.in. Noumeniosa z Krety czy Ksenoklesa z Rodos107.
Najważniejszych prywatnych dokumentów raczej nie przechowywano
w domach. Deponowano je w archiwach publicznych, pozostających pod
opieką urzędników, lub w archiwach prywatnych, kontrolowanych przez spe-
cjalne osoby będące swego rodzaju doradcami prawnymi. Pozostałością po
takim prywatnym archiwum jest zbiór około 25 tys. glinianych odcisków
odkryty w jednym z domów na Delos. Wizerunki na oczkach pierścieni, od-
ciśnięte w niewielkich kawałkach gliny, pierwotnie zabezpieczały dokumen-
ty spisane na papirusach, które były przechowywane w skrzyniach. Na taki
sposób deponowania dokumentów wskazują zachowane brązowe nogi skrzyń
i gwoździe, w sąsiedztwie których znajdowały się gliniane odciski108. Podobne
archiwum mogło znajdować się w Nea Pafos na Cyprze, gdzie w tzw. Domu
Dionizosa odkryto około 11 tys. glinianych odcisków109. Innym sposobem
przechowywania dokumentów było ich umieszczanie w naczyniach, o czym
świadczy zbiór zachowanych papirusów z Elefantyny.
Znacznie większe znaczenie miały jednak archiwa publiczne. Tego
typu instytucja funkcjonowała w Atenach już w IV w. p.n.e. Demoste-
nes wspomina o specjalnym archiwum, gdzie przechowywano dokumenty
opatrzone właściwą pieczęcią miejską110. Śladem po podobnym archiwum,
funkcjonującym w latach około 330–168 p.n.e. w Titanii (Tesprotia, Epir),
są gliniane odciski odkryte w budynku o charakterze publicznym. Część
z nich zawiera oficjalne inskrypcje, np. MOΛOΣΣΩN lub ΣYNEΔΡΩN
107
O. Rubensohn, Elephantine-Papyri, Berlin 1907, Taf. II.
108
G. Siebert, Délos. Le quartier de Skardhana, „Bulletin de Correspondance Helléni-
que”, t. 90: 1975, s. 721–722; idem, Délos, „Bulletin de Correspondance Hellénique”, t. 100:
1976, s. 820–821; D. Plantzos, Hellenistic Engraved…, s. 23, 32.
109
K. Nicolaou, Archaeological News from Cyprus, 1970, AJA 76. 3, 1972, s. 315.
110
Demosth. 33. 36.

23
 Magdalena Olszta-Bloch

AITΩΛΩN, część pochodzi z pieczęci prywatnych, niewątpliwie metalo-

wych pierścieni111. Podkreślić trzeba, że w okresie hellenistycznym, wraz
z rozbudową administracji wielkich monarchii, wzrosła liczba i znacze-
nie takich instytucji. Z terenu Egiptu, obok zbioru z Elefantyny, znamy
pozostałości po kilku archiwach, obecnie także notowanych w odciskach
stempli w glinie. Z Edfu pochodzi 647 odcisków prezentujących wizerun-
ki związane z grecką i egipską mitologią i symboliką. Są to m.in. hierogli-
fy oraz kartusze egipskich bogów, które wiąże się z pierścieniami należący-
mi do kapłanów pobliskiej świątyni Izydy, znajdującej się na wyspie File112.
Ważne jest, że występują tutaj również portrety władców ptolemejskich.
Nie są to jednak ślady pierścieni królewskich. Prawdopodobnie są one od-
ciskami pierścieni brązowych lub żelaznych, których zachowane przykła-
dy znamy. Zapewne należały one do urzędników państwowych. Inny ze-
spół odcisków pochodzi z Cyrenajki, z nomofylakejonu, czyli archiwum
przechowującego dokumenty pod opieką specjalnych urzędników. Funk-
cjonowało ono w centrum miasta, na agorze w pobliżu świątyni Zeusa.
Zachowało się z niego 421 kawałków gliny z odciśniętym ponad tysiącem
różnego rodzaju przedstawień, pochodzących z pierścieni zarówno urzęd-
niczych, jak i prywatnych113. Zwyczaj stemplowania dokumentów istniał
nie tylko w Egipcie i na terenach podległych władzy ptolemejskiej. W Or-
choi (hellenistyczna nazwa Uruk), na terenie świątyni Anu, odkryto kilka-
set glinianych odcisków. Wśród nich były obecne te należące do chreofy-
laków, specjalnych urzędników nadzorujących archiwa i przechowywane
w nich dokumenty. Podobnie do odcisków pierścieni urzędników w Egip-
cie ptolemejskim na odciskach z Orchoi występują portrety królewskie,
w tym przypadku Seleukidów, z zachowanymi atrybutami królewskimi lub
boskimi. Niekiedy jest na nich umieszczona data określająca kolejny rok,
liczona według panowania seleukidzkiej dynastii, tzn. od 312 r. p.n.e.114

111
K. Preka-Alexandris, Seal Impressions from Titani, a Hellenistic Metropolis of Thes-
protia, [w:] Technology…, s. 163–172.
112
Zespół ten został podzielony na dwie części. Jedna z nich znajduje się w Royal On-
tario Museum w Toronto, druga w Allard Pierson Museum w Amsterdamie. Dotychczas zo-
stała opublikowana jedynie część pozostająca w zbiorach Muzeum w Toronto, licząca 330 od-
cisków, patrz J.G. Milne, Ptolemaic Seal Impresions, „Journal of Hellenic Studies”, t. 36: 1916,
s. 87–101.
113
G. Maddoli, Le Cretule del Nomophylakion di Cirene, Annuario della Scuola archeo-
logica di Atene e delle Missioni italiane in Oriente, t. 61–62: 1963–1964 [1965], s. 39–146.
114
R.H. McDowell, Stamped and Inscribed Objects from Seleucia on the Tigris, Nor-

24
 Pierścienie hellenistyczne...

Zachowane gliniane odciski w przeważającej mierze pochodzą prak-

tycznie z dwóch obszarów świata antycznego: z Egiptu i terenu państwa Se-
leukidów. Nie oznacza to jednak, że w innych rejonach zwyczaj ten był nie-
znany. Dowodzi tego zespół glinianych odcisków z Titanii, które na skutek
pożaru budynku uległy wypaleniu i utrwaleniu, prawdopodobnie podczas
zniszczenia miasta przez Emiliusa Paulusa w 168 p.n.e.115 Zachowane od-
ciski w Egipcie i na Bliskim Wschodzie są efektem szczególnego klima-
tu panującego na tych obszarach, który sprzyja zachowaniu materiałów
nietrwałych w innych warunkach. O szerokim wykorzystaniu pierścieni
w okresie hellenistycznym możemy mówić w stosunku do rejonu północ-
nego wybrzeża Morza Czarnego, gdzie funkcjonowały peryferyjne dla świa-
ta greckiego ośrodki, takie jak Olbia, Chersones i Królestwo Bosporańskie.
Dotąd nie odkryto tutaj odcisków podobnych do obiektów pochodzących
m.in. z Egiptu, mimo że znamy stąd dużą liczbę różnorodnych pierścieni
posiadających na oczkach rozmaite wyobrażenia116, także portrety117, czę-
sto wykonane w głębokim reliefie. Jedynie na podstawie zachowanych od-
cisków na ceramicznych wyrobach północnopontyjskich, głównie amfo-
rach i ciężarkach tkackich118, przypuszczać można, że pierścienie były tutaj
wykorzystywane jako pieczęcie119. Sugestia ta może być szczególnie aktual-

wood 1935, s. 30; M.I. Rostovtzeff, Seleucid Babilonia. Bullae and Seals of Clay with Greek In-
scriptions, New Haven 1932, s. 14–15, 54–59, Pl. IV–VI.
115
K. Preka-Alexandris, Seal Impressions from Titani, s. 163.
116
T.V. Kibalčič, Gemmes de le Russie méridionale. Documents inédits sur l’histoire de
l’art. de la gravure chez les anciens peuples ayant habite la Russie méridionale, Berlin 1910;
E.H. Minns, Scythians and Greeks. A Survey of Ancient History and Archaeology on the North
Coast of the Euxine from the Danube to the Caucasus, Cambridge 1913, s. 413–414; J. Board-
man, Greek…, Nos 670, 722–724, 727, 730, 732, 824–826, 832–834, 861, 878, 910.
117
Np. portret młodego mężczyzny na gemmie z kryształu górskiego pochodzi z ko-
lekcji Terleckiego, Berlin, Staatliche Museen 10520.22, portret starszego mężczyzny na zło-
tym pierścieniu z Nymfajonu, Oxford, Ashmolean Museum 1885.484; J. Boardman, Gre-
ek…, No. 670; O.Ja. Neverov, Portretnye gemmy i perstni iz Senernogo Pričernomor’ja, „Trudy
Gosudarstvennogo Ermitazha”, t. 17: 1976, s. 166, rys. 1–2.
118
N.M. Nikulina, Keramiceskoe klejmo s golovoj Afiny iż Raskopok Fanagorii, VDI,
1981, No. 4, s. 64–72; O.Ja. Neverov, Ottiski pecatej na keramiceskich izdelijach iż Severnogo
Pricernomor’ja, [w:] Antichnoe Pricernomor’e, red. S.L. Solov, Sankt-Petersburg 2000, s. 23–
–45; por. odciski wyobrażeń na oczkach pierścieni na naczyniach z atelier des petites estampil-
les (300–250 p.n.e.), J.W. Hayes, Handbook of Mediterranean Roman Pottery, London 1997,
s. 37–38, Pl. 11.
119
M. Olszta-Bloch, Ptolemejski Egipt i greckie centra północnego wybrzeża Morza Czar-
nego. Związki polityczne i gospodarcze, Aneks I (w druku).

25
 Magdalena Olszta-Bloch

na w odniesieniu do Królestwa Bosporańskiego, z którego pochodzi duża

liczba brązowych pierścieni z różnego rodzaju wizerunkami120. W państwie
Spartokidów obok celów prywatnych, podobnie do innych monarchii hel-
lenistycznych, pierścienie mogły stanowić przedmioty niezbędne w admi-
nistracji państwowej.
Pierścienie były wreszcie elementem praktyk magicznych. Taka ich
symbolika mogła być przejęta przez Greków z kręgu kultur wschodnich,
chociaż najbardziej czytelne dowody ich wykorzystania w magii pochodzą
z pierwszych wieków naszej ery. Są to pierścienie, na których widnieją róż-
nego rodzaju symbole. Układają się one w kilka grup: postaci demonicz-
nych i fantastycznych, jak Αβραξάς czy Αβρασάξ (stwór z głową koguta
i wężowymi nogami), elementów ludzkiego ciała, ciągów znaków przypo-
minających litery czy wreszcie konkretnych formuł magicznych. Nie moż-
na wykluczyć, że również niektóre pierścienie z wizerunkami bogów były
wykorzystywane w magii. Pierścienie takie najprawdopodobniej odgrywa-
ły rolę trwałych amuletów, noszonych m.in. w celu ochrony przed zły-
mi urokami, które zapewne często stosowano w obliczu popularności róż-
nego rodzaju praktyk magicznych121. Echa ich hellenistycznej symboliki
odnajdujemy również w utworach wczesnochrześcijańskich. Przykładem
jest Fizjolog, anonimowe dzieło teologiczno-dydaktyczne, prawdopodob-
nie skomponowane w Aleksandrii w okresie II–IV w. Prezentuje ono baś-
niowe opowieści o zwierzętach, roślinach i minerałach jako ucieleśnieniach
chrześcijańskich wartości. W dziele tym Chrystus niejednokrotnie zostaje
porównany do diamentu, który „zwycięża diabelską moc”. Św. Jan nato-
miast identyfikowany jest z agatem, ponieważ jak agat wskazuje poławia-
czom pereł ich dokładne położenie, tak św. Jan ułatwia duchową drogę do
Chrystusa122.
Ważnym elementem magicznej roli pierścieni było przypisywanie
konkretnym metalom i kamieniom szlachetnym szczególnych właściwo-

120
O.Ja. Neverov, Portretnye…, s. 166–177; idem, Gruppa ellinističeskich bronzovych
perstnyei v sobranii Ermitaža. (K voprosu o vremeni proniknovenia egipetskich kul’tov v Severnoe
Pričernomnor’ye), VDI, 1974, No. 1, s. 106–115; M.Ju. Treister, Bronzovye perstni s izobraže-
nijami na ščitkach iz Gorgippii i okrestnostej, VDI, 1982, No. 3, s. 69–72.
121
A. Wypustek, Magia antyczna, Wrocław–Warszawa–Kraków 2001, s. 179–184;
prezentacja takich zabytków w A. Delatte, Ph. Derchain, Les intailles magiques gréco-égyptien-
nes, Paris 1964.
122
Fizjolog 32, 42, 44. Tłumaczenie i numeracja fragmentów wg K. Jażdżewskiej, Fi-
zjolog, Warszawa 2003.

26
 Pierścienie hellenistyczne...

ści medycznych. Tego typu informację przedstawia już Teofrast. Mimo na-
ukowego podejścia do typologii i opisu kamieni szlachetnych przyznaje on
szmaragdowi lecznicze oddziaływanie na choroby oczu, które odnotował
w praktykowanym zwyczaju spoglądania przez szmaragdowe oczka pier-
ścieni123. Znacznie więcej takich informacji zawierały inne, mniej nauko-
we dzieła. Do takich należą przewodniki po medykamentach: O roślinnych
środkach leczniczych i O lekach prostych i złożonych (περì ‘ὺλες ìατρικῆς oraz
περì δηλητηρìων φαρμάκων) Dioskoridesa Pedaniosa z Anazarba (Cylicja),
lekarza wojskowego greckiego pochodzenia, działającego w Rzymie za pa-
nowania Klaudiusza i Nerona. Dzieła te były poświęcone lekarstwom spo-
rządzanym z roślin, zwierząt oraz minerałów. Autor zawarł w nich także
magiczne receptury dotyczące m.in. wykorzystania gemm w medycynie124.
Zainteresowania Dioskoridesa nie były wyjątkowe. Sam Pliniusz, general-
nie piętnujący magię jako zbiór przesądów przejętych od magów wschod-
nich125, podaje szereg związanych z nią przepisów w odniesieniu do lecze-
nia chorób, uniknięcia pożaru itp. Opisuje lecznicze zalety kamieni, np.
szmaragdu w chorobach oczu, prawdopodobnie w ślad za Teofrastem126.
Również w cytowanym już Fizjologu wymieniono pewien kamień indyjski,
skutecznie leczący puchlinę wodną jedynie poprzez przyłożenie go do cho-
rego ciała127. Pozwala to sugerować, że pierścienie posiadające oczka z kon-
kretnych kamieni szlachetnych i półszlachetnych mogły spełniać nie tyl-
ko rolę amuletów broniących przed złymi urokami, ale stanowić również
swego rodzaju środek zapobiegawczy przed chorobami. Zresztą ta ostatnia
funkcja pierścieni mogła niekiedy wynikać z przeświadczenia o magicz-
nych źródłach chorób.
Wielorakie znaczenie pierścieni w czasach starożytnych sprawiło, że
stały się one elementem szeroko pojętej kultury europejskiej. Już w śre-
dniowieczu doceniano estetyczne walory pierścieni antycznych. Wów-
czas były one zbierane i wykorzystywane m.in. do zdobienia krzyży, na-
czyń liturgicznych, opraw książek i relikwii. Później ich piękno zrodziło
potrzebę gromadzenia, które doprowadziło do powstania wielu znakomi-
tych prywatnych kolekcji, szczególnie w XVIII i XIX w.128 Wysoka wartość
123
Theophr., Lap. 24.
124
M. Wellmann, Dioskurides (12), [w:] RE V1 (1903), kol. 1131–1142.
125
Plin., NH 30. 1–18.
126
Plin., NH 37. 63; J.F. Healy, Pliny the Elder…, s. 241–245.
127
Fizjolog 46.
128
M. Maaskant-Kleibrink, Classification…, s. 7.

27
 Magdalena Olszta-Bloch

pierścieni powodowała także ich naśladowanie i fałszerstwa129. W świecie

pogańskim pierścienie były symbolem władzy królów, także bogów czy le-
gendarnych magów. Reprezentowały bogactwo, mądrość, potęgę czy nie-
śmiertelność130. Szczególna rola pierścieni została także zaadoptowana
w kulturze chrześcijańskiej, czego wyrazem są m.in. pierścienie hierarchii
kościelnej. Na zakończenie zauważyć należy, że starożytne wykorzystywa-
nie pierścieni w zmodyfikowanej formie jest nadal aktualne. Tak zwane
pierścionki zaręczynowe prawdopodobnie mają swoją genezę w rzymskim
zwyczaju131. Obecnie także ciągle istnieją przekonania odnośnie do me-
dycznych właściwości kamieni szlachetnych, których potwierdzenie moż-
na znaleźć w różnego rodzaju popularnych amuletach i elementach współ-
czesnego okultyzmu. Natomiast tradycja sygnowania dokumentów, listów
czy własności prywatnej właściwymi pieczęciami bądź pierścieniami głę-
boko zakorzeniała się w kulturze europejskiej. Obecnie można ją zauważyć
już nie w używaniu do tego celu sygnetów, ale raczej w znaczeniu uprosz-
czonej formy urzędniczej pieczęci.

129
J. Kolendo, Największy skandal w dziejach badań nad gliptyką antyczną. Kolekcja
gemm ks. Stanisława Poniatowskiego, „Studia Archeologiczne” 1, s. 81–99; G. Seidmann, A ge-
nuine fake Poniatowski Gem?, „Bulletin Antieke Beschaving”, t. 74: 1999, s. 263–270.
130
Można tutaj przytoczyć magiczny pierścień Odyna, Draupnir, który wyrażał nie-
podzielną władzę nad wszystkimi poziomami germańskiego uniwersum; także Andvarinaut,
który stał się zgubą Völsungów i Nibelungów, Snorri, Skirnismál 21, Reginsmál 4–5. Wg le-
gendy za sprawą magicznego pierścienia Karol Wielki, wzór chrześcijańskiego władcy, miał
ufundować swoją nową stolicę, Akwizgran. Niewykluczone, że opowieść ta nawiązuje do sta-
rożytnego podania o wzniesieniu świątyni w Jerozolimie przez króla Salomona. Świątynia
ta miała zostać zbudowana przez demony, nad którymi Salomon sprawował władzę za spra-
wą magicznego pierścienia ofiarowanego mu przez Jahwe, Testament Salomona, [w:] Abrasax.
Ausgewählte Papyri Religiösen und Magischen Inhalts, Bd. 4., „Papyrologia Coloniensia” 17.4,
1996, s. 1–4. Prawdopodobnie o tym pierścieniu, jako cudownie uleczającym choroby, pisze
Józef Flawiusz, AJ 8. 45–49.
131
F.H. Marshall, Catalogue of the Finger Rings, s. XXI–XXII.

28
 Pierścienie hellenistyczne...

WYKAZ SKRÓTÓW

AJA – American Journal of Archaeology

BISC – Bulletin of the Institute of Classical Studies
CAH2 IX – The Cambridge Ancient History, ed. 2, t. IX, The
Last Age of the Roman Republic, 146–43 B.C., ed.
Cambridge 1994
FGrH – F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Histori-
ker, Berlin–Leiden 1923–1958
PACT – Journal of the European Study Group on Physical,
Chemical and Mathematical Techniques applied to
Archaeology
RE – Real-Encyklopädie der Classischen Altertumswissen-
schaft, ed. G. Wissowa, Stuttgart 1893–
VDI – Vestnik Drevnei Istorii

Hellenistic Rings. Research into Form and Function of

Jewellery in Hellenistic Culture
Hellenistic rings constitute one of the largest groups of ancient adornments.
One can observe the great diversity of their forms and materials, they are
made of. They were used not only as jewellery, but also as symbols of royal au-
thority and symbols of professional affiliation, as seals and as important magic
objects. Roman Empire was strongly influenced by Hellenistic culture. Con-
sequently, extraordinary popularity of rings in Greek culture as well as their
vast and various applications affected both their shapes and ways of their us-
age in Rome. The presentation of rings’ types, techniques of their production
as well as their essential and various functions, bases on ancient written texts,
i.e. writings of Theofrast and Pliny the Elder, on preserved rings and on other
relics connected with rings’ usage. The author focuses on the role of rings in
a private practice and in administration of Hellenistic states, regarding them
as both symbols of royal authority and seals with the purpose of authenticat-
ing document. Thus the author deals also with methods of document pro-
duction and document safekeeping. Finally she states, that due to the Roman
influence some aspects of Hellenistic ring culture became part of European
culture in general.

29