HISTORIA ETYKI Źródło zła widział w ludzkiej niewiedzy.
Naczelna
Wyróżnia się trzy zasadnicze kierunki etyczne:
1) teleologizm - (z gr. τελοσ - cel) czyn jest moralnie
dobry i słuszny, jeżeli prowadzi do osiągnięcia
najwyższego celu uznanego przez działający podmiot.
W zależności od celu wyróżnia się:
• eudajmonizm (cel: szczęście),
• hedonizm (cel: przyjemność),
• utylitaryzm (cel: użyteczność),
• teleologizm aretyczny (cel: cnota).
2) deontologizm - (zw. deontonomizmem) o słuszności i
dobroci czynu decyduje to, czy został wykonany
zgodnie z wolą prawodawcy wewnętrznego czy też
zewnętrznego.
3) personalizm - o słuszności i dobroci czynu decyduje
to, czy służy on osiągnięciu dobra przez osobę.
I. STAROŻYTNOŚĆ
1. Intelektualizm etyczny i eudajmonizm
hedonistyczny
a) Sokrates (470-399) - uważany jest za ojca etyki,
szukał istoty moralności, cech identyfikujących dobro
moralne, które nazywał czasem dzielnością lub cnotą.
zasada; poznaj samego siebie. Jego naukę
nazwano intelektualizmem etycznym. Jednak
samo poznanie tego co dobre nie wystarcza, by
dobrze postępować (Owidiusz). Sokrates pierwszy
chciał zdefiniować to co służy dobru człowieka,
postawił on znak równości między „dobre” a
„przyjemne”, przez co toruje on drogę
hedonizmowi i utylitaryzmowi. Twierdził, że
najważniejsza wartość to dobre życie, a nie życie
jako takie.
Sokratejczycy - uznali, że osiągnięcie szczęścia to
źródło i racja istnienia cnoty. Człowiek dążący do
szczęścia postępuje dobrze, dąży do cnoty, która
jest przyjemna. Szczęście to osiągnięta
przyjemność. Celem działania człowieka jest więc
przyjemność, która daje szczęście - eudajmonizm
hedonistyczny. Przedstawiciele: Antystenos -
twórca szkoły cyników, szczęście to umiejętność
samoopanowania, trzeba pracować nad
namiętnościami. Wola ma panować nad
przyjemnościami, a to daje szczęście. Arystyp z
Cyreny - istota szczęścia to doznawanie
przyjemności zmysłowych. Twórca hedonizmu.
Euzebiusz z Megany - przyjemność to najwyższe
dobro, osiągnięcie go to szczęście.
b) Platon (427-347) - istota szczęścia jest w
intelektualnym kontakcie człowieka z transcendentną
ideą dobra i piękna. Najpełniejszy kontakt mają mędrcy,
oni więc winni rządzić krajem, bo są do tego
predysponowani, gdyż wiedzą co to jest szczęście i do
niego zaprowadzą obywateli. Każdy obywatel ma
pracować nad zdobyciem cnoty sprawiedliwości, bo ona
spaja cnoty w jedno. Ci, którzy wpatrują się w idee
posiadają dostateczne dane do określenia co jest dobre i
piękne.
2. Perfekcjonizm eudajmonistyczny
Arystoteles (384-322) - dzieła istotne dla etyki: Etyka
Nikomachejska, Etyka wielka, Etyka eudajmejska.
Człowiek to byt złożony z aktu i możności, jego celem
jest zdobycie szczęścia przez samorealizację. Cechy
dążą do doskonałości pełnej poprzez przechodzenie z
możności do aktu. „Szczęście to najdoskonalszy akt
najdoskonalszej władzy w stosunku do
najdoskonalszego przedmiotu”.
Najdoskonalszy akt - poznanie bezpośrednie,
Najdoskonalsza władza - intelekt,
Najdoskonalszy przedmiot - Akt Czysty, Absolut, Bóg.
Wszystko, co służy realizacji tego jest dobre. Do
osiągnięcia szczęścia potrzebne są środki:
a) zewnętrzne: - zdrowie, bogactwo,
posiadanie przyjaciół.
b) wewnętrzne (zw. cnotami): sprawiedliwość,
męstwo, umiarkowanie, roztropność.
Życie człowieka winno być zgodne z
rozumem, bo to on odróżnia go od zwierząt. Do
końca nie wiadomo u Arystotelesa czy czyn jest
dobry, bo prowadzi do szczęścia, czy też prowadzi
do szczęścia, bo jest dobry. Twierdzi się, że raczej
ta pierwsza teoria. Arystoteles utrwalił
eudajmonizm w etyce, bo umieścił pojęcie dobra
w teorii szczęścia, postawił człowiekowi zbyt
duże wymagania, co spowodowało poszukiwania
prostszych rozwiązań.
3) Eudajmonizm aretyczny
Stoicy - (Zenon z Kiton, Kleantes z Assos, Marek
Aureliusz, Seneka, Epiktet) szczęście polega na
uzgodnieniu konkretnych czynów z rozumem w
którym przejawia się Rozum Świata, Natura, Bóg.
Metafizyka jest panteistyczna. Głosili konieczność
panowania nad namiętnościami, wzywali do
uwolnienia się od wpływu sytuacji zniewalających
(απατεια). Pozbycie się namiętności pozwala na
2
osiągnięcie szczęścia. Hasło: Człowiek dla człowieka
jest rzeczą świętą. To wszystko u nich jest celem samym
w sobie, zredukowali etykę do teorii szczęścia
(felicytologii), a słowu „cnota” odebrali jego pierwotne
znaczenie.
Epikurejczycy - życie szczęśliwe to życie bez cierpień.
Podstawowe dzieło to: „De rerum natura” Lukrecjusza.
4) Etyka teologiczna
Św. Augustyn (354-430) - przejął poglądy Platona i
dołożył do nich dane z Objawienia. Główne
stwierdzenia: człowiek to istota godna, więc sama z
siebie zasługuje na afirmację. Człowiek był godny
„śmierci Boga”. Jest on szczęśliwy, gdy nawiąże
kontakt z Bogiem. „Jesteśmy, bo Bóg jest dobry”, On
jest źródłem i normą wszelkiego dobra moralnego,
ustanawia wieczne prawo. Główne zasady etyki:
„kochaj i czyń co chcesz”; obym poznał ciebie, obym
poznał siebie. Bóg jako Stwórca jest bliższy
człowiekowi niż on sam sobie. Afirmacja drugiego
polega na szukaniu jego prawdziwego dobra. Czyn
człowieka = intencja (chcę dobra dla drugiego) + treść
(jakie to dobro). Czyn jest dobry i słuszny, jeśli szuka
dobra człowieka.
II. ŚREDNIOWIECZE
1. Próby pogodzenia teleologizmu z
deontologizmem
P. Abelard (1079-1142); św. Bernard z
Clairvaux (1091-1153) - próbowali zbudować
etykę, która wyjaśniałaby normatywny charakter
faktu moralnego oraz poszukiwali
usprawiedliwienia postawy eudajmonistycznej.
Człowiek to obraz (exemplatum), zaś osobowy
absolut to wzór (exemplar). Człowiek staje się
doskonalszy, im bardziej zbliża się do prawzoru,
dokonuje tego przez miłość, zapomina o sobie i
zaczyna kochać bezinteresownie.
2. Etyka metafizyczna
św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) - jako
pierwszy dokonał refleksji nad istotą dobra,
zwrócił uwagę na istnienie, a nie na istotę.
Istnienie jest głównym celem konstytuującym
realność bytu. Starał się on uniesprzecznić
istnienie bytu przez odwołanie się do aktu
stwórczego samoistnego bytu - do miłości.
Człowiek to byt przygodny, istniejący tylko dzięki
miłości Boga. W stworzeniu człowiek otrzymuje
3
od Boga naturę, która jest miarą jego istnienia i
działania. Kryterium wartości moralnej czynu jest
odwieczny zamysł Boży wcielony w ludzką naturę. Byt
jest dobry przez to, że jest, bo stworzył go Bóg - jest to
przesunięcie akcentu z istoty na istnienie. Z tych
powodów należy afirmować byt. Nie potrafił
wytłumaczyć, dlaczego człowiek jako byt przygodny
(niedoskonały) potrafi kochać Boga, lub kogoś dla
niego samego, bezinteresownie. Nie wyjaśnił też z tego
powodu istoty przyjaźni.
3) Średniowieczne teorie deontologiczne
J.D. Szkot (1270-1308) - twierdził, że do istoty Boga
należy w niczym nie skrępowana wolność: voluptas Dei
est prima regula. Więc nie ma żadnych reguł do których
ludzie mają się stosować, by swe dzieła czynić dobrymi.
Dobro określa Bóg, nic nie jest dobre same z siebie,
czyn człowieka jest dobry w zależności od tego czy jest
zgodny z wolą Boga.
W. Ockham (1300-1350) - twierdzi, że wola Boża to
jedyna racja dla określenia czynu jako dobrego, lub
złego moralnie. Jest to woluntaryzm, jest odmianą
deontologizmu.
III. NOWOŻYTNOŚĆ
1. Teoria prawa naturalnego
Grocjusz (1589-1654) - dzieło: De iure belli et
pacis. Twierdzi, że istnieje obiektywny porządek
moralny, że daje się on odkryć niezależnie od
tego, czy uznaje się istnienie Boga, czy nie. Prawa
moralne obowiązywałyby człowieka także wtedy,
gdyby Bóg nie istniał.
2. Deontologizm państwowy
Nicolae Macchiavelli (1469-1527) - zasada
etyczna: „co podoba się władcy ma moc prawną”.
T. Hobbes (1588-1679) - ludzie są z natury
egoistami, homo homini lupus est. Ludzie ze sobą
walczą, ale wiedzą, że koniecznym jest by pewne
zasady współżycia przyjęli.
J.J. Rousseau (1712-1778); J. Locke (1632-
1704) - teoria umowy społecznej, różnili się
jedynie w widzeniu roli państwa. Rousseau -
państwo wypacza prawo. Locke - państwo
umożliwia zawarcie umowy między obywatelami.
4
B. Spinoza (1632-1677; G.W. Leibniz (1646-1716)) -
chcieli zbudować etykę na wzór geometrii.
3. Deontologizm autonomiczny
I. Kant (1724-1804) - zakwestionował realność
ludzkiego poznania, wiedza kształtuje doświadczenie,
transcenduje ją, jej źródło jest w człowieku. Czas i
przestrzeń to formy naszego umysłu, są nam wrodzone.
Świat realny jest niedostępny naszemu poznaniu, to
podmiot tworzy przedmiot. Rzeczy same w sobie są
niepoznawalne. Moralność umieścił on w ramach świata
zjawisk. Zasady moralne, to konstrukcje rozumu, tak
samo jak prawa logiki czy matematyki. Rozum
dostarcza dobrej woli, powinno się postępować zgodnie
z nakazem rozumu praktycznego, bez powoływania się
na jakieś racje czy zewnętrzne okoliczności.
Poszukiwanie racji czynu jest brakiem autonomii
wyboru. Na pytanie: Dlaczego powinienem tak
postąpić? Odpowiada, boś powinien. Działający
podmiot jest jednocześnie prawodawcą i podlegającym
prawu. Teoria ta jest irracjonalna, brak jej racji dlatego
ma postępować tak, a nie inaczej.
4. Deontologizm społeczny
G.W. Hegel (1770-1831) - chciał ograniczyć rolę
rozumu przy ustaleniu norm etycznych, rozum ma
nieograniczone możliwości. Zjawiska to
manifestacja tego co „ja” myśli - jest to przejaw
ludzkiej świadomości. Każde „ja” to jednostkowe
wcielenie nadrzędnego
„JA” (Ducha). Absolut (Duch) jest w ciągłym
rozwoju. Są trzy fazy tego rozwoju: TEZA
-ANTYTEZA - SYNTEZA. Obiektywizuje go państwo z
jego instytucjami. Jednostka podporządkowuje się
państwu. Człowiek wypełnia historię, nie tworzy
jej, może ją rozumieć, ale nie może buntować się
przeciw niej. Etyka taka ma charakter
deontologiczny. Liczą się tylko narody, państwa,
grupy społeczne i to one określają co jest dobre, a
co złe.
5. Marksizm dialektyczny - deontologizm
społeczny
K. Marks (1818-1883); F. Engels (1820-1895) -
człowiek jest twórcą historii, ale jako podmiot
zbiorowy np.: klasa, społeczeństwo. Dziejami
rządzą pozajednostkowe, pozaspołeczne
prawidłowości. Wolność zależy od właściwego
wykorzystania dziejów. Człowiek żyjąc w
nieodpowiednich warunkach alienuje się, tylko
5
klasa robotnicza zdołała się obecnie wyzwolić od tego
co alienuje.
6. Utylitaryzm
J. Bentham (1748-1832); J.S. Mill (1806-1873) - Czyn
jest dobry jeśli zapewnia przyjemność dla możliwie
największej liczby osób. Nie uznawali dóbr samych w
sobie. Mill odróżniał intensywność przyjemności od jej
jakości. Bentham zaś uważał, że liczy się tylko
intensywność doznania przyjemności.
IV. FILOZOFIA WSPÓŁCZESNA
1. Egzystencjalizm
S. Kierkegaard (1813-1855) - zakwestionował
obiektywność Prawdy, poznanie ludzkie jest niepewne,
bo człowiek nigdy nie dotrze do prawdy samej w sobie ,
dlatego nie potrafi ustalić niezmiennych form
etycznych. Słuszność czynu sprawdza tylko życie pełne
wiary. Prawda jest zależna od sytuacji. Jest to
sytuacjonizm etyczny. Wiara prowadzi do prawdy,
pokazuje kres ludzkiego życia. Jeżeli chce się zrozumieć
świat tylko przez rozum to pozostaje rozpacz, wybiera
się albo etykę, albo estetykę, a powinno się wybrać
nieskończoność. Człowiek estetyczny pomija czas,
przeskakując od chwili do chwili, jest podobny do
uwodziciela. Człowiek próbuje usunąć czas,
tworząc abstrakcyjne pojęcie dobra i zła.
J.P. Sartre (1905-1905) - dwa typy bytów: byt dla
siebie i byt w sobie - otaczająca nas
rzeczywistość, która zniewala nas, on zniewala byt
dla siebie. Drugi człowiek mnie ogranicza. Dobro
lub zło czynu ustala się na podstawie tego z jakim
nastawieniem został dokonany. „Piekło to inni” -
jego obecność zniewala moją świadomość.
Afirmacja drugiego jako przedmiotu godnego
afirmacji dla niej samej to ucieczka od siebie.
2. Fenomenologia
M. Scheler (1874-1928) - przy określaniu
wartości obowiązuje zasada pierwszeństwa,
istnieje hierarchia wartości:
1. hedonistyczne,
2. utylitarne,
3. witalne,
4. kulturowe,
5. etyczne,
6. religijne.
Wartość moralna zależy od treści i pozycji
danej wartości, a nie od zgodności czynu z
6
imperatywem kategorycznym. Uwzględnia on osobę -
podmiot, pomija osobę - przedmiot, nie człowiek jest
źródłem powinności, ale wartość.
F. Brentano (1838-1917) - zjawiska psychologiczne są
skierowane na przedmiot, który nie musi istnieć, musi
istnieć podmiot. Trzy rodzaje zjawisk psychicznych:
przedstawienia, sądy, wzruszenia. Prawda to to, co
słusznie uznane, dobro to to, co jest słusznie kochane.
Prawdę poznajemy w sądzie, dobro w akcie miłości.
Trzy sytuacje w których mamy do czynienia ze słuszną
wartością: gdy ktoś posiada zamiłowanie do wiedzy:
poznanie (dobro) ma charakter uniwersalny; gdy ktoś
się raduje: radość lepsza jest niż smutek; gdy ktoś
słusznie miłuje słuszną miłość: miłość dobra jest
dobrem.
Postępowanie jest dobre jeśli jest zgodne z hierarchią
wartości. Cel człowieka: dążenie do osiągnięcia
wyższych wartości.
A. Meinong (1853-1919) - Przedmioty są samodzielne i
niesamodzielne i istnieją w podwójny sposób:
• egzystują (istnieją w sposób realny),
• istnieją w sposób fikcyjny.
Przedmioty są poza bytem i niebytem. Wartości to
przedmioty wyższego rzędu nabudowane na pewnych
stanach rzeczy, a nie na przedmiotach. Prezentowane są
przez sądy egzystencjalne, wiążą się z istnieniem
rzeczy, a nie z rzeczą. Wartość to korelat
przeżycia i rzeczy. Coś jest dobre jeśli samo z
siebie posiada odpowiednie cechy, które mogą
być uznane przez podmiot. Etyka taka ma
charakter mocno subiektywny.
3. Filozofia analityczna
L. Wittgenstein (1889-1951) - analizuje język
potoczny, bo on zawiera oprócz opisów także
przepisy i oceny. Terminy i twierdzenia etyki to
przepisy, tak samo zdania rozkazujące i
wartościujące. Etyka to badanie języka
moralności.
4. Próby wykorzystania cybernetyki w etyce
J. Rawls (1921-?) - twierdzi, że nie dało się do tej
pory zbudować etyki jako niezależnej dziedziny
naukowej, gdyż budowano ją niewłaściwie czyli
jako etykę teleologiczną. Postanowił zbudować
etykę deontologiczną, czyli przyznać pojęciu
prawa pierwszeństwo przed pojęciem dobra.
Stworzył w tym celu model idealnego
społeczeństwa zawierającego osoby idealne (czyli
takie jakie być powinny). Nie wiedzą one jak,
gdzie i kiedy będą żyły, są egoistami, znają
7
podstawowe prawa psychologii i ekonomii. Ludzie ci
próbują wybrać zasady takie, które ochroniłyby ich
przed egoizmem drugich. Rawls stosuje zasadę
stosowaną w grach o sumie niezerowej, tzw. zasadę
min/max, maximum dobra w sytuacji najgorszej.
Twierdzi on, że ludzie wybiorą następujące zasady:
1.każdy winien mieć prawo do podstawowych
swobód, które nie kolidują z prawami innych
ludzi,
2.dopuszczalne jest istnienie nierówności
społecznych i gospodarczych o ile:
a) służą wzrostowi korzyści najmniej
uprzywilejowanych,
b) pozycje i stanowiska społeczne mogą
być dostępne dla wszystkich.
Dwa założenia Rawlsa, że ludzie nie są równi i że
istnieje zbyt mała ilość dóbr do podziału spowodowały
to, że założył on idealny system. Kolejność działania
ludzi wg Rawlsa:
1. wybór podstawowych zasad sprawiedliwości,
2. ustalanie procedury uchwalania konstytucji,
3. uchwalenie konstytucji,
4. stworzenie zasad dla sądów i administracji.
Teoria ta ma służyć ochronie osoby jako osoby, zasady
te mają zapewnić dobro najmniej uprzywilejowanej
osobie. To dobro to wolność, ale rozumiana jako zestaw
swobód obywatelskich. Ostatecznie jednak
odwołuje się on do zmysłu moralnego wspólnego
wszystkim ludziom, do ponadczasowej zdolności
odczytywania tego co sprawiedliwe.
PODSUMOWANIE
Trzy zasadnicze kierunki etyczne:
1. Emotywizm - dobro nie istnieje przedmiotowo.
Wypowiedzi nt. dobra nie mają charakteru zdań
logicznych i są nierozstrzygalne. Fakt moralności
nie istnieje i nie ma charakteru normatywnego.
2. Naturalizm - dobro istnieje przedmiotowo, ale
jako cecha naturalna. Fakt moralności istnieje, ale
brak mu charakteru normatywnego, ma zaś
psychologiczno - socjologiczny.
3. Intuicjonizm - Dobro istnieje w sposób
przedmiotowy. Istnieje fakt moralności, ma on
charakter normatywny. Zdania etyczne mają
logiczną wartość prawdy lub fałszu.
8