WŁADYSŁAW KOPALIŃSKI

SŁOWNIK
SYMBOLI
Wiedza Powszechna
Warszawa
 Redaktorzy
BOŻENA CHICIŃSKA. BARBARA GERS .
1ANUARA SIKORSKA
Okładka, obwoluta, karla tytułowa
BARBARA BAJSAROWICZ

Redaktor techniczny BOGUMIŁ

MARCZAK

Korektorzy
EWA GARBOWSKA ALICJA
MORYS

© Copyright by Wydawnictwo ..Wiedza

Powszechna" Warszawa 1990

Wydawnictwo ..Wiedza Powszechna" — Warszawa 1991 r. Wydanie II. Nakład 49800+200

egz.(oprawa twarda). 49800+200 egz. (oprawa broszurowa). Objętość 52.6 ark. wyd.. 32
ark. druk. Łódzka Drukarnia Dziełowa. 90-215 Łódź. ul. Rewolucji 1905 r. nr 45. Zam.
113/1100/91.
ISBN 83-214-0746-3 dla nakładu oprawionego ISBN 83-214-0872-
9 dla nakładu zbroszurowanego
 SPIS TREŚCI

Wstęp ................. 7
skróty .................. 10
Tekst słownika (A—Z) ............. 13—509
Indeks .................. 510-512
 WSTĘP

..Żyjemy w świecie symboli, a

świat symboli żyje w nas."
Jean Cheyalier

Termin symbol pochodzi od st.gr. symbolon, oznaczającego pierwotnie niewielki,

rozłamany na pół przedmiot z metalu, kości, wypalonej gliny, drewna, jak np. pierścień
czy tabliczka. Połówki te stanowiły znak rozpoznawczy dla dwóch osób, które łączył
jakiś interes, wiązała umowa, kojarzyło pokrewieństwo, jednoczyły obowiązki
przymierza, przyjaźni, gościnności czy pomocy. Gdy przybywał z odległych stron ktoś
nieznajomy, syn, przyjaciel, wspólnik czy rządca drugiej osoby, przywożąc z sobą
połówkę pierścienia czy tabliczki, wystarczyło przypasować do siebie (gr. symballein)
krawędzie obu części, aby mieć pewność, że przybysz jest godny zaufania.
Wyrazu ,,symbol" używano w różnych znaczeniach. I dziś nie przestał być terminem
wieloznacznym. Całkiem z grubsza, praktycznie, symbole dzieli się zazwyczaj na:
1) znaki konwencjonalne (jak flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe,
matematyczne itd.) oraz
2) przedmioty, pojęcia, wyobrażenia, przeżycia związane jakimś wewnętrznym
stosunkiem (współbrzmiące, kojarzące się, mające ,,wspólny rytm") z innym
przedmiotem, pojęciem itd.
Tylko ten drugi rodzaj symbolu jest tu przedmiotem naszego zainteresowania.
Na obszarach tych samych lub pokrewnych tradycji kulturowych czy religijnych
pewne rzeczy, wyrazy i znaki przywoływały w umysłach, uczuciach i wyobraźni
naszych przodków inne rzeczy, wyrazy i znaki. W zjawisku tym istotne jest nie to, jakie
są rzeczywiste związki między tymi rzeczami i pojęciami, ale to, w co wierzono i jak
kojarzono.
Związki te mogą być do dziś żywe i oczywiste w naszej kulturze:
lew symbolizuje królewskość i odwagę; lis — chytrość; dom — schronienie,
bezpieczeństwo; chleb i sól — gościnność. Ale mogą też być dla nas trudne do
zrozumienia, a nawet zgoła niepojęte, gdyż gromadzone przed wiekami przez dawne,
często nie istniejące już kultury.
 Również definiowanie tego zjawiska było zawsze kłopotliwe, utrudniał je bowiem
nieodłączny od symbolu element tajemniczości. Także rozszerzanie się czy zawężanie
zakresu związków symbolicznych nie da się przewidzieć. Wydają się one „naturalne"
dopiero po fakcie. „Analizować symbol rozumowo to obłuskiwać cebulę, aby odnaleźć
cebulę" (Pierre Emmanuel).
Już w swym pierwotnym greckim znaczeniu symbolon zawierał tak
charakterystyczną dla siebie do dziś dwoistość, zasadę dzielenia i łączenia, rozstawania
się i spotykania, zapominania i ponownego rozpoznawania. Te cechy znacznie się
jeszcze wzbogaciły: wszystko, co symboliczne ma skłonność do wielowartościowości,
do stałości i zmienności, do wyrażania dobra i zła, życia i śmierci, rozkwitu i
więdnięcia, wznoszenia się i opadania, jest zarazem ezoteryczne i egzoteryczne,
zasłania i odsłania. Właściwością symbolu jest niedookreśloność, mglistość; jest często
płynny, migotliwy, pełen sprzeczności, nieraz dostępny tylko wtajemniczonym.
Historia, teoria i filozofia kultury, estetyka, językoznawstwo, plastyka, medycyna,
psychologia, prahistoria, etnografia, socjologia, religioznawstwo interesują się żywo
działaniem, wpływami i wykładnią symboli. Czynią to także we własnym, dobrze
zrozumianym interesie, polityka, propaganda, marketing i reklama. Symbole stały się
również przedmiotem zainteresowania osób nie trudniących się zawodowo żadną z tych
dziedzin. Spowodowało to pojawienie się w ciągu ostatnich lat licznych dzieł
popularnych z tego zakresu — w Europie i Ameryce.

* * *

Słownik niniejszy nie zamierza być przewodnikiem po labiryncie naukowych i

pseudonaukowych, zwalczających się teorii symboli. Służyć ma tylko jako praktyczna
pomoc dla niespecjalisty szukającego rozeznania w głównych kierunkach symboliki
jakiegoś przedmiotu czy pojęcia. Nie wprowadza też ścisłych podziałów między
(nieostrymi zresztą) pojęciami symbolu, metafory i alegorii, które to rozróżnienia
niezbyt by obeszły użytkownika, choć mogą być istotne dla specjalisty.
Symbole nie pozwoliły się dotychczas w sposób przekonywający usystematyzować i
sklasyfikować, nie dały się uporządkować ani chronologicznie, ani pod względem
ważności. Stąd konieczność zastosowania innych, znacznie elastyczniejszych, bardziej
literackich metod prezentacji niż te, jakich normalnie używają leksykony i
encyklopedie.
Spośród wielu możliwych układów Słownika wybrano taki, jaki wydawał się
najwłaściwszy dla pierwszej tego rodzaju próby w literaturze
polskiej: zakres dość szczupły (około trzystu haseł), ale wybór dający pierwszeństwo
hasłom przynoszącym bogaty plon odniesień. Aby uniknąć symboliki wielopiętrowej i
tautologii pominięto większość haseł, które same już funkcjonują głównie jako
symbole. Ograniczono też znacznie materiały spoza kręgu kultury bliskowschodniej,
śródziemnomorskiej i europejskiej. Szeroko potraktowano natomiast symbolikę przejętą
z tradycji folkloru, z baśni i mitu przez literaturę.

Władysław Kopaliński
 SKRÓTY
a. albo indoeurop. indoeuropejski
amer. amerykański irań. irański
ang. angielski irl. irlandzki
Ap. Apostoł, Apostolskie
iron. ironicznie
Apok. Apokalipsa (Objawienie
św.Jana) isl. islandzki
arab. arabski jap. japoński
aram. aramejski jw. jak wyżej
archit. architektura kat. katolicki
b. bardzo Kor. (List do) Koryntian
babil. babiloński kość. kościelny, kościół
bryt. brytyjski Ks. Księga (Biblii)
celt. celtycki Lev. Leviticus
chin. chiński lit. literacki
chrześc(ij). chrześcijański litew. litewski
cyt. cytowane(y) l.mn. liczba mnoga
cz. część l.pój. liczba pojedyncza
czes. czeski lud. ludowy
dawn. dawniej, dawny łac. łaciński, łacina
Deut. Deuteronomium • Luk. Łukasz
dł. długość M. Morze
dosł. dosłownie Mat. Mateusz
dpn. dopełniacz mat. matematyczny
egip. egipski med. medycyna
europ, europejski m.in. między innymi
Ew. Ewangelia mit. mitologia
Ex. Exodus Mł. Młodszy
fenie, fenicki muz. muzyczny
fiz. fizyczny muzułm. muzułmański
flam. flamandzki n. nowo-, nowy
fr. francuski n.e. naszej ery
Gen. Genesis nm. niemiecki
germ. germański norw. norweski
gł. głównie, główny np. na przykład
gr. grecki Num. Numeri
hebr. hebrajski O. Ocean
hist. historyczny ok. około
hiszp. hiszpański pers. perski
hol. holcniicrski pierw. pierwotnie
i in. i iniK piast, plastyka
ind. indyjski płd. południowy
indiań. indiański płn. północny
p.n.e. przed naszą erą
pocz. początek szer. szeroki
poet. poetycki śrdw. średniowieczny, średniowiecze
poi. polski św, święty
polit. polityczny tj. to jest
pop. popularnie, popularny H. tłumaczenie
por. porównaj tur. turecki
port. portugalski tzn. to znaczy
pot. potocznie ur. urodzony
późn. późno-, późny w. wiek, wiersz
prawdop. prawdopodobnie wewn. wewnętrzny
przen. w przenośni węg. węgierski
przest. przestarzały wg według
przysł. przysłowie wł. włoski
publ. publiczny właśc. właściwie
relig. religijny woj. wojenny
roś. rosyjski wsch. wschodni
rozdz. rozdział zach. zachodni
rz. rzymski zał. założony
rz.-kat. rzymskokatolicki zazw. zazwyczaj
sanskr. sanskryt zdrobn. zdrobniały
skand, skandynawski zewn. zewnętrzny
skr. skrót zm. zmarły
Słowian, słowiański zob. zobacz
społ. społeczny zwt. zwłaszcza
st. (St.) staro-, stary. (Starszy) żart. żartobliwy, żartobliwie
staroż. starożytny żyd. żydowski
ALOES
Aloes symbolizuje gorycz, troskę, nieszczę-
ście, zmartwienie, rozczarowanie w przyjaźni;
pogardę; przesąd; ciężkie doświadczenie;
pokutę, umartwienie, wstrzemięźliwość;
perfumę, zapach; miłość, płodność; balsa-
mowanie; dom pielgrzyma.
Aloe, alona — sok z liści aloesu, b. gorzki,
silnie przeczyszczający, odstraszający owady,
zawierający aloiny i żywice alonowe; przej-
rzysty barwnik stosowany w malarstwie mi-
niaturowym.
,,Aloes" biblijny to prawdop. nie Aloe z
rodziny liliowatych, o grubych mięsistych
liściach z kolczastymi brzegami i barwnych
kwiatach, ale wysokie wsch.indyjskie drzewo
Aguitaria agillocha przypominające tuję;
w Biblii nie występuje sam, ale wraz z innymi
sokami, żywicami, balsamami, głównie z
mirrą.
Aloes — gorycz. „Plus aloes quam mellis
habet" łac. 'ma (ona) więcej aloesu (w sobie)
niż miodu' (Satyry 6,181 Juwenala), więcej
goryczy niż słodyczy charakteru.
Aloes — zapach, perfuma. Mówi kobieta
lekkich obyczajów: „Pokropiłam pościel swą
mirrą i aloesem, i cynamonem" (Ks. Przypo-
wieści 7,17). „Wszystkie twoje szaty (królu)
pachną mirrą, aloesem i strączyńcem" (Psalm
44 9). Oblubienica to: „nard i szafran, trzcina i
cynamon, z (...) mirrą i aloesem, ze wszystkimi
wybornymi balsamami" (Pieśń nad pieśniami
4,14).
Aloes — płodność. „Jakże piękne są (...)
twoje siedziby, Izraelu! (...) Jak aloesy, które
zasadził Pan (...) Potomstwo jego wzbierze w
wody wielkie" (Num. 24,5—7).
Aloes — balsamowanie. Aloesem i mirrą
utartymi na proszek wypełniano całun i
obwiązywano z wierzchu. „Przybył też i
Nikodem (...) niosąc mieszaninę mirry i aloesu
około stu funtów. Wzięli więc ciało Jezusa i
obwiązywali je z wonnościami w
prześcieradła" (Ew. wg Jana 19,39—40). „Tak
Egipcjanin w liście z aloesu obwija zwiędłe
umarłego serce, na liściu pisze
zmartwychwstania słowa; chociaż w tym liściu
serce nie ożyje, lecz od zepsucia wiecznie się
zachowa, w proch nie rozsypie" (Lamhro 4,126
—131 Słowackiego). „Niech przyjaciele moi w
nocy się zgromadzą i biedne serce moje spalą
w aloesie" (Testament mój 17—18
Słowackiego).
Gałązka aloesu — dom hadżiego. Mu-
zułmanin, który odbył przepisową pielgrzymkę
do Mekki, zawiesza nad drzwiami swego domu
gałązkę aloesu.
ARKA
Arka symbolizuje ochronę, mieszkanie,
schron(ienie), twierdzę, azyl, przetrwanie;
Synagogę, Kościół, Matkę Boską, zbawienie,
„święte świętych"; pielgrzymkę, wygnanie,
cierpienie; burzę, potop; nadzieję, odrodzenie;
przymierze, świętą świadomość; duszę, myśl,
umysł; nasienie; zasadę żeńską, macicę, tajne
miejsce; serce; puchar.
Arka Przymierza (hebr. aron ha-Berit), arka
Mojżesza, skrzynia Boga izraelskiego, skrzynia
możności, skrzynia Pańska, skrzynia
Przymierza Bożego, skrzynia świadectwa,
skrzynia święta — ozdobna, złocona skrzynia
drewniana czczona przez Żydów jako
przybytek Boga, najważniejszy z przedmio-
tów kultu, które Jahwe nakazał sporządzić {Ex.
25—28), będący „wizerunkiem rzeczy
niebieskich" (List do Żydów 9.23), dany
Izraelitom jako symbol przymierza z Bogiem
oraz znak pomocnej i przywódczej obecności
Pana. Nie był to jednak, w przeciwieństwie do
egipskich przedmiotów kultu, które lud Izraela
obserwował przez trzysta lat niewoli, wizerunek
bóstwa, ale tylko „podnóżek" tronu Pańskiego
(Psalm 98 5). Na arce klęczały, twarzami do
siebie, dwa złote posągi modlących się
cherubinów z rozpostartymi skrzydłami;
zawierała tablice praw, laskę Aarona i złote
naczynie z manną. Żydzi w okresie
koczowniczym wędrowali z arką i zabierali ją
na pola bitewne, aż na koniec znalazła
schronienie w pierwszej świątyni
jerozolimskiej.
Święta arka (hebr. aron ha-kodesz) — arka
Prawa, w synagogach i bóżnicach żyd. ozdobna
szafa wykonana na wzór Arki Przymierza,
zawierająca święte zwoje Tory służące do
publicznego kultu.
Arka Noego — korab zbudowany przez
Noego na rozkaz Boga, który postanowił
spuścić potop na ziemię, „aby wytracić
wszelkie ciało, w którym jest duch żywota"
(Gen. 6,17), oszczędzając tylko Noego z ro-
dziną (razem osiem osób) i po parze zwierząt.
Jest to także Arka Przymierza, symbol potopu
zakończonego pierwszym biblijnym
przymierzem — Boga z Noem, jego rodziną i
potomstwem (Gen. 9,9); emblemat istoty życia
zawartej w nasieniu umieszczonym w macicy,
żeński symbol schronienia dla zalążka życia;
schronienie, azyl, sanktuarium; wiąże się ściśle
z barkami a. koszami, w których słoneczne
niemowlęta, puszczane na wodę, aby umarły z
głodu, ratowane były przez bogów lub obcych
ludzi (np. indyjski Manu uratowany przez
Rybę-Wisznu, król Sargon I, Mojżesz, Per-
seusz i Danae, Romulus i Remus, Neleus i
Pelias, półmityczny poeta walijski Taliesin z
VI,w.). Przymierze z Bogiem wyobrażane jako
jajo świata — łuk łodzi-arki na dolnym oceanie
i łuk tęczy na górnym niebie.
Arka przymierza między dawnymi a no-
wymi laty — wieść gminna, pieśń gminna,
pieśń ludowa (Konrad Wattenrod, Pieśń
Wajdeloty 177—186 Mickiewicza).
Arka ludu — Polska. „O, święta ziemio
polska! Arko ludu!" (Lilia Weneda 3,6.525
Słowackiego).
„Arka, w której mieszczą się zdobycze
kilkunastu, jeżeli nie kilkudziesięciu wieków
cywilizacji" — Paryż (Lalka 2,1 Bolesława
Prusa).
Arka w powodzi — ,,chałupa rozświecona.
grająca muzyka w noc ciemną, (...) jako arka,
na kształt czarów łodzi" (Wesele 1,18, 529—
532 S. Wyspiańskiego), słowa Racheli.
Arka polskiego słowa — Słownik Lindego
(Słowa cienkie i grube T. Boya-Zeleń-skiego).
W wolnomularstwie: arka i kotwica —
uzasadniona nadzieja; przykładny żywot.
BARWA (Kolor, Maść)
Różne barwy miały i mają w rozmaitych
kulturach odmienne, niekiedy przeciwne
znaczenia symboliczne, poczynając od barw
fresków na ścianach jaskiń paleolitycznych, od
kolorowych pigmentów wcieranych w skórę
ciała przez prymitywne plemiona aż do barw
heraldycznych i ubiorów sakralnych oraz do
kolorów znaków drogowych. Np. kolor biały
może oznaczać radość i wesołość lub śmierć i
smutek. Czerwień może być barwą kapłańską,
liturgiczną, reprezentującą życie i śmierć. W
chrześcijaństwie symbolika barw wiąże się z
Rokiem Kościelnym, w buddyzmie z obrazem
świata, u przed-kolumbijskich Majów ze
stronami świata:
wschód — czerwień, zachód — czerń, północ
— biel, południe — żółcień. Również
symbolika metali i drogich kamieni wiąże się z
ich barwą. Barwy symbolizować mogą
nadzieję, otuchę, optymizm, entuzjazm, obja-
wienie; bladość i rumieniec; upór i poddanie
się; prawdę i fałsz; honor, godność, emblemat,
godło; bezstronność, zmienność, niepewność.
Barwy proste, których rozróżnia się tra-
dycyjnie siedem, a niekiedy sześć lub pięć,
symbolizują prostotę, uczucia podstawowe,
wrażliwość dziecka. Przeciętny człowiek
współczesny operuje schematem kolorów
opartym na barwach tęczy (zob.), jednak dla
malarzy i chemików barwy proste to:
żółta, czerwona i niebieska, a dla fizyków:
czerwona, zielona i fioletowobłękitna. Zob. też:
Biały, Błękit, Brązowy, Czarny, Czerwień,
Fiolet, Niebieski, Szary, Tęcza, Zieleń, Złoto,
Żółcień.
Mieszanina barw, różnobarwność, oznaczać
może wyższy stopień kultury, kom
plikację, złożoność albo pstrą błazeńskość,
cyrkowość, jarmąrczność, widowisko comme-
dia delfarte, Pierrota itd.
Symbolika barw w staroż. sztuce egipskiej:
czarna — nieśmiertelność duszy i przetrwanie
ciała; zielona — zdrowie, młodość, roślinność;
błękit — powietrze; żółta — złoto, ciało
bogów; biała — pomyślność, wesele;
czerwona — gwałtowność, zło, zły omen.
W staroż. Babilonii siedem barw stało się,
prawdop. po raz pierwszy, emblematami
siedmiu „planet" (ciał niebieskich oznaczo-
nych imionami bogów; ciała te poruszają się
na tle gwiazd stałych): Szamasz (Słońce) —
złota (żółta), Sin (Księżyc) — srebrna (biała),
Nebo (Merkury) — błękitna (zielona), Isztar
(Wenus) — żółta (turkusowa, modra), Nergal
(Mars) — czerwona, Marduk (Jowisz) —
pomarańczowa (purpurową, modra), Ninip
(Saturn) — czarna. Każde piętro świątyń
babilońskich (zikkuratów) reprezentowało inną
„planetę" i kryte było odpowiednim dla niej
kolorem.
Zgodnie z poleceniami Jahwe na opony i
przykrycia świętego przybytku i szaty
kapłańskie używano złota, białego bisioru,
błękitu, purpury, karmązynu i skór farbo-
wanych na czerwono i fioletowo (Ex. 36,8;
36,19; 39,1—5). Według Józefa Flawiusza
barwy te reprezentowały: biały bisior —
ziemię (na której uprawiano len), purpura —
morze (z gruczołów morskich mięczaków--
brzuchonogów otrzymywano słynną purpurę
tyryjską), błękit — powietrze, karma-zyn —
ogień. Barwy dwunastu plemion izraelskich:
Aszer, Zebulon — purpura, Beniamin, Dań,
Efraim — zieleń. Gad — biel, Issachar, Naftali
— błękit. Juda — szkarłat, Manas-se — barwa
cielista, Reuben — czerwień, Symeon —
żółcień.
W staroż. Grecji i Rzymie trzy barwy miały
szczególnie ważne znaczenie sakralne — biała,
czarna i czerwona (wraz z purpurą, szkarłatem,
a nawet fioletem). Biały był kolorem
świątecznym, radosnym, związanym z dobrą
wróżbą, z ofiarami (białej barwy) składanymi
bogom olimpijskim; był to kolor odzieży na
radosne okazje; maść koni używanych w
czasie wielkich świąt i obchodów albo
zaprzęganych do rydwanu rzymskiego trium-
fatora. Czarna barwa, przeciwnie, wiązała się z
bogami chtonicznymi i żałobą, ze zmarłymi
(strój erynii), choć np. w Argos barwą żałoby
była biel. Czerwień kojarzy
ła się z krwią, śmiercią, światem pozagro-
bowym, ale też, jako że krew jest źródłem życia,
ze zdrowiem (rumieńcem na twarzy), z
płodnością, z opieką, kanikułą. W teatrze gr.
purpurą przetykana złotem oznaczała króla,
czerwień — bohatera, czerń lub brąz —
ubóstwo; w teatrze rzymskim matowa,
„przełamana" czerwień — ubóstwo, szkarłat —
wojsko, żółcień — prostytucję, barwy pstre —
rajfurów i stręczycielki, biała — starość lub
młodość.
Wczesne chrześcijaństwo dodało do tego
systemu symboli nowe wykładnie: biel —
czystość, dziewiczość, anielskość; purpura —
męczeństwo (krew i ogień); karmazyn — mi-
łość; błękit — sklepienie niebieskie. Maści koni
czterech jeźdźców Apokalipsy (Apok. 6,1—8),
biała, czerwona, wrona i płowa, reprezentują
nieszczęścia wojny: Zabór, Mord, Głód i
Śmierć. Późniejsze chrześcijaństwo łączyło
również kolor biały z Ojcem, błękit z Synem, a
czerwień z Duchem Sw.; zieleń wyrażała
nadzieję, biel — wiarę i czystość, czerń —
skruchę i pokutę, czerwień — miłość i
miłosierdzie.
Kanon barw Kościoła katolickiego zarysował
dopiero traktat De sacra altaris mysterio 1,65 (l
198) Lotaria hrabiego Segni, późniejszego
Innocentego III; kanon ten, który zresztą ulegał
przemianom, oparty na śrdw. symbolice
mistycznej, wiązał wrażenia wywołane przez
barwy z treścią i nastrojem świąt i Roku
Kościelnego. Są to kolory: biały, czerwony,
zielony i czarny, a później doszedł jeszcze
fiolet; biały reprezentował czystość, czerwony
— krew i płomienie, czarny — żałobę, post,
pokutę, mszę za zmarłych, fioletu używano jako
złagodzenia czerni, zieleń — kolor
kompromisowy. Późniejsze średniowiecze
używało też innych barw: niebieskiej (w pewne
święta Najświętszej Marii Panny) i różowej
(jako złagodzenia fioletu); w 1868 zezwolono
na złote ornaty zamiast białych, czerwonych i
zielonych. W XX w. porzucono symbolikę
śrdw. i dopuszczono do większej swobody.
Barwy w sztuce europejskiej (A — barwy
czyste, pomyślne, B — nieczyste, niepomyślne):
czarna — A nieugięte postanowienie, B śmierć,
rozpacz, zło, noc, grzech; niebieska — A
stałość, bóstwo, niebo, prawda, sprawiedliwość,
B zniechęcenie, zwątpienie;
zielona — A życie, powodzenie, roślinność,
płodność, nieśmiertelność, nadzieja, B za-
zdrość, zawiść; pomarańczowa (a. złota) — A
małżeństwo, gościnność, życzliwość, ogień,
Duch Sw., wiedza doczesna, B diabeł, zło,
niechęć; purpurowa — A królewskość, lojal-
ność, miłość prawdy, męczeństwo, B żałoba,
żal; czerwona — A patriotyzm, odwaga, krew,
miłość, B wojna, pasja; srebrna (biała) — A
dzień, czystość, niewinność, doskonałość, B
noc, księżyc, białość, duch, obłuda; żółta
(złota) — A słońce, bóstwo, najwyższe
wartości, wiedza; brązowa — B zima, pokuta,
bezpłodność, wyrzeczenie się; szary — B
zima, śmierć, pokuta, rezygnacja, bezpłodność,
rozpacz.
Zimne i ciepłe barwy w plastyce. Zimne, o
najmniejszej długości fal: fioletowa, indy-go,
błękitna, niebieska, przez rozszerzenie —
czarna, to barwy bierne, pomagają w kon-
centracji, powściągają pasje, uspokajają, zwal-
niają tętno, działają nasennie i znieczulająco.
Ciepłe, o największej długości fal: czerwona,
pomarańczowa, żółta, przez rozszerzenie —
biała, to barwy aktywne, podniecające,
poprawiające samopoczucie, przyśpieszają
tętno. Bywają jednak także ciepłe błękity i
chłodne czerwienie. Zieleń jest kolorem
przejściowym, relaksującym. Nazwy są aluzją
do kolorów wody (zimne) i ognia (ciepłe),
Kolor — barwa; barwnik, farba; (w. l.mn.)
rumieńce; dawn. wstążka, szarfa damy serca
noszona przez rycerza; mundur formacji
wojskowej; znak każdego z czterech zespołów
kart w talii: karo, kier, pik, trefl, dawn.
dzwonek, czerwień, wino, żołądź. Tycja-
nowski kolor włosów — złotorudy, ulubiony
przez weneckiego malarza Tiziano Ve-cellio
(1488—1576), kolor włosów kobiet na
obrazach Tycjana.
Synestezja: odczucie towarzyszące; subiek-
tywne odczucie wrażenia (np. barwy) po-
chodzącego od innego zmysłu (np. słuchu) niż
ten, który otrzymał bodziec zewnętrzny. „A
czerń, E biel. I czerwień, U zieleń, O błękity"
(fr. A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu.
początek wiersza Yoyelles 'Samogłoski'
Arthura Rimbauda, tłum. A. Wa-żyka).
„Powinowactwo barwy i uczucia, światła i
duszy (...). Krzepiąca zieleni, siostro nadziei!
Zuchwała czerwieni, drażniąca żądze, gniew i
bunt wspaniały! Żółci, bliźnia-czko zawiści i
chwały! I ty, błękicie, namiocie spokoju,
wyrazie marzeń i snu (...). O barwy smutku i
barwy wesela! Nie jestże każda
barwa zadumana, rozumna tajną myślą, w
brzaskach rana i zorzach zmierzchu, w koronie
łodygi świeżej i zwiędłej?" (Hymn do barw
136—152 L. Staffa). „Niebiańskich lśnień
roztwory, bursztyny i fosfory, nie-dofiolety
ciepłe w przeźroczym szkleniu wklęć i
alkohole sine, przez które widać śmierć, i
płomień w ciemnym płynie, i promień w
czarcim winie, i ciężka blaska rtęć" (W
Barwistanie 17—25 Juliana Tuwima).
Czarny i biały kolor, tj. brak barw i suma
wszystkich barw, symbol przeciwieństwa,
dualizmu bytu, złego i dobrego charakteru,
Ziemi i Słońca, czarnego kruka i białej
gołębicy Noego (Gen. 8, 7—8), związany z
liczbą dwa, z Bliźniętami, z walką między
czarnym i białym rycerzem, z kolejnym
następstwem zjawisk w przyrodzie, z
początkiem (podziemnym stadium kieł-
kowania w ciemnościach, zimowym zejściem
Kory do Hadesu) i końcem (dojrzewaniem w
blasku dnia), z czasem i ponadczasowo-ścią
(wiecznością). Czarność jest emblematem
Nocy (wiążącej się z niebieskością morza), a
biel — Słońca, zwłaszcza wschodzącego
(wiążącego się z barwą żółtą); w pozytywnym,
duchowym aspekcie wyraża ona intuicję i
transcendencję (dlatego święte rumaki
starożytnych kultów były zwykle białe); w
tradycyjnej kosmologii chińskiej czerń i biel to
współdziałające ze sobą przeciwieństwa jin i
jang: zasada żeńska, negatywna, i męska,
pozytywna. Ubiór o tych dwóch barwach, para
zwierząt oparta o siebie grzbietami lub
zwrócona do siebie wzajem albo dwaj rycerze,
tancerze, dwa rumaki, czarny i biały, wyrażają
przeciwstawienie dwóch sił: nocnej, ujemnej,
regre-sywnej z dzienną, dodatnią, rozwojową.
U średniowiecznych muzułmanów wschod-
nich kolorem żałoby był czarny, u zachodnich
(Maurów w Hiszpanii) — biały. „W czynieniu
sprawiedliwości potrzeba, iżby białe białym
zwano, a czarne czarnym" (Dzieje w Koronie
Polskiej Łukasza Górnickie-go). Przysłowia:
Białe przy czarnym znaczniejsze. Ani czarno,
ani biało — ani tak, ani owak. Czarne (czarno)
na białym — na piśmie, dowód oczywisty.
Widzieć, co czarne, a co białe — odróżniać
fałsz od prawdy, zło od dobra. „Oni robią z
czarnego białe" (tac. „Nigrum in candida
vertunt"; Satyry 3, 30 Juvenala). Biali i Czarni
(wł. Bian-chi, Neri) dwie frakcje stronnictwa
gwelfów
utworzone we Florencji po wygnaniu gibe-
linów w XIII w.
Biały i czerwony, zestawienie o charakterze
żeńskim: w starożytności boginią Górnego
Egiptu była biała Nechebet o głowie sępa,
wyrazicielka-Wielkiej Matki, skrzydlata straż-
niczka faraonów, a boginią Dolnego Egiptu —
czerwona Pani Nieba, kobra, Udjat (Edjo,
Buto), Królowa Bogów. W alchemii zderzenie
przeciwieństw, koniunkcja Słońca i Księżyca,
biała i czerwona róża, przedstawiające
związek wody i ognia; zob. Róża (czerwona i
biała). Orzeł dwugłowy, jako symbol
człowieka o dwóch głowach, przedstawiany
był zwykle w kolorach białym i czerwonym,
co miało być sublimacją przeciwieństwa bieli i
czerni; mistycznym wyobrażeniem bieli i
czerwieni były: biała lilia i czerwona róża.
„Miły mój jest biały i rumiany" mówi
Oblubienica w Pieśni pochwalnej (Pieśń nad
pieśniami 5, 10). Barwy narodowe polskie
nawiązują do barw (tynk-tur) godła (biały
orzeł na czerwonym polu) wg zasad heraldyki.
W czasie powstania listopadowego, 7 II 1831,
Sejm uchwalił ustawę o barwach narodowych
biało-czerwo-nych, które w 1919, po
odzyskaniu niepodległości, stały się
oficjalnymi barwami państwowymi Polski.
„»Miej czyste myśli!" biały kolor znaczy,
»Nieś krew za wolność!" — czerwony
tłumaczy" (Jeszcze pieśń 3—4 Antoniego
Góreckiego). Czerwoni i Biali — obozy
polityczne działające w Królestwie Polskim w
1861—63, przygotowujące powstanie
styczniowe: demokraci, zwolennicy
bezpośredniej akcji zbrojnej, i stronnictwo
zachowawcze.
Czerwony, biały i zielony wyobrażają mi-
łość, życie i śmierć, np. kwiaty mające te trzy
barwy; w chrześcijaństwie: miłosierdzie, wiara
i nadzieja; w mistycznej procesji Czyśćca (29,
121—8) w Boskiej Komedii Dantego: „wiodły
skoczne tany trzy Młód-ki: jednej barwa
purpurowa (...); drugiej tancerki cielesna
osnowa jakby szmaragdu urobiona wzorem;
trzeciej tak biała jak śnieżna ponowa" (tł. E.
Porębowicza).
Czarny, biały i czerwony — wstępująca
sekwencja barw. W religiach ludów prymi-
tywnych biel oznacza często światłość, pokój i
życie (także sok rośliany i spermę), czerń —
niebezpieczeństwo i nieszczęście, a czerwień
— krew i witalność; zasadą tej symboliki jest
zespolenie w dostępnym zmy
słom kształcie doświadczeń materialnego
świata przyrody z zewnętrznym moralnym i
wyobrażeniowym doświadczeniem człowieka.
Mityczne ptaki w legendach: czerwone
reprezentują natchnienie, białe — miłość
seksualną, czarne — sprawy nadprzyrodzone.
Czarny (niewidzialny) Księżyc znaczył wróżbę
śmierci, biały (na nowiu) — narodziny i
wzrastanie, czerwony (pełnia) — miłość i
walkę.
„Czerwone i czarne" (fr. Le Rouge- et !e
Noir, tytuł powieści Stendhala), tj. wojsko i
kler. Nazwa hazardowej gry w karty (fr. rouge
et noir), inaczej ,,30 i 40" (fr. trenie et
guarante).
Niebiescy i Zieloni dwa rywalizujące ze
sobą gangi uliczne w Bizancjum, których
burdy i skandale doszły do szczytu w VI w.
n.e.;
nazwy od barw woźniców rydwanów wy-
ścigowych.
Niebiescy i Szarzy — nazwa żołnierzy Unii i
Konfederacji (od barw mundurów) podczas
wojny secesyjnej Stanów Zjednoczonych (1861
—65).
W alchemii trzy główne fazy Wielkiego
Dzieła symbolizującego rozwój duchowy to:
materia prima (kolor czarny) — stan
fermentacji, gnicia, okultacji (zasłonięcie
mniejszej gwiazdy podwójnej przez większą),
skrucha, samotność pustelni, skryte odro-
dzenie, zmartwienie; rtęć (kolor biały) —
oświecenie, niewinność, szczerość, wznoszenie
się, objawienie, łaska, zadowolenie; siarka
(czerwień) — krew, cierpienie, rany, na-
miętność, miłość, sublimacją, uniesienie pro-
wadzące do otrzymania kamienia filozoficz-
nego (złoto — chwała). Skala przeciwna
(schodząca): żółtość (zaprzeczenie złota),
błękit (nieba), zieleń (przyrody), czarność
(upadek).
W symbolice wolnomularskiej barwa biała
oznacza mądrość, łaskę, zwycięstwo; czarna —
królestwo; niebieska — nieboskłon, świątynię,
koronę, piękno, fundament; czerwona —
chwałę, inteligencję i surowość.
Barwy heraldyczne — tynktury używane w
herbach, przeniesione (w okresie ich po-
wstawania w XII w.) z chorągwi. Były 4 tynk-
tury podstawowe: czerwona, błękitna, zielona i
czarna; dodatkowo żółta i biała, reprezentujące
złoto i srebro. Od XVII w. oznaczano barwy
również przez szrafowanie (zakreślanie pola
równoległymi albo krzyżującymi się liniami).
 Barwy narodowe — barwy flagi państwo- pogromcy — ichneumonie, czyli manguście).
wej. Nazwa bazyliszka pochodzić ma według Pli-
Barwy — dawn. mundur, umundurowanie, niusza od białej plamki na łebku.
uniform. Przy barwie — w mundurach, w Według poglądów średniowiecznych nazwa
strojach dworskich. Barwa — liberia, ubiór dla pochodzić ma od złotej korony, jaką bazyliszek
służby. zwykł nosić jako władca smoków i wężów.
Farba Iow. i pot. — krew, posoka, jucha. Zabić go można było za pomocą lustra, gdyż
Puścić farbę — wygadać się, zdradzić się z se- podobnie jak Meduza, sam się wtedy zabijał
kretem. wzrokiem; inny, ryzykowny sposób to
Malować coś ciemnymi, czarnymi, mocnymi zawieszenie szklanej kuli nad łbem potworka
farbami — przedstawiać ujemne, przykre, — wtedy ginie od własnego oddechu; inny —
niepomyślne strony człowieka, rzeczy, sprawy. dzwonienie szklanym dzwonkiem. W
średniowiecznym chrześcijaństwie był
BAZYLISZEK symbolem zła, diabła. Szatana, Antychrysta,
przy czym łasica reprezentowała Chrystusa, a
Bazyliszek symbolizuje zło, grzech, diabła,
szklana kula — Madonnę. Na wizerunkach
Antychrysta, karę bożą, groźbę; człowieka
owych czasów Chrystus depce bazyliszka
złego, zawistnego, podstępnego, „złe oko",
(podobnie jak na innych — smoka, żmiję lub
złośliwe spojrzenie, strażnika skarbu; władzę
lwa) przedstawianego często z grzebieniem o
królewską uśmiercającą każdego, kto nie
trzech szpicach albo potrójnym ogonem
oddaje jej czci; cztery pory roku; kobietę
(inwersja Trójcy Świętej); bazyliszek
rozwiązłą niszczącą mężczyzn (fr. femme
pożerający sam siebie od ogona (por. Smok,
fatale), ladacznicę.
Wąż) reprezentował cykliczne nawroty pór
Zwierzę legendarne, wymienione w Biblii
roku. W średniowiecznej Historii Aleksandra
kilkakrotnie, ale w wielu przekładach wy-
Wielkiego (tł. polskie 1510), w rozdziale pt.
stępujące jako jadowity wąż lub żmija. ,,Z
Jako Aleksander wszedł w padół ciemny, a tam
korzenia wężowego wyjdzie bazyliszek, a
nalazi bazyliszka, król zabił gada za pomocą
płodem jego będzie smok latający" (Iza-jasz
lustrzanej tarczy. W alegoriach sztuk
14,29). „Bo oto ja puszczę na was węże
wyzwolonych bazyliszek był emblematem
bazyliszki, na które nie ma zaklęcia, i'pokąsają
Dialektyki.
was, mówi Pan" (Jeremiasz 8,17). „Po żmiji i
Od początku XVII w. bazyliszek zaczął już
bazyliszku chodzić będziesz i po-depczesz lwa
występować jako potworek wykluty z gnoju
i smoka" (Psalm 91 13). Zwierzęta te
albo z koguciego jaja wysiedzianego przez
wyobrażają niebezpieczeństwa czyhające na
węża, a kształty jego łączyły tułów koguta lub
człowieka wierzącego. Bazyliszek występuje w
indyka z głową węża lub ropuchy i ogonem
podaniach hellenistycznych i rzymskich w
żmii. Ginie jak dawniej, od zapachu łasicy lub
postaci małego węża (może egipskiej kobry)
piania koguta.
zwanego po gr. basiliskos, zdrobn. od basileus
Bazyliszek wyobrażeniem kobiety-wampa.
'król', który zabijał wzrokiem lub oddechem
„Człowiek ujść może stryczka i kulki, niejeden
ludzi i zwierzęta, oprócz łasicy, wydzielającej
przeżył leków pigułki, lecz ginie każdy, kto się
skuteczny przeciw niemu jad. Według
tknie kobiety; ten bazyliszek zabija, niestety"
Pliniusza (Historia naturalna 8) bazyliszek to
(Opera żebracza 2, 8, aria 26 Johna Gaya).
wąż z Cyrenaj-ki, którego syk zmusza inne
W legendach polskich bazyliszki wykluły się w
węże do ucieczki. Oddech jego pali trawę,
XVI w. w piwnicach kilku domów:
niszczy krzewy, rozsadza kamienie. Gdy
w Warszawie na Starym Mieście, w Wilnie i w
jeździec ugodzi go włócznią, jad bazyliszka
krakowskich Krzysztoforach, wszystkie zabite
pobiegnie po włóczni i zabije jeźdźca wraz z
przez śmiałków za pomocą zwierciadła.
koniem. Bazyliszek ginie od oddechu łasicy i
Wzrok, spojrzenie bazyliszka, oczy jak u
od piania koguta, a posuwa się naprzód z
bazyliszka — zabójcze, przenikliwe, zło-
uniesionym do połowy ciałem
wieszcze. „i-sa to zadrżał Asesor, puścił z rąk
(prawdopodobnie mowa tu o kobrze
kieliszek, utopił w Tadeuszu wzrok
królewskiej, zwanej też okularnikiem lub
wężem Kleopatry, i o jej
jak bazyliszek" (Pan Tadeusz l, 724—5
Mickiewicza).
Krew bazyliszka zwana też krwią Saturna
miała przynosić szczęście i była amuletem
przeciw czarom; recepty na nią nie dochowały
się w farmakopei.
W alchemii: ogień dokonujący transmu-tacji
metali.
W heraldyce: groźba.
Nazwę bazyliszka nadano nadrzewnej ja-
szczurce z rodziny legwanów, zwanej też
kapturnikiem.
BERŁO (Sceptr)
Berto symbolizuje potęgę stwórczą. Mesjasza,
konsekrację; przysięgę; panowanie, władzę,
wysoki urząd, królewskość; chwałę, honor,
autorytet, ambicję; dowództwo wojskowe;
zwycięstwo; decyzję, postanowienie;
karanie, nagradzanie; tyranię, despotyzm;
światło; oś świata, życie, roślinność, urodzaj,
fallusa, płodność; magię; namowę; bogactwo;
prawo, prawość, sprawiedliwość, cnotę;
czystość, oczyszczenie; radość, spełnienie
życzeń; por. Fallus, Laska, Maczuga, Młot
(Thora), Piorun.
Berło (łac. ferula) — bogato zdobiona laska,
noszona w czasie niektórych ceremonii przez
władców jako godło ich władzy i panowania.
Grecy, Rzymianie i Ger-manowie używali
krótkiego berła; królowie dynastii karolińskiej
wprowadzili berło długie, noszone wraz z
krótkim, wzorowanym na rzymskim. Od X w.
były więc dwa rodzaje berła w użyciu przy
konsekracji monarchów europ. W XX w.
używa się tylko jednego berła, z wyjątkiem
Anglii, gdzie nadal stosuje się dwa berła: jedno
zwieńczone krzyżem, drugie gołębiem (krzyż
— potęga władzy doczesnej, gołąb — spra-
wiedliwość). Berło jest dziś także oznaką
władzy rektorów uniwersytetów.
Berło — przedłużenie ręki, oznaka władzy i
potęgi, atrybut bóstw narodzin, wzrostu,
śmierci i zmartwychwstania, Hermesa
przynoszącego dary, wprowadzającego trzy
Charyty. symbole urodzaju, atrybut cesarzy,
królów, kapłanów, sędziów, wieszczów.
Berło — siły rozrodcze świata roślinnego,
płodność, oś świata, fa)lus; atrybut Ozy-rysa,
Zeusa (Jowisza), Kybele i Mitry.
Berło magiczne bogiń egip. — radość.
Berło zwieńczone głową boga Seta —
płodność; nieubłagany gniew, niszczący wro-
gów Egiptu; berło faraonów.
Berło z trzema poprzeczkami — atrybut
egip. boga Ptaha; potęga; życie.
Berło zwieńczone dudkiem (w Egipcie) —
cnotliwa miłość.
Berło — Mesjasz. „(Jakub do synów:) Nie
będzie odjęte berło od Judy, ani laska
spomiędzy nóg jego, póki nie przyjdzie ten,
czyje jest berło i któremu narody będą
posłuszne" (Gen. 49.10). „(Proroctwo Balaa-
ma:) Wzejdzie gwiazda z Jakuba, powstanie
berło z Izraela i pobije książęta Moabu" (Num.
24,18).
Berło — łaska królewska. „Wszyscy słudzy
króla i wszystkie krainy, które są pod jego
mocą, wiedzą, iż jeśli by kto, czy to
mężczyzna, czy niewiasta, nie będąc wezwany,
wszedł do wewnętrznego przedsionka
królewskiego, ma być niezwłocznie zabity,
chyba żeby król wyciągnął ku niemu swe złote
berło na znak łaski, i tak mógłby żywym
zostać" (Ks. Estery 4, 11).
Berło — moc, panowanie, władza króla.
„(Pan rzekł:) Dam ci narody w dziedzictwo
(...). Będziesz nimi rządził laską żelazną (tj.
berłem)" (Psalm 2 8—9). „Berło mocy twojej
ześle Pan z Syjonu: panuj wśród nieprzyjaciół
twoich!" (Psalm 109 2). „Jego (monarchy)
berło ukazuje moc doczesnej potęgi, jest
atrybutem grozy i majestatu, które niosą strach
i lęk przed królami" (Kupiec wenecki 4, l
Szekspira). Przysłowie: Miłość i berło nie chcą
kompanii (towarzystwa).
Berło — władanie światem, atrybut Wielkiej
Matki Bogów Gai.
Berło Boga — prawość, sprawiedliwość.
„Berłem prawości jest berło królestwa Two-
jego" (Psalm 44 7).
Berło — atrybut Melpomeny, Sprawiedli-
wości, Hartu ducha. Dobrego i Złego Rządu,
Filozofii, Europy jako jednej z czterech części
świata.
Berło zwieńczone kukułką — atrybut Hery
(Junony), zdradzanej żony.
Berło — potęga czystości dziewiczej, atry-
but Hestii.
Berło — prawo, sprawiedliwość, przysięga.
Przysięgano na berło, zob. Fallus (organ
rozrodczy); atrybut Temidy, bogini spra-
wiedliwości.
Berło zwieńczone orłem — atrybut Zeusa
(np. na posągu dłuta Fidiasza w Olim-
pii); władza konsula rzymskiego; triumf nami?" (Barbara Radziwiłłówna 3,8 Alojzego
zwycięskiego wodza. Felińskiego).
Berło i pierścień — władza i sprawiedli- Ołowiane berło — Noc (Myśli nocne 1,18
wość. Edwarda Younga; 1745).
Berło trzcinowe — szyderstwo z rzekomego Ołowiane berto — Czas. Przysłowie: Czas
króla. Żołnierze namiestnika „uplótłszy koronę swym berłem z ołowiu zarówno dotyka
cierniową, włożyli na głowę jego, a berło kmiotka z władcą potężnym, z mężem nik-
trzcinowe dali w prawicę jego. A klękając czemnika.
przed nim, naigrawali się z niego, mówiąc: Berło — talizman przynoszący powtórną
Bądź pozdrowiony, królu żydowski!" (Ew. wg młodość, zapewniający władzę.
Mat. 27,29). Strzaskać swoje berło — dawn. zrezygno-
Berła nauczycielskie — rózgi, pręty. „I niech wać z władzy, tronu.
odpoczną owe berła pedagogów, posępne W heraldyce: sprawiedliwość.
pręty" łac. „faeruleque tristes, scep-tra BĘBEN
pedagogorum, cessent" (Epigramy 10,62,10
Bęben symbolizuje ,,drzewo świata", „pier-
Marcjalisa).
wiastek" ziemię, świat; kult, ołtarz ofiarny,
Berło w lewej ręce — mądrość serca jako
rozpędzanie złych duchów; porozumienie,
siedliska rozsądku.
komunikację; podniecenie, ekstazę, radość,
Berło zwieńczone otwartą dłonią — prawo
wesołość; próżność; kobietę; serce;
karania i nagradzania.
marsz; błyskawicę, grzmot; kult państwa;
Berło zwieńczone kwiatem lilii (fr. fleur de
ostrzeżenie, sygnał do walki, wojnę, broń
lis) — światło, oczyszczenie; władza króla
psychologiczną; egzekucję, pogrzeb; licytację.
Francji; atrybut archaniołów Gabriela i
Bębnów używano w wielu stronach świata
Michała.
już w epoce neolitu (na Morawach wykopano
Berło i korona (u stóp Ludwika z Tuluzy,
bęben z ok. 6000 r. p.n.e.), w Egipcie ok. 4000
1274—97, króla Neapolu) — zrzeczenie się
p.n.e., w Sumerii i Mezopotamii ok. 3000
tronu (na korzyść brata, Roberta).
p.n.e.; spełniały one ważne funkcje
Berło na martwych naturach — Vanitas (łac.
pozamuzyczne: społeczne, komunikacyjne,
'Próżność'), obok korony, klejnotów, mieszka,
religijne. Przypisywano im potężne własności
monet, reprezentuje potęgę i bogactwa świata
magiczne i dlatego uważano je za święte; ich
tego, które śmierć zabiera.
produkcja związana była ze szczególnymi
Berło — dowództwo wojskowe, oznaka
rytuałami.
władcy, podobnie jak buńczuki, buławy itp.
Bęben — kult, ukryte siły, rytmy, drgania,
Rozszczepione berło herolda a. sędziego —
wibracje Kosmosu, niebios. Ziemi, morza,
pokój, zgoda; zgodność przeciwieństw.
przywoływanie mocy niebiańskich dla
Berło zwieńczone błyszczącym okiem —
rozstrzygnięcia spraw społecznych, wojny i
atrybut Umiarkowania i Skromności.
pokoju; ogłaszanie chwały bóstwa. „Niech
Berło — zwycięstwo. „Berło albo grób!"
chwalą imię Jego chórem, na bębnie i na
(Henryk VI ci. 1,4 Szekspira).
cytrze niech Mu grają!" (Psalm 149 3). ,,Maria
Berło — bezpłodność, jałowość. „(Cza-
prorokini, siostra Aaronowa, wzięła bęben w
rownice) wsadziły mi w rękę jałowe berło,
rękę i wyszły wszystkie niewiasty za nią z
mające plonować komuś obcemu, nie moim
bębnami i w pląsach" (Ex. 15,20—21), po
potomkom" (Makbet 3,1 Szekspira, tł. J.
przejściu przez Morze Czerwone.
Paszkowskiego).
Bęben — wesołość. „Ustało wesele bęb-
Berło — tyrania. „Eripuit coelo fulmen, mox
nów, ustało wykrzykiwanie radujących się"
sceptra tyrannis" łac. 'wydarł niebu piorun, a
(Izajasz 24,8).
berta tyranom' (napis na popiersiu Benjamina
Tamburyn (bębenek ręczny) — radość,
Franklina w Paryżu, adaptowany z
lekkość; ruchy i muzyka gwiazd, którą cieszą
Astronomica 1,104 Maniliusa przez A. R. J.
się boginie i bogowie; towarzysz tańca
Turgota).
bachantek i orgii dionizyjskich. Kybele, fry-
Żelazne berło — despotyzm. „Czyż myślisz.
gijska bogini wiosny. Wielka Macierz bo
niszcząc wolność, gardząc ustawami, podbić
kraj i żelazne berło wznieść nad
gów i ludzi, lubuje się w- dźwiękach grze-
chotek i tamburynów.
Bębnienie w kotły — grzmot; pradźwię-ki;
zapowiedź urodzajnego deszczu; rytm
Wszechświata — w tej roli kocioł jest atry-
butem hinduistycznego boga Siwy a. bud-
dyjskiej dharmy (prawdy idealnej przekazanej
przez Buddę) jako ..bęben nieśmiertelności".
Bęben w kształcie klepsydry (litery X) —
odwrócenie normalnego układu; stosunek
między światem górnym a światem dolnym.
Bęben w kształcie beczki — grzmot i bły-
skawica.
Bęben okrągły — świat.
Drewniany bęben afrykański — komu-
nikacja, porozumiewanie się, rozpowszech-
niony system porozumiewania się na odległość
za pomocą ..alfabetu" bębnowego, telegraf bez
drutu, „mowa bębnów"; nosiciel Słowa,
Logosu, rytmu duszy, tradycji, magii,
dźwięczne echo egzystencji ludzkiej;
,,drzewo świata", ołtarz ofiarny, pośrednik
między niebem a Ziemią; mistyka; ,,serce";
,,pierwiastek" ziemia.
Bęben na staroż. Bliskim Wschodzie —
instrument kobiecy, chtoniczny, związany 7
symboliką jaskini, pieczary, macicy. W Biblii
bębnią zazwyczaj dziewczęta i kobie-ly. „Gdy
wracał Jefte do (...) domu swego. wybiegła
naprzeciw jego jedyna córka z bębnami i z
tańcem" (Ks. Sędziów 11,34). ,,Na przedzie
szli książęta wraz ze śpiewakami i w pośrodku
młodziutkich bębni-czek" (Psalm 67 26).
Bęben — sygnał do walki, bitwy, wojny. W
Indiach związany z Indrą, w Rzymie 7.
Marsem, bogami wojny i plonów. Przysłowie:
Gdzie bębny mówią, prawo milczy
(naśladowanie z Cicerona: inter arma sileni
leges tac. 'prawa milczą w szczęku oręża'. tj. w
czasie wojny). „Dziś, wielki Marsie, w twe
szeregi wchodzę (...), pokocham bębny,
odepchnę kochanie" (Wszystko do-hre, co
kończy się dobrze 3,3 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „Wywiadywałem się o ciepłych
tchórzach, którym tak się chce słuchać bębna
jak ryków diabła" (Henryk IV cz. l 4,2
Szekspira, tł. L. Uiricha). „My lanczym, biją w
bębny ogromni sąsiedzi. Tam Mars, u nas
Wenera" (Reduty 2)3—14 Adama
Naruszewicza). Ballada lud.: „W
kotły, w bębny zabębniono, na wojenkę
zatrąbiono".
Bębny — broń psychologiczna budząca
zapał we własnych szeregach, porażająca
ducha bojowego nieprzyjaciela. „O, żegnajcie
(...) krzepiące ducha bębny!" (Olello 3,3
Szekspira, tł. Zofii Siwickiej). ,,Uderzcie w
bębny, zagrajcie nam w rogi dla naszych serc,
dla naszych nóg! Za Bug, za Bug!" (Marsz za
Bug 4—6 Seweryna Goszczyń-skiego).
Bęben — bicie skazańców pałkami, stra-
cenie, egzekucja; często wraz z piszczałką a.
trąbką; służyły do zagłuszania okrzyków
skazańca. ,,I stanie się, że każde uderzenie
karania rózgą (...) nastąpi przy wtórze bębnów i
cytr" (Izajasz 30,32). „Począł wołać co siły w
piersiach (...) "Niech żyje Polska niepodległa!"
(...) Bębny nie mogły zagłuszyć lego krzyku.
Dopiero szybko rzucona pętlica" (Róża, Prolog
Stefana Żeromskiego).
Bęben — próżność, pyszałkowatość, sa-
mochwalstwo. Przysłowia: Bęben dlatego tylko
tak groźny, że próżny. Głośny (wielki, sławny,
straszny) bęben za górami (a kiedy do nas
przyjdzie alić jak pudełko).
Bęben — licytacja. Iść na bęben — dawn. na
licytację, pójść pod młotek.
Bębnić — rozgłaszać, rozgadywać; po-
wtarzać aż do znudzenia, suszyć głowę.
Rozbębniać — rozgadywać przedwcześnie
(swoje zamiary). Przysłowie: Na zające (ptaki,
wróble) z bębnem chodzić.
•Podbijać komuś bębenka — schlebiać mu;
świecić bakę, podlizywać się.
Bęben w święto. Przysłowie arab.: Niech mu
się dostanie to, co bębnowi w święto — tj.
wielkie lanie, bicie.
Stłumione bębny, werble — wojskowy
orszak pogrzebowy. „Wczoraj na jego znak
czekały surmy i trąby, dziś mu pozostały tylko
stłumione bębny" (Don Juan 5,36 By-rona).
Dziurawy bęben — niemota. „Będę niemy
jak przedziurawiony bęben" (Klub Pick-wicka
rozdz. 25 Dickensa, tł. Włodzimierza
Górskiego).
Bęben — kult państwa, władzy; lojalność.
„Taraban w bęben z skór lojalnych bije. co w
wszystkich mowach znaczy -Niechaj żyje!«
(Imagina 16. 47—8 Marii Ko-nopnickiej).
 Historia bębna i trąby — dzieło historyczne
przesadnie uwypuklające rolę wojen i bitw w
dziejach (Krótka historia narodu angielskiego.
Przedmowa J. G. Greena).
Kościelny bęben — ambona, kazalnica.
„Ambona, bęben kościelny, bity pięścią, a nie
pałką" (Hudibras 1,1,11 Samuela Butlera).
Pałeczka, pałka do bicia w bęben — symbol
falliczny; wraz z okrągłym bębnem —
dwupłciowość.
BIAŁY (Białość, Biel)
Kolor biały jest symbolem doskonałości,
duchowości, życia (wiecznego), uświęcenia,
świętości, chwały, zbawienia, objawienia,
odkupienia, odrodzenia, łaski, wieczności,
bogiń dziewiczych, odświętności, uniesienia;
oświecenia, rozumu, świadomości, nie-
świadomości, prawdy, wiedzy, ponadczaso-
wości, mądrości doskonałej, intuicji, siły
ducha; niewinności, dziewictwa, czystości,
uczciwości; umiarkowania; małżeństwa;
przyjaźni; szczerości, bezinteresowności,
współczucia; radości, wesołości, szczęścia,
nadziei; prostoty; konwencjonalności; strachu,
tchórzostwa; śmierci, żałoby; chłodu;
energii; świata widzialnego, światła, (powrotu)
dnia, świtu, dziennego nieba. Księżyca, czasu;
majestatu, szlachectwa; bezkrwawej rewolucji,
rozejmu, pokoju, odpoczynku; zob. też Barwa;
Czarny.
Ulubiony przez bogów kolor ofiar zwie-
rzęcych u Rzymian. Starożytni kapłani (rów-
nież druidzi) nosili przeważnie białe szaty
liturgiczne. Białe konie ofiarowywano Słońcu,
białe byki wybierali na ofiarę druidzi, białe
słonie były święte w Syjamie. Na Wschodzie
kolor biały jest synonimem starszeństwa,
wyższości. Oznacza nieobecność barw lub
sumę barw. Na Wschodzie, w krajach
słowiańskich i na dworze francuskim bywał
kolorem żałoby i śmierci, całunu, duchów
zmarłych, widm. Białość łączy się z absolutem,
z początkiem i końcem, stąd często stosowana
przy ceremoniach narodzin, wtajemniczenia,
ślubu i śmierci.
Biel — czystość ducha lub duszy, radość
istnienia. „Na każdy czas niech będą białe
szaty twoje" mówi biblijny Eklezjastes (9, 8),
wzywając do używania radości życia. W chwili
Przemienienia Pańskiego „szaty Jezusa stały
się białe jak śnieg"
{Ew. wg Mat. 17,2 itd.). „Anioł Pański zstąpił z
nieba (...), odzienie jego było białe jak śnieg"
(Ew. wg Mat. 28,2—3). „Jasnym i czystym
bisiorem są sprawiedliwe uczynki świętych"
(Apok. 19,8). „Ponad śnieg bielszym się stanę"
(tac. super nivem dealbabor). Psalm 50 9, i tytuł
sztuki S. Że-romskiego: po skropieniu hyzopem
(tj. prawdop. lebiodką) i oczyszczeniu z grze-
chów.
Biały strój i welon — niewinność i dzie-
wictwo, jak strój rzymskich westalek, strój przy
pierwszej komunii, konfirmacji itp. Biel (tac.
candidus 'biały') jest barwą kandydata, który ma
zmienić swój stan, np. no-wicjuszki
przyjmującej sukienkę zakonną;
kolor wtajemniczenia, ceremoniału przejścia;
noszony przez narzeczone, przez kapłanów
bóstw niebiańskich, przez czarodziejki i upiory;
chrześcijański kolor chrztu, Wniebowstąpienia,
Bożego Narodzenia, Wielkanocy. „Ale bielsza
mej panny płeć twarzy i szyje niż marmur,
mleko, łabędź, perła, śnieg, lilije" (O swej
pannie 7—8 Jana Andrzeja Morsztyna). ,,Biała
jako śnieg Twa szata, a z białego-ć łona lilija
Twą czystością rośnie ubielona" (Salve Regina
~1—9 Jana Kasprowicza). ,,Białe są owce jako
śnieg, co w górach leży, białe jak piana, która na
falach się śnieży; białe jak nieb obłoki, które
powiew przędzie, białe jak nieskalane,
przegibne łabędzie; białe jak lilie polne, kielichy
czystości, białe jako dziewicza szata
niewinności; białe jak mąka, z której chleb
człowiek wypieka, białe jak ciepłe krople
żywiącego mleka. Biała jest bladość męki i jest
biel weselna, i biała jest ostatnia koszula
śmiertelna" (Pochwala pasterstwa 75—84 L.
Staffa). „Słynny (...) z płomiennej miłości dla
białej Aminy, Sidi-Numan (...) przeobraził
niewierną w białego rumaka!" (Sidi-Numan l—8
B. Le-śmiana).
Ludzie lubiący kolor biały są rzekomo nudni,
naiwni, z kompleksami donżuański-mi, kobiety
— wdzięczące się do mężczyzn.
Biała Dama — w folklorze wielu krajów
europejskich widmo albo czarodziejka,
zwłaszcza w legendach o zjawach w zamkach i
pałacach, np. w Polsce: w Gra-bowie,
Potulicach, Kopaszewie, Rydzynie, Wilanowie,
Jabłonnie itd.
Biała magia — wywoływanie zjawisk nad-
naturalnych bez pomocy złych duchów.
 Biała flaga — znak poddania się lub chęci
wysłania parlamentariusza.
Biała róża, biały kruk,'orzeł biały — zob.
Róża, Kruk, Orzeł.
Biały kamyk zob. Kamień.
Biali — hist., polit. konserwatyści, reak-
cjoniści, kontrrewolucjoniści; w Polsce w
okresie 1861—63 stronnictwo zachowawcze,
przeciwnicy Czerwonych.
U muzułmanów — barwa blasku, światła,
dobrej wróżby (co ją łączy z mlekiem, jajami,
lnem, mąką, srebrem), ozdrowie-nia; barwa
dynastii Omajjadów, kalifów panujących w
latach 661—750.
Metal — srebro. „Dokoluśka talar biały"
(Na Kujawach 7 M. Konopnickiej).
Przysłowie: Oszczędzaj białe srebro na czarne
godziny.
Kamień — perła, jadeit, opal, kamień
księżycowy.
„Planeta" — Księżyc (Diana).
„Element" — powietrze.
W alchemii: rtęć.
W heraldyce: barwa srebrna oznaczająca
czystość, prawdę, niewinność, wiarę, pokój,
szczerość; pole czyste, nieszrafowane.
BICZ
Bicz symbolizuje błyskawicę, piorun, burzę,
wiatr; zarazę; obmowę, oszczerstwo, drwinę,
dokuczanie; władzę sądową, karę, chłostę;
dyscyplinę, karność, posłuszeństwo, przymus;
wtajemniczenie, wyrocznię; egzor-cyzm;
pokutę, umartwianie się, torturę, męczeństwo,
mękę Chrystusa, ukrzyżowanie; oczyszczenie;
wyższość, panowanie, tyranię, władzę rycerską;
wojnę, klęskę, katastrofę; łowy; urodzaj,
płodność, energię twórczą.
Bicz — energia twórcza. Według Wed
biczowano pramorze mleczne, aby zmienić je w
masło, pierwszy pokarm istot żyjących, z
którego zrodziły się zarodki życia oraz apsary
(niebiańskie tancerki i kurtyzany), podobnie jak
Afrodyta z piany morskiej.
Bicz — błyskawica, piorun, burza, wiatr.
Atrybut egip. boga wiatru Mina, wyobrażał też
błyskawicę i burzę, a także władzę faraona.
Siec biczem — ciemiężyć, uciskać; ba-tożyć
kańczugiem — ciemiężyć, uciskać w
dwójnasób. „Ojciec mój nałożył na was
ciężkie jarzmo, a ja jeszcze dołożę do waszego
jarzma; ojciec mój chłostał was biczami, a ja
chłostać was będę kańczugami" (3. Ks. Król.
12,11).
Bicz języka — obmowa, oszczerstwo,
zniesławienie. „Od bicza języka zakryty bę-
dziesz" (Hiob 5,21); zob. Język (niebezpieczny
oręż).
Bicz — klęska, katastrofa. „Gdy przybędzie
bicz gwałtowny, będziecie podeptani przez
niego" (Izajasz 28,18).
Bicz — kara boska. „I Pan Zastępów będzie
wywijał nad nim Assurem-biczem jak wówczas,
gdy pobił Madianitów" (Izajasz 10,26). „Bo
kogo Pan miłuje, tego karze, smaga zaś biczem
każdego syna, którego przyjmuje" (List do
Żydów 12,6).
Bicz — wyrocznia. W sanktuarium Zeusa w
Dodonie bicz, trzymany przez posążek
wyobrażający dziecko, uderzał pod wpływem
podmuchów wiatru w święty kocioł; wydawany
przy tym dźwięk uważany był za wyrocznię
boga, którą interpretował kapłan.
Bicz Homera, gr. Homeromastiks — filolog
gr. Zoil, zjadliwy, małostkowy krytyk Homera,
Platona, Izokratesa i in.
Bicz — urodzaj, płodność; oczyszczenie,
wtajemniczenie. Egipski symbol płodności;
gr. Nemezis (rz. Fortuna) miała bicz u pasa dla
zapładniającego biczowania rytualnego. W wielu
kulturach biczowanie gleby miało zapewnić
urodzaj. Chłostano też figury bogów płodności i
urodzaju, aby wzmóc ich potencję. W
starożytności i u ludów prymitywnych kultowe
biczowanie należało do rytuałów
wtajemniczenia, oczyszczenia i płodności. W
czasie rzymskich luper-kaliów nadzy,
wysmarowani oliwą młodzieńcy z
patrycjuszowskich rodów biegali po ulicach i
batożyli przechodzące kobiety (rytuał
płodności). „Pamiętaj biegnąc dotknąć się
Kalpurnii. Starzy bowiem zapewniają ludzie, że
na niepłodnych niewiastach przestaje ciążyć
przekleństwo, gdy się ich kto dotknie świętą
gonitwę odbywając" (Juliusz Cezar 1,2
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). Atrybut
Dioskurów, Wielkiej Matki, Zeusa w Dodonie,
Nemezis, Hekate, erynii. Bicze zwisały z rydwa-
nu wodza odbywającego triumf.
Bicz — dług. W staroż. Rzymie batożo-no
niewypłacalnych dłużników.

Bicz — zaraza, katastrofa, wojna; pokuta,
tortura. Atrybut rz. bogini wojny, Bellony.
Emblemat biczowników-flagelan-tów, członków
śrdw. bractw relig., którzy, odbywając wędrówki
pokutnicze, biczowali się publicznie (XII—XIV
w.).
Bicz w tradycji chrzęść. — pokuta,
umartwianie się, dyscyplina, samobiczowa-nie
się, męka Chrystusa, ukrzyżowanie. W
pierwotnym chrześcijaństwie karano chłostą
nieposłuszny kler. Od IV w. samobi-czowanie
się — pokuta. Narzędzie egzorcystów do
wypędzania diabłów. Atrybut św. Biblianny,
Filomeny, Julii, Gerwazego. Quattro coronati
(Carpophorus, Seve-rianus, Severus i Victorius).
W plastyce wyobrażano św. Wawrzyńca i
Andrzeja Ap. batożonych przez oprawców, św.
Hieronima biczowanego przez aniołów, św.
Ambrożego — przez arian (trójwęźla-stym
biczem).
Bicz boży, łac. flagellum Dei — chrzęść.
określenie pogańskich władców i wodzów,
którzy zadawali chrzęść, krajom dotkliwe klęski i
powodowali śmierć i zniszczenie;
tak byli nazywani: Attyla, król Hunów,
niekiedy Genzeryk, król Wandalów, i środk.-
azjatycki władca Timur (Tamerlan).
Bicz w śrdw. Europie — wychowanie dzieci
i młodzieży.
Bić/chrześcijan —Nural-Din(1118—74),
muzutm. władca Aleppa i Mosulu.
Bicz książąt — pisarz wł. Piętro Aretino
(1492—1556).
Bicz — emblemat myślistwa. Bicz — talizman
przeciw chorobom fizycznym i psychicznym.
Bicz — władza sądowa; prawo karania.
Kańczug — nauczyciel. ,,Gruby Sarmata nie
wysyłał po rozum do obcego świata swych
dzieci, ale (...) bez wielkich kosztów miewał
kańczug pedagogiem" (Do bizwa 9—12 Adama
Naruszewicza).
Bicz z piasku kręcić — wykonywać pracę
bezowocną, usiłować zrobić coś z niczego.
zajmować się głupstwami.
Bat — drwina. „Smagają batem drwiny.
kąsają zelżywym słowem" (Powieść o Udafym
Walgierzu S. Żeromskiego).
Bat — dyscyplina, karność, posłuszeństwo.
Przysłowia: Biada, gdzie nie ma bata. Batem
głodu nie wygonisz.
Bicz — przymus, sposób przymuszenia.
Ma bicz (bat) na niego. Pod biczem coś robić.
Bicz kręcić na kogoś (na siebie) — orga-
nizować sposób uciemiężenia, pognębienia,
zniszczenia kogoś (siebie).
Dostać (obrywać) baty — być bitym. Sypać
baty — wymierzać chłostę, bić.
BLIŹNIĘTA
Bliźnięta symbolizują równowagę, harmonię,
dualizm, sprzeczność wewn., dwuznaczność;
niebo i ziemię; światło i ciemności;
wschód i zachód Słońca; dzień i noc; gwiazdę
zaranną i wieczorną; lato i zimę; góry i doliny;
życie i śmierć; duszę i ciało; rozkosz i ból;
szczęście i nieszczęście; dobro i zło; oracza (a.
łowcę) i pasterza; zob. Dwa.
Bliźnięta — szczęście; nieszczęście. U nie-
których ludów prymitywnych narodziny bliźniąt
uważa się za wydarzenie szczęśliwe, przypisuje
się im dar proroczy a. inne siły nadnaturalne.
„Szczęście urodziło się bliźniakiem." {Don
Juan 2, 172, 1376 Byrona). U innych ludów
bliźnięta uważa się za owoc małżeńskiej zdrady
matki a. demonicznych cech ojca; wtedy zazw.
jedno z bliźniąt (rzadziej oboje) zostaje
pogrzebane żywcem a. porzucone, a matkę
poddaje się rytuałowi oczyszczenia. Często
również podwójne, zrośnięte owoce stanowią
tabu, gdyż mogą sprowadzić narodzenie się
bliźniąt.
Bliźnięta jako powszechny motyw folklo-
rystyczny są symbolem dualizmu w iden-
tyczności, wewn. przeciwieństw w psychice
człowieka, duszy indywidualnej (atman) i duszy
wszechświata (brahman). Jako istoty sy-
metryczne wyrażają wtrącanie się sił nad-
przyrodzonych (zwykle pochodzą od boskiego
ojca i matki śmiertelniczki), dualizm wewn.
wszystkiego, co żyje, dualizm skłonności,
dyspozycji psych. 'i fiz. (np. związanych z
dniem i z nocą), przerażającą dwuznaczność
mitu, przybierając na przemian, w sposób
nieobliczalny, formy groźne a. opiekuńcze,
zawsze jednak pełne napięcia, od-
zwierciedlające rozdarcia i sprzeczności natury
ludzkiej.
Bliźnięta w wielu mitologiach to bóstwa:
jedno skierowane ku niebu, drugie ku ziemi,
jedno z głową byka, drugie skorpiona, wza-
jemni przyjaciele a. wrogowie. Może to być
para bóstw działających harmonijnie, jako
bóstwa światła przyjazne człowiekowi, uczą
ce go sztuki rolnictwa, zaprzęgu z wołów,
wznoszenia miast; lub jako bóstwa przeciw-
stawne sobie, jak bóg światła i dobra, bóg zła i
ciemności, bóg deszczu i bóg suszy, Słońca i
Księżyca, zimy i lata. Słońca urodzaju i Słońca
pustyni itp. Bliźnięta-bohaterowie to zwykle
obrońcy ludzi, ratownicy na morzach, lekarze
nieuleczalnych cierpień itp. Np. bliźniacy
wedyjscy odmładzali starca i dawali go za męża
młodej dziewczynie!
Izyda i Ozyrys — bliźnięta i małżonkowie,
stanowiący wraz z synem Horusem naczelną
trójcę bogów egipskich.
Mitra i Waruna — w mit. ind. para bogów,
których wzywa się łącznie. Pierwszy przedsta-
wia prawną stronę ich władzy, związek między
człowiekiem a człowiekiem; drugi — jej
aspekt magiczny i spekulatywny, związek
między bóstwem i człowiekiem.
Rama i Lakszman — bracia przyrodni w mit.
ind., bohaterowie Ramujemy, pierwszy to
najpowszechniej czczone bóstwo hin-
duistyczne, wcielenie rycerskości i cnoty,
awatar boga Wisznu.
Aświnowie — bliźnięta, bóstwa wedyjskich
Indii, prawdop. przedstawiające gwiazdę
zaranną i wieczorną, jadące przed Słońcem po
niebie na złotym rydwanie.
Ahura Mazda (Ormuzd) i Aryman — para
przeciwstawnych, walczących ze sobą bogów
mazdaizmu, dualistycznej religii staroirań-
skiej; pierwszy był bogiem dobra i światła,
drugi — zła i ciemności. Bliźnięta-wrogowie
religii manichejskich, głoszących kosmiczny
konflikt dobra i zła, mają prawdop. wiele
wspólnego z wyrazistym przeciwieństwem
cech pór roku a. nawet dnia i nocy w miej-
scowym klimacie.
Bliźnięta Mitry: Kautes i Kaupates, jedno z
pochodnią zapaloną skierowaną w górę, drugie
ze zgaszoną, skierowaną w dół, oznaczały
zapewne życie i śmierć, wschód i zachód
Słońca.
Kain i Abel — bracia z biblijnej księgi Ge-
nezis(4,\—16), synowie Adama i Ewy, pierw-
szy oracz, drugi pasterz owiec.
Jakub i Ezaw — bliźnięta z Genezis (25, 19
—34); pierwszy hodowca owiec, drugi —
myśliwy i oracz.
Kastor i Polluks (gr. Polydeukes) w mit. gr. i
rz. — bracia bliźniacy, synowie Zeusa (a.
Tyndareosa) i Ledy, zwani Dioskurami (tj.
'synami Zeusa') a. Tyndarydami; wg jednej
wersji — obaj śmiertelni, wg innej —
Kastor był śmiertelnym synem Tyndareosa, a
Polluks nieśmiertelnym synem Zeusa. Pierwszy
był słynnym ujeżdżaczem koni, drugi —
pięściarzem, obaj zaś bohaterskimi wojow-
nikami i opiekunami żeglarzy (zwt. jako
gwiazdy w konstelacji Bliźniąt wskazujące
kierunek żeglugi), przyjaciółmi ludzkości;
obrońcami gościnności, a w Sparcie — opie-
kunami państwa i gimnastyki.
Apollo i Artemida — bliźnięta, dzieci Zeusa i
Leto (Latony), bóg Słońca i bogini Księżyca,
bóg urodzaju i bogini płodności, oboje
strzelający niechybnie z łuku, dawcy nagłej
śmierci.
Herakles i Ifikles — bracia przyrodni i bliź-
nięta, synowie Alkmeny; pierwszego miała z
Zeusem, który przybrał postać jej męża, a
drugiego z mężem, Amfitrionem.
Amfion i Zetos — bliźnięta, synowie Zeusa i
Antiopy, królewny tebańskiej, zwani tebań-
skimi Dioskurami. Pierwszy był poetą i mu-
zykiem grającym na lirze, drugi atletą i my-
śliwym; przedstawiciele przeciwnych postaw
życiowych: kontemplacyjnej i praktycznej
(por. ,,drogę Marii" i ,,drogę Marty", sióstr
Łazarza w Betanii, Ew. wg Łuk. 10, 38—42;
Ew. wg Jana 11,1; 12, 2—3).
Kalais i Zetos — synowie boga wiatru płn.,
Boreasza (zwani stąd Boreadami) i Orytii,
skrzydlaci uczestnicy wyprawy Argonautów
(Metamorfozy 6, 628 Owidiusza).
Liber i Libera — bliźnięta i (a.) małżon-
kowie, para dawnych bóstw italskich; Liber
został dość późno utożsamiony z Dionizo-sem.
Para opiekowała się rozrodem i rozrostem
zwierząt i ludzi.
Romulus i Remus — bliźnięta z legendy rz.,
synowie boga Marsa i córki Numitora, króla
Alby Longi, porzuceni przez uzurpatora,
wykarmieni mlekiem przez wilczycę.
Bellowezus i Segowezus — ('wojowniczy i
zwycięski') — legendarni bracia galijscy,
siostrzeńcy celtyckiego króla Ambigatusa
(Tytus Liwiusz 5, 34).
Cuchulain i Conall Cernach — bohaterowie
cyklu uisterskiego, irl. wojownicy czasów
pogańskich.
Bliźnięta (Gemini), gwiazdozbiór nieba płn.
— ostatnie słowo wiosny (21 V — 21 VI),
powietrze (jeden z czterech „pierwiastków"),
wpływ planety Merkury, kontakty między
dwojgiem ludzi, porozumienie się. komuni-
kacja, spotkania we własnym środowisku,
przeciwieństwa, niekiedy seksualne (znak
zodiaku wyobrażany przez parę dzieci-bliź-niąt, a
niekiedy przez parę kochanków, jak w zodiaku
koptyjskim); sprzeczności wewn. i zewn.,
wykluczające się a. uzupełniające, stwarzające
twórcze napięcia. Przedstawiać miały, wg
różnych źródeł, Kastora i Polluksa a. Amfiona i
Zetosa, Tezeuszą i Heraklesa, Apollina i
Heraklesa, Triptolemosa i Jazjona;
u Babilończyków — Nirgala, boga upałów
letnich.
Bliźnięta cherubowie — niebiańska para
światła i ciemności; małżeństwo.
Dwa (splecione) koła — niebiańskie bliźnięta,
boskość w podwójnym aspekcie, najwyższa
miłość i wiedza; symbol Dioskurów, Aświnów;
kochankowie, małżeństwo; w tradycji chrzęść. —
pokuta; Chrystus i mistyczna narzeczona.
Bliźniacze szczyty gór — sutki Matki Ziemi,
źródło pokarmu; wschód i zachód Słońca;
oznaczone przez gnostyków literą M.
Bliźnięta w kształcie zwierzęcym, np; biały i
czarny koń a. dziki i oswojony lew — dzień i
noc.
Bliźniacze lwy egipskie — dzień i noc, życie i
śmierć. Ozyrysa nazywano bogiem podwójnego
lwa.
Bliźniacze rumaki zob. Koń (Dwa). Za-
przężone do rydwanu bogów Słońca, Księżyca,
Świtu; atrybut Kopciuszka (zaprzężone do
powozu wróżki). Dwa łby końskie połączone
szyjami (w śrdw.) — Księżyc na nowiu.
Bliźnięta sarnie — piersi kobiece. „Dwie
piersi twoje jak dwoje bliźniątek u sarny, które
się pasą między liliami" (Pieśń nad pieśniami
4,5).
Bliźniacze kolumny zob. Kolumna (dwie).
Bliźniacze wieże zob. Wieża; Kolumna (dwie).
Bliźnięta — dobro i zło. „To ze skórki jednego
ugryzionego jabłka wyskoczyła na świat
świadomość dobra i zła jak nierozłączna para
bliźniąt" (Aeropagitica Johna Miliona).
Woły bliźniaki — szczęście, obrona przed
gradobiciem i zarazą. Według dawnych wierzeń
oborywanie wsi a, majątku ziemskiego
zaprzęgiem wołów-bliźniaków chroniło przed
gradem i morem. Jeszcze lepszy skutek zapo-
wiadało użycie w tym celu oraczy-bliźnia-ków.
Przysłowie: Kto pole w bliźniaki oborze, nie
dasz mu gradu, Boże.
BLUSZCZ
Bluszcz symbolizuje życie, wegetację; pogrzeb;
zmartwychwstanie; nieśmiertelność;
Dionizosa (Bachusa); ambicję, wytrwałość,
nieustępliwość; pasożytnictwo; niewdzięczność;
przymus, skrępowanie; bezradność, ukrycie;
przyjaźń; niepamięć; zapomnienie; smutek;
miłość małżeńską, wierność; żeń-skość,
subtelność, delikatność; chwiejność,
niesamodzielność, potrzebę opieki, szukanie
oparcia w kimś; tęsknotę, poezję liryczną,
romantyczność, piękną młodość.
Bluszcz wyraża nieśmiertelność, trwałość
zmysłowego pożądania, siły rozrostu w Naturze
jako roślina wiecznie zielona o niezwykłej mocy
wegetatywnej i potężnej sile przyczepności.
Wieniec bluszczowy — u Egipcjan atrybut
Ozyrysa, u Greków — Dionizosa (wieńczył
głowę boga i oplatał tyrs), towarzyszących mu
sylenów, satyrów i menad; Dionizos używał
bluszczu — tak jak winorośli — do rozbudzenia
szału bachicznego kobiet opierających się jego
kultowi; starą winorośl i poświęconą
Dionizosowi topolę białą często oplata bluszcz;
atrybut Attisa, bóstwa wegetacji pochodzenia
frygijskiego, w którym kochała się Kybele,
bogini urodzaju i ziemi, wyrażający mit
wiecznego powrotu, śmierci i odrodzenia
(podobnie jak mit Kory-Perse-fony i Demeter);
atrybut Talii, gr. muzy komedii; u Rzymian —
Saturna (w saturna-liach) i bogini Cissia
('bluszcz').
Bluszcz (gr. kissós) był atrybutem bogiń i
bogów, których ołtarze sąsiadowały z ołtarzami
Dionizosa: Apollo Kisseus i Atena Kissaia.
Mitycznym uosobieniem bluszczu był też
młodzieńczy Kissós z orszaku Dionizosa,
słynny skoczek, który zabił się w czasie
jednego ze skoków i został przemieniony w
bluszcz. Bluszcz trzymano z dala od ołtarzy
Hery, która go nienawidziła. Gdy Antioch
przeprowadzał hellenizację Izraela,
„przymuszono Żydów do chodzenia w wień-
cach bluszczowych na cześć Bachusa" (2 Ks.
Machabejska 6,7).
Bluszcz — afrodyzjak, wzmacniacz trunku.
W staroż. Grecji żuty w czasie orgii dio-
nizyjskich; w śrdw. mieszany z napojami
alkoholowymi dla dodania im mocy; do dziś w
Trinity College w Oxfordzie warzy się piwo
bluszczowe; krzewu a. wieńca bluszczowego
używa się w Brytanii zamiast szyldu
gospody, winiarni, składu win, co oznacza, że
odbywa się tam wyszynk a. sprzedaż win;
stąd przysłowie ang.: Dobre wino nie po-
trzebuje krzaka. Uważano, że bluszcz ma
własność rozdzielania wody od wina, zmie-
szanych w naczyniu.
Bluszcz — miłość, przywiązanie, przyjaźń,
płodność; u Greków młodej parze dawano
gałązkę bluszczu symbolizującą wierność w
miłości a. potomstwo. „Śpij, ja cię w moje
ramiona obejmę (...). Tak bluszcz dziewiczy
szorstkie konary więzu opierścienia" (Sen nocy
letniej 4, l Szekspira, tł. S. Koźmiana).
Bluszcz — zły omen; zabójczy pasożyt, za-
bija to, co żywe; niewdzięcznik duszący w
śmiertelnym uścisku roślinę, która mu dała
oparcie. „(Antonio) był bluszczem, który skrył
mój pień książęcy, jego zieloność wyssał"
(Burza 1,2 Szekspira, tł. L. UIricha).
Bluszcz oplata to, co martwe. „Tam, gdzie
życie już zgasło w popiele, bluszcz pnie się. —
Dziwne, dziwne to ziele! (...) Tuczy się stary
bluszcz jadłem ruin (...), gdyż najdumniejszy
twór ludzki w końcu dla bluszczu jest tylko
strawą" (Klub Pickwicka rozdz. 6 Dickensa, tl.
Wilama Horzycy).
Bluszcz — nieśmiertelność; kwiat pogrze-
bowy, jako emblemat nieśmiertelności często
wieńczył trupią czaszkę w malarskich mar-
twych naturach.
Bluszcz — ambicja, pilność, pracowitość (w
pięciu się w górę); mimo to kwiat najmniej
chętnie odwiedzany przez pszczoły (a prawo-
ślaz lekarski — najchętniej).
Bluszcz — trwała, przyczepna, wierna pa-
mięć, również o zmarłych, co wyrażają
ornamenty bluszczowe na nagrobkach.
Bluszcz w chrześcijaństwie — przywiązanie,
dozgonne uczucie, śmierć; w śrdw. — życie,
radość życia; wieczność, błogość Raju.
Bluszcz jest emblematem żeńskości, wyra-
żającym potrzebę opieki, oparcia, „wiecznie
kobiecego" przytulania się, przywierania,
skłaniania głowy na pierś, zawisania u szyi. W
staroż. Grecji używano bluszczu przeciw
chorobom kobiecym. Przysłowia: Bluszcz
wiązu się czepia; Wije się jak bluszcz wokół
drzewa. Just like the ivy I'l! cling to you ang.
'przylgnę do ciebie jak bluszcz' — tytuł pieśni
A. J. Millsa. „Bluszcz" — jedno z najstarszych
pism kobiecych, tygodnik ukazujący się w
latach 1865—1939 w Warszawie.
Bluszczowość — szukanie w kimś oparcia,
chwiejność, niesamodzielność. bezradność.
Gałązka bluszczu — tęsknota. Bluszcz —
godło poezji lirycznej, tak jak wawrzyn —
bohaterskiej, a mirt — buko-licznej.
Bluszcz — piękna młodość, zob. Mirt. W
heraldyce: mocna, niezłomna przyjaźń;
dozgonna miłość.
W astrologii: wiąże się z Saturnem. Wjęzyku
kwiatów: Umieram tam,gdzie się uczepię.
Gałązka bluszczu: Chcę się podobać.
BŁĘKIT (Niebieski, Szafirowy, Modry, La-
zurowy, Siny, Granatowy)
Błękit jest symbolem nieba, niebiańskości,
siedziby bogów, (nieziemskiego) spokoju,
uduchowienia; wiary, pobożności, harmonii
duszy; czarów; nieskończoności, ogromu;
trwałości, wieczności; stałości; czasu i prze-
strzeni; fal morskich, wilgoci; powietrza;
Księżyca; światła wiedzy, prawdy, filozofii
(dawne togi filozofów); rozwagi; złudzenia;
podświadomości (w przeciwieństwie do czer-
wieni — świadomości); kontemplacji; szczęś-
cia, miłości, czułości; niewinności; wierności;
tęsknoty; szczerości; odwagi; młodości; pogody
ducha; chwały; nadziei; sprawiedliwości;
wolności; zachowawczości, arystokracji;
chłodu, zimna; bezlitosnej sprawiedliwości,
okrucieństwa; rozpaczy; zniszczenia; niestałości
(jak zmienne niebo lub morze); zob. też Barwa.
Błękitne niebo uważano w starożytności za
twardą, kryształową czaszę, stąd błękit
wyobraża trwałość, wierność, niebiańskość,
boskość. „Słowem Pańskim niebiosa są
utwierdzone" (Psalm 32 6). „I ujrzeli Boga
Izraelowego: pod nogami jego jakby twór z płyt
szafirowych, błękitny jak samo niebo" (Ex.
24,10). „Bóg jako wielki widz siedzi w
błękicie" (Beniowski 7,179 Słowackiego). U
starożytnych Egipcjan — kolor prawdy,
nieśmiertelności (mumie malowano na nie-
biesko), boskości niebiańskiej (wizerunki
bogów nieba malowano barwą błękitną).
Atrybut bogów nieba — Ammona, Ozyrysa,
Zeusa, Ateny, Odyna; wiąże się również z
bóstwami księżycowymi, jak Hathor, Izyda,
Demeter; jak Artemida i inne dziewicze bo-
ginie. Niebieskofioletowa (hiacyntowa) szata
kapłanów i królów Izraela wyrażała związek z
wolą Najwyższego. Błękit barwą Mojżesza,
dwu kamiennych tablic dziesięciorga przy-
kazań, Urim i Thummim (wielokrotnie wspo- Błękitna krew zob. Krew.
mniane w Biblii tajemnicze przedmioty noszone Błękitny kwiat zob. Kwiat.
przez arcykapłanów; Ex. 28,30; Lev. 8,8 itd.); Błękitny ptak zob. Ptak.
barwa symbolizująca Trójcę Sw.
Błękitna odzież — kontemplacja, pobożność,
BOCIAN
szczerość (szata anioła), wierność i wiara.
Bocian symbolizuje wędrówkę; wiosnę: zwia-
Białoniebieska szata Madonny, reprezentująca
stuna szczęścia, dobrą wróżbę; płodność,
dziewiczość i niepokalanie, zastępuje od XV w.
urodzajność; macierzyństwo; wierność mał-
w plastyce szatę ciemnopurpurową. bizantyjski
żeńską; cudzołóstwo; wdzięczność, posłu-
atrybut godności królewskiej.
szeństwo. uczucia synowskie, szczęście do-
Błękit uważa się na Wschodzie za barwę
mowe; narodziny dziecka; obronę przed po-
chroniącą przed „złym okiem" (w starożytności
żarem; spokój; uprzejmość; łaskę; czystość.
rolę tę grała zwykle czerwień). Arabowie
„czyściświata"; mądrość, czujność, spryt;
wieszają naszyjniki / błękitnych paciorków
długowieczność; zmartwychwstanie; zapał
dzieciom i osłom, aby uchronić je od ,,złego
religijny; pychę, wyniosłość, moralizowanie;
oka". W Europie do niedawna niemowlęta płci
por. Żuraw.
męskiej odziewano w kolory błękitne (a
Bocian — wędrówka. W starożytności
dziewczynki w różowe), mające je bronić przed
obserwowano przeloty bocianów nie wiedząc,
nieżyczliwą wróżką lub sąsiadką.
skąd przybywają nad Bliski Wschód i basen
Błękit jako barwa pogodnego nieba, oddali,
śródziemnomorski, a często — dokąd zmierzają.
wody, uchodzi za kolor chłodny, niematerialny,
,,Nawet bocian w przestworzach zna swój czas"
nierealny, fantastyczny, wiążący się z zimnem i
(Jeremiasz 8,7). ,,Dzisiaj na wielkim morzu
okrucieństwem stali, a także z marzeniem
obłąkany (...) widziałem lotne w powietrzu
sennym (w dzień: nocnemu odpowiada ciemny
bociany długim szeregiem" {Hymn. [Smutno
granat), z. zadumą. ,.Po niebie i po lesie, po łąk
mi. Boże...] 19—22 Słowackiego). ,,Siadł,
zielonych łanie, przejrzyste, zwiewne idzie
zaklekotał, zwiesił dziób duży i zamknął
błękitne zadumanie" [W lesie 17—20
poważnie oko. Snadź syn litewski marzy
Kazimierza Tetmajera).
głęboko o swej zamorskiej podróży" (Gawęda o
Lazur — wieczność boska i nieśmiertelność
bocianie I, 6—9 Ludwika Kondratowicza).
ludzka; stąd jest barwą żałobną, używaną w
Bocian — psychopomp (odprowadzający
wielu krajach na pokrycie trumien młodo
dusze zmarłych), gdyż żywi się m. in. stwo-
zmarłych osób.
rzeniami żyjącymi w glebie, a więc należącymi
Niebieska pończocha — przen. tron.
do świata podziemnego, do dziedziny zmarłych.
pedantka, literatka; nazwa nadawana w XVIII w.
Bocian —spryt. W bajce Ezopa Lis i Bocian
we Francji (fr. bas bieu) klubom pań
lis zaprasza bociana na obiad, ale podaje mu
zajmujących się nauką i literaturą z udziałem
jedzenie na płaskim talerzu; z kolei bocian
nielicznych panów, którzy zaznaczali swą
zaprasza lisa i, wet za wet, częstuje go z butelki
wzgardę dla konwenansu noszeniem niebieskich
o długiej szyjce.
wełnianych pończoch zamiast czarnych
Bocian — dobra wróżba. W staroż. Tesalii za
jedwabnych.
zabicie bociana groziła taka sama kara jak za
Sinobrody — okrutny zabójca sześciu żon z
zabicie człowieka. Gniazdo bocianie na
bajki Charlesa Perraulta.
słomianym dachu a. na rusztowaniu, na kole od
Ludzie lubiący błękit mają jakoby być
wozu, według opinii ludu przynosi szczęście
konserwatystami, introwertykami, trzeźwi,
domowi. U niego bocian się gnieździ — sprzyja
uparci i umiejący dorabiać się majątku.
mu szczęście.
W heraldyce: lazur oznacza czystość, po-
Bocian — płodność, urodzajność. Okres
korę. lojalność, wierność, dobrą sławę, rze-
gniazdowania — lato, deszcze; ulubione miej-
telność; linie poziome. Metal — cyna.
sce — bagna, błota, stawy; ulubione poży-
Kamień — szafir, turkus, topaz. lazuryt,
wienie — owady. „Pora dla winnic sadzenia
diament, turmalin.
najlepsza, gdy z wiosny rumieńcem biały
Planeta — Jowisz, Wenus. W przybywa ptak, ów postrach gadów ośli-
muzyce: nuta G naturalna.
złych" (Georgiki 1, 320 i nast. Wergiliusza, tł.
Z. Abramowiczówna). Według bajki
uświadamiającej dzieci o ich przyjściu na świat,
bocian przylatuje z niemowlęciem nad dom i
wrzuca je przez komin do mieszkania. Długi
dziób — fallus, komin — vulva. (Do czasów 2.
wojny świat, wołano w Polsce na pociągi
wiozące z miasta mężów pod koniec tygodnia
do żon na „letnie mieszkanie" —
„Kominiarze!"). Według folklorystycznej
legendy bociany wrzucają dobrym ludziom
przez kominy klejnoty i złote monety. Inni zaś
twierdzili, że od samego spojrzenia bociana
można zajść w ciążę.
Bocian — przeciwieństwo węża i żaby, ptak
antydiabelski, nieprzyjaciel zła, symbol Chry-
stusa; por. wyżej cytat z Georgik Wergiliusza.
Bocian — spokój i szczęście domowe,
wierność małżeńska, wdzięczność, czystość (tj.
oczyszczanie gniazda z robactwa i odchodów).
Ptak poświęcony przez Rzymian Junonie,
opiekunce małżeństwa i macierzyństwa.
Według legend ludowych bociany gromadnie
karzą wiarołomne samice, przed odlotem
egzaminują komisyjnie z umiejętności lotu
młode, niedoświadczone ptaki, wyrzucają jaja i
pisklęta z gniazda, gdy zbliża się okres głodu
(w rzeczywistości wyrzucają osobniki chore,
nienormalne a. opadnięte przez pasożyty).
Dokoła Wojtek — bocian, zwany pospolicie
Wojtkiem, krąży ustawicznie nad swoim
gniazdem; przen. o czymś, co się nieustannie
powtarza, w koło Macieju.
Bocian — posłuszeństwo. Według wierzeń
ludu bocianięta nie opuszczają gniazda bez
pozwolenia matki. „Jak się poderwać chce
bocianek młody z gniazda i nie śmie, i sam sobą
trwoży" (Boska Komedia, Czyściec 25, 10
Dantego, tł. E. Po-rębowicza).
Bocian — miłość synowska (tac. pietas).
Według poglądów antycznych i według śrdw.
bestiariuszy bociany karmią swych starych,
zniedołężniałych rodziców i dbają o czystość
ich gniazd. Prawo rzymskie zobowiązujące
dzieci do utrzymywania starych rodziców
nazywało się dlatego prawem bocianim, łac. lex
ciconaria. W plastyce Odrodzenia i baroku
bocian występuje jako emblemat uczuć
synowskich.
Bocian — wyniosłość, zarozumiałość, pycha.
Ptak zadziera głowę, po czym dostoj
nie muska sobie pióra. W mit. gr. Anty-gona
córka króla Troi, Laomedona, chwaliła się, że
jest piękniejsza od Hery a. że ma od niej
piękniejsze włosy; za karę bogini zmieniła ją w
bociana, pożeracza wężów, a. jej włosy w węże
(Metamorfozy 6, 93—5 Owidiusza).
Bocian — czujność. Sypia stojąc na jednej
nodze, więc jakby gotów w każdej chwili do
zerwania się do lotu (naprawdę jest to postawa
wypoczynkowa: dzięki specjalnej budowie
stawu piętowego mięśnie nogi nie pracują wtedy
i nie męczą się).
Bocian — mądrość, kontemplacja. Stanie
nieruchomo sprawia wrażenie medytacji,
filozofowania. „Stoi z dala zamyślony bocian.
(...) duma o robaczku, o wężu... i o człowieku"
(A Dorio de Phrygium 39— 42 Norwida). W
alegorii ,,Wielka Mądrość" przedstawiono w
plastyce dwa bociany fruwające naprzeciw
siebie wewnątrz koła utworzonego z węża.
Bocian — „czyściświat", czyszczący świat (z
owadów, gadów); kaznodzieja, morali-zator.
Albom ja bocian, żebym świat czyścił?
Bocian w tradycji chrzęść. — egzaltacja
religijna. Budowniczy gniazd na szczytach wież
(kościelnych). Mistyczny znak X a. krzyż św.
Andrzeja utworzony z otwartego dzioba i
skrzyżowanych nóg.
Bocian — długowieczność. Lud przypisuje
mu b. długi żywot, a na Dalekim Wschodzie
nawet nieśmiertelność.
Bocian — zmartwychwstanie, bo przylatuje
wiosną, kiedy cała natura budzi się do nowego
życia.
Bocian — wiosna. „Bo już bocian przyleciał
(...) i rozpiął skrzydła białe, wczesny sztandar
wiosny" (Pan Tadeusz 11, 23—4 Mickiewicza).
Bocian — ochrona przed pożarami, wg
wierzeń ludu. ,,Poważny bocianie, polskich
słomianych strzech święty Florianie" (Ptactwo
w czas wojny 68—9 Leopolda Staffa);
św. Florian zob. Ogień.
,,Bociany, wiejskiej strzechy gospodarze"
(Pieśń o ziemi. Wstęp. Na jesieni 49—50
Wincentego Pola).
BRAMA
Symbolika bramy zgodna jest w większości
wypadków z symboliką drzwi (zob. Drzwi):
przejście z jednego stanu w drugi;
żeńskość, genitalia kobiece; narodziny; od-
rodzenie; potęga, fortyfikacja; sprawiedliwość;
chwała; wojna; cierpienie; stan między życiem a
śmiercią, dobrem a ztem.
Brama miejska, w nocy zamknięta, w dzień w
czasach antycznych pełna życia, była lokalnym
rynkiem, agorą, forum, miejscem spotkań
(przyciągających także pijaków, nierobów,
włóczęgów i złodziei), handlu, publicznych
obwieszczeń, często posiedzeń sądów:
„Poważany jest mąż (dzielnej niewiasty) w
bramach, gdy zasiada w radzie starszych kraju"
(Ks. Przypowieści 31, 25). Bramy Jerozolimy
reprezentują jako pars pro toto (tac. 'część
zamiast całości') całe miasto: ,,Bramy Syjonu
miłuje Pan nad wszystkie siedziby Jakuba"
(Psalm 86 2). Było ich dwanaście: brama
Doliny, Gnojowa, Źródła, Stara, Końska,
Wschodnia, Sądowa, Wodna, Efraima, Rybna,
Trzody i Straży. Według Apokalipsy mury
niebieskiego, nowego Jeruzalem będą miały
również dwanaście bram, każda z jednej perły, a
zawsze otwarte (bo nie będzie już nocy), ,,a na
bramach — dwunastu aniołów i imiona
dwunastu pokoleń izraelskich" (21,12). Również
niektóre inne miasta charakteryzowano liczbą
bram w ich murach: stu-bramne Teby egipskie
(wg Homera) odróżniamy od siedmiobramnych
Teb greckich, stolicy Beocji (w dramacie
Ajschy-losa Siedmiu przeciw Tebom każdy z
siedmiu bohaterów atakował jedną bramę).
Brama — miejsce obronne, szczególnie
ufortyfikowane (jako punkt najsłabszego oporu
w murze miejskim). Miasto uważano za zdobyte,
gdy bramy miejskie wpadły w ręce wroga, stąd
były także symbolem siły, potęgi: ,,Niech
posiędzie potomstwo twoje bramy nieprzyjaciół
swoich", mówi Laban na pożegnanie do siostry
swojej, Rebeki (Gen. 24, 60). Okrzyk
przerażonych Rzymian po zwycięstwie
Kartagińczyków pod Kannami w 216 p.n.e.:
Hannibal ad portas! (łac. 'Hannibal u bram!')
stał się przysłowiowym wyrazem
niebezpieczeństwa zagrażającego krajowi.
Synonimem takiej groźby stała się trojańska
Brama Skajska (gr. skala 'lewa, niepomyślna;
zachodnia'), którą uszkodzono, aby wprowadzić
drewnianego konia Greków; przez bramę tę
wpuścili wojska Achajów rycerze, którzy wyszli
z wnętrza konia trojańskiego.
Bramy triumfalne (łuki triumfalne), na których
zwykle wyobrażano w reliefie sceny sukcesów
wojennych, stawiano dla uczczenia zwycięstwa.
Najbardziej znane to: łuk Tytusa, Konstantyna i
Septymiusza Sewera w Rzymie, Arc de 1'Etoile
w Paryżu. Powszechny jest też ludowy obyczaj
witania ważnych i miłych gości bramami z ga-
łęzi, zieleni, kwiatów i wstążek.
Brama — chwała odnowionego Syjonu.
,,Nazwiesz swe mury zbawieniem, a swoje
bramy chwałą" (Izajasz 50, 18).
Brama do niebios: Betel, gdzie biblijny Jakub
zobaczył we śnie drabinę i aniołów. „O jak
straszne jest to miejsce! Nie jest to nic innego,
tylko dom boży i brama niebieska" (Gen. 28,
17). Alegoria biblijna: „Wchodźcie przez ciasną
bramę, bo szeroka wiedzie na zatracenie, a
ciasna — do życia" (Ew. wg Mat. 7, 13—14).
Przez bramę sprawiedliwości dochodzi się do
Boga sprawiedliwego: „Otwórzcie mi bramy
sprawiedliwości! Wszedłszy w nie będę Pana
wysławiał" (Psalm 117 19).
Brama jest dla Żydów także emblematem
wygnania Adama i Ewy z raju, atrybutem
proroka Ezechiela.
Ludy Bliskiego Wschodu wyobrażały sobie
istnienie, prócz bram do niebios, do widomego,
materialnego nieboskłonu, także bram do świata
podziemnego, ukrytych zazwyczaj w głębokich
pieczarach, rozpadlinach itp. Ezechiasz, król
judzki, pisze: „Ja rzekłem: w połowie dni moich
pójdę do bram otchłani; szukałem ostatka dni
moich" (Izajasz 38, 9—10). Do słów tych
nawiązują słynne wersety Boskiej Komedii
Dantego: „W połowie drogi ludzkiego żywota
(...) w głębi ciemnego znalazłem się lasu (Piekło
l, l—3) oraz: „»Ty, który wchodzisz, żegnaj się z
nadzieją", na odrzwiach bramy ten napis się
czyta" (3, 9—10, tł. E. Porębowicza). Wrota Pie-
kieł (fr. La Parte de 1'Enfer) niedokończona
rzeźba (1880—1917, Muzeum Rodina w
Filadelfii) Augusta Rodina. Babilońsko--
asyryjska bogini Isztar zstępuje do świata
podziemi i przechodzi przez siedem bram;
zob. Zasłona.
Zamknięta brama — utrapienie, strach, zakaz,
niegościnność, obrona, wojna; żydowski symbol
końca modlitwy; w symbolice chrześcijańskiej:
dziewictwo, Maria (por. tac. hortus conclusus
'zamknięty
 ogród'). Niepokalane Poczęcie, co opiera się na
słowach Boga skierowanych do Ezechiela
(44,2): „Ta brama (wschodnia) zamknięta
będzie, i mąż nie wejdzie przez nią, bo Pan,
Bóg izraelski, wszedł przez nią, i będzie
zamknięta dla księcia".
Brama otwarta — gościnność. ,,Brama na
wciąż otwarta przechodniom ogłasza, że
gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza"
(Pan Tadeusz l, 39—40, Mickiewicza).
Przejezdna brama to serce kobieciarza:
Kasztelanowa mówi do Amelii o Mazepie:
,,Serce jego otwarte jak przejezdna brama: jedna
wjeżdża, a druga wyjeżdża za wrota" (Mazepa
1,3, 89, 90 Słowackiego).
Bramy do snów. W Odysei Homera Pe-
nelopa mówi do Odyssa: „Dwie są bramy
zwiewnych snów: jedna z rogu, druga z kości
słoniowej; te, które przechodzą przez kość
słoniową niosą czcze słowa, drugie wróżą
prawdę" (19, 562, wg tł. J. Pa-randowskiego).
Brama z kolumnami po obu stronach 7ob.
Kolumna.
Brama Słońca — strefa międzyzwrotni-kowa.
Bramami nazywa się niektóre cieśniny
wodne (np. Brama Łez, arab. Bab el-Man-deb,
między Afryką i Półwyspom Arabskim:
Żelazna Brama albo Żelazne Wrota — przełom
Dunaju między Karpatami a Bałkanem) i
przełęcze górskie (np. Brama Morawska
między Górami Oderskimi a Beskidem
Śląskim).
BRĄZ
Brąz (barwa brązowa) jest symbolem ziemi,
gleby, gliny; jałowości (brunatna, rdzawa barwa
jałowej pustyni w przeciwieństwie do
urodzajnego czarnoziemu); jesieni. uwiędłego
liścia; smutku, melancholii, rezygnacji;
skromności; bierności, zachowawczości; troski;
stanu zakonnego, pokory, skruchy; ubóstwa;
prostoty; spokoju, spokojnego tła; zaufania;
praktyczności; ekskrementów.
Brąz — jesień. „Przyćmiony mosiądz i brąz
października: bezduszne złoto pożółkłych
jesionów (...), brzozowych liści bursztyn
opłakany (...) ronią wśród liści milczącego
spadu (...) muzykę brązu, mo
siądzu i miedzi" (Elegia konające] jesieni 21—
29 L. Staffa).
Brąz, jako barwa brunatnych koszul hitle-
rowskich bojówek partyjnych Sturm-Abtei-
lungen (SA), łączy się z hitlerowskim fa-
szyzmem (barwa ekskrementów, wybrana, być
może, w związku z kompleksem analnym).
Brąz w różnych odcieniach i o różnych
nazwach jako maści koni i barwy ubiorów (w
starożytności i średniowieczu barwa żałoby).
„Konik cisawy niewielkiego wzrostu, szabla
okuta po prostu" (Piosenka litewska o koniu
Kiejstuta 5—6 Mickiewicza). „Książę, tyś się
wczoraj palił do mojego kasztanka i gniadosza
chwalił" (Pan Tadeusz 6, 204—5, Mickiewicza).
„Hrabia siedział na dzielnym koniu, w czarnym
stroju; na sukni orzechowy płaszcz włoskiego
kroju" (Pan Tadeusz 7, 517—518 Mickiewicza).
„Anglik, oryginał, (...) wiecznie w spodniach
nankinowych i w tabaczkowym fraku ubrany"
(List do matki z 23 VIII 1833 Słowackiego).
BRODA
Broda w wielu kulturach jest symbolem męskiej
siły, odwagi, mądrości, godności, powagi, rangi,
honoru (por. Włosy). Mężczyzna może się na nią
zaklinać składając przysięgę, dając porękę,
zapewnienie (u nas żartobliwe: Klnę się na brodę
Mahometa!). Broda jest słabym punktem w
walce wręcz: Aleksander Wielki kazał się
wojsku golić, aby brody żołnierza nie po-
chwyciła dłoń nieprzyjaciela. Broda bywa
oznaką żałoby; podeszłego wieku, doświad-
czenia, konserwatyzmu; radykalizmu, rewolucji
(zob. Włosy: Barbudos), mody młodzieżowej.
Naczelni bogowie wielu kultów wyobrażani są z
brodami: Indra, Zeus, Po-sejdon; judeo-
chrześcijański Jahwe-Bóg Ojciec od ok. 1300
n.e., Chrystus od V w. Zgodnie z ortodoksją
chrzęść, broda należy do „wyobrażenia Boga",
dlatego ruscy starowiercy się nie strzygą, a
klerowi Kościoła Wschodniego nie wolno
obcinać włosów na głowie i brody.
Broda — mądrość. W staroż. Grecji i Rzymie
była atrybutem godności filozofów i retorów.
Persjusz, satyryk rzymski z I w. n.e. nazwał
Sokratesa magister bar-batus. „Zapuścić sobie
brodę mędrca" łac.
sapientem pascere barbam (Satyry 2,3,35
Horacego). „Gdyby broda była gwarancją
mądrości, kozioł byłby wart Platona" (epigram
Lukiana z Samosat). Również przysłowia nie
szczędzą drwiny: Broda nie czyni filozofa. Broda
mądrości nie doda.
Włosy brody — promienie słoneczne. W
Asyrii, Izraelu, Egipcie władcy i kapłani zdobili,
zaplatali, kunsztownie fryzowali swe potężne
brody, farbowali je na żółto lub pomarańczowo
henną (barwą słoneczną), przetykali złotą nicią
lub przywdziewali brody sztuczne umocowane na
wstążce związanej na czubku głowy (moda
istniejąca od ok. 3000 do ok. 1580 p.n.e.).
Kobiety (i gotowąsych młodzieniaszków) na
tronie, wyróżniających się męskimi zaletami,
odwagą i mądrością, wyobrażano w plastyce z
brodami. Praojciec Adam, prorocy wielu wiar,
królowie, arystokraci i dygnitarze tradycyjnie
przedstawiani byli
z brodą.
Brodaty — przydomek niektórych władców,
np.: cesarz bizantyjski Konstantyn IV
Pogonatus (668—685; od gr. ptgm 'broda'),
książę polski Henryk I (1232—38), Fryderyk I
Barbarossa ('rudobrody'), król duński Sven I
Gabelbart ('widłobrody', ok. 986—1014).
Broda — starość. Dowcip z brodą — stary
jak świat.
Cienka i gruba broda. Wg Talmudu
babilońskiego (Sanhedrin, fol. lOOb) mąż o
cienkiej brodzie jest chytry, a o grubej —
głupi.
Broda — dzikość, barbarzyństwo, zacofanie.
„Gdy pióro z piórem pójdzie w rozumne
zawody, zniknie dzikość, opadną zabobonne
brody" (Do Kajetana Węgierskiego 25—6
Józefa Wybickiego). Piotr I rzekł: „Rosyję
zeuropejczyć mogę, obetnę suknie i ogolę
brody" (Dziady cz. III, Ustęp, Przegląd wojska
197—8 Mickiewicza). O zbójcach: ,,Brody ich
długie, kręcone wąsiska, wzrok dziki" (Powrót
taty 37 Mickiewicza).
Kolory bród: złoty — promienie Słońca;
niebieski — zło (Sinobrody); rudy — zdrada
(w średniowieczu przedstawiano Kaina i
Judasza z czerwoną brodą i czupryną); siwy —
promienie Księżyca, powaga, doświadczenie,
godność, starość. Przysłowia: Kto ma białą
brodę, ten nie chodzi po wodę, tj. starego
trzeba szanować
i oszczędzać. Arabskie: Gdy broda siwa,
rozmowa milsza bywa. Obyczaj barwienia bród
wyśmiewany we Śnie nocy letniej Szekspira.
Spodek: „Ale w jakiejże brodzie będzie mi
wystąpić najstosowniej? (...) Przywdzieję brodę
albo słomianego koloru, albo
brudnopomarańczową, albo ja-
skrawopurpurową, albo doskonale żółtą jak
złoto" (1,2, tł. S. Koźmiana).
Obcinanie bród — pohańbienie, kara, pokuta,
żałoba; niewola. Dowiedziawszy się o zburzeniu
Jerozolimy przyszło „osiemdziesięciu mężów
ogoliwszy brody i podarłszy szaty, i brudni",
aby na gruzach świątyni złożyć ofiary
(Jeremiasz 41,5). Gdy Hanon ogolił połowę
brody sługom Dawida, „mężowie owi byli
zelżeni sromotnie bardzo, i rozkazał im Dawid:
Mieszkajcie w Jerychu aż odrośnie broda wasza,
a wtedy się wróćcie" (2. Ks. Król. 10,5). Broda
brudna i zaniedbana była oznaką obłędu (l. Ks.
Król. 21,13).
Osmalić komuś brodę — uczynić afront,
ubliżyć, dać się we znaki, zrobić psikusa.
,,Osmaliłem brodę króla hiszpańskiego" —
powiedział Sir Francis Drakę po zniszczeniu
okrętów hiszp. w śmiałym napadzie na port
Kadyks (1587).
Pociągnąć kogoś za brodę — znieważyć.
„Złośliwi chłopcy skubią ci brodę" (Satyry 1,3
133 Horacego).
Pluć sobie w brodę — robić sobie gorzkie
wyrzuty, żałować utraconej okazji. Zadrzeć
brodę — umrzeć.
BROŃ (Oręż)
Broń symbolizuje władzę, pokój, sprawied-
liwość; stracenie skazańca; potęgę, butę,
groźbę, zemstę; konflikt, wojnę, wroga; zde-
cydowanie; atak; obronę; rzeź, wściekłość,
brutalność; przebiegłość; braterstwo; strach;
śmierć; łupy wojenne; zniszczenie, nieszczę-
ście. Zob. Łuk i strzały,. Maczuga, Miecz,
Młot, Nóż, Tarcza, Topór, Trójząb, Włócznia.
Broń niechybna bogów i bohaterów, zazw.
wykuta przez boskich kowali — zjawiska
przyrody: błyskawica — strzała, chmura —
tarcza, grzmot — podwójny topór, burza —
wóz wojenny, żar słoneczny — pęk strzał itd.
Broń bohaterów i bogów przeciw smokom i
innym potworom — uwznioślenie
i uduchowienie przeciw niskim instynktom,
nagannym popędom; odpowiednik i prze-
ciwstawienie potwora symbolizującego moce
zagrażające bohaterowi od wewnątrz (pokusy,
podniety do grzechu, irracjonalne pożądania),
jak np. hełm-niewidka, skrzydlate sandały,
czarodziejski sierp i tarcza z lustrzanej miedzi
Perseusza, trójząb Po-sejdona, młot Thora,
maczuga Heraklesa. laska Mojżesza, miecz
Zygfryda, włócznia św. Jerzego, olifant Rolanda
itd.
Broń związana z pozycją a. charakterem
bóstwa a. bohatera: bogowie nieba — piorun;
bogowie Słońca — łuk i strzały;
bogowie morza — sieć, trójząb; bogowie
kowale — młot; krolow.e — berło, laska, bicz;
książęta — miecz, lanca, sztylet; wojownicy —
lanca, m-ecz, i'uk i strzały; myśliwi — nóż.
sztylet, włócznia; złoczyńcy — nóż; zbójcy —
maczuga.
Broń związana z czterem.; ,,pierwiastkami":
miecz — ogień; proca, arkan, lasso, bolą —
powietrze; trójząb — woda; włócznia — ziemia.
Walka włóczni z mieczem — ziemi z ogniem;
trójzęba z procą — trąba powietrzna itd.
Broń — obrona; napad, atak. Broń —
antypotwór, który z kolei sam staje się po-
tworem; narzędzie sprawiedliwości narzędziem
ucisku; oręż przeciw wrogowi narzędziem
katowskim przeciw rodakom.
Broń — narzędzie magiczne; zwł. broń
wykuta ze szlachetnych metali odznaczać się
miała mocą magiczną, np. pancerz Aga-
memnona (Iliada ii, 23 Homera), tarcza
Achillesa ozdobiona cudownymi płasko-
rzeźbami przez Hefajstosa (Iliada 18, 479).
Wymiana broni między przeciwnikami była
oznaką zawartej przyjaźni: „Teraz zamieńmy
swe zbroje, aby i inni poznali, że uważamy się
wzajem za druhów dziedzicznych po ojcach"
(Iliada 6, 229—230, tt. Kazimiery Jeżewskiej)
— Glaukos i Diomedes.
„Broń i męża opiewam" łac. „Arma virumque
cano" 'orężne czyny męża' — bohatera, tj.
Eneasza (Eneida 1,1 Wergiliu-sza, tł. T.
Karyłowskiego). „Canto 1'armi pietose e'l
Capitano" wł. 'Wojnę pobożną śpiewam i
Hetmana' (Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona
1,1 Tassa, tł. Piotra Kochanowskiego).
„Mężnego króla wiekopomne dzieła... wspomni
Klio chętna" (Dzieło Boskie, albo Pieśni
Wiednia wybawionego... 1.1 Wespazjana
Kochowskiego).
Broń — przeciwieństwo prawa. „Sileni leges
inter arma" łac. 'w szczęku broni milkną prawa'
(Pro Mi/one 4,10 Cicero-na).
Broń — przeciwieństwo sztuki. Przysłowie
łac.: Inter arma sileni Musae 'w szczęku broni
milkną muzy"; w czasie wojny twórczość
artystyczna schodzi na dalszy plan
Broń — pokój. Przysłowie łac.: Armis pacis
fulcra 'broń podporą pokoju', tj. siła zbrojna
gwarancją pokoju.
Szczęk oręża — wojna. „Czy mylę się? Czy to
szczęk oręża? Nie mylę się, to dźwięczy b-oń.
Mars nadchodź' i nadchodząc daje znak
rozpoczęcia wojny" (Fasti 5, 549 Owidiusza).
Broń odwrócona ku dołowi, zwrócona ku
ziemi — śmierć, żałoba.
3ror. w symbolice judeo-chrześc.: „Po-rwj Pan
e broń ': tarczę, i powstań mi na pomoc! Dobądź
lancy i włóczni, i zagródź drogę prześladowcom
moim" (Psalm 34 2—3). ,,Przybierze zbroję
zapalczywość Jego i uzbroi stworzenie dla
pomsty ra wrogach. Oblecze jako pancerz
sprawiedliwość, a za przyłbicę weźmie sąd
niezawodny, weźmie prawość jako tarczę
niezwyciężoną i zaostrzy srog gniew na oszczep
(...). Polecą prosto strzały błyskawic, i jak z do-
brze naciągniętego łuku z obłoków wypuszczone
będą" (Ks. Mądrości 5, '8—22). Również Szatan
jest uzbrojony (Ew. wg Łuk. 11, 21—22).
Broń w symbolice chrzęść.: tarcza — wiara,
krzyż; m-ecz — słowo boże; łuk — modlitwa;
hełm — radzie a zbawienia; pas — prawda i
miłosierdzie; obliwe — zapał apostolski,
wytrwałość, pokora; kirys, pancerz —
sprawiedliwość, czyś.ość. „Weź-mijcie na się
zbroję bożą (...), przepaszcie biodra wasze
prawdą i oblókłszy pancerz sprawiedliwości, (...)
biorąc tarczę wiary (...) weźmijcie przyłbicę
zbawienia i miecz ducha" (List św. Pawia do
Eflzjan 6, 11—17).
,,Najpewniejsze bronie są narzędziami
nieszczęścia" (Księga o Tao i cnocie jego 1,31
Lao Tzu).
Broń jego jest wrogiem swego właściciela —
przysłowie tureckie.
„Broń tchórza — trucizna" (Sicelides 5.3
Phineasa Fletchera).
..Wielka broń dalekosiężna — atrament, we
wszystkich bitwach ludzi uczonych" (Bitwa
ksiąg, Przedmowa Jonathana Swifta).
 Broń — ostateczny argument królów, łac.
ultima ratio regum. Napis na działach z brązu
umieszczany z rozkazu Ludwika XIV i
Fryderyka II Pruskiego.
Broń niewolników — podstęp. ,.Tyś nie-
wolnik. jedyna broń niewolników — podstępy"
{Konrad Watlenrod, Powieść wajde-toty 343
Mickiewicza).
Broń świętych — chytrość. przebiegłość.
,,Prawda, sama dla siebie, nic była nigdy cnotą
dla papistowskiego kleru. Ojciec New-man mówi
nam, że byłoby to zbyteczne;
że tylko chytrość jest bronią daną przez Niebo
świętym, aby się nią mogli bronić przed brutalną
męską siłą zepsutego świata, który się żeni i
wychodzi za mąż" (Recenzja z J. A. Froude'a
Historii Anglii od upadku Wolseya do klęski
hiszpańskiej Armady Charlesa Kingsleya, 1864).
Broń — dowcip. ,,Wrogiem jego było
szaleństwo, a bronią — dowcip" (inskrypcja na
tablicy ku czci W. S. Gilberta na Victoria
Embankment w Londynie, tekst Anthony Hope'a,
1915).
Broń — Sztuka. „Kunst isl Waffen" nm.
'Sztuka jest bronią' — dewiza twórczości
pisarskiej (Friedrich Wolf, 1928).
Broń — wola skierowana ku jakiemuś celowi
(C. G. Jung).
Broń biała — sieczna a. kłująca. Broń ognista
— dawn. palna. Zawieszenie broni —
zaprzestanie walki na jakiś czas.
W marzeniu sennym: niebezpieczeństwo;
spisek; (strzała, włócznia, miecz, pistolet,
karabin itd.) fallus.
BRZOZA
Brzoza symbolizuje oś świata; życie: śmierć;
początek, wiosnę; miłość, zachętę miłosną;
fallusa; małżeństwo, wesele, rodzinę; sen-
tymentalny wdzięk, łagodność; dziewczęcość.
niewinność, czystość, białość: władzę;
opiekę; karę, chłostę: płacz, smutek: egzor-
cyzm; oczyszczenie: czystość, łaźnię.
Brzoza — początek, rozpoczęcie, kołyska,
Nowy Rok. Rózgami brzozowymi wyganiano
duchy Starego Roku nad kolebką Nowego,
nowo narodzonego. Leśna brzoza najwcześniej
(jeśli nie liczyć krzewu bzu czarnego) pokrywa
się liśćmi. Do 153 r. p.n.e. Nowy Rok
rozpoczynał się u Rzymian l marca, stąd gałązki
brzozowe na
uroczystościach wprowadzania nowych kon-
sulów. W płn. Europie drewnem brzozowym
często rozpalano „nowy ogień" na początku roku.
Brzoza — władza. Rzymskie fasces, pęki
brzozowych rózg liktorskich związanych
rzemieniami, były symbolem władzy naj-
wyższych urzędników rz. Z plecionek z łyka
brzozowego sporządzano więzy, pęta i tarcze.
Brzoza — oczyszczenie, egzorcyzm. Rózgom
brzozowym przypisywano własności wypędzania
duchów, a także ducha nieposłuszeństwa,
samowoli, uporu; bito nimi obłąkanych, aby
wypędzić z nich demony, gdyż Kościół śrdw.
wraz. ze św. Grzegorzem Wielkim, św.
Anzelmem, Abelar-dem, Tomaszem z Akwinu i
Wincentym z Beauvais utrzymywał (wbrew
naukom Hipokratesa, Arteusza, Soranusa i Galc-
na), że obłęd to nie choroba, ale opętanie przez
diabła.
Brzoza — kara. Rózgami brzozowymi bito
niewolników, przestępców, poddanych chłopów
i, aż. do XX w., uczniów i dzieci. Przysłowia:
Różdżką Duch Święty dziatecz-ki bić radzi,
różdżka bynajmniej zdrowiu nie zawadzi. Daj jej
różu, ale brzozowego — zbij ją, wychłostaj
rózgą. Poznasz się z panią Brzozowską —
dostaniesz baty. Brzoza to gorzkie drzewo
mądrości — rózga uczy rozumu. Rózga
brzozowa żeber nie
łamie.
Brzoza — opieka nad narodzinami, mał-
żeństwem i zgonem, symbol życia ludzkiego. Z
gałęzi brzoz.y Rzymianie sporządzali
pochodnie weselne, których ogień przynosić
miał szczęście nowożeńcom. Atrybut skand,
bogini małżeństwa i rodziny, Friggi (germ.
Frei).
Brzoza w folklorze — zachęta miłosna:
gdy dziewczyna dawała chłopcu witkę brzozową,
ośmielała go do zalotów.
Biała brzoza o łuszczącej się poprzecznie
białej korze — dawne drzewo święte
reprezentujące oś świata. W Azji Środkowej, u
Słowian, zwł. Rosjan — dziewczęcość. wiosna,
niewinność, czystość, oczyszczenie. Zespół
śpiewu i tańca „Bieriozka" (roś. 'brzózka')
składał się z samych dziewcząt. Nimfy
brzozowe wyobrażano jako smukłe dziewczęta
o falujących włosach. ,,Brzoza, biała kochanka"
(Pan Tadeusz 3. 561 Mickiewicza). W kraju
młodości,
wieś, „gdzie brzozy jasnych są kochanką
źródeł" (Beniowski l, 188 Słowackiego).
„Dziewicze brzozy, srebrne korą (...). Cisza
opieszcza smukłość drzew" (Dziewicze brzozy l
—6 Leopolda Staffa).
Brzoza płacząca — smutek. ,,Płaczące
brzozy, smutne drzewa (...), które liść po to
snadź odziewa, aby płakały z każdą wiosną"
(Polska ziemia w obrazkach cz. I, 19 Teofila
Lenartowicza). ,,Brzoza — naj-bojaźliwsze i
najwytworniejsze z drzew" (Marzenie w czasie
babiego lata Jamesa Russella Lowella).
Miotły z gałązek brzozowych — ulubione
wierzchowce czarownic: złe duchy czepiają się
gałązek i chowają pod listkami.
Brzoza — amulet, obrona przed demonami,
złymi duchami, czarami. Kołyski robiono
najchętniej z drewna brzozowego dla
odwrócenia uroków i ,,złego oka", a także
działań złych wróżek. Szczęście przynosić
miała gałąź brzozowa w domu, ga-łązeczka
przy nakryciu głowy a. odzieniu. Belka a.
deska brzozowa oparta o dach obory lub stajni
wzmacniała zdrowie i roz-radzała bydło i
konie.
Brzoza — ..oczyszczenie krwi". Biczowanie
się witkami brzozowymi w łaźni tureckiej,
fińskiej, rosyjskiej przyśpiesza krążenie krwi.
BRZUCH (Żołądek)
Brzuch symbolizuje obżarstwo, żarłoczność,
smakoszostwo; głód, pożądliwość, zwierzęcość;
gruby materializm: regres, niedojrzałość
duchową, głupotę, złą radę; lenistwo; morze;
czas: życie, egzystencję;
matkę; ciało (w przeciwieństwie do ducha),
cielesność, zmysłowość, motor ruchu ciała,
miłość, grzech; wewnętrznego człowieka;
źródło myśli, umysłu, uczoność, laboratorium
alchemiczne, rozum; współczucie, cnotę;
prawdę; sztukę; rodzinę; bogactwo; wierzyciela;
mieszczaństwo, konserwatyzm: okrucieństwo,
dominację; kastrację; biedę; pokorę; por.
Jaskinia.
Żołądek — uczoność; prawda. W sta-
rożytności na Bliskim Wschodzie żołądek
uważano za siedzibę wiedzy, prawdy i mą-
drości.
Goły, trusty, wielki brzuch nagiego męż-
czyzny (w plastyce buddyjskiej, zwłaszcza
jap., wyobrażającej np. bogów szczęścia) —
przyjaźń, spokój, pomyślność, dobrobyt.
Brzuch — zniżanie się, upokorzenie, pokora.
(Bóg do węża:) „Na brzuchu będziesz się czołgał
i proch będziesz jadł" (Gen. 3, 14),
Brzuch wydęty wiatrem — głupota. „Czy
mędrzec odpowie pustym gadaniem i napełni
swój brzuch wschodnim wiatrem?" (Hiob 15,2).
tj. srogim, suchym wiatrem pustynnym.
„Jego brzuch — kość słoniowa pokryta
szafirami" (Pieśń nad pieśniami 5, 14).
Miedziany brzuch — Aleksander Wielki z
prorockiej wykładni Danielowej posągu ze snu
Nabuchodonozora (Daniel 2,32).
Brzuch — głód; przyczyna wszelkiego zła.
„Nie masz nic bardziej psiego nad obmierzły
brzuch, który każe o sobie pamiętać, choćbyś nie
wiem jak był zgnębiony, choćbyś miał ból w
sercu" (Odyseja 7, 216 Homera). ,,Przez ten
brzuch przeklęty ludzie mają złe troski, to on
każe się tułać, mozolić i cierpieć" (jw. 15, 344).
„Ale nie oszukasz głodnego brzucha, tej zmory,
która tyle zła ludziom wyrządza:
to dla niego wyruszają na niespokojne morza
spoiste okręty, by w obce ziemie nieść zbrodnię"
(jw. 17, 228, tł. Jana Parandow-skiego).
Brzuch — głód, bieda, pożądliwość, zwie-
rzęcość, nienasycenie. Przysłowia: Brzuch
słowami się nie nakarmi. Brzuch głodny uszu nie
ma, tac. venter non habel aures.
Brzuch, żołądek — bóg. ,,Żołądek to
największy bóg ze wszystkich" (Cyklop 334
Eurypidesa). „Ich bogiem brzuch, a chwała w ich
sromocie, którzy ziemskie rzeczy miłują" (List
do Filipian, 3,19). Przysłowia: Brzuch za boga.
Pasibrzuch wierzy w brzuch.
Brzuch — bestia. Przysłowie gr.: Najgorszą
bestią jest brzuch.
,,Dobrze uregulowany żołądek — wielka część
wolności", tac. magna pars liber-tatis est bene
moratus venter (Listy moralne do Lucyliusza
123,3, cytowane w Próbach 3,13 Montaigne'a).
Burczy mi w brzuchu — czuję głód. „Więc
chleb i krzta soli żołądek, kiedy burczy, też ci
zadowoli", tac. cum sale panem latrantem
stomachum bene leniet (Satyry 2,2,17—18
Horacego, tł. Jana Sękow-skiego).
 Mieć strawny żołądek — być nieczułym na Pansa.
przymówki, kpiny, obelgi. „Aby to wytrzymać Brzuch — zadowolone z siebie miesz-
trzeba by odwagi Katona lub żołądka Cicerona" czaństwo; rodzina; bogactwo. ,,Sędzia z
(Kształcenie mówcy 6,3,112 Kwintyliana). okrągłym brzuchem, na kapłonach spasły (...)
Żołądek — łagodny wierzyciel. ..Żołądek (...) zdań mądrych pełny i nowych przykładów"
nie jest natrętnym wierzycielem i zadowala się (Jak wam się podoba 2,7 Szekspira, tł. L.
małym, póki dajesz mu tylko to, co mu Uiricha).
potrzebne, a nie tyle, na ile cię stać" (Listy 2. Łono — czas. „Jest jeszcze w łonie czasu
9,11 Seneki Ml.). wiele wydarzeń, które się mają narodzić"
„Brzuch — mistrz sztuki i szafarz geniuszu", (Otello 1,2 Szekspira) — Jago.
łąc. magister artis ingenique lar-gitor venter Brzuch — zegar. Przysłowie: Brzuch
(Satyry. Prolog 10 Persjusza). Przysłowie: (głodny) najpewniejsza zegar.
Brzuch uczy wszystkich kunsztów. Przysłowie Żołądek — wisielec; niedbalec. „Wszyt-koć
ang.: Brzuch uczy wszelakiej sztuki. pracują na cię. wisielaku żołądku, ręce, a tyś
Rzeki z żywota — Duch. (Jezus mówi:) „Jeśli sam niedbały" (Pieśń sześciu panien... 82—3
kto pragnie, niech do mnie przyjdzie a pije. Kto Zbigniewa Morsztyna).
wierzy we mnie, jak mówi Pismo, z żywota jego Żołądek — źródło myśli. „Myśl zależy
rzeki wody żywej popłyną. A mówił o Duchu" całkowicie od żołądka, ale mimo to ci, co mają
(Ew. wg Jana 7, 37—9), powołując się na najlepsze żołądki, nie są najlepszymi
Izajasza: „\ będziecie czerpać z radością /c myślicielami" (Myśli C.I.C. abbe de Saint--
zdrojów zbawienia" (12,3). Pierre'a).
Służyć brzuchowi — żyć dostatnio, bogato, Żołądek — grób, grobowiec. „Ma piękny grób
dobrze. ..Tacy bowiem nie służą Panu naszemu, we wdzięcznym żołądku Epikura-
Chrystusowi, ale brzuchowi swemu" (List do
Rzymian 16. 18).
Żołądek — wewnętrzny człowiek. ..Umoc-
nieni w wewnętrznym człowieku" (List do
Efezjan 3. 16).
Leniwy brzuch — leniuch. „Kreteńczy-cy
zawsze kłamcy, złe bestie, brzuchy leniwe" (List
do Tytusa 1,12. przypisujący to powiedzenie
Epimenidesowi; inni uważali, że powiedziała tak
Medea. żona Ja-zona). „Nie powinien przehulać
leniwy brzuch tego, czego się dorobią pracowite
dłonie" (Niemcy. Baśń zimowa l 10, 3—4
Heinricha Heinego).
Pełen brzuch — lenistwo. Plenus venter non
studet libenter łac. 'pełny brzuch niechętnie
studiuje; najedzonemu nauka nie idzie do
głowy'.
Brzuch, żołądek — ciało śmiertelne, pod-
legające rozkładowi, materialne, jako prze-
ciwieństwo ducha, mózgu, ust, mowy. „(Anioł
mówi:) Weź książkę (prorocką) i zjedz ją, i
spowoduje zgorzknienie twego żołądka, lecz w
ustach twoich będzie słodka jak miód. (...)
Musisz znowu prorokować narodom" (Apok. 10,
9—11).
Pusty żołądek — cnota. ..Pusty żołą-
dek to jedyny sposób zachowania cnoty" (Listy
22, 11 św. Hieronima).
Brzuch — przez okultystów wiązany z
gwiazdozbiorem Panny (Virgo).
Brzuch, wnętrzności — laboratorium
alchemiczne, gdzie odbywa się transmuta-
cja metali.
Brzuch — kastracja. W Starym i Nowym
Świecie rozpowszechnione były mity o zębatych
pochwach (łąc. vagina denta-ta), rzekomo
odzwierciedlające męskie obawy kastracyjne,
łączące się z wyobrażeniem brzucha jako
siedliska przerażającej żarłoczności, stugłowej
hydry głodowej.
Brzuch — matczyne ciepło, matczyna opieka;
potrzeba ochrony i czułości; dominacja (matki,
która żywi i pieści potomka, ale chce
powstrzymać rozwój jego osobowości na
poziomie dziecka); straszliwe pochłanianie,
pożeranie.
Brzuch — obżarstwo. ,,Słaby to rycerz, co
tego paducha nie może zwalczyć, śmierdzącego
brzucha. Dla pana brzucha, pana tak hojnego,
siła nam ginie, co jest przystojnego"
(Apoftegmata. Trzeźwy a pijani-ca 45—8
Mikołaja Reja). Paduch — łotr, nicpoń.
Wątpia, wnętrzności — motor ciała. „To
wątpia nogi wodzą, a nie nogi wątpia" (Don
Kiszot 2,34 Cervantesa, tł. A. L. i Z. Czerny; wg
Talmudu, Genesis Rabbah 70,8) — Sanczo
-znawcy — i dla takiego grobu powinien był
chętnie umrzeć" (Dysertacja na temat
pieczonego prosięcia Charlesą Lamba).
Brzuch — sprężyna życia. „Sprężyno życia,
wielowładny brzuchu, co ziemię całą
utrzymujesz w ruchu" (Oda do brzucha l—2
Kantorberego Tymowskiego).
Żołądek — gruby materializm. „Mój żołądek
nie ma wiele zrozumienia dla nieśmiertelności"
(Obrazy z podróży Heinricha Heinego).
,,Zdrowy żołądek to na pewno konser-
watysta. Niewielu radykałów cieszy się do-
brym trawieniem" (Notę Books. Mind and
Matter. Indigestion Samuela Butlera).
Brzuch Paryża, fr. le yentre de Paris —
nazwa dzielnicy dawnych Hal paryskich, tytuł
powieści (1873) Emila Zoli.
Brzuch — zły doradca (przysłowie).
Do góry brzuchem leżeć — próżnować, bąki
zbijać.
Dziurę w brzuchu wiercić — domagać się
czegoś uporczywie, nalegać, zanudzać.
Ma coś w żołądku — coś go dręczy, coś mu
dolega.
Oszukać żołądek — chwilowo, byle czym
zaspokoić głód.
Przysłowie szkockie: Popędliwe żołądki
skracają modlitwy (zmawiano przed posił-
kiem).
Przez żołądek do serca — (wzbudzać
uczucie) za pomocą dobrej kuchni, dobrego
stołu.
Pusty żołądek — ciężkie brzemię (przy-
słowie irl.).
Strusi żołądek — zdrowy, silny, wszystko
trawiący.
Żołądkować się — złościć się, irytować
się.
Brzuch: jeśli wąski — miłość, smutek;
szeroki — buńczuczność; gruby — zmy-
słowość; wklęsły — zręczność, spryt, smy-
kałka do interesów; włochaty — poszukiwanie
przygód.
W marzeniu sennym: postawa regresyw-na,
chęć powrotu do macicy, do łona matki,
niedojrzałość duchowa, przeszkody w rozwoju
uczuciowym.
BYK (Bydło domowe)
Byk jest symbolem Słońca, ognia; Księżyca;
Ziemi; świata podziemnego; deszczu,
grzmotów; sił opiekuńczych, ofiary; śmierci,
milczenia; czystości: cierpliwości; po
koju; zboża, obfitości, bogactwa; męskości:
człowieka 30-letniego; żywego bohatera (w
przeciwieństwie do węża, wyrażającego
bohatera zmarłego, chtonicznego);
sił żywotnych, chuci, płodności; siły, potęgi,
energii, odwagi w boju, furii, dzikości.
Byk jest męskim symbolem Słońca; rogi byka
(wołu, krowy) to łuk strzelający promieniami
słonecznymi. Egipski byk Mer-wer związany
był z bogiem Słońca Ra (Re) w Heliopolis. Na
rzeźbach i freskach przedstawiano go z tarczą
słoneczną między rogami. Hathor, czczoną w
całym Egipcie boginię nieba, uosobienie
Wielkiej Macierzy, wyobrażano w postaci
krowy, a później kobiety z głową (lub tylko
uszami czy rogami) krowy i tarczą słoneczną na
głowie; zob. Złoto (Złoty cielec). W swojej
pierwotnej, sumeryjskiej postaci babiloński bóg
Marduk (etymologicznie Amar-utu-k 'młody
byk Słońca') był chtonicznym aspektem boga
Słońca. Fenickiego Baala czczono pod postacią
byka (por. Ex. 32, 4, Psalm 105 19), podobnie
perskiego Mitrę. Liczne są związki z bydłem
greckich bogów i bohaterów słonecznych, np.:
Zeusa z Europą, Heliosa, Apolla i Geryona ze
stadami świętego bydła, Minosa z Pasi-fae,
bykiem Posejdona i Minotaurem, He-raklesa,
poskromiciela byka kreteńskiego, Odyseusza z
bydłem Heliosa (Odyseja 12);
lo zmieniona została dla niepoznaki przez Zeusa
w białą jałowicę. Wół zwierzę ofiarne, wraz z
osłem przedstawiany był przy żłobie w scenach
Narodzenia, w czasie przesilenia zimowego.
Stada bydła w mit. gr. — obłoki, stada
Słońca, dające ludziom ożywcze mleko —
deszcz.
Wół — jedna z czterech twarzy biblijnego
cheruba (Ezechiel l, 10). emblemat ewangelisty
Łukasza, gdyż ewangelia jego zaczyna się od
złożenia ofiary przez kapłana Zachariasza;
również dawny emblemat św. Leonarda,
Sylwestra* Medarda i Julii.
Byk męskim i żeńskim symbolem Księżyca.
Pasterze sumeryjscy z Ur czcili boga Księżyca.
Nama-Sm. wyobrażając go sobie jako młodego,
jurnego byka z błyszczącymi oczami,
biegającego po nocnych pastwiskach
nieboskłonu. Rogi byka to sierp młodego
Księżyca (w krajach południowych zwrócony
rogami do góry);
byk księżycowy związany z morzem (przypływy
i odpływy), Posejdonem, z boginiami (wpływ na
menstruacje kobiet): Herą, Ateną, Demeter,
Afrodytą, Uranią.
Byk — ziemia i świat podziemny. Olbrzymi
byk babiloński ze skrzydłami i brodatą głową
ludzką, przewodnik dusz zmarłych, wyobrażany
na płaskorzeźbach i posągach, które
umieszczano u wejścia do pałaców, aby ich
strzegł przed innymi potworami. Czarne byki
składano w ofierze podziemnym bogom
płodności i zboża.
Byk — burza i wicher. Sumeryjski bóg Iszkur,
uosabiający potęgę zjawisk atmosferycznych i
opiekujący się pasterstwem, zwany był
,,zwierzem niebiańskim, wielkim bykiem".
Byk — siła i płodność. Sumerowie używali
często w stosunku do bogów określeń: .jurny
byk", ,,groźny byk", ,,dziki byk". Wódz
niebiańskich bogów Sumeru, Enhl, przemienia
się w nieokiełznanego byka, rzuca się na dziką
krowę — rzekę Tygrys — i napełnia ją słodką,
życiodajną wodą. Bóg Nilu Hapi (gr. forma:
Apis) czczony był w Memfis pod postacią byka
już. za czasów l dynastii egip. (XXIX— XXVII
w. p.n.e.). Byk był składany w ofierze (zwł.
biały byk albo wół) Zeusowi Chthoniosowi, a
także skand, bogu płodności i pokoju Freyrowi,
dawcy deszczu i urodzaju. Pozostałościami
dawnych rytuałów płodności są zapewne
wszystkie „zabawy" polegające na szczuciu,
drażnieniu i zabijaniu byków, począwszy od
walki byków, sportu Celtiberów (staroż. miesz-
kańców Półwyspu Pirenejskiego, napływowych
Celtów zmieszanych z miejscową ludnością
iberyjską) z czasów sprzed wojen punickich
(dziś sport widowiskowy Hiszpanów i in.),
skomplikowanych skoków przez byka i
akrobacji znanych z fresków kultury egejskiej na
Krecie, aż do szczucia psami uwiązanego byka
(ang. bull-bait-ing) a. pogoni mieszczan z
maczugami za bykiem (ang. bull-running),
sportów popularnych w Europie przez stulecia
(w Brytanii wzbronionych ustawą parlamentu od
1835). Zob. Nagość (Obnażenie się przed
bogiem).
Stada bydła w starożytności — bogactwo (z
lać. pecus 'bydło , trzoda' pochodzi pecunia
'majątek; pieniądze; monety;
bogactwo'), duma posiadających je bogów.
Byk (Taurus) — gwiazdozbiór równikowy w
Polsce widziany jesienią i zimą, znak zodiaku,
żeński, zimny, suchy, niepomyślny, rządzony
przez planetę Wenus, symbol potęgi pracy,
zmysłowości, potrzeby rozkoszy; kolor
czerwonopomarańczowy, „pierwiastek" ziemia.
Wyobrażany Jako łeb byka, a w uproszczeniu
trójkąt z rogami a. owal z sierpem Księżyca.
Dojna krowa — źródło dużego i stałego
dochodu.
Zabicie tucznego cielca — radość z przybycia
pożądanego gościa, przyjęcie go wszystkim, co
się ma najlepszego; z biblijnej przypowieści o
synu marnotrawnym i ojcu cieszącym się z jego
powrotu (Ew. wg Łuk. 15, 23).
Święta krowa — indyjskie bydło domowe,
którego wg przepisów hinduizmu nie wolno
zabijać ani spożywać (ale wolno używać do orki
i korzystać z jego nawozu) przen. osoba, której
nie wolno krytykować.
Wół — pracowitość; pracowity, cierpliwy jak
wół; haruje, pracuje, orze, tyra
jak wół.
Wół — coś ogromnego, ciężkiego, oczy-
wistego, dobrze widocznego. Słówko wyleci
wróblem, a wróci wołem. Coś stoi jak byk
(wół) — jest wyraźnie, czytelnie napisane,
wydrukowane.
Wół — milczenie. Wół przemówił (łac. boś
locutus est) — rzymska legenda głosi, że wół
raz uratował miasto, powiedziawszy ludzkim
głosem, że nieprzyjaciel się zbliża; por. Osioł
(Oślica Balaama). Koledzy studenci fakultetu
Alberta Wielkiego u dominikanów w Kolonii
nazywali Tomasza z Akwinu ,,niemym wołem"
z powodu jego małomówności.
Byk — groźna dzikość. ,,Obiegły mnie byki
Baszanu. Rozwarły na mnie swe paszcze jak
lew, co szarpie i ryczy", (Psalm 21 13—14),
stąd przysłowie: Ryczeć jak byk z Baszanu.
„Słuchajcie tego słowa wy, krowy baszańskie
(występne niewiasty sama-ryjskie), które
uciskacie nędzarzy" (Amos 4,1). Przysłowie tac.
(z ok. r. 1000 n.e.):
Bóg daje rozhukanym bykom krótkie rogi, tzn.
ludzie porywczy, impulsywni, popędli-wi, dają
się szybko okiełznać.
Czarny wół (czarna krowa) — bieda,
niebezpieczeństwo, starość i śmierć. Przy-
słowia: Domyślisz się, gdy czarny wół na
nogę ci nastąpi. Czarna krowa go przydeptała
—jest chory albo konający. W śrdw.
przedstawiano śmierć jadącą na czarnej krowie.
Czarny byk (wół) poświęcany był Plutonowi (a
biały — Jowiszowi).
Byk — błąd. Strzelić, palnąć byka: v-slangu
amer.-ang. to shoot the buli dosl. 'strzelić
byka; gadać głupstwa'.
Bydlę, bydlak (l.mn. bydło) — o człowieku
godnym pogardy, chamie lub o bezmyślnym.
głupim, pijaku. ,.Bydło bezro-zumne,
zrodzone na schwytanie i zagładę" (2. Lisi św.
Piotra 2, 12).
Byk uwiązany do dzikiego figowca —
ujarzmienie chuci; człowiek wyleczony z ro/-
pusty (figowiec oznacza tu małżeństwo!).
Wół — krótka pamięć, tępota. Przysłowia:
Zapomniał wół jak cielęciem buł. Żal krowy
po cielęciu krótko trwa. ..Wnet poszedł za nią,
jak wół gdy go na rzeź wiodą" (Ks.
Przypowieści 7, 22).
Cielę — pokora, sprytna uległość: Pokorne
cielę dwie matki ssie.
Cielę — niedojrzałość, niewinność; tchó-
rzostwo; typowe zwierzę ofiarne; (niekiedy,
zamiast wołu) atrybut ewangelisty Łukasza.
Cielę — gapiostwo, bezmyślność: Patrzy jak
cielę na malowane wrota.
Krowa w marzeniu sennym: (tłusta) obfi-
tość; (chuda) głód (Gen. 41, 25—32).
W heraldyce: odwaga, wspaniałomyślność,
potęga, służba: łeb byka: rozumna siła.
Bóstwa związane z bykiem: Agni. Apis,
Dionizos, Dyaus (Ojciec Niebo w mit. we-
dyjskiej), Herakles. Indra, Zeus, Kali. Mar-
duk. Atena. Minotaur, Merwer (Nemur.
Mnevis), Mitra, Nebo, Posejdon, Ra, Sin
(mczopotamski bóg Księżyca, sumeryjski
Nanna), Siwa, Tantal, Telamon, Thor i inni.
Bóstwa związane z krową: Atena. Bri-ghid
(stara bogini celtycka schrystianizowa-na jako
irlandzka św. Brygida), Hathor, Hera, Izyda.
Neftys (siostra Izydy, żona Seta), Nut (egip.
Niebo), Toth i in.
CEDR
Cedr symbolizuje potęgę, siłę, wytrzymałość,
wytrwałość, stałość; ozdrowienie, odporność,
niezniszczalność: wzniosłość, godność, dumę,
królewskość, imperium, majestat. szlachectwo;
piękno, aromat; urodę
męską, płodność; sprawiedliwość, łaskę: do-
brobyt; "zob. Hizop.
Cedr libański, długowieczny, zimozielo-ny.
iglasty potężny olbrzym 25—40 m wys., z
charakterystyczną piętrową, płaską koroną o
lekkim, wonnym, trwałym, odpornym na wilgoć
i szkodniki drewnie, tworzył lasy na wielkich
przestrzeniach podgórskich i górskich Azji
Mniejszej i Syrii (góry Libanu); na Bliskim
Wschodzie i w Egipcie używany od III
tysiąclecia p.n.e. do budowy świątyń, pałaców,
mebli i rzeźb kultowych tak szeroko, że już w
starożytności znacznie uszczuplono jego
drzewostany (dziś zostały tylko szczątki). Stąd
radość cedrów i jodeł z upadku króla Babilonu:
..Odkąd ty ległeś, nikt nie przychodzi, aby nas
ścinać" (Izajasz 14, 8).
Cedr na Bliskim Wschodzie — emblemat
królewskości. godności, wzniosłości,
wytrzymałości, aromatu; najpotężniejsze
drzewa Biblii: olbrzymie „cedry boże" (Psalm
79 11), „chwała Libanu" (Izajasz 35.2; 60.13).
główny budulec domu Dawidowego i świątyni
Salomona (2 Ks. Kronik 2, 3—4). „Dom lasu
Libanu" — sala kolumnowa pałacu Salomona
przypominająca las cedrowy (3. Ks. Król. 7,2).
W Mezopotamii cedr był poświęcony sumeryj-
skiemu Ea. bogu rzemiosł i mądrości, asy-
robabilońskiemu Enki, łączony jako król drzew
z lwem, królem zwierząt, i orłem, królem
ptaków. ..Tak cedr pod ostrzem siekiery upada,
ten, co osłaniał książęcego orła. w którego
cieniu dumny lew spoczywał. drzewo Jowisza
swym szczytem przechodził" (Henryk VI, cz. 3
5,2 Szekspira. tł. L. UIricha).
Cedr — człowiek sprawiedliwy. ,,Spra-
wiedliwy (...) rozmnoży się jak cedr na Libanie"
(Psalm 91 13).
Cedr — trwałość, niezniszczalność. Jahwe
przykazuje Mojżeszowi używać drewna cedru
(obok karmazynu i hizopu) do oczyszczania
trędowatych (Lev. 14*4) i do przygotowania
wody oczyszczającej (Num. 19,6);
odporność drewna cedru ma przenosić się.
dzięki magii sympatycznej, na ciało trędo-
watych.
Cedr — potęga, siła. stałość, odporność.
..Krzaki z nas tylko, mój Marku, nie cedry ani
olbrzymy z kościami cyklopów" (Tytus
Andronikus 4,3 Szekspira, tł. L. UIricha). ..Jest
człowiek stały by
cedrowe drzewo, nie nakrzywi się w prawo ni wzwierzęta" (Homer), dzikie życie, dziką
lewo" (Zwierciadło 2,221 Mikołaja Reja). „Stoi
namiętność, zwierzęcą chuć, brutalną siłę,
niewzruszony cedr na twardej ziemi, choć nań okrucieństwo, barbarzyństwo; (dziką) mądrość,
Eol szturmuje wiatry potężnemi" (Wiersze 1,25chytrość; tyranię, przemoc, jeźdźca na koniu;
Adama Na-ruszewicza). ciało i ducha; zwierzę w człowieku,
Cedr — uroda męska. ,,Postać jego jako sprzeczności duszy ludzkiej, konflikt między
Liban, wyborny jak cedry" (Pieśń nad pieśniami
instynktem i rozumem, niższe instynkty nie
4,15) — o Oblubieńcu. Arcykapłan Szymon „był dające się do końca poskromić.
jak szczep cedru na górze Libanu" (Eklezjastyk Centaury, gr. kentauroi, w mit. gr. plemię
50. 13). dzikich istot, koni z głową i torsem człowieka
Cedr — piękno i płodność. Poświęcany (były też i centaurzyce) zamiast końskiego łba z
bóstwom płodności : wojny, jak Isztar, bogom szyją, zamieszkałych w lasach i górach Tesaiii,
wegetacji, jak Ozyrys. „Jak piękne przybytki Elidy i Arkadii, symbol dwóch natur człowieka,
twoje, Jakubie, i namioty twoje, Izraelu! (...) jak
połączenia sprzecznych sił; mit przejęty ze
cedry przy wodach! Popłynie woda z wiadra Wschodu, powstały prawdop. z opowieści c
jego, a potomstwo jego wzbierze w wody egzotycznych ludach używających koń; pod
wielkie" (Num. 24, 5-7). wierzch, co dla nienawykłych oczu musiało być
Cedr — łycha. Wyniosły cecr libański obyczajem nad wyraz osobliwym i cudacznym.
górujący nad wszystkimi innymi cedram', Centaury — gwałtowność potoków • lawin
jodłami i jaworami, został przez Boga oddany na
górskich. „(Tesalczycy) przed pierwszym
pastwę okrutnym drwalom, którzy go ścięli i szykiem idą, gdzie włóczni las błyska, jak
rozrąbali (Ezechiel 31); alegoria cedru dotyczy
centaury, synowie chmury, gdy z urwiska
Asyrii, niedawno jeszcze potężnej, ale już stromego schodzą, Otrys śnieżną i Homolę
upadłej; to samo czekać ma Egipt. Sąd boży nad
rzucając w szybkim pędzie" (Eneida 7, 673—6
pychą: cedr jednym z przykładów wszystkiego, Wergiiiusza, tł. T. Kary-łowskiego).
co pyszne i harde, i co będzie poniżone (IzajaszIksjon — mord, buta, bezeceństwo; pokuta,
2, 11—19). męki piekielne. W m't. gr. Iksjon zabił teścia,
Cedr w tradycji chrześcijańskiej — atrybutgdy ten upomniał się o wiano należne córce;
Chrystusa, a śrdw. liekiedy też Marii Panny, co
zalecał się do Hery, małżonki Zeusa; ten zaś
opierano na słowach Mądrości: złudził Iksjona obłokiem Nefele, który przybrał
„Wyniesiona jestem w górę, jak drzewo kształt bogini; ze związku tego zrodzimy się
cedrowe na Libanie" (Eklezjastyk 24, 17). centaury. Gdy Iksjon chwalił się swym
Cedr — olbrzym, wieszcz. „Cedr nie ogrody,sukcesem u Hery, Zeus strącił go do Tartaru.
lecz pustynie rodzą: próżnia — kołyską gdzie wpleciono pyszałka w wiecznie obracają-
olbrzyma; wielcy-poeci... dopiero przychodzą,
ce się koło ogniste.
kiedy ich nie ma!" (Tyriej III, 107—110 Centaur Chiron (gr. Chairon) — p'a-wość,
Norwida). mądrość, uczoność; zielarstwo; muzyka;
Szyszka cedru — amulet chroniący zdrowie. łucznictwo. Jeden z dwóch centaurów (drugim
Z szyszek wytłaczano olej, którego, wraz ze był Folos) c.eszących się dobrą opinią,
słomą cedrową, używano do balsamowania nauczyciel Asklepiosa. wychowawca Ach-llesa
zwłok i jako środka przeciw bólowi zębów. i Jazona, przyjaciel Peleu-sa (któremu pomógł
Egipcjanie stosowali do balsamowania również zdobyć nimfę morską Tetydę) i Heraklesa.
wióry cedrowe. który go niechcący zranił zatrutą strzałą.
Liść cedru (w języku kwiatów): Myśl o Chiron. nie mogąc wytrzymać bólu (a.
mnie. Żyję tylko dla ciebie. znudzony długim życiem), zrzekł się
nieśmiertelność- na rzecz Prometeusza.
CENTAUR Umieszczony na niebie jako gwiazdozbiór
Centaury symbolizują chmury, obłoki, rumaki Strzelca.
niebieskie; gwałtowność lawin i strumieni Centaur Folos (gr. Phó/os) — gościnność,
górskich; żywotność; śmierć; „dzikie prawość. Prawdop. inna wersja mitu
o Chironie. Zginął od zatrucia się grotem Centaur — gwiazdozbiór nieba płd., w
strzały Heraklesa, gdy wyciągał ją z rany Polsce niewidzialny, zawierający najbliższą
innego centaura. Słońca gwiazdę Proxima Centaur! i trzecią
Centaur Eurytion — dzikość, pijaństwo; pod względem jasności gwiazdę na niebie —
w mit. gr. centaur, który na uczcie weselnej alfę Centaura. Zob. też Łuk i strzały (Strzelec).
Pejritoosa i Hippodamei dał sygnał innym W heraldyce: bohaterstwo na polu walki,
centaurom do porwania i zgwałcenia panny
młodej i innych obecnych dam, co dało CHLEB
początek walce spokojnych zazwyczaj Lapitów
Chleb symbolizuje ciało bóstwa; ofiarę składaną
z centaurami, tj. Cen-tauromachii,
bóstwu; płodność; światło, mądrość;
symbolizującej zwycięstwo cywilizacji nad
pracę; umiarkowanie; gościnność; samotność;
barbarzyństwem (centaurów pobito i zmuszono
utrzymanie, byt, zarobek, pieniądze, to, co
do opuszczenia Tesaiii).
niezbędne do życia; pożywienie ubogich,
Centaur — siła kosmiczna; instynkt, pod-
niewolników, pustelników, więźniów;
świadomość; istota, którą całkowicie owładnęły
zob. Zboże.
niskie instynkty, przeciwieństwo rycerza, Ateny
Chleb podstawowym pożywieniem człowieka
(Minerwy); brutalność, barbarzyństwo,
od czasów przedhistorycznych, produkowany
niegościnność, bezprawie; Nes-sos — centaur
przez niego w młodszej epoce kamiennej,
zabity zatrutą strzałą przez Heraklesa, gdy w
prawdop. od ok. 12000 lat, w postaci placków z
jego obecności, oddzielony od niego tylko
mąki i śruty pieczonych na rozgrzanych płytach
strumieniem, usiłował zgwałcić nowo
kamiennych w popiele; zapewne Egipcjanie
poślubioną żonę bohatera, Dejanirę.
pierwsi nauczyli się świadomie podnosić
Centaury ciągnące wóz Dionizosa — dio-
gąbczastość i pulch-ność chleba przez
nizyjskie pijaństwo i rozpusta.
wzbudzanie fermentacji.
Centaur w chrzęść. — niemoralność, cu-
Chleb powszedni — codzienne, zwykłe,
dzołóstwo; herezja, diabeł.
niezbędne pożywienie, podstawa utrzymania
Centaury — przemoc, tyrania. W siódmym
człowieka, „zjadacza chleba"; przen. rzecz
kręgu piekła centaury strzegą potępieńców,
codzienna, zwykła, pospolita. „Przed-niejsze
którzy używali przemocy wobec bliźnich:
potrzeby życia ludzkiego: woda, chleb, odzienie
„Tysiąc ich łuki nad fosą napina i godzi w
i dom" (Eklezjastyk 29,28). „Chleba naszego
duszę, co się z krwi wychynie" (Boska
powszedniego daj nam dzisiaj" (Ew. wg Mat.
Komedia, Piekło 12, 73—4 Dantego. Ił. E.
6,12). Panem et cir-censes łac. 'chleba i igrzysk'
Porębowicza).
— w tym, już dawniej znanym haśle, streszcza
Centaury — nieposkromiona żądza. „Od
Juwe-nal (10,81) żądania ludu rz. (czasów ce-
góry są to kobiety, lecz w dół od pasa —
sarskich). który przecież niegdyś współrządził
chutliwe centaury" (Król Lear 4.6 Szekspira, tł.
państwem. ..Dla chleba, panie, dla chleba!"
J. Paszkowskiego). W mit. gr. Eros. bóg
(Dla chleba 9 Michała Bałuckiego).
miłości, używa centaurów jako wierzchowców.
Pożywać chleb w pocie oblicza swego —
Moralny centaur — małżeństwo, mężczyzna i
zaspokajać swe potrzeby kosztem wielkiego
kobieta. ,,Mieszkaniec Wschodu (...) czemuż
trudu, ciężkiej pracy; wg Gen. (3.19).
nie wiąże, jak giaury, dwojga dusz w stadła —
Chleb boleści — w Biblii — pożywienie
w moralne centaury?" (Don Juan 5.158 Byrona.
zdobyte znojną pracą (Psalm 126 2).
tł. E. Porębowicza).
„Laska chleba" podpiera siły człowieka.
Centaur — dzika mądrość. „Jest serca kraj
„(Mówi Pan:) Wypuszczę na nich złe strzały
(...) gdzie Centaur dzikiej naucza mądrości"
głodu (...) a połamię u was laskę chleba"
(Jest serca kraj... l—2 Tadeusza Micińskiego).
(Ezechiel 5.16).
Centaur — jeździec z. koniem. „Sobieski to
Sytość chleba — jedna z nieprawości
niemal centaur, tak bardzo wyobrażamy go
Sodomy. „Taka była nieprawość Sodomy (...):
sobie zrośniętego z koniem, żołnierz, rycerz,
pycha, sytość chleba, dostatek i próżnowanie jej
kawalerzysta" (Marysienka Sobieska T. Boya-
i córek jej, a ręki nędzarzowi i ubogiemu nie
Żeleńskiego).
podawały" (Ezechiel 16,49).
 Chleb ofiarny, pokładny, chleb oblicza, chleb
życia: typowa ofiara składana bóstwu w wielu
religiach staroz. Bliskiego Wschodu i w
Egipcie. U Żydów chleb niekwa-szony, przaśny.
w Święto Przaśników (Ex. 12,15). „(I rzekł
Pan:) Upieczesz 12 białych chlebów i położysz
przed Panem na stole szczerozłotym (...) aby był
chleb na pamiątkę obiaty Pańskiej" (Lev. 24, 5
—7). Pierwszy bochenek nowego zbioru ofiaro-
wywano Demeter; na pogrzebach — bogom
Śmierci, duszy zmarłego, w Egipcie — bogu
Słońca.
Chleb niebieski, chleb Nieba, chleb aniołów,
mocarzów — manna, którą Izrael-czycy jedli na
pustyni przez czterdzieści lat. ..Żądali (...) i
chlebem niebieskim nasycił ich (Pan)" {Psalm
104 40).
Spożywanie chleba-ciała bóstwa, np. bóstwa
zboża, urodzaju; mityczny pokarm
zapewniający uczestnictwo w potędze bóstwa;
w okresie dorocznej śmierci bóstw wegetacji,
jak babilońsko-asyryjskiego Tam-muza a.
frygijskiego Attisa. nie wolno było mleć zboża,
aby nie szarpać ciała boga.
Chleb Pański, (ze) stołu Pańskiego, chleb
aniołów, niebieski, mistyczny, łamanie chleba
— w Kościele rz.-kat. eucharystia, komunia,
sakrament ciała (i krwi) Chrystusa obecnego w
postaci chleba (i wina). Jezus: „Jam jest chleb
życia" (Ew. wg Jana 6,35).
Rozmnożenie chleba w Biblii — Ew. wg
Mat. 14,13: 15.32.
Chleb żywota i zrozumienia — w Biblii —
mądrość, ..(Mądrość) jak czcigodna matka (...)
nakarmi go chlebem żywota i zrozumienia"
(Eklezjastyk 15.2—3).
Chleb utrapienia, płaczu — w Biblii —
zgryzota, troska, zmartwienie. ..Wsadźcie tego
męża do ciemnicy, a żywcie go chlebem
utrapienia i wodą ucisku" (3. Ks. Król.
22.27). ..Dokądże (...) będziesz, nas karmić
chlebem płaczu?" (Psalm 79 6).
Chleb kryjemy, pokątny. pokątnie jedzony —
w Biblii — przyjemność zakazana. ..Pani
Głupota rzekła do głupiego:
"Wody kradzione słodsze są. a chleb kry-jomy
smaczniejszy"" (Ks. Przypowieści 9.H).
Chleb bezeceństwa, bezbożności — w Biblii
— pokarm, przen. sposób życia, zachowania się
niegodziwców. ..Jedzą chleb bezbożności i
wino nieprawości piją" (Ks. Przypowieści
4.17).
Chleb lenistwa — w Biblii — pożywienie nic
zapracowane. „(Dzielna kobieta) czuwa nad
biegiem spraw domowych i nie jada chleba
lenistwa" (Ks. Przypowieści 31,27).
Chleb kłamstwa — w Biblii — kłamstwo.
fałsz. ,,Słodki jest człowiekowi chleb kłamstwa,
a potem napełnią się piaskiem usta jego" (Ks.
Przypowieści 20,17).
Chleb i wino — w Biblii — błogosławieństwo,
gościnność, „Melchizedech, król Salemu,
wyniósłszy chleb i wino, bo był kapłanem Boga,
błogosławił Abramowi" (Gen. 14,18—19); ofiara
dla duszy zmarłego, stypa, chleb żałobny; zob.
wyżej Chleb Pański.
Chleb — w Biblii — pieniądze, inwestycje.
„Rzucaj chleb swój na wody płynące, bo po
długim czasie znajdziesz go" (Eklezjastes 11,1);
rzucaj ziarna ryżu na wody wezbranego Nilu, a
ziarno wzejdzie we właściwym czasie; wkładaj
kapitał w długofalowe. ryzykowne
przedsięwzięcia, a zyskasz. na tym; wspieraj
ubogich, a ofiara zwróci ci się stokrotnie.
Łamanie chleba — staroz. rytuał pogrzebowy:
ofiara składana bogom podziemnym w imieniu
zmarłego; łamanie się chlebem z kimś — symbol
zażyłości, przyjaźni, gościnności.
Chleb i sól — w starożytności na Wschodzie
jedzono chleb z solą przy ślubowaniu a.
przysiędze. Słowiański emblemat gościnności:
witać chlebem i solą.
Chleb atrybutem Abdiasza (rządcy domu
Achabowego), który ukrył stu proroków w
jaskiniach przed gniewem Jezabel i żywił ich
chlebem i wodą (3. Ks. Król. 18.4). Bochenek
chleba bywa atrybutem św. Dominika: trzy małe
bochenki — św. Marii Egipcjanki; z wężem
wysuwającym się z bochenka — św. Benedykta;
przynoszony przez psa — atrybut św. 'Rocha;
przynoszony przez dziecko — atrybut św. Fe-
liksa kapucyna. Bochenek chleba przynosiły
ptaki świętym — Antoniemu, Benedyktowi,
Pawłowi pustelnikowi, św. Ka-syldzie. Bóg
zmienił bochenki chleba w róże, aby ukryć przed
mężem św. Elżbiety z Turyngii jej kłamstwo,
gdy wbrew jego zakazowi niosła w zawiniątku
chleb ubogim.
Gorzki chleb wygnania (jeść w strapieniu)
(Ryszard II 3,1 Szekspira, tł. St. Koź-miana).
 Swi,ęty chleb. Chleba, jako podstawowego
daru bóstwa, w krajach rolniczych nie wyrzuca
się, a upuszczony podnosi się z ziemi i całuje.
Przysłowie: Kto chleb ciska, to go po śmierci
będzie zbierał. ,,Kruszynę chleba podnoszą z
ziemi przez uszanowanie dla darów Nieba"
(Moja piosenka (II) Do kraju tego... l—3
Norwida). Spleśniały chleb przykładano na rany,
co działało gojąco; bochenek przed
przekrojeniem całuje się lub kreśli na nim znak
krzyża dla odstraszenia demonów.
Chleb żałobny, żałosny — uczta pogrze-
bowa, stypa, konsolacja.
Chleb zimowy, hiberna — w dawnej Polsce
żywność dla wojska na leżach zimowych.
Chleb dobrze zasłużonych, lać. panis bene
merentium — majątki ziemskie, starostwa itd.
nadawane w dawnej Rzplitej za zasługi
publiczne.
Chleb rycerski, żołnierski, dworski itp. —
dawn. zawód rycerza, żołnierza, dworzanina itd.
Ma chleb w ręku — zdobył zawód. fach.
Chleb łaskawy, gotowy — dawn. utrzymanie
z czyjejś łaski, bez pracy, życie na czyjś koszt.
Chleb i woda — pożywienie więźnia (przy
zaostrzonym rygorze).
Chleb biedoty, ubogich — żytni razowiec.
„Co tu tak pachnie? — Gdzie? A, to ten chleb!
to czarny chleb... fen raffolle... już dawno nie
jadłam" (Panna Maliczew-ska 1,5 Gabrieli
Zapolskiej).
Lekki chleb — łatwy sposób zarobkowania
(naiwnie: o prostytucji); życie na czyjś koszt.
Biały chleb — kobieta. Białym chlebem się
bawić — uprawiać flirty z kobietami.
nawiązywać romanse, wdawać się w miłostki,
amory, być kobieciarzem.
Zjadacz chleba — człowiek przeciętny,
przyziemny, bez ideałów, bez wyższych aspi-
racji. „Nie samym chlebem człowiek żyje, ale
słowem z ust Pana" (Deut. 8,3). „Ta siła fatalna,
co mi żywemu na nic ... tylko czoło zdobi; lecz
po śmierci was będzie gniotła niewidzialna, aż
was, zjadacze chleba, w aniołów przerobi"
(Testament mój 37—40 Słowackiego).
Chleb — kłopot. Dać sobie (a. komuś) chleba
— narobić sobie (a. komuś) ambarasu, biedy,
kłopotu.
Chleb — wielki mówca (przysłowie).
Kromka chleba — emblemat rzeczy o zni-
komej wartości.
Płynny chleb — piwo (Kar! Julius We-ber,
1767—1832). Piekarnictwo i piwowar-stwo
łączyły się z sobą ściśle we wczesnych
cywilizacjach, tyle, że surowcem do produkcji
piwa był raczej jęczmień, a chleba — pszenica.
W marzeniu sennym: (razowy, czerstwy)
zmęczenie, kłopoty: (biały, świeży) powo-
dzenie, pieniądze.
CHMURA (Obłok)
Chmura symbolizuje Opatrzność, epifanię,
świętość; tajemnicę; niebo; deszcz; prawdę;
piękno; mądrość: niewiedzę, nieświadomość,
ułudę; przemijanie; łagodność, łaskawość;
posępność, zmartwienie; niełaskę, gniew;
zdradę; groźbę; wojnę, armię; marsz; postój;
stado, tłumy.
.,Obłok ciemny i oświetlający noc", po-
stawiony przez anioła, ciemny od strony
Egipcjan, jasny od strony Izraelitów, tarcza
obronna przed pościgiem wojsk egipskich (Ex.
14, 19—20).
Obłok (słup obłoku) przewodnikiem w marszu
i na postoju (Ex. 40,34—6).
Obłok — chwała Pańska. „Wielmożno-ścią
jego obłoki przebiegają" (Ex. 40, 32—3, Deut.
33, 26).
Obłok — miejsce epifanii i apoteozy. Mówi
Pan do Mojżesza: ..W obłoku ukazywać się będę
nad wyrocznicą" (Lev. 16.2). Mówi Salomon:
„Pan rzekł, że miał mieszkać we mgle" (3. Ks.
Król. S, 12). „Czynisz obłoki wozem Twoim"
(Psalm 103 3), stąd emblemat Opatrzności,
łaskawości, mądrości, świętości, obrony przed
palącymi promieniami Słońca.
..Dzień obłoku" (Ezechiel 30. 3). ..dzień
obłoku i chmury" (34. 12) — dzień Pański, dzień
sądu.
Obłok — fundament stolicy mądrości. „Ja
(mądrość) mieszkałam na wysokości, a stolica
moja na słupie obłoku" (Eklezja-styk 24, 7).
Burzliwa chmura — Bóg pragnie przerazić i
zmusić do posłuszeństwa niesforny lud. „A oto
poczęły być słyszane gromy i łyskać się
błyskawice, i obłok bardzo gęsty okrywać górę
(...). I zląkł się lud" (Ex. 19, 16). Sceptyczne
przysłowie: Z wielkiej chmury mały deszcz.
 Chmura deszczowa — piękno, mądrość,
owocowanie. „Bóg więzi wody w obłokach
swoich, aby razem nie spadły na dół"
{Hiob 26, 8).
„Obłok i wiatr bez deszczu — mąż wy-
chwalający się darem, którego nie dał" (Ks.
Przypowieści 25, 14).
Obłok — łaska królewska. „Łaska króla jest jak
obłok z deszczem wiosennym" (Ks. Przypowieści
16, 15).
Chmura, obłok — przemijanie. „Jak niszczeje
obłok i przemija, tak ten, który zstąpi do otchłani,
nie wyjdzie" (Hiob 7,9). „I cóż, że przemija? Od
tego chwila, by minęła (...) jak chmur znikome
arcydzieła" (Chwila 1—4 Leopolda Staffa).
Chmury — ,,górne wody" Posejdona związane
z płodnością i urodzajem, przynoszące zbawczy
deszcz.
Chmury — wojna. „Okrutna chmura wojny"
(Ody istmijskie 7, 27 Pindara).
Chmura — tłum, mnóstwo. „I my, mając
wokół siebie tak wielką chmurę świadków (...)
biegnijmy" (List do Żydów 12, l).
Chmury, podobnie jak mgła, są emblematem
rzeczy nieokreślonych, stapiania się powietrza i
wody, zaciemnionych, zamazanych kształtów i
zarysów, zmiennych zjawisk i pozorów
osłaniających niezmienność prawd wyższych,
wspomnieniem Chaosu poprzedzającego istnienie
Ziemi.
Chmury — symbole ekstrawaganckich i
niespoistych spekulacji filozoficznych, jedyne
bóstwa Sokratesa w komedii Arysto-fanesa
Chmury (423 p.n.e.).
Chmurokukułkowo, gr. nephelokokkygia,
powietrzne państwo ptaków w komedii Ary-
stofanesa Ptaki (414 p.n.e.), symbol nie-
realistycznych marzeń politycznych, satyra na
katastrofalną wyprawę wojenną Aten na Sycylię.
Pod chmurą, w chmurze — niewidzialny dla
postronnych. Atena otacza obłokiem Odyseusza,
aby mógł niepostrzeżony wejść do miasta i do
pałacu Alkinoosa (Odyseja 7, 39 Homera); w
Kartaginie Wenus otacza Eneasza ciemną
chmurą, by nikt z tyryjczyków nie mógł go
dostrzec i zaszkodzić mu (Eneida l. 411
Wergiliu-
sza).
Podobłoczne góry — przyryte chmurami,
typowe siedziby bogów, jak np. w górach Idy w
Troadzie — Gargaron, gdzie Zeus i Hera
spoczywali w miłosnym uści
sku, osłonięci złotą chmurą (Iliada 15,153
Homera).
Obłoki w mitach — bydło niebieskie, stada
owiec, runo, aspekt bóstwa, okręty, rumaki,
dywan latający, wóz duchów, stada koni,
mułów, wielbłądów. ,,Chmurki (...) jako trzody
owiec na murawie śpiące, ówdzie (...) jak stada
cyranek" (Pan Tadeusz 12,846—8
Mickiewicza). „Ale chmurki oddalone, by
jagnięta pogubione" (Oo J. B. Zaleskiego 4—5
Norwida).
Obłoki — złudne zjawiska, omamy, sceny,
obrazy ruchome. Zob. Centaur (Iksjon). ..Czyś
nie widział nigdy chmury na niebie, która mogła
być centaurem lub lampartem, lub wilkiem, lub
bykiem?" (Chmury 346 Arystofanesa). „Te białe
chmurki, jak odmienne! Zrazu jak stada dzikich
gęsi lub łabędzi (...), ściskają się, grubieją, ro-
sną, nowe dziwy! Dostają krzywych karków,
rozpuszczają grzywy, wysuwają nóg rzędy i po
niebios sklepie przelatują jak tabun rumaków po
stepie" (Pan Tadeusz 3,643—9 Mickiewicza).
Chmury — niebo. ..Nie masz litości w
chmurach, które widzą całą głębokość mojego
cierpienia" (Romeo i Julia 3,5 Szekspira, tł. .1.
Paszkowskiego) — Julia do Matki.
Głową dotykać obłoków — unosić się pychą,
wbijać się w pychę. „Choć wstąpi aż do nieba
pycha jego, a głowa jego dotykać będzie
obłoków, jak gnój na końcu zginie" (Hiob 20, 6
—7).
Całować chmury — być wyniosłym, wielkim.
potężnym. „Cloud-kissing //łon" ang. 'Ilion
całujący chmury" (Lukrecja 1370 Szekspira).
Wynosić pod obłoki — wychwalać, piać
peany na czyjąś cześć, sławić.
Chmura — zdrada, zdrajca. ..Mówię więc,
żeś podłym zdrajcą. By nim być, zbyt jesteś
wysoko zrodzeń, by żyć — zbyt nikczemny,
gdyż im piękniejsze, szklistsze niebios łono,
tym brzydsze chmury" (Ryszard [I 1,1
Szekspira, tł. S. Koźmiana).
Chmura — płaszcz ukrywający Słońce.
„Jako promień słońca się przebija przez
najciemniejsze chmury, tak szlachetność
przez, najciemniejszą przebija się szatę"
(Ugłaskanie sekulnicy 4, 3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
W obłokach, łac. m nubibus — mgliście,
niepewnie, problematycznie.
 Chmura — córka ziemi i wody; ,,/ am the
daughter of earth and water" ang. 'jestem córką
ziemi i wody' (Chmura 6 P. B. Shelleya).
Obłoki — żeglarze powietrzni. ..Eilende
WotkenI Segler der Lufie!" nm. 'Pędzące
chmury! żeglarze powietrzni!' (Maria
Stuart 3, l Fr. Schillera).
Obłoki — prawda. ..Kłamstwem jest czło-
wiek (...) — prawdą są obłoki czyste"
(Kłamstwem jest człowiek... l—4 Władysława
Orkana).
Obłok w spodniach — człowiek nad wyraz
dyskretny, taktowny, potulny. ..Chcesz— bez
zarzutu cichy będę. jeśli tr/cba! Nie
mężczyzna, ale obłok w spodniach!" (Obłok w
spodniach; Prolog Włodzimierza Maja-
kowskiego, tł. Juliana Tuwima).
Chmury gromadzące się nad kimś, nad
czymś — groźba, niebezpieczeństwo.
Chmury — kłopoty, zmartwienia. Przy-
słowie ang.: Rzadko mija dzień bez chmury.
Chmurny — zachmurzony; groźny, budzący
niepokój; górny, wzniosły.
Chmura na czole — wyraz' gniewu, za-
sępienia, smutku, przygnębienia. „A smutku
chmura w krąg, na kształt wieńca, na czole
wije się zbladłym" (Chmura na czole 7—8
Romana Zmorskiego),
Bujać w obłokach, galopować po obłokach
— oddawać się marzeniom.
Strącić z obłoków, spaść z. obłoków — ze
sfery marzeń i rojeń.
Biały obłok — powodzenie.
W marzeniu sennym: sprzeczka.
CHRZĄSZCZ
Chrząszcz symbolizuje Słońce, ogień; noc.
mrok; śmierć; zmartwychwstanie, nieśmier-
telność; płodność; dwupłciowość; konflikt
wewnętrzny, związek przeciwstawnych sił:
rycerza; wierność; małość, skromność.
Chrząszcze to najliczniejszy rząd owadów
zawierający ok. 40% znanych gatunków, m.in.
ryjkowce. korniki, chrabąszcze. świetliki,
biedronki, żuki; wśród setek tysięcy gatunków
chrząszczy znajdują się największe i
najokazalsze owady, niektóre z nich o
błyszczących, metalicznych, barwnych
pokrywach, efektownych wzorach i osobliwych
kształtach. Większość ma dwie pary skrzydeł:
przednie, zrogowaciałe pokry
wy ochronne, osłaniają błoniaste skrzydła tylne
(używane do lotu) i odwłok.
Skarabeusz, poświętnik w staroż. Egipcie —
nieśmiertelność, zmartwychwstanie, bo nie tonie
w powodzi nilowej, bo karmi się tym, co
przemijające, co znajduje się w rozkładzie,
przyczynia się więc do odrodzenia świata pod
względem fizycznym i moralnym. Poświętnik
czczony (Scarabaeus sacer). święty żuk żywiący
się nawozem, formuje z niego kulę (spiżarnię dla
osobników dorosłych i larw, bo samice składają
w nią jaja) i toczy ją tyłem ze wschodu na
zachód w miejsce, gdzie chce ją zakopać; kula
stała się symbolem Słońca, a żuk — wschodu
Słońca, samoodrodzającego się Słońca (gdyż
uważano, że żuk rodzi się bez udziału samicy,
sam z siebie, jak Słońce co dzień), cyklu
słonecznego, rodzenia się, dnia i nocy, zasady
wiecznego powrotu. Poświęcony był bogu
wschodzącego Słońca, Chcpri, i Ptahowi.
Wyobrażany na amuletach i pieczęciach z
kamienia a. fajansu, opatrzonych pod spodem in-
skrypcjami, lub przedstawiany z rozpostartymi
skrzydłami na sercu mumii (jak w grobowcu
Tutanchamona) jako emblemat
zmartwychwstania, nieśmiertelności. Słońca;
amulet ten miał dobrze usposobić serce (tj.
sumienie), aby na sądzie zmarłych, przy wadze,
nie świadczyło przeciw nieboszczykowi.
Skarabeusz u staroż. Żydów — ciemność. cień.
mrok. gdyż toczy swą kulę na zachód, w krainę
ciemności.
Skarabeusz w tradycji chrześcijańskiej —
śmierć i zmartwychwstanie: kula nawozu to
świat, doczesność, zepsucie, z którego powstaje
chrząszcz-człowiek do nowego życia. Sw.
Ambroży nazywa Chrystusa Dobrym
Skarabeuszem.
Chrząszcz, w folklorze: zabity sprowadza
niepożądane ulewy; przelatujący przez pokój
wróży niespodziewane nowiny; chrobotanie
kołatka wróży śmierć w domu; postawienie na
nóżki przewróconego chrząszcza ma pomagać
człowiekowi na ból zębów; dusza osoby zmarłej
przybiera na krótko kształt chrząszcza, pszczoły
a. motyla: chrząszcze są wrogami orłów, które na
nie polują, a one, mszcząc się, wyrzucają orle
jaja z gniazd a. wysysają orlątkom krew.
Przysłowie: Biedny chrabąszcz orłowi dokuczy
(wg bajki Ezopa Krówka i orzeł).
 Biedronka — wschód Słońca; ogień. W
folklorze: przynosi szczęście, gdy siada na
człowieku, ale nieszczęście, gdy się ją próbuje
zatrzymać a. zabija: wolno ją co najwyżej
namawiać do odlotu, np. słowami:
„Biedroneczko. leć do nieba, przynieś mi
kawałek chleba!"
Chrząszcz — małość; człowiek mizerny,
drobny, chudy. ..Biedny chrabąszczyk nogą
rozdeptany cielesną mękę odczuwa tak samo jak
konający olbrzym" (Miarka za miarkę 3. l
Szekspira, tł. L. UIricha).
Chrząszcz — noc. „Na rozkaz bladej Hekate
nocny chrząszcz wybrzęczy chrapliwy nokturn"
{Makbet 3.2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Chrząszcz — żałobna Psyche. ..Nie daj
chrząszczowi (...) stać się twą żałobną Psyche"
(Oda do melancholii Johna Keatsa).
Chrabąszcz — opancerzony wojownik. ..Mój
ty rycerzu wąsaty w pancerzu!" (Do chrabąszcza
l—3 Kazimierza Brodzińskie-
go).
Chrząszcza komuś przez nos puszczać —
dokuczać komuś żartami.
Chrząszcz w heraldyce: doczesne zgryzoty;
skromność.
Skarabeusz, w astrologii rządzi znakiem
zodiaku Rak.
Chrząszcz w marzeniu sennym: osoba
śpiącego.
CIEŃ
Cień symbolizuje (pół)mrok. ciemność, po-
nurość; ukrycie, ustronie, schronienie, azyl;
marę senną, widmo, upiora; duszę, ducha;
nieproszonego towarzysza, szpiegowanie;
powietrznego, negatywnego sobowtóra, drugie
Ja. jin, portret, prymitywną stronę osobowości;
instynkt: fałsz: nierealność (świata). ulotność,
iluzoryczność, fantazję: widowisko, marzenie;
znikomość wiedzy ludzkiej. niewiedzę; nasze
życie, dobra życiowe: zwiastuna, prognostyk:
śmierć; obrońcę: oskarżyciela: opiekę; nadzieję;
miłość.
Cień — opieka, nadzieja, schronienie.
..Synowie człowieczy w cieniu skrzydeł Twoich
nadzieję mieć będą" (Psalm 35 8). ..(Pan) w
cieniu swej ręki mnie ukrył" (Izajasz 49. 2).
..Okryty cieniem królewskiej wielkości"
(Henryk IV cz. 2 4.2 Szekspira. tł. L. UIricha).
Cień na pustyni — ochrona przed żarem
słońca; sprawiedliwa władza. W kraju rządzonym
sprawiedliwie każdy z urzędników władcy będzie
Jak cień skały wysokiej na ziemi pustynnej"
(Izajasz 32, 2).
Cień — ponurość, ciemność; śmierć. ..Pójdę i
nie wrócę się, do ziemi ciemnej i okrytej mgłą
śmierci, ziemi nędzy i ciemności, kędy cień
śmierci jest" (Hiob 10. 21—2). Cień śmierci, łac.
umbra mortis (Psalm 22 4; 43, 20 itd.).
Cień wydłużony — zachód życia, zbliżająca
się śmierć. „Dni moje są jak cień wydłużony, a ja
uschtem jak siano" (Psalm 101 12).
Cień na ziemi — mijająca chwila; dni nasze.
„Dni nasze jak cień na ziemi" (/. Ks. Kronik 29,
15). „Dni moje jako cień mijają" (Kazania na
niedziele... 23 Piotra Skargi).
Cień w tradycyjnej kosmologii chin. — jeden
z. aspektów jin, żeńskiej, negatywnej zasady
(inne jej aspekty to: pasywność, głębiny, zimno,
wilgoć), przeciwieństwoyan^.
Chińskie cienie — rodzaj przedstawienia
kukiełkowego, w którym widzowie dostrzegają
tylko cienie poruszających się lalek na
przejrzystym ekranie.
Cień jako bezkrwisty i pozornie tylko
ożywiony kształt — nierealność doczesnego
świata (np. w buddyzmie). Przysłowie:
Ci, co w targ ze światem się udają, cień tylko
próżny chwytają.
Cień (u staroż. Greków i Rzymian) — postać,
jaką przybierają zmarli w Hade-sie a. na Polach
Elizejskich zwanych dlatego Krainą Cieni.
Królestwem Cieni.
Chwila bez. cienia — samo południc, pora
dnia, kiedy staroż. Grecy składali ofiary
zmarłym.
Cień — przeciwieństwo (istoty) rzeczy, ciała,
łac. umbra pro corpore. W bajce Ezo-pa Pies i
jego cień pies, który nosił w pysku kość,
ujrzawszy jej odbicie w strumieniu, chciał je
pochwycić; wtedy prawdziwa kość wypadła mu
z zębów i utonęła. Stracił więc rzecz dla jej
cienia (odbicia).
Spór o cień osła (łac. de asini umbra), o cień
od gruszy — o głupstwa, o niegodne uwagi
sprawy. W bajce Ezopa Osioł i jego cień,
podróżny na pustyni kryje się przed żarem
słońca w cieniu osła. co daje powód do sporu z
poganiaczem, który twierdzi, że wynajął tylko
osła, a nie jego cień. W czasie tej kłótni osioł
ucieka,
 a obaj spierający się muszą dokończyć podróży
na własnych nogach. Przysłowie: Procesować
się o cień od gruszy.
Cień cienia — odrobina, źdźbło, najmniejszy
ślad; nicość, marność (Agamem-non 839
Ajschylosa); ambicja. „Gildenstern:
"Istota bowiem ambicji nie jest niczym innym,
tylko snów cieniem"". Hamlei: "Same już sny
nie są czym innym, tylko cieniem*.
Rosenkrantz: "Zapewne, ambicja zaś w moich
oczach jest tak powietrznej i znikomej natury,
że można ją nazwać cieniem cienia"" (Hamlet
2,2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Sen cienia, zob. Człowiek. Cienie —
ludzie. ,,Wszyscyśmy tylko widmami,
bezcielesnymi cieniami" (Ajaks 125 Sofoklesa).
..Człowiek jest cieniem tylko, a jego życie —
snem" (Liście palmy 1,88 .1. G. Herdera).
,,Jestem cieniem — i ty też. Ja liczę się z
Czasem — a ty?" (napis na starym zegarze
słonecznym).
Cienie w jaskini Platona, zob. Jaskinia
(świat).
Cień — oskarżycielem, obrońcą. Na Sądzie
boskim cień. który nie opuszczał człowieka
przez całe życie, występować ma jako świadek
oskarżenia a. obrony.
Bać się swego cienia, łac. limere umbram
suam (Cicero) — lękać się bez powodu. być
nadmiernie trwożliwym. Przed wprowadzeniem
światła gazowego i elektrycznego cień odgrywał
znacznie większą rolę niż obecnie: przy świetle
łuczywa, świecy lub lampki oliwnej powstawały
na ścianach izby olbrzymie, ruchliwe cienie,
które frapowały i zapładniały wyobraźnię.
Cień samego siebie, cień dawnej wielkości,
wielkiego imienia — resztki, marne
pozostałości. Stal magni nominis umbra tac.
'(oto) stoi (już tylko jako) cień wielkiego
imienia' (Pharsalia 1.135 Lukana). o pobitym
Pompejuszu.
Cień w folklorze — siedlisko istoty życia i siły
człowieka, któremu można magicznie szkodzić
naruszając (np. przez przydeptanie) jego cień a.
szkodzić lub pomóc rzucając swój cień na
człowieka. ..Na ulicę wynosili chorych i kładli
na noszach i łożach, aby przynajmniej cień
przechodzącego Piotra mógł paść na którego z
nich, hy byli uzdrowieni" (Dzieje Ap. 5, 15).
Cień w tradycji chrzęść. — symbol Ducha Sw.
Iść krok w krok za kimś jak cień —
towarzyszyć komuś nieodstępnie, podążać,
postępować w trop za kimś, łac. velut umbra
seyui (Adagia 3.7 Erazma z Rotterdamu).
Być czyimś cieniem — być czyimś nie-
odstępnym towarzyszem; ulegać komuś, pod-
porządkowywać się. zdawać się na czyjąś wolę.
Cień w gł. księdze Kabały (Zohar) — dusza
opuszczająca ciało tuż przed śmiercią człowieka,
aby obwieścić ją w świecie duchów.
Cień — niewiedza. ..Nie jest jasnością, co nie
jest strumieniem niezmąconego blasku; jest
ciemnością i grzechem ciała albo jego cieniem"
(Roska Komedia. Raj 19. 64 i nast. Dantego).
Cień mężczyzny — kobieta; syn. „Syn
kobiety jest cieniem mężczyzny" (Henryk IV cz.
2 3,2. Szekspira).
Cień — obraz osoby powstały w wy-
obraźni. ,,Widzący tylko duch przez wyobraźni
czary twój cień postawił mi przed niewidome
oczy" (Sonet 27 9—K) Szekspira, wg tl. Adama
Pługa).
Cień — mara senna. „I jakże — mówię —
wzrok mam zaspokoić widzeniem twojej postaci
na jawie, jeśli w noc głuchą twój cień we śnie stoi
tak piękny oczom, że aż obcy prawie!" (Sonet 439
—12 Szekspira, tł. Juliusza Żuławskiego).
Cień — dusza i siły żywotne. W wielu
legendach ludzie, którzy sprzedali duszę diabłu,
tracą swój cień. W opowieści Adal-berta von
Chamisso (1813) Pctcr Schicmihl sprzedaje swój
cień, który może polem odkupić tylko przez
oddanie dusz\ diabłu.
Cień — dusza zmarłego, duch. widmo. upiór.
Makbet do ducha Bańka: „Prec/. okropny cieniu!
Zwodnicza maro. precz'" (Makbet 3,4 Szekspira,
tl. J. Paszkowskiego). ,,Czemu, Cieniu,
odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz." (Bema
pamięci żałobny rapsod I l Norwida). ..Cień się
chwieje. poróżniony z mogiłą" (Za grobem 26 B.
I.e-śmiana).
Cień — prymitywna, instynktowna strona
osobowości, do której człowiek niechętnie się
przyznaje a. o której nic chce wiedzieć, „drugie
ja", niekiedy biorące górę, gorsza, mniej
chwalebna, niedojrzała. infantylna strona
osobowości. ..Spić się! Pleść duby! Zżymać się!
Kląć' .Umączyć!
Szermować gębą z własnym cieniem!" (Otel-
lo 2,3 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego).
Cień — ustronie. „Idźmy poszukać ustron-
nego cienia" (Makbet 4,3. Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Cienie — widowisko, przedstawienie,
teatr. ,,Najlepsze z tego rodzaju przedsta-
wień ;o tylko cienie, a najgorsze nie są gorsze,
jeśli wyobraźnia je uszlachetni" (Sen nocy
letniej 5,1 Szekspira).
Cień — portret (jo.<o przeciwieństwo real-
nej osoby). „Cień twój od dawna w mojej już
był mocy, twój bowiem portret w mej galerii
wisi: los cienia teraz podzieli istota. W kajdany
ujmę nogi twe i ręce" (Henryk VI cz. l 2,3
Szekspira, tł. L. Ulri-cha).
Wędrujący cień — życic. „Życie jest tylko
wędrującym cieniem" (Makbet 5,5).
„Cieniem są wszelkie dobra życia, cieniem
jego radości, cieniem słowa, życzenia, czyny;
tylko myśli są prawdziwe" (Sen życia Franza
Grillparzera).
Walka z cieniem — walka z pozorowanym
(jak w treningu pięściarskim) a. wy-
imaginowanym przeciwnikiem. ,,Gotów do
szermierk. z własnym cieniem" (Kupiec
wenecki 1,2 Szekspira).
Cień — miłość. ..Miłość jak cień ucieka (...)
gdy ją ścigasz, gdy uciekasz., goni" (Wesołe
kumoszki z Wmdsoru 2,2 Szekspira, tł. L.
UIricha).
Król cieni — Oberon. ..Wierz, królu
cieniów, wier/ mi, żem się zmylił" (Sen nocy
letniej 3,2, Szekspira, tł. S. Koźmia-na).
Cień Nieba — Ziemia. ..Cóż jeśli Ziemia
jest tylko cieniem Nieba?" (Raj utracony 5,
574 Miliona).
Cień — zapowiedź, zwiastun. ..Nadcho-
dzące wydarzenia rzucają naprzód swe cienie",
ang. And coming events cast their shadows
before (Lochiel's Warning Thoma-sa
Campbella, 1812).
Zbuntowany Cień uczonego w bajce
Andersena Cień opuszcza swego pana. do-
chodzi do majątku i zaszczytów, sprowadza
uczonego do roli swego cienia, a na koniec
każe go zabić, aby nie wyszło na jaw, kto kim
jest naprawdę.
Cień śmierci — życie. „Noc, cień światła. i
Życie, cień śmierci" (Atalanta w Ka-lidonie,
Chorus A. Ch. Swinburne'a).
„Żyjący w cieniu", nm. Die im Schatten
leben — górnicy. (Tytuł tragedii górniczej
Emila Rosenowa, 1871—1904).
Chodzić, wyglądać jak cień — być bladym,
wycieńczonym.
Cienie pod oczami — sińce, ciemne plamy.
Cień rzucać na kogoś, na czyjś charakter, na
coś — rzucać podejrzenie, szkodzić dobremu
imieniu, uwłaczać komuś, czemuś.
Cień — ulotność, nietrwałość, nierealność,
zmienność.
Cień z kogoś pozostał — ktoś zmarniał,
wychudł, zmizerniał.
Łapać (chwytać) cień — czynić rzecz
bezużyteczną, daremną.
Nie ma w tym cienia prawdy, nie ma w tym
cienia złości — ani trochę, ani odrobiny.
Przeskoczyć przez swój cień. nm. uber
seinen Schatten springen — dokonać rzeczy
niemożliwej.
Światła i cienie — jasne i ciemne, dobre i złe
strony czegoś.
Trzymać się w cieniu — na uboczu, nie na
widoku.
Usuwać się w cień. schodzić w cień — na
dalszy plan.
Walczyć /, własnym cieniem — zwalczać
urojonego wroga: borykać się z przy-
widzeniami; nadaremnie się wysilać a. pod-
CIERŃ (Kolec, Oset, Oścień, Żądło)
Cierń symbolizuje życie, trud, trudność;
surowość, ascetyzm, wstrzemięźliwość:
skromność, pokorę, drogę do zbawienia:
cnotę, dziewictwo; szczerość; wyrzeczenie;
korzyść osobistą, materializm; odrzucenie;
przeszkody; przewinienie, przestępstwo, zło,
chwast, niegodziwców, grzechy, niepokój;
skruchę; karę za grzechy; smutek, utrapienie,
utratę, przykrość; sen, zimę; ból, cierpienie,
mękę. śmierć, potępienie wieczne;
najazd wroga; schronienie zbiega; zob. Róża.
Kolec symbolizuje oś Wszechświata, promień
koła zodiaku, promień koła życia;
niebezpieczeństwo, groźbę, obronę; fallusa;
tworzenie; umartwianie się; trudny charakter,
zgryźliwy dowcip, jadowitą satyrę; zob. Jeż,
Róg, Skorpion.
Ciernie i osty — przeciwieństwo błogo-
sławionych fig i winogron; ziemski mozół,
męka; kara za grzech pierworodny. „Cier
nie i osty rodzić ci będzie ziemia i żywić się
będziesz zielem polnym" (Gen. 3,18). „Po
owocach ich poznacie je. Czyż zbierają
winogrona z cierni albo z ostu figi?" (Ew. wg
Mat. 7, 16; Ew. wg Łuk. 6, 44). Przysłowie:
Bardzo lubi tańczyć, kto tańczy wśród cierni.
Krzew ciernisty — schronienie Wielkiej
Bogini, Matki Bogów, egip. bogini polowania
i miasta Sais, Neith; atrybut asyryjskiego boga
Aszura; u Żydów — ciernisty krzak gorejący,
w którym ukryty Jahwe przemówił po raz
pierwszy do Mojżesza (Ex. 3, 2), krzak, który
gorzał, ale nie zgorzał, symbol uzdrawiającej
siły ognia duchowego, w sztuce chrzęść,
symbol nienaruszonej dziewiczości
Najświętszej Marii Panny.
Cierń w oku, w nodze, w boku — rzecz
zbędna, dokuczliwa, bolesna, złe warunki,
gość-pasożyt, umartwienie (ciała). ..Jeśli nie
wytracicie mieszkańców tego kraju, będą wam
jak ciernie w oczach i kolce w bokach
waszych" (Num. 33,55).
Ciernie — przestępcy. „A wszyscy prze-
stępcy będą wyrwani jako ciernie, których nie
biorą rękami" (2. Ks. Król. 23,6).
Cierń — przeciwieństwo zboża, pożytku;
chwast polny. „Zamiast pszenicy niech mi się
rodzi oset, a miast jęczmienia ciernie" (Hiob
31,40).
Cierń — mądrość, przypowieść, złota
myśl. ,,Cierń w ręku pijanego to tak. jak
przypowieść w ustach głupców" (Ks. Przy-
powieści 25,9); pijany rani się cierniem. ' a
mądre słowa głupcowi tylko szkodzą.
Ciernie — paliwo, opał; trzask płonącego
chrustu — śmiech głupca (Eklezjastes 7,7).
Ciernie — zniszczenie kraju przez najazd
wroga. „(Po najeździe asyryjskim) każde
miejsce, na którym było tysiąc winnych
szczepów (...) obróci się w ciernie i tamie"
(Izajasz 7,23). ,,I wzejdą w domach jego
ciernie i pokrzywy, i oset po murach jego; i
będzie legowiskiem smoków i pastwiskiem
strusiów" (jw. 34, 13).
Cierń — bariera, przeszkoda. ,,Zagrodzę
drogę twoją cierniem i zagrodzę ją murem"
(Ozeasz 2,6).
Ciernie, osty — źli, niegodziwi ludzie.
,,Prawego nie ma między ludźmi, wszyscy na
krew czyhają, mąż brata swego na śmierć
łowi. (...) Kto najlepszy między nimi
jest jak oset, a kto prawy jak ciernie z pto-tu"
(Micheasz 7,2—4).
Krzak cierniowy — skromność, pokora.
przeciwieństwo dumnej jodły, którą drwal
zrąbie (Bajka 140 Ezopa).
Ciernie — trudy, cierpienia, wyrzeczenia.
Per aspera ad astra tac. 'przez ciernie do
gwiazd'; przez trudy, cierpienia do sukcesu.
Korona cierniowa zob. Korona.
Trzy kolce — gwoździe Ukrzyżowania.
Cierń — droga do zbawienia. ,,(Abraham,
który miał złożyć w ofierze Izaaka, swego
pierworodnego) ujrzał za sobą barana, który
uwiązł za rogi w cierniu" (Gen. 22,13). W
ikonografii chrzęść, baranka bożego
wyobrażano sobie często między cierniami i
winogronami.
Cierń — materializm, dławienie duchowych
dążeń. „Inne (ziarna) padły między ciernie, a
ciernie wyrosły i zadusiły je" (Ew. wg Mat.,
Przypowieść o siewcy 13,7).
Oścień (widełki do kłucia ryb przy połowie;
dawn. bodziec do pędzenia bydła) —
nieubłagana, nieunikniona konieczność.
„Trudno jest tobie przeciw ościeniowi wierz-
gać" (Dzieje Ap. 9, 5) — bić głową o ścianę.
Bodziec ciała, cierń wbity — przykra,
przewlekła choroba; pokusa cielesna służąca
szatanowi za narzędzie. „Bym się więc z
nadzwyczajności objawień zbytnio nic
wynosił, wbity został cierń w ciało moje.
jakby posłaniec szatana, by mnie policzkował"
(2. Lisi do Kor. 12. 7).
Gałązka cierniowa opleciona wokół czaszki
ludzkiej (w dawn. ikonografii chrzęść.) —
potępienie wieczne.
Kolec — sen, zima. W mitach i bajkach
ukłucie czarodziejskim kolcem powoduje
długi sen — zimowy, wieloletni, np. u Śpiącej
Królewny a. u pięknej walkirii Bryn-hildy,
którą Odyn uśpił ukłuciem ciernia:
królewnę budzi piękny książę, a Brynhil-dę —
Sigurd.
Kolce liści agawy — umartwianie się,
ofiara. Kapłani niektórych plemion indiań-
skich rozdzierali sobie skórę kolcami liści
agawy, aby krew płynącą z ran ofiarować
bogom.
Kwiat i kolce róży — teza i antyteza.
egzystencja i esencja, ekstaza i strach, przy-
jemność i ból. Zob. Róża (kolce).
Cierń — dziewictwo. „Lecz ziemsko
szczęśniej róży. co zerwana, niż tej. co
więdnąc na cierniu dziewiczym wzrasta i żyje. i
mrze w samotności" (Sen nocy letniej 1,1
Szekspira, tł. S. Koźmiana).
Cierń — wyrzuty sumienia, skrucha, żal.
„Pozostaw ją niebu i owym cierniom, które w
głębi łona występnych siedzą: zrobią one
swoje" (Hamlet l, 5 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego) — Duch do Hamleta o jego
matce.
Cierniowy, ciernisty — bolesny, trudny,
ciężki, mozolny, pełen cierpienia, przykrości.
Ciernista droga — trudna, przykra. ,,Ciernista
droga przez trud i wstręt wiodąca do jasnej
siedziby Sławy" (Adonais P. B. Shelleya).
Ciernie — życie. „O unieś mnie jak fale, jak
obłok, jak liść; spadam na ciernie życia;
Krwawię!" (Oda do Wiatru Zachodniego 53 P.
B. Shelleya).
Ciernie — schronienie zbiega, uciekiniera.
W ciernie, bracia! (uciekajcie! w nogi! kryć
się').
Róża między dwoma cierniami — piękna
kobieta między dwoma mężczyznami.
Gałąź krzewu ciernistego — zło, utrapienie.
surowość, przykrość.
Żądło, kolec — niebezpieczeństwo, groźba.
kąśliwy dowcip, zgryźliwa, jadowita. cięta
satyra. Pozbawić żądła — unieszkodliwić.
W marzenieniu sennym: (cierń, kolec:
wyciągnięty 'i ciała) powodzenie: (kłujący)
wyrzut, przykrość.
CYPRYS
Cyprys symbolizuje smutek, wieczną troskę.
śmierć, żałobę, rozpacz; odporność na zepsucie,
trwałość; nieśmiertelność, życie pośmiertne,
odrodzenie, zmartwychwstanie;
świętość; życie; fallusa, płodność; wierność;
nudę: pozory.
Trwałość, lekkość i aromat drewna cy-
prysowego dają się porównać z tymiż cechami
cedru, a często je przewyższają; dlatego
używano go do rzeźby kultowej, do budowy
statków, drzwi i ołtarzy świątyń. sarkofagów,
instrumentów muzycznych, na drzewca włóczni.
Tradycja twierdzi, że arka Noego była z drewna
cyprysu.
Cyprys — świętość: drzewo święte w wielu
krajach.
Cyprys — trwałość i wierność. Bóg mówi do
Izraela: ,,Jestem jak cyprys zielony, dzię
ki mnie wyrośnie twój owoc" (Ozeasz 14,
8). ,,Wszakże i cyprysy mają swe kaprysy" (Z
wysokich parnasów, pieśń, u Kol-berga nr 533).
Cyprys w święta Sukkot zob. Mirt. Cyprys w
mit. mezopotamskich, gr. i rz. łączy symbolikę
płodności z symboliką śmierci; jest atrybutem
Isztar, babilońsko--asyryjskiej bogini płodności
przyrody, obchodzącej żałobę po dorocznej
śmierci jej ukochanego Tammuza; Afrodyty po
ta-kiejże śmierci Adonisa; Kyparissosa, pięk-
nego młodzieńca z Keos (ukochanego przez
Apollina a. Zefira, a. Silvanusa), który przez
omyłkę zabił swego ulubionego jelenia i z
rozpaczy zmienił się w cyprys (gr. kypdrissos);
bóstw śmierci: Hadesa i Plutona; Silvanusa,
italskiego boga lasów (łac. silva 'las') i pól; Parek
i Furii; Heraklesa i Artemidy; Hermesa, który
odprowadzał zmarłych do Hadesu; Zeusa:
cyprysy rosły w świętym gaju Rei i przy
kreteńskiej jaskini, w której bóg się urodził;
również świątynię Zeusa w Nemei otoczono
gajem cyprysowym.
Cyprys — trwałość, niezniszczalność. Jako
drzewo wiecznie zielone, o drewnie nie
ulegającym zepsuciu, poświęcony był bóstwom
przyrody, jak np. Demeter (Ceres). ..Otoczeń
pustkowiem Cerery chram. zaś obok cyprysu,
wśród szarugi wydarzeń pieczą ojców chronień
przez czas długi" (Enei-da 1, 714—15
Wergiliusza, tł. T. Karyłow-skiego).
Cyprys — drzewo życia, nieśmiertelności. u
wielu ludów, z przyczyny swej długowieczności
(tac. cypressus semperviviens 'nieśmiertelny').
Cyprys — smutek, żałoba, gdyż drzewo
zrąbane nie odrasta. W Rzymie sadzone przed
drzwiami na znak żałoby w domu, poświęcone
Disowi. bogu świata podziemnego. Powszechnie
sadzone na cmentarzach. ,.A z drzew, co je dziś
sadzisz w swym ogródku, żadne do grobu ciebie
nie powiodą. chyba cyprysy jedne, drzewa smut-
ku" (Pieśni 2. 14, 22—4 Horacego, tł. J. Bir-
kenmajera). „A ty, cyprysie posępny, przyjacielu
okrzepłych zwłoków nieodstępny! Twa gałąź,
miła czułym sercom i smutkowi" (Ogrody 106 F.
Karpińskiego). „Smutek mój wyrósł jak cyprys
żałosny" (Cyprys l L. Staffa).
 Cyprys — rozstanie, pożegnanie. ,,Poznaj
gałąź cyprysową, to pamiątki rozstania (...). Jej
ręką ułamana gałąź cyprysowa zawsze mi
przypomina ostatnie »bądź zdrowa'.." (Dziady
cz. IV 213—14, 219—20 Mickiewicza).
Cyprys z nagietkiem — smutek i rozpacz (zwł. z
powodu nieszczęśliwej miłości).
Cyprys — siedziba duszy. „W czarnych
cyprysach dusze zamknięte" (Żmija 6, Walka 6,
Słowackiego).
Cyprys — aromat. Palono zwłoki zmarłych na
stosach drewna cyprysowego, aby jego woń
łagodziła przykry odór palącego się ciała.
Cyprys — piękne pozory. ,,Drzewo cy-
prysowe rodzi piękne liście, ale nie daje
owoców" (Euphues Johna Lyły; 1579 r.).
Cyprys — sztywna etykieta, nuda. „Czy
zachwalany cyprys, długi, cienki, chudy! Co
zdaje się być drzewem nie smutku, lecz nudy?
Mówią, że bardzo smutnie wygląda na grobie:
jest to jak lokaj Niemiec we dworskiej żałobie,
nie śmiejący rąk podnieść ani głowy skrzywić,
aby się w etykiecie niczym nie sprzeciwić" (Pan
Tadeusz 3, 588—593 Mickiewicza).
Cyprys jest emblematem fallusa z powodu
wydłużonego, stożkowatego kształtu; podobnie
jak obelisk.
Cyprys we wsch. i płd. Azji — radość,
wdzięk; w Chinach — zdrowie.
Trumna cyprysowa — zmartwychwstanie.
Skrzynia cyprysowa — ochrona przed
zepsuciem.
Cyprys Syjonu — emblemat Matki Boskiej.
CYRKIEL
Cyrkiel symbolizuje mądrość boską, potęgę
tworzenia; Wszechświat, ducha i materię, życie
i kształt; początek, koło, cyklicz-ność; nauki
ścisłe, pomiar, geometrię, astronomię.
architekturę, budownictwo; rozum, wiedzę,
pomysłowość, kalkulację, planowanie.
perspektywę, przezorność, porządek;
kierowanie, przewodzenie, właściwe prowa-
dzenie się, umiar, powściągliwość; spra-
wiedliwość, prawdę.
Cyrkiel w tradycji judeo-chrześc. — mądrość
boska; Bóg, który ..stworzył niebo i ziemię",
,,przedzielił światło od ciemności" i „wody,
które były pod sklepieniem
od tych, które Dyty nad sklepieniem (uen. 1,1—
8). W plastyce wyobrażano Boga z cyrklem w
ręku, mierzącego Ziemię. „On, co przyłożył
cyrkiel swój w granice świata (...) i na jego
scenie rozmieścił wszystkie jawy i tajnice"
(Boska Komedia, Raj 19, 40—42 Dantego, tł. E.
Porębowicza).
Cyrkiel — atrybut wielu abstrakcyjnych
uosobień, np. Uranii (muzy astronomii,
wyobrażanej w koronie z gwiazd, z globusem w
ręce); Geometrii; Sprawiedliwości (z wagą i
mieczem); Dojrzałości (jednego z „wieków"
człowieka); Melancholii (jednego z czterech
„humorów") przedstawianej z czaszką ludzką,
księgami i przyborami geometrycznymi;
Przezorności (z wężem i zwierciadłem).
Dwa ostrza cyrkla — życie i kształt;
duch i materia.
Cyrkiel — początek wszystkich rzeczy, przez
podobieństwo do początkowej litery alfabetu —
A.
Cyrkiel — koło kreślone przez ten przyrząd, z
całą właściwą sobie symboliką (zob. Koło);
cykliczność zjawisk we Wszechświecie;
Kosmos.
Cyrkiel, narzędzie inteligencji układającej
twórcze plany i projekty — potęga tworzenia;
mądrość, sprawiedliwość, umiar-(kowanie),
prawda; dynamizm konstrukcyjny.
Cyrkiel — pomiar, poczucie miary, prze-
zorność, prawdomówność. Atrybut Saturna:
cyrkiel, podobnie jak Saturn, mierzy czas, jest
kulawy, smutny i milczący, zatopiony w
rozmyślanich, poszukujący tego, co nie znane,
kamienia filozoficznego, Ary-stotelesowskiej
kwintesencji itd.
Cyrkiel — architektura, żeglarstwo. Sym-
boliczna postać wyobrażona z cyrklem w ręce
przedstawiała zwykle Architekta lub Żeglarza, w
epokach Odrodzenia i baroku ponadto Malarza
(posługującego się w swej sztuce geometrią i
perspektywą), a w epoce Oświecenia również
Wolnomularza (zob. niżej Cyrkiel w
wolnomularstwie).
Cyrkiel — nauki ścisłe, ścisłość mate-
matyczna. „Cyrkla, wagi i miary do martwych
użyj brył; mierz siły na zamiary, nie zamiar
podług sił" (Pieśń Filaretów 41—4
Mickiewicza).
Cyrkiel i węgielnica w tradycji europ. —
Niebo i Ziemia, męska i żeńska połówka
ezoterycznego Obojnaka, odpowiadające
Słońcu i Księżycowi; czas i przestrzeń; zręczny
rzemieślnik; Bóg Stwórca. W symbolice
hermetycznej połączenie koła (Niebios) z
kwadratem (Ziemia) = doskonałość.
Cyrkiel w wolnomularstwie — umiar,
ograniczenie pożądań; jedno z trzech Wielkich
Świateł; pozostałe to: Biblia jako prze-
wodniczka wiary i węgielnica (kątownik,
ekierka) rządząca działaniem. Rozwarty pod
kątem 90° (jak węgielnica) — równowaga sił
duchowych i fizycznych. Węgielnica na cyrklu
— opanowanie ducha przez materię.
Węgielnica i cyrkiel ułożone na krzyż —
równowaga ducha i materii. Cyrkiel na
węgielnicy — opanowanie materii przez ducha.
Cyrkiel — kalkulacja, zamiary, planowanie,
perspektywa. „Teraz, kiedy widzę, że mi może
długo na tej ziemi bazgrać wypadnie, to muszę
szerszym cyrklem roz-mierzyć, aby kiedyś
innej i nie piersiowej doznać konsumpcji..."
{List do matki z 7X1 1S34 Słowackiego).
CZAPLA
Czapla symbolizuje poranek; zapowiedź burzy;
płodność, narodziny, opiekę nad dziećmi;
długowieczność; dobry omen; odrodzenie;
dwoistość; czujność; ciekawość;
ostrożność; milczenie, skrytość; mądrość,
smutek, ból; pamięć, brak pamięci; chytrość.
spryt; wybredzanie; przymilanie się; tchó-
rzostwo; lenistwo, próżniactwo.
Czapla — poranek, narodziny, dobry omen.
Ptak, stojąc w wodzie a. na brzegu wody,
pierwszy pozdrawia Jutrzenkę;
stąd w staroż. Egipcie symbol świtu, narodzin i
(wraz z bocianem i ibisem) pomyślnej wróżby.
Czapla bąk — lenistwo, nieróbstwo. Staroż.
Grecy sądzili, że przez cały dzień ukrywające
się w trzcinach bąki są niewolnikami
przemienionymi w ptaki i uważali je za symbol
gnuśności i lenistwa.
Czapla — przepowiednia pogody, zwł.
deszczu i burzy (można jakoby odczytać tę
prognozę ze sposobu zachowania się ptaka);
dlatego poważana przez staroż. żeglarzy
śródziemnomorskich i przyporządkowana
Afrodycie jako opiekunce żeglugi morskiej.
Czapla — odrodzenie. Gdy Eneasz zniszczył
stolicę Rutulów, Ardeę, z jej popiołów powstały
ptaki zwane po łac. ardeae
'rodzaj czapli' (Metamorfozy 14, 567—580
Owidiusza).
Czapla — ból, smutek. Wg Pliniusza St.
(Historia naturalna 10,79) ptaki te cierpią
zarówno przy parzeniu się, jak i przy składaniu
jaj.
Głos czapli — pomyślna wróżba. „Zjawiła się
czapla, zesłana z prawej ich strony przez Pallas
Atenę. Nie mogli tej czapli dojrzeć, bo noc była
ciemna, ale jej krzyk usłyszeli. Znak ten ucieszył
Odyssa" (Iliada 10, 275—8 Homera, tl.
Kazimiery Je-żewskiej). Zwłaszcza biała czapla
była uważana za pomyślny prognostyk.
Czapla — pamięć i milczenie. W mit. skand.
Frigga, matka bogów, bogini małżeństwa i
rodziny, ozdobiona była na głowie czaplimi
piórami na znak, że wszystko pamięta i wszystko
przemilcza. W plastyce czaplę przedstawiano
nieraz z kamykiem w dziobie na znak milczenia.
Czapla w chrzęść, śrdw. — Chrystus.
Podobnie jak inne ptaki brodzące tępi węże,
które były symbolem grzechu i Szatana. Czaplę,
która wg Pliniusza St. miała ronić łzy z bólu,
uważano za atrybut Chrystusa na Górze Oliwnej.
Czapla siwa (popielata) — pokuta; z powodu
popielatej barwy upierzenia. Por. Popiół (w
chrzęść.).
Czapla — przymilanie się, prośba o zmi-
łowanie. Przysłowie: Umizga się (wdzięczy się)
jak czapla w kobieli. Kobiel — sta-ropol.
'kobiałka, koszyk wiklinowy'.
Czapla — dwoistość; rozdwojenie oso-
bowości; ptak ziemnowodny.
Czapla — długowieczność; uważano ją, jak
większość ptaków brodzących, za długo żyjącą.
Czapla — opiekun potomstwa, czuły rodzic,
przynoszący (w bajędach rodzicielskich) ludzkie
niemowlęta do domu, podobnie jak bocian.
Czapla — spryt, chytrość. Ptak umie łowić
ryby w mętnej wodzie.
Czapla — skrytość. Ptak chodzi powoli,
wysuwając nogi daleko naprzód, tak jakby się
skradał.
Czapla — mądrość, czujność, ciekawość.
Długi dziób czapli, który wszędzie wtyka,
uczynił ją emblematem ciekawości, poszu-
kiwania ukrytych mądrości. ,,Siadał przy ruczaju,
nieruchomy, schyliwszy głowę nad potokiem, jak
czapla wszystkie ryby chcą
ca pozrzeć okiem" (Pan Tadeusz 1, 136—8
Mickiewicza).
Czapla — ostrożność. Przysłowie: Ostrożny
jak czapla.
Czapla — wybredzanie. Przysłowie: Nie
chciała czapla płotek, a teraz je żaby.
Czapla — człowiek o długich i chudych
nogach.
Rzygać jak czapla — gwałtownie, obficie.
Czapla wypluwa z gardła rybki dla piskląt w
gnieździe z przedziwną celnością, nawet
przelatując o kilkanaście metrów nad gniazdem.
W heraldyce: ostrożność w niebezpie-
czeństwie; właściciel rybnych wód.
W marzeniu sennym: (po lewej stronie)
niepowodzenie, błąd w obliczeniach; (po
prawej) powodzenie.
CZARNY
Czarna barwa jest symbolem zła, niemo-
rainości, przesądów, strachu, ponurości, uporu,
zmartwienia, nienawiści, niebezpieczeństwa,
ohydy, oszustwu, tragedii, katastrofy,
zniszczenia, smutku; żyznego czar-noziemu (w
przeciwieństwie do brunatnej, rdzawej pustyni),
ziemi, bóstw ziemi i podziemia, nocy,
(czarnoskórych) erynii, ciemności. śmierci,
Zachodu (tj. śmierci), królestwa zmarłych,
potępienia. Pieklą, diabła. rozpaczy. Czarnej
Śmierci (dżumy), żałoby; zjawy, czarów.
Północy, deszczu; grzechu. błędu, zemsty;
adwentu, pokuty, Wielkiego Postu, Wielkiego
Piątku; nieznanego; niższości; stałości, absolutu,
nicości, niezmienności; mądrości; niewiedzy:
wieczności, tajemnicy; macicy, miłości: snu.
milczenia, bierności całkowitej; zob. leż Barwa;
Biały; Nić (czarna).
Czarność jako przcciwbarwa każdej innej
barwy łączy się z ,,ciemnościami, które były
nad głębokością" (Gen. 1,2), ł. pojęciem
substancji uniwersalnej, prachaoseni, nocą,
północą. ..Bóg ciemność nazwał Nocą" (Gen.
1,5). Grecy zwali noc euphróne 'poet. czas
odpoczynku i radości'. Rzymianie powiadali:
i'n nocie consiiium — noc przynosi radę.
Czarność nocy kończącej się świtaniem daje
nadzieję odrodzenia, poranku, wyjścia z jaskini
wtajemniczenia na światło dzienne.
Czarność — urodzajny czarnoziem. z któ-
rego wychodzi ziarno i z którego, według
Ewangelii, zmartwychwstać mają zmarli po-
chowani w grobach. Bogom chtonicznym,
podziemnym, składano ofiary z czarnych
zwierząt, również bogom głębin morskich (czarne
byki — Posejdonowi).
Czarny ubiór — strój diabła, czarnoksiężnika (a
później, dla tradycji, magika. prestidigitatora).
Czarna magia wywołuje zjawiska nadnaturalne
przy pomocy złych duchów (w przeciwieństwie
do białej). Szatan jest Księciem Ciemności.
Czarne msze odprawiane dawniej przez
satanistów, były to msze świętokradcze,
szydercze. Kot o czarnej sierści był towarzyszem
czarownicy (dziś, dla tradycji, stwarza nastrój w
pokoju wróżki). W Izraelu czarny strój wyrażał
pokutę i żałobę: oskarżeni musieli stawać przed
sądem w czarnym odzieniu, podobnie jak
błagalnicy i dłużnicy; barwy te) nie używano w
kulcie. W starożytnym Egipcie cz.arność była
barwą Zachodu, żółci, wątroby. Ozyrysa, Totha.
Czarność łączy się powszechnie ze zjawiskami
i cechami ujemnymi: czarna choroba —
melancholia, czarna bandera — piracka, czarna
giełda — nielegalny rynek, czarna owca — osoba
hańbiąca rodzinę lub społeczność, czarną
polewkę dawano dawniej na znak odmowy ręki
panny; czarne zamiary — złe, czarna dusza —
podła, czarny humor — makabryczny, fr. bele
noire 'dosl. czarne zwierzę' — osoba nie cierpiana
przez kogoś, czarne myśli — ponure itd.
Czarność — śmierć, „l wywiódł ich z
ciemności i z cienia śmierci" (Psalm 106 14).
..Nieprzyjaciel (...) wtrąca mnie w ciemności, jak
tych, którzy dawno umarli" (Psalm 142 3).
Czarność — żałoba. Scmicki zwyczaj czasów
antycznych, zaczernianie twarzy przez krewnych
zmarłego na znak rozpaczy, biorący się
pierwotnie z chęci ukrycia swej tożsamości przed
zawistną duszą nieboszczyka.
W paramentyce chrześcijańskiej czarny kolor
strojów, jako emblemat skruchy i pokuty, ustąpił
w końcu ,XII w. fioletowi. W średniowiecznym
chrześcijaństwie czar-ność. symbol pokory i
skromności, pogardy dla doczesnego świata,
utrzymała się m.in. w ubiorach niektórych
zakonów. u księży i kleryków.
 Czarność — (niekiedy) miłość. „Czarna
jestem, ale piękna, córki jerozolimskie, jak
namioty Kedaru, jak skóry Salomona" (mówi
Oblubienica w Pieśni nad pieśniami 1,4);
reprezentuje również kobiecość instynktowną i
macierzyńską. Liczne Boginie Matki, liczne
boginie-dziewice występują, jako przedmiot
kultu, w kolorze czarnym:
Artemiciit efeska, indyjska Kali, Izyda, liczne
europejskie Czarne Madonny, będące nieraz
celem pielgrzymek (np. Matka Boska
Częstochowska). Atrybutem Wielkiej Matki był
czarny kamień z najstarszym napisem
rzymskim po łacinie (z ok. 500 p.n.e.),
znaleziony w 1899 na Forum Romanum w
Rzymie; Czarny Kamień w Kaabie (największa
świętość muzułmańska; już w III w. uważany
przez Arabów za święty), który miał przynieść
do Mekki archanioł Gabriel. Barwa Wielkiego
Piątku.
Czarny (albo purpurowy) żagiel — śmierć,
np. w micie o Tezeuszu i Egeuszu, w poemacie
o Tristanie i Izoldzie.
Czarny wiatr — kara piekielna dla roz-
pustników w Boskiej Komedii Dantego (Piekło
5,40 i nast.).
Czarny pudel — diabeł: aspekt Mefisto-
fele.sa w Fauście (Pracownia Fausta) Goethe-
go.
Czarne koszule nosili faszyści Mussoli-niego
(1919—1945).
W sztuce — wiąże się z żałobą, pokutą,
złem, fałszem, błędem, nicością.
Okres życia człowieka — ostatni.
Kamień — diament, granat, agat. kwarc,
turmalin.
Planeta — Saturn.
Metal — ołów.
W alchemii: materia prima', fermentacja,
gnicie.
W heraldyce: rozwaga, mądrość, męstwo,
stałość; potężna, skryta siła; pokora, służ-
bistość; sława, uroda; smutek, zmartwienie:
niebezpieczeństwo, pokuta; kratka z linii
poziomych i pionowych.
CZASZKA
Czaszka symbolizuje sklepienie niebieskie,
czaszę; śmierć, przypomnienie o śmierci,
śmiertelność, krótkotrwałość życia; marność,
melancholię; pobożność, pokutę: Adama,
Golgotę; nieśmiertelność, niezniszczal-ność;
wróżbę, niebezpieczeństwo.
Kult czaszek, zazwyczaj czaszek przodków, u
różnych ludów przedhistorycznych, rozpoczął
się prawdop. już we wczesnym paleolicie;
również u prymitywnych plemion
współczesnych. Przechowywanie
oczyszczonych i wygładzonych czaszek niemal
z pewnością wiąże się z oddawaniem czci
zmarłym przodkom. Przechowywano również
czaszki zwierząt łownych; czaszki te miały
zapewne jakieś znaczenie w magicznych
obrzędach myśliwskich.
Czaszka — niezniszczalność, nieśmiertelność,
najtrwalszy ślad człowieka pozostały po jego
śmierci jak skorupa po śmierci małża. Dlatego
prawdop. służyła utrwaleniu pamięci o zmarłych
i odgrywała rolę w ceremoniach pobudzających
płodność.
Czaszka — czasza. Z czaszek pokonanych
nieprzyjaciół chętnie pijano, aby przejąć w ten
sposób zalety wroga, jego odwagę, rozum i
sławę.
Kapała, sanskr. 'czaszka' (tybet. thod pa)
naczynie zrobione z. czaszki ludzkiej, częsty
atrybut srogich bóstw indyjskiego hinduizmu i
tybetańskiego buddyzmu. W Tybecie naczynie
stawia się na ołtarzach i używa się do ofiar
rytualnych groźnemu dhar-mapala 'obrońcy
wiary', złożonych z wina symbolizującego krew
i ciasteczek w kształcie oczu, uszu i języków.
Wg ind. Rigwedy sklepienie niebieskie
utworzono z czaszki jakiejś praistoty.
Świątynia z czaszek. Gigant libijski, An-
teusz, syn Posejdona i Gai (Ziemi), był nie do
pokonania dopóki dotykał stopami ziemi.
Zajmował się zabijaniem podróżnych, gdyż
ślubował wznieść ojcu świątynię (a.
przynajmniej jej sklepienie) z ludzkich czaszek.
Zabity przez Heraklesa, który go udusił,
dźwignąwszy uprzednio w górę.
Czaszka w chrześcijaństwie — atrybut św.
Franciszka z Asyżu, św. Nazariusza, św.
eremitów: Marii Magdaleny jako pokutnicy,
Hieronima i Romualda, założyciela klasztoru
kamedułów.
Czaszka u stóp krzyża (w plastyce) —
czaszka praojca Adama; emblemat Golgoty
(aram. gulgota 'miejsce czaszek; biblijne
miejsce Trupiej Głowy' z hebr. gulgolet
'czaszka'), wzgórze pod Jerozolimą, na którym
wg Biblii ukrzyżowano Chrystusa (Ew. wg Mat.
27, 33; Ew. wg Luk. 23,33).
Czaszka — wróżba. Czaszek używano do wróżb
i przepowiedni, co mogło mieć
związek z legendami o gadających czaszkach i
głowach, jak w legendach arturiań-skich, w
Żegludze Brana, w mitach orfickich; puste
naczynie życia i myśli jako mieszkanie duszy.
Zob. Głowa (mówiąca, odcięta), siedziba duszy.
Czaszka Mimira w mit. skand. — sklepienie
niebieskie wsparte na czterech karłach, wyraz
symbolicznego połączenia ludzkiego
mikrokosmosu z wszechświatowym
makrokosmosem.
Czaszka w śrdw. i później — typowe
memento mori, przypomnienie o krótko-
trwalości życia ludzkiego na ziemi, emblemat
prawdop. nieznany starożytności, niekiedy
występujący wraz z ropuchą i wężem. Jezuici
propagowali medytacje na temat śmierci jako
ćwiczenie J Jiowe wspierane wpatrywaniem się
w liupią czaszkę. W rzymskim kościele
kapucynów (S. Maria delia Concezione) cztery
podziemne kaplice udekorowano szkieletami,
czaszkami i kośćmi przeszło czterech tysięcy
kapucynów. W. plastyce, zwl. od końca XVI w..
przedstawiano modlących się świętych ze
wzrokiem utkwionym w czaszkę, niekiedy
trzymaną w ręku. Od 2. pół. XVI w. czaszka,
czasami uskrzydlona, występuje na (pła-
skorzeźbach nagrobnych.
Czaszka — śmierć. W plastyce temat Et in
Arcadia ego wyrażał od XVII w., że 'nawet w
Arkadii mnie (tj. Śmierć) znajdziecie',
najwcześniej w obrazie Guercina (Galeria
Corsini w Rzymie), na którym dwaj pasterze
znajdują niespodziewanie trupią czaszkę na
zwalonej kamiennej tablicy z napisem „El in
Arcadia ego". W późniejszych ujęciach lego
tematu, zwł. od czasu dwu wersji Nicolasa
Poussina, czaszka schodzi na dalszy plan lub
znika.
Czaszka i skrzyżowane pod nią piszczele —
śmierć; piractwo: tajne stowarzyszenia;
śmiertelne niebezpieczeństwo (zwł. na urządzL-
mach pod wysokim napięciem); trucizna (znak
na pojemnikach). Na czarnych banderach
pirackich (ang. Jolly Roger 'wesoły Roger')
oznaczały, że kto się broni, temu się nie daje
pardonu. Znak hitlerowskich oddziałów
Trupich Główek (SS-Totenkopfyerbande).
Czaszka — marność, próżność (łac. va-nilas),
często na obrazach typu Yanitas, na martwych
naturach. Starzec wpatrujący się w czaszkę
symbolizował w plasty
ce Starość, czwarty wiek człowieka. W lit.:
Hamlet z czaszką błazna Jorika w ręku:
„Biedny Joriku!" (Hamlet 5,1 Szekspira).
Czaszka — krótkotrwałość życia. W plastyce:
śpiące dziecko wsparte na czaszce.
Czaszka — pobożność. Na portretach ręka
modela spoczywająca na czaszce oznaczała
jego pobożność.
Czaszka w wieńcu wawrzynowym (w pla-
styce) — cnota i sława osoby portretowanej.
Czaszka końska a. bydlęca uwieńczona
kwiatami — przypomnienie o nieuniknionej
śmierci (tac. memento mori).
Czaszka i książka — emblemat anatomii a.
medycyny,
Pusta czaszka — leniwy, bezczynny łeb,
leniwiec, leń. ,,Pusta czaszka to warsztat diabła"
(Poloniiis: Jdleness Edwarda Fitz-geralda,
1852). Przysłowie arab.: Leniuch z diabłem się
zabawia.
Spokojna czaszka! — Spokojna (twoja)
głowa! Nie masz się czym przejmować.
wszystko się załatwi.
W alchemii: naczynie transmutacji.
CZERWIEŃ (Purpura, Szkarłat, Karmazyn;
Krasny, Rumiany)
Czerwień jest symbolem ciała ludzkiego;
energii, zapału: odwagi; gniewu, wigoru,
męskości, krzepkości, radości, podniecenia,
nieposkromionej chuci, namiętności; serca,
uczucia, miłości, szczęścia; rumieńca; zdrowia:
choroby: róży: złota: łowów; ziemi;
ruchu; światła; ciepła: błyskawicy; pożerającej
potęgi; oświecenia duchowego, intuicji.
wieszczby, losu, natchnienia, świadomości;
działania, twórczości: przywództwa;
grzechu, ogni piekielnych, oczyszczenia.
uwznioślenia: oddania, poświęcenia, cierpienia.
ofiary; współczucia, miłosierdzia;
męczeństwa, męki Chrystusa, zmartwych-
wstania, miłości Boga. Ducha Sw.; anarchii.
bezprawia, dzikości; egoizmu; udawania;
nienawiści; ryzykanctwa; niebezpieczeństwa;
zbrodni (niezmywalne ślady przelanej krwi),
walki, bitwy, rzezi, pomsty; powstania, buntu,
rewolucji, socjalizmu, komunizmu; wolności;
patriotyzmu; internacjonalizmu.
Czerwień była dla umysłowości niezbyt
wyrafinowanych barwą najważniejszą; zwią-
zana jest z zasadą życia, z krwią, ogniem,
płodnością, potęgą, królewskością, dostoj-
nością, ofiarą (w starożytności była jedną z
trzech barw rytualnych wraz z czernią i bielą),
wojną i śmiercią (często jako purpura i fiolet).
Barwę czerwoną, użytą do malowania ciała
lub farbowania stroju itp., uważano niegdyś za
znak krążenia soków żywotnych; miała
pozbawiać nieprzyjaciela krwi albo przez
wyciąganie na wierzch własnej „zepsutej krwi"
leczyć choroby ciała. Ludy prymitywne
używały czerwonej farby głównie ze względu
na obfitość czerwonych barwników
naturalnych. W średniowieczu czerwoną
odzież uważano za skuteczną ochronę przeciw
ospie i odrze.
Dwie czerwienie: pierwsza męska, dzienna,
odśrodkowa, wirująca, rzucająca, jak słońce,
na cały świat potęgę swego blasku; druga
żeńska, nocna, dośrodkowa, wciągająca do
wnętrza (arab. at-tannur 'retorta, piec
alchemików, w którym odbywa się
ekstrakcja'), skryta, głębinowa, związana z
sercem, duszą, popędem płciowym, wiedzą dla
wtajemniczonych, czerwień krwi byków
ofiarnych wylewana na głowy nowicjuszy
kultu Kybele i Mitry, czerwień pogrzebowa.
Pierwsza czerwień natomiast (męska,
słoneczna), związana ze złotem i bielą, to
czerwień potęgi miłości, siły życiowej, zapału,
piękna cielesnego, cnót wojennych, zdrowia,
młodości, bogactwa, ognia, ognia namiętności
miłosnej jako barwa krwi: „Dusza bowiem
każdego ciała we krwi jest" (Lev. 17, 14), kolor
wschodzącego i zachodzącego słońca.
Homerowej „różanopalcej Jutrzenki". W
czerwieni ukazuje się w legendach duch ognia,
a co najmniej w czerwonym nakryciu głowy,
Płomienista czerwień jest barwą francuskiego
królewskiego proporca wojennego, gorącej
miłości, podbojów miłosnych. Barwa
rzymskich i bizantyjskich dowódców,
patrycjuszy, cesarzy, władzy najwyższej,
książąt, książąt Kościoła (kardynałów), książąt
Piekła (Mefistofeles).
Czerwień prezentowana jest obficie w cza-
sie obchodów wiosennych, podczas świąt
ludowych. Przysłowie polskie: Co czerwone,
to ładne, a co słodkie, to dobre. „Krasa" to
'barwa czerwona; piękno, uroda' (stąd kraska,
okrasa, krasomówca, kraszanka). Rosyjskie
krasnyj to 'czerwony', ale krasna/a diewica to
'piękna dziewczyna, hoża dziewoja',
Barwa męskich, słonecznych bóstw i bo-
haterów. Biblijny Adam — imię to znaczy
'człowiek; ziemia czerwona; mężczyzna z ziemi
(utworzony)'. Brat-bliźniak Jakuba, Ezaw,
przyszedł na świat czerwony i włochaty;
sprzedał bratu pierworództwo za miskę
soczewicy (Gen. 25, 25—30). Księga Mądrości
(15,7—17), opisując nierozum
bałwochwalstwa, głupotę i bezbożność kultu
posągów, przedstawia rzeźbiarza czyniącego
drewnianą figurę, pokrywającego ją czerwoną
farbą, a potem modlącego się do niej. Prorok
Naum przedstawia Asyryj-czyków, którzy
zdobędą i zniszczą Nini-wę, jako wojowników
w szkarłacie, z ognistymi tarczami i lejcami
wozów wojennych (2,3), co symbolizuje
przelew krwi, płomienną odwagę i narażanie
życia, ma też wrogowi napędzić strachu. W
Biblii czerwień oznacza często grzech, pokutę,
krwawą ofiarę.
Czerwień wiąże się z grecko-rzymskimi
bogami słonecznymi, jak Ares, Dionizos,
Hefajstos. Pyrra (gr. 'czerwona jak ogień') była
żoną Deukaliona, greckiego Noego, po potopie
stała się matką wszystkich kobiet: czerwień jest
tu emblematem zmartwychwstania (ludzkości).
Na cześć Marsa barwiono na czerwono twarze
wodzów rzymskich odbywających triumf i
okrywano ich togą purpurową (łac. toga picia).
Czarwona flaga była u Rzymian sygnałem
rozpoczęcia bitwy. ,,Goniec: Baczność, wo-
dzowie, nieprzyjaciel się zbliża (...), wywiesił
już krwawy sygnał bitwy" (Juliusz Cezar 5, l
Szekspira).
Farbowane na czerwono jajka wielkanocne
(kraszanki) — zwyczaj przedchrześcijański
oznaczający odrodzenie wiosny i życia.
Czerwień jest barwą magii, upiorów,
duszków, karzełków, skrzatów w folklorze
europejskim. „Upiór nadlatywał, strzały sobie z
ran wyrywał i mgły krwią czerwienił się jasną
(...), kurz podnosił purpurowy" (Odpowiedź na
Psalmy przyszłości 114—118 Słowackiego).
Duszki, karzełki nazywają się krasnalami,
krasnoludkami, bo ubierają się krasno,
czerwono, i noszą czerwone spiczaste czapki.
Czerwień jako wyzwanie, prowokacja,
agresja: czerwona płachta na byka, która ma go
prowokować do walki (barwa płachty. a ściślej
mówiąc mulety matadora, nie
gra roli, bo bydło, jak większość ssaków, nie
rozróżnia kolorów).
Czerwień — ochrona. Czerwieni przy-
pisywano moc chronienia przed demonami i
innymi niebezpieczeństwami. Egipcjanie
smarowali co rok zabudowania czerwoną
kreską, aby je ochronić od pożaru, a zwierzęta
domowe — aby im zapewnić płodność; por.
Krew (znakiem przymierza). Czerwony
powrózek wywieszony z okna był znakiem
ochrony dla nierządnicy Rahaby przy szturmie
Izraelczyków na Jerycho (Ks. Jozuego 2, 18; 6,
25). Rzymska panna młoda przywdziewała
ogniście czerwony (żółtoczerwony, żółty)
welon (tac. flam-meum), który miał jej
zapewnić miłość małżeńską i potomstwo.
Również zwłoki zmarłych przystrajano
czerwienią, aby im ułatwić drogę do świata
cieniów.
Czerwony kolor (zob. Barwa: Biały i czer-
wony) — godło lewicowości politycznej,
rewolucji, barwa sztandarów socjalizmu i ko-
munizmu. postępu społecznego, „Wprzód
czerwono pisałeś, teraz jakoś pobielałeś"
(Ten... tego... 6—7 Rodocia — M. Bier-
nackiego). „Nasz sztandar płynie ponad trony
(...) A kolor jego jest czerwony, bo na nim
robotnicza krew!" (Czerwony sztandar 1—11
Bolesława Czerwieńskiego). „Czerwone
koszule" (wł. camicie rosse) w 2. połowie XIX
w. we Włoszech — stronnicy Garibaldiego,
ochotnicy „wyprawy tysiąca" na Sycylię.
Czerwony kolor międzynarodową oznaką
szpitali, ambulansów, statków szpitalnych itp.
w postaci: Czerwonego Krzyża, Półksiężyca,
Lwa lub Słońca, zgodnie z konwencją
genewską z 1864 r.
Purpura — sprawiedliwość, władza kró-
lewska. W sztuce — królewskość. Metal —
rtęć. Kamień — ametyst. Planeta — Merkury.
W starożytności b. kosztowny barwnik, stąd
symbol świętości, boskości, życia (zwłaszcza
przez podobieństwo do barwy krwi). Purpurat
— człowiek noszący purpurowe szaty,
czerwony kapelusz kardynalski. Przywdziać
purpurę — zostać królem lub kardynałem.
Karmazyn — królewskość, magnateria;
miłość, grzech, wargi. „Jak wstęga karma-
zynowa wargi twoje" mówi Oblubieniec w
Pieśni nad pieśniami (4,3).
Szkarłat — interwencja Boga: „Przez po:e
przeleciała szkarłatna błyskawica i pad
łem zemdlony" (Boska Komedia, Piekło
3,134—6 Dantego); grzech: „Choćby grzechy
wasze byty jak szkarłat, jak śnieg wybieleją, i
choćby były czerwone jak karma-zyn, będą
białe jak wełna" (Izajasz l, 18);
ogień, zapał; światowość, bogactwo, strój,
prawodawstwo, pierwszeństwo: Tamar przy
porodzie bliźniąt uwiązała nić szkarłatną na
rączce Żary, ale pierwszy wyszedł na świat
Fares, protoplasta Króla Dawida (Gen. 38, 27
—30); znak cnoty i zasługi;
oczyszczenia; krwi; wzajemnej miłości; nie-
rządu, cudzołóstwa: nierządnica Babilonu
siedziała na bestii szkarłatnej (Apok. 17, 3).
Szkarłatna kobieta to obelżywa nazwa uży-
wana przez zwalczające się religie. Szkarłatną
literę A (ang. Adultery 'cudzołóstwo') nosiła
Hester Prynne, zmuszona do tego przez
purytańskich bostończyków jako matka
nieślubnego dziecka, w powieści Szkarłatna
litera (1850) Nathaniela Hawthorne'a.
„Żołnierze namiestnika, wziąwszy Jezusa do
pretorium (...) włożyli nań płaszcz szkarłatny"
(Ew. wg Mat. 27, 28), mający przypomnieć
purpurę cezarów, dla kpiny z „króla
żydowskiego". Symbol pierwszeństwa, władzy:
„Wtenczas zagrzmi bohater, pnie się do
szkarłatu przez wielkie cnoty i przez większe
zbrodnie" (Dziady cz. IV 5\3—514,
Mickiewicza).
Czerwień — znak święta w kalendarzu.
Czerwona nić zob. Nić.
Czerwony kur — pożar zob. Kogut.
Figura geometryczna — trójkąt.
Amulet zdrowia. Dawniej zawieszano
czerwony sznurek na szyi dzieci przeciw
szkarlatynie. Barwa magii, noszona wg wie-
rzeń ludowych przez wróżki.
W muzyce nuta C naturalna.
Ludzie lubiący czerwień są impulsywni,
optymistyczni, mają też jakoby być ludźmi bez
ogłady, flirciarzami.
W heraldyce: wspaniałomyślność (jeśli
czerwień krwista — hart ducha); kreski
pionowe. Główny kolor heraldyczny, wiążący
się z rubinem — zwycięska moc, triumf,
władza; odwaga. Szkarłat — umiarkowanie.
Czerwień w sztuce: świt; miłość; burza;
wojna; diabeł; królewskość.
Metal — żelazo (bo rdzewieje); złoto (w
Polsce — czerwony złoty, tj. złoty ze złota, w
odróżnieniu od złotego ze srebra).
Kamień — rubin, koral, krwawnik.
 Planeta — Mars (czerwona).
W alchemii: barwa kamienia filozoficznego
noszącego znak światła słonecznego;
kamień ten alchemicy zwali czerwoną na-
lewką. bo miał zmieniać pospolite metale w
złoto.
CZŁOWIEK (zob. Mężczyzna;-Kobieta)
Człowiek — wcielenie najlepszych cech ludz-
kich, jednostka etyczna, szlachetna, warto-
ściowa. „Ecce homo!" tac. 'oto człowiek!' (Ew.
wg Jana 19,5) — Piłat o Jezusie. ,,To był
człowiek!" (Juliusz Cezar 5,5 Szekspira) —
Antoniusz przy zwłokach Brutusa pod Filippi.
Zachowuj się, postępuj jak człowiek, bądź
człowiekiem. Wykierować na człowieka.
Prawdziwy człowiek.
Organy, części ciała i substancje organizmu
ludzkiego przez wiele stuleci przy-
porządkowywano „pierwiastkom" (pierwot-
nym żywiołom) Natury, np.: krew — wodzie,
płuca — powietrzu, kości (jako rusztowanie
ciała) — ziemi, głowę (jako siedzibę duszy) —
ogniowi; albo: nerwy — ogniowi, przewód
pokarmowy — ziemi:
albo: głowę — niebu, oddech — powietrzu,
brzuch — morzu, nogi — ziemi. Co gorsza,
praktyka lekarska opierała w znacznej mierze
swoje terapie na takich właśnie banalnych
analogiach.
Człowiek — Mikrokosmosem, syntezą.
niebem i ziemią w zmniejszeniu, zmniej-
szonym modelem Wszechświata (Makroko-
smosu).
Człowiek stworzony na zasadzie liczby pięć:
złożony z pięciu równych części w wysokości,
ma pięć kończyn (wraz z głową!), pięć
zmysłów, po pięć palców u rąk i nóg; może
być (z rozstawionymi rękami i nogami)
wpisany w koło i pentagram, który dlatego jest
także symbolem Mikro-kosmosu.
Człowiek stworzony na zasadzie liczby
dziewięć (wg Kabały), potrójna trójka: ciało,
dusza i duch, a każde z nich w trzech
postaciach — czynnej, biernej i neutralnej.
Człowiek — obrazem Boga. „Uczyńmy
człowieka na obraz i podobieństwo nasze" —
mówi Jahwe (Gen. l—26). Człowiek
człowiekowi bogiem — przysl. gr.
,,Człowiek szlachetny jest jak woda"
{Księga Tao 1,8 Lao-Tse, VI w. p.n.e.). Woda
jest niezbędna dla wszystkich.
Człowiek miarą wszechrzeczy, gr. dnthropos
metron ponton, maksyma Protagorasa (ok. 450
p.n.e.).
„Jesteśmy nie ziemską, ale niebiańską ro-
śliną" (Timajos 90A Platona).
,,Człowiek jest istotą państwową", gr. zóon
polilikón (Polityka 1,1. 9 Arystotelesa). tj.
stworzoną do życia w państwie.
„Jak doskonałym tworem jesi człowiek! (...)
Ozdobą i zaszczytem świata! Arcyty-pem
wszechjestestw!" (Hamlet 2,2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
„(Człowiek jest) chwałą, pośmiewiskiem i
zagadką świata!" (Esej o człowieku 2, 18
Alexandra Pope'a).
,,Człowiek jest wielkim cudem w chao-
tycznej ciemności niezbadanej Natury" (Rozwój
ludzkości ]. H. Pestalozziego).
..Człowiek to właściwe stadium ludzkości"
(Pokrewieństwa z wyboru 1. 1 Goethego).
„Człowiek jest słońcem, a jego zmysły to
planety" (Fragmenty Novalisa).
..Człowiek jest upadłym bogiem pamię-
tającym niebo" (Pierwsze medytacje poetyckie
2,70 A. M. L. P. Lamartine'a).
„Człowiek jest ziarno (...) — a słońce jest w
każdym człowieku" (Bośmy, o bracia, przed
wiekami 21,2 Słowackiego).
„Człowiek?... jest to kapłan bezwiedny i
niedojrzały" (Sfinks II, 5—6 Norwida).
,,Człowiek to dantejska strofa, mająca w
sobie początek spowicia dalszych strof (Mifość-
Grzęch 66. 3—5 Jana Kasprowicza).
Człowiek — dziwowiskiem. ,,Staliśmy się
dziwowiskiem światu i aniołom", tac. spec-
taculum facti sumus mundo et ungelis (l. List do
Koryntian 4. 9).
Człowiek — „duszyczka owinięta w ciało"
(Fragment 26 Epikteta. cyt. w Rozmyślaniach
4,41 Marka Aureliusza).
..Jakąż chimerą jest człowiek! (Myśli 434
Pascala).
,,Każdy człek głową, każda głowa ma swe
zdanie" (Co głowa, to rozum l Wacława
Potockiego).
„Człowiek to Narcyz prawdziwy, chętnie się
we wszystkim przegląda" (Pokrewieństwa z
wyboru 1,4 Goethego).
Człowiek — ślepcem. „Ludzie są przez całe
życie ślepi" (Faust cz. II 5. Północ Goethego)
— Troska do Fausta.
 ,,Człowiek! — Wahadło między uśmiechem
a łzą" (Childe Harold 4,109 Byrona).
..Człowiek — inteligencja obsługiwana
przez organy" (Dzieła i dni R. W. Emer-sona).
,,Człowiek — zgnilizna, syn człowieczy —
robak" (Hiob 25, 6).
Człowiek — glina; zob. Waza (Naczynie
gliniane).
„Ludzie — to marne liście, co na drzewie
rośnie" (Iliada 6, 146 Homera, tł. J. Czubka).
..Człowiek jest snem cienia" (Ody py-tyjskie
8, 95 Pindara, cyt. w Moraliach 104B
Plutarcha).
„Człowiek to wiatr" (Fragment 78 Eupo-
lisa. ok. 425 p.n.e.).
„Człowiek jest całkowicie igraszką przy-
padku" (Herodot 1,32, tł. S. Hammera) —
Solon do Krezusa.
„My, ludzie żyjący, to tylko widziadła i
bezcielesne cienie" (Ajaks 126 Sofoklesa).
„Człowiek to bańka na wodzie, jak mówi
stare przysłowie, a zwłaszcza już człowiek
stary" (O rolnictwie 1,1 M. T. Warron'a, 116—
27 p.n.e.).
„Jakimiż karłami są ludzie!", łac. ho-
munculi ouanti sunt (Jeńcy, Prolog 51 Plau-ta).
,,Człowiek — okręt od burzy niesiony"
(Impreza l Daniela Naborowskiego).
„Człowiek to tylko trzcina (...), ale trzcina
myśląca", fr. un roseau pensant (Myśli 6, 347
Pascala).
„Człowiek — igrzysko boże, powiadają"
(Epitalamium Janowi Mierzeńskiemu 191
Zbigniewa Morsztyna).
„Człowiek to — z pewnością — kij do
miotły!" (Rozmyślanie nad kijem do miotły
Jonathana Swifta).
,,Ludzie to unoszące się na wodzie, trącające
się wzajem garnki" (Rozmowy z Goethem 16
VII 1824 Eckermanna).
,,Człowiek jest roślina bagnista, życie —
moczar cuchnący" (Kniaź Patiomkin I Ta-
deusza Micińskiego).
,,Człowiek jest raną życia, śmierć — zgo-
joną blizną" (Ziemia dziewicza 61 L. Staffa).
Człowiek krwi — pasjonat, gwałtownik,
raptus, impetyk, „Wynidź, mężu krwi i mężu
Beliala" (2. Ks. Król. 16, 7).
Człowiek człowiekowi wilkiem, łac. homo
homini lupus (parafraza z Asinaria 495 Plau-
ta).
Człowiek Platona — zwierzę bezpióre.
dwunogie, łac. animal implume, bipes; Platon
(Polityk 266E) dzieli klasę dwunogich na
pierzaste i pozbawione pierza.
„Człowiek jest albo zwierzęciem, albo bór
giem" (Polityka 1,1, 1253a Arystotelesa).
„Człowiek jest zwierzęciem rozumnym" —
łac. rationale animal esl homo (Ad Lucii-lum
12,8 Seneki). „Nie ma na świecie tak
zdradzieckiego zwierza, jakim jest człowiek"
(Próby 1, 12 Montaigne'a, tł. T. Boya-Że-
leńskiego). „Czymże jest człowiek (...)? By-
dlęciem, szczerym bydlęciem" (Hamlet 4, 4
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). „Człowiek
(...) jest nikczemne zwierzę" (Tanuffe 5,6
Moliera, tł. T. Boya-Żeleńskiego). „Człowiek
jest zwierzęciem wytwarzającym narzędzia"
(Beniamin Franklin, cyt. w Życiu Johnsona
Jamesa Boswella). Człowiek — „dusza ukryta
w zwierzęciu" (Znak czterech 10 Conan
Doyle'a). ,,Człowiek wie, że jest małpą Boga, a
zwierzę nie. Jedyna różnica" (W Maelstromie
IV Stanisława Przybyszewskiego). „Człowiek,
z biologicznego punktu widzenia, jest
najgroźniejszym drapieżnikiem, jedynym, który
systematycznie pożera własny gatunek"
(Pamiętniki i studia Williama Jamesa).
Człowiek Grzechu — Antychryst (2 List do
Tesaloniczan 2,3); dla dawnych pury-tanów —
papież, dla ang. monarchistów — Cromwell.
Stary Człowiek — duch twórczy, duch
minionego roku. Starowieczny — Bóg Ojciec
w białej szacie na ognistym tronie (Daniel 7,9).
Stary człowiek z gór — błędne tłumaczenie
przez krzyżowców przydomka syryjskiego
wielkiego mistrza sekty asasynów Raszida ad-
Din as-Sinan z XIII w., zwanego Szajch al-
dżabal, arab. 'wódz górski'.
Stary człowiek z morza — Starzec Morski;
zob. Morze.
Złoty człowiek zob. Człowiek (Żądza złota):
wg Platona — strażnik; El Dorado (hiszp.
'Pozłacany') — legendarny władca krainy
(zwanej też Eldorado) w Ameryce Płd. w XVI
w., posypywany co dzień złotym pyłem.
Żelazny człowiek zob. Żelazo.
 Srebrny człowiek — wg Platona: żołnierz.
Biały człowiek — niebo. Słońce, ojciec
bogów.
Szary człowiek — przeciętny człowiek,
człowiek z ulicy. / cóż dalej, szary człowieku?,
nm. Kleiner Mann, was nun? — tytuł
polskiego przekładu powieści Hansa Pallady
(1932).
Człowiek jednej książki zob. Książka.
Człowiek trzech drewien — dawn. szu-
bienicznik, wisielec.
Człowiek trzech liter, tac. homo trium
iiterarum, złodziej (łac. fur).
Człowiek na Księżycu zob. Księżyc.
Człowiek-góra, Quinbus Flestrin — tak
nazywali Lilipuci Guliwera (Podróże
Guliwera 2 Jonathana Swifta).
Wielki człowiek do małych interesów —
udaje, że zajmuje się poważnymi sprawami,
ale naprawdę nie ma o nich pojęcia. Tytuł
komedii Aleksandra Fredry.
Człowiek przeznaczenia — Napoleon I (we
własnym mniemaniu). Tytuł komedii (1896)
G. B. Shawa o generale Bonaparte.
Człowiek grudnia — Napoleon III, który
został prezydentem Francji 11 XII 1848,
dokonał zamachu stanu 2X11 1851 i został
cesarzem 2X11 1852.
Człowiek z głową — zaradny, obrotny,
zdolny.
Człowiek z krwi i kości — prawdziwy,
autentyczny, z zaletami i wadami.
W wolnomularstwic: człowiek kulturalny,
wykształcony, powściągliwy — wygładzony
kamień ciosowy; człowiek zły, brutalny. nieuk
— chropowaty kamień ciosowy.
W alchemii: mężczyzna — siarka, kobieta
— rtęć.
CZTERDZIEŚCI
Czterdzieści jest liczbą często wymienianą w
Biblii i dlatego dawniej uważano ją za
magiczną, za symbol czasu pokuty, za okres
potrzebny do oczyszczenia, odrodzenia się do
nowego życia, okres kary, modlitwy, symbol
życia doczesnego, wypełnienia czasów, okres
oczekiwania, przygotowania. Liczba
charakteryzująca w Biblii interwencję Boga.
oznaczająca zakończenie cyklu, po którym
następuje gruntowna zmiana.
Deszcz potopu biblijnego padał przez
czterdzieści dni (Gen. 7, 12). a po upływie
następnych czterdziestu Noe otworzył
iluminator arki (8. 6). Mojżesz spędził
czterdzieści dni i nocy na górze Synaj bez
jedzenia i picia, aby otrzymać tablice praw (Ex.
24, 18). Gdy szpiedzy po czterdziestu dniach
pobytu na ziemi Chanaan przedstawili
trudności zdobycia kraju (Num. 13), a synowie
Izraela podnieśli bunt, Jahwe rzeki: ..Synowie
wasi będą tułaczami na pustyni przez
czterdzieści lat (...) według liczby czterdziestu
dni, kiedyście oglądali Ziemię Obiecaną"
(Num. 14,33—4). Gdy znów czynili zło. Pan
wydał ich w ręce Filistynów na czterdzieści lat
(A'.(. Sędziów 13.1). Przez czterdzieści lat
królowali Dawid (2. Ks. Król. 5,4), Salomon
(3. Ks. Król. 11.42) i -loas (2. Ks. Kronik 24,1).
Goliat wyzywał wojska izraelskie przez
czterdzieści dni (/. Ks. Król. 17,16). Gdy Eliasz
ucieka na pustynię, anioł daje mu posiłek, który
mu wystarcza na czterdzieści dni wędrówki (J.
Ks. Kroi. 19,8). Niniwa, przerażona
proroctwami Jonasza, czyniła pokutę przez
czterdzieści dni (Janusz 3.5—9).
U wielu ludów zmarły uważany jest za
definitywnie martwego i pozbawionego duszy
w czterdzieści dni po śmierci; wówczas więc
dopiero ustają zakazy związane z. żałobą i
rozpoczynają się ceremonie oczyszczenia
rodziny (zwolnienia od zobowiązań względem
nieboszczyka); niekiedy następuje wówczas
drugi pogrzeb, przeniesienie na właściwe
miejsce spoczynku i pożegnanie ze zmarłym.
Czterdzieści dni trwało balsamowanie Jakuba i
żałoba po nim (Gen. 50,2—4).
Czterdzieści dni trwało oczyszczenie kobiety
po urodzeniu syna. a dwa razy dłużej po
urodzeniu córki.
W karze chłosty nie wolno było wg prawa
Mojżeszowego przekroczyć czterdziestu
uderzeń (dla pewności nie przekraczano
trzydziestu dziewięciu), a trzynastu, gdy dy-
scyplina miała trzy rzemienie (Deut. 25,3;
2. List do Kor. 11,24).
Chrystus po zmartwychwstaniu ukazywał się
apostołom przez czterdzieści dni (Dzieje Ap.
1,3). Przywilej azylu w sanktuariach trwał
czterdzieści dni; tyleż czasu trwała
kwarantanna (wł. yuarantena '40 dni'). Wdowie
wolno było pozostawać'w domu męża przez
czterdzieści dni po jego śmierci. Czterdzieści
dni trwa Wielki Post od środy popielcowej do
Wielkanocy, na pamiątkę czterdziestodniowego
postu Jezusa na pustyni (Ew. wg Mat. 4,2).
Jezus nauczał
przez czterdzieści miesięcy, a zmartwychwstał
po czterdziestu godzinach pobytu w grobie.
Budda i Mahomet rozpoczynają działalność w
czterdziestym roku życia.
Liczba 40 w Koranie, podobnie jak w Biblii,
jako długość okresu pokuty, cierpienia.
przygotowań i wytrwania, gra analogiczną rolę
w islamie, gdy wiąże się np. z czterdziestu
dniami medytacji, przygotowań, postu lub
nowicjatu w bractwach mistycznych.
Czterdzieści lat jest wiekiem dojrzałym,
stanowiącym apogeum lat ludzkich. W tym
wieku Izaak pojął za żonę Rebekę, a Ezaw —
Judytę i Basemat. „Po czterdziestce człowiek
jest albo głupcem, albo własnym lekarzem" —
powiedzenie przypisane przez Plutarcha
cesarzowi rz. Tyberiuszowi (O zachowaniu
zdrowia). „Człowiek jest głupi aż do
czterdziestego roku życia; gdy wtedy zaczyna
pojmować swoją głupotę, jest już za późno"
(Apoftegmaty Lutra). ,,Kwiat życia kobiet to lat
czterdzieści, czytaj Balzaka. czytaj Bernarda"
(Pierwsza zmarszczka 253—4 Wacława
Szymanowskiego).
Czterdziestu męczenników — dzień 10 mar-
ca.
Ali Baba i czterdziestu rozbójników —
opowieść z Baśni z 1001 nocy; brama do
pieczary ze skarbami otwiera się magicznym
zaklęciem: ,,Sezamie, otwórz się!", prawdop.
symbol bogactw ziarna ukrytego zimą pod
ziemią, uwolnionego zaklęciem wiosny.
Czterdziestu nieśmiertelnych — Akademia
Francuska, która ma od 1634 czterdziestu
akademików.
„Żołnierze, pamiętajcie, że z wierzchołka
tych piramid czterdzieści wieków na was
patrzy!" generał Bonaparte w rozkazie
dziennym do fr. Armii Egiptu, 21 VII 1798, w
przeddzień bitwy pod piramidami.
W alchemii — po czterdziestu dniach
oczyszczenia pojawić się powinien (ale się nie
pojawia) eliksir życia a. kamień filozoficzny.
„Obrońca! Wskrzesiciel narodu, — z matki
obcej; krew jego dawne bohatery, a imię jego
będzie czterdzieści i cztery" (Dziady cz. III,
Widzenie ks. Piotra 5,21—24, Mickiewicza);
poeta, pisząc ten ustęp, miał zapewne na myśli
sam siebie albo Konrada; liczba zastępuje tu
nazwisko tajemniczej postaci wskrzesiciela
narodu.
CZTERY
Liczba cztery jest symbolem Wszechświata
materialnego, czterech kolumn wspierających
świat (Niebo a. Ziemię), czterech stron świata,
czterech pór roku, czterech kwadr Księżyca,
czterech głównych wiatrów; tetragramu JHWH
(hebr. imienia Boga); czterech wieków
dziejów: złotego, srebrnego, brązowego i
żelaznego (Metamorfozy Owidiusza; 4. ektoga
Wergiliu-sza); zniszczenia świata (przez głód,
potop, zarazę i dzikie zwierzęta); czterech rzek
Hadesu; czterech rumaków Apollina; rze-
czywistości, konkretu, rzeczy solidnej, do-
tykalnej, porządku przestrzennego, równowagi,
uporządkowanej struktury, solidnego
fundamentu, racjonalnej organizacji, uni-
wersalności, kompletności, stałości, pełni;
treści, rzeczywistych osiągnięć, logiki, rozumu,
woli i mądrości, sprawiedliwości,
sprawiedliwego prawa bez łaski; współczucia i
tolerancji, zrozumienia; człowieka powstałego
z prochu ziemi, czterech okresów życia
ludzkiego (dzieciństwo, młodość, wiek
dojrzały, starość), czterech ,,humorów"
(sangwiniczny, choleryczny, flegma-tyczny i
melancholijny); mężczyzny i kobiety, fallusa i
vaginy; ciężkiej pracy; swastyki; kwadrygi.
Czwórka związana jest z krzyżem (4 ra-
miona), kwadratem i sześcianem; symbolizuje
Ziemię (świat) w przeciwieństwie do trójki,
liczby Nieba (Stwórcy), starożytne universum
rozciągające się w cztery strony świata, których
gr. inicjały (anatoił, dysis, drktos, mesembria
gr, 'wsch., zach., płn. płd.') tworzą imię
ADAM, co wiąże czwórkę z kondycją ludzką.
Cztery — liczba świętych stworzeń: lew
między zwierzętami, orzeł wśród ptaków, wół
pośród bydła i człowiek wśród wszystkich istot
żywych; są one kwintesencją stworzenia w
mitologiach Bliskiego Wschodu i w
chrześcijaństwie. Cztery rzeki wypływające z
Edenu, zestawione ze zmysłami: Eufrat — usta;
Tygrys — nos, Gihon — ucho, Pizon — oko
(Gen. 2,10—15). Czterej wielcy prorocy
biblijni — Izajasz, Je-remiasz, Ezechiel,
Daniel. Prorocka wizja Ezechiela pełna jest
symbolicznych czwórek (1,1—17); cztery
cherubiny o czterech obliczach (człowieka, lwa,
wołu i orła), czterech skrzydłach i czterech
rękach,
prawdop. na wzór płaskorzeźb strzegących
bram świątyń i pałaców babilońskich i asy-
ryjskich (babil. karibu — cherubin); obok
cherubinów cztery koła wozu, mające cztery
twarze i poruszające się na cztery strony.
Czwórka była świętą liczbą Zeusa, pana
nieba, Hermesa, pana wiatrów; pitagorej-
czyków (tetraktys, cztery pierwsze liczby
pierwsze tworzą 10 = 1+ 2+3+4); często jed-
nak była liczbą niepomyślną jako zdwojenie
niefortunnej dwójki.
Cztery elementy, podstawowe pierwiastki,
żywioły, wg Arystotelesa: ogień (suchy i cie-
pły), woda (mokra i zimna), powietrze (ciepłe i
wilgotne) i ziemia (zimna i sucha). Cztery
podstawowe aspekty świadomości:
myślenie, czucie, doznania zmysłów, intuicja.
Podwójne widzenie (2+2).
Czterej Ojcowie Kościoła wsch. i czterej
Kościoła tac. Czterej jeźdźcy Apokalipsy (6)
przynoszą cztery plagi wojny: Zabór, Mord,
Głód i Śmierć; barwy ich koni odpowiadają
czterem stronom świata i porom dnia, co
dowodzić ma powszechności zdarzeń w czasie
i przestrzeni: biały to wschód i świt, czerwony
— południe, płowy — zachód i zmierzch, kary
— północ. Cztery postacie przed tronem Boga
(4,6—9), „pełne oczu z przodu i z tyłu"
podobne były (jak u Ezechiela) do: lwa, cielca,
człowieka i orła w locie; reprezentowały one
cały świat ożywiony i czterech ewangelistów:
Marek — lew. Mateusz — człowiek, Łukasz
— wół i Jan — orzeł (razem tetramorf). Cztery
anioły zniszczenia na czterech krańcach Ziemi
(7,1).
• Cztery grzechy wołające o pomstę do nieba
(w chrześcijaństwie): umyślne zabójstwo,
grzech sodomski „przeciw czystości",
krzywdzenie ubogich, wdów i sierot, za-
trzymanie zapłaty za pracę.
Lokapala w mit. buddyjskiej i hindui-
stycznej — strażnicy czterech stron świata
jadący na słoniach: Indra rządzący wschodem,
Jama — południem, Waruna — zachodem i
Kubera — północą. Cztery szlachetne prawdy
buddyjskie: życie jest cierpieniem; pragnienie i
chęć życia jako przyczyny wędrówki dusz są
przyczyną cierpień; pokonanie pragnień jest
kresem cierpień; jest też końcem cyklu
reinkarnacji.
Przysłowie perskie: Czterech rzeczy każdy
ma więcej niż mu się zdaje: grzechów, długów,
lat i wrogów.
„Cztery rzeczy są, z których człowiek się
wydaje: kompanija, zabawy, mowa, obyczaje"
(Czwartek 9—10 Daniela Naborow-skiego).
Cztery wolności: od głodu i biedy, wolność
wyznania i mowy (prezydent USA F. D.
Roosevelt w 1941).
Na cztery wiatry wygonić — wygnać
gwałtownie, bezwzględnie.
Cztery części ciała ludzkiego: głowa, pierś,
jelita, kończyny; cztery kończyny.
Kuty na cztery nogi — przebiegły, zmyślny,
ma głowę do interesów.
Cztery deski — trumna; cztery ściany —
pokój, izba. W cztery oczy — sam na sam. Na
cztery spusty zamknąć (się) — szczelnie,
starannie. Cztery litery — dupa (dawniej kiep),
przen. niedołęga, gamoń. Spadać na cztery łapy
— wychodzić bezpiecznie z każdej trudnej
sytuacji.
Czwórka jako symbol charakteru odnosi się
do dobroczynności, chłodu uczuć, powolności,
zapobiegliwości, chęci posiadania, zdrowego
rozsądku.
Cztery cnoty kardynalne i ich symbole:
męstwo — miecz i tarcza; sprawiedliwość —
ołowianka i trójkąt; roztropność — wąż;
wstrzemięźliwość — ognisko.
Cztery królestwa przyrody u kabalistów:
ludzkie, zwierzęce, roślinne i mineralne.
U gnostyków liczba święta przedstawiająca
Istotę najwyższą, jej dobroć, potęgę, jedyność i
mądrość.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku —
Rak, planeta Saturn, nadzorca, nauczyciel;
ukróca aspiracje, przywołuje do rzeczywistości.
Cztery wieki utożsamione z czterema porami
roku: l) Złoty wiek trzech mojr, ognia, wilgoci,
dobra, wiosny, Chaosu, praczasu; bramą wieku
jest znak Barana, jajo atrybutem życia ludzkie-
go. 2) Srebrny wiek trzech harpii, powietrza,
gorąca, dobra, lata, konfliktu, jednorożca
(wiedzy); bramą jest znak Raka. 3) Brązowy
wiek trzech furii, ziemi, suchości, zła, jesieni,
zabójstwa, chimery (strach); bramą jest znak
Wagi. 4) Żelazny wiek trzech gracji, wody,
zimna zimy, dobra, zmartwychwstania,
Bellerofonta zabijającego chimerę; bramą jest
znak Koziorożca.
Kolor — zielony (uspokajający).
Liczba duszków białej magii: gnomy, sa-
lamandry, sylfy i ondyny.
 Czterolistna koniczyna ma przynosić szczę-
ście.
Czwórka trefl — karta uważana za nie-
szczęśliwą: w dawnych taliach zwana Dia-
belskim Łożem.
DĄB
Dąb symbolizuje ogień, oś świata, punkt
zwrotny; drzwi do nieba, świętość, wyrocznię,
wiarę; człowieka; wytrzymałość, trwałość,
długowieczność, nieśmiertelność;
zasadę męską, płodność, siłę fizyczną i mo-
ralną, cnotę, odwagę, gościnność; królew-
skość. majestat, potęgę, wyniosłość, wznio-
słość. triumf, chwałę, honor, niepodległość;
nagrodę.
Dąb — wyrocznia. W szeleście jego liści
wieszczkowie i kapłani dosłuchiwali się głosu
bóstwa. W Dodonie w Epirze, najstarszej
wyroczni gr., kapłani odczytywali wolę Zeusa
z szumu liści świętego dębu, siedziby boga, a
także z lotu gołębi i szmeru cudownego źródła.
„Odys sam pono udał się do Dodony, by z
boskich liści wysokiego dębu posłyszeć wolę
Zeusa, jak ma wrócić do żyznej Itaki: czy po
kryjomu, czy jawnie" (Odyseja 14,327; 19,296
Homera, tt. J. Parandowskiego).
Dąb — wróżbita i doradca. W tradycji gr.
dębowy maszt okrętu „Argo" ostrzegał Jazona
i jego towarzyszy przed grożącymi im
niebezpieczeństwami.
Dąb — świątynia. Złote runo, cel wyprawy
Argonautów w Kolchidzie, na Kaukazie,
wisiało na dębie, strzeżone przez smoka.
Dąb u wielu ludów indoeuropejskich —
święte drzewo burzy i grzmotu, siły, dłu-
gowieczności i nieśmiertelności, drzewo
chmur i nieba, nie dające się wichrom wyrwać
z ziemi, ściągające na siebie pioruny
Gromowładnego, drzewo poświęcone bogom
burzy i niebios, ognia i płodności, jak biblijny
Jahwe, Zeus (Jowisz), Wielka Macierz Bogów
(wsch.-gr.-rz. Kybele), Rhea, Artemida;
słonecznemu bohaterowi Hera-klesowi,
fenickiemu bogu podziemi Mel-kartowi,
germańskiemu Donarowi-Thorowi,
słowiańskiemu Perkunowi, irlandzkiemu
Dagdzie, skandynawskiemu Balderowi; święte
drzewo erynii (płodność i świat podziemny),
przedmiot kultu staroż. druidów.
Dąb jest w najwyższym stopniu aspektem
drzewa, osi świata, narzędziem komu
nikacji między niebem i ziemią, uważanym
za najstarsze z drzew. „Dąb, co wierzchołkiem
w niebiosach się górnych kołysze, długi zaś
korzeń w głębie Tartaru samego wysyła"
(Georgiki 2,291—2 Wergiliusza, tł. Z.
Abramowiczówny), stał się symbolem
świadectwa, występował jako upoważniony
przez bóstwa świadek najważniejszych wy-
darzeń wymagających współudziału mocy
niebieskich, jak koronacja albo sądy, składanie
ofiar a. zawieranie transakcji handlowych,
wytyczanie granic a. głośne czytanie Ewangelii.
Wszystkie te czynności, i wiele innych,
wykonywano najchętniej w cieniu dębu.
Skandynawowie odbywali zgromadzenia
wolnych mężczyzn (thing, ting} pod dębami, w
których mieszkać miały dusze przodków,
udzielające zebranym swego doświadczenia i
dobrych rad. Było to także ulubione miejsce
spotkań czarodziejów i wróżek.
Dąb (jak i inne wysokie, długowieczne,
samotne drzewa będące punktem orientacyjnym
krajobrazu) to miejsce grzebania zwłok
pasterskich ludów koczowniczych (jak u
Beduinów jeszcze w XX w.); w Biblii — nieraz
jako żywy pomnik związany z jakimś
wydarzeniem. Deborę, mamkę Rebeki,
pochowano poniżej Betelu pod dębem i
nazwano go dębem płaczu (Gen. 35,8). Króla
Saula pochowano wraz z synami pod dębem w
Jabes Galaad (/. Ks. Kronik 10,12).
Dąb — drzewo święte. Dopiero w księgach
prorockich występuje dąb jako symbol potęgi i
religii ludów pogańskich otaczających Izrael,
przejęty także przez Żydów jako własny symbol
łączności z Bogiem. Pod dębem przy świątyni
w Sychem Jozue postawił wielki kamień na
pamiątkę odrzucenia obcych bogów przez jego
lud i powrotu do „Boga świętego. Boga
zazdrosnego" (Jozue 24,19—26).
„Bałwochwalcy będą pobici (...) pod wszelkim
dębem ga-łęzistym, gdzie palili kadzidła wonne
wszystkim bałwanom swoim" (Ezechiel 6,13).
Anioł, który się ukazał Gedeonowi, siadł pod
dębem, który był w Ofra (Ks. Sędziów 6,11). W
folklorze ścięcie dębu to zły omen; dąb jęczy i
krzyczy padając.
Dąb — mieszkaniem nimf: driad i ha-
madriad. Erisychton, syn Triopasa w Te-salii,
kazał ściąć olbrzymi święty dąb w gaju Cerery,
w którym mieszkała ulubiona przez boginię
nimfa; Ceres ukarała świę-
tokradcę wieczystym głodem (Metamorfozy
8,728—885 Owidiusza).
Dąb — drzewo królewskie, król drzew i
lasów. „Królewskie drzewa! Wy pomniki żywe
uoiegłych czasów, dęby miłościwe"
(Królewskie dęby l—2 Wincentego Pola).
Dąb — silą, moc. stałość, potęga. Lać. robur
'dąb; twardość, moc, krzepkość; elita, najlepsza
część'; znaczenie przenośne z uwagi na
twardość, ciężkość, trwałość i odporność .ia
wodę drewna uważanego w staroż. ; śrdw za
nie podlegające gniciu ani butwieniu. Lać.
druides, druidae, nazwa kapłana celi.. z
galijskiego druides, pokrewna st.irl. drui (l. mn.
druid) 'czarownik' i daur 'dąb', walij. derwen
'dąb' i ang. tree 'drzewo'.
Dąb się powalił, a trzcina została, przysłowie
wg bajki O trzcinie z dębem Ezopa;
dąb opiera się wiatrowi, trzcina mu się kłania.
Dąb ojcem człowieka. Arkadyjczyków na-
zywano Potomkami Dębu (gr. engenoi dryós).
...laki twój ród, skąd jesteś, bo chyba nie
wyrosłeś z dębu, jak w starej bajce" (Odyseja
19,163 Homera, tł. J. Parandowskie-go) —
tymi słowy zwraca się Penelopa do Odyssa,
którego nie poznała.
Dąb alegorią człowieka, zob. Drzewo
(Filemon i Baukis). Kobiety trackie, mor-
derczynie Orfeusza. Bachus zmienił w dęby
(Metamorfozy 11,3 i nast. Owidiusza). Ene-asz.
zabiwszy Mezenta, zawiesza jego miecz,
pancerz, tarczę, hełm i włócznię, jako trofea
(pcnopiia) na wbitym w ziemię pniu
olbrzymiego dębu o ściętych gałęziach (Enei-
da 11.5 i nast. Wergiliusza).
Maczuga dębowa — broń bohaterów sło-
necznych. ;ak Herakles i Tezeusz, emblemat
promieni Słońca, gromów i błyskawic. symbol
dzikości, okrucieństwa.
Król dębowy, święty król, u schyłku swojej
kadencji wykastrowany i zabity, zazw. jesienią,
aby na wiosnę jego następca mógł zapewnić
odrodzenie się wegetacji i dobre plony; magia
sympatyczna pomagająca naturze przebyć
kolejne, niezbędne etapy zimowej śmierci i
wiosennego zmartwychwstania.
Złota gałąź dębu z rosnącą na niej jemiołą —
atrybut Sybilli Kumańskiej. Gałąź taka.
poświęcona Prozerpinie. pozwala Eneaszowi
wstąpić we wrota Awernu (pod
ziemnego świata zmarłych) i powrócić potem
bezkarnie między żyjących (Eneida 6
Wergiliusza).
Kłoda dębowa, święty kloc, opał świętego
ognia westalek i ognisk domowych i
państwowych staroż. Rzymu. Popiołu z niego
używano do użyźniania pól. Kłoda zapalana
dawniej, z wesołym ceremoniałem, w kominku
na Boże Narodzenie.
Liście dębowe. W staroż. Rzymie wieniec z
liści dębowych (łac. corona civicd) dawano
żołnierzom, którzy w czasie bitwy uratowali
życie współobywatelowi (civis), emblemat
wolności, siły, potęgi, odwagi. Stąd nm.
Eichenlaub, w XVIII w. w Niemczech symbol
bohaterstwa, a od pocz. XIX w. odznaczenie
wojenne. Trzcina, lilia i liść dębowy, zob. Lilia.
Dąb trumną. Wcześni chrześcijanie często
grzebali zmarłych w trumnie z wydrążonego pnia
dębowego.
Dębowa wić uczy robić (a brzozowa rozum
dawa) — śrdw. przysłowie o „toczonych
maczugach" dębowych, których uderzeniami
naganiano do pilniejszej pracy na roli i w
rzemiośle (i o rózgach brzozowych, którymi
cięto żaków w szkole). Zagrać komuś dębową
wić — obić kijem. Dębowymi słowy łajać
leniwemu potrzeba (Knapius).
Żołądź emblematem życia, siły, zdrowia i
rześkości, męskości (przez podobieństwo do
żołędzia fallusa), poświęcony germ. bogu
płodności i ognia Thorowi. Zastępuje trefle (fr.
trefle 'koniczyna, trefl') w nm. talii kart.
Pożywienie ludzi w dawnych czasach, w Grecji
uważane za przysmak prymitywnych
Arkadyjczyków, mające się do kłosów pszenicy
jak woda do wina. Ulubione pożywienie
świń: ,,Nawet najpotężniejszy dąb był kiedyś
żołędziem, który lada świnia mogła pożreć"
(Brief an Frauen-stadl A. Schopenhauera).
Noszony przy sobie jako amulet przeciw
starzeniu się i pijaństwu.
Popiół ze spalonej dębiny zob. Popiół (w
chrzęść.).
Dąb Baublis w powiecie rosieńskim na
Żmudzi. „Czy żyje wielki Baublis, w którego
ogromie wiekami wydrążonym, jakby w dobrym
domie, dwunastu ludzi mogło wieczerzać za
stołem?" (Pan Tadeusz 4,27—9 Mickiewicza).
 Dąb gaduła zob. Drzewo (natchnieniem
poetów).
Stawać dęba — (o koniu) wspiąć się na tylne
nogi, (o włosach) najeżyć się (zazw. z
przerażenia), (o człowieku) zbuntować si$,
stawić opór, stanąć sztorcem, stawić się
okoniem; stanąć na rękach; (o przedmiotach)
przyjąć pozycję pionową.
W heraldyce: siła, potęga, piękno; zob.
wyżej Liście dębowe.
Dąb (niekiedy żołądź) — impresa (godło)
papieża Sykstusa IV oraz Juliusza II (Giuliana
delia Rovere), patrona Leonarda da Vinci,
który malując freski w stan-ząch
watykańskich, umieszczał na nich to godło.
W astrologii wiąże się z planetą Jowisz.
DELFIN
Delfin jest symbolem morza, gwałtowności
morza; miłości, przyjemności, łagodności,
szczodrości; wolności; zmartwychwstania,
zbawienia; pilności, szybkości; przepo-
wiadania pogody.
Delfiny, małe, opływowe, morskie wie-
loryby uzębione, zwykle ze szczękami w
kształcie butelki albo lekko zadartego dzioba,
znane były już w głębokiej starożytności z
wdzięku, inteligencji, ochoty do igraszek i
przyjaźni do człowieka; opisywane w dziełach
Ezopa, Herodota, Arystotelesa, Pliniusza i
innych. Podgięty spiczasty pysk z wyrazem
jakby uśmiechu był powodem nadania
delfinowi przy-domka Simon, od tac. simare
'podginać (o nosie)'. Najczęściej wyobrażany
w plastyce antycznej wśród fauny morskiej,
niekiedy jako jej król, stał się w tematyce
morskiej ulubionym elementem dekoracyjnym
i emblematem morza.
Jako najszybsze, zdaniem starożytnych,
zwierzę mórz, stał się symbolem szybkości;
w tym charakterze wyobrażano go na szczycie
„met" (łac. metae) wyścigów rydwanów,
stożkowatych słupów na obu końcach muru
(łac. spina) dzielącego wzdłuż na dwie części
cały tor wyścigowy. Wokół „met" konie
zawracały w pełnym biegu (konie i delfiny
łączyła z sobą służba u Po-sejdona, władcy
mórz, którego zaprzęg wspólnie ciągnęły), pod
tymi „metami" z wizerunkami delfinów ubogie
kobiety z ludu dawały sobie wróżyć z dłoni i z
czaszki, gdyż delfin był zwierzęciem
wróżebnym
Delfin owinięty wokół kotwicy wyobraża
szybkość powstrzymywaną, czyli przezorność.
Przyjaźń delfina z człowiekiem nie jest
bezinteresowna. Rybacy od dawna widzieli jej
powód w żarłoczności delfina (znane są spółki
połowowe ludzi z delfinami) i traktują tę
przyjaźń jako rodzaj zależności. I dziś przysłowie
kaszubskie twierdzi: Ciejby delfin nie był obodny
(tj. żarłoczny), to byłby swobodny.
Połączenie takich cech jak szybkość ruchu,
przewidywanie pogody, mądrość i ostrożność
uczyniły z delfina emblemat nawigacji, często
przedstawiany, podobnie jak Posejdon, z
trójzębem albo z kotwicą. W wyobrażeniach
czterech żywiołów reprezentował wodę. Był
uważany za opiekuna żeglugi morskiej,
przewoźnika i ratownika bogów i ludzi. Delfin
zawiózł zrodzoną z piany morskiej Afrodytę na
ląd, został więc symbolem miłości i płodności
(zob. Kolumna). Młody Dionizos, jako opiekun
żeglugi, zmienił w delfiny rozbójników tyr-
reńskich, którzy chcieli go porwać; przeobrażeni
w delfiny żałują swych postępków i niosą pomoc
rozbitkom. Stąd delfin znaczy także odkupienie
win. Również u Ezopa delfiny ratują życie
ludzkie, ale... topią małpę udającą człowieka.
W heraldyce: waleczność. Przyczyniły się do
tego jego groźne szczęki o ostrych zębach i
niebezpieczna płetwa grzbietowa. Występuje w
herbach miast portowych i herbach żeglarzy
(również na tarczy Ody-seuszą), głosząc wolność
handlu albo władzę nad szlakami morskimi. Był
zwierzęciem herbowym, a od 1150 przydomkiem
książąt Dolnej Burgundii, nazywanej odtąd
Delfinatem (fr. Dauphine); po śmierci ostatniego,
bezpotomnego księcia, kraina przeszła na
własność króla; od 1349 do 1830 pierworodny
syn króla nosił dlatego tytuł Delfina. Właśnie na
użytek następcy tronu (tac. in usum Delphini)
wydano w 1674 okrojoną, uprzyzwoiconą serię
klasyków łacińskich.
Zachowanie się zwierzęcia, zmienne w za-
leżności od pogody, dało mu u antycznych
żeglarzy renomę wieszczka przepowiadającego
burzę i deszcz, a z czasem wszelkie inne
niebezpieczeństwa i wydarzenia. Dante w
Boskiej Komedii (Piekło tł. E. Porębowicza)
pisze: ,,Delfiny (...) grzbiet wygięty z
podmorskiej fali jawią maryna-
rzom na znak, aby się chronili z okręty";
Mickiewicz w Dziadach cz. III 1,1, mówi o
delfinie jako o „wieszczu nawałnicy".
Obserwacjom pogody służył także równikowy
gwiazdozbiór Delfina.
Prócz umiejętności wieszczenia przypisy-
wano delfinowi także inną cechę Apolli-na —
muzykalność. Apollo jako bóg muzyki
otrzymał przydomek Delphinios i sam nieraz
występował w postaci tego zwierzęcia,
podobnie zresztą jak Afrodyta. Gdy korsarze
wyrzucili boskiego śpiewaka Ario-na z okrętu
do morza, po odśpiewaniu przez niego
pożegnalnej arii, zwabiony tym śpiewem delfin
zawiózł artystę bezpiecznie do Koryntu. Skutki
tej muzykalnej przygody były dalekosiężne.
Delfin, przenosząc Ariona z tego świata gwałtu
i przemocy w świat chwały i zbawienia
(podobnie jak „wielka ryba" proroka Jonasza,
którą często wyobrażano jako wielkiego
delfina), widziany był przez wczesne
chrześcijaństwo jako siła sprawcza prefiguracji
śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, a z
czasem jako Jego wyobrażenie. W potężna postać, której magiczne moce mają
starochrześcijańskiej sztuce nagrobnej delfin z
trójzębem i kotwicą symbolizował śmierć
Chrystusa (krzyża nie przedstawiano, gdyż jako
narzędzie kary hańbiącej budził jeszcze niechęć
nowo nawróconych). Wyobrażenie delfina z
kotwicą i łodzią symbolizowało ducha Kościoła
chrześcijańskiego.
Według pitagorejskiej teorii wędrówki dusz,
dusza ludzka przechodzi po śmierci w ciało
delfina, nim odrodzi się w wyższych rejonach
bytu. Legendy ludowe mó-•wią tak raczej o
duszach marynarzy, którzy utonęli.
W mitologii greckiej delfin odwoził na
grzbiecie dusze zmarłych na Wyspy Bło-
gosławionych. W tym aspekcie służył sztuce
wczesnochrześcijańskiej jako atrybut
Chrystusa-Zbawiciela i Stwórcy (łac. Delphi-
nus Salvator).
Kochanowski w Proporcu (174—175) pisze
o Bałtyku: „Tam okręty, a przy nich delfinowie
gęści po wierzchu wody grają połyskując
złotem". Delfin towarzyszył żaglowcom na
morzu, figlując i koziołkując na falach
kilwateru (smugi za statkiem);
dlatego w symbolice chrześcijańskiej był
towarzyszem albo nosicielem okrętu rozu-
mianego jako Kościół albo jako łódź du
szy osoby zmarłej, wiedzionej przez Zbawiciela
ku wieczności.
Delfin wiązał się wreszcie ze światłem. Od
IV wieku do wczesnego średniowiecza
sporządzano często lampy oliwne w kształcie
delfina; kształt ten był zresztą tylko
estetycznym rozwinięciem najpraktyczniej-szej
formy takiej lampy: starożytne lampy chińskie i
egipskie miały obły kształt sosjerki z
wydłużonym dziobem, w którym osadzało się
knot.
DESZCZ
Deszcz symbolizuje błogosławieństwo, opiekę
boską, wpływ nieba na ziemię, wpływ duchowy
bóstwa na ludzi, łaskę, miłosierdzie; życie,
wodę, płodność, spermę; zniszczenie, chorobę,
smutek; prawdę, mądrość, oczyszczenie.
Magia deszczowa. W różnych kulturach
niezliczone ceremonie sprowadzające deszcz:
tańce, śpiew, okrzyki, kucie młotem (dla
wywołania piorunów i burzy). Czarownik--mag
deszczowy to w prymitywnych kulturach
wielkie znaczenie dla plemienia; jeżeli
kilkakrotnie sprawi zawód, los jego może być
nie do pozazdroszczenia. Inaczej w kulturach
wyższych, gdzie suszę można wytłumaczyć
gniewem bóstwa. W religii rzymskiej
deszczowa postać najwyższego boga —
Juppiter Pluyius. Resfa leżała na szacie
żałobnej na skale tak długo, póki nie spadł
deszcz (2 Ks. Król. 21,10). Również płacz, w
charakterze magii sympatycznej, miał
wywoływać deszcz. Po długiej suszy i
pokonaniu proroków Baala, prorok Eliasz
wkłada głowę między kolana i sprowadza
deszcz (3. Ks. Król. 18,41—6). Święci
specjalizujący się w sprowadzaniu opadów w
okresach suszy to m.in.: św. Gerwazy, św.
Godolewa, św. Swithun, biskup Winchesteru,
św. Medard.
Magia przeciwdeszczowa. Staroż. Rzymianie
utrzymywali, że gdy deszcz długo nie pada,
winni są chrześcijanie i ich magia (por.
Państwo Boże 2,3 św. Augustyna).
Obfitość a. brak opadów skutkiem łaski
boskiej. „Łaska rosi tutaj obficiej, a tam mniej
obficie" (Boska Komedia, Raj 89—90 Dantego,
tł. E. Porębowicza).
„Deszcz nie pada, gdy niebo jest zamknięte"
(2 Ks. Kronik 6,26), jako kara za grzechy ludzi.
 Deszcz — oczyszczenie; gdyż wodę uwa-
żano za ,,substancję uniwersalną", za stan
skupienia pośredni między gazowym a stałym,
jak również dlatego, że woda deszczowa spada
z nieba jako rodzaj „wpływu duchowego" nieba
na ziemię.
Deszcz — czyste Górne Wody.
Deszcz — odkupiciel. Mesjasz. „(Mesjasz)
zstąpi jak deszcz na runo i jak krople na ziemię
kapiące" (Psalm 71 6).
Deszcz — miłosierdzie. „(Miłosierdzie) jak
deszcz majowy spada z nieba, dwa-kroć
błogosławiąc dawcę i obdarowanego" (Kupiec
wenecki 4,1 Szekspira).
Deszcz użyźnia ziemię, a także, przez
rozszerzenie, zapładnia zwierzęta, kobiety,
umysły, ducha ludzkiego. „Deszcz zstępuje z
nieba (,..), napaja ziemię i zwilża ją, i czyni, że
rodzi, i daje nasienie siejącemu i chleb
jedzącemu" (Izajasz 55, 10). Deszcz jako
sperma boga w micie o Danae zapłodnionej
przez Zeusa pojawia się w postaci złotego
deszczu, który przez szparę w dachu przenika
do Danae uwięzionej w spiżowej wieży.
„Deszcz jest małżonkiem ziemi" (Talmud
babiloński: Taanith, fol. 6b).
Deszcz na sprawiedliwych (i niesprawie-
dliwych). ,,Spuśćcie rosę, niebiosa, z wierzchu,
a obłoki niech zleją deszczem sprawiedliwego"
(Izajasz 45,8). Allach chętnie spuszcza deszcz
na błogosławionych i świętych; gdy przykrywa
się grób świętego dachem, Allach zlewa
deszczem całą cierpiącą od suszy okolicę.
„(Bóg) który jest w niebiosach (...) spuszcza
deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych"
(Ew. wg Mat. 5,45).
Deszcz do grobu. Przysłowie nm.: Szczę-
ściarzowi deszcz do grobu pada. Wiąże się to z
wyobrażeniami o spragnionych duszach,
których pragnienie można zaspokoić wylewając
wodę; deszcz padający do grobu a. na grób ma
jakoby moc oczyszczania zmarłych z
grzechów. Dlatego Arabowie życzą zmarłym
ulewy (darowania win) — na grób. W wielu
miejscowościach nm. małe sarkofagi dla dzieci
zmarłych bez chrztu umieszczano pod
kościelną rynną.
,,Słońce świeci, deszczyk pada, czarownica
się podkrada" (Deszcz majowy l—2 Marii
Konopnickiej). Przysłowie fr.: Gdy pada deszcz
i świeci słońce, diabeł bije swą żonę.
Z deszczu pod rynnę (dostać się) — chcąc'
uniknąć zła, popaść w jeszcze gorszą biedę.
Incidis in Scyllom cupiens vitare Charybdim
łac. 'wpadasz na Scyllę chcąc ominąć
Charybdę' (por. Odyseja 12,85—110 Homera).
Spaść z deszczem — zjawić się nagle i
niespodziewanie.
Deszcz padający z ziemi do nieba —
emblemat rzeczy niezwykłej, zjawiska nie-
bywałego (por. Pieśń o wrogu klasowym
Bertolta Brechta).
Potop — ekspiacja za grzech i bezbożność,
pomsta bóstwa, koniec cyklu dziejów; zob. Arka
(Noego). W mitach wielu ludów, jak w
starobabilońskim Poemacie o Gilgameszu z III
tysiąclecia p.n.e., jak w mit. gr. spuszczony na
ludzkość przez Zeusa potop, z którego uratowali
się tylko Deukalion i Pyrra. Smrodliwa, gęsta,
ciągła ulewa jest karą dla dusz pokutujących za
obżarstwo (Boska Komedia, Piekło 7,7—36
Dantego). „Niebo (...) spuści gorący deszcz
zemsty na winnych" (Ryszard II 1,2 Szekspira).
Sturm und Drang nm. 'burza i napór' —
preromantyczny nurt w literaturze nm. (1767—
85), przeciwstawiający się racjonalnemu
klasycyzmowi.
Sturm und Drangperiode nm. 'okres burzy i
naporu' — okres wrzenia, wyzwolonych
namiętności, gwałtownego rozwoju.
Burza — rewolucja. Buriewiestnik roś.
'zwiastun burzy', tj. zbliżającej się rewolucji.
Burza — swoboda. „Burzo — symbolu dni
swobody, przetocz się nad niewol-ną falą"
(Fale, kto wstrzymał pęd wasz... 11—12
Aleksandra Puszkina, tł. Leopolda Lewina).
Burza — wojna, okropności wojny (por.
Pomyłki S. Żeromskiego).
Burza w szklance wody — wiele hałasu o nic
(Montesquieu nazwał tak zamieszki w
Republice San Marino).
W alchemii: skupienie, zgęszczenie, skrop-
lenie a. wybielanie (pokrewieństwo symboliki
wody i światła).
Emblematy deszczu — łzy. klejnoty.
W marzeniu sennym: tyrania, despotyzm;
(kapuśniaczek) trudności, zmartwienia; (ulewa)
wypadek; obfitość.
DOLINA (Nizina, Równina)
Dolina symbolizuje zstąpienie, pogłębienie,
głębię, ciemność; medytację; upokorzenie,
poniżenie, niski stan, utratę, cierpienie, łzy,
płacz, śmierć. Sąd Boży; życie, szczęście,
dobro(byt), obfitość; łono kobiety, żyzność,
bogacenie się, postęp materialny; rozwój
duchowy, skupienie ducha, otwarcie na wpływy
niebios; zamieszanie; neutralność; por. Góra,
Pustynia.
Dolina w przeciwieństwie do góry —
zstąpienie; głębia; sytuacja utraty wzniosłości,
wywyższenia, dostojności, wielkości duchowej;
pogłębienie przeżyć i wiedzy; łono kobiety jako
przeciwieństwo ityfallicz-nej stromizny gór.
Dolina — dobro, przeciwieństwo zła, dzi-
kości gór. Przysłowie: Nie ma góry bez. doliny.
Dolina — szczęście. W płn.-zach. Indiach, w
Kotlinie Kaszmirskiej słynna z piękności
Dolina Szczęścia a. Szczęśliwa Dolina, zwana
tak prawdop. dlatego, że budzi uczucie
oddzielenia od reszty świata.
Dolina — skupienie ducha; wpływy, zejście i
epifania bogów zamieszkujących góry (na obraz
zlewania się górskich strumieni do nizinnych
rzek), droga duchowa, (u taoi-stów, sufistów)
przejście. „Każda dolina będzie podniesiona, a
każda góra i pagórek będzie poniżony" (Izajasz
40,4); zob. Góra (Okrutny Babilon).
Dolina widzenia — Jeruzalem (Izajasz 22,1).
Mieszkanka doliny twardej i polnej;
miesz-.kanka doliny, skała równiny — Syjon,
Jerozolima, otoczone zewsząd górami (Je-
remiasz 21,13).
Dolina zamieszania, dolina Achor — zwy-
cięstwo; nadzieja; — miejsce, gdzie Jozue z.
Izraelczykami wytracił Achana i potomstwo
jego (Jozue 7,24—6). „Dam jej (Matce —
Izraelowi) dolinę Achor jako furtę nadziei"
{Ozeasz 2,15).
Dolina Hordy Goga, dolina Abarim, dolina
podróżnych — na wschód od Morza
(Martwego), miejsce wsławione grobami wojsk
Goga (Ezechiel 39,11—16).
Dolina Sukkot, Dolina Namiotów — dolina
na zachód i wschód od Jordanu (Psalm 59 8).
Dolina łez, padół płaczu — ten świat, ziemia
jako miejsce cierpień człowieka. W
Wulgacie vallis lacrymarum 'dolina łez' w
pobliżu Jerozolimy (Psalm 83 1).
Dolina mordu — Tofet, dolina syna Enno-
ma, w dolinie Gehinnon, gdzie palono dzieci w
ofierze Molochowi (Jeremiasz 7.30—32).
Dolina Gehinnon, Gehenna 'dolina (synów)
Hinnona' — piekło; cierpienia piekielne;
męczarnie psych. i fiz. Dolina na płd. od
Jerozolimy, gdzie oddawano się kultowi
Molocha. „Obacz drogi twoje w dolinie, wiedz,
coś czyniła, wielbłądzico prędka" (Jeremiasz
2,23).
Dolina — śmierć, cień śmierci, ciężka
choroba. „Choćbym chodził w dolinie cienia
śmierci, zła się nie ulęknę, boś Ty jest ze mną"
(Psalm 22 4). Skandynawska Dolina Krzewów
Ciernistych — śmierć. Puszcza pełna mroku,
pustyń, przepaści, w której zabłąkał się
grzesznik (Wędrówka pielgrzyma Johna
Bunyana).
Dolina Rozstrzygnięcia, dolina Posiecze-nia.
Dolina Sądu — dolina Jozafata, miejsce, w
którym ma się odbyć Sąd Ostateczny (Joel 3,2
—6), utożsamiane tradycyjnie z doliną Cedronu
na płn.wsch. od Jerozolimy; od imienia króla
Jozafata (hebr. •[Jahwe] osądził'), zob. 2. Ks.
Kronik 20.20.
Dolina — dobrobyt, którym jednak nie wolno
się pysznić w obawie przed karą niebios; postęp
materialny, płodność, obfitość, bogactwo
(wynikające z żyzności gruntu i z pracy na roli)
w przeciwieństwie do ubóstwa i jałowości gór,
do pustyni (miejsca oczyszczenia) i do morza
(wprawdzie źródła życia, ale żywiołu obcego
dla człowieka); miejsce płodnych przemian,
gdzie wpływają wzajem na siebie siły sprzeczne
(Ziemia, deszcz, gorąco Słońca) dając syntezę
— urodzaj i harmonijną, bogatą osobowość
człowieka. „Czemu się przechwalasz dolinami?
Spłynęła dolina twoja, córko pieszczona"
(Jeremiasz 49,4). „Biada koronie pychy,
koronie Efraima (...), którzy rządzili doliną
bardzo tłustą zataczając się od wina!" (Izajasz
28,1).
Dolina Wiecznej Wiosny — wspaniała,
niegdyś żyzna, pszeniczna, sycylijska dolina
Enny, gdzie znajdowało się główne
sanktuarium Demeter i gdzie, wg mitu, jej córka
Kora miała zbierać kwiaty, gdy porwał ją
Pluton.
Dolina — mistyczne siedlisko pasterza i
kapłana (łac. munus pastorale 'urząd pa
sterski', nakaz rządzenia wiernymi dany
apostołom i ich następcom).
Dolina Poniżenia, ang. valley of Humilia-
tion (Wędrówka pielgrzyma Johna Bunyana), w
której Chrześcijanin pokonuje w śmiertelnej
walce potwornego demona Apol-lyona.
Dolina w islamie — pole rozwoju du-
chowego, medytacji relig., przeciwieństwo
pustyni; zob. Pustynia (samotność bezpłodna
bez Boga).
Dolina lat — wiek człowieka starszego. „Już
zeszedłem nieco w dolinę lat" (Oleiło 3,3,265
Szekspira).
Dolina — życie. „Po chłodnej, pustelniczej
dolinie życia odbywają swą cichą wędrówkę"
(Elegia napisana w wiejskim kościele 19
Thomasa Graya).
,,Dolina Płodzenia Dusz", ang. The yale of
Soulmaking — świat (List 123. To' George and
Georgiana Keats Johna Keatsa).
Dolina — skromność, niski stan, poniżenie,
bieda, cierpienie. „Ty pójdziesz górą (bis), a ja
doliną, ty zakwitniesz różą (bis), a ja kaliną",
jedna z najpopularniejszych poi. lud. pieśni
miłosnych: ukochana będzie ,,panią w jasnym
dworze", a on „księdzem w ciemnym
klasztorze". „Dolina często spłakana" (Sobótka
499 Seweryna Gosz-czyńskiego). Przysłowie
fr.: Qui reste dans la vallee ne passera jamais
la montagne 'kto zostaje w dolinie, nigdy nie
przekroczy góry'. „Pójdźcie do nas, wy, którzy
w dolinach cierpicie (mówią góry) — wy
wszyscy nędzni, słabi, cisi" (W Tatrach.
Pójdźcie do nas... 1—2 Kazimierza Tetma-
jera).
DOM
Dom symbolizuje bezpieczeństwo, trwałość,
schronienie, twierdzę, mieszkanie, własny kąt;
gospodarstwo domowe, domowników, rodzinę,
gniazdo rodzinne; ród, dynastię;
ojczyznę; Wszechświat; ciało ludzkie; skarbnicę
mądrości; gościnność.
Dom emblematem rodu, dynastii. Dom
Izraela (Ex. 16,31), dom Jakuba (Gen. 46,27),
dom Józefa (Jozue 17,17), dom Judy (2. Ks.
Król. 2,4). ,,Książę! jasnego domu szczepie
znamienity" (Gość w Heilsbergu l Stanisława
Trembeckiego).
Dom ojca — ród, pochodzenie. ,,Zapomnij
narodu twego i domu ojca twego" (Psalm 44
11).
Dom jako miejsce zorganizowane, upo-
rządkowane, ogrodzone, jest symbolem po-
rządku, ładu kosmicznego, pępka świata,
Wszechświata: dach — niebiosa, ściany —
Ziemia, okna — bóstwa. W tradycji mistyków
dom uważano za żeński aspekt Wszechświata
(podobnie jak mur, skrzynię, ogród) lub za
skarbnicę mądrości.
Dom światem. „Każdy stary przestań na tem:
świat był domem, dziś dom światem" (Do
starych Kazimierza Brodzińskiego).
Dom — niebiańska siedziba błogosławio-
nych. Jezus pociesza uczniów: „W domu Ojca
mego jest mieszkań wiele" (Ew. wg Jana 14,2).
Dom boży — świątynia (2. Ks. Kronik 5,14),
rozszerz, każde miejsce uświęcone obecnością
bóstwa. Biblijny Jakub w Luzie, w drodze z
Bersabee do Haranu, usnął wsparłszy głowę na
kamieniu; We śnie ujrzał drabinę sięgającą
nieba, aniołów i Boga, który doń przemówił; po
przebudzeniu się Jakub mówi: „Jest to dom
boży i brama niebieska" i nazwał to miejsce
Betel, hebr. Bethel, 'dom Boga' (Gen. 28,17).
Dom modlitwy — świątynia (Izajasz 56,7).
Dom duchowy — zrzeszenie wiernych,
ecciesia (l. List sw. Piotra 2,5).
Dom Mądrości wsparty na siedmiu filarach
(Ks. Przypowieści 9,1), zob. Kolumna.
Dom występuje często jako emblemat ciała
ludzkiego (siedliska duszy), zwł. kobiecego.
Jego otwory wyobrażać mają otwory ciała, dach
i strych — głowę, świadomość i rozum, kuchnia
— przemiany psychiczne lub alchemiczne,
piwnice — popędy, instynkty, podświadomość.
„Nasz dom ziemski" — powłoka cielesna (2
List do Kor. 5,1).
Dom wieczności — grób (Eklezjastes 12,5;
Psalm 48 12), również u Rzymian: łac. domus
aeterna(lis). Groby budowano jak domy —
ostatnie siedziby człowieka: grobowce,
piramidy, sarkofagi, mauzolea, ka-takumby,
dolmeny, mastaby; w gorącym klimacie Egiptu
domy wznoszono w staroż. zwykle z lekkich i
nietrwałych materiałów, nazywano je
„schroniskiem", „przytułkiem", „zajazdem", za
to grobowce budowano solidnie i mówiono o
nich „domy wieczności" (Bibliotheke 1,51
Diodora Sycylijczyka).
Dom z gliny — grób; przemijanie, nie-
trwałość (życia).
 Dom żałoby i dom wesela. „Serce mądrych
jest w domu żałoby, lecz serce głupich — w
domu wesela" (Eklezjastes 7,4). „Nie wchodź do
domu żałoby ani nie bierz udziału w narzekaniu
(...), gdyż mojemu ludowi odjąłem (...) — mówi
Pan — łaskę i zmiłowanie!" (Jeremiasz 16,5).
Dom niewoli — Egipt. „Wywiódł nas Pan z
ziemi egipskiej, z domu niewoli" {Ex. 13,14);
„A cóż to jest dom niewoli? (...) — Kiedy palce
z butów wyłażą i łokcie z koszuli, kiedy się jeść
bardzo chce, a nie ma za co kupić obarzanka"
(Krewni 2 Józefa Korzeniowskiego).
Dom Chleba, Bethlehem, Betlejem, hebr. Bayl
Lahm, na płd. od Jerozolimy — wg tradycji
miejsce urodzenia króla Dawida i Jezusa; por.
Chleb.
Dom Łaski i Miłosierdzia, Betsaida (Be-
tesda) w Jerozolimie przy Owczej Bramie —
sadzawka przywracająca zdrowie temu, kto w
nią wstąpił bezpośrednio po tym, jak anioł
Pański poruszył wody sadzawki (Ew. wg Jana
5,2—4).
Dom z cedrów libańskich — dom trwały,
niezniszczalny; świątynia Salomona w (Czarusiem) w drodze do ojczyzny, w powieści
Jerozolimie (3. Ks. Król. 5).
Dom zbudowany na piasku — bez fun-
damentów — rzecz nietrwała (Ew. wg Mat.
7,26).
Domek z kart — piramidka ustawio-a z kart
do gry — rzecz nietrwała.
Głosić z dachów domów — rozgłaszać jak
najszerzej, rozpowszechniać jakąś nowinę.
Domy w staroż. Izraelu miały płaskie dachy, na
których o zmierzchu zbierano • się na rozmowy,
zabawy, skąd rozgłaszano wiadomości
sąsiadom, gdzie nocą sypiano. „Co w komorach
na ucho szeptaliście. będzie rozgłaszane z
dachów" (Ew. wg Łuk. 12,3).
..Gospodarz domu" — Belzebub, 'władca
much', bóg filistyńskiego Akkaronu od-
pędzający muchy, komary i wszelkie choroby;
diabeł (Ew. wg Mai. 10,25; 4. Ks. Król. 1.2).
Domownicy wiary — wyznawcy (List do
Gniotów 6,10).
Bóstwa domowe w staroż. Rzymie — lary,
penaty.
Głowa domu, pan domu — mąż, ojciec,
gospodarz.
Pani domu — gospodyni.
Dom — korzyść, sprawa. Pro domo sua
tac. dosl. 'dla własnego domu', dla własnej
korzyści, we własnej sprawie (tytuł mowy
Cicerona De domo sua 'o swoim domu', 57 r.
p.n.e.).
Dom publiczny — dom nierządu; przest.
zamtuz, lupanar; wulg. burdel.
Dom otwarty — w którym się przyjmuje
wielu gości, urządza przyjęcia, zabawy; tytuł
komedii (1883) Michała Ba-łuckiego.
Dom dziecka, starców, akademicki, wcza-
sowy, kultury, ludowy, poprawczy, towarowy,
zdrojowy itd. — instytucja społ., państwowa,
handl. itd.; budynek, w którym się ona mieści.
Dom symbolem ojczyzny, Polski. „Budujmy
miłej ojczyźnie dom. wolności dom i siły"
(Budujmy miłej... 1—2 Marii Ko-nopnickiej).
„A cała Polska — jego dom!" (Manifest ludu 8
Or-Ota). „O polski kraju święty! warowny
domie nasz!" (Hymn Polski 1—2 Władysława
Bełzy).
Szklane domy — wizje nowej cywilizacji i
cudownego życia w Polsce, jakie roztacza
Seweryn Baryka przed synem Cezarym
Przedwiośnie (1925) S. Żeromskie-go.
Przysłowie ang.: Kto mieszka w szklanych
domach, niech nie ciska kamieniami.
,,Świat suknia — a dom koszula" (Ożenić się
nie mogę 1,2 Aleksandra Fredry).
Dom Anglika jest jego twierdzą. „Najuboższy
człowiek w swej chałupie stawia czoło całej
potędze Korony. Może to być waląca się
lepianka, do której przecieka deszcz i wdziera
się wiatr; ale król Anglii wejść nie może!" (z
przemówienia Willia-ma Pitta, lorda Chatham.
na temat ustawy akcyzowej, w Izbie Lordów w
1766).
W astrologii: przy stawianiu horoskopów
niebo wyobraża się zwykle jako koło podzielone
na dwanaście części zwanych Domami;
każdemu z tych Domów przypisano pewne
dziedziny życia ludzkiego, takie jak np.
małżeństwo, przyjaźń, dzieci, wrogowie, śmierć,
bogactwo czy pozycja społeczna. Planety
przechodzące przez poszczególne Domy mają
wpływać na te dziedziny dodatnio a. ujemnie.
DRABINA
Drabina symbolizuje wysokość, dążenia,
ambicje, aspiracje; sny; akt płciowy; po
myślność, bogactwo, wiedzę; harfę; cnoty,
sfery niebiańskie, ścieżkę do Raju, drogę do
doskonałości; świętość; zdjęcie z Krzyża;
pokorę; niebezpieczeństwo, drogę do otchłani i
poniżenia, świat podziemny.
Drabina Jakubowa. Patriarcha biblijny Jakub
„ujrzał we śnie drabinę stojącą na ziemi, a
wierzch jej sięgający nieba, i aniołów bożych
wstępujących i zstępujących po niej, i Pana
wspierającego się na niej" (Gen. 28,12—13).
Drabina ma wyobrażać wszech-obecność
opatrzności boskiej i zapewnienie, że droga
między Ziemią a niebem jest zawsze otwarta.
Aniołowie wstępującyozna-czać mają
modlitwy i pragnienia ludzi, a zstępujący łaskę
Pana. Było to zapewne senne wyobrażenie
schodkowych świątyń babilońskich
(zikkuratów), których schody wiodły wprost z
ziemi do „górnej świątyni". Zob. Kamień
(pierwszym ołtarzem).
Drabina — świat, gdzie jedni pną się w górę,
a inni zsuwają się w dół. Na grobowcach rz.
wyobrażano drabinę jako emblemat
zmienności losu człowieka.
Drabina społeczna — gradacja, hierarchia
społ.
Drabina — pokora i ambicja. ,,Często
pokora młodej ambicji służy za drabinę"
(Juliusz Cezar 2,1 Szekspira, tł. J. Pasz-
kowskiego) — słowa Brutusa; udawana
skromność pomaga piąć się w górę ludziom
pożądającym wyższej pozycji i prestiżu
społecznego.
Drabina emblematem odwagi wojennej,
gdyż służyła do wdrapywania się na mury
oblężonych miast.
Drabina — szczeble do zdobycia wiedzy,
stopniowe pokonywanie trudności studiów.
Drabina — amulet chroniący przed złymi
mocami, znajdowany także w grobowcach
egip., w piramidach (również w postaci
schodków).
Drabina — zejście do świata podziemnego.
Drabina wyobraża stosunki między niebem a
ziemią, wznoszenie się duchowe;
wiąże się z symboliką tęczy (zob.). Liczba
szczebli odpowiada zwykle którejś ze świętych
liczb (np. siedem, dziesięć), a poszczególne
szczeble bywają różnych kolorów (np. w
buddyzmie) a. są zrobione z różnych metali
(jak w misteriach Mitry), często też
odpowiadają stopniom wtajemni
czenia. W Boskiej Komedii (Raj 21,25—30)
Dantego z wnętrza planety Saturn (tj. siódmego
nieba) biegnie ku górze świetlista, mistyczna
Drabina, po której wstępują duchy
kontemplacyjne, będące symbolem wznoszenia
się po kolejnych stopniach do Boga.
Atrybut świętych: Aleksego z Edessy, Ro-
mualda, założyciela zakonu kamedułów,
Perpetui, apostoła Andrzeja, Klary, założycielki
zakonu klarysek.
Drabina cnót, po której, jak to wyobraża
plastyka śrdw., ludzie cnotliwi, zagrożeni
zewsząd przez demony (a. przez smoka, jak
męczennica, św. Perpetua) wstępują w górę,
szczebel po szczeblu.
Drabina Boga, łac. Scala Dei, nazwa wielu
klasztorów cystersów i kartuzów jako miejsc, w
których zakonnicy wznoszą się stopniowo do
nieba.
Przesąd, że niebezpiecznie jest przechodzić
pod drabiną wynika albo z wyobrażeń o drabinie
jako drodze do doskonałości a. nieba, której nie
należy unikać czy wymijać, albo z mądrości
ludowej (drabina może się zsunąć z muru i spaść
przechodniowi na głowę).
W marzeniu sennym: (upadek z drabiny)
niepowodzenie; (schodzenie) wątpliwe
osiągnięcie, pechowa sprawa; (wchodzenie)
cierpliwość; powodzenie.
DRZEWO
Drzewo jest symbolem wzrostu, drabiny do
nieba, osi świata, kolumny niebiańskiej, życia
kosmicznego; stworzenia; boskiej gwarancji
odnowy, prawa lub ducha boskiego, jedności
organicznej; sprawiedliwości;
wielkości, królewskości; piękna, poezji; wiedzy;
kary, szubienicy, krzyża; schronienia, azylu;
odkupienia; miłości, ofiary; wróżby;
stałości; nadziei; szlachetności; pokoju; bo-
gactwa; energii, radości; mądrości; czci;
człowieka; życia psychicznego; zdrowia; fal-lusa,
płodności, genealogii rodu, długowieczności,
odrodzenia, odmłodzenia; życia i śmierci,
zwycięstwa życia nad śmiercią,
zmartwychwstania, nieśmiertelności; wśród
roślin odpowiednik lwa między zwierzętami;
siedziba elfów, duchów, chochlików,
krasnoludków.
Jako najpotężniejsza roślina symbolizuje w wielu
kultach istoty boskie albo miej-
sce przebywania bogów i dlatego bywa
przedmiotem czci, zwłaszcza jako połączenie
podziemnych sił chtonicznych (przez korzenie)
i niebiańskich sfer kosmicznych (korona) z
życiem na ziemi (pień); rozumiane często jako
wyobrażenie osi świata, na której się on
wspiera, jak np. w mitologii skandynawskiej
drzewo Wszechświata Igdrasil (Yggdrasilt,
Mimameidr}, wiecznie zielony olbrzymi jesion
podtrzymujący Wszechświat. Drzewa
Wszechświata mają często w gałęziach
mityczne zwierzęta, dusze zmarłych lub nie
narodzonych, niekiedy w postaci ptaków, lub
gwiazdy. Księżyc i Stonce; w Indiach i Chinach
12 ptaków słonecznych zamieszkuje koronę
Drzewa Świata.
Drzewo Świata, Drzewo Kosmiczne —
płodność, siła życiowa, cykl roczny; miejsce
sądu bogów dostarczające pokarmu bogom i
wybrańcom spośród ludzi; przedstawiane
często z ptakami na gałęziach, atakującymi
smoka albo węża wijącego się wśród korzeni.
Jego owoce albo liście (gwiazdy) oznaczają los,
zawierają przeszłość i przyszłość. Z niego
powstały drzewa Wiadomości i Życia.
Symbole: kolumna, krzyż, tors człowieka.
Drzewo odwrócone korzeniami do góry to w
tradycji indyjskiej Kosmos, żywotna siła
Słońca i światła duchowego wysysanego przez
drzewo korzeniami z nieba i rozsypywanego
deszczem liści po ziemi, w islamie — drzewo
szczęścia, w żydowskiej księdze Zohar —
drzewo życia skąpane w świetle słońca.
Według Upaniszad gałęziami tego drzewa są:
powietrze, ogień, woda i ziemia. Święta figa
Aswatha (Ficus religiosd) określa całość
Wszechświata, a przy tym sytuację człowieka
na świecie.
Pliniusz (Historia naturalna 12,2) uważa, że
drzewa były pierwszymi świątyniami czło-
wieka. Święte drzewa były czczone jako
bogowie, jako mieszkania dobrych i złych
duchów, również w postaci świętych gajów,
czczonych zresztą do dziś w różnych stronach
świata. Granatowieć był długo szanowany
przez Izraelitów i Persów jako drzewo
wiadomości dobrego i złego; nazwa druidów
pochodzi od dębów, które czcili wraz z jemiołą,
ostrokrzewem zaś zdobili ołtarze. Aśoka, czyli
drzewo radosne albo saraka indyjska, pod którą
narodził się Budda, i drzewo bo, figowiec
indyjski, pod którym Budda doznał oświecenia i
pod którym urodził się Wisznu, są przedmiotem
kultu. Brahma miał, według wierzeń
hinduizmu, zmienić się w banian, czyli
figowiec bengalski, który także uważany jest za
drzewo święte. Jesion był czczony przez
Skandynawów (Igdrasil), lipa i dąb przez
Germanów, bambus w Japonii, modrzew i
brzoza przez plemiona syberyjskie, wierzba w
Chinach.
W Biblii pozostały liczne ślady dawnego
kultu drzew. Abraham zasadził tamary-szek
albo gaj tamaryszkowy w Bersabee i wzywał
tam imienia Pana (Gen. 21,33);
Jakub zakopał figury wszystkich obcych bogów
pod dębem koło Sychem (Gen. 35,4);
tamże postawił Jozue wielki kamień na pa-
miątkę nadanych ludowi praw (Jozue 24,26);
pod tymże dębem obwołano Abimelecha kró-
lem (Ks. Sędziów 9,6); prorokini Debora
odbywała sądy pod ,,palmą Debory" (Ks. Sę-
dziów 4,5).
W miejscu poświęconym, u stóp drzewa,
grzebano zmarłych: Deborę, mamkę Rebeki,
pochowano pod ,,dębem płaczu" (Gen. 35,8);
kości Saula i synów jego pogrzebano pod
tamaryszkiem (lub dębem) w gaju Jabes (l. Ks.
Król. 31,13); pod gra-natowcem lub
tamaryszkiem, na skraju Gabaa, Sauł
przygotowywał się do bitwy (7. Ks. Król. 14,2;
22,6).
Z czasem kultu drzew zaniechano, a nawet
został on potępiony jako obyczaj bał-
wochwalców; zabroniono także sadzenia gajów
w pobliżu ołtarzy, gdyż przypominało to kult
Baala, Bałwochwalca Achaz, król judzki,
składał ofiary „pod każdym drzewem
gałęzistym" (4. Ks. Król. 16,4). Pod drzewami
uprawiano „rozwiązły kult" bogów
kananejskich: „Wy, którzy czynicie nierząd
między drzewami terpentynowymi, pod każdym
zielonym drzewem" — woła Izajasz (57,5).
Grecy uważali drzewa w świętych gajach za
siedzibę albo własność bóstw, driad (nimf
leśnych), hamadriad (nimf drzewa), Artemidy.
Dęby łączono zazwyczaj z Zeusem, cedry i
orzechy z Artemidą i Ozy-rysem, oliwki z
Ateną, wawrzyn z Apolli-nem, platany często z
Dionizosem, topole z Heraklesem, sosny z
Attisem, Korą-Per-sefoną i Penteuszem.
Drzewo — niekiedy ofiara, zbawienie albo
kara, np. jako szubienica, na której
wieszano boga płodności po wykastrowaniu;
na wiosnę bóg zostawał przywrócony do życia
dzięki pojawieniu się świeżych liści. W sztuce
śrdw. krzyż przedstawiano często jako żywe
drzewo wypuszczające gałązki i liście.
Drzewo — idea wiecznego odradzania się:
gdy zrzuca liście — umiera (częściowo), aby
przeżyć jako całość, a gdy je zatrzymuje —
wyobraża wiecznego ducha i nieśmiertelność.
„Drzewo może mieć nadzieję: choć jest ścięte,
znowu się odradza, a jego pędy rosną dalej"
(Hiob 14,7).
Drzewo — żywotność; czerpie ze wszyst-
kich czterech „elementów": korzenie w ziemi i
wodzie, korona w promieniach słońca i w
powietrzu; drzewa wrastają z czasem coraz
głębiej w ziemię i wyrastają coraz wyżej ku
niebu.
Drzewo Życia i Drzewo Prawdy rosły u
wschodniej bramy babilońskiego nieba, a w
epopei Gilgamesza — w Ogrodzie Słońca. W
środku biblijnego raju rosły:
drzewo wiadomości dobrego i złego oraz
drzewo życia, którego owoce udzielały nie-
śmiertelności — Bóg nie wskazał go Ada-
mowi. Wąż oszukał Adama, nakłaniając go do
spożycia owocu drzewa wiadomości. Według
niektórych teologów chrześcijańskich drzewo
życia w raju było przeciwstawieniem drzewa
wiadomości, które łączy się z drzewem Krzyża
Świętego jako symbolem zbawienia. Drzewo
życia wyobrażano sobie często z życiodajnym
źródłem i z owocami strzeżonymi przez
potwora, smoka, węża. lwa. jednorożca, jelenia
itp., niekiedy z ptakiem na szczycie, gołębiem
(Duch Sw.), u Skandynawów — z orłem.
Drzewa i ich gałęzie miały chronić życie
ludzkie przed złymi mocami, groźnymi
zwłaszcza w najciemniejszych dniach roku,
przekazując ludziom swoją moc kwitnienia i
owocowania. Zimozielone drzewa. wieńce i
girlandy służyły starożytnym Egipcjanom i
Żydom jako symbole wiecznego życia. Jako
pozostałość po pogańskim kulcie Drzew Życia
przetrwał u schrystiani-zowanych
Skandynawów obyczaj ozdabiania domu i
stodoły na Nowy Rok zimo-zielonymi
gałęziami dla odstraszenia złych duchów oraz
obyczaj stawiania przed domem drzewka dla
ptaków na czas świąt Bożego Narodzenia albo,
jak to się przy
jęło najpierw w Niemczech, stawiania wów-
czas u progu lub wewnątrz domu — choinki.
Drzewo Życia — życie duchowe. „(W No-
wym Jeruzalem) na środku ulicy jego i na obu
brzegach rzeki drzewo życia, rodzące 12 razy,
wydające co miesiąc swój owoc, a liście
drzewa służą do uzdrowienia narodów" (Apok.
22,2). ,,(Mądrość) jest drzewem życia dla tych,
którzy się jej uchwycili" (Ks. Przypowieści
3,18). „Życzenie spełnione jest drzewem życia"
(Ks. Przypowieści 13,12); „Łagodny język jest
drzewem życia" (Ks. Przypowieści 15,4).
Drzewo — płodność; sam Jahwe porównuje
się pod względem siły i płodności do drzewa:
„Jestem jak cyprys zielony, dzięki mnie
wyrośnie twój owoc" (Ozeasz 14,8). Płodność
jako miara wartości drzewa: „Z owocu poznaje
się dr^-wo" (Ew. wg Mat. 12,33). W wielu
okolicach Indii narzeczona przed wyjściem za
mąż „poślubia" drzewo owocowe, aby jej
udzieliło swej płodności. Zabiegiem
magicznym mającym pobudzić żywotne siły
natury był ludowy obyczaj tańców wokół
drzewa majowego, drzewa wiosny (najczęściej
brzozy) obwieszonego wstęgami, kiełbaskami i
ciastkami, zwykle pierwszego dnia maja. W
Polsce gaik, maj, maik, nowe łatko, turzyce,
ludowy obchód witania wiosny, kiedy
dziewczęta obnosiły po wsiach drzewko
przystrojone we wstążki, kwiaty, świecidełka i
dzwonki, czasem z przywiązaną do
wierzchołka laleczką — ..królową wiosny"
albo zieloną gałąź — dawny zwyczaj
słowiański związany z obchodem topienia
Marzanny.
Drzewo wiadomości — śmierć, utrata łaski
boskiej, zabroniona albo nadmierna wiedza,
zawiedzione nadzieje, wina, grzech. W tradycji
żydowskiej zwykle jabłoń albo figa, w Edenie,
z zabronionym owocem. którego zjedzenie
zniszczyło pierwotną niewinność Adama i
Ewy.
Mityczne drzewo wiedzy dostarczało jej
temu, kto skosztował owocu lub napił się ze
źródła wytryskującego spod drzewa;
u Żydów — winorośl lub oliwka, u Greków —
figa, u chrześcijan — jabłko, u Celtów —
leszczyna. Jednym z dowodów mądrości
Salomona była jego znajomość drzew,
znajdująca wyraz w jego pieśniach i przy-
powieściach: „Mówił on w nich o drzewach,
począwszy od cedru, który rośnie
w Libanie, aż do hizopu, który wyrasta z muru"
(3. Ks. Król. 4,33).
Drzewo — człowiek. „(Mąż pobożny) będzie
jako drzewo zasadzone nad strumieniem,
wydające swój owoc we właściwym czasie,
którego liść nie więdnie" (Psalm l 3).
„Sprawiedliwy jako palma rozkwitnie,
rozrośnie się jak cedr Libanu" (Psalm 91 13).
Filemon i Baukis z mit. gr., którzy gościnnie
przyjęli Zeusa i Hermesa, zmienieni zostali po
śmierci w dąb i lipę splecione konarami
(Metamorfozy 8,620—724 Owidiusza). W
mitologii skandynawskiej bogowie Odyn,
Hoenir i Lodur wędrowali brzegiem morza i
zobaczyli dwa drzewa. Z jednego zrobili
mężczyznę, Askra ('jesion'), z drugiego kobietę,
Emblę (prawdopodobnie 'wiąz'); Odyn tchnął w
nich ducha, Hoenir dał im rozum, Lodur — cia-
ło i zmysły. Odyna co rok przebijano mieczem
i wieszano na gałęzi Igdrasilu, gdzie wisiał
przez 9 dni, ofiarowany sobie samemu; po
czym go zdejmowano. W Boskiej Komedii
(Piekło 13) Dantego wędrowcy napotykają
dusze samobójców zmienione w drzewa,
których liście i kora służą za pożywienie
harpiom. W Panu Tadeuszu Mickiewicz pisze:
„Drzewa i krzewy liśćmi wzięły się za ręce jak
do tańca stojące panny i młodzieńce wkoło pary
kochanków. Stoi pośród grona (...) brzoza biała,
kochanka, z małżonkiem swym, grabem"
(3,556—561; por. też 580—594). „Drzewa żyją
wraz z człowiekiem (...) Wzruszenia nasze są w
ich kształcie, zmianach i szumie" (Dzieje
grzechu 2 S. Żeromskiego).
Drzewa bywają symbolem męskim lub
żeńskim: pień ma z reguły znaczenie fal-liczne,
natomiast rozłożyste, cieniste, owocowe
drzewo było często rozumiane jako kobiece
albo matczyne.
Drzewo — długowieczność. Sekwoje ka-
lifornijskie liczące 4—5 tysięcy lat, eukaliptusy
australijskie, baobaby afrykańskie, w Polsce
stare dęby, jak tysiącletni „Bar-tek" koło
Zagnańska w Kieleckiem. „Jaki jest wiek
drzewa, taki będzie wiek mego ludu, i co
zapracowały ich ręce, to będą spożywać moi
wybrani" (Izajasz 65,22).
„Drzewa wolności" sadzono w wielu krajach
(USA, Francja, Włochy i in.) w XVIII— XX
w., w okresach walk o niepodległość lub
wyzwolenie społeczne, i obwieszano flagami i
innymi emblematami. „Leci liście
z drzewa, co wyrosło wolne" (Śpiew z mogiły l
—2, Wincentego Pola).
Drzewo — pyszny władca, tyran (Daniel
4,17—19; Ezechiel 31, 8—11). „Nastanie dzień
sądu nad wszystkim, co pyszne, wysokie i
wyniosłe, aby było poniżone. Nad wszystkimi
wysokimi i sterczącymi cedrami Libanu i
dębami Baszanu" (Izajasz 2,12—13).
Drzewo — sprawiedliwość. Bogowie, wład-
cy, feudałowie odbywali sądy pod potężnymi
drzewami.
Drzewo — natchnienie poetów. „Wszak lipa
Czarnolaska, na głos Jana czuła, tyle rymów
natchnęła! wszak ów dąb gaduła kozackiemu
wieszczowi tyle cudów śpiewa! (Pan Tadeusz
4,39—41 A. Mickiewicza; mowa o Janie
Kochanowskim i Sewerynie Goszczyńskim).
„Jakiś związek być musi między poetami a (...)
starymi polskimi drzewami" (Pamiętniki... B.
Winnic-kiego, Senatorska zgoda, Tradycja
szlachecka, 598—599 W. Pola). „Sztuka jest
jako drzewo słodkim okryte owocem, pod któ-
rym stoją tłumy" (Sztuka jest jako drzewo... l—
2 Kazimierza Tetmajera).
Drzewo genealogiczne: rodowód przedsta-
wiony w kształcie rozgałęzionego drzewa z wi-
zerunkami lub imionami protoplastów, np.
drzewo Jessego przedstawiające rodowód
Chrystusa: ze spoczywającego na ziemi Jesse-
go, syna Booza i Ruth, ojca króla Dawida,
wyrasta pień drzewa z wizerunkami królów
żydowskich na gałęziach i obrazem Matki
Boskiej z Dzieciątkiem na szczycie:
„I wyrośnie różdżka z pnia Jessego, a pęd z
korzeni jego wyda owoc" (Izajasz 11,1).
Drzewo — siedziba dusz zmarłych ludzi w
wielu mitach i baśniach. W bajce Grimmów
Kopciuszek zasadza gałązkę leszczyny na
grobie matki, gałązka rozrasta się w drzewo,
które spełnia życzenia Kopciuszka; w bajce
Krzak jałowca matka pochowana pod jałowcem
przywraca — za jego pośrednictwem — do
życia zabitego przez macochę synka.
Drzewo owinięte zwojami węża — (w Biblii)
pokusa; śmierć.
Drzewo w pojęciach wielu ludów miało
związek z ogniem: przez pilne pocieranie
dwóch kawałków drzewa otrzymywano ogień,
uważano więc, że czynność ta wyzwala utajony
w drzewie element ognia.
 Krzywe drzewo — człowiek chory, wiecz-
nie niezadowolony albo wszędzie zawadza-
jący.
W marzeniu sennym: (aleja drzew) dłu-
gotrwałe szczęście; (wdrapywać się na drze-
wo) wielkość, bogactwo; (spadać z drzewa)
zbliża się nieszczęście; (owocujące) zamoż-
ność; (kwitnące) niespodziana radość; (ude-
rzone przez piorun) nieszczęście.
W alchemii: ze znakami planet (metali) —
pramateria; drzewo Diany albo drzewo
filozofów — amalgamat krystalicznego srebra.
Drzewo z księżycami — mniejsze dzieło, ze
słońcami — większe.
W heraldyce: sprawiedliwość; posiadłości
ziemskie, zwłaszcza lasy.
DRZWI
Drzwi są symbolem przejścia między jednym
światem albo stanem a drugim, między
światłem i ciemnością, między znanym i
nieznanym, codziennością i krainą tajemnic,
światem świeckim i sakralnym, biedą i
bogactwem, a zarazem stanowią zaproszenie
lub wyzwanie do przejścia przez ich próg;
wyobrażają początek, koniec, śmierć, zmianę,
ochronę przed niebezpieczeństwem
zewnętrznym, obronę tajemnicy przed
intruzami; vulvę; gościnność; duszę ludzką;
Chrystusa, Marię; są przeciwieństwem ściany,
muru, bariery, podziału;
por. Brama, Klucz.
Staroitalskim bogiem drzwi od domu (łac.
ianua), przejścia (łac. ianus), wyjścia i wejścia,
a w przenośni początku i końca, zmian, epok,
śmierci i zmartwychwstania był Ianus
przedstawiany na posągach z dwiema głowami
patrzącymi w przeciwne strony, z kluczami i
laską odźwiernego. „Podwójne Drzwi lanusa",
prastara budowla na Forum Romanum w
Rzymie, zachowana w całości jeszcze w VI w.
n.e., była otwarta w czasie wojny, a zamknięta
w czasie pokoju. Od chwili ich postawienia aż
do panowania Augusta drzwi miały jakoby być
zamknięte tylko dwa razy (w tym w roku 235
P.n.e.), a za jego panowania — trzykrotnie.
Schlebiając cesarzowi Wergiliusz pisze w
Eneidzie (1,294): „Żelazne łańcuchy spętają
srogie Wrota Wojny" (proroctwo Jowisza o
Rzymie).
Drzwi — wyjście, wyjście na świat, vul-va,
poród, narodziny. Panna młoda prze
kraczając próg domu mężowskiego nacierała
odrzwia tłuszczem, co miało zapewnić
szczęście seksualne i ułatwić wyjście dziecka
na świat. Hiob (3,10) przeklina matkę ponieważ
„nie zawarła drzwi swego żywota" i urodziła
go.
Drzwi — wejście ze świata, vulva. Przysłowie
o dziewczynie lekkich obyczajów:
Drzwiczki z byliczki, słomką się podpierają.
Złe drzwi, które lada klucz odmyka. W
Metamorfozach (12,39) Owidiusza fama
(rozgłos, plotka) to „dom z otworami
(wejściami) bez odrzwi, wychodzącymi na
wszystkie strony, na ziemię, morze i niebo,
skąd wszystko widać i słychać".
Drzwi — schronienie, zapora przeciw
przenikaniu czy wdzieraniu się do wnętrza
domu wrogich wpływów, czarów i potęg
nadnaturalnych. Mezuza (hebr. dosł.
'odrzwia'), zwitek pergaminu z wypisanymi
wersetami z Biblii (Deut. 6,4—9,13—21),
zamknięty w rurce (tak, aby słowo Szad-daj,
'Wszechmocny', było widoczne) i przy-
twierdzony w domach religijnych Żydów na
prawym (od osoby wchodzącej) odrzwiu drzwi
wejściowych, ma przypominać o wierze w
Boga, ale też stanowi amulet chroniący dom
przed demonami. Drzwi świątyni
jerozolimskiej smarowano w tymże celu krwią
ofiar pokutnych ze zwierząt, a drzwi domów
żydowskich w Egipcie po to, aby je ominęli
aniołowie zniszczenia wysłani przez Jahwe w
celu wymordowania pierworodnych synów
Egipcjan. Dusz-ki, skrzaty, chochliki,
krasnoludki, szkodliwe w kuchni przy biciu
masła z mleka, rośnięciu ciasta, pieczeniu
chleba, powodujące przypalenie lub
wykipienie, nie wejdą (według wierzeń
ludowych) przez drzwi kuchenne, jeśli zawiesi
się na nich mocno pachnące wianuszki cebuli,
czosnku, papryki, majeranku itp. Drzwi do
domu to punctum minoris resistentiae łac.
'miejsce najmniej odporne', w razie ataku z ze-
wnątrz, miejsce, któremu trzeba zapewnić
ochronę bóstw: na Bliskim Wschodzie za-
kopywano pod progiem domu trupka dziecka
złożonego bogom w ofierze. Rzymianie
otaczali próg domu szczególną czcią (np.
ceremonie u progu drzwi w uroczystościach
ślubnych).
Drzwi w chrześcijaństwie — dusza ludzka,
zbawienie, Maria jako orędowniczka
pośrednicząca między wyznawcą a Bogiem;
Chrystus. „Ja jestem drzwiami; jeśli kto przeze
mnie wejdzie, zbawiony będzie" (Ew. wg Jana
10,9), oraz męczeństwo, przez które trzeba
przejść, aby wnijść do Królestwa Niebieskiego.
Drzwi — miejsce mądrości. „Kto do
mądrości rano wstanie (...), znajdzie ją siedzącą
u drzwi swoich" (Ks. Mądrości 6,15).
„Mądrość w samych drzwiach odzywa się.
mówiąc: O ludzie, do was wołam!" (Ks. Przy-
powieści 8,1—4).
Drzwi — miejsce grzechu i natręctwa. „U
drzwi czyha grzech" (Gen. 4,7). „Przyszli
synowie Beliala, a obstąpiwszy dom, poczęli
łomotać we drzwi" (Ks. Sędziów 19,22). ..
(Sodomici) napierali na Lota i podeszli. aby
wyłamać drzwi. Ale aniołowie drzwi
zamknęli" (Gen. 19,9—11). U drzwi domu
warują żebracy i śpiewający serenady
zalotnicy. Chodzić od drzwi do drzwi — że-
brać albo uprawiać sprzedaż domokrążną.
Otwarte drzwi — gotowość do dalszych
układów, rozmów. Przy drzwiach otwartych
znaczy jawnie, publicznie. Wyważać otwarte
drzwi — dowodzić rzeczy już dowiedzionych,
przekonywać przekonanych. Polityka
„otwartych drzwi". Samo określenie wzięto z
Biblii (Apok. 3,8): „Oto zostawiłem przed tobą
drzwi otwarte, których nikt nie może
zamknąć". Ale „polityka otwartych drzwi" dla
mocarstw zachodnich w Chinach, ogłoszona
przez amerykańskiego sekretarza stanu Johna
Haya 211900, wzbraniała Chinom wprowadza-
nia ceł lub innych ograniczeń przywozowych.
„Drzwi muszą być albo otwarte, albo
zamknięte" z komedii Zrzęda (Le Gron-deur,
1891) de Brueysa i de Palaprata — uwaga
służącego, łajanego przez pana zarówno za
zamykanie drzwi, jak i za pozostawianie ich
otwartymi (również tytuł komedii Musseta z
1845). Drzwi symbolizują też pośmiertne losy
jednostki: otwarte — dostęp do szczęśliwości
wiecznej, zamknięte — brak dostępu. „Przy
drzwiach zamkniętych" znaczy tajnie,
niejawnie.
„Drzwiami Raju" nazwał Michał Anioł
słynne wschodnie drzwi brązowe do bap-
tysterium św. Jana Chrzciciela na placu
Katedralnym we Florencji, z reliefami (1425—
52) Lorenza Ghibertiego.
DWA
Liczba dwa, pierwsza liczba parzysta, po-
dzielna, a przeto niedoskonała, symbolizuje
początek, pierwsze jądro materii, tworzenie,
przejście w czasie, ruch rozpoczynający
rozwój, prapodział; bezruch przeciwstawnych
sił, zasadę czynną i bierną, dodatnią i ujemną,
antytezę, światło i cień. czerń i biel, lato i zimę,
dzień i noc. Księżyc i Słońce w opozycji, oczy
nieba, niebo i Ziemię, wodę i ląd; Twórcę i
stworzenie, Naturę przeciwstawną Twórcy, ży-
cie i śmierć, ducha i materię, więź między
śmiertelnością i nieśmiertelnością, nie-
zmiennością i zmiennością, sympatię i anty-
patię, Ormuzda i Arymana, jin i jang'. równość,
równowagę, rozdwojenie, rozdzielenie.
dwuznaczność; echo; przyciąganie, dwu-
płciowość wszelkiej rzeczy, puuyg seksualny,
porozumienie, ugodę, (nie)zgodę, prze-
ciwleglość, odbicie, spór, konflikt, wojnę;
ziarno twórczego rozwoju a. katastrofalnego
regresu; zasadę żeńską. Wielką Macierz;
podwójne organy ciała (oczy, uszy, ręce itd.);
intelekt; rozpad osobowości, walkę z samym
sobą, chwiejność; ukryte groźby; namysły;
dwa punkty, dwie proste, kąt.
Liczba dwa wyrażała wg pitagorejczy-ków,
jako pierwsza „prawdziwa" liczba (gdyż
pierwsza oznaczała mnogość, inność), zasadę
przeciwieństw (zob. Liczba); w naturze istnieją
dwa czynniki, gdyż forma istnieje tylko razem
z czymś, co jest formowane, a ograniczenie z
tym, co jest ograniczane. Koncepcja dualizmu
lub biegunowości znajdowała u nich również
wyraz w idei duszy i ciała; u gnostyków —
syzygia (para eonów a. emanacji, męska i
żeńska); dualizm Boga i Szatana, zasad dobra i
zła; zob. Bliźnięta.
Niezliczone pary znajdujemy w Biblii, w
pismach i źródłach chrzęść., jak np. Kain i
Abel, Mojżesz i Aaron (prorok i kapłan), Stary
i Nowy Testament, dusza i ciało, Chrystus i
Kościół, Maria i Marta (życie kontemplacyjne i
czynne; Ew. wg Łuk. 10,38—42), królestwa
Izraela i Judy; w plastyce podwójne lwy,
dwugłowe smoki, orły, węże, podwójna natura
syren, centaurów itd.
Liczba dwa była zwykle liczbą szpiegów,
wysłanników, policjantów, świadków, zwierząt
ofiarnych a. oczyszczalnych, mieczy. „l
przyszli dwaj aniołowie do Sodomy" (Gen.
19,1). W Księdze Kapłańskiej
mamy dwa wróble, dwa baranki, dwa kozły, w
Księdze Liczb dwa woły, dwa cielce, dwa
chleby pierwocin. ,,Posłał tedy Jozue (do
Jerycha) dwu mężów szpiegów potajemnie"
(Jozue 2,1). Dwaj starcy, fałszywi świadkowie
przeciw cnotliwej Zuzannie (Daniel 13). „Na
koniec zaś przyszli dwaj fałszywi świadkowie"
(Ew. wg Mat. 26,60). „Oni rzekli: Panie, oto tu
dwa miecze. On zaś im rzekł: Dosyć jest."
(Ew. wg Łuk. 22,28). Zob. Miecz (Krzyżacy
pod Grunwaldem). „(Jezus) wezwał dwunastu
apostołów i począł ich po dwóch rozsyłać"
(Ew. wg Marka 6,7). Rosenkrantz i
Guildenstern szpiegujący Hamleta na zlecenie
króla Klaudiusza; Woltymand i Korneliusz,
dwaj posłowie wysłani przez niego do
Norwegii. Wg legendy przekazanej przez Galia
Anonima, dwaj aniołowie odwiedzili Piasta,
aby dokonać postrzyżyn jego syna Siemowita.
Dwa to mało. „Prosim gorczycy dwa ziarna"
(Dziady cz. II 106 Mickiewicza). „Ach,
gdybyście mi podali choćby dwa pszenicy
ziarka!" (jw. 234—5).
Dwa to dużo. ,,Lepiej dwom być społem niż
jednemu, bo mają pożytek ze swego
towarzystwa" (Eklezjastes 4,9). „Nos duo
lurba sumus" łac. 'my oboje tworzymy tłum'
(Metamorfozy 1,355 Owidiusza). Deukalion i
Pyrra po potopie. ,,Nawet Herakles dwóm nic
poradzi" (Fedon 89c Platona).
Dwa liczbą złowieszczą, zawierającą pojęcie
cienia, emblemat ujawniającego
antagonizmu, rywalizacji, wzajemnej nie-
nawiści, przeciwstawności sprzecznej i nie do
pogodzenia lub płodnej i uzupełniającej się. W
Rzymie staroż. liczba poświęcona Plutonowi,
bogu świata podziemnego, niepomyślna
(święto 2. dnia 2. miesiąca). „Dwa na słońcach
swych przeciwnych — Bogi" (Beniowski 5,572
Słowackiego). ,,Dwoistość istnienia, co świat
cały targa (...): pęd ducha lecącego w świat
lepszy. daleki, i ciężar ziemi, skrzydła co łamie
w tym pędzie" (Faun śpiący 30,34—5 M. Ko-
nopnickiej). „Z tym największy jest ambaras,
żeby dwoje chciało naraz" (Stefania 69—70 T.
Boya-Żeleńskiego).
W heraldyce: dwa lwy. dwa orlv. dwie
Pogonie, dwie strzały itp. wzmacniają lub,
przeciwnie, osłabiają wymowę symboliczną
godła, ukazując jej wewnętrzne podziały.
W okultyzmie: Duada (Para, związek
dwóch).
Kolor — pomarańczowy.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku Byk,
„planeta" Księżyc (rogi sierpa):
charakter dyplomatyzujący, uprzejmy, po-
kojowy, giętki, skryty, nieśmiały, podstępny.
Obosieczny miecz zob. Miecz.
Para oczu — boska dwoistość, rodzice,.
inteligencja i miłość, północ i południe,
ósemka; w Egipcie staroż. Horus (światło) i Set
(ciemność); (od wewnątrz:) harmonia, jedność,
wizja.
Dwie twarze na jednej głowie — oszustwo,
skryte zło; atrybut Janusa, rz. boga bram, miast
i początku.
Dwie ryby zob. Ryba.
Dwie kolumny zob. Kolumna.
Dwa węże zob. Wąż.
DWANAŚCIE
Dwanaście symbolizuje porządek kosmiczny;
Słońce; Księżyc; czas; świętość, zbawienie;
harmonię, miłość, łaskę, łagodność,
umiarkowanie, niewinność, skromność, dzie-
wictwo; potęgę, pokój, piękno; osąd, spra-
wiedliwość; doskonałość; radość; cierpliwość;
cierpienie.
Dwanaście jest liczbą szczęśliwą i świętą,
symbolem spełnienia, prawdopodobnie dlatego,
że jest podzielna przez l, 2, 3. 4, 6 i 12;
odgrywa ważną rolę w sumeryj-skim systemie
się
numeracji dziesiątkowo-szóst-kowym z III
tysiąclecia p.n.c. (o układzie jednostek: l, 10,60,
600, 3600. 36 000, 216 000...) i u
Babilończyków, którzy w II tysiącleciu p.n.e.
podzielili koło na 360 stopni. stopień na 60
minut, minutę na 60 sekund, dzień na 24
godziny, a godzinę na minuty i sekundy.
Natomiast liczbę miesięcy w roku ustalano
umownie, aby uzgodnić rok księżycowy z
rokiem zwrotnikowym. czego dalszą
konsekwencją był podział zodiaku na 12
znaków, których nazwy odpowiadają nazwom
konstelacji położonych w ich obrębie ok. 2000
lat temu.
Epos Dwunastu Tablic, historia Gilgame-sza.
jeden z najważniejszych utworów w jeż.
akkadyjskim z III tysiąclecia p.n.e.. znaleziony
w 1853 w gruzach biblioteki króla
Assurbanipala (668—627 p.n.e.) w Niniwie.
W wielu panteonach jest dwunastu głównych
bogów (np. w greckim, rzymskim). Romulus
wg tradycji wprowadzić miał dwu-
nastu liktorów na wzór Etrurii, gdzie dwa-
naście miast dawało po jednym liktorze,
Herakles musiał wykonać dwanaście prac dla
króla Myken, Eurysteusza, aby oczyścić się ze
zbrodni.
Prawo dwunastu tablic — pierwszy kodeks
prawa rzymskiego opracowany w 451— 449
p.n.e., wyryty na dwunastu tablicach
wystawionych na Forum Romanum w Rzymie.
Sześć podwójnych częśai ciała stanowi (wg
tradycji) o możliwościach człowieka:
oczy, uszy, nozdrza, wargi, ręce i nogi.
Dwunastka jest liczbą podziałów czaso-
przestrzennych, iloczynem czterech stron
świata przez trzy wymiary (!). Rok księżycowy
pozostawiał dwanaście dni między Bożym
Narodzeniem a świętem Trzech Króli: każdy z
tych dni miał być wróżbą na odpowiedni
miesiąc Nowego Roku.
W symbolice biblijnej — doskonałość i
kompletność. Ismael i Jakub mają po dwunastu
synów; było dwanaście pokoleń izraelskich,
dwanaście bram niebieskiej Jeruzalem;
Apokalipsa ukazuje niewiastę z koroną z
dwunastu gwiazd na głowie (12,1) i po 12 000
pieczętowanych wybranych z każdego z
dwunastu pokoleń Izraela (7,4—8). Było
dwanaście bochenków chleba pokład-nego
[Lev. 24,5—7), dwunastu mniejszych
proroków, dwunastu apostołów, dwanaście
źródeł Elimu {Num. 33,9) itd. Ogółem w
Apokalipsie dwunastka powtarza się 22 razy.
Niewiasta ma krwotok przez dwanaście lat
(Ew. wg Marka 5,25), córka Jaira miała 12 lat
(5,42). Z wnętrza, z serca człowieka wychodzi
wszystko, co złe, w liczbie dwunastu:
cudzołóstwo, porubstwo, zabójstwo, kradzież,
łakomstwo, złość, zdrada, bezwstyd, złe
spojrzenie, bluźnierstwo, pycha, głupota (Ew.
wg Marka 7,21—2).
Było dwunastu rycerzy Okrągłego Stołu
króla Artura i dwunastu paladynów Karola
Wielkiego.
Dwanaście anatematyzmów 'rozstrzygnięć',
potępiających naukę patriarchy Konstanty-
nopola Nestoriusza o dwóch osobach w
Chrystusie; postanowienia te, ułożone przez
Cyryla z Aleksandrii, przyjął sobór efeski w
431 r.
Dwunastu starych mistrzów śrdw. sztuk
wyzwolonych i teorii muzyki, legendarnych
założycieli bractwa meistersingerów (XIV—
XVI w.), muzyków i poetów, gł. ze środowiska
rzemieślniczego i kupieckiego.
„A zbójców było dwunastu" (Powrót taty 40
Mickiewicza). „Dwanaście król Popiel miał
córek" (Król-Duch 3,3,98 Słowackiego).
Dwunastu poemat (1918) Aleksandra Błoka:
dwunastu czerwonogwardzi-stów patroluje
zaśnieżone ulice Piotrogro-du. ,,Dwunastu
braci, wierząc w sny, zbadało mur od marzeń
strony" (Dziewczyna l Bolesława Leśmiana).
Dwunasta — południe a. północ (na ze-
garze).
Tuzin — dwanaście. Tuziny, tuzinami, na
tuziny — w wielkiej liczbie, dużo, licznie.
Tuzinkowy — taki, jakich jest wielu, pospolity,
przeciętny, mierny.
Wielki tuzin — 12X12= 144.
Piekarski tuzin — trzynaście bochenków,
bułek; piekarze średniowieczni dodawali
trzynastą sztukę pieczywa do każdego tuzina,
aby nie pomówiono ich o niedowa-gę, co
grozić mogło pręgierzem a. torturami.
Dodekafonia — muzyczna technika dwu-
nastodźwiękowa, dwunastotonowa, metoda
porządkowania materiału dźwiękowego
oparta na skali 12-dźwiękowej równomiernie
temperowanej.
Dwunastka — najwyższa liczba oczek w
grze w kości (dwiema kostkami).
Horoskop buddyjski: zwierzęta na dwunastu
płatkach kwiatu lotosu: mysz, byk, tygrys,
zając, smok, wąż, koń, owca, małpa, ptak, pies,
świnia.
Według mistyków dwunastka rządzi
gardłem.
Według kabalistów cechami dwunastki są:
uduchowienie, słodycz obyczaju albo pociąg
płciowy.
W alchemii: liczba podstawowa jako iloczyn
liczby czterech ,,pierwiastków" — ognia,
wody, powietrza i ziemi — oraz liczby trzech
zasad: soli, siarki i rtęci.
DYM
Dym symbolizuje oś świata; gniew (bóstwa);
osłonę bóstwa; ofiarę; bezcielesną duszę;
marność, krótkotrwałość życia; okadzenie,
zasłonę, ciemność, pomrokę; zniszczenie,
ogień, wojnę, karę, zjadliwość, chorobę,
zmęczenie umysłu; głupstwo; przeszkodę,
domowe utrapienie; chałupę; próżność, po-
chlebstwo, pychę, zawiść; obiecanki; ulot
ność, efemeryczność, przemijanie; nostalgię,
wspomnienia, marzenia; poezję; por. Kadzidło.
Dym w wielu mitach unosi dusze zmarłych
do nieba; wskazuje drogę do zbawienia przez
ogień.
Dym — osłona bóstwa. „A wszystka góra
Synaj dymiła się przeto, iż Pan był zstąpił na
nią w ogniu, i występował z niej dym jak z
pieca" (Ex. 19,18).
Dym — gniew boży, kara boża, zło, wojna;
przeciwieństwo prawdy. „Nieprzyjaciele Pana
zniszczeją jako dym" (Psalm 36 20),
Dym — domowe utrapienie. „Trzy rzeczy
wyganiają człowieka z domu: dym (tj.
dymiący piec), woda (tj. cieknący dach) i zła
żona" (przypisywane królowi Salomonowi).
Dym ziemi ojczystej — nostalgia, tęsknota
za krajem rodzinnym. „On (Odys) płacze a ona
(Kalipso) (...) czaruje, iżby zapomniał Itaki.
Lecz on śmierci raczej wygląda i chciałby
zobaczyć bodaj dym wznoszący się z jego
ziemi" (Odyseja 1,58 i nast. Homera, tł. J.
Parandowskiego).
Dym — marność, krótkotrwałość życia;
głupstwo, nic. Dym to szczery — marność.
Spierać się o dym, łac. de fumo disceptare, tj.
spierać się o nic. W dym się obrócić —
wniwecz; rozwiać się, przepaść. „Niszczeją
jako dym dni moje" (Psalm 101 4). „Dymem
są ziemskie stworzenia" {Das Sieges-fest F.
Schillera).
Dym — zawiść, zazdrość. „Dym idzie za
najładniejszą" (Fragment 4 Arystofane-sa).
Gdy plotkarze obsiada dymiący piec, dym
spływa ku najpiękniejszej; zazdrość jest
nieodstępnym towarzyszem urody.
Sprzedawać dym — zwodzić kogoś obie-
cankami bez zamiaru ich spełnienia, czynić
obietnice bez pokrycia. „Yendere vams fumos"
łac. 'sprzedawać próżny dym' (Epigramy 4,5,7
Marcjalisa).
Dym — przeciwieństwo mułu (szlamu, iłu),
bo muł łączy „pierwiastki" ziemię i wodę, a
dym — ogień i powietrze.
Dym — zmącenie umysłu. Gdy gwiazda
„otworzyła studnię przepaści, wzniósł "ę dym
ze studni jak z pieca wielkiego (•••). I z dymu
studni wyszły szarańcze (...). I dozwolono im,
aby męczyły ludzi przez pięć miesięcy, a męka
ich jak po skorpionie, gdy ukąsi" (Apok. 9,1—
5).
Słup dymu — oś świata łącząca ziemię z
niebem, ducha z materią. Dym kalu-metu,
indiańskiej fajki pokoju, łączy ludzi z naturą i z
niebem.
Dym w tradycji chrześcijańskiej — próż-
ność, pycha; sposób na wypędzanie diabła,
demonów: wykurzanie dymem.
Dym — miłość. ,,Miłość, przyjacielu, to
dym, co z parą westchnień się unosi" (Romeo i
Julia 1,1 Szekspira, tł. J. Paszkow-skiego).
Dymna chata, kurna chata — z ogniskiem a.
piecem, ale bez komina; dym wylatuje przez
okno, drzwi a. otwór w dachu.
Dymowe, podymne — dawn. podatek od
każdego dymu, tj. od chaty, domu miesz-
kalnego; podatek podymny.
Dym — dom wiejski, zagroda wiejska,
chałupa, gospodarstwo chłopskie. „Dawał mu
folwark pięciu dymów w dożywocie" {Pan
Tadeusz 6,531 Mickiewicza).
Dym — pochlebstwo. Przysłowie: Kto w
pochlebnym kocha się dymie, ten w mgle
grubej osiędzie. „Marny pochwał dymie!"
(Pożegnanie, Do D.D. 10 Mickiewicza).
Kłęby dymu — wspomnienia, marzenia.
„Kłębami dymu niechaj się otoczę, niech o
młodości pomarzę półsenny" (Beniowski 4,473
—4 Słowackiego).
Dym ojczystej wioski — mały światek zabity
deskami. „Myśl moja cicha, jak moja chata, nad
dym ojczystej wioski nie wzlata" (Mafy swatek
l—4 Teofila Lenar-towicza).
Dym — poezja, poetyczność. „Mieć równo
Muzę i Prawdę na pieczy, ni jej przy-kopcić
poetyckim dymem, ani się o to nie poróżnić z
Rzymem" (Eklezjastes, Przedmowa 6—8 S. H.
Lubomirskiego). „Poezjami palić trzeba,
drzewo bowiem podrożało, a te dużo dają
dymu, ale za to ciepła mało" (Karnawałowy
lament poety 7—10 Adama Asnyka). „To
ciekawe, że co my rozumiemy przez prozę,
przetapia się na dźwięk, rymy i że potem z tego
idą dymy po całej literaturze" (Wesele 24, 707
—11 S. Wyspiańskiego).
Dym kolejowy — daleka podróż (jako lek na
zawód miłosny). „Jeżeli chcesz coś sobie
zrobić, to kup sobie bilet okrężny i jedź w świat
daleki. Nic tak nie łagodzi rany psychicznej jak
zapach kolejowego dymu" (O człowieku, który
się uczył kłamać Tadeusza Rittnera).
 Dymna zasłona — dym wytwarzany sztucz-
nie dla osłony obiektów wojskowych (a. ru-
chów wojsk) przed nieprzyjacielem; słowa a.
czyny mające przesłonić prawdziwe intencje,
zamiary, posunięcia.
Nie ma dymu bez ognia — nie ma skutku
bez przyczyny. Przysłowie: Pospołu te rzeczy
chodzą: dym za płomieniem, grzech za
lubieżnym spojrzeniem (dotknieniem).
Jak w dym — bez wahania, bez namysłu (bo
po chwili może to już być ogień).
Ani dymu, ani popiołu — ani znaku, ani
śladu.
Pójść (ulecieć) z dymem — spalić się,
spłonąć; zostać roztrwonionym, zmarnowa-
nym, zmarnotrawionym. ,,Wszystko z nik-
czemnym dymem na wiatr leci" (Fajerwerk z
ludzi 32 Adama Naruszewicza).
Puścić z dymem — spalić; zniszczyć;
zmarnotrawić, roztrwonić.
Dym — zawada, przeszkoda. Być komuś
dymem w oczach — wadzić, bruździć,
wchodzić w paradę.
W marzeniu sennym: niepowodzenie w in-
teresach; (ciemny) troski; (szary) utrapienie;
(słup dymu) dobry omen; (biały) drobne
kłopoty.
DZIECKO
Dziecko jest symbolem początku, Nowego
Roku, poranka, wiosny; związku z naturą;
płodności; czystości, nieskażonego stosunku
do życia, niewinności; niewiedzy, głupoty;
spontaniczności, irracjonalizmu; zapomnienia i
wybaczenia; pełni możliwości, przyszłości,
obietnicy; skarbu; niewdzięczności;
zmartwień.
Dziecko — niewinność, stan przedgrzesz-
ny, rajski (sprzed pokosztowania zakazanego
owocu). „Jeśli (...) nie staniecie się jako
dziatki, nie wejdziecie do królestwa
niebieskiego (Ew. wg Mat. 18,3). „Kto nie
przyjmie królestwa bożego jak dziecko, nie
wejdzie do niego" (Ew. wg Łuk. 18,17). W
ikonografii chrześcijańskiej, zwł. barokowej,
dzieci wyobrażano często jako aniołki (wł.
putti) albo, wg innej tradycji, jako karzełki,
krasnale, niekiedy w spiczastych kapturkach-
niewidkach (gr. kabiroi, kabei-roi, chtoniczne
bóstwa pochodzenia frygij-skiego; miały
słynne misteria w Samotra-ce).
Dziecko — głupota, niewiedza, naiwność i
poczciwość. „Biada tobie, ziemio, któ
rej król jest dziecięciem" (Eklezjastes 10,
16). „Gdy bytem dzieckiem, myślałem jak
dziecko, rozumowałem jak dziecko; ale gdy na
męża wyrosłem, zaniechałem tych dziecinad"
(l. List do Kor. 13,11); łac. parafraza z tego
zdania: „Sunt pueri pueri, pueri puerilia
traciant" 'Dzieci są dziećmi i postępują
dziecinnie'. „Bracia, nie bądźcie dziećmi w
rozumieniu, ale bądźcie dziećmi w złości" (jw.
14,20). „Dopóki dziedzic jest dziecięciem,
niczym się nie różni od niewolnika, choć jest
panem wszystkiego" (List do Galatów 4,1).
Przysłowie łac.: Ne puero gladium 'nie dawaj
dziecku miecza'.
Dziecko — irracjonalny stosunek do spraw
życia. „Cudowny umysł dziecka, co we
wszystkim widzi straszność i tajemnicę, i
otchłań" (Homo sapiens, W Malstro-mie 4
Stanisława Przybyszewskiego).
Mistyczne dziecię poucza mędrców, wy-
zwala świat, sprawuje rządy. ,,Dziecię na-
rodziło się nam (...) i spocznie władza na jego
ramieniu i nazwą go: Cudowny Doradca, Bóg
Mocny, Ojciec Odwieczny, Książę Pokoju.
Potężna będzie władza i pokój bez końca na
tronie Dawida i w jego królestwie" (Izajasz 9,5
—6). „Gdy Jezus miał dwanaście lat znaleźli
go w świątyni siedzącego wśród nauczycieli
(...) A zdumiewali się wszyscy jego rozumem i
odpowiedziami" (Ew. wg Łuk. 2,42—47).
Dziecko-bohater, dziecko-bóstwo w mitach i
folklorze, urodzone w sposób nienormalny (np.
Atena z głowy Zeusa, Dio-nizos urodzony
dwukrotnie: wycięty z zabitej Semele i z uda
Zeusa; bogowie narodzeni z dziewicy, jak
walijski Lieu Liaw Gyffes zrodzony przez
dziewiczą boginię Aranrhod, zob. Dziewica:
Narodziny). Dzieci zagrożone w
niemowlęctwie, niekiedy bronione przez
zwierzęta lub stwory bajeczne: np. Herakles
atakowany w kolebce przez węże; Zeus jako
niemowlę karmiony przez kozę, Romulus i
Remus pod opieką wilczycy, Hefajstos kulawy
i słaby zrzucony jako dziecko z Olimpu do
morza.
Dziecko obrazem przyszłości, ojcem czło-
wieka (ang. „The Child is the father of the
Mań" z My Heart Leaps Vp 7 Willia-ma
Wordswortha). „Gdy lampa gaśnie (...), kiedy
się małe dziecko z kołyski uśmiecha, ma sen
całego życia" (Godzina myśli 41—43
Słowackiego). „Człowiek jest jak
owa rzeka dzieciństwa" (Dzieje grzechu l
Żeromskiego). „Każdy ma swoje miejsce
ulubione w dzieciństwie. To jest ojczyzna
duszy" (Przedwiośnie 1 Nawfoć Żeromskie-
go). „Niech blade uczuć dziecko o przyszłości
marzy (...), niechaj przeczuciem szuka
zakrytego świata" (Godzina myśli 32—34
Słowackiego). ,,Dzieckiem w kolebce kto łeb
urwał Hydrze, ten młody zdusi Centaury"
(Oda do młodości 44—45 Mickiewicza).
Dziecko przeciwstawiane człowiekowi
staremu, oznaczającemu przeszłość, który
ulega niekiedy jednak na nowo zdziecinnieniu.
Dziecko — Nowy Rok.
Dziecko w mężczyźnie (pochłoniętym za-
bawkami synka) — powiedzenie oparte na
cytacie z pracy F. Nietzschego Tako rzecze
Zaralustra: „W prawdziwym mężczyźnie jest
dziecko ukryte".
Dziecko — skarb. „To są moje skarby!" —
rzekła Kornelia, matka Grakchów, ukazując
swe dzieci odwiedzającej ją damie, która
pyszniła się swymi klejnotami. Dziecko
bogactwem biedaka, koroną człowieka.
„Niech kto każe na skarby, na sługi, na mury;
każ ty na swe dzieci: to skarby, to ludzie, to
baszty!" (Wojna cho-cimska 9,591—2
Wacława Potockiego).
Ofiary z dzieci. Przysłowie: Pierwsze dzie-
cko Bogu, pierwsze cielę księdzu, ij. pier-
worodny syn na księdza lub zakonnika, daleki
pogłos ofiar z dzieci składanych bóstwom w
czasach przedhistorycznych, w starożytności
na Bliskim Wschodzie i w basenie
śródziemnomorskim, w Indiach i Chinach (aż
do czasów nowożytnych), w przed-
kolumbijskim Meksyku i Peru, u Celtów.
Jahwe rozkazuje Mojżeszowi: „Pierworodnego
z synów twoich oddasz mnie" (Ex. 22,29). Syn
pierworodny był ofiarą szczególnie miłą
bóstwu, czego subtelnie zacierane ślady
znajdujemy w mitach i legendach (ofiara
pierworodnego Izaaka nakazana Abrahamowi
przez Boga; dziesiąta plaga spuszczona na
Egipcjan: śmierć pierworodnych — ofiara
wzięta gwałtem od niewiernych). W innych
mitach ofiary z dzieci usprawiedliwiane są
przez późniejsze przekazy przepowiednią
wyroczni (a więc idącą od zainteresowanego
bóstwa), że dziecko, gdy dorośnie, zabije ojca,
aby przejąć władzę. Dziecku-bohaterowi na
ogół udaje się ujść zagładzie, gdy król
nakazuje słudze porzucić je na pastwę dzikich
zwierząt w le
sie lub w górach (Edyp, Parys, Miletos,
Neleus i Pelias), a pasterz je ratuje; albo
noworodki porzucane są w koszyku lub skrzyni
na wodzie (Perseusz, Romulus i Remus,
Vainamóinen z fińskiej Kalewali, mao-ryjski
bohater Massi). Inni władcy zagrożeni przez
nieznane dziecko każą zabić wszystkie
noworodki urodzone w określonym czasie, np.
żydowskie: matka porzuca Mojżesza w
koszyku na Nilu, rodzice uciekają z Jezusem
do Egiptu.
Dziecko powodem zmartwień i trosk.
Przysłowie: Małe dzieci — mały kłopot, duże
dzieci — duży kłopot. Małe dzieci nie dają
spać, duże nie dają żyć. Małe dzieci piszczą —
duże niszczą. Małe dzieci — ból głowy, duże
dzieci — ból serca. Enfant terrible fr. dosi.
'okropne dziecko', wprawiające w kłopot
rodziców przez zdradzanie domowych
tajemnic.
Dziecko symbolizujące niewdzięczność, częste
w folklorze europejskim. Przysłowia:
Dziatki podrosły, chatkę rozniosły. Kto pieści
dzieci za młodu, ten w starości będzie na nie
płakał. Lepiej dzieciom dać niż od dzieci brać.
Miłość dziecka — woda w koszyku (hiszp.).
W marzeniu sennym: ważna i korzystna
przemiana duchowa; (piękne) zadowolenie;
(chore) kłopoty sercowe; (karane) niespra-
wiedliwość; (brzydkie) przekora.
W alchemii: dziecko, zwłaszcza w koronie i
stroju królewskim, symbolizuje kamień
filozoficzny, mistyczne utożsamienie
wieczności i bóstwa wewnętrznego.
Wylewać dziecko z kąpielą, tj. wylewać z
balijki wodę wyrzucając zarazem kąpiące się
dziecko, przen. odrzucić złe wraz z dobrym,
zbyt pochopnie potępiać w czambuł, ryczałtem,
hurtem; zaświadczone już u Lutra (l 541):
„Mań soi das kindt nicht mit dem Bad
ausgiessen" (nm. 'nie należy...').
Dzieci Wdowy. „Do mnie, dzieci Wdowy!
(Popioły 3, Sandomierz Żeromskiego) hasło
wolnomularskie, którym książę Gin-tułt wzywa
Rafała Olbromskiego do pomocy w obronie
kościoła św. Jakuba przed działami generała
Sokolnickiego. Wdowa ma prawdopodobnie
oznaczać Izydę lub matkę Hirama, fenickiego
króla Tyru (969—936 p.n.e., który pomagał
królowi
Salomonowi przy budowie świątyni jero-
zolimskiej), wdowę z plemienia Naftali (3. Ks.
Król. 7,14).
DZIESIĘĆ
Dziesięć jest symbolem nieskończoności; do-
skonałości; początku; boskości; proroctwa,
przyszłości; fortuny; woli, siły, energii; pa-
nowania, bogactwa, przywództwa; orygi-
nalności, pionierstwa; pewności siebie; wznie-
sienia i upadku; męskości, honoru męskiego;
połączenia obu płci; dłoni, stóp.
Dziesięć — święta liczba i symbol cał-
kowitości, dualizmu życia i śmierci, prawdop.
dlatego, że jest sumą palców obu rąk, obu nóg
i sumą czterech pierwszych liczb (1+2+3+4,
pitagorejski tetraktys), a w systemie
dziesiętnym nawrót do jedności na wyższym
szczeblu, rozpoczynający nową serię. Dla
pitagorejczyków liczba najświętsza, liczba
tworzenia uniwersalnego, na którą przysięgali,
w której doszukiwali się źródła i korzenia
przedwiecznej Natury, przedstawiana jako 10
kropek ustawionych w kształt trójkąta,
wyobrażającego początek i koniec; narodzenie,
rozwój i śmierć;
cuda świata; nieograniczoną ekspansję.
W ciele ludzkim emblemat duszy, mózgu,
serca, nerek, woreczka żółciowego, śledziony,
wątroby, fallusa, macicy.
W Babilonii dziesięć dni uroczystości wio-
sennych.
Dziesięć pokoleń północnych Izraela, które
ok. 929 p.n.e. oderwały się od Judy pod wodzą
Jeroboama I, wytępione a. uprowadzone w 721
p.n.e. przez króla asyryjskiego Sargona II.
Dziesiątka w Biblii oznacza często liczbę
zamkniętej całości, np. dziesięcioro przykazań,
dziesięć plag egipskich; jeśli by się w Sodomie
znalazło dziesięciu sprawiedliwych, Pan nie
zatraciłby miasta (Gen. 18,32).
Dziesięciu patriarchów biblijnych przed
Potopem: Adam, Set, Enos; Kajnan, Ma-laleel,
Jared; Henoch, Matuzalem, Lamech;
Noe(/. Ks. Kronik 1,1—4).
,,A dziesięć rogów, które widziałeś, to
dziesięciu królów" (Apok. 17,12). Dziesięć
panien — pięć mądrych i pięć głupich (Ew. wg
Mat. 25,1,13). Przypowieść o dziesięciu
minach i dziesięciu sługach (Ew. wg Łuk. 19,
11—27). Oczyszczenie dziesięciu trędowatych
(Ew. wg Łuk. 17,11—19). Bestia o 10 rogach
w widzeniu Daniela (7,7) i w
Apokalipsie (12,3; 13,1; 17,4). Dziesięć dni
ucisku w ciemnicy (dokąd wrzuci smyrneń-
czyków diabeł) w Apokalipsie (2,10).
Cyfra 10 — (niekiedy) małżeństwo a. oboj-
nactwo: męska, falliczna jedynka świata
widzialnego i żeńskie zero nieskończoności.
Dziesięć sefirot hebr. 'liczba' (l.pój. se-fira)
w kabalistycznych rozważaniach ezo-
terycznego mistycyzmu żyd., 10 emanacji a.
sił, przez które miał się Stwórca objawić z En
Sof (Nieskończoności, Nieznanego Boga),
przez które stał się poznawalny. Sefirot
niekiedy wyobrażano sobie jako gałęzie
drzewa kosmicznego, niekiedy zaś jako części
ciała ontologicznego człowieka Adama
(Kadmona), mikrokosmo-su. Sefirot, zwane też
koronami, atrybutami, zasadami i krokami, są
to: Keter'elion 'najwyższa korona', Gewura
'potęga', Tifferet 'piękno', Bina 'inteligencja',
Hesed 'miłość', Hochma 'mądrość', Netzah
'wieczność', Hod 'majestat', Jesod 'podwalina' i
Malchut 'królewskość'. Malchut symbolizować
miał lud Izraela.
Dziesięć dni pokuty u Żydów: początek roku
religijnego; trzy święte dni: Rosz Haszana (l i 2
tiszri) i Jom Kippur (10 tiszri) oraz dni między
tymi świętami.
Kanon dziesięciu mówców attyckich:
Antyfon, Andokides, Lizjasz, Izajos, Ajschi-
nes, Hyperreides, Izokrates, Likurg z Aten,
Demostenes i Deinarchos.
Dziesięć cnót buddyjskich: miłosierdzie,
roztropność, energia, równowaga ducha, dobre
sprawowanie, inteligencja, stanowczość, siła,
koncentracja w medytacji, używanie
właściwych środków.
Rada dziesięciu — tajny trybunał dawnej
republiki weneckiej, o nieograniczonych
kompetencjach, zał. w 1310, później roz-
szerzony do 17 osób, zlikwidowany w 1797.
Dziesięcina — dawny podatek na rzecz
Kościoła (rzadziej państwa a. szlachty) wy-
noszący dziesiątą część zbiorów. „Dziesięcin
twoich (...) oddać nie omieszkasz" mówi Pan
(Ex. 22,29). „Co on nam w kazanie powie: iż
gdy wydam dziesięcinę, bych był nagorszy, nie
zginę" (Krótka rozprawa... 52—4 Mikołaja
Reja).
Dziesiąta muza — kinematografia; od
czasów antycznych przydomek utalentowanych
pań, np. poetki gr. Safony.
 Dziesięć — to niewiele. Dziesięć dni, które
wstrząsnęły światem — Wielka Rewolucja
Październikowa, tytuł reportażu Johna Reeda
(1887—1920), pisarza amer., współ-
założyciela Partii Komunistycznej USA.
Dziesięcioma palcami coś zdobyć — bez
kapitału, własną pracą, samodzielnie, za-
czynając od zera.
Dziesięć to wiele. „Oto już 10 razy znie-
ważacie mnie" (Hiob 19,3). Za dziesięciu
pracować (jeść) — dużo. Dziesięć razy (lepiej,
więcej, gorzej itd.) — o wiele.
,,»Dziesięć mil niczego", jak mówią Niemcy
(...), jakieś pierwociny krajobrazu z całym
ubóstwem pomysłów i linii", o krajobrazie
polskim (Bez dogmatu 1 H. Sienkiewicza).
Liczba dziesięć przez mistyków zwana Ręką
Boga, o naturze słonecznej, nieskończonej,
duchowej.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku
Koziorożec, wpływa na inteligencję, życie,
potęgę, tworzy charakter refleksyjny.
DZIEWICA (Panna)
Dziewica symbolizuje niewinność, czystość,
panieństwo; łagodność, wdzięk; strach, sa-
molubstwo, nie urzeczywistnione możliwości;
ideał, mądrość, sprawiedliwość; męczeństwo;
obietnicę, przyrzeczenie; początek, jutrzenkę,
wiosnę; pole (orne); krajobraz.
Dziewica-matka — ideał, boska mądrość,
czystość, dobrobyt, szczęśliwy początek, mi-
łość; żeńska zasada w przyrodzie. Jutrzenka,
której dziewictwo odnawia się każdego ranka;
bogini Księżyca, która staje się dziewicą na
każdym nowiu; bogini Słońca i Ziemi, której
dziewictwo powraca na wiosnę. Bogini
niepokalanie poczęta a. samozro-dzona,
egipska Izyda, babilońska Isztar, Atena, która
wyskoczyła z głowy Zeusa;
ich zwykłe określenia to królowa niebios,
królowa świata, matka bogów, niebiańska
dziewica; bywają przedmiotem czci jako
opiekunki dziewic, matek, małżeństwa, po-
rodu, sprawczynie płodności. Ich częste
atrybuty to sierp Księżyca, otwarta dłoń,
przedmioty owalne i wklęsłe, jak miski, kubki,
łodzie, statki. Poświęcane im zwierzęta to
zwykle krowa (Indie, Egipt), maciora (Grecja),
wilczyca (Rzym).
Narodziny z dziewicy (partenogeneza).
Bogowie, bóstwa, bohaterowie narodzeni z
dziewicy występują w wielu rozpowszech-
nionych mitach. Są to przeważnie bohaterowie
słoneczni i bóstwa płodności i urodzaju. Zob.
Dziecko (Bohater, bóstwo).
Panna (Virgd) — gwiazdozbiór równikowy,
w Polsce widzialny wiosną i latem, znak
zodiaku; emblemat — dziewczyna z dzbanem
a. z liściem palmy; niebiański aspekt bogini
płodności, dziewicy-matki, np. Demeter-
Persefony, Erigony, córki łka-riosa i wielu
innych. ,,Pierwiastek" — ziemia, „planeta" —
Merkury, symbol — tarcza Dawida. Liczba —
sześć; ogień i woda, hermafrodytyzm,
narodziny boga a. półboga, żniwa, praca,
zręczność rąk, dro-biazgowość. Panna jest
patronką krytyków i rzemieślników (zwł.
zegarmistrzów szwajcarskich).
Dziewica — Sprawiedliwość (łac. lusti-tia),
która porzuciła Ziemię zrażona zbrodniami
ludzi, Astrea. „lam redit et virgo, redeunt
Satwnia regna" tac. 'Już Dziewica powraca,
powraca królestwo Saturna' (Bukoliki, ekloga
4,6 Wergiliusza, tł. Z. Abra-mowiczówny),
Dziewictwo Matki Boskiej — atrybuty:
salamandra, jednorożec, ciasny pas; nie-
winność — słoń, pantera; czystość — biała
lilia, baranek, gołębica, gwiazda.
Panny mądre i panny głupie — przypowieść
ewangeliczna: z orszaku dziesięciu dziewcząt,
które towarzyszyć miały młodej parze do
domu, pięć zapomniało wziąć oliwy do swoich
lamp, a gdy poszły ją kupić, spóźniły się na
wesele i zastały drzwi zamknięte. Wołały więc:
„Panie! Panie! otwórz nam. On zaś,
odpowiadając, rzekł:
Zaprawdę, powiadam wam, nie znam was"
(Ew. wg Mat. 25, l—12). Dziewczęta oznaczać
mogą rok złożony z dziesięciu miesięcy, pięciu
letnich i pięciu zimowych;
pan młody (Słońce) nie chce wpuścić ciem-
nych, zimowych miesięcy. Przypowieść może
też oznaczać paruzję: Chrystus jest narze-
czonym, a panny — zbiorowo — symboliczną
narzeczoną, przedstawiającą ogół wiernych, dla
których wejście do Królestwa Niebieskiego jest
już to otwarte, już to zamknięte.
„Dziewictwo czeka specjalna nagroda na
tamtym świecie" (O świętym dziewictwie św.
Augustyna). Przysłowie łac.: Connu-
bium mundum. sed virginilas paradisum Dziewiczy las — puszcza pierwotna, nie-
complet 'małżeństwo zapełnia świat, ale dzie- tknięta ręką lud/ką.
wictwo — Raj'. ,,Żelazna dziewica" zob. Żelazo. W
Próba dziewictwa niewiast (ale także i męż- marzeniu sennym: szczęście.
czyzn) polegać miała, wg legend, na za-
mykaniu z jadowitymi wężami, wrzucaniu do DZIEWIĘĆ
jaskini smoków, lwów, na przywiązywaniu do
Dziewiątka symbolizuje całkowitość; prawdę;
drzewa w lesie, gdzie przebywają jednorożce
czarnoksięstwo; morze; Księżyc; męskość;
lub słonie. Przebycie tych prób zdrowo
macierzyństwo; sztukę; doskonałość — jako
dowodzić miało, że dziewictwo jest
potrójna trójka, symbol sumy trzech światów:
nienaruszone.
nieba, ziemi i piekła.
Jedenaście tysięcy dziewic — męczeństwo
Liczba zwana przez mistyków metafizyczną,
zwielokrotnione, urastające do bajecznych
szczęśliwa liczba rządząca sztukami pięknymi,
rozmiarów; towarzyszki dziewicy i męczen-
równoważąca elementy duchowe i materialne,
nicy, legendarnej św. Urszuli, która miała
synteza wszystkich barw, obiecująca
wraz z nimi ponieść śmierć za wiarę.
osiągnięcie celu istnienia.
Dziewicze miasto — nigdy jeszcze nie
Cytra 9, jako ostatnia z szeregu, reprezentuje
zdobyte przez nieprzyjaciela. Edynburg, od
koniec i początek, ideę rodzenia się na nowo,
legendy, która głosi, że król Piktów wysłał tam
przeobrażenia i rozwoju, a zarazem śmierci,
swoje córki, aby bezpiecznie przetrwały wojnę
końca cyklu.
domową.
Hebrajskie amen, wyrażające w religijnych
Dziewica Orleańska, fr. La Pucetle 'dzie-
tekstach potwierdzenie, zgodę, używane w
wica' — Joanna d'Arc, (ok. 1412—1431), fr.
modlitwach przez Żydów prawdop. od IV w.
święta i bohaterka narodowa.
p.n.e., przejęte przez chrześcijan w II w.
Dziewiczy wianek — dziewictwo (symbo-
(później przez islam); wyraz ten po gr. ma
li/owałje dawn. wianek ruciany).
wartość liczbową 99 (a — l, m — 40, e — 8, n
,,Piękna wieża bez dzwonów" (Dwie zło-
— 50). Dla staroż. Żydów dziewiątka była
śnice z Abinglonu 3 Henry'ego Portera) — o
liczbą przeczucia, odrodzenia, duchowości,
dziewicy.
podróży; reprezentowała niezmienną prawdę,
,,Utrata dziewictwa jest bogactwem na-
gdyż pomnożona odtwarza się stale: 9X2=18,
rodowym, bo nie urodzi się dziewica bez
1+8=9;
straconego uprzednio dziewictwa" (Wszystko
9X3 = 27, 2+7 = 9 itd. Abraham miał 99 lat,
dobre, co kończy się dobrze 1,1 Szekspira. tł.
gdy ukazał mu się Bóg (Gen. 17,1).
L. UIricha).
Dziewięć liczbą rytualną w mit. gr.: miara
Dziewica — strach. „Mniej dzielny niż
czasu ciąży (9 miesięcy), stąd misteria
dziewica w nocy" (Troilus i Kresyda .1,1
eleuzyńskie na cześć Demeter trwały 9 dni;
Szekspira).
okres spełnienia trudnego dzieła, poszukiwań
Maiden speech ang. 'pierwsze (dosf. dzie-
uwieńczonych powodzeniem itd.. np. Demeter
wicze) przemówienie' członka Izby Gmin a.
przez 9 dni przebiega świat w poszukiwaniu
Izby Lordów.
porwanej córki Kory; Leto odbywa bolesny
Dziewiczy wieczór — przyjęcie urządzone
poród Apollina i Artemidy na Ortygii przez 9
dla koleżanek przez pannę młodą w
dni i nocy; arka Deuka-liona pływała w czasie
przeddzień ślubu, gdy zwłaszcza dawniej na
Potopu przez 9 dni, aż osiadła na szczycie
wsi. splatały jej wianek i stroiły rózgę
Parnasu; Hydra miała 9 głów; 60
weselną.
dziewięcioletnich nimf-okea-nid, córek
Morowa dziewica — dawn. legendarne
Okeanosa, poszło na służbę do Artemidy-
uosobienie moru. zarazy. „Kiedy zaraza Litwę
Diany.
ma uderzyć (...) nieraz na pustych smętarzach i
Dziewięć muz staroż. Grecji (ich liczba i-
błoniach staje widomie morowa dziewica"
nazwy są dziełem Hezjoda), córek Zeusa i
(Konrad Wallenrod 4,151.154—5
Mnemosyne (bogini pamięci), poczętych w
Mickiewicza).
dziewięć nocy miłosnych, boginek poezji,
Panna i dziewica — to nie to samo (przy-
literatury, muzyki, a później też astronomii,
słowie).
filozofii i wszelkich intelektualnych i arty
stycznych aspiracji. Wg Teogonii Hezjoda 9
dni i nocy drogi oddziela niebo od ziemi: tyle
czasu spadało brązowe kowadło z nieba na
ziemię i tyleż czasu spadać by musiało z ziemi
do Tartaru. Karą bogów olimpijskich za
wiarołomstwo była banicja z Olimpu na
dziewięć lat. Sabinowie i Etruskowie mieli po
dziewięciu gł. bogów. Styks opływał Hades
dziewięcioma zakrętami.
Platon zmarł w wieku 81 lat, osiągnąwszy,
wg przybyłych do Aten magów, nąjdosko-
nals/y wiek: 9x9; złożyli więc zmarłemu ofiarę
(List 58 par. 31 Seneki).
W okresie rzymskich Lemuriów (9,11,13
maja), świąt poświęconych duchom zmarłych,
ojciec rodziny wychodził nocą boso z domu i,
nie odwracając głowy, rzucał za siebie ziarna
grochu a. bobu, mówiąc 9 razy: „Przez ten
groch (bób) wykupuję siebie i swoich" (od
obecności i zawiści błąkających się widm
zmarłych).
„Nonumaue premalur in annum" łac. 'za-
trzymaj (swój utwór) aż do dziewiątego roku
(w biurku)' (Sztuka poetycka 388 Horacego).
Dziewięć chórów anielskich — zob. Trzy
(hierarchie anielskie).
„Większa radość w niebie z jednego
grzesznika, który się opamięta, niż z dzie-
więćdziesięciu dziewięciu sprawiedliwych"
(Ew. wg Łuk. 15,7).
Dziewięć grzechów cudzych (w chrześci-
jaństwie): radzić do grzechu, kazać grzeszyć,
zezwalać na grzech, pobudzać do grzechu,
pochwalać grzech, milczeć na grzech, nie
karać grzechu, pomagać w grzechu, unie-
winniać grzech cudzy.
Nowenna (od łac. novem 'dziewięć') —
nabożeństwo trwające dziewięć dni przed
uroczystością a. świętem Kościoła kat.
Piekło chrześcijańskie ma dziewięć bram
(Raj utracony 2,645 Miltona): trzy spiżowe,
trzy żelazne, trzy kamienne. Hierarchia
piekielna liczy dziewięć stopni na wzór
dziewięciu chórów anielskich. W Boskiej
Komedii Dantego piekło ma dziewięć kręgów.
Jest też dziewięć koncentrycznych nieb
siedmiu „planet", gwiazd stałych i pri-mum
mobile, a poza nimi świetliste Empi-reum.
Dziewięć jest liczbą Beatrycze, ona zaś —
symbolem miłości.
Dziewięć dziewic — kapłanek wyroczni
galijskiej.
Według muzułmanów dziewięć, jako liczba
otworów ciała ludzkiego, jest symbolem
kontaktu człowieka ze światem zewnętrznym.
Różaniec islamski ma 99 pereł, a Allach — 99
nazw.
Dziewiątka, czyli Bohaterowie świata (wg
przedmowy Caxtona do Morte Darthur):
trzej poganie, trzej żydzi, trzej chrześcijanie:
Hektor, Aleksander Wielki i Juliusz Cezar;
Jozue, Dawid i Juda Machabeusz;
król Artur, Karol Wielki i Godfryd-z Bouil-lon.
Według mitu skand, strażnik bogów u wrót
Asgardu, Heimdall, który widział na odległość
stu mil, słyszał jak rośnie trawa i wełna,
potrzebował mniej snu niż mysi-królik, był
zrodzony przez dziewięć matek.
W Chinach dziewięciopiętrowa pagoda jest
emblematem nieba.
Trzy po trzy mówić — byle co, bez sensu; od
niezrozumiałych formuł magicznych
powtarzanych po trzykroć: „Trzykroć tak i
trzykroć wspak, trzykroć jeszcze do dziewięciu:
pst! — już po zaklęciu!" (Czarownice w
Makbecie 1,3 Szekspira, tł. J. Pasz-kowskiego).
„(Circe) czarodziejskimi usty trzykroć dziewięć
razy szepcząc, niezrozumiałe wymawia
wyrazy" (Metamorfozy 14,58 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego).
W folklorze kot ma dziesięć żywotów;
ale kot o dziewięciu ogonach to dyscyplina o
dziewięciu rzemieniach.
IX Symfonia. Napisanie dziewiątej symfonii
ma jakoby grozić kompozytorowi śmiercią;
przykłady: Beethoven, Schubert, Dvorak,
Bruckner (który wprawdzie skomponował 11
symfonii, ale pierwszej nie numerował, drugiej
dał numer zero, a „dziewiątej" nie mógł
dokończyć).
Dziewięć punktów prawnych — dziewięć
pomyślnych okoliczności, z których można
skorzystać w sprawie sądowej z braku
autentycznej racji: l) dużo pieniędzy, 2) dużo
cierpliwości, 3) dobra sprawa, 4) dobry
prokurator, 5) dobry adwokat, 6) dobry
świadek, 7) dobrzy przysięgli, 8) dobry sędzia,
9) łut szczęścia.
Dzierżawa wieczysta — na 99 lat.
Dziewiąta fala (morska) — wg tradycji
największa i najsilniejsza.
Dziewiąta woda po kisielu — daleki krewny
a. krewna.
Stara dziewiątka — starucha; podstarzała
jejmość.
 W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku głód, suszę, zimno itd. Dziki były zwierzętami
Strzelec; planeta Neptun, tajemne siły ukryte w ofiarnymi Artemidy (Diany).
człowieku; równowaga między duchem i Dzik w staroż. — siła pierwotna. Wypadłszy
materią. ze swego barłogu w kniei dzik rwie naprzód i
W charakterologii: prawość, dobrotliwość, orze ziemię jak dziób okrętu morze;
solidność, skłonności artystyczne. najdawniejsze dzioby okrętowe zdobiono
Dziewiątka trefl — karta pechowa, zwłasz- wyobrażeniam łba a. ryja dzika.
cza w Szkocji. Dzik — siła, odwaga. Osaczony dzik
groźniejszy od niedźwiedzia. Przysłowie:
DZIK
Gdy idziesz na niedźwiedzia — gotuj łoże, gdy
Dzik symbolizuje Słońce, ogień; zimę; noc;
na dzika — gotuj mary (niedźwiedź może cię
Księżyc; Arktykę; październik; polowanie;
poranić, dzik — zabić). W mitach dzik jako
zmysłowość, rozwiązłość, fallusa, płodność,
nasłana przez bogów siła pustosząca kraj,
rośniecie; uwiąd; zniszczenie, zabójstwo, sa-
przyczyna śmierci (bądź też eufemiczne
mozniszczenie, śmierć; siłę pierwotną, potęgę,
określenie zgonu) Ozyrysa, Adonisa, Zeusa
odwagę; porywczość, gniew, gwałtowność,
kreteńskiego, Ankajosa, Karmanora z Lidii,
nieumiarkowanie, brutalność, wulgarność;
bohatera irl. Diarmuida. Locha o szablach w
żarłoczność; grzech; diabła; autorytet
kształcie półksiężyców, zabijająca bohatera
duchowy, czystość, uczciwość, wolność.
słonecznego, reprezentować może boginię
Nazwy dzika: w l. roku życia — warchlak,
świata podziemnego starszą od Persefony.
pasiak; w 2. roku — przelatek; w 3. — wy-
Według dawnych wierzeń myśliwskich
cinek; od 4. roku — (samiec) odyniec,
spożycie mięsa dzika może udzielać jego siły i
(samica) locha, samura.
nieustra-szoności. Polegli w boju bohaterowie
Kły dolne — szable, górne — fajki.
skand. raczyli się na ucztach w Walhalli
Dzik — babilońsko-akkadyjski posłaniec
mięsem dzika Andhrimnira, „rycerza lasów".
bogów; jego mięso było w pewne dni objęte
Dzik — czystość, uczciwość. Przysięgano
zakazem spożycia; stąd, być może, żydowskie
nad cielskiem ofiarnego dzika. „"Jeśli
tabu w stosunku do wieprzowiny. Dzik,
przysięgam kłamliwie, niech nie poskąpią mi
pustoszycie! winnic, symbolem wrogów
bogi wszelkich dopustów zsyłanych za grzech
Izraela. Prośba o odnowienie winnicy bożej:
fałszywego świadectwa!" rzekł Aga-memnon i
„Zrył ją dzik z lasu, a odyniec spasł ją" (Psalm
gardziel odyńca okrutnie ciął spiżem" (Iliada
79 14).
19,266—8 Homera, tł. Ignacego
Dzik — indoeurop. symbol autorytetu
Wieniewskiego).
duchowego: samotnik w puszczy, a przeto
Dzik w chrześcijaństwie — grzech, nie-
rodzaj bramina, pustelnika, druida; żywi się
umiarkowanie, żarłoczność, gniew; diabeł.
żołędziami świętego drzewa dębu i truflami, o
Dzik — rozrost. Ryjący ziemię dzik wio-
których sądzono, że rodzą się od uderzenia
senny, niszczący chwasty.
pioruna; przeciwieństwo niedźwiedzia jako
Dzik — więdnięcie. Niszczący plony dzik
wcielenia doczesności.
jesienny.
Dzik — Słońce, ogień. Ostra, najeżona,
Dzik — październik (sezon polowania na
stercząca szczecina wyobraża płomienie a.
dziki); jesień; śmierć.
promienie słoneczne. Bogowie Słońca
Dzik — płodność; mit. skand. Freyr jako bóg
pojawiają się w postaci dzika, np. Apollo. W
płodności i obfitości, związany był z dzikiem i
hierarchii zwierząt dzik znajduje się między
koniem, pradawnymi symbolami płodności.
lwem i smokiem.
Karły zrobiły mu złotego dzika nazwanego
Dzik atrybutem Aresa, Artemidy, Her-mesa,
Gullinbursti ('złotoszcze-ciniasty'), który
Posejdona; jedno z wcieleń hinduskiego boga
świecił w ciemnościach (zob. wyżej Dzik —
Wisznu.
Słońce) i mógł prześcignąć najbystrzejszego
Dzik — Księżyc, zwierzę księżycowe.
rumaka. Zwierzę falliczne (jakoby z uwagi na
Księżycowa Artemida zesłała potwornego
kształt).
dzika na Etolię, krainę króla Kalidonu,
Dzik — zima, śmierć. Niszczyciel plonów i
Ojneusa, który nie złożył bogini należnych
zabójca bohaterów słonecznych. Zimowe
ofiar; ów kalidoński dzik wyobrażać mógł
zwierzę ofiarne dla bogów płodno
ści. Zimowy znak zodiaku: Ryby. W okresie
przesilenia zimowego Skandynawowie
składali Freyrowi ofiarę z łba dzika; stąd ang.
obyczaj podawania łba dzika z jabłkiem w
pysku, przyozdobionego rozmarynem i liśćmi
bobkowymi na stół w czasie Bożego
Narodzenia. Nad łbem dzika składano
przysięgę wierności i hołd księciu a. królowi.
Dzik — atrybut uosobienia Rozpusty (łac.
Luxuria, Libido, Yoluplas). „Dzik niemiecki,
żołędzia syty, tylko 'Och!' zakrzyknął i
wskoczył zaraz, nie znalazł oporu" (Cymbelin
2,5 Szekspira, tł. L. UIricha). W plastyce
przedstawiany jako przeciwnik dziewicy
Czystości jadącej na jednorożcu.
Dzik — Arktyka. Hyperboreje; bór, knieja.
Czarny dzik — zgnilizna; zima; noc; egip.
bóg Set.
Biały dzik — godło Ryszarda III, ostatniego
króla dynastii York. Znak obecnego cyklu
(kalpa) w kosmologii indyjskiej.
Łeb dzika — gościnność; używany jako
znak oberży; w śrdw. należał się władcy
(królowi, seniorowi).
Kły dzika (szable) — nieśmiertelność;
śmierć; półksiężyc.
W heraldyce: rycerz walczący do upadłego;
rycerz w pełnej zbroi; wolność; potęga;
brutalność.
W marzeniu sennym: potężni wrogowie.
DZWON
Dzwon symbolizuje dźwięk, muzykę, har-
monię; alarm, trwogę; czas; głos Boga,
wezwanie, ostrzeżenie, kazanie; modlitwę;
chrzest; odstraszanie, egzorcyzm; żałobę,
pogrzeb, klątwę, posłuszeństwo; wolność;
radość; raj; zdrowie; dwupłciowość; dzie-
wictwo; morze, wodę; pustkę wewnętrzną;
koniec.
Dzwony kute, nitowane, są starsze od
odlewanych, które pojawiły się w epoce brązu.
W Chinach były w powszechnym użyciu już w
II tysiącleciu p.n.e. Staroż. cywilizacje
Japonii, Indii i Środkowego Wschodu używały
dzwonów najróżniejszych rodzajów. Od VII
w. p.n.e. Grecy i Etruskowie używali małych
dzwonków, które przejęli od irańskich ludów
jeździeckich, którym dzwonki z brązu o
sercach z żelaza służyły jako talizmany
obronne, zwy
kle zawieszane na ogłowiu końskim, ale także
spotykane często w grobach.
Dzwon — zasada męska i żeńska, dwu-
płciowość, płodność; męskość od strony zewn.,
żeńskość od wewn. (podobnie jak róg). Rączka
i serce dzwonu to symbole męskie. Dzwonkami
zdobiono wyobrażenia fallusa w czasie
falloforiów, w ceremonialnych procesjach
urodzaju i płodności.
Dzwonek — dziewictwo. U staroż. Żydów
atrybut dziewictwa noszony przez panny.
Dzwon w chrześcijaństwie — raj, głos Boga;
zaznaczanie określonych punktów rytuału,
wezwanie do modlitwy, wybijanie godzin,
wzywanie do posłuszeństwa przykazaniom
boskim, ostrzeżenie, radość, żałoba,
obwieszczanie świąt, ważnych wydarzeń, jak
urodziny następcy tronu, zawarcie pokoju.
Dzwony do wież kościelnych wprowadzić miał
św. Paulin z Noli (Włochy) od 409;
rozpowszechniły się od ok. 800, od XIII w.
zaczęły otrzymywać imiona, napisy i
ornamenty. „Vivos voco, mortuos plango,
fulgura frango" łac. 'żywych zwołuję, zmarłych
opłakuję, gromy kruszę' — napis na wielkim
dzwonie katedry w Szafu-zie (płn. Szwajcaria),
wzięty przez Friedri-cha Schillera jako motto
Pieśni o dzwonie (1800).
Dzwon — głośne i natarczywe kazanie,
wezwanie do modłów.
Dzwon — odstraszanie demonów, złych
duchów, czarów, uroków, zarazy; emblemat św.
Antoniego Wielkiego, który dzwonieniem
wyganiał diabły ukrywające się w ruinach
świątyń pogańskich.
Dzwonki — amulety, umieszczane na po-
jazdach, zwierzętach, budynkach, miały od-
pędzać demony, unieważniać klątwy, likwi-
dować skutki czarów. Magią obronną dzwon-
ków posługiwało się chrześcijaństwo we
wczesnym śrdw., zwłaszcza w związku z cho-
robą i śmiercią.
Dzwonek magiczny służył do wywoływania
dusz zmarłych; odlewano go ze stopu ołowiu,
cyny, żelaza, złota, miedzi i rtęci; umieszczano
na nim nazwy siedmiu duchów planetarnych.
JHWH (tetragram) i imię Jezus.
Dzwon — chrzest. Dzwony chrzcielne
wspomniano już w kapitularzach Karola
Wielkiego w 789 r.
 Dzwon — meteorologia. Dzwony miały
sprowadzać deszcz, rozpędzać chmury bu-
rzowe, odganiać pioruny, huragany, gasić
pożary powstałe od pioruna. Poświęconym
dzwonkiem loretańskim dzwoniono w czasie
burzy, aby skierować pioruny w inne strony.
Dzwon — rozmowa z bóstwem w sposób
bezpośredni, w cesarskich Chinach i w Rosji.
Dlatego starano się tam odlewać dzwony
najdonośniejsze, a więc największe (np.
największy na świecie Car Kołokoł na Kremlu).
Dzwon — sklepienie niebieskie (które dzwon
naśladuje swoim kształtem).
Dzwonek — egzorcyzm. Egzorcyści dzwo-
nili dzwonkami trzymanymi w ręku a. przy-
mocowanymi do ubioru. Na brzegach szaty
arcykapłana Aarona wisiały na przemian
dzwonki i jabłuszka granatu — odstraszanie
demonów i płodność (Ex. 28,34). Na kapie
Lanfranka, arcybiskupa Canterbury w XI w.,
wisiało 51 dzwonków.
Dzwon, księga i świeca — anatema, wielka
klątwa kość. wprowadzona w VIII w.:
po przeczytaniu wyroku ksiądz dzwoni w
dzwon, zamyka księgę i gasi świecę, co wy-
łącza ukaranego ze społeczności kościelnej.
Dzwon — żałoba, pogrzeb, śmierć. Głos
dzwonów pogrzebowych miał odpędzać złe
duchy od dusz wychodzących z ciała, a w
Kościele kat. do dziś ma wskazywać drogę
duszom zmarłych. „Nie dowiaduj się nigdy
komu bije dzwon, (bo zawsze) tobie bije"
(Modlitwy w nagłych potrzebach 17 Johna
Donnę; 1624). ,,A grają im dzwony żałobne"
(Kazimierz Wielki 83,700—1 S.
Wyspiańskiego).
Dzwon — czas. Dawniej dzwoniono w czasie
pogrzebu tylekroć, ile lat żył nieboszczyk.
Dzwon okrętowy wyznacza początek nowej
wachty i koniec starej.
Dzwon — koniec. „Tak to na świecie
wszystko los zwykł kończyć dzwonem" (Pan
Tadeusz 3,663 Mickiewicza). Przysłowie:
Wszystko z dźwiękiem dzwonowym przemija.
Dzwonić na kazanie — zachęcać do zro-
bienia czegoś, nawoływać do czegoś. Przy-
słowie: I jam dzwonił na to kazanie.
Dzwon — woda, morze. Wg legend od-
zywają się niekiedy dzwony kościołów za-
topionych miast.
Dzwon kościelny — obłuda. Przysłowie:
Dzwon do kościoła ludzi zwoływa, a sam w
kościele nigdy nie bywa.
Kościół, gdzie w szklane dzwony dzwonią
— karczma.
Dzwon w folklorze dzwoni sam z siebie,
gdy pojawi się święty a. gdy popełniono
zbrodnię; niekiedy uruchamiany przez rusałki.
Dźwięk dzwonu zapewnia pogodne żniwa i
łatwy poród.
Dzwon — dźwięk, prawibracja bytu;
u muzułmanów egzystencjalne odbicie potęgi
Allacha. Głos dzwonu wznosi dusze
śmiertelnych ponad granice doczesności.
Dzwonek — ostrzeżenie, sygnał alarmowy,
wezwanie ratunku, pomocy, do boju. Gdy
wiara była w niebezpieczeństwie, dzwon
kościoła św. Graala sam dzwonił, a wtedy
pojawiał się rycerz. „Kto zawiesi kotu
dzwonek?" (Kot i myszy, bajka poety fr.
Eustachego Dechamps, ok. 1346—1406), aby
ostrzegał myszy przed zbliżaniem się kota.
Dzwon — wolność. Dzwon Wolności, ang.
Liberty Beli, w filadelfijskiej Indepen-dence
Hali, który, wg tradycji, miał dzwonić. gdy
Kongres Kontynentalny uchwalił Deklarację
Niepodległości St. Zjedn. (4 VII 1776).
„Wolności bije dzwon" (Hymn 5 Słowackiego).
Dzwon — naród. „I cały naród stał się
wielkim dzwonem, gdzie jedno serce uderza"
(Dzwon pogrzebowy 3—4 Jadwigi Łusz-
czewskiej).
Dzwon — zdrowie. Serce jak dzwon —
serce zdrowe, bijące mocno, regularnie.
Dzwon — znaczenie mistyczne, właściwe
przedmiotom zawieszonym między niebem i
ziemią.
Dzwon — siła twórcza (dźwięków).
Dzwon — muzyka. Atrybut uosobienia
jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych. Muzyki,
uderzającej młotkiem w szereg dzwonów;
podobnie przedstawiano w psałterzach śrdw.
króla Dawida.
Dzwon — śmiech Muzyki. „Bo dzwony są
śmiechem Muzyki" (Jej małżeństwo Tho-masa
Hooda).
Dzwony — harmonia. „Oto oglądam ten
szlachetny umysł jak zespół dzwonków roz-
strojony, głośny, ja, która piłam miód mu-
zycznych zaklęć" (Hamlet 3,1 Szekspira, tł. J.
S. Sity) — Ofelia o Hamlecie.
 Wielki dzwon — ważna sprawa, wielkie
wydarzenie. W przysłowiach: Bić w wielki
dzwon — alarmować, bić na trwogę w jakiejś
sprawie społecznej. Od wielkiego dzwonu —
od wielkiego święta, na wielkie uroczystości,
rzadko.
Dzwon — posłuszeństwo. Przysłowie ang.:
On jest jak dzwon, zadzwoni każdemu, kto
pociągnie za sznur. „Dzwonisz wtedy — rzekł
dzwonnik — kiedy ja pozwolę" (Dzwon 3—4
Jana Lemańskiego).
Dzwon — pustka wewnętrzna. „Wiesz
dlaczego dzwon głośny! Bo wewnątrz jest
próżny" (Mądry i głupi 6 Ignacego Kra-
sickiego).
Głośne dzwony za górami — z daleka
wszystko sprawia większe wrażenie, wydaje
się groźniejsze.
Dzwon okrętowy — dusza okrętu wg tra-
dycji żeglarskich; opowiadano, że dzwoni sam
przez się, gdy statkowi grozi niebez-
pieczeństwo.
Ruszyć dzwonka — drażnić, dokuczać;
robić intrygi.
Ostatni dzwonek —najwyższy czas, ostatni
moment (w XIX w. na stacjach kolejowych
dzwoniono trzykrotnie przed odejściem
pociągu).
Szklany dzwonek zob. Bazyliszek.
W heraldyce: wezwanie świętych i anioła
stróża.
W marzeniu sennym: dobra nowina; (na
trwogę) sprawdzenie się złych przeczuć.
FALLUS
Fallus (gr. phdltos, łac. phallus) symbolizuje oś
świata, światło, promień światła;
płodne siły Natury, utrwalenie życia, energię
twórczą, unieśmiertelnienie rasy; kult falliczny,
męskość, popęd seksualny; zapłodnienie,
płodzenie, płodność, urodzaj, potomstwo;
wdzieranie się, przenikanie; komedię; własne
Ja; lupanar.
Fallus — atrybut różnych bóstw Słońca,
płodności, urodzaju, mądrości i sprawiedli-
wości, jak Ozyrysa, Demeter, Hermesa,
Dionizosa, Priapa, Fascinusa (rzymskiego
riemona fallicznego, którego kultem opie-
kowały się westalki; maskotki z jego wize-
runkiem zawieszano niemowlętom na szyi).
Symbole falliczne: jest ich bez liku; są to
zazwyczaj przedmioty długie i służące do
przebijania a. uderzania, proste i ster
czące, albo ognistosłoneczne, jak np. strzała,
laska, tyrs, kaduceusz, miecz, pług, maczuga,
berło, kamień, kolumna, róg, wieża; palec
wskazujący; czerwień, błyskawica, nieboskłon,
środek koła; krzyż, drzewo; silne a. płodne
zwierzęta, jak byk, koń, baran, kozioł, zając,
ryba, wąż; kwiaty i owoce, jak np. brzoskwinia,
figa, granat, jabłko, winne grono, bluszcz, man-
dragora, szyszki roślin iglastych itd.
Fallus w hinduizmie — Linga (sanskr. 'znak;
symbol wyróżniający'), symbol boga Siwy,
główny przedmiot kultu w świątyniach
siwaickich i na ołtarzach domowych. Joni —
symbol genitaliów żeńskich i bogini Siakti,
małżonki Siwy, często tworzy podstawę słupa
linga: połączenie tych symboli przypomina
wiernym, że zasada męska i żeńska są
wieczyście nierozłączne i stanowią treść bytu.
Kulty falliczne — szeroko rozpowszechnione
ceremonie i praktyki religijne połączone z
odbywaniem stosunków seksualnych a. z
ukazywaniem symboli lub wizerunków męskich
i żeńskich organów płciowych. Obrzędy te mają
zapewnić urodzaje i płodność ludzi i zwierząt
(hodowlanych i łownych) i wyzwolić energie
twórcze przez przełamywanie obowiązujących
ograniczeń i zakazów, i powrót na czas krótki
do stanu pierwotnego Chaosu (jak w różnych
uroczystościach orgiastycznych). Wyobrażenia
fallusów noszone na procesjach dio-nizyjskich i
w czasie misteriów eleuzyń-skich były nie tyle
same przedmiotem kultu, ile reprezentowana
przez nie potęga popędu seksualnego.
Fallus — organ rozrodczy, reprezentant nie
narodzonego jeszcze potomstwa, na które
Izraelczycy przysięgali, kładąc swoją a. cudzą
dłoń na udo, w pobliże pachwiny. Abraham
rzekł do sługi: „Połóż rękę pod biodro moje,
abym cię zaprzysiągł" (Gen. 24,3). Możliwe, że
ta forma przysięgi nawiązywała również do
przymierza z Bogiem, którego znakiem było
obrzezanie (Gen. 17,9—14).
Fallus — oś świata; światło słoneczne;
zapładniająca moc promienia słonecznego
czczona jako źródło popędu seksualnego i
męskiej energii życiowej; utrwalenie, unie-
śmiertelnienie życia.
Ityfallus — fallus w stanie erekcji; uka-
zywany na greckich herbach, na wizerun-
kach bóstw płodności (np. Priapa), popędu
płciowego, urodzaju.
Fallus — wdzieranie się, przenikanie, aby
wzbogacić, uaktywnić, uzdrowić to, co prze-
niknięte. Uzdrawiający, falliczny kaduceusz
Hermesa (laska posła i herolda uśmierzająca
spory i przynosząca ważne wieści), przenika
także do sfery chtonicznej, do świata
podziemnego, dokąd Hermes prowadzi dusze
zmarłych.
Fallus — komedia, farsa, groteska. Wg
Arystotelesa falloforie (procesje z wizerunkami
fallusa) wraz z towarzyszącymi im śpiewami
dały początek komedii. Greccy aktorzy
komediowi i farsowi nosili kostiumy
karykaturalnie uwydatniające barki, brzuchy,
pośladki, a przede wszystkim olbrzymie
ityfallusy.
Maskotki i amulety falliczne noszono w celu
przeciwdziałania chorobom, troskom i zawiści
ludzkiej.
Fallus — lupatiar. Na ulicach Pompei
wizerunek fallusa nad drzwiami oznaczał
wejście do lupanaru (domu publicznego).
W marzeniu sennym: symbol osoby śniącej
mogący świadczyć o przytłumieniu lub
niedowartościowaniu jej sfery seksualnej.
FENIKS
Feniks jest symbolem kultu Słońca; symbolem
ognia; powietrza; burzy; zmartwychwstania,
długowieczności, wiecznej młodości,
nieśmiertelności; epok; eonów; poświęcenia
się; dziewictwa, czystości; umiarkowania;
sprawiedliwości; nadziei; wytrwałości;
męskości; samowystarczalności; życia z chwili
na chwilę; zmiany; snu; czerwonego kamienia;
jest przeciwieństwem orła. Uważany był za
ptaka tylko płci męskiej a. obojnaka.
Feniks miał być ptakiem wielkości orła, o
błyszczącym, złocistoszkarłatnym upierzeniu i
melodyjnym głosie, ptakiem istniejącym tylko
w jednym egzemplarzu, długowiecznym,
żyjącym co najmniej pięćset lat, a według
niektórych 1461 lat lub znacznie dłużej. Czując
zbliżającą się śmierć, budował na wysokiej
palmie gniazdo z aromatycznych gałęzi,
korzeni i kadzidła, zapalał je i dawał się strawić
płomieniom. Z tego stosu rodził się cudownym
sposobem nowy feniks, który składał prochy
ojca na ołtarzu boga Słońca Ra (Re) w
egipskim Heliopolis ('mieście Słońca'). Ten
ptak ba
jeczny, związany z kultem Słońca, przejęty
został przez kapłanów Heliopolis z mitów
indyjskich a. arabskich. Adaptacja mitu do
środowiska egipskiego związała feniksa z
dwupienną palmą feniks (gr. phoiniks pochodzi
od nazwy Fenicji i oznacza, prócz ptaka feniksa,
sprowadzane przez Greków z Fenicji: 'palmę',
'czerwony barwnik' i 'instrument strunowy').
Kalendarzem egipskim rządziło Słońce; ptak
słoneczny był więc emblematem codziennego
obiegu Słońca po niebie, dorocznego wylewu
Nilu, płomiennych wschodów i zachodów
Słońca, skrzydlatej tarczy słonecznej, epok,
eonów, roku platońskiego, nieśmiertelności;
uważano feniksa za herolda jubileuszów,
przewodnika dusz udających się na tamten
świat.
W sztuce egipskiej przedstawiano feniksa
jako czaplę (bennu) wyobrażaną na mo-
numentach jako atrybut wschodzącego Słońca i
życia po śmierci; miewał też postać innych
ptaków, jak złotego sokoła z głową czapli,
pawia czy bażanta.
Feniks — nieśmiertelność. Symbolika ta
rozprzestrzeniła się szeroko w późnej sta-
rożytności; przedstawiano go jako atrybut
Wiecznego Miasta, nieśmiertelnego Rzymu,
odnawiania się i wiecznotrwałości cesarstwa.
Stał się też alegorią zmartwychwstania i życia
po śmierci, przejętą przez wczesne
chrześcijaństwo.
Feniks atrybutem Ozyrysa, Oriona, a także
Dionizosa uratowanego jako płód przez ojca,
Zeusa, z łona Semele, która spłonęła od
piorunów objawionego na jej żądanie, w boskim
majestacie, kochanka. Wielu autorów
klasycznych dawało opisy feniksa, m.in.
Herodot (2,73), Pliniusz St. (10,2,3), Tacyt
{Roczniki 6,28), Owidiusz, Plutarch.
Laktancjusz (III—IV w.), „chrześcijański
Cicero", napisał dziwaczny poemat De me
Phoenice 'O ptaku Feniksie', mieszaninę
składników pogańskich i chrześcijańskich;
według niego ten cudowny ptak wiedzie rajski
żywot w szczęśliwym kraju na Dalekim
Wschodzie. Wizerunek feniksa wybijano na
monetach rz. z napisem Aeternitas lub AION, a
za Konstan-tyna Wielkiego: Felix reparatio
temporum 'Pomyślne odnowienie się czasów'.
Ojcowie Kościoła uczynili go symbolem
Chrystusa jako wyobrażenie ofiary życia,
wiążące się z ukrzyżowaniem i
zmartwychwstaniem, uosobienie czystości,
dziewictwa (zwłaszcza
Matki Boskiej), natury boskiej Chrystusa
(pelikan miał wyrażać Jego naturę ludzką),
triumfu życia nad śmiercią, niezłomnej woli
przeżycia; później był atrybutem pokutników
oczyszczających się z grzechów w płomieniach
czyśćcowych. W sztuce starochrześcijańskiej
pojawia się z promienistym nimbem wokół
głowy.
W mitologii muzułmańskiej feniksa utoż-
samiano z dużym, tajemniczym ptakiem 'anka'
(pers. smorgh), prawdop. czaplą. W mitach
chińskich feniks (feng-huang) jest ptakiem
pojawiającym się b. rzadko, aby zapowiedzieć
doniosłe wydarzenia a. ogłosić wielkość
rządzącego monarchy, np. legendarnego
Żółtego Cesarza Huang-Ti, który władał
Chinami w XXVII w. p.n.e.
Jak feniks z popiołów odradza się — po
pozornym całkowitym zniszczeniu, po
bankructwie, po ruinie dźwiga się na nowo.
„Francja powstaje z popiołów jak nowo
odmłodzony Feniks" (Dziewica orleańska 3,3
F. Schillera).
Feniks — przen. człowiek o niezwykłych,
nadzwyczajnych zaletach. Wyobrażenie fe-
niksa wybijano na medalach królowej ang.
Elżbiety I z mottem: „Solą phoenix omnis
mundi" łac. 'jedyny feniks całego świata'.
Feniks — wielka osobliwość. Przysł.:
Rzadki jest ptak feniks na świecie. „Teraz
feniksem prawie zgodne stadło: zysk
małżeństwa kojarzy, żartem jest przysięga"
(Świat zepsuty 46—7 Ignacego Krasickiego).
,,Jeśli jej dusza ciału dorównuje. to feniks
nowy!" (Cymbelin 1,7 Szekspira, wg tł. L.
UIricha).
Feniks i lurkawka — 67-wersowy poemat
(1601) Szekspira, b. niejasny, zarówno ze
względu na styl, jak i na aluzje do osób i
sytuacji trudnych dziś do odgadnięcia. oparty
na legendzie o miłości i śmierci feniksa i
turkawki.
Dożyć wieku feniksa — (przysł. gr.) dożyć
sędziwej starości.
Śmiertelność feniksa. „Popiół człowiek, choćby
rozciągnął jak Feniks kto wiek:
bo i z słonecznych ten ptak promieni z popiołu
wstaje, w popiół się mieni" (Na skle-
nicę malowany 15—18 Kaspra Miaskowskie-
go).
Feniks — chwała. „Chwała, jak feniks wśród
ognia, roztacza aromaty, płonie i umie-ra"
(English Birds and Scotch Reyiewers G. G.
Byrona).
Feniks — zmartwychwstanie ludu polskiego.
„Z popiołów Feniks nowy powstał lud —
błogosław. Panie!" (Hymn [Boga-rodzico.
Dziewico!] 39—40 Słowackiego).
Feniks — wolność. „Bo nie z marmurów,
lecz z krwi, z kości Feniks powstaje, ptak
wolności" (Toast dnia 15 VIII 1871 31—2
Aurelego Urbańskiego).
Phoenix Park — park publiczny w Dublinie
(Irlandia), symbolizujący raj ziemski, ogród
Edenu, w powieści Finnegans Wake (1939)
Jamesa Joyce'a. Nazwa z gaelic-kiego Fionn-
uisge 'czysta woda', od zdroju żelazistej wody,
uważanego niegdyś za leczniczy.
Feniks — sprowadzona przez Greków z
Fenicji dwupienną palma daktylowa. Wg
starożytnej legendy, gdy palma ta uschnie a. się
spali, powraca w cudowny sposób do życia i
młodości. Na takiej palmie feniks miał zakładać
swe gniazdo. „Uwierzę teraz (...), że jest w
Arabii drzewo — tron Feniksa, że tej godziny
Feniks tam króluje" (Burza 3,3 Szekspira, tł. L.
UIricha).
W ikonografii alchemików feniks przed-
stawiał kamień filozoficzny, który powstaje z
całkowitego spalenia i dokonanej transmutacji
surowca Wielkiego Dzieła w tajnym ogniu
zesłanym z nieba. Stąd emblemat farmaceutów i
aptekarzy.
Feniks — gwiazdozbiór nieba południowego,
w Polsce niewidzialny.
Strona świata — południe.
Pora roku — lato.
Kolor — czerwony.
Żywioł (,,pierwiastek") — ogień.
Planeta — Merkury; może wiązało się to z
obserwacjami przejścia Merkurego przez tarczę
Słońca.
Metal — rtęć (merkuriusz).
FIGA (drzewo figowe i owoc)
Figa jest symbolem płodności, obfitości, żeń-
skości, płci, chuci, pocałunku; wiosny, od-
młodzenia; oczyszczenia; luksusu; długo-
wieczności, nieśmiertelności; śmierci; wyba-
wienia, nieba; inteligencji; prawdy, poznania,
wiedzy religijnej.
Według dawnych tradycji — pierwszy owoc
używany jako pożywienie przez człowieka.
Jedno z pierwszych hodowanych drzew
owocowych. Sprowadzona przez staroż.
Greków z Karii (w płd.-zach. czę-
ści Azji Mniejszej) figa karyjska (łac. ficus
caricd) znana była ze smacznych owoców na
całym Wschodzie. W Grecji była głównie
pożywieniem niewolników, ale też używano jej
w celach kultowych, do ofiar bogom; dlatego
ograniczano eksport fig, a przemyt karano.
Donosicieli, naprzód w tej dziedzinie, a później
w ogóle oszczerców i plotkarzy, nazywano
sykolantami od gr. sykon 'figa (owoc)'. Nazwą
sykon określano zresztą także figi kozie
(kapryfigi) i sykomory (ośle figi, karwie, figi
morwowe).
Figa — wiosna, uzdrowienie i odmłodzenie.
W Ewangelii wg Mateusza (24,32) mówi się o
figowcu: „Gdy gałąź jego już mięknie,
poznajecie, że blisko jest lato" (lato
symbolizuje tu powrót Syna Człowieczego i
koniec świata). W staroż. Grecji puszczanie
pędów przez figowce oznaczało początek
sezonu żeglarskiego. Potrawa z mięsa i fig
miała usuwać zmarszczki starzejącym się
paniom. Izraelici leczyli wrzody i rany
przykładając do nich wiązki fig lub ugniecione
figi, b czym wspomina Biblia (4. Ks. Król. 20,7;
bajasz 38.21).
Figa — wybawienie. Uczepiony masztu,
ciskany przez fale, rozbitek Odyseusz (Ody-'
seja 12,235 Homera) ratuje się przed po-
łknięciem przez straszliwą Charybdę chwy-
ciwszy się pnia figi, pod którą ona siedzi.
Odpoczynek w cieniu figi — życie spokojne i
bezpieczne (/. Ks. Król. 4,25; Mi-cheasz 4,4).
Figa — płodność i obfitość, gdyż owocuje
cztery razy do roku. W staroż. Grecji
poświęcona była bogu płodności Dio-nizosowi,
który otrzymał w związku z tym przydomek
Sykites. W pędach figowców występuje sok
mleczny, związany w tradycjach indo-
śródziemnomorskich z obrzędami płodności
jako nosiciel uniwersalnych sił natury. Fallus
obnoszony w procesjach świąt falloforiów
zrobiony był z drzewa figowego.
Przepowiedziano Rzymowi dobrobyt, bo cień
figi (łac. ficus ruminalis) przesłonił Jamę, w
której wilczyca karmiła Romulusa i Remusa.
Malując urodę Ziemi Obiecanej Biblia (Numeri
8,7-—8) mówi: „Pan wprowadza cię do ziemi
pięknej (...), ziemi pszenicy, jęczmienia, winnej
latorośli, drzewa figowego, granatowca i
oliwki".
Figa i winorośl, często występując w parze,
reprezentują dwie płcie: figa męską, a
oplatające się wokół niej wino — żeńską.
W słynnej przypowieści o fidze w Ewangelii
wg Łukasza (13,6) właściciel winnicy kazał
wyrwać rosnący w niej figowiec, bezpłodny od
trzech lat. ale ogrodnik poprosił o
pozostawienie drzewa na jeszcze jeden rok
próby. W Ewangelii wg Mateusza (21,18—21)
Jezus przeklina nieurodzajny figowiec. W
wyobrażeniach chrześcijańskich uschnięta, nie
dająca owoców figa jest emblematem Zła,
reprezentuje Kościół od-szczepieńczy albo
Synagogę.
Szczególnie bliskie są związki figi z płcią.
Adam i Ewa, gdy poznali, że są nadzy, uszyli
sobie zasłony z liści figowych (Gen. 3,7); stąd
liść figowy stał się symbolem grzechu, nie tylko
pierworodnego. Trzy-klapowy liść figi uznany
został, dzięki swemu kształtowi, za idealne
przykrycie genitaliów posągów płci męskiej;
dlatego stał się emblematem tej płci. Podobną
rolę w sztuce grecko-rzymskiej spełniał również
liść winorośli.
W świeżym owocu figi, otwartym do
spożycia, upatrywano podobieństwo do ge-
nitaliów kobiecych, dlatego jedzenie fig
symbolizowało ekstazę erotyczną. Hetery
greckie często przybierały imię Syko. Hodowla
fig, podobnie jak fasoli, miała być początkowo
wyłącznie domeną kobiet. W Egipcie sykomora
jako Drzewo Życia poświęcona była bogini
nieba, kobiet i miłości, Hathor, i symbolizowała
odrodzenie i płodność. Owoc figi wyobrażał
także pierś kobiecą; Artemida zmieniona w
drzewo figowe stawała się Drzewem o wielu
piersiach; jej słynny, prastary, niegrecki posąg
w Artemizjonie efeskim przedstawiał ją z
licznymi piersiami. Rzymianki składały ofiary
Junonie Kaprotyńskiej ('figowej') w dzień Non
Dzikiej Figi (łac. nonae caprotinae), 7 lipca;
pod tą figą służące niewolnice prowadziły ze
sobą pozorowane bójki, obrzucając się
kamieniami i wyzwiskami. Prawdopodobnie
była to pozostałość dawnego obrządku
płodności.
Wielkie znaczenie figi, na równi z winoroślą i
oliwką, uwidacznia bajka Joatama w biblijnej
Księdze Sędziów (9,7—15), w której drzewa,
pragnąc mieć nad sobą króla, zwracały się
kolejno do oliwki, figi i szczepu winnego, ale
żadne z nich nie przyjęło
tej godności. Figa odpowiedziała: „Czyż mogę
opuścić słodkość moją i owoce prze-wdzięczne,
aby panować nad drzewami?" Dla jej słodyczy
Ojcowie Kościoła uważali owoc figi za symbol
Ducha Sw. Był to także święty owoc
muzułmanów, na który klął się Mahomet.
Figa — wiedza religijna, nieśmiertelność. W
staroż. Egipcie odgrywała pewną rolę w
obrzędach wtajemniczenia; jej azjatycka
odmiana, potężny figowiec bengalski (ba-nian)
o olbrzymich korzeniach kolumnowych to
ulubione drzewo Buddy (drzewo Bo), według
legendy drzewo mądrości, pod którym
Gautama doznał oświecenia i stał się Buddą;
potomek tego figowca jest celem pielgrzymek;
rośnie we wsi na południe od świętego miasta
Gaja w stanie Bihar w płn.-wsch. Indiach. Dla
hinduistów jest drzewem poświęconym
Wisznu i Śiwie.
Figa — oczyszczenie. W staroż. Azji
Mniejszej, gdy składano ofiary z ludzi dla
odwrócenia suszy albo powodzi, obwieszano
ich uprzednio figami, a potem bito po
częściach rodnych gałązkami figowca, które
miały siłę oczyszczającą. Podobnie bito nimi
posążki boga Pana, gdy zawodziło polowanie
albo nie dopisały plony, aby go ukarać, ale
także, aby oddalić od niego s/kodliwe wpływy.
Figa — śmierć: Dionizos zasadził figę u
zejścia do Hadesu.
W języku kwiatów figa znaczy: nie zdradzę
sekretu.
W marzeniu sennym: prawdziwa miłość.
Pojedynczy owoc figi — rzecz tania, mało
warta,' godna lekceważenia. W komedii
Arystofanesa Pokój (421 r. p.n.e.) mówi się:
„Nie dałbym figi za tę parę" (w. 1223) ..Będzie
z tego figa" znaczy 'nic me będzie'; „figę
dostać" znaczy 'nic nie dostać'.
..Pokazywać figę" — 'szyderczo, wyzy-
wająco odmówić czegoś, szorstko, grubiań-sko
zadrwić z kogoś'. Przez figę rozumie się tu
demonstracyjnie wystawioną, zaciśniętą pięść
z kciukiem wystającym spomiędzy
wskazującego i środkowego palca; pierwotnie
symbol spółkowania, w dzisiejszym znaczeniu
wyrażenie używane już w cesar-''kim Rzymie.
Pokazywano figę we Włoszech XIII w. (wł.
far la fica), wielekroć o geście tym
wspominają Dante, Rabelais, La Fontaine; jest
to zwrot przysłowiowy
w Hiszpanii (dar figas), Portugalii (dar huma
figa), Francji (faire la figue), Holandii (de vijg
geven), w Niemczech (die Feige weisen), w
Anglii (give the fig) często już u Szekspira, u
ludów słowiańskich (również u nas), w
północnej Afryce, w Azji Mniejszej itd. Znany
rysunek piórkiem (1494) Diirera w wiedeńskiej
Albertinie ukazuje wiernie ten gest; istnieją też
liczne inne wyobrażenia plastyczne z późnego
średnio-. wiecza, zwłaszcza w scenie szydzenia
z Jezusa cierniem koronowanego. W Boskiej
Komedii (Piekło 25,1—3) Dantego figa oznacza
bluźnierstwo: „(Vanni Fucci) pięści obie w
dwie figi złożył i w butnej zajuszc krzyknął:
„Hej, Boże, weź to, daję tobie!" (tł. E.
Porębowicza).
Figę pokazać potajemnie, w kieszeni albo
pod fartuchem, to gest obronny przeciw złemu
spojrzeniu albo złośliwym demonom, znany już
od późnej starożytności. także w babilońskim
Talmudzie i w pismach kabalistycznych,
jeszcze dziś częsty we Włoszech, Hiszpanii,
Jugosławii, Anglii, Szkocji i in. Figę pokazuje
się także, podobnie jak zwykłą zaciśniętą pięść,
jako skryty znak przeciwstawienia się osobie
możnej, której nie można się sprzeciwić jawnie.
Stanisław Trembecki w Sądzie Apolli-na (100)
pisze: „Wolno figę na króla pokazać w
kieszeni".
Również wizerunek „figi" służy jako amulet
ochronny, zwłaszcza kobiet zamężlycli, przeciw
oczarowaniu; ale także umieszcza się go na
łyżkach, tabakierkach, flakonikach z
perfumami, krzesłach, nawet lufach działowych
i płozach sań.
FIOLET
Fiolet jest symbolem stałości, autorytetu,
godności, wyniosłości; umiarkowania, skruchy,
skromności (nazwa od łac. viola 'fiołek',
emblematu skromności), pokory, żałoby; barwa
żeńska.
Fiolet w chrześcijaństwie — męczeństwo.
posłuszeństwo, poddanie się, miłość, prawda,
cierpienie. Fiolet szat liturgicznych wiąże się ze
skruchą, pokutą, postem, jest symbolem
adwentu. Wielkiego Postu. Środy Popielcowej,
Wielkiego Tygodnia. Strój biskupa jako
pasterza wiernych. W średniowiecznych
wizerunkach barwa płaszcza Chrystusa w
przedstawieniach pasyjnych. „Kościelna sława
— fiolety" (Zawisza Czarny 5,560
Słowackiego). „Wkrótce zmienisz w fiolet
czarną rewerendę, porzucisz dla biskupstwa
ubogą prebendę" (Do księdza Tomasza Wę-
gierskiego 45—46 Kajetana Węgierskiego).
„Planeta" — Księżyc.
W muzyce — nuta B.
FIOŁEK
Fiolek symbolizuje niewinność, cnotę, pokorę,
skromność; prawdę, tajemnicę; stałość w
uczuciach, wierność, miłość, szczęście;
namiętność; szczerość; zadumę; cierpienie;
przebudzenie się wiosny; aromat; piękno;
przemijanie, krótkotrwałość, żałobę.
Fiołek w mit. gr. powstać miał z oddechu lo
albo z krwi wykastrowanego Atti-sa (dlatego
wieszano girlandy z fiołków na ,,drzewach
Attisa") a. Ajaksa Wielkiego;
fiołek był świętym kwiatem gr. jako zwiastun
wiosny.
Fiołek atrybutem Ateny, muz, nimf Plejad
(córek Atlasa), nimfy Eurydyki (żony
Orfeusza); poświęcony boginiom miłości, np.
Afrodycie łon; w Indiach — emblemat lingamu
(męskich narządów płciowych).
Fiołek — subtelne uczucie; w wielu krajach
europ, delikatny wyraz miłości dziecka do
matki, narzeczonego do narzeczonej.
Fiołek zob. Lilia (kuszenie, brama Piekieł);
fiołki były znienawidzone przez Per-sefonę.
Fiołek — Ateny. Arystofanes w komediach
Acharniacy (637) i Rycerze (1323 i 1328) oraz
Pindar w jednym z dytyrambów nazywają
Ateny iostephanos '(miastem) wieńczonym
fiołkami'; może to gra słów:
gr. ton 'fiołek' i łon, legendarny eponicz-ny
protoplasta Jonów i król Aten; wg innej
etymologii lud. nazwa ion pochodzić ma od lo,
która, przemieniona przez Herę w jałowicę,
miała się żywić fiołkami.
Fiołek — uczta, biesiada. Grecy wkładali na
głowy wieńce z fiołków, gdy zasiadali do
biesiady i przystrajali nimi tyrsy (laski
Dionizosa); sądzono, że fiołki chronią od
upicia się, od migreny i kociokwiku.
Fiołek w chrześcijaństwie — w śrdw.
symbol wyznawcy, wdowy, ascety, skromnej
cnoty i pokory. Matki Boskiej oraz Chrystusa
(z uwagi na fioletową barwę, kolor Męki
Pańskiej). Atrybut św. Finy z San Gimigna-no,
z której łoża, gdy zmarła w 1253 w wieku lat
piętnastu, miały wyrosnąć białe fiołki.
Fiołek — nietrwałość, przemijanie. „Fiołek
młodocianej wiosny, wczesny, lecz wątły, luby,
lecz nietrwały, woń, tylko kilka chwil
upajająca, nic więcej" (Hamlet 1,3 Szekspira, tł.
J. Paszkowskiego).
Fiołek — kwiat żałobny, nagrobny.
„Spuśćcie ją (tj. Ofelię) do grobu, niechaj z tych
pięknych, nieskalanych szczątków fiołki
wykwitną!" (Hamlet 5,1 Szekspira, tł. jw.).
„Fiołek na grobie tyrana" (Aylmer's Fieid
Tennysona), tj. Nerona, gdzie nieznana ręka
kładła co noc fiołki.
Fiołek — aromat. W tradycji gr. piękne piersi
kobiece to iokolpos 'piersi fiołkami (pachnące)'.
„Napawać wonią pachnący fiołek (...)
śmiesznym jest zbytkiem i czczym
marnotrawstwem" (Król Jan 4,2 Szekspira, tł.
St. Koźmian). „Gdyby fiołki i konwalie zamiast
pachnąć grać umiały, byłaby to muzyka
Szopena" — (Nonsens 3—5 Leopolda Staffa).
Fiołek — skromność. Przysłowie: Skromny
jak fiołek. „Fiołki skromne, lecz czystsze, lecz
słodsze nad wzrok Junony i oddech Cytery"
(Zimowa powieść 4,3 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Piosenka lud.: „Hejże ino, fiołecku leśny, cemu
żeś się nie rozwinął wcześniej! Inoś cekoł, jaze
rosa zyńdzie, jaz dziewcyna za insego
wyńdzie".
Fiołek — zwiastun wiosny, wiosna. Przy-
słowie: Miły jak fiołek na wiosnę. „Jakież dziś
fiołki zdobią zielone łono nowej wiosny?"
(Ryszard H 5,2 Szekspira, tł. St. Koźmiana).
Fiołek — piękno. „Wy, śliczne dzieci Ziemi i
Słońca" (The Shepherd to the Flowers Sir
Waltera Raieigha), o fiołkach. ,,Omszałym
kamieniem na poły ukryty od oka, fiołek piękny
jak gwiazda samotnie świecąca z wysoka". (She
Dwelt Among the Untrodden Ways Williama
Wordswortha). „Ze wszystkich ziemi
najcudniejszy płodów, ty oczko wiosny, ty
zorzo ogrodu, modry fiołku" (Zabawy
przyjemne i pożyteczne 3/1, 1779 r). „Wolę
polskie gówno w polu niż fiołki w Neapolu"
(„Patriota" Kazimierza Tetmajera) — iron. o
szowiniście.
Fiołek — zaduma. „Zadumo fiołków po-
bożna!" (Hymn do barw 97 L. Staffa).
W języku kwiatów: (fiołek biały) szczerość,
skromność, niewinność; (szkarłatny) — myślę o
tobie; (żółty) — prostacze szczęście;
cnota; (niebieski) — miłość, wierność.
 Kapral Fiołek, fr. caporal Yiolette —
Napoleon I w czasie pobytu na wyspie Elbie
(1814—15); obiecywał on tam przyjaciołom,
że zjawi się we Francji wraz z fiołkami. Jego
zwolennicy w kraju wznosili toasty ze
słowami: „Za kaprala Fiołka!"
Fioł(ek) — mania, hyś, bzik, dziwactwo.
Fiołek i kółko (na czole) — ktoś niespełna
rozumu. Mieć fioła (a. fiołki w głowie).
W astrologii: znak i gwiazdozbiór Barana.
Fiołek w godłach stanów USA: Illinois,
New Jersey, Wisconsin, Rhode Island.
GĘŚ
Gęś symbolizuje Słońce; wiatr; śnieg; zimę;
życie, odrodzenie; wyobraźnię; duszę, duszę
władcy; czystość duchową, wtajemniczenie;
oddech; mowę, wymowę, perswazję;
gadatliwość; pismo; czujność, przezorność;
ostrzeżenie, wróżbę; miłość; tworzenie;
macierzyństwo, płodność; płeć żeńską;
miłość żoniną, małżeństwo, dobrą gospodynię;
wierność, poświęcenie się; zboże, dożynki;
zarozumiałość, głupotę, ograniczoność, tępotę,
bezmyślność; tchórzostwo; nierząd; zazdrość,
zawiść.
Grecy, Rzymianie, Germanie i Słowianie
zabrali z sobą do Europy ze swojej
indoeuropejskiej azjatyckiej ojczyzny zarówno
ptaka, jak i jego nazwę: gr. chen, lać. anser,
nm. Gans (ze st. germ. gonta), poi. gęś, czes.
hus, lit. iansis są tym samym słowem w
różnych przebraniach. Gans-ganta to jedno z
najstarszych zaświadczonych słów w Gęsi — zima. Większość europ, dzikich gęsi
niemczyźnie (Historia naturalna 10,53 Pli-
niusza St.).
Gęś — wtajemniczenie: symbolika przy-
pisywana gęsi już przez człowieka przed-
historycznego. Echem tego wyobrażenia jest
być może popularna gra w gęsi (fr. jeu de
1'oie), przedstawiająca drogę w labiryncie
odbywaną wg rzutu kości.
Gęś — ptak Chaosu. Złożyła Złote Jajo
(Słońce), wygęgawszy je wprzód u pra-gąsiora
Chaosu.
Gęś w staroż. Egipcie — pośrednik między
niebem a ziemią, ptak słoneczny: dzikie gęsi
pojawiały się w okresie zimowego zrównania
dnia z nocą, słonecznego nowonarodzenia.
Gęś — dusza króla. Przy każdym wstąpieniu
faraona na tron wypuszczano czte-0' dzikie gęsi
na cztery strony świata.
Gęś atrybutem wielu bogów: Gęba, boga
Ziemi podpierającego świat, Totha, Ozy-rysa,
Izydy; hinduistycznego Brahmy; gr. Apollina,
Dionizosa, Hery (ptak tchu-du-cha), Aresa jako
boga gwałtownej miłości i płodności,
staroitalskiej bogini Ops, rzymskiej Junony.
Gęś w hinduizmie — czystość duchowa
zapewniająca wolność.
Gęś atrybutem Afrodyty cypryjskiej i
emblematem miłości (gęsinę uważano za
afrodyzjak), wierzchowcem Erosa, ulubionym
ptakiem Priapa, małoazjatyckiego boga
płodności, ukochanym ptakiem mężatek.
Atrybutem Hermesa jako boga wymowy i jego
towarzyszki Peitho, uosobienia perswazji.
Sokrates przysięgał na gęś.
Gęś i złote jaja, zob. Jajo.
Gęś w mit. gr. — psychopomp odpro-
wadzający dusze na tamten świat.
Gęsi kapitolińskie — święte rzymskie ptaki
Marsa (ojca Romulusa i Remusa), których
gęganie ostrzegło (wg tradycji) obrońców
Kapitelu przed szturmem Gal-łów, którzy w 390
p.n.e. zdobyli Rzym pod wodzą Brennusa. Na
wróżebnej tarczy Eneasza, darze Wenery, „tuż
srebrna gęś w krużgankach wyzłoconych lata
głosząc, że Gallów wojska czyhają za progiem"
(Eneida 8, 655—6 Wergiliusza, tł. T.
Karyłowskiego).
Gęsi kapitolińskie — wróżby, proroctwa.
Trzymano je na Kapitelu jako ptaki prorocze,
wróżebne, poświęcone Junonie Moneta;
wróżono z ich apetytu a. z jego braku.
migruje na przezimowanie na wybrzeża M.
Śródziemnego, Czarnego i Kaspijskiego. Dla
Greków i Rzymian ich przylot był zwiastunem
zimy.
Gęś Filemona i Baucis — opieka bogów. Para
staruszków, która gościnnie przyjęła Jowisza i
Merkurego, chciała zarżnąć gęś, aby ich
ugościć, ale ona uciekła do gości. „Ten ptak nie
zginie, nasza strzeże go opieka. Myśmy
bogowie" (Metamorfozy 8,658 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego).
Gęganie — mowa gęsi; gadatliwość. „Od-
zywam się niczym ta gęś wśród śpiewnych
łabędzi" (Bukoliki ekloga 9,36 Wergiliusza, tł.
Z. Abramowiczówny). „A niechaj narodowie
wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój
język mają" (Zwierzyniec IV, 90,11—12
Mikołaja Reja), tj. ma-
ją nie gęsi język, ale swój. Przysłowia:
Dwie gęsie, trzy niewieście, jużci jarmark w
mieście. Rozmawiać jak gęś z prosięciem (nie
rozumiejąc się nawzajem).
Gęś u Celtów (podobnie jak łabędź) — poseł
ze świata duchów, dlatego tabu spożywcze.
Cezar pisze (Wojna gallicka 5,12), że Brytom
nie wolno było jeść gęsi i że hodowali je „dla
rozrywki i przyjemności" (tac. yoluptatis
causa); Cezar nie rozumiał znaczenia gęsi (a
także zająca i kury) dla Brytów jako
wysłanniczki z tamtego świata.
Gęś, gęsie pióro — pisarstwo, pismo,
literatura, korespondencja.
Gęś w chrześcijaństwie — ptak ofiarny, jadło
świąteczne na św. Marcina (11X1),. kiedy
najtłuściejsze i kiedy odlatują na południe, oraz
na Boże Narodzenie (kult Słońca; por. wyżej
Gęś w staroż. Egipcie). Wg legendy św.
Marcin z Tours zjadł całą gęś na kolację i
umarł od tego.
Gęś (a. płomień wydobywający się z jej
dzioba) w tradycji gnostyków — Duch Święty,
przezorność, czujność; życie, odrodzenie.
Gęś w śrdw. — wierzchowiec czarownic.
Gęś — emblemat dobrej gospodyni, wier-
ności małżeńskiej, miłości żoninej i macie-
rzyńskiej, czuwania nad ogniskiem domowym,
„błogosławiony drób", pokrewny pod tymi
względami pawiom i gołębiom. Gęś, której
podbiera się wysiadywane jaja (od trzech do
dwunastu) natychmiast zaczyna składać nowe.
Małżeństwa gęsi z gąsiorem są wierne i
dożywotne.
Gęsie jajo — Słońce; bogactwo.
Gęś — nierządnica. „Bąk i małpa, i lis stary,
że trzej, byli nie do pary. Kiedy czwarta, gęś,
przybyła, wszystkich razem poparzyła"
{Stracone zachody miłości 3,1 Szekspira, tł. L.
Uiricha). W dawnej Anglii nazwą „gęsi
winchesterskie" określano osoby chore
wenerycznie (por. Król Lear 2,2,89—90
Szekspira) a. prostytutki.
Gęś — wróżka. Contes de ma merę l'oie, fr.
dosf. 'bajki mojej mamy Gęsi', „Bajki babci
Gąski", bajki wróżek, tytuł zbioru dziesięciu
bajek Charlesa PerraUlta, wyd. 1697.
Gęś — ptak złotego zboża i zbiorów, w
wielu krajach spożywany na uczcie do-
żynkowej.
Gęś sycząca, ksykająca — poszum wiatru,
wiatr, oddech, dusza, duch.
Głupia gęś — naiwność, niewiedza, nie-
winność, zwł. u młodej dziewczyny; w rze-
czywistości gęś jest to (obok kruków i dużych
papug) najinteligentniejszy ptak, o doskonałej
pamięci.
Prowincjonalna gąska — prowincjuszka,
parafianka.
Gęś — zazdrość, zawiść. Przysłowie: Gęś
zazdrości, gdy orzeł buja.
Gęsia skórka, uwypuklenia skóry wokół
torebek włosowych z powodu chłodu, strachu
itd. — strach. Dostał gęsiej skórki —
przestraszył się.
Rządzić się jak szara gęś, szarogęsić się —
rządzić się nonszalancko, bezceremonialnie.
Gęsiego (chodzić) — jeden za drugim,
szeregiem, wg gęsiego zwyczaju chodzenia i
pływania jednej gęsi za drugą, tropami
osobnika poprzedzającego (co jest wygodne w
szuwarach, gęstych zaroślach i trawach).
Gęsi chód (krok) — krok defiladowy, z
zadzieraniem nogi w górę.
Gęś — śnieg. Starucha skubie gęś — śnieg
pada (ang.).
Niech cię gęś kopnie! — żart. okrzyk
podziwu, uznania.
Jak z gęsi woda (spływa) — szybko, bez
śladu.
Podać szarą gęś — dawn. odmówić panny
starającemu się, dać kosza.
W heraldyce: czujność; poświęcenie się.
W astrologii: znak zodiaku Wodnik, przy-
noszący deszcz.
W marzeniu sennym: nieszczere pochwały.
GŁOWA
Głowa symbolizuje światło. Słońce, niebo (w
odniesieniu do reszty ciała); porządek,
Wszechświat, mikrokosmos; bóstwo, przedmiot
czci, doskonałość; zasadę czynną, jedność,
królewskość, wodza, władzę, autorytet,
przywództwo duchowe; męskość, płód-' ność,
siłę, odwagę, opanowanie, honor; dzie-.
wictwo; życie duchowe, ducha objawionego,
proroctwo; umysł, oświecenie, wiedzę,
mądrość, rozum, indywidualność.
Odcięta głowa w wielu legendach zachowuje
zdolność myślenia, radzenia, prorokowania, jak
głowa skandynawskiego boga Mimira, której
radził się Odyn. Odcięta głowa bohatera,
zakopana u bram a. pod
murami miasta strzeże go przed zdobyciem
przez nieprzyjaciela, nawet jeśli to jest głowa
nieprzyjaciela. Głowa Holofernesa odcięta
przez Judytę (Ks. Judyty 14,7) i wywieszona na
murach Betulii, zmusiła wojsko asyryjskie do
ucieczki. Niekiedy sprawiał to rzeźbiony
wizerunek głowy bohatera.
Głowa wroga — jego siła i odwaga. M.in.
Gallowie i Irlandczycy odcinali głowy zabitych
w walce rycerzy i przechowywali je, aby
zyskać ich cnoty wojenne.
Mówiąca głowa — mądrość niebiańska,
prorocza, Słońce, płodność, burza, wiatr, dusza
nieśmiertelna. Zachowane głowy pytano o radę
w ważnych sprawach, co zapewne było
pozostałością kultu przodków. Staroż. Celtowie
czcili głowę ludzką i uważali ją za siedzibę
duszy zdolną do samodzielnego życia po
śmierci, mającą zdolność prorokowania,
symbolizującą płodność. Gdy staroż.
Rzymianie wykopali w fundamentach świątyni
Jowisza na Kapitelu wielką czaszkę ludzką,
wróżbici wyłożyli to jako znak przyszłej
wielkości Rzymu, który stanie się głową świata
(łac. caput mundi).
Głowa — płodność. Głowa Orfeusza roz-
szarpanego przez kobiety trackie popłynęła z
wodami Hebru do morza i na wybrzeże wyspy
Lesbos {Metamorfozy 11,1—66 Owidiusza),
stając się symbolem zapładnia-jącego wiatru.
Atena .wyskoczyła z głowy Zeusa (głowa w
roli macicy).
Miedziana głowa umiejąca mówić, temat
legend ze Wschodu i romansów śrdw.; w ro-
mansie st.fr. Walentyn i Orson głowa na zamku
wielkoluda Ferragusa mówi o przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości. Gadająca głowa
miedziana Rogera Bacona w legendzie ang.
Gliniana głowa, która mówiła i poruszała się,
własność Alberta Wielkiego (XIII w.).
Odcięte głowy w plastyce: głowa Holo-
fernesa trzymana przez Judytę; wielka głowa
Goliata u stóp młodego Dawida; głowa
gorgony Meduzy o wężowych włosach,
trzymana przez Perseusza; w ręku kata głowa
syna Maniiusza Torkwata, którego ojciec kazał
ściąć za wyjście wbrew rozkazowi na harc z
nieprzyjacielem; królowa Masa-getów Tomyris
trzyma głowę Cyrusa Wielkiego (króla
perskiego, który napadł jej
kraj i poległ), aby ją zanurzyć w bukłaku z
krwią ludzką, której Cyrus był niesyty; głowa
Pompejusza ofiarowana (wg Plu-tarcha 32,80;
34,48) Juliuszowi Cezarowi w Egipcie (Cezar
odwraca się od niej ze zgrozą); odcięta przez
Hermesa głowa Argu-sa, na której bóg opiera
stopę. Głowa Chrystusa na chuście Weroniki.
Głowa Jana Chrzciciela na półmisku; głowa św.
Pawła z zawiązanymi oczami, na półmisku.
Głowa nm. hrabiego, którego cesarzowa oskar-
żyła fałszywie przed mężem, Ottonem II (980—
1002), gdyż odtrącił jej zaloty; po ścięciu męża
żona hrabiego dowiodła jego niewinności,
trzymając bez szkody dla siebie rozżarzone
żelazo w dłoni; dlatego Otto kazał spalić swą
małżonkę na stosie.
Odcięta głowa atrybutem św. Albana
(pierwszego męczennika brytyjskiego, III w.),
św. Dionizego (St. Denis, męczennika pary-
skiego, który wg ledendy chodził po egzekucji
na Montmartre sześć mil ze swą ściętą głową w
ręku), Felicyty, Egidiusza, Lucjana, Nikazjusza,
Walerii i in. świętych.
Głowa — złoto. „Głowa Oblubieńca to złoto
najlepsze" (Pieśń nad pieśniami 5,11). Głowa
do pozłoty — której brak rozumu.
Siwa głowa — przedmiot czci i szacunku.
Przysłowie: Czcij siwą głowę.
„Głowa — starzec i dostojnik, a ogon —
fałszywy prorok" (Jzajasz 9,15).
Głowa — obraz świata (wg Timajosa
Platona), Wszechświat; mikrokosmos.
„Głową każdego męża jest Chrystus, głową
każdej niewiasty mąż, a głową Chrystusa Bóg"
(List do Kor. 11,3). Bóg Chrystusa „ustanowił
głową nad całym kościołem" (List do Efezjan
1,22).
Głowa — indywidualność, rozum. Przy-
słowie: Co głowa to rozum (to zdanie, rada, sąd,
sens, wiara, obyczaj), tac. quot capita tot sensus
(parafr. z Satyr 2,1,27 Horacego). „Każdy człek
głową, każda głowa ma swe zdanie" (Co głowa
to rozum l Wacława Potockiego).
Głowa w śrdw. sztuce dekoracyjnej — życie
duchowe, umysł.
Głowa — męskość. Wg męskich opinii
intelekt jest specjalnością męską, a rozród
(symbol — macica) żeńską.
Głowa — przytomność, opanowanie. Przy-
słowie: Głowę tracić.
Koronowana głowa — król, cesarz.
 Głowa państwa — monarcha, prezydent,
zwierzchnik, naczelnik, dyktator.
Głowa Kościoła — papież.
Głowa świata, łac. caput mundi — Rzym.
Biała głowa, białogłowa — dawn. kobieta.
Mocna (słaba) głowa — odporność (brak
odporności) na alkohol.
Otwarta, tęga głowa — inteligencja, po-
jętność, orientacja, bystrość.
Ośla, barania, kapuściana, zakuta, ciasna
głowa — tępota, głupota, brak inteligencji,
horyzontów.
Głowa o dwóch twarzach — przeszłość i
przyszłość, początek i koniec. Staroital-skiego
Janusa, boga biegu Słońca, wejścia i wyjścia,
początku i końca, wyobrażano z głową o jednej
twarzy zwróconej w przód, a drugiej w tył, co
było wcieleniem dwoistości przyrody,
integracji dwóch zasad stworzenia.
Głowa o trzech (a. dwóch) twarzach —
rozwaga, roztropność, ostrożność.
Głowa o czterech twarzach obróconych w
cztery strony świata — wszechwiedza.
Wyobrażano z taką głową bóstwo słowiańskie
Swiętowita (Swiatowita, Swantewita).
Trzy głowy — niebo, ziemia i piekło;
trzy popędy życia: oddychanie, jadło i napitek,
seks. Hekate, Cerber, Trzygłów (Tri-glav,
bóstwo zachodniosłowiańskie czczone do XII
w. w Szczecinie i w Brennie). Trzygłowy wilk-
lew-pies. Trzygłowe boginie: matka-żona-
siostra; dziewica-kobieta--starucha; Księżyc na
nowiu — w pełni — w ostatniej kwadrze. Trzy
męskie głowy:
młoda, dojrzała i stara — przyszłość, te-
raźniejszość i przeszłość.
Chować głowę w piasek — nie chcieć sobie
zdawać sprawy z niebezpieczeństwa, z powagi
sytuacji.
Dać głowę, dawać sobie głowę uciąć —
ręczyć (zaręczać) za coś.
Dać (położyć, stracić) głowę — zginąć.
Domagać się czyjejś głowy — czyjejś
śmierci.
Głową bić o ścianę, tłuc głową o mur —
rozpaczać w poczuciu bezradności; chcieć
przeprowadzić swój zamiar mimo niesły-
chanych przeciwności. Przysłowie: Głową
muru nie przebijesz.
Głowa do góry! — nie trać animuszu,
otuchy, nie poddawaj się trosce.
Kłaść głowę pod miecz (a. topór) — (do-
browolnie) narażać się na niebezpieczeństwo,
na śmierć.
Kłaść zdrową głowę pod Ewangelię — nie-
potrzebnie wystawiać się na kłopoty, przy-
krości, ryzyko.
Kręcić głową — kombinować, usilnie szukać
sposobu, rady.
Mieć pstro, zielono w głowie — być pustym,
płochym, nieoględnym, lekkomyślnym,
niestatecznym, nierozważnym.
Mieć w głowie — być pijanym.
Nadstawiać głowę — narażać się na nie-
bezpieczeństwo, ryzykować życie.
Pali się komuś w głowie — ma mnóstwo
projektów, pomysłów, zamiarów, którym
oddaje się z zapałem.
Podrwić, pokpić głową — postąpić nie-
mądrze, głupio.
Postępować (robić coś) z głową — przy-
tomnie, rozważnie; (bez głowy) nierozważnie,
chaotycznie.
Posypać głowę popiołem zob. Popiół.
Przewraca się komuś w głowie (Przewracać
komuś w głowie) — ktoś zhardział,
rozbałamucił się, zdemoralizował, znarowił
(Demoralizować, rozpuszczać kogoś, roz-
bałamucać).
Ręczyć głową — być czegoś całkowicie
pewnym.
Stawać na głowie — robić wszystko co
możliwe, aby coś osiągnąć.
Stawiać coś na głowie — czynić coś na opak,
wbrew przyjętemu porządkowi.
Suszyć, łamać sobie głowę — kłopotać się
czymś, myśleć o czymś intensywnie. Suszyć
komuś głowę — nudzić, dokuczać, natrętnie
powtarzać.
Tracić głowę — tracić orientację, nie
wiedzieć co czynić; (dla kogoś, na czyjś widok)
— ulec czyjemuś urokowi.
Ukręcić czemuś głowę — zatuszować jakąś
sprawę, zapobiec czemuś (np. skandalowi).
Unieść głowę — ujść cało, ujść z życiem,
uratować się.
Urwanie głowy — zamieszanie, rwetes,
zamęt, kłopot.
Wychylić, wytknąć głowę — wyjść z domu,
z miasta itp.
Zachodzić w głowę — zastanawiać się nie
mogąc zrozumieć.
Zgarniać (gromadzić) węgle ogniste (roz-
żarzone) na czyjąś głowę (na czyjejś gło
wie) — zawstydzać go dobrym uczynkiem.
..Jeśli łaknie nieprzyjaciel twój, nakarm go,
jeśli pragnie, daj mu wody, bo wtedy węgle
ogniste zgromadzisz na głowę jego, a Pan ci
odpłaci" (Ks. Przypowieści 25,21—22).
Złożyć, skłonić, schronić głowę — znaleźć
przytułek, schronienie, azyl.
Zmyć komuś głowę — skarcić, zwymyślać,
skrzyczeć.
W heraldyce: honor: władza; odznaczenie za
ważne zasługi; (głowa Maura) krucjaty;
Kompania Wsch.-Indyjska.
W astrologii: znak zodiaku Baran.
W alchemii; naczynie przeobrażeń.
W marzeniu sennym: (wielka głowa) potęga;
(odcięta) wyzwolenie, wolność; (martwa)
zasadzka; żałoba; (żywa) dobry znak;
(ogolona) zły znak; (opuchła) duma; bogactwo.
Głowa orła — Słońce, płomień kosmiczny,
ogień duchowy Wszechświata. •
GOŁĄB
Gołąb jest symbolem niebiańskiej czystości i
niewinności, poselstwa nowin niebiańskich,
Zwiastowania; duszy, duszy zmarłego, zmar-
twychwstania, odrodzenia, uskrzydlonych
dążeń, natchnienia boskiego, pobożności,
ofiary, pokory: miłości, rozkoszy i uciech
miłosnych; prawdy, mądrości, wróżby, stałości.
dumy; pokoju; poczty (już w staroż. Egipcie
używano gołębi do przesyłania wiadomości);
prostoty, łagodności, nieśmiałości. szczerości;
zazdrości, tchórzostwa, głupoty; żałoby,
melancholii.
Gołąb był ulubioną ofiarą Jahwe. Mówi
Bóg: „Ofiarę z synogarlic albo gołębią!
naniesie kapłan do ołtarza i skręci jej głowę
przy szyi, a przerwawszy miejsce rany ila
wyciec krwi na skraj ołtarza (...) a gołębia spali
na ołtarzu (...) Całopalenie to jest i ofiara woni
najwdzięczniejszej Panu" (Lev. l. 14—17). W
Starym Testamencie głównie niezamożni
składają ofiary z go-Iffbi zamiast z jagniąt:
gołąb był zresztą jedynym ptakiem nadającym
się na ofiarę •1-ihwe.
Gołąb — pokój. W Biblii (Gen. 8.11) powrót
na arkę drugiej z rzędu gołębicy leży gołębia?),
z gałązką oliwną w dziobku. objawia Noemu,
że wody Potopu opadają, że nastaje pokój
między Bogiem a rodziną Noego. Również w
staroż. Grecji
gołąb z różdżką oliwną był atrybutem pokoju (a
także harmonii i liczby osiem — symbolem
harmonii). „Musi czas nadejść, gdy świat (...)
wyprze się sępów ubroczo-nych w ścierwie, w
gołębiu poszuka brata" (Przekleństwo 17—24
Wiktora Gomu-lickiego). Słynny jest rysunek
Pabla Picassa ,,Gołąb pokoju". Gołębie — pop.
nazwa zwolenników ugody i kompromisu w po-
lityce międzynarodowej; zob. Sokół (Ja-
strzębie).
W starożytności na Wschodzie gołębie były
pod opieką społeczną, zabicie gołębia
traktowano jako czyn nieetyczny. Podobne
poglądy żywe są w wielu miastach Europy i
Ameryki, zwłaszcza w Wenecji i w krajach
słowiańskich. Sympatię budzi wierność pary
gołębi, współczucie lub irytację — gruchanie
samczyków brzmiące jak bolesne jęki
duszącego się człowieka, jak skarga (łac.
gemitus columbae). ,,Wołałem o pomoc (...)
stękałem jak gołąb (...), cierpię mękę" (Izajasz
39, 13—14). „Służebnice jego (pojmane w
niewolę) prowadzono. wzdychające jak
gołębice" (Nahum 2,7). „Synogarlica jęczy, a
gołąbek grucha" (Żona modna 130 Ignacego
Krasickiego).
Uroda gołębia wiąże się z urodą kobiety, np.
Oblubienicy z Pieśni nad pieśniami'. „Otoś tyś
jest piękna, oczy twoje jak gołębicy" (1,14).
„Piękne są jagody lica twego jako synogarlicy"
(1,9). „Gołębico moja (...), oblicze twoje
piękne" (2.14) itd.
Gołąb — miłość. Gładkopióre gołębie o
toczonych kształtach, „całujące się" dzióbkami,
były w starożytności atrybutem arcy-kobiecych
bogiń miłości i płodności, jak fenickiej Isztar,
płn. syryjskiej Atargatis, Wielkiej Macierzy
Bogów Kybele (i Rei). Hery, Demeter (ale także
Adonisa. Zeusa, Dionizosa, Ateny), a przede
wszystkim Afrodyty; jej sanktuarium w Pafos
na Cyprze było tak słynne ze swych gołębi, że
określano je jako „ptaki pafijskie". Godłem
miłości była zwłaszcza para białych gołębi.
„Przodem gołębie białe, które w biegu płoszy,
leciały jak przed wozem bogini rozkoszy", tj.
Afrodyty (Pan Tadeusz 5, 93—94
Mickiewicza). Król Aniusz opowiada
Eneaszowi (Metamorfozy 632—674
Owidiusza), jak jego córki, prześladowane przez
zwycięskich Greków, uchodząc przed
pościgiem, zmieniły się w gołębice dzięki
interwencji Bachusa (Dionizosa), boga płod-
ności. Gwiazdozbiór Plejad wyobrażano sobie
jako stado dzikich gołębi, w które
przeistoczyły się (po samobójczej śmierci)
nimfy Plejady, córki Atlasa.
Gołąb był prawdopodobnie pierwszym
ptakiem udomowionym przez człowieka. U
Homera występuje tylko dziki gołąb skalny
(gr. peleids, dosl. 'ciemnoszary'), później
sprowadzono oswojone ze Wschodu i nazwano
od imienia Isztar peristera; wkrótce stały się
ulubionym przysmakiem (przysłowie:
Pieczone gołąbki nie przyjdą same do gąbki,
pochodzi ze średniowiecznych opowieści o
bajecznej Krainie pasibrzuchów — Kukanii), a
prócz tego ptakiem kultowym. Według mitu
gołąb, który przyleciał z egipskich Teb, siadł
na dębie w Dodonie i ludzkim głosem polecił
założenie wyroczni; kapłan odgadywał wolę
Zeusa z poszumu liści świętego dębu i z
gruchania świętych gołębi. Hodowla białych
gołębi rozpoczęła się w Grecji po klęsce floty
fenicko-per-skiej pod Atos (w 492 p.n.e.),
kiedy Persowie wypuścili święte gołębie z
klatek.
Gołąb — łagodność, dobroć; niewinność,
prostota, głupota. „Bądźcie roztropni jak węże,
a prości jak gołębice" (Ew. wg Mat. 10,16). „I
stał się Efraim jak gołębica zwiedziona nie
mająca serca", tj. rozumu (Ozeasz 7,11).
Sądzono, że gołąb nie ma żółci;
Hamlet w monologu: ,,Muszę mieć chyba
wnętrzności gołębia i brak zupełny żółci,
nadającej gorycz poczucia krzywdy" (Hamlet
2,2 Szekspira).
Gołąb — dusza. Na starożytnych wize-
runkach nagrobnych gołąb albo para gołębi
pije z naczynia wyobrażającego źródło pamięci
(o zmarłym).
W sztuce chrześcijańskiej, podobnie jak
skrzydlaty dysk sztuki pogańskiej, gołąb
symbolizuje wieczność, nieśmiertelność, du-
cha, Słońce, a prócz tego: miłość, pokój,
zwiastowanie, chrzest (Jezusa i św. Pawła). W
pismach Ojców Kościoła gołąb występuje jako
atrybut Chrystusa, Marii, Ducha Świętego
(który w Ewangelii wg Mat. 3,16 spłynąć miał
w postaci gołębicy w chwili chrztu Jezusa),
Kościoła, dusz ludzkich (w sztuce wizygockiej
i romańskiej). W scenach Zwiastowania
przedstawiany wraz. z lilią. „Duchu Święty,
gołębico, zleć!" (tytuł wiersza J. Słowackiego).
Dwa gołębie do
tykające się dzióbkami oznaczają zgodę;
7 gołębi to 7 darów Ducha Sw.; 12 gołębi to 12
apostołów. W opowieściach o św. Polikarpie,
św. Eulalii, św. Scholastyce i in. dusza
męczennika wychodzi z ust w postaci gołębia.
Gołąb atrybutem wielu świętych: z pier-
ścieniem — św. Agnieszki, na ramieniu
siedzący — Dawida, na głowie — św. Enur-
cha, przy uchu piszącego — dający natchnienie
św. Grzegorzowi Wielkiemu, Janowi
Złotoustemu, Teresie z Avila, Tomaszowi z
Akwinu.
Biały gołąb — talizman zdrowia, antidotum
przeciw zarazie, ale także symbol smutku.
,,Pomiędzy nami lata biały gołąb smutku i nosi
ciągłe wieści" (Roztaczanie 1—3 Słowackiego).
,,Dziwnie jest smutne wspomnienie tej wiosny,
jak gołąb biały na czarnym cyprysie" (Cyprys 5
—6 L. Staf-fa).
Czarny gołąb — wdowieństwo.
Gołębica — kobieta polska: ,,Z potopu liść
nadziei niesiesz, gołębico!" (Do kobiety 10
Kornela Ujejskiego).
W heraldyce: pokój (zazwyczaj biały gołąb z
różdżką oliwną); stałość w miłości;
wieczny żywot; prostota.
W alchemii: gołąb w ołowiu — duch w
materii.
Wiek człowieka — emblemat dziewczyny
dwudziestoletniej.
W marzeniu sennym: szczęśliwe wydarzenie.
GÓRA
Góra symbolizuje stałość, niewzruszoność,
nieruchomość; światło; pępek świata; siedzibę
bogów, olbrzymów, karłów, wróżek;
drogę do nieba, raju, czyśćca, piekła; zmar-
twychwstanie, objawienie; miejsce kultu,
pielgrzymek; mistykę, samotność, mądrość,
wzniosłe myśli; miejsce medytacji; pokój,
swobodę; życie ludzkie; aspirację; osiągnięcia.
arcydzieła; kobietę, ciążę, (bez)płodność;
miejsce porzucania dzieci; młodość; czystość.
Potężna, niewzruszona masywność góry
czyni z niej wyobrażenie stałości, bezruchu,
niezłomności; stąd przykład rzeczy pozornie
niemożliwej: „wiara góry przenosi", częsty w
Ewangeliach (Ew. wg Mat. 17,20; 21,21; Ew.
wg Marka 11.23; /. List do Korymian 13,2), stąd
samotność góry
(przysłowie: góra z górą się nie zejdzie);
stąd absurdalne imiona bohaterów o nad-
ludzkiej sile: saraceńskiego pyszałka z legend
karolińskich — Rodomonte ('Wali-góra,
Toczygóra'), z czego rodomontada 'bufonada,
samochwalstwo'; nasz Waligóra to siłacz z
bajki ludowej O braciach zdradzieckich,
pochodzącej zapewne ze Wschodu (jego
ukraińskim odpowiednikiem był Wernyhora).
Dla Sumerów góra była pozostałością
niezróżnicowanej pramaterii. Jajem Świata.
W wielu legendach góry są siedzibą kró-
lestwa zmarłych albo miejscem, gdzie w ja-
skiniach bohaterowie, królowie, całe wojska
czekają na sygnał, aby się zbudzić z
odwiecznego snu i zbawić zagrożony świat lub
ojczyznę, jak np. król Artur, Karol Wielki,
Fryderyk I Barbarossa, Fryderyk II
Hohenstaufen, Bolesław Śmiały, Stienka Ra-
zin, śpiący rycerze w Tatrach. Według Biblii
na dalekiej północy była góra narad, na którą
król babiloński chciał wstąpić, aby zasiąść tam
na tronie (Izajasz 14,13;
Psalm 47 3).
Góra Niebieska (przeciwieństwo jaskini
Piekieł) to sklepienie niebios, na którym
wspiera się tron Pana Stworzenia: hebrajski El-
Szaddaj 'Bóg Góry, Bóg Wysokości'. U
Greków siedziby bogów, miejsce grzebania
bohaterów jako wejście do innego świata;
miejsce narodzin albo porzucenia bogów
płodności i herosów; miejsce wiecznej miłości,
ekstaz i orgii dionizyjskich.
Góra — płodność lub bezpłodność jako
przeciwieństwo żyznej doliny (przysłowie:
Góra porodziła mysz); albo światłość jako
przeciwieństwo doliny ciemności i śmierci.
Góra — Drzewo Kosmiczne, Drzewo życia,
z korzeniami zanurzonymi w niebie, z
listowiem oplatającym ziemię, drzewo
odwrócone koroną w dół.
Góra atrybutem pokoju: „Niech przyjmą
góry pokój dla ludu, a pagórki spra-
wiedliwość!" (Psalm 71 3). Samotność na
górze daje schronienie od świata codzienności,
od mizernej egzystencji.
Góra — swoboda. Górale są niemal zawsze
ludźmi wolnymi. „Będziesz wolny jak górski
wiatr" — mówi Prospero do Ariuela w Burzy
(1,2) Szekspira. „W góry! w góry! miły bracie!
Tam swoboda czeka na cię!" (Pieśń o ziemi
708—9 Wincentego Pola). „Helweci są
wolnymi, bo darem
natury cnót ich strzeże ubóstwo, granic bronią
góry" (List do Jędrzeja syna... 71—72 Kajetana
Koźmiana).
Góra pokryta śniegiem — szlachetność,
myśl abstrakcyjna, trzeźwe rozumowanie.
Szczyt góry to scena wiecznej młodości,
radosnego wypoczynku, miejsce kultu, spot-
kania człowieka z Bogiem, wód uzdrawia-
jących.
Góra — wielkie dzieło, arcydzieło: „Szek-
spirze! duchu! zbudowałeś górę większą od
góry, którą Bóg postawił. Boś ty ślepemu o
przepaści prawił, z nieskończonością zbliżyłeś
twór ziemi" (Kordian 2,76—78 Słowackiego).
Góra ambiwalentną miarą człowieka. Jego
wielkie budowle stają się małe, gdy spo-
glądamy na nie z wierzchołka góry. Jego
samego jednak zmusza wewnętrzny popęd do
mierzenia się z niedostępnością najwyższych,
stromych szczytów w najbardziej nie-
przyjaznych warunkach (np. samotnie albo bez
aparatu tlenowego, lub nowymi, trudniejszymi
drogami) i pokonywania ich. W epoce
przedromantycznej, zwłaszcza w okresie
klasycyzmu (XVII—XVIII w.), góry uważane
były za anomalię natury, za krajobraz
antyestetyczny, zwyrodniały, przeżarty
grzechem, sataniczny. W Boskiej Komedii
Dantego góra czyśćcowa wznosi się pośrodku
wyspy.
U gnostyków górę przedstawia litera A;
szczyt góry wyraża osiągnięcie, zimno,
abstrakcję, ołtarz Słońca i ognia.
W bajkach góry są niedostępną barierą
dzielącą nas od krainy czarów: Za siódmą, za
dziesiątą, za setną górą, za górami, za lasami
— w bajecznym kraju. W bajce Kruk (nr 93)
braci Grimm złoty zamek Stromberg stoi na
szklanej górze; tylko zaczarowany koń może
się wdrapać na nią z wyzwolicielem królewny
na grzbiecie. W bajce Kryształowa kula (nr
197) zamek Złotego Słońca znajduje się na
niedostępnej górze, na którą dostać się można
tylko w zaczarowanym kapeluszu. W bajce O
siedmiu krukach (nr 25) zaczarowani bracia
zamknięci są w Szklanej Górze.
U wszystkich ludów znających góry były
one, jako bliskie nieba, przestrzennym sym-
bolem transcendencji, sferą sakralną, siedzibą
bogów. Liczne mitologie znają święte góry,
miejsca kultu bogów nieba, bałwanów
pogańskich. Szatana, np. u Sło-
wian Babie, Łyse lub Jasne Góry (dawne
miejsca kultu Swiatowita, później diabła, cel
wypraw czarownic), punkty zetknięcia się nieba
z ziemią, komunikacji Wszechświata z obszarem
zamieszkanym przez ludzi. Nakazując usunięcie
tubylców z Ka-naanu Pan mówi do
Mojżesza: ,,Zniszczycie wszystkie ich posągi
ulane z metalu, spustoszycie wszystkie ich
święte gaje na wzgórzach" (Lev. 33,52).
Mojżesz powiada do swego ludu: ,,Zburzcie
wszystkie ' miejsca, na których narody, którymi
zawładniecie, chwaliły bogi swoje, na górach
wysokich i pagórkach" (Deut.\2,'2).
Indyjska złota góra Meru (Sumeru) o trzech
szczytach, złotym, srebrnym i żelaznym,
siedziba Brahmy, Wisznu i Siwy, znajduje się w
środku świata, dokładnie pod Gwiazdą Polarną;
tam odbywają się spotkania bogów z ludźmi.
Również irańska góra Haraberezaiti wznosi się
ku niebu ze środka świata. Na górze
umieszczona jest też Walhalla mitologii
skandynawskiej, miejsce pobytu poległych
wojowników. Heimdall, strażnik bogów,
zamieszkuje górę Himingbjorg, u wejścia do
Asgardu, siedziby bogów. Według kosmologii
islamu góra Kaf otacza ziemię mającą kształt
dysku i oddzielona jest od niej przepaścią
nieprzebytą; jest to góra szmaragdowa, której
blask zabarwia sklepienie niebieskie (jednak nie
na zielono!) i stanowi granicę między światem
widzialnym i niewidzialnym, symbolizując
głębszą prawdę o człowieku, jego prawdziwą
naturę. Jako siedziba bajecznego ptaka
Simorgha, doradcy królów i bohaterów, zwana
jest górą mądrości i zadowolenia. Często
wspominają o niej Baśnie z 1001 nocy. Monsal-
wat, Mont sauvage 'dzika, niedostępna góra',
według Parsifala Wolframa von Eschenbach
tajemnicza, mistyczna góra, na której ukryty jest
św. Graal w postaci drogocennego kamienia,
poszukiwanego wytrwale przez rycerzy
Okrągłego Stołu z legendy arturiań-skiej; jej
emblematami były: gwiazda, krzyż, korona,
trójkąt, fleur de lis, półksiężyc, schody, cyfra
trzy, litera Z {Zioń 'Syjon') albo R (Regeneratio
'Odrodzenie'),
Okrutny, bałwochwalczy Babilon, dzięki
wysokim murom i basztom, robił na izraelskich
prowincjuszach wrażenie góry: „Mówi Pan: Oto
ja do ciebie, góro zarażająca, wyciągnę rękę i
zwalę cię ze skał i uczy
nię cię górą spalenia" (Jeremiasz 51—25).
Dlatego judaizm, a za nim pierwotny chry-
stianizm, oczekuje u kresu drogi cierpienia
zniknięcia gór. Izajasz zapowiada, że gdy lud
wróci z wygnania, „każda dolina będzie
podniesiona, a każda góra i pagórek —
poniżone" (40,4). Również koniec świata
rozpocznie się od zapadnięcia się gór (Apok.
16,20). „Porównaj, Boże, góry z dołami, niech
będzie równiusień-ko" — z lud. pieśni
miłosnej.
Nazwy świątyń, świętych wież i miast
świadczą o tym częstokroć, że symbolizują one
góry. Babilon nazwano „domem świetlistej
góry", „domem, na którym wspiera się niebo i
ziemia", „więzią między niebem i ziemią".
Babilońskie zikkuraty, górujące nad miastem
potężne (do wysokości ok. 50 m) schodkowe
wieże ze świątynią na szczycie, symbolizowały
prawdopodobnie górę kosmiczną, gigantyczny
ołtarz, drogę do nieba w podobnym sensie, jak
wywodząca się zapewne z pamięci o zikkuracie
w Ur legenda biblijna o wieży Babel (Gen. 11)
i jak drabina Jakubo-wa sięgająca nieba (Gen.
28,12). Wyraz su-meryjski oznaczający
zikkurat to U-Nir 'góra'. Kaaba w Mekce jest,
według tradycji muzułmańskiej, najwyższym
punktem świata położonym pod szczytem
sklepienia niebieskiego.
Izraelski Bóg pustyni i Ziemi Obiecanej,
Jahwe, był może pierwotnie bogiem góry Synaj
(Horeb), na której znajdują się liczne ślady
dawnych dróg pielgrzymkowych; na jej
szczycie Bóg zawarł przymierze ze swym
ludem w osobie jego przywódcy, Mojżesza:
„Mojżesz, wszedłszy w po-środek mgły,
wstąpił na górę i był tam dni czterdzieści" (Ex.
24,18). Abraham zbudował ołtarz na górze
(później identyfikowanej z Morią) wskazanej
mu przez Pana, aby na jego rozkaz uczynić
ofiarę całopalną ze swego syna, Izaaka (Gen.
22). Mojżesz na górze Nebo, na szczycie Fasga,
ogląda Ziemię Obiecaną, na którą mu nie
wolno wstąpić, i umiera (Deut. 34,1—5). Na
górze Horeb Bóg objawia się prorokowi
Eliaszowi i wydaje mu polecenia (3. Ks. Król.
19,11—18). Na górze Karmel, symbolu
wierności i owocowania, Eliasz wyzywa na sąd
boży proroków Baala (3 Ks. Król. 18,20—40).
Góra Garizim (Ebal), powtarzająca echem
błogosławień
stwa i przekleństwa wypowiedziane na niej,
święta góra Samarytan w Samarii, w paśmie
Efraim, jest miejscem dorocznych spotkań
Samarytan w okresie Paschy. Góra świątyni
jerozolimskiej, zwana w 2 Ks. Kronik (3.1)
górą Moria, gdzie Pan ukazał się Dawidowi,
jest świętą skałą czczoną przez żydów, jako
miejsce ofiary Abrahama, i przez
muzułmanów, jako miejsce wniebowzięcia
Mahometa; na niej znajduje się jedyny relikt
świątyni Salomona, ,,ściana płaczu", oraz
zbudowany w końcu VII wieku meczet Omara
(Kubbet es-Sachra).
Jerozolimska góra Syjon jest miejscem,
gdzie mieszka Bóg Izraela, Jahwe (Izajasz
8,18; Psalm 73 2), gdzie jest on królem
(Izajasz 24,23), gdzie osadził swego króla,
Dawida (Psalm 2 6), jest więc osią akcji Jahwe
w dziejach biblijnych. Nazwy Syjon używa
Stary Testament wymiennie z nazwą
Jerozolimy, a w chrześcijańskich hymnach i w
literaturze Syjon oznacza często Jeruzalem
niebieską albo ziemskie miasto braterstwa i
wiary chrześcijańskiej. Kusiciel zaprowadził
Jezusa na bardzo wysoką górę, aby ukazać Mu
wszystkie królestwa świata (Ew. wg Mat. 4,8);
na górze wygłasza Jezus kazanie (Ew. wg Mat.
5), na górze zjawił się uczniom po zmartwych-
wstaniu, na górze Oliwnej nastąpiło wniebo-
wstąpienie (Ew. wg Łuk. 24,50; Apok. 1,12).
Tabor, samotna góra w Galilei na płd. zach. od
jeziora Genezaret, według dawnej tradycji
uważana była za miejsce Przemienienia,
lokalizowane później na górze Her-mon (Ew.
wg Mat. 17, 1—18).
Spośród wielu innych świętych gór lub
świątyń-gór wymienić trzeba takie, jak: ateński
Akropol; Ararat, pamiątka Potopu;
Athos na Półwyspie Chalcydyckim; Biała Góra
Celtów; Borobudur, buddyjska świą-tynia-góra
w środkowej części Jawy, 40 m wysokości;
Damarwand, irańska góra z której zstąpiwszy
Azhi Dahaka zniszczy świat, gdy rozerwie
krępujące go łańcuchy; łańcuch górski Elburs
w Iranie; wulkan Etna, pracownia strąconych
tytanów; Mt. Everest (Czomolungma) w
Himalajach, święta góra buddyjska,
mieszkanie bogów; Fudżijama, na którą
wejście wymaga uprzedniego oczyszczenia
rytualnego; Idą, święta góra Greków, gdzie
ukrywano Zeusa przed jego ojcem, Kronosem;
Kaukaz, gdzie według mitu greckiego,
Prometeusz był przykuty
do skały; Kitajron, góry między Megarą,
Attyką a Beocją, poświęcone Zeusowi,
Apollinowi i muzom miejsce kultu Dio-nizosa;
Nissa w Etiopii, gdzie narodził się Ozyrys;
Nysa w Indiach, gdzie urodził się Dionizos;
Olimp, siedziba bogów mitologii greckiej;
Othrys, w Tesalii, gdzie Kronos gotował się do
walki z Zeusem, gdzie osiadła arka Deukaliona;
Parnas, pasmo górskie, jedna z siedzib Apollina
i muz, oraz Dionizosa i bachantek, symbol
poezji;
Potala w Lhassie, z zamkiem Potala, dawna
rezydencja Dalaj Lamy, zwana też Czerwoną
Górą lub Dmar-Po Ri; teocalli, azteckie
świątynie-góry w kształcie piramidy, a
wreszcie piramidy egipskie, kamienne góry
usypane przez ludzi, oraz świątynie-góry
Khmerów, a nawet Mont-Saint-Michel we
Francji.
Podobną rolę jak świątynie-góry i gro-
bowce-góry w stosunku do znajdujących się u
ich stóp osiedli i miast odgrywać mogą,
przynajmniej w pewnym stopniu, również
budowle nie nawiązujące pod względem
architektury do gór, jak wieże zamków,
kościołów, ratusza, jak dziewięcio-piętrowe
pagody buddyjskie w Chinach, jak Montmartre
dla Paryża, Foumere (stare forum) dla Lyonu,
Notre Damę de la Gardę dla Marsylii, Wawel
dla Krakowa, Jasna Góra dla Częstochowy,
ratusz dla Zamościa. Rzecz ciekawa, że nie
potrafią spełniać takiej mistyczno-opiekuńczej
funkcji najwyższe budowle świata współ-
czesnego — amerykańskie „drapacze
chmur".
GRANAT(OWIEC)
Granatowieć symbolizuje potęgę, zwycięstwo,
doskonałość; nieśmiertelność,
zmartwychwstanie; świat podziemny. Kościół,
dary boże; zasadę żeńską, dziewictwo, czy-
stość, miłość, nadzieję, płodność, krew; życie;
śmierć; mądrość, zgodę, związek; wierność,
jedność; Słońce; zob. też Jabłko.
Granat — ulubiony owoc w klimacie suchym
i gorącym, jeden z najsoczystszych, odporny na
szkodniki. Gdy Izraelczycy, wędrując przez 40
lat po pustyni, wspominali porzucony Egipt,
tęsknili szczególnie mocno za orzeźwiającym
smakiem granatów, tak różnym od smaku
manny. Król Salomon miał sad granatowy.
„Wyrosłaś jak gaj drzew granatowych z
wybornymi
owocami" (Pieśń nad pieśniami 4,13). Ma-
homet powiadał: „Jedz granaty, bo oczyszczają
one duszę od zazdrości i nienawiści". Sok z
granatów mieszano z winem albo robiono z
niego wino. W pojęciach lud. granat przynosi
szczęście i zdrowie.
Granatowieć — mądrość; niekiedy uważany
za owoc rajskiego Drzewa Wiadomości.
Granaty i dzwonki. Pan do Mojżesza:
„Na dolnym brzegu szaty arcykapłana uczy-
nisz wokoło jakby jabłuszka granatu z błękitu i
ze szkarłatu, i z karmazynu (...) przeplatane
dokoła złotymi dzwonkami" (Ex. 28,35).
Granaty były tu prawdop. emblematami
płodności i wierności, dzwonki — Wielkiej Macierzy.
egzorcyzmów, a granaty i dzwonki — bły-
skawic i grzmotów.
Granat — wierność; w staroż. Izraelu —
wierność zasadom Pięcioksięgu.
Granatowieć wiąże się z wojną: król Sauł
przed bitwą z Filistynami przebywał z
sześciuset wojownikami pod granatowcem (l
Ks. Król. 14,2).
Granatowieć atrybutem Baala, Hery i Per-
sefony, miał wyrosnąć z krwi Dionizosa,
podobnie jak anemony z krwi Adonisa, a fiołki
— Attisa. Owoc nietykalny na misteriach
eleuzyńskich. Z miąższu granatu produkowano
czerwoną farbę.
Czerwona barwa miąższu granatu czyniła go
kwiatem krwi, życia i śmierci, świata
zmarłych; sprzeczność ta tłumaczy się
chtonicznym charakterem granatowca:
ziarno pod ziemią, po okresie pozornej śmierci
ożywa, kiełkuje i wychodzi na powierzchnię.
Gliniane wyobrażenia granatów znajdowane w
staroż. grobach rz. miały być zapewne
magicznym środkiem zapewniającym
zmarłemu życie pośmiertne. Gdy Hades
porwał z powierzchni ziemi Korę, córkę
Demeter, Zeus kazał bogu podziemi zwrócić ją
matce. Uradowana tym wyrokiem Kora
lekkomyślnie zjadła podane przez Hadesa
ziarnko granatu. Związało to ją z Hadesem na
zawsze (zob. niżej — symbol małżeństwa);
odtąd wracała na ziemię wiosną, a późną
jesienią schodziła do krainy zmarłych, gdzie
panowała u boku męża jako straszliwa królowa
Persefona-Prozer-pina (Metamorfozy 5,537 i
nast. Owidiusza). Stąd chrzęść, symbol
śmierci, podziemnej płodności, wzrostu i
zmartwych
wstania, w plastyce często wyobrażany w ręce
Dzieciątka Jezus.
Granat — Słońce (u Fenicjan), życie, potęga,
odrodzenie; jego nazwa —rimmon — jest też
imieniem boga Słońca.
Granat żeńskim wyobrażeniem erotycznym.
Owoc granatu, pozostawiony na gałęzi aż
przejrzeje, pęka i przez pionową szparę ukazuje
swoje ogniste wnętrze. „Skronie twoje spoza
zasłony są jak pęknięte jabłko granatu" (Pieśń
nad pieśniami 4,3). Dziś jeszcze w Grecji
młodzi przesyłają sobie nawzajem owoc
granatu jako znak gorącej miłości.
Granat — zasada żeńska, płodność; atrybut
Czerwone kwiaty, czerwony miąższ i mno-
gość ziaren czynią z granatu emblemat miłości,
małżeństwa i wielodzietności; Kora, gdy zjadła
ziarno granatu podane przez Hadesa, tj. kiedy
poczęła, musiała zostać małżonką władcy
piekieł, co rok niedostępną dla niego przez 9
miesięcy.
Granatowieć — miłość. Rozłączone korzenie
granatowca splątują się z sobą na nowo.
„Słowik co noc śpiewa owdzie na gałązce
granatu" (Romeo i Julia 3,5 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego), Julia do Romea. Oblubienica
pożąda najściślejszego połączenia się z
Oblubieńcem: „Wprowadziłabym cię do domu
matki mojej, uraczyłabym cię (...) moszczem z
jabłek granatowych moich" (Pieśń nad
pieśniami 8,2). „Rankiem pójdziemy (...)
zobaczyć (...), czy granaty są w pełnym
kwieciu: tam ci okażę swą miłość" (Pieśń nad
pieśniami 7,13).
Granat — płodność; podobnie jak inne
owoce z licznymi ziarnami (pestkami), jak np.
pomarańcza, cytryna, pomidor, dynia;
atrybut Afrodyty. Rzymskie panny młode
nosiły dlatego wieńce z gałązek granatowca. W
Grecji współczesnej obrzuca się nowożeńców
wysuszonymi jabłkami granatu, które pękają i
wysypują ziarna oznaczające liczne potomstwo.
W Indiach sok z granatów uważano za środek
przeciw bezpłodności.
Granat — jedność w wielości. Obfitość
pestek w uporządkowanym układzie, w za-
mkniętej całości owocu — związek wielu pod
władzą jednego pana (monarchy a. Kościoła),
obraz jedności Wszechświata; granaty
wyobrażane w dawnych martwych naturach
były aluzją do tych pojęć.
 Granat — zwycięstwo, atrybut Nike
(Yictorii).
Granat w chrzęść. — dary boże. Kościół.
liczni wierni (ziarna), doskonałość, czystość;
atrybut Marii Panny (ziarna — liczne cnoty
Marii). Granat z krzyżem u góry — atrybut św.
Jana Bożego (hiszp. Juan de Dios) 1495—
1550, założyciela zakonu bonifratrów. Twarda,
niejadalna skorupa i słodki, pachnący miąższ
mają być wykładnią ciała i duszy idealnego
chrześcijanina a. kapłana (św. Ambrożego).
Granatowieć — pełnia życia; drzewo życia
w śrdw. symbolice plastycznej.
Granat — dostatek, ale nie bogactwo:
jego kwiaty są piękne, ale nie pachną.
Granat — osoba urodziwa, ale niemiła;
gdyż owoc ten wygląda 'ładnie tylko z pewnej
odległości. Przysłowie tac.: omne mało punico
inest granum putre 'w każdym jabłku granatu
znajdzie się jedno zgniłe ziarno', w każdej
społeczności znajdzie się zakała, wyrzutek.
Granat — impresa (godło) cesarza Ma-
ksymiliana I (1459—1519) i Izabelli Portu-
galskiej, żony Karola V hiszpańskiego.
GWIAZDA
Gwiazda jest obrazem idei boskiej, według
której porusza się świat, symbolem bóstwa,
boskiego oka, Mesjasza, anioła, wzniosłej
istoty, władcy przeznaczenia; boskiego ognia,
światła, światła niebiańskiego walczącego z
mocami ciemności, wiedzy o przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości, wróżbity, mą-
drości, (duchowego) przewodnika; nieskoń-
czoności, nieosiągalnego ideału, wiecznej
szczęśliwości, szczęścia, sukcesu, nadziei;
losu, doli, przeznaczenia; zasługi, stałości,
czystości, czujności, wolności; duszy, oży-
wionych duchów, duszy bohatera; nieśmier-
telności; natchnienia poetyckiego; człowieka,
oka, straży; kwiatu.
Gwiazda — przeznaczenie: „czytać w
gwiazdach" to wróżyć z gwiazd; .jest zapisane
w gwiazdach"; ,,urodzić się pod złą albo dobrą
gwiazdą"; „spod ciemnej gwiazdy" —
najgorszy, podłego gatunku. W astrologii
gwiazdy nad horyzontem w chwili narodzin
człowieka kształtują jego los. Stary Testament
nie uznaje wróżenia z gwiazd;
mimo to Pieśń Debory (Sędziowie 5,20),
prawdopodobnie najstarsza część Biblii, pisana
około 1125 p.n.e., mówi: ,,Gwiazdy
w biegu swoim walczyły przeciw Sisarze".
„Para kochanków zrodzona pod nieszczęśliwą
gwiazdą odbiera sobie życie" (Szekspir, Romeo
i Julia, Prolog). „W twojej piersi są gwiazdy
twojego losu" mówi Illo do Wallensteina w
dramacie Piccolomini 2,6, Schillera. (Więzień
do Nocy): „Kto z tych gwiazd tajnie przyszłej
drogi twej wyczyta!" (Dziady cz. III, Prolog 60,
Mickiewicza). (Kent powiada): „Gwiazdy nad
nami rządzą naszą duszą" (Król Lear 4,3
Szekspira, tł. Zofii Siwickiej).
Gwiazda — przewodnik; zwłaszcza gwiazda
betlejemska z Ewangelii wg Mateusza (2,9),
którą mędrcy (magowie, królowie) „ujrzeli na
Wschodzie, wskazywała im drogę, a doszedłszy
do miejsca, gdzie było dziecię, zatrzymała się".
Nie utożsamili jej dotychczas astronomowie z
żadnym autentycznym zjawiskiem niebieskim
owego czasu, takim jak gwiazda nowa,
supernowa, kometa bądź wielokrotne złączenie
planet, choć potrójne złączenie Marsa, Jowisza
i Saturna zdarzyło się na początku 6 r. p.n.e., a
Jowisza i Wenery 17 czerwca 2 r. p.n.e.
Zapewne szło tu o tradycyjne zjawisko
symboliczne, występujące w licznych legen-
dach, poprzedzające narodzenie się synów
bożych, jak Budda, jak wedycki bóg ognia
Agni, złożony przez swą Matkę-Dziewicę Maję
i ziemskiego ojca-cieślę, Twastri, między
mistyczną krowę i osiołka-nosiciela świętej
rośliny somy. Byłby to również dowód
mesjanizmu Jezusa, gdyż proroctwo Balaama
(Num. 24,17) określało Mesjasza jako „gwiazdę
z Jakuba". Symbolizuje ona pokutę, narodzenie,
czystość, przewodnictwo.
Gwiazda przewodnia — idea przyświecająca
człowiekowi. „Jeśli pójdziesz za swą gwiazdą,
niechybnie dopłyniesz do wspaniałego portu"
(Boska Komedia, Piekło 15,55, Dantego).
„Patrzył w gwiazdę — czekał od niej hasła"
(Marzyciel 111, K. Ujejskiego).
Gwiazda zaranna — męski aspekt Wielkiej
Bogini i babilońskiej Isztar, wojny;
światło zwyciężające ciemności, zwiastun
Słońca, narodzenia Mesjasza albo boga--
Słońca; gr. Heosphóros 'przynoszący świat',
PhosphorSs 'przynoszący światło', Polideukes
(Polluks), nieśmiertelny bliźniak idący w
światło, dziś Wenus, rzymski Lucifer; Chrystus
— zmartwychwstanie i wniebowstąpie-
nie: „Ja, Jezus (...) jestem gwiazda jasna i
zaranna" (Apok. 22,16); Maria sprowadzająca
Chrystusa na świat; zwiastun nowego dnia,
ustawicznego odnawiania się, wiecznego
powrotu. Znak dla pasterzy, aby wypuścić
owce z owczarni.
Gwiazda wieczorna — żeński aspekt Wiel-
kiej Bogini i babilońskiej Isztar, zapowiedź
ciemności; gr. Hesperos (męski), dziś Wenus,
rz. Yesper (męski); Kastor, śmiertelny bliźniak
idący w mrok; Maria, która pojawia się w
ostatniej epoce dziejów; smutek. „Wieczorna
gwiazdo, jasnej nocy najpiękniejsza ozdobo,
cnej Wenery świeco najśliczniejsza!"
{Sielanka 6, Mopsus, 51—2, Sz.
Szymonowica). „O najsmutniejsza gwiazdo, o
gwiazdo wieczorna!" (Pierzcha lotnych
obłoków gromada... 2 Aleksandra Puszkina, tł.
Adama Ważyka).
Gwiazdy — ożywione, radosne duchy.
Mówi Pan: „Gdy gwiazdy poranne chórem
radośnie śpiewały, synowie boży wydali
okrzyk radosny" (Hiob 38,7); „Gwiazdy
radowały się (...) i świeciły z radością temu,
kto je stworzył" (Baruch 3, 34—5).
Gwiazda — straż czuwająca: „Nie ma
innych czatów ani straży, jeno te, które
gwiazdy sprawują nade mną" (Montaigne, II,
15, tł. T. Boy-Żeleński).
Gwiazda świecąca w ciemnościach — duch,
siły duchowe w walce z siłami ciemności,
światła w nocy nieświadomości.
Regularne ruchy gwiazd — harmonijne
współdziałanie potęg Natury albo boskich;
według żydowskich wyobrażeń każdą gwiazdą
kieruje oddzielny anioł.
Gwiazdy — bogowie barbarzyńców. Bóg
biblijny ostrzega przed bałwochwalstwem:
„abyś, podniósłszy oczy ku niebu i ujrzawszy
słońce, księżyc i gwiazdy, cały zastęp nie-
bieski, nie dał się zwieść, nie składał im
pokłonu i nie służył temu, co stworzył Pan na
posługę wszystkim narodom" (Deul. 4,19);
zob. Słońce. Jednak wspaniały obraz
gwiaździstego nieba na Wschodzie i Południu,
niewyobrażalny dla mieszkańców stref
umiarkowanych, rzucał na kolana nawet
wyznawców jedynego Boga: „Gdy spoglądam
na niebiosa, dzieło rąk Twoich, pytam czymże
jest człowiek, iż nań pamiętasz?" (Psalm 8 4—
5). Upadek Izraela pod ciosami Asyrii za
panowania Ozeasza przypisuje 4 Ks. Król.
(17) bałwochwalstwu, m.in. oddawaniu czci
gwiazdom (por.
21,3—5; 23,4—5). „Pięknością nieba jasność
gwiazd" powiada Eklezjastyk 43, 10.
Kult gwiazd utożsamianych z bogami (np.
planety) przejęło, tylko symbolicznie,
chrześcijaństwo: NMP Niepokalanego Po-
częcia w koronie z gwiazd, podobnie jak Muza
astronomii. Urania.
Gwiazdy uważano w starożytności za istoty
rozumne, troszczące się o świat, stąd gwiazda
jest synonimem mądrości. ,,Powstaje mędrzec i
gwiazda Platona w długie wieki wieków
świeci" (Dziady cz. IV 510—11 Mickiewicza).
Gwiazda — człowiek. Według wierzeń
ludowych każdy człowiek ma swoją gwiazdę
na niebie, która pojawia się przy jego
urodzeniu i gaśnie po śmierci, co znajduje
odbicie w wyrażeniach: Jego gwiazda zbladła,
moja gwiazda jeszcze nie wzeszła, on jest
gwiazdą pierwszej wielkości. Gwiazdą
nazywamy człowieka sławnego, błyszczącego
w swojej dziedzinie, zwłaszcza aktora lub
aktorkę filmową. „Sułtanko moja! gwiazdo
haremu! Peri!" (Lazara l—2 K. Ujejskiego).
Gwiazda wiąże się z tajemnicami nocy, snu i
marzeń sennych. Sen o jasnej gwieździe
przynosi szczęście, o słabej — biedę, o
spadającej — powodzenie.
Gwiazda — atrybut natchnienia, wolności,
wysokiego, ambitnego celu, rewolucji, jako
taka widnieje na flagach wielu państw: Stanów
Zjednoczonych, Związku Radzieckiego,
Beninu, Burundi , Chile, Chin, Kuby, Ghany,
Gwinei-Bissau, Hondurasu, Iraku, Izraela
(Gwiazda Dawida), Jemenu, Jordanii,
Jugosławii, Płn. Korei, Liberii, Maroka,
Panamy, Senegalu, Somalii, Surinamu, Togo,
Wietnamu i in. „Natchnienie? Gwiazda na
czole!" (Astronomia, 264, Deotymy). „Jak
swobody gwiazdka świeci!" (Polonez, 8,
Rajnolda Sucho-dolskiego). Sic itur ad astra,
tac. 'tak kroczy się ku gwiazdom' (Eneida 9,
64, Wer-giliusza), ku szczytnym ideałom; łac.
przysłowie: per aspera ad astra 'przez ciernie
do gwiazd', przez trudy, cierpienia, do sukcesu.
Gwiazdę wybijano na monetach Szymona Bar-
Kochby (hebr. 'syn gwiazdy'), wodza
ostatniego powstania żydowskiego przeciw
Rzymianom (132—135 n.e.).
Gwiazda — pieśń: „Pieśni ma, tyś jest
gwiazdą za granicą świata!" (Dziady cz. III 1,2,
Improwizacja 15 Mickiewicza).
 Gwiazdy — oczy ukochanej. Romeo:
„Dwie gwiazdy w pilnej kędyś wysłane
potrzebie proszą oczu Juliji, by raczyły w
niebie świecić, nim gwiazdy wrócą" (Romeo i
Julia 2, 2 Szekspira, tł. A. Mickiewicza).
Gwiazda o czterech promieniach — asyro--
babiloński bóg Słońca Szamasz; prawzór
krzyża maltańskiego.
Gwiazda pięcioramienna — w staroż. Egip-
cie Horus jako najwyższy bóg; u pitago-
rejczyków połączenie liczb 3 i 3 oraz 3 i 2 —
doskonałość. Wszechświat, człowiek; w
heraldyce: trzeci syn, cnota, wiedza, łaska
boska. Gwiazda Salomona, którą wyciskał na
pieczęci zamykającej w butelce duchy,
geniusze, dżinny. Pentagon (pięciokąt), w
Biblii — klucz do Królestwa Niebieskiego;
amulet zdrowia, broniący przed złymi
duchami; natchnienie, doskonałość, symbol
mikrokosmosu człowieczego; pentagram
pitagorejski, wzór dla ognistej gwiazdy
masońskiej, ośrodka mistycznego, symbolu
człowieka odrodzonego, świecącego wśród
ciemności świata profanów, zasady boskiej w
sercu wtajemniczonego. Gwiazda
pięcioramienna wyobrażona między
węgielnicą służącą do mierzenia ziemi a
kompasem do mierzenia nieba (lub cyrklem)
jest symbolem wtajemniczenia. Pentagram
odpowiada liczbie niewymiernej, liczbie złotej
definiującej idealny kanon ciała ludzkiego,
którego środkiem jest pępek. Symbol zdrowia,
wiedzy, Bożego Narodzenia, Epifanii,
emblemat Tomasza z Akwinu.
Gwiazda sześcioramienna — związek ducha
z materią (dwa trójkąty złączone), zasada
czynna i bierna, rozwój i proces wsteczny,
hermafrodyta, połączenie przeciwieństw.
Gwiazda Dawida, godło judaizmu, herb
Izraela; opieka boska. Stwórca i ma-
krokosmos, duchowość (jako przeciwieństwo
gwiazdy Salomona). W alchemii nazywana
gwiazdą Salomona, zawiera siedem części,
czyli siedem metali (złoto w środku), oraz
cztery elementy (powietrze, ziemia, ogień,
woda) i dlatego jest emblematem kosmicznej
jedności; destylacja, połączenie ognia z wodą,
dawniej również „woda ognista", wódka.
Gwiazda morza, zazwyczaj sześcioramienna
— emblemat wszystkich bogiń-macie-rzy i
bogiń morza: Izyda, Hymen, Hera.
Hestia, Afrodyta, Amfitryta, Ino, Tety-da itd.
Żeglarze tatuowali gwiazdę na rękach na cześć
Afrodyty zrodzonej z morza, opiekunki portów
i wybrzeży, zapewniającej szczęśliwą żeglugę
(Apfirod/te Limne-sia, Euploia, GaleneSa)
oraz Jowisza, sprawcy pogody (luppiter
Serenalor, Plwius, Ful-minator, Tonitrualis,
Lucelius). Matka Boska: hymn Ave Maris
Stella ('Witaj gwiazdo morza'), odmawiany w
czasie nieszporów w święta NMP, ułożony
prawdopodobnie w IX wieku.
Gwiazda siedmioramienna, związana z
Kybele — postęp cykliczny; zręczność, wszel-
kie siódemki: duchów Boga, darów Ducha
Sw., planet, metali itd.; lira kosmiczna,
muzyka sfer, harmonia świata, siedmio-barwna
tęcza, siedem sfer planetarnych.
Gwiazda ośmioramienna — atrybut planety i
bogini Wenus, królowej niebios,
wschodzącego słońca, odrodzenia, koła For-
tuny.
Gwiazda dziewięcioramienna — 9 owoców
Ducha Sw.
Siedem gwiazd — aniołowie siedmiu ko-
ściołów chrzęść.: Efez. Laodicea, Pergamon,
Filadelfia, Sardis, Smyrna, Thyatira; również
siedem złotych świeczników.
Dwanaście gwiazd — posłańcy bóstwa;
Zodiak; apostołowie; pokolenia Izraela.
Niezliczona mnogość gwiazd: ..Bóg ustalił
liczbę gwiazd i nadał im wszystkim imiona"
(Psalm 146 7); rzekł Pan do Abrahama,
wyprowadziwszy go z domu (Gen. 15,5):
„Zlicz gwiazdy, jeśli potrafisz; tak niezliczone
będzie potomstwo twoje".
Gwiazdę spadającą uważano niekiedy w
Sparcie za znak, że król zgrzeszył i powinien
abdykować; Rzymianie uważali ją za danego
przez Jowisza zwiastuna burzy, zapowiedź
narodzin dziecka lub innych wydarzeń. W
chrześcijaństwie znak. że dusza opuściła
Czyściec, ostrzeżenie przed najazdem,
śmiercią; symbol szybkości. W folklorze
muzułmańskim kamienie rzucane przez
aniołów, aby odpędzić dżinny od nieba. „Ta
łza znad planety spada — i w groby przecieka;
a ludzie mówią, i mówią uczenie, że to nie łzy
są, ale że kamienie" (W Weronie 8—11
Norwida). „Gwia-zdy-opętańce, co same
swych szukają dróg" (Bądź jak meteor... 3—4
S. Wyspiańskiego).
Gwiazdy — punkty odniesienia kalendarza
babilońskiego, zwane przez astrolo-
gów „królewskimi", uważane za strażniczki
czterech stron świata: Wschodu — Alde-baran
(emblemat — oko); Zachodu — Anta-res
(sztylet lub bułat), zgubna gwiazda zwana w
Mezopotamii niszczycielem karawan, albo
dobroczynna Spika (Kłos);
Północy — Regulus (serce lub korona) albo
Rigel; Południa — Fomalhaut (sfinks lub
snop). W Czyśćcu Dantego — cztery główne
cnoty: odwaga, sprawiedliwość, rozwaga,
umiarkowanie.
Gwiazda polarna — pępek świata, środek,
wokół którego Wszechświat się obraca.
Gwiazda-Księżyc: „Owa wilgotna gwiazda
rządząca państwami Neptuna" tj. pły-wami
morskimi (Hamlet 1,1, Szekspira). Gwiazda z
sierpem księżyca oznacza ma-hometanizm;
godło Turcji, Algierii, Malezji, Mauretanii,
Pakistanu, Tunezji; w sztuce średniowiecznej
emblemat Matki Boskiej.
W starożytnym Egipcie gwiazdy były
wioślarzami okrętu boga słońca Ra (Re).
HARFA
Harfa symbolizuje świat nadnaturalny;
Empireum; chwałę boską, królestwo nie-
bieskie, niebiańską błogość; modlitwę świę-
tych; drabinę do nieba; harmonię; kontem-
plację; proroctwo; radość; czułość, miłość,
łagodność; czystość; nadzieję; godność, dumę;
pamięć; napięcie; muzykę, taniec, poezję;
wiatr; ślepotę, niemotę; smutek, tęsknotę,
nostalgię; życie; śmierć; duszę, wędrówkę
duszy; rycerstwo, zwycięstwo; pijatykę, ucztę;
nierząd.
Harfa była pop. instrumentem w staroż.
krajach śródziemnomorskich i bliskowschod-
nich, choć rzadkim w Grecji i Rzymie,. gdzie
większą rolę odgrywały lira i kitara.
Zachowały się wyobrażenia harf w sztuce egip.
i mezopotamskiej z ok. r. 4000— 3000 p.n.e.
Harfa w tradycji judeo-chrześcijańskiej —
chwała Boga, instrument proroków, atrybut
króla Dawida. „Wysławiajcie Pana na cytrze,
grajcie mu na harfie o dziesięciu strunach!"
(Psalm 32 2; Psalm J 50 3). „Spotkasz
gromadę proroków (...), a przed nimi harfę,
bęben, piszczałkę i lutnię, a oni będą
prorokować" (7 Ks. Król. 10,5). „Mam w harfie
ducha, co zgaduje przyszłość" (Lilia Weneda
1,3,187 Słowackiego).
Harfa — smutek, tęsknota, nostalgia. „Nad
rzekami Babilonu siedzieliśmy i pła
kali, gdyśmy wspominali na Syjon. Na
wierzbach tamtej krainy zawiesiliśmy harfy
nasze" (Psalm 136 2), aby nie śpiewać i nie
grać pieśni syjońskich na obcej ziemi.
Harfa — lek na melancholię. „A gdy zły
duch od Boga opadał Saula, Dawid brał harfę i
grał na niej i przychodziła na Saula ulga" (/ Ks.
Król. 16,23).
Pójść z Dawidem na harfie grać — umrzeć.
Harfa — akompaniament pijatyk i uczt.
„Biada wam, którzy wstajecie rano, aby się
oddawać opilstwu i pić aż do wieczora (...).
Harfa i cytra, i bęben, i piszczałka na
biesiadach waszych" (Izajasz 5,11—12).
Harfa — nierząd. Pieśń nierządnicy: „Weź
harfę i obchodź miasto, zapomniana nie-
rządnico!" (Izajasz 23,16).
Harfy — modlitwy świętych. „Upadły przed
Barankiem cztery postacie i dwudziestu
czterech starców, a każdy z nich miał harfę i
złotą czaszę pełną wonności;
są to modlitwy świętych" (Apok. 5,8).
Harfa w Europie na płn. od Alp pojawiła się
w IX w., była ceniona w kołach dworskich i
arystokratycznych; nabrała szczególnego
znaczenia w kulturze celtyckiej. Godło Irlandii,
niekiedy także Walii.
Harfa — wędrówka duszy. W mit. skand.
związana z łabędziem i białym rumakiem jako
przewodnikami dusz oraz z mistyczną drabiną
łączącą harmonijnie ziemię z niebem; po tej
drabinie dusza bohatera może się dostać na
tamten świat. Dlatego herosom Eddy wkładano
do grobu a. kładziono na stos całopalny harfę.
Harfa — tęsknota za miłością a. śmiercią.
Bohater legendy celtyckiej Tristan, urodzony
pod złą gwiazdą, był harfiarzem, szermierzem i
zdobywcą dziewiczych serc.
Harfa — muzyka, poezja, taniec. Niekiedy
atrybut Terpsychory, muzy radości z tańca.
„Jubal był protoplastą wszystkich grających na
harfie i flecie" (Gen. 4,21). „Harfy używam lub
bicza i to jest moja poetyczna droga"
(Beniowski 3,342—3 Słowackiego). ,,Żebyś
był harfą... rzec chciałem poetą" (Pięć
zarysów. Próby 56 Norwida). „Wieszcze (...)
mają prawo do kątów dla siebie i dla swoich
harf (Oda do poezji 64—80 Kornela
Ujejskiego).
Harfa — związek ze ślepotą. Niewidomi
harfiarze, aojdowie, minstrele. Na dworze
Alkinoosa, króla Feaków, boski aojda De-
modok, któremu muza odebrała wzrok da
jąc w zamian dar śpiewu i gry na formin-dze
(Odyseja 8 Homera). Stąd początek legendy o
ślepocie Homera. W śrdw. magiczna więź
między natchnieniem poetyckim i wieszczem;
jedyny zawód dostępny wówczas niewidomym
— zawód minstrela, har-fiarza, śpiewaka.
Harfa — związek z niemotą. „To los mój (...)
nieme mieć harfy i słuchaczów głuchych"
(Grób Agamemnona 9,51—2 Słowackiego).
Harfa — atrybut bogów deszczu i urodzaju.
Gdy gra harfiarz, prorok Elizeusz, w czasie
suszy, sprawia, że wyschnięta rzeka napełnia
się wodami (4. Ks. Król. 3,14—21). Celtowie
grali na harfie muzykę tradycyjną w trzech
formach: uśmiechu, płaczu i snu.
Harfa w plastyce — atrybut bóstw wiatru;
instrument częsty w orkiestrach anielskich,
gdzie wyraża niebiańską radość i harmonię.
Harfa — wiatr; mit. gr. bóg wiatru Eol
(A/olos}. Harfa eolska — dawny (X—XIX w.)
instrument muz. o strunach różnej grubości
strojonych na ten sam ton, wydających pod
wpływem ruchu powietrza, prócz dźwięku
zasadniczego, tony harmoniczne różnej
wysokości, subtelnie współbrzmiące. „Płynie
rozgrany burzą glos harfy eolskiej" (Twórcy
sceny polskiej 85—6 Jana Kasprowicza).
Harfa — napięcie między instynktami
materialnymi (reprezentowanymi przez dre-
wnianą ramę i struny) i dążeniami duchowymi
(wyobrażanymi przez wibrację strun);
harmonię między nimi wprowadzać ma rów-
nowaga między cechami osobowymi i umie-
jętnością panowania nad sobą. Napięte struny
harfy — napięcia psychiczne i cierpienia:
ludzie ukrzyżowani na strunach harfy i na
strunowej szyjce lutni na obrazie Ogród
rozkoszy ziemskich Hieronima Bo-scha
(Madryt, Prado).
Harfa — radość. „Harfa, jego (minstrela,
barda) ostatnia pozostała radość" (Pieśń
ostatniego minstrela. Wstęp 5 Walter Scotta).
Harfa — nadzieja. ,,0, weź, serafie młody,
harfę swą i zagraj mi radośnie" (Do nadziei l—
2 Thomasa Hooda).
Harfa — życie. „Miłość chwyciła harfę życia
i z mocą uderzyła w struny" (Locksley Hali 31
Alfreda Tennysona).
Harfa — rycerski śpiew. ,,0! cud! — Harfy
nasze grają rycerski śpiew" (Lilia Weneda,
Prolog 109—110 Słowackiego).
Harfa — zwycięzca. „I skona ojciec mój —
ale harfa zwycięży narody!" (Lilia Weneda
2,1,29—30 Słowackiego).
Jęk harfy — zapowiedź śmierci. „Kto
słyszał harfy jęk. we trzy dni skona" (Lilia
Weneda 3,4,237 Słowackiego).
Tysiącstrunna harfa — duma. „Duma jest to
harfa, która ma tysiąc strun" (Hor-sztyński
4,2,389 Słowackiego).
Jesienna harfa — żurawie. „Żurawie! wy, co
w powietrze różane co rano długą wzlatujecie
szarfą (...), wyście jesienną moją były harfą!"
(Podróż do Ziemi Świętej 26,157—160
Słowackiego).
Harfa — dusza. „Dusze nasze są jak harfy"
(Listy II 188 Henryka Sienkiewicza).
Harfa — czułość. Przysłowie: Czuły jak
harfa.
Harfa — pamięć. ,,Harfa, naciągnięta ręką
Boga, ta harfa, co wszystko pamięta" (Plac
Zamkowy 18—20 Or-Ota).
W heraldyce: kontemplacja, medytacja;
dostojeństwo, godność; czystość.
W marzeniu sennym: szczęście; rozkosz.
HEŁM (Szyszak, Przyłbica, Kask)
Hełm symbolizuje konflikt, walkę, wojnę;
rycerstwo, gladiatorstwo, waleczność, męstwo,
siłę, potęgę; grozę; hart ducha; umocnienie;
obronę, odpór, odporność na ciosy;
ostrożność; niewidzialność; zbawienie;
wzniosłość; chmurę; szybkość lotu; oszo-
łomienie; wyobraźnię poetycką; wiarę; na-
dzieję; mądrość; skrytość myśli; zob. też
Głowa.
Szyszak: śrdw. hełm stożkowy, ostro za-
kończony; (szyszak husarski) hełm używany
przez husarię polską.
Przyłbica: (XIV—XVII w.) żelazny hełm z
ruchomą zasłoną opuszczaną na twarz.
Kask: (od XVIII w.) hełm dragonów a.
kirasjerów z grzebieniem i zazw. z końskim
ogonem i kitą; współczesny hełm strażacki,
górniczy, sportowy, tropikalny itd.
Hełm — atrybut Aresa (Marsa). Ateny
(Minerwy), często z pióropuszem, Hadesa
(Plutona, Orkusa), Hefajstosa, Aleksandra
Wielkiego; uosobienia Wiary i Hartu ducha.
Hełm uskrzydlony — lot, szybkość lotu,
wyobraźnia poetycka, atrybut Hermesa
(Merkurego) jako posła bogów i jego ka-
duceusza; atrybut Perseusza.
Hełm — niewidzialność; chmura; ucieczka
przed duchową walką wewnętrzną; pod-
świadomość; śmierć. Hełm czyniący nosiciela
niewidzialnym, np. hełm Hadesa jako boga,
który w świecie podziemnym ukrywa zmarłych
przed żywymi, symbol ukrytej zimą pod ziemią
płodności wegetacji. „Palląs Atena hełm
Hadesowy przywdziała, żeby jej Ares nie
dojrzał" (Iliada 5,844—5 Homera, tł.
Kazimiery Jeżewskiej). Również Perseusz
pożyczył hełm od Hadesa (do walki z gorgoną
Meduzą). W bajkach czapki-niewidki służyły
czarodziejom i krasnoludkom.
Hełm — potęga; groza. „(Agamemnon) hełm
włożył z przyłbicą dwoistą o czterech
grzebieniach zdobnych grzywami końskimi. Na
jego szczycie straszliwe chwiały się kity"
(Iliada 11,41—2 Homera, tł. jw.).
Hełm — nadzieja; zbawienie. „Hełm zba-
wienia na głowie jego" (Izajasz 59,17).
,,Weźcie przyłbicę zbawienia" {List do Efe-
zjan 6,17). ..Bądźmy trzeźwi, przyodziani
pancerzem wiary i miłości, i przyłbicą nadziei
zbawienia" (/. List do Tesaloniczan 5,8).
Emblemat św. Jerzego.
Hełm — głowa, myśl, wyobraźnia, ambicja
rycerska. Barwa hełmu zwykle obrazuje
typowy dla nosiciela rodzaj myśli i wyobrażeń.
Hełm chroni myśli, a zarazem je ukrywa.
Przyłbica z podniesioną a. opuszczoną
zasłoną — mądrość; wzniosłość a. skry-tość
myśli.
Hełm zwieńczony głową wilka — odwaga w
miejsce przebiegłości.
Hełm zwieńczony krzyżem a. lilią (tr.fleur de
lis) — zbawienie.
Zdjąć hełm — stchórzyć; upokorzyć się. „Dziś
nie umieram podle ni tchórzliwie:
nie zdjąłem hełmu przed żadnym z rodaków"
(Antoniusz i Kleopatra 4,15, tł. Romana
Brandstaettera).
Szyszak — wojna, wojaczka, wojenne
rzemiosło. „Pod dachem wiszą cztery ogromne
szyszaki, ozdoby czół marsowych" (Pan
Tadeusz 471—2 Mickiewicza).
Uchylić przyłbicy — zdradzić swoje plany,
zamiary, myśli, tajemnice.
Z otwartą przyłbicą — jawnie, szczerze,
otwaicie, z ręką na sercu.
Pod hełmem być — mieć w czubie, mieć
pełno w głowie, być odurzonym alkoholem.
być oszołomionym (może związek z dawn.
szłom 'hełm'?); hełmem nazywano także
pokrywkę alembiku, przyrządu do destylacji
gorzałki.
W heraldyce: mądrość, wzniosłość myśli;
skuteczna obrona; (przyłbica z opuszczoną
zasłoną) ukryte myśli; niewidzialność.
HIENA
Hiena symbolizuje nocne grasanctwo; ko-
szmarny śmiech, upiorność, niesamowitość;
zło, brutalność, bezwzględność, okrucieństwo,
drapieżność, krwiożerczość, żarłoczność;
chciwość, skąpstwo, wyzysk; tchórzostwo,
płaszczenie się, usłużność; skry-tość, podstęp,
oszustwo, dwulicowość, zmienność; zepsucie;
siłę; magię, wróżbę, mądrość, wiedzę; przyjaźń.
Hiena — siła, wiedza, mądrość. Imponujące
wrażenie wywołuje wspaniały węch i siła
potężnych szczęk mogących zgryźć
najtwardsze kości. Egipcjanie XII dynastii
(1991—1792 p.n.e.) udomowili hieny (a także
lwy i koty).
Hiena — dwulicowość, zmienność, oszu-
stwo. Wg egip. legendy hiena zmienia płeć co
rok.
Hiena — podstęp. Zwierzę potrafi przynęcać
psy, aby je potem pożreć (Historia naturalna 8,
44 Pliniusza St.).
Hiena — naturalny wróg pantery (Pliniusz
St. 28,27).
Hiena — wróżba. Kamyk zwany po tac.
hyaenia, znajdowany w oku hieny, umiesz-
czony pod językiem człowieka obdarza go
duchem proroczym (Pliniusz St. 37, 60). W
Śniegach Kilimandżaro Ernesta Heming-waya
ukazana jako zapowiedź rychłej śmierci.
Hiena — usłużność, płaszczenie się. Wg
dawnej legendy hiena, w zamian za ochłapy
ścierwa, prowadzi lwa a. lwicę do zwierzyny
łownej.
Hiena (w plastyce śrdw.) — skąpstwo, zysk.
Łeb hieny na siedmiogłowym smoku
apokaliptycznym reprezentuje (wśród siedmiu
grzechów głównych) skąpstwo. Hienę
wyobrażano jako wierzchowca Kupca.
Hiena — magia. Zwierzę odgrywało znaczną
rolę w rozpowszechnionych, głównie na
Wschodzie, praktykach i opowieściach
magicznych i czarodziejskich, zwł. jako wy-
słannik magów i czarowników.
Hieny — kobiety-menady (w okresie terroru
rewolucyjnego). ,,Kobiety stają się hienami i
stroją z przerażeniem żarty: drżąc jeszcze,
lamparcimi kłami rozszarpują serce wroga"
(Pieśń o dzwonie 366—9 Friedri-cha
Schillera).
Hiena — wierna, męska przyjaźń (arab-
skiego wojownika). ,,Znajdę ja druhów, któ-
rych przyjaźń więcej warta; znajdę płowego
wilka i pstrego lamparta, hienę, zdobycz kroki
pędzącą chromymi. To moi przyjaciele"
(Szanfary 9—12 Mickiewicza).
Hiena — chciwość, krwiożerczość, żar-
łoczność, tchórzostwo, żerowanie na trupach.
Zwierzę żywi się padliną, mięsem zepsutym.
(W rzeczywistości, w braku padliny poluje na
małe zwierzęta, dusi owce, kozy itp.; hiena
plamista, gdy głodna, potrafi napadać śpiących
ludzi i porywać dzieci). „O Polsko! póki ty
duszę anielską będziesz więziła w czerepie
rubasznym, (...) poty mieć będziesz hyjenę na
sobie i grób — oczy otworzone w grobie"
(Grób Agamemnona 16,91—6 Słowackiego).
Hiena — niesamowitość, koszmarność.
Okropny, ponury, podobny do ludzkiego
śmiech; wielobarwność tęczówek, która jakoby
ma hipnotyzować jej ofiary. Zwierzę od dawna
pomawiane o odkopywanie i pożeranie zwłok
ludzkich. „Jęki straszne jak hyjeny wycie"
{Szanfary 6, 131 Słowackiego).
Hiena — przen. człowiek bezwzględny,
okrutny, wyzyskiwacz. „Małe i wielkie hieny
okradały Indian z tego, co im się należało od
państwa" (Mały Bizon 17 Arka-dego Fiedlera).
HIPOPOTAM
Hipopotam symbolizuje ziemnowodność;
brutalną siłę; energię; gruboskórność, żar-
łoczność, niezgrabność; płodność; uciemię-
żenie, ucisk; gwałt, morderstwo; głupotę,
nieczułość, brak rozwoju duchowego; hipo-
kryzję; arogancję; niesprawiedliwość; ma-
terializm; bezbożność; krwiopuszczanie.
Hipopotam — ziemnowodność; groźny i
niebezpieczny w wodzie, łagodny i ustępliwy
na lądzie, choć potrafiłby dogonić ucie-
kającego człowieka.
Hipopotamica — płodność, woda, zasada
Matki. Egipską predynastyczną bogi-nię-matkę
Taueret, akuszerkę bogów, opiekunkę młodych
matek i ciężarnych kobiet, żonę wesołego karła
Besa, zwaną też Thoeris i Apet, wyobrażano
jako hipopotamicę, zwykle wyprostowaną, na
tylnych łapach, brzemienną.
Hipopotam w staroż. Egipcie — niszczenie
upraw, nieczułość, gruboskórność; wróg
człowieka: przejaw sił negatywnych, siła i
energia, żarłoczność; (obok krokodyla i
„zwierza tyfońskiego") emblemat boga burzy,
nocy i zła, Seta-niszczyciela. Aż do epoki
Ptolemeuszy występował w delcie Nilu,
zabijany dla grubej skóry i wielkich zębów,
równie cennych jak kość słoniowa. Wielka
Niedźwiedzica (Wielki Wóz) u Egipcjan —
Hipopotam.
Hipopotam u staroż. Żydów — arcy-bestia
Behemot, brutalna siła, największe i
najpotężniejsze dzieło Boga, który sam tylko
może go poskromić. „Moc w biodrach jego. a
siła w pępku brzucha jego" (//loA40,ll).
Hipopotam — arogancja, niesprawiedliwość,
gwałt, mord popełniany nieraz na ojcu, aby żyć
z matką, przeciwieństwo bociana (Inteligencja
zwierząt 4 Plutarcha). Zob. Bocian (miłość
synowska).
Hipopotam — totem wielu plemion afry-
kańskich, bohater folkloru afr., zwł. jako
olbrzymi niezdara i fajtłapa, wyprowadzany w
pole i przechytrzany przez małe zwierzęta.
Hipopotam (w wyobrażeniach śrdw.) —
bezbożność.
Hipopotam — lekarz. W XVI w. sądzono, że
hipopotam nilowy nauczył ludzkość
krwiopuszczania (podówczas uniwersalnego
zabiegu leczniczego) przez nacięcie żyły.
ocierając się o kolczaste zarośla wybrzeży Nilu;
później zasklepiał rany tarzając się w błocie.
Hipopotam — hipokryzja i gruby ma-
terializm Kościoła anglikańskiego (The
Hippopotamus T. S. Eliota).
HIZOP
Hizop symbolizuje czystość, oczyszczenie,
odzyskaną niewinność; ofiarę; skruchę, pokorę;
świętość; chrzest; obyczajność, przyzwoitość;
małość.
 Hizop — aromatyczna roślina rytualna
używana jako kropidło do spryskiwania krwią
z ofiarnych zwierząt a. wodą oczyszczającą,
którą niekiedy mieszano z krwią i hizopem w
ceremoniach oczyszczenia i ofiary. Biblijny
„hizop" oznacza zapewne jakiś gatunek kaparu
a. cząbru, gdyż prawdziwy Hyssopus
officinalis (hizop lekarski) nie rośnie w
Palestynie. „Pokropisz mnie hizopem, a będę
oczyszczony, obmyjesz mnie, a ponad śnieg
bielszy się stanę" (Psalm 50 9);
pokrop mnie hizopem — oczyść mnie z grze-
chów. „A snopek hizopu umoczcie we krwi,
która jest na progu i pokropcie nią na-prożnik i
podwoje" (Ex. 12,22).
Hizop — pokora. Niepozorny krzew rosnący
na kamienistym gruncie, na murze, na ścianie,
skromny, ale skuteczny, mający wg
starożytnych oczyszczać płuca i serce;
przyprawa dla delikatnych żołądków; posiłek
ascetów.
Hizop — związek z cedrem. „Król Salomon
rozprawiał o drzewach, od cedru, który jest w
Libanie, aż do hizopu, który wyrasta ze ściany"
(3 Ks. Król. 4,33);
skromny hizop jest przeciwieństwem wy-
niosłego olbrzyma — cedru, podobnie jak
jemioła — dębu. W rytuałach oczyszczenia
hizop i drewno cedrowe występują często
razem (np. Lev. 14,6 i 49—52); możliwe, że
hizop wraz z cedrem miały mistyczny związek
z dorocznym przesuwaniem się Słońca po
ekliptyce.
Hizop w chrześcijaństwie — chrzest;
skrucha; w plastyce — atrybut Madonny.
W astrologii: wilgoć, przeciwieństwo su-
chego tymianku i macierzanki, ,,Nasze je-
stestwo jest ogrodem, a nasza wola ogrod-
nikiem: jeżeli chcemy (...) rozplenić hizop, a
wyrwać macierzankę (...), odpowiednie środki
leżą w woli naszej" (Otello 1,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
JABŁKO
Jabłko jest symbolem wieczności; całości;
Ziemi; gwiazdy; życia, zdrowia, odmłodzenia,
wiecznej młodości, nieśmiertelności;
dziecka, wiosny, początku; jesieni, końca,
śmierci; wieszczby, mądrości, wiedzy, wta-
jemniczenia; obecności boskiej; odkupienia;
grzechu; władzy królewskiej; miłości, pokusy,
uciech seksualnych, radości doczesnych,
płodności; niebezpieczeństwa, niezgo
dy, oszukaństwa; jedności; grawitacji; zob.
Granat(owiec),
Greckie melon i łacińskie malum oznaczają
nie tylko 'jabłko', ale wszelki większy owoc, co
można było jeszcze uściślić przez dodanie
nazwy własnej, np. malum citreum — cytryna,
malum gra-natum (lub punicum) — granat,
malum persicum — brzoskwinia, malum aure-
um — pomarańcza, malum cydonium — pigwa.
W Biblii, z wyjątkiem kilku miejsc, w których
nie wiadomo, o jakich jabłkach mowa,
wspomina się tylko o jabłkach granatu.
Natomiast w historii kuszenia Ewy przez węża
(Gen. 3,1—6) nie ma w ogóle mowy o jabłku,
lecz tylko o „owocu drzewa, które jest w
środku raju". (Również islam pozostawia
kwestię nie rozstrzygniętą, choć
interpretatorzy Koranu sądzą niekiedy, że
mogła to być figa, winne grono czy nawet kłos
pszenicy). Jabłko w roli owocu zakazanego
występuje stosunkowo późno;
wtedy staje się symbolem wiadomości złego i
dobrego, całokształtu wyobrażeń o tym, co
dobre i złe, czyli systemu ocen i norm
moralnych, dzięki któremu, zdaniem Jahwe (w
relacji węża), ludzie staną się jako bogowie.
Jabłko jest emblematem wiedzy i wta-
jemniczenia: przekrajane po linii równikowej
ukazuje torebki nasienne z pestkami, ułożone
w kształt pentagramu (gwiazdy
pięcioramiennej), znaku wiedzy i inicjacji. W
tradycji celtyckiej jabłko było owocem magii,
objawienia i wiedzy, służyło też jako
samoodradzające się, czarodziejskie
pożywienie. Dla Gallów jabłoń była drzewiem
świętym, na równi z dębem.
Przyjąwszy rolę zakazanego i skosztowanego
przez pierwszych rodziców owocu jabłko stało
się wyobrażeniem grzechu. Jabłko Adama,
wydatna grdyka, zwłaszcza u mężczyzn, to
według legendy kawałek zakazanego owocu,
który uwiązł Adamowi (i jego potomstwu) w
gardle (łac. pomum Adami). Jedno z przysłów
ulubionych przez mnichów średniowiecznych:
Mała mali mato mala contulit omnia mundo
łac. 'jabłko sprowadziło wszystko zło świata'.
Symbolem grzechu i fałszu są jabłka Sodomy
albo Morza Martwego, o pięknym wyglądzie,
ale z popiołem zamiast miąższu, opisane przez
Józefa Flawiusza (historyka żyd., 37—103
n.e.), jednak w rze
czywistości nie istniejące. „Piękne jabłko, ale
zgniłe w jądrze. O, jakże piękną fałsz
przybiera postać!" (Kupiec wenecki 1,3
Szekspira, tt. L. Uiricha). W symbolice
chrzęść, jabłko w ręku Chrystusa jest atry-
butem odkupienia grzechu pierworodnego,
podobnie w ręku Marii jako nowej Ewy. Kosz
jabłek jest atrybutem św. Doroty.
Jabłko (dzięki swemu kształtowi, obok kuli,
w starożytności) — wieczność bez początku i
bez końca, w symbolice chrzęść. — emblemat
Ziemi i (zaspokajania) pragnień ziemskich
(doczesnych), a jego kolor, zapach i słodycz
— pokusy tego świata. Jabłko królewskie zob.
niżej (w heraldyce).
Jabłko — nieśmiertelność. Wielu królów i
bohaterów przeszłości legenda umieszcza w
Krainie Jabłek, gdzie oczekują (śpiąc snem
nieprzespanym albo zabawiając się 7 pięknymi
paniami) czasu aż ojczyzna w ogrodzie jabłko spadające z drzewa, przyszło
niebezpieczeństwie będzie potrzebować ich
interwencji, np. król Artur z legendy
arturiańskiej na wyspie Avalon (celt. 'wyspa
jabłek'). Istnieje pogląd, że złote jabłka
Hesperyd i Atalanty oznaczały nie tylko
zachód i śmierć, ale także zmartwychwstanie
(nie licząc wartości materialnej).
Jabłko — wieczna młodość lub późna
starość. W mit. skand, magiczne złote jabłka
Iduny, uosobienia pory roku między marcem a
wrześniem; spożywanie ich zapewniało
bogom wieczną młodość. Według tradycji
średniowiecznej Aleksander Wielki,
poszukując w Indiach wody życia, zwiedził
sad jabłoni, których owoce przedłużały życie
kapłanów aż do czterystu lat.
Jabłoń Życia. „Mnie wstyd (...), że Jabłoń
Życia przegryzły nam lisy i krety" (Xiadz
Faust 15 Tadeusza Micińskiego).
Jabłko z Samarkandy. Książę Ahmad,
bohater Opowieści o księciu Ahmadzie i wróż-
ce Pari Banu (z Baśni z 1001 nocy) nabył
jabłko z Samarkandy, którego zapach leczył
wszystkie choroby.
Jabłoń w biblijnej Pieśni nad pieśniami (2,1
—5) — miłość i współżycie seksualne (8,5).
Jabłko jako grecki emblemat miłości płciowej
(zwłaszcza czerwone) i płodności, a także
wyobrażenie piersi kobiecych, wiąże się z
Afrodytą i Artemidą. Melos, kapłan Afrodyty,
przybrany ojciec Adonisa, miał wg legendy,
na wieść o zgonie chłopca, powiesić się z
rozpaczy na
jabłoni, po czym zmieniony został w owoc
nazwany jego imieniem (gr. melon 'jabłko;
owoc; poet. piersi, policzki'). W czasie
uroczystości w Delos, w świątyni Artemidy,
młody Akontios zakochuje się w pięknej
Kidyppe i ciska jej do stóp jabłko z napisem:
„Przysięgam na Artemidę, że poślubię
Akontiosa", który ona odczytuje, wiążąc się w
ten sposób mimowolnie przysięgą; doprowadza
to do ślubu. „Pyskiem własił się i włudził w
piersi wonne jak dwa jabła" (Jadwiga 15—16
Bolesława Leśmiana). Niemieckie wyrażenie
Apfel (nicht) essen mogen 'móc jeść jabłka (nie
móc jeść jabłek)' znaczy 'nie być (być)
impotentem'.
Jabłko — dziecko, a jabłoń — rodzic.
Przysłowie: Niedaleko pada jabłko od jabłoni.
Jaka jabłoń, takie jabłko.
Jabłko — grawitacja. Gdy Newton ujrzał w
mu na myśl, że ta sama siła grawitacji, która
sięga czubka drzewa, może docierać do
Księżyca i dalej, że grawitacja utrzymuje
Księżyc w orbicie.
Kwiat jabłoni — wiosna, początek roku,
początek miłości; kwiat panny młodej. „Na
kwitnącej, na jabłoni słowik dzwoni (...) o tej
wiośnie, o młodości, o kochaniu... — Słyszysz,
Haniu?" (Słyszysz, Haniu? Lucjana Rydla).
Jabłko — jesień, koniec roku, koniec życia.
Spożycie jabłka uczyniło Adama i Ewę
śmiertelnikami. Zakończenie rzymskiego po-
siłku, który ciągnął się od jajka (zakąski) do
jabłek (deseru), łac. ab ovo usque ad mala
(Satyry 1,3,6 Horacego). Złote jabłka Hesperyd
w mit. gr. znajdowały się w sadzie położonym
na dalekim Zachodzie, u końca dnia, w
Hesperii z gr. hesperos 'wieczór; zachód'. W
bajce braci Grimm zawistna macocha daje
Śnieżce zatrute jabłko sprowadzające sen
śmierci, z którego budzi ją do życia przystojny
królewicz.
Jabłko — niezgoda. W mit. gr. bogini
niezgody i kłótni, Eris, zaproszona na wesele
Peleusa i Tetydy, rzuciła między obecne tam
boginie, Herę, Afrodytę i Atenę, jabłko z
napisem: „Dla najpiękniejszej", co
doprowadziło do sporu między boginiami, sądu
Parysa, porwania Heleny i do wojny
trojańskiej. Stąd właśnie jabłko jest atrybutem
Afrodyty i jej służek — trzech Gracji.
 Jabłko — niebezpieczeństwo. Wilhelm Tell z
rozkazu habsburskiego wójta Gessie-ra musi
zestrzelić z łuku jabłko z głowy własnego syna.
Złote jabłko — czujność; wielki, rzadki
skarb, doskonały, zyskowny interes. Złote
jabłka Hesperyd ofiarowała niegdyś Zie-mia-
Gaja Herze w podarunku ślubnym;
niesłychaną ich wartość obrazuje to, że na
straży sadu postawiono stugłowego smoka
(symbol czujności i skąpstwa); że He-rakles
udał się pieszo na koniec świata, aby zdobyć
trzy złote jabłka; że niechętna małżeństwu
śmigła Atalanta przegrała wyścig z Milanionem
(lub Hippomenesem) i oddała mu rękę, gdyż
nie mogła się powstrzymać od podniesienia z
ziemi złotych jabłek, rzucanych podstępnie
przez zalotnika. Złote jabłko wyobraża też traf-
nie użyte słowo: „Słowo wypowiedziane we
właściwym czasie jest jak złote jabłko na
srebrnych czaszach" (Ks. Przypowieści 25,11).
W alchemii: siarka.
W heraldyce: miłość; odmłodzenie; pełnia
życia; (jabłko królewskie) królestwo na ziemi,
dawniej zwane światem (fr. globe, tj. globem
ziemskim), wyobraża sferę kosmiczną lub kulę
ziemską; władza nad światem, w starożytności
z figurką Nike (bogini zwycięstwa), w
chrześcijaństwie — z krzyżykiem.
Kwaśne jabłko — rzecz niesmaczna, przy-
kra. Amator kwaśnych jabłek — człowiek o
osobliwych, cudacznych gustach; mało
wybredny. Zbić na kwaśne jabłko — wy-tłuc,
wychłostać, wygrzmocić.
Jabłko końskie (nawóz) — rzecz bez-
wartościowa udająca cenną. Łacińskie: Nos
porno natamus 'my, jabłka, płyniemy' (Gro-
bianus, 1549 r., Friedricha Dedekinda); tak
wołają „jabłka" końskiego nawozu płynąc
rzeką razem z jabłkami, które deszcz po-strącał
z drzew.
JAJO
Jajo symbolizuje chaos, zarodek Wszechświata,
Wszechświat, świat; Słońce (elipsa z kropką);
Ziemię (elipsa z krzyżykiem);
siłę życiową, płodność; zmartwychwstanie,
odrodzenie, nieśmiertelność; trójcę (żółtko,
białko, skorupka), słońce w eterze pod skle-
pieniem nieba; zbawienie; powrót wiosny,
Wielkanoc; jajo łączy w sobie symbolikę
bezpieczeństwa, odpoczynku, domu, gniazda,
muszli, z wyobrażeniem więzienia, z którego
pisklę się wyzwala tłukąc dziobem w skorupkę;
zawiera więc sprzeczność wewnętrzną.
Jajo — początek. Narodziny świata z jaja to
wierzenie, które znajdujemy w całym Starym
Świecie, od Galii do Japonii, od Kartaginy do
Indonezji. Jajo Świata pojawia się zazwyczaj
po Chaosie, z Chaosu, z niebytu, jako pierwsza
zasada organizacji i zróżnicowania się
składników (ziemia i niebo, wody górne i dolne
itd.).
Jajo Świata w mitach śródziemnomorskich to
zazwyczaj nieboskłon złożony z siedmiu sfer.
Według pelasgijskiego mitu stworzenia świata
Eurynome, bogini wszech-rzeczy, powstała z
Chaosu, oddzieliła morze od nieba tańcząc
samotnie na falach;
wielki wąż Ofion, powstały z wiatru pół-
nocnego, zapłodnił ją; wówczas Eurynome
przybrała postać gołębicy i złożyła Jajo Świata;
Ofion owinął się wokół niego siedmiokroć, po
czym pękło na połowy, z których wysypało się
wszystko, co istnieje: Słońce, Księżyc,
gwiazdy, planety. Ziemia, zwierzęta, rośliny i
ludzie.
Jajo jako emblemat początku już w czasach
antycznych niekoniecznie wiązało się z
mityczną genealogią świata. W micie greckim
Leda, córka króla Testiosa z Eto-lii, żona
Tyndareosa, króla Sparty, uwiedziona przez
Zeusa w postaci łabędzia, złożyła jajo, z
którego zrodziła się Helena trojańska (i
Dioskurowie). Horacy w Sztuce poetyckiej
(147) sławi Homera, że nie rozpoczął Iliady
„od jaja" Ledy (lub Nemezis), z którego
wykluła się Helena, ale przystąpił od razu do
sedna sprawy (tac. in medias res), do gniewu
Achilla, zwrotnego punktu wojny trojańskiej.
Łacińskie: ab ovo usque ad ma/a dosł. 'od jajka
aż do jabłek; od zakąski aż do deseru;
od początku do końca'. Omne vivum ex ovo tac.
'wszystko, co żyje, pochodzi z jaja', zdanie
przypisywane Williamowi Harveyo-wi (1578—
1657), fizjologowi ang.
Jajo — zmartwychwstanie. W grobowcach
beockich znajdowano posążki Dioni-zosa z
jajkiem w dłoni, obietnicą reinkarnacji,
powrotu do życia. Jako znak zmartwychwstania
i odrodzenia, powrotu, powtarzania się życia,
jajko wyobraża zwycięstwo wiosny i Słońca w
walce z zimą i no
cą w okresie wiosennego przesilenia; jajka
składano do przedhistorycznych grobów
(łamliwa, ale niezniszczalna skorupka sym-
bolizowała może nieśmiertelność dusz?), do
grobowców staroegipskich, do katakumb
rzymskich; były nieodzownym daniem na
stypach żałobnych; wraz z ciasteczkami skła-
dali je Gallowie i Germanowie w ofierze
bogom w czasie uroczystości wiosennych.
Przejęte przez chrześcijaństwo jako emblemat
zmartwychwstania Chrystusa (który wstał z
grobu jak pisklę z jajka), z zachowaniem
pogańskich, wiosennych, kwietnych ozdób
symbolicznych (u nas pisanki i kraszanki). W
tradycji żydowskiej pieczone jajko (hebr.
betzah) podawane jest do stołu na paschalną
ucztę sederową, jako symbol ofiar składanych
w wiosenne święta w świątyni jerozolimskiej.
Jajko — przeciwieństwo skorpiona; potrawa
jadalna. ,,Gdzież jest taki ojciec pośród was,
który, gdy syn (...) będzie go prosił o jajo, poda
mu skorpiona?" (Ew. wg Łuk. 11,11—12).
Jajo w folklorze — przedmiot złowróżbny:
nie należy przynosić jajek do (lub wynosić z)
domu po zachodzie słońca; trzeba unikać
wypowiadania jego nazwy w czasie żeglugi,
podobnie jak kilku innych wyrazów będących
marynarskim tabu (pies, kot. szczur itd.); po
zjedzeniu jajka należy rozgnieść dokładnie
skorupkę, aby nie posłużyła czarownicy do
powietrznych podróży albo do czarnej magii
(zwyczaj ten przeniknął do reguł savoir-
vivre'u).
Kukułcze Jajo — podrzutek, wyrodek.
Jajo — rzecz małej wartości. Nosić się jak
kura z jajkiem — robić wielki szum dokoła
mało ważnej sprawy. Nie mieć kogoś za jaje —
mieć kogoś za nic. Nie stać za jaje — być mało
(lub zgoła nic nie) wartym. „Na sztych
wystawia fortunę i życie za marną skorupkę
jaja" (Hamlet 4,4 Szekspira), tzn. idzie na
wojnę o lichy szmat nieurodzajnej ziemi
polskiej. „Przyjacielu, czy wziąłbyś jajka za
dukaty?" — Pyta Laontes Mamiliusza w
Opowieści zimowej (1,2) Szekspira. W
powieści Podróże Guiiwera (1726) Swifta
państwa Liliputu i Bblfusku prowadzą z sobą
nie kończące się wojny o to, czy jajka otwierać
należy z cieńszego, czy z grubszego końca
(drwina z wojen religijnych Europy, zwłaszcza
Anglii z Francją).
Zgniłe jajo — sprzeciw, potępienie, pogarda.
Nieudolnych aktorów i mówców o poglądach
nie do przyjęcia obrzucano dawniej zgniłymi
jajami.
Jajo — rzecz cenna. Przysłowie fr.: Mettre
tous ses oeufs dans m meme panier 'włożyć
wszystkie jaja do jednego koszyka', tj. ry-
zykować od razu wszystkim. „Jak zracho-wane
jaja, kiedy idą w kosze ostrożnie i pomału"
(Pióro 10—11 Norwida). Obchodzić się z kimś
jak z jajkiem, tj. ostrożnie, delikatnie. Jajo
mędrsze od kury. Jajko kurę uczy (przysłowie
wyrażające podziw albo ironię).
Jajko wiąże się z problemami filozoficznymi:
czy jajko jest starsze od kury, czy kura od jajka?
Jeżeli jajko, to kto je zniósł? Jeżeli kura, to skąd
się wykluła? Inny problem: czy można jajko
postawić sztorcem na gładkim blacie? Stara
hiszpańska opowiastka ludowa o głupim Jasiu,
który rozwiązał to zadanie (lekko nadtłukując
skorupkę), na co nie mogli wpaść uczeni w
piśmie, przerobiona w 1550 r. przez architekta
wł. Vasariego na anegdotę o Bru-nelleschim i
kopule katedry florenckiej, a w 1565 przez
Benzoniego o Kolumbie;
stąd „jajko Kolumba" — zaskakująco prosty
pomysł rozwiązania trudnego zadania.
Dwa jajka — podobieństwo. „Non tam ovo
ovum simile" łac. 'podobni do siebie jak dwa
jajka' (Quaest. acad. 4,18 Cice-rona).
Jajo filozoficzne alchemików, w którym
odbywać się miała przemiana metali, zwano
również kamieniem ormiańskim (lub
miedzianym), mózgowym, eterycznym, egip-
skim, obrazem świata, miejscem i przedmiotem
wszelkich przemian, symbol materia prima,
naczynie materii i myśli. Wypełnione szafranem
jajo — odtrutka średniowieczna i lek przeciw
zarazie. Żółtko — symbolem złota, białko —
srebra.
Złote jajo — wielka korzyść, wielki zysk;
bajka Ezopa o chłopie, który miał gęś znoszącą
mu co dzień złote jajo; sądząc, że musi ona mieć
w sobie całą masę złota, zabił ją i rozciął, aby
się przekonać, że miała w środku to tylko, co
niują wszystkie gęsi (Ks. 5 13). U La Fontaine'a
jest to kura. Zabić kurę, która niesie złote jaja,
znaczy pozbyć się przez krótkowzroczną
chciwość źródła wielkich docho-
dów. Przysłowie (ok. 1580): Umarła już
Rokosz, która złota jajca niosła.
Symbolika jaja wyraża się także pośrednio
w takich przedmiotach jak kulka nawozu
formowana przez skarabeusza-po-świętnika
(zob. Chrząszcz); jak półkolista czasza (zwana
anda 'jajo'), przykrywająca buddyjskie
relikwiarze w Indiach, zwane stupa, będące
zmonumentalizowaną formą kurhanu
grobowego; pępek świata (gr. omphaios),
serce, jaskinia, muszla itd.
W marzeniu sennym: (stłuczone) niepo-
wodzenie, kłótnia; (czerwone) obfitość, do-
brobyt; (jajecznica) niezgoda; (całe) dobra
wiadomość.
JARZMO
Jarzmo symbolizuje przeznaczenie; niezwy-
ciężoną cnotę; prawo; nieprawość; (samo)dy-
scyplinę; władzę doczesną; tyranię, despo-
tyzm; potęgę, siłę; ciężar, brzemię, pęta;
hańbę, wstyd, grzech; złą wróżbę; zależność,
trudności, ucisk, cierpienie; ofiarę;
posłuszeństwo, przymus, pańszczyznę, nie-
wolę, presję; cierpliwość; mozół, harówkę;
związek, więź, spójnię, podobieństwo, (rów-
no)wagę; małżeństwo, płodność; orkę, urodzaj.
Jarzmo w religiach Indii — samodyscyp-
lina obejmująca ciało i duszę. Polskie jarzmo,
nm. Joch, ang. yoke, fr. joug, tac. iugum
pokrewne sanskryckiemu juga od junakli 'on
ujarzmia, łączy', z czego pochodzi też joga
'związek, ujarzmienie, opanowanie,
dyscyplina'.
Jarzmo — praca na roli, urodzaj, płodność;
przez związek z wołem. „Eliasz znalazł
Elizeusza, syna Safata, orzącego dwunastu
jarzmami wołów" 1.3 Ks. Król. 19,19).
Jarzmo — nieprawość, grzech. ..Mocno
ściągnięte jest jarzmo moich grzechów, Jego
ręką związane" (Treny Jeremiasza 1.14).
Jarzmo — cierpienie. „Dobrze jest mężowi,
gdy nosi jarzmo od młodości swojej" (Treny
Jeremiasza 3,27), tj. gdy nawykł do znoszenia
cierpień.
Jarzmo — posłuszeństwo. „Będziesz służył
bratu twemu; ale przyjdzie czas, kiedy zrzucisz
i rozwiążesz jarzmo jego z szyi twojej" (Gen.
27,40). W tym sensie przedstawione w
plastyce (np. opat umieszcza jarzmo na
ramionach klęczącego mnicha). Impresa
niektórych członków rodu Medy-
ceuszów, np. papieża Leona X (Gioyanni
de'Medici) z mottem suave, łac. 'miłe, słodkie',
wg cytatu: „Albowiem jarzmo moje słodkie
jest" (Ew. wg Mat. 11,30).
Jarzmo — tyrania, władza doczesna, prze-
znaczenie. „Ponieważ nie służyłeś Panu (...),
będziesz służył nieprzyjacielowi swemu, który
(...) włoży jarzmo żelazne na szyję twoją, aż
cię zetrze" (Deut. 28,48).
Jarzmo — niewola. „Wyrwij szyję zjarzma
obrzydłego i wołaj "Jestem wolny!"" (Satyry
2,7,91 Horacego). „Wszyscy, co są pod
jarzmem jako niewolnicy, niech uważają
panów swych za godnych wszelkiej czci" (/.
List do Tymoteusza 6,1).
Zaprząc się w jarzmo — wziąć na siebie
brzemię, dyscyplinę ciężkiej pracy, trudnych
obowiązków. Przysłowia: Wciągnie się do
pracy jak wół w jarzmo. Robi jak w jarzmie.
W jednym jarzmie chodzić (ciągnąć),
dźwigać to samo jarzmo — dzielić z kimś ten
sam ciężki los.
Strząsnąć, zrzucić, złamać jarzmo — bunt
przeciw władzy; uwolnienie się od ucisku, od
zależności; emancypacja. ,,Staną się zdolni
rozerwać jarzmo i umierać wolni!" (Giaur 124
Mickiewicza).
Jarzmo kaudyńskie — sytuacja przymusowa,
upokarzająca, hańbiąca. W 321 r. p.n.e., w
czasie 2. wojny samnickiej, legiony rz.
schwytano w pułapkę i rozbrojono w Wąwozie
Kaudyńskim (w pobliżu miasta Caudium).
Wojsko, dla większego pohańbienia, musiało
przejść gęsiego pod „jarzmem" (tac. iugum
ignominiosum) z trzech powiązanych spis
(Liwiusz 9,2—6).
Bydle podjarzemne — zwierzę pociągowe;
przen. wierzchowiec. „Nieme bydlę pod-
jarzemne, przemówiwszy głosem ludzkim,
powstrzymało głupotę proroka" (2. List Piotra
Ap. 2,16), mowa o proroku Balaa-mie (Num.
22,21—35).
Jarzmo — ofiara; przez związek z wołem,
typowym zwierzęciem ofiarnym; Chrystus;
umiłowanie Chrystusa (wg św. Augustyna).
Jarzmo — związek, równowaga, waga; więzy,
więź, spójnia; podobieństwo. Przysłowie:
Nie godzą się w jarzmie woły, gdy jeden rosły,
a drugi na poły. „Bystro zbadaj kim jest
przedmiot twej miłości i wyciągnij szyję z
jarzma, co by cię gniotło" (Lekarstwa na
miłość 89 Owidiusza). „Nie
chodźcie w jednym jarzmie z niewiernymi. Bo
co ma wspólnego sprawiedliwość z
nieprawością?" (2. List do Koryntian 6,14).
Jarzmo małżeńskie — pęta, okowy nie-
dobranego związku małżeńskiego: „O! mój
Kasjuszu, tyś wprzągnięty w jedno jarzmo z
jagnięciem" (Juliusz Cezar 4,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego), tj. nie potrafisz się gniewać.
Jarzmo — zła wróżba. „Z tego ciała
znużonego światem otrząsnę jarzmo nie-
pomyślnych gwiazd" (Romeo i Julia 5,3
Szekspira, wg tł. J. Paszkowskiego).
Jarzmo — wstyd, hańba, niesława. „Nie
zawsze jarzma srom uciskał Chrobrych dom,
był lepszy wiek!" (Cześć polskiej ziemi, cześć!
8—10 Feliksa Frankowskiego).
JASKINIA (Pieczara, Grota)
Jaskinia jest wyobrażeniem siedziby wiatru i
deszczu; symbolem świątyni; grobu, (zejścia
do) świata podziemnego; zmartwychwstania;
śmierci (ciemność); bezpieczeństwa, kryjówki,
pierwotnej siedziby dzikiego człowieka,
schronienia (ludzi, potworów, lwów, wróżek
itd.); serca; umysłu; podświadomości, (mroku)
nieświadomości; (doczesnego) świata; złudzeń
świata tego, tajemnicy;
matki, macicy, vulvy, miłości płciowej,
płodności, narodzin, miejsca narodzin bogów i
bohaterów: nieśmiertelności.
Jaskinia — świat. Grota, przez którą
Dcmeter schodziła do Hadesu w poszukiwaniu
swej córki. Kory. nazywana była światem.
Jaskinia — świat stworzony przez Mitrę. W
misteriach eleuzyńskich wtajemniczenie
odbywało się w pieczarach, a nowicjusz musiał
w ciemnościach wydobywać się z więzów na
światło dzienne. Tradycje jaskini-świata
przejmują pitagorejczy-cy, Empedokles,
Platon. Jaskinia Platona wyraża znikomość
wiedzy ludzkiej, mizerię perspektyw poznania
świata. Platon pisze w Republice (7, 514):
,,Wyobraź sobie ludzi żyjących w... jaskini...
od dzieciństwa przykutych do miejsca... nie
mogących obejrzeć się za siebie (a siedzących
tyłem do wejścia) ... daleko za nimi płonie
ogień, na którego tle poruszają się postacie...
więźniowie widzą tylko ich cienie na ścianie
przed sobą".
Jaskinia —tajemna świątynia magii przed-
historycznych myśliwych, malujących barw
ne freski na ścianach głębokich, pozba-
wionych światła pieczar, przedstawiające
zwierzęta łowne i sceny myśliwskie, np. w
Lescaux (Francja) i Altamirze (Hiszpania) z
okresu paleolitycznego, między 15000 a 10 000
p.n.e.
Jaskinia (jako pierwsze mieszkanie dzikiego
człowieka) — matka, vulva, macica; zwłaszcza
pieczara z fallicznym wężem lub smokiem i ze
zdrojem wody, jak w jaskini smoka Marsa,
którego zabił Kadmos (Metamorfozy 3,29
Owidiusza), albo w sklepieniu z głazów w łuk
układanych, gdzie w strumieniu kąpała się
Diana i gdzie ujrzał ją nagą wnuk Kadmosa,
Akteon (Metamorfozy 3,143). „I przenosząc się
myślą do kołyski świata zwiedzam (...) skle-
pione jaskinie, pierwsze dachy śmiertelnych,
pierwsze bóstw świątynie" (Ziemiań-stwo
polskie 3,606 Kajetana Koźmiana).
Jaskinia — schronienie. Boga płodności,
wina, ekstazy i orgii, Dionizosa, wnuka
Kadmosa, syna Zeusa i Semele. chroniły przed
gniewem zazdrosnej Hery nimfy w jaskini w
mitycznej leśnej dolinie Nysy (stąd imię
Dionysos). Jaskinia Odollam, symbol
'schronienia malkontentów', gdzie ukrywał się
Dawid, uciekając przed królem Saulem, a wraz
z nim „wszyscy utrapieni, zadłużeni i gorzkiego
słowa" (/ Ks. Król. 21,22). Pięciu królów
amorejskich schroniło się w jaskini miasta
Maceda, ale Jozue wytropił ich i pozabijał
(Jozue 10). Izraelczycy w trudnych sytuacjach
kryli się w jaskiniach przed Madianitami i Fili-
stynami. Gdy królowa izraelska Jezabel
mordowała kapłanów i proroków Pańskich,
Abdiasz ukrył stu proroków w dwóch ja-
skiniach i żywił ich chlebem i wodą (3 Ks.
Król. 18,4). ,,Najciemniejsze kąty ziemi pełne
są jaskiń bezprawia" (Psalm 73 20). „Pogańskie
bałwany wejdą w jaskinie skalne ze strachu
przed Panem, gdy powstanie. aby wstrząsnąć
ziemią" (Izajasz 2.19).
Jaskinia — schronienie wróżek, wieszczek,
elfów, gnomów, karłów, strażników skarbów
itp., także Sybilli w Kurne: „wielka grota, gdzie
wróżka budząca przerażenie ukrywa się w
głębokiej ciemności" (Eneida 6,11
Wergiliusza). Bohater beocki Trofo-nios miał
wyrocznię w miejscu, gdzie zginął pochłonięty
przez ziemię, w jaskini w Lebadei (Liwadia w
Beocji). Gdy kto, szukając wróżby, zsunął się
w głąb tej
podziemnej jaskini, spędzał tam półtora dnia
oglądając tak potworne wizje, że jeśli był
niewierzącym — ginął, jeśli wierzącym,
wydostawał się na wierzch, ale nie umiał się
już uśmiechać. O człowieku ponurym
mówiono: zasięgał rady wyroczni Trofoniosa.
Król Artur, oczekując wezwania, aby powrócił
i zbawił Brytanię, spoczywa i zabawia się z
miłymi damami w jaskini w Avalonie; por.
Jabłko (nieśmiertelność). „Pod skałą sklepistą
w grocie swej uświęconej Nimfa twoja" (Ogro-
dy 92 F. Karpińskiego).
Jaskinia — siedlisko potworów, smoków. W
jaskini góry Wawel ukrywać się miał smok,
zabity w końcu przez szewca, „kra-kowiaczka"
Skubę. Legenda wysnuta zapewne z nazwy
Smoczej Jamy, w której może znaleziono
kiedyś kości kopalnych zwierząt.
Jaskinia — mieszkanie lwów. „Lew napełnił
łupem jaskinie swoje" {Nahum 2,12). „Zasadza
się w skrytym miejscu jak lew w jaskini
swojej" {Psalm 98 9). Chory lew (bajka Ezopa
nr 246), zob. Lew. Wejść do jaskini lwów —
wyzywać niebezpieczeństwo.
Jaskinia — schronienie zbójców i spra-
wiedliwych. „A więc jaskinią zbójców stał się
w oczach waszych dom modlitwy?" (Jeremiasz
7,11; Ew. wg Marka 11,17 itd.). „Ci, których
świat nie był godny, tułali się po pustkowiach,
po górach i grotach i w jaskiniach ziemi" (List
do Żydów 11,38). „Właśnie świat zową
łotrowska jaskinia" (Zwierciadfo 2,261 M.
Reja). „W jaskini ukrytej zamieszkał rozbójnik
Madej" (Klechdy 1,^6 Wl. Wóycickiego).
Jaskinia — zahamowanie, zamknięcie, ta-
jemnica, podświadomość, ukrycie; umysł lub
serce ludzkie; świat podziemny, w którym
spotykają się bóstwa, herosi, demony, duchy
zmarłych itd.
Jaskinia — samotność, marzenia. „Wracani
do samotności, do książek, do marzeń, jak
podróżny, śród dzikiej wyspy zarzucony (...) co
noc w swą jaskinię powraca w rozpaczy"
(Dziady ci. IV, Widmo 17—22 Mickiewicza).
„Witajże, ma jaskinio — na wieki zamknięci,
nauczmy się więźniami stać się z własnej
chęci" (jp. 25—26).
Grota Snu (z Metamorfoz 11, 592 Owi-
diusza), z kwiatami maku u wejścia i rze
ką zapomnienia, Letą, na dnie, i hebanowym
łożem Snu, który wysyła na rozkaz Junony
swego syna, Morfeusza, do Aicjo-ny, aby jej
we śnie objawił los jej męża, Ceiksa.
Jaskinia — miejsce sprawcze wody i po-
gody. Tworzy się na skutek działalności wód w
skałach, gromadzi opady deszczowe. W mit.
gr. król Eol w głębi skalnej pieczary więził
wiatry i wypuszczał je kolejno i ostrożnie, aby
nie zaszkodziły urodzajom (Eneida 1,51
Wergiliusza).
Jaskinia wiąże się z miłością płciową,
płodnością i urodzajem. Gdy Lot z córkami
mieszkał w jaskini, a nie było żadnego
mężczyzny w okolicy, który by im mógł dać
potomków, obie kolejno spały z nie-
świadomym tego, pogrążonym we śnie ojcem,
którego uprzednio spijały winem. Obie poczęły
i urodziły, jedna Moaba, druga Ammo-na,
protoplastów Moabitów i Ammoni-tów.
Zgodnie z planami Junony i Wene-ry, królowa
Dydo i Eneasz, zaskoczeni przez burzę, ukryli
się w pieczarze i zostali kochankami (Eneida
4,165 Wergiliusza), podobnie jak Jazon i
Medea czy Peleus i Tetyda.
Jaskinia — miejsce narodzin bogów i he-
rosów. W mitologii irańskiej wszechwiedzący,
wojowniczy bóg Mitra zrodził się z pieczary
skalnej. Rzymscy mitraici składali mu ofiary w
jaskini pojmowanej jako obraz świata.
Sanktuaria Mitry mieściły się w pieczarach
podziemnych, zawsze zaopatrzonych w
studnię, mieszczących nie więcej niż sto osób.
Wchodziło się tam przez system podziemnych
przejść używanych w ceremoniałach
wtajemniczenia, symbolizujących zapewne
kobiece genitalia. W sztuce Kościoła
wschodniego Boże Narodzenie ma miejsce
niemal zawsze w jaskini, która w Palestynie
służyła najczęściej jako stajnia; również grób
Chrystusa wyobrażany jest zazwyczaj w
pieczarze.
Jaskinia — grób. Biblijny Abraham po
śmierci Sary kupuje jaskinię dwoistą w ziemi
chananejskiej; pochował tam żonę, a po
śmierci sam tam spoczął (Gen. 23 i 25). W
kultach słonecznych jaskinie dwoiste służyły
ceremoniom poczęcia i zmartwychwstania. W
Itace, przy zatoce Forkisa znajdowała się
„pieczara nadobna i mroczna, świątynia Nimf,
które zowią Najadami (...) A dwoje jest drzwi:
od północy dla ludzi,
od południa dla bogów" (Odyseja 13,105
Homera, tł. J. Parandowskiego). Egipcjanie
wyobrażali sobie świat podziemny jako
pieczarę, do której schodzi się (jak Słońce)
przez zachodnią bramę, a wychodzi przez
wschodnią. Grób Łazarza była to „jaskinia i
kamień był na niej położony" (Ew. wg Jana 11,
38). „Bom oto wstąpił w grób Agamemnona i
siedzę cichy w kopule podziemnej (...)
Druidyczna to z głazów wielkich grota" (Grób
Agamemnona 3—4,9 Słowackiego).
„Rozumiem, że tamtejsze zwiedziłeś pieczary,
kędy leżą chwalebni z uczynków i wiary", tj. w
Ławrze Peczerskiej w Kijowie (List do
Naruszewicza 41—42 S. Trembeckiego).
Jaskinia — zejście do Hadesu. Pojęcie to
wyrosło zapewne z kultu zmarłych po-
chowanych w grobach jaskiniowych albo z
dymu, pary i płomieni wydobywających się z
podziemnych szczelin, z gorących źródeł,
aktywności wulkanicznej itp. Wielka Macierz
Bogów Kybele schodzi wiosną do pieczary,
aby wyprowadzić swego syna i kochanka
Attisa ze świata podziemnego. Podobnie
Demeter, zob. wyżej Jaskinia obrazem świata.
W marzeniu sennym: boleść, udręka.
JASKÓŁKA
Jaskółka jest symbolem światła słonecznego,
wczesnego ranka, wiosny, odrodzenia
(Natury); zmartwychwstania, Chrystusa;
modlitwy; lata; radości; równości; dobrobytu,
zadowolenia z losu w biedzie, pogody ducha,
dobrej wróżby, nadziei; budowniczego,
pracowitości, pilności; miłości rodzicielskiej,
płodności, szczęścia domowego; wolności,
wędrówki; rozwiązłości;
interesownego przyjaciela; smutku; plotki.
Jaskółka — zwiastun wiosny. „Patrzcie,
przyjaciele, jaskółka! Herold wiosny!" (Ry-
cerze 419 Arystofanesa). Ulubiony temat
malowideł na wazach gr.
Pierwsza jaskółka — zapowiedź czegoś,
prognostyk, zwiastun.
Jedna jaskółka nie czyni wiosny — przy-
słowie wg bajki Ezopa nr 304 Młody utra-cjusz
i jaskółka. Rozrzutnik roztrwonił wszystko, co
miał, prócz płaszcza, a ujrzawszy pierwszą
jaskółkę sprzedał również płaszcz, myśląc, że
go ogrzeje wiosenne słońce; ale wracają
chłody, jaskółka ginie, a marnotrawca
przeklina ją, bo go oszu
kała; przen. nie należy zbyt pochopnie
wyciągać ogólnych wniosków z jednostkowego
wydarzenia.
Jaskółka u staroż. Żydów — atrybut domu
rodzinnego, dziedzictwa ojcowskiego.
Jaskółcze gniazdo uważa się za dobrą wróżbę
dla domu; opinia ta sprawia, że jaskółka czuje
się pod okapem (oknów-ka), w stajni, oborze,
na strychu (dymów-ka) bezpieczna; ale w
Chinach przysmakiem jest potrawa z gniazd
salangan z rodziny jerzykowatych. W
starożytnym .Rzymie jaskółka była świętym
ptakiem domowych Penatów. Zranienie jej, a
tym bardziej zabicie, mogło przynieść domowi
nieszczęście. Pogląd żywy w Europie do dziś.
„Jaskółki sobie gniazdo ulepiły wśród samych
żagli statku Kleopatry; dać tłumaczenia nie
chcą lub nie mogą nasi wróżbia-rze, lecz
ponuro patrzą" (Antoniusz i Kleopatra 4,10
Szekspira). „Jeśli jaskółce uchro-ny nie dacie,
odejdzie od was — smętny — bóg domowy,
wiatr wam zawyje grobowymi usty tę smętną
klątwę: otóż dom wasz pusty!" (Król-Duch
4,1,13—16 Słowackiego).
Według mitu gr. córka Pandiona, le-
gendarnego króla Aten, Prokne, zabiła swego
syna, Itysa, i podała jego mięso do zjedzenia
mężowi, Tereusowi, z zemsty za to, że zgwałcił
jej siostrę, Filomelę, i wyrwał jej język, aby nie
mogła nikomu o tym powiedzieć. Zagniewani
bogowie zmienili Filomelę w jaskółkę, Prokne
w słowika (w mit. rz. odwrotnie), a Tereusa w
dudka lub jastrzębia. „W godzinie kiedy, bo-
lesnej pamięci pełna, jaskółka kwileniem
powietrze zasmuci" (Boska Komedia, Czyściec
9,13—14, tł. E. Porębowicza). „Jaskółka przed
świtaniem zwykle żale kwili" (Sielanka 8,
Śpiewacy 139 Bartłomieja Zi-morowicza). „A
na drutach jaskółki czernieją jak nuty, wedle
których wiatr śpiewa swych westchnień
pacierze" (Droga 13—14 L. Staffa).
Jaskółka związana z Izydą, Afrodytą, Ateną.
Bogini egipska Izyda zmieniała się nocami w
jaskółkę i latała wi-kół grobowca Ozyrysa,
wznosząc żałosne, płaczliwe świergoty aż do
wschodu słońca. Na początku rzezi zalotników
w domu Ody-seusza Atena „wzleciała na
sczerniałe od dymu sosręby megaronu i usiadła
podob-
na jaskółce" (Odyseja 22, 240 Homera, tł. J.
Parandowskiego).
Jaskółka — prognostyk deszczu lub burzy,
gdy nisko lata. Przysłowie: Kiedy się jaskółka
zniża, deszcz się do nas zbliża. Jaskółka
zapowiada burzę, kiedy ze świergotem lata
wokół słupa (wg Georgik l, 376 Wergiliusza).
Śpiew jaskółki — piskotanie, ćwierkanie. Na
wyspie Rodos w starożytności w okresie
pojawiania się pierwszych jaskółek, w rytuale
wiosennym mającym zapewnić dobre plony,
chłopcy obchodzili domy świergocąc jak
jaskółki, aby otrzymać datki. Do dziś w Grecji l.
marca obchodzi się święto powrotu jaskółek, a
dzieci chodzą od domu do domu z jaskółką
wystruganą z drzewa, śpiewając ,,pieśni ja-
skółcze" i oczekując podarków. „Jak młode
jaskółcze będę szczebiotał" (Jzajasz 38,14).
Jaskółki — piszczące, chichoczące dziew-
częta.
Jaskółka u Persów — plotka. Jej piskotanie
rozdziela przyjaciół. Jej doroczne migracje
czynią z niej w Iranie emblemat wygnania i
rozłąki.
Jaskółka — ptak nadziei. „Słuszna nadzieja
wzlata na skrzydłach jaskółczych, czyniąc z
królów bogów, a z prostaczków — królów"
(Ryszard III 5, 2 Szekspira).
Jaskółka — niepokój. „Boże! zdejm z mego
serca jaskółczy niepokój, daj życiu duszę i cel
duszy wyprorokuj!" (Kordian 1,1, 38—9
Słowackiego).
Jaskółka — pracowitość; niezmordowana w
polowaniu na owady dla nienasyconych piskląt,
pilna i zręczna w lepie--niu gniazd.
Jaskółka w chrześcijaństwie — błagalna
modlitwa o zaspokojenie głodu swego i swoich
dzieci.
Jaskółka — zmartwychwstanie. Pojawia się
po mrocznej zimie wraz z wiosennym słońcem i
otwiera oczy pisklętom jak Bóg w Dzień Sądu.
Glistnik jaskółcze ziele, bylina z rodziny
makowatych, o żółtych kwiatach; w Jaskółka trzymająca się w pobliżu człowieka
średniowieczu sądzono, że gęstym,
żółtopomarańczowym sokiem tej rośliny
jaskółki smarują oczy swych piskląt, aby mogły
widzieć. Odchody jaskółki miały, wg Biblii,
przeciwne własności; „Gdy (stary Tobiasz)
zasnął, z gniazda jaskół
czego spadł gorący gnój na oczy jego, i stał
się ślepym" (Tobiasz 2, 10—14).
Jaskółka — asceza. Sądzono powszechnie w
Europie, jeszcze w XIX w., że spędza zimę, nie
jedząc i nie pijąc, w jako-wychś norach lub na
dnie jezior i stawów sczepiwszy się nóżkami z
innymi jaskółkami. „Jaskółki szczebiocąc
wybiegły spod wody, całe ich unosi się stadko"
(Wiecznie to samo 3—4 T. Lenartowicza).
Loty koliste jaskółki unoszonej przez wiatry
(symbole chuci, namiętności) — roz-pasanie,
swawola.
„Jaskółka — koncesjonowany włóczęga
Natury" (Królowa Maria 5,1 Alfreda Tenny-
sona).
Jaskółka — zuchwałość. „Lotem nie-ścigłym
zuchwała jaskółka czarny obłok przeszywa jak
strzała" (Pan Tadeusz 10, 41—2 Mickiewicza).
Jaskółka — swoboda. „Wolne, wędrowne po
świecie, czego, jaskółki, tu chcecie?", tj. w
zniewolonej zaborami Polsce (Do jaskółek 1—2
K. Brodzińskiego).
Jaskółka — niewierny, interesowny przy-
jaciel. „Jaskółki są z nami latem, ale od mroźnej
zimy uciekają. Tak fałszywi przyjaciele są z
nami w pogodnych okresach życia, a gdy tylko
los chłodem powionie, już ich nie ma" (Ad
Herennium 4, 48 Cice-rona). „Hirundines sub
eodem teclo ne habeas." tac. 'Nie bierz jaskółki
pod swój dach' (Adagia 1,1,2 Erazma z
Rotterdamu).
Jaskółka — płodność. W Chinach dzień
powrotu jaskółek, tj. dzień równonocy wio-
sennej, ok. 21 marca, święcono rytuałami
płodności. Wg licznych legend spożycie jajek
jaskółczych mogło spowodować ciążę
dziewicy; w ten sposób miał przyjść na świat
m.in. protoplasta rodu Czangów, do którego
należał ojciec klasycznej chińskiej kultury
intelektualnej, Konfucjusz (551—479 p.n.e.),
będący zatem w pewnym sensie potomkiem
jaskółki.
(dla muzułmanów) — zżyta kompania
mężczyzn. Nazywana jest rajskim ptakiem. Jest
też emblematem rezygnacji, poddania się woli
bożej (islam od asiama 'poddać się').
Jaskółka znaczy także: najwyższy balkon
widowni teatru a. sali koncertowej lub opery;
rodzaj żakietu o długich, skośnie ściętych
połach wg mody z 2. połowy XIX w.;
włosy sczesane od obu stron do tyłu; w sporcie
— rodzaj skoku do wody i-rodzaj figury
łyżwiarskiej a. gimnastycznej.
W marzeniu sennym: szczęście rodzinne;
(martwa) zawód miłosny; (przylatująca do
domu) dobra wieść z daleka; (zabicie) nie-
wdzięczność; (opuszczająca dom) zgryzota.
W heraldyce: poseł dobrej nowiny; człowiek
zaradny; odwaga; obrona potomstwa;
zależność; szczęście.
JASTRZĄB
Jastrząb symbolizuje Słońce; ogień; wiatr.
burzę, chmury; szybkość; dzikość, okru-
cieństwo, srogość, drapieżność; chciwość;
wojowniczość; zawiść, podstęp, zemstę; zwy-
cięstwo; krew; zniszczenie, śmierć; boskość,
Ducha Sw., nieśmiertelność; długowieczność;
pokorę; duszę; wzniosłość, majestat, wspa-
niałość, potęgę; zasadę męską; szlachectwo;
prawo polowania. Zob. Sokół; Kukułka.
Jastrząb w mitach — ptak Słońca, wiatru,
chmur, burzy. Złoty jastrząb — bóstwo
słoneczne. Jastrząb w wyobrażeniach lud. —
nie pija wody tylko krew, jest długowieczny,
szybszy w locie od wszystkich ptaków, lata
wyłącznie w linii prostej (w rzeczywistości pija
wodę, nie jest najszybszy ani specjalnie
wytrwały w locie, choć błyskawiczny w ataku,
zwł. w skomplikowanym terenie, wśród gałęzi,
w krzakach, opłotkach itp.);
jest emblematem krwi, boskości.
Jastrząb w staroż. Egipcie — długowieczność,
zasada męska, dusza, potęga; atrybut Słońca
(Ra, Re). Horusa, Ptaha, Sfinksa, wiatru wsch.,
czterech wiatrów. Jastrząb na lwie — potęga
Słońca; na mumii — dusza ludzka. Zabicie
jastrzębia (ibisa, sokoła) karano śmiercią
(Dzieje 2, 65 Hero-dota). Na kanopach (urnach
grobowych do przechowywania wnętrzności
balsamowanego) wyobrażano jastrzębia jako
strażnika wątroby i woreczka żółciowego.
Jastrząb — mądrość Boga. „Czy Twą
mądrością obrasta pierzem jastrząb, roz-
szerzając skrzydła swe na południe?" (Hiob 39,
26).
Jastrząb w mit. gr. — atrybut Hery;
poseł Apollina.
Jastrząb — zemsta, zawiść; mit. gr. gdy
Chiona, córka Dedaliona, zginęła z ręki
obrażonej na nią. Diany, oszalały ojciec
wdrapał się na Parnas i skoczył w przepaść;
zmieniony w krogulca a. jastrzębia, „nie
przyjazny nikomu, wściekłość swą wywiera na
innych ptakach, aby i one cierpiały jak on"
(Metamorfozy 11, 338 Owidiusza).
Jastrząb w śrdw. — dusza grzesznika, jego
złe a. dobre myśli; zwycięstwo nad chucią, zwł.
jastrząb rozrywający zająca, który wyobrażał
zmysłowość, pokusy ciała, płodność.
Jastrząb w plastyce śrdw. — śmierć; zawiść.
Jastrząb wzbijający się w górę, w sam blask
słoneczny — śrdw. emblemat Ducha Św.,
duszy dążącej do nieba; szlachectwa, prawa do
terenów łowieckich. Przysłowie nm.: Wysoko
lecące jastrzębie to ptaki książęce.
Między jastrzębiem a myszołowem, ang.
between hawk and buzzard — między snem a
czuwaniem, w zakłopotaniu, niezdecydowanie,
niepewnie; o niewyraźnej pozycji społ.;
ni pies, ni wydra.
Jastrząb — śmierć, zniszczenie, dzikość,
drapieżność, podstęp, chciwość; przeciwień-
stwo słabego słowika. Ptak pojawia się nie-
spodzianie, napada ofiarę znienacka, z nie-
słychanym impetem i gwałtownością, zabija ją
w ciągu kilkunastu sekund. „Jastrząb (...)
ujrzawszy wśród łąki ptaka lub zająca, runie
nań z góry jako gwiazda spadająca" (Pan
Tadeusz 1,17—20 Mickiewicza).
Jastrzębi nos — garbaty, zakrzywiony, orli.
krogulczy.
Jastrzębie oczy, spojrzenie — bystre, prze-
nikliwe, spostrzegawcze.
Jastrzębie — pop. nazwa zwolenników
wojowniczej polityki zagranicznej; por. Gołąb
(emblemat pokoju).
JASZCZURKA
Jaszczurka jest symbolem Logosu (Słowa),
natchnienia boskiego, mądrości; pobożności;
wróżby; nieśmiertelności, zmartwychwstania,
odrodzenia; dążenia do światła;
wiosny; upału; płodności; zdrowia; życzliwości,
opieki, bezpieczeństwa; logiki; sztuki wojennej;
lenistwa, niedbałości. Zob. Kameleon.
W staroż. Egipcie emblemat upału i płod-
ności. Mimo podobieństwa do krokodyla (i
smoka) jaszczurka budzi sympatię przez swoją
miłość do Słońca, do przebywania
bez ruchu w największym żarze słonecznym. Do
jaszczurki odnosi się większa część symboliki
węża (zob. Wąż) i smoka (zob. Smok). Istnieją
jaszczurki bez kończyn, wężokształtne; na
wizerunkach średniowiecznych, np. na drzewie
wiadomości złego i dobrego, często
przedstawiano węża z łapkami. „Za jedną zmorą
wąż sześcio-nożny bieży" (Boska Komedia,
Pieklą 25, 49—50 Dantego, tł. E. Porębowicza).
„Jaszczurczy wzrok" (j^zyk, serce), to samo,
co „bazyliszkowy" (zob. Bazyliszek) —
zabójczy. „Zabije go język Jaszczurczy" (Hiob
20, 16).
„Jaszczurkę można ująć ręką, a jednak
mieszka w pałacach królewskich" (Ks. Przy-
powieści 30,28), tj. choć brak jej skrzydeł,
wdrapuje się na szczyty w poszukiwaniu światła
słonecznego, reprezentuje duszę poszukującą
światła prawdy lub wiary, a gdy je znajdzie,
trwa w kontemplacyjnym zachwyceniu.
Jaszczurka w staroż. Grecji atrybutem Ateny
(niekiedy wyobrażana na jej piersi), ciągnie
rydwan Hermesa, poświęcona syryjskiemu
Heraklesowi, Heliosowi, Apolli-nowi Foibosowi
('Promienistemu'). Słynny posąg Apollina
Sauroktonosa ('Jaszczurko-bójcy') dłuta
Praksytelesa (zaginiony, kopia rzymska w Muz.
Watykańskim, Rzym) symbolizuje,
niektórych, pragnienie jaszczurki, aby zginąć z
ręki promiennego boga i wejść w blask
zaświatów. Jej związek ze światłem tłumaczy
częste występowanie jej wizerunków na
lampach.
Jaszczurka atrybutem nieśmiertelności i
zmartwychwstania. Wyobrażana na grobowcach
i urnach popielniczych, często wraz z uśpionym
Erosem, przy jego pięcie. Umiejętność
odtwarzania utraconego (bo dość łamliwego)
ogona, budząca zrozumiały podziw, doroczne
zrzucanie skóry, sen zimowy wielu gatunków
jaszczurek i wiosenne przebudzenie (lub
odwrotnie, jak np. u jaszczurki zielonej,
skrywającej się latem), wszystko to wiązało
zwierzę z ideą zmartwychwstania.
Jaszczurka zwierzęciem wróżebnym.
Staroż. Grecy chętnie wróżyli sobie z ruchów
jaszczurki biegającej po ścianie.
Jaszczurka w tradycji chrzęść, na starość traci
wzrok i odzyskuje go patrząc przez szczelinę w
murze w blask wschodzącego Słońca
(emblemat światła nauk
Ewangelii). W związku z tym mniemaniem
jaszczurka stała się amuletem przeciw chorobom
oczu i „złemu oku", rzucającemu uroki; często
wyobrażana jako motyw dekoracyjny na
ceramice, talizmanach itd.
Jaszczurka emblematem Logosu (Słowa) i
boskiej mądrości, gdyż sądzono, że poczyna
przez ucho, a rodzi pyszczkiem.
Jaszczurka godłem (wł. tmpresa) Federi-co
Gonzagi (1500—40), pierwszego księcia
Mantui, mecenasa sztuki; dewiza godła:
Quod huic deest me torquet tac. 'dręczy mnie to,
czego jej brak' (Palazzo Ducale, Mantua), jest
aluzją do nieodwzajemnionej miłości księcia.
Godło stanu Alabama, USA.
Jaszczurka (Lacena) — gwiazdozbiór nieba
pomocnego, w Polsce widzialny przez cały rok.
W marzeniu sennym: nieufność.
JEDEN
Jedność jest symbolem absolutu, całkowitości,
Wszechświata, nieskończoności, centrum bytu i
kosmosu, twórczej prasiły. Siły Najwyższej,
(najwyższego) bóstwa, mistycznego ośrodka
ducha, ośrodka promieniowania; światła,
objawienia, niezróżnicowa-nych prapoczątków,
Prasiły, istnienia, stworzenia; syntezy; zmiany;
wg
zasady aktywnej, z której rozbicia powstaje
mnogość; jedności duchowej, indywidualności,
oryginalności; osamotnienia; ukrytej inteligencji;
energii; śmiałości; niepodzielnej Jedności.
Jedność uważano za matkę, korzeń i źródło
wszystkich pozostałych liczb; dodana do (a.
odjęta od) każdej z nich zmienia ją z nieparzystej
w parzystą i odwrotnie.
W starożytności na Bliskim Wschodzie
jedynka była liczbą najdoskonalszą, bo prze-
chodząc od zera do jedności ludzie sądzili, że
przechodzą od niebytu do egzystencji. Wszystkie
pozostałe liczby uważano za wielokrotność
jedności przedstawiającej Stwórcę, Prasiłę
sprawczą Wszechświata. Boga Ra (Re)
Egipcjanie nazywali „Jeden"; Ba-bilończycy
utożsamiali boga niebios, Anu, z boską
„Jednością"; biblijny prorok Zachariasz,
mówiąc: „W owym dniu Bóg będzie Jeden i imię
jego będzie Jeden" (14, 9), przekonuje nas, że
Izraelczycy, podobnie jak ich sąsiedzi, mieli swe
święte liczby i że widzieli w jedynce symbol
Stwórcy.
U pitagorejczyków była emblematem rozumu;
przez mistyków zwana „pionierem", łączona z
Pierwszą Praprzyczyną.
Cyfra jeden (l) symbolizuje menhir, czło-
wieka wyprostowanego, stojącego w pozycji
wyróżniającej ludzi spośród innych stworzeń,
męskość, ityfallusa, pałeczkę, buławę.
człowieka czynnego i twórczego.
Jeden jako nic (przysłowie), tac. unus vir.
nultus vir 'jeden to tyle, co nikt'. Przysłowia:
Jeden niewiele może; jeden nie zrobi drogości
ani taniości. Jeden wszystkich nie wspomoże, a
wszyscy jednego potrafią. Nęć Hercutes centra
plures łac. 'i Her-kules nie poradzi przeciw
wielu', siła złego na jednego. Jednym niewiele
przybędzie albo ubędzie.
Jeden to dużo, wiele. Przysłowia: Nie ma
dwóch bez jednego. Bywa, że jeden stoi za stu,
a sto nie stoją za jednego. Z jednego drugi i
trzeci powstaje, jedność obudwóm bytność taką
daje. Z wielu uczynić jedno, łac. ex plwibus
unum facere (Wyznania 4, 8 św. Augustyna);
stąd dewiza USA z 1777: „E pluribus unum" 'z
wielu Jedno'. „Ex uno omnia specta" tac.
'wedle jednego osądź wszystkich' (Adagia l, 2,
nr 78 Erazma z Rotterdamu). ,,Jedność większa
od dwóch" (Pieśń filaretów 48 Mickiewicza),
„Unus pro mullis" tac. 'jeden za wielu' (Eneida
5, 814—15 Wergiliusza). „Jednego (mam
syna), ale (za to) lwa!" mówi lwica w Bajce
240 Ezopa.
Jednooki — wszechwiedza boska, aspekt
wszystkowidzącego Słońca, zob. Oko.
Kolor — czerwony, pobudzający do dzia-
łania.
W astrologii: Słońce, gwiazdozbiór i znak
zodiaku Baran (nowe życie); egotyzm (aspekt
niszczący), indywidualizm (aspekt konstruk-
tywny).
Według kabalistów: esencja. Korona, Wie-
czysty Głos.
W marzeniu sennym: rajski byt poprze-
dzający dualizm dobra i zła.
JEDENAŚCIE
Jedenaście jest symbolem nadmiaru, wybryku,
przekroczenia prawa, nieumiarkowa-"'a,
przesady; przekroczenia dozwolonych granic;
opozycji, buntu, dysonansu, nieudanego
przedsięwzięcia; buntu aniołów; męczeństwa;
konfliktu, gwałtu; niebezpieczeń-^wa; zmiany;
odnowy a. przerwania roz
woju; walk wewnętrznych; choroby; niepo-
rządku, błędu; grzechu.
Jedenastu apostołów pozostało z Jezusem,
gdy Judasz (ofiara sakralna złożona w
zastępstwie Jezusa) odszedł. Jezus ukazuje się
jedenastu uczniom w Galilei (Ew. wg Mat. 28,
16—20).
Godzina jedenasta w Ewangelii wg Mateusza
(20, 6) znaczy 'spóźniona pora, ostatnia chwila,
za pięć dwunasta' (godz. ) l w Biblii oznacza
naszą 17); nazwa staropolskiej metody
sytuowania budynków mieszkalnych tak, aby
okna frontowe były oświetlone pełnym
słońcem, gdy dobiega ono południa.
11 000 dziewic towarzyszyć miało świętej
Urszuli.
Jedenaście w symbolizmie chrzęść. — (nie-
kiedy) grzech (np. wg św, Augustyna), gdyż
przekracza 10, liczbę Dziesięciorga Przykazań.
W afrykańskich tradycjach ezoterycznych
szczególnie święta liczba tajemnicy płodności:
kobieta ma jedenaście, a mężczyzna tylko
dziewięć otworów.
W formie l—l emblemat równowagi, jed-
ności, objawienia, zgody.
Jedenaście — nieumiarkowanie, przesada.
„Pucu! pucu! chlastu! chlastu! Nie mam rączek
jedenastu, tylko mam dwie rączki małe, lecz do
prania doskonałe" (Pranie l—4 Marii
Konopnickiej).
Jedenaste przykazanie (żart.): Nie daj się
przyłapać! albo Nie daj się zbić z tropu (z
pantałyku)!
W marzeniu sennym — strata pieniężna,
kłopoty.
JEDNOROŻEC
Jednorożec jest symbolem czystego rozumu,
mądrości, inteligencji; wspaniałości, monarchii
absolutnej, siły; agresywności, dzikości,
nieustraszoności, odwagi, męskiej aktywności,
szybkości; szlachetności, cnoty, uwznioślonej
płciowości; pokoju, samotności, życia
zakonnego; śmierci; czystości, dziewictwa;
kobiecej bierności, łagodności.
Legenda o jednorożcu jest zapewne po-
chodzenia indyjskiego. Przedstawiano go różnie
w różnych czasach i krajach jako jednorogiego
byka, konia, osła, kozła, antylopę oryks, ale
źródłem legendy był zapewne opis nosorożca
indyjskiego przekazany przez szereg
pośredników. Identyfikowano jednorożca także z
elandem, beisą
i kudu. Wieść o nim rozprzestrzeniła się na
Wschodzie i Zachodzie bardzo szeroko.
Najwcześniejsze jego wyobrażenia znajdujemy
na płaskorzeźbach asyryjskich. Opisywało go
wielu pisarzy starożytnych, jak Arystoteles,
Plutarch, Pliniusz St., Elian (Aelianus Ciaudius z
II w.), ale najwcześniej Ktezjasz z Knidos (V—
IV w. p.n.e.). którego zaginione dzieła znamy
tylko z wyciągu Focjusza z IX w. Według jego
opisu jest to zwierzę w rodzaju dzikiego osła
indyjskiego — wielkości konia, białej maści,
czerwonogłowe, błękitnookie, z kozią brodą, z
jednym na łokieć długim rogiem na środku czoła,
który jest biały u nasady, czarny w środku i
czerwony na spiczastym końcu. Zwierzę to
biegnie b. szybko i dlatego trudno je upolować,
ale na widok czystej dziewicy, a przynajmniej
bardzo ładnej dziewczyny, staje i składa głowę
na jej łonie. Wtedy można go schwytać i zabić.
Oppian z Apamei, poeta gr. z III w., w poemacie
Kynegetika ('Łowiectwo') daje mu trzy rogi,
Strabon — korpus konia.
Według wierzeń średniowiecznych było to
jedyne zwierzę, jakie odważa się zaatakować
słonia: jednym machnięciem ostrego kopyta
rozcina mu brzuch! Podróżnicy zwiedzający w
XV w. Bliski Wschód opowiadają o jednorożcu z
góry Synaj, zwierzęciu o końskim ciele, nogach
słonia i ogonie świni, zawziętym wrogu słonia,
smoka oraz lwa jako zwierzęcia słonecznego
(wtedy jednorożec byłby zwierzęciem
księżycowym, choć róg jego bywa emblematem
promienia słonecznego). Dawni autorzy
umiejscawiali go rozmaicie: w Etiopii, Indiach,
Chinach i Tybecie. W opisach wszyscy podnoszą
jego nadnaturalną szybkość, dzikość i
okrucieństwo oraz przyjaźń z ptakami, zwłaszcza
z turkawkami, których głosem się napawa.
W mazdaizmie jednorożec jest przedsta-
wicielem ,,czystego świata zwierząt", a róg jego
wyobraża potęgę, która pokona Ary-mana, boga
zła i kłamstwa. W Biblii wyraz hebrajski re'em
przekładano w wielu wersjach jako 'jednorożec'
lub 'nosorożec';
zdaniem nowszych tłumaczy oznacza 'żubra'; w
każdym razie reprezentuje potężną,
nieposkromioną siłę. Według Pliniusza St.
(Historia naturalna 8, 31) jest on symbolem
czterech pór roku: jeleni łeb to zimowe
przesilenie dnia z nocą, sło
niowe nogi — przesilenie wiosenne, lwi ogon
— lato, róg — jesień.
Jako stworzenie biblijne jednorożec stał się w
chrześcijaństwie alegorią Chrystusa, który
przemieszkiwał w łonie Marii, a potem wzniósł
róg wiary dla ludzkości. Ogólniej jednorożec
stał się w średniowieczu emblematem siły,
czystości, dziewictwa, życia zakonnego, postu;
zbawienia, krzyża, cnót, śmierci ścigającej
człowieka (jak np. w romansie religijnym z
VIII w. o mnichu--ascecie Barlaamie i księciu
indyjskim Jo-zafacie), atrybutem legendarnych
dziewic i męczennic, św. Justyny z Antiochii i
św. Justyny z Padwy oraz Marii Panny, a róg
jego wyobrażał miecz lub słowo Boga i prze-
nikanie elementu boskiego do duszy ludzkiej.
Średniowiecze rozbudowało znacznie ale-
gorię łowiecką: scena polowania na jednorożca,
ulubiony temat sztuki ówczesnej, przedstawia
zwykle Madonnę z jednorożcem (symbolem
jedności Chrystusa z Bogiem Ojcem) na
kolanach i Łowcę (symbol Ducha Świętego
wyrażony przez archanioła Gabriela).
Schwytanie zwierzęcia oznacza przeto
zapłodnienie Najświętszej Marii Panny i
Inkarnację. W podobny sposób przedstawiano
jednorożca w scenach Zwiastowania. W sztuce
XV i XVI w. scenę myśliwską wzbogacono:
łowca Gabriel, dmąc w róg, prowadzi cztery
ogary o nazwach czterech cech boskich:
Misericordia, Veri-tas, lustitia, Pax tac.
'Miłosierdzie, Prawda, Sprawiedliwość, Pokój'.
Polowanie na jednorożca było ulubionym
tematem średniowiecznych i renesansowych
tkanin dekoracyjnych, np. słynne serie
francuskie lub flamandzkie z późnego XV i
wczesnego XVI w. w rodzaju mille-fleurs
(charakteryzujące się motywem licznych
kwiatów w tle) czy głośna Dama z
jednorożcem, cykl sześciu gobelinów
wykonanych w końcu XV w. w Turyngii
(Paryż, Musee Ciuny):
na każdym gobelinie widnieje biały jedno-
rożec, symbol dziewictwa. W tym znaczeniu
wyraża on też miłość wyrzekającą się
spełnienia fizycznego, przenoszącą poezję
wyrzeczenia nad poezję posiadania;
wyobraża urzekający wpływ wywierany
przez niewinność i cnotę na najbardziej
choćby zdeprawowane dusze.
Dwa jednorożce stojące naprzeciw siebie,
jakby się gotowały do walki, to temat
częsty w dawnej plastyce. Wyobraża on
gwałtowną sprzeczność między dwoma sym-
bolami bajecznego zwierzęcia: fallicznym i
dziewiczym, spełnienia fizycznego i du-
chowego.
Jednorożec i jeleń w lesie — umysł i dusza w
ciele ludzkim.
Jednorożec z papugą na grzbiecie to mil-
cząca sprawiedliwość i gadatliwy adwokat.
W starożytnych Chinach jednorożec był
godłem królewskim wyobrażającym cnoty
monarsze i sprawiedliwość władcy; oznaczał
też dobrą wróżbę i, podobnie jak smok, miał
być sprawcą deszczu użyźniającego glebę, a
przeciwnikiem wysuszającego Słońca.
Róg jednorożca. Lewy siekacz narwala
(gatunku z podrzędu waleni uzębionych)
rozwinięty w cios długości 2—3 m, zewnątrz
śrubowate żłobkowany, wewnątrz pusty,
znajdowany na wybrzeżach atlantyckich i
sprzedawany na targowiskach płn.-
afrykańskich tak jak kość słoniowa, uważany
byt za róg jednorożca, a zarazem za
niewątpliwy, namacalny dowód istnienia tego
zwierzęcia jeszcze w połowie XVIII w.
Symbolika tego rogu jest wieloznaczna;
nazywano go fallusem czołowym lub
psychicznym, rozumianym jako uwznioślenie
popędu płciowego (gdyż wychodzi z mózgu,
siedziby ,,duszy"), emblematem związku
platonicznego lub zapłodnienia duchowego.
Był też wyobrażeniem miecza, promienia
słonecznego, rozumu i słowa Bożego. Stanowić
miał lek uniwersalny i odtrutkę. Królowie
kupowali odłamki rogu na wagę złota (np.
Karol IX Wa-lezjusz i książę du Berry) i kazali
maczać je w napojach, aby się upewnić, że nie
są zatrute. Woda, w której zanurzono róg, miała
też chronić od padaczki i bólów brzucha.
Sproszkowany róg jednorożca miał leczyć rany,
a brany doustnie — wzmacniać serce. W
związku z tym bywa godłem aptek jako znak
czystości ich mikstur.
O jednorożcach jako wierzchowcach mnie-
mano, że ujeżdżają je tylko ludzie dzicy, nadzy
i kosmaci.
Jednorożec (Monoceros) — gwiazdozbiór
równikowy, w Polsce widzialny zimą.
W heraldyce wyobrażany w skoku, róg może
trzymać poziomo, w pozycji obronnej; na
tarczach herbowych ma brodaty łeb kozła,
szerokie nogi, grzywę i ogon
byka. Godło (impresa) rodu Este, protektorów
artystów, we Włoszech XVI i XVII w. Siła
rycerska. Białego jednorożca z herbu Szkocji
dodał król szkocki Jakub VI (brytyjski Jakub I)
do herbu Zjednoczonego Królestwa jako figurę
podtrzymującą go z lewej strony, zastępującą
walijskiego czerwonego smoka (drugim
zwierzęciem pozostał lew). Nieprzyjaźń między
jednorożcem a lwem (opiewana również w ang.
piosenkach dziecięcych) symbolizowała sto-
sunki anglo-szkockie przez długie lata.
W alchemii: hermafrodyta — obojnak (tac.
monstrum hermaphroditum) wyrażający
sprzeczność wewnętrzną symboliki jednorożca
(por. wyżej Dwa jednorożce); czystość
absolutna; czynnik żeński niezbędny przy
działaniach alchemicznych; blask rtęci.
JELEŃ (Daniel, Sarna)
Jeleń symbolizuje Słońce, gwiazdę zaranną;
pokój; wzniosłość; samotność; czystość;
los, przemijanie; odrodzenie, zmartwych-
wstanie, nieśmiertelność, duszę, aspiracje
ducha; pobożność, religijność, Chrystusa,
katechumena; jesień, myślistwo; prześlado-
wanie, strach; szybkość, ruchliwość; zasadę
męską, potencję płciową, pociąg seksualny,
płodność; próżność; elegancję, wdzięk;
miłość, radość; łagodność; długowieczność;
bogactwo.
Egipcjanie uważali jelenia za łatwowiernego
zarozumialca, który uciekając przed myśliwym
w lesie zaklinowuje poroże w gałęziach drzew i
daje się zabić.
Jeleń — zwierzę Buddy (który objawia się
również w postaci jelenia) i jego nauk
udzielanych często w gajach zamieszkałych
przez płową zwierzynę; atrybut wieczności i
jesieni. Złoty jeleń, obok gazeli — synonim
ascezy i mądrości, Bodhisattwa łagodzący
namiętności, pociecha zrozpaczonych.
Uroda jelenia, sarny, daniela, a zwłaszcza
piękno oczu jelonków i sarniątek,^ łączy je z
pojęciem miłości. ,,Wesel się z żoną młodości
twojej: łania to najmilsza i jelonek
najwdzięczniejszy (...), miłością jej upajaj się
bezustannie" (Ks. Przypowieści 5, 18—19).
„Poprzysięgam wam, córki jerozolimskie, przez
sarny i przez jelenie polne, abyście nie budziły
(...) miłej mojej, dokąd sama nie zechce" (Pieśń
nad pieśniami 2,7 i 3,5). Grecki bożek miłości
(Eros,
Amor, Kupidyn) jeździł wozem zaprzężonym
w jelenie.
Jeleń — emblemat izraelskiego plemienia
Naftali: „Naftali — jeleń to wypuszczony"
(Gen. 49, 21).
Jeleń — ofiara prześladowania, cel pogoni.
„Odjęta jest córce Syjońskiej cała jej chwała,
jej książęta są jak jelenie, które nie znalazły
paszy i uchodzą bez siły przed tym, który je
goni" (Treny Jeremia-sza 1,6). Jeleń rączy,
biegnący olbrzymimi susami, symbol
trwożliwego serca, łączył się w wyobraźni
Greków z ideą nieuchronności losu, przed
którym nie ma ucieczki, a więc także z
frygijską boginią Reą Ky-bele, zwaną Adrasteą,
której Adrastos, syn Meropsa i władca
Adrastei, zbudował świątynię w pobliżu
Kyzikos, boginią utożsamioną później z
boginią losu i pomsty, Nemezis —
Nieuniknioną.
Jeleń i— szybkość. Gdy Aloadzi (Otos i
Efialtes) podnieśli bunt przeciw bogom
olimpijskim, Artemida umknęła olbrzymom
zmieniwszy się w łanię. Jeleń był towarzyszem
i zwierzęciem pociągowym bogini. Łowcę
Akteona, który ujrzał ją nagą w kąpieli,
przeobraziła w jelenia; rozszarpały go własne
psy. Składano jej ofiary z jeleni; hodowano
święte stada zwierzyny płowej; oswojone
jelenie ciągnęły wóz kapłanek Artemidy
Laphria w Patrai na Peloponezie. Herakles
ścigał złotorogą łanię kerentyjską o spiżowych
nogach aż do północnego kraju Scytów (co
może oznaczać poszukiwanie mądrości). Już
plastyka mykeńska wyobrażała rogate łanie,
których kult ma zapewne wspólne euroazja-
tyckie pochodzenie z kultem samicy renifera
mającym wielkie znaczenie u ludów Północy, a
także związek z hiperborejski-mi bliźniętami —
Artemidą (Dianą) i Apol-linem. Quintus
Sertorius (ok. 122—72p.n.e.), wybitny wódz
rzymski, namiestnik Hiszpanii, proskrybowany
zbiegł do Mauretanii, ale później, zaproszony
przez Luzy-tanów, powrócił i zyskał szacunek
krajowców, którzy byli pewni, że oswojony
jelonek, towarzyszący mu wszędzie, przekazuje
mu instrukcje od Diany. Uważano, że jeleń,
związany z Apollinem, a więc z muzyką,
chętnie słucha fletu. Adepci starożytnych
misteriów greckich składali posągom Demeter
lub Kory skóry jelenie, aby tym pewniej móc
wejść w kontakt ze świa
tem pozagrobowym. Barbarzyńcy staroż.
nosili maskotki z wyobrażeniem jelenia dla
ochrony przed zranieniem w walce.
Jeleń — próżność, żądza sławy, apetyt na
pochlebstwa; te cechy osłabiają jego czujność
(w Bajce 61 Ezopa) i pozwalają go upolować.
Jeleń — długowieczność. Pauzaniasz (8.50)
dowodzi, że jeleń żyje dłużej od słonia. Według
tradycji chińskiej jeleń jest jedynym
zwierzęciem, które potrafi znaleźć grzyba
nieśmiertelności; gdy kończy tysiąc lat jeleń
staje się niebieski, gdy ma 1500 jest biały, gdy
2000 — czarny.
W wielu mitologiach jeleń jest zwierzęciem
słonecznym, pośrednikiem między niebem a
ziemią, związanym ze światłem i firmamentem,
obrońcą i przewodnikiem dusz ludzkich,
atrybutem boga Słońca (rz. Soi invictus),
odwiecznym wrogiem węża, stworzenia
nocnego i podziemnego. Cernunnosa, 'rogaty',
archaiczne, potężne, pogańskie bóstwo
celtyckie, identyfikowano z Apollinem i
Merkurym; bóg ten nosił poroże jelenia i
wyobrażany był często w towarzystwie jelenia i
świętego węża o baranich rogach. Również w
krajach Północy jeleń (łoś, ren) wiązał się z
kultem Słońca: na Nowy Rok, kiedy dnia
przybywa (na jeleni skok), gdy ,,słońce
rozweseliło się jak olbrzym na biegnięcie w
drogę" (Psalm 18 6), tańczono naśladując skoki
płowej zwierzyny. Siadem tych kultów jest
także bożonarodzeniowe pieczywo w kształcie
jelenia.
Jelonek (młody jeleń) — gwiazda zaranna a.
wschodzące Słońce.
Daniel o sierści brązowej lub czarnej w białe
cętki jest atrybutem gwiaździstego nieba; liczne
wyobrażenia zwierząt słonecznych, lwów a.
gryfów, pożerających daniela, oznaczają
zwycięstwo światła nad ciemnością, dnia nad
nocą i ciemnymi mocami.
Jeleń w tradycji chrzęść. — czystość życia,
pobożność, religijność, sumienie, chrzest, św.
Graal. Biały jeleń z krzyżem między rogami
wyobraża Chrystusa, który ukazywał się w tej
postaci św. Eustachemu i św. Hubertowi.
Nawiązuje to do mniemania zanotowanego
przez Pliniusza St. (Historia naturalna 8,50),
że jeleń wywabia oddechem węże z jam, po
czym zadeptuje je na śmierć (w
chrześcijaństwie,
w<(;- reprezentuje Szatana). Jeleń jest (wy-
miennie z jednorożcem) atrybutem wielu
świętych — Idziego, Huberta, Aidana (apostoła
Northumbrii), Eustachego i Feliksa
Walezjusza.
Sw. Hubert, biskup Tongres, Maestrichtu i
Leodium z pocz. VIII w., miał, jako młody
myśliwy, spotkać wspaniałego jelenia ze
świetlistym krzyżem między rogami; na ten
widok nawrócony Hubert wyrzekł się na
zawsze łowów. Mimo to został w przeszło
tysiąc lat później patronem myśliwych!
Sw. Idzi, popularny święty średniowieczny,
patron żebraków i kalek, miał w pobliżu
miejsca, gdzie dziś stoi benedyktyński klasztor
św. Idziego (St. Gilles pod Aries we Francji),
obronić jelenia lub łanię, zasłaniając zwierzę
przed strzelającym z łuku królem i przyjmując
strzałę w swoją rękę.
W sztuce chrzęść, jeleń występuje w związku
z wodą życia jako symbol duszy spragnionej
źródła prawdy (a. chrztu). „Jak tęskni jeleń do
źródeł wód, tak tęskni dusza moja do ciebie.
Boże" (Psalm 41 2). Liczne wizerunki jeleni
znajdują się w baptysteriach (Lateran, Pesaro,
Neapol, Valence itd.).
Jeleń z wężem — długowieczność (gdy wąż
udziela jeleniowi swych umiejętności
odradzania się, zob. Wąż); chrześcijanin w
walce ze złem, z diabłem.
Jeleń jako zajadły obrońca a. zdobywca
haremu w czasie rykowiska jest wcieleniem
męskiej chuci. Walki między samcami były dla
starożytnych obrazem zmagania się światła z
ciemnością, złych i dobrych duchów.
Jeleń — łagodność. W wyobrażeniach ludu
jeleń umierający płacze, a te łzy są cennym
lekiem. „Niech płacze z bólu ranny łoś"
(Hamlet 2,2 Szekspira). „Jeleń samotny, przez
strzelca ciężko raniony (...) śmierci czekał (...);
łzy wielkie, okrągłe (•••) smutnie ściekały"
(Jak wam się podoba 2,1 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Jeleń jako samotnik często symbolizuje
melancholię.
Jeleń — jesień, sezon łowiecki.
Łania — kobiecość, uroda żeńska, dziew-
częcość trwająca w duszy i ciele dojrza-tej
kobiety-matki. U Greków poświęcona Herze
jako bogini małżeństwa. Łania wy-karmiła
swym mlekiem Telefosa, syna He-
raklesa, którego matka ukryła w górach;
mleko łani ssał także syn św. Genowefy z
Brabantu i, wg jednej z legend, germański
Zygfryd. W bajkach w postaci łani ukrywa się
nieraz zaczarowana księżniczka. W symbolice
chrzęść, wyobraża Kościół, pobożność,
niewinność, czystość, nieśmiałość, duszę
chrześcijańską; jest atrybutem św. Genowefy z
Brabantu i św. Idziego. „Ona, obraz czystej
pobożności, jak biała łania" (Lukrecja 543—4
Szekspira). Tchórzostwo: „Jesteś durną i
tchórzliwą łanią, i łżesz" (Henryk IV cz. I 2,3
Szekspira). Plebejskie urodzenie: „Lania
pragnąca ze lwem się skojarzyć ginie z miłości."
(Wszystko dobre, co się dobrze kończy 1,1
Szekspira, tł. L. Uiricha). Lania emblematem
jutrzenki, nieśmiertelności, dzikości, wierności,
dorodności, zdrowia, postawy:
dziewczyna jak łania.
Rogi jelenia (zob. Róg: męski symbol
seksualny) — promienie Słońca, ogień. Drzewo
Życia (przez podobieństwo wieńca do gałęzi;
zob. Drzewo). Coroczne gubienie i odrastanie
rogów — cykliczne okresy rodzenia się i
umierania, płodności, wzrostu, odrodzenia
duchowego. Poroże, które co roku odrasta coraz
okazalsze i grubsze; powiększając liczbę odnóg
i wagę, wyobraża rosnącą potencję płciową
samca, władcę haremu łań. Rogi sarny były
słynnym afrodyzjakiem. Nie ciężą jeleniowi
rogi, ani skrzydła ptakowi (przysłowie hetmana
Stanisława Koniecpolskiego). „Jeleniom nowe
rogi wyrastają; nam gdy raz młodość minie, już
na wiek wiekom ginie" (Pieśń 14 17—19 J.
Kochanowskiego).
Biały jeleń — dusza (zob. wyżej Biały jeleń z
krzyżem); pułapka na myśliwego, długa
bezskuteczna pogoń: wg podania o białym
jeleniu, który uciekając zwabia łowcę coraz
głębiej w ostępy leśne, aż ten się całkiem
zabłąka, po czym zwierzę nagle znika.
Skrzydlaty jeleń godłem (impresa) Karola V
(1368—1422), króla Francji.
Jeleń z koroną wokół szyi stał się
emblematem fr. dynastii od czasów Karola VII
(1403—61) w związku z legendą, według której
jeleń miał uklęknąć przed królem wjeżdżającym
wraz z Joanną d'Arc do Rouen.
Jeleń głupcem, wariatem. Robić z kogoś
jelenia — robić głupca, wykpiwać.
 ^ heraldyce: rozważny wojownik; przewidujący
mąż stanu; harmonia; muzykalność.
W alchemii: rtęć filozoficzna, merkuriusz (związany
z Hermesem-Merkurym).
Biała łania leśna — dusza, wraz z pustynnym
jednorożcem — duchem, żyją razem w lesie — ciele
człowieka.
JEMIOŁA J-
Jemioła symbolizuje Słońce; Księżyc; Bliźnięta;
nieśmiertelność; dar niebios; zły a. dobry omen;
pułapkę; pasożytnictwo, trudności; zgubną przyjaźń;
wybaczenie, zgodę, pojednanie, skruchę; życie, jądra,
płodność;
skarb złota; śmierć.
Jemioła — półpasożyt drzew, krzewin-ka
dwupienna, dwuliścienna. Mityczne i magiczne
znaczenie jemioły było obce starożytnym Grekom i
Rzymianom. Wergiliusz tylko porównuje złotą gałąź
Eneasza z jemiołą; „Jak zimą w lasach świeżą zielenią
połyska jemioła na obcym drzewie rosnąca, tak z
cienistego dębu gałąź złoty blask rozsiewa" (Eneida
5,205 i nast., tł. Wandy Markowskiej). Celtyccy
druidzi czcili ją jako dar niebios; co rok w uroczystym
obchodzie kapłan ścinał z trzydziestoletniego dębu
krzew jemioły złotym sierpem, po czym składał ofiarę
z dwóch byków i wznosił modły.
Podwójne liście i jagody jemioły — gwiazdozbiór
Bliźniąt {Gemini} i jądra {testes}.
Jemioła — nieśmiertelność, gdyż rośnie bez
korzeni i pozostaje wiecznie zielona, również wtedy,
kiedy zamieszkałe przez nią drzewo traci liście.
Jemioła — genitalia dębu (sok jagód —sperma
dębu); płodność. Doroczne ścinanie jemioły przez
druidów złotym sierpem (złoto — Słońce; sierp —
Księżyc) — kastrowanie dębu przez pozbawienie go
jąder (jagód jemioły) symbolizowało trzebienie ojca
przez syna (por. kastrację Uranosa przez Kronosa
kamiennym sierpem), co miało zapewnić mu
płodność, a ziemi urodzaj.
Jemioła — wybaczenie, skrucha, zgoda,
pojednanie; płodność. Krzew, pod którym w okresie
świąt Bożego Narodzenia każdy 'może każdą
bezkarnie całować, zrywając przy każdym pocałunku
jagodę aż do ich wyczerpania, co pierwotnie miało
zapewne związek z płodnością.
 Jemioła — życie. W folklorze wielu krajów
zawierała żywą duszę, stąd była symbolem życia,
odrodzenia i odnowienia życia rodzinnego,
pogodzenia przeciwieństw, panaceum na wszystkie
choroby, talizmanem ochronnym przeciw złym
duchom, czarownikom, czarnej magii, piorunom, zwł.
przeciw bezpłodności, oraz afrodyzjakiem.
Jemioła — pułapka. W bajce Ezopa tylko jaskółka
spośród wszystkich ptaków poznała się na
niebezpiecznym działaniu lepu zrobionego z soku
jagód jemioły; por. Nić {O ptakach i jaskółce).
Jemioła — śmierć. Skandynawski bóg Słońca
letniego i światła, Baldur, był zagrożony śmiercią;
jego matka, Frigga, związała wszystkie rzeczy ślubem,
że go nie skaleczą, zapomniała jednak o jemiole. Bal-
dura zabito gałęzią jemioły, która odtąd rządzi zamiast
niego firmamentem od jesieni do wiosny,
podtrzymując słoneczną, słabą w tym okresie
płodność.
•
Jemioła — skarb złota. Żółta barwa zwiędłej
jemioły miała, przez magię sympatyczną, obdarzać
roślinę mocą znajdowania zakopanych skarbów.
Jemioła — dar nieba. Wg staroż. poglądu jemioła
zaszczepia się na dębie od uderzenia pioruna,
uświęcając zarazem drzewo.
Jemioła — zły omen, groza. ,,Kąt, jak widzicie,
samotny i dziki, gdzie drzewa nagie są i karłowate,
mchem i zjadliwą trawione jemiołą" (Tytus
Andronikus 2,3 Szekspira, tł, L. Uiricha).
W języku kwiatów: Pokonam wszystkie trudności!
Jesteś pasożytem'
W marzeniu sennym: dobry znak.
JESION
Jesion symbolizuje oś świata; Słońce, ogień;
boskość, nieśmiertelność; majestat, wspaniałość,
potęgę; szlachetność; siłę, odporność; sprawiedliwość;
dobrą wróżbę; życie, płodność; człowieka, rozum,
wiedzę;
roztargnienie, ślepotę; ostrożność; przystosowanie się,
giętkość; skromność; niszczyciela.
Jesion u staroż. Greków — odporność i siła; wg
mit. gr. wyrósł z krwi wykastrowanego Uranosa; z
jesionu zrodziła si< trzecia, spiżowa, straszna i
potężna rasa ludzi, a także groźne hamadriady Melie;
poświęcony był Posejdonowi'(wiosła) i Are-sowi
(włócznie).
Jesion uważano w starożytności za lek przeciw
ukąszeniu żmii i przepuklinie, za magiczną osłonę
przed „złym okiem"; jesionowe amulety chroniły od
burzy morskiej i utonięcia, dlatego sporządzano wio-
sła z drewna jesionowego. Jesionową włócznię dał
centaur Chiron Peleusowi, który oddał ją synowi
swemu, Achillesowi. Sądzono, że węże boją się
jesionu i wolą przepełznąć przez ogień niż przez
korzenie tego drzewa.
Jesion mannowy, rosnący w Azji zach. i w płd.
Europie, wydziela tzw. mannę, sok krzepnący w
postaci żółtawych grudek. Niektórzy mniemają, że z
tego właśnie gatunku drzew (a. z tamaryszku) po-
chodziła manna, o której mówi Biblia (Ex. 16,4—
35); jest to jednak tylko środek przeczyszczający.
Jesion — Słońce, ogień. Dobrze palące się drzewo,
które, podobnie jak dąb, ma jakoby własność
ściągania piorunów i dlatego wiąże się z bogami
piorunów, Słońca i ognia. Dawne porzekadło ang.:
Ash \vhen green is fire for a queen 'jesion, gdy
zielony, da ogień dla królowej'.
Wiecznie zielony jesion, w mit. skand. legendarny
Igdrasil (Yggdrasill) — Oś Świata, „wielkie drzewo
świata" obejmujące konarami niebo a korzeniami
ziemię i podziemny świat umarłych — symbol czasu,
świadomości, wiedzy, życia, losu, przestrzeni, rumak i
szubienica Odyna.
Jesion w mit. germ. — drzewo b'oga Thora, pod
którym sprawowano sądy. Jesion i wiąz — kolebki
mężczyzny i kobiety: Askr wyskoczył z jesionu, a
Elma / wiązu; emblemat nieśmiertelności.
Jesion — niszczyciel i wróg (innych roślin); jego
gęste, płytkie i szeroko rozprzestrzeniające się
korzenie wysuszają glebę i czynią ją jałową, dlatego
jesion nazywano jałowym, twardym. „Górski łańcuch
skalisty bezpłodne rodzi jesiony" (Georgi-ki 2,111
Wergiliusza, tł. Z. Abramowi-czówny).
Jesion — czary. Miotły czarownic miały kije
jesionowe.
Jesion- w folklorze łotewskim — ślepiec, c?towiek
roztargniony: jesion nie spostrzega wiosny i dlatego
najpóźniej okrywa się liśćmi; gubi wszystkie liście,
choć to jesz
cze nie jesień. „Zazielenił się cały świat, tylko jesiony
stały nagie, czarnymi pąkami zdradzając utajoną
żądzę rozrostu" (Od cepra do wariata 63, Rafała
Malczewskiego).
W heraldyce: potęga; rozum, wiedza; odporność.
W języku kwiatów: Ze mną jesteś bezpieczna.
JEŻ
Jeż symbolizuje Słońce, ogień; czary; bogactwo;
dotyk; sprzeciw, obronę, walkę ze złem; złego,
złodzieja, łotra; pychę, gniew, żarłoczność, skąpstwo;
słabość, małość, powolność; skromność;
zachowawczość.
Jeż (na Bliskim Wschodzie, w Azji Srodk.) —
Słońce, ogień. Jeż zwija się w kulę najeżoną kolcami
jak Słońce promieniami; pieczenie skóry od
dotknięcia kolców jeża przypomina oparzenie od
ognia.
Jeż (w Azji Srodk.) — bohater cywilizacyjny,
doradca człowieka, wynalazca rolnictwa związany z
początkami życia osiadłego koczowników turko-
mongolskich.
Jeż (w Chinach i Japonii) — bogactwo.
Jeż — walka ze złem; przyjaciel ludzi jako
pogromca jadowitych wężów.
Jeż — dotyk, jeden z pięciu zmysłów;
komplikacje dotykowe wynikłe z posiadania kolców:
wg Pliniusza St. (10,83) jeże kopulują stojąc na
tylnych nóżkach.
Jeż — skromność, powściągliwość, konserwatyzm.
Multa novit vulpes, verum echinus unum magnum łac.
'lis zna wiele sztuk, a jeż jedną, ale wielką*.
Jeż — rzecz nie warta zachodu. / modo, yenare
Uporem: nunc mm tenes łac. 'spróbuj upolować zająca;
dotąd złapałeś tylko jeża' (Jeńcy 184 Plauta).
Jeż — powolność, flegmatyczność, ociężałość,
nieruchawość. Przysłowie: Spieszy się jak jeż z
drożdżami (od anegdoty lud. o jeżu posłanym po
drożdże, który wrócił po siedmiu latach, a na progu
wywrócił się i wylał drożdże).
Jeż — złodziej, rozbójnik. Okrada winnice z gron.
Jeż — diabeł; skąpstwo, gniew, żarłoczność. Wg
śrdw. bestiariuszy jeż zbiera spadłe winogrona, jabłka,
figi, nabijając je na swoje kolce, a potem zjada je w
ukryciu lub karmi nimi młode. Przysłowia:
Sapie jak jeż z jabłkami. Ma jeża (węża) w kieszeni —
skąpstwo nie pozwala mu
sięgnąć do niej. Wg wierzeń lud. jeże wysysają
mleko krów odpoczywających w polu.
Jeż — łotr, złoczyńca, okrutnik. „Anna:
"Czyś nie ty króla tego zabił?" Glouce-ster:
"Prawda." Anna: »Więc się przyznajesz, jeżu?
O, daj Boże, abyś za grzeszny ten czyn w
piekle gorzał!"" (Ryszard III 1.2 Szekspira, wg
tł. L. Uiricha).
Jeż — zwierzę czarowników, magów, de-
monów. Rusałka śpiewa: ,,Precz z dwu-
dzielnym żądłem węże! Niech jeż, co się w
kolcach leże, niech padalec i niech żmija łoże
królowej omija" (Sen nocy letniej 2,3
Szekspira, tł. S. Koźmiana) — kołysanka dla
Tytanii. Duchy Prospera „czasami jak jeże leżą
na drodze i podnoszą kolei właśnie, gdzie gołą
stąpać muszę nogą" (Burza 2, 2 Szekspira, tł.
L. Uiricha), skarga Kalibana.
Jeż — pycha. Przysłowie: Odyma się jak
jeż.
Postawić się jeżem — hardo, zuchwale.
Jeż — energiczny sprzeciw. Przysłowia:
Stawiać się jeżem (okoniem, sztorcem). Jeż
pokole też. To nie sztuka zabić kruka albo
sowę trafić w głowę, ale sztuka całkiem świeża
gołą pupą siąść na jeża.
Jeż — ubolewanie połączone z dokucza-
niem. Przysłowie: Jeż kurczy się, a kole.
W heraldyce: przezorny gospodarz. Ko-
ronowany jeż — godło króla fr. Ludwika XII.
W marzeniu sennym: walka, kłopoty, trud-
ności.
JĘZYK
Język symbolizuje zręczność, przebiegłość;
niestałość; zuchwałość, wyzwanie; fallusa;
pogardę, bluźnierstwo, zło, oszczerstwo,
kłamstwo, plotkę, drwinę, obmowę; odmowę;
smak, rozeznanie; ster; wyrażenie myśli, siłę
przekonywania, perswazję, wymowę;
wiadomości; gadatliwość, zrzędność;
niebezpieczeństwo, płomień, miecz, strzałę,
truciznę; męczeństwo; sprawiedliwość; mi-
łosierdzie. Por. Pocałunek; Usta.
„Język człowieka — sterem jego okrętu"
(Pouczenia Amenhemhata, Egipt 2. tysiąclecie
p.n.e.).
Wysunięty język, pokazywanie języka. Na
Bliskim Wschodzie w staroż. — wyzwanie,
pogarda, impertynencja, obraza, zuchwałość.
Na Dalekim Wschodzie — szacunek, respekt.
W Indiach — atrybut bo
gini śmierci Kali oznaczający rozkosz za-
bijania. W Europie — wyzwanie, drwina,
drwiąca odmowa, dlatego wyobrażany na
dawnych mostach i bramach miast (zakaz
wstępu), np. Lallekónig w Bazylei; wyobrażenie
fallusa jako prowokacja seksualna.
Język (ozór zwierzęcia ofiarnego) — w
wielu kultach typowa ofiara składana bogom
wymowy.
Język przylepiony do podniebienia —
wielkie pragnienie; milczenie. „Język nie-
mowlęcia przysechł z pragnienia do pod-
niebienia" (Treny Jeremiasza 4,4); „I sprawię,
że twój język przylgnie do podniebienia i
zaniemówisz" (Ezechiel 3,26).
Język — kłamstwo, bluźnierstwo, obmowa,
oszczerstwo; język jaszczurczy, smoczy, psi.
Przysłowia: Język rani bardziej niż żelazo.
Często język ucina głowę. Nie ma język kości,
sam nie wie, co chłości. Zły język gorszy od
ognia. W tradycji żyd. oszczerstwo (zły język)
było poważnym przestępstwem, wymagającym
zespołu 23 sędziów na rozprawie. „Kto mówi
nierozważnie, rani jak miecz, lecz język
mędrców daje zdrowie" (Ks. Przypowieści 12,
17). „Pójdźmy i ubijmy go językiem!"
(Jeremiasz 18, 18), tzn. przez fałszywe oskar-
żenie. „Nic szkodliwszego nad język czło-
wieczy, kiedy się uda na wszeteczne rzeczy"
(Zwierciadle a. Kształt... 2 Reja).
Język zdradliwy — oszczerca. „Panie,
wyzwól duszę moją (...) od języka zdradli-
wego!" (Psalm 119 2).
Język — niebezpieczny oręż. „Uderzenie
bicza zostawia pręgę, a uderzenie języka kruszy
kości. Wielu zginęło od miecza, ale więcej od
języka swego" (Ekiezjastyk 28,31—2). ,.Język
najszkodliwsza sztuka u człowieka" (Sielanka
3, Silenus 91 Szymona Szymonowica). Zob.
Bicz (języka).
„Język nieroztropnego —jego upadkiem"
(Ekiezjastyk 5,15).
„Język łagodny — drzewem żywota" (Ks.
Przypowieści 15,4). ,,Język łagodny kości
łamie" (jw. 25, 15).
Języki w drzewach — wróżby szeptane przez
liście. W Dodonie kapłani odczytywali wolę
Zeusa z szumu (szeptu) liści (języków) dębu.
„Tu życie wolne (...), w strumieniu — księgi, w
drzewach ma języki" (Jak wam się podoba 2,1
Szekspira, tł. L. Uiricha).
 Język najlepszym i najgorszym organem.
Przysłowie: Nic lepszego nad język, nic nadeń
gorszego, bo słodycz i trucizna równo płyną z
niego. Król posłał Biasowi z Prie-ny (jednemu
z siedmiu mędrców gr„ VI w. p.n.e.) zwierzę
ofiarne z poleceniem odesłania mu najlepszej,
a także najgorszej części zwierzęcia; Bias
spełnił oba zlecenia wysyłając królowi jeden
ozór (Ana-charsis, Scyta, w Moraliach 146F
Plutarcha).
Język — wymowa, siła przekonywania w
miłości, polityce, na wojnie. „Wojować
językiem" (Chmury 419 Arystofanesa). ,,Ję-
zykiem się zabijają, mocne miasta przewracają;
walki i bitwy 7. języka, on czyni y. pana
nędznika" (Opisanie krótkie żywota
Ezopowego... 1377—80 Biernata z Lublina).
„Nic wart mężczyzny miana, kto mając język
nie umie nim zdobyć kobiety" (Dwaj panowie
z Werony 3, l Szekspira).
Język — płomień, z uwagi na kształt i wielką
ruchliwość; na jego siłę twórczą, niszczącą a.
oczyszczającą jako narządu mowy. „Język jest
jak ogień (...); rozpalony przez piekło zapala
koło życia naszego" (l.ist Jakuba Ap. 3,6).
Język w chrześcijaństwie — męczeństwo;
wymowa kaznodziei. Atrybut męczenników,
którym wyrwano język, gdy nie chcieli się
wyprzeć wiary. Atrybut św. Antoniego Pa-
dewskiego, złotoustego mówcy (język świę-
tego wystawiony jest w szklanym słoju nad
jego grobowcem w bazylice padewskiej).
Język — nieposkromione zło. ,,Języka nikt z
ludzi nie może poskromić: zło niespokojne,
pełne jadu śmiertelnego" (List Jakuba Ap. 3,8).
Język rozwidlony — ind. emblemat ognia
ofiarnego; atrybut boga Agni; w plastyce śrdw.
— perfidia, kłamstwo (w związku "/
podwójnym językiem węża-Szatana).
Język w księgach Kabały (XI—XIII w.) —
korona, głos Boga, sprawiedliwość i miło-
sierdzie.
Język — kłamstwo, zmienność, niestałość,
broń kobiety. „I cokolwiek ludziom szkodzi.
wszystko z języka pochodzi" (Opisanie krótkie
żywota Ezopowego... 1381—82 Biernata z
Lublina). Kobieta na starość ..cudzą sławę
nabożnym językiem umiata" (Chudy literat 96
Adama Naruszewicza). ..Język kłamie głosowi,
a głos myślom kłamie" (Dziady cz. III 1,2
Improwizacja 5 Mickiewicza).
Długi język — plotkarski sposób mówienia;
zdradzanie cudzych a. własnych sekretów.
Język do najęcia — pogard, jurysta.
kauzyperda, pokątny doradca; adwokat.
Język — języczek u wagi; jako narząd mowy
ocenia, osądza, rozważa.
Język — smak; rozeznanie, rozróżnianie
dobra od zła. Jako emblemat zmysłu smaku
wyobrażany był oddzielnie.
Język — wiadomości: przest. jeniec schwy-
tany dla powzięcia wiadomości o nieprzy-
jacielu. Zasięgnąć, wziąć, dostać, chwycić
języka.
Język wycięty — dawna kara za kradzież;
wycięty ozór potwora, smoka, służył bohaterom
zamiast Jego głowy jako dowód pokonania
poczwary (np. bohaterom UIsteru).
Wywieszony jęzor, język — zmęczenie.
Lecieć z wywieszonym jęzorem — pędzić
mimo zmęczenia.
Język mi kołkiem stanął, skołczał, sko-
łowaciał, zapomniałem języka w gębie —
zaniemówiłem z wrażenia, nie mogłem słowa
wydobyć.
Język mi się w trąbkę zwinął — za-
wstydzony, nie wiem, co mam rzec.
Język sobie na kimś ostrzyć, wziąć kogoś na
języki — obmawiać. oczerniać.
Język świerzbi, łechce, swędzi, pali, piecze
kogoś — ktoś pragnąłby zdradzić tajemnicę a.
wypalić komuś brutalnie prawdę w oczy.
Ciągnąć kogoś za język — wypytywać,
prowokować do zwierzeń, do zdradzenia
sekretu.
Dostać się na język(i) — narazić się na
plotki, obmowę.
(Po)łamać sobie język — mieć kłopoty z
wymawianiem trudnych wyrazów.
Mieć coś na końcu języka — nie móc sobie
przypomnieć słowa (słów), które, jak się zdaje,
jest (są) tuż tuż na podorędziu.
Rozwiązał mu się język — zaczął mówić;
nagle stał się wymowny.
Szermierka, gra, bitwa na języki — po-
lemika, spór. kłótnia, utarczka słowna.
Trzepać, mleć, chlapać, pytlować, obracać
językiem (jęzorem), rozpuścić, strzępić.
zdzierać język, popuścić cugle językowi —
paplać, trajlować, bajtlować, gadać jak najęty,
pleść.jazgotać.
 Trzymać język za zębami (na uwięzi. na smyczy,
na uździe, na wodzy), powściągać język — milczeć.
Ugryźć (ukąsić) się w język — zamilknąć w samą
porę.
Języczny (st.pol.) — gaduła, papla. Przysłowia:
Człowiek języczny nie będzie po-szczęścion.
Języcznego się strzeż.
JIN i JANG
Jin i jang — dwie przeciwstawne sobie zasady
tradycyjnej kosmologii chińskiej, którym
przyporządkowane są wszystkie rzeczy, istoty i
okresy. Obie zasady wyobrażają podział, jakiemu ulec
miała jedność prapoczątku świata; nie są względem
siebie antagonistyczne, a ich wzajemne wpływy
nasilają się lub słabną w różnych okresach i różnych
sytuacjach.
Zasada jin — żeńska, negatywna, zawarta m.in. w
pasywności, uległości, słabości, ziemi, wilgoci,
zimnie, strumieniach, dolinach, głębinach,
ciemnościach, Księżycu, w linii przerywanej;
związana ze stroną północną, liczbami parzystymi,
barwą żółtą.
Zasada jang — męska, pozytywna, zawarta m.in.
w aktywności, energii, niebie, suchości, cieple, ogniu.
Słońcu, świetle, wyżynach, życiu, w linii
nieprzerwanej; przyczyna zjawisk przyrody i źródło
porządku w naturze; związana ze stroną południową,
liczbami nieparzystymi, barwą czerwoną.
Tai-ki — zasada komplementarności
Wszechświata tradycyjnej kosmologii chińskiej,
połączenie zasady żeńskiej, jin, z męską, jang,
wyobrażana jako koło, którego połówki — ciemna
(ji") ' jasna (Jang) — graniczą ze sobą linią w
kształcie litery S, przy czym długość linii podziału
jest równa długości połowy obwodu koła. (W środku
obu powstałych w ten sposób pól umieszcza się zazw.
maleńkie kółko, którego połówki zabarwione są
kolorem przeciwnego pola na znak wzajemnej
zależności obu zasad). Falista linia podziału nadawać
ma obu połówkom dynamikę, której by brakło, gdyby
dzieliła je średnica; wg niektórych jest to dynamika
obrotowa symbolizująca wir kosmiczny wzbudzający
nieustanny ruch i przemianę przy zachowaniu
ciągłości.
JODŁA
Jodła symbolizuje wzniosłość, dumę, pychę,
królewską urodę, potęgę; długowieczność, stałość;
śmiałość; trwałość; cierpliwość; wyrocznię;
pobożność; odrodzenie; cnotę, czystość; młodość:
seks; obojnactwo; trwałe uczucie, wierność; życie,
powagę życia; żal, smutek; ofiarę; nadzieję; dobrobyt;
nieśmiertelność; czas; ogień. Słońce; Północ;
żeglugę; pismo; niebezpieczny dar. Por. Sosna, Pinia,
Jodła — odrodzenie, życie; jak u innych sosnowatych
igły kilkuletnie, zimozielone;
przeciwieństwo śmiertelnego (i nieśmiertelnego) cisu,
wiecznie zielonego.
Jodła — ogień. Słońce; drzewo ma kształt
płomienia.
Jodła — związek ?.e świątynią jerozolimską. ..
(Salomon) podłogę domu (Pana) wyłożył tarcicami
jodłowymi" (3 Ks. Kro/. 6,16).
Jodła — przeciwieństwo głogu. „Góry i pagórki
śpiewać będą waszą chwalę, a wszystkie drzewa polne
klaskać będą. Zamiast głogu wyrośnie jodła" {Izajasz
55.12—13).
Jodła — żegluga. „Tyrze, ty sobie pomyślałeś:
»Jestem nieskończenie pięknym okrętem (.-.)«,
Budowniczowie (...) twoje burty zbudowali z jodeł (a.
z cyprysów) Saniru" (Ezechiel 27, 3—5); Sanir —
Her-mon, dziś Dżebel esz-Szejch, masyw górski na
granicy Syrii z Libanem. Drzewo poświęcone u
Greków Posejdonowi, bo z jodły wyrabiano wiosła.
Jodła — młodzieńcza siła, cierpliwość. „Jestem jak
jodła zielona (a- cyprys), dzięki mnie wyrośnie twój
owoc" {Ozeasz 14, 9).
Jodła — poświęcona boginiom menstruacji i
porodu, a także sierpa pierwszej fazy Księżyca, np.
Artemidzie (Dianie), dziewiczej opiekunce
rodzących; nimfie Caenis, córce Elata z Magnezji.
Jodła — niebezpieczny dar; ofiara bogom. Konia
trojańskiego zbudować mieli Grecy z jodły; Trojanie,
na swoją zgubę, postanowili postawić go wewnątrz
murów Troi, na ofiarę dla bogów.
Jodła — seks, obojnactwo. Drzewo żeńskie o
kształcie fallicznym i fallicznych szyszkach,
zastępowało palmę jako symbol seksualny w klimacie
umiarkowanym. W micie gr. bóg Pan usiłował
zgwałcić dzie
wiczą Elate (gr. 'jodła') a. Pitys; uniknęła tego
zmieniwszy się w jodłę, z której gałązki Pan uczynił
sobie wieniec. Zob. też pinia. „Krowę" kreteńskiej
królowej Pa-zyfae, małżonki Minosa, Dedal
zbudował z drewna jodłowego.
Jodła związana z Dionizosem, którego tyrs był
zrobiony z jodły a. z pinii, i z łac. bogiem Sitvanusem,
opiekunem drzew i pól.
Jodła — pycha, duma, hardość- W Bajce 140
Ezopa jodła pyszni się swą wspaniałą postawą przed
krzewem głogu; ale jodłę ścięto, a głóg pozostawiono.
„Harda jodła w szturmie pryska", łac. saepius yentis
agitatur ingens pinus" {Pieśni 2,10,9 Horacego, tł.
Stanisława Trembeckiego).
Jodła — wyrocznia. W świecie antycznym
wróżono m.in. z poszumu igieł i gałęzi jodłowych.
Jodła — pismo. Rzymianie używali tabliczek
jodłowych do pisania {Sztuka kochania 3, 469
Owidiusza).
Jodła w tradycji judeo-chrześc. — cnota;
cierpliwość.
Jodła ciemna latem — powaga życia. Jodła świeżo
zielona zimą — młodość;
potęga. Jodła — nadzieja; w przeciwieństwie do
sokory (czarnej topoli nadwiślańskiej).
Jodła — trwała miłość. „O jodło, szlachetny
szczepie, latem i zimą zielony, jesteś jak moja miłość,
co jednak się zieleni." {Dramatische Dichtung:
Schildeis Ludwiga Uhlanda).
Jodła — wierność. „O Tannenbaum. o
Tannenbaum. wie treu sind deine BlatterF, nm. 'o
jodło, jodło, jak wierne są twe liście!' {Der
Tannenbaum J. A. Zarnacka, adaptacja z 1819 r. z
piosenki lud. o beznadziejnej miłości).
Jodły, sosny — Północ. „Więc zwiastun-ki
Północy, wy jodły i sosny, drzewa mo-Jej ojczyzny,
witam was radosny!" {Wiersz pisany na Alpach... 29
—30 Kazimierza Bro-dzińskiego).
Jodła — żal, smutek. ,,Szumią jodły na gór
szczycie, szumią sobie w dal, i młodemu smutne życie,
gdy ma w sercu żal." Walka 2,2,1 Włodzimierza
Wolskiego).
Jodła — stałość, trwałość, moc. „Wysokie jodły
mówią: Nie jesteśmy ani smutne, ani wesołe, jesteśmy
mocne." {Stufen: Na-^ Christiana Morgensterna).
 W heraldyce: odmłodzenie; stałość; nadzieja;
wierność.
W marzeniu sennym: stałość; (w lesie) —
długowieczność, zdrowie.
JUTRZENKA (Brzask, Jutrznia, Świt[anie],
Zorza [poranna])
Jutrzenka symbolizuje zapowiedź dnia, prze-
zwyciężanie ciemności, jasność, przebudzenie,
zaranie, odpędzanie duchów, zmartwychwstanie,
wiosnę, młodość, (nowy) początek, radość;
wzniosłość; swobodę, wolność; nadzieję,
przyrzeczenie; pełnię możliwości; wiarę; poezję;
rozum, cnotę; pożądanie; śmierć; litość, żal.
Jutrzenka — pełnia możliwości, przyrzeczeń,
nadziei, rozpoczynająca co dzień na nowo świat wraz
ze wszystkim, co przynosi, z sukcesami, bogatymi
zbiorami, zwycięstwem nad mrokiem i złem, ze
świetlaną przyszłością, a przynajmniej jej obietnicą.
Jutrzenka w wielu mitach — bogini świtu ścigana i
zmuszona do uległości przez słonecznego boga, jest
jego siostrą, matką i żoną; jego objęcia a. widok
przynoszą jej zagładę. Słońce, niewierne jutrzence,
biegnie w dalszą drogę po niebie, aby dopiero na
zachodzie znów znaleźć się przy niej. Jej spojrzenie a.
dotknięcie jest śmiertelne, podobnie jak słoneczne:
jako świt wypija rosę; pod innym imieniem, jako zorza
wieczorna, zabija Słońce, spychając je w podziemną
otchłań za horyzontem, a potem, już jako starucha,
opłakuje gwiazdę dnia, przebaczając mu jego
całodzienne
przygody.
Eos-Aurora, bogini jutrzenki, siostra Heliosa i
Selene, zwana przez Homera „róża-nopalcą"
{rhododaktylos} a. „złociście przy-odzianą"
{kropopeplos), „na złotym tronie" {chrysóthronos),
„na pięknym tronie" {euthronos), nie będąca
przedmiotem określonego kultu, ale za to głośna z
romansów, np. z Titonosem, Orionem, Kefalo-sem;
wyobrażana w locie przed wozem słonecznym, z
kwiatami i pochodnią w ręku, a. uskrzydlona sama
powozi kwadrygą a. jeździ na Pegazie. „Eos podnosi
białe powieki" {Elektro 102 Eurypidesa). „Auro-ra
znowu rozbłysła nad ziemią, budząc biednych
śmiertelników na trud i cierpienia" {Eneida 11, 182
Wergiliusza, tł. Wandy Markowskiej). „Gończe
złotego słońca, ró-
żowa jutrzenko!" (Pacierz staruszka l Adama
Naruszewicza).
Łzy Eos — rosa poranna; rankiem Eos opłakuje
swego syna Memnona zabitego przez Achillesa.
Jutrzenka, zorza (poranna) — skrzydlate zjawisko.
„Gdybym wziął skrzydła od rannej zorzy i zamieszkał
na krańcu morza" {Psalm 138 9).
Jutrzenka nadaje krajobrazowi kształty i piękny
wygląd. „Czy (...) powołałeś świt, a zorzy wskazałeś
jej miejsce? (...) Zmienia się ziemia jak glina pod
pieczęcią i staje wszystko jakby w przybraniu" (Hiob
38,12—14).
„Aurora — przyjaciółką muz", łac. Auro-ra Musis
amica (Co/loauia: De natione studii Erazma z
Rotterdamu). „Prozą można malować wieczór i
światło księżyca, ale trzeba poety, by opiewać
jutrzenkę" (Diana of the- Crossways rozdz. 16
George^ Me-reditha).
Jutrzenka w tradycji chrzęść. — często Matka
Boska, która przyniosła ludzkości Słońce-Chrystusa.
Niepokalane Poczęcie symbolizował w śrdw.
promień, który przebija szybę nie naruszając jej (łac.
transit sed non frangit}.
Jutrzenka — dziewczyna z mitów o małżeństwie
pięknej panny z potworem, który dzięki jej uczuciu
odzyskuje swą prawdziwą postać przystojnego
młodzieńca: poczwara ciemności przemienia się we
wschodzące Słońce, monstrum mroźnej zimy staje się
kwitnącą wiosną.
Jutrzenka — rozum; jej pojawienie się przynosi
światło, emblemat rozumu.
Jutrzenka — pożądanie; śmierć. Świtanie to pora,
kiedy przebudzeni kochankowie w nowym porywie
pożądania zwierają się w objęciach i kiedy konających
przygarnia litościwa śmierć. „Morgenrot, leuchtest
mir zum fruhen 7W?" nm. 'Jutrzenko, czy świecisz nad
moją przedwczesną śmiercią?" (Reiters
Morgengesang l—2 Wilhelma Hauf-fa).
Jutrzenka, zorza (poranna) — swoboda, wolność.
„Witaj, jutrzenko swobody, zbawienia za tobą słońce!"
(Oda do młodości 74—5 Mickiewicza). „Wolności
błyszczy zorza" (Hymn 4 Słowackiego).
Jutrzenka, zorza (poranna) — przebudzenie w
odnalezionym świecie. „L'auror^ grelottante en robe
rosę et verte" fr. 'Drżą
ca z zimna jutrzenka w różowozielonej szacie' (Le
crepuscule du malin 25 Charlesa Baudelaire^), „Po
rąbku ziemi zorza się przesuwa i sennych marzeń
ocknięcie dotyka" (Leśne jezioro 122—3 Wincentego
Pola).
Jutrznia — radość. „Kiedyż poranek radosny
zaświta i błysną jutrzni różowej promienie? Ach czas
już światu poweseleć od niej!" (Stare wrota V, 27—9
Władysława Syrokomli).
Jutrznia — wzniosłość. „Daj nam jutrznię
jasnowłosą (...) Niech nas w górę skrzydła niosą...
Ojcze nasz!" (Modlitwa 5—8 Kornela Ujejskiego).
Jutrznia — wiara. „Jutro błyśnie jutrznia wiary!"
(Kordian 3, 4, 108 Słowackiego).
Jutrznia, świt —początek, zaranie. ,,Strojna w
barwę różową, tęczową, młoda jutrznio postępu,
świtaj nam nad głową!" (Urodzony Jan Dęboróg,
Epilogos 2. wyd., 59—60 Władysława Syrokomli).
„Dla was poczyna się świt życia" (Quo vadis t. 3
Sienkiewicza).
/ małżeńską; szczęście; beztroskę, powierz". chowność
Świt — nadzieja. ,,Wszystkich oświecę duszy
promieniem i świtem urodzonych nadziei" (Kordian,
Prolog 44—5 Słowackiego).
Świt — cnota. „Pomiędzy świtem a nocy
zniknięciem płomienne blaski różowe z mrokami
walczą, jak Cnota z świata tego Księciem" (Quidam
IV, 1—3 Norwida).
Świt — litość, współczucie, żal. „Na-dnia progu
świt, we łzach cały. długo wyprasza się Bogu, by mu
patrzeć nie kazał na stary ból świata" (Ranek w
Wenecji 12—14 Marii Konopnickiej),
Świt — biały żagiel. „I tam, od Indii błyska
srebrzysty żagiel świtu" (Last Poems 21 A. E.
Housmana).
Zorza (poranna) — zbratanie ludzkości. „To zorza
wszystkich ludów zbratania!" (Warszawianka 8
Wacława Swięcickiego).
Jutrzenka — dawn. Gwiazda zaranna, planeta
Wenus nad horyzontem przed wschodem Słońca.
/
Switkiem koło południa — o ludziach
niepunktualnych; o nygusach, nierobach, śpiochach.
KACZKA
Kaczka symbolizuje nieśmiertelność; miłość
(płytkość); gadulstwo; ciekawość, plotkę, pochlebstwo,
oszustwo.
 Kaczka w staroż. Egipcie — typowe zwierzę
ofiarne, związane z Izydą i wschodem Słońca.
Kaczka u staroż. Żydów — nieśmiertelność.
Kaczka w Chinach — miłość małżeńska, szczęście.
Kaczka mandaryńska — święty ptak, symbol wiernej
miłości i popędu życiowego.
Kaczka u staroż. Greków — ptak Pene-lopy jako
wcielenie Matki Natury, która niszczy nocą, co tworzy
w dzień, i pracuje nadaremnie przez całą wieczność.
Kaczka w baśniach słowiańskich — ptak, który
składa złote jajo (Słońce).
Kaczka — ciekawość głęboko skrytych tajemnic:
płynąc po wodach Praoceanu kaczka nurkuje, aby
pochwycić mądrość wód wieczności.
Kaczka — beztroska, powierzchowność, płytkość,
niedojrzałość. Płynąc po sadzawce kaczka interesuje
się (poza okresem godowym) tylko jedzeniem i
muskaniem piórek.
Kaczka kwaczka, kaczka krzykaczka —
gadatliwość, paplanie, trajkotanie, pochlebstwo.
Charakterystyczne kwakanie: „Kwa, kwa, kwa"
wydaje tylko samica, nigdy kaczor. Przysłowie;
Pochlebca nigdy inaczej, tylko tak, tak, mościwy
panie.
Kaczka — oszustwo. Kaczki podstępem
zagarniają gniazda innych kaczek.
Chód kaczkowaty — kiwający się, kołyszący,
niezgrabny jak chód kaczki,
Kaczy żołądek — dobre trawienie.
Kaczka (potrawa) — afrodyzjak; czerwone mięso.
Niech go kaczki zdepczą (zadziobią)! — żart.
okrzyk zdumienia, rodzaj udanego oburzenia czyimś
postępkiem,
Pleść jak o zaklętej kaczce — gadać bzdury,
banialuki. Prawdop. przysłowie łączy się z jakąś bajką
o dziewczynie (królewnie) zaklętej w (złotą) kaczkę.
Walić, bić jak w kaczy kuper — z bliskiej
odległości, na pewniaka (strzelać).
Brzydkie kaczątko — łabędzie pisklę wyklute w
kaczej rodzinie, którym wszyscy pomiatają jako
wielkim, niezdarnym kaczątkiem (bajka Andersena).
Kaczka (dziennikarska) — plotka, wiadomość
zmyślona; z fr. canard 'kaczka;
fałszywa informacja".
 Puszczać kaczki — rzucać płaskimi kamykami w
powierzchnię wody, aby się kilkakrotnie od niej
odbijały; zbijać bąki, nic nie robić.
W heraldyce: człowiek zaradny, pomysłowy, pełen
forteli.
W marzeniu sennym: list anonimowy.
KADZIDŁO
Kadzidło symbolizuje kult ognia, świętą moc, czary;
hołd, pobożność, adorację, ofiarę błagalną, modlitwę;
libację; ochronę;
spowiedź, pokutę, oczyszczenie; pochlebstwo;
natchnienie, medytację; nadzieję, proroctwo, wróżbę;
szlachetność, dobroć, urok;
afrodyzjak; perfumę. Por. Dym.
Kadzidło — mieszanina aromatycznych żywic (a
także kory, drewna, owoców, kwiatów itd.) spalana w
obrzędach ludów pierwotnych w obronie przed złymi
duchami lub jako forma oddawania czci dobrym
mocom a. pobudzania aktywności leniwych bóstw
urodzaju. Palenie kadzidła rozpowszechniło się w
wielkich religiach świata; ma wiele znaczeń
symbolicznych takich jak oczyszczenie, modlitwę,
ofiarę wznoszącą się dymem i aromatem do nieba.
Kadzenie (incenizacja, turyfikacja) odbywa się na ogół
przez sypanie kadzidła na rozżarzone węgle w
kadzielnicy (trybularzu). W staroż. Egipcie służyło
codziennej liturgii przed posągami boga Słońca
Amona-Ra i w rytuałach pogrzebowych (dusze zmar-
łych wzlatywać miały w płomieniach do nieba),
odpędzało przykre wonie, odstraszało demony; w
Babilonii używano go do modłów i do wyroczni; w
Izraelu przypisywano mu cudowne właściwości, a od
V w. p.n.e. budowano specjalne ołtarze kadzenia (zob.
niżej).
Kadzidło u staroż. Żydów — modlitwa, pokuta,
autorytet, łaska, potęga. Jego palenie było
obowiązkiem kapłanów, spełnianym rano i wieczór w
świątyni; nie wolno było czynić tego w innych celach
(Ex. 30,9).
Ołtarz kadzenia w świątyni jerozolimskiej był w
miejscu świętym, blisko wejścia do „świętego
świętych", między świecznikiem siedmioramiennym
i stołem chlebów po-
kładnych.
Dym kadzidlany osłaniać miał oczy kapłana od
porażenia obecnością Boga. Mówi
Bóg do Mojżesza: „(Aaron) przywiedzie cielca
i modląc się za siebie i za swój dom zabije go.
A wziąwszy kadzielnicę, którą napełni węglem
żarzącym się z ołtarza i nabrawszy ręką
przyprawionego kadzidła wonnego na ofiarę
kadzielną, wnijdzie za zasłonę świątyni i
nałoży na ogień wonności, aby mgła ich i para
okryła wieko nad świadectwem, i aby nie
umarł" (Lev. 16,11—13).
Kadzidło — modlitwa. „Niech wznosi się ku
Tobie modlitwa moja jak kadzidło" (Psalm 140
2).
Kadzidło — wyraz czci. „Na wszystkich
miejscach spala się kadzidła i składa ofiary na
cześć mojego imienia, bo imię moje jest
wielkie wśród narodów — mówi Pan
Zastępów" (Malachiasz l, 11).
Kadzidło u Greków palono od VIII w. p.n.e.
jako ofiarę i ochronę przed demonami; praktyki
te przejęli też orficy; Rzymianie używali
kadzidła do okadzania zwierząt ofiarnych,
zapalali je bóstwom domowym, stosowali w
kulcie cesarzy.
Kadzidło w chrześcijaństwie — dobroć
duchowa, ochrona przed diabłem; poparcie
modlitwy świętych; poświęcone Matce
Boskiej. W IV w. wczesny Kościół zaczął
używać kadzidła w ceremoniale euchary-
stycznym, w którym symbolizować miało
wznoszenie się modłów i zasługi świętych;
jeszcze wcześniej zaczęto stosować kadzidło
do okadzania mar ze zwłokami. „Anioł
przyszedł i stanął przed ołtarzem mając
kadzielnicę złotą, i dano mu wiele kadzidła,
aby dodał do modlitwy wszystkich świętych na
ołtarz złoty" (Apok. 8,3). Dziś spalane w
kadzielnicach w czasie obrzędów liturgicznych
w Kość. rz.kat., wschodnim i anglikańskim.
Przysłowie st.gr.: Pomoże jak umarłemu
kadzidło. Boi się jak diabeł kadzidła (a.
święconej wody).
Kadzidło — oczyszczenie. Powszechne
użycie dymu kadzidlanego do rytuałów
oczyszczenia opiera się na właściwej ogniowi
sile przeobrażania i na dodatkowych
właściwościach oczyszczających miłych za-
pachów. „Ilekroć Babilończyk ma stosunek ze
swoją żoną, pali kadzidło i siada przy nim, po
drugiej zaś stronie czyni to samo żona. A z
nastaniem brzasku oboje się kąpią" (Dzieje l,
198 Herodota, tł. S. Hammera). Por. Feniks
(przed śmiercią).
Kadzidło — wezwanie dusz zmarłych. „Wy,
pośrednie duchy (...), żyłyście nie nam, nie
światu (...) was tym światłem i kadzidłem
zapraszamy, zaklinamy" (Dziady cz. II 352—
369 Mickiewicza).
Kadzidło — perfuma, afrodyzjak. „Olejek i
kadzidło cieszą serce" (Ks. Przypowieści 27,
9). ,,Wonność szat twoich jak wonność
kadzidła" (Pieśń nad pieśniami 4,11).
Kadzidło — pochlebstwo, przesadne po-
chwały. Woń kadzideł — atmosfera usłużnego
schlebiania, fałszywego wychwalania.
,,Kadzenie jest mi obrzydliwością" (Izajasz
1,13). ..Kadzidło jest daniną bogów, ale dla
śmiertelników trucizną" (Palinodie l, motto,
Goethego). Dworskie kadzidło, tac. thus
aulicum. „ Wspaniałe obietnice dworaków, jak
dym z kadzideł, cieszą powonienie przez
chwilę, ale wkrótce się rozwiewają"
(Przysłowia 1,69 Roberta Blan-da). „Nie będę ci
tu ja kadził przypodo-bania się celem" (Do
Lubieńskiego 21—2 T. K. Węgierskiego). „I cóż
się nie przebaczy dla kadzidła trochę!" (Kłos i
Pszczoła 26 J. U. Niemcewicza). Przysłowie:
Czyj chleb jesz, temu kadź.
Dym kadzidlany — pobożność, moralność,
cnoty; schlebianie, wynoszenie pod niebiosa
czyichś zasług.
Kadzidło — pomiar czasu. W medytacjach
buddyjskich zapala się laseczki kadzidła w celu
mierzenia czasu.
Kadzidło w wolnomularstwie: wdzięczne i
nabożne serce.
KAMELEON
Kameleon symbolizuje przystosowanie się,
zmienność, niestałość, fałsz; życie z powietrza:
powiększanie się; spostrzegawczość;
bojaźliwość; miłość; czary.
Kameleon — umiejętność przystosowania się
do otoczenia; zmienność, niestałość, zmienność
poglądów; fałsz; chorągiewka na dachu.
Dawniej sądzono, że kameleon przybiera różne
kolory zależnie od barw otoczenia, aby być jak
najmniej widocznym; w rzeczywistości zmiany
ubarwienia zależą od zmian światła, tempera-
tury, od emocji itd. „Gdybyśmy chcieli śledzić
jego losy, musielibyśmy często nazwać tego
samego człowieka raz szczęśliwym, drugi raz
nieszczęśliwym, czyniąc szczęśliwego
człowieka "kameleonem, niestałym, słaniającym
się«" (Etyka nikoma-
chejska l, 10 Arystotelesa). Przysłowie: Mieni
się jak kameleon. ,,Zwierz, co (...) naśladuje
barwę dotkniętych przedmiotów" (Metamorfozy
15, 412 Owidiusza). „Jak kameleon, co łatwo
przyjmuje zbliżonych rzeczy kolorów odmiany"
(Zabawa na ustroniu... 9—10 Franciszka
Karpińskiego).
Kameleon — życie z powietrza. Sądzono, że
kameleon karmi się powietrzem;
w istocie karmi się gł. owadami, a mylny pogląd
wziął się stąd, że samczyk odstrasza rywala
przez nadymanie gardła, rozszerzanie ciała i
podnoszenie specjalnych klapek na łebku.
Atrybut Powietrza jako jednego z niebiańskiego światła na Ziemi. Symbolizują
,,pierwiastków" (zob. Powietrze). ,,Zwierz, co
karmi się wiatrem" (Metamorfozy 15,412
Owidiusza). „Żyję jak kameleon powietrzem
nadzianym obietnicami" (Hamlet 3, 2 Szekspira,
tł. J. Paszkow-skiego). „Kameleon karmi się
światłem i powietrzem, poeta — miłością i
sławą" (Ań Exhortation P. B. Shelleya).
Kameleon — spostrzegawczość. Jego wy-
łupiaste oczy poruszają się rozbieżnie, nie-
zależnie jedno od drugiego.
Kameleon — bojaźliwość; bo nadęty po-
wietrzem, a nie wypełniony odwagą, porusza się
ostrożnie, rozglądając się ustawicznie; stąd, być
może, jego iron. nazwa, oznaczająca po łac. 'lwa
na ziemi; małego lwa'.
Kameleon — miłość. „Miłość jest ka-
meleonem, a przeto może żyć powietrzem"
(Dwaj panowie z Werony 2,1 Szekspira, tł. S.
Koźmiana).
Kameleon w folklorze — składnik potęgujący
własności napojów miłosnych, usypiających,
obezwładniających, czyniących ludzi
niewidzialnymi itp.
W heraldyce: papież Paweł III wybrał sobie
znak herbowy przedstawiający kameleona
dźwigającego na grzbiecie delfina, z dewizą:
„Dojrzały".
Kameleon (Chamaeleon) — gwiazdozbiór
nieba płd., w Polsce niewidoczny.
KAMIENIE DROGOCENNE (Klejnoty)
Klejnoty są obrazem bogactwa kształtów i
barw, różnorodności, chaotyczności, również w
nazewnictwie; wiele nazw drogich kamieni w
Biblii pojawia się tylko raz, tak że ich
rozpoznanie jest często niemożliwe; klejnoty
występowały jako amulety, środki lecznicze,
związane były z po
rą roku i dnia, położeniem gwiazd i planet, z
chwałą i potęgą bóstwa (np. z założeniem
Nowego Jeruzalem, ze starotesta-mentowymi
wizjami), ze wschodem słońca (stąd określane
są często jako orientalne, mimo że pochodzić
mogą skądinąd); były skarbami strzeżonymi
przez chtoniczne potwory (np. smoki); wiążą
się ze światłem (o niektórych, jak rubin, granat,
sądzono, że świecą w ciemności), z
odsłanianiem ukrytych prawd, z wieszczeniem,
z mrokami Hadesu, sprowadzaniem deszczu
(podobieństwo do kropli deszczu lub rosy),
zwane „ziemskimi gwiazdami" jako odbicie
zasadę męską albo żeńską, przemianę
niejasności w przejrzystość, w sensie
duchowym przemianę ciemności w światło,
niedoskonałości w doskonałość; wyobrażają
czystość, trwałość, nieśmiertelność, płodność;
Om czyli Boskie Oko, wszechwładzę, mądrość,
wyższą prawdę i wiedzę, prawdę duchową;
przemijanie dóbr doczesnych, przeciwieństwo
trwałych, wieczystych cnót; truciznę;
bogactwo, bezcen-ność, rzadkość; dumę,
pychę; ozdobę, ostentację; stanowią atrybut
uosobionej Azji;
atrybut strojnej miłości ziemskiej i próżności.
Podział drogich kamieni na szlachetne i
półszlachetne jest chwiejny, zależny od miejsca
i czasu, od stopnia ich rzadkości, twardości,
trwałości, a przede wszystkim od ich piękności;
od takich cech jak opalizowanie,;' mienienie się
barwami tęczy, silne załamywanie światła,
połysk, „ogień", kolor. Najważniejsze klejnoty
jubilerskie to:
beryle (jasnozielony szmaragd, niebieskozie-
lona akwamaryna, różowy morganit, żółty
heliodor), chryzoberyle (aleksandryt), korundy
(czerwony rubin, niebieski szafir, bezbarwny
leukoszafir), diamenty, oliwiny (zielony
chryzolit), kwarce (fioletowy ametyst), mleczny
opal, winnożółty topaz, tur-malin,
niebieskozielony turkus, cyrkony (hiacynt). Za
klejnoty uważa się także perły i kilka innych
substancji pochodzenia organicznego.
Klejnotów używano już w czasach
przedhistorycznych (o czym świadczą
wykopaliska grobów) jako ozdób i amuletów,
oraz, ze względu na ich drogocenność, jako
waluty. Skarbce krajów, zwłaszcza na
Wschodzie, zawierały, obok złota i srebra,
głównie klejnoty.
 Jahwe nakazuje Mojżeszowi (Ex. 28) ozda-
biać efod na szatach kapłańskich dwoma
onyksami na naramiennikach i dwunastoma
kamieniami na napierśniku, reprezentującymi
12 plemion Izraela (każdy z odpowiednim
napisem: rubin, topaz, szmaragd, karbunkuł,
szafir, beryl, opal, agat, ametyst, chryzolit,
onyks i jaspis). Nowe Jeruzalem zstępujące z
nieba miało wg Apokalipsy (21, 18—21) mur z
jaspisu, bramy z pereł, a kamienie węgielne
ozdobione dwunastoma drogimi kamieniami;
były to: jaspis, szafir, chalcedon, szmaragd,
sardonik, krwawnik, chryzolit, beryl, topaz,
chryzo-praz, hiacynt i ametyst, oznaczające
osiągnięcie doskonałości duchowej w nowym
Wszechświecie.
Słynne klejnoty należały często do bogiń
miłości i płodności, jak np. drogie kamienie w
pasie Afrodyty (gr. kestos, łac. cestus)
wykutym przez jej małżonka. Hefajstosa; jak
bezcenny Brisingamen (jeden ze ,,skarbów
bogów") skandynawskiej bogini miłości Frei,
nabijany wspaniałymi klejnotami,
prawdopodobnie naszyjnik, ofiarowany jej
przez karłów w zamian za jedną noc miłosną
spędzoną z każdym z nich. Niektóre boginie
lub bohaterki mityczne jak Hezjone czy
Andromeda, oddane na pastwę potworom,
przykute nago do skały, w tej trudnej sytuacji
nie rozstawały się, mimo wszystko, ze swymi
klejnotami.
Drogie kamienie — odkupienie win. Pas z
czerwonych krwawników, noszony jako amulet
w starożytnym Egipcie — krew Izy-dy
zmywająca grzechy nosiciela.
Klejnoty — trwałość, odporność, nie-
śmiertelność. Klejnot umieszczony w ustach
zmarłego chronić miał ciało przed rozkładem i
zapewniać nieśmiertelność duszy (ka). a przy
tym stanowił opłatę za podróż na tamten świat;
w Egipcie były to zwykle szmaragdy i turkusy,
klejnoty Horusa i Izy-dy.
Kamienie — przyjaźń i miłość. Wymieniane
między przyjaciółmi, narzeczonymi i — złotu i Słońcu, szmaragd i jaspis — żelazu i
kochankami na znak trwałości uczuć (sługa
Abrahama ofiarowuje złoto i klejnoty Rebece
przy studni; Gen. 24,22), między mężami na
znak trwałości układów, przy traktatach
pokojowych jako danina lub haracz.
Liczne dzieła dawnych myślicieli łączyły
kamienie drogocenne z gwiazdozbiorami zo
diaku, czyniąc je wspólnie składnikami
filozoficznego, kulturowego i magicznego
obrazu Wszechświata. Starożytni mogli jednak
klasyfikować kamienie tylko według cech
zewnętrznych, takich jak barwa, kształt,
rozmiary, twardość; ich skład chemiczny
pozostawał tajemnicą, co prowadziło do wielu
nieporozumień w zakresie identyfikacji i
nazewnictwa. Byty one cenione nie tyle dla
swej urody, rzadkości i ceny, ile dla
przypisywanych im właściwości medycznych i
magicznych. Biblia czyni z klejnotów nie tylko
symbol bezcennych wartości, ale także boskiej
mądrości jako najcenniejszego daru Boga, daru,
który wypełnia blaskiem duszę sprawiedliwego.
Klejnoty — prawdy duchowe. Skarby
pilnowane przez smoki wyrażały trudności w
drodze do zdobycia wyższego wtajemniczenia
w sekrety bytu. Klejnoty ukryte w jaskiniach
odnoszą się do wiedzy intuicyjnej,
przechowanej w podświadomości, która wiąże
się z podziemnymi lub przyziemnymi istotami
chtonicznymi dążącymi skrytą ścieżką. Tak np.
w folklorze występuje często ,,klejnot
wężowy"; może to oznaczać, że klejnoty
spadają z głów albo zębów węży; stąd, według
pojęć ludowych w Indiach, Grecji i krajach
arabskich, diamenty mają być trujące. Folklor
wielu kultur przypisuje klejnotom pochodzenie
zwierzęce, od smoków, gryfów, węży, jaskółek,
jaszczurek, hien, orłów, żab, kozic, ślimaków,
rysiów itd., albo diabelskie (jako źródło
pokusy).
Klejnot — czystość płciowa i wierność. W
balladach i baśniach (Baśnie z 1001 nocy}
klejnot blednie, czernieje lub kruszy się, gdy
kochanek, który go ofiarował przed odjazdem
w dalekie kraje, dopuszcza się zdrady z inną.
W astrologii szmaragd i krwawnik od-
powiadają cynie i planecie Jowisz, ametyst i
perła — miedzi i Wenerze, turkus i czarne
kamienie — ołowiowi i Saturnowi, kryształ
górski — srebru i Księżycowi, diament i szafir
Marsowi.
Jako amulety — zielone i niebieskie ka-
mienie uważane są za zimne, a więc dobre
przeciw gorączkom i stanom zapalnym;
czerwone i żółte kamienie uważa się za gorące;
jako ochrona przed czarami, złym wpływem,
„złym okiem" mają
zwykle wyryty odpowiedni znak lub słowo.
Symbolizm drogich kamieni: agat —zdrowie,
bogactwo, długowieczność; aleksandryt —
dozgonna miłość; ametyst — głęboka i czysta
miłość; beryl — szczęście, wieczna młodość;
chalcedon — wesołość; chryzolit — radość
serca; diament — zachowanie pokoju (zdaniem
św. Hildegardy trzymany w ustach strzeże przed
kłamstwem i ułatwia obserwowanie postów);
granat — potęga, zwycięstwo; hiacynt —
skromność, bystrość; jaspis — odwaga,
mądrość; kamień księżycowy (adular) —
szczęście; kocie oko — obrona przed
niebezpieczeństwem; krwawnik — odwaga,
mądrość, zapobieganie nieszczęściu; onyks —
szczęście małżeńskie; opal — niewinność, zła
wróżba;
perła — niewinność, czystość, lek na bóle
głowy; rubin — zdrowie, odtrutka, zgoda,
godność, boska potęga; sardonik — szczęście
małżeńskie; szafir — łagodność, pobożność,
stałość, prawda, cnota, odtrutka przeciw
ukąszeniu węża i skorpiona; szmaragd —
nieśmiertelność, powściąganie chuci, dobra
pamięć; topaz — odtrutka, wspomnienia;
turkus — powodzenie, radość życia.
Według źródeł irańskich sen o koralach,
rubinach i krwawnikach oznacza radość i
dobrobyt, o turkusach — sukcesy i
długowieczność, o topazach i agatach —
bogactwo.
U muzułmanów klejnoty służą niezliczonym
praktykom magicznym, używane są przeciw
czarom i chorobom, ułatwiają /-dobycie lub
pozbycie się rzeczy; przeciw ..złemu oku"
działać mają: bursztyn, krwawnik. koral i
macica perłowa.
Według mitologii gr. klejnoty żony Amfia-
raosa, Eryfile (naszyjnik Harmonii), przynosiły
nieszczęście albo śmierć posiadaczowi:
symbolizowały płodność (urodzaj), której
towarzyszy śmierć w okresie żniw.
Istnieją rzeczy cenniejsze niż klejnoty.
Achilles przebrany za dziewczynę chwyta '13
miecz, podczas gdy córki Likomedesa'
gromadzą się przy skrzynce z klejnotami. Gdy
Kornelię (II w. p.n.e.), córkę Scypio-na
Afrykańskiego St., żonę Semproniusza
Grakcha, ,,matkę Grakchów", odwiedziła
pewna matrona rzymska, aby pokazać jej swoją
niezwykle kosztowną biżuterię, Kornelia
przyprowadziła swych obu małych synków,
Tyberiusza i Gajusza, i powiedziała: ,.A oto
moje klejnoty". ,,Cnota
jest klejnot nieoszacowany, bo ta ozdobi ubogie
i pany" (Zwierciadło 2,217 Mikołaja Reja).
,,Czas jest drogi klenot" (jw. 1,63). Przysłowie:
Rola klejnot drogi: kto jej pilnuje, nie będzie
ubogi. Przysłowie z XVIII w.:
Klejnot rozumu w cichym siedzi sklepie, młyn
wietrzny, chociaż nie ma co mleć, trzepie".
Znaczenie drogich kamieni dla ozdoby stroju
zmniejsza się z upływem czasu, zwłaszcza w
drodze z ich ojczyzny, Indii, do Europy i
Ameryki. W Indiach nosi się jeszcze stroje
obsypane klejnotami. Włoszki nosiły dawniej
na sześciu, siedmiu, ośmiu palcach pierścienie
z drogimi kamieniami; dziś stroją się
klejnotami na specjalne okazje damskie głowy
koronowane, milionerki i gwiazdy filmowe;
inne panie lubują się w tanich świecidełkach,
które niczego wartościowego nie udają ani nie
symbolizują.
KAMIEŃ
Kamień jest symbolem praprzyczyny, istnienia,
kości Matki-Ziemi; Słońca, ognia, grzmotu;
potęgi (opiekuńczego bóstwa), bóstwa, Boga,
ołtarza; Chrystusa, Kościoła, św. Piotra, próby,
męczeństwa, śmierci;
duszy (która opuściła ciało); grobu; obrony
duszy zmarłego; świadka; kary; martwoty,
nieczułości, jałowości; ciężaru; fundamentu;
siły, twardości, niezmienności, spoi-stości;
broni; trudności, trudu; długowieczności,
wigoru życiowego, płodności, bezpłodności;
fallicznym; milczenia, mowy, pamięci,
mądrości, zgody z samym sobą, wewnętrznej
harmonii, (amulet) szczęścia i zdrowia; złości;
bólu. Roztrzaskany głaz oznacza rozkład
psychiczny, kalectwo, śmierć i zniszczenie.
Zob. też: Kamienie (drogocenne).
Kamień był pierwotną, ale uświęconą przez
swoją dawność bronią, a także narzędziem
(tłuki, ostrza, noże. zgrzebła). Na ołtarzach
ofiarnych i do obrzezania używano noży
krzemiennych, kiedy już w innych celach
posługiwano się nożami z brązu lub żelaza.
Dawid wybrał sobie pięć jaśniusieńkich
kamieni z potoku i włożył w torbę pasterską
przed walką z olbrzymem Goliatem,
uzbrojonym w miecz, oszczep i puklerz, rzucił
kamień z procy i zabił Filistyna bronią
pierwotną i świętą (/ Ks. Król. 17, 40—50).
Kamień — głosiciel prawa. Kamienne
tablice przykazań pisane palcem bożym
otrzymał Mojżesz od Boga na górze Synaj (Ex.
31, 18). Mojżesz przykazuje ludowi postawić
wielkie kamienie na górze Hebal i wyryć na
nich przepisy prawa {Deut. 27,2—4).
Kamień — pierwszy ołtarz. Gdy Jakub
nocował w pewnym miejscu w drodze z Ber-
sabee do Haranu, podłożył sobie kamień pod
głowę i zasnął; we śnie ujrzał drabinę łączącą
niebo z'ziemią i aniołów zstępujących i
wstępujących, oraz Boga, który pobłogosławił
Jakuba i jego potomstwo. Zob. Drabina
(Jakubowa). Po obudzeniu się Jakub uczynił z
tego kamienia ołtarz, polał go oliwą, i nazwał
go Betel, tj. 'dom boży- {Gen. 28,11—28).
Według legendy irlandzkiej kamień ten
przeniesiony został do zamku Scone (koło
Perth) w Szkocji;
tam używano go jako kamienia koronacyjnego
królów szkockich; Edward I, król Anglii od
1272 do 1307, zabrał go do opactwa
westminsterskiego, gdzie pozostaje do dziś,
ustawiony pod tronem koronacyjnym.
Kamień nieobrobiony i obrobiony (ciosany,
cios). Pierwszy był symbolem wolności, drugi
— niewoli i ciemności, pierwszy uważano za
pochodzący z nieba, drugi był tylko dziełem
ludzkim, pozbawiającym dzieło boskie
świętości. Mówi Jahwe do Mojżesza: ,, Jeśli
zbudujesz mi ołtarz kamienny, nie buduj go z
ciosanego kamienia, bo gdy obrobisz go
dłutem, będzie splugawiony (Ex. 20, 25).
Pierwszy uważano za obupłciowy, drugi,
zależnie od kształtu: męski, jeśli stożkowaty,
żeński, jeśli miał formę prostopadłościanu.
Kamień węgielny, narożny, na którym
wspiera się węgieł budynku (por. Izajasz
28,16); dziś — pierwsza cegła pod nową
budowę; przen. fundament, podstawa. Do
boskiego kamienia węgielnego przyrównany
jest przez swoje imię św. Piotr (łac. Petrus od
petra 'kamień, skała', aram. Kefa 'kamień'),
którego Jezus nazywa opoką; na niej zbuduje
Kościół swój (Ew. wg Mat. 16, 18).
Megalityczne budowle kamienne wznoszone
bez zaprawy ok. 3000—750 p.n.e.: piramidy
egipskie (monumentalne grobowce), aleje
menhirów w okolicy Carnac w Bretanii
(Francja) oraz wielkie kromlechy w
Stonehenge i Avebury (Anglia) itd., których
przeznaczenie jest dotąd niejasne. Le
genda twierdzi, że kamienie Stonehenge
przeniósł celtycki czarodziej Merlin magiczną
sztuką z Irlandii do Anglii; uważano, że jest to
świątynia północnego Apolli-na, miejsce kultu
Słońca, konia lub osła (kształt podkowy),
kolosalny kalendarz rolniczy, pomnik
poległych w walce z Hen-gistem, wodzem
Jutów, grób Boadicei (starożytnej królowej
brytyjskiej zmarłej w 60 r. n.e.), świątynia
druidyjska, symbol płodności itd.
Wiele ludów czciło meteoryty kamienne
(aerolity), zwłaszcza graniaste. Posąg Artemidy
Efeskiej (Diany z Efezu) z biustem o kilkunastu
piersiach miał według legendy spaść z nieba (i
był zapewne meteorytem obudowanym
hebanem), podobnie jak najstarszy wizerunek
Ateny w Atenach, posągi Artemidy w
Taurydzie i Kybele w Pessinus w Galacji,
święte tarcze Rzymian, czarny kamień (arab.
ai-hadżar al aswad) wmurowany we wschodni
narożnik świątyni Kaaba w Mekce, ołtarz
Matki Boskiej w Loreto. W Rzymie
przysięgano na Jowisza trzymając kamień w
ręku; mniemano, że krzywoprzysiężcę uderzy
piorun. Meteoryty miały sprowadzać deszcz i
zapewniać płodność. Na wiosnę lub w czasie
suszy składano im ofiary. Dotykały ich
bezpłodne kobiety pragnące dziecka.
Syzyf w Tartarze wtacza nieustannie pod
górę głaz olbrzymi, narzędzie kary za mord,
skąpstwo i marnotrawstwo, za rabowanie
podróżnych i zdradę tajemnic boskich. Nie-
którzy dostrzegają w tym symbol toczenia się
słońca po nieboskłonie w ciągu dnia i roku lub
symbol kondycji ludzkiej widzianej jako
bezmyślny, nieustanny, daremny mozół. W
Boskiej Komedii (Piekło 7,22— 48) Dantego
potępieni chciwcy i rozrzut-nicy toczą przeciw
sobie wielkie głazy, a wielu z nich to
kardynałowie i papieże.
Dorzucanie przez przechodniów kamieni do
przydrożnych lub nagrobnych kopczyków jest
działaniem symbolicznym znanym w Starym i
Nowym Świecie jako składkowa ofiara bóstwu,
świętemu, zmarłemu albo dla odpędzenia widm
(dusz osób zmarłych), złych duchów lub
dżinnów. Grecki Hermes był prastarym
bóstwem czczonym pierwotnie zapewne jako
kopczyk kamieni przy drodze (prymitywny
drogowskaz, do którego każdy przechodzień
dorzucał kamyk), potem jako główny, sterczący
kamień, utrwa
lacz kopca, wreszcie jako herma, czworo-
boczny słup kamienny zwieńczony głową boga
lub bohatera, z zaczątkiem ramion i dokładnie
odrobionym ityfallusem.
Kamień — pamięć. Jakub i Laban układają z
kamieni kopiec na znak przymierza. Jakub
nazwał go po hebrajsku Galed 'stos
świadectwa', a Laban po aramejsku Jegar
Sahaduta 'kopiec świadka' (Gen. 31,46—53).
Dwanaście kamieni symbolizujących dwanaście
plemion Izraela wzniesiono na rozkaz Jahwe, a
później Jozuego, na pamiątkę przejścia Jordanu
(Jozue 4.1—9); podobne znaczenie miało
dwanaście kamieni, z których prorok Eliasz
zbudował ołtarz (3. Ks. Król. 18,31—32). O ka-
mieniach pamiątkowych mowa jest w wielu
innych miejscach Biblii. Niezliczone głazy
pamiątkowe o kształtach naturalnych, opa-
trywane odpowiednim napisem, stawia się na
wszystkich kontynentach (zwłaszcza w
parkach). „My domowe pamiątki kamieniami
znaczym" (Urodzony Jan Dęboróg 80 L.
Kondratowicza). Kamienie nagrobkowe
upamiętniają miejsce, gdzie zmarłego po-
chowano; stawiano je również po to, aby
zmarły nie próbował wrócić między żyjących,
aby bronić duszy zmarłego przed demonami;
niekiedy sądzono też, ze w takim kamieniu
przebywa dusza zmarłego.
Kamień obrazy w Biblii to przede wszystkim
Bóg, przyczyna upadku źle myślących. Dla
królestw izraelskich odwracających się od Boga
będzie On ,,kamieniem obrazy i skałą
potknięcia się", na której powalą się i runą
(Izajasz 8,14—15). W znaczeniu dzisiejszym —
przyczyna obrazy, niezadowolenia, oburzenia.
Kamień na kamieniu (nie zostanie) — obraz
przedstawiający kompletne zniszczenie, ruinę
(Ew. wg Mai. 24,2).
Kamień — strapienie, zgryzota, troska.
sarkazm. Kamień spadł z piersi, z serca. duszy,
głowy. Lepiej kamień sobie u szyi uwiązać
(Ew. wg Mat. 18,6) i skoczyć do wody. Kamień
do czyjegoś ogródka — złośliwy przycinek
rzucony mimochodem.
Kamień przeciwieństwem powszedniej
strawy: „Albo który z was człowiek, którego
jeśliby syn jego prosił o chleb, poda mu
kamień?" (Ew. wg Mat. 7,9). Stąd kamień
nazywany jest bochenkiem św. Szczepana
(ukamienowanego).
Kamień — narzędzie kary i męczeństwa.
Kamienowanie (tj. tracenie przez obrzucanie
kamieniami) przestępców w starożytności i
średniowieczu: Bóg ustanawia kamienowanie
jako karę za bałwochwalstwo (Deut. 17,2—5),
za dotknięcie się granic góry Synaj (Ex. 19,30),
za czary lub wróżby (Ex. 20,27), za
bluźnierstwo (Lev. 24,14), za cudzołóstwo (Ew.
wg Jana 8, 4—5), za nieposłuszeństwo ojcu
(Deut. 21, 18—21), za kradzież przedmiotów
zaklętych (Jozue 7), nawet ukamienowanie
wołu za zabicie rogiem człowieka (Ex. 21,28).
Kamienowano także męczenników
chrześcijańskich. Jezus woła: ,,Jeruzalem.
Jeruzalem, które zabijasz proroków i
kamienujesz tych, którzy do ciebie są posłani!"
(Ew. wg Mat. 23, 37;
Ew. wg Luk. 13,34). Ukamienowano św.
Szczepana (Dzieje Ap. 7, 54—60), kamie-
nowano św. Pawła (2 List do Kor. 11, 25) i
wielu innych.
Kamieniołomy były miejscem ciężkich robót
dla skazanych (zwrot: Kamienie tłuc —
wykonywać najcięższą pracę). Na pracę w
kamieniołomach skazany byt m.in. poeta
grecki Filoksenos za krytykę wierszy tyrana
Syrkuz Dionizjosa Starszego (ok. 430— 367
p.n.e.). znanego z mściwości i podejrzliwości;
słynne było „ucho Dionizjosa", urządzenie do
podsłuchiwania rozmów więźniów pracujących
w kamieniołomach.
Kamień — trudność, twardość, nieru-
chomość. Przysłowiowy zwrot: Idzie jak z
kamienia, tj. ciężko, opornie. ,,Serce jego
(Lewiatana) jest twarde jak kamień" (Hiob
41,15). Szkockie przysłowie: Dwakroć rad, kto
na kamieniu siadł (raz, bo wypocznie, dwa, bo
wstanie z twardego siedziska). Siedzieć
kamieniem — tj. bez ruchu. Przysłowie:
Kamień na miejscu obrasta. „(Zając) pod
opoką siedział martwy jak opoka" (Pan
Tadeusz 2.96 Mickiewicza).
Dawne są związki kamieni z mową ludzką.
Prorok Habakuk głosi, że kamień ze ściany,
pochodzący z grabieży, użyty przez występny
naród do wzniesienia pałacu w Ni-niwie, wołać
będzie i świadczyć przeciw ciemięzcy (2,11).
Jak podaje św. Łukasz (19, 40) Jezus mówi, że
gdyby witające Go w Jerozolimie tłumy
milczały, to „kamienie wołać będą".
Intronizacyjny słup kamienny królów Tary,
Liafail, w Tara (w hrabstwie Meath w Irlandii,
według niektórych identyczny z kamieniem
Scone),
wrzeszczał, gdy dotknął go prawowity mo-
narcha Erinu (Irlandii).
Kamień symbolem fallicznym (zob. wyżej
Kamień-herma); zwłaszcza kamienie stojące,
słupy: zarówno bretoński menhir jak indyjska
linga miały leczyć kobiety bezpłodne, które się
ocierały o nie.
Biały kamień — zwycięstwo, szczęście
(Rzymianie dzień szczęśliwy zaznaczali białym
kamykiem), cnota, zmartwychwstanie,
uniewinnienie; w balotażu — przyjęcie kan-
dydata. Według Apokalipsy (2, 17) ci, co się
oparli kultowi Baala. otrzymują ..biały kamyk,
a na kamyku napisane imię nowe, którego nikt
nie zna. prócz obdarowanego". ,,0 diem laelum
noiandumque mihi candidissimo calculo!" łac.
'O szczęśliwy dniu, który zaznaczyć trzeba
najbielszym kamieniem!' (Listy 6,11 Pliniusza).
Czarny kamień — pech. nieszczęście,
grzech, wina, klęska (Rzymianie dzień feralny
zaznaczali czarnym kamykiem), potępienie; w
balotażu — odrzucenie kandydata. Ale święty
czarny kamień był ważnym elementem kultu
wielkiej Bogini-Matki Kybele, czczony przez.
Frygów, przeniesiony na początku III w. p.n.e.
uroczyście z Pessinus we Frygii (Azja
Mniejsza) do Rzymu i umieszczony na
Palatynie wraz z. boginią. Por. wyżej Kaaba.
Niebieski kamień — amulet zdrowia mający
związek z kolorem nieba, z niebem, prawem,
przysięgą; tablice Mojżeszowe miały być
koloru szafirowego.
Kamień — stróż ukrytego skarbu, schro-
nienie skorpiona albo węża. Gdy Polikra-tes
zapytał wyrocznię delficką o najlepszy sposób
znalezienia skarbu zakopanego przez
Mardoniusza na polu bitwy pod Plateja-mi,
wyrocznia odrzekła „Panią kinesai petron" gr.
'Obróć każdy kamień' (z tragedii Dzieci
Heraklesa 1002 Eurypidesa). Przysłowie
łacińskie: Pod każdym kamieniem śpi
skorpion.
Kamień izraelski, opoka Izraela — Józef. syn
Jakuba i Racheli (Gen. 49, 24).
Żywe kamienie — Jezus i Jego wyznawcy (/.
List sw. Piotra 2. 4—8: zob. też Kamień
węgielny. Kamień obrazy); wzięte przez
Wacława Berenta jako tytuł jego powieści
(1918) o średniowieczu europejskim. Kląć w
żywy kamień, znaczy 'dosadnie, z pasją'.
Kamień ożywiony. Kamienny gość —
pomnik z grobowca Komandora, zabitego przez
Don Juana, pojawia się na przyjęciu,
zaproszony przez, mordercę. Zob. też
Pocałunek (Pigmalion — Galatea).
Ludzie zmieniani w kamienie. Przykłady w
Metamorfozach Owidiusza: w ks. 6 — Niobe, w
ks. 10 — Letea, zbyt dumna ze swej urody,
Olen oraz Propetydy za obrazę Wenus i
frymarczenie swym ciałem. Wzrok gorgony
Meduzy zamieniał ludzi w kamienie. Otton
powiada w Królu Duchu (3,2,15)
Słowackiego: ,,Niech posągami staną się
pięknymi królewny (...); niechaj nie umrą — ale
skamienieją"; również przen.'. skamienieć z
przerażenia. „Gdy żywi przeszli w kamienie,
głazy niech wieszczą narodom" (Na posąg
Dania 145—6 T. Le-nartowicza).
Ludzie zrodzeni z kamieni. W mitologii
greckiej Deukalion i Pyrra, jedyni ludzie
ocaleni przez Zeusa z potopu, szli na polecenie
wyroczni, rzucając za siebie kamienie, z
których powstawali ludzie nowej rasy. z
kamieni Deukaliona mężczyźni, z. kamieni
Pyrry kobiety. Przysłowie: Na kamieniu się
rodzić, tj. rodzić się obficie;
często: gdzie popadnie (nawet w najmniej
odpowiednich warunkach).
Ludzie jak kamienie, kamienie jak ludzie. ,,
(Niech) na śmierć idą po kolei jak kamienie
przez Boga rzucone na szaniec" (Testament mój
27—8, Słowackiego). „Jak Słowianin (...) duma
w szerokim polu, czekając na siebie (..,), tak
jest i kamień także sterczący na miedzy (...)."
(Słowianin. Do Teofila Lenartowicza,
Norwida).
Kamień zamiast boga — symbol podstępu.
oszukaństwa: w mitologii gr. Rea dała
Kronosowi do połknięcia kamień owinięty w
pieluchy zamiast małego Zeusa.
Kamień filozoficzny — nieznana materia
poszukiwana przez alchemików ze względu na
jej rzekome właściwości przeistaczania
nieszlachetnych metali w złoto, wydzielania
eliksiru życia, doskonalenia duszy ludzkiej,
odrodzenia duchowego, leczenia chorób i
przedłużania życia. Pierwotna, bezkształtna
materia prima miała tu ponieść śmierć
rozpadając się na składniki pierwsze i. dzięki
kamieniowi filozoficznemu, zmartwychwstać
na wyższym, szlachetniejszym poziomie.
Poszukiwany kamień przedstawiać miał
połączenie prze
ciwieństw, pierwiastka męskiego z żeńskim
(dlatego często wyobrażany jako hermafrodyta),
kwadratu z kołem itd. Przemiana miała się
dokonywać przez ogrzewanie metali
nieszlachetnych w gruszkowatej retorcie (wazie
Hermesa, jaju filozoficznym):
czarny kolor zawartości oznaczał śmierć starego
metalu, biały — zmianę w srebro, czerwony —
w złoto.
Kamień — miara odległości i wagi. Kamień
milowy, stajowy — słupek milowy przy drodze,
wyznaczający odległość od lub do miasta.
(Gałgan, łotr, łajdak, rozbójnik) na wielki
(gruby, węgierski) kamień, tj. 'wielki gałgan
itd.'; zwrot przestarzały, wywodzący się z
dawnej miary wagi (ok. 60 funtów — ok. 26
kg).
Epoka kamienia — okres kultury, w którym
wytwarzano narzędzia z kamienia, drewna,
kości i rogu, a nie znano użytku z metali:
starsza (paleolit), środkowa (mezolit) i młodsza
(neolit) epoka kamienia.
Kamień probierczy (np. kamień lidyjski,
lidyt) służy do rozpoznania jakości szla-
chetnych kruszców, zwłaszcza złota.
Kamień piekielny — lapis, azotan srebra.
Kamień koguci — znajdowany w żołądku
koguta, pomocny w trawieniu, zastępujący w
pewnej mierze zęby, według pojęć ludowych
silny talizman, dodający odwagi, ułatwiający
wzbogacanie się.
Orle kamienie — złożone z wielu warstw,
puste wewnątrz, z małym kamykiem w środku,
grzechoczące przy poruszeniu, znajdowane
rzekomo w orlich gniazdach, mające jakoby
własności lecznicze.
KĄPIEL (Łaźnia)
Kąpiel symbolizuje oczyszczenie, odnowienie,
odrodzenie; zapłodnienie, użyźnienie;
powrót; wtajemniczenie; zaklęcie deszczowe.
Kąpiel (zanurzenie w wodzie) — powrót do
wcześniejszego etapu ewolucji, do źródła życia,
do pierwotnego, wodnego środowiska, do wody
jako pramaterii; rodzaj dobrowolnego
pochówku; podświadoma chęć powrotu do łona
matki; odprężenie się, poczucie
bezpieczeństwa, chwila zapomnienia, brak
odpowiedzialności; zanurzenie się, aby
wynurzyć się zdrowszym, odrodzonym,
odnowionym, przywróconym do poprzedniego,
właściwego stanu. Boginie gr., np. Afrodyta i
Hera, odzyskiwały
dziewictwo w kąpieli. Za podglądanie kąpieli
bogiń groziły straszne kary: Pallas Atena
odebrała za to Tejrezjaszowi wzrok (ale
udzieliła mu w zamian daru rozumienia mowy
ptaków, tj. wieszczenia), Artemida zmieniła
myśliwca Akteona w jelenia, a wtedy
rozszarpały go jego własne psy. Często kąpano
także posągi bogiń, m.in. Kybele i Afrodyty.
Kąpiel — uniwersalny rytuał uświęcający
najważniejsze chwile a. okresy życia, zwł.
narodziny, pokwitanie i śmierć. Zanurzenie w
wodzie oddziela dwa kolejne okresy życia jak
luka, przerwa w czasie, umożliwiająca
wtajemniczenie, oznaczająca śmierć
poprzedniego i narodzenie nowego człowieka.
W mitologiczno-poetyckiej przenośni kąpiel
oznaczała śmierć zachodzącego słońca w
morzu, a także śmierć króla słonecznego (np.
śmierć w kąpieli Agamem-nona i Minosa). W
średniowieczu kąpiel poprzedzała pasowanie na
rycerza i koronację króla.
Krwawa kąpiel, krwawa łaźnia — rzeź,
masakra, mordownia, jatki. ,,I patrz, ten bóg
będzie się mył i kąpał w twojej krwi" (Papirus:
Księga zmarłych 134,9; ok. 2000 p.n.e.).
Kąpiel — siła zapładniająca i użyźniająca,
stąd kąpiel rytualna młodej pary, kąpiele
bezpłodnych kobiet w wodzie ze źródeł znanych
jako „święte" a. „lecznicze", praktykowane co
najmniej od trzech tysięcy lat od Chin i Indii do
Egiptu i Półwyspu Pirenejskiego.
Kąpiele heraklejskie (gr. Herakleia loutra,
łac. Herculana balnea) — gorące kąpiele
źródlane. Wg legendy Atena stworzyła gorące-
źródła w Termopilach dla znużonego Heraklesa
(Chmury 1051 Arystofanesa).
Kąpiele — kąpielisko, uzdrowisko, zakłady
kąpielowe, miejscowość kuracyjna z kąpielami
leczniczymi. Neue Bader heilen gul nm. 'nowe
kąpieliska dobrze leczą' (tzn. dopóki są modne).
Miłość czysta u kąpieli morskich — tytuł
komedii Norwida.
„Samemu zrobię sobie kąpiel" (Pokój 1103
Arystofanesa) — sam sobie dam radę;
samodzielność, niezależność.
Kąpiel w wielu kulturach — zabieg magii
wywoławczej, mający sprowadzić deszcz.
Kąpiel rytualna — zmywająca wszelkie
grzechy, oczyszczająca i uświęcająca ciało i
duszę, stosowana w wielu religiach Wscho-
du (kąpiele w Gangesie, Eufracie, Nilu;
kąpiele we krwi byczej w kulcie Mitry);
u Żydów dla osób „nieczystych", a od I w. n.e.
dla nowo nawróconych; w sektach żyd. stalą się
częścią obrzędu wtajemniczenia (pod wpływem
misteriów gr.). Stąd chrzest chrzęść., którego
pierwowzorem byt chrzest Jezusa przez św.
Jana Chrzciciela (Ew. wg Mat. 3, 13—17; Ew.
wg. Marka l, 4—13). Stąd też obowiązujące do
dziś wielkie szorowanie i mycie przed
głównymi świętami (jak Wielkanoc, Boże
Narodzenie). „Ojcowie nasi wszyscy byli pod
obłokiem i wszyscy przeszli morze, i wszyscy
byli ochrzczeni w Mojżeszu, w obłoku i w
morzu" (/. List do Kor. 10,1—2). Kandydata
zanurzano w wodzie całkowicie a. częściowo,
albo polewano lub, rzadziej, skraplano mu
głowę wodą.
Kąpiel dla czystości, przyjemności i zdrowia,
w rzece, w morzu, w wannie — pop. w
starożytnej Grecji. „(Diomedes i Odys) weszli
do morza i zmywać zaczęli pot, co pokrywał
obficie ich uda, golenie i szyje. Skoro zaś
morska toń oczyściła z potu ich ciała i skoro
rzeźwość poczuli w swych sercach miłych,
naówczas w wanny pięknie gładzone wstąpili,
by zażyć kąpieli" (Iliada 10, 566—570
Homera, tł. Ignacego Wie-niewskiego). W
cesarskim Rzymie termy (kąpieliska publiczne)
rozpętały istne ,,orgie czystości", stały się
ważnym ośrodkiem życia towarzyskiego
(rozmowy, spacery, gry w piłkę, odczyty itd.) i
nabrały takiego znaczenia społ., jakiego nie
osiągnęły nigdzie i nigdy ani przedtem, ani
potem.
Wanna w łazience — pudło rezonansowe dla
mężczyzn nie obdarzonych przez naturę
pięknym głosem. „Ma zwyczaj śpiewać w
kąpieli" (Charaktery 4,14 Teofrasta;
319 p.n.e.). „Może nawet mnie nie brać na ręce,
gdyby na to on nie miał sił, byle rano zaśpiewał
w łazience, lubił rosół i tkli' wy on był"
(Odrobina mężczyzny Jeremie-go Przybory i
Jerzego Wasowskiego).
Kąpiel ciepła (w chrzęść.) — zmysłowość,
zniewieściałość, luksus; nieczystość;
zamach na cnotę i niewinność (List 45 5 św.
Hieronima). Ojcowie Kościoła i sobory
powszechne potępiały nie tylko towarzyskie
ciepłe kąpiele, ulubione (za przykładem
rzymskim) przez chrześcijan pierwszych
wieków, ale i indywidualne ciepłe
kąpiele jako niemoralne i pobudzające sek-
sualnie. Sw. Augustyn zezwalał na ciepłą kąpiel
raz w miesiącu.
Kąpiel zimna (w chrzęść.) — umartwienie,
zwł. w wodzie lodowato zimnej, przytaczane
również w żywotach świętych jako szczególna
zasługa. Niektóre zakony wsch. i zach.
wykluczały jednak nie tylko kąpiele, nawet
zimne, ale odmawiały w ogóle używania wody
do mycia. Klemens z Aleksandrii dopuszczał
tylko kąpiel leczniczą.
Gorąco (a. w gorącej wodzie) kąpany —
porywczy, zapalczywy, impulsywny, popęd-
liwy, krewki, gorączka, impetyk, narwany,
gwałtownik, prędki. Wg dawnego poglądu
medycznego nie należy człowieka o
temperamencie cholerycznym a. sangwi-
nicznym karmić ostrymi potrawami ani kąpać w
gorącej wodzie, „bobyś (jak powiada Mikołaj
Rej w Zwierciadle) jeszcze barziej podpalił
onego gorącego przyrodzenia jego".
Kąpiel znużonej pracy — sen (Makbet 2,2
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Nie wylewaj dziecka razem z kąpielą (z
kąpiołką) — nie niszcz rzeczy błahej kosztem
ważnej. Dawna śpiewanka przy kąpieli
niemowlęcia: Psom kąpiołką, psom, a
dzieciątko nom!.
Łaźnia,' parzenie się w łaźni — gorąco;
ściskanie, obłapianie się; spółkowanie. ,,Gdzie
nas dwoje siędzie; tam pewna łaźnia, mówię,
łaźnia będzie" (O Kachnie 3—4 Jana
Kochanowskiego).
Sprawić komuś łaźnię — dać baty, wały, cięgi,
obić, sprawić lanie; dać nauczkę, ukarać. O.d
smagania się w łaźni brzozowymi witkami dla
pobudzenia krwiobiegu;
dawniej czynili to gościom specjalni winnicy,
chłostacy. 'Przysłowie: Słuchajże, błaź-nie,
sprawię ci łaźnię.
Order Łaźni — wysokie odznaczenie bry-
tyjskie ustanowione jako order wojsk, przez
króla Jerzego I w 1725; nazwa od kąpieli, której
trzeba 'było zażyć przed przyjęciem w poczet
odznaczonych.
Łaźnia — świat. Przysłowie: Na świecie jak w
łaźni: im kto wyżej siedzi, tym bardziej się poci
(słowa te miał rzec Hieronim Radziejowski
królowi Janowi Kazimierzowi). „Pnie się na
świecie, jak w ni-. skiej łaźni, na coraz wyższe i
wyższe stopnie" (Czyn 9—10 Mickiewicza).
Pusta łaźnia. Przysłowie chin.: Szukaj
pustej łaźni i pełnej jadłodajni (a znajdziesz
czystą wodę do kąpieli i smaczną kuchnię).
Kąpać się w czymś — używać czegoś dużo,
nadmiernie. ,,Zastawia ucztę, kąpie się w winie"
(Konrad Wallewod, Uczta, Powieść wajdeloty.
Ballada Alpuhara 664 Mickiewicza).
W alchemii; miejsce mistycznych połączeń;
rozpuszczanie i oczyszczanie złota i srebra.
KLUCZ
Klucz symbolizuje powagę, władzę, dozór;
opiekę; wierność; życie; fallusa; porządek;
wyzwolenie, uwolnienie; rozróżnianie, od-
dzielanie; otwarcie i zamknięcie, wiązanie i
rozwiązywanie; rozgrzeszanie; udostępnianie;
opanowanie; zadanie i sposób jego wykonania;
wtajemniczenie, tajemnicę, wiedzę;
rozwagę, dyskrecję, ostrożność; zob. Brama,
Drzwi.
W głębokiej starożytności klucz był dużym,
prymitywnym narzędziem — zakrzywionym
drążkiem, którym przez maty otwór w
drzwiach można było po ich wewnętrznej
stronie wsunąć (a. wysunąć) zasuwę do (a. ze)
skobla lub specjalnego otworu. Noszono go
przeto nie w ręku, ale na ramieniu a.
zawieszając na rzemieniu przez ramię.
Klucz symbolem władzy, władcy, gospo-
darza, zarządzającego, rządcy. Bóg o Elia-
chimie: ,,I położę klucz domu Dawidowego na
ramieniu jego,' i gdy on otworzy, to nikt nie
zamknie, a gdy on zamknie, to nikt nie
otworzy" (Izajasz 22,22). O Bogu: „Gdy On
zamknie, nikt nie może otworzyć" (Hiob 12
14).
Klucz w chrześcijaństwie — emblemat mocy
odpuszczania grzechów, wiary. Kościoła,
władzy papieża jako następcy św. Piotra. Jezus
do Szymona Piotra: „A ja tobie powiadam, że
ty jesteś opoka (łac. Petrus Piotr; petra-
'skała'), a na tej opoce zbuduję Kościół mój
(...). I tobie dam klucze królestwa
niebieskiego" (Ew. wg Mat. 16,18—19).
Klucz — władza nad bramami do nieba i
piekła, „l widziałem anioła zstępującego z
nieba, mającego klucz do piekła" (Apok. 20, l).
Mówi Syn Człowieczy: „Mam klucze śmierci i
piekła" (Apok. l, 18). Klucz z gołębiem
wyobraża otwarcie bram niebiańskich.
Dwa klucze do bramy czyśćcowej — władza,
którą mieć winien kapłan przy udzie
laniu rozgrzeszenia (klucz złoty) oraz mądrość i
wiedza teologiczna (klucz, srebrny);
por. Boska komedia. Czyściec 9, 117—123;
Raj 5,55—7 Dantego.
Trzy klucze srebrne, złote a. diamentowe
wyznaczają kolejne etapy oczyszczenia,
wtajemniczenia, są emblematem trudnego
przedsięwzięcia, zagadki do rozwiązania, ta-
jemnicy do przeniknięcia, są błyskawicą intuicji
i natchnienia; w legendzie i folklorze łączą się z
wyobrażeniem tajnych sal zawierających skarby
a. sekrety, jak np. klucze do tajemniczej izby
Sinobrodego; niekiedy otwierają drzwi do
trzech kolejnych izb, coraz bliższych tajemnicy.
Złote klucze — emblemat wiedzy filo-
zoficznej, oczyszczenia, władzy, potęgi, nad-
świadomości.
Złoty klucz — pieniądze. ,,Złoty klucz
otwiera wszystkie zamki" (Oberon 11,42
Christophera Martina Wielanda. 1780).
Srebrny klucz — trafność sądu, orientacja,
.działanie nieświadomości; wiedza, potęga.
Diamentowy klucz — możność działania,
siła, energia.
Klucz — atrybut wielu bóstw, jak Ky-bele,
bogini Wierności, Plutona (który wpuszczał do
bram piekieł, ale z nich nie wypuszczał), Hekate
(strażniczki Hadesu i przewodniczki dusz,
złodziejki potencji męskiej), Janusa (rz. boga
drzwi, bram, przejść, początku' i końca,
przedstawianego z kluczem i laską
odźwiernego), Persefony (mającej klucze do
skarbów Hadesu) itd.
Klucz — atrybut wielu świętych, jak św.
Piotra (dopiero od VII w.; zazw. z pękiem
kluczy), Bennona (biskupa Miśni. patrona
Monachium). Petronilli i Hipolita (rzymskich
męczenników); zwykle z pękiem kluczy; Marty
z Betanii, która „zabiegała około rozmaitej
posługi" (Ew. wg Łuk. 10,40). Genowefy
(patronki Paryża) i in.
Skrzyżowane klucze Piętrowe do Nieba i
Ziemi, złoty i srebrny, z tiarą papieską — godło
Watykanu przejęte od atrybutów boga rz.
Janusa, reprezentują władzę duchową i funkcje
królewskie, dostęp do raju niebieskiego i raju
ziemskiego oraz Wielkich i Małych Misteriów.
Klucze do wiary. „Cień skryty płaszczem od
stóp do głów, dzierżący klucze do wszystkich
wiar" (In memoriam 23 Alfreda Tenny-sona).
 Klucz do wieczności. „Przecież niektórzy
dążą właściwymi kroki do tego, by położyć
sprawiedliwe dłonie na złotym kluczu, co
otwiera pałac Wieczności" (Comus 12 Johna
Miliona).
Klucz do Raju (arab. szahddah 'świadectwo,
oświadczenie') — muzułmańskie wyznanie
wiary: ..Nie ma Boga prócz Boga, a Mahomet
jest Jego prorokiem", które każdy wyznawca
wypowiedzieć musi przynajmniej raz w życiu
na głos, z całego serca, z pełną świadomością.
Klucze do Raju — opium. „Ty masz klucze
do Raju, o sprawiedliwe, subtelne i potężne
opium!" (The Pleasmes of Opium cz. 2
Thomasa de Quincey, 1785—1859).
Klucz żywota. „Wyroczny klucz żywota w
narodów ręku leży; sam lud otwiera wrota, sam
lud zamyka dźwierzy" (Wyroczny klucz
żywota... l—4 Marii Konop-nickiej).
Klucz — miejsce panujące nad jakimś
terenem, np. Góteborg, klucz do Bałtyku.
Pod kluczem — pod dozorem, w zamknię-
ciu, pod strażą, pod pieczą (mieć, chować,
trzymać); w areszcie (być, siedzieć, znaleźć
się).
Pod klucz oddać (budowę, dom, zakład
przemysłowy) — w stanie gotowym do użytku.
Klucze złożyć, oddać — przekazać go-
spodarstwo, sprawowaną władzę, funkcję,
ustąpić; u staroż. Rzymian — forma rozwodu.
„Przyjdzie mi klucze położyć, samej precz
jechać, domu rodziców swych miłych wiecznie
zaniechać" (Tren 6 18—19 Jana
.Kochanowskiego).
Oddanie kluczy miasta, twierdzy, fortecy
nieprzyjacielowi — poddanie jej.
Wręczenie kluczy miasta dostojnemu go-
ściowi — symbol powitania pełnego szacunku.
Nie wszystkie klucze świata wiszą mu na
pasku — wzgardliwie o człowieku, który nam
odmawia pomocy.
Klucz od sypialni wyraża zgodę kobiety na
męskie propozycje erotyczne. ,,A jak będę
zakochana, przyszłe panu list i klucz" (Wesele
l, 36, 1224—5 S. Wyspiańskiego) — Rachel do
Poety.
Dostać klucz od ulicy — zostać wypro-
szonym, usuniętym, wyrzuconym z własnego
domu.
Klucz emblematem rozwiązania zagadki,
szyfru, zadania, wyjaśnienia czegoś, prze-
zwyciężenia trudności, pokonywania przeszkód,
usuwania przeciwności, umożliwienia postępu,
otwierania a. zamykania przejścia, sprawowania
straży, nadzoru, urzędu szafarza. „Klucz" do
„powieści z kluczem" (fr. roman a cle) to sposób
nadawania i odczytywania zaszyfrowanej
wiadomości, kogo naprawdę przedstawiają
fikcyjne postacie powieści.
Klucz wiedzy, poznania, zrozumienia. „Biada
wam, prawnicy! bo chwyciliście klucz poznania;
sami nie weszliście, a tym, którzy chcieli wejść,
przeszkodziliście" (Ew. wg Łuk. 11,52); por. Pies
(ogrodnika). (Umieć) znaleźć klucz do jakiejś
sprawy, do sedna zagadnienia, do czyjegoś serca.
„Toż kres wszelkiego tutaj dociekania? klucz do
tajemnic? i ludzki urn wszystek?" (Odkrycia 14
—15 Bohdana Zaleskiego).
Klucz znakiem tajemnicy, wierności, dyskrecji
i milczenia, łączący się z obrazem zamkniętej
skrzyni zawierającej tajemnicę. „Strzeż
przyjaciela pod żywota kluczem, niech świat
milczenie twe skarży, nie słowa" (Wszystko
dobre, co się dobrze kończy 1,1 Szekspira, tt. L.
Uiricha). „Nic piękniejszego od klucza, póki się
nie wie, co otwiera" (Aglavaine et Selysette
Maurice'a Maeterlincka).
Klucz — fallus, żywotność, zdrowie. „Miecz,
Hippolito, był mym dziewosłębem, którym,
trzykrotnie zdobyłem twą miłość, ale poślubię
ciebie innym kluczem, z pompą, z triumfem i
huczną zabawą" (Sen nocy letniej 1,1 Szekspira,
wg tł. S. Koźmia-na). Również w bajkach i
folklorze często symbol falliczny.
Klucz amuletem. W tradycji ludu żyd. klucze
od bóżnicy, położone pod poduszką umierającego
dziecka, uśmierzają jego cierpienie. Tradycja
rabiniczna wymienia trzy symboliczne klucze:
klucz od macicy, przynoszący rozwiązanie
położnicy, klucz do zmartwychwstania, klucz
ściągający deszcz z chmury. W Maroku —
amulet przeciw impotencji. W tradycji europ. —
chroni przed złą przygodą, wzmacnia pamięć; wg
tradycji nm. klucz ukryty w kołysce broni przed
kradzieżą dziecka prz.>--z czarownice; w krajach
śródziemnomorskich skutkować ma przeciw
„złemu oku".
 Klucz na zwłokach — dawny obyczaj w
wielu krajach: wdowa składa klucze na ciele
zmarłego męża, jeżeli nie może spłacić jego
długów (fr. jeter les des sur la fosse); na
Wyspach Jońskich nieboszczyka zaopatruje się
w klucz do tamtego świata, klucz wiecznego
życia.
Klucz — sonet. „Nie gardź sonetem (...), tym
kluczem Szekspir otworzy! swe serce" (Scorn
nol the Sonnet... 1—3 Williama Wordswortha).
Dziurka od klucza — vulva; w hinduizmie
— joni (łac. pudendum) i atrybut bogini Sakti,
małżonki Siwy. W folklorze wielu krajów —
droga, którą dostają się do domu diabły,
demony, czarownice, koszmary senne; można
im zagrodzić wejście zatykając dziurkę kluczem
a. gałgan-kiem.
,,Ciekawość — złodziej używający intelektu
jako wytrycha" (Definicja Herberta Spencera,
1820—1903).
W alchemii: krzepnięcie i rozpuszczanie.
W marzeniu sennym: spóźnić się na spot-
kanie.
W wolnomularstwie: milczenie i roztrop-
ność.
W heraldyce: kuratela; władza; godło
szambelanów, podczaszych; gwałt; wierność,
służbistość.
KOBIETA
Kobieta jest wcieleniem zasady negatywnej,
pasywnej; symbolizuje Chaos, nieład; niezgodę;
Księżyc; podświadomość; różnorodność;
czystość; płodność. Ziemię, Matkę--Ziemię,
matkę, macierzyństwo, miłość, opiekę; piękno;
moralność, cnotę; pokusę, cudzołóstwo,
rozpustę, intrygi, chytrość, kłamstwo; stałość;
królestwo, naród, państwo. miasto, okręt;
bałwochwalstwo; Kościół, wyrocznię; ekstazę;
niepewność; niebezpieczeństwo: okrucieństwo;
krańcowość; wielo-mówność.
Kobietę symbolizują przedmioty wklęsłe,
wydrążone, wgięte, puste, jak np. arka, jaskinia,
muszla, waza, puchar, brama, rama, podkowa,
jęczmień, pszenica, krzyż tau z uchwytem
(ankh. łac. crux ansata);
okrągłe, owalne, jak np.: perła, jajko, tarcza,
egida, moneta, miska, półmisek, punkt w kole,
gr. litera thtta; horyzontalne, jak np.: woda,
morze, ziemia; kąt, trójkąt, zakątek: delta (litera
gr., ujście rzeki, trójkąt
włosów łonowych), cieniste ustronie, kąt prosty
podzielony dwusieczną, piramida;
przedmioty otwarte, jak np.: otwarta dłoń, dziura,
studnia, liść mirtu (poświęcony Afrodycie;
weselny wianek mirtowy); szczeliny, jak np.
szczelina w skale, kciuk między palcami
wskazującym i środkowym, pochwa miecza,
tarcza strzelnicza, labirynt, rów, bruzda, wargi;
przedmioty falisto-płyn-nie wygięte, jak np.:
sinusoida. kot, rogi krowie, sierp Księżyca,
pagórek, ryba; istoty płodne, jak: krowa, gołąb,
zając, wróbel; plenne, jak owoc granatu;
wewnętrzna strona przedmiotów i sytuacji.
Kobieta symbolizuje Ziemię-Matkę, płodną,
zapładnianą i użyźnianą przez męskie Niebo a.
Słońce, odbierająca od nich niezbędne. do życia
światło i wodę deszczową; zależną od nich,
pokorną, dumną, spokojną i doznającą groźnych
wstrząsów, dobrotliwą i niszczącą życie, które
sama tworzy, dziewicę-wieloródkę, czystą i
nieczystą, mistrzynię czarów i magii.
Kobieta-Matka, Wielka Macierz, kraj ma-
cierzysty, Matka-Natura spokrewniona z
bezkształtnym Chaosem, bełkotliwymi falami
morza, z podświadomością; biblijna pramatka
Ewa, amoralna, pierwotna, irracjonalna, zrodzona
po mężczyźnie, namawia go do spróbowania
zakazanego owocu. aby osiągnąć swój
nieświadomy cel: z dala od statycznego,
znieruchomiałego raju zostać w rozkoszy i bólu
nosicielką nowego życia.
Ewa i Maria — zestawienie szczególnie płodne w
plastyce romańskiej; gra słów:
Eva i A ve wyraża przeciwieństwo zachodzące
między upadkiem Ewy i odkupieniem przez
Marię jako matkę Zbawiciela.
Kobieta rodząca wyobraża wszelki początek.
Boginie dziewice, dziewice-matki, opiekunki
kobiet, małżeństwa i miłości, jak:
Afrodyta (Wenus), Artemida (Diana), Astar-te
(Isztar), celtycka Danu (Anu, Dana, Matka-
Ziemia, bogini zasady żeńskiej), De-meter
(Ceres), Gaja (Gea), Hera (luno). Hathor, Hestia
(Westa), Izyda, Lakszmi (bogini piękności i
szczęścia, małżonka Wisz-nu). Libera (rz. bóstwo
urodzaju), Perse-fona (Kora, Ariadna), Rea-
Kybele (Ops), kartagińska Tanit; przedstawiana
w płn. Azji jako niedźwiedzica, w Chinach —
tygry-
sica, w Egipcie — krowa, w Grecji — maciora,
w Rzymie — wilczyca.
Kobieta — okrutna bogini; Artemida za-
bijająca Niobidów strzałami z łuku, Hera
prześladująca nałożnice Zeusa i ich potom-
stwo, Atena potrząsająca dzidą; groźna
władczyni Hekate; czarownica. Baba Jaga.
Przysłowie: Gdzie diabeł nie może, tam babę
pośle.
Naga dziewczyna a. kobieta we wczesnych
społeczeństwach rolniczych, wprawiana w szał
taneczny chóralnymi śpiewami, grą na
instrumentach, okrzykami, pędzona przez
obsiane pola i ogrody (a. przez zboże na pniu),
aby podniecić do czynu leniwych, ospałych po
zimie bogów i bożków płodności.
Kobieta w stanie ekstazy, ogarnięta sza-
leństwem, furią, uczestniczka orgii, bacha-
nalii, wprawiona w stan dionizyjskiego upo-
jenia, aby wzmocnić siły żywota, bujność i
płodność Natury, menada, bachantka; pro-
stytutki religijne dawnych religii blisko-
wschodnich, których działalność miała za-
pewnić urodzaj.
Kobiety zabijające mężczyzn i chłopców,
jak Amazonki, które dusiły swych nowo
narodzonych synów, jak Danaidy i kobiety z
wyspy Lemnos zabijające swych mężów.
Kobiety szlochające, płaczki łkające w głos.
wywołujące imię zmarłego, aby jego dusza
usłyszała, że jej odejście budzi żal a. żeby
przywołać ją z zaświatów — symbol pokuty,
osierocenia, żałoby, jesiennego obumierania
roślinności.
Kobieta — wyrocznią, wieszczką i kapłanką
(Pytia w Delfach, sybille, westal-• ki
rzymskie). ,,U Germanów jest zwyczaj, iż ich
matki rodzin przez rzucanie losów i wróżby
orzekały, czy będzie korzystnie stoczyć bitwę,
czy nie" (Wojna gallicka 1,50 Juliusza Cezara,
tł. E. Konika). Wróż-biarki. kabalarki,
chiromantki przepowiadające z ręki. z kart, z
kuli kryształowej. Przysłowie: Na dwoje babka
wróżyła.
Kobieta o siedmiu głowach i dziesięciu
rogach to w Apokalipsie (17, l—4) wszetecz-
nica babilońska wyobrażająca pogański Rzym
cezarów, a w Boskiej Komedii (Piekło 19. 106
—177) Dantego — Rzym papieży, którzy
popadli w grzech symonii i cierpią a. będą
cierpieć w piekle.
Kobieta — wyobrażenie kobiecości, żeńska
część natury ludzkiej, subtelna, skrom
na, cicha Małgorzata, niemiecki ideał „wiecz-
nej kobiecości", która pociąga nas wzwyż
(Fausta. II, 12110—11 Goethego).
Kobieta jako ideał, anima, apoteoza piękna,
cnoty, moralności kobiecej; nimfa Ege-ria, żona
Numy Pompiliusza; Beatrycze Dantego; Laura
Petrarki, kobieta ze snów erotycznych, przelotnie
widziana, kobieta nieznana, wymarzona,
przedmiot tęsknoty, uczucia, pożądania, miłości;
Helena trojańska, najpiękniejsza kobieta świata
przyrzeczona Parysowi przez Afrodytę. Malarz
gr. Zeuksis, V/IV w. p.n.e., malując imagina-
cyjny portret Heleny dla świątyni Hery w
Krotonie a. Agrigencie, obejrzał najpiękniejsze
dziewczęta z okolicy, obnażone, i przeniósł na
obraz z każdej to, co było bez skazy (Historia
naturalna 35,36 Pliniusza St.).
Piękna kobieta — wcielenie arystokracji;
sztuki; czaru, kuszenia, wdzięku, podstępu;
wiedzy; szlachetności.
Kobieta jako przedmiot pożądania pod-
glądającego ją mężczyzny, alegoria Czystości
zagrożonej przez Żądzę. ,,(Zuzanna) chciała się
wykąpać w sadzie, bo gorąco było; a nie było
tam nikogo, prócz dwu starców, którzy się ukryli
i przypatrywali się jej" (Daniel 13, 15—16).
„(Dawid) przechadzał się po dachu domu
królewskiego;
i ujrzał niewiastę (Betsabeę) kąpiącą się
naprzeciwko na dachu swym, a była wielkiej
urody" (2 Ks. Król. 11,2). Myśliwiec Akteon,
wszedłszy przypadkiem do groty, zobaczył nagą
Dianę z nimfami w kąpieli (Metamorfozy 3,138
—253 Owidiusza). Ody-seusz, który po
dwudziestu dniach walki z morzem dopłynął do
Scherii i zasnął na brzegu, obudzony okrzykami
dziewcząt bawiących się nago w piłkę (wraz z
królewną Feaków, Nauzykaą) wynurza się z za-
rośli (Odyseja 6 Homera). Satyrowie podpatrują
kąpiące się nimfy — pop. temat plastyki baroku.
Król Lidii, Kandaules, pragnąc pochwalić się
pięknem ciała swej żony, ukrywa kopijnika
Gygesa w sąsiedztwie pokoju, w którym królowa
się rozbiera (Herodot 1,8—12). Krawiec Tom
podgląda przez szparę-Jadącą nago na koniu
przez miasto Coventry Lady Godivę. Car-denio,
proboszcz i cyrulik obserwują rzekomego
chłopca myjącego nogi w strumieniu, a w
rzeczywistości nieszczęsną a piękną Dorotę
(Don Kiszot l, 4, 28—30 Cer-
yantesa). Striptease, striptiz — numer pro-
gramu variete, kabaretu a. in. lokalu roz-
rywkowego, w którym aktorka rozbiera się
stopniowo przed publicznością — podglądanie
zinstytucjonalizowane.
Kobieta obca, nieznajoma, cudza żona, istota
niebezpieczna. ,,Wargi obcej kobiety ociekają
miodem, usta jej są gładsze niż oliwa, lecz
koniec jej gorzki jak piołun i ostry jak miecz
obosieczny. Nogi jej zstępują do śmierci, a
kroki jej dochodzą do otchłani" (Ks.
Przypowieści 5, 2—5).
Kobieta uwodzicielka, kusicielka, femme
fatale, niszcząca mężczyzn, którzy jej po-
żądają. Syreny — w mit. gr. półkobiety
półptaki, zwabiały czarodziejskim śpiewem
przepływających żeglarzy na rafy, a tonących
wyciągały z morza i wysysały z nich krew
(Odyseja 12, 154 Homera); podobnie czynić
miała rusałka Renu Lorelei (Lurlei) na
opiewanych przez poetów (Heinrich Heine)
Skałach Lorelei pod St. Goar, na prawym
brzegu Renu. Wamp (skrót od wampir) — typ
kobiet (pierw. w filmach amer. sprzed 2. wojny
świat.) opętujących mężczyzn swą demoniczną
urodą, aby ich doprowadzić do zguby.
Kobieta wcieleniem gadulstwa i wścibstwa.
Yerbosae et curiosae łac. 'gadatliwe i
ciekawskie' (l. List do Tymoteusza 5,13),
mówiące, czego nie trzeba; św. Paweł o mło-
dych wdowach.
Kobieta źródłem knowań, konszachtów,
intryg. „Kobieta przędzie nawet rozmawiając"
(Talmud babiloński, Megil/ah, fol. 14b).
Kobieta ukrytą przyczyną niejasnych spraw.
Cherchez la femme! h. 'szukajcie kobiety!', jeśli
nie widać jawnej przyczyny jakiejś sprawy.
Kobieta synonimem przebiegłości, gniewu,
złości. „Największą złością jest złość
niewieścia; (...) wszelka przebiegłość jest
znośna, tylko nie przebiegłość kobiety.(...)
Lepiej mieszkać z lwem i ze smokiem niż ze
złą niewiastą" (Eklezjastyk 25, 17—23).
,JSewahre euch vor Weibertucken" nm. 'strzeż-
cie się chytrości kobiet' (opera Zaczarowany
flet Mozarta, libretto: E. Schikaneder).
Kobieta — wahanie się, niepewność, brak
decyzji. „Elle flotte, elle hesite; en un mot, elle
est femme" fr. 'waha się, jest w rozterce, krótko
mówiąc — jest kobietą" (Athalie 3,3, 876
Racine'a).
Kobieta — krańcowość, skrajność.
,,Umiarkowanie to słowo dla kobiet pozbawione
sensu" (Kartagińczyk 230 Plau-ta). „Kobiety są
krańcowe: albo lepsze, albo gorsze od mężczyzn"
(Charaktery 3 La Bruyere'a).
Kobieta — zmienność, niestałość, niewierność.
„Yarium et mutabile semper femi-na" łac. 'niestałą
i zmienną jest zawsze kobieta' (Eneida 4, 569
Wergiliusza). „La donna e mobile quat piuma al
vento" wł. 'kobieta zmienna jest jak piórko na
wietrze' (Rigoletto Verdiego; libretto: F. M.
Piave). Cos) fan tutle wł. 'tak czynią wszystkie
(kobiety)', tytuł opery komicznej Mozarta;
tzn. są niewierne, zdradzają.
Kobieta — pragnienie sławy. „Lecz serce
kobiet łaknie sławy: (...) uszom dam schlebia
miód słów Anakreonów" (Rozmowa księgarza z
poety Aleksandra Puszkina, tł. S. R.
Dobrowolskiego).
.Kobieta jako istota niezrozumiana, zapoznana,
fr. femme incomprise.
Kobieta — słabość, kruchość. „(Przemienna)
jakoby miękki wiatr", lać. quasi mollis aer
(Marchołt Jana z Koszyczek). „Słabości, na imię
ci kobieta" (Hamlet 1,2 Szekspira). „Kobieto!
puchu marny! ty wietrzna istoto" (Dziady cz. IV
960 Mickiewicza).
Kobieta istotą skazaną na cierpienia. Pali natae
łac. 'zrodzone, aby cierpieć' (Epistulae morales 95
Seneki Mł.).
Kobieta — zadziwiającym owocem. „Powiedz
mi, jaki owoc jest wyborny, gdy zielony, słodki,
gdy na wpół dojrzały, a gorzki, gdy dojrzały?"
(Dhammapada, Wieniec pytań i odpowiedzi,
sanskr., I w. n.e.).
„Kobiety to srebrne szalki, na które kładziemy
złote jabłka" (Rozmowy z Goethem 22 X 1828
Eckermanna).
Dusza kobiety jest z rtęci, serce — z wosku;
przysłowie chin.
Kobieta w bieli — zjawa będąca zapowiedzią a.
przeczuciem śmierci.
Stara kobieta skubiąca gęś — padający śnieg.
W marzeniu sennym: zdrada, kłamstwo.
kłótnie; (ciężarna) dobra nowina.
KOGUT
Kogut jest symbolem Słońca, światła, świtu;
czujności; Sędziego Świata, Chrystusa;
zmartwychwstania; czasu; św. Piotra, zdra-
dy, pokuty; Szatana; zwycięstwa, sławy,
honoru, wyzwania; mądrości, inteligencji;
zasługi; waleczności; pracowitości, energii,
pośpiechu; zdrowia; wróżby, prognozy pogody;
egotyzmu; cudzołóstwa, chuci, płodności,
męskości; pewności siebie; kazirodztwa;
zazdrości; jest talizmanem przeciw ,,złemu
oku"; zob. Kamień (koguci).
Kogut na Bliskim Wschodzie i w Grecji —
Słońce i ogień. Dzięki ognistoczerwonemu
grzebieniowi, lśniącym piórom i pianiu o świ-
cie. Poświęcony był bogom słonecznym, takim
jak Helios-Apollo (bo obwieszczał wschód
słońca). Atena, Asklepios (bo ..kto rano wstaje,
temu Bóg daje..." zdrowie), Mitra, Ormuzd, ale
także bóstwom księżycowym (gdyż reaguje na
światło obu ciał niebieskich), takim jak Selene,
Persefona i Hermes, przewodnik dusz
zmarłych, a zarazem opiekun ludzi wcześnie
wstających:
kupców, pasterzy, żeglarzy. Uważano w cza-
sach, gdy nocy nie rozjaśniano sztucznym
oświetleniem, że pianie koguta odstrasza nie
tylko czarownice i wróżki, mgły i niezdrowe
powietrze nocne (zwłaszcza jeżeli kogut był
czerwony), złe duchy i demony (krwią jego
smarowano kamień węgielny domu), które
ulatywały przed jego pianiem (zwłaszcza jako
świętego ptaka kultu Mitry), ale, wg Historii
naturalnej Pliniusza, nawet lwy. Mimo że
kogut jest związany z ogniem, pianie jego ma,
w wierzeniach ludu. uśmierzać pożary (czerwo-
nego kura). Lampy w kształcie koguta
symbolizowały Chrystusa; wizerunki koguta na
grobowcach — zmartwychwstanie.
W mitologii gr. Alektryon (gr. 'kogut'),
•towarzysz Arcsa w pijatykach i potajemnych
romansach; gdy Ares spał z. Afrodytą (żoną
Hefajstosa), Alektryon alarmował kochanków,
że już świta, że wschodzi wszyst-kowidzący
Helios. Ale pewnej nocy zaspał i słońce
zaskoczyło tę parę. Za karę Ares zmienił
Alektryona w koguta, razem z jego hełmem,
ostrogami i pióropuszem.
Daniel Naborowski w wierszu Kur na
krzemach... pisze: „Kur z nami wespół oko
podnosi do nieba, słońce w ciemnym obłoku
upatrzy jak trzeba, jego promień wschodzący
wita swym śpiewaniem, dzieli czas
południowy, dzieli świt z zmierzkaniem. Straż
nocną odprawuje, o północy czuje, jutrzenkę
poprzedzając, bliski dzień zwiastuje. Jego
głosu rzemieślnik i oracz słu
chają, na głos jego podróżni w drogę wy-
jeżdżają. Wielkie pożytki z kura, przyznać to
kurowi — stąd kur był na baczeniu
Pitagoresowi" (75—84). Kur był też
emblematem kapłana głoszącego ewangelię.
Kogut — czujność. Według wierzeń ludowych
był to pierwszy ptak. który zapowiedział
narodziny Jezusa, i dlatego pieje przez całą noc
Bożego Narodzenia; on też (wraz z kogutami'na
wieżach kościelnych) pierwszy zapowiedzieć ma
zmartwychwstanie ciał i nadejście dnia Sądu
Ostatecznego. Kurki na wieżach zakładano od IX
w.: w Brescii i Rzymie we Włoszech, w
Winchester w Anglii itd. Żelazny kurek, wraz z.
takąż chorągiewką, obracając się wskazuje
kierunek wiatru, a więc przepowiada pogodę, a
przy tym pierwszy, bo z wysoka, dostrzega
promienie brzasku, stąd też oznacza
przewidywanie (oświecenia duchowego,
nadejścia. Słońca-Chrystu-sa), które jest
połączeniem czujności z inteligencją. Na
kościołach ewangelicko-augs-burskich bywa
zastępowany przez łabędzia. Wacław Potocki
pisze: „Czemu kurka stawiają na kościelnej bani?
Żeby ludzi do modlitw budził conajraniej". W
islamie kogut cieszy się wielkim szacunkiem, bo
wzywa do salatu (modlitwy). Według legendy
muzułmańskiej Mahomet spotkał w pierwszym
niebie koguta tak olbrzymiego, że sięgał
grzebieniem drugiego nieba. Pianie jego o świcie
zrywało ze snu wszelkie stworzenie prócz
człowieka. Zob. Żółw (zwierzę demoniczne).
Kogut — życie i odrodzenie (poranne
odrodzenie Słońca), odwrotność i wróg ba-
zyliszka. Jako ptak życia w kultach starożytnych
ofiarowywany bogom zamiast ofiar ludzkich,
później jako ofiara dostępna nawet ubogim.
Kogut — męskość, urodzaj, płodność (z racji
bujnego życia płciowego). Obnoszony w wielu
krajach według starej tradycji na wiosnę, później
na Wielkanoc albo w Niedzielę Palmową, przez
młodzież śpiewającą okolicznościowe pieśni,
składającą życzenia pomyślności, dobrego uro-
dzaju. w zamian za datki. Z czasem koguta
żywego zastępowano sztucznym z pieczywa, ze
słomy, z pakuł, ustrojonego w pióra. Dziś kogut
reprezentuje męską dumę, pychę, męski
szowinizm. Jąder koguta uży
wano w starożytnym Rzymie jako afrodyzjaku.
Kogut w śrdw. — cudzołóstwo i zabronione
pożądanie seksualne, m.in. z powodu
kazirodztwa popełnianego nagminnie przez
koguty z córkami, matkami i siostrami, czego
się kogut, według Ezopa. nie wstydzi, bo one
lepiej niosą.
Kogut i kura ptakami wróżebnymi.
Wieszczkowie legionów rzymskich wróżyli
dowódcom w czasie kampanii wojennych z
piania kogutów i z apetytu świętych kur. Były
to ptaki chtoniczne i dlatego wróżebne.
Kogut — walka i waleczność. Nie wspo-
mina o nim ani Homer, ani Siary Testament; w
Grecji wprowadzono go szerzej od czasu
wojen perskich, początkowo tylko do walk
kogutów, ulubionego hazardu i widowiska
Persów; za najwaleczniejsze uchodziły koguty
z Tanagry i Rodosu. W Brytanii instytucja
walki kogutów była pod opieką królów;
zakazano uprawiania jej dopiero w 1849 r. W
sztuce antycznej kogut jako emblemat walki
często obok Pallas Ateny występującej w
pełnej zbroi i w peplosie; i bogini, i ptak w
równie dumnej postawie. Niekiedy widać go w
walce z żółwiem, który reprezentuje wówczas
pierwiastek demoniczny. W sztuce
starochrześcijańskiej przedstawiany obok św.
Piotra jako jego znak rozpoznawczy.
Kogut — zdrada i pokuta (zwłaszcza
machający skrzydłami). „I wspomniał Piotr na
słowa Jezusowe: "Pierwej niż. kur zapieje
trzykroć się mnie zaprzesz". A wyszedłszy na
dwór, gorzko płakał" (Ew. wg Mat. 26,75).
Jezus mówi tu o trzeciej straży nocnej: Żydzi
dzielili noc na cztery straże: początkowa,
północna, pianie koguta i straż poranna. Dzięki
temu stał się kogut w chrześcijaństwie
symbolem czujności, a także umartwiania się.
wstydu. oraz atrybutem św. Piotra.
Kogut — zdrowie. W starożytnej Grecji
zwykła ofiara składana Priapowi i Askle-
piosowi, bogu medycyny i leczenia. Ofiarować
koguta Asklepiosowi znaczyło podziękować
bogu za powrót do zdrowia. Ostatnie słowa
Sokratesa (Fedon 118 Platona) po wypiciu
cykuty (szaleju, blekotu?), skierowane do
przyjaciela: „Kritonie, jesteśmy winni koguta
Asklepiosowi! Oddaj go, a nie zapomnij!"
Wyraża się w tym rola kogu
ta jako przewodnika dusz zmarłych. Dlatego
był też emblematem Attisa, boga słonecznego
zmarłego i zmartwychwstałego. Ostrogi koguta
służyły jako środek przeciw skurczom i
drętwieniu nóg, podobnie jak skórka węgorza lub
zajęcza łapka. Kogut i wąż to emblematy
medycyny i farmaceutyki.
Biały kogut poświęcony był Zeusowi, dlatego
Pitagoras, według legendy, nie pozwalał ptaka
zabijać ani jeść. Oznacza:
świt, szczęście, człowieka świątobliwego. Był
przyjacielem Allacha i 'jego proroka;
jego pianie zdradza obecność anioła.
Czerwony kogut — świt, błyskawica, duch
ognia (czerwony kur — pożar), amulet
przeciwogniowy. Według mit. skand. zapowie
ragnarek (zmierzch i upadek bogów. koniec
świata); wyobraża katolicyzm jako
przeciwieństwo protestanckiego lisa.
Czarny kogut — ptak nocy, śmierci,
nieszczęścia, zdrady.
Kogut galijski — godło narodowe Francji od
czasów Rewolucji Francuskiej; jego pochodzenie
jest niepewne; GaIIowie nie używali go jako
godła; koguty do walk Rzymianie sprowadzali z
Galii, stąd po łacinie' ^allus to 'kogut' i 'Gali'.
W heraldyce: czujność, zapał religijny, odwaga,
gotowość do walki. Jako znak masoński
reprezentuje czujność i światło wtajemniczenia.
W alchemii: emblemat rtęci.
W marzeniach sennych: symbol czasu (wraz z.
wężrm); (piejący) szybki sukces;
(spokojny) kłótnia. W czasie sabatów czarownic
koguty miały dawać znak pianiem, że czas
uciekać.
Grzebień koguci — świt, błyskawica;
człowiek próżny; czapka błazeńska.
Chantecler: postać koguta z wielu wersji
Powieści o Lisie (fr. Roman de Renart. ok. 1175
—ok. 1205) i z dramatu (1910) Edmonda
Rostanda, gdzie się kogutowi wydaje. że to jego
piękna pieśń zmusza co rano słońce do pojawienia
się na niebie.
KOLUMNA (Filar, Słup)
Kolumna jest symbolem osi świata, połączenia
Ziemi z niebem; trwałości (budowli), siły
udźwigu, stałości, zaufania, zdecydowania;
państwa; Stwórcy; osoby; męskości (fallusa): u
staroż. Żydów — prawdy, w heraldyce —
odwagi.
 Jako kolumna z bazą i głowicą bliska
wyobrażeniom drzewa kosmicznego, drzewa
świata, drzewa życia. Baza odpowiada tu
korzeniom, trzon — to pień, a głowica to
korona drzewa. Większość kolumn
architektury staroegipskiej stanowi transpo-
zycję wsporników roślinnych — pni albo
wiązek łodyg — jakie wystarczały niegdyś
budownictwu drewnianemu. Głowice zaś były
to stylizowane kwiaty i liście tych roślin,
zazwyczaj palmy albo cibory papirusowej,
wraz z charakterystycznym układem i
unerwieniem liści i kwiatostanów. Również w
głowicach kolumn korynckich,
kompozytowych (liście akantu) i gotyckich
przeważały elementy roślinne.
Według Biblii Ziemia jest dyskiem wspie-
rającym się na słupach. W /. Ks. Królewskiej
(2,8) czytamy: „Do Pana należą słupy Ziemi,
on na nich położył ląd stały". Gdy Bóg
potrząsa nimi, następuje trzęsienie Ziemi, a
kiedy się wywrócą, będzie to koniec świata.
Również strop niebieski opiera się na
kolumnach: „Kolumny niebieskie chwieją się i
drżą przed groźbą Boga" (Hiob 26,11).
Filary pałacu Salomona w wielkiej sali
kolumnowej zrobione były z cedrów libań-
skich, symbolizujących nieśmiertelność i od-
porność na zepsucie (l. Ks. Król. 1,1—6).
Po obu stronach wejścia do świątyni je-
rozolimskiej stały symboliczne słupy odlane z
brązu, zwane Jachin i Booz; obwieszczały
obecność Boga i wieczyste przymierze nieba z
Ziemią, Jachin — stałość, a Booz — siłę (/. Ks.
Król. 7, 15—22). Świątynia Salomona
odgrywa podstawową rolę w symbolice
wolnomularskiej. Loża ma-sońska zawiera
zwykle wyobrażenie Świątyni z drzwiami
między parą kolumn: jedna oznaczona literą B
(Booz), druga literą J (Jachin). Pierwsza czarna
albo biała, symbolizująca Księżyc, kobiecość,
bierność, powietrzność, druga czerwona,
reprezentująca Słońce, męskość, aktywność,
ognistość.
Dwie kolumny jako para występują w wielu
kulturach, reprezentując np. piękno i siłę,
sprawiedliwość i łaskę, miłość i wiedzę.
Gnostycy parę taką wyobrażali literą H,
oznaczającą bramę do wieczności. Najpo-
tężniejszą z takich par według wyobrażeń
antycznych były Słupy Heraklesa, znaczące
kres zamieszkanego świata, bramę za-
chodzącego Słońca. Skały Ceuty i Gibraltaru,
które Herakles miał sam postawić
w czasie swej wędrówki po Libii (tak Grecy
nazywali północną Afrykę), po zabiciu licznych
potworów, miały utrudnić straszydłom Oceanu
dostanie się do wód Morza Śródziemnego. Był
to puklerz ochronny i „przedmurze obrotowe",
oznaczał bowiem też granicę, której człowiek
nie powinien przekraczać.
Kolumny po obu stronach wszelkiego wejścia
— przejście z jednego świata do drugiego.
Marzeniem i ambicją Wieku Odkryć było
gwałcić takie granice, dążyć ku nowym
światom, poza zasięg starożytnej sieci dróg
rzymskich. Na godle heraldycznym cesarza
Karola V widniały dwa słupy, a dewiza
brzmiała; „Plus ultra", a więc „śmiało
naprzód!", w przeciwieństwie do antycznego
„Nęć plus ultra", „ani kroku dalej!" i biblijnego
„Dalej nie postąpisz!" — jak woła Pan do fal
przypływu morza w Księdze Hioba (3&, 11).
Trzy kolumny występujące razem — trójca,
triada: dobroć (lub piękno), mądrość i siła.
Cztery kolumny — strony świata, podpory
Nieba albo Ziemi. W biblijnej Księdze
Przypowieści (9, l) dom Mądrości wsparty jest
na siedmiu filarach. Mądrość przedstawiona jest
tam jako bogata ma-trona zapraszająca gości na
biesiadę; liczba 7 jest więc może wyrazem
bogactwa domu (zwykły dom zadowalać się
musiał dwoma lub czterema filarami) albo
symbolizuje świętą liczbę siedem (zob.).
Strzaskana kolumna — zniszczenie, zemsta,
śmierć. W Biblii (Ks. Sędziów 16,25—31)
oślepiony Samson, sprowadzony dla po-
śmiewiska z więzienia do pałacu Filistynów w
czasie ich zabawy, objął oba środkowe słupy, na
których gmach się opierał, naparł z całej siły i
pałac runął na książęta i na 3000 mężczyzn i
kobiet.
Kolumna — potęga bóstwa. Na Olimpie Zeus
zasiada na kolumnie wyrażającej jego władzę i
cały porządek olimpijski. Według Apokalipsy, w
Liście do zboru w Filadelfii (3,. 12), Chrystus
obiecuje zwycięzcy w bitwach duchowych, że
będzie filarem w świątyni Pańskiej. Grecy, a
zwłaszcza Rzymianie umieszczali posągi Zeusa
(Jowisza) na słupach, aby wskazać, że przebywa
on w niebie, wysoko; podobnie hermy, posągi
Janusa i Priapa, a później ubóstwionych cesarzy
rzymskich.
 W wielu kulturach świata wznosi się ko-
lumny wolno stojące, nie przeznaczone do
podpierania żadnego stropu, mające sens
wyłącznie symboliczny. Wyobrażają one
triumf nad nieprzyjaciółmi, upamiętniają
zwycięskie wyprawy, ofiary składane
bóstwom po wielkich wydarzeniach (kolumny
wotywne), wyrażają wdzięczność niebu,
prezentują wiecznotrwałość skutków
znakomitych czynów, głoszą ubóstwienie
wielkich ludzi. Najsłynniejsze z nich to ko-
lumna Aśioki, cesarza Indii, w Sarnath, z III
wieku p.n.e., o głowicy z czterema lwami;
kolumna Trajana w Rzymie, z fryzem
reliefowym wyobrażającym sceny z wypraw
cesarza przeciw Dakom; wzorowana na niej
kolumna Marka Aureliusza; Kolumna
Londyńska, wzniesiona dla upamiętnienia
wielkiego pożaru miasta w 1666;
tamże kolumna Nelsona na Trafalgar Square;
kolumna Wielkiej Armii z 1810 na placu
Vendóme w Paryżu, a wreszcie symbol
Warszawy, kolumna Zygmunta III Wazy na
placu Zamkowym, o której pisał Słowacki:
„Jest u nas kolumna w Warszawie, na której
usiadają podróżne żurawie, spotkawszy jej
liściane czoło wśród obloką; taka zda się
odludna i taka wysoka!" (Uspokojenie l—4).
Zwycięstwa morskie upamiętniali Rzymianie
kolumnami rostral-nymi (columna rostrata),
które zdobiono rzeźbami dziobów zdobytych
okrętów nieprzyjacielskich. Ośrodkiem
obrzędów kultowych dawnych Germanów, a
zwłaszcza Sasów, była święta kolumna
Irminsul, w kształcie pnia drzewa, poświęcona
zapewne bogu Nieba, Irminowi, symbolizująca
oś świata wspierającą nieboskłon. O licznych
słupach pamiątkowych i symbolicznych
wspomina również Biblia (np. 2. Ks. Król.
18,18: Izajasz 19,19; Machabeusz
13,29;14,26).
Słup — promień słoneczny; człowiek (gło-
wica = głowa). Wyraża albo postawę wy-
prostną, pewność siebie, pańskość, dumę
człowieka, albo przeciwnie, postawę zgiętą,
korną, traktowaną nieraz dosłownie w
postaciach kariatyd i aliantów (zob.), nie-
wolników dźwigających ciężary. Służyły też
jako kamień ofiarny: na ich szczycie, zwró-
conym ku niebu, kładło się zwierzę ofiarne;
słupy takie symbolizowały oś sakralną
społeczności usiłującej dobrze usposobić
bóstwo.
Najprostszą, narzucającą się, była symbolika
falliczna (zob. Fallus). Atrybutami bogini
płodności, Demeter, bywały słup i delfin,
reprezentujące płodność i morze. Słynnym
symbolem fallicznym sztuki współczesnej jest
dwudziestometrowy monolit granitowy Gustava
Yigelanda zawierający 121 wspinających się
postaci ludzkich, we Frogner Parku w Oslo.
Słup — ascetyzm, pustelnictwo i udręka; jak
słupy stylitów (słupników), ascetów zakonnych z
V wieku, którzy, wzorując się na Szymonie
Słupniku, przebywali przez dziesiątki lat na
szczytach kolumn zrujnowanych świątyń
antycznych.
Słupy ognia i dymu — obecność Boga (Ex.
13,21). Prowadziły one lud izraelski przez
pustynię, a później wskazywały kierunek
marszów i miejsca postojów. Według proroctwa
Joela (3,3) zapowiedzą one zbliżanie się
straszliwego Dnia Sądu. Czyżby wizja grzyba
bomby wodorowej?
U ludu polskiego słup jest zazwyczaj
synonimem głupoty lub tępoty: gadać jak do
słupa, głupi jak słup drogowy, stoi jak słup lub
jak słup soli (aluzja do żony Lota, por. Gen.
19,26), choć jeszcze przed paru-set laty w Polsce
słup (bałwan) soli jako emblemat żupników
symbolizował bogactwo i dobrobyt.
KOŁO (Krąg, Okrąg, Dysk, Krążek; tac.
circulus, orbis, discus)
Koło jest symbolem Boga, bóstwa, wieczystego
prawa, praformy; świata zjawisk; Kosmosu;
nieskończoności, wieczności, absolutu,
doskonałości, doskonałego kształtu, równowagi,
wewnętrznej jedności i harmonii materii,
jedności, czasu (jako linia bez końca,
przedstawiana niekiedy jako wąż gryzący swój
ogon), regularności, ciągłości, idealnego,
wiecznego ruchu, ruchu obrotowego, precyzji,
kompletności, egzystencji cyklicznych; Nieba (w
przeciwieństwie do Ziemi); Słońca; żywiołu
wody; kręgu istnienia, duszy, pierwiastka
duchowego (w przeciwieństwie do
materialnego); własnego Ja, powrotu do siebie
samego; zasady żeńskiej^ ochrony przed
demonami; monety.
Koło w Biblii — wszechmoc boska. „Sta-
rowieczny (tj. Bóg) usiadł: szata jego biała jak
śnieg, włosy na głowie jak wełna czysta, jego
tron jak płomienie, a jego koła jak ogień"
(Daniel 7,9). Sw. Augu-
 styn opisuje naturę Boga jako koło, którego
środek jest wszędzie, a obwód nigdzie. Koło
zwierzyńcowe — zodiak. Trzy splecione koła —
Trójca Święta. mądrość, miłość.
Koło wpisane w kwadrat — kabalistycz-ny
emblemat iskry boskiego ognia ukrytej w
materii: koło jest dynamicznie rozwijającym się
centrum, a kwadrat przedstawia aspekt statyczny.
Koło symbolizuje Niebo, kwadrat — Ziemię.
Koła koncentryczne — obojnactwo; oko
Cyklopa; w buddyzmie Zeń — najwyższy
stopień oświecenia, harmonia wszystkich sił
duchowych; różne hierarchie albo stopnie
stworzenia. ,,Wygląd kół i robota jakby koło
było pośrodku koła" (Ezechiel 1,16). „l klatka na
ptaki, rzekł Sam, koła wewnątrz kół, więzienie
wewnątrz więzienia" (Klub Pickwicka r. 40,
Dickensa); klatka na ptaki wisiała w jednej z cel
więzienia przy Fleet Street.
Koło — doskonałość; idealny ruch. Aż do
czasów (1609) Keplera uważano za pewnik, że
orbity planet są kołowe, bo wg Arystotelesa ruch
panujący na niebie musi być kołowy jako
najbardziej regularny i jednolity.
„Nie psuj moich kół", łac. Noli turbare circulos
meos, wg legendy słowa Archime-desa
(kreślącego na piasku figury geometryczne) do
żołnierza rzymskiego, który zbliżał się, aby go
zabić (w czasie zdobywania Syrakuz w 212
p.n.e.); typowa „anegdota profesorska" (nm.
Professorenwilz) o „roztargnionym", a w istocie
zatopionym - w problemach swych badań
uczonym.
Koło Giotta, Wg anegdoty papież Benedykt
XI miał zażądać od słynnego malarza wł. Giotta
di Bondone (1266—1337) dowodu jego
kunsztu. Giotto posłał mu w odpowiedzi idealne
koło namalowane jednym, swobodnym
pociągnięciem pędzla; stąd przysłowie: Okrągły
jak O Giotta.
Kwadratura koła zob. Kwadratura koła). Błędne
koło (łac. circulus vitiosus) — błąd logiczny;
definiowanie jakiegoś wyrażenia za pomocą
tegoż wyrażenia; przen. sytuacja bez wyjścia.
Zaklęty, zaczarowany krąg. koło — za-
mknięcie chroniące przed zewnętrznym bez-
kształtem chaosu, dające magiczne bezpie-
czeństwo każdemu, kto znajdzie się w jego
okręgu, koło wyrysowane wokół czarodzie
ja, kapłana, grobu, świątyni, miasta; w obręb
takiego koła nie mogą 'się przedostać nie-
przyjaciele, demony; inną formą ochronnego
kręgu są pierścienie, obrączki, bransolety,
naszyjniki, pasy, korony; przen. granica nie do
przebycia.
Zaczarowane, zaklęte koło z bajek ludowych,
z którego nie można się wydostać bez
znajomości właściwego zaklęcia.
Zaczarowane koło — vulva. ,,Mógłby się
rozgniewać, gdyby za sprawą mojego zaklęcia
w zaczarowane koło jego pani inny duch
wkroczył i stał tam dopóty, dopóki by go nie
zmogła" (Romeo i Julia 2, l Szekspira, tł. .1.
Paszkowskiego).
Koło opasane, z krzyżem patriarchalnym na
górze — Ziemia.
Koło uskrzydlone — bóstwo, duch boski.
Złoty krąg — korona. „Tak więc oddałem w
twe ręce koronę, krąg mojej chwały" (Król Jan
5,1 Szekspira). „(Kleopatra) błaga cię,
(Cezarze), o krąg Ptolemeuszy dla swych
dzieci", tj. o koronę (Antoniusz i Kleopatra 3,12
Szekspira).
Rozeta, zwana po tac. w średniowieczu rota
'koło', duży, kolisty otwór w szczycie albo nad
portalem kościoła, wypełniony bogatą
dekoracją maswerkową lub witrażową w
układzie współśrodkowym; symbolizowała
prawdop. człowiecze Ja przeniesione na
płaszczyznę kosmiczną.
Bhava-cakra (z sanskr. 'koło stawania się'),
zwane też Kołem Życia — w buddyzmie
emblemat wiecznego cyklu wcieleń
(transmigracji dusz), wyobrażane w plastyce w
pazurach potwora przedstawiającego
nietrwałość.
KOŁO (u wozu; łac. rota)
Koło u wozu symbolem wieczności, ruchu,
zmiany, stawania się, kręgu istnienia, prze-
mijania, współdziałania; Kosmosu (i jego cykli),
osi Wszechświata, oka niebiańskiego, Słońca
(zwłaszcza z promienistymi ramionami), ruchu
Słońca na niebie. Księżyca. liczby dziesięć;
Boga i wieczności (na starochrześc.
grobowcach); przeznaczenia, losu; życia; zasady
męskiej i żeńskiej;
prawa, bezstronności, prawdy; szczęścia;
postępu; zwycięstwa; monotonii; zmartwienia;
tortury.
Od najdawniejszych czasów koło jest sym-
bolem Słońca (jako sprawcy urodzaju) i bo
gów słonecznych, zwłaszcza niebiańskich
woźniców kierujących wozem słonecznym, jak
np. sumeryjski Utu (Babbar), asyryjski
Aszszur: babilońsko-asyryjski Szamasz,
którego znakiem pisarskim była tarcza Słońca
wschodzącego spośród dwu gór, a atrybutem
uskrzydlona czteroramienna gwiazda wpisana
w koło; jak perski Ormuzd, grecki Helios,
patron cyrków i woźniców rydwanów
wyścigowych, jak rzymski gromowładny
Jowisz (łac. luppiter Fulgur), jak Her-mes. W
czasie letniego przesilenia dnia z nocą staczano
ze wzgórz kota ogniste na obchodach ludowych
mających pierwotny pogański sens podobny do
znaczenia ogni świętojańskich — wspomagania
Słońca (które odtąd, aż do końca roku, opadać
będzie coraz niżej), odsuwania zimy i śmierci
wegetacji; była to więc symboliczna synteza sił
kosmicznych i przemijania czasu.
Dysk miotaczy — dysk słoneczny; jego
upadek oznaczać może śmierć bohatera, np.
Hiacynt zabity dyskiem rzuconym przez
Apollina, dmuchniętym przez zazdrosnego
Zefira; Akrizjos, dziadek Perseusza. ugodzony
przez niego przypadkowo i śmiertelnie dyskiem
itd.
Bóstwo wyobrażone jako nieruchoma oś
obracająca wieńcem koła za pośrednictwem
promienistych ramion (szprych). ,,Europa, co tu
i ówdzie o foremki woła, będzie jak koło
kruszwickiego chłopa, a ramię Boże — jak oś
tego koła!" (W albumie hr.**" 9—12 Cypriana
Norwida).
Koło — atrybut bogini Losu, Tyche
(rzymskiej Fortuny), później Nemesis. Koło
Fortuny to antyczny emblemat niestałości,
zmienności losu ludzkiego (każdy punkt na
obręczy obracającego się koła znajduje się raz
na górze, raz na dole), a w średniowieczu —
niezmienności losu ludzkiego, mający dowieść
przez wracanie do pozycji początkowej, że
przeznaczeniem człowieka jest pozostawać w
przeznaczonym mu stanie, a grzechem —
szukać awansów;
temat wyobrażany często w plastyce gotyckiej.
„Koło dokonało pełnego obrotu" (Król Lir 5,3
Szekspira), przestępstwo zostało sprawiedliwie
ukarane, dokonała się słuszna pomsta. „Od koła
uczyć się uczuć niestrudzonego powrotu w
niepowrotnych obrotach szprych" (Kolo l—2
Mieczysława Jastruna). Obroty koła
wyobrażały za
równo zmienność i ustaloną kolejność pór roku,
zmienność i następstwo pokoleń, krótkość życia
ludzkiego, jak i niestałość ograniczonych,
płytkich umysłów: ,,Serce głupiego jest jako
koło u wozu, a myślenie jego jak obracająca się
oś" (Eklezjastyk 33,5). „Koło losu wiecznie
bieży, niewstrzy-many bieg i ciąg. Coraz nowy,
krasy, świeży, żywy wchodzi w świetlny krąg"
(Skałka 3,184—7 S. Wyspiańskiego).
Koło wozu łączy czynnik ruchu z czynnikiem
czasu, obrót koła mierzy przebytą drogę w ciągu
określonego czasu. Babiloń-czycy podzielili
koło na 360 stopni lub na 6 wycinków po 60
stopni; jego nazwa, szar, oznaczała Kosmos.
Koło łączące czynnik ruchu na obwodzie i
nieruchomości w centrum; podział obwodu na
równe części wyobraża poszczególne fazy
mijającego czasu wyrażonego przez obrót koła
— z jednej fazy wstępujące, z drugiej — zstę-
pujące. Ezechiel opisuje 'koła wozu cheru-bów.
które są pełne oczu, i stoją, i poruszają się
zarazem (1,16—18;IO,9—13).
W marzeniu sennym — szczęśliwa odmiana.
Piąte koło u wozu — ktoś zbędny, nie-
potrzebny.
Być kółkiem w maszynie — odgrywać
podrzędną rolę.
Nie nasmarowane koło skrzypi (łac. rota
plaustri male uncta stridet}, tj. pracownik źle
opłacany szemrze; również i o przekupstwie,
łapówce: Kto smaruje, ten jedzie.
Koło, kołowrót — średniowieczne narzędzie
tortur, w które wplatano delikwenta. Koło
Iksjona w mit. gr. — obracające się koło ogniste
w Hadesie. w którym cierpiał wieczne męki
Iksjon za targnięcie się na cześć bogini Hery.
„Ja, przykuty do ognistego koła, które łzami (...)
polewam" (Król Lir 4,7 Szekspira). ..Patrzę na
ojczyznę biedną jak syn na ojca wplecionego w
koło" (Dziady cz. III 2 Improwizacja 262—3
Mickiewicza). „Cierpi człowiek, bo służy sam
sobie za kata: sam sobie robi Koło i sam się w
nie wplata" (Skądmęka? Mickiewicza). Czym
innym było łamanie kołem w średniowieczu:
skazańca układano na ziemi, na polanach
drewna i gru-chotano mu kości, uderzając z góry
kołem od wozu.
Koło modlitewne, młyn modlitewny, gęsto i
drobno zapisany mantrą (mistyczną for-
mulą buddyzmu lamaistycznego), obracany
przez buddystów tybetańskich jako szybko-
ściowy producent modlitw.
KOMETA
Kometa — zły znak w wielu kulturach staroż. i
śrdw., u Inków i Azteków, w Afryce. „In caelo
nunquam speclatam impune cometam" tac.
'kometa widziana na niebie zawsze oznacza
katastrofę' (Klaudian). „Był to kometa pierwszej
wielkości i mocy (...). Z niewymownym
przeczuciem cały lud litewski poglądał każdej
nocy na ten cud niebieski, biorąc złą wróżbę z
niego" (Pan Tadeusz 8, 109, 117—19
Mickiewicza). Przysłowie: Przyjdzie kometa,
machnie ogonem i wszystko diabli wezmą.
Kometa — rozumiana przez tysiąclecia jako
zapowiedź katastrof i klęsk, trzęsień ziemi,
potopów, zarazy, głodu, wojny, upadku
monarchów, wreszcie powszechnych ciemności
i końca świata. Na Kobiercu z Bayeux (królowej
Matyldy) wyobrażono kometę wieszczącą
upadek i śmierć króla ang. Henryka II w czasie
podboju Anglii przez Normanów. „Gdy nędzarz
kona, nie świecą komety; niebo płomieni się
przed śmiercią książąt" (Juliusz Cezar 2, 2
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego); wg Plutarcha
przez tydzień po śmierci Cezara widać było
kometę na niebie. „Kometa czasem wojny,
czasem wróży kłótnie!" (Pan Tadeusz 8,194
Mickiewicza).
Kometa w plastyce chrzęść. — gwiazda
betlejemska wyobrażana często w kształcie
komety, zapewne dlatego, aby się odróżniała od
innych gwiazd.
Kometa — diabeł. Szatan, Lucyfer. ,,Na-
przeciw Szatana stał nieulękniony i jak kometa
płonął, co rozjaśnia wielki gwiazdozbiór
Wężownika w niebie arktycznym, z włosów
straszliwych strząsając pomór i wojnę" (Raj
utracony 2,861—5 Johna Mil-tona, tł. Macieja
Słomczyńskiego). „Kometa (...) krwawym
okiem z ukosa na rydwan spoziera jakby chciał
zająć puste miejsce Lucypera" (Pan Tadeusz 8,
109, 111—12 Mickiewicza).
Kometa — osobliwość, dziwo, fenomen
natury, rzadkość. „Rzadko widziany, każdym
moim ruchem budziłem ludzki podziw jak
kometa" (Henryk IV cz. I 3,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Kometa — krótkotrwała, nazbyt krótka,
przemijająca, choć błyszcząca kariera.
„Błyszczy przed nami, niknąc jak kometa, łącząc
z swym światłem blask nieskończoności"
(Epilog do „Dzwonu" Schillera 103—4
Goethego), Goethe o Friedrichu Schillerze w
dziesięciolecie jego zgonu.
Komety — starcy. „Starców i komety darzy
się respektem z powodu tych samych cech: ich
aspiracji do przepowiadania przyszłych
wypadków oraz ich długich bród" (Myśli na
różne tematy Jonathana Swifta).
KONIK POLNY
Konik polny symbolizuje nieśmiałość, strach;
skromność, pokorę; mądrość, szlachetność;
lekkomyślność, gadulstwo; starość.
Konik polny u staroż. Żydów — mądrość;
u Greków — szlachetność.
Konik polny — szczebiotliwość, gadulstwo,
bezsensowne, niezrozumiałe trajkota-nie,
mówienie od rzeczy. Ale staroż. grekom
podobało się strzykanie, ćwierkanie, granie,
cykanie koników, trzymali je dlatego w domach,
w klateczkach z gałązek;
konik był poświęcony Apollinowi jako bogu
muzyki. Podobnie w XIX w. słuchano z
przyjemnością ćwierkania świerszcza za
kominem; por. opowieść wigilijną Świerszcz za
kominem Ch. Dickensa i wiersz Świerszczyk
Marii Konopnickiej.
Konik polny — dopełniająca się para:
światło—ciemność, gdyż owad kolejno milczy w
nocy i cyka w świetle promieni słonecznych;
atrybut Apollina jako boga poezji i Słońca,
symbol poetów, których Muza nawiedza tylko co
pewien czas.
Konik polny — starość. W mit. gr. bogini Eos
(Jutrzenka) wybłagała u Zeusa nieśmiertelność
dla swego kochanka, pięknego Trojańczyka
Titonosa, ale przez nieuwagę zapomniała prosić
też o wieczną młodość, dlatego na starość
zgrzybiał i skurczył się tak bardzo, że zostało z
niego niewiele prócz skrzeczącego głosu. Litując
się nad nim Eos zmieniła go w konika polnego
(a. w świerszcza, a. w cykadę).
Konik polny w symbolice chrzęść. — na-
wrócenie.
Konik polny — beztroska, lekkomyślność.
„Konik polny całe lato prześpiewał — i za to,
gdy wiał zimny wiatr na dworze, nie znalazł w
pustej komorze ani
muszki okruszeczka, ni robaczka kawałeczka"
(Konik polny i mrówka l—6 Jeana de La
Fontaine, tł. S. Komara).
W folklorze: obrona przeciw „złemu oku".
W marzeniu sennym: strata.
KOŃ
Koń jest symbolem czasu; promieni sło-
necznych i księżycowych, dnia, nocy; po-
wietrza, wiatru, ognia, błyskawicy; fal, źródła;
sił żywotnych, płodności, matki, miłości,
zmysłowości, chuci; arystokracji, rycerstwa,
wolności; próżności; wierności; wojny,
triumfu, bohaterstwa, zwycięstwa; śmierci,
poddania się losowi; zdrowia, siły, energii
fizycznej i umysłowej, wytrzymałości, szyb-
kości, ruchu, śmiałości, pracowitości; wiedzy,
jasnosłyszenia, intelektu, instynktu, intuicji,
wrażliwości, rozsądku; szczodrości,
wdzięczności, zrozumienia, dążeń duszy ludz-
kiej; szczęścia, nieszczęścia; panicznej strach-
liwości; egoizmu, złości, uporu, głupoty.
Koń jako wierzchowiec bogów symbolizuje
zjawiska niebieskie (promienie Słońca i
Księżyca, chmury, błyskawice, wiatry), wodne
(fale morskie, nurty rzeki). Sądzono, że
uczestnicy misteriów dionizyjskich służyli
bogom jako wierzchowce. W średniowieczu
koń bywa atrybutem miłości, cnoty,
pobożności, natchnionej wiary, ale ujeżdżany
przez wiedźmy, czarownice i diabły
symbolizuje fallusa i często ustępuje miejsca
miotle, kosturowi lub pogrzebaczowi. Jako
emblemat powietrza i wichru jest pośrednikiem
między niebem i ziemią (podobnie jak orzeł i
jeleń). Mistyczny, olbrzymi, ośmionogi ogier
skandynawskiego Ody-na, Sleipnir, unosił go
jak wiatr w powietrzu, ponad lądem i morzem,
na krańce świata. Straszliwe dziewice walkirie,
służki Odyna, pędziły konno nad chmurami,
osłonięte tarczą i hełmem, na plac boju, aby
wybierać poległych bohaterów godnych
miejsca w Walhalli.
Koń jest szczególnie cenną ofiarą składaną
bogom Słońca, wód, bogom podziemnym, w
kulcie zmarłych, od głębokiej starożytności.
Zabijanie konia, aby służył po śmierci swemu
panu, było charakterystyczne dla ludów Azji
(groby scytyjskie), spotykane też w
starożytności śródziemnomorskiej (grobowce
faraonów; „cztery przepyszne rumaki"
Achillesa na stosie Patro-
kla w Iliadzie 23 Homera), u dawnych Słowian.
Dawną tradycję stanowią bogowie i de mony
przybierający kształty końskie, jak Helios,
Demeter, Posejdon, Hades, ora? bogowie, którzy
wprowadzili sztukę kiełzna-nia, poskramiania i
oswajania koni, jak Zeus, Helios, Posejdon,
Atena, i tacyż bohaterowie, jak Erechteusz-
Erichtonios. Lao-medon, Herakles, Bellerofon.
Koń był atrybutem Dionizosa, Plutona,
Boreasza, Diosku-rów, muz, Odyna. Koń był
poświęcony Are-sowi-Marsowi: nagłe i
niespodziane pojawienie się konia uważano za
prognostyk wojny.
Talenty wróżbiarskie koni podziwiały ludy
indoeuropejskie już w Azji. Według legendy
Dariusz I był jednym z siedmiu książąt perskich,
którzy się umówili, że ten z nich zostanie
królem, którego koń pierwszy zarży; królem
został Dariusz, bo kazał koniuszemu
przyprowadzić swemu ogierowi klacz. Cudowny
koń Achillesa, Ksantos, przepowiada swemu
panu ludzkim głosem rychłą śmierć (Iliada 19,
Homera). Rzymska hippomancja (wróżenie z
zachowania się koni) sądziła o nadchodzących
wypadkach z parskania i rżenia koni; podobnie
czynili Germanowie.
Koń, zwłaszcza biały, wiąże się ze Słońcem, z
jasnością dnia, z ogniem, powietrzem,
niebiosami, wodą, bohaterami słonecznymi jako
najszlachetniejsze z udomowionych stworzeń, w
ścisłych kontaktach z człowiekiem, w jego
podróżach, pracy i walce prezentujący
cierpliwość, opanowanie (mimo skłonności do
panicznych przestrachów i ponoszeń), ślepe
posłuszeństwo za dnia, gdy widzi za niego
człowiek, a niezawodny instynkt kierunku w
nocy, gdy jeździec lub woźnica może błądzić.
Słoneczny wóz Persów, Greków (Heliosa, Fae-
tona, Apollina Feba), Skandynawów, biegł po
nieboskłonie zaprzężony w ogniste rumaki.
Rodyjczycy, mieszkańcy wyspy Rodos, noszącej
imię ukochanej nimfy Heliosa (jednak por. Róża
[miłość]), czynili doroczną ofiarę z czterokonnej
kwadrygi, wpędzając ją w morze i topiąc;
Słońcu, nie-znużenie obiegającemu niebo
starożytni ofiarowywali najszybsze zwierzę
oswojone. Eliasz wstąpił do nieba na wozie
zaprzężonym w konie ogniste (4 Ks. Król. 2,11).
Królo-
wie judzcy stawiali posągi koni na cześć boga
Słońca; zburzył je Jozjasz (23,11).
Koń, zwłaszcza czarny, wiąże się z ciemno-
ściami nocy, z podziemnym światem chto-
nicznym, z roślinnością, Matką-Ziemią, z
ogniem wulkanów, z wnętrznościami Ziemi,
głębiną morza, z nurtem rzek, z wodą ożywczą,
porywającą, wciągającą, duszącą, z pływami
morza, z Księżycem i jego światłem, ze snem,
marzeniami sennymi, seksem, wróżbami, magią,
czarami, złymi urokami. Białe rumaki
Posejdona to pieniące się tale morskie; konik
morski (pławiko-nik) łączy głowę konika z
rybim ogonem. Pegaz (gr. pegasos 'rumak
źródlany' od płge 'źródło'), koń skrzydlaty mitu
gr. Pod uderzeniem jego kopyta miało
wytrysnąć z ziemi na stoku Helikonu źródło
Hippo-krene ('końskie źródło'), przez długi czas,
wraz z Pegazem, literacki symbol natchnienia
poetyckiego, oraz źródło Peirene pod Koryntcm.
Koń bywa psychopompem, przewodnikiem
dusz zmarłych na miejsce im przeznaczone,
dlatego ofiarowywany zmarłym lub chowany z
nimi razem. W maz-daizmie bóg zła i ciemności
Aryman przedstawiany był nierzadko w postaci
konia. W związku z Księżycem (może
podobieństwo kształtu kopyta i sierpa
Księżyca?) i jego wpływem na ruchy wód
morza koń odgrywał pewną rolę w
ceremoniałach wywoływania deszczu, w
wiosennych rytuałach sprowadzających urodzaj
(np. jazda wierzchem konno nagiej dziewczyny
albo przykrytej siecią, lub długimi włosami;
ślady takich obrzędów prawdop. w legendzie o
Lady Godivie w Coventry w Anglii). Królowa
Hadesu, Persefona, miała białe rumaki.
Posejdon w postaci ogiera pokrywającego
matkę Persefony, Demeter, w postaci klaczy,
wyobraża przypływ morza wdzierający się na
brzeg lądu. Posejdon, ojciec grzywiastych fal-
rumaków, ustanowić miał wyścigi konne.
Koń, zwłaszcza maści karej lub trupio,
widmowo-białej, jest w swej roli chtonicz-nej
b. rozpowszechnionym symbolem śmierci: koń
śmierci, koń zapowiadający zgon (również we
śnie). Piekielne, śmiertelne erynie i harpie
bywały matkami koni (np. koni Kastora,
Polluksa i Achillesa). „A oto koń blady, a
siedzącemu na nim na imię śmierć, i piekło szło
za nim" (Apok. 6,8). Folklor europejski pełen
jest koni-koszma-
rów galopujących po nocy samotnie lub stadami,
groźnych dla podróżników, często z jeźdźcami
przeklętymi, pokutującymi, zmuszonymi do nie
kończącej się pogoni za umykającą zwierzyną.
W Biblii i w średniowieczu koń występuje jako
wyobrażenie klęski, zarazy, zagłady. „Od Dań
słychać parskanie rumaków najeźdźcy, cała
ziemia drży od głośnego rżenia jego ogierów;
ciągną by pożreć kraj i to, co w nim jest"
(Jeremiasz 8,16).
W sztuce chrześcijańskiej koń przedstawiał
odwagę i hojność. Jest atrybutem apostoła
Jakuba Starszego, św. Marcina, Maurycego,
Jerzego, Wiktora, św. Aidana, apostoła
Northumbrii, św. Columby, apostoła Szkocji,
wyobrażanych na koniu. Wizerunki koni w
katakumbach, jeśli nie wyobrażały zawodu
zmarłego, przedstawiały zapewne szybkość
przemijania życia doczesnego lub były odbiciem
pojęć religii rzymskiej — koń jako psychopomp.
W plastyce Odrodzenia symbol pożądania
seksualnego. Od średniowiecza podkowa w folk-
lorze uważana jest za przedmiot przynoszący
szczęście.
Koń jest jednym z najważniejszych (obok
węża) atrybutów bohaterstwa na freskach,
płaskorzeźbach i wazach, od archaicznych
wyobrażeń koni zaprzężonych do wozów
bojowych aż do późniejszych wierzchowców, od
stworów demonicznych do zwierzęcia
rycerskiego mającego imię i wieszczego
ducha. ,,Najpiękniejszą zdobyczą człowieka jest
oswojenie tego dumnego i ognistego zwierzęcia,
który dzieli z nim trudy wojny i chwałę walki"
(Dzieje ssaków fr. zoologa G. L. de Buffona).
Koń, wynosząc woźnicę i jeźdźca nad innych
ludzi, staje się oznaką bogactwa, szlachectwa i
władzy, a także triumfów duchowych. Rycerz to
nm. Ritter, czyli Reiter 'jeździec'; kawaler od wł.
caballo z łac. caballus 'koń'. Pegaz,
wierzchowiec Bellerofonta, skrzydlaty koń
chtoniczny zrodzony z Ziemi zapłodnionej przez
krew gorgony Meduzy, staje się niebiańskim
służką Zeusa, nosicielem piorunów,
reprezentantem siły ujarzmionej przez rozum,
radości, zwycięstwa. „Jest to pewne zło (...),
rodzaj pomyłki (...): widziałem sługi jadące
konno, i książęta idące pieszo jak sługi"
(Eklezjastes 10, 5—7). ,,Przysłowie: Żebrak
zajeździ konia na śmierć" (Henryk VI cz. 3 1,4,
Szekspira).
 Koń — poczucie bezpieczeństwa dla jeźdź-
ca. „A cóż u milion set diabłów daje bez-
pieczeństwo człowiekowi, jeśli nie koń, szabla i
pistolet?" (Koltokacja Józefa Korzeniow-
skiego). Przysłowie wł.: Dobry koń to dobra
broń.
Jazda konna — radość, pociecha, sa-
tysfakcja. Przysłowia: Jakby go na sto koni
wsadził. Każdy ma swego konika (ulubionego,
na którym jeździ), tj. swoje upodobania, pasję,
hobby. „Gdy na koń się-dziesz, zaraz ci
desperacja od trzęsienia coraz niżej zlatuje, aż
ją w końcu i zgoła wytrzęsiesz" (Ogniem i
mieczem 3, 4, H. Sienkiewicza).
Koń, rumak bojowy. Być na rumaku — w
pogotowiu bojowym. ,,I kraj był cały na
rumaku, w polu" (Beniowski l, 6, Słowackiego).
Bóg „postawił ich jako (wojennego) konia
sławy swej w bitwie" (Zachariasz 10,3). Rumak
symbolem wojny tak jak osioł — pokoju.
Rumak atrybutem zwycięstwa, stąd pomniki
konne zwycięskich dowódców: posąg Marka
Aureliusza na rzymskim Kapitelu, jedyny
konny pomnik pogańskiego wodza oszczędzony
przez chrześcijaństwo przez nieporozumienie,
gdyż wzięty był za posąg Konstantyna
Wielkiego;
pomnik kondotiera Gattamelaty dłuta Donatella
na placu przed bazyliką św. Antoniego w
Padwie, pierwszy nowożytny (1447) posąg
konny z brązu. ,,Powiedział wielki jenerał
Żomini (Henri de Jomini), że koń, nie człowiek,
dobrą jazdę czyni" (Dziady cz. III, Przegląd
wojska 79—80 Mickiewicza). Koń bojowy
symbolem nieustraszonej odwagi. „Kopie
ziemię kopytem, wyskakuje śmiało, pędzi
przeciw zbrojnym. Gardzi strachem i nie
ustępuje mieczowi. (...) Dysząc i rżąc żre
ziemię, a nie uważa, że grzmi głos trąby. Gdy
usłyszy trąbę, mówi: Ach! Z daleka czuje
wojnę, wołanie dowódców i okrzyki wojska"
(Hiob 39, 19—25). „Koń drze ziemię, nie chce
dostać, pójdziesz koniu, pójdziesz w dal!"
(Pieśń wojskowa 3—4, Józefa Przerwy Tet-
majera).
Koń z rzędem — wierzchowiec z ozdobną
uprzężą — rzecz bardzo kosztowna. Dać konia
z rzędem temu, kto... — ofiarować wysoką
nagrodę temu, kto...
Jeździec i jego wierzchowiec: jeździec —
element intelektualny, duchowy, energia
umysłowa, rozum, miłość uwznioślona; koń
— element zwierzęcy, nieświadomy, intuicyjny,
cielesny, chuć, popęd, instynkt, energia fizyczna,
koszmar senny. ,,Egipcjanie to ludzie, a nie Bóg;
konie ich to ciało, a nie duch" (Jzajasz 31, 3).
Analogiczny podział, czy też raczej połączenie,
można by przypisać bajecznym centaurom
greckim.
Koń — wierność. Koń płaczący nad grobem
pana. „Boskie zaś Achillesa, stanąwszy na
stronie, rzewnie po Patroklosie zapłakały konie"
(Iliada 17,426—7 Homera, wg tł. F.
Dmochowskiego). Za konduktem młodego
Pallasa, syna Ewandra. sojusznika Eneasza szedł
Eton, bojowy rumak Pallasa, smutny i płaczący"
(Eneida 11,89 Wergiliusza). Źotnierz-tułacz „na
koniec pada u nóg konika wiernego, a konik
nogą grzebie mogiłę dla niego" (Pan Tadeusz
12,724—5 Mickiewicza). „Rży koń za trumną,
grzmiąc kopytem dumnie, roz-dyma chrapy i
rwie się ku trumnie!" (Pogrzeb ks. Józefa
Poniatowskiego 5—6 Or-
-Ota).
Koń — szybkość, wiatr, światło, ogień, piana
morska, rwące potoki. „Jego rumaki szybsze niż
orły" (Jeremiasz 4.13). Przysłowie: I w sto koni
nie dogoni.
Koń — siła. Silny jak koń.
Latający koń jako wierzchowiec bogów i
bohaterów (np. Pegaz) — rozum, nauka,
pojętność; literacki atrybut natchnienia poe-
tyckiego. Hebanowy koń latający z Baśni z 1001
nocy.
Koń — aspiracje duszy ludzkiej. Możemy
wyobrazić sobie duszę jako uskrzydlony wóz
kierowany przez skrzydlatego woźnicę i
ciągniony przez dwa konie różnej natury —
jeden, biały i szlachetny, dąży ku Niebu, drugi,
czarny i masywny, ciągnie wóz ku Ziemi, a
woźnicą targają nieustannie te sprzeczne
tendencje — idealistyczna i materialistyczna (z
dialogu Fajdros Platona).
Koń wiąże się z mądrością reprezentowaną
przez pewność kroku i kierunku w ciemnościach,
na manowcach. Pan „przeprowadził ich przez
głębię jak koń w puszczy, aby się nie potknęli"
(Izajasz 63, 13). ,Żwawy, wierny konik kozaka
rozumi" (Maria 3,42 A. Malczewskiego).
Przysłowie (iron.): Niech się koń frasuje, bo ma
wielki łeb. „Houyhnhnms" (wym. humimz) —
rasa koni rozumnych, sprawiedliwych, roz-
sądnych, nienawidzących kłamstwa, uży-
wająca do prostych prac Jahusów, ludzi
chodzących na czworakach, złych, głupich,
brudnych, nieuczciwych, rozpustnych (Po-dróże
Guliwera Jonathana Swifta).
Koń — pracowitość. Nm. Ein braves Pferd
stirbt m den Sielen 'dosf. dzielny koń umiera w
uprzęży; przen. dzielny człowiek umiera na
służbie, w pracy' (kanclerz Bismarck w sejmie
pruskim 4 II 1881), przed emeryturą.
Koń — upór. Przysłowie: Każdy zaprowadzi
konia do wodopoju, ale i dwudziestu nie zmusi
go do picia.
Koń — głupota. Koń płoszy się i ponosi z
najbłahszego powodu. „Nie bądźcież jak koń i
muł, nie mający rozumu!" (Psalm 31 9). ,,Konie
głupie, ale wóz pospiesza" (Konie i furman 6
Ignacego Krasickiego). Przysłowia: Gdyby koń
o swej sile wiedział, to by na nim nikt nie sie-
dział. Koń by się uśmiał.
Koń — niedoskonałość, omylność.,,Omylny
jest koń ku wybawieniu, nie wybawi go nawet
jego wielka siła" (Psalm 32 17). ,,Biada tym,
którzy (...) polegają na koniach i ufność
pokładają w wozach wojennych" (Izajasz 31, l).
Przysłowie łac.:
Koń ma cztery nogi, a potknie się (a cóż
dopiero człek!).
Łysa kobyła — koń mało wart, potulny.
Przysłowie: Wyjeżdża jak z łysą kobyłą na targ.
Na niego jak na łysą kobyłę (łysego konia) —
wsiadać, napadać; napastować go, gnębić;
poniewierać nim. Jak kobyła łyso się urodzi, to
łyso i zdechnie.
Koń Sejański — przen. coś, co przynosi
pecha. Wg tradycji Gnaeus Seius miał konia
argiwskiego, gniadosza niezwykłej urody, który
przynosił nieszczęście swoim kolejnym
właścicielom, m.in. Kasjuszowi i Markowi
Antoniuszowi, który kazał go zabić, nim
popełnił samobójstwo.
Zły koń — niewłaściwy człowiek. Po-
stawiliśmy na złego konia, tj, na konia, który
przegrał bieg na wyścigach; przen. liczyliśmy
na człowieka, który nie spełnił naszych nadziei.
Koń Pana Jezusa — osioł; przen. głupiec.
Aluzja do wjazdu Jezusa do Jerozolimy; zob.
Osioł (wierzchowcem proroków).
Biały koń słoneczny — intelekt, rozum,
niewinność bez skazy, czystość, piękno do-
skonałe, św. Jerzy, majestat Chrystusa. ,,A oto
biały koń. a Ten, który na nim
siedział, nazywa się Wierny i Prawdziwy"
(Apok. 19,11). Atrybut świtu, wiedzy nie-
biańskiej, zastępów niebieskich walczących ze
złem i ciemnością, zapowiedź śmierci (rumaki
Persefony). Mesjasz, Chrystus i Mahomet na
białych koniach w czasie powtórnego przyjścia,
w dniu Sądu Ostatecznego;
podobnie Wisznu. W starożytności gr.-rz.
najcenniejsza ofiara składana bogom, zwierzę
wyroczni i przepowiedni, atrybut Dio-skurów,
Jowisza; atrybut Odyna. Cudowne,
śnieżnobiałe rumaki króla Tracji, Re-zosa,
sprzymierzeńca Troi, gdyby choć raz
skosztowały trojańskiej paszy lub napiły'się
wody ze Skamandra pod Troją, miasto byłoby
nie do zdobycia; dlatego Diomedes zabił
Rezosa, a Odys uprowadził rumaki. Przysłowie:
Kto nie miał konia białego (siwego), ten nie
miał dobrego.
Czarno-biały koń — życie i śmierć. Przy-
słowie: Biały z czarną skórą ponad wszystkie
konie górą.
Czarny koń — klęska głodu i drożyzny. ,,I
oto koń kary, a siedzący na nim miał szalę w
ręku" (Apok. 6,5—6).
Czerwony koń, barwy ognistej — klęska
wojny. „I wyszedł koń ryży, a siedzącemu na
nim dano moc zakłócania pokoju na ziemi"
(Apok. 6,4).
Koń — atrybut anioła. Według Proroctwa
Zachariasza l, 8: „Widziałem w nocy jak mąż
(tj. anioł) wsiadający na konia ryżego stał
między mirtami (...), a za nim konie ryże,
pstrokate i białe"; por. Czterej jeźdźcy
Apokalipsy (6,2—8). ,,I szły za nim (za
Chrystusem) wojska niebiańskie na białych
koniach" (Apok. 19,14).
Koń — zdrowie. Zdrów jak koń. Koń —
gwałtowne pożądanie seksualne, zapał,
szczodrość, płodność, młodość, sita twórcza.
Boginię płodności i urodzaju, arkadyjską
Demeter, przedstawiano często z głową końską
(zob. wyżej Koń i ciemności nocy: Posejdon i
Demeter). Końskie torsy lub kończyny
człekokoni, takich jak centaury, satyry, syleny,
wyobrażają nieopanowaną chuć. „Kto w
małżeństwie (...) swej chuci tak zadośćuczyni
jak koń i muł, które rozumu nie mają, nad tymi
czart ma moc" (Tobiasz 6,17). ,,Ogiery to
wytuczo-ne, jurne; każdy rży do żony
bliźniego swego" (Jeremiasz 5,8). Według
Pliniusza (Historia naturalna 8,67) wiatr
północny (koń Boreasz) może zapładniać
klacze; w mit.
skand, konie Freyfaksy, poświęcone bogu
Freyrowi, symbolizują płodność (zob. Dzik).
Koń o trzech nogach (w śrdw.) — wierz-
chowiec diabłów; zaraza.
Dwa konie — gwiazda zaranna i wieczorna
jako towarzysze Słońca.
Łeb koński (czaszka końska) miał przynosić
szczęście i bronić od demonów; zwłaszcza
przybity do okapu dachu, do ściany domu,
stodoły, przynosił obejściu opiekę. Czaszka
końska zawieszona nad grobem lub przy
świątyni udzielała miejscu nadnaturalnych
mocy. Łeb konia godłem Kartaginy:
„Tutaj to Fenicjanie zagnani wichrem i falą,
kopiąc ziemię, znaleźli głowę ognistego konia,
znak (...) wieszczący ludowi zwycięstwa w
boju i żywot szczęśliwy" (Eneida 1,444
Wergiliusza, tł. W. Markowskiej).
Koń trojański, drewniany koń: „Było bo-
wiem przeznaczone zginąć miastu, gdy ukryje
u siebie wielkiego, drewnianego konia, w
którym siedzieli najlepsi z Argiwów, gotowi
nieść Trojanom śmierć i kres" (Odyseja 8,492
Homera, tł. J. Parandowskiego);
przen. zdobycz przynosząca zgubę; złowrogi,
niebezpieczny podarunek, kompromitacja
przysłowia: Darowanemu koniowi nie zaglądaj
w zęby.
Konie kraść — przen. przedsiębrać coś
trudnego, niebezpiecznego. Z nim można
konie kraść — przen. z nim można odważyć
się na sprawy ryzykowne, jest przedsiębiorczy,
ma poczucie humoru, to dobry kumpel, lojalny
przyjaciel.
Końska kuracja — przeprowadzana b. sil-
nymi środkami, energicznymi sposobami,
aluzja do sposobów, jakich w leczeniu koni
używali kowale-koniarze-konowałowie (wa-
łaszący konie).
W heraldyce: gotowość do czynu w czasie
wojny lub pokoju; koniuszy królewski;
symbol Europy jako jednej z czterech części
świata; (biały koń) godło staroż. Sasów;
emblemat Kentu; (galopujący biały koń) godło
dynastii hanowerskiej (stąd wiele oberży
brytyjskich o nazwie White Horse 'Pod białym
koniem').
W marzeniu sennym: wyobrażenie osoby
śniącej; (czarny) przyjemność po zmartwieniu;
(barwny) niewielki dochód; (padający) zła
nowina; (szary albo srokaty) niepokój;
(biały) bogactwo, powodzenie.
W plastyce częste tematy: rumaki Słońca
(Heliosa), kierowane przez Faetona, spa
dają ku ziemi; klacze króla trackiego, Dio-
medesa, pożerające cudzoziemców, atakowane
przez Heraklesa z maczugą; Perseusz albo
Bellerofon na Pegazie; Cloelia, zakładniczka
Persenny, uciekająca nago na koniu przez Tybr
(Liwiusz 2,13; Plutarch 6,19); jeździec na
białym koniu i dwaj aniołowie wypędzają
Heliodora ze świątyni (2 Ks. Machabejska 3);
żołnierz rzymski, Marek Kurcjusz, wskakuje z
koniem w głęboki dół na rzymskim Forum,
składając się bogom w ofierze; św. Paweł
spadający z konia w drodze do Damaszku
(Dzieje Ap. 9,1—9); czterej jeźdźcy Apokalipsy
z łukiem i strzałami, mieczem, szalami i trój-
zębem (Apok. 6,2—8); żołnierz rz., św. Hipolit,
rozdarty przez konie stające dęba;
święci na koniach: św. Jerzy (zabijający smo-
ka), św. Eustachy, św. Hubert, św. Marcin;
św. Eligiusz podkuwający konia; Don Ki-szot,
„rycerz smętnego oblicza" na Rosy-nancie,
wychudłej, olbrzymiej szkapie; słynne portrety
konne, jak Filip IV (cA. 1634—5) Velazqueza
czy Karol I (1638) Van Dycka. Słynne rzeźby,
jak: cztery rumaki z brązu nad portalem
bazyliki św. Marka w Wenecji, czy niezliczone
pomniki konne, od Marka Aureliusza na
rzymskim Kapitelu aż do ks. Józefa
Poniatowskiego Thorvald-sena w Warszawie.
KORONA
Korona symbolizuje bóstwo, wyświęcenie,
uroczystość; Słońce, promienie słoneczne,
światło, ogień; oświecenie; piękno; życie;
śmierć; nieśmiertelność; historię; godność,
chwałę; ambicję, honor, reputację; zwycięstwo,
nagrodę, dumę, wyższość, pomyślność;
monarchię, imperium, królewskość, prymat,
zaszczyty, splendor, bogactwo, przepych,
wystawność; zwierzchnictwo, władzę, potęgę;
ucisk, uciemiężenie, tyranię; pychę, próżność;
odpowiedzialność, głowę, rozsądek, mądrość,
intuicję; doskonałość; fałszywą wiedzę. Zob.
Berło, Koło, Wieniec;
por. Rogi.
Korona wiąże się z drzewem, z różnymi
gatunkami drzew, z gałązkami i liśćmi.
Pochodzenie korony od wieńca roślinnego jest
widoczne w ornamentacji i w etymologii: tac.
corona 'wieniec z kwiatów a. kruszcu: diadem
królewski', gr. stephanos 'wieniec; korona'.
 Korona — koło, doskonałość, nieśmier-
telność; zob. Koło (Zloty krąg).
Podwójna korona faraonów, pschent — biała
mitra Górnego Egiptu wprawiona w czerwoną
koronę Dolnego Egiptu (Delty).
Korona — władza monarchy, panowanie,
imperium, potęga, godność, sława, bogactwo;
pycha, próżność, wygórowane ambicje, tyrania.
„Oglądajcie (...) króla Salomona w koronie,
którą go ukoronowała matka jego w dzień
zrękowin jego" (Pieśń nad pieśniami 3,11),
może ślad dawnego matriarchatu? „Hura!...
zerwijmy z carów korony, gdy ludy dotąd
chodzą w cierniowej" (Warszawianka 25—6
Wacława Swię-cickiego).
Korona chwały, wieniec wesela — Bóg. „W
ów dzień będzie Pan zastępów koroną chwały i
wieńcem wesela ostatkowi ludu swego"
(Izajasz 28,5).
Korona chwaty i królestwa — Jeruzalem. „I
będziesz koroną chwały w ręce Pańskiej i
koroną królestwa w ręce Boga twego" (Izajasz
62,3).
Korona — mądrość. „Osiągnij mądrość (...),
uchwyć się jej, a (...) koroną ozdobną nakryje
cię" (Ks. Przypowieści 4,7—9).
„Koroną mędrców jest roztropność, lecz
wieńcem głupców głupota" (Ks. Przypowieści
14,24).
Korona — pycha. „Biada koronie pychy,
pijanym Efraima" (Izajasz 28,1).
„Koroną starców są synowie synów" (Ks.
Przypowieści 17,6).
Korona — dobra sława, reputacja. „(Bóg)
złupił mię ze sławy mojej, zdjął koronę z
głowy mojej" (Hiob 19,9).
Korona — uczciwa, dobra żona. „Dobra
żona jest koroną swego męża" (Ks. Przy-
powieści 12,4).
Korona z wieżyczkami — atrybut Wielkiej
Matki Kybele-Ops-Rei jako bogini wojny i
obrończyni miast; Artemidy efeskiej (Diany z
Efezu); Atargatis (Dea Syria, Derketo); ziemi
jako jednego z czterech ,,pierwiastków" (zob.).
Korona — ogień. Słońce, światło; chwała,
piękno, honor; oświecenie duchowe;
atrybut bogów (Zeusa, Apollina) i planet.
Korona słoneczna — astr. najwyższe warstwy
atmosfery Słońca.
Korona Wschodu — Antiochia, zał. w 300 r.
p.n.e. stolica Seleucydów, później jedno z
głównych miast hellenistycznych
i jedna z największych metropolii cesarstwa
rzymskiego.
Korona cierniowa, wieniec cierniowy —
męka, ból, cierpienie, męczeństwo; małżeństwo
nieba z dziewiczą Ziemią, obrączka
małżeństwa Słowa — Syna Człowieczego — i
Ziemi. Wieniec z cierni, łac. corona spinea
(parodia rz. wieńca z róż) włożony na głowę
Jezusa (Ew. wg Mat. 27, 29 i in.), atrybut św.
Józefa z Arymatei; Marii Magdaleny; św.
Katarzyny ze Sieny; króla fr. Ludwika IX;
Ignacego Lojoli; Sybilli delfickiej. Przysłowie:
Niedobra żona — cierniowa korona.
Korona męczeńska — hołd, cześć za śmierć
męczeńską, za mękę.
Żelazna korona — niezłomność, nieugię-
tość; tyrania.
Żelazna korona Lombardii — złota, z wto-
pionym paskiem żelaza (jakoby gwoździa z
Krzyża Sw.), korona staroż. królów lon-
gobardzkich, użyta już w 591 r.
Dwie korony w śrdw. — wolność.
Potrójna korona — mistyczna władza nad
trzema światami: duchowym, psychicznym i
fizycznym; twórcza, kształtująca, materialna.
Atrybut św. Elżbiety z Turyngii jako dziewicy,
żony i wdowy.
Trzy korony (zdobiące tiarę papieską od 1305
do 1965) — godność papieska;
władza duchowa, świecka i czyśćcowa; Kościół
walczący (tac. ecciesia mililans), ciefr piący
(purgans — dusze w czyśćcu), triunir-fujący
(triumphans — święci w niebie); Kościół
święty, powszechny, apostolski; 'kapłan,
nauczyciel, król; król, kapłan i wódzi'"
Korona — głowa (zob. Głowa: Koronowana
głowa, Głowa państwa), mądrość, wzniosłość
myśli, intuicja. *
Korona — wyższość, prymat; wyświęcenie,
uroczystość. Korona wznosi się nad głową i
nad całym człowiekiem, symbolizując
supremację, hegemonię. Stąd ukoronowanie —
szczytowe osiągnięcie, najwyższy rezultat
jakiejś pracy, działalności, twórczości; bliskie
niektórym aspektom symboliki rogów (zob.) i
koła (zob.).
Korona — odpowiedzialność, władza. „Och,
tiazefa ty, szopka Monomacha!" roś., 'o, jakżeś
ciężki, kołpaku Monomachów!' (tj. korono
carów, władzo; Boris Godwiow, Komnaty
carskie Aleksandra Puszkina), monolog cara
Borysa. Monomach(os) gr. 'walczący w
pojedynkę' — przydomek wielkie
go księcia kijowskiego Włodzimierza (1053— W heraldyce: władza seniora; zwycięstwo;
1125). odwaga. W Polsce, wg systemu nm., korona 9-
Korona św. Stefana — władza król. na pałkowa oznaczała hrabiego, 7-pał-kowa
Węgrzech; wszystkie ziemie pozostające pod barona, 5-pałkowa zwykłego szlachcica.
władzą królów węg. od X w. do 1526; złota W alchemii: transmutacja metali; korona
korona w Muzemu Narodowym w Buda- Hermafrodyty (zob. Obojnak).
peszcie. W marzeniu sennym: (złota korona) za-
Korona św. Wacława — Czechy, Morawy, szczyty; próżność.
Śląsk i Łużyce; pojęcie i sama korona KOŚCIOTRUP (Szkielet)
powstały za panowania Karola IV, w 1347 r.;
Kościotrup symbolizuje śmierć, brak życia i
złota korona w dawnym czeskim skarbcu król.
uczuć, wycieńczenie; ofiarę bóstwu; źródło
w Pradze.
życia; demona; próżność; siedzibę duszy.
Korona Królestwa Polskiego — (od pół.
zmartwychwstanie ciał.
XIV w.) ziemie podległe władzy króla pol-
Kościotrup — źródło życia, siedziba duszy.
skiego; ziemie historycznie i etnicznie polskie.
Wg mniemań wielu plemion prymitywnych
Korona — rdzenna Polska, bez Litwy.
zniszczenie szkieletu niszczy także duszę
Korona — życie, nieśmiertelność. „Bądź
zmarłego. Kości upolowanych zwierząt
wierny aż do śmierci, a dam ci koronę żywota"
grzebano, układając je we właściwym
(Apok. 2,10). „Włóż mi tę koronę. Dusza ma
porządku, szkielety złowionych ryb wrzucano
wzdycha do nieśmiertelności" (Antoniusz i
na powrót do wody, aby obrosły ciałem i
Kleopatra 5, 2 Szekspira, tł. L. Uiricha).
nadawały się znów do złowienia i zjedzenia.
R.urona — śmierć; w kulcie zmarłych
Kościotrup — śmierć, ale nie śmierć
korona grobowa, diadem, wieniec grobowy
statyczna, ostateczna, lecz żywiołowa, zwiastun
(lać. corona funebris, sepulchralis). „W kręgu
nowej formy życia. Kościotrup wyobrażany w
korony, która otacza skroń króla znikomą,
zadumie, z głową wspartą na ręku, z
śmierć ma swój dworzec" (Ryszard II 3,2
szyderczym a. ironicznym uśmiechem,
Szekspira, tł. S. Koźmiana). „Będzie jej
przedstawia wiedzę, która przekroczyła próg
towarzyszyć dziewiczy wieniec grobowy"
nieznanego, posiadła tajemnicę bytu
(Hamlet 5, l Szekspira). W czasie pogrzebu
pośmiertnego. Grecy wyobrażali jeszcze śmierć
dziewicy zawieszano w kościołach białe
jako młodzieńczego Thanatosa, brata snu,
girlandy papierowe przypominające biały tren
Hypnosa; obu przedstawiano często razem, jako
stroju ślubnego.
śpiących efebów z odwróconymi w dół,
Korona ze świec — świat wróżek. „Ubierz-
zgaszonymi pochodniami.
my ich w biel i zieleń jak chochlików, wróżki,
Kościotrup z klepsydrą i sierpem (w późnym
czarodziejki, z koronami z woskowych
antyku i w śrdw.) — Czas, Śmierć. Klepsydra
świeczek na główkach, z grzechotkami w
— szybkie przemijanie czasu;
rączkach" (Wesołe kumoszki z Windso-ru 4,4
Sierp — zob. Sierp i kosa.
Szekspira).
Kościotrup — ofiara bóstwu. Szkielety
Korona — papier(nictwo). Rozpowszech-
zwierząt ofiarnych zawieszano na gałęziach
niony znak wodny na papierze od średnio-
drzew w świętych gajach.
wiecza.
Kościotrup na uczcie — przypomnienie
Korona — honor, godność. Przysłowie:
śmierci dla powściągnięcia zbyt hucznej za-
Korona ci z głowy nie spadnie, tj. to nie łączy
bawy a. dla wzbudzenia tym większej ochoty
się z utratą twojej godności, z ujmą na twym
do niej" (W Egipcie) przy biesiadach bogaczy
honorze.
(...) jakiś człowiek obnosi w trumnie drewnianą
Koronny — wielki; bezgraniczny (złodziej,
figurę umrzyka (...) długą na łokieć lub dwa (...)
pijak; głupiec itd.).
i tak mówi: «Na tego patrząc pij i raduj się, bo
Korona Płd. (Corona Australis) — gwia-
taki będziesz po śmierci"" (Dzieje 2,78 Herodo-
zdozbiór nieba płd., w Polsce niewidoczny.
ta, tł. S. Hammera). Podobnie mówi do swych
Korona Płn. (Corona Borealis) — gwia-
gości Trymalchion w Uczcie Trymal-
zdozbiór nieba płn., w Polsce widoczny
wiosną, latem i jesienią.
chiona (Satiricon 34) Petroniusza. „Carpe
diem" tac. 'dosl. chwytaj dzień', nie marnuj
mijających bezpowrotnie chwil (Pieśni
1,11,8 Horacego).
Statuetki wyobrażające kościotrupa —
Hermes (Merkury) psychopomp. Statuetki
takie przedstawiały boga odprowadzającego
dusze zmarłych na tamten świat i służyły
działaniom magicznym, mającym wpływać na
los duszy umarłego.
Taniec szkieletów zob. Taniec (śmierci).
Kościotrup — zmartwychwstanie ciała. Na
Sądzie Ostatecznym, przedstawianym w
plastyce, często kościotrupy wstają z grobów, z
wszelkich szczelin ziemi, niekiedy nawet z
wody; nieraz stopniowo przyoblekają się w
ciało. ,,Kości spróchniałe! powstańcie z
mogiły, przywdziejcie ducha i ciała, i siły!"
{Hymn do Boga 197—8 J. P. Woronicza).
Kościotrup — próżność, marność. W tym
znaczeniu często wyobrażany w śrdw. jako
odbicie przeglądającej się w lustrze strojnej
kobiety a. jako bogato przyodziany szkielet
odbijający się w zwierciadle w postaci pięknej
kobiety.
Szkielet — brak życia i uczuć. „Bez serc,
bez ducha, to szkieletów ludy" {Oda do
młodości l Mickiewicza),
Szkielet w szafie, szkielet rodzinny —
wstydliwa, kompromitująca sprawa, afera
rodzinna, ukrywana przed światem. „Na to
mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje
prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział"
{Moralność pani Dulskiej 1,9 Gabrieli
Zapolskiej).
W alchemii: czarność, materia prima; fer-
mentacja, gnicie.
W marzeniu sennym: niespodziewane,
rychłe, przełomowe wydarzenie w życiu
śniącego.
KOT
Kot jest symbolem Księżyca; Słońca;
wieszczby; grzechu; czarów, diabła; nie-
szczęścia; ciemności i śmierci (czarny kot);
nadużywania dóbr doczesnych; drapieżności,
okrucieństwa; chytrości i zdrady; egoizmu;
pochlebstwa; perwersji; niewierności;
złodziejstwa; dumy, niezależności, swobody;
wrażliwości, nerwowości; melancholii;
powściągliwości; upodobania w wygodzie i
luksusie, lenistwa, domatorstwa; czysto
ści, staranności, wdzięku, delikatności, igra-
szek; długowieczności; chuci, płodności, ma-
cierzyństwa. Zob. Mysz(eis).
Dzieje kota w starożytnym Egipcie sięgają
4500 lat lub jeszcze dawniejszych czasów; za
panowania V i VI dynastii (2500— 2200
p.n.e.) stał się zwierzęciem świętym, nie ma
jednak dowodów na udomowienie go przed
1500 r. p.n.e. Jako atrybut bogini Bast (Bastet)
związany był z płodnością, szczęściem,
radością i ciepłem słonecznym; boginię
wyobrażano jako kotkę lub kobietę z głową
kotki. W okresie XXII dynastii (ok. 935—730
p.n.e.), gdy miasto Bubastis zostało stolicą
Egiptu, boginię czczono jako jedno z głównych
bóstw narodowych. Kot stał się obrońcą domu,
matki i dziecka przed demonami, zabicie go
karano śmiercią; po zgonie kota cały dom
przywdziewał żałobę (golono sobie brwi), a
zwłoki balsamowano i grzebano na olbrzymich
nekropolach kocich.
Niezależność i rezerwa kota (widoczna
zwłaszcza przez kontrast z uległością i przy-
wiązaniem psa) uczyniła z niego w średnio-
wiecznej Europie synonim fałszu i obłudy. W
bajkach La Fontaine'a z XVIII w., kiedy kot
rozpowszechnił się już jako zwierzę domowe i
łowca myszy, występuje on jako wcielenie
świętoszkowatości, szelmostwa, oszustwa,
dwulicowości, okrucieństwa i cynizmu.
Podobnie w folklorze, który uważa go za
najchytrzejsze (prócz lisa) zwierzę, W XX
wieku kot wrócił do łask, zwłaszcza w krajach
anglosaskich. W opowiadaniu Kot, który
chodził własnymi drogami (1902) pisarz ang.
Rudyard Kipling przedstawia pierwszego kota,
który sprytnie wkradłszy się w łaski kobiety,
zdobył dostęp do ciepłego mleka nie tracąc
dumnej niezależności.
Kot jako spryciarz, a nawet mędrzec wy-
stępuje m.in. w bajce Ch. Perraulta Kot w
butach (1697) i w powieści E. T. A. Hpff-
manna Kota Mruczysława poglądy na życie
(nm. Lebensansichten des Kater Murr), 1821.
Kot uchodzi też za zakutą głowę, wcfele-nie
braku pamięci. Koci łeb — tępa głowa nie
umiejąca nic spamiętać. Kocie łby — bruk z
kamienia polnego.
Kot — odporność fizyczna; długowieczność
(choć żyje 10 do 20 lat). Zawsze spada na
cztery łapy, jest podejrzliwy, ostroż
ny. Indyjski zbiór Pańczatantra (ok. 300
p.n.e.) powiada: „Natura dała kotu dziewięć
żywotów zamiast jednego".
Kot związany jest z Księżycem jako zwierzę
lunatyczne, polujące nocą, widzące w nocy,
poruszające się bezszelestnie jak sowy i
nietoperze; oczy jego błyszczą w (nie-
całkowitych) ciemnościach, a źrenice zmie-
niają kształt podobnie jak fazy Księżyca. Kot
był atrybutem bogiń księżycowych: Izy-dy i
Artemidy (Diany), która zmieniła się w kotkę
uciekając przed stugłowym olbrzymem
Tyfeuszem (Tyfonem), co opisuje Owidiusz w
Metamorfozach (5,330), księżycowej bogini-
czarownicy Hekate i skandynawskiej bogini
płodności, czarów i wróżb Frei, która jeździła
wozem zaprzężonym w koty i nosiła rękawice
z kocich skórek.
„Gdy kot przejdzie drogę" to zły omen
{Kobiety na zgromadzeniu ludowym 792 Ary-
stofanesa). „Gdy kot przejdzie mu drogę, on
cofnie się z drogi" {Charaktery 16,2
Teofrasta). W średniowieczu czarownicy
chętnie zmieniali się w koty. Kot był siedli-
skiem diabła i uczestnikiem sabatów, to-
warzyszem czarownic (do dziś dnia — pań
wróżących z kart, ręki, kuli kryształowej itd.),
które były projekcją złej matki, podobnie jak
dobre wróżki — dobrej matki. Kota posądzano
o wysysanie życia z oddechu śpiących
niemowląt. Skutek był taki, że traktowano go
okrutniej niż jakiekolwiek inne zwierzę.
Jednym z barbarzyńskich sposobów
wypędzania diabła z kota było zaciskanie mu
na ogonie rozszczepionego drewna (stąd
przysłowie: Brać koty w leszczoty) lub
przywiązywanie mu do ogona pęcherza z
garścią suchego grochu wewnątrz, co zresztą
do dziś jest dla niektórych ludzi świetną
zabawą. Stąd powiedzenie: Lata jak kot z
pęcherzem. Koty torturowano i palono
żywcem, zwłaszcza na święty Jan, jeszcze w
XVI wieku w Paryżu, na placu du Chatelet.
Czarny kot — ciemność, zagrożenie i
śmierć; biały przynosić ma szczęście (w Anglii
na odwrót). Czarny przepowiada pogodę na
morzu, dlatego lubią go na statku marynarze
(choć wypowiadanie słowa „kot" jest tam
tabu!). Koszmarny czarny kot jest bohaterem
opowiadania Edga-ra Allana Poego. W tradycji
muzułmańskiej czarny kot ma własności
magiczne, siedem żywotów, bywa godnym
szacunku,
ale złośliwym dżinnem; krwią jego można
pisać zaklęcia rzucające urok.
We Francji kota uważano za ducha zboża:
ostatnie zżęte pokosy zbiorów nazywano kocim
ogonem.
Gnostycy twierdzili, że kot jest tym w sto-
sunku do psa, czym charakter kobiety w
stosunku do charakteru mężczyzny. Kobiece
cechy kota: łagodność, skłonność do
podstępów, zmysłowość (nawet futerko kocie
pobudza seksualnie); o dziewczynie mówi się
kotka, kociak. Kot nieraz symbolizuje vulvę (a
mysz — penisa; tym tłumaczą strach kobiety
przed małą i niegroźną myszką).
Przejmujące wrzaski marcowych kotów
(„kocia muzyka", zob. Muzyka) i niesamowity
ceremoniał ich umizgów uczyniły z kota
wyobrażenie chuci i rozpasania seksualnego, a
także płodności.
Kotka — czułe i pogodne macierzyństwo.
Kot — lenistwo, wygodnictwo, sybary-tyzm;
zwinięty wygodnie w kłębek, odsypia w ciągu
dnia przez długie godziny swoje nocne
przygody, z satysfakcją wygrzewa się na słońcu
lub przy piecu.
Kot jest obrazem elegancji i wdzięku niemal
w każdej przybranej przezeń pozycji.
Kot — czystość; spędza mnóstwo czasu na
toalecie; nie znosi nienaturalnych zapachów.
Ulubione igraszki kota z kłębkiem nici,
frędzlami, kulką, sznurkiem, przedstawiają go
jako stworzenie lubujące się w beztroskiej
zabawie, mimo że jest ona treningiem do
charakterystycznej dla niego, wyrafinowanie
okrutnej zabawy ze schwytaną myszą.
Kupować kota w worku — kupować lek-
komyślnie, bez sprawdzenia; w dzisiejszym
użyciu na kontynencie europejskim (w Anglii
mówi się o kupowaniu prosięcia w worku)
służy jako usprawiedliwienie stosunków
przedmałżeńskich (aby nie kupować kota w
worku), o czym pisał już dwukrotnie pod
koniec XVI wieku Montaigne w swych
Próbach.
Śmiać się jak kot z Cheshire (ang. grin like a
Cheshire cat) — dawne ang. porównanie
spopularyzowane przez Lewisa Carrola w
Alicji w krainie czarów (1865).
W heraldyce: odwaga, wolność, indywi-
dualizm; czujność; wytrwałość; chytrość;
strategia.
 W marzeniach sennych: perfidia, zdrada;
(zły) kłótnie; (gdy zabija) uniknięcie
niebezpieczeństwa; (miauczący) obmowa;
(mruczący) nieszczerość; (drapiący) oszustwo;
(spacerujący) podróż wodą.
KOTWICA
Kotwica symbolizuje nadzieję, pewność, bez-
pieczeństwo; nieugiętość; cierpliwość, spokój,
stałość, poparcie, wierność; męskość;
hamulec, spowolnienie; morze, żeglugę, flotę,
zwycięstwo w bitwie morskiej.
W starożytności kotwicami były wielkie
kamienie, kosze kamieni, worki z piaskiem,
kłody nabite metalem; przytrzymywały one
statek samym ciężarem a. tarciem o dno;
o nich prawdop. mówią Dzieje Ap. (27, 29):
„Bojąc się, abyśmy nie wpadli na skały,
spuściliśmy z rufy cztery kotwice". Po
wprowadzeniu kotwic żelaznych, ulepszano je
przez wyposażenie w łapy, pazury i po-
przeczki. Wygięte ramiona zaczęto stosować
dopiero od 1813 r.
Kotwica emblematem morza, żeglugi, bóstw
morskich, np. Posejdona (Neptuna).
„Bezpieczni Polak w polu (...) a maszt, żagiel,
kotew krzywą niech ci mają, co nad słonym
Neptunem od pieluch mieszkają!" (Na comisja
szczecińską 3—6 Kaspra Mia-skowskiego).
Dwie kotwice. „Mądrze jest rzucić dwie
kotwice z szybkiego okrętu w czasie burzliwej
nocy" (Ody olimpijskie. Oda 6, 100 Pindara,
ok. 472 p.n.e.).
„Świętą kotwicą" (dnkyra hiera) nazywali
Grecy kotwicę używaną na statku tylko w
wypadkach szczególnego niebezpieczeństwa.
Kotwica w objęciach delfina wyraża maksymę
cesarza rz. Oktawiana Augusta:
festina lente łac. 'spiesz się powoli', popularną
także w epoce Odrodzenia; znak firmowy na
książkach drukarza weneckiego Aldusa
Manutiusa (1449—1515), który wprowadził
kursywę i kieszeniowce (w formacie tzw.
ósemki). Znak wybijany na monetach wielu
miast portowych, w Aleksandrii, Antiochii,
monetach rz. za panowania Tytusa, na grobach
żeglarzy i rybaków.
Kotwica — połączenie zasady męskiej
(maszt, fallus, trzon) i żeńskiej (półksiężyc,
łódź, arka, nawa, vulva); wraz z opla
tającym ją wężem (urodzajność, życie) —
płodność, obojnactwo, Słońce.
Kotwica w chrześcijaństwie — trwanie w
wierze, oczekiwanie zbawienia, ufność w
czasach prześladowań, zakotwiczenie łodzi
życia w porcie wieczności. Wyobrażenie
kotwicy (obok innych symboli, jak dobry
pasterz, ryba, gołąb, palma itd.) zastępowało
we wczesnym chrześcijaństwie wyobrażenie
krzyża, odstręczające nowo-chrzczeńców, zob.
Krzyż (chrześcijaństwo).
Kotwica jest atrybutem św. Mikołaja,
biskupa Miry, i św. Klemensa I, papieża (88—
97); wyobrażana niekiedy z gwiazdą, z
półksiężycem a. do góry piętą.
W Grecji, w czasie święta przebudzenia
wiosny, wg obyczaju lud., kapłan topi w morzu
krucyfiks wraz z „kotwicą zbawienia" (dnkyra
sótenas).
Kotwica symbolem nadziei figurującym w
katakumbach i na gemmach sygnetów
wczesnych chrześcijan (często ze słowem gr.
elpis 'nadzieja' a. łac. pax 'pokój'). „My,
którzyśmy się uciekli do trzymania podanej
nam nadziei, którą mamy jak kotwicę duszy,
bezpieczną i mocną" (List do Żydów 6, 18—
19). Po zwinięciu żagli rzucenie kotwicy
dawało żaglowcom jedyną nadzieję
powstrzymania biegu statku niesionego
wiatrem a. prądem na skały lub mieliznę. „Gdy
los życie twoje wzburzy, krzep się nadziei
kotwicą" (Poezje liryczne Seweryna
Goszczyńskiego).
Kotwica — konflikt między ciałem stałym a
ciekłym, ziemią a wodą. ,
Kotwica do XV w. — kotka (do dziś w białej
flocie nazywana pot. kotem), potem kotew i
kotwica; kot i kotwica mają chwytne pazury.
W wolnomularstwie: nadzieja, raj, pokój,
W heraldyce: pomoc w niebezpieczeństwie.
;
KOZA (Kozioł, Cap)
Koza i kozioł są symbolami ofiary; błyskawicy
i pioruna; rui, płodności; grzechu;
towarzyskości; zręczności, ruchliwości;
wolności; czarów; głupoty; skąpstwa; biedy;
zimy.
Cap jest symbolem potencji męskiej, chuci,
siły witalnej, uporu, prokreacyjnej potęgi
Słońca; ognia; Szatana, potępienia;
smrodu.
 Cap, zwierzę słoneczne, jest, zwłaszcza w
Indiach, symbolem ognia tworzącego świat,
rodzącego nowe, święte życie; poświęcone
Agni, indoaryjskiemu bogu ognia, ognia
ofiarnego i ogniska domowego, bogini śmierci
Kali i bogu Warunie.
Koza, może dlatego, że jej nazwa sanskr.
oznacza też 'nie narodzoną', jest w Indiach
symbolem prakriti (pramaterii), Pramatki, o
trzech barwach: czerwonej, białej i czarnej.
Kozioł poświęcony był babilońskiemu bogu
Mardukowi, sumeryjskiemu Ninurcie,
mezopotamskiemu Tammuzowi, babilońsko--
asyryjskiej bogini miłości i płodności natury
Isztar. Hierodulom (dosf. gr. 'świętym
niewolnicom'), tj. prostytutkom należącym do
świątyń Isztar i wielu świątyń Afrodyty (np. w
Koryncie, na sycylijskiej górze Eryks, dziś S.
Giuliano). płacono w naturze koźlątkiem. Koza
kończąca się rybim ogonem lub laska z głową
kozy była emblematem starobabilońskiego
boga Ea, a jego świętym zwierzęciem —
koziorożec.
Kozioł ofiarny. Aaron „dwa kozły postawi
przed Panem (...), jeden dla Pana, drugi dla
Azazela (prawdop, złego ducha pustyni)". Ten
drugi, obarczony grzechami całego
zgromadzenia, wypuszczony będzie na
pustynię; pierwszego zaś zabije się na ofiarę
Bogu, a krew jego oczyści świątynię od
nieczystości synów Izraela, od ich przestępstw
i grzechów (Lev. 16). Kozioł ofiarny w
przenośni to człowiek obciążony cudzymi
grzechami, oskarżony za nie i' potępiony.
' W starożytności na Bliskim Wschodzie
pasterze pasali zazwyczaj owce i kozy razem, a
wieczorem rozdzielali stada, aby zapędzić je
do osobnych zagród. Stało się to symbolem
oddzielenia w Dniu Sądu zła od dobra,
zbawionych od potępionych. Wcieleniem tych
ostatnich byt właśnie demoniczny, śmierdzący
cap. „I zgromadzą się przed Synem
Człowieczym wszystkie narody, i odłączy
jednych od drugich, jak pasterz odłącza owce
od kozłów. I postawi owce (tj.
błogosławionych) po prawicy swojej, a kozły
po lewicy" (Ew. wg Mat. 25, 31). Przysłowie:
Z kozła stał się owcą (tzn. z hultaja
przyzwoitym człowiekiem).
Kozioł zwierzęciem ofiarnym Dionizosa.
Śpiewy i tańce religijne towarzyszące ofiarom
z kozłów ku czci boga wina i płod
nych sil natury (przy czym niekiedy sam bóg
stawał się kozłem, jak to uczynił, gdy Tyfon
zaatakował bogów olimpijskich) stały się
prawdop. zaczątkiem sztuki teatralnej; gr.
tragoidia 'tragedia' znaczy dosŁ 'pieśń kozła' od
tragos 'kozioł' i Bidę 'pieśń, oda'. W czasie orgii
dionizyjskich bachant-ki rozdzierały żywe
koźlęta i przyodzie-wały się w skóry koźle
(symbol chuci).
Kozioł poświęcony był Afrodycie jako
zwierzę płodne i ogniste, stąd stał się
wyobrażeniem rozpusty i lubieżności. ,,Wtedy
kozioł rozpustny i owieczka złożone będą
burzom w ofierze" (Epody 10, 23—24
Horacego). Rzeźba Skopasa przedstawiała
Afrodytę jadącą wierzchem na koźle; cap był
również wierzchowcem Dionizosa i Pana.-
Podobnie jak w Pieśni nad pieśniami lis niszczy
winnicę symbolizującą Oblubienicę, tak u
Owidiusza (Fasti l, 353) cap pustoszy winnicę
wyobrażającą kobietę.
Koza była też zwierzęciem Hery i Her-mesa.
Koza w mit. gr. — błyskawica. Podwójna
gwiazda Koza (Capeila), najjaśniejsza w
konstelacji Woźnicy, zapowiada burze i
deszcze; jest to przeniesiona przez Zeusa
między gwiazdy koza (lub nimfa Amaltea),
która go karmiła, gdy byt niemowlęciem, a
także Asklepiosa; zob. Róg.
Koza skiryjska (z wyspy Skiros na M. Egej-
skim) — mleczna, lecz krnąbrna; przen.
człowiek pracowity, zdolny, ale choleryk,
impetyk, kłótnik.
U Rzymian koza uchodziła za związaną z
piorunem, dlatego chronili się przed nim nosząc
ciKcium (grubą, szorstką tkaninę z koziej
wełny); z tegoż powodu taberna-culum w
świątyni jerozolimskiej pokryte było materią z
koziej wełny (Jahwe objawił się Mojżeszowi
wśród grzmotów i błyskawic). Według
Pliniusza (Historia naturalna 28, 41) żelazo
hartuje się najlepiej we krwi kozia.
Koza była poświęcona skandynawskiemu
bogu piorunów Thorowi i św. Anskarowi,
apostołowi i patronowi Skandynawii. Koza
Heidrin żywi się liśćmi jesionu Igdrasil;
wydojony z niej miód pitny służy jako napój
wojownikom Odyna w Walhalli.
Koza — głupota. Tak długo ziemię ko-
pytkiem drapała, aż nóż na własne gardło koza
wykopała (ze śrdw. bajki fr.). Cap się zamyślił,
pewnie głupstwo zrobi. Głupi
jak cap. Znać się na czymś tyle co koza na
pieprzu. Dotyczy to wszakże tylko kozy
nizinnej: górska koza lub kozica jest wcieleniem
dalekowzroczności, przewidywania i popisowej
zręczności skoku.
Cap — smród. Śmierdzieć jak cap (w nm.
poemacie Młodszy Titurel Albrechta z ok.
1272).
Parszywa koza — zarozumiałość. Przysłowie
arab.: Parszywa koza pije tylko u źródła
strumienia.
Złota koza w folklorze europ. — strażniczka
skarbów w podziemiach ruin zamkowych.
Cap w śrdw. — diabeł o koźlich rogach i
kopytach (przejęty z antycznych wizerunków
satyrów, sylenów. Fauna, Pana itd.), gospodarz
sabatów czarownic, z którymi ucztuje, bawi się i
uprawia rozpustę jako ucieleśnienie chuci,
zwierzę odrażające, cuchnące, pełne
nieprawości, potępione. Ale już w Biblii (Lev.
17, 7) demony i diabły pustynne nazwano
„kosmatymi kozłami". Średniowieczne
wyobrażenie Chuci (Volup-tas) i Rozpusty
(Luxuria) w postaci nagiej kobiety jadącej na
koźle. Przysłowia: Koza, diabeł — to jedno. Ma
kozła w oczach — wg pojęć ludu w źrenicach
czarownic odbijał się nie człowiek patrzący, ale
diabeł w postaci kozła. Djali, wierna kózka,
przyjaciółka i współtanecznica tajemniczej Cy-
ganki Esmeraldy z powieści Katedra Marii
Panny w Paryżu Victora Hugo.
Koza — bieda. Przysłowie: Koza to krowa
biedaka.
Koza — zima, grudzień, minojski bożek
schyłku roku, przeciwieństwo barana, bożka
początku roku.
Kozioł — upór. Przysłowie: Uparty jak
kozioł.
Kozioł — żarłoczność. Przysłowie: Zrobić
kozła ogrodnikiem, tj. postąpić głupio.
Koza — dobry słuch, u staroż. Egipcjan i
Żydów.
Koziorożec (Capricornus), gwiazdozbiór •
nieba płn., w Polsce widzialny latem, znak
zodiaku. Kozioł Morski, pochodzenia ba-
bilońskiego, z głową kozła i ogonem ryby
(utożsamiany niekiedy z Amalteą, zob. wyżej, a.
z bogiem Panem) — prostota, trzeźwość,
skromność, cierpliwość, upór, ostrożność,
pilność, poczucie obowiązku, umiejętność
spełniania zamysłów. Podlega planecie Saturn.
Impresa Cosima de'Medici
(1519—70), wielkiego księcia Toskanii, upa-
miętnienie zwycięstwa odniesionego pod tym
znakiem.
W heraldyce: rycerz zwyciężający środkami
polityki i dyplomacji bardziej niż orężem.
W marzeniu sennym: (czarna koza) nie-
stałość w miłości; (biała) zmartwienie.
Wiek człowieka — młodzieniec dwudzie-
stoletni.
Czterorożna koza — atrybut proroka Da-
niela.
Jednorożna koza — atrybut Aleksandra
Wielkiego.
Kozia sierść — rzecz mało warta. O kozią
sierść (łac. de lana caprina) się spierać — o
głupstwa, bagatele. Jak z kozia, tj. ni mleka, ni
wełny.
KREW
Krew jest symbolem oczyszczenia, ofiary;
proroctwa, wtajemniczenia; przymierza, bra-
terstwa; poświęcenia, męczeństwa, odkupienia;
słabości; tabu, czarów, magii, obrony przed
demonami; natury, Słońca, ognia, życia, duszy,
temperamentu, namiętności, pociągu
płciowego; płodności, potomstwa;
zdrowia; usposobienia, charakteru, przy-
zwyczajenia; winy; pochodzenia, rasy, rodu,
pokrewieństwa; króla, lwa, złota, wojny,
morderstwa, pożywienia zmarłych; zob. Rosa
(Krwawa); Wino.
Krew — matka ludzi. Gdy Jowisz przygniótł
górą Ossą zbuntowanych gigantów, „ziemia,
jeszcze dymiącą krwią ich ini-mieniona (...)
krew po wierzchu ciekącą w ludzi przemieniła"
(Metamorfozy 1,158-1-160 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego). '
Krew jest tabu i święta jako siedlisko życia i
duszy (dlatego pełna krwi wątroba uważana
była za emblemat życia). U ludów Mezopotamii
krew była elementem boskim w człowieku
ulepionym z ziemi i krwi bogów; stąd krew
była pokarmem wzbronionym. Bóg mówi do
Kaina: „Krew brata twego woła do mnie z
ziemi" (Gen. A, 10). Bóg do Noego: „Lecz nie
będziecie jedli mięsa zwierzęcia z duszą jego,
to jest z krwią jego" (Gen. 9,4). „Dusza ciała we
krwi jest" (Lev. 17,11). „Każdy, kto by jadł
krew, zginie z ludu swego" (Lev. 7,27). W mit.
skand, wody Ziemi powstały z krwi Ymira.
,i
 Krew — życie i zdrowie. Za cenę krwi — za
cenę życia, zdrowia. Przypieczętować krwią —
poświęcić, narazić życie, zdrowie, Krew z
mlekiem — białorumiana cera.
Mieć coś we krwi — mieć w naturze, w
usposobieniu.
Weszło w krew — weszło w przyzwy-
czajenie, nawyk, stało się drugą naturą.
Krew — pokrewieństwo. Krew w kimś
zagrała (odezwała się), krew rodu. Krew z krwi
i kość z kości moich — z mego rodu. To moja
krew! „Krew jego dawne bohatery" (Dziady cz.
III 5 Widzenie 23 Mickiewicza). Krew nie
woda — krewny bliższy niż inny bliźni, więzy
rodzinne są silne; temperament, popęd
seksualny daje o sobie znać. Głos krwi —
instynkt, popęd naturalny, poczucie więzi
rodowej, rodzinnej. Węzły krwi — związki
pokrewieństwa, pochodzenia. Ale: Nie idzie się
za krwią, lecz za sercem. Krew gaśnie, gdzie
interes żyje, tj. związki krwi słabną, gdy idzie o
interes.
Krew — ofiara, wtajemniczenie; przelana
krew jest doskonałym symbolem ofiary
najcenniejszej dla bogów. Wyświęcając
kapłanów izraelskich Bóg każe smarować
krwią barana rogi ołtarza, wylewać krew na
podstawę ołtarza i dokoła niej, a następnie
smarować krwią uszy, palce i szaty kapłana
(Ex. 29,12—21). Grecy leli krew do grobów,
aby duchom zmarłych dodać na tamtym
świecie siły życiowej: krew jest ich ulubionym
napojem. Odyseusz w kraju Kimeryjskim
rozmawia ze zmarłymi, którzy zbiegają się do
krwi zarżniętych owiec (Odyseja 11 Homera).
W kultach Kybele i Mitry chrzczono mystów
krwią ofiarnego byka, aby dodać im sił
żywotnych i oczyścić ich.
Puszczanie, ściąganie krwi — pokuta,
ekspiacja; braterstwo; z uszu i języka —
pokuta za słuchanie i mówienie złych słów;
wyraz miłości do bóstwa albo człowieka;
w ceremoniach pogrzebowych — przymierze
między żałobnikami a zmarłym; namiastka
ofiary ludzkiej lub zwierzęcej; zabieg
medyczny stosowany powszechnie
najrozmaitszych schorzeniach przez lekarzy aż
do 2. pół. XIX w.
Ssanie krwi z ranki drugiej osoby było formą
zawarcia braterstwa. W mit. goidel-skiej
(gaelskiej) Cuchulainn nie mógł po
ślubić Deyorgilli, bo wysysał krew z jej rany,
a więc stał się jej krewnym.
Krew — przymierze. Gdy Mojżesz pokropił
lud krwią, powiedział: „To jest krew
przymierza, które Pan ustanowił z wami" (Ex.
24,8). Pan rozkazuje dzieciom Izraela w
Egipcie nasmarować podwoje i naproż-niki
domów krwią paschalnego baranka bez zmazy
(lub koziołka); w noc noworoczną Pan
przejdzie przez ziemię egipską i zabije
wszystkich pierworodnych, omijając wszakże
domy naznaczone krwią" (Ex. 12, l—14). W
wielu kulturach rozpowszechniony był zwyczaj
zawierania braterstwa krwi przez zmieszanie
krwi ze skaleczonych palców. In sanguine
foedus łac. 'przymierze przypieczętowane
krwią'.
Krew — płodność. Na Bliskim Wschodzie
smarowano krwią pierworodnego jagnięcia
drzwi albo słupy namiotowe dla odpędzenia
demonów i zapewnienia płodności, zwłaszcza
przy przeprowadzce plemienia na inne (letnie,
zimowe) pastwiska albo przy rytualnych
uroczystościach wiosennych.
Krew i ciało w Nowym Testamencie (Ew. wg
Mat. 16,17; l. List do Kor. 15,50) — zmysłowa,
kreaturalna natura człowieka, w
przeciwieństwie do boskiego życia duszy, do
duchów bożych i samego Boga. Ci, co przyjęli
Zbawiciela, „stali się dziećmi bożymi nie z
krwi, ani z woli ciała (...), ale z Boga" (Ew. wg
Jana l, 12—13).
Chrześcijański symbol życia i zbawienia
przez przelanie krwi Chrystusa, wyobrażający
sakrament chrztu i Eucharystii (Ew. wg Jana
19, 34).
Krew pić — być krwiopijcą, pijawką,
wyzyskiwaczem.
Niezmywalna plama, znamię krwi — nie-
odkupiona zbrodnia. Lady Makbet mówi:
„Co to za ręce? (...) Mógłże by cały ocean te
krwawe ślady spłukać z mojej ręki? Nie, nigdy!
(Makbet 2,2 Szekspira, tł. J. Pasz-kowskiego).
W obecności mordercy rany zabitego
zaczynają na nowo krwawić. Lady Anna:
w „Patrzcie, panowie, umarłego rany z swych ust
zastygłych znów krew świętą sączą! (do
Gloucestera:) To obecność twoja krew wyciąga
z żył zimnych" (Ryszard III l, 2 Szekspira, tt.
L. Uiricha).
Ręce pełne krwi — ręce człowieka, który
popełnił mord. „Ręce wasze pełne są krwi!"
(bajasz 1,15; por. 59,3).
 Krew niewinna, sprawiedliwa — krew
niewinnych ludzi. „Krwi niewinnej wylał
Manasses bardzo wiele" (2 Ks. Kroi. 21,16).
„Przyjdzie na was wszystka krew spra-
wiedliwa, która rozlana jest na ziemi, od krwi
Abla sprawiedliwego aż do krwi Za-cnariasza"
(Ew. wg Mat. 23,35).
Krew czyjaś spadnie na kogoś, na czyjąś
głowę — śmierć,^ męka, obciążająca kogoś
winą, obarczająca czyjeś sumienie. „Krew
moja na obywateli chaldejskiej ziemi!" (Je-
remiasz 51,35).
(Gorąca) krew — namiętność, pasja, za-
palczywość, wybuchowość. ,,Błogosławieni ci,
których krew i rozsądek są we właściwych
proporcjach, oni nie będą piszczałką w palcach
losu" (Hamlet 3,2 Szekspira).
Człowiek krwi, mąż krwi — człowiek
splamiony krwią, który kogoś zabił, natura
porywcza, gwałtowna, nieobliczalna: na-
zywano tak króla Dawida (2. Ks. Król. 16,7—
8) i króla ang. Karola I.
Zimna krew — opanowanie, spokój, przy-
tomność umysłu, spokojne reagowanie na
niespodziane, dramatyczne zdarzenia. „Z
zimną krwią skoczył w czeluść płonącej Etny",
łac. ardentem frigidus Aelnam .insiluit (Sztuka
poetycka 465 Horacego).
Wzajemne oddziaływanie symboliki krwi i
koloru czerwonego: namiętność, pasja,
rewolucyjność czerwieni przepaja symbolikę
krwi, a dramatyczna żywotność i kipiąca
gwałtowność krwi udzieliła się czerwonej
barwie. Krew wiąże się przez swój kolor i
temperaturę z ogniem i ze Słońcem oraz z ich
życiodajnym działaniem. Czerwień w Krokodyl symbolizuje światło i cień, czas, noc.
chrześcijaństwie — symbol męczeństwa.
Krew — królewskość; książęta lub księż-
niczki krwi — z królewskiego rodu po mieczu
(ze strony ojca).
Złoty kolor krwi mający wyrażać czerwień:
„Tu leżał Duncan; jego srebrzysta skóra w
koronkach złotej krwi" (Makbet 2,3 Szekspira,
tł. J. S. Sito).
Błękitny kolor krwi, błękitna krew —
pochodzenie arystokratyczne, arystokracja,
szlachta rodowa; (hiszp. sangre azul) pierw. o
hiszpańskiej arystokracji bez domieszek krwi
maurytańskiej i żydowskiej; takich
„nieskalanych" arystokratów było w Hiszpanii
niewielu; mówiono o nich, że ich krew ma
zabarwienie błękitne prześwieca
jące przez podskórne naczynia na głowie,
szyi i rękach.
Krew ukryta (w ciele) — życie, krew wylana
na zewnątrz — śmierć; dlatego w wielu
kulturach kobieta miesiączkująca jest tabu, w
innych zaś — także mężczyzna, który wylał
czyjąś krew; mogą wrócić na łono społeczności
dopiero po dokonaniu ceremonii oczyszczenia.
Kto zajmował się przelewaniem krwi ludzkiej
lub topieniem metali (rozgrzewanych do
czerwoności) zawodowo — kat lub kowal —
bywał przez całe życie nieczysty, niedotykalny.
Krew i ziemia (nm. Biut und Boden) — więź
narodu z rasą i glebą; z hitlerowskiej ustawy
nm. o dziedzicznych folwarkach (1933).
Krew — sakramentem. „(Polsko,) i krew się
twoja sakramentem stanie ludom ginącym z
niewoli i głodu!" (Proroctwo kapłana polskiego
28—9 W. Pola).
W marzeniu sennym: rana, choroba;
złoto. „Krew oznacza we śnie złoto czyste"
(Opowieści kanterberyjskie. Opowieść Damy z
Bath 619 G. Chaucera, tł. H. Pręczkow-skiej).
Czysta krew — czystej krwi (zwierzę
hodowlane), bez domieszek obcej rasy.
Rola krwi, rola garncarzowa, przy ujściu jaru
Hinnon w dolinie Cedronu w Palestynie,
zakupiona (wg legendy za 30 srebrników
odrzuconych przez Judasza) na cmentarz dla
pielgrzymów; używana jako miejsce grzebania
chrześcijan w okresie wypraw krzyżowych i
później aż do XVII w.
KROKODYL
Księżyc; rzeki, moczary; potęgę, wta-
jemniczenie; moce zła, piekło, diabła, Le-
wiatana; śmierć; obłudę, fałsz; nieczułosc,
złośliwość; złość, prześladowanie, wściekłość;
chciwość, żarłoczność; żądzę, płodność; bez-
radność; bezruch; niemotę; egzotykę; rozum;
sędziego; wróżbitę; uzdrowiciela.
Krokodyl w mitach — dźwigacz i podpora
Ziemi, bóstwo księżycowe i nocne, żarłoczny
jak Noc pochłaniająca zachodzące Słońce, pan
prawód i Chaosu, łączący w sobie symbolikę
śmierci i zmartwychwstania, nocy i poranka,
wcielenie transcendentnych sił. żywotnych, zob.
Rak. i
 Krokodyl nilowy w staroż. Egipcie, zwią-
zany z wodą. Słońcem i wegetacją, bóstwo
zarazem słoneczne i chtoniczne, mogące też
być wcieleniem boga Ziemi i obrazem duszy
odprowadzanej na tamten świat. Czczony jako
symbol rozumu boskiego, gdyż, jak on, nie ma
języka i, jak on, widzi z zamkniętymi oczami
(mowa tu oczywiście nie o zamkniętych
powiekach, ale o półprzejrzystej błonie
ochronnej, jaką krokodyl może przesłaniać
gałki oczne). Jego oczy w sztuce egip. są
emblematem wschodu i światła, szczęki —
tortur, a ogon — zachodu i ciemności. Atrybut
bogów zboża i płodności, boga świata
podziemnego. Buto, i boga Setha
(identyfikowanego z czasem z gr. demonem
Tyfonem, wcieleniem płodności, gniewu, złości
i złośliwości). Sanktuarium boga
krokodylowego, Sebeka, opiekuna królów,
pogrzebów, asystującego przy ważeniu dusz,
pożercy dusz grzesznych, znajdowało się w
prowincji Fajum, w bagiennej kotlinie
tektonicznej mrowiącej się od krokodyli, której
stolica otrzymała nazwę Croco-diiopolis.
Krokodyl — egip. symbol bezradności (z
powodu nieruchawości i braku języka),
podniesiony jednak do roli fallicznego emble-
matu płodności na równi z bajecznym fenik-
sem, gdyż odradza się z błota jak feniks z
popiołów; symbol Egiptu, podobnie jak
ichneumon (mangusta, „szczur faraonów").
„Wasz wąż egipski wylęga się z waszego mułu
za sprawą waszego słońca, tak samo jak wasz
krokodyl" (Antoniusz i Kleopatra 2,7
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Krokodyl, lilia i cibora papirusowa —
emblematy egip. krainy zmarłych.
Krokodyl — tyrania władzy; prześladowanie
małych i słabych stworzeń zamieszkujących
rzeki. Jego wrogami miały b'yć man-gusty i
delfiny.
Liczba — 60, babilońska liczba astro-
logiczna: krokodyl składa 60 jaj, które po-
trzebują 60 dni, aby się otworzyć; życie kro-
kodyla trwa najwyżej 60 lat. (Prawda jest
oczywiście inna; np. samica składa od 20 do stu
jaj; zwierzę dożywa niekiedy przeszło stu lat).
Krokodyl u staroż. Żydów — zwierzę
nieczyste, wcielenie Zła, Lewiatana. „Czy
wyciągniesz Lewiatana wędą, a powrozem
skrępujesz pysk jego?" (Hiob 40,20).
Krokodyl u dawnych Arabów — sędzia,
wróżbita.
Krokodyl w chrześcijaństwie — demon;
mądrość, ostrożność, przewidywanie. Prze-
widuje powodzie nilowe (jak rak i żółw).
Atrybut św. Teodora (legionisty rz„ dawnego
patrona Wenecji, męczennika) przedstawiany
wymiennie ze smokiem, i św. Pa-chomiusza,
290—346, twórcy cenobityzmu chrzęść,
(wspólnego życia zakonnego); wg legendy
święty miał przepłynąć Nil na grzbiecie
krokodyla.
Krokodyl w śrdw. — żądza, żarłoczność. W
plastyce krokodyl ze związanym pyskiem był
atrybutem Postu; występował też jako
wierzchowiec — uosobienie Lubieżności. Ząb
krokodyla — afrodyzjak, amulet.
Łzy krokodylowe — obłuda, fałszywe
współczucie; przysłowiowy zwrot gr.-łac. o
ludziach współczujących bliźniemu w biedzie,
której sami byli przyczyną; oparty na
mniemaniu, że krokodyl płacze przed po-
żarciem ofiary. W okresie wypraw krzyżowych
spotkano się na Wschodzie z poglądem, że
krokodyl płacze, aby wzbudzić litość, a
zbliżającego się dobroczyńcę chwyta i pożera.
Krokodyl — piekło. Wg pojęć lud. może on
pochłonąć, jak piekło, całego człowieka. Jeden
z potworów świata podświadomości.
Krokodyl — uzdrowienie. W folklorze różne
części ciała zwierzęcia uchodzą za lek na wiele
chorób.
Krokodylowe łajno — odmłodzenie. Sma-
rowały nim twarze i szyje stare kobiety, aby
odzyskać gładką skórę.
Krokodyl — niebezpieczeństwo; złośliwość,
zniszczenie; zasadzka. Podstępny sposób
łowów na ptaki i ssaki: ukryty pod
powierzchnią wody a. w błocie zwierz nagłym
ciosem ogona a. pochwyceniem za nogę i
szybkim obrotem dokoła osi przewraca ofiarę i
topi.
Krokodyl — władca sekretów życia i śmier-
ci, symbol wtajemniczenia, wiedzy okulty-
stycznej, światła i cienia; potwór-pożerca,
najbliższy krewniak bajecznych smoków (a w
rzeczywistości ostatnie żyjące ogniwo łańcucha
ewolucyjnego łączącego nas z olbrzymimi
gadami kopalnymi, a zarazem najbliższy
krewniak ptaków!).
Krokodyl — egzotyczne, nieosiągalni*, za-
bójcze, szkaradne dziwo. Przysłowie: „Jeśli
nie chcesz mojej zguby, krokodyla daj mi
luby" (Zemsta 2,8 Aleksandra Fredry). W
astrologii: znak Koziorożca.
KRUK
Kruk jest symbolem niepokoju; choroby;
zepsucia; grzechu, herezji; wojny, śmierci,
okrucieństwa; złości; drapieżności; chciwości,
plądrowania, łupów; rozkładu trupiego; złych
przeczuć, złej wróżby; fałszywości;
bezczelności; diabła, duszy złej osoby; sa-
motności; długowieczności; myśli, pamięci:
wszechwiedzy, proroctwa; nadziei; opatrz-
ności: światła, świtu. Słońca; symbolizował
boga piekieł, sumeryjskiego Nergala o dwóch
twarzach i wedyjskiego boga wiatru, burzy i
wojny, Indrę.
U wielu ludów Wschodu i Zachodu kruki
uważane są za ptaki złowróżbne, żałobne,
wieszczące nieszczęścia, choroby, zarazy,
wojnę i śmierć prawdopodobnie ze względu na
ich czarne oczy, błyszczące czarne pióra i
skrzeczący głos, a także dlatego, że żywią się
padliną, że ciągną gromadnie za wojskiem
oczekując krwawego łupu. Bi blia traktuje
kruka jako stworzenie nie czyste.
Kruka nazywają złodziejem, gdyż, podob nie
jak sroka, chwyta drobne przedmiot)
odcinające się w jakiś sposób od otoczenia (a
więc niekiedy także błyszczące kosztowności),
a gdy są jadalne, chowa je po kątach i
szparach, gdyż z powodu braku wola nie może
się od razu najeść na zapas. Dlatego też w
średniowieczu symbolizował grzech
nieumiarkowania w jedzeniu i piciu.
Niekiedy kruki uważane są (niesłusznie!) za
wyrodnych rodziców, gdyż jakoby zaniedbują
swe pisklęta. Biblijna Księga Hioba zapytuje:
„Kto przygotowuje krukowi pokarm, gdy jego
pisklęta wołają do Boga i tułają się bez
pożywienia?" (38, 41). Jeszcze dziś mówi się w
języku niemieckim o wyrodnym ojcu
Rabemaler, a o nieczułej matce —
Rabenmutter.
Przypisuje się też krukom skłonność do
samotnictwa, choć ptaki te trzymają się parami
przez całe życie i przez okrągły rok. Stąd kruk
stał się wyobrażeniem dobrowolnego
odosobnienia, w chrześcijaństwie — herezji,
odszczepieństwa, niewierzących, ateistów,
pogan. Żydów, oddzielonych od Arki
(tj. Kościoła), grzeszników, a nawet Szatana, a
prócz tego rozwiązłości, nieczystości i
nieczułości.
Kruk wiązał się w średniowieczu z hańbią-
cą, ale bardzo często zadawaną śmiercią na
szubienicy. Paść kruki znaczyło wisieć na
szubienicy. Zwrot z piosenki Idzie żołnierz
borem, lasem: „Rozdzióbią nas kruki i wrony"
znaczy jednak ,,polegniemy na polu bitwy",
gdzie kruki i wrony obiorą nas dziobami z
ciała aż do kości, rozpoczynając tę ucztę ze
specjalnym apetytem od wydziobania oczu.
Natomiast, jak twierdzi przysłowie, „kruk
krukowi oka nie wykolę", co znaczy, że swój
swego nie ukrzywdzi.
Literackie wyobrażenia kruka nie odbiegają
na ogół od tych wzorów. W islandzkiej
Opowieści o Njalu (Njalssaga, XIII w.) kruki
towarzyszą mścicielom; u Szekspira Hamlet
(3,2) powiada na przedstawieniu danym przez
aktorów: „Już kruk krakaniem do zemsty daje
hasło"; Otello (4,1) targany zazdrością mówi:
„Ta myśl krąży w mej duszy jak kruk nad
domem dotkniętym zarazą". Na wieść o
przybyciu posłańca tak zdyszanego, że brak
mu tchu, aby obwieścić, że król przybędzie
lada chwila. Lady Makbet powiada: „Ochrypł
kruk nawet, który kracząc obwieszcza fatalne
przybycie Dun-kana do mych bram" (1,5). U
Mickiewicza (Dziady cz. III 1,506)
pojawiający się Konradowi kruk olbrzymi,
który ,,skrzydła ma czarne jak burzliwa
chmura, a szerokie i długie na kształt tęczy
łuku. I niebo całe zakrywa", jest zapewne
wcieleniem Złego Ducha, Szatana czyhającego
na duszę Konrada. A zatem symbol zemsty,
zarazy, złej wieści i diabła.
Nie brak jednak i jasnych, pozytywnych
wykładni w kruczej symbolice, a także wy-
kładni dwuznacznych. Kruk idący za ora-czem
czyści rolę z pędraków, kruk idący za siewcą
pożera ziarno siewne, więc pomaga (?) i
szkodzi.
Prócz krakania kruk wydaje niskie dźwięki:
„kork, kruk. klong", które starożytni
Rzymianie rozumieli jako „cras, cras", co
znaczy 'jutro'; dlatego, jak twierdzi Swe-
toniusz, kruk był ptakiem nadziei. Ale według
św. Augustyna (Kazanie 83 IX 14 i 225 IV 4)
to „cras" symbolizuje grzech i grzesznika,
który ciągle odkłada na jutro nawrócenie albo
skruchę.
 Według opowieści żydowskiej Hagady pro-
rok Eliasz miał dwa kruki; jeden przynosił
deszcz, drugi suszę, jeden reprezentował
życie, drugi śmierć. W Ewangelii wg Łukasza
(12,24), kruki wyobrażają wiarę w Opatrzność
boską: „Przypatrzcie się krukom, iż nie sieją,
ani zna, nie mają spiżarni ani spichlerza, a Bóg
je karmi" (w Ew. wg Mateusza mowa jest w
tym kontekście ogólnie o ptakach niebieskich).
Kruk bywa też symbolem Opatrzności: z
rozkazu Boga kruki karmią proroka Eliasza
chlebem i mięsem (3. Ks. Król. 17,4—6). Cud
przynoszenia chleba przez kruki powtarza się
w żywocie św. Pawła Eremity w pustyni
tebań-skiej, u św. Meinrada w środkowej
Szwajcarii, w miejscu, gdzie później powstało
słynne opactwo w Einsiedein, u św. Benedykta
na pustyni, św. Antoniego i wielu innych.
Kruk jest więc żywicielem głodnych.
Kruk oznacza też długowieczność, gdyż
zdaniem niektórych, żyje on trzy razy dłużej
niż człowiek. Hezjod uważał nawet, że kruk
żyje 118 razy dłużej od człowieka. (W
rzeczywistości stwierdzono, że pewien
oswojony kruk żył 69 lat).
W starożytności uważano, że kruk jest
najinteligentniejszym z ptaków; stał się więc
symbolem wiedzy, wszechwiedzy, ptakiem
wróżebnym, proroczym, ptakiem świtu (kra-
kaniem obwieszcza dzień), światła i Słońca.
Poświęcony był wszystkim bohaterom i bo-
gom Słońca, światła i wiedzy, jak Helios,
Asklepios, Apollo, Kronos, Saturn, Eliasz,
Noe, Odyn, walijski bóg Bran i in.
Bystrość, spostrzegawczość, pojętność i
oswajalność kruka uczyniły z niego posła
bogów. Poetom, mędrcom i czarownikom
podszeptywał natchnione pomysły. Według
Strabona kruk, jako ptak Apollina, oznaczał
miejsce, gdzie znajduje się pępek świata,
omfalos, w Delfach, w ośrodku kultu Apollina
i jego wyroczni.
Także w starożytnej Persji kruki poświę-
cone były bogu światła i Słońca; w związku z
tym odgrywały rolę w kulcie Mitry. Kto
osiągnął pierwszy, najniższy stopień wta-
jemniczenia w mitraizmie otrzymywał nazwę
Kruk. W mitologii skandynawskiej dwa kruki,
reprezentujące Myśl (Huginn) i Pamięć
(Muninn), siedziały na ramionach Odyna,
władcy bogów i świata, boga poezji i mą-
drości, i przynosiły mu wieści z Ziemi. Oba
symbolizowały zasadę tworzenia, w przeci
wieństwie do dwóch wilków Odyna, wyobra-
żających zasadę niszczenia.
Kruk był ptakiem proroczym także w mitach
celtyckich. Miasto Lyon w środkowej Francji to
celtycko-rzymskie Lugdunum. Człon Ług- był
już przez starożytnych wyjaśniany rozmaicie:
pseudo-Plutarch tłumaczy tę nazwę jako 'Górę
kruków', a więc w sensie bliskim naszego
Krakowa 'grodu Kraka, czyli Kruka'; inni
jednak odczytują to Ług- jako imię bóstwa,
posła bogów, celtyckiego Hermesa-Merkurego.
Rolę bystrego posła-zwiadowcy przeznacza
krukowi także Księga Rodzaju (8,7):
Noe, aby się przekonać, czy potop się kończy,
wypuszczał kruka z arki, a kruk wzlatywał,
znikał i powracał dopóki wody nie opadły i
gdzieniegdzie ukazywać się zaczął ląd. Wtedy
już nie wrócił, bo miał dość ścierwa i trupów do
jedzenia. Dopiero wysłana później gołębica
powróciła z gałązką oliwną w dziobku, a Noe
poznał, że „ustały wody na ziemi". (W micie
babilońskim Utnapisztim wysyła kolejno
gołębia, jaskółkę i kruka, który nie wraca, dając
tym znak, że potop się skończył). Kruk biblijny,
niepowracający do arki, był dla wielu ojców
Kościoła obrazem pogan gubiących swe dusze z
dala od Kościoła (arki) albo wizerunkiem
grzesznika oddanego rozkoszom świata,
bezwstydnika. Uważano, że kruk dotychczas
biały jak śnieg, wtedy właśnie sczerniał,
symbolizując odtąd nieroz-proszone jeszcze
ciemności Potopu, w przeciwieństwie do białej
gołębicy, zwiastującej pokój boży.
Również w micie greckim kruki były
pierwotnie białe. Kiedy kruk-donosiciel przy-
niósł Apollinowi wiadomość, że jego kochanka
Koronis zdradziła go ze śmiertelnikiem
Ischysem, zabił ją, a potem, żałując swego
czynu, sprawił, że pióra kruka przybrały
żałobną barwę. Biały kruk do dziś oznacza w
głównych językach europejskich rzadkość,
wyjątek, indywidualizm, a przede wszystkim
rzadką książkę. Już u Juwenala (Satyry 7,202)
corvus albus oznacza człowieka zajmującego
wśród współczesnych stanowisko wyjątkowe,
mającego zdanie sprzeczne z opinią ogółu, U
Burkar-da Waldisa (ok. 1490—1557) czytamy:
„ein weisser rappen md. schwartzen schwan,
wer mag den je gesehen han" ('któż kiedy wi-
dział białego kruka i czarnego łabędzia?').
W rzeczywistości białych kruków nie ma, ich
barwa jest zawsze czarna, zarówno na śniegach
Północy, jak i na pustyniach afrykańskich,
natomiast czarne łabędzie nie są dziś specjalną
rzadkością.
Bajka o kruku i lisie, którego pochlebstwa
sprawiły, że kruk chcąc się popisać pięknym
głosem otworzył dziób i upuścił trzymany w
nim kawałek sera zjedzony natychmiast przez
lisa, zdradza niewielką znajomość kruczych
możliwości, bo kruk z łatwością, nie tylko na
gałęzi, ale także w locie, przekłada swą
zdobycz z dzioba do pazurów i na odwrót,
nigdy jej nie upuszczając.
Kruk uchodzi też za emblemat autorów
listów anonimowych.
W heraldyce: człowiek zawdzięczający
wszystko samemu sobie; odwaga (w związku z
jego obecnością na polu bitwy).
KRZYŻ
Krzyż symbolizuje oś świata, cztery strony
świata, cztery wieki świata, cztery dziedziny
ducha; połączenie przeciwieństw, życie i
nieśmiertelność, ducha i materię; wieczność;
siłę stwórczą; męskiego stwórcę; fal-lusa;
źródło użyźniających opadów; wieczne
szczęście; potęgę; miłość seksualną; ptaka z
rozpostartymi skrzydłami; człowieka z roz-
krzyżowanymi ramionami; element boskości w
ptaku i człowieku; amulet; ogień. Słońce;
drabinę a. most do nieba; niebo; dziesięć (lat);
kalectwo, podparcie; narzędzie męki i strachu,
cierpienie, udrękę, karę, śmierć;
mękę i śmierć Chrystusa, ukrzyżowanie,
ofiarę, Jezusa Chrystusa, chrześcijaństwo;
wieczną pamięć; niepiśmienność, podpis;
plus.
Krzyż — mistyczny a. święty symbol rodem
z odległej starożytności — Słońce,
gwiazdozbiór Waga (Libra), cztery strony
świata, oś ziemska, zenit—nadir, wschód—
zachód, przód—tył, pomoc—południe, lewy
—prawy; przeciwieństwo ouroborosa (smoka
gryzącego własny ogon), reprezentującego
przedwieczny Chaos, dynamizm po-
przedzający utworzenie uporządkowanego
Kosmosu.
Krzyż — talizman używany w magii sym-
patycznej do wzbudzenia urodzajności gleby a.
noszony dla odpędzania demonów (dzięki
swemu podobieństwu do miecza) i in. po
tęg nadnaturalnych (np. w chrześcijaństwie
diabła), oraz odczyniania uroków i zaklęć.
Krzyż u Asyryjczyków (i Celtów) — siła
stwórcza; wieczność; Słońce.
Krzyż wpisany w koło, u ludów azjatyckich
i Germanów — Słońce, okrągły rok; zasada
twórcza; zdrowie i życie; w tradycji chrzęść.
— światło i zbawienie świata.
Swastyka, gammadion (cztery gr. litery G
połączone podstawami), krzyż gr. o czterech
promieniach załamanych w połowie w tym
samym obrotowym kierunku — pradawny na
obu półkulach symbol dobrobytu i szczęścia
(sanskr. swastika 'wiodący do dobrobytu', od
su 'dobrze' i asti 'on jest'), ognia. Słońca; w
Skandynawii — młot boga Thora.
Krzyż w kształcie litery T (gr. tau), tac. crux
commissa 'złączony', crux patibulata (od
patibulum 'szubienica'), prastary symbol
mistyczny, oznaczający zapewne fallusa,
Słońce, potęgę promieni słonecznych, środek
świata; u Izraelczyków prawdop. atrybut
oczekiwanego Mesjasza i eschatologiczny
talizman ochronny; zwany też krzyżem św.
Antoniego. W staroż. Grecji — potęga, miłość,
wieczne szczęście; krzyż tau umieszczano na
piersi „nowo narodzonych", tj.
wtajemniczanych w misteria eleuzyń-skie i
dionizyjskie; kandydatom do grona
wtajemniczonych w kulcie Mitry tatuowano
krzyż tau na czole.
Krzyż tau z uchwytem pośrodku na górze (łac.
crux ansata od ansa 'rękojeść;
ucho'), ANKH 'klucz życia', atrybut bogów
staroż. Egiptu — Słońce, życie przyszłe, życie
i śmierć, klucz do boskiej wiedzy i
przeznaczenia, nieśmiertelność. Niebo i
Ziemia, połączenie przeciwieństw, kobieta i
mężczyzna, człowiek, siła i mądrość.
Krzyż w kształcie litery X (łac. crux de-
cussata kształtu rzymskiej cyfry X 'dziesięć')
znajdowany na staroż. monetach i ste-lach —
połączenie Górnego i Dolnego Świata,
doskonałość; liczba dziesięć; klepsydra do
mierzenia czasu; zwany też krzyżem św.
Andrzeja.
Krzyż grecki (łac. crux guadrata) o czterech
równych promieniach, znajdowany na staroż.
monetach, medalach, pomnikach, ceramice
asyryjskiej, fenickiej, egipskiej, perskiej,
etruskiej — wieczność, potęga twórcza; ogień
(dwa drewna do rozniecania
ognia przez pocieranie); spótkowanie, płod-
ność; życie przyszłe, atrybut bóstw wodnych.
Krzyż — nieśmiertelność, wieczna pamięć;
śmierć, kara, ofiara. Stawiano krzyże na
rozstajnych drogach i na placach, aby
upamiętnić bitwy i inne znaczące wydarzenia.
W wielu okolicach kondukt pogrzebowy
nocował pod takim krzyżem-sym-bolem
wiecznej pamięci o zmarłym a. gdy wyobrażał
drzewo szubieniczne bóstwa urodzaju
(świętego króla powieszonego po kastracji,
który powinien zmartwychwstać, gdy
zazielenia się na wiosnę liście drzewa). Rytuał
ten doprowadził do używania krzyża jako
okrutnego i wymyślnego narzędzia powolnej
męczarni i haniebnej śmierci dla
kryminalistów i buntowników podłego uro-
dzenia (barbarzyńców, niewolników) u Scy-
tów, Asyryjczyków, Persów, Kartagińczy-ków,
a po l. wojnie punickiej u Rzymian w stosunku
do obcych (nie-Rzymian) i niewolników, aż do
IV w. n.e. włącznie.
Crux łac. 'krzyż, szubienica; męczarnia,
tortura; nieszczęście, zmartwienie, bieda', stąd
krzyż — cierpienie, udręka, zmartwienie. Mieć
z kimś krzyż pański, znosić od kogoś krzyż
pański — mieć z czyjegoś powodu troski,
kłopoty, udrękę. Przysłowie:
Każdy swój krzyż dźwiga. „A kto nie dźwiga
krzyża swego i nie idzie za mną, nie może być
uczniem moim" (Ew. wg Łukasza 14, 27; por.
Ew. wg Mat. 10,38).
Krzyż — chrześcijaństwo, ukrzyżowanie
Chrystusa, Jego męka i śmierć, wiara chrzęść.,
Jezus Chrystus jako syn boży;
boska mądrość; Wielkanoc; miłość, zbawienie,
ofiara, odkupienie ludzkości, służba;
zwycięstwo; Słowo; brzemię, niepowodzenie,
męczeństwo, tragedia. Wcześni chrześcijanie,
przed V wiekiem n.e., nie wyobrażali
realistycznie Jezusa na krzyżu, gdyż odpychała
ich sro-motnośc tej okrutnej kary i powszechne
obrzydzenie i pogarda w stosunku do ukrzyżo-
wanych. „Sam wyraz krzyż powinien być
daleko (nomen ipsum crucis absit) nie tylko od
ciała obywatela rzymskiego, ale także od jego
myśli, oczu i uszu. Bo nie tylko stosowanie tej
kary śmierci (.,.), ale nawet napomknienie o
niej niegodne jest obywatela rzymskiego i
człowieka wolnego". (W obronie C. Rabiriusa
5,16 Cicerona). Gdy cesarz Konstantyn Wielki
tę karę zniósł, musiało jeszcze minąć trzy a.
cztery pokolenia, aby stopniowo zapomniano o
jej charakterze. Krzyż Męki Pańskiej był, wg
le
gendy, sporządzony z czterech rodzajów
drewna: cedrowego, cyprysowego, oliwko-
wego i palmowego, co wyobrażać miało cztery
części świata. Krzyż a. znak krzyża odgrywa
znaczną rolę przy chrzcie, konfirmacji itd.
Krzyż zastąpił metalową figurkę koguta na
wieżach kościelnych, w którą często trafiały
pioruny; krzyż uważano za skuteczniejszy
piorunochron.
Krzyż łaciński (łac. crux immissa 'spusz-
czony') o wydłużonej dolnej części słupa —
ukrzyżowanie Chrystusa.
Krzyż atrybutem świętych, męczenników,
proroków itd., np.: ze zwojem — proroka
Jeremiasza; trzcinowy — Jana Chrzciciela;
z piłą — apostoła Szymona; krzyż X —
apostoła Andrzeja; długa laska zakończona
krzyżem — apostoła Filipa; z narzędziami
Męki — Bernarda; ukwiecony krzyż —
Antoniego Padewskiego; z kielichem — Bo-
nawentury; z lilią — Katarzyny ze Sieny;
z monstrancją — Klary; z palmą męczeństwa
— Małgorzaty z Antiochii; krzyż na
granatowcu — Jana Bożego; krzyż łaciński —
Wawrzyńca; łaciński odwrócony — apostoła
Piotra. Niekiedy krzyż bywał atrybutem sybilli
kimeryjskiej, frygijskiej i helles-ponckiej.
Krzyż w przedchrześc. Skandynawii — znak
graniczny posiadłości; znak pamięci na
grobach władców i bohaterów.
Krzyż ognisty — st.skand. i szkoc. we-
zwanie na naradę wojenną. Namiastka ofiary z
ludzi składanej dawniej bogom urodzaju. W
XIX i XX w. w USA symbol Ku Klux Klanu
(dwóch tajnych organizacji terrorystycznych)
— hasło do pogromu Murzynów,
cudzoziemców itd.; bezprawie, szowinizm,
rasizm.
Krzyż — kalectwo; podparcie. Od podo-
bieństwa do kształtu kuli dla chromego,
kulawego.
Krzyż w śrdw. — odwrócenie rajskiego
Drzewa Życia, oś świata; most a. drabina do
Boga, połączenie Ziemi z niebem, złączenie
przeciwieństw, zasady duchowej z zasadą
świata zjawisk. Stąd w alegoriach śrdw. krzyż
bywał przedstawiany w kształcie litery Y lub
jako rosnące drzewo z korą, sękami, a nawet
gałęziami.
Krzyż na kuli — cesarstwo, królestwo,
władza; jabłko — jedno z insygniów kró-
lewskich, emblemat Słońca, Ziemi; zasada
męska i żeńska.
 Krzyż — amulet; plus; podpis; niepiśmien-
ność. Władcy i arystokraci nie umiejący się
podpisać stawiali na znak szczęścia krzyżyk na
dokumentach; jako amulet szczęścia zaczął
również oznaczać plus (dodać).
Krzyżowcy — rycerze europejscy biorący
udział w krucjatach, wojennych wyprawach
krzyżowych, przedsiębranych między XI a
XIV w. w celu odebrania Ziemi Sw. z rąk
niewiernych (Saracenów). Nazwa od krzyży
rozdawanych na synodzie w Cler-mont, na
którym papież Urban II ogłosił w r. 1095
pierwszą krucjatę.
Krzyż, kotwica i serce — wiara, nadzieja i
miłosierdzie.
Krzyżacy — nm. zakon rycerski pod we-
zwaniem NMP, osiadły w XIII w. na ziemiach
polskich, noszący na białych płaszczach czarne
krzyże.
Krzyż z podkową — zasada męska i żeńska;
talizman szczęścia.
Krzyż (dwie laski skrzyżowane pod kątem
prostym) — impresa Piera de Medici (1471—
1503) z mottem: In midi teneras exwit me-
dullas łac. 'w młodości (miłość) pali aż do
szpiku kości'.
Krzyż komentatora (łac. crux interpretum)
— trudne do wyjaśnienia miejsce tekstu.
Leżeć krzyżem — twarzą do ziemi, z roz-
krzyżowanymi ramionami.
Skrzyżować szpady (z kimś) — walczyć z
nim na białą broń; przen. wdać się w spór,
zatarg; dysputę, polemikę.
Krzyżowa sztuka — dawny polski sposób
walki na szable (jakoby od krzyżujących się
cięć).
Krzyżowy ogień — ostrzał z wielu stron;
krzyżowy ogień pytań — na przesłuchaniu —
zasypywanie przesłuchiwanego gradem pytań,
aby mu utrudnić mijanie się z prawdą.
Krzyż(e) — dolna część kręgosłupa. Przy-
słowie: Niedźwiedź, acz głaśnie, to w krzyżach
trzaśnie.
Krzyżyk — 10 lat. Rozpocząć szósty krzy-
żyk — skończyć 50 lat. Nazwa od rzymskiej
dziesiątki: X. Przysłowie: Nie popisuj się
przed nikim z przybywającym krzyżykiem, tj.
nie chwal się swym wiekiem.
Krzyż — odznaczenie, order, odznaka,
zawierające motyw krzyża.
Krzyżyk na czymś postawić (a. położyć) —
zrezygnować z czegoś, nie brać więcej w
rachubę, uznać za stracone.
Dać komuś krzyżyk na drogę — pożegnać go
z ochotą, rozstać się z nim z ulgą; odprawić z
niczym a. z wymówką.
Krzyż (Południa) (Crux) — gwiazdozbiór
nieba płd., w Polsce niewidoczny.
W marzeniu sennym: szczęście; traf; triumf.
KSIĄŻKA
Książka jest symbolem całości Wszechświata;
dociekania prawdy, uczoności, nauk,
nauczyciela, wiedzy, siedmiu sztuk wyzwo-
lonych, wiedzy transcendentnej, wiedzy ta-
jemnej, mądrości, roztropności; magii, historii,
sztuki; prawa. Biblii, Ewangelii, kronik,
dziesięciorga przykazań, zbioru praw;
rady; godności, sprawiedliwości; potęgi; czy-
stości, cnót; przeznaczenia, losu; melancholii,
ucieczki od rzeczywistości; wolnego czasu
spędzonego w spokoju.
Książka, łac. liber, oznaczała zarówno zwój
(voiumen) papirusowy a. pergaminowy
nawinięty na jeden drążek a, na dwa, zapisany
zazw. jednostronnie, najpopularniejsza forma
rękopisu do III w. n.e., jak i kodeks (codex)
złożony z dwustronnie zapisanych kart,
związanych z sobą a. zeszytych z jednego boku
(i oprawionych), który od IV w. zaczął
skutecznie wypierać zwoje. Dziś jeszcze tylko
Żydzi w synagogach przechowują Pięcioksiag
(Torę) zapisany na zwojach nawiniętych na
dwa wałki, zwany w tym kształcie rodałami.
Symbolika książki pokrewna jest symbolice
tkania, gdyż pióro i oko, podobnie jak nić
wątku na osnowie krosna, biegnie z lewa na
prawo i z prawa na lewo.
Książka — całość i różnorodność Wszech-
świata jako jedność złożona z wielu składników
(kart, stronic, zdań, słów, liter).
Księga Zmarłych — nazwa dana na pocz.
XIX w. zbiorom formuł magicznych i zaklęć
do użytku duszy zmarłego na tamtym świecie,
umieszczanych w grobach egipskich przy
zmarłych w okresie od ok. 1570 do ok. 1085
p.n.e.
Księga, Księga ksiąg — Biblia; przysięgać
na Księgę — na Biblię. „(Jestem) człowiekiem
jednej książki", łac. homo unius libri (św.
Tomasz z Akwinu, rozumiejąc przez to, że
czytuje tylko Biblię; ok. 1260);
stąd przysłowie tac.: Cave ab homine unius
libri 'strzeż się człowieka jednej książki',
człowieka ciasnych poglądów, dogmatyka.
 Księga zakonu (4. Ks. Król. 22,8) — Pię-
cioksiag Mojżesza albo tylko Deuterono-
mium; egzemplarz jej miał się zachować
gdzieś w świątyni jerozolimskiej w okresie
prześladowań religijnych za Manassesa.
Księga Losów — wg wyobrażeń niektórych
religii Wschodu księga, w której zapisane są
przyszłe losy każdego człowieka;
oparte na wzorach państwowych spisów ustaw
i rejestrów personalnych, np. mieszkańców
miasta. „Kto się ostoi w Jeruzalem, świętym
go nazwą, każdego, który jest zapisany na
życie w Jeruzalem. "(Izajasz 4,3). „W twojej
księdze wszyscy są zapisani i policzeni jeszcze
nim żyć zaczęli, i wszystkie ich dni przyszłe"
(Psalm 138 16).
Księga Proroctwa (a. Przeznaczenia) da-
wana przez Boga a. anioła prorokowi, w której
Bóg ujawnia mu swoje zamiary; na znak, że
wziął sobie słowo boże do serca prorok musi tę
księgę zjeść. „"Otwórz usta, a jedz to, co ci
daję". A gdy spojrzałem, oto ręka była do mnie
wyciągnięta, w niej zwój księgi (...) zapisany z
obu stron. Były zaś na nim napisane skargi,
jęki i biadania" (Eze-chiel 2,8—10). W
Apokalipsie (10,8—11) anioł daje Janowi
otwartą książeczkę (przeciwieństwo Księgi
zamkniętej na 7 pieczęci) do zjedzenia, aby
nadal prorokował. Sic erat in fatis łac. 'tak
napisano w księdze przeznaczenia' (Fasti l,
481 Owidiusza). ,,I Boga głos przywołał mnie:
Prorocze! wstań! i źrzyj! i twórz! Niech wola
ma się w tobie zbudzi! I na obszarach ziem i
mórz przepalaj słowem serca ludzi" (Prorok 26
—30 Puszkina, tł. J. Tuwima).
Pożerać, połykać, pochłaniać książki —
dziś: czytać je szybko, chciwie.
Księga latająca — w widzeniu proroka
Zachariasza (5,1—4) unoszący się w powietrzu
rozwinięty zwój papirusowy, na którym
zapisano imiona złodziei i krzywo-
przysięzców.
Księga pamięci — „dla tych, którzy się boją
Pana i czczą jego imię" (Malachiasz 3,16).
Księga Życia — zawierająca listę imion
wszystkich ludzi a. tylko wybranych, szczegól-
nie miłych Bogu (Ex. 32,32—3). „Niech
(wrogowie moi) będą wymazani z księgi
żyjących i niech ze sprawiedliwymi nie będą
wpisani" (Psalm 68 29). „Weselcie się, że
imiona wasze zapisane są w niebiosach" (Ew.
wg Łuk. 10, 20). „I otworzono
księgę życia. I osądzono zmarłych z tego, co
było napisane w owych księgach, "według ich
uczynków" (...). I kogo nie znaleziono
zapisanego w księdze życia, ten wrzucony
został do jeziora ognistego" (Apok. 20,12,15).
Księga mieści się w środku Raju, gdzie się
utożsamia z Drzewem Życia; liście i litery to
wyroki boże i losy ludzkie.
Księga zamknięta na siedem pieczęci — w
Apokalipsie (5, l—3) zwój pergaminowy z
dekretami Boga zawierający wszystkie tajne
plany Boga aż do wypełnienia się czasów; „I
nikt nie mógł ani w niebie, ani na ziemi, ani
pod ziemią otworzyć księgi, ani do niej
zajrzeć" przen. księga ezoterycznej wiedzy
tajemnej; rzecz niezrozumiała, zagadkowa;
ktoś trudny do poznania, rozgryzienia, skryty.
„Wiedz, przyjacielu, że minione czasy to dla
nas księga o siedmiu pieczęciach" (Faust l,
575—6 Goethego).
Książka atrybutem gr. muzy poezji epickiej,
Kaliope i muzy historii, Klio (Hero-dot,
Tukidydes).
Wielka księga — wielkie zło, gr. mega
biblion, mega kokon (Aitia 3, 72, 359 Kalli-
macha, ok. 310—ok. 240 p.n.e.).
Książka — nauczycielem. ,,Książki to niemi
nauczyciele" (Noce attyckie. Przedmowa
Aulusa Gelliusa, ur. ok. 130 n.e.).
Książka atrybutem wielu świętych, ojców
Kościoła, proroków, m..in. św. Alberta Wiel-
kiego, Ambrożego Aureliusza, Andrzeja,
Anny, Antoniego Padewskiego, Barnaby,
Benedykta z Nursji, Bernarda z Clairvaux,
Brunona z Kwerfurtu, Brygidy, Dominika
Guzmana, Edgara, Edwarda, Filipa Neri,
Franciszka z Asyżu, Genowefy, Grzegorza
Wielkiego, Hieronima ze Strydonu, Mateusza,
medytującej Marii Magdaleny pokutnicy,
Otylii, Pawła apostoła, Piotra ap., Stefana I,
Urszuli, Tomasza z Akwinu, Wawrzyńca, a
także NMP (zwł. w scenach Zwiastowania;
niekiedy z Dzieciątkiem). W katakumbach
chrzęść, staroż. Rzymu — emblemat
apostołów.
Książka z literami gr. alfa i omega —
atrybut Boga Ojca i Chrystusa.
Książka przykryta krzyżem — symbol
wiary.
Książka przebita mieczem — atrybut św.
Bonifacego, „apostoła Niemiec".
Księga z pieczęciami, na kolanach Chry-
stusa — Apokalipsa.
 Książka z fleur de lis (stylizowanymi liliami
heraldycznymi) — atrybut św. Zeno-biusza.
Płonące (palone) książki (heretyckie) —
atrybutem św. Dominika Guzmana. Kultura
mozaistyczna, biblijna, charakteryzowała się
głęboką odrazą do wszelkich form niszczenia
książek. Zwoje z tekstami niepotrzebnymi a.
nieaktualnymi składano w naczyniach
glinianych do jaskiń. W latach 1947—64
znaleziono w jedenastu jaskiniach w pobliżu
ruin Qumranu nad Morzem Martwym ok.
sześciuset rękopisów hebr. i aram.
zawierających przeszło sto utworów
powstałych od II wieku p.n.e. do 68 r. n.e.,
stanowiących bezcenny materiał do badań
tekstów biblijnych i studiów nad początkami
chrześcijaństwa.
Księga książek zakazanych — oficjalny,
publikowany przez Kościół katolicki spis
dzieł, których wiernym nie wolno było czytać
bez zezwolenia, zawierający Index librorum
prohibitorum (tac. jw.) i Index expurgatorium
(łac. 'dzieł dozwolonych dopiero po okrojeniu
ich przez cenzurę kość.'). Pierwszy Indeks
wydał papież Paweł IV w 1559, ostatni —
Pius XII w 1940. Indeks został zniesiony w
1966 przez Pawła VI. „Książka, która na
świecie przede wszystkim powinna być
zakazana, to Indeks książek zakazanych"
(Pisma 2,69 G Ch. Lichten-berga, 1742—
1799).
Książka — talizman chroniący od złych
duchów.
W niektórych wersjach legendy o poszu-
kiwaniu św. Graala księga wyobraża kielich,
utracone Słowo, najwyższą Mądrość, która
stała się niedostępna dla większości ludzi.
Książka stręczycielem, rajfurem jako atry-
but Paola i Franczeski da Rimini, kochanków
czytających wspólnie opowieść o Lan-celocie i
Guinevere; zob. Boska Komedię, Piekło 5
(przy końcu) Dantego.
Ars moriendi, tac. 'sztuka umierania' —
zbiory śrdw. traktatów moralnych, pierw. do
użytku kapłanów wezwanych do umie-
rającego, rozpowszechnianych potem w XIV i
XV w. wśród czytelników świeckich w
kształcie ilustrowanych książek drzewory-
towych przedstawiających walkę aniołów i
demonów o duszę ludzką.
„Książka jest pomnikiem znikłych umy-
słów" (Gondibert 2,5 Williama Davenan-ta).
„Alonzo Aragoński mawiał, że jesi
wielkim nekromantą, bo radzi się zmarłych,
mając na myśli książki" (Apoftegmaty nr 105
Francisa Bacona). „Książki są grobami myśli"
(Wiatr nad kominem 8, H. W. Long-fellowa).
Księga symbolem wiedzy tajemnej. Pros-pero
(w Burzy 5,1 Szekspira) wyrzeka się siły czarów,
łamie różdżkę czarnoksięską, a potem księgę
magiczną ciska w morze.
Księga Świata, łac. Liber Mundi — wy-
imaginowana księga zawierająca komplet praw
Natury; księgą tą miał się posługiwać Bóg przy
stworzeniu świata.
Złota księga — w której zapisuje się
wydarzenia ważne, znaczące, a. nazwiska osób
zasłużonych, wybitnych, a. uwagi dostojnych
gości w muzeach, bibliotekach (np. Bibliotece
Jagiellońskiej) itp.
Czarna księga — rejestr grzechów, prze-
winień, przestępstw, występków.
Diabelska księga — karty do gry.
Książka — lustro. „Książka jest zwierciadłem;
gdy zajrzy do niej małpa, nie wyjrzy z niej żaden
apostoł" (Pisma F 111, G. Ch. Lichtenberga).
Książka — okulary. „Książki są okularami,
przez które oglądamy świat" (Pisarz i człowiek
Ludwiga Feuerbacha).
Książka (nieczytana) — trup. „Co po trupie w
złotej trumnie na półkach dmącym się dumnie?
Z grzbietem strojnym, z szatą świetną, gdy mu i
kart nie rozetną!" (Książka 3—6 J. I.
Kraszewskiego).
Książka (zaczytana) — rycerz. „Książka
niechaj idzie w świat! (...) A gdy na szmaty
podarta zostanie ostatnia karta (...) oddaj jej
pokłon głęboki — tu leżą rycerza zwłoki"
(Książka 9, 11—12, 15—16 J. I. Kra-
szewskiego).
Książka — pociecha. „Pociecho moja ty,
książeczko, pociecho smutna" (Pociecho moja...
l—2 S. Wyspiańskiego).
Książka — broń. „Głodni, za książkę
chwytajcie — to oręż" (Matka, scena 6c Bertolta
Brechta, sztuka wg powieści M. Gor-kiego).
„Zbiór starych książek (...) to żywy organizm
zrozumiale przemawiający" (Promień 6 S.
Żeromskiego). „I z każdej księgi wstaje duch
zaklęty sprzed lat" (Stare księgi 5—6 Jerzego
Żuławskiego).
Mól książkowy — ktoś, kto trawi czas nad
książkami, tonie w książkach, czerpie wiedzę o
życiu tylko z nich.
 Mówi jak z książki — płynnie, potoczyście;
mądrze.
W plastyce księga zamknięta często wy-
obrażała nie urzeczywistnione możliwości; w
sztuce starochrześc. zwój jest symbolem praw
boskich i dogmatyki; w sztuce chrzęść, za-
mknięta księga — dziewictwo NMP.
W alchemii: kamień filozoficzny: księga
zamknięta — przed transmutacją; otwarta —
w trakcie przemian.
KSIĘŻYC
Księżyc jest symbolem tajemnych, zakrytych
stron Natury; zasady męskiej i żeńskiej;
miłości; bezczynności; płodnej pasywności;
okresowego stwarzania i odtwarzania, macicy;
macierzyństwa, opieki, szlachetności; stałości
i niestałości, zmienności, niezdecydowania;
intuicji, duszy, obłędu, szaleństwa, buntu; zła;
śmierci; płynów; pamięci i dziedziczenia cech;
wyobraźni, natchnienia poetyckiego,
wrażliwości, nieświadomości, magii;
Kościoła, Synagogi, Matki Boskiej, nieba.
Uchodził za pośrednika między niezmiennym
Kosmosem a zmiennym życiem ziemskim, za
pramaterię kształtowaną przez blask Słońca;
jego bierność (otrzymuje światło od Słońca)
łączy się z liczbą 2 i z zasadą żeńską;
związany jest z wodą (tak jak Słońce z
ogniem). Uważany był za szafarza deszczu,
dlatego m.in. wiązano Księżyc z wodą, kąpielą
(np. mit o Artemidzie i Akteonie), wcześnie
dostrzeżono jego związek z pływami
morskimi;
służył jako miara czasu i przepowiednia
pogody; uchodził za opiekuna zakochanych,
sprawcę lekkiego porodu (zwłaszcza w okresie
pełni), siedzibę zmarłych. Zob. Mleko, Słońce
(zaćmienia). Zając.
Księżyc jako miesięczna i tygodniowa miara
czasu miał w bliskowschodniej mitologii i
folklorze większe znaczenie niż Słońce,
wyznaczające pory dnia i roku. Stale i w
jednakowy sposób zmieniając swą postać
Księżyc stanowi nie tylko obiektywną miarę
czasu, ale też wiąże się z różnymi rytmami
życia ludzkiego (regularność kobiet) i natury
(pływy mórz), a zatem sam sprawia wrażenie
żyjącego, z wyjątkiem okresu „śmierci", tj.
nieobecności na niebie przez trzy dni w
miesiącu . Te trzy dni uważano za
niebezpieczne: w tym czasie Księżyc
pożerany jest przez wrogiego potwora, który go
następnie wyrzyguje, albo zabijany jest przez
jakieś niebiańskie istoty, a potem ożywiany, lub
też, wyzuty z sił, karmiony jest mocą żywotną
przez małżonka-Słoń-ce; w okresie tym ludzie,
w mi:irę możności, nie zabierali się do nin\'\ch
przedsięwzięć. Biblia mówi: „Uczyniłeś księżyc,
aby pory oznaczał" (Psalm 103 19); potomstwo
Dawida „będzie trwać na wieki, a stolica jego
jak (...) księżyc utwierdzony na wieczność, a
świadek na niebie wierny" (Psalm 88 38).
Fazy Księżyca tłumaczono często jako
przybytek i utrata wagi albo jako ciążę i poród;
widzi się w nich niekiedy dzieciństwo, wiek
dojrzały i śmierć, a potem zmartwychwstanie
starego lub narodziny nowego Księżyca.
Niektórzy próbują uczestniczyć w tych
odmianach na zasadzie magii naśladowczej; w
okolicach Salzburga w Austrii dziewczęta o zbyt
małych piersiach wystawiają je na światło pełni
Księżyca;
inni znów usiłują zmniejszyć guzy i opuchli-ny
obnażając je w blasku ostatniej kwadry.
Plamy na Księżycu uważane były nieraz za
blizny po walce z potworami, ale najczęściej
widziano w nich postać ludzką:
człowieka opisanego w Biblii (Num. 15, 32—3),
który w puszczy zbierał drwa w dzień sobotni,
za co Bóg kazał go ukamienować („zabito go
kamieniami i umarł jak Pan Bóg przykazał"),
starą babę z koszem na plecach lub tkającą, albo
zajętą przędzeniem; w czasach antycznych
rozpoznawano tam Endymiona, w
średniowieczu — Judasza lub Kaina z wiązką
cierni, w Polsce pana Twardowskiego. Ze
zwierząt widywanych na Księżycu
najpopularniejszy był królik. Pierwszych
autentycznych ludzi na Księżycu można było
zobaczyć tylko na ekranie telewizora.
W tradycji żydowskiej Księżyc, ciągle
odmieniający się w wędrówce po nieboskłonie,
uważano za emblemat ludu izraelskiego,
żydowskiego koczownika na pustyni, Adama i
Kaina jako pierwszych wędrowców (Gen. 3,24;
4,14), Abrama opuszczającego ojczysty Haran
na rozkaz nowego Boga (Gen. 12,1), Żyda
Wiecznego Tułacza, diaspory (rozproszenia
wśród innych narodów).
Księżyc ściśle wiąże się z nocą: „Księżyc
okiem nocy" (7 przeciw Tebom 390
Ajschylosa); z macierzyńską opieką nad
nocnym snem dziecka, podświadomością i
dwuwykładnością, gdyż jest zarazem opie-
kuńczy i groźny; bladość jego blasku ukazuje
tylko mgliste zarysy rzeczy, dlatego łączy się z
wyobraźnią i fantazją. Jego fazy są prawzorem
wszelkiego dualizmu.
Księżyc — oddalenie od spraw ziemskich i
ludzkich. Czyś z księżyca spadł (że nie wiesz,
co się dzieje)? „Strzec księżyc od wilków" (fr.
Garder la lunę des loups, Rabelais I, 11; V,
22), tj. sprawiać sobie zbędne kłopoty,
zadawać sobie wiele zbytecznego trudu. „Czy
wzniosła Diana troszczy się, gdy psy na nią
szczekają?" (przysłowie tac.). Musi się wspiąć
na palce, kto chce dosięgnąć Księżyca.
Księżyc — martwota, wilgoć, zimno, śle-
pota. ,,Miesiąc krągły, samotny, patrzy, jak
rybie oko, martwy, zimny, wilgotny" (Za-
czarowane koło l Lucjana Rydla); ,,Świeci nam
ślepy miesiąc, gdy słońce zachodzi" (Mądrość
i rozkosz Daniela Naborowskie-go).
Księżyc wiąże się z wodą, deszczem, płod-
nością kobiet, zwierząt, urodzajem, losem dusz
po śmierci, obrzędami wtajemniczenia; jest
miejscem przejścia od życia do śmierci i od
śmierci do życia, bramą niebios i bramą piekła,
Artemidą i Hekate, dlatego zapewne wiele
związanych z nim bóstw było zarazem
bóstwami pogrzebowymi i chtonicznymi.
Uważano, że Księżyc oddziałuje na płyny
ciała, krew żylną, menstruacyjną, „humory"
ciała; ciecze przyrody; wzrost listowia,
morskich małżów i raków; obłęd, zwłaszcza
kobiet, szał ekstatyczny menad i bachantek;
wyobraźnię, natchnienie poetyckie.
Księżyc jest opiekunem snu, marzeń sen-
nych, tęsknot, uczuć, myśli: „Miesiąc, snów
najwierniejszy druh, marzenia Paganini"
(***Niebo jest słodkie..., 7—8, Leopolda
Staffa). „Tęsknota, córka Księżyca — blada
Księżycówna!" (Nieznana podróż Sind-bada-
Żeglarza 4,14—15 Bolesława Leśmia-na).
„Miesiączku, nie gaśnij! Rosa połyskuje,
świecą myśli jaśniej, żywiej serce czuje"
(Piosenka Stefana Witwickiego).
W marzeniu sennym: (pełnia) zwłoka;
(l. kwadra) fałsz w domu; (we mgle) choroba;
(blady) zmartwienie.
Księżyc był powszechnie przedmiotem kul-
tu, ale, inaczej niż Słońcu i niebu, nie przy
pisywano mu szczególniejszej potęgi. W
strefie międzyzwrotnikowej Księżyc jest naj-
częściej płci żeńskiej, podobnie jak w mitologii
grecko-rzymskiej (Artemida-Diana--Hekate-
Febe, łowczyni, królowa zwierząt, utożsamiana
z Książycem-Seleną-Luną, gdy jej brata-
bliźniaka Apollina zidentyfikowano ze
Słońcem-Heliosem). Nieliczni męscy bogowie
Księżyca to egipski Ah, później Chonsu,
babiloński Sin-Nanna, semicki bóg Szahar.
Również dla ostatków niektórych dawnych
ludów łowieckich jest on istotą męską, np. dla
Buszmenów afrykańskich, krajowców
australijskich, Pigmejów zair-skich,
Andamanów, Indian Chaco. W wielu mitach
jest siostrą, żoną albo kochanką Słońca.
Księżyc pojmowany był niekiedy, zwłaszcza
przez starożytnych Egipcjan i Greków, jako
siedziba dusz zmarłych zacnych ludzi, a przez
gnostyków jako statek wiozący dusze.
Księżyc — bożek miłości: „Jest chwila,
kiedy ze srebrzystą tęczą wychodzi blady
pierścionek Dyjanny (...); o takiej chwili, ach,
dwa serca płaczą, jeśli coś mają przebaczyć —
przebaczą" (W Szwajcarii 16,320—l, 325—6
Słowackiego). „Księżyc — Ro-meów, zbójców
i pijanych bożek odwieczny" (Dziwna pieśń 7.
Aleksandra Michaux).
Półksiężyc, sierp Księżyca — sen; grzech;
godło islamu, Algierii, Komorów, Malezji,
Malediwów, Mauretanii, Pakistanu, Singapuru,
Tunezji, Turcji; atrybut dziewicy-bo-gini
Diany (Luny), symbol dziewiczości bogini
Izydy (z dzieciątkiem Horusem) umieszczony
pod jej stopami; przejęty przez sztukę
chrześcijańską w wizerunkach Marii (z Je-
zusem na kolanach).
Księżyc w chrzęść. — atrybut Kościoła
odbijającego światło Chrystusowe; Synagogi
jako przeciwieństwa Kościoła; boskości Jezusa
na krzyżu.
Księżyc wiąże się z magią (zioła lecznicze
zbierane przy jego blasku działają naj-
skuteczniej), z duchami, czarami (promienie
Księżyca są pożywieniem dla czarodziejek,
udzielając im zarazem nieśmiertelności), z
czystością płciową, z rozpustną miłością, ze
śmiercią; zapowiadać ma katastrofy, zwłaszcza
gdy czerwony i gdy towarzyszy mu deszcz
meteorytów i zaćmienie Słońca: „Słońce obróci
się w ciemność,
a księżyc w krew zanim przyjdzie dzień
Pański, wielki i straszny" (Joel 2,31; por.
Apok. 6,12).
Limbus Księżyca to legendarna kraina
księżycowa, gdzie przechowane jest wszystko,
co zmarnowano na Ziemi: stracony czas,
roztrwonione bogactwa, niedotrzymane
przyrzeczenia, niewysłuchane modlitwy,
daremne łzy, bezowocne próby, nie spełnione
marzenia, płonne nadzieje, próżne chęci itp.
Księżyc wiąże się ze zwierzętami, które
pojawiają się i znikają, jak ślimaki i żółwie, jak
niedźwiedzie chowające się zimą w gawrach
(barłogach), jak stworzenia nocne;
z przedmiotami odbijającymi światło (jak
zwierciadło) albo zmieniającymi postać (jak
wachlarz czy parawan), są to przedmioty
służące głównie kobietom.
Księżyc w związku z sumieniem: „W ga-
jach, gdzie księżyc przez drzewa oliwne
przegląda blado jak słońce sumienia" (Be-
niowski 4, 505—6 Słowackiego).
Księżyc, mimo ograniczonej roli w religiach
antycznych, ma wielkie znaczenie w dziedzinie
przesądów. Według wierzeń ludowych zmiana
fazy sprowadza deszcze wpływające ożywczo
na roślinność, stąd dawny obyczaj siania w
pierwszej, a zbierania plonów w ostatniej
kwadrze, aby nie zakłócać rytmu natury.
Ceniono wpływ Księżyca na tworzenie się
rosy, mleka w piersiach matek, rośniecie pereł
w muszlach, powstawanie kamieni
drogocennych, przesileń w chorobach, dni
pomyślne i feralne itd.
Nazwy Księżyca: gr. Selenie, tac. Luna, nie
spokrewnione z sobą, znaczą obie 'błyszcząca'
i są rodź. żeńskiego (Słońce zaś:
HŹUos, Soi — rodź. męskiego), tak samo w
głównych językach romańskich: po niemiecku
der Mond — rodź. męski, die Sonne — rodź.
żeński (wyjątkowo na niemieckim obszarze
językowym istnieje wyobrażenie Księżyca
jako starego mężczyzny); po polsku: ten
Księżyc (to Słońce), po rosyjsku eta Luna (eto
Sofnce).
Księżyc w alchemii: materia prima, zmien-
ność, ulatnianie się, zasada żeńska; srebro.
Księżyc w astrologii: zasada żeńska, ko-
bieta, niestałość, podatność na wpływy (od-
bicie światła słonecznego); woda oczyszcze-
nia; psychika, marzenie senne, życie dziecięce,
archaiczne, wegetatywne, artystyczne,
życie prymitywu istniejącego w nas, ujaw-
niającego się w wyobraźni, marzeniach, snach,
przywidzeniach, majakach, chimerach. Księżyc
rządzi pamięcią, duszą, podświadomością,
,,humorem" zimna i wilgoci, imaginacją,
beztroską, grzechem, lenistwem, radością,
czystością, apatią, niepokojem; znakiem Raka,
poniedziałkiem (Lunae dies), srebrem, opalem,
perłą, białym kolorem, podróżami;
wodorostami, ogórkiem, melonem, dynią,
poziomkami, piwonią, rzeżuchą wodną,
grążelem, pierwiosnkiem, fiołkiem,
tymiankiem, makiem, szczawiem. Budziciel i
pasterz gwiazd; puchar zawierający ambrozję
lub miód pity przez bogów;
oko bóstwa. Babiloński bóg Księżyca, Sin-
Nanna, rządził biegiem życia ludzkiego i
opiekował się handlem; kartagińskiej bogini
Księżyca i nieba, Tanit, utożsamianej z
Asztarte, składano ofiary z dzieci.
KUKUŁKA
Kukułka (zazulka, gżegżółka) symbolizuje
egoizm, pasożytnictwo, podstęp, oszustwo,
przywłaszczenie, uzurpację; tchórzostwo, le-
nistwo, głupotę; demoniczność, obłęd; duszę
ludzką; jednostajność, smutek, samotność;
wędrujący głos, wróżbę, szczęście, wiosnę,
deszcz, bogactwo; lubieżność; małżeństwo,
miłość; zazdrość, zdradę małżeńską,
przyprawianie rogów (mężowi).
Kukułka wg ind. tradycji wedyckiej — dusza
ludzka, przed wcieleniem a. po nim:
ciało to obce gniazdo, gdzie znajduje miesz-
kanie jajo-dusza.
Kukułka — podstęp, oszustwo. Ptak ukrywa
się przed człowiekiem siedząc wysoko w
koronach drzew. Na górze Thornaks (dziś
zwanej Górą Kukułczą) w Argolidzie Zeus
ubiegał się bezskutecznie o rękę swej sio-stry-
bliźniaczki Hery; gdy przybrał postać
przemoczonej kukułki Hera zlitowała się nad
nią i czule ogrzewała na piersi; wtedy nagle
Zeus wrócił do swojej właściwej postaci i
posiadł Herę, co skłoniło ją do zgody na
małżeństwo.
Kukułka — szczęście; ptak szczęścia w
folklorze wielu krajów.
Kukułka — zwiastun wiosny (choć nie w
Polsce, gdzie przylatuje dopiero w końcu
kwietnia), przeciwieństwo sowy, ptaka zimy.
Kukanie (w staroż. Grecji) — zapowiedź
deszczu.
 Kukułka — wróżba, wróżba małżeństwa,
dobry omen małżeński dla dziewcząt; mał-
żeństwo, miłość. Atrybut Hery, opiekunki
małżeństwa, związany z zapachem kwiatu
pomarańczy, kwiatu panny młodej. Wyobra-
żenie kukułki zdobiło berło posągu Hery w
Herajonie w Argos. W folklorze kukanie
wróży, ile lat życia pozostaje do ślubu a. do
śmierci. W którym kierunku się patrzy, gdy
zakuka raz, w tym będzie się od dziś za rok, a
gdy się patrzy w ziemię, to wróży śmierć. W
starożytności — przewodnik dusz do Hadesu.
Kukułka — egoizm, zrzucanie na innych
odpowiedzialności za wychowanie dziecka,
przywłaszczanie, wkraczanie w czyjeś prawa,
pasożytnictwo. Kukułki uprawiają pa-
sożytnictwo lęgowe, tj. podrzucają jaja do
gniazd drobnych ptaków owadożernych;
pisklę kukułki wyrzuca z gniazda jaja a. pi-
sklęta gospodarzy.
Kukułka — zdrada małżeńska, zdradzony
mąż, rogacz (fr. cocu od coucou 'kukułka').
„Wtedy kukułka z każdego drzewa śmieje się z
mężów, kiedy im śpiewa:
Kuku! Kuku bladą trwogę miota przed mał-
żonków wszystkich wrota" (Stracone zachody
miłości 5,2, koniec, Szekspira, tł. L. Uiricha).
Kukułka — zazdrość, uczucie, do którego
jej postępowanie powinno być, wg miar
ludzkich, podnietą.
Kukułcze jajo — kłopotliwy prezent; owoc
zdrady małżeńskiej, którym mąż się opiekuje.
Podrzucił mi kukułcze jajo — podarunek,
który narobił mi biedy, ambarasu. Rzecz
podrzucona, podsunięta, insynuacja, uczynek
fałszywie komuś przypisany.
Kukułczy — podrzucony; kradziony; nie-
właściwy.
Kukułka w śrdw. — lubieżność; demo-
niczność; diabelstwo. Kukułkami nazywano
prostytutki; uważano, że diabły przybierają
postać kukułki; jej nazwa służyła, i służy do
dziś w jeż. nm., jako eufemizm nazwy diabła:
Holdich der Kuckuck! nm. 'Niech cię diabli
wezmą!'
Nocna gżegżółka — kobieta lekkich oby-
czajów; żonine argumenty łóżkowe. Przy-
słowie: Nocna gżegżółka zawsze dzienną
przekuka.
Kukułka — tchórzostwo. „Co do mnie,
ucieknę od niej jak kukułka" (Fragm. 29
Anakreonta).
Kukułka — lenistwo. Nie chce się jej samej
budować gniazda i wychowywać pisklęta.
Kukułka — krogulec. Wg wierzeń lud.
kukułka nie odlatuje na zimę do ciepłych
krajów, ale przeobraża się w krogulca (do
którego jest zresztą podobna). Podobieństwo do
drapieżnika może ułatwiać chwilowe
wystraszenie gospodarza z gniazda.
Kukułka — wędrujący głos. „Był jak
czerwcowa zazula: słyszy się ją, lecz się jej nie
dostrzega" {Henryk IV cz. I 3,2 Szekspira).
„Kukułko! Mam cię nazwać ptakiem, czy tylko
wędrującym głosem?" {To the Cuckoo: O
Blithe New-comerl Willia-ma Wordswortha).
Kukułka — smutek, samotność. „Smutek
mam w sercu gdy słyszę cię, kukułko, a
samotność moja się pogłębia" {Haiku Matsuo
Basio, 1644—1694, największego jap. poety
haiku).
Kukułka — gadulstwo, głupota, egoizm;
elegijność. „Durna gadułka zaś, kukułka, ptak
samolubny, ciągle w kółko kuku i kuku tylko
wie. (...) Boże, zbaw nas od elegij-nych
pokukiwań!" {Słowik i kukułka 4—10
Aleksandra Puszkina, tł. Juliana Tuwima).
Kukułka — jednostajność. Być kukułką —
zawsze śpiewać na tę samą nutę, powtarzać się.
„Już mam dosyć — kuku! Kukuleńko — kuku!
To ptaszysko — kuku! W uszach wierci —
kuku! Krzyczże sobie — kuku! Aż do śmierci
— kuku!" {Terkotka 19—24 Kornela
Ujejskiego).
Kukułka — zamożność. Według popularnych
wierzeń, kto ma monetę przy sobie, gdy
kukułka pierwszy raz tej wiosny zakuka, ten
będzie bogaty. Przysłowie:
Kukułka go przy pieniądzach okukała (tzn. jest
bogaty). „Po raz pierwszy kukułeczka zakukała
w borku, a ja, biedny nieboraczek, nie mam
grosza w worku" {Kukułka l—2 Stanisława
Jachowicza).
KWADRAT
Kwadrat symbolizuje absolut, boski rozum,
doskonałość (boską), objawienie, niebiańską
Jeruzalem; świat materii, cztery „pierwiastki",
Wszechświat stworzony (Niebo i Ziemię),
Ziemię (w przeciwieństwie do Nieba), ziemską
rzeczywistość, przestrzeń (w przeciwieństwie
do koła i spirali, związanych z czasem), cztery
strony świata, podział
na cztery części, miarę, cyfrę 4; jednolitość, jakości i ilości oraz ich wzajemne stosunki
jednoznaczność, porządek, ograniczenie, logiczne.
organizację i konstrukcję (w zorganizowanej Kwadrat magiczny, znany od starożytności,
społeczności); solidność, zatrzymanie się, złożony z dziewięciu albo więcej pól,
chwilę, która trwa, zakotwiczenie, wypełniony liczbami (dającymi tę samą sumę,
nieruchomość, stagnację; ciało, żeńskość, gdy dodane w kierunku pionowym, poziomym
cztery okresy życia ludzkiego; racjonalny i po przekątnych) lub literami tworzącymi
umysł, materializm, ustaloną wiedzę, prawdę; tajemnicze wyrazy, uważany był za potężny
osiągnięcie; człowieka skłóconego z samym talizman chroniący od złych wpływów i
sobą; sprawiedliwość (wg św. Augustyna), chorób. Najprostszym magicznym kwadratem
równość, bezstronność, prostotę; mądrość, liczbowym jest kwadrat dziewięciopolowy
prawość, wytrwałość (wg św. Grzegorza z złożony z wszystkich dziewięciu cyfr (z
Nyssy); honor, zadowolenie. wyjątkiem zera), których suma we wszystkich
Kwadrat, jeden z podstawowych symboli kierunkach wynosi piętnaście.
geometrycznych (wraz z trójkątem, kołem, 492 357 8 l
środkiem koła i krzyżem) jest typowym
kształtem planu wielu miejsc świętych, miast, 6
obozów wojskowych, trwałych domów
mieszkalnych, atrybutem życia osiadłego, Najsłynniejszy kwadrat literowy komentowany
cywilizacji rolniczej (w przeciwieństwie do na setki sposobów, ale właściwie nie
pasterskiej koczowników, których namioty i wyjaśniony, wspomniany był już w Historii
jurty, wigwamy i iglu są okrągłe). naturalnej (28, 20) Pliniusza St.:
Według pitagorejczyków kwadrat repre- S A T O RA R
zentuje trwałość wyobrażoną przez Matkę
Bogów Reę, a cztery kąty — powietrze (Herę), E P OT E N E
wodę (Afrodytę), ziemię (Demeter) i ogień
(Hestię) — Izyda i Ozyrys (106) Plutarcha. W T OPERA R O T
chrześcijaństwie — symbol Kosmosu i
czterech „żywiołów"; nieuniknionej śmierci. A S
Tradycja indyjska i chińska widzi w kwa-
dracie element żeński — płodność Ziemi — w
Utworzone z tych liter wyrazy czytać można w
przeciwieństwie do męskich cech trójkąta i
czterech kierunkach; znaczyć one mogą po tac.
koła.
jak gdyby: 'siewca przy swym wozie kieruje
W dawnej plastyce chrzęść, czworokątny
pracami' albo 'siewca Arepo z trudem
nimb otaczał głowy żyjących jeszcze współ-
wstrzymuje koła', albo jeszcze inaczej. Kwadrat
czesnych władców, papieży, fundatorów
ten znaczył zapewne różne rzeczy dla różnych
świątyni, dla odróżnienia od aniołów i świę-
ludzi. Z liter tych utworzyć można np. dwa razy
tych znajdujących się w niebie, którym da-
wyraz pater-noster, po czym zostaje jeszcze
wano nimby okrągłe.
reszta — podwójne a i o, a więc jakby alfa i
Kwadrat postawiony na jednym ze swych
omega, tj. początek i koniec. Kwadraty
kątów odmienia symbolikę stateczności i spo-
magiczne były prawdop. przede wszystkim
koju, nabiera dynamiki i ruchu; podobnie jak
emblematem całkowitości, całości, pełni, skoń-
koło, reprezentował w plastyce romańskiej
czoności, harmonii.
Słońce.
Kwadratura koła (a. wykołowanie kwadratu)
U muzułmanów tradycja nadaje sercom
— nierozwiązywalne zadanie utworzenia przy
zwykłych ludzi kształt kwadratu, bo podlegają
pomocy cyrkla i linijki kwadratu o tejże
oni czworakim wpływom: boskim, anielskim,
powierzchni co dane koło (a. odwrotnie),
ludzkim i szatańskim; serca proroków zaś
problem, nad którym gło-
mają mieć kształt trójkąta, gdyż nie podlegają
wpływom Szatana.
Kwadrat logiczny — figura w kształcie
kwadratu symbolizująca wszelkie możliwe
sądy kategoryczne z punktu widzenia tzw.
wili się od średniowiecza niezliczeni alchemicy
i amatorzy — bez skutku; kwadratura ta
symbolizować miała syntezę przeciwieństw
(koła i kwadratu), Niebo i Ziemię,
doskonałość, ducha, wieczność i rozum,
materię, ciało itd.; przen. rzecz nieosiągalna,
zadanie niewykonalne.
Osioł kwadratowy — osioł, dureń pod-
niesiony do kwadratu, do drugiej potęgi,
przemnożony przez samego siebie, ktoś bardzo
głupi.
W wolnomularstwie: Wschód, cnota; sze-
ścian kamienny — dokonanie, doskonałość.
W heraldyce: stałość, sprawiedliwość,
prawda, wierność.
Sześcian, w stopniu jeszcze wyższym niż
kwadrat, jest emblematem stabilności, ma-
terialności, zatrzymania w czasie; podstawy,
fundamentu, trwałości; Nowego Jeruzalem:
„Miasto leży w czworoboku (...), a długość,
wysokość i szerokość jego są równe" (Apok.
21,16).
KWIAT
Kwiat symbolizuje centrum mistyczne, ta-
jemnicę; logikę; symetrię; gwiazdę (na Ziemi);
wagę; nadzieję; niewinność, cnotę, czystość,
dziewictwo; wdzięk, wiosnę; słodycz;
vulvę; dojrzewanie; bierność, słabość; na-
miętność, pokusę, posłanie miłosne, miłość
(kobiety); małżeństwo, wesele, harmonię,
rozkosze ziemskie; narodziny, tworzenie,
odrodzenie; łagodność, dobroć, subtelność,
szlachetność; piękno, wesołość; szczęście;
duszę; poezję; sprawiedliwość, dobroczynność,
miłosierdzie; bezpieczeństwo; porozumienie;
gratulacje, uroczystość, hołd; błogo-
sławieństwo; gościnność; zwycięstwo, uwień-
czenie dzieła; wybór; powonienie; przemijanie,
oszustwo, zło, Szatana, śmierć; por. Aloes,
Bluszcz, Fiołek, Granat(owiec), Jabłko, Lilia,
Lotos, Mak, Mandragora, Migdał, Mirt, Ogród,
Oliwka, Orzech, Pinia, Róża.
Kwiat — przemijanie. „Uschła trawa i opadł
kwiat, bo duch Pański wionął nań" (Izajasz
40,6). „Ah! na tym świecie Śmierć wszystko
zmiecie, robak się lęgnie i w bujnym kwiecie"
(Maria 2, 733—4 Antoniego Malczewskiego).
Kwiat w alegorycznych martwych naturach,
zwł. z kroplami rosy na liściach i płatkach —
przemijanie życia ludzkiego.
Kwiat — kobieta, uroda kobieca, miłość
kobiety, vulva, zasada pasywna, bier
ne poddanie się; panna, dziewica, dziewictwo
(przest. panieński kwiatek); deflo-racja dost.
odkwiecenie; pozbawienie dziewictwa od łac.
flos dpn. floris 'kwiat');
również jako przeciwieństwo owocu-męż-
czyzny. ,,(Oblubienica:) Jam kwiat polny i lilia
padolna" (Pieśń nad pieśniami 2,1). Kielich
kwiatu pojmowany jako zbiornik aktywności
nieba: deszczu i rosy (por. Rosa).
Kwiat — błogosławieństwo. Wg tradycji
ind., gdy Budda przemawiał, kwiaty spadały z
nieba.
Kwiaty szczęścia (w Japonii) — wiśnia,
złocień, klon, narcyz, piwonia, mak, wista-ria,
kosaciec.
Kwiaty w staroż. Grecji i Rzymie — uro-
czystość, ozdoba, wesołość, radość życia. Grecy
i Rzymianie nosili na głowach wieńce z
kwiatów w czasie świąt, uroczystości, uczt,
sypali kwiaty swoim zmarłym w czasie
pogrzebu i na grób prawdop. jako emblemat
przezwyciężania smutnych myśli. Ozdoba
świątyń, ołtarzy, posągów bogów i herosów,
kapłanów, zwierząt ofiarnych, ofiara bogom
(zwykle jako wieńce i girlandy).
Czerwony kwiat — miłość, namiętność;
krew, życie; szczęście.
Biały kwiat — niewinność, dziewictwo,
czystość; mleko; miłość płciowa; bohaterstwo,
odwaga; śmierć; atrybut Wielkiej Bogini, Hery,
Artemidy, Flory, Aurory, De-meter, Persefony
(świat podziemny, świat korzeni roślin);
skandynawskiej Frei; Matki Boskiej.
Kwiat biało-czerwony — atrybut Wielkiej
Macierzy.
Kwiaty trujące, czarodziejskie — atrybut
Hekate, gr. bogini czarów i widm.
Kwiat Adonisa, w mit. gr. ukochanego
Afrodyty zabitego w czasie polowania przez
odyńca — róża a. anemon, a. mak polny, a.
miłek szkarłatny wyrosły z przelanej krwi
Adonisa.
Kwiat — wybór, najlepsza, najwartościowsza
część np. rycerstwa, młodzieży. Kwiat
młodzieży, łac. flos iwenum (Liwiusz 8, 8);
kwiat poetów, łac. flos poetarum (Casina,
Prolog 18 Plama). W kwiecie wieku, lat, życia,
młodości — w pełni, w rozkwicie. „Posażne i
nadobne panny w wieku kwiecie" (Pan Tadeusz
5, 419 Mickiewicza).
Kwiat — uwieńczenie, ukoronowanie
(dzieła).
 Kwiat — wiosna (na rzymskich i pom-
pejańskich freskach przedstawiana jako ko-
bieta trzymająca kwiaty), odrodzenie, za-
płodnienie, zmartwychwstanie. „Dwie są tylko
na ziemi sprawy nieśmiertelne (...); wiekuisty
powrót kwiatów na wiosnę i odtworzenie ich
powrotu na ziemię w wierszach poetów"
(Przedwiośnie I Szklane domy Stefana
Żeromskiego).
Kwiat paproci — szczęście i bogactwo,
które przynosić ma zakwitający w noc świę-
tojańską legendarny kwiat.
Kwiat w chrześcijaństwie — dobroczynność,
miłosierdzie; poszukiwanie św. Graala;
wzniosłość; Chrystus. „I wyjdzie różdżka z
korzenia Jessego i kwiat z korzenia jego
wyrośnie" (Izajasz 11, l), tj. Mesjasz wyjdzie z
rodu Dawida, syna Jessego.
Kwiat — dusza osoby zmarłej, podobnie jak
motyl.
Kwiat — dusza, centrum mistyczne, oprawa
wnętrza zawierającego tajniki życia i płodności
rośliny.
Kwiat — miłość i harmonia, charaktery-
styczna dla pierwotnego stanu natury, ślad
pobytu Adama i Ewy w raju.
Kwiat — nadzieja, nadzieja przemiany
kwiatu w owoc, stąd, od ok. XVI w. uoso-
bienie Nadziei przedstawiano z koszem kwia-
tów, jak np. w Portrecie Alfonsa d'Ava!osa,
markiza de! Vasto (1533, Paryż) Tycjana.
Kwiat w sztuce Odrodzenia — często
atrybut uosobienia Logiki (jako jednej ze sztuk
wyzwolonych), wyobrażanej z kwiatami, z
kwitnącą gałęzią lub z wagą.
Kwiat — powonienie, jeden z pięciu zmy-
słów wyobrażany często jako bukiet kwiatów.
Kwiat — poezja. „Nieśmiertelne kwiaty
poezji" (Podboje Tamerlana l, 1947 Chri-
stophera Marlowe'a). ,,0 ziemio nasza (...)! W
tobie zakwitał kwiat poezji złoty" (W. 18.
rocznicę zgonu Adama Mickiewicza 5,137—8
Bolesława Czerwińskiego).
Kwiaty — mogiła. „Obedrę ziemię z jej szat,
by kwiatami twoją zieloną osypać mogiłę (...);
jak dywan będą leżeć na twym grobie"
(Perykles 4, l Szekspira, wg tł. L. Ulri-cha),
„Rośnij, kwiecie, wysoko, jak pan leży
głęboko" (Lilije 7—8 Mickiewicza).
Kwiat — cnota, dobroć, czystość (w prze-
ciwieństwie do kolców, cierni).
Kwiat — niewinność. ,,Wyglądaj jak kwiat
niewinny, ale niechaj pod kwiatem tym wąż
się ukrywa" (Makbet 1,5 Szekspira, tł. J. Pa-
szkowskiego).
Błękitny kwiat — tajemnica, sen, symbol
romantyzmu nm., tęsknoty za nieskończenie
odległym ideałem (od symbolicznego kwiatu
w powieści Heinrich von Ofter-dingen, 1802,
Novalisa, właśc. F. L. von Hardenberga).
Kwiat — kuszenie; ułuda, oszustwo. „Z te-
goż kwiatka miód pszczółka i pająk jad
zbiera" (Do „ Monitora" Bohomolca 8, T. K.
Węgierskiego). „Kwiat wisiał na górze, lecz
owinięty pierścionkiem z jaszczurek... Kwiat
ją przeraża — wabią pączki duże" (Król-Duch
3,3,101—3 Słowackiego).
Kwiat — bezpieczeństwo. „Z tej pokrzywy
niebezpieczeństw uszczkniemy kwiat —
bezpieczeństwo" (Henryk IV cz. I 2,3 Szek-
spira).
Kwiat — nowość. „Zapał tworzy cudy,
nowości potrząsa kwiatem" (Oda do młodości 5
—6 Mickiewicza).
Kwiat — zło. Kwiaty zła, fr. Les fleurs du
mai, zbiór wierszy (1857) Charlesa Baude-
laire'a.
Kwiat sercowy — szlachetność. „Usza-
nujcież ten kwiat sercowy, tę szlachetność. co
chce być zbytkiem" (Zawody 5—6 Norwida).
Kwiat — prawda. „Prawdą jest kwiat"
(Kłamstwem jest człowiek... 5 Władysława
Orkana).
Mówić kwiatami, językiem kwiatów (nm.
durch die Blume sagen) — nie zwykłą mową,
ale w sposób zawoalowany, aluzyjnie,
ogródkiem. Tradycja „mowy kwiatów" w ich
nazwach — np. „męska stałość", nie-
zapominajka. Symboliczny kwiat na znak
odprawy starającego się o pannę: w Polsce
wieniec grochowy. Łac. flosculus 'kwiatek;
ozdobny sposób wysławiania się'. „Pozwól
mówić kwiatom!", ang. Say it with flowers,
dosf. 'Powiedz to kwiatami', slogan
Towarzystwa Kwiaciarzy Amer. od 1917.
„Posyłam kwiaty — niech powiedzą one to,
czego usta nie mówią stęsknione!" (Posyłam
kwiaty... l—2 A. Asnyka).
Kwiaty — porozumienie, gratulacje, ży-
czenia, posłanie miłosne. Rozpowszechniony
zwyczaj przynoszenia a. posyłania kwiatów.
„Pierwsze kwiatki nieść dla matki miło rankiem
w maju" (Przygrywka 13—14 M.
Konopnickiej).
 Kwiaty na scenie — wg przesądów aktor-
skich, jeśli prawdziwe, przynoszą pecha, chyba,
że wręczane przez publiczność po spektaklu.
Zrywać, poprawiać kwiaty — niewinne
uśmiechy; stosunek seksualny, np. „poprawiać
katleje" (W poszukiwaniu straconego czasu, W
stronę Swanna, Miłość Swanna Marcelego
Prousta).
Wieniec z kwiatów — hołd; zwycięstwo;
pogrzeb.
Naręcza, pęki kwiatów — radość; przy-
jemność.
Bukiet kwiatów — jedność w wielości.
Kwiatek u kożucha — coś nieodpowied-
niego, nie pasującego.
Kwiatek — coś przykrego; przykład złego
funkcjonowania jakiejś instytucji społecznej.
W alchemii i astrologii: gwiazda spadająca
— „niebiański kwiat". Żółty, pomarańczowy
kwiat — Słońce; czerwony — życie, krew,
namiętność; niebieski — nieosiągalny cel, św.
Graal, doskonałość; złoty — mistyczny.
W marzeniu sennym: radość, miłość;
(zwiędły) płonne nadzieje; (ogrodowy) życie
wiejskie; (otrzymany) przyjaźń; (czerwony)
powrót do zdrowia; (biały) śmierć w rodzinie.
LABIRYNT
Labirynt symbolizuje zamęt, zamieszanie,
plątaninę, gmatwaninę, sytuację skompli-
kowaną a. bez wyjścia; tortury duchowe;
błędne koło, trudny i zawiły problem, so-
fizmaty, wieczny powrót; wtajemniczenie,
umysł, mądrość; marzenia, podświadomość;
spółkowanie, vulvę; grzech, ból; podziemną
krainę zmarłych, piekło; niezbadane wyroki
boskie; nieskończoność, gwiaździste niebo,
świat; życie, świat roślinny; por. Jaskinia, Nić
(Ariadny), Sieć, Spirala, Węzeł.
Labirynty koliste a. eliptyczne na przedhist.
wyobrażeniach plastycznych miały prawdo-
podobnie być obrazami ruchu ciał niebieskich
na firmamencie, labiryntami kosmicznymi.
Labirynt — świat podziemny zmarłych, świat
miast-nekropoli; zmartwychwstanie;
piekło; państwo ciemności.
Labirynt — świat roślinny, zawiłość gałęzi i
korzeni; ciemne tunele gęstwin leśnych.
Labirynt kreteński, legendarny, zbudowany
przez Dedala na polecenie króla Mino-sa, gdzie
umieszczono Minotaura, człowieka z głową
byka, syna byka i królowej Pazyfae. Tezeusz
(Słońce w nocnej, podziemnej drodze z zachodu
na wschód) wszedł do Labiryntu, zabił
Minotaura i wyszedł, kierując się nicią daną mu
przez królewnę Ariadnę (świt a. Księżyc).
Nazwę Labirynt przeniesiono na inne, wielkie i
skomplikowane budowle, jak np. na opisaną
przez Herodota i Strabona świątynię grobową
faraona Amenemhata III (II tysiąclecie p.n.e.) w
oazie Fajum, na budowlę Polikratesa na wyspie
Samos (VI w. p.n.e.), na grobowiec króla
etruskiego Por-senny pod Ciusium (dziś Chiusi
w Toskanii) itd.
Labirynt w chrzęść, kościołach śrdw., zwł.
gotyckich, element dekoracyjny o skompli-
kowanym wzorze, np. na posadzkach ko-
ścielnych — droga Jezusa z Jerozolimy do
Kalwarii; życie ludzkie z jego manowcami,
próbami cierpliwości i trudnościami; pułapka
bez wyjścia dla diabła. Wędrówka na kolanach
po krętych ścieżkach takiego labiryntu miała
być namiastką pielgrzymki do Ziemi Świętej
dla tzw. pelerins sur place. Było co najmniej 25
takich labiryntów kościelnych, z których
większość się zachowała, np. najstarszy z nich
w bazylice w Orleansville w Algierii, zbud. w
324 (labirynt kwadratowy z zagadką literową,
której rozwiązanie: SANTA ECLESIA, przez
jedno C, wskazywać ma zbłąkanym drogę do
Boga przez Kościół), Santa Maria na Zatybrzu
w Rzymie, San Yitale w Rawennie, katedra w
Chartres, San Michele w Pawii. Niektóre
labirynty kościelne były znakiem bractw
budowniczych świątyń średniowiecznych.
Labirynty w kształcie krzyża (zwane we
Włoszech ,,węzłami Salomona"), stosowane w
dekoracjach romańskich, germańskich i
celtyckich — nieodgadnione zamiary bór skie.
Labirynt — impresa (godło) książęcego rodu
Gonzagów mantuańskich, niekiedy ż
wyobrażeniem góry w środku i wody dokoła
(Palazzo Te Gonzagów zbudowano w Mantui
na wyspie otoczonej pierw. moczarami).
Dewiza: Forsę che si, forsę che no wł. 'Może
tak, może nie'.
 Labirynt (znalezienie drogi do centrum i Labirynt — mądrość. „Mądrość ludzka jest
drogi powrotnej do wyjścia) — zwycięstwo jak labirynt ciemny" (Lesław. Noc pierwsza l
ducha nad materią, wiedzy nad ślepym Romana Zmorskiego).
popędem, wieczności nad przemijaniem, Labirynt jako połączenie spirali i plecionki
inteligencji nad instynktem; wejście w głąb — wyobrażenie nieskończoności i wiecznego
świata idei, wyjście na wolność. powrotu.
Labirynt, do którego środka (fontanny, W marzeniu sennym: odkrycie tajemnicy;
źródła) nie można trafić — podświadomość; LAMPA
daremne poszukiwanie źródła życia, próby
Lampa (zapalona) symbolizuje światło. Słońce,
osiągnięcia wtajemniczenia, świętości,
ogień, oświecenie; ochronę, azyl; życie,
nieśmiertelności, prawdy; nieświadome me-
czujność; obecność bóstwa; ducha, duszę;
chanizmy motywacyjne działające na oso-
prawdę; szacunek; rozum, mądrość, inteligencję,
bowość skrytymi i krętymi drogami; myśli,
przewodnika; wieczność; nadzieję; miłość;
wizje, udręki duchowe schizofrenika.
piękno; miłosierdzie, ofiarność, poświęcenie się;
Labirynt — próba nowicjusza w rytuałach
pobożność, aktywność religijną, wizję, czystość,
wtajemniczenia; odnajdowanie ukrytego
dziewictwo. Por. Świeca, Pochodnia, Ogień,
centrum duchowego; wyjście z ciemności na
Latarnia.
światło dnia.
Lampa zgaszona symbolizuje śmierć, roz-
Labirynt, z którego nie można się wydostać
pacz, przekleństwo,
(architektura; błędniki w ogrodach Odrodzenia
Lamp z wydrążonych kamieni wypełnionych
i uaroku) — utrata ducha w procesie
mchem a, inną substancją absorbującą nasyconą
tworzenia; upadek ducha w zawiłym świecie
tłuszczem zwierzęcym i zapaloną używał
zjawisk.
człowiek prawdop. już około stu tysięcy lat
Centrum labiryntu — często: zbawienie w
temu (lampami takimi posługują się dziś
postaci niebiańskiego Jeruzalem, do którego
Eskimosi). W basenie śródziemnomorskim
wierni dostać się mają z zewnątrz dzięki życiu
najczęstsze były w czasach antycznych dwa
w świętości, na drodze pełnej pokus, ofiar,
typy lamp oliwnych: jedna na modłę
wahań i trudności.
bliskowschodnią zachowująca pierwotny kształt
Labirynt — wściekłość. „Zabłąkałeś się w
zamkniętej muszli z wybitym otworem na knot,
labiryncie wściekłości" (Troilus i Kre-syda 2,3
druga, wywodząca się z Egiptu, w formie
Szekspira, tl. L. Uiricha).
sosjerki z rączką do trzymania i z wydłużonym
Ludny labirynt murów — Wenecja. (Lines
dziobkiem mieszczącym knot. Lampy oliwne
written amongst the Euganean Hitis 95—6 P.
były ciemne i kopcące, niewiele lepsze od świec
B. Shelleya).
(zob.). Przełom nastąpił dopiero ok. r. 1830:
Labirynt — grzech. „Śród labiryntu grze-
lampa ze „szkiełkiem" („kominkiem") świeciła
chów on wędrował, nie znał pokuty, na-
już sześć razy jaśniej. Prawdziwymi lampami
broiwszy siła" {Wędrówki Czajld Harolda l, 5
były jeszcze lampy naftowe, acetylenowe
Byrona, tł. Jana Kasprowicza).
(„karbidówki") i bateryjne; „lampy" gazowe i
Labirynt — świat. „Kto trzyma koniec wątłej
elektryczne są właściwie tylko końcówkami
nici z kłębka, ten przedostanie się przez
instalacji miejskich.
labirynt świata" (Festgedichte: Die
Lampy zapalano w miejscach świętych wielu
Erzeugnisse der Stotternheimer Saline Goe-
religii Starego Świata; były emblematami dusz
thego).
osób zmarłych, chroniły przed demonami
Labirynt — sofizmaty. „Dowcip mój (...)
ciemności, ujarzmiały potęgi zła, ułatwiały
labiryntem sofizmatów (...) się przeciska"
orientację dusz zbłąkanych, udających się do
(Don Carlos, 1,1 F. Schillera, tł. A. Mi-
królestwa zmarłych. Starożytni Żydzi palili w
ckiewicza).
domach swoich przez całą noc lampki jako
Labirynt — marzenia. „Lecz boleść była
gwarancję spokoju, zdrowia, dobrobytu
nicią Aryjadny, po której wyszedł z labiryntu
domowników i trwałości domu; zwyczaj ten
marzeń" (Lambro 14,720—1 Słowackiego).
utrzymał się do dzisiaj w niektórych krajach
Labirynt — życie. „W labiryncie życia
Bliskiego i Śród. Wschodu.
ścieżki niezliczone" {Trzy po trzy. Pamiętniki
Kraków 1949, s. 181 Aleksandra Fredry).
 Lampka chanukowa — ośmioramienna
menora (świecznik ośmiopalnikowy z lich-
tarzykami a. rowkami na oliwę), paląca się w
ciągu ośmiu dni żyd. święta Chanukka, zwanego
też Świętem Świeczek, obchodzonym na cześć
zwycięstwa Machabeuszów nad armią syryjską
w 166 p.n.e. i oczyszczenia świątyni
jerozolimskiej z profanujących ją posągów
bóstw.
Lampa — Słowo. „Słowo twoje jest lampą
nogom moim i światłością dla ścieżek moich"
(Psalm 118 105).
Lampa — parskanie a. ziajanie krokodyla. „Z
ust jego wychodzą lampy jak pochodnie ognia
zapalone" (Hiob 41,10).
Lampa jest emblematem sumero-akkadyj-
skiego boga światła i ognia, Nusku, gr. bogini
ogniska domowego, Hestii (rz. Westy);
jest poświęcona Afrodycie, Atenie, Herme-
sowi, Hefajstosowi (i ozdabiana ich wize-
runkami).
Lampa Feba — Słońce; grecki słoneczny,
wszystko widzący, wszechwiedzący, wieszczy
bóg Febus (Pholbos) — Apollo a. Helios.
W kulcie gr. lampa ma podobne znaczenie jak
pochodnia, od V w. p.n.e. często występuje jako
ofiara wotywna. Pod wpływem religii Wschodu
używana od III w. p.n.e. do późnej starożytności
w prywatnym kulcie ludowych bóstw, a w
Rzymie niekiedy w kulcie cesarzy.
Utrzymywanie stale zapalonego płomyka lampy
miało wielkie znaczenie praktyczne aż do czasu
wynalezienia zapałki (1831).
Naga dziewczyna z zapaloną lampą stojąca
nad uśpionym bogiem — Psyche, która wbrew
zakazowi chce wreszcie zobaczyć swego
boskiego kochanka. Erosa; bóg budzi się,
oparzony kroplą gorącej oliwy, i opuszcza
Psyche na zawsze.
Lampa Diogenesa — zob. Latarnia. Zapalenie i
zgaszenie lampy (jako emblematu światła,
wewnętrznego światła duszy, osobowości
człowieka) — narodziny (a. życie) i śmierć. W
antycznej Grecji osoba zapalająca a. wnosząca
lampę mówiła: Fos agathbn! 'dobrego światła';
odpowiadano na to: Chaire fos! 'witaj, światło',
a w Rzymie — chwilą milczenia w ogólnej roz-
mowie; światło było tu synonimem radości. W
Biblii zgaszenie lampy symbolizuje prze-
kleństwo, opustoszenie. „Światłość zaćmi
się w przybytku bezbożnego i lampa zgaśnie
nad nim" (Hiob 18,5).
Lampy sepulkralne, grobowcowe, w staroż.
Rzymie rodzina zmarłego otaczała opieką przez
długie lata, wg tradycji — przez stulecia, wg
legendy — zawsze. „Jedna tylko iskra jest w
człowieku (...). Czasem tę iskrę oko niebianki
zapali, wtenczas trawi się w sobie, świeci sama
sobie jako lampa w rzymskim grobie" (Dziady
cz. IV 517—19 Mickiewicza).
(Dzieło) cuchnie lampą (oliwną), tac. lu-
cernom olet — nocną pracą; ma cechy mo-
zolnego wysiłku, brak mu polotu i natchnienia.
Lampa — atrybut uosobionej Nocy, Czuj-
ności i perskiej Sybilli.
Użyczenie płomienia lampy — wskazanie
drogi. „Kto uprzejmie wskazuje drogę
zbłąkanemu, jest jak ten, co czyjąś lampę
zapalił od płomienia swojej, dającego nie mniej
światła własnej lampie, gdy płonie także w
cudzej" (Enniusz cytowany przez Cicerona w O
powinnościach 1,16).
Światło lampy (oliwnej) — ciemne, zdrad-
liwe, kłamliwe. „Fallaci nimium ne crede
lucernae" łac. 'nie zawierzaj zbytnio zwod-
niczemu światłu lampy' (osądzając urodę
kobiety); Sztuka kochania (1,245) Owidiusza.
Lampa przezornie napełniona oliwą —
emblemat czujności i gotowości. Dziesięć
panien z lampami — parabola o pannach
mądrych i głupich (Ew. wg Mat. 25,1—13).
Gliniana lampka oliwna — człowiek (ule-
piony z gliny); zawarta w niej oliwa — siła
żywotna, a płomyk — dusza a. życie. „Bóg,
który rzekł; Niech światłość z ciemności
zaświeci!, sam oświecił serca nasze (...). Mamy
zaś ten skarb w naczyniach glinianych" (2. List
do Kor. 4,6—7).
Siedem lamp gorejących przed tronem Boga
(Apok. 4,5) „to siedem duchów bożych";
prawdop. odpowiednik siedmiu „planet".
Paląca się lampa (oliwna) atrybutem św.
Łucji (tac. Lucia od lux dpn. lucis 'światło'),
syrakuzańskiej męczenniczki z III w.,
wzywanej w chorobach oczu.
Opat namaszczający wargi chłopca oliwą z
lampy sprzed ołtarza — św. Nilus, wg legendy,
uleczył w ten sposób epileptyka.
Lampa Aladyna — źródło bogactwa i szczęścia;
zaczarowana lampa słynnego bo
hatera Baśni z 1001 nocy; gdy potarto ją
palcem, zjawiał się Duch Lampy, który
spełniał wszystkie życzenia; por. Pierścień.
Sprzedała lampę i kupiła zasłonę — przy-
słowie arab.; chciała ukryć to, co się dzieje w
jej sypialni.
Lampa, pochodnia — poświęcenie się,
ofiarność; spala się, aby dać światło innym.
„Niebo chce, abyśmy byli jak pochodnie,
których blask nie im służy" (Miarka za miarkę
1,1 Szekspira, tł. W. Chwalewika).
Lampa — piękno, miłość. „Freut euch des
Lebens, weil noch das Lampchen gluht" nm.
'Cieszcie się życiem, bo jeszcze lampka się
żarzy' z refrenu szwajcarskiej „pieśni
biesiadnej" Cieszcie się życiem (1793), muzyka
Hansa Georga Nageli do słów Johanna Martina
Usteri.
Żywe lampy — robaczki świętojańskie (The
Mower to the Glow-worms ang. 'Kosiarz do
świetlików', l, Andrew Marvella, XVII w.).
Lampa — Słońce. „Niebieskie oko, klej-
nocie jedyny, lampo gorąca wyniosłej krainy"
(Dziewosfab XI, Lubomir l Szymona Zi-
morowica). „Na barki Czatyrdahu spada lampa
światów, rozbija się, rozlewa strumienie
szkarłatów i gaśnie" (Atuszta w nocy 2—4
Mickiewicza).
Lampa nieba — Księżyc. Lampy nieba —
gwiazdy.
Lampa — pamięć. „Iskry młodego zapału
tlą w głębi piersi, nie raz ogień wzniecą (...).
Pamięć naówczas.jak lampa z kryształu (...)
jeszcze świeżością barwy znęci oczy" (Konrad
Wallenrod IV, Pieśń wajde-loty 223—
4,226,230 Mickiewicza).
Lampa — nadzieja. „W końcu coś widać —
nadzieję. Smutna to lampa" (Poema Piasta
Dantyszka 1697—8 Słowackiego).
,,Lampą jest narodu — duch ofiarowany"
(Zawisza Czarny Red. I, 13 Słowackiego).
Lampa — rozum. „Z dala od tłumu cieszyć
się lampką swojego rozumu" (Na dnie kielicha
41—2 Andrzeja Niemojewskiego).
Lampa — nieczułość, brak reakcji. Gadać
do lampy — na próżno.
Lampka (wina, miodu) — kieliszek.
Dać komuś w lampę — rub. w gębę, w
mordę.
Siedem lamp architektury, ang. The Seven
Lamps of Architeclure, głośny traktat (1849)
Johna Ruskina; lampy te to prawa, jakim
artysta winien się podporządkować: Poświę
cenie się (Pięknu), Prawda, Siła, Piękno,
Życie (energia witalna). Pamięć (monumen-
talizm) i Posłuszeństwo (wierność stylowi,
szkole narodowej).
Lampa atrybutem Florence Nightingale,
Angielki, 1820—1910, inicjatorki nowoczes-
nego pielęgniarstwa i opieki nad rannymi
żołnierzami.
„Lampy gasną w całej Europie; nie zo-
baczymy ich zapalonych na nowo za naszego
życia" (Dwadzieścia pięć lat 2,20 Edwarda
Greya, polityka bryt.; zapis na 3 VIII 1914, gdy
Niemcy wypowiedziały wojnę Francji).
LAS
Las symbolizuje Ziemię, Wielką Macierz,
płodność, zasadę żeńską; nieświadomość;
ciemność; ukrycie, schronienie, ucieczkę od
ludzi, pustelnię, skupienie duchowe, medytację,
duszę; nauczyciela; niewinność; królestwo;
świętość, świątynię; marzenie senne, czary,
siedzibę istot nadprzyrodzonych, tajemnicę;
rozbój, zbójectwo; błąd, błądzenie;
polowanie.
Las — ukrycie, miejsce schronienia duszy
(Białej Łani) i ducha (Jednorożca), istot
nadprzyrodzonych, duchów, demonów, dzikich
ludzi, wilkołaków, wróżek, czarodziejek,
krasnoludków itd. Idź na bory, na lasy! —
dawna formuła wypędzania diabłów, demonów,
uroków.
Las — pierwszy dom człowieka, podobnie
jak jaskinia (zob.).
Las — kryjówka i schronienie banitów, ludzi
wyjętych spod prawa (np. Robin Hood w Lesie
Sherwoodzkim, Eustachy Mnich w Lesie
Boulonnais), pustelników (jak św. Hubert i św.
Tybald z Provins w Lesie Ardeńskim),
kochanków (indyjski Rama i Sita w puszczy,
Tristan i Izolda w Lesie Moreńskim), błędnych
rycerzy (Parsifal w Gaste foret), powstańców,
partyzantów. „Nawet bogowie mieszkali w
lasach (...), lasy podobają się nam nade
wszystko" (Bukoliki, ekloga 2, 60 Wergiliusza).
Las — ucieczka od ludzi. „Tymon w las się
chowa; w najdzikszych zwierzach, do których
ucieka, więcej litości znajdzie niż u człeka"
(Tymon Ateńczyk 4, l Szekspira, tł. L. Uiricha).
„Precz, precz, od miast i ludzi, do dzikich
borów i wydm, do ci-
chych puszcz, gdzie dusza może nie tłumić swej
muzyki" (Las sosnowy. Zaproszenie P. B.
Shelleya).
Las — schronienie. „Nie sąż te lasy bez-
pieczniejsze niż zawistny dwór?" (Jak wam się
podoba 2, l Szekspira).
Las — medytacja. „Przebywać milcząc wśród
zdrowotnych lasów i medytować o sprawach
godnych mądrego i dobrego człeka" (Listy 1.4.4
Horacego).
Las, puszcza (podobnie jak pustynia) —
skupienie duchowe, wejście w siebie. Miejsce
pobytu pustelników, anachoretów, eremitów,
ascetów (wczesnych chrześcijan, hin-duistów,
buddystów).
Święty gaj — miejsce kultów; sanktuarium,
azyl, schronienie ściganych przez prawo.
„(Semnonowie) gromadzą się w lesie uświę-
conym wróżbami ich przodków i odwieczną
grozą religii" (Germania 39 Tacyta, tł. S.
Hammera).
Las — świątynia. „Las-kościół organem
zaszumiał przez liść" (Sielanka 5 Andrzeja
Niemojewskiego).
Las jako tajemnica, ostęp, matecznik, miejsce
zasłonięte, występuje w wielu religiach,
legendach, bajkach, w poezji i pieśni, np. Las
Dodony u Greków; miejsce czarów Merlina: Las
Broceliande.
Las — ciemność. Ciemny las (wł. selva oscwa)
— mrok grzechu, w którym człowiek ' gubi
prostą drogę (wł. diritta via) cnoty. „W życia
wędrówce, na połowie czasu, straciwszy z oczu
szlak niemylnej drogi, w głębi ciemnego
znalazłem się lasu" (Boska Komedia, Piekło 1,1
—3 Dantego, tł. E. Po-rębowicza).
Las — miejsce czarów, zaczarowane. „Wejdź
do tych zaczarowanych lasów, ty, który się
odważysz" (The Woods of Wester-main l—2
George'a Mereditha).
Las samobójców. Dante i Wergiliusz
wchodzą do lasu; ten las to dusze samobójców
zmienione w drzewa, których liście i kora służą
za pożywienie harpiom (Boska Komedia, Piekło
13 Dantego).
Las — Ziemia, emblemat Ziemi jako prze-
ciwieństwa Słońca i Róży Mistycznej; ciemność
lasu, przesłoniętego koronami drzew i liśćmi,
przeciwieństwem światła słonecznego.
Las — zasada żeńska, podświadomość
mężczyzny; Wielka Macierz. Niebezpieczeń-
stwa i zasadzki ciemnego lasu jako wcie
lenie budzących niepokój cech podświado-
mości. Zalesione pagórki reprezentować mogą
wzgórek łonowy kobiety. „Wzgórek pochyło
wyniosły, ocieniony, bo drzewa gęściej na nim
rosły" (Pan Tadeusz 3,298—9 Mickiewicza),
Świątynia dumania.
Las — płodność; miejsce dawnych ceremonii
płodności.
Las — miejsce spotkań miłosnych, nie tylko
w epoce, kiedy nie znano jeszcze domów,
sypialni i łożnic (jak twierdzi Owidiusz w
Sztuce kochania 2,623), ale i do dziś w suche i
ciepłe dni lata.
Las — błąd, błądzenie. Przysłowie: Błędno
jak w lesie. Błąka się jak w lesie.
Iść, chodzić borem lasem — nieznanymi
drogami długo i daleko. Idzie żołnierz borem
lasem — stara pieśń wojskowa.
Las — królestwo dzikich zwierząt. „W bór
zachodzą odwieczny, kryjówkę dzikiego
zwierza" (Eneida 6,179 Wergiliusza, tł. W.
Markowskiej). ,, Pełne zwierza bory" (Powrót
taty 7 Mickiewicza). Przysłowie:
Natura ciągnie wilka do lasu. Nie wywołuj
wilka z lasu.
Las — siedziba zbójców, rozbójników.
Kapitan laskowiczowskiego regimentu —
rozbójnik. Lepiej do łasa niż do tarasa — lepiej
skryć się w lesie niż pójść do więzienia.
Las — nauczyciel, mądrość. „Znajdziesz coś
więcej w lesie niż w książkach. Drzewa i
kamienie nauczą cię tego, czego nie dowiesz się
od profesorów" (List [106] Do Henrye-go
Mwdocha św. Bernarda z Clairvaux). „Jest
wieczna mądrość (...) w przeróżnych głosach i
pogwarach ziemi. Alić największa ta mi się
wydała, która poszumią borami naszemi" (Pan
Balcer w Brazylii 8,625—8 Marii
Konopnickiej).
Las — dusza. „Jest dusza w lasach" (Nutting
Williama Wordswortha). . Las — lira
wiatru. „Uczyń mnie lirą swą,;
taką właśnie jak las!" (Oda do wiatru zachod-
niego 57 P. B. Shelleya).
Za lasami, za borami; za górami, za la-;
sami — bardzo daleko, w krainie baśni.
Las — marzenie senne, sen Czasu. „To jest mój
najpiękniejszy sen... Tam, w pustce, ciemnych
jezior głąb, ciemnosmreczyński szumi las, skał
głuchych nad wodami zrąb, uśpiony, wiekuisty
Czas" (Ciemnosmreczyński las. To jest mój
najpiękniejszy sen... l—5 Kazimierza
Tetmajera).
LASKA (Kij)
Laska symbolizuje światło. Słońce, oś
Wszechświata; potęgę, władzę, godność, do-
stojeństwo, przewodzenie (w radzie, w sejmie);
rozkaz, wolę, siłę woli; nauczyciela,
wychowanie, karę, bicie, cięgi, nadzorcę,
włodarza; pasterza, owczarstwo, biskupa;
wiarę; zmartwychwstanie; wyrocznię, wróżbę;
pielgrzymkę, wędrówkę, żebractwo; chro-
manie, kulawiznę; podporę, ślepotę, starość;
czarodziejstwo, magię, cud, różdżkarstwo;
medycynę, poszukiwanie wiedzy; opiekę,
obronę, pomoc, pociechę, wyzwolenie; fallu-
sa; miarę; pokój; czystość. Por. Berło,
Maczuga.
Laska-wąż — wola boska, drzewo życia,
mowa, twórcze słowo, atrybut Mojżesza.
,,Rzekł Pan do Mojżesza: Co trzymasz w ręce?
Odpowiedział: Laskę. I rzekł Pan:
Rzuć ją na ziemię. Rzucił i obróciła się w
węża. l rzekł Pan: Ujmij ogon węża. Ujął, i wąż
obrócił się w laskę" (Ex. 4,2—4). Egipcjanie
przedstawiali boga Słońca z laską-wężem. Por.
niżej Kaduceusz.
Laska Mojżesza — różdżkarstwo. ,,I pod-
niósł Mojżesz rękę i uderzył dwakroć laską w
skałę, i wyszły wody bardzo obfite, tak iż pił
lud i bydło" (Num. 20,11).
Dwie laski proroka-pasterza: Piękność —
przymierze zawarte przez Boga ze wszystkimi
ludami; Powrózek — jedność narodowa i
społeczna Izraela (Zachariasz 11,7—15).
Laska chleba — podstawa pożywienia,
jadło, chleb powszedni. „Oto ja złamię laskę
chleba w Jeruzalem i będą jeść chleb pod wagą
i w trwodze" (Ezechiel 4,16);
łamać laskę chleba — sprowadzać głód.
Laska życia — chleb.
Laska żelazna — berło; twarda ręka, surowe,
srogie rządy. „Będziesz nimi rządził laską
żelazną, a jak naczynie garncarskie pokruszysz
ich" (Psalm 28).
Laska Asklepiosa — zmartwychwstanie,
gdyż leczenie groźnej choroby traktowano jako
przywoływanie pacjenta z tamtego świata,
pacjenta, który był już jedną nogą w grobie.
Kaduceusz (gr. kerykelon, tac. caduceus),
symboliczna biała laska staroż. heroldów i
posłów, oznaka ich nietykalności, emblemat
pokoju i handlu, przynoszący szczęście,
czyniący cuda; laska Hermesa jako posła
bogów, boga handlu, boga uśmierzającego
spory, przewodnika dusz do świata podziem-
nego, sprowadzająca a. odpędzająca sen, znak
wiosny i płodności, kij opleciony parą wężów,
zwieńczony parą skrzydełek i (u Rzymian)
podróżnym kapeluszem boga (gr. petasos).
Laska — potęga, węże — mądrość, skrzydełka
— szybkość, kapelusz — wzniosłość myśli;
cztery „pierwiastki": laska — ziemia, skrzydełka
— powietrze, węże — ogień i woda.
Laska — poseł, wysłannik. W sztuce bi-
zantyjskiej aniołowie występują z długą laską,
oznaką ich funkcji wysłanników niebios (anioł,
gr. dngelos 'poseł, wysłannik, tłumacz,
zwiastun').
Tyrs — laska Dionizosa, symbol płodności;
zob. Bluszcz, Pinia.
Zakwitająca laska — wola boska, wybór,
przywództwo, płodność, witalność, odrodzenie,
zmartwychwstanie, skrucha, przebaczenie,
atrybut arcykapłana Aarona (Ex, 17,8), Jessego
(drzewo genealogiczne króla Dawida i Jezusa;
Izajasz 11,1), św. Józefa Oblubieńca. „Weź od
wszystkich książąt pokoleń po lasce, lasek
dwanaście, i każdego imię napiszesz na lasce
jego. (...) Którego z nich obiorę, zakwitnie laska
jego" (Num. 17,1—9). Achilles ślubuje, że
pierwej jego drewniane berło zakwitnie niż on
powróci na pole bitwy pod Troję (Iliada 1,240
Homera). We śnie Klitajmestry zmarły Aga-
memnon „przy ognisku zatknął to berło, które
sam piastował niegdyś, zaś Egist dziś dzierży; z
berła bujna latorośl strzeliła" (Elektro 419—422
Sofoklesa, wg tł. K. Morawskiego). Kandydaci
do ręki Marii Panny, wg legendy maryjnej,
składają w świątyni jerozolimskiej rózgi, a rózga
Józefa zakwita. Papież proszony przez
Tannhausera o abso-lucję odparł, że prędzej
berło papieskie zakwitnie niż Bóg przebaczy
rycerzowi jego igraszki z Wenerą; jednak po
trzech dniach berło zakwita (Pieśń
Tannhausera', 1515 r.). Pałka rozbójnika (z
bajki międzynarodowej i polskiej), podlana jego
łzami skruchy, zakwita jak jabłonka.
Przysłowie: Kiedy za-kstą kije (tj. nigdy).
Kij podpierający półkole — połączenie ognia
z wodą, zasady męskiej z żeńską, ducha i
materii.
Kij pastuszy, laska pasterska — w Egipcie —
władza, wiara, atrybut Ozyrysa, Anu-bisa; wraz
z biczem — dualistyczny emblemat faraonów.
 Laska Dobrego Pasterza. „Laska twoja i kij
twój, te mnie pocieszyły" (Psalm 22,4);
w tradycji chrzęść, laska Chrystusa — pomoc
boska, zwoływanie dusz osób zmarłych.
Zakrzywiony długi kij pastuszy — laska
pasterska; stąd symbol pasterza wiernych —
biskupa: pastorał.
Laska — atrybut św. Wojciecha, św. Brygidy,
św. Krzysztofa, św. Ceaddy (duchownego ang. z
VII w.).
Feruła — rygor, dyscyplina, karność,
regulamin; pręt, liniał, rózga, laska, używane
(zwł. dawniej) do karania dzieci w szkole, gł. do
bicia po wierzchu dłoni; łac. ferula 'koper
olbrzymi; pręt, bat'.
Kij — bicie, cięgi. Przysłowie: Mądremu
słowo, głupiemu kij. Nie przystępuj bez kija —
o człowieku pysznym, hardym, wyniosłym. Nie
kijem (go), to pałką (bić) — wszystko jedno. Kij
atrybutem Gramatyki, jednej z siedmiu dawnych
sztuk wyzwolonych, która kijem nakłania
uczniów do nauki.
Kij samobij — w bajkach — czarodziejski kij,
który sam bije na rozkaz właściciela.
Laska (kij) — broń, broń magiczna, naj-
starszy, obok kamienia, oręż człowieka.
Laska czarnoksięska — bajeczna, mająca moc
czynienia cudów, atrybut czarodziejski Kirke
(Odyseja 10 Homera), dobrych wróżek z bajki,
które swą laseczką zmieniają dynię w karetę, a
złą królową w ropuchę. Dziś emblemat błaznów,
magików, kuglarzy, prestidigitatorów. „W
czyim ręku Prospera tajemnicza laska, ten
władcą jest — na SCENIE" (Wyzwolenie 3,619
—620 Wyspiańskiego).
Kij miotły — rumak czarownic, na którym
udawać się miały na sabaty.
Złamany kij, złamana laska — kres czarów,
koniec praktyk czarnoksięskich. Kij — konik
dziecięcy. Laska ze złotą gałką — różdżka
czarodziejska, mistyczna; jej gałka
(zawierająca niekiedy czarodziejskie zioła,
maści, pachni-dła) obdarzała właściciela
magiczną mocą. Pozostałością tych wyobrażeń
w folklorze amer. była laska ze złotą gałką,
nieodłączna dawniej towarzyszka lekarzy w
USA i emblemat umiejętności medycznych;
gałka często zawierała mocne substancje
zapachowe a. odkażające, mające chronić
lekarza przed przykrymi fetorami i infekcją.
Laska bywała w różnych okresach atrybutem
sędziego, proszącego, ślubującego,
przysięgającego; posła, herolda władcy; nad-
zorcy, włodarza. Sędzia, skazując na śmierć,
łamał swą laskę nad głową skazańca i rzucał mu
ją pod nogi.
Laska — nauczyciel, wychowawca, mistrz
kierujący wtajemniczeniem; kij wskazuje drogę
adeptowi, uczniowi, który posuwa się naprzód
wspierając się na radach i wskazówkach
mistrza-nauczyciela jak na lasce. W Grecji
wykładowcy, którzy wyjaśniali tekst Iliady,
nosili czerwone laski (kolor heroiczny), a
którzy tłumaczyli tekst Odysei — żółte (kolor
podróżnika-żeglarza).
Laska marszałkowska — władza, urząd,
godność marszałka sejmu; w niektórych
armiach atrybut marszałka, feldmarszałka.
Krótka laska o dużej gałce — w dawnej Polsce
buzdygan, buława hetmańska, regi-mentarska;
w niektórych armiach laska, buława oficerów
sztabu (z nm. Stab 'laska;
sztab; sztaba').
Laska o dużej gałce — godło majordoma,
odźwiernego, szwajcara, woźnego sądowego.
Laska o małej gałce — godło marszałków
sejmowych, koronnych, wielkich, nadwornych,
prymasowskich, trybunalskich; weselnych.
Pałeczka dyrygenta, batuta, jest odmianą
dawnej, długiej laski, którą do pocz. XIX w.
dyrygent wybijał takt, stukając nią o podłogę.
Laska symbolem ognia, płodności, odro-
dzenia. W mit. gr. Hermes wynalazł ogień
ziemski, chtoniczny, telluryczny (w przeci-
wieństwie do ognia niebiańskiego, skradzio-
nego bogom na użytek ludzi przez Prome-
teusza, użyźniającego ognia iskry, błyskawicy i
pioruna), dobywając go przez pocieranie o
siebie dwu drewien, miękkiego i twardego.
Laska z mieszkiem — kochanek; fallus i
moszna.
Laska kochanka — nadzieja, którą się
podpiera w drodze do swojej miłej. „Nadzieja
jest laską kochanka" (Dwaj panowie z Werony
3,1 Szekspira).
Taniec z laskami, mieczami, siekierami —
spółkowanie z ziemią dla pobudzenia jej
płodności. Zbiorowy taniec mężczyzn znany w
wielu krajach w różnych odmianach:
z ciupagami — górali polskich i słowackich, z
mieczami i szablami — górali kaukaskich, z
kijami opierzonymi — Indian amer. itd.
 Laski starców w ceremoniale urodzaju.
Uderzają laskami o ziemię, aby nakłonić
bogów chtonicznych a. zmarłych przodków do
pobudzenia wegetacji.
Laska — podpora cielesnej a. duchowej
słabości. ,,Pozwól nam być twą laską w drodze
do śmierci" (Maria Stuart 5,1 Fr. Schil-lera).
Laska (kij) — starość, kulawizna, chro-
manie, ślepota; laską a. kijem wspiera się
stary, kulawy i niewidomy. Przysłowie:
Laska starca puka w ziemię, aby go wpuściła.
Biała laska — emblemat niewidomego,
dawniej żebraka, wygnańca, jeńca, skazanego
buntownika, posła strony chcącej się poddać
(na wojnie).
Torba i kij — emblemat żebraka, nędzarza.
Pij, pij, na starość torba i kij. Puścić z kijem
żebraczym.
Kij pielgrzymi, podróżny, wędrowny, że-
braczy — wędrówka, bezdomność, brak
majątku. ,,Pójdź, mój kiju, druhu stary,
przemierzymy glob dokoła" (Kiedy ktamią l—
2 Andrzeja Niemojewskiego).
Kij — dwie możliwości. Przysłowie: Kij ma
dwa końce. I tego, co grozi, obić może.
Pręt — dawna miara długości; pierw. laska,
tyczka; zob. Trzcina (pręt).
Kij, pałka, maczuga — zbójca, rozbójnik.
Laska opolna w Polsce piastowskiej służyła
do zwoływania kmieci na wiece i do sądu
przez uderzanie nią w drzwi chaty.
Kij — las. Przysłowie: Łatwiej o chlebie
przyjść do kija, jak o kiju do chleba, tj. lepiej
mieć orną ziemię bez lasu niż las bez gruntów.
Kij w błoto (rzucić) — użyć wyzwiska,
przekleństwa, ubliżyć, obsypać obelgami,
zmieszać z błotem.
LATARNIA (Kaganiec)
Latarnia symbolizuje sygnał; poszukiwanie
zguby; wiedzę w odróżnieniu od mądrości,
poszukiwanie prawdy, prawdę nietrwałą w
odróżnieniu od wiecznej i wiecznie poszu-
kiwanej; światło indywidualne w odróżnieniu
od kosmicznego, światło duchowe, nieśmier-
telność duszy; mijającą chwilę w odróżnieniu
od wieczności; egzystencję jako prze-
ciwieństwo esencji; zob. też. Lampa, Świeca,
Światło.
Latarnie znane były w czasach antycznych;
znajdowano je w wykopaliskach Her-kulanum,
Pompei i in. miejscowości.
Latarnia Diogenesa — poszukiwanie
prawdziwego człowieka. Kiedy Diogenes z
Synopy (ok. 412—323 p.n.e.), gr. filozof ze
szkoły cyników, przechadzał się w biały dzień
z zapaloną latarnią, pytano go, co właściwie
robi; ,,Szukam człowieka". „Najlepszy to
człowiek, jakiego w Rzplitej możesz znaleźć, z
latarnią przez trzy roki i sześć niedziel
chodząc" (Ogniem i mieczem 4,6 H.
Sienkiewicza) — Zagłoba o Podbipięcie.
Latarnia Kleantesa (330—231 p.n.e.), ucznia
Zenona, gr. filozofa stoika, emblemat ścisłości
naukowej,
Miasto Latarni. Lukian z Samosat (ur. ok.
120 r. n.e.), satyryk gr., w parodii romansu
podróżniczego Historia prawdziwa opisuje
miasto położone między Plejadami i Hya-dami,
poniżej zodiaku, zamieszkane przez Latarnie;
skazani na śmierć zostają tam zdmuchnięci.
Latarnia w sztuce chrzęść, atrybutem św.
Guduli i św. Hugona.
Kraj Latarników — pedantycznych uczo-
nych, doktorów i grafomanów, wyszydzonych
jako „latarnie" (z aluzjami do kleru
obradującego na soborze trydenckim 1545—
63) w powieści Gargantua i Pantagruel 5,33
Rabelais'go.
Latarnia na rufie (oświetlająca tylko kil-
water, ślad statku na wodzie) — światło,
jakiego użycza nam doświadczenie, nauki,
jakimi obdarza nas historia (wg Wspomnień
18X11 1831 S. T. Coleridge'a).
Latarnie — talenty. „Talenta są to w ręku
szalonych latarnie; ze światłem idą prosto topić
się do rzeki" (Kordian 1,2,359—360
Słowackiego).
Kaganiec — gwiazda. „Błyszczą w haremie
niebios wieczne gwiazd kagańce" (Bakczy-
saraj w nocy 5 Mickiewicza).
Kaganiec — oświata. „Niech żywi (...) przed
narodem niosą oświaty kaganiec" (Testament
mój 25—6 Słowackiego).
Kaganiec światła Północy — Polska.
„Strudzon strażą Europy wreszcie Polak zasnął;
upadł — kaganiec światła północy zagasnął"
(List do A. Chodkiewicza 77—8 Kazimierza
Brodzińskiego).
Latarnia (lampion papierowy) w Chinach i
Japonii jest emblematem święta, uroczystości,
zabawy. Święto lampionów —.święto ludowe
w Chinach obchodzone w czasie pierwszej w
roku pełni Księżyca, wywodzące się wg
tradycji stąd, że córka potężne-
go mandaryna wpadła pewnej nocy do sa-
dzawki; ojciec i sąsiedzi pobiegli jej szukać z
latarniami i na koniec znaleźli — w dobrym
zdrowiu. W japońskich świątyniach i ogrodach
— atrybut światła (również duchowego),
oświecenia, jasności umysłu.
LEW
Lew symbolizuje Boga, boską moc, władzę;
siłę ducha, ducha życia; majestat, dumę,
pychę; zwycięstwo; zdrowie; nie kontrolowaną
siłę instynktu, męskość, płodność;
siłę, triumf, odwagę; działanie, ruchliwość;
czujność; światło słoneczne. Słońce, gorączkę,
ogień, potęgę światła i słowa, lato, upał, złoto
(„podziemne słońce", „lwa metali", od
złocisto-płowej sierści); wodę;
Boga zemsty, srogość, zapalczywość; wście-
kłość, dzikość, żarłoczność; Szatana, grzech;
skrytość; smutek; ambicję; umysł, rozum;
szlachetność, czystość, sprawiedliwość,
wdzięczność, współczucie, szczodrość.
Lew zamieszkiwał niegdyś szerokie obszary
m.in. w południowej Europie, na Bliskim
Wschodzie, zwłaszcza w Palestynie i w Azji
Mniejszej. Stąd częste wzmianki o nim w
Biblii, jako o zwierzęciu budzącym zarazem
podziw i strach, będącym źródłem
kontrastujących z sobą metafor: dobra i zła,
boskości i zwierzęcości, miłości i krwiożer-
czości, łagodności i drapieżności. Piękno i
potęga lwa, a także trwoga, jaką budził,
czyniły z niego dla prostego ludu zjawisko
nadprzyrodzone, czarodziejskie.
Lew — płodność. Ziemia, świat podziemny
(jako przeciwieństwo orła); atrybut bogiń
Ziemi, jak Hekate, Ops itd., bogiń płodności,
jak frygijskiej Kybele (utożsamianej przez
Greków z Reą), przedstawianej z lwami u stóp,
i greckiej Artemidy, boga płodnych sił natury
Dionizosa, bogiń miłości, jak asyryjsko-
babilońskiej Isztar i greckiej Afrodyty.
W Egipcie doroczny wylew Nilu następował
w czasie, gdy Słońce wchodziło w znak Lwa.
Lwy zdobią baseny z wodą i fontanny jako
symbol zapładniającego deszczu i jako
obrońcy wody przed zanieczyszczeniem, za-
truciem lub odprowadzeniem jej przez nie-
przyjaciół. W podstawach umywalni pierwszej
świątyni jerozolimskiej były rzeźby lwów,
byków i cherubów (3. Ks. Król. 7,29). Na
Dziedzińcu Lwów w zespole Alhambry w
Grenadzie (Hiszpania) znajduje się 12 mar
murowych lwów wokół fontanny; często
spotyka się rzeźby lwów wyrzucających
strumienie wody z pysków. Na wazach
greckich łeb lwa oznacza często fontannę,
nawet bez strumienia wody. W sądach staro-
żytnej Grecji klepsydry z brązu służące do
ograniczania czasu przemówień nazywano
krenophylaks 'strażnik źródła', gdyż nadawano
im postać lwa.
Lew — przemożna, nieodparta siła. Gdy
biblijny Daniel (6) wychodzi nienaruszony z
lwiej jamy, wydarzenie to uważane jest za cud
i dowód interwencji Jahwe. „Siady
odstraszają" (łac. vestigia terrent) — to według
Horacego (Listy 1,1,74) zaczerpnięta z 246.
bajki Ezopa odpowiedź lisa (na pytanie
chorego lwa, czemu się lis nie przybliża) na
widok śladów prowadzących do jaskini lwa i
braku śladów powrotnych.
Lew jest królem zwierząt, po nim dopiero
dzik i smok. Królewski lew jakoby nie jada
padliny (w bajce Mickiewicza Przyjaciele 25,
król zwierząt Północy, „niedźwiedź Litwin,
miąs nieświeżych nie je"). Jako symbol odwagi
umieszczany u stóp zmarłego na rzeźbach
nagrobnych; jako atrybut zwycięstwa — na
posągach wznoszonych ku upamiętnieniu
wygranych kampanii. Wyobraża siłę narodu:
„Oto lud! Jak lwica powstaje, jak lew się
podnosi! Nie spocznie aż pożre zdobycz i krwi
pobitych się napije" (Num. 23, 24), Lwem jest
Juda, za czasów króla Dawida najsilniejsze
pokolenie żydowskie:
„Szczenię lwie. Juda" (Gen. 49,9). „I będą
ostatki Jakuba wpośród narodów wielu jak lew
między zwierzętami i jak szczenię lwie między
trzodami owiec" (Micheasz 5,7). „Zwyciężył
lew z pokolenia Judy, korzeń Dawidowy"
(Apok. 5,5); lwem Judy jest także Dawid, a
później, jako jego potomek, Chrystus. Tytuł
ten przybierali różni władcy, również dawni
władcy Etiopii, „zwycięskie Lwy Plemienia
Judy". Lew Północy to przydomek króla
szwedzkiego Gustawa Adolfa (a także nadany
sobie samochwalcze przydomek Papkina z
Zemsty 2,7; 3,4 A. Fredry). Izajasz nazywa
Jerozolimę lwem Boga (Ari-el) jako
niezdobytą twierdzę; wyraz ten znaczyć może
także „ognisko Boga"; ogień ołtarza
świątyni ,,pożera" zwierzęta ofiarne. Mówi
Księga Przypowieści (28,1): „Występny
ucieka, choć nikt go nie goni, lecz sprawiedli-
wy jest nieustraszony jak młody lew". Gdy
powiadamy, że lew zbudził się w kimś, mamy
na myśli odwagę.
Lew — duma i pycha. W bajce Ezopa
Lwica i Lis, lis szydzi z lwicy, że wydaje na
świat tylko jedno szczenię na raz, podczas gdy
lisicy lęgnie się miot cały; a lwica na to:
„Słusznie, rodzę jedno, ale za to lwa!"
(Mniemaniu, że lwica rodzi tylko jedno
szczenię, zaprzeczał już Arystoteles; utrzy-
mywało się jednak jeszcze w średniowieczu.)
W bajce Ezopa Lew, Osioł, Lis i Wilk lew
dzieli łup na cztery równe części, ale zabiera JC
wszystkie jako „lwią część"; w bajce Fedrusa
(1,5) oznacza ona tylko „większą część", którą
lew bierze, „bo nazywa się lwem". Jest to tzw.
lwia spółka (tac. socielas leunina).
Lew — dzikość, srogość, okrucieństwo.
Wołanie z Psalmu 21 22: ,,Panie, wybaw mnie
z paszczęki lwa!" Pan kładzie kres łupiestwu
lwa wyobrażającego Niniwę, przemożnego
wroga Izraela (Nahum 2,12—14). Dziewczęta,
które nie chciały się przyłączyć do
orgiastycznego orszaku Dionizosa, bóg
pozbawiał zmysłów ukazując się im w postaci
lwa, byka i pantery. W Boskiej Komedii,
Piekło 1,45—48, Dantego: „Lew... taki
wściekły z głodu, że przerażone powietrze
truchlało". „Lwy płowe, ogromne, grzywy jak
wicher miały, oczy jak pioruny, każdy krok był
jak postrach jawiącej się łuny" (Lwy l—3
Kazimierza Tetmajera).
W mitycznych polowaniach bohaterów na
lwy, w opowieściach o walkach ze lwami
zwierzęta te symbolizują dzikość zagrażającą
cywilizowanemu światu, a zarazem stają się
atrybutami swoich wrogów lub poskro-micieli,
takich jak Samson, Daniel, Hera-kles, św.
Hieronim. Lew oznacza także
niebezpieczeństwo, od którego ucieczką jest
Pan: „Po lwie i żmii chodzić będziesz i po-
depczesz lwa i smoka" (Psalm 90 13), u Jana
Kochanowskiego zaś słynne: „Na lwa srogiego
bez obrazy wsiędziesz".
Siła, odwaga i czujność lwa czyni z niego
godło straży. Wyobrażenia jego umieszczano
na bramach, stopniach tronu, wejściach do
świątyń, na grobowcach i pomnikach
bohaterów, na drzwiach jako kołatki, na
pierścieniach i amuletach. Nogom stołów,
foteli, łożnic, tronów nadawano postać lwich
iap. W Biblii w 3. Ks. Królewskiej (10,18—
20) opisany został wielki tron króla Salomona:
„Obok poręczy stały dwa lwy, a dwanaście
lwów przy stopniach z obu stron tronu". Byli to
strażnicy tronu i sprawiedliwości, a także godła
dwunastu pokoleń Izraela. Lwy pilnowały
również tronów królów Francji i tronów
biskupów średniowiecznych.
Lew — Słońce, jego potęga, siła zapładnia-
jąca, żar, wszystkowidzenie (gdyż lew, jak
uważano, sypia z otwartymi oczami); włosy
grzywy — promienie słoneczne. Lew był
atrybutem Mitry i Westy, a więc i (świętego)
ognia. Na Lwiej Bramie w Mykenach (XIII w.
p.n.e.) słoneczne lwice na cokole wspinają się
na słoneczną kolumnę. Liczne są wyobrażenia
Słońca w postaci lwiego pyska widzianego z
przodu. Zwycięstwo światła nad ciemnością,
dnia nad nocą, symbolizują wizerunki lwa lub
gryfa atakującego wyobrażenia nocy: łanie i
sarny o cętkowanej skórze oznaczającej gwiaź-
dziste niebo, lochy (maciory dzika repre-
zentujące noc śmierci) albo święte węże,
emblemat świata podziemnego. Słoneczny lew
rozszarpujący byka o rogach w kształcie
księżyca na nowiu jest bardzo często
spotykanym elementem dekoracyjnym w
starożytnej Azji i Afryce. Jako zwierzęta
słoneczne w starożytnym Egipcie przedsta-
wiane były siedzące parami, obrócone do siebie
plecami, patrzące na wschód i zachód;
czuwały nad prawidłowym przebiegiem doby i
codziennego odnawiania siły Ra na wschodzie,
po podróży nocnej przez podziemny Nil. Były
to emblematy związku czasowego;
Sef (wczoraj) i Tuau (dziś). W kulcie Mitry lew
był symbolem niszczącego, wszech-
pożerającego Czasu.
Lwia skóra była atrybutem i osłoną sło-
necznych bohaterów, takich jak Herakles (lew
nemejski — później gwiazdozbiór zodiaku),
Tezeusz, Samson itd., stała się więc synonimem
waleczności. Gdy zarzucano wodzowi i
politykowi spartańskiemu Lizan-drowi, że zbyt
często ucieka się na wojnie do podstępów,
odpowiedział: „Gdzie lwia skóra jest za krótka,
trzeba ją uzupełniać skórą lisa".
Biblia przedstawia Boga jako lwa ryczącego
nad zdobyczą, nie lękającego się krzyków
nadbiegających pasterzy, lwa, który sam obroni
Jeruzalem (Izajasz 31,4), albo jako lwa
polującego na człowieka (Hiob 10,16).
Przerażający, obezwładniający ryk lwa
szczególnie kojarzy się autorom biblijnym z
potęgą Jahwe, np. Ozeasz (11,10)
lub Amos (3,8): „Gdy lew zaryczy, któż by się
nie bał? Gdy Pan każe, któż by nie pro-
rokował?"
Lew w śrdw. — zmartwychwstanie (Chrys-
tusa), w związku z ówczesnym poglądem, że
lwy rodzą się martwe, a budzi je do życia po
trzech dniach oddech lub ryk ojca. Wyobrażenia
ryczącego lwa nieraz symbolizowały
zmartwychwstanie ciał w Dzień Sądu.
Podobnie jak wiele innych zwierząt, lew
wyobraża zarazem Chrystusa i Szatana (jako
synów Jahwe) albo Antychrysta, przy czym jako
wyobrażenie Chrystusa występuje dopiero od
czasów, kiedy zatarła się pamięć o ludziach
rzucanych na pastwę lwom w cyrkach
rzymskich. W l. Liście (5,8) św. Piotr pisze:
,,Przeciwnik wasz, diabeł, krąży wokoło jako
lew ryczący, szukając, kogo by pożarł". Już
babilońskie i sumeryjskie demony Chaosu,
Ugallu i Uridimmu, występowały pod postacią
lwów.
Wdzięczność lwa jest przysłowiowa. An-
droklos (o którym pisze Aulus Geliusz),
niewolnik rzymski z czasów Tyberiusza,
rzucony na arenę cyrku na pożarcie dzikim
zwierzętom, otoczony zosta) opieką przez lwa,
któremu kiedyś na pustyni opatrzył chorą łapę
(por. też komedię G. B Shawa Androkles i lew,
1913). Rozbitek Elpis (wg Historii naturalnej
8,21 Pliniusza Starszego) na pustyni wydobywa
kość utkwioną w gardle olbrzymiego lwa, który
przez wdzięczność chroni go od śmierci
głodowej. Pewnego razu, gdy św. Hieronim
wykładał, na salę wszedł lew i podniósł
przednią łapę. Uczniowie uciekli w popłochu,
ale Hieronim, widząc, że łapa jest skaleczona,
wyciągnął z niej cierń. Odtąd lew nie opuszczał
świętego.
Lew — czystość; używano go, obok słonia,
do próby dziewictwa, gdyż magiczna potęga
dziewiczości bronić miała panny przed dzikimi
zwierzętami (również przed bajecznymi, jak
jednorożec).
Lew jest dawnym emblematem św. Marka
ewangelisty, patrona Wenecji. Jego słynne
wizerunki: pierwszy to skrzydlaty lew wspie-.
rający się łapą na Ewangelii na obrazie
Carpaccia w Pałacu Dożów, a drugi to rzeźba
przed Pałacem, na placyku (Piazzetta), na szarej
kolumnie przywiezionej z Bliskiego Wschodu w
XII w., lewantyński bazyliszek
z IV wieku n.e. o agatowych oczach, prze-
obrażony w lwa.
Lew we wczesnym chrzęść. — zamyślenie,
samotność, pustelnik; stąd stał się emblematem
świętych: Adriana, Eufemii, Ignacego,
Hieronima. Joela, Tekli i in. Lew-
-grabarz grzebał ascetów i świętych egipskich,
gdy zmarli, np. św. Antoniego z Tebaidy,
Marię Egipcjankę, Pawła Pustelnika.
Lew jest godłem serca i krwi: inna (niż ari}
nazwa hebrajska lwa — ibiia to także serce,
worek krwi, dusza. Lwie serce to męstwo,
nieustraszoność.
Lwi pazur to talent widoczny nawet w
drobnych fragmentach dzieła. Lwa z pazura
poznać (tac. ex ungue lennem} — mówi
przysłowie.
Lew o czterech skrzydłach — wiatr po-
łudniowy. Lew przedstawiany na amuletach
miał chronić od chorób. W alchemii re-
prezentował siarkę, a jego elementem był
ogień. Reprezentował też człowieka czter-
dziestoletniego.
Lew na niebie jako gwiazdozbiór i znak
zodiaku — światło, blask, potęga, upał;
arystokracja, królewskość; ambicja, duma,
radość życia; wywyższenie. W Egipcie wznosił
się w upalne tygodnie wylewów Nilu, uważano
więc, że czuwa nad użyźnianiem pól przez
życiodajną rzekę.
Lew cheronejski — pomnik wzniesiony na
grobie Tebańczyków poległych w bitwie pod
Cheroneą w 388 r. p.n.e., odkryty w 1818 r. i
ponownie ustawiony na ich zbiorowej mogile.
Lew — popularny znak handlowy amery-
kańskiej wytwórni filmowej Metro-Goldwyn-
-Mayer, ruchomy, a od 1928 także, pory-
kujący.
Lew salonowy to światowiec błyszczący w
salonach, uwodziciel.
LEWIATAN
Lewiatan, mitologiczny potwór (zob. Potwory)
morski, symbol zła zwalczanego przez bogów;
bywa też wyobrażeniem świata lub sił
utrzymujących świat przy życiu, albo
ożywiających go; bywa także symbolem pór
roku albo wegetacji, wtedy powraca dorocznie,
aby być na nowo zabitym.
Z Ras Szamra (na wybrzeżu północno-
syryjskim), czyli starożytnego Ugaritu, po-
chodzi kananejski poemat opiewający klęskę
zadaną Lewiatanowi przez Baala (pierwotnie
mit ten odnosił się do corocznego ujarzmiania
wylewu rzeki Tygrys). Z innego źródła
pochodzi aluzja do zwycięstwa Baala nad
Lotanem, „prastarym, wijącym się wężem",
istotą identyczną z Lewiatanem.
Ten sam motyw przyjęli Żydzi: biblijny
Jahwe zabija wielogłowego Lewiatana — „Ty,
Boże (...) zmiażdżyłeś głowy potworów na
wodach, tyś rozbił głowę Lewiatana, oddałeś
go na żer zwierzętom pustyni" [Psalm 73 12—
14) — i uczyni to samo u kresu czasów, aby
zgnieść zło i na wieczność utwierdzić dobro:
„W owym dniu ukarze Pan swoim twardym,
wielkim i mocnym mieczem Lewiatana, węża
zwinnego i skręconego, i zabije smoka
morskiego" (Izajasz 27.1; inni tłumaczą węża
jako krokodyla lub wieloryba). W mitologii
żyd. jest on władcą oceanu. Według jednej z
licznych legend Bóg w piątym dniu stworzenia
uczynił, wraz z innymi rybami i ptakami, dwa
Lewiatany, męskiego i żeńskiego, ale aby
uniknąć zniszczenia Ziemi, samicę zabito od
razu, a mięso jej zasolono, by nim nakarmić
sprawiedliwych po przyjściu Mesjasza.
Według apokryficznej /. Księgi Henocha (60,7
—9) Lewiatan jest żeńskim władcą mórz, a
Behemot potworem męskim, władającym
lądami; pewnego dnia oboje zewrą się w
rozstrzygającej walce. Inne źródła twierdzą, że
Lewiatan jest wyobrażeniem ostatecznego
zniszczenia wrogów Izraela.
Lewiatan — pierwotny Chaos. W opo-
wieściach ludu żyd. spał na dnie oceanu, a
obudzić go mogło w każdej chwili skuteczne
zaklęcie, co spowodowałoby kres obecnego
porządku świata. Hiob, przeklinając noc, w
której się narodził, woła (3,8):
,,Bodajby ją przeklęli zaklinacze czasu, którzy
potrafią zbudzić Lewiatana!", a w rozdziałach
40 i 41 wylicza jego przerażające cechy. Bóg
stworzył go, aby ukazać swą niesłychaną
potęgę.
Lewiatan, w śrdw. — zło, Chaos, Anty-
chryst, Szatan; przedstawiany był jako kro-
kodyl: jego szeroko rozdziawiona paszcza
oznaczała często bramę piekła. W jednym z
,,ogrodów rozkoszy" (tac. hortus deli-ciarum)
przedstawiono Boga Ojca łowiącego
Lewiatana na łodygę drzewa Jessego (drzewa
genealogicznego Jezusa) z Chrystusem na
końcu jako przynętą.
Lewiatan — gwiazdozbiór Smoka (zob.).
„Ów zodyjakowy Smok (...) jest nie wężem,
lecz rybą, Lewiatan się zowie. Przed czasy
mieszkał w morzach, ale po potopie zdechł z
niedostatku wody" (Pan Tadeusz 8,89—94,
Mickiewicza).
Lewiatan — jedno z imion diabła: „Ks. Piotr:
Ktoś ty? Duch: Lukrecy, Lewiatan, Voltaire,
alter Fritz, Legio sum" (Dziady cz. III 3, 104—
5, Mickiewicza).
W traktacie Thomasa Hobbsa Lewiatan
(1651) symbolizuje on suwerena obdarzonego
władzą (działającą za pomocą strachu i kary) na
podstawie umowy społecznej, aby państwo
mogło osiągnąć niezbędny do życia pokój i ład,
a ludzie nie byli dla siebie nawzajem wilkami.
Lewiatan — wielki okręt: „Oto morze (...):
okręty płyną po nim; Lewiatan, którego
stworzyłeś, aby w nim igrał" (Psalm 103 25—
26). Nazwę tę otrzymał jeden z największych i
najszybszych statków oceanicznych świata:
spuszczony na wodę w 1911 w Hamburgu pod
nazwą „Yaterland", w 1914 internowany w
Hoboken, New Jersey, USA, potem
przemianowany na „Lewiatana" i w latach 1919
—1934 używany jako transatlantyk pasażerski.
W powieści Moby Dick, czyli Biały Wieloryb
(1851) Hermana Melville'a, kapitan Ahab goni
aż do swojej śmierci białego wieloryba; ta
zażarta pogoń jest symbolem dramatycznego
starcia między wielką i szlachetną jednostką a
wcieleniem zła, Lewiatanem. Autor cytuje
m.in. słowa: „Lewiatan, najogromniejsze z
żyjących stworzeń, rozciągnięte na głębi jak
półwysep, śpi lub pływa, i zdaje się być
ruchomym lądem, a skrzelami wchłania i
paszczą wyrzuca ocean wody" (Raj utracony
7,412—416, Johna Miltona).
Lewiatan w powieści Juliena Greena (1929)
— niszcząca, demoniczna siła konwenansu i
bezmyślnej codzienności.
LICZBY
Przed wprowadzeniem pozycyjnego systemu
numeracji wykonywanie działań arytmetycz-
nych było tak trudne, że człowiek biegły w
rachunkach wydawał się obdarzony nad-
naturalną potęgą. To mogło być jedną z
przyczyn, dla których w większości kultur i
religii liczby są nosicielami symboliki
o wielkim bogactwie znaczeń, nieraz b. skom-
plikowanych i dziś już nie zawsze zrozu-
miałych, a niektóre z liczb uważano za święte
lub magiczne. Słynne były w starożytności
„liczby babilońskie" i oparte na nich obliczenia
astrologiczne i horoskopy wróżbitów. Poeta
rzymski Horacy napomina trzeźwo: ,,Nec
Babylonios lemptaris numeros" łac. 'nie ufaj
liczbom babilońskim' (Pieśni 1,2—3). Gdzie
indziej pisze jednak: „Nos numerus sumus et
fruges consumere nati" łac. 'Jesteśmy
(czczymi) liczbami, zdolnymi tylko do
spożywania naszej porcji owoców ziemi' (Listy
1,2,27).
W symbolice liczby wyrażają nie tylko
ilości, lecz także idee i siły; każda ma własną
osobowość, a wszystkie są dziećmi jedności.
Pierwsza dziesiątka zawiera symbole pod-
stawowe, dalsze liczby są tylko ich kombi-
nacją, im dalej, tym głębiej uwikłaną w ma-
terię świata. Wyobrażenie, że jedynka tworzy
dwójkę, a dwójka trójkę itd. opiera się na
założeniu, że każda wartość dąży do
przekroczenia swych granic, do znalezienia
partnera i starcia się ze swym przeciwień-
stwem. W tradycji wielu ludów nie tylko
znajomość prawdziwego imienia daje pewną
władzę nad człowiekiem, ale także znajomość
dotyczących go liczb: jego wieku, liczby jego
żon, dzieci, bydła, owiec itd. Dlatego
bezpieczniej jest ukrywać je przed obcymi.
Daniel mówi do króla Baltazara: „Mane,
Tekel, Fares: Mane — policzył Bóg królestwo
twoje i kres mu położył; Tekel — zważony
jesteś i znaleziono cię za lekkim;
Fares — rozdzielone jest królestwo twoje i
dano je Medom i Persom" (Daniel 5,25—8).
Stąd: .jego dni są policzone" znaczy: jest bliski
śmierci.
Niepowstrzymana jest jednak, od naj-
dawniejszych czasów, ciekawość tajemnych
cech liczb i miar tworzących cudowną
harmonię stworzenia. „Ale ty. Panie, wszystko
pod miarą i liczbą, i wagą urządziłeś" (Ks.
Mądrości 11,21). Numerologia używała (i do
dziś używa!) liczb dla określenia charakterów
ludzkich i dla przepowiadania przyszłości.
Legenda twierdzi, że Pitagoras w VI w. p.n.e.,
w czasie pobytu w Babilonii, sformułował
swoją ideę, że liczba jest zasadą i
przewodnikiem życia, że jej świat zawdzięcza
swój kształt i ład. W rzeczywistości zapewne
dopiero uczeni pitagorejscy pod koniec V w.
p.n.e, uważać zaczęli pier
wiastki liczb za pierwiastki bytu, a niebiosa
za harmonię i liczbę, twierdząc, że „wszystko
jest liczbą" lub że ,,liczba jest istotą
wszechrzeczy".
Liczby parzyste i nieparzyste reprezentowały
dla nich przeciwieństwo nieograniczo-ności i
ograniczoności, na którego napięciach opiera
się istota bytu. Przeciwieństwa takie znajdowali
w całej naturze, zestawili nawet spis dziesięciu
najważniejszych: parzyste i nieparzyste, granica
i bezkres, jedność i mnogość, kierunek w prawo
i w lewo, pierwiastek męski i żeński, spokój i
ruch, linia prosta i krzywa, światło i ciemność,
dobro i zło, kwadrat i figura podłużna.
Liczby parzyste widzieli jako bierne, po-
datne, żeńskie, nieograniczone, jako morze
pramaterii; nieparzyste zaś jako aktywne,
męskie, ograniczone, dobre, reprezentujące
porządek, harmonię, „kosmos". „Bogowie lubią
liczby nieparzyste" — pisze Wergiliusz
(Eklogu 8 75) mając zapewne na myśli przede
wszystkim Hekate, patronkę czarów,
występującą z potrójnym obliczem. Jeszcze w
średniowieczu czarownice operowały liczbami
nieparzystymi, zwłaszcza trójką i dziewiątką,
jak w Makbecie Szekspira: „Trzykroć tak i
trzykroć wspak, trzykroć jeszcze do dziewięciu:
pst! — już po zaklęciu". (1,3; tł. J.
Paszkowskiego).
Symbolika liczb greckiej szkoły pitagorej-
skiej (VI—V w. p.n.e.): jedynka oznaczała
punkt, dwójka — linię, trzy — figurę geome-
tryczną płaską, cztery — ciało geometryczne,
pięć — własności ciał fizycznych, zwł. barwę,
sześć — życie, siedem — ducha, osiem —
miłość, dziewięć — roztropność, sprawiedli-
wość, dziesięć — doskonałość wszechświata.
Zob. Muzyka (Harmonia sfer).
Liczbowe wartości liter gr. były podstawą
skomplikowanego systemu wróżb: każdy
wyraz, każde imię gr. dawało się również
odczytać jako suma liczb. Tak też prawdop.
należy rozumieć, wg wartości liczbowych liter
aramejskich, werset biblijny: ,,I żeby nikt nie
mógł kupować ani sprzedawać, tylko ten, co ma
cechę albo imię bestii, albo liczbę jej imienia.
Tu jest mądrość". (Apok. 13,17). Powtarzanie
się cyfr w liczbie wzmagało jej moc magiczną
w Biblii: „Kto ma rozum, niech zrachuje liczbę
bestii, bo jest to liczba człowieka, 666" (Apok.
13,18), albo Mickiewiczowskie: „A imię jego
czter
dzieści i cztery" (Dziady cz. III 5, Widzenie samych datach, używana do ustalenia daty
50).-U kabalistów liczbą człowieka była suma Wielkanocy.
liczb odpowiadających głoskom jego imienia; Wiek (liczba lat) człowieka. Przysłowie
usiłowano więc za pomocą różnych sztuczek hiszp.: „Kto nie jest ładny w dwudziestym roku
arytmetycznych przypasować to proroctwo do życia, ani silny w trzydziestym, ani bogaty w
różnych postaci, np. Nerona, Mahometa, czterdziestym, ani mądry w pięćdziesiątym,
Lutra, Napoleona itd. nigdy nie będzie ładnym, silnym, bogatym ani
Muzułmanie, kierując się prawdziwymi lub mądrym". „W dwudziestym roku rządzi wola,
domniemanymi wypowiedziami Mahometa, w trzydziestym — rozum, a w czterdziestym —
przypisują specjalne cechy każdej liczbie, rozsądek" (Poor Richard's Almanac VI, 1741,
usprawiedliwiając w ten sposób wiele Benjamina Franklina). „Każdy człowiek po
przedislamskich zwyczajów. Litera alif (a, czterdziestce jest łajdakiem" (Człowiek i
wartość liczbowa — l), pierwsza litera alfa- nadczfowiek, Maksymy dla rewolucjonistów G.
betu jest symbolem wyjątkowości i jedyności B. Shawa).
Allacha; litera b (= 2), jako pierwsza litera
LILIA
Koranu, przedstawia dla wielu mistyków siłę
Lilia symbolizuje chwałę, królewskość, wy-
twórczą, która stworzyła świat; litera h jest
borność, majestat; odrodzenie, dobroczynność,
symbolem huwa, 'Jego', formułą absolutnej
nadzieję, niewinność, dziewictwo, wsty-
transcendencji Boga; litera m (= 40) to zasłona
dliwość; niebiańską szczęśliwość, boskie gody,
ludzkości oddzielająca Boga od Mahometa,
łaskę boską, kuszenie, przebaczenie win,
litera natury ludzkiej, oddzielonej
skruchę, duszę bezgrzeszną, Zwiastowanie,
czterdziestoma stopniami od Allacha.
zmartwychwstanie. Opatrzność; wiosnę,
Związek liczby z człowiekiem wyraża ustęp
piękno, wdzięk, (wieczną) miłość, piękno
wiersza Victora Hugo: ,JL'homme, le chiffre
kobiece, fallusa, pożądanie, płodność; białość,
etu, tete auguste du nombre" fr. 'Człowiek,
siwiznę, światło. Księżyc, noc; kłamstwo,
szyfr wybrany, wyniosłe czoło liczby'
pretensjonalność, efekciarstwo.
(Legendę des siecles, Le Satyrę).
Hebr. szoszanna, szuszan (stąd imię Zu-
„Utrzymywano, że światem rządzą liczby;
zanna), które w Biblii tłumaczy się zwykle jako
ja zaś wiem, że liczby nas uczą, czy świat jest
'lilia', może jednak oznaczać wiele innych
dobrze, czy źle rządzony" (Rozmowy z
roślin, jak np. amarylek, kosaciec, jaśmin,
Goethem, 3111830 J. P. Eckermanna). „Potęga
narcyz, mieczyk, różę, nenufar, lotos, anemon,
liczb budzi tym większy respekt, że się jej
hiacynt, konwalię; może związek z nazwą
zupełnie nie rozumie" (Hasło „Liczba" w
dawnej stolicy Persji, Suzy, Susan (wyrażającej
Słowniku filozoficznym Woltera, 1764).
kult bogini lilii, Isztar?):
„Liczbo, treści bez form, duchu bez twarzy i
„Za dni Aswerusa, który panował od Indyj do
ócz, córo praw wiekuistych, co w wiekuistej
Etiopii nad 127 prowincjami (...) Susan
swej chwale dały ci światów rząd — i
miastem królestwa jego pierwszym było" (Ks.
nieskończonych bram klucz!" (Cyfra i słowo
Estery 1,1—2).
II, 2—4 Antoniego Langego).
Lilia — światło. W opisie złotego świecznika
Określone stosunki liczbowe znajdowały
w Przybytku (Ex. 25,31—4).
zastosowanie w architekturze, rzeźbie, malar-
Lilia u Żydów — plemię Judy; archanioł
stwie, muzyce i literaturze klasycznej i re-
Gabriel. „Izrael zakwitnie jak lilia" (Ozeasz
nesansowej, np. złote cięcie (złoty podział,
14,6).
podział harmoniczny, łac. sectio aurea),
Lilia biała wg mit. gr. powstała z mleka
podział odcinka na dwie części (z grubsza w
Hery; Afrodyta, bogini miłości, miała odczuwać
stosunku 3:5), z których mniejsza jest w takim
do tego kwiatu odrazę jako do symbolu (m.in.)
stosunku do większej, jak większa do całego
czystości dziewiczej. Lilie białe wplecione były
odcinka.
w płaszcz Zeusa olimpijskiego i we włosy muz.
Złota liczba — w chronologii — porząd-
Rzymianie poświęcili lilię białą Junonie i
kowa liczba roku słonecznego lub kalenda-
uważali ten kwiat za emblemat nadziei;
rzowego w dziewiętnastoletnim cyklu lat, PO
Chrześcijaństwo przejęło wykładnię
którym fazy Księżyca następują w tych
niewinności: lilia biała jest tu symbolem
czystości, dziewictwa, nadziei,
Marii Panny (w wyobrażeniach Zwiastowania
archanioł Gabriel trzyma zwykle lilię w ręku,
a druga lilia stoi w wazonie). Lilia biała
atrybutem Jana Chrzciciela, Chrystusa, Józefa
Oblubieńca, Dominika Guzmana, Franciszka z
Asyżu, Alberta Wielkiego, Antoniego
Padewskiego, Tomasza z Akwinu, Franciszka
Ksawerego, Filipa Neri; św. Eufemii,
Scholastyki, Klary, Izabelli, Otylii, Katarzyny
ze Sieny; Sybilli erytrejskiej.
Lilia — kwiat weselny, reprezentujący
dziewictwo panny młodej.
Lilia — Opatrzność, łaska, opieka boska
nad wybranymi. ,,Przypatrzcie się liliom
polnym jak rosną: nie pracują, ani nie przędą.
A powiadam wam, że nawet król Salomon w
całej chwale nie był tak przy-odziany jak jedna
z nich" {Ew. wg Mat. 6, 28—9; Ew. wg Łuk.
12,27). Przysłowie:
Dziadek z babą żyje jak w polu lilije, do stodół
nie znosi, jednak je i pije (mowa o dziadach
proszalnych, kościelnych).
Lilia — łaska boska, przebaczenie win,
dusza oczyszczona z grzechu (dlatego częsta
jako kwiat nagrobny; podobną rolę odgrywa
ruta). Na wyobrażeniach Chrystusa jako
sędziego świata lilia wychodząca Mu z ust
oznacza łaskę. Lilie w pieśni balladowej Stalą
się nam nowina, na której oparł Mickiewicz
balladę Lilie: „Pani zabija pana (...) grób liliją
zasiewa, zasiewając tak śpiewa: Rośnij
kwiecie wysoko, jak pan leży głęboko" (2—9).
Lilia — nieśmiertelność, odrodzenie; wiel-
kanocny kwiat zmartwychwstania (jako rośli-
na wieloletnia).
Lilia — grzech, skrucha. Wg tradycji lilia
miała wyrosnąć z łez Ewy opłakującej
wygnanie z Raju. „Jak lilia, niegdyś wszyst-
kich łąk królowa, pochylę czoło i uschnę"
{Henryk VIII 3,1 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Przysłowie: Gnijące lilie cuchną bardziej niż
chwasty (por. Sonet 94 14 Szekspira).
Trzcina, lilia i liść dębowy w tradycji
chrzęść. — symbol słabości ludzkiej (trzcina)
przezwyciężonej przez zmartwychwstanie (li-
lia) i przeobrażonej w siłę (dąb).
Lilia — kwiat chwały. ,,Chłopcze nie-
odżałowany (...), ty będziesz Marcellem!
Nieście mu lilii pełne naręcza!" {Eneida 6, 884
Wergiliusza, tł. W. Markowskiej). .
Lilia — królewskość. Od starożytności
oznaka godności królów i książąt ozdabiająca
ich korony, berła, herby, pierw. prawdop.
jako emblemat płodności a. opieki Matki
Boskiej lub Trójcy Sw. (por. potrójne styli-
zowane lilie fr.).
W heraldyce: czystość, niewinność; kró-
lewskość; kwiat o sześciu płatkach — sześć
promieni koła a. Słońca, kwiat chwały i
płodności. Lilie francuskie, les flews de lis,
godło królów fr. od XIII w., godło Burbonów,
wielu rodów i miast (np. Florencji, Lilie),
krajów (np. Górnego Egiptu).
Leluja — stylizowana lilia, motyw deko-
racyjny w podhalańskiej twórczości ludowej.
Lilia — piękno, wybór, wyborność, ozdob-
ność. W świątyni Salomona ,,głowice na
wierzchu kolumn w nawie były wykonane w
kształcie lilii", podobnie ozdobiony zbiornik
wody — ,,morze miedziane" {3. Ks. Król. 7).
Przysłowia: Śnieg bielić albo liliją zdobić.
Złoto pozłacać, a lilije malować, równie
śmieszna; jak i nieużyteczna. ,,Piękno żyje,
choć lilie umierają" {Złota podróż do
Samarkandy, Prolog 2 Jamesa Eiroya Flec-
kera).
Lilia — niebiańska szczęśliwość zmysłowa.
Loże małżeńskie Zeusa i Hery wysłane było
liliami. Kwiat poświęcony Herze.
Lilia — pożądanie, miłość, piękno. Oblu-
bienica: ,,Jam kwiat polny i lilia dolin".
Oblubieniec: „Jak lilia między cierniami, tak
przyjaciółka moja między dziewczętami"
(Pieśń nad pieśniami 2,1—2). „Brzuch twój jak
bróg pszenicy otoczony liliami" (7,2). Troilus o
Kresydzie: „Prowadź mnie co prędzej na owo
pole, gdzie będę się mógł tarzać na łożu z lilii
przeznaczonym dla tego, kto sobie zasłużył"
{Troilus i Kresy-da 3,2 Szekspira).
Lilia — płodność, seks, faHus. Skojarzona z
fallusem przez charakterystyczny kształt słupka
(dlatego jest atrybutem Wenery i satyrów); z
seksem przez erotyczny, lewan-tyński, indyjski
zapach: miodu z pieprzem;
wg Baudelaire'a jej aromat „opiewa porywy
duszy i zmysłów".
Lilia — kwiat nocy. Księżyca, miłości
namiętnej, marzycielskiej, uwznioślonej, pla-
tonicznej.
Lilia — kuszenie, brama Piekieł. „W tym
gaju szczęśliwa Prozerpina, gdy lilie i fiołki
zrywa (...), widzi ją bóg podziemny, pragnie i
wykrada" {Metamorfozy 5,392 Owidiusza, tł.
B. Kicińskiego).
Lilia biała — siwizna. „Białe lilie najładniej
wyglądają wśród róż" {Oda do Pani
z .darem miłości od starca. Oda 51 7 Ana-
kreonta); starość a miłość.
Lilia^wraz z różą) — wiosna.
Lilia w kabalistyce — zmartwychwstanie.
Złamana lilia z opuszczonym kwiatem —
smutek, beznadzieja, urażona niewinność.
„Nie jam był w*inien — lecz liliją winna" (W
Szwajcarii 12,258 Słowackiego).
Lilia — kłamstwo r jego skutek — roz-
czarowanie. Często brano za małą, pactiną-cą
lilię bieluń dziędzierzawę, chwast w wielu
odmianach ozdobny, ale cuchnący i silnie
trujący.
Lilia — efekciarstwo, pretensjonalność.
Lilia wyrasta ponad inne rośliny ogrodowe
swym wielkim, widocznym z daleka kwiatem.
„Lilije — kwiatów stróże" {Piosenka
wygnańca 4 Ryszarda Berwińskiego).
Lilia — zbędność; zob. Paw.
LIRA
Lira (grecka, klasyczna) symbolizuje koncert,
pieśń, muzykę; wiatr; harmonię kosmiczną;
przyjaźń, miłość małżeńską; ołtarz
całopalenia; natchnienie wieszcze, poetyczne,
muzyczne, wróżbę, lirykę, poezję, taniec;
piękno, artyzm, sztukę, kunszt; narzędzie;
realizm, intelekt, mądrość; upośledzenie
ducha; umiarkowanie; kontemplację; obła-
skawienie.
Liry puszkowe (z drewnianym, skrzyn-
kowym korpusem rezonansowym) rozpo-
wszechnione były na staroż. Bliskim Wscho-
dzie. Płaskorzeźby sumeryjskie z III tysiąc-
lecia p.n.e. ukazują'olbrzymie liry (niektóre do
pónora metra wysokości) stojące na ziemi,
zwykle ozdobione po jednej stronie wyobra-
żeniem byka. BaBilończycy, Egipcjanie (od
ok. 2000 p.n.e.) i Izraelczycy mieli także małe
liry, na których grano trzymając je na płask na
kolanach. .
Lira — połączenie ziemi z niebem, ołtarz
ofiarny, z którego wznosi się ku Bogu dym i
zapach płonącej ofiary. Koźle rogi liry
przypominają rogi na narożnikach ołtarza
całopaleń {Ex. 38,2); przez'rogi liry dźwięki
jej unoszą się w niebo.
Lira w tradycji judeo-chrześc. — atrybut
króla Dawida, symbol przypisywanych mu
niegdyś psalmów. W śrdw. iluminowanych
wydaniach Psalmów przedstawiano Dawida,
zwi. na inicjałach, z wszelkimi typami in-
strumentów strunowych szarpanych w ręku.
Lira — muzyka, taniec; instrument bogów,
herosów, muz: Hermesa, Apollina, Orfeusza,
Amfiona, Linosa, Ariona, Chirona; Uranii,
muzy astronomii; Terpsychory, muzy radości z
tańca; Erafo, muzy poezji miłosnej i muzyki.
Lirę wg mitu sporządził Hermes ze skorupy
żółwia i rogów koźlich, i ofiarował ją
Apollinowi. Atrybut mądrości, umiarkowania,
umiaru, cnoty opartej na poczuciu miary (gr.
sophrosyne) podobnie jak muzyka.
Lirę siedmiostrunną wprowadzić miał
Terpander ok. 675 p.n.e. Napięte struny łączyły
jarzmo z rezonatorem (na podobnej zasadzie
budowane byty niektóre inne gr. instrumenty
strunowe, jak forminga, kitara, barbiton; por.
Harfa). Lirę dwunastostrunną wprowadził
Timoteos z Miletu (zm. 357 p.n.e.);
niektórzy nieco pochopnie porównują tę
innowację z odkryciem techniki 12-tonowej
przez Arnolda Schónberga. Siedem strun liry
— 7 „planet"; 12 strun — 12 znaków zodiaku.
Lira — harmonijne połączenie sił kosmicz-
nych; miłość małżeńska; przyjaźń.
Lira — poskromienie dzikości, budzenie
miłości, obłaskawianie dzikich zwierząt, po-
Juszanie skał, lasów, zmiana biegu rzek.
Amfion grą na lirze tak czarował kamienie, że
układały się same w tebański mur siedmio-
bramny (7 strun liry). ,,Orfeusz z Rodope lirą
swą poruszał skały i serca" {Sztuka kochania
3,321 Owidiusza). „Nie dbam, aby zimne skały
przy mym graniu tańcowały, niech mię wilcy
nie słuchają, lasy za mną nie biegają" {Pieśni
2,2.1—4 Jana Kochanowskiego). Gdy Arion,
poeta liryczny, wracał statkiem z' Italii do
Koryntu, załoga wrzuciła go do morza, aBy
zawładnąć jego dobytkiem, ale pewien delfin,,
oczarowany jego śpiewem i grą na lirze,
przewiózł go na swym. grzbiecie do Koryntu,
zdrowego i całego.
Gra na lirze —wykształcenie. „Nigdy nie
nauczył się gry na lirze" {'Osy 959 i 989 Ary-
stofanesa), wyrażenie przysłowiowe, znaczące:
'ma braki w wykształceniu'.
Lira — osłabienie ducha, umysłu. „Ener-
vant animos citharae, lotosaue, lyraegue" tac.
'cytra, flet i lira wycieńczają umysł'
{Wskazania przeciw miłości 753 Owidiusza).
Lira bez strun — łuk.
Lira — piękno, artyzm, sztuka, kunszt.
Asinus ad tyram, zob. Osioł (wcieleniem
gruboskórności). „Jak osioł, głuchy na
dźwięk liry" (O pocieszeniu, jakie daje
filozofia 1,4 Boecjusza), tj. na piękno, sztukę.
Lira gr. — realizm, zwycięstwo intelektu
CWilliam Blake).
Lira — narzędzie. „Myśliłem ja — że lira i
że styl (...), choć cel mają w sobie, są —
narzędzia!" (Cacka l—4 Norwida).
Lira — „w pieśni (...) jako żywemu orłu
pióro" (Liryka i druk 5—7 Norwida).
Liry — „są one dla prawd... czym w oknach
sztory, na których wstrzymują się promienie"
(Cacka 21—2 Norwida).
Lira — poezja. „Złota lira Miliona" (Ode on
a Sermon against Giory Marka Aken-side'a).
„(Kasprowicz) uderza (...) we wszystkie naraz
struny swej liry" (Z przeszłości i l
teraźniejszości 404 Walerego Gostom-skiego).
Liryczny — uczuciowy, rzewny, nastrojowy.
Liryka — poezja wyrażająca osobiste
uczucia, przeżycia i refleksje; z gr. lyrikós
'lirowy; liryczny' od lyra 'lira'.
Lutnia (Lyra) — gwiazdozbiór nieba płn., w
Polsce widzialny latem i jesienią.
W heraldyce: medytacja; poezja.
W marzeniu sennym: nadzieja.
Lira korbowa — instrument podobny do
gitary, ale mający wysokie boczki i krótką
szyjkę, l—2 struny melodyczne i 2—4 burdo-
nowe pocierane kółkiem obracanym korbką,
pop. od X do XIX w., później instrument
grajków lud. (lirników) i (zazw. ślepych)
żebraków; zachowany w białoruskich orkie-
strach lud. .
Lira (korbowa) — ślepota. Przysłowie:
Dziad ślepy za lirą chodzi.
Lira (korbowa) — gołębica. „Zorian (...) ani
klątw nie rzucał — ani wydobywał głosu
wielkiego z maleńkiej lireczki — głaskał ją
tylko (...) niby zleknioną białą gołębicę" (Król-
Duch 1,3,129—136 Słowackiego).
Lira słowiańska — czujny żuraw. „Oj!
czujny to żuraw ta słowiańska lira, z carami, z
biesami nie zawiąże mira" (Do braci ludu
słowiańskiego 35—6 Teofila Le-nartowicza).
Lira (korbowa) — historia; żywoty; dramaty
Szekspira. „Och! dzieje człowieka i narodów
dzieje na-dwóch tonach grają jak dramat
Szekspira; jest jakaś szalona o dwu strunach
lira, gdy jedna wciąż płacze, a dru
cz. 3 4,7, Szekspira). Przysłowie wł.: Więcej
wskórasz lisim ogonem niż lwim pazurem.
Lisie wykręty.
Lis — obłuda. W bajce Ezopa Lis i wino-
grona lis, widząc, że nie dosięgnie wysoko
rosnących gron, woła: „Kwaśne winogrona!"
Farbowany lis — człowiek fałszywy,
hipokryta, faryzeusz, oszust.
Lis — pochlebca. W bajce Ezopa Kruk i lis,
lis wychwala głos siedzącego na gałęzi kruka,
który trzyma w dziobie kawał sera;
kruk zaczyna śpiewać, ser wylatuje mu z
dzioba, lis porywa ser i zmyka. Przysłowie:
Chwaliła liszka kruka, że z pióry białymi.
Przysłowie nm.: Lis kłania się płotowi, myśląc
o ogrodzie.
Lis — zadowolony z siebie samochwał.
Przysłowia: Każda liszka swój ogon chwali.
Lis rad, kiedy go klną. W bajce 5,5 Ezopa, gdy
lis ogon utracił, namawiał inne lisy, aby
obcięły sobie ogony.
Lis — skrytość. Przysłowie: Siedzi (dyszy)
jak lis w jamie.
Lis — ostrożność. Lisi krok — chód
ostrożny, skradający się.
Lis zwiadowcą. Trakowie nie wchodzili na
zamarzniętą rzekę, póki jej lis nie przekroczył
(Historia naturalna 8,42 Pliniusza St.;
O przemyślności zwierząt 13 Plutarcha).
ga się śmieje" (Podróż przerwana 516—19
Kornela Ujejskiego).
Lira (korbowa) — instrument czarodziejski;
czary. „Liro ty moja śpiewna! z czaro-
dziejskiego drewna snadź ciebie wyrobiono!"
(Lirnik wioskowy 1,12 Ludwika Kon-
dratowicza).
Lirnik mazowiecki — autoprzydomek poety
Teofila Lenartowicza, później upowszechniony.
LIS
Lis jest symbolem oszustwa, złodziejstwa,
fałszu, obłudy, pochlebstwa; krwiożerczości;
tchórzostwa; niewdzięczności, egoizmu;
mściwości; złośliwości; żarłoczności; diabła,
obłudnego kaznodziei; podstępu, forteli,
przebiegłości, przechytrzonej chytrości, sprytu;
samochwalstwa; pociągu płciowego, płodności;
samotnictwa, ostrożności, skrytości,
cierpliwości.
\V tekstach bliskowschodnich (wraz z Biblią)
i egipskich lis może często oznaczać naprawdę
nie lisa właściwego, ale szakala lub fenka
pustynnego. Według pisarzy starożytnych (i w
bajkach) list jest przyjacielem węża, a wrogiem
orła, kruka i czapli, służką lwa i oszustem
wyzyskującym łatwowierność naiwnych gęsi i
niedoświadczonych koźląt. Jako przewodnik
dusz zmarłych lis prowadzi je przez wykopane
przez siebie podziemne korytarze (ale też i
żywego Orfeusza do piekła na poszukiwanie
Eury-dyki).
Lis — chytrość, zręczność. Ulubiony temat
folklorystyczny, niekiedy jako przeciwieństwo
odwagi (lwa). Lisem podszyty — sprytny,
chytry, przebiegły. „Lis zna wiele sztuczek, jeż
jedną, ale wielką" (Satyry fragm. 83 Archilocha,
ok. 700 p.n.e.). Guido da Montefeltro mówi w
Boskiej Komedii (Piekło 75—7) Dantego: „Nie
lwie, lecz lisie chowałem skłonności, wszelkich
podstępów, wszelkiej ścieżki krzywej świadom"
(tł. E. Porębowicza). „Gdzie lwia skóra za
krótka, trzeba ją uzupełnić skórą lisa" — uwaga
wodza spartańskiego, Lizandra, gdy mu
zarzucono, że ucieka się do podstępów
wojennych. Lis pozbywa się pcheł, jak po-
wiadają, przez zanurzanie się stopniowo,
począwszy od ogona, w wodzie. „Gdzie tylko
lis swój nos potrafi wsunąć, tam przepchnie
także resztę ciała" (Henryk VI
Czarodziejski lis teumesseński, nasłany przez
Dionizosa na zgubę Tebańczyków, był nie do
doścignięcia. Amfitrion spróbował go
upolować przy pomocy cudownego psa
Prokrydy (żony Kefalosa), który potrafił
doścignąć każde stworzenie. W czasie pościgu
Zeus, aby wybrnąć z sytuacji nic do
rozwiązania nawet przez ojca bogów, zmienił
oba zwierzęta w kamień.
Lis — zwierzę słoneczne. W czasie rzym-
skich cerealiów (12 I V), plebejskiego święta
powrotu Prozerpiny na ziemię, pędzono
gromady lisów (świętych zwierząt Cerery) z
przywiązanymi do ogonów zapalonymi
pochodniami, dla ochrony zasiewów. Podobnie
postąpił biblijny Samson, aby zniszczyć plony
Filistynów (Sędziowie 15,4—5), co w Biblii
było prawdop. wspomnieniem niezrozumiałego
już rytuału zapewnienia urodzaju. Obecnie „Lis
Samsona" to dystynkcja honorowa w wojsku
izraelskim.
Lis — popęd płciowy; płonąca barwa sierści
lisiej i puszystego ogona — pożądanie.
„Schwytajcie dla nas liszki małe, które niszczą
winnicę, bo winnica nasza
zakwitła!" mówi Oblubienica w Pieśni nad
pieśniami 2,15; winnica reprezentuje Oblu-
bienicę.
Lis w tradycji rabinicznej — pogardy
godny, tchórzliwy, chytry, krwiożerczy
oprawca. Jezus nazywa Heroda lisem (Ew. wg
Luk. 13,32). Psalmista mówi o wrogach
swoich, że zstąpią do otchłani i staną się pa-
stwą lisów, tj. umrą i zostaną pożarci przez
padlinożerne szakale (62,11). W Modlitwie
Jeremiasza Proroka czytamy: „Góra Syjon
zginęła; lisy chodziły po niej" (Treny Jere-
miasza 5,18), tj. szakale żerowały.
Lis — obłudny, fałszywy kaznodzieja,
prorok. „Jak lisy byli prorocy twoi, Izraelu"
(Ezechie! 13,4); jak lisy, które grzebaniem
jeszcze bardziej rozwalają ruiny, tak fałszywi
prorocy kłamliwymi przepowiedniami roz-
walali ruiny królestwa po deportacji w 597 r.
p.n.e. W plastyce średniowiecznej, na
płaskorzeźbach katedr, lis w przebraniu
mniszym czyta z mszału i prawi kazania
gęsiom, aby je za chwilę pożreć.
Lis — zatwardziałość w grzechu. Przysło-
wie tac.: Liszki tylko sierść odmieniają, nie
obyczaje.
Lis w śrdw. — szatan, diabeł, heretyk,
chytry grzesznik. Lis łowi podstępem ptaszki,
jak diabeł duszyczki. Sw. Jan czynił z lisa
synonim złego ducha. W plastyce: Nieumiar-
kowanie jeździ na lisie trzymającym gęś w
zębach.
Lis — wielki bohater śrdw. Powieści o Lisie
(fr. Roman de Renart), przedstawiającej m.in.
konflikt sprytu i zręczności z nieokrzesaną siłą.
Lis czarnoksiężników to demon, chochlik
przybierający postać dziewczyny, pięknej
uwodzicielki, zmyślny pomocnik wróżek. W
folklorze chińskim i japońskim jest to demon
umiejący się zmieniać w inne zwierzęta,
również w kobietę, a w starszym wieku zostać
niebiańskim lisem o dziewięciu ogonach.
Stuletni lis zmienia się w maga, a tysiącletni
wznosi się wprost do nieba. W Japonii —
bóstwo ryżu.
Lis — skąpy gospodarz. Z bajki Ezopa Lis i
Żuraw: Lis zaprasza Żurawia na obiad i daje
mu jeść na płaskim talerzu; za to, gdy Żuraw
zaprosił Lisa, częstował go z naczynia o
wąskiej szyjce. Scena często wyobrażana w
plastyce (freski, wczesne drzeworyty).
Lis (Yulpecula) — gwiazdozbiór nieba płn.,
w Polsce widzialny latem i jesienią.
W heraldyce: chytrość, przebiegłość stratega;
umiejętność wywinięcia się z opałów,
wydostania się z tarapatów; fortel obronny.
Wiek ludzki — człowiek pięćdziesięcioletni.
W marzeniu sennym: (zabić lisa) powo-
dzenie.
LIŚĆ
Liść symbolizuje świat roślinny, życie, kwit-
nienie; śmierć, więdnięcie; ochronę, cień;
nagość, utratę niewinności, wstyd; miłość;
ozdobę; lek; słowo, wróżbę, wyrocznię; na-
dzieję; pismo; sprawiedliwość; zdrowy roz-
sądek; pokolenia ludzi; szlachectwo.
Liść — pismo. Przed wynalezieniem ma-
teriałów pisemnych pisano również na korze i
liściach, stąd folio (format bibliograficzny
arkusza raz złożonego) od tac. folium 'liść;
karta'. Polski wyraz list oznaczał dawn. 'list
papierowy' i 'liść, organ roślinny'.
Liść — wstyd; osłona genitaliów; prymi-
tywny strój; zwł. liść figowy, zob. Figa (płeć).
Liście — pokolenia ludzi, ich przemija-
nie. ,,Wszelkie ciało zwiotczeje jak (...) liście
na drzewie zielonym. Jedne rosną, a drugie
opadają" {Eklezjastyk 14,18). ,,Wszyscy
więdniemy jak liście" [Jzajasz 64,6). ,,Prawda
rzeczywista, że naród do lista ludzki jest
podobny, bo jako list spadnie, tak i człowiek
padnie, chociażże nadobny" (Roksolanki,
Marcela Szymona Zimorowica).
Zielony liść — szlachectwo; zdrowy roz-
sądek, sprawiedliwość. ,,Sprawiedliwi roz-
wijają się jak liść zielony" {Ks. Przypowieści
11,28).
Liść, który nie opada — sprawiedliwość;
szczęście człowieka sprawiedliwego. „I będzie
jak drzewo (...), które da owoc czasu swego, a
liść jego nie opadnie" (Psalm l 3).
Opadły liść — człowiek grzeszny, odstępca.
„Opadliśmy wszyscy jak liście, a nieprawości
nasze jak wiatr nas uniosły" (Izajasz 64,4).
Poszum spadających liści — najcichszy szept
przyrody. Bóg karze nieposłusznych
wzbudzając w nich trwogę: ,,Włożę zwątpienie
do ich serc (...) i płoszyć ich będzie nawet
szelest liścia zdmuchniętego z drzewa"
(Lev. 26,35). Przysłowie: Na liścia spadnie-
nieJako mówią, bojaźliwy. „Szelest nieżywy i
suchy" {Elegia konającej jesieni 31 Leopolda
Staffa).
Bezlistne drzewo — zima, bezpłodność,
jałowość. „Będziecie jak dąb, którego liście
opadły, i jak ogród bez wody" (Izajasz 1,30).
Liście bez owoców — przekleństwo. Jezus
poczuł głód, a znalazłszy drzewo figowe
okryte liśćmi, ale bez owoców, przeklął je
(Ew. wg Mat. 21,18).
Liście — lek. „Drzewo owocowe (...), owoc
jego na pokarm, a liście jego na lekarstwo"
(Ezechiel 47,12). „Drzewo życia (...) liście
drzewa na zdrowie narodów" (Apok. 22,2).
Liść (na Dalekim Wschodzie) — szczęście,
dobrobyt; gałąź pokryta liśćmi — praca
zespołowa we wspólnym celu. Liść jako jeden
z ośmiu „powszechnych emblematów"
symboliki chińskiej — szczęście. Pęk liści —
ludzie. W Japonii wierzchnia strona liścia —
męska, spodnia — żeńska.
Liść — rozpowszechniony w ornamentyce
emblemat świata roślinnego, np. gr. styli-
zowane liście akantu na głowicach kolumn i
architrawach, palmety i bluszcz (zwł. na
ceramice), również w rzeźbie i miniaturze
srdw., w modernizmie (secesji).
Liście — wróżba, wyrocznia. Wola Zeusa
wyrażona szumem liści, zob. Dąb (wyrocznia).
Przysłowie: Z liścia owoc uznają (tj.
przewidują, rokują).
Liście — słowa. „Słowa są jak liście; nie-
które więdną co rok" (Sztuka poetycka 76
Horacego).
Liście — miłość.. „Vivunl in Yenerem
frondes" tac. 'liście żyją dla miłości' (De
nuptiis Honoru et • Mariae 65 Klaudiana, IV
—V w.n.e.).
Trójlistek, np. koniczyny — Trójca Sw.
Czworolistek — krzyż, cztery ewangelie;
cztery cnoty podstawowe: odwaga (tac.
fortitudo). sprawiedliwość (iustitia), prze-
zorność (prudentia) i umiarkowanie (tempe-
rarrtia).
Liść w medycynie ludowej — lek przy-
kładany na bolące miejsce, talizman przeciw
złym mocom; zwł. liść klonu, miłorzębu i
koniczyny białej.
Liść — ,,kolor" w nm. kartach do gry;
w naśladujących je polskich — winny, we fr.
— piki.
 Liść żółty, brązowy, uwiędły, martwy—
zmartwienie, ruina; prostactwo, nieokrzesanie,
nierozsądek; starość, śmierć. ,,Wiosna życia
mojego (...) prędko żółtym, zwarzo-nym
pokryła się liściem" (Makbet 5,3 Szekspira, tł.
J. Paszkowskiego).
Trzęsący się liść — strach. „Czy drżę cała?
Ha, na uczciwość, jak liść osiczyny" (Henryk
IV c z. 2 2,4 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Liść w pąku — narodziny, młodość.
Liść — ozdoba. Zdobią drzewo, na którym
rosną.
Liść — ochrona, cień. Chronią owoce, ludzi
i zwierzęta przed palącym słońcem. ,,Gościu,
siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie! Nie
dojdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie" (Na
lipę l—2 Jana Kochanowskiego).
Szkielet liścia — piękno w śmierci.
Liść — nadzieja. ,,Niespożyty, wiecznie
świeży — liść nadziei" (W zielone 7—8 Marii
Konopnickiej).
Czarne liście — zaduma. „W okiście pan
Pietrzycki stroił się i w czarne liście zadumy"
(Satyra literacka 11—12 S. Wyspiańskiego).
Liście — mnogość, bezlik, tłum. Przysło-
wie: jak liści na drzewie. „Same liście i
twarze!... Liściaste i ludno!" (Z lat dziecięcych
7 Bolesława Leśmiana).
Liście spadające — sny, duchy. „A liście
lecą jak sny i jak duchy" (Elegia konającej
jesieni 32 Leopolda Staffa).
W marzeniu sennym: (liść zwiędły) choroba.
LOTOS
Lotos symbolizuje Słońce, światło, ogień;
zapomnienie, senność, pokój, odpoczynek,
błogostan, podniosłość, nirwanę, milczenie,
stałość, zgodę; dobrobyt, ostentację; (stwo-
rzenie; tajemnicę; Koło Życia, życie; samo-
rództwo; ewolucję; związek przeciwieństw,
konflikt; obupłciowość; fallusa, vulvę, pożą-
danie, płodność; małżeństwo, życie płciowe;
czystość, serce, dozgonną miłość; Zwiasto-
wanie, narodziny; nieśmiertelność; śmierć;
zmartwychwstanie; mistyczny ośrodek, wta-
jemniczenie; przeszłość, teraźniejszość, przy-
szłość.
Lotos orzechodajny i lotosy egipskie —
stworzenie świata, pojawienie się życia (w
wielu krajach Wschodu, zwł. w Indiach
i w Egipcie). Często wyobrażany w formie
stylizowanej, skonwencjonalizowanej, w rzeź-
bie, architekturze (np. kolumny lotosowe w
Egipcie, bazy asyryjskich świętych drzew,
kapitele stel fenickich) i w malarstwie. Lotos i
cibora papirusowa to niemal jedyne rośliny
przedstawiane w sztuce egipskiej przez 2000
lat, aż do czasów ptolemejskich.
Lotos jako kwiat podążający za Słońcem —
wzniosłe, szczytne dążenia, przeżycia duchowe;
w wielu religiach kwiat, z którego zrodził się
bóg Słońca, arka, w której przepływa on w nocy
podziemną rzeką z zachodu na wschód.
Kwiat lotosu zwrócony ku Słońcu, otwarty
— medytacja, dążenie do osiągnięcia stanu
spokoju i prawdy absolutnej, nirwany.
Lotos w Egipcie — praistota związana z
ruchem Słońca po niebie i z życiodajnymi
wylewami Nilu, symbol nieprzemijającego
życia, poświęcony Ozyrysowi, kolebka Ho-
rusa, tron Izydy i Neftydy, emblemat Nilu i
Górnego Egiptu, związany też z kultem
zmarłych: bukiety kwiatów lotosu Egipcjanie
wkładali do grobów.
Lotos (gatunki zamykające kwiat na noc i
wsuwające go w głąb wody, a podnoszące go i
otwierające wraz ze wschodem Słońca) —
światło.
Kwiat lotosu — Koło Życia, nieustanny cykl
narodzin, życia i śmierci, koło kosmiczne.
Lotos w mit. ind. wyrastający z pępka
Wisznu — Wszechświat wydobywający się z
centralnego Słońca, nieruchomej siły'
sprawczej; atrybut Lakszmi; Brahma wy-
obrażany na liściu lotosu, Budda —na kwiecie.
Symbolika lotosu na Wschodzie odpowiada
częściowo symbolice róży, lilii i man-dorli na
Zachodzie; także amulet przynoszący szczęście.
Kwiat lotosu (pięciopłatkowy) — narodziny,
wtajemniczenie, małżeństwo, odpoczynek po
pracy, zgon; (ośmiopłatkowy) — harmonia
kosmiczna (8 stron świata); (ty-siącpłatkowy)
— ogół objawień duchowych.
Om mani padme hum sanskr. 'Om, klejnot,
jest w kwiecie lotosu, amen', mantra ozna-
czająca nirwanę utajoną w realnym świecie,
magiczno-religijna formuła mistyczna la-
maistycznego buddyzmu, używana jako bez-
ustanna modlitwa a. zaklęcie.
Kwiat lotosu — obojnactwo, połączenie
przeciwnych płci, związek przeciwieństw,
sprzeczność wewnętrzna; pokój. Kwiat w
pączku — lingam, fallus, pożądanie; kwiat
otwarty — joni, vulva, genitalia żeńskie,
liczne, szczęśliwe potomstwo; kwiat otwie-
rający się, unoszący się — stosunek płciowy.
Lotos — samorództwo; w staroż. krajach
śródziemnomorskich uważany często za ro-
ślinę samorodną, jak — rzekomo — palma.
Lotos różowy (Nelumbo nuciferd) — godło
Indii.
Lotos w Grecji — płd.-europejski gatunek
Ziziphus lotus; z owoców jego można
otrzymywać chleb i sfermentowane napoje;
w staroż. owoce te były pożywieniem ubogich,
a wino z nich robione miało przynosić
zapomnienie i błogostan; kwiat pogrzebowy,
podobnie jak u Rzymian i wczesnych
chrześcijan. „Rosą lśniące, lotosorodne brzegi
Acherontu" (Safona). W mit. gr. nimfa Driopa,
która miała z Apollinem syna Amfisa, chcąc
zabawić niemowlę kwiatem, nieszczęśliwym
trafem zerwała kwiat z drzewa lotosowego, w
które przemieniła się nimfa Lotis, gdy dognał
ją Priap. Kwiat zadrżał i spłynął krwią, a
Driopa także zmieniła się w lotos
(Metamorfozy 9,273— 393 Owidiusza).
Kwiat lotosu — więzy małżeńskie, niewola
wierności małżeńskiej, w tym charakterze
znienawidzony przez Afrodytę. Lotos (wraz z
krokusem i hiacyntem) wyścielał łoże miłosne
Hery i Zeusa na górze Idą, gdy bogini za
pomocą pasa Afrodyty obudziła pożądanie
ojca bogów, oddała mu się, a potem uśpiła, aby
móc bezkarnie, choć wbrew jego woli,
przechylić szalę walki na korzyść Greków
(Iliada 14,166—354 Homera).
Lotofagowie wg Odysei (9,80; 23,311)
Homera lud libijski żywiący się lotosami, które
powodowały senną błogość i całkowite
zapomnienie o obowiązkach, ojczyźnie i
przyjaciołach; przen. ludzie oddający się
nieróbstwu i bezpłodnym marzeniom.
Lotos w sztuce chrzęść. — atrybut Marii
Panny, później zastąpiony przez lilię.
Lotos i biały łabędź — wschodni emblemat
Zwiastowania, podobnie jak na Zachodzie lilia
i gołębica.
Lotos w śrdw. — mistyczny ośrodek;
serce; czystość, dziewictwo, celibat; nasiona i
korzenie lotosu uważano za lekarstwo
uśmierzające popęd seksualny, zalecane wów-
czas mnichom i mniszkom.
Lotos — czystość, duch wyniesiony ponad
brud otoczenia, dusza wzniesiona ponad
doczesność, triumf ducha nad materią, wy-
łanianie się światła z ciemności. Kwiaty i liście
nietknięte przez błoto a. wodę, z których
wyrastają. Symbol powstania świata z wody,
łączący się z wylewami życiodajnego Nilu.
„Waszych dusz lotosy rozkwitłe z naszych serc
mierzwy" (Odpowiedź... na list otwarty
„ niewiasty polskiej" Adolfa Nowaczyńskiego).
Lotos — przeszłość, teraźniejszość i przy-
szłość; gdyż jednocześnie występują pąki i
kwiaty, i owoce na dnie kwiatu, tworzące z nim
owocostan.
Lotos — tajemnica. „Kwiaty były: narcyz
wspomnieniem, jak lotus tajemnicą" (Poeta i
świat Józefa Ignacego Kraszewskiego).
Lotos w Chinach emblematem ciągłości,
potomstwa, małżeństwa; oświecenia; szczęścia
małżeńskiego, piękna kobiecego.
Krzew lotosu — ostentacja, parada.
Drzewo lotosowe — dozgonna miłość;
w staroż. Grecji — młodość, energia. Wg
tradycji muzułmańskiej lotos rośnie w siód-
mym niebie po prawicy Allacha.
W astrologii: wschodzące Słońce.
W języku kwiatów: nasze uczucia ochłodły.
LUSTRO (Zwierciadło)
Lustro symbolizuje świat, niebo. Słońce, ogień,
płomień; życie, przeznaczenie, proroctwo,
wróżbę; kobiecość, próżność, zalotność,
miłość, kurtyzanę; przyjaźń, dumę, ostrożność,
kruchość; przekaźnik informacji, ego, wzrok,
widzenie, objawienie, wizję, ideał,
wyobrażenie, wyobraźnię; odbicie, dwoistość,
echo, refleksję, introspekcję, re-trospekcję;
myśl, samowiedzę, kontemplację, świadomość,
samokontrolę, samorealizację;
wiedzę, prawdę; satyrę.
Lustra sporządzano już w III tysiącleciu
p.n.e. z polerowanego brązu, srebra a. miedzi,
ale jakość ich obrazu musiała znacznie
ustępować współczesnym lustrom z tafli
szklanej. ,,Teraz widzimy jak w zwierciadle,
niejasno, ale wówczas jak twarzą w twarz" (l.
Lisi do Kor. 13,12). Do I w. n.e. produkowano
tylko lustra ręczne, później większe, odbijające
całą postać, a szklane od końca XII w. Tanie
szklane lusterka przywożone, wraz ze
szklanymi paciorkami, nie znającym jeszcze
cywilizacji Murzynom" afrykańskim,
budziły taki podziw, że uzyskiwano za nie
kość słoniową i inne cenne przedmioty.
Zwierciadło — miłość, atrybut Afrodyty
(Wenus) jako bogini piękności i miłości,
atrybut syren i rusałek (wraz z grzebieniem,
którym czeszą włosy). Spoczywająca Wenus
malarstwa weneckiego przełomu XV i XVI w.
przegląda się w lustrze trzymanym przez
Kupida. W słynnym ustępie Jeruzalem wy-
zwolonej (16,17—23) Tassa, rycerze obser-
wują z ukrycia jak kochankowie, Armida i
Rinaldo, całują się w cieniu drzew, nad
jeziorem: ,,Trefny rynsztunek — wierciadło
gładzone — na sznurze nosił u pasa (...). On
śmiejące się, ona zapalone oczy ma; ta się we
śkle przeglądała, ten sobie, gdy wzrok w
gładki kryształ kładła, czynił z jej oczu
wesołych wierciadła" (tł. Piotra Kochanow-
skiego). „Lecz ja, do skocznych nie stworzony
tańców, ni do zabawy z miłosnym
zwierciadłem" (Ryszard Ul 1,1 Szekspira, wg
tł. L. Uiricha).
Lustro — wróżba, sprawdzian wierności,
jasnowidzenie zdarzeń minionych, obecnych i
przyszłych (w tej roli zastąpiła je z czasem
kula kryształowa). Próbowano za jego pomocą
rozpoznawać złodziei i oszustów,
przywoływać duchy i stawiać im pytania.
Przysłowia: Zwierciadło, co wszystko zgadło.
Gdy lustro się stłucze — siedem lat nieszczęść.
W bajkach i legendach lustro ukazywało
odległe wydarzenia, twarze osób, przeby-
wających daleko a. umierających. Magiczne
zwierciadło Kambiskana pozwalało odróżniać
przyjaciół od wrogów, wiernych od
niewiernych kochanków (Opowieść giermka w
Opowieściach kanterberyjskich G. Chauce-ra),
podobnie działało zwierciadło Merlina
(Królowa wieszczek 3,2 Edmunda Spensera);
lustro Zajna al-Asnama, z Baśni z 1001 nocy,
ofiarowane mu przez króla dżinnów,
pokrywało plamami odbicie dziewczyny, która
utraciła dziewictwo. W bajce Królewna
Śnieżka, spopularyzowanej przez braci Grimm,
macocha dowiaduje się od magicznego
zwierciadła, gdzie przebywa królewna. Wg
polskiej legendy mistrz Twardowski za
pomocą magicznego lustra wywołał na prośbę
Zygmunta Augusta ducha Barbary
Radziwiłłówny. Zwierciadło Lao odbijało
umysł i myśli człowieka (Obywatel świata
Oliyera Goidsmitha). Lustro w bajce Ander-
sena Królowa Śniegu „ miało tę własność,
że wszystko dobre i ładne rozpływało się w
jego odbiciu, a wszystko bezwartościowe i
odstręczające stawało się w nim wyraźne i
jeszcze brzydsze". Przesąd aktorski: spojrzenie
przez ramię komuś w lustro przynosi pecha.
Lustro — atrybut Najświętszej Marii Panny;
nieskazitelność, dziewictwo, specu-lum sine
macula, tac. 'zwierciadło bez zmazy'. Lustro z
odbiciem obrazu Marii — atrybut św.
Geminianusa, wpółlegendarnego biskupa i
patrona Modeny, przyjaciela św. Ambrożego.
Bóg odzwierciedla się w postaci Chrystusa. W
Boskiej Komedii (Raj 15,62) Dantego dusze
zbawione czytają przyszłość i myśli ludzi w
Bogu jak w zwierciadle:
„Wielcy i mali tych nieb są jeno odbiciem
zwierciadła, gdzie ledwie błyśnie ich myśl, już
się pali" (tł. E. Porębowicza).
Lustro — dwoistość, rozdwojenie, ambi-
walencja, odbicie, echo, bliźnięta; teza i anty-
teza; zob. Książka (lustrem).
Lustro — w folklorze wielu krajów —
odbija często duszę człowieka, jego troski,
wspomnienia, uczucia, wywołuje obrazy ludzi,
którzy stawali przed nim w przeszłości.
Powierzchnia lustra nie tylko odbija obrazy
świata, ale też wchłania je, zatrzymuje i w
szczególnych warunkach ukazuje na nowo.
„Wielu boleje nad tym, Brutusie, że nie masz
takich zwierciadeł, które by ci mogły stawić
przed oczy twą ukrytą wartość" (Juliusz Cezar
1,2 Szekspira, tł. J< Pasz-kowskiego).
Zasłanianie luster w mieszkaniu na czas od
zgonu domownika do powrotu rodziny z
pogrzebu to tradycja wywodząca się może z
obawy, aby nieboszczyk nie wypatrzył sobie
przez lustro spośród obecnych towarzysza
podróży na tamten świat, albo z poglądu, że
zwierciadło to drzwi, przez które dusza
przedostać się może do (lub z) innego świata.
Lustro — magiczny symbol nieświadomych
wspomnień, narzędzie samooglądu,
samopoznania, refleksji nad sobą i nad
widzialnym Kosmosem, który z kolei przy-
patruje się swemu odbiciu w świadomości
ludzkiej; emblemat jasności, prawdy. Sokrates
radził młodzieży przypatrywać się sobie w
lustrze aby, jeśli są piękni, stali się godni tej
urody, a jeśli jest inaczej, starali się wyrównać
te niedostatki innymi osiągnięciami (Żywoty...
słynnych filozofów 2,33 Dioge-
nesa Laertiosa). „Kto jest słuchaczem słowa, a
nie wykonawcą, ten podobny jest do człowieka
przypatrującego się obliczu swemu w
zwierciadle; bo przyjrzał się sobie i odszedł, i
zaraz zapomniał, jakim był" (List Jakuba Ap.
1,23—4).
Zwierciadło — mądrość. ,,Mądrość (...) jest
zwierciadłem bez zmazy boskiego majestatu"
(Ks. Mądrości 7,24—6). Serce mędrca zob.
Serce (mądrość).
Lustro atrybutem nagiej Prawdy, z której
Ojciec Czas zdejmuje zasłonę. (Prawda zawsze
z czasem wyjdzie na jaw; lustro nie kłamie.)
Zwierciadło — życie kontemplatywne,
którego uosobieniem jest biblijna Rachela.
„Siostrzyczka Rachel stroi się a stroi i u zwier-
ciadła siedzi w każdą porę. Ona się wdziękiem
pięknych oczu poi" (Boska Komedia, Czyściec
27,104—6 Dantego, tł. E. Porę-bowicza).
Lustro — ostrożność, rozwaga, samo-
wiedza, atrybut Roztropności przedstawianej
także z wężem. Przysłowie nm.: Nie tkwi w
lustrze, co się w lustrze mieści.
Zwierciadło — szósty zmysł. ,,Zwierciadło i
sława (...) dopomagają nam szkłem i umysłem
patrzeć na siebie... i są szóstym zmysłem"
(Podróż do Ziemi Świętej... 5,29,171—4
Słowackiego).
Lustro — duma, pycha, zadowolenie z
siebie, próżność, chuć, narzędzie Szatana.
Lustro — zniewieściałość, bierność, pa-
sywność, lubieżność, uwodzicielstwo, kobieca
kokieteria, zalotność, wtórność; zmienność
odbitych obrazów łączy je z fazami Księżyca, a
zatem znów z kobiecością. Gdy nadejdzie
dzień sądu nad przepychem niewiast, Pan
odejmie im, wśród innych ozdób i
kosztowności, także zwierciadła (Izajasz 3,16
—23). „Piękno rodzi arogancję. To piękne
oblicze Korynny sprawia, że jest dla mnie
szorstka. Zaiste, pycha rośnie od odbicia w
lustrze" (Amores 2,17,9 Owidiusza). „Nie ma
pięknej kobiety, co by się nie mizdrzyła przed
zwierciadłem" (Król Lear 3,2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego). „Lustra są to cieplarnie, w
których hoduje się próżność" („Fliegende
Blatter" nr 2350).
Lustro — wzrok, jeden z pięciu zmysłów.
Lusterko — życie, sprawdzian życia; trzy-
mane przed ustami pacjenta, aby sprawdzić,
czy jeszcze oddycha, czy żyje.
Lustro — kruchość, łamliwość. Glasses and
lasses arę bruckle ware, szkoc. ang. 'lustra i
dziewczęta to towar kruchy'.
Lustro — wyobraźnia, świadomość, jako
odbicie rzeczywistego świata.
Lustro — przyjaciel. Nie ma lepszego lustra
jak stary przyjaciel, przysłowie hiszp. Lustro
powie ci to, czego nie powie ci żaden
przyjaciel, przysł. ang. ,,Jedno lustro jest lepsze
niż cała galeria portretów przodków" (W.
Menzel).
Zwierciadło — wzór do naśladowania, ideał,
budujący przykład cnót, doskonałość.
„(Hamlet, ów) wzór uksztalcenia, zwierciadło
poloru, cel zwracającej się uwagi świata"
(Hamlet 3,1 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
„Idąc śladami wszech królów zwierciadła
każdy ma Anglik skrzydła jak Merkury"
(Henryk V, 2, Chór. Szekspira, tł. L. Uiricha), o
królu Henryku V.
Lustro — dziecko. „Tyżeś jest lustrem matki;
w lustrze tym przyzywa matka swój własny
kwiecień, młodość zagubioną" (Sonet 3
Szekspira, tł. Jerzego S. Sity).
Lustro ośmiokątne — częsty kształt zwier-
ciadła ręcznego, reprezentujący 8 kierunków
oświetlenia z ośmiu stron świata.
Lusterko — amulet osobisty, tarcza chro-
niąca przed demonami, prawdop. tradycja z
mitów i legend — zwierciadła odpierającego
zabójczy wzrok meduzy Gorgony a. bazyliszka
(zob.); kto oszalał pod wpływem wzroku
demona, ozdrowieje, gdy zajrzy do lustra.
Lustro, zwierciadło — powierzchnia stawu,
jeziora, morza, tafla wodna, zwierciadło
Narcyza; w mit. gr. myśliwy Narcyz zakochał
się w swoim odbiciu w wodzie i umarł z
tęsknoty.
Zwierciadło — odbicie. Coś jest zwier-
ciadłem czegoś — świadczy o czymś, jest
odbiciem czegoś. Sztuka jest zwierciadłem
natury, życia. „Powieść to zwierciadło, które
się przechadza po gościńcu" (Czerwone i
czarne 13;49 Stendhala). „Przeznaczeniem
teatru, jak dawniej tak i teraz, było i jest służyć
niejako za zwierciadło naturze" (Hamlet 3,2
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). „Kronika jest
zwierciadłem, kto w nie wejrzeć raczy, tak
każdego, jak godzien być znanym, obaczy"
(Lisf VI do A. Na-ruszewicza 3—4 Ignacego
Krasickiego).
,,Zwierciadło" w tytułach dawnych dzieł o
tendencji moralnej a. pedagogicznej przed
stawiało je jako odbicie ludzkiego zachowania
się, np. Wielkie Zwierciadło (łac. Speculum
majus) Wincentego z Beauvais z XIII w., jeden
z gł. dokumentów kultury śrdw.; Wielkie
zwierciadło przykładów (kaznodziejskich), łac.
Speculum exemplo-rum, wyd. w Deventer w
1481; Zwierciadło, albo kształt, w którym
każdy stan snadnie się może swym sprawom
jako we zwiercie-die przypatrzyć (1568)
Mikołaja Reja.
Zwierciadło saskie — opis zwyczajowego
prawa saskiego z pocz. XIII w.
Lustro — świat. ,,Świat jest zwierciadłem, z
którego każdemu wyziera jego własna twarz"
(William M. Thackeray).
Zwierciadlany świat znajdujący się po dru-
giej stronie lustra, gdzie wszystko dzieje się na
opak (Po drugiej stronie lustra Lewisa
Carrolla, 1871).
Krzywe zwierciadło — zniekształcenie,
deformacja, parodia, karykaturalne przed-
stawienie czegoś.
Lustro — satyra. „Satyra to rodzaj lustra, w
którym patrzący rozpoznaje na ogół wszystkie
twarze prócz swojej" (Bitwa książek.
Przedmowa, Jonathana Swifta, 1697).
W marzeniu sennym: rycerskość, wykwint w
obejściu, przygoda miłosna.
ŁABĘDŹ
Łabędź jest symbolem piękna, doskonałości;
mądrości, rozeznanii doskonałego; czystości;
godności, szlachetności; samotności, wier-
ności, wdzięku; muzyki, poezji; zimnej pychy;
obupłciowości; zasady żeńskiej; płodności;
zazdrości; śmierci, zmartwychwstania,
(nie)śmiertelności, wieczności; obłoku, mgły,
wiatru, śniegu, lata; związany jest z pro-
roctwem, wieszczbą, czasem, przemijaniem,
słońcem; zob. Gęś.
Poświęcony był wielu bogom i świętym,
jak: Afrodycie (Wenerze), Apollinowi, Zeuso-
wi (Jowiszowi); Ledzie, Orfeuszowi, Erato,
Klio; Brahmie, Sarasvati; św. Cuthbertowi
(apostołowi Northumbrii).
Łabędź — dwupłciowość; potęga uderzeń
skrzydłami — męska; postawa i spokój —
żeńskie; szyja z główką — kształtu fallicz-
nego; ciało krągłe, obłe, kobiece: związek
łabędzia z Afrodytą (którą wyobrażano
wzlatującą na łabędziu w powietrze) datuje się
z czasów przedgreckich i z gr. okresu
archaicznego. Jako jej atrybut symbolizuje
całkowite zaspokojenie pożądania, satysfakcję
seksualną, a pieśń łabędzia wyobraża tu
pożądanie prowadzące przez swój szczyt do
swego unicestwienia, do „małej śmierci"
seksualnej, kulminacyjnej chwili orgazmu.
Wóz Afrodyty ciągnięty przez łabędzie, wiezie
piękno i miłość. Zeus w postaci łabędzia
zapłodnił Ledę (lub Nemezis), a ze złożonych
przez nią jaj wykluli się Dioskuro-wie, Helena
trojańska i Klitajmestra (niektórzy utrzymują,
że Ledę na tę okoliczność zmieniono w gęś).
Także w micie skandynawskim łabędź
związany jest z boginią płodności i wolnej
miłości, Freją, zrodzoną, jak Afrodyta, z białej
piany morskiej. Trzy norny, boginie losu,
istnienia i konieczności, a również elfy i trolle,
przybierały chętnie postać łabędzia, podobnie
jak Wal-kirie odprowadzające do Walhalli
dusze bohaterów poległych na polu bitwy.
Pieśń łabędzia. Łabędź niemy ma skromne
możliwości głosowe: w ciągu całego roku
syczy, pochrapuje, a w okresie godowym
odtrąbuje fanfarę jak żuraw, ale ciszej. Na-
tomiast łabędź krzykliwy krzyczy melodyjnie i
melancholijnie przez cały dzień, nie tylko przed
śmiercią, ale jest mniejszy i znacznie mniej
urodziwy od łabędzia niemego. Dopiero chór
łabędzi krzykliwych daje efekt pieśni. Dzięki
tej właśnie legendarnej „łabędziej pieśni"
łabędź związany był z muzyką już w mitach
ludności przedgreckiej. Wizerunek harfiarza z
epoki brązu, znaleziony na Cykladach (na
Morzu Egejskim), przedstawia głowę łabędzia
wyrzeźbioną na ramie instrumentu. Na tym
związku z muzyką oparta jest wieź łabędzia z
bogiem muzyki i wieszczby, Apollinem, który
co rok wyruszał do krainy Hyperborejów na
dalekiej Północy na wozie zaprzężonym w
łabędzie i na nim też wracał na Olimp. (Na
północnym niebie sąsiadują z sobą
gwiazdozbiory Łabędź i Lutnia, instrument
Apollina.) Łabędź wg Ezopa śpiewa tylko
przed śmiercią, co nadaje jego pieśni charakter
tragiczny, melancholijny i liryczny
(symbolizuje wieczność, pośmiertne szczęście,
męczeństwo). Łabędź staje się przeto ptakiem
Apollina jako boga poezji i przewodnika Muz:
stąd łabędziami nazywano poetów — łabędź
Avonu to Szekspir, który urodził się w
Stratford-on--Avon, łabędź mantuański to
Wergiliusz, a łabędź dirkeński (tj. tebański,
beocki)
to Pindar itd. Grecy uważali, że Apollo udzielił
łabędziowi także zdolności wieszczenia
(dlatego zapowiada on również własną śmierć i
tuż przed nią wydaje przepiękne tony skargi).
Ajschylos w Agamemnonie 1445 mówi ustami
Klitajmestry o wieszczce Kasandrze: „Ona,
niby łabędź biały, ostatnie wyśpiewała
przedśmiertne lamenty i legła" (tł. S. Srebrny).
W legendach germańskich dziewice zmieniają
się w łabędzie umiejące prorokować, jak np. w
Pieśni o Nibelun-gach i w poemacie Gudrun.
Przedśmiertna pieśń łabędzia to w przenośni
często ostatni występ, "ostatnie dzieło lub
słowa człowieka,' a niekiedy ostatnie słowa
Chrystusa na krzyżu.
W Indiach, Persji, Arabii, Skandynawii i
krajach słowiańskich góruje żeński aspekt
łabędzia jako wyobrażenia dziewiczości i
piękna, niekiedy w postaci bajecznej, zaświa-
towej dziewicy-łabędzia (w świecie gr.-rz.
przeważał aspekt męski); łabędzica zrzuca swe
magiczne upierzenie (mgłę) i kąpie się jako
piękna naga dziewica (słoneczny dzień);
młodzieniec, rolnik, kradnie jej pióra, żeni się
z nią, ale po pewnym czasie zadaje jej
zakazane pytanie (albo podgląda ją przy
toalecie) — wtedy ona przywdziewa pióra i
odtruwa: symbol chciwości ludzkiej lub
ciekawości, albo wysokich aspiracji człowieka;
por. Baśnie z 1001 nocy (Bajka o Hassanie,
złotniku z Basry); temat Melu-zyny, kobiety-
węża. Labędzie-dziewice występują też jako
wiatr, nosiciel wieści. W mit. skand, poślubiają
trzech braci (wśród nich Volunda, cudownego
kowala), a po siedmiu latach porzucają ich. „A
potok, dziwną jakąś tajemnicą, nazwań Łabę-
dzim — w myślach był dziewicą" (Król--Duch
5,3,95—6 Słowackiego).
Coroczne wędrówki łabędzi na lęgowiska
dalekiej, nieznanej Północy tłumaczono cza-
sem jako przenoszenie zmarłych do północnej
Krainy Błogosławionych. Kyknos, król
Ligurów w płn. Italii, krewniak Faetona
(zabitego przy próbie kierowania wozem
słonecznym swego ojca, Heliosa), z żalu po
nim przemienił się w łabędzia (Metamorfozy
2,367 Owidiusza). Mit zna jeszcze kilku
innych Kyknosów, synów bogów, przez ojców
tuż przed śmiercią zmienianych w łabędzie.
Według mitu trackiego np. bóg wojny, Ares,
zmienił w łabędzia swego syna
Kyknosa, śmiertelnie ranionego przez He-
raklesa (gr. kyknos 'łabędź').
Pogłosem starej bajki o siedmiu braciach
prześladowanych przez złą babkę i zmienionych
w łabędzie jest zapewne średniowieczna
legenda o tajemniczym Rycerzu Łabędzia,
Lohengrinie, który przybywa w łodzi ciągniętej
przez łabędzia, aby pomóc szlachetnej damie
znajdującej się w niebezpieczeństwie, poślubia
ją, ale zabrania jej pytać o jego pochodzenie, a
gdy ona, nie mogąc poskromić ciekawości, pyta
go o to, opuszcza ją na zawsze. „Ach! ona była
jak białe łabędzie, była jeziora błękitnego panią;
płynęła lecąc — łódź leciała za nią" (W
Szwajcarii 4,75—7 Słowackiego);
poeta chce, jak Apollo, lecieć z łabędziami na
północ, do ojczyzny: „Skąd pierwsze gwiazdy
na niebie zaświecą, tam pójdę (...). Spojrzę w
lecące na niebie łabędzie i tam polecę, gdzie
one polecą" (W Szwajcarii 21,425—8
Słowackiego).
Czerwony łabędź — Słońce.
Czarny łabędź — odwrotność białego,
podobnie jak czarne Słońce (zob. Słońce) w
stosunku do Słońca dziennego. W bajce
Andersena Towarzysz podróży, zaczerpniętej z
folkloru skandynawskiego, Janek-wę-
drowniczek, który rozwiązał trzy pytania
królewny-czarownicy, w noc poślubną zanurzył
ją trzykrotnie w wannie. Za pierwszym
zanurzeniem zmieniła się w czarnego łabędzia,
za drugim — w białego z czarnym
naszyjnikiem, a dopiero za trzecim w normalną,
kochającą go księżniczkę: Czarny łabędź
reprezentował rzadkość, osobliwość, unikat,
podobnie jak biały kruk. UJuwenala (Satyry
6,165) rara avis łac. 'rzadki ptak', czarny łabędź
(uczciwa i cnotliwa żona).
Biały łabędź — doskonałość, emblemat
wdzięku, czystości, światła na wodzie, hymnu
śmierci.
Łabędź — nieśmiertelność; np. pośmiertna
sława poety: „Mego imienia Kloto nie podetnie
kosą, bo je w niebie krzykliwi łabęcie uniosą"
(Sielanki 1,93—4 Bartłomieja Zimorowica).
Łabędź — rozróżnianie między sprawami
istotnymi i nieistotnymi; wg mniemań ludo-
wych potrafi mleko rozcieńczone wodą od-
dzielić od wody.
W alchemii podporządkowany Merkuremu i
Jego ziemskiemu odpowiednikowi, rtęci, jako
pramateria (materia prima} fi
lozoficzna oraz emblemat ducha i łączności
ognia i wody (woda i ogień w rtęci, „dwu-
płciowość" u łabędzi), jak również przez swą
ruchliwość i lotność (choć jest to najcięższy z
latających ptaków).
W marzeniu sennym: (czarny) troski, kłopoty;
(pływający) wielkie powodzenie;
(biały) szczęście, powodzenie.
W heraldyce: uczony; miłośnik harmonii
(zgody).
ŁAŃCUCH
Łańcuch symbolizuje Wszechświat, drabinę z
Ziemi do Nieba, małżeństwo (Nieba i Ziemi);
sprawiedliwość; potęgę, siłę; obowiązek;
bezpieczeństwo; przeznaczenie; towarzyszy
broni, klucz żurawi; szereg, pasmo, ciąg,
połączenie, związek (przeciwieństw),
komunikację, porozumienie, scalenie; trwałość;
podbój, niewolę, zbrodnię, uwięzienie,
męczeństwo, kajdany, okowy, więzy, pęta;
beznadzieję, nieszczęście, przymus, zależność,
upokorzenie, niesławę, zło; chuć.
Łańcuch — nieprzerwany, ciągły szereg,
pasmo, ciąg (piechoty, skazańców; gór,
wzgórz, wysp; atomów; przyczyn i skutków,
wydarzeń itd.).
Łańcuch — potęga, która nie jest sumą sił
swoich składników. Przysłowie: Łańcuch nie
jest silniejszy niż jego najsłabsze ogniwo.
Łańcuch — mocne więzy społeczne a.
psychiczne, integracja, scalanie (podobnie jak
symbolika nici, powrósła, liny, sznura,
powrozu, cumy, arkanu, przewiąsła).
Łańcuch — więź komunikacji, porozu-
mienia, koordynacji, związku, a zatem także i
małżeństwa, miasta, państwa, narodu,
kolektywu, wspólnego działania, konieczności
przystosowania się do życia społ., zespolenia
się i zharmonizowania ze zbiorowością. „Hej!
ramię do ramienia! spól-nymi łańcuchy
opaszmy ziemskie kolisko!" (Oda do młodości
52—3 Mickiewicza).
Łańcuch — małżeństwo; na płaszczyźnie
kosmicznej małżeństwo Nieba i Ziemi, sym-
bolika podobna do symboliki strzały wy-
puszczonej (kamienia ciśniętego z procy) w
niebo.
Łańcuch — Wszechświat, wielki łańcuch
istnień od bogów do ludzi, zwierząt, roślin i
minerałów.
Łańcuch — potęga Zeusa. „Łańcuch
zwieście złocisty z niebiosów ku ziemi
i wówczas chwyćcie na dolnym go końcu
pospołu boginie z bogami: nie uradzicie mnie
ściągnąć z niebiosów na ziemię, mnie, Dzeusa
(...), lecz gdyby mnie zebrała ochota za łańcuch
ten ciągnąć, wydźwignąłbym ja was razem z
ziemią i razem z morzami" (Iliada 8,19—24
Homera, tł. Ignacego Wie-niewskiego); tac.
aurea catena Homer! 'Homerowy złoty
łańcuch'.
Łańcuch — drabina z Ziemi do Nieba. W
mit. gr. przymocowany do tronu Zeusa, aby
bóg mógł nim wciągnąć śmiertelników na
Olimp; emblemat bogini przeznaczenia,
Ananke.
Bogowie i bohaterowie spętani łańcuchami.
W wielu mitach, np. Prometeusz na skałach
Kaukazu, przykuta do skały królewna etiopska
Andromeda, skandynawski szatan Loki;
Fenrir, zob. Wilk.
Łańcuch u neoplatoników był symbolem
świata jako kolejnej emanacji coraz nowych
bytów, a każda postać bytu pochodziła od
innej, doskonalszej; ludzie to marionetki
bóstwa pociągane łańcuchem rozumu (gr.
nous) połączonego nim z duszą (łac. animus--
anima).
Łańcuch — związanie, przymus, niewola.
Wyzwoleńcy gr. i rz. wieszali swe łańcuchy na
gałęziach cyprysowych poświęconych Hebe
(Iuventas), bogini młodzieńczej urody, świtu
nowego dnia, nowego życia. Przysłowie: Z
łańcucha się urwać. Przysłowie ang.: Ludzie
pobrzękują swymi kajdanami, aby pokazać, że
są wolni. „Kraj na łańcuchu, pieśń na
łańcuchu" (Wezwanie 14 Teofila
Lenartowicza).
Łańcuch w chrześcijaństwie — męczeństwo;
atrybut królowej Radegundy (zm. 587),
pierwszej świętej Merowingów; św. Jerzego;
św. Leonarda, patrona więźniów (wyobraża-
nego z rozerwanymi kajdanami), św. Balbi-ny.
W plastyce Szatan w Dniu Sądu Ostatecznego
występował (często w postaci małpy) związany
łańcuchami.
Łańcuch Lugusa (irl. Luga), jednego z naj-
ważniejszych bogów celt., zrodzonego z
dziewicy Aranrhod, którego imię jest skład-
nikiem nazw wielu miast europ., jak Lyon
(Lugdunum), Laon, Lejda, Carlisle (Lugu-
valium) — Droga Mleczna.
Łańcuch Ogmiosa — wymowa. Ogmiosa,
jednego z celt. bogów Galii, boga wymowy,
wyobrażano w tym charakterze jako ciągną-
cego gromadę ludzi, których uszy połączone
były łańcuchem z jego językiem.
Łańcuch Volunda (Welanda, Wielanda),
cudownego kowala z mit. skand., którym
potrafił pętać wiatry.
Łańcuch sprawiedliwości, sądu, bezpie-
czeństwa, władcy — w legendach celt. łańcuch
zawieszany w sali audiencjonalnej królów i
książąt, potrząsany przez żądających
posłuchania.
Łańcuch — towarzysze broni. Gallowie w
dowód braterstwa broni wiązali się niekiedy po
dwóch łańcuchem i tak szli do boju;
Kajdany w sztuce Odrodzenia i baroku —
atrybut Zła a. Żądzy, wraz (a. wymiennie) z
piszczałką Satyra, tamburynem, maską,
kartami, rózgą. Postać związana a. skuta —
człowiek w niewoli swych niższych instynktów
i namiętności.
Kajdany miłości, kochania, życia, uprzedzeń,
przesądów itd. „Długoż nas mieć w kajdanach
będą uprzedzenia, że można i kraj przędąc dla
dobrego mienia?" (Do Kajetana Węgierskiego
75—6 Józefa Wy-bickiego).
Kajdany niewidzialne — niewola, zależność.
„Ze wszelkich kajdan, czy te są po-wrozowe,
złote czy stalne, przesiąkłymi najbardziej krwią
i łzą — niewidzialne!..." (Zagadka C.
Norwida). „Powstań Polsko, krusz kajdany,
dziś twój triumf albo skon" (Warszawianka 1—
8 Karola Sienkiewicza z Casimira Delavigne).
„Proletariusze nie mają nic do stracenia prócz
swych kajdanów" (Manifest komunistyczny,
ostatnie słowa, 1848 r., Marksa i Engelsa).
Złoty łańcuch — bogactwo, trwałość,
doskonałość; nagroda za zasługi (w Babilonii,
Egipcie, Izraelu); za dzielność. Król Baltazar
do mędrców babilońskich: „Kto to pismo
przeczyta i wyjaśni, w szkarłat odziany będzie i
złoty łańcuch otrzyma na szyję" (Daniel 5,7).
„Słuchaj, synu, ojca i matki, aby była przydana
ozdoba głowie twojej i łańcuch szyi twojej"
(Ks. Przypowieści 1,8). Przysłowie: Złote
łańcuchy są silniejsze od żelaznych. Wg
tradycji król fr. Ludwik XI, ofiarowując
Raoulowi de Lannoi złoty łańcuch za
brawurowe czyny wojenne, powiedział: „Na
Boga, przyjacielu, jesteś tak zaciekły w walce,
że należy cię zakuć w złoty łańcuch, aby
oszczędzić twe cenne życie na następną
potrzebę!"
Łańcuch — modlitwa. Wyobrażano
chrześcijanina połączonego z Bogiem złotym
łańcuchem modlitwy.
Łańcuchy praw ludzkich, myśli, niewoli,
grzechów, snów, przyjaźni itd. ,,Jednomyślnej
przyjaźni wiążcie się łańcuchem" (Gość w
Heilsbergu 58 S. Trembeckiego). Chains of
Slavery, ang. 'Łańcuchy niewolnictwa' tytuł
słynnego traktatu polit. (1774) Jean-Paula
Marata.
Łańcuch — klucz żurawi. „Żurawie, co tam
nad Koryntu górą rozciągnęłyście łańcuch ku
północy, weźcie na skrzydła moje pieśń ponurą"
(Grób Agamemnona 26,151— 3 Słowackiego).
Dziewica w okowach — gwiazdozbiór
Andromedy.
W heraldyce: zwycięstwo, potęga; (na szyję,
z koroną) służba monarsze; (pęta końskie w
kształcie litery D) zdobywca;
upokorzenie, niesława; (na zwierzęciu) ciężka
służba.
W marzeniu sennym: cierpienie, troska.
ŁASICA
Łasica symbolizuje odwagę, zuchwałość,
hardość; zdecydowanie, upór, zawziętość;
krwiożerczość; niszczycielstwo; czujność, nie-
pokój; chimeryczność; wróżbę; wysmukłość;
seks; skąpstwo, małostkowość, kłótliwość,
niecnotę, zawiść, chciwość, kłamstwo, grzech w
słowie; smród.
Łasica — krwiożerczość; udomowiony
pogromca myszy, szczurów i żmij, od antyku aż
do epoki nowożytnej, gdy zastąpił ją
udomowiony kot, a żmije przestały grasować w
najbliższym otoczeniu człowieka. Przysłowie:
Szanuj, bracie, łasicę w chacie.
Łasica w tradycji starogr. Wielka Macierz
Bogów Kybele-Rea przybierała chętnie postać
łasicy; czyniły to też tesalskie czarownice. Jako
stworzenie demoniczne łasica sprowadzała
choroby, mogła też człowiekowi odebrać głos.
Greckie galen katepe-pbkei 'on połknął łasicę'
znaczyło też:
'stracił głos'.
Łasica — kłamstwo, grzech w mowie;
poczęcie przez ucho, poród przez pyszczek (u
łasicy wg mniemania starożytnych). Gdy
Alkmena miała urodzić Heraklesa, owoc zdrady
małżeńskiej Zeusa, rozgniewana Hera chciała
jej utrudnić poród, ale sprytna służąca Alkmeny,
Galanthis, oszukała boginię,
krzycząc, że dziecko już przyszło na świat. Za
karę Hera zmieniła Galanthis w łasicę (po gr.
gale), bo, jak łasica, „zgrzeszyła" ustami (tj.
kłamstwem) (Metamorfozy 9, 273—323
Owidiusza).
Łasica — przykry zapach. U większości
łasicowatych występują gruczoły przyodby-
towe wydzielające niemiłą woń. Wg Pliniusza
St. (Historia naturalna 8) zapach ten zabija
bazyliszka. Flaubert w Kuszeniu sw. Antoniego
wspomina o drzewach więdnących od woni
łasicy.
Łasica u staroż. Greków — wróżba. Zwierzę
wróżebne przez jej chtoniczne związki z
Demeter.
Łasica w tradycji chrzęść. — niecnota;
chciwość, skąpstwo; pomocnica czarownic (jak
później czarny kot). Biała łasica — demon, zły
duch.
Łasica —. odwaga. W śrdw. uważano na
ogół, że tylko szaleńcza odwaga pozwalać może
łasicy na atakowanie bazyliszka, wcielenia
diabła i grzechu; stąd łasica stała się
emblematem Chrystusa.
Łasica — wysmukłość. „Młódka prześliczna z
postaci i lica, ciałko tak smukłe miała jak łasica"
(Opowieści kanterberyj-skie. Opowieść
Młynarza 125—6 G. Chauce-ra, tł. Heleny
Pręczkowskiej).
Łasica — miłość seksualna, lubieżność;
jej ciało ma kształt falliczny. W Karyntii (w płd.
Austrii) mówi się o kobiecie brzemiennej:
Łasica ją ugryzła. W XVI w. łapka łasicy
służyła jako amulet miłosny.
Łasica — zagrożenie rodów królewskich,
Łasica chętnie wysysa ptasie jaja, nawet
wielkich drapieżników (orłów, jastrzębi). „Gdy
orzeł Anglia za łupem się uniósł, szkocka łasica
do gniazda się skrada, królewskie jaja wysysa
bezpiecznie" (Henryk V 1,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „Mogę z pio- • senki wysysać
melancholię jak łasica wysysa jaja" (Jak wam
się podoba 2,5 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Łasica — chimeryczność; kłótliwość. „Tfu!
mój postrzeleńcze. Łasica mniej ma od ciebie
kaprysów" (Henryk IV cz. I 2,3 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „A jak łasica bądź zawsze swarliwa"
(Cymbelin 3,4 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Łasica — czujność. Przysłowie szkoc.:
Schwytaj śpiącą łasicę! (tj. uczyń rzecz
niemożliwą do zrobienia). Sądzono, że łasice
nigdy nie sypiają.
W marzeniu sennym: niebezpieczeństwo;
(zabić łasicę) wielki zysk.
ŁÓDŹ
Łódź symbolizuje Ziemię, Słońce, Księżyc;
wieczność, nieśmiertelność; przewoźnika
dusz; duszę; przeznaczenie, los; myśl; tron,
państwo; kołyskę, gniazdo, przystań, macicę,
vulvę, płodność; przygodę, ryzyko", niebez-
pieczeństwo; nieszczęście; trudność.
Łódź — środkiem transportu bogów i bo-
haterów, egip. boga Ra (Re) w dzień w Barce
Milionów Lat ze wschodu na zachód po niebie,
w nocy na łodzi Mesektet po podziemnym Nilu
z zachodu na wschód; św. Ata-nazego (ok. 293
—373) w górę Nilu na rozkaz Juliana Apostaty;
Juliana Szpitalnika z romansu śrdw., patrona
przewoźników i karczmarzy, który przewoził
przez rzekę wędrowców; Rinalda z Jerozolimy
wyzwolonej Tassa, gdy rozstaje się z Armidą.
Łódź — psychopomp, przewoźnik dusz.
Zmarłych bohaterów przewożono łodzią na
Wyspy Błogosławionych, np. króla Artura do
Avalonu. „Być sternikiem w duchami
napełnionej łodzi" (Testament mój 35 Sło-
wackiego).
Łódź Charona — śmierć. W mit. gr. Charon
przewoził dusze zmarłych do Hadesu przez
Styks i Acheron, rzeki śmierci i zapomnienia,
burą a. rudą łodzią, łac. caeruleam puppim
(Eneida 6,410 Wergiliusza).
Łódź — wieczność, nieśmiertelność bogów,
bogiń (głowa* a. popiersie bogini na dziobte
łodzi), zapewniająca zmartwychwstanie
człowieka. Wiele prymitywnych plemion
umieszczało" zmarłych w łodzi, którą pusz-
czano na morze na los wiatrów i fal.
Łódź — Ziemia unosząca się na praocea-nie,-
wstrząsana'falami trzęsień ziemi.
Łódź — Słońce, Księżyc, sierp księżyca,
żeglującego nieboskłonie. „Falo błękitna,
kołysz łódkę Greka, niech mu po morzu ściele
księżyc złoty ścieżki obłędne" (Lam-bro 1,1,1
—3 Słowackiego).
Łódź — płodność. Jako przedmiot podłużny i
wydrążony — kobiecy organ płciowy
(łódeczka); macica matki a. bogini--matki;
kołyska, kolebka; ciało ludzkie. Wyobrażenia
egipskiej Izydy z małym Horu-sem, z łodzią na
głowie. Na uroczystościach saturnaliów
rz„ mających zapewnić urodzaj
i płodność bydła, przewożono króla satur-
naliów przez pola i miasta w łodzi zwanej
„wozem morskim", łac. carrus navalis, przy
dźwiękach pobudzającej muzyki.
Łódź — atrybut Janusa, rz. boga wejścia i
wyjścia, gdyż może płynąć równie dobrze w
przód i w tył.
Łódź — los, przeznaczenie. W jednej łodzi z
kimś pływać — dzielić z nim dobry i zły los,
tac. in eadem navi. „Razem wiosłować" (Ptaki
851 Arystofanesa). „Różnym losem rzuceni na
świata powodzie, spotykamy się z sobą jak
dwie różne łodzie!" (W imionniku K. R.
Mickiewicza). „Środkiem wiedź losu łódkę po
życia odmęcie" (List do F. B. 58 A. Fredry).
Łódź — sprzętem rybackim braci Szymona i
Andrzeja, którzy stają się „rybakami ludzi"
(Ew. wg Marka 1,16—18).
Łódź Piętrowa — Kościół kat.
Łódź — białoskrzydła morska pławaczka
(Odprawa postów greckich 424 Jana Ko-
chanowskiego).
Łódź — życie. „Dni moje (...) minęły jak
łodzie wiozące jabłka" (Hiob 9,25—6). „Łódź
(...) życia biegnie bez wioseł, fala za falą
popycha ją naprzód" (Szkice 1,20
Sienkiewicza).
Łódź — niebezpieczeństwo. „Tylko od
śmierci na trzy palce bywa, kto w łodzi pływa"
(Flis 11—12 Wespazjana Kocho-wskiego).
Przysłowie chin.: Gdy podróżujesz łodzią, bądź
gotów do nurkowania.
Łódź — dusza. „Moja dusza to zaczarowana
łódź, która, jak śpiący łabędź, płynie"
(Prometeusz rozpętany 2,5,48 P. B. Shelleya).
Łódka — myśl. „Myśl jak łódka wirami
kręcona" (Bajdary 13 Mickiewicza).
Łódka — tron. „Łódka tron, lud jest woda i
nosi ją snadno" (Cesarz chiński i syn jego 15
Ignacego Krasickiego).
Łódź — państwo. „Łódź państwa bez rządu
wiosła nie płynie, lecz się kołysze" (Pieśń 81—
4 K. Tymowskiego).
Łódź i wioślarz — koń i jeździec. „Jak łódź
wesoła (...) tak Arab, kiedy rumaka z opoki na
obszar pustyni strąca" (Farys l—6
Mickiewicza).
Łódka bez steru — człowiek bez charakteru
(przysłowie).
W marzeniu sennym: (wchodząca do portu)
owocna praca; (płynąca) szczęśliwa podróż;
(nieruchoma) dobra nowina, radość;
(przewrócona) kłopoty.
ŁUK I STRZAŁY
Łuk jest symbolem wojny, podboju; potęgi,
prężności; napięcia siły żywotnej; płodności,
zasady żeńskiej; strzała jest symbolem szyb-
kości; wyroku boskiego; deszczu, wiatru,
pioruna; zarazy, nagłej śmierci, głodu, mę-
czeństwa, bólu, katastrofy, wojny; promienia
słonecznego albo księżycowego, błyskawicy,
światła (wiedzy); miłości; płodności;
polowania; fallicznym, zmysłów.
Łuk i strzały Apollina („Pana srebrnego
łuku") — siła promieni Słońca, ich moc
zapładniająca i oczyszczająca; łuk i strzały
boskiej łowczyni Artemidy — działanie
promieni Księżyca; obu bóstw — narzędzie
kary. Strzały Indian amerykańskich malowane
były w czerwone zygzaki wyobrażające
błyskawice. Promienie słoneczne jawią się
często jako strzały. „Pierwsze promyki sło-
neczne wpadły przez szyby jako strzały bry-
lantowe" (Pan Tadeusz 10,898 Mickiewicza).
Łuk w chrzęść. — męczeństwo, np. św.
Krystyny, Rzymianki czasów Dioklecjana,
którą, wg legendy, przeszywano strzałami (a.
prócz tego torturowano nożami i obcęgami),
czy św. Sebastiana, żołnierza rzymskiego
tychże czasów, patrona zaraźliwie chorych,
który miał zginąć ugodzony mnóstwem strzał.
Męczeństwo to dało natchnienie
Sienkiewiczowi, którego bohater, Lon-ginus
Podbipięta, poległ przeszyty strzałami
łuczników tatarskich (w powieści Ogniem i
mieczem).
Grecko-rzymski bóg miłości Eros-Kupi-dyn-
Amor, przedstawiany jako nagi chłopczyk z
łukiem, kołczanem i strzałami, godzi nimi w
serca ludzi, budząc w nich uczucie
błyskawiczne, miłość od pierwszego wejrzenia.
W Metamorfozach (1,465) Owidiusza Kupido
„z kołczana swego dwie wybiera strzały: ta
niszczy, tamta wznieca miłosne zapały. Ta, co
wznieca, jest ostra i od złota błyszczy, tępa zaś i
z ołowiu ta, co miłość niszczy" (tł. B.
Kicińskiego). Wywodząc kunsztowne analogie
barokowej liryki miłosnej, pisze Jan Andrzej
Morsztyn w wierszu Do trupa: „Leżysz zabity i
jam też zabity, Ty — strzałą śmierci, ja strzałą
miłości".
Łuk — polowanie. Broń bogini łowów i
Księżyca, Artemidy-Diany, a zarazem wy-
obrażenie sierpu księżycowego-miesięcznego
symbolem zasady żeńskiej, płodności, ży
wotności. Jest to jedno z wielu dobroczynnych
bóstw, które nieraz karzą bezlitośnie i hurtem:
Artemida i jej brat, Apollo, pozabijali strzałami
dwanaścioro dzieci Niobe, broniąc honoru swej
matki, Leto. Zabijają też niechcący, jak
Herakles (zatrutą strzałą) swego szlachetnego
przyjaciela, centaura Chirona.
Kara taka jest szczególnie okrutna, gdy spada
nagle i niespodziewanie: Dante w Boskiej
Komedii (Raj 17,25) zwraca się do ducha
swego protoplasty, Cacciaguidy: „Oto chcę
wiedzieć od samego rana, jaka się dola stanie
mym udziałem, bo mniej dokucza strzała
przewidziana" (tł. E. Porę-bowicza).
Symbolika strzały jako ciosu zadanego przez
boga-łucznika żywa jest także w stosunku do
Boga biblijnego aż do naszych czasów. „Panie!
Nie karz mnie w gniewie swoim...! Bo strzały"
Twoje przeszyły mnie" (Psalm 37 1—3).
„Strzały Wszechmogącego tkwią we mnie"
(Hiob 6,4). „Ale Ty, Boże! który z wysokości
strzały swe rzucasz na kraju obrońcę, błagamy
Ciebie" (Pogrzeb kapitana Meyznera 49—50
Słowackiego).
Strzałami swymi bogowie jednak również —
jako promieniami Słońca — budzą Ziemię do
życia, rozpraszają ciemności i zło, łukiem tęczy
oddalają burze. Czyni tak Apollo i perski bóg
słońca Mitra strzelający z łuku do chmur, które
wtedy spuszczają ożywczy deszcz, egipski bóg
Anubis z głową szakala, a także jeździec Apo-
kalipsy na białym koniu, jeździec, który
otrzymał koronę i łuk, aby zapewnić zwycięski
pochód ewangelii. Jak powiada Horacy (Pieśń
2,10): „Nie zawsze Apollo napina łuk" (Neaue
semper arcum tendit Apollo), co stało się
przysłowiem, oznaczającym, że bóstwo to nie
zawsze przynosi ludziom śmierć.
Bywa jednak, że i człowiek strzela w kie-
runku nieba. Skierowana tam strzała jest
zapewne symbolem uwznioślenia pierwotnych
popędów, jak u Strzelca (Łucznika) w zodiaku,
zob. niżej. Podobnie jak drabina (np.
Jakubowa) łuk oznacza komunikację, wymianę
między Niebem i Ziemią, i to w obu
kierunkach: z góry na dół jako boski piorun,
promień słoneczny i deszcz, z dołu do góry
jako wzlatująca strzała przekraczająca granicę
siły ciążenia, wyzwolona na chwilę z praw
ziemskich, zapowiedź wyzwolenia duchowego.
Prorok Elizeusz tuż przed śmiercią poleca
królowi izraelskiemu Joasowi, aby ten strzelił z
łuku przez okno w kierunku wschodnim, gdzie
leży Syria, a potem, kilkakrotnie, w ziemię. Te
magiczne strzały mają nazajutrz zapewnić
królowi zwycięstwo nad Syryjczykami (4. Ks.
Król. 13). Innego rodzaju tajemniczą aluzję
magiczną zawiera opis wędrówki Hagar na
puszczy z synkiem Ismaelem (Gen. 21): Hagar,
nie chcąc patrzeć, jak jej dziecko umiera z
pragnienia, porzuca je pod drzewem, ale potem
siada, oddaliwszy się tylko o strzelenie z łuku.
O kilka wersetów dalej znajdujemy informację,
że Ismael dorósłszy stał się łucznikiem i pojął
za żonę Egipcjankę. Najlepsi łucznicy
starożytnego świata pochodzili z Egiptu, Krety i
Bliskiego Wschodu.
Psalm 90 — Kto się w opiekę poda Panu
swemu — przedstawia jako szczególnie groźne:
„strach nocny i strzałę lecącą we dnie", co może
należy rozumieć jako groźbę skrytą i groźbę
jawną, albo też po prostu stwierdzenie
niewątpliwego faktu, że w dzień strzela się
celniej. Z łuku strzelają także wróżki i elfy;
uważano, że znalezione groty ich strzał chronią
przed „złym spojrzeniem" i zapobiegają
chorobom. Strzały wyciągnięte z ran służyły
natomiast jako amulety miłosne i środek
przeciw bólom porodowym.
Jako najstarsze narzędzie łowów i boju
wymyślone przez człowieka i własnoręcznie
przez niego sporządzone, łuk jest we wszyst-
kich kulturach bronią królewską, wodzów-ską,
rycerską, zarówno indyjskich kszatriów (kasta
rycerzy), jak i japońskich samurajów. Jest też
symbolem cnoty, bo tylko łucznik o czystym
sercu trafia w sam środek tarczy celowniczej,
zwalczając swymi strzałami siły niecz-yste i
mroczne, przywraca porządek Kosmosu
strzelając w cztery strony świata, w niebo i w
ziemię. Łuk bóstwa, tuk króla, łuk przywódcy
duchowego łamie strzałami ręce i łuki
niepokojących go, niegodnych łuczników, jak
powiada patriarcha Jakub, błogosławiąc swych
dwunastu synów (Gen. 49,23).
Niechybna (zawsze!) strzała bohatera —
przeznaczenie, wola boża. W zawodach
łuczniczych w megaronie Odysa na Itace
(Odyseja 21) tylko Odys potrafi napiąć łuk i
przestrzelić ucha dwunastu toporów, gdyż broń
królewską napiąć może tylko król. Potem, w
scenie śmierci zalotników
(ks. 22), łuk jest narzędziem zemsty. Podobnie
w pieśni Mojżesza (Deut. 32,23) zapowiedź
zemsty bożej brzmi: „Strzały moje wystrzelam
na nich".
Strzał używano do wróżb. „Bo stanął król
babiloński na rozstaju, na początku dwu dróg,
wróżby szukając, mieszając strzały, pytał się
bałwanów" (Ezechiel 21,22), które miasto
naprzód zaatakować, Rabbat czy Jeruzalem.
Strzała — żywotność, płodność. „Czym
strzały w ręku wojownika, tym synowie
zrodzeni za młodu" (Psalm 126 4), a zatem
synowie już w pełni sił, zdolni do walki, nim
ojciec się zestarzał.
Strzała — szybkość (szybki jak strzała),
stanowcza decyzja, synteza, intuicja; rewolucja
(trzy strzały mierzące w tym samym kierunku z
ukosa były godłem austriackiej partii
socjaldemokratycznej w okresie mię-
dzywojennym).
Strzała utkwiona pośrodku tarczy zwisającej z
gałęzi drzewa, z dewizą gr.: bdll'houtos 'tak
strzelaj' (Iliada 8,282, Homera) — impresa
(dewiza heraldyczna) wielkiego mecenasa sztuk,
kardynała Alessandro Farnese
(1520—89).
W heraldyce: pomsta; gotowość bojowa.
Strzelec (Sagittarius) — gwiazdozbiór nieba
płd., w Polsce widzialny latem, znak zodiaku,
suchy, gorący, męski, pomyślny, kolor niebieski,
„pierwiastek" ogień, emblemat polowania i
śmierci, symbol ruchu, instynktu
koczowniczego, żywej reakcji, niezależności;
rządzony przez planetę Jowisz, do której (po jej
odkryciu)" dodano planetę Neptun. Jego
wyobrażenie to centaur Chiron a. człowiek
strzelający z łuku, a w uproszczer niu — strzała
(z łukiem). Babilończycy wyobrażali ten
gwiazdozbiór w plastyce jako jeźdźca
strzelającego z łuku już w XI w. p.n.e.
MACZUGA (Pałka, Buława)
Maczuga symbolizuje promień Słońca; piorun;
brutalność, siłę, potęgę, władzę, majestat;
męstwo, nieustraszoność; czas, pra-wiedzę, moc
poznania; dwuznaczność; tworzenie,
dokonanie; głupotę; zdradę; karę;
męczeństwo; por. Laska.
Maczuga (w staroż. Egipcie) — świat
tworzenia i dokonania; pokrewna symbolice
wiosła, laski, berła i pałki.
Maczuga w hinduizmie, w jednej z czterech rąk
Wisznu (w pozostałych trzech:
dysk, lotos i muszla) — prawiedza, moc
poznania utożsamiana z Kali, potęgą czasu,
który niszczy wszystko, co mu się sprzeciwia.
Maczuga (w tradycji irańskiej) — piorun,
karząca broń bogów.
Maczuga w mit. gr. — promień słoneczny;
miażdżący cios; całkowite zniszczenie, atrybut
Chwały, bogów, np. Hermesa, bohaterów
słonecznych, np. Heraklesa, Te-zeusza, Zetosa
(bliźniaczego brata Amfio-na), wyobrażający
unicestwienie hybris (gr. 'pychy') człowieka,
reprezentowanej przez
potwory.
Pałka, buława — broń rozbójnika, zbójcy. W
mit. gr. Peryfetes, syn Hefajstosa, zabijał
podróżnych maczugą; zabił go Te-zeusz i zabrał
maczugę. „Noże za pasem, miecz u boku błyska,
w ręku ogromna buława. (...)•'Pierwszy bym
pałkę strzaskał na twej głowie" (Powrót taty 43
—4,63 Mickiewicza).
Maczuga — dwuznaczność, dwubiegu-
nowość, dwuwykładność. Olbrzymia maczuga
celtyckiego 'dobrego boga' Dagdy,. jednego z
przywódców mitologicznych Irlandczyków,
grubym koncern zabijała ludzi, a cienkim
przywracała im życie. Podobna
dwubiegunowość w lasce (zob.) Mojżesza
otwierającej i zamykającej przejście przez Morze
Czerwone, otwierającej źródła a. zmieniającej
się w węża; piorun (zob.) Zeusa, zapładniający
burzą i deszczem a. zabijający; włócznia (zob.)
Achillesa. W ręku rozbójnika — miażdżące
wynaturzenie, w ręku bohatera —"wynaturzenie
zmiażdżone.
Maczuga — granica, równowaga', arbitraż. W
mit.. celt. Dagda, który jest także "bogiem
przyjaźni i kontraktów, używa maczugi jako
emblematu układów granicznych i wszelkiej
ugody.
Maczuga w chrzęść. — zdrada; męczeństwo;
atrybut św. Apolinarego, apologety;
Fabiana papieża; Jakuba Młodszego, apostoła
(pałka folusznika, którą roztrzaskano mu głowę
wg Złotej legendy Jacopa da Yoragine); Judy
Tadeusza, apostoła (a. halabarda, a. lanca,
zależnie od relacji o'jego męczeńskiej śmierci);
Szymona Kananejczy-ka (Zeloty), apostoła.
Maczuga, pałka — broń chłopska, prze-
ciwieństwo rycerskiego miecza; typowe na
 rzędzie kary, przeciwieństwo oczyszczającego oczarowanie, czary; zmartwychwstanie; czy-
miecza. stość, brak zapachu, kosmetyk; plotkę;
Maczuga w śrdw. — broń biskupów bio- niezgodę; nieszczęście; przelotną przyjemność;'
rących udział w bitwie, którym nie wolno było pociechę; wzmocnienie; flirt, miłość;
przelewać krwi (np. mieczem czy włócznią). krew; lato; płodność, urodzaj, mnóstwo;
Maczuga (w plastyce śrdw. i renesansowej) drobiazg.
— atrybut Odwagi a., w rękach półnagiego Spośród ponad stu gatunków maku (Papaver)
głupca. Głupoty. wymienić tu należy mak polny, pospolity chwast
Maczuga — broń Dzikiego Człowieka (tac. zbożowy, i mak lekarski (siewny) pochodzący z
homo sihestris 'leśny'), legendarnego,
płd.-zach. Azji, z którego nasion otrzymuje się
włochatego dzikusa z iluminowanych ręko- olej, a ze słomy i omłóconych torebek — opium,
pisów z końca XIII w., fr. rzeźb w kości sło- z niego zaś morfinę, heroinę, kodeinę,
niowej z XIV i arrasów XIV—XV w. papawerynę, tebainę i inne alkaloidy.
Buława, buzdygan — władza, potęga, Mak — sen, letarg, odurzenie, obojętność,
królewskość, broń bogów i świętych w walce z nieświadomość; chytrość. Starożytni znali
niewiernymi i heretykami. Ozdobny symbol dobrze nasenne, odurzające działanie soku
dowódcy wojskowego, hetmana, marszałka, makowego i niebezpieczeństwa z nim związane.
chana, pochodzący prawdop. od pałki-- Atrybut Morfeusza (zsyłającego marzenia senne
maczugi. „Do najokazalszych i najkosztow- o ludzkich kształtach), Ikelosa (a. Fobetora) i
niejszych przyborów reprezentacyjno-kostiu- Fantasosa (zsyłających sny o zwierzętach i
mowych należały buławy i buzdygany, które z przedmiotach), Hypnosa (Somnusa, boga snu),
rzeczywistej, ongi wojennej, broni obuchowej Ta-natosa (jego bliźniego brata, boga śmierci),
(fr. masse de guerre. nm. Streitkol-ben) stałyNocy (Nyks), Onejrosa (boga widzenia sen-
się już tylko odznakami wojskowej hierarchii" nego), Hermesa Hypnodotesa ('dawcy snu') i
(Życie polskie w dawnych wiekach 3,2 Hermesa Oneiropomposa (przewodnika po
Władysława Łozińskiego). marzeniach sennych). Morfeusza przedstawiano
Pałka — narzędzie kary; (drewniana) często z wieńcem z kwiatów maku na głowie.
ziemianina w czasach pańszczyzny; „Bił Maki rosły na brzegach rzeki Zapomnienia
chłopów pałką, poił gorzałką" (Nagrobek (LetS) (Metamorfozy 11,605 Owidiusza). Gdy
obywatelowi l—2 Władysława Syrokomli); Hades porwał Korę, jej matka, Demeter, bogini
(kauczukowa) policyjna, milicyjna. płodności, urodzaju i zboża, zagroziła, że ziemia
Pałka — sposób przekonywania łotra. stanie się odtąd jałowa i bezpłodna; wtedy
Przysłowie: Z łotrem argument: patka albo nic.Hypnos dał jej maku sennego na oczy, a gdy
Pałka — głowa; np. łysa pałka. . Szalona zasnęła, wegetacja obudziła się do życia.
pałka — (głowa), zuchwalec, ryzykant, „(Jesień) uśpiona zapachem maków" (Do Jesieni
gwałtownik, szaleniec, postrzeleniec, człowiekJohna Keatsa). „Nie będziemy spać, choć maki
nieobliczalny. rosną na polach Flandrii" (Na polach Flandrii
Zakuta pała — (głowa), zakuty łeb, tępy Johna McCrae, 1915 r.). Śpi jak makiem po-
uczeń; człowiek nieinteligentny, ograniczony sypany. Sypać mak na oczy, zasnuć makiem
umysłowo. oczy itp. — uśpić kogoś.
Zalać pałkę — (głowę, łeb), upić się, urżnąć Mak — narkotyk, odurzenie, upojenie.
się. Afrodyzjak wypity przez Wenerę na jej ślubie z
Pałka —jedynka, najniższy stopień szkolny. Wulkanem (Fasti 4,151 i nast. Owidiusza).
Przysłowie: Minimus pałka, niewart chleba Mak — pociecha, jaką daje dobry sen i
kawałka — tj. zły uczeń, tępak, leń. zapomnienie. ,,Jestem kobietą szczęśliwą bo
mam bardzo złą pamięć" (Bette Davis, słynna
MAK amer. aktorka film., ur. 1908).
Mak — kosmetyk, środek upiększający (O
Mak symbolizuje noc; zapomnienie; niewiedzę;
kosmetyce twarzy kobiecej 99 i nast. Owidiusza).
sen, marzenie senne, Jetarg; obojętność; ciszę;
głowę; chytrość; lenistwo;
narkotyk, odurzenie, upojenie, szaleństwo,
 Mak — płodność, urodzaj. Już kreteń-sko-
mykeńskie wizerunki bogiń z kwiatami maku
świadczą o symbolice płodności tej bogatej w
nasiona rośliny w świecie przed-greckim i
wczesnogreckim. Atrybut Hery i Kybele jako
opiekunek żon i matek;
dziewiczej Artemidy jako dawnego bóstwa
płodności i opiekunki rodzących, a przede
wszystkim kwiat Demeter. Zmieniła ona w
kwiat maku młodego Mekona (gr. mtkon 'mak'),
który chciał pocieszyć boginię rozpaczającą po
stracie zaginionej córki. Kory. Makówki
ofiarowywano Demeter na misteriach
eleuzyńskich jako symbol ziemi, snu i
zapomnienia (po śmierci i przed odrodzeniem).
Mak — miłość, rozkosz. Kanachos, twórca
posągu Afrodyty w Sykionie, ukazał boginię
trzymającą w jednej ręce mak, a w drugiej
jabłko (Pauzaniasz 2,10,5). Do związków z
Afrodytą odnosi się też wróżba miłosna (gr.
tflephilon) z liści maku.
Mak — czystość, dziewictwo, bo jego
działanie nasenne odwodzi od miłosnych
igraszek, więc jako antyafrodyzjak jest sym-
bolem dziewictwa, a przeto i dziewicy Artemidy
(jednak por. wyżej: Mak — płodność).
Mak — wzmocnienie mięśni. Mak z winem i
miodem dawano zawodnikom w czasie
treningu przed Igrzyskami Olimpijskimi. Mak
w chrześcijaństwie — płodność;
niewiedza; obojętność; szaleństwo. Makówka
— sen, Hypnos (Somnus);
w chrzęść. — sen niebiański; makówki przed-
stawiane na ławkach kościelnych mogą ozna-
czać zmartwychwstanie.
Mak — przelotna przyjemność. „Lecz
przyjemności są jak zrywane maki: chwytasz
kwiat, a płatki spadają" {Tam 0'Shanier 59—60
Roberta Burnsa).
Mak — cisza. Cisza jak makiem zasiał
(prawdop. dlatego, że sianie maku wymaga
pogody bezwietrznej).
Mak — mnóstwo, mnogość, bezlik, mrowie,
zatrzęsienie (mowa o nasionach). Jak maku —
bardzo wiele. Dobrać się w korcu maku.
Makówka — głowa. „Hej! Gerwazy! daj
gwintówkę! Niechaj strącę tę makówkę!"
(Zemsta 1,7 Aleksandra Fredry).
Mak — brak zapachu. „Polny mak się płoni,
jużci go wstyd ima, że błyszczy
purpurą, lecz zapachu nie ma" (Krakowiak 21—2
Edmunda Wasilewskiego).
Mak — lato. „Lato przylgnęło wargą do nagiej
piersi Ziemi i zostawiło pąsowy ślad — kwiat
maku" (Mak l—2 Francisa Thompsona).
Mak — plon mało wart, nieistotny dla
gospodarstwa. Przysłowie: Nie urodzi mak,
przebędziem i tak.
Mak — rzecz bardzo mała (mowa o na-
sionach). Pisać makiem, maczkiem — drobno,
gęsto, b. małymi literkami. Rozbić w drobny
mak.
Czerwone maki — krew. „Czerwone maki na
Monte Cassino zamiast rosy piły polską krew"
(Czerwone maki refren l—2 Feliksa
Konarskiego).
Czerwony mak — pociecha.
Purpurowy mak — wybryk, wyskok, eksces;
fantazja, zmartwychwstanie.
Pstry mak — flirt, zaloty.
Biały mak — sen, zapomnienie.
Mak — zmartwienie. W folklorze niektórych
krajów mak w domu — zgryzota.
Sianie maku — podsycanie konfliktów.
Przysł.: Nie trzeba siać maku.
Liście maku — plotka, obmowa. Trzask
kruszonych w dłoni liści maku — zdrada
tajemnic miłosnych.
W heraldyce: złoty mak kalifornijski — godło
Kalifornii.
W marzeniu sennym: rozrywka, przyjemność.
MAŁPA
Małpa symbolizuje inteligencję, mądrość,
chytrość, pojętność; głupotę, roztargnienie, ofiarę
oszustwa; melancholię, łagodność;
obłęd, opętanie; działanie nieświadome (groźne
a. pożyteczne), nieukształtowanego człowieka,
zwierzęcą naturę ukrytą w człowieku; niskie
instynkty, występek, podstęp, próżność,
chciwość, deprawację, hipokryzję, pochlebstwo,
złość, złośliwość, wścibskość;
drobną kradzież; ciemności, diabła, kacer-stwo,
pogaństwo, grzech, bałwochwalstwo;
brzydotę, nieczystość, lubieżność, rozpustę,
bezwstyd; gnuśność, lenistwo ducha; ruchliwość,
zręczność; naśladownictwo, błazeństwo,
komedię i taniec; plastykę.
W staroż. Egipcie pawian płaszczowy
czczony był jako zwierzę święte, wcielenie
(wraz z ibisem) boga Thotha, księżycowe
go bóstwa nauki, wynalazcy pisma, twórcy
języków, tłumacza i doradcy bogów, prze-
wodnika dusz ludzkich; w plastyce kultowej
pawiana wyobrażano jako wielkie białe zwierzę
siedzące w kucki (postawa ta oznaczała
równowagę między światłem i ciemnością,
prawdą i błędem), ityfalliczne, często z tarczą
księżycową na głowie, symbolizujące
odrodzenie, przejście od stanu zwierzęcego do
ludzkiego, od śmierci do życia wiecznego,
świadka przy ważeniu dusz ludzkich po śmierci;
jako wcielenie Thotha był patronem uczonych i
pisarzy, skrybów Ptaha i Anubisa, artystą,
magiem, kochającym uroczystości świąteczne,
kwiaty i ogrody. Związany także z tarczą
słoneczną: jego poszczekiwanie (modły) przed
świtem sprawia, że Słońce co rano wschodzi.
Jednak samiec ma usposobienie choleryczne,
jest agresywny, chutliwy, kłótliwy.
Wg Biblii (3. Ks. Król. 10.22) król Salomon
sprowadzał małpy z Tarsis (zob. Paw).
W Grecji i Rzymie nie przypisywano małpom
cech boskich, przeciwnie, były one wcieleniem
brzydoty, złośliwości, niskich instynktów.
Według lex Pompeia de parri-cidiis,
ojcobójców należało zamykać w worku, ku
większemu pohańbieniu wraz z małpą, i utopić.
Małpy uważano jednak również za uciesznych
błaznów, trefnisiów, figlarzy; sprowadzane z
Afryki i Azji, oswojone, trzymano w domu dla
zabawy. Mitologicznym obrazem tych cech były
dwa przekorne gnomy Kerkopsy z wyspy Pithe-
kusa (Ischia), Olos i Eurybatos (a. Sillos i
Triballos), które napadły śpiącego He-raklesa i
zaczęły go drażnić; bohater złapał je, schował
do worka i poszedł, aby je sprzedać na targu.
Jednak ich żarty i figle tak go rozśmieszyły, że
puścił je wolno;
później Zeus zmienił je w małpy.
Małpa — atrybut komedii i tańca, według
Ezopa najlepszy tancerz wśród zwierząt.
W chrześcijańskiej literaturze i sztuce małpa
jest przeważnie emblematem grzechu,
występku, upadku duchowego, chytrości,
chciwości, chuci, złości, gnuśności, ślepoty
duchowej. Szatana, na co składa się brzydota
połączona z wielce kłopotliwym po-
dobieństwem do człowieka. Małpa ze zwier-
ciadłem w ręku oznacza zwykle upadek
moralności, deprawację, próżność i rozpustę.
Małpa skrępowana łańcuchem przed
stawia pokonanego diabła, poskromione złe
instynkty, spętanego niewolnika. We wczesnym
średniowieczu małpa reprezentuje pogaństwo i
herezję; nieraz występuje wyobrażenie małpy
złośliwie przedrzeźniającej świętego. W okresie
gotyckim na obrazach Marii z Dzieciątkiem
małpa z jabłkiem w pysku oznacza grzech
pierworodny, upadek człowieka. W sztuce
Odrodzenia małpa przedstawia jeden z pięciu
zmysłów — smak. Od okresu średniowiecza
małpa 'była symbolem malarstwa i rzeźby jako
sztuk imitujących naturę (tac. ars simia
naturae); zwłaszcza malarstwo flamandzkie
XVII w. chętnie podejmowało temat małpy
malującej portret (zwykle kobiecy), rzeźbiącej,
grającej na 'instrumencie muz. albo w karty,
pijącej, tańczącej, jeżdżącej na łyżwach —
wszystko jako parodia człowieka, jego próżności,
szaleństw, nałogów, arogancji i głupoty.
Potworne rzygacze (gargulce, plwacze) i
chimery architektury gotyckiej (np. na katedrze
Notre Damę w Paryżu), przedstawiające
fantastyczne zwierzęta, często o małpich rysach,
symbolizują zapewne diabła. W średniowiecznej
sztuce nm. i fr. małpa w orszaku Trzech Króli
odgrywała rolę skruszonego grzesznika.
Małpa wiąże się ze staropanieństwem. W
tradycji śrdw. kobieta, która nie zaślubiła ani
mężczyzny, ani Chrystusa, będzje na tamtym
świecie poślubiona małpie. Przysłowie ang.:
Małpy prowadzą stare panny po śmierci do
piekła (za karę, że za życia nie miały dzieci;
często cytowane w dramaturgii elżbietańskiej).
W hinduizmie małpa jest emblematem
chmury deszczowej a. wiatru.
Hanuman — w mit. indyjskiej boska małpa,
centralna postać wielkiego eposu indyjskiego,
Ramajany, dokonująca licznych czynów
bohaterskich. Czczona w postaci stojącej prosto,
jak człowiek, małpy o czerwonej twarzy, w wielu
poświęconych sobie świątyniach, jako wzór
pobożności i kultu Ramy. Imieniem jej nazwano
jedną z najpospolitszych, długoogoniastych małp
indyjskich — hanuman langur, uważaną na ogół
za świętą.
Na Dalekim Wschodzie często małpa jest
synonimem mądrości. Słynne trzy małpy w
„Świętej Stajni" w Nikko (Honsiu, Japonia),
symbolizują mądrość zapewniającą spokojne
życie: jedna zasłania sobie
oczy, druga uszy, a trzecia usta; wskazują one,
aby w stosunkach z ludźmi jak najmniej
widzieć, słyszeć i mówić. Trójca ta zwie się
Kosin-sama lub Kosin-zuka — gwiazda
przewodnia.
Suń Wu-kung, Święta Małpa, obdarzona
fantastycznymi umiejętnościami i na wpół
boską potęgą, główna bohaterka fantastycz-no-
satyryczno-przygodowej powieści chińskiej
Hsi-Ju Ci ("Podróż na Zachód') pisarza Wu
Czeng-Ena (ok. 1510—80), opartej na
autentycznym dzienniku wyprawy po święte
księgi do Indii mnicha buddyjskiego Suan-
Canga (VII w.).
Małpa — naśladowcą. Ludzi głupio, bez-
myślnie naśladujących nazywali Rzymianie
małpą (łac. simius). Małpować — naśladować,
imitować, przedrzeźniać, udawać kogoś (jak
małpa). „Spłyń na nią, małpo śmierci, śnie
twardy!" (Cymbelin 2,2 Szekspira). „Małpa
wielki samochwał, co człeka udaje" (Małpy l
Ignacego Krasickiego). „Polskie ubranie
piękniejsze jest niż obcej mody małpowanie"
(Pan Tadeusz 1,455—6 Mickiewicza). „Cóż, że
siedzisz nad książką, mał-peczko kochana? gdy
nie rozumiesz, jaka tam rzecz napisana"
(Małpeczka Antoniego Góreckiego).
Małpa — złość, złośliwość. „Człowiek,
dumny potęgą na chwilę mu daną, a swojej
szklanej niepomny kruchości, jak małpa w
gniewie, przed wysokim niebem, tak dziwne
stroi wybryki i susy, że aniołowie płaczą"
(Miarka za miarkę 2,2 Szekspira, wg tł. L.
Uiricha).
Małpa — brzydota. „Najpiękniejsza z małp
jest brzydka w porównaniu z człowiekiem"
(Heraklit cyt. przez Platona w Hip-piaszu
Większym 289A). Robić małpie miny —
brzydkie miny, wykrzywiać twarz. „Małpa,
najwstrętniejsze zwierzę, jakże podobne do
nas!" (Enniusz cyt. w O naturze bogów 1,35
Cicerona).
Małpa — źle pojęta miłość rodzicielska. U
Ezopa, gdy małpie urodziły się bliźnięta, jedno
z miłości zadusiła na śmierć, a drugie
zaniedbane było tak kompletnie, że wyrosło
zdrowe. Małpia miłość — głupia.
Przysłowie fr., nm., ang. itd.: Im wyżej się
małpa pnie, tym bardziej odsłania tyłek — o
człowieku, który im bardziej awansuje, tym się
bardziej kompromituje.
Małpa — leniwy próżniak. „Niech się zbie-
gają z wszystkich świata krańców próż
niactwa małpy do angielskiej ziemi!" (Hen-
ryk IV, cz. 2 4,4 Szekspira, tł. L. Uiricha), tj. źli
doradcy królewscy.
Małpa — spodlony obraz człowieka,
zwłaszcza jego niższych popędów i namiętności.
Człowiek małpą Boga. „Człowiek wie, że jest
małpą Boga, a zwierzę nie. Jedyna różnica" (W
Maelstromie 4 S. Przybyszew-skiego).
Małpa — lubieżnik. Przysłowie ang.: Kobieta
jest świętą w kościele, aniołem na ulicy, diabłem
w kuchni i małpą w łóżku. „Niepodobna, panie,
abyś to (jsk Kasjo Desdemonę tryka) ujrzał,
choćby byli krewcy jak małpy albo wilki w
czasie wesela" (Otello 3,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego) — mówi Jago do Otella.
Małpa atrybutem kobiety lekko się pro-
wadzącej. „Ta małpa wyjechała, wyjechała,
uciekła z sędzią spod piątego" (Dziewczęta z
Nowolipek l Poli Gojawiczyńskiej).
Małpa — błazen. Robić z siebie małpę —
zachowywać się błazeńsko.
Małpa — głupiec. „Że tylko palce popiekła,
nader szczęśliwa. — Tak to zwykle małpom
bywa" (Pan Jowialski 2,10 Aleksandra Fredry).
Małpa — zręczność. Robić coś z małpią
zręcznością.
,,Naturalnym wrogiem" małpy jest, wg
tradycji, pantera a. lampart.
U mistyków małpa oznaczała melancholię i
smutek w czasie ostatniej kwadry Księżyca, a
wesołość i radość w czasie pierwszej.
Małpa reprezentuje „temperament" („hu-
mor") sangwiniczny człowieka.
W marzeniu sennym — wzburzenie uczuć,
bezwstyd, kpina, irytacja wynikająca z po-
dobieństwa małpy do śpiącego, jego karykatury
włochatej, chutliwej, zachłannej, próżnej,
aroganckiej.
MANDRAGORA
Mandragora symbolizuje obłęd, szał, maja-
czenie, senność, narkozę; proroctwo, magię,
czary; diabla; głupotę; odporność na ciosy;
osobliwość, rzadkość, próżność, zaprzeczenie
duszy; miłość, szczęście, zasadę męską, żądzę,
seks, pępowinę, poczęcie, płodność.
Mandragora lekarska, w staroż. i śrdw., roślina
czarodziejska, wzmagająca potencję,
przynosząca szczęście i bogactwo, uśmie
rzająca bóle, środek nasenny, wymiotny,
przeczyszczający, narkotyk (stosowany w
starożytności przy operacjach) obdarzony
potężną siłą magiczną, atrybut diabła, demonów
i czarnoksiężników oraz osób uprawiających
magię, źródło największej liczby przesądów i
praktyk czarodziejskich. W Grecji zwana
Kirkaia, tj. roślina czarodziejki Kirke, bo
wierzono, że zamieniała ludzi w zwierzęta pojąc
ich naparem mandragory (Odyseja 10 Homera
mówi tylko o „zgubnych ziołach" zmieszanych
z serem, mąką, miodem i winem).
Mandragora — miłość, płodność, seks. W
Egipcie — symbol miłości i afrodyzjak, w
Grecji atrybut Afrodyty Mandragoritis.
,,Przyjdź, miły mój (...), rano wstawajmy do
winnic (...) tam tobie dam piersi moje;
mandragory wydały woń" (Pieśń nadpiesnia-
ffi(7,ll—13).
Mandragora — lek przeciw bezpłodności.
Dzięki skosztowaniu mandragory otrzymanej od
Rubena, Lia, która już przestała rodzić, w czasie
nocy spędzonej z Jakubem poczęła Issachara
(Gen. 30,14—18). „Nie ma środka
pewniejszego, aby kobieta zaszła płodem, jak
napój sporządzony z mandragory. (...) Gdyby
nie ów napój, byłaby niepłodna królowa Francji,
a także wiele innych księżniczek w tym
państwie" (Mandragora 2,2 Makiawela, tł. M.
Wyszogrodz,ka--SIąska).
Mandragora — atrybut bóstw podziemnych,
chtonicznych, jak Zeus Mandragoras i Hekate,
w której czarodziejskim ogrodzie rosła. Wg
tradycji ludowej płacze i wrzeszczy, kiedy się ją
wyrywa z ziemi, a kto nie zalepi sobie
uprzednio uszu woskiem i usłyszy ten wrzask
— umiera lub popada w obłęd. Póki tkwi w
ziemi jest we władzy demonów, groźna, ale po
wyrwaniu — pożyteczna. Dlatego wyrywano ją
(nocą, przy księżycu) za pośrednictwem
czarnego psa, przywiązanego do rośliny
sznurkiem. W śrdw. sądzono, że mandragora
wyrasta pod szubienicami z uronionej spermy
wisielców. ,,Wrzeszczy jak mandragora
wyrywana z ziemi, a krzyk ten w obłęd
śmiertelników wprawia" (Romeo i Julia 4,3
Szekspira).
Mandragora — środek nasenny, narkotyczny,
zwany przez Greków Apollinaris apollińska' od
stanów transu Pytii delfic-kiej, wyroczni
Apollina. „Daj mi kubek mandragory (...) abym
mogła zasnąć i prze
spać wieki" (Antoniusz i Kleopatra 1,5
Szekspira, tł. L. Uiricha). Er hat AIraun
gegessen nm. 'najadł się mandragory', o za-
spanym leniwcze; por. łac. bibere mandra-
gorom 'pić (sok) mandragory; spać'.
AIrauna — korzeń mandragory lekarskiej
kształtu ludzkiego (gr. anthrSpómorphos);
zwykle poprawiany kozikiem tak, aby kształt
nagiego człowieczka od pasa w dół bardziej
jeszcze upodobnić do postaci ludzkiej —
amulet przynoszący szczęście, zdrowie, le-
czący wiele chorób, jak ból oczu, bezpłod-'
ność, bezsenność, budzący wzajemność w nie-
czułym przedmiocie miłości. „Trunek fu-
kierowski — lepszy lek i balsam niżeli (...)
nawet mandragory korzeń" (Moja Warszawa
24 Artura Oppmana).
Jabłko miłosne — jagoda mandragory
lekarskiej, żółta, woniejąca, wg jednych przy-
kro, wg innych seksownie, uważana za środek
przeciw bezpłodności, pobudzający żądze
miłosne, próżność (w małych dozach), głupotę
(w dużych).
Mandragora ogłupiająca, zw. przez Greków
morion, przyprawiająca o dur i pomieszanie
duchowe. ,,(...) pierw się najadłszy Mandragor,
błądziły w Limbach szalone kobiety" (Tyrtej,
Prolog III 76—7 Norwida), tj. bachantki.
Rzekome mandragory. Mandragorą nazywano
w różnych czasach różne rośliny, takie jak np.
melon, trufle, róża, lilia, malina, jaśmin,
przebiśnieg, jeżyna, pewne odmiany orchidei (od
gr. órchis 'anat. jądro', od kształtu bulw) o
podniecającym seksualnie zapachu; w Polsce,
gdzie mandragora nie rośnie, zadowalano się
pokrzy-kiem lub przestępem.
Mandragora w folklorze — czarny diabełek z
rozpuszczonymi włosami.
Mandragora — zasada męska (choć bywają
airauny męskie i kobiece).
W języku kwiatów: „Ranie, aby uleczyć";
rzadkość, rzecz niezwykła.
W alchemii: roślina przynosząca szczęście.
MĘŻCZYZNA
Mężczyzna jest wcieleniem zasady pozytywnej,
czynnej w przyrodzie, symbolizuje rozum,
mądrość, wiedzę, twórczość, wynalazczość,
płodność, ludzkość, siłę. Słońce, Mikrokosmos,
porządek, majestat, tajemnicę.
 Mężczyznę symbolizują przedmioty czerwone
i ogniste: zob. Czerwień, Ogień, Piorun;
przedmioty proste, długie, sterczące,
przeszywające, spiczaste, twarde: szczyt, skala,
krzemień, piramida, wieża, słup, obelisk,
kolumna, kamień milowy, herma, omphalos,
walec, pręt, maczuga, miecz, włócznia, drzewce,
ostrze, strzała, pług, łopata, laska (Aarona), tyrs,
sosna (i szyszka sosny), figowiec (i liść figowy),
dąb, palma, drzewo Jessego, krzyż T (lau, łac.
crux commissd), krzyż tau z uchwytem {ankh,
łac. crux ansata), pastorał, bluszcz, mandragora;
kciuk, palec wskazujący, fallus (sanskr. lingam
gr. phallos, łac. penis);
zwierzęta płodne a. potężne: byk, koń, tryk,
kozioł, zając, dziki gąsior; bogowie-stwórcy,
bogowie płodności, olbrzymy, bohaterowie
mitów, jak np.: praojciec Adam, Amon-Ra
(Re), Ares (Mars), Baal, Cii Chulainn, Dio-
nizos (Bachus), Faun, Herakles, Jahwe,
Kriszna, Kronos (Saturn), Odyn, Ozyrys, Pan,
Posejdon (Neptun), Priap, Ouetzalcóatl, Sigurd
(Zygfryd), Słońce, Tezcatlipoca, Te-zeusz,
Uranos (Niebo), Zeus (Jowisz), satyrowie,
centaurowie.
Mężczyzna — pierwszy człowiek w wielu
kosmogoniach, jak hinduistycznej, irańskiej,
biblijnej.
(Prawdziwy) mężczyzna — człowiek śmiały,
rezolutny, zdecydowany, stanowczy, ma-
łomówny, nie drobiazgowy, opiekuńczy.
Umierający król Dawid do syna, Salomona:
„Bądź mocny i okaż się mężem" (3. Ks. Król.
2,2).
Spiżowy mąż — mit. gr. metalowy, ale żywy
olbrzym Talos, strażnik Krety na służbie
Minosa, który zabijał wszystkich lądujących na
wyspie, rozgrzewając się naprzód do
czerwoności, a potem chwytając przybysza w
spiżowe objęcia.
Mąż stanu — wybitny polityk, dyplomata,
dowódca.
Mąż opatrznościowy — człowiek, który
położył szczególne zasługi w jakiejś dziedzinie
życia społ., podniósł ją, ochronił przed
zagrożeniami.
Mąż zaufania — osoba spełniająca odpo-
wiedzialne funkcje społ. z upoważnienia grupy
osób, załogi, kolegów itp.
Mężczyzna — ogień, kobieta — pakuły,
przychodzi diabeł i dmucha; przysłowie europ,
w wielu wariantach.
Mężczyzna i kobieta. Jedna z „czterech spraw
niepojętych" w biblijnych Przypowieściach
(30,19) to „obcowanie mężczyzny z kobietą".
Mężczyzna w przebraniu kobiecym a.
zmieniony czasowo w kobietę. Mityczni
bohaterowie słoneczni: Herakles u królowej
Lidii, Omfale; Achilles wśród córek króla
Skyros, Likomedesa; Tejrezjasz zmieniony na
kilka lat w kobietę.
U okultystów mężczyzna reprezentuje
świadomość, kobieta — podświadomość.
Mężczyzna (często skrzydlaty) jest atrybutem
ewengelisty Mateusza.
Mężczyzna skrzydlaty emblematem ludzkiej
natury Chrystusa, wcieleniem intuicji, poznania
prawdy.
MIECZ
Miecz symbolizuje oś kosmiczną, promień
Słońca, błyskawicę, ogień; ducha, boskość; broń
Boga; słowo; los; sprawiedliwość; wolność;
oczyszczenie; przysięgę;
(wszech)władzę, królewskość; bohatera (sło-
necznego); siłę; obronę; spór, walkę, rycerskość,
wojnę, zalety wojenne, zdecydowanie, odwagę;
fallusa, męskość, płodność;
krzyż, krucjatę; stracenie (skazańca), mę-
czeństwo, ból, śmierć (gwałtowną), karę, zemstę,
obrazę, strach, okrucieństwo, zniszczenie, rzeź,
ruinę; potępienie. Zob. Ucho (i miecz).
Miecz — atrybut alegorycznych postaci:
Sprawiedliwości, Stałości, Odwagi, Gniewu,
Wenecji, Retoryki, Melpomeny; w średnio-
wieczu — Rozpaczy (kobieta przebija się
mieczem).
Miecz — emblemat władcy, króla, wodza,
specjalnie wykuty albo przeznaczony dla
wybranego przez bóstwo albo inne siły
nadprzyrodzone. Prawowitym, legalnym władcą
zostaje ten, kto zdoła wyrwać miecz królewski
ze skały lub drzewa albo otrzyma go od istoty
zamieszkałej w głębinach wód, jak np.
Ekskalibur (Caliburn), miecz króla Artura w
cyklu arturiańskim, magiczną siłą utkwiony w
skale; Artur jedyny spośród rycerzy mógł
wyciągnąć go ze skały. W Morte Darthur
Malory'ego miecz jest podarunkiem dla Artura
od Damy Jeziora. W ostatniej bitwie Artur,
śmiertelnie ranny, rozkazuje zwrócić Ekskalibur
jezioru, z którego wynurza się ręka, chwyta
miecz za
rękojeść i znika w wodzie. Sir Gałahad z tegoż
cyklu wyrywa miecz z dna rzeki, co nie udało
się przedtem nikomu, i staje się godny
„niebezpiecznego miejsca" przy Okrągłym
Stole. Tezeuszowi wolno powrócić do Aten,
gdy będzie dość silny, aby odwalić głaz, pod
którym jego ojciec, król Aten, Egeusz, złożył
swój miecz. Curtana, tępy miecz św. Edwarda
Wyznawcy (ok. 1002—66) z dynastii Wessex,
symbol łaski i miłosierdzia, noszony jest do
dziś przed królami Anglii w czasie koronacji.
Szczerbiec, miecz królów polskich, to jedyne
zachowane z piastowskich insygniów korona-
cyjnych. W poemacie Konrad Wallenrod (1,1—
8) Mickiewicza, komtury krzyżackie radzą „w
czyje ręce wielki miecz oddadzą". Na kolumnie
Zygmunta III Wazy w ręku króla „Zygmuntowy
w górze miecz" (Fortepian Szopena 88
Norwida). Mieczem Boga nazwano dowódcę
arabskiego, Chalid ibn al-Waleda (zm. 642), za
jego czyny w bitwie pod Mulą. Miecz Rzymu
— to przydomek Marcellusa (zm. 208 p.n.e.),
dowódcy rzymskiego, zdobywcy
barbarzyńskiego niszczyciela Syrakuz.
Miecz — siła, męskość, płodność i śmierć,
którą przynosi; atrybut boga wojny, Aresa.
Kształt falliczny miecza wiąże go z siłą
zapładniającą, dlatego oznacza on męską linię
rodu, po ojcu potomstwo męskie, mężczyzn, w
przeciwieństwie do kądzieli (kobiecego
atrybutu ciągłości życia) oznaczającej linię
żeńską, po matce.
Miecz — emblemat bohatera słonecznego;
podobnie jak maczuga, wyobraża moc
promieni słońca przeciwstawioną sieci
gwiezdnego nieba, jest bronią używaną, po-
dobnie jak włócznia, przeciw potworom
pustoszącym kraj, smokom, hydrom, lwom,
bykom, dzikom, przeciw widmom osób
zmarłych.
Miecz — narzędzie gniewu bożego, kary bożej,
błyskawicy i pioruna. Mówi Bóg:
,,Wdowie i sierocie szkodzić nie będziecie (...).
Jeśli je pokrzywdzicie (...), pobiję was
mieczem" (Ex. 22,22—24). „A jeśli nie
usłuchacie mnie (...), rozproszę was między
narody i dobędę miecza za wami" (Lev. 26,27—
33). W Pieśni Mojżesza mówi Bóg:
„Gdy wyostrzę miecz mój by błyskawicę i sąd
podejmie ręka moja (...) miecz mój naje się
mięsa" (Deut. 32,41—42).
Miecz ognisty — atrybut sprawiedliwości,
kary. Boga, archanioła, promienia słonecznego;
żarliwości, ognia wiary. Zob. Ogień (i miecz).
Święty miecz — użyty w obronie sprawy
bożej. Juda Machabeusz dla podniesienia swych
wojsk na duchu opowiada im swój sen, w
którym ukazał mu się prorok Jere-miasz i
wręczył mu złoty miecz, mówiąc:
„Weź miecz święty, dar od Boga, którym
porazisz wrogów" (2. Ks. Machab. 15,16).
Miecz — .Słowo: „Miększe słowa jego od
oliwy, lecz są to dobyte miecze" (Psalm 54 22).
„Synowie judzcy (...) — język ich to miecz
ostry" (Psalm 56 5).
Miecz ducha — słowo boże. „Weźmijcie (...)
miecz ducha (którym jest słowo boże)" (List do
Efezjan 6,17) — z powodu tych słów św. Pawła
określających Biblię, miecz stał się jego
atrybutem; ten zaś jest zapewne źródłem
legendy o ścięciu św. Pawła za panowania
Nerona. „Usta moje jako miecz" (Izajasz 49,2).
„Słowo boże ostrzejsze niż wszelki miecz
i obosieczny" (List do Żydów 4,12).
Miecz wiąże się z przysięgą, którą rycerstwo
Europy zwyczajowo składało na miecz jako na
oznakę stanu rycerskiego i jeden z
najcenniejszych (obok konia) skarbów rycerza,
obdarzanych nieraz, ze względu na swe
indywidualne cechy i zalety, imieniem, a przy
tym i siłą magiczną, od której zależało zdrowie i
życie właściciela. Odgrywał też rolę kształt, zob.
niżej. „Przysiążcie na ten miecz, na ten miecz,
mówię" (Hamlet 1,5 Szekspira).
Miecz — kara, stracenie (skazańca), mę-
czeństwo: miecz katowski, miecz Sprawiedli-
wości; atrybut Chrystusa spokrewniony z
krzyżem ze względu na kształt: trzon i klinga
przedzielone w poprzek jelcem. Atrybut wielu
świętych, takich jak: św. Paweł, Jakub Większy,
Jerzy, Adrian, Agnieszka, Alban, Apolinary
Apologeta, Bonifacy, Eufemia, Gerwazy i
Protazy, Justyna, Łucja, Marcin z Tours,
Pankracy, Piotr Męczennik, Tomasz Beckett i
in. Symeon przepowiada Marii, że jej własną
duszę przeniknie miecz (Ew. wg Łuk. 2,35)
oznaczający duchową mękę z powodu śmierci
Syna. Prawo miecza — łac. ius gladii — prawo
wydawania i wykonywania wyroków śmierci
przysługujące dawniej miastom rządzonym na
prawie magdeburskim lub cheł-
mińskim. Przysłowie: Jeszcze kat miecza nie
przytępił, tj. jest jeszcze sprawiedliwość w kraju
(pogłos stracenia Samuela Zbo-rowskiego). Iść
pod miecz, kłaść głowę, szyję pod miecz —
zostać straconym.
Miecz — wojna. Chwycić za miecz — wy-
stąpić zbrojnie. „Kto mieczem wojuje, ten od
miecza ginie" (Ew. wg Mat. 26,52). ,,I przekują
miecze na lemiesze" (Iiajasz 2,4 i in.) —
wyobrażenia wojny' zmienią w wyobrażenia
pracy pokojowej. „Nasze prawo w naszych
mieczach" powiedzieć miał w 390 p.n.e. król
Gallów, Brennus, do posła rzymskiego. „Biada
zwyciężonym!" — łac. vae victis! —
wykrzyknąć miał tenże Brennus dorzucając swój
miecz na szalę z odważnikami, gdy przy
ważeniu złota (kontrybucji wojennej) Rzymianie
uskarżali się na przewyższający umówioną wagę
ciężar odważników. Stąd: „Rzucić swój miecz na
szalę" — narzucić rozstrzygnięcie siłą zbrojną.
Miecz zwycięstwa — w mit. skand, dar Frei
dla Gymera, jej narzeczonego; jednak Freja
zgubiła ten miecz, co było jedną z przyczyn
ragnarka, zmierzchu bogów, gdy słońce zgubiło
promienie a bogowie ulegli potęgom ciemności.
Miecz — walka, gniew, gwałt, niebezpie-
czeństwo, krucjata. „Nie przyszedłem zsyłać
pokoju ale miecz" mówi Jezus w Ewangelii wg
Mateusza (10,34). Szczególnym symbolem
walki są dwa miecze skrzyżowane ukośnie.
Skrzyżować miecze — zmierzyć się z kimś,
rozpocząć walkę, współzawodnictwo. Według
Długosza przed rozpoczęciem bitwy pod
Grunwaldem Krzyżacy mieli wysłać Jagiełłę
heroldów z dwoma nagimi mieczami jako
wyzwanie do boju.
Miecz obosieczny, mający ostrza z obu stron
brzeszczota — ostrość, dwuznaczność
(dwuwykładność), czystość, rycerskość,
sprawiedliwość, grzech. „Nie słuchaj chy-trości
niewieściej, kapiącym bowiem plastrem miodu
wargi nierządnicy (...) lecz koniec jej gorzki jak
piołun i ostry jak miecz obosieczny" (Ks.
Przypowieści 5,4). Obosieczny miecz delficki
— aluzja do zagadkowości i niezrozumiałości
wielu proroctw Pytii. Symbol czystości
seksualnej: król Marek zaskakuje Tristana i
Izoldę pogrążonych niewinnie we śnie,
przedzielonych nagim, obosiecznym mieczem.
Vi Apokalipsie (1,16) z ust Syna
Człowieczego ,,wychodził miecz
z obu stron ostry", oznaczający skuteczność
słowa i sądu, ogień oczyszczający i prawdę
oświetlającą jak błyskawica. „Wszelki grzech
jest jak miecz obosieczny, rany od niego są
nieuleczalne" (Eklezjastyk 21,3). Również o
rzeczy, która może mieć dwojaki skutek,
dodatni i ujemny.
Miecz — groźba wisząca nad człowiekiem:
miecz Damoklesa, faworyta i pochlebcy na
dworze tyrana Syrakuz, Dionizjosa I (405—
367 p.n.e.); gdy Damokles nazwał go naj-
szczęśliwszym z śmiertelników, władca usadził
dworaka przy swym stole, każąc jednak
zawiesić nad jego głową na nitce a. na końskim
włosie nagi miecz; stąd „miecz Damoklesa" to
symbol gróźb zatruwających władcom każdą
chwilę panowania. „Komu zawżdy nad szyją
wisi miecz goły, nie uczynią mu smaku
przyprawne stoły" (Pieśń 16 13—14 Jana
Kochanowskiego).
Miecz — proste rozwiązanie zawiłego
problemu, oddzielenie złego od dobrego,
sprawiedliwość, rozstrzygnięcie, osiągnięcie
celu; np. rozcięcie mieczem węzła gordyjskiego
(którego nikt nie umiał rozwiązać) przez
Aleksandra Wielkiego. Jest to jednak sposób
zawodny, rozstrzygnięcie pozorne, spełnienie
wróżby (o panowaniu nad Azją) nietrwałe w
skutkach.
Miecz — nienawiść, fanatyzm. ,,Serca nie
mając, lecz coś, co jakby miecz dobyć się sili
(...) — coś, co jest wielką nienawiścią"
(Fulminant 11,102—3 Norwida). „Za cóż dla
wiary miecz kto w ręku nosi?" {Przeciwko
fanatyzmowi 2,1 Franciszka Karpińskiego).
„Krąg zatoczony mieczem mściwej nienawiści"
(Światy 7 Leopolda Staffa).
Miecz — zemsta. ,,Piramidy, czy wy macie
takie trumny, sarkofagi, aby miecz położyć
nagi, naszą zemstę w tym bułacie po-grześć"
(Rozmowa z piramidami l—5 Słowackiego).
„Poty nie będzie twój miecz zemsty strasznym"
(Grób Agamemnona 19 Słowackiego).
Miecze — wady Polaków. „Miecze te,
powiada (ksiądz Marek), bólu, bolące w Panu
Jezusie, to są (...) wady na ojczystym polu"
(Ksiądz Marek 1,94—7 Słowackiego); te
miecze-wady to: francuszczyzna, szulerka,
kieszeń stratna, kobiece rządy, przedajne sądy,
zawiść prywatna i zgniłe sumienie.
Taniec z mieczami wykonywany w różnych
epokach na różnych krańcach świata
(korybanci, kureci, derwisze, kaukascy górale
itd.) jest rodzajem artystycznej zaprawy
wojennej, mogącej zapewnić sukces w rze-
czywistej walce, a poza tym ma być popisem
męskości działającym podniecająco na
przypatrujące się kobiety przy okazji ślubów,
pogrzebów, uczt; jako magia zmuszająca
przyrodę do właściwego następstwa zdarzeń,
broni przed złymi duchami, zapewnia płod-
ność, zastępując dawne ofiary z ludzi i
zwierząt.
Prosty kształt miecza europejskiego —
męskość, odwaga, słoneczność; zakrzywiony
miecz wschodni — żeńskość, zręczność,
księżycowość.
Miecz nagi, obnażony, goły — otwarta myśl,
chęć walki. „Postawmy myśli serdeczne nad
nami i pieśń... z otwartą myślą jak miecz goły"
(Król-Duch, Odmiana 165/8, V, 19—20
Słowackiego). W starożytności miecz
zwrócony ostrzem w przód oznaczał wojnę, w
tył — pokój. Miecz w pochwie atrybutem
umiarkowania, roztropności, rozwagi,
zamiarów pokojowych.
Ślepy miecz — o osobie będącej bezwolnym
narzędziem w czyichś rękach. „O rękę karaj,
nie ślepy miecz!" (Chorał 32 Kornela
Ujejskiego).
Miecz i tarcza — odwaga, wojna; w sym-
bolice chrzęść. — krzyżowiec.
W heraldyce miecz oznacza obronę, spra-
wiedliwość, wykonanie wyroku; (szeroki
miecz) wolny człowiek.
W marzeniu sennym: powodzenie, zwy-
cięstwo.
Amulet broniący dziewictwa, zmieniający
barwę lub ociekający krwią, gdy właściciel jest
w niebezpieczeństwie lub dla zdemaskowania
zabójcy.
MIGDAŁ(OWIEC)
Migdałowiec symbolizuje nowe życie, wiosnę,
wiosenne przebudzenie; czujność; pośpiech;
dziewictwo; piękno; wspaniałość, specjał;
nadzieję; płodność; ukrytą duchowość;
wyrocznię; drabinę Jakubową; obronę;
cierpliwość; śmierć; niedbałość; niedyskrecję;
głupotę.
Migdałowiec był poświęcony biblijnemu
Jahwe, babilońskiemu bogu pisarzy Nabu,
egipskiemu sekretarzowi bogów Thotowi,
Hermesowi.
Migdałowiec u staroż. Żydów — nowe
życie.
Migdałowiec — drabina Jakubową. Jakub
zmienił nazwę miejsca zwanego Luz 'migdał',
gdzie śniła mu się drabina z aniołami, na Betel
'dom Boga'.
Migdały — przysmakiem, specjałem, na-
leżącym, zwł. w Kanaanie do „najlepszych
płodów ziemi", które Izrael każe synom
zawieźć ich dobroczyńcy (Józefowi) do Egiptu
(Gen. 43,11).
Kwitnący migdałowiec — nadzieja.
Kwiaty migdałowe — starość i śmierć;
z początku różowawe, później białe i spadające
jak śnieg, są emblematem siwizny, wróżby
śmierci i Sądu Ostatecznego; por. Eklezjastes
12,5.
Migdałowiec — czujność (wobec pierw-
szych oznak wiosennego odrodzenia przyrody);
hebr. gra słów oznaczających 'gałązka
migdałowa' i 'czuwam'. Pyta Pan:
„Co widzisz, Jeremiaszu? Odpowiedziałem:
Widzę gałązkę drzewa migdałowego. Na to
Pan: Dobrze widziałeś, bo czuwam nad
słowem moim, aby je wypełnić" (Jeremiasz
1,11—12).
Migdałowiec heroldem wiosny, gdyż kwitnie
w styczniu (dlatego, jako częstą ofiara
przymrozków, wyobraża kruchość), a owocuje
już w marcu; stąd stał się emblematem
lekkomyślności, nieopatrznego pośpiechu,
nieoględności. W mit. gr. Filis, królewna
tracka, miała poślubić syna Tezeusza, Demo-
fona, króla Aten, który poznał ją i pokochał po
powrocie z wojny trojańskiej;
przed ślubem powrócił do ojczyzny, aby
uporządkować swe sprawy, a gdy jego nie-
obecność się przedłużała, Filis, myśląc, że ją
porzucił, powiesiła się i zmieniła w drzewo
migdałowe. Gdy Demofon się zjawił wkrótce
potem i objął drzewo w czułym uścisku, okryło
się kwieciem.
Migdałowiec i morwa — przeciwieństwo
pośpiechu i powolności, gdyż pierwszy zakwita
wcześnie, druga późno.
Migdałowiec śrdw. emblematem Matki
Boskiej. „Puściła odrośle laska Aaronowa (...),
a one, po rozwinięciu się liści, obróciły się w
migdały" (Num. 17,8). Ten przykład nie
zapłodnionego owocowania, wraz z łac. grą
słów: virgo 'dziewica' i virga 'różdżka, laska',
uczynił migdałowiec atrybutem czystości
Dziewicy.
Migdałowiec — frygijskie Drzewo Życia.
 Migdałowiec — płodność. Wg mitu fry- w chwili Wniebowzięcia a. Marii Magdaleny
gijskiego bogowie wykastrowali obojnaka (także wziętej do nieba), symbolizowała pierw.
Agdistisa; z jego obciętych genitaliów wyrósł obłok-nosiciela, później zaś aureolę, światło
migdałowiec; owoce jego zapłodniły nimfę emanujące z istoty świętej a. boskiej.
rzeczną Nanę, która urodziła Attisa. Olej Wyobrażenie pokrewne „wrzecionu" Wielkiej
wyciskany z migdałów miał u Greków Macierzy, wg niektórych reprezentuje vulvę, co
znaczenie falliczne, uchodził za spermę Zeusa. zapowiada zrodzenie się na nowo do życia na
Migdały rozrzucano na rzymskich weselach. tamtym świecie.
Natura dała im podwójną osłonę, wewnętrzną
miękką i zewnętrzną twardą; MIÓD
podobnie embrion chroniony jest w łonie
Miód symbolizuje związek ze Słońcem (przez
matki. Migdały były więc emblematem ciąży,
swój złocisty kolor), łączność z bóstwem, boską
płodności, wielodzietności, rozrzucanie ich —
miłość, jadło niebiańskie, pełne szczęście,
magią sympatyczną, życzeniem licznego po-
nirwanę, najwyższe dobro ziemskie i niebieskie,
tomstwa. We Włoszech do dziś rozdaje się
życie i śmierć; obfitość; wiedzę, doświadczenie,
migdały smażone w cukrze na uroczystościach
mądrość, wtajemniczenie, natchnienie
weselnych i na chrzcinach. Por. Historia
poetyckie; bystry wzrok, wieszczbę; bogactwo
naturalna (15,22) Pliniusza St. (Rzymianie
duchowe; panaceum; krasomówstwo,
wszelkie jadalne nasiona w twardych
przekonywanie; pochlebstwo, fałsz, czułe
skorupkach nazywali potocznie nux 'orzech',
słówka; słodycz, łagodność, czystość,
choć mieli oczywiście także nazwy dla
dziewictwo; honor;
poszczególnych gatunków nasion, np. amyg-
drzemkę, ospałość, sen zimowy; zob. Pszczoła.
dala 'migdał').
Miodu, jako symbolu wiecznej szczęśliwości,
Migdał — element ukryty, zamknięty,
używano do balsamowania zwłok.
nienaruszalny; hebr. luz 'migdał; miasto
Babilończycy, grzebiąc zmarłych, smarowali
podziemne; niezniszczalne jądro bytu zawie-
ich miodem {Dzieje 1,198 Herodota), a Per-
rające potencjał odrodzenia', jądro nie-
sowie — woskiem (1,140).
śmiertelności. Jeść migdały — odkrywać
Miód — obfitość, dobrobyt, bogactwo kraju,
tajemnicę.
pożywienie dane od Boga. ,,Zwątpiłem, aby go
Migdał słodki (sativa) — to, co ważne,
(...) wywieść z ziemi owej do ziemi dobrej i
istotne, duchowe, ukryte za pozorami ze-
przestronnej, która opływa mlekiem i miodem,
wnętrznymi jak za twardą okrywą migdała,
na miejsce Chananej-czyka" {Ex. 3,8);
także Chrystus, bo Jego natura ludzka ukrywa
określenie bogactw Ziemi Obiecanej
boską.
charakterystyczne dla mentalności pasterskiej.
Migdał — słodycz, coś pięknego, wspa-
„Miód z opoki" {Psalm 80 17): gdyby Izrael
niałego. „Cny młodziku, migdaliku" (Młodym
chodził drogą Boga, nasycił by ich miodem z
uwaga 7—8 Józefa T».iki).
opoki, tzn., że nawet kamienista gleba
Migdał gorzki [amura) wyobraża gorycz,
przynosiłaby obfite plony.
rozgoryczenie; przeciwieństwo wiśni. ,,Za-
Miód u staroż. Greków — eliksir życia,
kwitają na nowo w jesieni wilgotnej bardzo
nektar bogów, używany do libacji na równi z
gorzkie migdały — bardzo słodkie wiśnie"
Wodą, oliwą i mlekiem. Istnieje domniemanie,
{Hiacynty 11—12 Antoniego Słonimskiego).
że nektar i ambrozja były pierwotnie, w epoce
Migdał — cierpliwość, cecha niezbędna
skromniejszych gustów, miodem pitnym i kaszą
przy wyłuskiwaniu nasion z okrywy.
jaglaną.
Niebieskie migdały — coś nierealnego,
Miód — atrybut Dionizosa, którego, jako
ułudnego. Myśleć, marzyć o niebieskich
młodzieńca, w jaskini leśnej doliny Nysa (stąd
migdałach — o rzeczach nierealnych, błahych;
Diónysos), karmiły miodem nimfy; Hekaty,
być roztargnionym, nieuważnym, roz-
której składano w ofierze miód, psy i czarne
trzepanym.
jagnięta; miodopłynnego Hermesa, boga mądrej
Mandorla, wł. 'migdał', w plastyce V— XVI
i zręcznej wymowy (gr. Hermes iógios, łac.
w. rama w kształcie migdału, owalu, elipsy,
Mercurius facun-
rombu, otaczająca całą postać Chrystusa w
chwili Wniebowstąpienia a. Przemienienia,
później też postać Matki Boskiej
dus); Artemidy, której składano na rozdrożach
miodowe pierniki; takież pierniki składali
Ateńczycy Wielkiemu Wężowi, aby nie
opuszczał swej pieczary.
Miód — wtajemniczenie, objawienie, nowe
życie, odrodzenie, wiedza mistyczna, dobra
duchowe, kultura religijna, doskonalenie się
duchowe; u Egipcjan i Żydów — wta-
jemniczenie i mądra dysputa. Tajemniczy
proces produkcji miodu czynił go substancją
pełną mistycznych i niezbadanych znaczeń,
wykładnią zmiany osobowości w ceremoniale
wtajemniczenia (np. wyznawcy Mitry w takim
obrzędzie dawali mystom miód do
skosztowania i do umycia rąk jako znak
nowego życia). Emanuel „masło i miód jeść
będzie, aby mógł odrzucać złe i obierać dobre"
{Izajasz 7,15).
Miód niebiańskim darem rosy (Wer-giliusz);
uważano, że pszczoły zbierają miód także z
rosy niebieskiej.
Miód — mądrość (także wg tradycji
orfickiej), bogactwo ducha, pokarm duchowy
mędrców i świętych. Wg tradycji Pitagoras
miał żywić się wyłącznie miodem. „Jedz miód,
synu mój, bo dobry jest (...) dla twojego
podniebienia; tym też jest wiedza i mądrość
dla twojej duszy!" (Ks. Przypowieści 24,13—
14).
Miód wiąże się z wyrocznią, wieszczeniem,
prorokowaniem. Bóg daje Ezechielowi księgę
proroctwa do zjedzenia na znak przyjęcia
posłannictwa: ,,I zjadłem ją, a była w ustach
moich jak miód słodka" {Ezechiel
3.3). Pokarmem Jana Chrzciciela na pustyni
„była szarańcza i miód leśny" {Ew. wg Mat.
3.4). Glaukos, syn Minosa i Pazyfae, biegnąc,
jako chłopiec, za myszką, wpadł do beczki
miodu i utopił się; przywrócił go do życia i
nauczył wieszczenia jasnowidz z Argos,
Połyidos (ale przed powrotem do Argos kazał
Glaukosowi splunąć sobie w usta, co sprawiło,
że chłopiec zapomniał sztuki prorokowania).
Miód — piękna i mądra mowa, kraso-
mówstwo. Słodsza od miodu była mowa
Nestora, najstarszego bohatera gr. pod Troją
{Iliada 1.249 Homera). „Plastrem miodu są
słowa ozdobne, słodkością duszy i zdrowiem
dla kości" {Ks. Przypowieści 16,24), stąd o
znakomitym mówcy: miodo-płynny (por.
wyżej Hermes). „Ja, która piłam miód (jego)
muzycznych zaklęć"
{Hamlet 3,1 Szekspira, tł. Jerzego S. Sity),
Ofelia o Hamlecie.
Miód — pochlebstwo, fałsz. „Kapiącym
plastrem miodu są wargi nierządnicy" {Ks.
Przypowieści 5,3). Miodem smarować, mazać
— schlebiać, dogadzać komuś. Przysłowie wł.,
fr.: Kto nie ma złota w mieszku, winien mieć
miód w ustach. Miodowe słówka — nieszczere
pochwały, pochlebstwo.
Miód — słodycz; przeciwieństwo goryczy,
żółci, octu; wraz z mlekiem — rozkosz
seksualna. „Plastrem miodu kapiącym wargi
twoje, oblubienico, miód i mleko pod językiem
twoim" {Pieśń nad pieśniami 4,11). Więcej
much zwabisz kroplą miodu niż beczką octu —
przysłowie europ, przypisywane św.
Franciszkowi Salezemu, ulubiona maksyma
króla fr. Henryka IV.
Miód — smakołyk, delicje, specjał, rarytas;
„cnota" dziewczęcia. Dobrać się do miodu —
użyć sobie, dorwać się do czegoś dobrego;
pokonać opór dziewczyny. Przysłowie: Nie
dbaj, choć pszczoła kąsa, byłeś miodu dostał.
„Nie chcę miodu ani pszczół" {Fragment 196
Safony), tj. jeśli nie można mieć miodu bez
groźby użądlenia, słodyczy bez bólu, nie chcę
obu; użyte przez poetkę gr. Safonę (VII—VI w.
p.n.e.) już jako przysłowie. „Miód miłości tylko
muchy truje, jeśli zaprawny jadem" {Zawisza
Czarny 5,636— 7 Słowackiego). „Z tegoż
kwiatka miód pszczółka i pająk jad zbiera" {Do
,,Monitora" Bohomolca 8 Anonima z 1767 r.).
Miód w tradycji muzułmańskiej — pa-
naceum: przywraca zdrowie chorym, wzrok
niewidomym, życie zmarłym.
Miód — drzemka. „Znowu zasnął. Spij, mój
chłopcze: Ciesz się miodową rosą wypoczynku"
{Juliusz Cezar 2,1 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego), Brutus do Lucjusza.
W marzeniu sennym: powodzenie w inte-
resach.
Miód pitny. „Z mego wonnego kwiatu
pracowite pszczoły biorą miód, który potem
szlachci pańskie stoły" {Na lipę [Gościu,
siądź...] 7—8 Kochanowskiego). „Miód do-
brym myślom żywości udziela" {Monacho-
machia 3,7 Ignacego Krasickiego).
Miód Natchnienia w mit. skand. — kto się go
napił, zyskiwał mądrość i natchnienie
poetyckie.
MIRRA
Mirra symbolizuje cierpienie, zmartwienie,
gorycz; prześladowanie; namiętność; czystość
płciową; zobojętnienie miłosne; dobro;
mądrość; ofiarę, oczyszczenie; oszołomienie;
wytworność, bogactwo.
Mirra — gorzka, pachnąca gumożywica z
kory a. pni różnych gatunków drzew
balsamowych Arabii i Afryki.
Mirra u staroż. Żydów — składnik świętych
olejów i balsamów, np. olejów, którymi
namaszczano arcykapłana Aarona, jego synów
i wszystkie przedmioty przybytku (Ex. 30,22—
33); zob. Aloes (balsamowanie).
Mirra — ofiara. „Mirrę będziemy sypać w
trybularze, do ognia dokładać drew, niech
Abrahama spełni się ofiara! (Hymny 30 Jana
Kasprowicza).
Mirra — oczyszczenie. Przed rozpoczęciem
konkursu na nową królową perską
kandydatki ,,przez sześć miesięcy namaszczały
się olejkiem z mirry, a przez drugie sześć
używały barwiczek i perfum" (Ks. Estery 2,12).
Mirra — perfuma, afrodyzjak noszony przez
niewiasty izraelskie między piersiami przez
całą dobę. Mówi Oblubienica: „Mój miły jest
mi wiązką mirry położoną między moimi
piersiami" (Pieśń nad pieśniami 1,12);
zob. Aloes (zapach). Mądrość mówi: „Jak
mirra wyborna wydalam woń miłą" (Ekle-
zjastyk 24,20).
Mirra w mit. gr. Mirra (gr. Myrrha) a.
Smyrna, córka króla Kinyrasa, nie dopełniła
Afrodycie ofiary, za co bogini wzbudziła w
niej nienaturalne żądze: Mirra, nie poznana,
dzieliła łoże ze swym ojcem. Gdy Kinyras
dowiedział się o tym, chciał ją zabić, ale
bogowie, litując się nad nią, zmienili ją w
drzewo balsamowe nazwane jej imieniem; z
drzewa tego narodził się Adonis, a wonna
żywica cieknąca z tego drzewa to łzy Mirry.
Mirra — aromat. W Rzymie, przy spalaniu
zwłok osoby zmarłej, spośród olejków
zapachowych, którymi skraplano stos, mirra
zajmowała pierwsze miejsce.
Mirra — wytworność, bogactwo. „Olej z
mirry na soczewicy", gr. to epi te phake myron
(Do Attyka 1,19 Cicerona, cytat ze Strattisa).
Mirra — narkotyk oszołamiający. W drodze
na Golgotę Jezusowi „dawano pić
wino z mirrą, ale nie przyjął" (Ew. wg Marka
15,23).
Mirra w chrześcijaństwie — dobro, mądrość,
cierpienie; w plastyce — atrybut Madonny; dar
jednego z trzech magów, Baltazara, dla
Dzieciątka Jezus, prefigu-racja Jego męki.
Mirra — lek na miłość, napój przeciw
miłości, ugaszający płomienne uczucia.
MIRT
Mirt symbolizuje młodość, dziewictwo; miłość
osoby nieobecnej, miłość dozgonną, wierność
małżeńską; płodność; szczęście, radość, śpiew,
przyjemność, uprzejmość;
naturę; życie; śmierć, świat pozagrobowy;
odrodzenie, zmartwychwstanie; oczyszczenie;
nawrócenie; wróżbę, dobrą nowinę;
indywidualność; męstwo; bezkrwawe zwy-
cięstwo; pokój, przymierze, sprawiedliwość,
zgodę; dobrobyt.
Mirt — u staroż. Żydów pokój, dobrobyt,
szczęście, radość, płodność; gałązkami mirtu
przystrajano wieniec panny młodej. aby
zapewnić jej szczęście małżeńskie i liczne
potomstwo. Mirt znakiem radości dzięki
urodzie i zapachowi kwiatów, i wiecznej zieleni
liści. Z gałęzi mirtów i cyprysów wznoszono
szałasy w święta Sukkot (Kuczek) na pamiątkę
przebywania na pustyni po wyjściu z Egiptu.
Mirt — wieczne przymierze z Bogiem i łaska
boża. „Zamiast pokrzywy wyrośnie mirt. I
będzie to dla Pana chlubą, znakiem wiecznym,
który nie zniszczeje" (Iza-jasz 55,13).
Mirt — radosna nowina. Anioł Pański
przynosi radosną wieść „siedząc na rudym
koniu wśród mirtów w dolinie", że Jerozolima i
świątynia Salomona będą odbudowane
(Zachariasz 1,8—14).
Mirt — indywidualność, osobowość. „Mirt
pozostaje mirtem, nawet gdy rośnie wśród
ostów" (Talmud babiloński. Sanhedryn fol.
44a).
Mirt od głębokiej starożytności ściśle wiązał
się z boginiami miłości, małżeństwa,
dziewictwa i prostytucji, śmierci i zmar-
twychwstania, był atrybutem Inanny, Isztar,
Astarty, Afrodyty i Wenery. Świątynię Afro-
dyty (prawdop. bogini pochodzenia asyro--
babilońskiego) budowano wśród gajów
mirtowych; mirt odgrywał znaczną rolę
w uroczystościach poświęconych bogini. Rolą
mitu było wyjaśnienie tego związku.
Ozdobiona mirtem Afrodyta okazała się
piękniejsza od Hery i Ateny (dlatego boginie te
nie cierpiały mirtu, podobnie jak rzymska Bona
Dea) i otrzymała jabłko Eris od pasterza
Parysa. Afrodyta miała ukryć swą nagość w
nadmorskim gąszczu mirtowym zaraz po
zrodzeniu się z piany morskiej (gr. aphrós
'piana'). W lidyjskim Temnos Pelops poświęcił
jej obraz z drewna mirtu, aby pomogła mu
zdobyć Hippodamię (Pauzaniasz 5,13,4).
Otwierając uroczystości ku czci swego ojca,
Anchizesa, Eneasz mówi nad jego grobem:
„"Uciszcie się i wieńczcie gałązkami czoła!"
Tak rzekł, mirtem matczynym skroń zdobi
dokoła" (Eneida 5,72—3 Wergiliusza, tł. T.
Karyłowskiego); Eneasz był synem Afrodyty.
Mirt był również atrybutem trzech gracji,
służek bogini, i jej morskich współrodaczek —
nimf morskich, okeanid, nereid, zwłaszcza
Tetydy, matki Achillesa. Wieniec panny
młodej z mirtów i róż miał jej udzielać urody i
siły życiodajnej Afrodyty; dopiero
chrześcijaństwo nadało wieńcowi mirtowemu
symbolikę dziewictwa panny młodej.
Grecy opuszczający ojczyznę, aby założyć
nową kolonię, zabierali z sobą gałęzie mirtu,
aby Afrodyta, opiekunka żeglarzy, czuwała nad
bezpieczeństwem podróży i zapewniła
płodność kolonistom. Mirt oznaczał tu także
koniec jednego cyklu, jednej fazy życia (jej
śmierć) i rozpoczęcie następnej (odrodzenie,
zmartwychwstanie). „Dwie były poświęcone
krzewiny u Greków. Kto kochał, od swej lubej
ukochany wzajem, błogie włosy mirtowym
przyozdabiał majem" (Dziady cz. IV 217—18
Mickiewicza); druga ..krzewina" to cyprys. Na
biesiadach ateńskich krążyły gałązki mirtu
oznaczające wyzwanie do wzięcia udziału w
zabawie towarzyskiej: kto wziął gałązkę,
musiał coś zaśpiewać.
Mirt ozdobą wtajemniczonych a. uczest-
ników festynu. Wieńce mirtowe nosili uczest-
nicy misteriów eleuzyńskich, orfickich, sy-
ryjskich, święta Panatenajów.
Mirt — oczyszczenie. W starożytności
przypisywano mu własności oczyszczające i
używano przy uroczystych oczyszczeniach i
lustracjach (ofiarach oczyszczalnych), a. jako
symbolu małżeństwa, ozdoby mystów i osób
zmarłych. W Atenach istniał spe
cjalny targ mirtowy. Mirt atrybutem rz.
Venus Ciuacina (od cluere 'czyścić'), używany
w rytuałach oczyszczenia.
Mirt — sprawiedliwość, błaganie o łaskę. W
Atenach wieńce z mirtu nosili sędziowie i
błagalnicy.
Mirt — zwycięstwo. Zwycięzcy na igrzy-
skach ateńskich nosili wieńce z mirtu. Był to
symbol zwycięstwa bezkrwawego (w od-
różnieniu od lauru).
Mirt jako drzewo wiecznie zielone — trwała
miłość, odrodzenie, zmartwychwstanie.
Czczony jako drzewo pamięci o zmarłych.
Używany na groby i przy uroczystościach
żałobnych, wiązał się też ze światem
podziemnym, z Hadesem, Persefoną-Pro-
zerpiną, ze śmiercionośnym orężem. „Z mirtu
mocne są drzewca do włóczni" (Georgiki 2,447
Wergilusza, tł. Z. Abramowiczówny). Mirt
symbolizował poezję sielankową (tak jak
wawrzyn — bohaterską, a bluszcz — liryczną).
Liście i gałązki mirtu splatali Rzymianie w
wieńce dla biesiadników, dla gości weselnych i
zwycięzców w sportach. Wieniec mirtowy
nosili wodzowie rz. w czasie ,,owacji"; jako
oznaka „triumfu" mirt ustępował wawrzynowi;
był emblematem życia, szczęścia, zgody,
miłości małżeńskiej, młodości, piękna,
zwycięstwa, unii między Rzymianami i
Sabinami, bo wg Pliniusza St. (Historia
naturalna 15,29) napitek z mirtu ułagodził
gniew Sabinów, którzy po kilkuletnim namyśle
wyruszyli, aby szukać pomsty na Rzymianach
za porwanie swych córek.
Symbolika mirtu przyjęta została przez
chrześcijaństwo: emblemat nawrócenia, czy-
stości Marii Panny i jej wpływu na niskie
popędy natury ludzkiej.
Kwiat mirtu to, wg legendy muzułm., jedna z
trzech rzeczy, które praojciec Adam zabrał ze
sobą z raju; pozostałe dwie to kłos pszenicy i
daktyle.
Mirt uchodził, jak większość giętkich
krzewów uginających się pod burzowym
wichrem, ale nie łamiących się, za roślinę
omijaną przez pioruny i chroniącą przed nimi.
„Miłosierny Boże, Ty częściej swoim
siarczystym piorunem kruszysz pień dębu
twardy i sękaty niż gibkie mirtu gałązki"
(Miarka za miarkę 2,2 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Mirt (wraz z bluszczem) — piękna młodość.
„Dni naszej młodości to dni naszej
chwaty; i mirt, i bluszcz słodkich dwudziestu
dwóch lat warte są wszystkich waszych
laurów" (Stonce pisane w drodze z Florencji
do Pizy 1—4 Byrona)
MLEKO
Mleko symbolizuje eliksir życia, boski po-
karm, pokarm ducha; Słowo; uzdrowienie,
odrodzenie; oczyszczenie; nieśmiertelność;
błogosławieństwo; wtajemniczenie, prawdę,
mądrość; dobroć, szacunek; pianę morską (z
której zrodziła się Afrodyta); miłość;
spermę, płodność, obfitość, dobrobyt.
Mleko jest typowym pasterskim emble-
matem obfitości i dobrobytu jako podstawa
pożywienia, m.in. licznych plemion pa-
sterskich Azji Środkowej, Lapończyków,
Todów z prowincji Madras w Indiach,
Khoisanów z płd. i płd.-zach. Afryki. Staroż.
Żydom określenie ,,kraina mlekiem i miodem
płynąca" (Ex. 3,8) wskazuje na obfitość
pastwisk i kwiatów. Mleko z miodem grało
znaczną rolę w wielu misteriach antycznych,
np. w kulcie Mitry i Attisa; był to także
symbol liturgiczny wczesnego Kościoła,
przekazywany przy chrzcie jako zapowiedź
zbawienia. Mleko i miód jest skarbnicą
błogosławieństwa: „Jeruzalem złota, bło-
gosławiona mlekiem i miodem" (Hymn Johna
Masona Neale'a, 1818—66). Zob. Miód.
„Nie będziesz warzył koźlęcia w mleku
matki jego" (Ex. 23,18; 34,26) zakaz związany
prawdop. z lokalnym, pogańskim obrzędem
ofiarnym; później rozszerzony przez Żydów,
przybrał kształt formalnego rozdziału potraw,
naczyń i sztućców „mięsnych" i „mlecznych".
Plemiona i narody osiadłe, rolnicze a.
zajmujące się rybołówstwem w wielu
wypadkach brzydziły się mlekiem zwierzęcym
i nie pijały go, jak np. Chińczycy, Japończycy,
wyspiarze Polinezji i Melanezji, czy
mieszkańcy obu Ameryk przed Kolumbem.
Mleko w wyobrażeniach staroż. Bliskiego
Wschodu miało związek z Księżycem,
prawdop. ze względu na mleczne zabarwienie
poświaty księżycowej.
Grecy i Rzymianie cenili najbardziej mleko
kozie, potem owcze (krów mlecznych raczej
nie hodowali); używano mleka do libacji na
równi z wodą, oliwą i miodem, a także w
ceremoniałach kultu jako ofiary składa
nej bogom i zmarłym. Na powtórnym po-
grzebie Polidora niewiasty iliackie leją do
mogiły ciepłe jeszcze mleko i krew poświęconą
(Eneida 3,64 i nast. Wergiliusza). W Egipcie
powstał nawet specjalny bóg ofiar mlecznych,
laty, wyobrażany z dzbanem mleka na głowie.
W wielu krajach Europy pozostawiano
niedawno jeszcze mleko w spodku dla
domowego duszka opiekuńczego.
Mleko i nektar — Złoty Wiek ludzkości.
„Flumina iam lactis, iam flumina neclaris
ibant" łac. 'To strugi mleka, to strugi płynęły
nektaru' (Metamorfozy 1,111 Owidiusza).
Mleko — pokarm ducha (dla potrzebujących
pierwszych zasad nauki). „Każdy bowiem,
który się karmi mlekiem, nie pojmuje jeszcze
nauki, bo jest dziecięciem" (List do Żydów
5,13).
Mleko duchowe — prawdziwe Słowo nowej
wiary. „Jak nowo narodzone niemowlęta
zapragnijcie nie sfałszowanego mleka
duchowego" (7. List św. Piotra 2,1—2).
Mleko — prawda. Mleko u staroż. Żydów
było emblematem czystej, prostej, zbawiennej
prawdy. W wyobrażeniach śrdw. dobra matka
udziela mleka prawdy, a zła matka karmi
piersią węże. Kamień filozoficzny nazywano
również Mlekiem Dziewicy, napojem
nieśmiertelności. W plastyce chrzęść. często
wyobrażano Matkę Boską karmiącą piersią
Dzieciątko (tac. Maria lactans).
Mleko — napój płodności i uzdrawiania (np.
w Indiach), nieśmiertelności (np. u Celtów),
oczyszczenia, ochrony przed demonami (np. u
staroż. Germanów), ezoterycznym symbolem
wtajemniczenia (u muzułmanów).
Mleko w piersi kobiety — obfitość; z obu
piersi — miłość i wiedza a. płodność i mądrość.
Mleko matki — cechy wrodzone: wyssać coś z
mlekiem matki — mieć coś jako cechę
odziedziczoną a. wpojoną od wczesnego
dzieciństwa.
Mleczne rodzeństwo — osoby karmione,
jako niemowlęta, piersią przez tę samą kobietę.
Mleko — dobroć. „Mleko dobroci ludzkiej"
(Makbet 1,5 Szekspira).
Mleko — zgoda. „Gdybym miał władzę,
słodkie mleko zgody w piekło bym wylał"
(Makbet 4,3 Szekspira, tł. J. Paszkowskie-go),
Malcolm do Macduffa.
 Mleko — białość, szacunek. „Miecz spa-
dający na mleczną głowę czcigodnego Pria-
ma" (Hamlet 2,2 Szekspira).
Mleczne morze — wg kosmogonii ind.
wyobrażenie świata przed stworzeniem; zmie-
niono je, wg Wed, w pierwszy pokarm
ludzkości, masło, za pomocą wirowania lub
bicia batami.
Mleczne Jezioro w niebie, ocienione Drze-
wem Życia, czczone w wielu religiach jako
źródło życia ziemskiego.
Droga Mleczna — pas mglistego światła na
nocnym niebie, pochodzącego od kilkuset
miliardów gwiazd naszej Galaktyki;
u Egipcjan — mleko krowiej bogini Hathor;
wg mit. gr. rozpryśnięte po niebie mleko Rei,
Wenery albo Hery, wyssane przez Heraklesa i
rozlane, gdy był niemowlęciem. Droga, po
której dusze wędrują do nieba. „Na niebie w
czas pogodny widać pas szeroki, który się od
białości Mleczną Drogą zowie; tędy do
Gromowladcy zwykli iść bogowie"
(Metamorfozy 1,176 i nast. Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego); w mit. skand. droga Odyna; w
tradycji chrzęść, droga św. Jakuba. Stąd nazwa
Galaktyki: gr. galaksfas kyklos 'koło mleczne',
używana od VI w. p.n.e. na określenie Drogi
Mlecznej, Por. Pierś (Mleko).
„Słodkie mleko w przeciwnościach (życia)
— filozofia" (Romeo i Julia 3,3 Szekspira).
Szalone mleko tygrysicy — pokarm miłości.
„Teraz wiem, co jest miłość (...);
tygrys niemiłosierna nad błędnym człowie-
kiem na Kaukazie szalonym karmiła ją mle-
kiem" (Dziewosłab 6, Hipolit 9—12 Szymona
Zimorowica).
Płakać nad rozlanym mlekiem — czynność
bezużyteczna, daremna.
Mleko pod nosem (na brodzie, na wąsach)
— gołowąsy smarkacz, młokos.
Krew z mlekiem zob. Krew (atrybutem
życia i zdrowia).
Ptasie mleko — jedyna rzecz, której brak
temu, kto ma wszystko czego zapragnie, kto
żyje w dobrobycie.
Mleko starych ludzi (łac. lać senum) —
wino; przysłowie z XVI w.
Mleko od wściekłej krowy — pop. żart.
mocny napój alkoholowy.
W marzeniach sennych: (picie mleka)
spokojne szczęście; (wywrócenie skopka z
mlekiem) pokrzyżowanie zamiarów.
MŁOT
Młot symbolizuje życie; myśl; pracę, twór-
czość, rzemiosło, metalurgię, kowalstwo,
rzeźbę, naśladowanie natury; płodność, fallu-
sa; serce; boskość; los; Słowo; męczeństwo,
Pasję, ukrzyżowanie, narzędzie śmierci,
śmierć; nieśmiertelność, moce niebiańskie;
burzę wiosenną, błyskawicę, piorun, grzmot;
gwałtowność, zło, brutalną siłę, przemoc, oręż.
Por. Berło.
Młot całego świata — Babilon. „Jakże
złamany jest i skruszony młot wszystkiej
ziemi! Jakże się obrócił w pustynię Babilon
między narodami!" (Jeremiasz 50,23).
Młot — oręż wojenny, Izrael. „Jesteś moim
młotem, moim orężem wojennym;
tobą miażdżę narody i tobą niszczę królestwa"
(jw. 51,20).
Młot — Słowo. „Czyż słowa moje nie są jak
ogień, mówi Pan, i jak młot kruszący skałę?"
(jw. 23,29); por. Ogień.
Młot — człowiek, który fałszywie zeznaje
przeciw bliźniemu swemu. Por. Księgę
Przypowieści (25,18).
Młot — przeznaczenie, los, atrybut bogini
Ananke, uosobienia konieczności, fatum.
Młot — oręż bogów nieba, deszczu,
płodności, ognia, zniszczenia, wiosny, burzy,
grzmotów, błyskawic i piorunów; twórca i
niszczyciel, narzędzie życia i śmierci.
Młot — tajniki metalurgii, działalność
kształtująca demiurga; narzędzie, którym w
wielu mitach boscy kowale wykuwali
firmament niebieski oraz broń dla bogów
(Hefajstos-Wulkan, Vólund, Ilmarinen itd.).
Młot w mit. gr. — atrybut Hefajstosa, boga
ognia i sztuki kowalskiej, kowala podziemnej
płodności; w Rzymie atrybut Wulkana.
Młot w mit. skand. — piorun, płodność,
fallus. Młot boga piorunów Thora — Mjóllnir,
którym jako piorunem bronił bram Asgardu
przed napastnikami.
Dwugłowy młot — błyskawica i grzmot, życie
i płodność (por. Topór: Podwójny);
młot Thora. Zastępczy symbol, mogący także
reprezentować topór, krzyż, miecz.
Młot (dawna broń) — potęga, siła, brutalna
przemoc; zło.
Młot i dłuto — narzędzia rzeźbiarza —
naśladownictwo natury.
Młot — nieśmiertelność. Staroż. Brytowie
kładli zmarłym młot do grobu dla zapewnienia
im żywota pozagrobowego. Germa-
nowie nosili młoty w pochodach pogrze-
bowych (może dla obrony spokoju zmarłych
przed demonami?).
Młot w chrzęść. — męczeństwo, ukrzy-
żowanie, męka Chrystusa. Atrybut św. Heleny,
matki Konstantyna Wielkiego (która wg
legendy miała odnaleźć drzewo Krzyża Sw.)
oraz św. Eligiusza, patrona kowali, złotników i
ślusarzy.
Młot — przydomek majordoma frankij-
skiego Karola (Charles Martel, 688—741),
którego imieniem nazwano dynastię Karo-
lingów.
Młot na heretyków — przydomek św.
Augustyna, Piotra d'Ailly (1350—1425), który
skazał Husa, a także Johannesa Fabe-ra,
biskupa Wiednia od 1531.
Młot na arian — przydomek św. Hilarego,
biskupa Poitiers.
Młot na kacerzów — przydomek Stanisława
Karnkowskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego.
Młot na mnichów — przydomek Thoma-sa
Cromwella, lorda protektora Wielkiej Brytanii.
Młot na Szkotów — przydomek Edwarda I
Plantageneta, króla Anglii.
Młot na czarownice (łac. Malleus male-
ficiarum) podstawowe źródło informacji o
diabelskich knowaniach czarownic, wyd. 1489
w Kolonii przez H. Kramera i J. Spren-gera
(wyd. poi. 1614).
Młot — serce, tętno, krew. Serce, tętno,
krew wali miotem — bije mocno, gwałtownie.
„Zemsta w mym sercu, śmierć w mojej jest
dłoni, a krew w mej głowie kuje zemsty oręż"
(Tytus Andronikus 2,3 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „W górę, serce — młocie wierny"
(Ad astra... Elizy Orzeszkowej).
Młot w wolnomularstwie — uparcie dzia-
łająca energia, twórczy intelekt dający impuls
rozmyślaniom poszukiwaczy prawdy, za
pośrednictwem dłuta reprezentującego tu
rozsądek i rozeznanie.
Sierp i młot, zob. Sierp.
Młot — myśl, kowadło — mózg.
Młot i kowadło — obojnactwo; płodność;
twórczość, twórczość poetycka. „Człek każdy
na tym świecie jest kowadłem albo młotem"
(Kowal 7—8 Stanisława Starzyń-skiego). „Z
jednej stali i pióro, i młot wy-kowano" (Dwa
głosy 81 Wiktora Gomu-lickiego).
Być młotem albo kowadłem — bijącym, a.
bitym, uciskającym a. uciskanym, panem a.
sługą. „Musisz wznosić się lub spadać,
zapanować i zwyciężyć albo służyć i prze-
grywać, cierpieć albo triumfować, być ko-
wadłem albo młotem" (2. Pieśń Kofty
Goethego).
Między młotem a kowadłem — w trudnej
sytuacji, z której oba wyjścia są niebez-
pieczne.
Myślą i młotem (tac. mente et malleo)
dewiza geologów i archeologów.
Pójść pod młotek — zostać wystawionym
na licytację. Trzecie stuknięcie młotkiem
przez licytującego oznacza, że przedmiot
sprzedano.
W heraldyce: przemoc, gwałtowność; nie-
złomna wola; strategia; praca (por. Sierp i
młot), często w godłach kopalni kruszców.
W marzeniu sennym: nieudolność, nie-
ostrożność.
MORZE
Morze jest symbolem nieskończoności, czasu,
wieczności; pramaterii. Chaosu, (stworzenia
świata; potęgi; otchłani, topieli, głębiny,
wszechpochłaniającej bezdni; dzikości;
zniszczenia; wiecznego dawcy i zaborcy;
niezmienności, zmienności; stanu między
możliwością a rzeczywistością, dwuwartoś-
ciowości; tajemnicy; nieprzebranego bo-
gactwa, skarbnicy, obfitości; prastworzenia,
niezgłębionej mądrości i prawdy, początku
życia, życia i śmierci, dynamicznych sił
życiowych, źródła życia i odrodzenia, energii
życiowej. Wielkiej Matki; zmysłowości, płod-
ności; bezpłodności; zbiorowej podświado-
mości; namiętności ludzkich, nieokiełznanej
wolności; wznoszenia się do Boga, wrogości
Boga; oczyszczenia, nieczystości;
wspomnienia i zapomnienia, samotności,
sumienia; niepewności, niezdecydowania,
wątpienia; działania, buntu, przygody, odkryć,
powrotu do ojczyzny, wytchnienia;
zob. Woda; Rzeka.
Ocean (Okeanós) w mit. gr. jest rzeką
otaczającą okrągłą, płaską, zamieszkaną
Ziemię, rzeką oddzielającą Ziemię od Nieba i
będącą pośrednią formą materii między
gazową atmosferą nieba, a lądem stałym,
rzeką, w której Słońce co wieczór tonie i z
której co rano się wynurza, symbolem
śmierci, sił kosmicznych w bezustannym
ruchu. Za oceanem, na Zachodzie, leżała
kraina Kimerów, gdzie panowały „kime-
ryjskie ciemności" (Odyseja 11,19, Homera);
była to mglista i chmurna kraina snów i nocy, i
zejście do świata podziemnego. Wg Teogonii
Hezjoda Okeanós był synem Uranosa (Nieba) i
Gai (Ziemi), małżonkiem tytanki Tetydy,
ojcem 3000 duchów strumieni i 4000 okeanid
(nimf oceanicznych). Po odkryciu oddzia-
ływania Księżyca na pływy morskie ujrzano w
oceanie pośrednika między gwiazdami a
Ziemią.
W Biblii morze, jako pozostałość pramaterii
(łac. materia prima), burzliwego,
bezkształtnego, buntowniczego Chaosu,
ujarzmiane jest przez Jahwe: „Kto zamknął
morze drzwiami, gdy pieniąc się wyszło z
łona? (...), gdy wyznaczyłem mu moją granicę
i założyłem zawory i bramy, mówiąc:
Dotąd dojdziesz, lecz nie dalej! I tu zatrzymają
się wzdęte fale!" (Hiob 38, 8—11). Również w
innych kosmologiach Wschodu bogowie
starają się ujarzmiać morze, groźne nawet dla
nich. Babilońska Tiamat (Morze) jest matką
bogów, ale z czasem poddaje się ich władzy.
W apokaliptycznej wizji nowego nieba i nowej
ziemi (Apok. 21,1) nie ma już miejsca na
buntownicze morze. Jahwe rozdziela Morze
Czerwone, aby przepuścić suchą nogą
Izraelitów (Ex. 14,21—2). Jezus „obudziwszy
się, zgromił wicher i rzekł do morza: Umilknij!
Ucisz się! I ustał wicher, i nastała wielka
cisza" (Ew. wg Marka 4,39). Neptun uśmierza
szalejące fale słowami: „Quos ego!", łac. 'ja
was (nauczę)! (dam) ja wam!' (Eneida 1,135,
Wergiliusza).
Morze — siły dynamiczne, stany przejścio-
we, ustawiczny ruch, zmienność kształtów,
suma wszechmożliwości, życie i śmitrć.
Przysłowie: Morze niesie chleb i śmierć, plon i
zgon. „Nic nie ma gorszego nad morze, by
złamać człowieka, choćby i najsilniejszego"
(Odyseja 8,138 Homera, tł. J.
Parandowskiego).
Morze — płodność i bezpłodność. Grecy i
Rzymianie składali morzu w ofierze byki i
ogiery jako symbole płodności. Przysłowie:
Co pochłonie morze, to się już nie mnoży.
„Brzemię pustyni morskiej", łac. Onus deseni
maris (Izajasz 21,1).
Morze — kobieta, matka, życiodajna i
groźna zarazem, rodząca Słońce i prze
chowująca w swym wnętrzu potwory. Wra-
cać do morza — wracać do łona matki, tj.
umrzeć. Wielkie Matki, Wielkie Boginie,
które, jak egipska Izyda, jak asyro-babiloń-ska
Isztar, są „Paniami Wód", „Gwiazdami
Morza", „Królowymi Mórz", jak Afrodyta
Anadyomene ('zrodzona z morza'), uosabiają
płodne siły natury, gdyż wszystko co żyjące
bierze się z wilgoci, a wszystkie stworzenia
pochodzą z morza (co potwierdziła nauka
współczesna). Afrodyta, bogini miłości, jest
opiekunką wysp i wybrzeży, żeglugi i
żeglarzy, pływów morza zależnych od
Księżyca podobnie jak menstruacje kobiet, fal
symbolizujących bezwolne unoszenie się przez
wzbierającą rozkosz orgazmu. W symbolice
chrześcijańskiej Matka Boska jako Gwiazda
Morza (tac. Stella Maris), z podwójnym
obliczem Wielkiej Matki, która daje i bierze,
udziela i karci, unosząca się nad burzami i
nawałnicami świata, promieniejąca pociechą i
ukojeniem dla wiernych. Morze wiąże się też z
japońską boginią literatury, muzyki, bogactwa,
kobiecości i szczęścia — Benten.
Morze — tajemnica, przygoda, prawda
zatopiona w podświadomości, jako siedlisko
głęboko ukrytych monstrów i bogactw, cel
tęsknot podróżników, odkrywców, rybaków
morskich, wielorybników, poławiaczy pereł i
korali, bursztynu, zatopionych okrętów
napełnionych złotem. Non vidit mira qui non
vidit maria łac. 'Kto na morzach nie bywał, ten
dziwów nie widział'; por. podróże Sindbada
Żeglarza z Baśni z 1001 nocy, w poszukiwaniu
wielkich zysków, dziwów i przygód.
Morze — zmienność i niezmienność. Starcy
Morscy wg mitologii greckiej: Pro-teusz,
Forkis, Glaukos i Nereusz, mieli wszyscy dar
wieszczenia i przeobrażania się w różne
postacie. Menelaos, gdy wiatry morskie
zagnały go do Egiptu, schwytał Proteusza i
poprosił o wróżbę. Ten zmieniał się kolejno we
lwa, węża, panterę, odyńca, drzewo i wodę, po
czym wrócił do swej właściwej postaci i
spełnił życzenie bohatera (Odyseja 4 Homera).
„Wszystkie rzeki płyną do morza, a morze nie
wylewa" (Eklezjastes 1,7). „Twa fala pianą
skrzydlata szumieć będzie niezmiennie, o
morze zmienne wieczyście" (Pochwalone
bądź, boskie morze A—6 L. Staffa). W średnio-
wieczu morze było symbolem świata zmien-
nego i niestałego, pełnego pokus; niebez-
pieczeństwa związane z podróżą morską
czyniły z przebycia morza bohaterstwo i za-
sługę; krucjatę drogą morską uważano też za
dającą większą zasługę.
Starcem Morskim zwany jest także straszny
dziadunio z piątej podróży Sindbada Żeglarza
(z Baśni z 1001 nocy), chcący go na śmierć
zajeździć.
Podróż morska — przygoda seksualna.
Sztorm, w którym nikt nie utonął — uratowane
dziewictwo; sztorm, w którym są ofiary w
ludziach — grzech, zło, kara. Wzburzone
morze w tradycji chrześcijańskiej — świat
doczesny.
Morze — nieczystość; oczyszczenie. Sło-
ność i gorycz wody morskiej uważano w
średniowieczu za oznakę jej nieczystości (łac.
marę ab amaro),. gdyż jest trucizną dla
wyższych, ziemskich form życia. ,,Morze
obmywa wszelkie ludzkie zmazy" — mówi
Ifigenia w kraju Taurów (Epejsodion IV)
Eurypidesa (tł. J. Lanowskiego).
Morze — żywioł obcy i nieprzyjazny. Suave
mari magna łac. 'Miło przy burzliwym morzu
(i wichrze wzbijającym fale) przyglądać się z
brzegu trudom żeglarzy' — O naturze
wszechrzeczy 2,1 Lukrecjusza. „A na morzu
bodaj tam nikt dobry nie bywał" {Przemowa
krótka... Szwedowie, Duńczycy 200 Mikołaja
Reja). „Chwal morze, a sam pływaj po
świadomej rzece znajomej" (Flis 699—700 S.
F. Klonowica). „Szaleje morze i szuka ofiary"
{Wilhelm Tell 5,147 F. Schillera).
Morze — potęga. „Kto włada na morzu,
będzie prędzej czy później władał mocar-
stwem" (Temistokles cytowany przez Cice-
rona w Listach do Attyka 10,8). „Trójząb
Neptuna jest berłem świata" (Le Commerce 60
A. M. Lemierre'a). Zaślubiny z morzem:
doroczna ceremonia zaślubin Wenecji, jako
Narzeczonej Morza, z Adriatykiem (wł.
sposalizio del Mar) symbolizowała potęgę
morską Wenecji. Od XI—XII w. do 1797 doża
wenecki na barce „Bucentaur" wypływał w
morze w dniu Wniebowstąpienia Pańskiego i
wrzucał pierścień do wody.
Wolność mórz — morze pełne (otwarte) nie
podlega suwerenności żadnego państwa;
panuje na nim w szczególności: wolność
żeglugi, rybołówstwa, przelotu i zakładania
kabli podmorskich.
Głębia morza. „Morze jest równie głębokie w
czasie ciszy i w czasie sztormu" (Kazania:
Mundus Marę Johna Donnę).
Huk morza. „Głośno ryczące morze", gr.
połyphloisboio thalasses (Iliada 9,182
Homera).
Barwy morza. Morze jest niebieskie, zielone,
lazurowe, sine, stalowe, szare, szafirowe,
ciemne, ciemnoczerwone jak wino (gr. epi
omops ponton u Homera).
Morze — życie ludzkie. „Morze — to życie
ludzkie; fala — to złudzenia; niezmordowany
rybak — to dusza człowieka, zdobycz —
szczęście, a siatka — to nasze marzenia"
(Rybak 12—14 G. Daniłowskiego).
Morze — wspomnienie i zapomnienie. „O,
nie ma prawdy w tym (...), co ludzie mówią
"morze zapomnienia". Bo mi ta mroczna a
cicha głębina wszystko wspomina... I cała
przeszłość idzie mi tu w gości z
nieskończoności" (O, nie ma prawdy... l—6
Marii Konopnickiej).
Morze wróżebne. „Kto w swej piersi
prawdom nieznanym nie przeczy (...) temu
morze się zwierza, wieści, z duszy wróży"
(Wieści z morza 7,10 L. Staffa).
Morze — zapowiedź powrotu do ojczyzny
(dla narodu żeglarzy). W czasie odwrotu z
Persji dziesięciu tysięcy najemników greckich:
„Skoro straż przednia weszła na szczyt góry
Techos, powstał wielki krzyk... Rychło
usłyszeli żołnierzy wołających: Morze! morze!
(gr. thdlatla! thalatla!)". Widok Morza
Czarnego zapowiadał rychły powrót do Grecji
(Anabaza 4,7 Ksenofonta).
Śmiech morza. „Śmiechy morskich fal
nieprzeliczone!" (Prometeusz w okowach 89
Ajschylosa, tl. S. Srebrnego). „Uśmiecha się
morze, zaprasza do kąpieli" (Wilhelm Tell,
Pieśń rybaka 1,1 Fr. Schillera).
Prądy podmorskie — siły duchowe.
Kozioł Morski — Koziorożec, zob. Koza.
Potwór Morski — gwiazdozbiór nieba płd.
zwany Wielorybem (Cetus); przen. demon
głodu towarzyszący powodziom.
Wąż Morski — gwiazdozbiór zwany Wężem
Wodnym (Hydra).
Jeż Morski — jeżówka, rybojeż; jego
pancerz, składany na grobach, był atrybutem
słonecznym z uwagi na kolorowe kolce —
promienie.
W marzeniu sennym — (spokojne) szczęście,
powodzenie; (burzliwe) niepowodzenie, gniew.
 W plastyce morze wyobrażano przez sierp
Księżyca, konia, konika morskiego (pławi-
konika), węża, linię wężową, faliste M, delfina.
Tematy — m.in.: narodziny Afrodyty z piany
morskiej; Posejdon na rydwanie ciągniętym
przez konie i orszak boga mórz — nereidy i
trytony; Leukotea (Ino), boginka morska, rzuca
namiotkę (chusteczkę) tonącemu w morzu
Odyseuszowi, ratując mu życie; Leander
przepływa Hellespont, aby spotkać się z
ukochaną Hero; Leander tonie, Hero odbiera
sobie życie skacząc do morza; wojska faraona
pochłonięte przez Morze Czerwone; ludzkość i
Noe w czasie Potopu; św. Franciszek a Paulo
ucisza sztorm w Zatoce Messyńskiej rzucając
swój płaszcz na fale; św. Augustyn na plaży
morskiej i dziecko (Chrystus) z muszelką,
siedzące na piasku.
Morze odlane z brązu — wielkie naczynie
wsparte na 12 brązowych bykach, stojące w
pierwszej, salomonowej świątyni jerozo-
limskiej (2 Ks. Kronik 4,5; 3. Ks. Król. 7,26).
MOST
Most symbolizuje łączenie tego, co rozłączone
w czasie i przestrzeni, połączenie dwóch
światów, widzialnego i niewidzialnego, Boga i
człowieka, sposób przekroczenia nieprzebytych
przeszkód; sprawiedliwość, wierność, stałość;
życie; trudność, wybór, próbę,
niebezpieczeństwo, pragnienie zmiany,
zmianę; pośrednictwo; Drogę Mleczną; zob.
Tęcza.
Most — połączenie poznawalnego z nie-
poznawalnym, przeobrażenie, przejście zjed-
nego stanu do drugiego (w wielu kulturach), od
stanu niewiedzy do stanu wtajemniczenia
(przejście niebezpieczne, najeżone trudnoś-
ciami), przejście z kondycji ludzkiej do stanu
nadczłowieczego, od spraw przyziemnych do
wzniosłych, od świata zmysłów do świata
nadzmysłowego.
Most — próba, wybór w dziedzinie rytuału,
religii, moralności, przejście między dwoma
stanami wewnętrznymi, między sprzecznymi
pragnieniami, wyjście z sytuacji konfliktowej.
Most — niebezpieczeństwo (np. spadnięcia
w dół, zawalenia się mostu). Misericordia
Domini inter pontem et fontem łac. 'Łaska
boska między mostem a strumieniem' (św.
Augustyn).
Most — życie. Przysłowie wschodnie:
Życie to most, przejdź przez niego, ale nie
buduj na nim. (Jednak inżynierowie śrdw.
uważali, że obudowanie mostu domami po obu
stronach wzmacnia jego konstrukcję).
Most, przejście przez most — kłopot,
trudność. Przysłowie: Nie przechodź przez
most, nim do niego nie dojdziesz — nie martw
się na zapas, przedwcześnie.
Tęczowy most, zob. Tęcza.
Srebrny most. „Otwierajcie zawżdy nie-
przyjaciołom waszym wszystkie bramy i drogi,
i raczej zbudujcie im most ze srebra, aby ich
precz wyprawić" (Gargantua i Pan-tagruel
1,43 Rabelais'go, tł. T. Boya-Żeleń-skiego) —
wg słynnego powiedzenia Arysty-desa do
Temistoklesa po bitwie pod Sa-laminą.
Przysłowie: Uciekającemu nieprzyjacielowi
buduj mosty ze srebra (a. złota).
Złoty most — w mit. skand. Gjallarbrii,
przez rzekę Gjall 'Huczącą', która opływa świat
podziemny. Złoty most, po którym, wg legendy
nm., duch Karola Wielkiego w okresach
dobrobytu przekracza Ren pod Bingen (w
Nadrenii-Palatynacie), aby pobłogosławić
zboża i winnice.
Polski most — błazeństwo. Przysłowie
zanotowane w XV—XVI w.: Polski most,
niemiecki post, włoskie nabożeństwo —
wszystko to błazeństwo; ilustruje żałosny stan
mostów drewnianych (innych nie było) w
ówczesnej Rzplitej.
Ośli most, łac. pons asinorum, ezelbryk (z
nm. Eselbrucke) — 5. teza l. księgi Elementów
Euklidesa, pierwsze trudniejsze twierdzenie, na
którym potykali się zwykle niedouczeni;
„klucz", książeczka zawierająca rozwiązania
zadań a. tłumaczenia obcojęzycznych lektur
szkolnych.
Diabelski most — nazwa wielu mostów,
które lud uważał za niemożliwe do zbudowania
bez pomocy diabła. Pierwszy przechodzień
miał stać się ofiarą diabła, rodzajem okupu,
pozwalającego odtąd wszystkim przechodzić
przez most bezpiecznie.
Most Westchnień, wł. Ponte dei Sospiri,
przez który skazańcy przechodzili z sali są-
dowej weneckiego Pałacu Dożów do okrop-
nego więzienia Piombi.
Most Szniwat 'Dzielący' — w tradycji
perskiej przejście do raju dla dusz osób
zmarłych: szerokie dla sprawiedliwych, wąskie
i ostre jak nóż dla grzeszników.
Most Sirat, Bifrost, zob. Tęcza.
 Pontyfik, zob. Tęcza. Pontyfik, tac. pon-tifex
'budowniczy mostów' oznaczał kapłana,
członka kolegium pontyfików, później także
był tytułem cesarzy rz. (pontifex maximus}, a
następnie papieży. Nazwa ta oznaczać ma nie
tylko 'budowniczego mostów' między niebem a
ludzkością, ale też określa samego pontyfika,
władcę, jako most między poddanymi a
bogami. W zbiorze opowieści walijskich
Mabinogion (XI— XIII w.), w opowieści
Branwen, córka Llyra (bóstwa morza w mit.
bryt.), wojska walijskie atakujące Irlandię
zatrzymuje zaczarowana rzeka Shannon, której
nie można przepłynąć i przez którą nie ma
mostu. Król Bran kładzie się więc w poprzek
rzeki, od brzegu do brzegu, a wojsko
przechodzi przez niego jak przez most. Król
Artur, bajeczny władca Celtów, zwany był
mostem między Niebem a Ziemią. Wyrażenie
przysłowiowe: Mostem się kładzie, ściele.
Most z pokory. ,,Gromada szara gospodarzy
(...) tak porobiła gdzieś w niebie otwory i takie
do nich mosty ma — z pokory" (Beniowski
10,452—6 Słowackiego).
Most — czułość. „I te nasze tęczowe mosty
czułości nad pustką rozpiętych" (Wesele 2,7 S.
Wyspiańskiego).
Spalić mosty za sobą — odcinać sobie drogi
powrotu, tac. pons a tergo abruptus est.
Prosto z mostu — bez ogródek, wręcz, po
prostu.
W heraldyce: cierpliwość, stałość, odporność
na powodzie; wierność; ostrożność;
sprawiedliwość.
W marzeniu sennym: (zerwany) trudności,
kłopoty; (przekroczony) powodzenie.
MOTYL
Motyl symbolizuje dążenie do światła; życie;
śmierć; nieśmiertelność, zmartwychwstanie,
duszę. Psyche; intuicję; miłość; lubieżność;
szczęście, przyjemność; wesołość, swawolę,
swobodę; kolorowe piękno, strojność, wy-
tworność, próżność, dworaka; lekkość, bła-
hość, beztroskę, bezmyślność, lekkomyślność,
nieroztropność; niestałość; przemijanie,
marność.
Motyl w buddyzmie — atrybut Siakia-
muniego ('mędrca Siakiasów'), tj. Buddy.
Skrzydła motyla — przemijanie czasu,
godzin, chwil; miłość. Hory, w mit. gr.
uosobienia pór roku, później godzin (gr. hora
'pora roku; pogoda; godzina; bieg czasu;
młodość'), wyobrażano niekiedy z motylimi
skrzydłami; podobnie Zefir, wiosenny wiatr
zachodni, oraz boga miłości. Erosa.
Grecki wyraz psyche oznacza 'duszę;
motyla'; motyl reprezentuje tu duszę w prze-
ciwieństwie do robaka, wyobrażającego ciało
(soma). W plastyce przedstawiano często
Psyche jako motyla a. małą, uskrzydloną
dziewczynkę przypominającą motyla, niekiedy
z Erosem, który poddaje ją próbie ognia
(zapalonej żagwi), czyli oczyszczających i
odradzających płomieni miłości.
Poczwarka motyla — śmierć. W mit. gr.
Tanatos, geniusz śmierci, brat Hypnosa--Snu.
Czasami wyobrażano motyle na grobowcach.
Przeobrażenie poczwarki motyla w postać
dorosłą (imago) — wyjście duszy z ciała w
chwili śmierci. Przeobrażenie zupełne motyla:
jajo, gąsienica, poczwarka, imago — życie,
śmierć i zmartwychwstanie.
Motyl nocny trupia główka (łac. Acherontia
atropos, od Acheron 'rzeka w Hadesie' i gr.
'nieodwracalny') wg wyobrażeń antycznych
wyfruwa z Piekieł; dlatego nazywany był w
różnych okresach: sfinks, Styks, satanas, ariel,
morta, meduza, charon, leta. Motyl z arsenału
czarnej magii, na równi z wampirem,
nietoperzem, czarnym kotem, puszczykiem itd.
Motyl w tradycji chrzęść. — Wielkanoc,
zmartwychwstanie Chrystusa; zmartwych-
wstała dusza ludzka (w plastyce: w ręku
Dzieciątka Jezus a. w martwych naturach).
Motyl — przemijanie; próżność, marność.
„Człowiek to motyl: skrzydła aksamitne
letniemu tylko pokazuje słońcu" (Troilus i
Kresyda 3,3 Szekspira, tł. L. Uiricha). „Dni
nasze jak dni motylka, życiem wschód,
śmiercią południe" (Pierwiosnek 13—14
Mickiewicza).
Motyl — dworak. „Zwykły motyl dworski,
trzepocący się w królewskiej świcie"
(Sardanapalus 5,1 Byrona).
Motyl — wytworność, elegancja. Ozdob-
ność ornamentów na skrzydłach motyla zwraca
uwagę prześladowców, ale też odstrasza (np.
pozorowane wielkie oczy niepylaka, nastroszą
pawika, osadnika).
Motyl — mężczyzna niestały w uczuciach,
płochy, wietrznik, zmiennik. Niestały jak
motylek. Przefruwa z kwiatka na kwiatek.
„Różnie skrzydełka kołysał, już jemu i łąk
nie stało; wszystkie kwiatki powysysał.
Motylu, jeszcze ci mało?" (O motylu l—4 F. D.
Kniaźnina).
Motyl — lekkomyślność, nieroztropność.
Motyl nocny, przyciągany przez blask ognia,
opala sobie skrzydła i ginie. Mistyczna,
ofiarna, bezinteresowna miłość duszy do
światła.
Motyl — beztroska, swoboda postępowania.
Przeciwnie niż pszczoła dążąca prosto do celu,
motyl lata bezładnymi zakosami, a mimo to
także trafia do celu (a przy tym stanowi w
locie cel trudny do pochwycenia przez ptaki).
Motyl — błahość, coś lekkiego, nieważnego,
bezwartościowego. Przysłowia:
Motyle gonić (łapać) — zbijać bąki, marnować
czas na głupstwa. Godności zabieganie —
motylów łapanie. Lekki jak motyl. „Za
motylem nie goń automobilem" (Feliks
Chwalibóg).
W marzeniu sennym: niestałość; wyswo-
bodzenie się; odnowa.
MRÓWKA
Mrówka symbolizuje pilność, trud; oszczęd-
ność, skąpstwo, egoizm; zapobiegliwość,
przedsiębiorczość, gospodarność, bogactwo;
ostrożność, przebiegłość, mądrość, inteli-
gencję, wiedzę; porządek, umiarkowanie,
przewidywanie; społeczeństwo, ducha spo-
łecznego; karłowatość; filigranowego mor-
dercę; wojowniczość.
Mrówka (podobnie jak pszczoła) — współ-
życie społeczne, pilność, przezorność, gospo-
darność;. zwłaszcza z uwagi na organizację
życia w mrowisku i na gromadzenie zapasów
na zimę. ,,Mądra (mrówka) zbiera zapasy"
(Prace i dnie 778 Hezjoda). „(Maluczkie, a
mędrsze od mędrców) mrówki, lud słaby, który
przygotowuje we żniwa żywność sobie (na
zimę)" (Ks. Przypowieści 30,24—5). „Idź do
mrówki, o leniwcze, a przypatruj się drogom
jej i ucz się mądrości! Ona nie mając wodza
ani nauczyciela, ani przełożonego, gotuje w
lecie pokarm dla siebie i gromadzi we żniwa,
co by jadła" (Ks. Przypowieści 6,6—8). Jednak
dla Hindusów ta zapobiegliwość mrówki jest
symbolem marności i znikomości wszelkich
poczynań życia doczesnego.
Jako symbol bogactwa i pilności przed-
stawiano mrówkę na monetach rzymskich
wraz z Cererą, boginią urodzaju, której była
poświęcona; w tym charakterze uważano ją za
owada wróżebnego.
Mrówcza praca — skrzętna, drobiazgowa,
wytrwała, żmudna, usilna.
Mrówka w Talmudzie — symbol uczciwości.
Mrówka — egoizm i sknerstwo. W bajce
Lafontaine'a Konik polny i mrówka konik polny,
owad Apollina, boga muzyki i śpiewu,
prześpiewał całe lato i jesienią prosi mrówkę o
pożyczenie ziarna, ale „mrówka nigdy nie
pożycza". Przysłowie: Mrówka pożyczać nie
rada.
Mrówka — pycha poprzedzająca upadek (gr.
hybris). Przysłowie arabskie: Gdy Bóg chce
uśmiercić mrówkę, wyposaża ją w skrzydła. „To
mrowisko nasze całe — jakże nędzne, jakże
małe! A te mrówki, tak wspaniałe, pełne żądzy,
wiedzy, pychy, jakże twór to śmieszny, lichy"
(Dożywocie 2,5 Aleksandra Fredry).
Mrowisko — roztropność, dobra organizacja;
obraz mrowia, mnogości, bezliku, miriadów,
chmary, masy ludzi (w sensie ujemnym). Tyle,
co mrówek — bardzo wiele. „Roją się
niezliczone piechoty mrowiska" (Pan Tadeusz
11,42 Mickiewicza).
Myrmidonowie, wg staroż. legendy gr.
mieszkańcy Ftiotis w Tesalii lub Eginy (wyspy
w zatoce Sarońskiej), których nazwę (od gr.
myrmeks dpn. myrmekos 'mrówka') tłumaczono
w sposób dwojaki: gdy wszyscy mieszkańcy
Eginy zmarli od zarazy, król wyspy, Ajakos, syn
Zeusa i Eginy, córki boga rzecznego Azopa,
uprosił u ojca ponowne zaludnienie kraju przez
zmianę mrówek w ludzi (Metamorfozy 7,520
Owidiusza); inna wersja twierdzi, że protoplasta
Myrmidonów był synem Zeusa i Euryme-duzy,
córki tesalskiego króla Myrmidona, uwiedzionej
przez Zeusa, który przybrał w tym celu postać
mrówki. Jako wierni i ofiarni, choć po trosze
barbarzyńscy, towarzysze Achillesa na wojnie
trojańskiej, Myrmidonowie stali się synonimem
podwładnych spełniających rozkazy ślepo i bez-
względnie.
Mrówki-olbrzymki wielkości wilków egip-
skich żyły, według Pliniusza St., w Indiach,
gdzie zajmowały się zimą wydobywaniem z
pieczar złota, które Hindusi latem porywają i
uciekają z nim na szybkich wielbłądach. Jednak
wielkie mrówki doganiają
złodziei z łatwością i rozszarpują ich na
strzępy.
Mrówka — uprzejmość. Według Plutarcha
(O przemyślności zwierzył 11) nie obciążona
mrówka zawsze ustępuje drogi obładowanej.
Mrówka — przeciwnik mały, którego jednak
nie należy lekceważyć. Przysłowie starogr.:
Nawet mrówka ma śledzionę (tj. może wpaść
w złość, w szał). Mrówka karłowatym
niszczycielem, mordercą, wojownikiem.
Gdyby mrówki były wielkości jamników,
żaden ssak (wraz z człowiekiem uzbrojonym w
broń jądrową) nie uchowałby się na ziemskim
globie.
Mrówka — dreszcz strachu. Aż mrówki
mnie przeszły, mrowie mnie przeszło.
Związek mrówek z czarownicami, cza-
rownikami, tłumaczył się niepojętym ta-
jemniczym sposobem porozumiewania się tych
owadów.
Mrówka — sprawiedliwość (w Chinach).
Mrówka u muzułmanów jest jednym z
dziesięciu zwierząt znajdujących się w niebie
(zob. Zwierzę), gdyż uczyła Sulejmana (króla
Salomona) pokory i skromności.
W heraldyce: zręczność, przebiegłość; in-
teligencja, pomysłowość.
W marzeniu sennym: zdrowie; ważne
przedsięwzięcie.
MUCHA
Mucha symbolizuje zarazę, plagę, chorobę;
irytację, arogancję; małostkowość; donosi-
cielstwo; podstęp; kłopot, dokuczliwość;
skąpstwo, chciwość; żarłoczność, krwiopijcę;
zmysłowość, chuć, bezwstyd, rozpustę;
słabość, życie w zmniejszeniu, małość; nie-
czystość, brud; śmierć, rozkład, gnicie;
diabła, Belzebuba, demona; bogów; Stary Rok;
prognozę pogody; odwagę; duszę.
Muchy — bogowie. W starobabilońskim (z
ok. 2000 p.n.e.) Poemacie o Gilgameszu
bogowie zlatują się gromadnie, jak muchy, do
ofiar i libacji.
Mucha w tradycji staroż. Izraela i w śrdw. —
nieczystość. Muchy nie pojawiały się w
świątyni jerozolimskiej.
Muchy — plaga. Na Bliskim Wschodzie i w
Egipcie powtarzały się plagi much, przed
którymi uciekali mieszkańcy, wyludniając całe
okolice. Do plagi much przyrównywali
Izraelczycy zaborcze armie egipskie. „I stanie
się w owym dniu, że Pan
gwizdnie na muchę, która jest na krańcach
strumieni egipskich" (Izajasz 7,18). Czwarta
plaga spuszczona przez Jahwe na Egipt (Ex.
8,20—32). W wielu krajach śródziemno-
morskich składano ofiary bogom mogącym
poskromić tę plagę: Kanaanici i Filistyni
Belzebubowi, Syryjczycy samym muchom,
Grecy dorocznie ofiarowywali byka Zeusowi
Apomyiosowi w jego świątyni w Akcjum,
Rzymianie — Herkulesowi Zwycięzcy. Trafnie
zaobserwowano udział much w roz-
przestrzenianiu zarazy. Jako obrońcy od much
służyli także: Apollo i demony Myiag-ros i
Myiodes. Związek much ze światem
podziemnym wyrażał się m.in. w demonie
gnicia, Eurynomosie, 'szerokowładnym',
karmiącym się trupami, objawiającym się jako
wielka mucha o barwie ciemnogranatowej,
metalicznej.
Mucha — udręka śpiącego. Wg późnego
mitu gr. śpiewaczka, kochanka Endymiona,
została przez zazdrosną boginię księżycową
Selene zmieniona w muchę, aby nie mogła jej
przeszkadzać w nocnych schadzkach ze
śpiącym ukochanym.
Król much — Belzebub, Beelzebub, Baal
Zebub 'władca much', czczony w Akkaro-nie,
mieście filistyńskim, miał odpędzać plagę
much i komarów, a ponadto leczyć wszystkie
choroby. „(Anioł do Eliasza) Czyż nie ma
Boga w Izraelu, że się idziecie radzić
Beelzebuba, boga Akkaronu?" (4. Ks. Król.
1,3). Imieniem tym nazwano w Izraelu diabła,
„księcia czartowskiego" (Ew. wg Mat. 12,24).
Możliwe, że Żydzi umyślnie zmienili
pogańskiego Baal Zabula 'władcę Domu' na
'władcę much', aby go ośmieszyć. U
chrześcijan Belzebub — diabeł sprowadzający
zarazy i nieszczęścia; grzech, który można
odpokutować. Imię używane w zaklęciach
czarnej magii. Nieustanny atak zła zrodzonego
w zgniliźnie i rozkładzie, bzykającego,
brzęczącego, buczącego nieznośnie,
wirującego, tnącego do krwi i pijącego krew
ludzi i zwierząt. Przysłowie: Muchy są to
pszczoły diabła (echo lud. legendy o Jezusie i
pszczole).
Mucha w drogim olejku — łyżka dziegciu w
beczce miodu, dosyć garść piołunu na zepsucie
beczki napoju. ,,Muchy zdychające psują woń
drogiego olejku" (Eklezjastes 10,1).
Mucha w bursztynie — nieśmiertelność,
niezniszczalność. „Widomie skryta w prze
czystym bursztynie zda się, że w własnym
iniedzie pszczoła płynie (...). Niech Kleopatra
nie pochlebia sobie, kiedy w kształtniejszym
mucha leży grobie" (Pszczoła w bursztynie )—
2,7—8 Jana Andrzeja Morsztyna).
Mucha w mazdaizmie — postać, w jakiej
sfruwa na ziemię Aryman, bóg zła i ciemności,
kłamstwa i zniszczenia; Nasu, demon żeński,
wcielenie nieczystości.
Packa na muchy (w buddyzmie) — władza.
potęga, ochrona, wyższość, siła magiczna.
Mucha (na Dalekim Wschodzie) — nie-
śmiertelna dusza nieustannie unosząca się w
przestworzu.
Mucha — arogancja; twórca a. przywódca
tylko we własnej wyobraźni. W bajce Ezopa
mucha siedząca na osi koła mówi: ,,Jakiż pył
podnoszę!" „Myśmy orali" mówi mucha, która
siadła na pługu (Mucha bajka Iwana
Dmitriewa) — o c/łowieku przypisującym
sobie cudze zasługi, nieużytecznym,
cierpiącym na urojenia rozszczeniowe. „U
chomika w gospodzie siedzą muchy przy
miodzie. Siedzą, piją koleją i z pająków się
śmieją" (Muchy samochwaty l—4 Marii
Konopnickiej).
Mucha — postać, jaką przybierał skan-
dynawski szatan Loki, aby dręczyć swoje
ofiary, a także aby skraść naszyjnik Frei,
pięknej bogini miłości, zwany Brisingamen,
jeden z cudownych „skarbów bogów".
Mucha (w epoce Odrodzenia) — czas,
pożerca rzeczy; rozkład, gnicie.
Bucząca, bzykająca mucha w tradycji
chrzęść. — zmysłowość, rozpusta, chucie
cielesne. ,,Popełnił cudzołóstwo (...). Maleńka
złota muszka w moich oczach grzeszy tak
samo" (Król Lear 4,6 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego)
Wyobrażenie muchy obroną przed muchami.
W XV i XVI w. w malarstwie i wnętrzarstwie
wł., nm. i niderl. umieszczano wizerunek
muchy sprawiający wrażenie prawdziwej
muchy (fr. trompe 1'oeil) dla magicznego
odstraszania owadów a. w myśl zasady
medycyny ludowej i homeo-patii: similia
similibus (curantur) łac. 'podobne (leczy się)
podobnym'.
Muchy i komary — demony Starego Roku,
zob. Oliwka (Nowy Rok).
Mucha — słabość, małość, drobina. Słaby
jak mucha. To dla niego mucha, tj. tyle, co nic.
Mucha nie siada — o dobrze wy
konanej robocie, której nie można postawić
nawet najmniejszego zarzutu.
Mucha — potęga słabości. „Lwisko się
rzuca jak szaleniec jaki (...), ryczy, iskrzą mu
się oczy (...), a te powszechne rozruchy były
sprawą biednej muchy" (Lew i mucha 13—20
Stanisława Trembeckiego).
Mucha — życie w zmniejszeniu. Przysłowie
skand.: Zdarza się i musze, że powie:
Mieć ją muszę! Przysłowie tac.: Habet et
musca splenem 'Nawet i mucha ma śledzionę',
tj. potrafi zapłonąć gniewem.
Muchy szlacheckie (wg teorii Wojskiego):
„Pierś mają szerszą, brzuch większy od
gminnych, latając bardzo huczą i nieznośnie
brzęczą, a tak silne, że tkankę przebiją pajęczą"
(Pan Tadeusz 2,702—4 Mickiewicza).
Mucha — chciwość. Przysłowia: Mucha topi
się w syropie, który sama chciwie żłopie.
Brzęczy mucha, kiedy w miodzie tonie. Jak
mucha w smole (w mazi) uwiązł, ulgnął, uwija
się, rusza się.
Mucha krwiopijca, zwiastun burzy (bo przed
burzą najchciwiej tnie i pije krew ludzką i
zwierzęcą); prognoza pogody.
Sztuczna mucha — pułapka, podstęp.
Wędkarze łowią łososie, trocie, pstrągi, lipienie
na „muchę", imitację owadów żyjących nad
strumieniami, brodząc pod prąd, wyrzucając i
opuszczając wędką przynętę na (a. nad) wodę.
Muchy łapać — tracić czas na głupstwa;
próżnować.
Mucha — szpicel, donosiciel. Przysłowie:
Zawsze jest taka mucha, co doniesie do ucha.
Mucha (Musca) — gwiazdozbiór nieba płd.,
niewidzialny w Polsce.
MUSZLA (Koncha, Skorupa)
Skorupa (w biologii) — twarda ochronna
zewnętrzna okrywa zwierzęcia, owocu a. jaja.
Muszla, koncha, skorupa — szkielet zewn.
mięczaków wytwarzany przez nabłonek
płaszcza, okrywający tułów zwierzęcia, często
pozwalający mu ukryć się w muszli
całkowicie. Wewnętrzna warstwa muszli na-
zywa się macicą perłową. Muszla prymityw-
nych mięczaków ma kształt czapeczki, muszla
ślimaków jest spiralnie skręcona, głowonogów
— wielokomorowa, małżów —
z dwóch połówek (jak dwóch dłoni) po-
łączonych wiązadłem itd.
Muszla symbolizuje Księżyc; bóstwo, słowo
boże; pielgrzymkę; proroctwo; duszę ludzką;
umysł, odkrycie naukowe; charakter;
szlachectwo; królewskość; muzykę, słuch,
szum morza; niedostępność, ochronę życia;
pociąg seksualny; długowieczność, nieśmier-
telność; śmierć; powściągliwość, bezczynność,
lenistwo; osobowość; odludka; mi-zantropa;
zob. Perła.
Muszla u ludów prymitywnych zapewniać
miała nieśmiertelność zwłokom. Na gro-
bowcach chrzęść, była emblematem ciała,
ziemskiej powłoki człowieka opuszczonej
przez nieśmiertelną duszę a. domu opusz-
czonego przez życie.
Muszla małża — związek z Księżycem
(podobieństwo kształtów w różnych fazach);
talizman ułatwiający nabycie bogactwa i
wiedzy, umiejętności przemawiania; amulet
żeglarski; udana podróż, zwł. morska.
Emblemat Afrodyty Anadyomene
('wynurzająca się z morza'), bo zrodzonej z
piany morskiej, przedstawianej na muszli;
zasada żeńska; vulva, brzuszek kobiety (po-
dobieństwo kształtów); amulet płodności
dawany córce idącej za mąż; powodzenie
jednego pokolenia wynikające ze śmierci
poprzedniego. W plastyce: ciągniona przez
delfiny a. hippokampy tworzy rydwan bóstw
morskich, Posejdona (Neptuna) i Galatei.
Również Fortunę (szczęście) ukazywano na
rydwanie z muszli. Jej związek ze szczęściem
wynika z rodowodu wodnego, bo .woda jest
źródłem życia. Muszle służyły też w wy-
obrażeniach Złotego Wieku jako talerze i
puchary, łoże bóstw morskich; świadomość;
światło.
Muszla małża — dziewictwo, niepokalane
poczęcie, dziewicze narodziny; atrybut Matki
Boskiej, o której powiadano, że nosiła w łonie
„bezcenną perłę", Jezusa; w śrdw. sądzono, że
małże zapładnia rosa, co służyło za dowód, że
Dziewica porodziła Syna;
emblemat chrztu, częsty kształt chrzcielnic;
symbol zbawienia; atrybut św. Jakuba Star-
szego i pielgrzymek do jego sanktuarium w
Santiago de Compostela w płn.-zach.
Hiszpanii, później każdej udanej pielgrzymki
(jako czarka do czerpania wody); artybut św.
Rocha jako pielgrzyma i apostołów, którzy
spotkali Chrystusa w drodze do Emaus (Ew.
wg Łuk. 24,13—35). W ma
larstwie śrdw. atrybut Głupoty. Emblemat
Irlandii (Charles Stewart Parnell, 1846—91).
Muszla — pieniądze; w wielu krajach,i zwł.
afrykańskich, służyła jako waluta^ środek
wymiany. '
Szum muszli — tajemniczy związek z ma-
cierzystym, szumiącym morzem. „Dusza
muzyki drzemie w muszli" (Życie ludzkie
Samuela Rogersa; 1819). „I pamiętają o swej
wspaniałej ojczyźnie, i szumią, jak ocean
szumi" (O muszlach Waltera S. Landora, 1775
—1864).
Muszla — muzyka, słowo. Prymitywny
instrument muz. służący do wzywania do
wspólnych modłów (tak jak późniejsze kołatki i
dzwony), zwł. do ceremonii wtajemniczenia,
ślubnych i pogrzebowych; grano też na
muszlach wzbudzające strach nieprzyjaciela
sygnały bitewne; dziś używane w ceremoniach
hinduizmu i łamów tybetańskich. Od muszli-
konchy koncha-małżo-wina uszna, stąd perła
jest emblematem Słowa. W uchu środkowym
— ślimak, część błędnika.
Muszla — jeden z ośmiu emblematów
szczęścia Buddy Man-La; pozostałe to:
bezoary, zsiadłe mleko, owoce, zioła, rtęć,
zwierciadło, minia; znaki szczęśliwej podróży,
wyobrażane też w alegoriach królewskich.
Szczęśliwa żegluga, bo symbol wiatru (gra się
na muszli dmuchając), szczęśliwego powrotu
(ruch spiralny, powrotny), zmartwychwstania i
metempsycho-zy.
Muszla — vulva; Afrodyta i ind. bogini
szczęścia i urody Lakszmi. „Te dziwne usta,
blade i różowe jak morska muszla" (Murzynka
Stefana Mallarmego).
Muszla — mozolne, żmudne i zbędne
spekulacje myślowe (pokrętna i skompli-
kowana rzeźba skorupy mięczaka).
Muszla — śmierć; (zewn.) szkielet (mię-
czaka).
Skorupa — umysł, charakter. Przysłowie:
Czym skorupa za młodu nasiąknie, tym na
starość trąci.
Muszelki na plaży — odkrycia naukowe.
Newton powiedział na krótko przed śmiercią:
„Widzę siebie jako istotę przypominającą
małego chłopca bawiącego się na plaży, który
niekiedy znajduje ładniejszą od innych
muszelkę, podczas, gdy przed nim rozciąga się
olbrzymi ocean nie odkrytych jeszcze praw".
 Muszla ślimaka (brzuchonoga) — bóstwa
związane z morzem; życie i śmierć, ogień i
woda; potencja płciowa; kryjówka, lenistwo,
powolność; żniwa; grzesznik; osobowość,
która człowieka nigdy i nigdzie nie opuszcza;
nieśmiertelność; coś, co pozostaje z człowieka
po śmierci. Atrybut ind. boga Wisznu,
Afrodyty, trytonów o ciałach barokowych w
morskim orszaku Posejdona (Neptuna), gdzie
trzymają konchy a. dmą w muszle; atrybut św.
Michała z Normandii, św. Sebalda.
Muszle ślimaka rozkolca, spiralne, grubo-
ścienne — królewskość (bo z niektórych
gatunków staroż. Fenicjanie otrzymywali
cenny barwnik — purpurę). Atrybut Afrodyty,
bo raz pewien rozkolec zatrzymał statek,
dzięki czemu chłopcy uniknęli kastracji
(Historia naturalna 9,41 Pliniusza St.).
Ślimak w skorupie — samotnik, odludek,
mizantrop. Przysłowie: Siedzi jak ślimak w
skorupie. Przysł. gr.: Żyć życiem ślimaka.
,,Zamknął się w swoim domu jak ślimak w
skorupie" (Alkhadar l, 12 Edmunda
Chojeckiego).
Ślimak — dźwigacz swego domu. „Dźwi-
gacz domu wdrapuje się na rośliny z ziemi"
(Prace i dnie 571 Hezjoda). „Jakie to zmyślne
zwierzę! Gdy ma złego sąsiada, zabiera swój
dom i wynosi się" (Fragment komediopisarza
gr. Filemona, ok. 361— ok. 263 p.n.e.).
Ślimak — lenistwo, bezczynność, powol-
ność; upór, wytrwałość; wysuwanie ciała ze
skorupy — poród a. erekcja fallusa;
czułość, łagodność; jesień; krótkotrwałość;
w śrdw. grzesznik (bo wszystkie grzechy
uważano za skutki bezczynności). „Jak ślimak
rozpływający się niech znikną, jak płód
niewiasty poroniony niech nie oglądają
słońca!" (Psalm 57 9). „Dzięki wytrwałości
dotarł ślimak do arki" (Solniczki C. H.
Spurgeona; 1885). Muszla — świadomość,
ciało — podświadomość.
Ślimak — potencja seksualna (wysuwająca
się noga) i rozrodcza; wrażliwość, delikatność.
„Ślimak, jeśli rogów dotkniesz, ból
odczuwając niknie w jednej chwili i skryty
nisko w swej muszelki grocie trwoży się długo
nim głowę wychyli" (Wenus i Adonis 173,1—
4 Szekspira, tł. Macieja Słomczyńskiego).
„Ślimaka macki delikatne" (Stracone zachody
miłości 4,3 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Rogi ślimaka — dusza ludzka. „Może starzec
się poruszy i pokaże mi przecież trochę ludzkiej
duszy, jak ślimak rogów!" (Pan Tadeusz 10,595
—7 Mickiewicza), Jacek Soplica o Stolniku.
Siad ślimaka — Mleczna Droga między
niebem a Ziemią, most dla dusz zmarłych,
łańcuch Lugusa, zob. Łańcuch.
W heraldyce: muszla — dobroć i mądrość
boska; ślimak — upór, wytrwałość, umiar-
kowanie, rozwaga.
W marzeniu sennym: zaszczyty; oszczer-
stwo; osoba śpiącego; pociąg płciowy.
MUZYKA (Pieśń, Śpiew)
Muzyka symbolizuje chwałę Pańską, sfery
niebiańskie, harmonię, mowę aniołów, wódkę
potępionych, dobro śmiertelników, złudzenie
duszy i zmysłów, pośrednictwo między duszą a
zmysłami, przyjemność zmysłową, strefę
pośrednią; proroctwo, czar, magię; szczęście,
pociechę, łzy, radość, miłość, pokarm miłości;
pochlebstwo; fletnię wiejską; smutek, lęk, wolę,
uzdrowienie, zmartwychwstanie; język Natury,
morze;
oko ucha, poezję dźwięku; język między-
narodowy; Parnas biedaka; chińską łamigłówkę.
Pieśń (śpiew) symbolizuje nieśmiertelność,
wzniosłość; wiatr; harmonię, zgodę, radosny
dar; przynętę; poszukiwanie; koronę uczty;
drwiny.
Muzyka — harmonia stworzona z pierwot-
nego Chaosu.
Harmonia sfer. Rozważania nad liczbą i
proporcją doprowadzić miały Pitagorasa (a.
pitagorejczyków) do intuicyjnego odczucia
harmonii (gr. 'spojenie; związek;
zgoda') Kosmosu (gr. 'porządek; ozdoba;
piękny porządek rzeczy'). Pitagoras mówił
może mgliście o „muzyce niebios", którą on
sam tylko mógł słyszeć, ale jego późniejsi
wyznawcy doszli, jak się zdaje, do wniosku, że
odległości „planet" od Ziemi odpowiadają
interwałom muzycznym. Z teorii tej, pod
wpływem koncepcji Platona, wynikła słynna
idea: każda z „planet", krążących we
współśrodkowych sferach wokół Ziemi
wydawała własny ton, co tworzyło razem
„harmonię sfer", słyszaną tylko przez bogów.
Zob. też Liczby (Symbolika Liczb).
Nuty. Prób odniesienia poszczególnych
siedmiu nut do siedmiu „planet" było bez
liku, np.: C — Jowisz, D — Mars, E — Słońce, F
— Merkury, G — Wenus, A — Księżyc, H —
Saturn (wg Febrę d'01iveta, okulisty fr.), albo C
— Wenus, D — Słońce, E — Mars, F — Jowisz,
G — Saturn, A — Księżyc, H — Merkury. Były
też odniesienia nut do barw i „planet", np.: C —
pomarańczowa, Słońce; D — błękitna, Saturn;
E — niebieska, Merkury; F — zielona, Księżyc;
G — czerwona. Mars; A — żółta, Wenus; H —
fioletowa, Jowisz. Odniesienia do pór dnia i roku,
np.: D — noc i zima, A — świt i wiosna; C —
południe i lato;
G — zmierzch i jesień. Droga do dalszych prób
stoi otworem przed każdym.
Muzyka w mitach powstała za sprawą bogów a.
ludzi, np. wg Egipcjan stworzył ją Toth a. Ozyrys,
wg mitu ind. — Brahma, wg Biblii — Jubal (Gen.
4,21), wg Greków — Apollo, Kadmos, Orfeusz,
Amfion (zob. wyżej Harmonia sfer). Instrumenty
muz. miał wymyślić i wybudować „żółty cesarz"
Huang-Ti, trzeci z mitycznych cesarzy chin. i
legendarny twórca taoizmu, ur. ok. 2704
p.n.e.
Muzyka — lekarstwo; uzdrowienie.
„Kiedykolwiek zły duch porywał Saula, brał
Dawid harfę i grał ręką swą; i pokrzepiał się Sauł
i lżej mu bywało, bo zły duch odchodził od
niego" (/. Ks. Król. 16,23). Taletas, gr. śpiewak i
muzyk z Krety, udał się na polecenie wyroczni
delfickiej do Sparty, gdzie uśmierzył rozruchy
swoim śpiewem. „Niech słodkie pieśni, ten .
lekarz najlepszy dla chorej duszy, twój rozum
uzdrowią" (Burza 5,1 Szekspira, wg tł. L.
Uiricha). Przysłowia: Kiej muzyka za-rzępoli,
wtej człowieka nic nie boli. Skoczna muzyka
siedem boleści leczy.
Muzyka chwała Pańska. Przy poświęceniu
świątyni Salomona: „Gdy tedy wszyscy razem
na trąbach i głosem, i na cymbałach, i na
organach, i na rozmaitych instrumentach
muzycznych grali, i głos wysoko podnosili (...),
dom boży napełniony został obłokiem i nie
mogli kapłani stać i służyć z powodu mgły; bo
chwała Pańska napełniła świątynię" (2. Ks.
Kronik 5,13—14).
Muzyka — najskuteczniejszy sposób
.wprowadzenia proroków biblijnych w wieszczy
trans.
„Muzyka religijna — radość, która nie da się
wypowiedzieć słowami" (św. Augustyn).
„Wstąpił Bóg wśród wesołego śpiewu,
i Pan przy głosie trąby. Śpiewajcież Bogu
naszemu, śpiewajcie!" (Psalm 46 6—7).
Pieśń — drwiny, urąganie. „Usłyszałeś
urąganie ich. Panie. (...) Pieśnią ich ja jestem"
(Treny Jeremiasza 3,61—3).
Pieśń nad pieśniami — poetycka księga
Biblii (VIII—II w. p.n.e.), anonimowa, przy-
pisywana niegdyś błędnie królowi Salomonowi
(X w. p.n.e.).
Muzyka — strefa pośrednia między światem
materialnym a królestwem „czystej woli"
Schopenhauera; stąd jej użytek, obok ognia i
dymu, w liturgiach i rytuałach. „Skoro
usłyszały wszystkie narody głos trąby,
piszczałki i cytry, fletni i harfy, i symfonału, i
wszelkiej muzyki, upadłszy (...) pokłoniły się
bałwanowi złotemu (boga Marduka-Bala),
którego postawił król Na-buchodonozor"
(Daniel 3,7).
Pieśń — w mitach: wiatr pobudzający deszcz
i urodzaj: pieśni boga Pana, Orfeusza itd.
Śpiew — ozdoba, korona biesiady. „Za-
chciało się zalotnikom śpiewu i tańca, które są
uczty okrasą" (Odyseja 1,152 Homera, wg tł.
Jana Parandowskiego).
Pieśń — radosny, słodki dar. „Pieśń to
najsłodsza radość człowieka" (mityczny
śpiewak Musaios, cytowany w Polityce 8,5,2
Arystotelesa). „On (Demodok) ma od boga dar
pieśni, która niesie radość, i śpiewa, co mu
serce każe" (Odyseja 8,64 Homera, wg tł. Jana
Parandowskiego).
Pieśń — wabik, przynęta, pułapka: głosy
syren (Odyseja 12,39 i 184 Homera), ondy-ny,
rusałki (np. Rybak Goethego, Lorelei Heinego,
Świtezianka Mickiewicza).
Grecka muzyka archaiczna: lidyjska —
płaczliwa, pogrzebowa; dorycka — męska,
wojownicza; frygijska — dionizyjska, ba-
chiczna, entuzjastyczna.
Muzyka często wiązała się z zakładaniem
nowego miasta. Apollo, bóg muzyki i sam
muzyk, był patronem nowo zakładanych miast
i kolonii gr. (Archegeles, Ktistes).
Muzyk — fascynacja śmiercią (wyobrażaną
przez Greków jako młodzieniec), np.
kitarzyści i harfiarze z podań i baśni;
szczurołap z Hamein, który grą na fujarce
wywabił wszystkie szczury, a potem wszyst-
kie dzieci z miasta.
Pieśń — nieśmiertelność. „Pieśni śmierć
nie tyka" tac. carmina morte carem (Amores
1,15,31 Owidiusza). „Co nieśmiertelne żyć
ma w pieśni, musi zginąć w życiu" (Die Gotter
Griechenlands Friedricha Schillera). ,,Płomień
rozgryzie malowane dzieje, skarby mieczowi
spustoszą złodzieje, pieśń ujdzie cało..."
(Konrad Wallenrod, Pieśń wajdeloty 187—9
Mickiewicza).
Łabędzi śpiew, łabędzia pieśń — (wg
antycznej legendy) przedśmiertna; przen.
ostatnie dzieło twórcy, ostatni występ, dzieło
zamykające jakąś epokę.
Symboliczne typy muzyki (wg filozofa rz.
Boecjusza, 480—ok. 525) — wszechświatowa,
odpowiadająca harmonii ruchu ciał
niebieskich, następstw pór roku, współ-
działania żywiołów (Kosmos jako wspaniały
koncert); ludzka, harmonii duszy i ciała.;
instrumentalna, wynikająca z reguł użycia
instrumentów muz.
Instrumenty muz. w tradycji judeo--
chrześcij. — chwała Boga. Zob. Bęben, Harfa,
Lira, Róg.
Instrumenty muz. metalowe — wyżyny,
góry; muzyka dla szlachty i rycerstwa.
Instrumenty muz. drewniane — doliny,
wzgórza; muzyka prostaczków, pasterzy,
rzemieślników itd.
Sistrum (rodzaj gruchawki, instrument
obrzędowy w staroż. Egipcie) — atrybut Izydy
jako bogini płodności, sprowadzający deszcz i
urodzaj.
Szofar — hebr. róg kozi a. barani spłasz-
czony i wygięty pod parą, służący w żyd.
kulcie relig. od początku czasów historycznych
i używany do dziś w święto Nowego Roku i w
Sądny Dzień (Jom Kippur) — jego dźwięk
uważano za dość potężny, aby dotarł do uszu
Jehowy.
Trąba, róg (zob.) — działanie magiczne.
„Gdy tedy wszystek lud krzyczał, a w trąby
trąbiono, natychmiast mury (Jerycha)
upadły" (Jozue 6,20).
Trąba prosta (gr. salpinks, tac. tuba) —
atrybut Chwały, niekiedy muz: Kalliope, muzy
poezji, filoz. i retoryki; Euterpe (zob. niżej
Aulos); (od XVII w.) Klio, muzy historii;
instrument anioła trąbiącego na Sąd
Ostateczny.
Tamburyn (zwany dziś bębenkiem baskij-
skim, ale pochodzący ze staroż. Azji),
używany w czasie dionizjów, a w mitach o
Dionizosie przez menady (bachantki) —
niekiedy atrybut Erato, muzy muzyki i poezji
miłosnej; Heraklesa w czasie jego pobytu u
Omfali. „A gdy wracał Jefte do Masfa,
do domu swego, wybiegła naprzeciw jego córka
jedyna z tamburynami i tańcami" (Ks. Sędziów
11,34).
Psalterium (cymbały) — atrybut króla
Dawida; instrument Kybele jako bogini
płodności, sprowadzający deszcz i urodzaj.
Lutnia — atrybut uosobienia Muzyki, Słuchu,
Polihymnii, muzy sakralnej pieśni chóralnej,
instrument anielski, atrybut Kochanka;
dodatkowy atrybut Apollina i Orfeusza; z
pękniętą struną — uosobienia Niezgody.
Aulos (łac. tibia), piszczałka (flet, obój) pop.
w staroż. Grecji (grający używał dwóch
aulosów równocześnie) — towarzysz pieśni
używany w obrzędach kultu Apollina, in-
strument satyrów, Hermesa, Euterpe, Marsja-
sza. ,,0 tłum nie dbam, gdy grać zacznie flet od
Euterpe z lirą Lesbów — przez Polihymnię"
(Pieśni 1,1,32—4 Horacego, tł. Stefana
Gołębiowskiego). Symbol fallicz-ny, atrybut
uosobienia Rozpusty.
Syrinks (łac. fistula), zespół drewnianych
piszczałek różnej wielkości połączonych w
jednym rzędzie — atrybut gr. boga Pana, tzw.
fletnia Pana, instrument pasterzy gr., Dafnis i
Chloe, cyklopa Polifema, pasterzy
betlejemskich (w Polsce — multanki).
Organy — atrybut św. Cecylii. Organy
przenośne — atrybut uosobienia Muzyki,
Polihymnii; instrument anielski.
Viola (Rodzina instrumentów w powszech-
nym użyciu w XV—XVIII w. w kilku rodzajach
i wielkościach, poprzedniczka rodziny
skrzypiec) — w plastyce Odrodzenia atrybut
kilku muz, zwł. Terpsychory a. uosobienia
Muzyki; Homera.
Dudy (w scenach z życia wiejskiego w
malarstwie hol. i flam. XVII w.) — fallus.
Muzyka łagodzi obyczaje (przysłowie cyt. w
The Scholemaster Rogera Aschama; 1570).
Sobie śpiewać — kierować się własnym
sądem, zdaniem; śpiewać, grać, pisać dla
własnej przyjemności (gr. heaulo psdllein).
„Sobie śpiewam a Muzom" (Muza l Jana
Kochanowskiego).
Muzyka — oko ucha (Bibliotheca Tho-masa
Drake'a).
Muzyka — zmartwychwstanie, pobudzenie
do życia. „Ozwij się, pieśni! rozbudź ją
muzyko! (do „posągu":) Już czas! zstąp do nas!
przestań być kamieniem!" (Zimowa powieść 5,3
Szekspira, tł. L. Uiricha).
 Muzyka — pokarm miłości. „Jeśli muzyka jest
miłości strawą, dajcie mi waszej muzyki do
zbytku" (Wieczór trzech króli 1,1 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
„Muzyka — rzewny pokarm dla kochających"
(Antoniusz i Kleopatra 2,5 Szekspira).
„Bo muzyka jest wszędzie, gdziekolwiek jest
harmonia, lad i proporcja" (Religio Medici 2,9
Thomasa Browne'a).
„Muzyka jest poezją dźwięku" (The Holy
Stale 2,7 Thomasa Fullera).
„Muzyka — największe dobro śmiertelnych"
(Pieśń na dzień św. Cecylii 3 Josepha Addisona).
„Muzyka — jedyna przyjemność zmysłowa
bez grzechu" (Samuel Johnson).
„Muzyka — fletnia wiejska" (Powązki... 97
Adama Naruszewicza).
„Muzyka — jedyny język międzynarodowy"
(Italia, Bergamo Samuela Rogersa).
„Muzyka — pośredniczka między życiem
duchowym a zmysłowym" (List do Goethego
Bettiny von Arnim: powiedzenie Beethove-
na).
,,Muzyka przestrzenna, muzyka zakrzepła
(nm. erstarrte Musik) — architektura" (Filozofia
sztuki F. W. J. Schellinga).
,,Muzyka — powszechny język Natury"
(Kreiseleriana E. T. A. Hoffmanna).
Muzyka — idealny przejaw Woli (Schopen-
hauera).
Muzyka — mowa aniołów (Eseje, Opera
Thomasa Carlyle'a).
Pieśń — wzniosłość. „Na skrzydłach pieśni"
nm. Auf Flugeln des Gesanges (Lyrisches
Intermezzo 9 Heinricha Heinego).
Muzyka — złudzenie duszy i zmysłów. „O
Muzyko! złudzeniu i duszy, i zmysłów, nie —
ty nie jesteś tworem śmiertelnych umysłów,
dziełem Boga na ziemi albo człeka w niebie"
(Klub piśmienniczy 7,155—7 Ty-mona
Zaborowskiego).
Muzyka — Parnas biedaka (Poezja i wy-
obraźnia Raipha Waldo Emersona).
To muzyka przyszłości (nm. Zukunft-musik)
— to sprawa, o której jeszcze nie pora myśleć,
tac. cura poslerior 'późniejsze (a przeto mniej
teraz ważne) zmartwienie'. Pierw. iron. o
książce Richarda Wagnera Das Kunstwerk der
Zukunft nm. 'przyszłe dzieło sztuki'.
„Dawna, minionych lat muzyka serca i myśli
to mistrzyni" (Dawna, minionych lat muzyka l
—2 Mikołaja Biernackiego).
Muzyka — łzy. „Nie potrafię znaleźć żadnej
różnicy między muzyką a łzami" (Ecce homo I,
Dlaczego jestem taki mądry? 7 Fredricha
Nietzschego).
Muzyka — morze. „Muzyka jest jak morze.
Stoimy na jednym brzegu i widzimy dal, ale
drugiego brzegu dostrzec niepodobna" (Quo
vadis 1,19 Henryka Sienkiewicza).
Muzyka — wódka potępieńców. „Piekło jest
pełne amatorów muzycznych: muzyka to
brandy potępionych" (Człowiek i nad-czfowiek
3 G. B. Shawa).
„Muzyka to chińska łamigłówka, którą
każdy rozwiązuje po swojemu (...) to kwilenie
dzieci i wariatów" (Fermenty 2,14 W. S.
Reymonta).
„Śpiew jest szukaniem" (Godiwa 3,1
Leopolda Staffa).
Kocia muzyka (hałas, wrzaski, gwizdy,
walenie w naczynia itp.) — wyraz nieza-
dowolenia a. chęć dręczenia, dawania się
komuś we znaki; zob. też Kot. Blade odbicie
dawnego obyczaju: był to ogłuszający hałas i
łomot walenia w kotły, bębny, patelnie,
czyniony przez procesję ludzi w celu
odstraszenia złych duchów i odwrócenia
nieszczęść, jakie spowodować by mógł czyn
karygodny, naruszający porządek rzeczy w
Naturze (zazw. przestępstwo seksualne).
Muzyka — pociecha. Przysłowia: Muzyka
nie pomoże, ale pocieszy. Kto śpiewa, troski
rozwiewa.
Muzyka radość pobudza, ale jej nie stworzy.
Przysłowia: Za nic muzyka, kiedy płacz
panuje. Głodny woli jeść, niż śpiewać.
Uciekającego nie zabawi muzyka.
Śpiew — harmonia, zgoda. Przysłowie nm.:
Dwaj mogą razem śpiewać, ale nie razem
mówić.
Cienko śpiewać — spokornieć, spuścić z
tonu; żyć w biedzie.
Śpiewać czyjąś piosnkę — ulegać komuś,
zgadzać się z nim we wszystkim.
Zaśpiewa baranim głosem — będzie miał
za swoje, wypije piwo, którego nawarzył,
pożałuje.
Najmilsza Bogu muzyka — głosy poczci-
wych ludzi,
Stara to piosenka — powtarzanie rzeczy
powszechnie znanych; królowa BoTia
umarła.
Wyśpiewać — wygadać, wydać sekret;
sypać, mówić wszystko na przesłuchaniu.
 Zaśpiewać komuś requiem — doczekać się
jego śmierci.
Śpiew w kąpieli zob. Kąpiel (Wanna w
łazience).
W marzeniu sennym: (muzyka dysharmo-
nijna) oszczerstwo; (miła) dobry znak;
(śpiew) radość, uciecha; (pieśń nabożna)
zmartwienie.
MYSZ
Mysz symbolizuje dzień i noc, tajemniczość,
zagrażające zło, podstęp, chciwość, plagę,
wojnę, poszukiwanie łupu, zniszczenie, smu-
tek, śmierć; diabła, czarownicę, czarodziejkę,
wróżkę, duszę zmarłego; rozum, spryt;
bojaźliwość, wdzięczność; kobietę, seks,
fallusa, płodność; znikomość, błahość, małość,
niską pozycję społ.; milczenie; cnotę, ubóstwo,
drobną kradzież; opilstwo, nieczystość;
arogancję; obłęd.
Mysz — atrybut bogów słonecznych, np.
Horusa; Izydy (która, uciekając przed Setem,
przeobraziła się w mysz), ind. boga Ganesia (z
głową słonia); związana z diabłem, który
czasem przybierał jej postać. W Egipcie
czczono głównie podobną do myszy ryjówkę
(Sorex) o wydłużonym pyszczku, będącą pod
opieką bogini Buto.
Mysz w Biblii — nieczystość. „Między
plugawe będą poczytane (...) łasica i mysz, i
krokodyl (...), i mysz polna" (Lev. 11,29— 30).
„Ci, którzy jedli mięso świni i obrzy-dłości, i
mysz, zniszczeni będą, mówi Pan" (bajasz
66,17).
Myszy — plaga, zniszczenie, śmierć, kara
boża. Gdy Filistyni zdobyli arkę przymierza,
Bóg spuścił na nich plagę myszy „i stało się
zamieszanie śmierci wielkiej w mieście Azot"
(7. Ks. Król. 5,6).
Złota mysz — okupienie grzechu. Trapieni
plagą myszy i wrzodów odbytniczych (a.
hemoroidami) Filistyni, zwróciwszy arkę
przymierza Izraelitom, musieli jako za-
dośćuczynienie przesłać „pięć zadnie złotych i
pięć złotych myszy" (l. Ks. Król. 6,5).
Mysz w mit. gr — atrybut bogów: Apollina
Smintheusa jako boga wyroczni, medycyny,
płodności, urodzajów (ochrona przed myszami
polnymi: pięć oswojonych myszy pod jego
ołtarzem w Hamaksitos w Troa-dzie było
ochroną przed plagą myszy);
Ateny (i w jej świątyniach trzymano myszy w
tymże celu).
Mysz — wdzięczność. W Bajce 39 Ezopa
wdzięczna za uprzednio darowane jej życie
mysz przegryza więzy krępujące lwa.
Mysz — spryt, rozum. Mysz przechytrza
kota (Ezop 94); woli spokojny, skromny żywot
na wsi niż niebezpieczne luksusy w mieście
(Ezop 41). Mysz nie ufa jednej dziurze (łac.
mus non uni fidet antro), ma zawsze w rezerwie
drugą.
Mysz — małość, znikomość, błahość,
pokora. Góra porodziła mysz (Góra w po-fogu
bajka Ezopa) — o wielkich przygotowaniach
dających znikome rezultaty. Ani mysz się nie
przemknie, nie prześliźnie.
Mysz na Wschodzie — chciwość, podstęp,
matactwa. Przysłowie arab.: Wolę tyranię kota
niż sprawiedliwość myszy.
Mysz w mitach — zwierzę chtoniczne,
symbolizujące podziemną fazę łączności z
sacrum.
Mysz w folklorze — czarownica; ucie-
leśnienie duszy osoby zmarłej: czerwona —
czystej duszy, czarna — grzesznej.
Szara mysz — bieda, drobne, codzienne
kłopoty, działalność pozbawiona rozgłosu;
atrybut patronki podróżnych, św. Gertrudy,
ksieni klasztoru w Nivelle w Brabancje
(Francja), symbolizuje cierpliwe „ogryzanie"
modlitw i kazań. Biedny jak mysz kościelna.
Mysia Wieża. Liczne legendy śrdw. o lu-
dziach chroniących się w wieży przed myszami,
które ich mimo to zjadają, co ma być karą za
grzechy. Legendy o Hat-to I i II, arcybiskupach
Moguncji, hrabi Graafie, o Wilderofie, biskupie
Strasburga, Adolfie, arcybiskupie Kolonii,
Gotfrydzie Arsenbergu, arcybiskupie Bremy,
Mieczysławie Chościsko, księciu kujawskim,
Po-pielu, mitycznym księciu gnieźnieńskim
(wieża w Kruszwicy).
Mysz — ofiara łasicy, która jest, wraz z
kotem, naturalnym wrogiem myszy. Oswojone
łasice strzegły w Europie domów przed plagą
myszy w czasach, gdy koty były jeszcze
egzotyczną rzadkością (przed XIV— XV w.).
Mysz — zwierzę Nocy i Wielkiej Macierzy,
wróżek i czarodziejek, wyrusza na połów nocą,
jest wg pojęć ludu najpłodniejszym
zwierzęciem na ziemi zachodzącym w ciążę od
zjedzenia ziarnka soli. Cza-
rodziejski pojazd Kopciuszka z bajki Per-raulta
był zaprzężony w myszy (rumaki Nocy), które
wróżka o świcie zamieniła w słoneczne białe
konie. Mysz w nazwach nocnych zwierząt:
nietoperz — latająca mysz: roś. letuczaja mysz,
ang. dawn. reremouse, nm. Fledermaus, łysa-
mysz — fr. chame-souris.
Mysz — pijaństwo, opilstwo, przepicie. Białe
myszki widzieć — mieć urojenia alkoholowe.
„A ty powracasz jako mysz pijany, prawiąc
kazania" (Opowieści kan-terberyjskie, Opowieść
Damy z Balh, Prolog 266—7 Chaucera, tł. H.
Pręczkowskiej). „(Anglicy) wyglądają jak mysz
utopiona" (Henryk VI cz. l 1,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Mysz — trwożliwe milczenie, zachowywanie
ciszy. Przysłowie: Siedzi jak mysz pod miotłą,
tj. cicho. „Wartę miałeś spokojną? Nawet mysz
nie pisnęła" (Hamlet 1,1 Szekspira, tł. Jerzego S.
Sity).
Mysz, myszka — kobieta, dziewczyna
(pieszczotliwie). „Wiem, był jegomość swego
czasu myszołowem" (Romeo i Julia 4,4
Szekspira), tj. gonił za dziewczętami. „Gdy cię
pijany król skusi do loża, nazwie swą myszką, z
pieszczot twarz uszczypnie" (Hamlet 3,4
Szekspira, wg tł. J. Paszkow-skiego).
Mysi ogonek — cienki warkoczyk dziew-
częcy.
Myszka — cnota. „Dobra moja myszko cnoty,
odpowiadaj" (Wieczór Trzech Króli 1,5
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Mysz — fallus (długi ogonek); postrach
kobiet, które wpadają w popłoch na jej widok.
Mysz — strach, trwoga. Chcieć schować się w
mysią dziurę (ze .strachu, wstydu). Myszą się
wkraść gdzie (ukradkiem). Siedzi jak mysz na
pudle (niespokojnie).
Biała i czarna mysz — dzień i noc. W alegorii
Friedricha Ruckerta (Parabola, 1868) obie na
przemian podgryzają korzenie krzaka
jeżynowego, którego chwycił się podróżny, aby
nie spaść na dno szybu, gdzie smok rozwiera
już głodną paszczę. Białe myszy u staroż.
Rzymian — szczęśliwa wróżba, w folklorze
europ. — dusze nie narodzonych dzieci.
Mysz — smutek. „Cóż bowiem są smutki,
jeśli nie myszy, które gryzą ziarna wesołości
złożone w naszych sercach?" (Pan Woto-
dyjowski 1,6 Sienkiewicza).
Myszki — słabość umysłu, wariactwo. Mieć
myszki w głowie — być niespełna rozumu, bez
piątej klepki.
Mysz — arogancja, pewność siebie, próżność.
Przysłowie: Myszy tańcują, gdy kota w domu
nie czują. Mickey Mouse, ang. Myszka Miki,
bohaterka filmów rysunkowych Walta Disneya.
W marzeniu sennym: utrata pożyczonych
komuś sum.
NAGOŚĆ
Nagość symbolizuje szczerość, otwartość,
czystość, prawdę, bezinteresowność; bez-
bronność; umiar, prostotę, niewinność, bez-
pieczeństwo, piękno, miłość, człowieczeństwo,
stan naturalny; zbroję, obronę; protest; biedę,
goliznę; potulność; poddanie się woli bożej,
ascezę, niewolę; karę, boleść, strapienie,
niebezpieczeństwo; śmierć, widmo, żałobę;
szpetotę, obrzydliwość, hańbę, zgrozę; opętanie,
obłęd, zachwycenie, uniesienie, wielkość; świat
widzialny, powietrzny; instynkty; maskę,
przebranie, kuszenie, nieskromność, (bez)wstyd,
uwodzenie, żądzę, lubieżność, płodność; por.
Kobieta; Odzież; Zasłona.
Nagość — bezwstyd, niewinność. „A byli
oboje nadzy, Adam i żona jego, a nie wstydzili
się" (Gen. 2,25).
Nagość, obnażanie się przed bogiem —
płodność. Przed bogiem-bykiem Ozyrysem--
Apisem w świątyni Egipcjanki obnażały
genitalia dla zapewnienia sobie potomstwa, dla
uleczenia się z bezpłodności. Srdw. czarownice
na sabatach nosić miały w obecności Szatana
tylko maski a. welony na twarzy, występując
przed nim jako anonimowe uosobienia chuci;
zob. Zasłona (Isztar).
Nagość — magia wywoławcza — urodzaj.
Nagim miesiączkującym dziewczętom kazano
tańczyć w zielonym zbożu dla zapewnienia
urodzaju; nagie kobiety biczowano gałązkami
na wiosennych polach, aby pobudzić do
działania bóstwa płodności i urodzaju (np.
Pana, którego posągi też, w razie potrzeby,
pasterze bili wiązkami cebuli morskiej, aby
dodać bogu wigoru). Wg wierzeń lud.
bezdzietna kobieta powinna w noc świętojańską
nago narwać w swoim ogródku dziurawca
(ziela świętojańskiego), aby uro
dzić dziecko jeszcze przed następnym św.
Janem. Zob. Taniec (płodności i urodzaju).
Taniec nago — rytuał sprowadzający
deszcz, a więc i urodzaj.
Nagość posągów bóstw. Często górna
połowa ciała była naga — świat widzialny,
dzienny, powietrzny. Natura; dolna połowa
zasłonięta — świat chtoniczny, podziemny,
kraina zmarłych, korzenie, nasiona, genitalia,
urodzaj, płodność, fermentacja.
„Nagość" (w sensie: 'brak wierzchniego
odzienia') — niewola, boleś.ć, żałoba. „Jak
chodzi sługa mój Izajasz nago i boso (...), tak
zapędzi król Asyrii jeńców egipskich" (Izajasz
20,3—4). „Dlatego będę płakać i narzekać,
chodzić bosy i nagi, jęczeć jak sza-kale, żalić
się jak strusie" (Micheasz 1,8).
Nagość — bieda, słabość i ubóstwo du-
chowe i moralne; potulność; „Będzie w wiel-
kim ubóstwie; jak wyszedł nagi z żywota matki
swej, tak się wróci, a nic nie weźmie z sobą z
pracy swojej" (Eklezjastes 5,14). „Nago
bywam w siedzibach tych, co nie są chciwi"
(Pieśni 3,16,22—3 Horacego). Go-łota w
dawn. Polsce — nieosiadły człowiek wolny nie
posiadający żadnego mienia, a nie będący
szlachcicem, mieszczaninem, kmieciem ani
Żydem.
Nagość — zachwycenie, uniesienie;
wieszczba, prorokowanie. ,,Saul zrzucił z siebie
szaty i był w zachwyceniu przed Samuelem, a
padłszy na ziemię leżał nagi przez dzień i noc,
skąd poszło przysłowie:
Czy i Sauł między prorokami?" (/. Ks. Król.
19,24).
Nagość — obłęd, opętanie. „Pewien czło-
wiek, co miał czarta już od dawna i nie nosił
odzienia i nie mieszkał w domu, ale w grobach"
(Ew. wg Łuk. 8,27). Bohaterowie śrdw.
opowieści rycerskich okresami tracili zmysły i
chodzili nago, np. Lancelot, Tristan (wg
Malory'ego).
Nagość kobiety okryta przez mężczyznę —
ożenek; zawarcie przymierza między Bogiem a
ludem. Bóg mówi do Jeruzalem:
„Doszłaś do piękności niewieściej; piersi twe
urosły i włos twój porósł, a byłaś naga i wstydu
pełna. (...) I rozciągnąłem odzienie moje na
ciebie i nakryłem nagość twoją" (Ezechiel 16,7
—8; por. Ks. Rut 3,9).
Nagość — obrzydliwość, zgroza; bezwstyd,
wyuzdanie, hańba. W kulturze staroż. Żydów
— wstręt do obnażania się „przed Bogiem i
ludźmi" jako do obrazy moral
ności publicznej; dlatego odrazę budziła
nagość posągów gr., nagość zawodników gr. w
gimnazjonach i na igrzyskach oraz nagość
naśladujących obyczaje greckie młodzieńców
żydowskich. „Biada temu, kto swego bliźniego
upija (...), aby oglądać nagość jego!" (Habakuk
1,15). Bóg do Niniwy: „Odkryję sromotę twoją
(...) i ukażę narodom nagość twoją, a królestwom
hańbę twoją" (Nahum 3,5). „Nagość figur malo-
wanych lub rzeźbionych budzi w głupcach
pożądanie i miłość bezdusznego, martwego
kształtu" (Ks. Mądrości 15,4—5). Publiczne
obnażanie cudzołożnic połączone z obrzucaniem
kałem, z chłostą, drwinami, wyświecaniem, a
nawet z egzekucją, stosowane było powszechnie
w Izraelu i w chrześcijańskiej Europie, w Polsce
aż do XVIII w. ,,I będę cię sądził według praw o
cudzołożnicach (...), i zburzą zły dom twój, i
obnażą cię z szat twoich (...), a zostawią cię nagą
i zelżywości pełną (...). I ukamienują cię, i
zamordują mieczami" (Ezechiel 16,38—40).
„Toż widzom się udało! Jakaż zabawna heca!
Dziewczynę, nagą całą, od Piwnej kat wyświeca.
Jak w kości grają gapy:
uciecze? — nie uciecze? A pachoł rozdął chrapy
i oszalałą siecze" (Rycerska 4—5 Or-Ota).
Nagość — prawda, szczerość, czystość liż.,
intelektualna, moralna, duchowa. W hellenizmie
pochwała nagości, bo ideał artystyczny i
sportowy wymagał odsłonięcia ciała. „Nudayue
veritas" łac. 'i naga prawda' (Pieśni 1,24
Horacego), „Przez nagą postać mistrz wielką
prawdę światu wypowiada" (Stella Fornarina
14,21—2 Ludwika Kon-dratowicza).- „Nic
czystszego od nagości" (Trilby George'a Du
Maurier).
Nagość — stan całkowicie naturalny. In puris
naturalibus tac. 'w stanie całkowicie
naturalnym', tj. nago. „Nie nagi jest
nieprzyzwoity, ale podkasany" (Diderot).
Nagość — piękno. „Ładna dziewczyna jest
ładniejsza nago niż odziana w purpurę" (Strachy
289 Plauta). „Ale jest nagi trup Leonidasa, jest w
marmurowych kształtach piękna dusza" (Grób
Agamemnona 15,87—8 Słowackiego).
Nagość — doryckie dziewczęta. Przysłowie
gr.: Udaje dorycką dziewczynę (tj. pokazuje się
nago).
Naga pierś Kamilli (dziewczyny-rycerza z
plemienia Wolsków). Legendarne Ama-
żonki, wojownicze kobiety, obcinały sobie prawą
pierś, aby im nie przeszkadzała przy naciąganiu
cięciwy łuku (co zapewne wymyślono dla
usprawiedliwienia lud. etymologii nazwy, którą
Grecy wywodzili od 'bezpierśna': a- 'bez', mazós
'pierś'). Ale Kamilla w czasie walki tylko obnaża
pierś (Eneida 11,647 Wergiliusza), właściwie nie
wiadomo, po co (może, aby rozproszyć uwagę
mężczyzn-nieprzyjaciół?).
Nagość — ubiorem dusz, widm. Grecy i
Rzymianie wyobrażali sobie prawdop. dusze
zmarłych jako nagie (co wydaje się logiczne,
chyba żeby przypuścić, że i odzież ma duszę).
„Morfeusz (...) bierze postać Ceiksa. Bez szaty,
zmieniony, blady, staje przy łożu biednej
Alcyjony" (Metamorfozy 11,650—3 Owidiusza,
ti. B. Kiciń-skiego). Zob. też Odzież (rozdzierać).
Nagość w śrdw. W śrdw. spano i kąpano się
publicznie nago, a nawet udawano się z domu do
łaźni całymi rodzinami niemal kompletnie nago
a. półnago. Widok zupełnej nagości był aż do
XVI w. czymś całkiem powszednim. Swoboda ta
zanika w XVI— XIX w., naprzód w warstwach
wyższych, potem i w niższych.
Nagość — asceza, jako odrzucenie stroju,
symbolu próżności i przywiązania do spraw
ziemskich, doczesnych; por. Odzież.
Nagość — bezwarunkowe poddanie się woli
bożej człowieka zrodzonego nago.
Nagość — śmierć; kostucha. „Uźrzał
człowieka nagiego, przyrodzenia niewieściego
(...). Groźną kosę w ręku mając (...) wypięta
żebra i kości, groźne siecze przez lutości"
(Rozmowa Mistrza ze Śmiercią 25—6,38,41—
2). Przysłowie: Zaleca mu się goła (tj. jest
umierający).
Nagość — szpetota. „Nagość jest szpetna, tak
w umyśle, jak i w ciele" (Essays: Of Simulation
Francisa Bacona).
Nagość, golizna — bieda. Gdy bogaty ojciec
św. Franciszka z Asyżu nie chciał mu pozwolić
na rozdanie majątku ubogim, Franciszek na
znak protestu przebiegł nago ulicami miasta
(aluzja do Hioba l,21); przed śmiercią zaś
polecił, aby go pogrzebano nago. Przysłowie:
Choć goły, ale wesoły.
Nagość — bezpieczeństwo. Gdy pojmano
Jezusa, idący za nim ewangelista Marek
(,,pewien młodzieniec"), porzuciwszy prze-
ścieradło, w które był odziany, uciekł nagi.
(Ew. wg Marka 14, 51—2). Przysłowie:
Nagi (goły) rozboju się nie boi.
Nagość — zbroja, obrona. „Abyś był silny,
musisz rozdziać się do goła, twa nagość to
jedyna twoja zbroja" (Pallas i Wenus 16
Matthew Priora).
Nagość — bezbronność; niebezpieczeństwo.
„Gdybym służył Bogu z połową zapału, z jakim
służyłem królowi, nie byłby w mym wieku
wydał mnie wrogom nagiego" (Henryk VIII
3,2,455 Szekspira), kardynał
Wolscy.
Nagość — maska, przebranie. „Chodzenie
nago to najlepsze przebranie" (The Double
Dealer 5,4 Williama Congreve'a).
Nagość — miłość i śmierć. ,,Śmierć naga,
miłość naga; nic nie mają obie: ta niebacznych
-za życia zdziera, tamta w grobie" (Przymierze
śmierci z miłością 51—2 Adama Naruszewicza).
Nagość — człowieczeństwo. „Być nagim to
znacznie bliższe człowieczeństwu, niż być w
liberii" (The Decay ofBeggars Charle-sa Lamba).
„Nagość kobiety jest dziełem Boga"
(Zaślubiny Nieba i Piekła, Przysłowia piekielne
Williama Blake'a).
Nagość — wielkość w bezwstydzie. „O
Polsko! (...) wstań jak wielkie posągi
bezwstydne, naga — w styksowym wykąpana
mule, nowa — nagością żelazną bezczelna —
nie zawstydzona niczym — nieśmiertelna"
(Grób Agamemnona 16—17,91, 99—102
Słowackiego).
Nagi — goły, pusty, nie przybrany, pozba-
wiony upiększeń; nie owłosiony, nie upie-rzony,
bezlistny; nie zalesiony, pustynny;
bez dodatków, sam.
Nagi — dobyty z pochwy. Naga szabla, nagi
miecz. „Piramidy, czy wy macie takie trumny,
sarkofagi, aby miecz położyć nagi" (Rozmowa
z piramidami l—3 Słowackiego).
„Naga dusza" — ślepe, nie uświadomione,
utajone instynkty (Stanisław Przyby-szewski w
okresie modernizmu).
Striptease — numer programu variete,
kabaretu a. innego lokalu rozrywkowego, w
którym aktorka stopniowo się rozbiera.
„Striptease to jedyne widowisko rozrywkowe,
jakie Ameryka przyniosła światu" (Wodewil
amerykański Douglasa Gilberta).
W marzeniu sennym: (być nagim) bieda;
(widzieć kogoś nagiego) skandal; oszczerstwo.
 NAMIOT
Namiot symbolizuje koczowisko, obozowisko,
mistykę pustyni, tułactwo, przemijanie,
pasterstwo; świat; świątynię, tabernakulum;
sklepienie niebieskie; okrycie, ochronę,
odzienie; wojnę; plemię izraelskie Gad.
Symbolika pokrewna symbolice zasłony.
Namiot — dom pasterskich plemion Izraela i
patriarchów biblijnych. „Jabel był protoplastą
tych, którzy mieszkali w namiotach i byli
pasterzami" (Gen. 4,20). „Ezaw stał się
zawołanym myśliwcem i rolnikiem, a Jakub,
człowiek prosty, mieszkał w namiotach" (Gen.
25,27). Balaam na widok Izrael-czyków,
mieszkających w namiotach według pokoleń
swoich, woła: „O jak piękne są przybytki twoje,
Jakubie, i namioty twoje, Izraelu!" (Num. 24,5).
Wśród namiotów mieścił się bogato zdobiony
namiot Boga, zwany Namiotem Zboru
(Namiotem Zgromadzenia, Przybytkiem
Przymierza, Przybytkiem Świadectwa) (Ex. 26),
który przeobraził się z czasem w świątynię. Stąd
namiot stał się symbolem świątyni, a wreszcie
sklepienia niebieskiego. „Bóg rozpostarł niebo
jak zasłonę i rozpina je jak namiot mieszkalny"
(Izajasz 40,22). Koczownicze ludy turecko-
mongolskie uważają namiot za miejsce święte, a
niebo za namiot okrywający Ziemię, Drogę
Mleczną za szew tkaniny, a gwiazdy za otwory
przepuszczające światło słoneczne. „Nie
widziałem, by kto patrzał tak tęsknym
wzrokiem na ten namiocik błękitu, który
więźniowie nabywają niebem" (Ballada o
więzieniu w Reading III Oscara Wilde'a).
Namiot, tymczasowe, przenośne schronienie
koczownika, pasterza, wędrowca, żołnierza —
przemijanie i znikomość życia ludzkiego.
Skarży się chory król Ezechiasz, sądząc, że
umiera: „Wiek mój przeminął i zwinięty jest
ode mnie jak namiot pasterski" (Izajasz 38,12).
Kedar — jeden z synów Ismaela, protoplasta
Kedareńczyków (Beduinów?) mieszkających w
ciemnych namiotach z koziej sierści,
barbarzyńskiego ludu pustyń arabskich.
Namioty Kedaru — kraj barbarzyńców,
obczyzna; ziemski padół, świat doczesny;
opieka boska, schronienie na pusz-ozy. „Biada
mi, że jestem jak obcy w Me-szech, że
mieszkam tu jak wśród namiotów Kedaru"
(Psalm 119 5). „Czarna je
stem, ale piękna, córki jerozolimskie, jak
namioty Kedaru" (Pieśń nad pieśniami 1,4).
Rozbić gdzieś swoje namioty — przen., żart.
zamieszkać gdzieś, osiąść na czas pewien.
Tabernakulum (łac. tabernaculum 'namiot') w
Kość. rz.-kat. szalka wbudowana w gł. ołtarz,
przeznaczona do przechowywania naczyń z
hostiami.
W marzeniu sennym: nieprzewidziana
przygoda.
W heraldyce: gotowość do boju; gościn-„".;-;
NARCYZ
Narcyz symbolizuje sen, odrętwiałość;
zemstę, śmierć za młodu, zmartwychwstanie,
wiosnę, płodność; zimną, nieczułą urodę,
samolubstwo, egotyzm, egocentryzm;
sztukę dla sztuki; przeglądanie się w lustrze,
próżność, autoerotyzm; obłęd, głupotę,
kapryśność.
Narcyz w mit. gr. — piękny syn boga rzeki
Kefisos w Beocji i nimfy Liriope, który za
odtrącenie miłości nimfy Echo skazany został
przez Afrodytę (a. Nemezis) na bezpłodną miłość
do swego odbicia w źródle, a na koniec
zmieniony w kwiat o zimnej, obojętnej urodzie
(Metamorfozy 3,341—510 Owidiusza), atrybut
Hadesa a. Plutona (rz. Dis Pater), erynii; narcyzy
wieńczyły też głowy Parek,
Narcyz — mężczyzna, który pogwałcił,
naruszył granice sfery zastrzeżonej dla kobiet
(źródło nimfy Echo) i dlatego został (wg jednej z
wersji mitu) zabity jako ofiara w kulcie
płodności, podobnie jak frygijski Attis, jak
ukochany przez Heraklesa Hylas, jak
rozszarpany przez menady Penteusz i inni.
Narcyz (roślina) w staroż. Grecji — sen,
śmierć, zmartwychwstanie, wiosna, prawdop.
dlatego, że cebule przybyszowe narcyza sadzi się
na jesieni i przykrywa na zimę;
budzą się i kwitną w maju i czerwcu. Sadzono je
na grobach, aby przypomnieć, że drętwota
śmierci może być tylko zdrętwiałością snu.
Uważano, że przeglądanie się w wodzie szkodzi
zdrowiu, bo w odbiciu człowieka zawiera się
jego dusza, a sen o takim odbiciu może nawet
być wróżbą rychłej śmierci. Skazani na śmierć
przestępcy rz. składali narcyzy w ofierze Furiom
i wieńczyli się narcyzami, co miało działać
narkotycznie przeciw mękom ukrzyżowania.
Narcyz — słodka woń; obłęd. Sądzono, że
słodki, odurzający zapach narcyzów może
przyprawić o pomieszanie zmysłów. Gr.
ndrkissos wg etymologii lud. związany z ndrke
'odrętwiałość', od rzekomo narkotycznych
własności roślirry. Kwiat wiązał się z
ceremoniami wtajemniczenia, zwt. w kult
Demeter w misteriach eleuzyńskich. Zapachem
narcyzów Hades miał oszołomić Korę, aby ją
tym łatwiej porwać do swego podziemnego
królestwa. ,,Każda wie, że woń w narcyzach jest
drogą" (Sen srebrny Salomei 1,615—16
Słowackiego).
Narcyz w tradycji chrzęść. — triumf
poświęcenia nad egoizmem, miłości Boga nad
grzeszną miłością, wiecznego żywota nad
śmiercią, miłości niebiańskiej nad ziemską;
atrybut Matki Boskiej (przez podobieństwo
kwiatu do lilii).
Narcyz w śrdw. — atrybut Zemsty (za
odtrącone uczucie nimfy Echo).
Narcyz na Dalekim Wschodzie — szczęście,
powodzenie, dobrobyt, życzenia noworoczne.
Narcyz u Arabów — uczciwy, szczery,
prostolinijny charakter (prawdop. z powodu
prostej, wyniosłej łodygi).
Narcyz — próżność, ukochanie samego siebie,
zwłaszcza własnej urody; introspekcja,
samoobserwacja; autoerotyzm; introwersja,
skłonność do zamykania się w sobie, we
własnych myślach.
Narcyz — odbicie w zwierciadle wody. Woda
służyć może jako lustro, ale lustro z głębią, w
której można się zanurzyć, otwartą na głębokie,
ukryte cechy charakteru. „Każdy z nas jest z
natury Narcyzem, a każda namiętność jest tylko
miłością własną osłodzoną ozdobnymi
epitetami" (The Vanity ofDogmatizing rozdz.
13Josepha Glanville'a, 1661). „I narcyzy ze
wszystkich najpiękniejsze, co patrzą w swoje
oczy w zakątkach strumienia, póki nie pomrą od
swego lubego powabu" (The Sensitive Plant 1,5
P. B. Shelleya).
Narcyz — kapryśność. ,,Przecie i narcysy
mają swe kaprysy" (Kolberg XVII, 5).
Narcyz — sztuka dla sztuki; atrybut hasła
symbolistów i neoromantyków końca XIX w.
Narcyz — samowystarczalność, wieża
z kości słoniowej; badania naukowe dla własnej
przyjemności, nie dla dobra ogółu.
Narcyz kałamarza, fr. le narcisse de
1'ecritoire, autor rozkochany we wszystkich
swych utworach, w całej swej twórczości.
W mowie kwiatów: za bardzo kochasz się w
sobie.
NIĆ
Nić symbolizuje istnienie, życie, miłość,
pępowinę, potomstwo, przeznaczenie, los;
oś świata, promień, sublimację, wznoszenie się;
nicość; pamięć; inteligencję, drogę do poznania,
związek, opowieść, marzenia, przyjaźń;
niebezpieczeństwo; gadatliwość, intrygi;
ucieczkę.
Nić — związek, związanie, coś, co łączy
wszystkie stany egzystencji z sobą i z ich
zasadą. Indyjskie Upaniszady mówią o nici
(sutra) wiążącej świat doczesny z niebiańskim i
wszystkie żywe istoty wzajem ze sobą.
Święta nić — w tradycji ind. upawita,
noszona przez członków wyższych kast.
Nić — życie, przc/naczenie, los. W mit. gr.
trzy Mojry, boginie przeznaczenia, Prządki; u
Homera tylko jedna Mojra, u Hezjoda: Kloto,
która przędzie nić żywota, Lachesis,
przydzielająca los i strzegąca nici, i Atropos,
Nieodwracalna, która nić przecina w chwili
śmierci człowieka. Utożsamione z nimi
rzymskie Parki i Fata oraz skand. Norny: Urd,
przeszłość, Wer-dandi, teraźniejszość, i Skuld,
przyszłość.
Czarna nić — nieszczęśliwe dni żywota
przędzone przez Mojry, w przeciwieństwie do
białej nici oznaczającej dni szczęśliwe. ,,Żle, źle
zawsze i wszędzie, ta nić czarna się przędzie:
ona za mną, przede mną i przy mnie" (Moja
piosnka I, l—3 Norwida).
Nić — nić istnienia, potomstwo zrodzone z
harmonijnego wirowania wrzeciona tworzącego
materialne życie; gr. boginię dobrego porodu,
Eileithyię, nazywano „zręczną prządką".
Nić — nasienie, sperma, zwł. w kultach
orfickich.
Nić bierna i czynna — osnowa i wątek,
krzyżujące się na krosnach tkackich — świat
materii, wegetacji i tworzenia, życia. Tkanie —
zajęciem kobiet; tkaczkami były:
Atena, Mojry, Izyda, Piękna Helena, Pene-lopa,
Kirke. Pokutujący Herakles musiał prząść
kądziel w kobiecym stroju.
 Nić — oś świata, wznoszenie się, subli-
macja; jedna z prób interpretacji gr. mitu o nici
Ariadny, nici, która pozwoliła Te-zeuszowi
wydobyć się z Labiryntu kreteń-skiego, czyli ze
świata ziemskiego do przybytku bogów, do
Nieba; por. Łańcuch (drabina z Ziemi do Nieba;
łańcuch Lugusa).
Nić — ucieczka; jedna z prób wyjaśnienia gr.
mitu Ariadny i Tezeusza: Ariadna — wąż a.
bogini Ziemi, daje kłębek nici — promieni
słonecznych Tezeuszowi — bohaterowi
słonecznemu, aby się mógł wydostać z
labiryntu — świata podziemnego, gdzie,
podobnie jak Słońce nocą, podróżował z
zachodu na wschód.
Nić Ariadny — droga do poznania, zdolność
poznawcza, inteligencja (inna wykładnia mitu o
nici Ariadny). Przysłowie:
Po nitce do kłębka.
Nić — pępowina, ucieczka z labiryntu
(świata nie narodzonych) macicy matki.
Nici będą z tego — nic z tego nie będzie.
Jaskółka z bajki Ezopa O ptakach i jaskółce
ostrzega ptaki, że z lnu, który chłop zasiał, będą
nici, a z nich sidła na ptaki. Polski termin nici
zaczęto z czasem rozumieć jako nic: nic z tego
(nie będzie).
Wisieć na nitce, na cienkiej nici — być o
włos od katastrofy, bardzo zagrożonym, w
niebezpiecznej sytuacji. Pośrednia aluzja do
nici, na której zawieszono miecz nad głową
Damoklesa, dworaka i pochlebcy, który nazwał
Dionizjosa Starszego, tyrana Syrakuz (405—
367 p.n.e.), najszczęśliwszym spośród
śmiertelników; zob. Miecz (groźba).
Nić wg Księgi Zohar (gł. księgi Kabały, XI—
XIII w.) — związek między różnymi sferami:
biologiczną, duchową, społeczną itd.
Nić — gadatliwość. „Nić swojej gadatliwości
cieniej przędzie niż wątek swej argumentacji"
(Stracone zachody miłości 5,1 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Czerwona nić — motyw, temat, element
ogólniejszego nurtu dziania się, opowieści, w
której coś „przewija się czerwoną nicią".
,,Wszystkie liny floty brytyjskiej od najgrub-
szych do najcieńszych skręcone są tak, że jedno
czerwone włókno przechodzi przez catą długość
liny, tak że z najmniejszego kawałka widać, że
należy do korony" (Powinowactwa z wyboru
2,2 Goethego).
Nić — pamięć. „Ta pamięta lepiej, czyja
dłuższa nić" (Przaśniczka ~1—8 Jana Cze-
czota). „Wlecze się wprawdzie za człowiekiem
nić bólu i pamięci" (Rodzina Połanieckich 3,14
H. Sienkiewicza).
Złota nić — przyjaźń; natchnienie. „Serca
niebieskie poi wesele, kiedy je razem nić
powiąże złota" {Oda, do młodości 30—l
Mickiewicza). „I żywych natchnień złota nić
przewiąże prawdy zdobyte" (Przeminął czas 61
—2 Adama Asynka).
Nić — miłość, opowieść, dramat; marzenia,
zagadki, intrygi, domysły itd. „Snuć miłość jak
jedwabnik nić wnętrzem swym snuje" (Snuć
miłość l Mickiewicza). „Taki mi się snuje
dramat groźny, szumny, posuwisty jak
polonez" (Wesele 1,24, 728—730 S.
Wyspiańskiego). „Pryśnie marzenia pajęcza
nić" (Ani ty moja 3 Lucjana Rydla).
Skupiać, trzymać, mieć (wszystkie) nici
czegoś (w ręku) — kierować czymś, panować
nad całą sprawą, znać jej wszystkie szczegóły.
Określenie wzięte zapewne z teatrów
marionetek.
Suchej nitki (na kimś) nie zostawić —
obmówić, spotwarzyć, oczernić, oszkalować
(kogoś).
Szyta grubymi nićmi (intryga, afera, blaga
itd.) — nieudolnie upozorowana, za-
maskowana.
Do nitki — do ostatka (spłukać się, zgrać się;
obedrzeć kogoś itd.).
Do suchej nitki (przemoknąć) — całkiem.
W marzeniu sennym: (przerwana nić) zła
wróżba; (na szpulce) trwałe uczucie;
(splątana) wielki wysiłek.
NIEBO
Niebo symbolizuje nieskończoność, światło;
zasadę męską, aktywną; porządek świata;
bóstwa, wszechwidzące oko. Najwyższą Istotę,
Boga; dom stworzyciela; królestwo losu;
harmonię, prawdę, prawo moralne, świętość,
czystość; Sąd Ostateczny, zbawienie, przybytek
dusz błogosławionych, wzniosłą szczęśliwość,
najwyższą radość. Por. Błękit, Chmura, Deszcz,
Gwiazda, Księżyc, Piorun, Powietrze, Słońce,
Tęcza, Wiatr, Ziemia.
Niebo w mitologiach (z wyjątkiem egipskiej)
— zasada męska, aktywna, duchowa, związana z
liczbą trzy, podczas gdy Ziemia łączy się z
zasadą żeńską, pasywną, materialną i liczbą
cztery a. dwa. W mit. ind. jajo świata rozpękło
się tworząc złotą kopułę nieba i srebrną misę
Ziemi, co w archit.
ind. reprezentują: stupa (relikwiarz przykryty
półkolistą czaszą) i ołtarz. Koczownikom
Wschodu niebo kojarzyło się zwykle z namiotem,
zasłoną oddzielającą człowieka od tajników
głębin Wszechświata. Przez związek męskiego
Nieba z żeńską Ziemią powstaje człowiek, syn
Nieba i Ziemi;
mit rozpowszechniony niegdyś od Chin do Grecji
(misteria orfickie), zob. Ziemia (Stworzenie
świata). Jednak w staroż. Egipcie Niebo było
kobietą, boginią Nut w kształcie sklepienia
rozpiętą nad Ziemią, opartą dłońmi o Wschód, a
stopami o Zachód, matką bogów i ludzi: poślubiła
Ziemię, Gęb, i urodziła boga Słońca Ra (Re).
Niebo — święty porządek świata: kołowy,
regularny ruch gwiazd, zmienny — Słońca,
Księżyca i planet.
Niebo — siły dobroczynne a. groźne, ale
zawsze potężniejsze od człowieka źródło zjawisk
niezrozumiałych, pięknych, wspaniałych,
strasznych, zgubnych a. niezbędnych, istotnych
dla życia i dla urodzajów, jak deszcz, śnieg,
błyskawice, grzmoty, pioruny, tęcza, meteoryty,
komety, zaćmienia. Grom z jasnego nieba — dla
starożytnych: znak od Zeusa; przen. niespodzie-
wane zdarzenie, zwł. nieszczęście.
Niebo — objawienie bóstwa: błękit nieba —
zasłona na jego twarzy, gwiazdy — jego oczy,
obłoki —jego odzienie, światło — oleje, którymi
jest namaszczony. Świętość, czystość. Najwyższa
Istota, niebiańska, wszechwiedząca, stwórca
świata, sprawca żyzności gleby (jako deszcz),
bezpośrednie objawienie transcendencji, potęgi,
wieczności, świętości, niedostępności, nieskoń-
czoności, regulator porządku kosmicznego,
protoplasta władców ziemskich, wzór hierarchii
ziemskiej: monarcha podlega bogom, ludność
podlega monarsze.
Niebo — siedziba Boga, bogów a. innych
duchowych istot, miejsce pobytu dusz zba-
wionych, wybranych, błogosławionych, po
śmierci na Ziemi a. w czasie, jaki ma nastąpić po
Sądzie Ostatecznym. „Pan na niebie postawił
stolicę swoją" {Psalm 102 19). „Wejrzyj z
świątyni twojej i z wysokiego niebios
mieszkania" (Deut. 26,15).
Niebo — miejsce sądu boskiego. Coś woła o
pomstę do nieba — coś jest godne najwyższego
potępienia, domaga się kary. Nieba. Kosmograf!;.'
cgip. rozróżniała 11 nieb; żydowska, a za nią
muzułmańska —
7 (wg liczby „planet"), przy czym w siódmym
niebie jest siedziba Boga i najwyższych
aniołów. Być w siódmym niebie — być
szczęśliwym, zachwyconym, uradowanym.
,,Znałem człowieka w Chrystusie, który (...)
został uniesiony w zachwyceniu aż do trzeciego
nieba" (2 List do Kor. 12,2).
Niebieskie, niebiańskie miasto, miasto święte
zstępujące z nieba od Boga, Nowe Jeruzalem
(Apok. 21,2).
Stery niebieskie. W Ptolemeuszowskim sy-
stemie astronomicznym Ziemia, jako środek
Wszechświata, miała być otoczona dzie-
więcioma współśrodkowymi, kryształowymi,
całkowicie przezroczystymi sferami niebieskimi,
z których pierwsze siedem dźwigało 7 znanych
wówczas ,,planet": Dianę (Księżyc), Merkurego,
Wenus, Apollina (Słońce), Marsa, Jowisza i
Saturna; ósma sfera nosiła gwiazdy stałe;
dziewiątą dorzucono dla wyjaśnienia odkrytej
przez Hipparcha w II w. p.n.e. precesji punktów
równonocy; wreszcie w śrdw. dodano primum
mobile (łac. 'praprzyczyna ruchu'), dziesiątą
sferę obejmującą Wszechświat i oddzielającą go
od Nicości i od eteryczno-świetliście-ognistego
Empi-
reum.
Niebo wyobrażane przez czaszę, kopułę,
baldachim, parasol; przez barwę niebieską,
ogród zamknięty, akant, szafir. Słońce,
gwiazdy; przez młodzieńca w płaszczu po-
krytym gwiazdami i „planetami", z berłem w
prawej, z płonącym sercem w lewej ręce, z
koroną na głowie, stojącego na srebrnych
koturnach, opasanego znakami zodiaku.
Niebiańską medytację wyobraża szafir, takąż
nagrodę — palma i róża, mądrość — gwiazda,
niebiańską rzekę — Mleczna Droga, niebiański
ogień — błyskawica. W rzeźbie gotyckiej —
przez figurę siedzącego Abrahama
trzymającego na kolanach (na ,,łonie
Abrahama") dusze sprawiedliwych; emblemat
ten wiąże się z przypowieścią o bogaczu i
Łazarzu (Ew. wg Łuk. 16,19—31). We
wczesnym malarstwie gotyckim niebo
wyobrażano przez kościół gotycki a. bramę,
niekiedy z postacią św. Piotra witającą
zbawionych; w malarstwie płn.europ. — przez
ogród lub przez obłoki z przechadzającymi się
po nich zbawionymi i aniołami.
Niebo — miejsce szczęśliwego, bezczyn-
nego pobytu cnotliwych, błogosławionych
dusz. Jak w niebie — cudownie, wspaniale.
„Magna otia coeli" łac. 'wielka (jest) bez-
czynność panująca w niebie' {Satyry 6,394
Juwenala). (Chcieć) przychylić komuś nieba —
(chcieć) wszystko zrobić, aby go uszczęśliwić.
W alchemii: esencja, najsubtelniejsza część'
istoty; materia prima.
W astrologii: obracająca się sfera prze-
suwająca ciała niebieskie wokół Ziemi.
W marzeniu sennym: (błękitne) szczęście;
(chmurne) przemijające troski; (burzliwe)
odmiana.
NIEDŹWIEDŹ
Niedźwiedź jest symbolem ciemności (jaski-
niowej), pierwotnej siły, dzikości, nieokrzesania;
głupoty, brzydoty; brutalności, groźby,
niebezpieczeństwa; pożercy; gniewliwości,
gburowatości, ponurości; odwagi; szlachetności;
wytrwałości, uporu; niezdarności, ociężałości;
zabawy, niezgrabnej pociesz-ności; mizantropii,
melancholii; podświadomości; strażnika,
obrońcy; opieki; macierzyństwa, związków
rodzinnych.
Niedźwiedź — nazwa ta jest eufemizmem,
wyrazem obawy przed obrażeniem a. wy-
wołaniem zwierzęcia przez wymówienie jego
właściwego imienia (por. Wilk: w bajce);
nazwa ta jeszcze u Reja brzmi niedźwiedź tj.
'miodojad' (mówiący mógł więc mieć na myśli
choćby muchę); podobne omówienia także w
innych językach, np. nm. Bar znaczy dosł.
'brązowy', litewskie lokys — dosł. 'oblizujący'.
Niedźwiedź w Biblii — brutal i okrutnik,
niebezpieczniejszy niż lew. ,,Dzień ten Pański to
ciemność, a nie światłość. Jak gdyby uciekał
mąż przed lwem, a zabiegał mu drogę
niedźwiedź" (Amos 5,18—19). „Lew ryczący i
niedźwiedź łaknący — pan bezbożny nad
ubogim ludem" (Ks. Przypowieści 28.15). Gdy
małe dzieci naśmiewały się z proroka Elizeusza,
ten złorzeczył im w imię Pańskie. „I wyszły dwa
niedźwiedzie z lasu i rozszarpały z nich
czterdzieści dwoje dzieci" {4. Ks. Król. 2,23—
5).
Mimo to, niedźwiedź, nie będąc zwierzęciem
oswojonym, stał się od dawna symbolem opieki,
macierzyństwa, zabawy przez swą ludzką
postawę i ciepłe futro, tasowanie miodu i miłość
(tylko samicy) do swych szczeniąt (najwyżej
przez 2 lata). „(Mówi Pan:) Zabiegnę im drogę
jak niedźwiedzica,
gdy jej zabiorą dzieci, i roztargam wnętrza
wątroby ich" (Ozeasz 13,8), o Izraelczykach.
Miś, ang. Teddy bear (od zdrobniałego imienia
prezydenta USA Theodore Roosevel-ta, 1901—
09, zawołanego myśliwego), pluszowy
niedźwiadek, zabawka dziecięca.
Niedźwiedź w mit. gr. poświęcony Artemidzie,
bogini łowów i Księżyca, oraz eryniom,
boginiom zemsty; w mitach księżycowych jest w
opozycji do zająca i reprezentuje (składaną
bogom) ofiarę; grozę, okrucieństwo, potworność,
niebezpieczny aspekt podświadomości. Wg
Arystotelesa — symbol głupoty i chciwości.
Kallisto, nimfa z orszaku Artemidy (prawdop.
jedna z postaci samej bogini, Artemis Kaltiste
'najpiękniejsza'), uwiedziona przez Zeusa; gdy
Artemida w czasie kąpieli odkryła jej ciążę,
przeobraziła ją w niedźwiedzicę, ale Zeus
umieścił ją na niebie jako Wielką Niedźwiedzicę
i uratował jej syna, Arkasa, praojca
Arkadyjczyków. Arkadia była klasycznym
krajem niedźwiedzi. Ojciec Atalanty, który
pragnął mieć syna, kazał ją jako niemowlę
porzucić w górach, gdzie wykarmiła ją
niedźwiedzica.
Niedźwiedź — związki rodzinne. „Saeyis inter
se convenit ursis" łac. 'okrutne niedźwiedzie żyją
z sobą w zgodzie' (Satyry 15,164 Juwenala).
Niedźwiedź — zwierzę szlachetne. W Bajce
176 Ezopa nie tyka stworzeń martwych lub
udających martwe. W bajce Przyjaciele (1829)
Mickiewicza: ..niedźwiedź Litwin miąs
nieświeżych nie je".
Przysłowia: Jeszcze skóra na niedźwiedziu.
Niedźwiedź w lesie, a skórę jego sprzedajesz. Nie
pij na żywego niedźwiedzia skórę. W bajce
Ezopa niefortunny myśliwy udaje nieboszczyka,
a dowcipny miś szepce mu do ucha, aby nie
sprzedawał skóry niedźwiedzia jeszcze żywego.
Pliniusz St. uważał (Historia naturalna 8,44),
a pogląd ten dotrwał do XVIII w., że
niedźwiedzie rodzą się jako bezkształtne bryły
mięsa, urabiane dopiero stopniowo przez matkę
ozorem w kształt misia (Kościół śrdw. uczynił z
tego symbol chrześcijaństwa nawracającego
pogan). Nie dolizany niedźwiadek — ślamazara,
niedojda, cia-majda, safanduła.
Ssanie a. lizanie łapy — przymusowy post,
doznany zawód, konieczność obywania się bez
czegoś. Pliniusz St. sądził, że niedź-
wiedź przetrzymuje zimę w gawrze wysysając z
przednich tąp soki nagromadzone jesienią.
„Siedział w domu, jak niedźwiedź, gdy ssie łapę
w borze" (Pan Tadeusz 6,520 Mickiewicza), o
Maćku Dobrzyńskim.
Niedźwiedzie odgrywały znaczną rolę w walkach
zwierząt w amfiteatrach staroż.
Rzymu.
Niedźwiedź w tradycji chrzęść. — władza
świecka, doczesna; wcielenie zła, diabła. W
kościołach normandzkich wyobrażał Szatana.
Istnieje też tradycja odmienna. Mnich iryjski, św.
Gali, ok. 550.—ok. 645, który przyczynił się
walnie do wprowadzenia chrześcijaństwa do
Europy zach., miał wg legendy spotkać w dolinie
rzeki Stelmach niedźwiedzia; kazał mu nanieść
drew na ogień, a w zamian za usługę dał
bochenek chleba. Gali postanowił stworzyć w
tym miejscu ośrodek zakonny, przekształcony w
720 w klasztor Sankt Gallen (fr. Saint Gali). Na
pieczęci klasztornej widnieje Gali i miś z
bochenkiem w łapach.
Niedźwiedź — obżarstwo; namiętny mio-
dożerca, opisywany przez filozofów, poetów i
prozaików od Arystotelesa do A. A. Milne'a.
Niedźwiedź — głupota; zbędne narażanie się.
„Głupi niedźwiedziu! gdybyś w mateczniku
siedział, nigdy by się o tobie Wojski nie
dowiedział" (Pan Tadeusz 4,566—7
Mickiewicza). „Jestem Misiem o Bardzo Małym
Rozumku i długie słowa sprawiają mi wielką
trudność" (Kubuś Puchatek 4 A. A. Milne'a, tł.
Ireny Tuwim).
Niedźwiedzia przysługa — przysługa nie w
porę, przynosząca szkodę; z bajki o niedź-
wiedziu żyjącym w przyjaźni z pustelnikiem,
którego, gdy ten spał, zabił uderzeniem łapy,
chcąc mu troskliwie spędzić muchę z czoła.
Krótkość uszu i ogona niedźwiedzia wy-
jaśniać ma przysłowie: Kiedy niedźwiedzia
ciągnione do miodu, oberwano mu uszy, a kiedy
od miodu — ogon; przen. o kimś, kto się zbyt
rozsmakował w tym, przed czym się zrazu
wzbraniał.
Niedźwiedź od czasów prahistorycznych
cieszy się wielkim poważaniem u ludów
Północy, w krajach, gdzie jest królem zwierząt,
budzącym obawę i podziw; przypisuje mu się
bliskie stosunki z bóstwami nieba (jako
mieszkańcowi gór), związek z Księżycem, a
zatem i z menstruacją. Uważa się
go za protoplastę człowieka i przypisuje
posiadanie duszy. Jego zęby i pazury to potężne
amulety, a także ulubione ozdoby (np. Indian i
Eskimosów). Najdostojniejsza zwierzyna łowcy:
„Niedźwiedź, Mospanie!" (Pan Tadeusz 3,735
Mickiewicza). Jego skóra-futro to cenne trofeum
myśliwskie.
Niedźwiedź — groźna siła. Przysłowia:
Jak niedźwiedź głaśnie, to aż w krzyżach
trzaśnie. Kto idzie na niedźwiedzia, niech gotuje
łoże (kto na dzika — mary). Ze szwagrem na
zająca, z bratem na niedźwiedzia. „Ja nikogo się
nie boję! Choćby niedźwiedź... to dostoję!"
(Stefek Burczymucha 3—4 Marii Konopnickiej).
Szczwalnia — amfiteatr dla hec, miejsce,
gdzie szczuto brytany na niedźwiedzia, pop.
rozrywka arystokracji i ludu przez stulecia w
całej Europie. Na hecę dla królowej ang.
Elżbiety I dostarczono w 1575 trzynaście
niedźwiedzi. Widowisko zabronione przez
parlament bryt. w 1835. W Warszawie za
Stanisława Augusta szczwalnia mieściła się w
budynku na rogu Brackiej i Chmielnej (dziś
Hibnera i Rutkowskiego). „Purytanie
nienawidzili szczwalni nie dlatego, że sprawiały
cierpienia niedźwiedziom, ale dlatego, że
sprawiały przyjemność widzom" (Historia
Anglii 1,2 Thomasa B. Macaulay'ego).
Niedźwiedź — brzydota. „Jestem brzydka jak
niedźwiedź" (Sen nocy letniej 2,3 Szekspira).
Niedźwiedź — o człowieku nieokrzesanym,
niezgrabnym, nie umiejącym się w to-
warzystwie poruszać i zachować, a potężnym
i barczystym.
Niedźwiedź — upór. Dawni hodowcy
pszczół leśnych chcąc uchronić miód w bar-
ciach przed bartniczkami (małymi niedź-
wiedziami), zawieszali przy otworze ula kawał
kloca; im silniej rozjuszony miś odpycha
przeszkodę, tym mocniej go kloc, wracając,
uderzał, aż wreszcie zmuszał do rezygnacji z
uczty. ,,Władza jest upartym niedźwiedziem;
niedźwiedzia tego często można za nos
wodzić" (Zimowa powieść 4,4 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Niedźwiedzi taniec — komiczne, niedołężne,
niezgrabne popisywanie się. Dawni
niedźwiednicy obchodzili domy z tresowanym
niedźwiedziem, który tańczył na tylnych łapach
w takt muzyki. Przysłowie:
I niedźwiedź musi w taniec, wziąwszy na
 nos kaganiec. Niedźwiedzie tany, wilczy śpiew,
dziadowski płacz — to jeden bies.
Niedźwiedź — melancholia. „Jestem me-
lancholijny jak kocur albo szczwany niedź-
wiedź" (Henry/c IV cz. l 1,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Niedźwiedź — Albert (Albrecht) I Niedź-
wiedź, ok. 1100—70, pierwszy margrabia
brandenburski, założyciel dynastii Askań-
czyków; nazwa od niedźwiedzia w herbie.
Niedźwiedź (Północy) — dawny przydomek
Rosji. Niedźwiedź rosyjski — symbol
olbrzymiej potęgi. „Przystąp do mnie jako
niedźwiedź rosyjski, pancerny nosorożec lub
tygrys hirkański (...), a mocne me nerwy nie
zadrżą" (Makbet 3,4 Szekspira).
piały niedźwiedź. Pojechać na białe niedź-
wiedzie — o więźniach politycznych w Rosji
carskiej, wysyłanych na Sybir (zwrot praw-dop.
z czasów powstania styczniowego 1863).
Niedźwiedzi stan — przydomek stanu
Arkansas, USA (ang. Bear stale).
W alchemii: symbol ciemności (nigredo),
czerni, sekretów pramaterii, odpowiada więc
wszelkim etapom początkowym i instynktom.
W marzeniu sennym: niefortunny, kłopotliwy
przyjaciel; zwierzokształtny wizerunek
śniącego.
W heraldyce: okrucieństwo w obronie rodu;
nieustępliwość w obliczu nieprzyjaciela;
potęga.
Wielka i Mała Niedźwiedzica (Wielki i Mały
Wóz): gwiazdozbiory nieba płn., w Polsce
widzialne przez cały rok.
NIETOPERZ
Nietoperz symbolizuje ucieczkę od światła i
naturalnego porządku rzeczy (życie nocne, sen
głową w dół), noc, ciemność, sen, ślepotę,
śmierć, melancholię, czarną magię;
nieszczęście; zazdrość; strach; wędrówkę dusz;
mądrość; pychę; obłęd; drapieżność.
Na około 4000 istniejących gatunków ssaków
ok. 900 to nietoperze. Są to jedyne ssaki latające,
jedyne zwierzęta lądowe posługujące się
echolokacją (dzięki uszom przystosowanym do
odbioru ultradźwięków), niemal jedyne żywiące
się nocnymi owadami; istnieją jednak także
gatunki nietoperzy wielkich, roślinożernych, i
małych, żywiących się owocami, kwiatami,
małymi zwierzętami lub krwią dużych ssaków
(wampiry). Wampiry potrafią „na jednym
posiedzeniu" wyssać (np. z krowy) ilość krwi
ważącą o połowę więcej niż ich własny ciężar
ciała, a potem zerwać się do lotu. Niemal
wszystkie nietoperze są zwierzętami nocnymi,
żyjącymi w grupach lub koloniach
dochodzących niekiedy do miliona osobników.
Obserwowano np. w Teksasie, USA, sto
milionów samic nietoperza meksykańskiego
tworzących letnie kolonie-wylę-garnie w pięciu
wielkich jaskiniach, gdzie wydają na świat i
wychowują ok. stu milionów potomstwa.
W staroż. Babilonii nietoperze uważano za
wcielenie złych duchów i widm osób zmarłych,
w Grecji i Rzymie — za istoty demoniczne,
mające kontakty z królestwem Hadesa. Wg mitu
gr. córki Minyasa, króla miasta Orchomenos w
Beocji, które wolały prząść niż brać udział w
bachanaliach Dionizosa, bóg przeobraził w
nietoperze (Metamorfozy 4,389—416
Owidiusza). Ze skrzydłami nietoperzy
wyobrażano gr. boginie zemsty, erynie. W bajce
Ezopa nietoperz reprezentuje mądrość, gdyż
orientuje się po ciemku i poluje na ślepo.
W Chinach i Japonii nietoperz wg tradycji
przynosi błogosławieństwo niebios,
długowieczność i szczęście, jest symbolem
nieśmiertelności (zamieszkuje jaskinie połą-
czone ze światem zmarłych) i żyje do tysiąca lat.
W śrdw. Europie nietoperz był wcieleniem
czarów, śmierci i nieszczęścia, ptakiem nocnym
Szatana; uważano, że złe duchy i demony
obcujące nocą cieleśnie z kobietami przybierają
kształt nietoperza; wysysają też jakoby krew z
niemowląt. Bajeczne potwory, hipogryfy, gryfy,
smoki, diabły, wyobrażano z pyskiem, pazurami,
błoniastymi skrzydłami nietoperzy.
Nietoperz, dostrzegalny tylko w półmroku
zmierzchu lub brzasku, symbolizuje to wszystko,
co unika światła dnia, a więc czary, czarną
magię, zazdrość i melancholię. Puch nietoperza
to jedna z ingrediencji wrzucanych przez
czarownice do kotła (Makbet 4, l Szekspira).
Skrzydła nietoperza — atrybut snu i Szatana.
„Sen, jak śmierć, stopą ołowianą wkroczy i
nietoperza skrzydłem skryje oczy" (Sen nocy
letniej 3,2 Szekspira, Oberon do Puka, tł. S.
Koźmiana). W Boskiej Komedii Dantego
Lucyfer na dnie piekła (34,46—52)
machaniem nietoperzych skrzydeł oziębiał Hades
do temperatury lodu.
W folklorze fińskim dusza ludzka w czasie
snu człowieka przybiera postać nietoperza, a
rankiem wraca do ciała; dlatego w dzień nie
widać nietoperzy.
W folklorze czeskim prawe oko nietoperza
czyni człowieka niewidzialnym.
W heraldyce: zimna krew w obliczu nie-
bezpieczeństwa; chytrość.
W alchemii: nietoperz jest pokrewny smokom
i obojnakom, gdyż łączy cechy ptaka
i ssaka.
Wiek ludzki: kobieta osiemdziesięcioletnia.
Ślepy jak nietoperz — przysłowie. Nietoperz w
pustą głowę nigdy się nie wkręci — przysłowie
tron., oparte na przesądzie ludowym o
nietoperzach wkręcających się we włosy.
NOGA
Noga symbolizuje człowieka, postawę ludzką
(wyprostną), wspaniałość, zwycięstwo, prze-
wagę, chwałę, przeznaczenie; promień Słońca,
energię; przekroczenie, przenośnik, ruch,
szybkość, pęd, marsz, więź społeczną, taniec,
ucieczkę, wyprawę (ekspedycję), zabór; stałość,
siłę, podporę, piedestał; niezależność,
samodzielność; genitalia; trunkowość; zob.
Stopa.
Noga — więź społeczna; kończyna po-
zwalająca na poruszanie się w świecie, na
zbliżenie z ludźmi, nawiązywanie kontaktów.
Nogi — podstawa, podpora. „Kolos na
glinianych nogach" {Daniel 2,31), olbrzym,
który rychło upadnie, zawali się, państwo
bliskie katastrofy.
Noga — zwycięstwo, zabór, przewaga,
przekroczenie. ,,Postawcie nogi na karkach tych
królów" (Jozue 10,24). ,,Ziemia, po której
deptała noga twoja, będzie posiadłością twoją i
synów twoich na wieki" (jw. 14,9). „(Antoniusz)
nogami przekraczał ocean" (Antoniusz i
Kleopatra 5,2 Szekspira). „(Cezar) rozkraczył
się (...) na tym ciasnym świecie jak Kolos, a my,
maluczcy jak mrówki, przechodzić musim
między olbrzymimi jego nogami" (Juliusz Cezar
1,2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Nogi jako narząd szybkiego ruchu są
symbolem potęgi i chwały od czasów an-
tycznych. Wydaje się nam rzeczą naturalną,
że szybkonogi Achilles, rącza Atalanta,
triumfatorzy biegów na olimpiadach uważani
są za herosów, obsypywani nagrodami i za-
szczytami aż do naszych czasów, choć trudno
by nam przyszło logicznie wyjaśnić, czemu się
tak dzieje.
Trzecia noga — kij, laska. Stworzenie
chodzące wieczorem o trzech nogach —
starzec o lasce (rozwiązanie zagadki Sfinksa w
micie o Edypie).
Nogi — genitalia, fallus. „Wzięła prędko
Sefora ostry kamień i obrzezała napletek syna
swego i dotknęła nim nóg Mojżesza, i rzekła:
"Jesteś mi oblubieńcem krwi«"
(Ex. 4,25).
Skrzyżowanie nóg. Z prawą nogą na lewej
— w sztuce śrdw. zwykła pozycja siedzących
a. leżących królów, arystokratów, rycerzy,
krzyżowców, templariuszy, Chrystusa na
krzyżu. Magiczna pozycja kobiety ciężarnej
mająca opóźnić poród. Przysłowie: Niech
każdy strzeże się nogi na krzyż założyć, bo
diabeł się zlęknie i przyśni.
Lewa noga — zły omen. Rozpoczęcie
marszu a. wejście do domu lub świątyni lewą
nogą u staroż. Greków i Rzymian (tac. sinistro
pede profectus} i do dziś u muzułmanów
przynosić ma pecha. Wstać z łóżka lewą nogą
— być od rana w złym humorze, w podłym
nastroju.
Odcięta końska noga — cud św. Eligiusza
(fr. St. Ełoi), kowala, biskupa Noyon w Oise
(Francja), ok. 588—660. Wg legendy, gdy
koń, opętany przez diabła, nie dawał się
podkuć, święty odjął mu nogę, podkul ją i
przyczepił z powrotem. Temat częsty w sztuce
szkoły bolońskiej (św. Eligiusz był jednym z
patronów Bolonii).
Noga porywczego syna — cud św. Anto-
niego Padewskiego. Wg legendy syn pasjonat
w gniewie kopnął matkę, po czym, zdjęty
skruchą, obciął sobie tę nogę; temat plastyki
śrdw. Dzięki św. Antoniemu wyrosła mu
nowa noga.
Noga św. Rocha — dżuma. Sw. Rocha,
patrona zadżumionych (XIII—XIV w.),
wyobrażano w stroju pielgrzyma, unoszącego
skraj tuniki, aby ukazać czarną plamę na
wewnętrznej stronie uda; pierwszy objaw
zarazy.
Biała noga Maura — cud Damiana i
Kosmasa, legendarnych męczenników sy-
ryjskich za panowania Dioklecjana, patro-
nów rodu Medyceuszów we Florencji
czasów
Odrodzenia; temat malarstwa renesansowego.
Damian (a. Kosmas) uciął sobie nogę, aby
przyszyć ją pewnemu jednonogiemu Maurowi,
który miał odtąd jedną nogę brązową i jedną
białą (np. obraz Fra Angeli-ka, Florencja,
Museo di San Marco).
Stać mocno (obiema) nogami na ziemi —
nie oddawać się próżnym marzeniom i
abstrakcyjnym dociekaniom.
Noga nogę wspiera zob. Ręka (rękę myje).
Nogi — niezależność, samodzielność. Sta-
nąć na własnych nogach. ,,Tylko energia i
uczciwa praca stawia ludzi na nogi" (Kroniki
II, 1876 r. Bolesława Prusa).
Nogi — ślepy los przeznaczenie. Iść, gdzie
nogi poniosą.
Noga za nogą (sunąć, ciągnąć, jechać) —
powoli, ospale.
Nogi — taniec, tańcowanie. Dorobić się
nogami stanowiska, posady.
Noga — pęd, pośpiech. Na jednej nodze —
duchem, szybko, skokiem.
Dać nogę, zbierać nogi, uderzyć w nogi,
wziąć nogi za pas — uciec, umknąć, dać
drapaka.
Suchą nogą przejść (ujść) — bezkarnie, bez
szwanku, bezpiecznie.
Nóżka — pan: o ratującym się ucieczką.
Noga mu się powinęła — tym razem nie
udało mu się.
Nakryć się nogami — wywrócić się.
Być na ostatnich nogach — być zmęczo-
nym, wyczerpanym, zmordowanym, sko-
nanym.
Być jedną nogą w grobie — być bliskim
śmierci, trzy ćwierci do śmierci.
Wyciągnąć nogi (a. kopyta) — umrzeć.
Przez nogę (traktować) — lekceważąco,
pogardliwie, z góry.
Nóżki — dowody; karty; pieniądze. Nóżki
na stół! — przen. udowodnić! płacić!
Nogi — trunkowość. Wypijmy na drugą
nogę (nóżkę)! Alkohol wchodzi w nogi. Nogi
mu po kolędzie chodzą.
„A bodaj ci nóżka spuchła!" (Dożywocie
passim Aleksandra Fredry) — żart. wyraz
podziwu, zdziwienia; niech cię gęś kopnie!
Noga — człowiek. Noga moja tu nie postoi.
Nogi ludzkiej ani śladu — nie ma tu nikogo,
żywego ducha.
Pies z kulawą nogą (nie przyjdzie, nie
wspomni itp.) — nikt.
Żywa noga (stąd nie ujdzie) — nikt.
W astrologii: znak zodiaku Wodnik. W
marzeniu sennym: (boląca) troska,
zmartwienie; (obcięta) przykre nowiny; (długa)
wielkoduszność; (umięśniona) odwaga,
stanowczość; (tłusta i krótka) zły humor,
okrucieństwo; (miękka) niemożność, impo-
tencja; (chuda) nieśmiałość, słabość; (skrzy-
wiona) złośliwość, nikczemność; (drewniana)
utrata podpory.
NÓŻ
Nóż symbolizuje ogień, płomień, wiatr, ducha;
zasadę męską, fallusa; ofiarę, mord,
męczeństwo, obdzieranie ze skóry, śmierć;
moce instynktu; groźbę, zemstę, skrytobójstwo,
wiarołomność, zdradę; mięsożer-stwo.
Nóż — zasada męska, czynna, aktywna,
fallus. Jako narzędzie pracy nóż wyobraża
męską aktywność przy obróbce materiału
biernego, żeńskiego; nóż krający mięso;
fallus w akcie seksualnym.
Nóż w mit. Wschodu — ogień; płomień.
Nóż w hinduizmie — atrybut groźnych i
starszych bóstw jako okrutne narzędzie
zadawania śmierci.
Nóż — narzędzie ofiary rytualnej; nóż
krzemienny, jedno z najdawniejszych narzędzi
sporządzonych przez człowieka epoki neolitu,
z powodu właściwego rytuałom kon-
serwatyzmu używany w celach kultowych
jeszcze długo potem, jak do innych celów
używano noży metalowych; dotyczy to
zarówno zabijania ofiar, jak i obrzędów
inicjacji, np. obrzezania. „Wzięła prędko
Sefora ostry kamień i obrzezała napletek syna
swego" (Ex. 4,25). Atrybut Abrahama;
nie spełniona ofiara; zabójstwo syna, Izaaka,
prawdop. pogłos obyczaju rytualnego zabijania
pierworodnych na ofiarę bogom (Gen. 22,1—
19).
Na ostrzu noża (postawić sprawę; sprawa
stoi) — zażądać (rzecz wymaga) ostatecznej,
stanowczej decyzji, albo albo, tak czy tak.
„Dzisiaj ich wszystkich los na ostrzu noża się
waży, bowiem czeka Achajów okrutna zatrata
lub życie" (Iliada 10,171—2 Homera, wg tł.
Ignacego Wieniewskiego).
Pod nożem — w najwyższym niebezpie-
czeństwie. „Sub cultro Hnguit" łac. 'zostawia
mnie pod nożem' (Satyry 1,9,74 Horacego).
Iść pod nóż — na pewną śmierć.
 Skończyć pod nożem — umrzeć podczas
operacji chirurgicznej jako operowany pacjent.
Nóż — w mit. gr. atrybut Apollina (zwy-
ciężywszy w agonie muzycznym satyra
Marsjasza, kazał go powiesić i obedrzeć ze
skóry); w mit. rz. — Pomony, opiekunki
ogrodów i sadów, wyobrażanej z nożem do
cięcia i szczepienia. Perski król Kamby-zes
kazał obedrzeć ze skóry przekupnego sędziego
Sisamnesa, a skórą tą obić fotel sędziowski, na
którym miał ferować wyroki syn sędziego
(Herodot 5,25).
Nóż w tradycji chrzęść. — męczeństwo,
łupienie, obdzieranie ze skóry, atrybut
Bartłomieja (Natanaela) Ap., Jakuba Starszego
Ap., św. Krystyny, Agaty, Alberta,
dominikanina Piotra Męczennika z XIII w.
Nóż — przeciwieństwo miecza, nikczemna,
skrytobójcza broń przeciw bohaterskiej;
reprezentuje instynktowne moce, popychające
rękę z nożem do działań związanych z zemstą,
morderstwem, obroną przed nagłym napadem,
ale i z ofiarą, podczas gdy miecz jest obrazem
wzniosłości ducha rycerskiego. Przysłowie:
Nóż, zęby, paznogty — broń niepoczciwa.
Nóż w wielu kultach: materiał, z którego jest
wykonany (żelazo, stal), obdarza go
czarodziejską mocą i broni przed demonami.
Nóż w plecy — podstępna, zdradziecka
napaść sprzymierzeńca, przyjaciela, również w
słowie i piśmie.
Nóż na gardle (mieć; kłaść komuś) —
znajdować się (stawiać kogoś) w przymusowej
sytuacji.
Nóż — duch, dusza. „W szaleńczej ekstazie
uderzamy nożem naszego ducha w nic —
niewrażliwe na ciosy" (Adonais 39 P. B.
Shelleya).
Noże — walka w ostatecznej, barbarzyń-
skiej, morderczej formie. „La guerra ul
cuchillo!" hiszp. 'Wojna na noże!'; takim
wezwaniem odpowiedział hiszp. generał Jose
Palafox y Melzi w czasie oblężenia Saragossy
przez Francuzów w 1808—9 na ich wezwanie
do poddania miasta. „Dzika gra! Straszna gra!
Oczy płoną! Serce górze! Który? Dwóch nas
być nie może! Albo ty — albo ja. Raz-dwa, raz-
dwa! Na noże!!" (Na noże l—6 Juliana
Tuwima).
Być z kimś (iść) na noże — być z kimś w
nieustannej walce, we wrogich stosunkach.
Ostry nóż — wiatr morski. ,,Muszę znów
popłynąć na morze, na wędrowne, cygańskie
życie, na szlak mewy i płetwala, gdzie wiatr jest
jak ostry nóż" (Sea Fever Johna Masefielda).
Nóż bez ostrza, któremu brak trzonka — nic
(wg G. Ch. Lichtenberga, z „Getyń-skiego
Kalendarza Kieszonkowego" 1798).
W marzeniu sennym: niebezpieczeństwo.
OBOJNAK (Androgin, Hermafrodyta)
Obojnak symbolizuje związek, połączenie
(płci), konflikt wewnętrzny, sprzeczność
wewnętrzną, kolizję, antynomię, (dys)harmo-
nię, (nie)zgodność, integrację przeciwieństw,
szczęście w jedności, pełnię, doskonałość;
prabóstwo, pratwórcę świata; nierozerwalne
małżeństwo, przeszłość i przyszłość, dzień i
noc.
Obojnak miał być pierwotnie jednym z
aspektów (uzmysłowieniem człekokształtnym)
jaja kosmicznego, początkiem wszelkiej ko-
smogonii i końcem wszelkiej eschatologii,
pojawia się więc na początku i końcu czasów.
Podział świata, bogów i ludzi na płcie w
licznych mitach odpowiada podziałowi zjawisk,
takich jak dzień i noc, przeszłość i przyszłość,
Niebo i Ziemia, ciepło i zimno. Przykładów
takich obojnaczych podziałów jest wiele, np.
chińskie jin (zasada żeńska) i jung (zasada
męska); japońscy Izanagi i Izanami (bóg i
bogini, najważniejsze postacie jap. mitu
stworzenia świata, które pojawiły się, gdy
Niebo i Ziemia wyłoniły się z Chaosu); Tiamat
(potworna babilońska bogini ciemności,
panująca nad światem Chaosu, rozrąbana potem
przez Marduka na dwie części — Niebo i
Ziemię); hin-duistyczny bóg obojnacki Siwa
obejmujący w wyobrażeniach plastycznych swą
własną moc w postaci bogini Siakti; praojciec
Adam, nim pozbawiono go jego żeńskiej
połowy, Ewy. ,
Obojnactwo w sztuce ind. i egip. Indyjski
lingam, symbol falliczny, przedstawiany ze
swym żeńskim odpowiednikiem joni, repre-
zentuje prasiłę, światło, z którego promieniuje
życie. Dwa Nile, Górny i Dolny; Noc i Dzień;
bóstwa na piedestale jednego z „kolosów
Memnona" (tj. posągów faraona Amenhotepa
III).
Dwupłciowe bósiwa — archaiczna forma
boskiej jedności w Dwójcy, czczone jako
symbole życia, stworzenia świata, płodnych sit
natury, urodzaju. Siady obojnackich kultów w
uroczystościach i świętach urodzaju (noszenie
stroju płci przeciwnej), w kultach bogiń (np.
Kybele), noszenie kobiecych sukien przez
kapłanów, prostytucja sakralna mężczyzn i
kobiet. Wielu bohaterów słonecznych
przechodzi w życiu przez stadia żeńskie. Jak
Tejrezjasz, który przez 7 lat był kobietą,
Herakles, który musiał w kobiecym stroju
wykonywać niewieście prace u królowej
lidyjskiej Omfale, Achilles, który przebywał w
dziewczęcym stroju na dworze Likomedesa.
Również ślady obojnactwa znaleźć można w
mitach o Dionizosie, Adonisie, Tezeuszu,
Dioskurach, Wertumnie, w narodzinach Ateny
z głowy Zeusa, w meksykańskim Quetzacoatlu
itd.
Płeć obojnakowa. Platon w Uczcie (XIV E)
relacjonuje mit o pierwotnej płci obojnako-WCJ,
ludziach czwororękich i czworonogich, w
których obie płcie zrośnięte były w jedną
zgrabną całość. Te silne i wolnomyślne istoty
y.aczęły zagrażać władzy bogów, wobec czego
Zeus porozcinał ludzi na połówki, na dwie
płcie, które do dziś tęsknią za sobą erotycznie.
Hermafrodyta (w micie hellenistycznym
pochodzenia wschodniego) — syn Hermesa i
Afrodyty; pokochała go nimfa źródła Salmakis
i uprosiła bogów, aby połączono ją z
ukochanym w jednym ciele (Metamorfozy
4,271—388 Owidiusza).
Obojnak — człowiek doskonały, pełny,
symbolizm dwójki zastosowany do człowieka,
człowiek tworzący osobowość zintegrowaną
mimo swego dualizmu, integracja
przeciwieństw (łac. coincidentia oppositorum),
przeszłość i przyszłość. Niedoskonałymi po-
łaciami obojnactwa mają być (dla mitu):
bliźnięta i małżeństwo.
Obojnactwo — szczęście w jedności. Sto-
sunki seksualne dwu płci przynoszą (wg mitu)
niepokój i cierpienie, które w pewnym stopniu
załagodzić może małżeństwo jako namiastka
obojnactwa!
Rozdział płci. Dla zniszczenia śladów
pierwotnego obojnactwa należy (wg wielu
kultów) pozbawić obie strony elementów Płci
przeciwnej, którymi mają być: u mężczyzn —
napletek, u kobiet — łechtaczka. Stąd
pochodzą jakoby rytualne zabiegi obrzezania
napletka lub wycięcia łechtaczki,
obowiązujące, wymiennie a. łącznie, w re
ligiach lub tradycjach różnych ludów i ple-
mion.
Obojnackie emblematy — chrząszcz a.
skarabeusz, fleur de lis (godło królów fr.), kciuk
między palcami a. w garści, kolumna a. święte
drzewo przy studni, kotwica, krzyż, lotos,
miecz i pochwa, motyka i rów, palma, pępek,
pług i bruzda, punkt w kole, strzała i cel, wąż i
laska, włócznia i tarcza. Y, żółw.
W alchemii: „materia prima" i kamień
filozoficzny, utworzone przez ponowne po-
łączenie zasady męskiej i żeńskiej, poprzednio
rozdzielonej na dwie płcie, często przed-
stawiane graficznie jako Hermafrodyta, często
w koronie.
Kolor: szafirowy.
OBUWIE
Obuwie symbolizuje pożytek, ochronę, przy-
jemność; miłość, vulvę, płodność; podległość,
poddanie się, pokorę, niewolę, hańbę, głupotę;
dobrobyt, uznanie, szacunek; posiadanie,
panowanie, rangę, godność, męskość,
wojowniczość; szybkość, podróż, posła, wę-
drownika.
But — seks i płodność. But występuje jako
vulva, a stopa jako fallus. Symbol płodności w
wielu zwyczajach weselnych i świętach
urodzaju. Wiązanie sandałów młodej parze
oznaczało na staroż. Bliskim Wschodzie
kontrakt ślubny. „Przymierzanie pantofla" ma
często podtekst erotyczny. Jeszcze w XX w. w
wielu krajach Europy kobiety przed porodem
wkładają buty męża. Obuwie przywiązywane
do (po)wozu państwa młodych ma przynieść
młodej parze szczęście i zapewnić potomstwo.
Wg dawnego prawa skand, przy adopcji ojciec
wkłada synowi na nogę but, który uprzednio
przymierzył, co jest symbolicznym aktem spło-
dzenia syna. Angielska piosenka dziecięca:
„There was an old woman who lived in a shoe;
she had so many chiidren she didn'1 know what
to do" 'Pewna stara kobieta mieszkała w bucie;
miała tyle dzieci, że nie wiedziała, jak sobie
poradzić'.
Picie wina z damskiego pantofelka, pier-
wotnie z trzewiczka panny młodej; kawalerowie
„kradną" go jej, a przed oddaniem, po
zapłaceniu okupu, piją z trzewiczka wino. Picie
wina z damskiego pantofelka było polskim
zwyczajem szlacheckim. „Co za powaga, jaki
strój! (...) Nie żal z trze-
wiczka zdrowie pić" (Stroje dawne 3—4, 15—
16 W. Anczyca).
Pantofelek Kopciuszka, bohaterki bajki
wywodzącej się ze staroż. Wschodu, znanej w
700 wersjach, przede wszystkim jednak z
wersji Ch. Perraulta i braci Grimmów;
zgubiony przez Kopciuszka na balu pantofelek
pozwala zakochanemu w niej księciu trafić na
jej ślad; pantofelek jest tu emblematem
dziewczęcości, wiąże się z fetyszem
damskiego obuwia i jest przedmiotem ma-
gicznym: wszedłszy w jego posiadanie, kró-
lewicz może dziewczynę znaleźć i poślubić.
Sandał — szybkość, ucieczka, bogactwo. W
heraldyce — postawa, zachowanie się,
gotowość, pośpiech.
Uskrzydlone sandały — szybkość, atrybut
bóstw wiatru i Słońca, posłów bogów,
Hermesa (Merkurego) i Iris; Perseusza, gdy
miał zabić Meduzę.
Wiązanie sandałów — przygotowanie do
podróży. ,,Znacie tę Nike Fidiaszową, jak
sandał wiąże szybka" (Noc listopadowa 1,122
S. Wyspiańskiego); mowa tu o reliefie ze
świątyni Nike Apteros, dziś w Muzeum
Akropolu ateńskiego; nie jest to jednak dzieło
Fidiasza.
Obuwie wysokiej jakości — podróż.
Rozwiązywanie sandałów — powrót z
podróży, wejście do świątyni; typowe zadanie
niewolnika. „Nie jestem godzien, upadłszy,
rozwiązać rzemyka u trzewików jego" (Ew. wg
Marka 1,7), Jan Chrzciciel o Jezusie. U Żydów
nawet niewolnik nie mógł klękać przed innym
człowiekiem.
W starożytności, gdy człowiek wolny
chodził boso, oznaczało to biedę lub żałobę.
Bez butów chodzić — biedować, klepać biedę.
Noszenie komuś (za kimś) sandałów —
oznaka nowo kupionego niewolnika, najniższy
rodzaj posługi. „Ale ten, co przyjdzie po mnie,
mocniejszy jest niż ja, któremu trzewików nie
jestem godzien nosić" (Ew. wg Mat. 3,11), Jan
Chrzciciel o Jezusie.
Obuwie — wolność. Niewolnicy chodzili w
starożytności boso.
Rzemyk u obuwia — rzecz najbłahsza,
najmarniejsza. „Podnoszę moją rękę do Boga,
że od nici wątkowej aż do rzemyka obuwia nie
wezmę nic ze wszystkiego, co twoje" (Gen.
14,23).
Obuwie — posiadanie a. wzięcie w po-
siadanie. „A ten był od dawna zwyczaj
w Izraelu między powinowatymi, że kiedy
jeden drugiemu prawa swojego ustępował, aby
ustępstwo było ważne, zsuwał swój trzewik i
dawał go bliskiemu swemu" (Ks. Rut 4,7). „Na
Edom rzucę sandał swój" (Psalm 107 10).
Muzułmanin chcący się rozwieść rzuca sandał,
mówiąc: „Ona była moim sandałem i
odrzuciłem ją".
Zdjęcie obuwia — respekt, szacunek, pokora,
uniżoność; obyczaj przejęty z tradycji
obchodów świąt urodzaju; również forma
żałoby lub pohańbienia. Jeśli mężczyzna nie
chce poślubić wdowy po swym bracie,
,,przystąpi ona do niego przed starszymi,
ściągnie trzewik z nogi jego, plunie mu w twarz
i rzeknie: Tak stanie się człowiekowi, który nie
buduje domu brata swego. I nazwą imię jego w
Izraelu:
Dom rozzutego" (Deul. 25,5—10). Jezus każe
apostołom ewangelizować Izraela boso (£'11'.
wg Mat. 10,10), również boso wysyła w misję
uczniów (Ew. wg Łuk. 10,4), oznaczać to ma
całkowite podporządkowanie się Bogu. Ale w
Ew. wg Marka (6,9) zezwala na noszenie
sandałów (w odróżnieniu od ówczesnych butów
podróżnych, całkiem krytych, z cholewami).
Zdjęcie obuwia w świętym miejscu, jako
przedmiotu nieczystego, bo zrobionego ze
skóry zabitego zwierzęcia, bo noszącego brud i
pył drogi, jest atrybutem czci od Indii do
Rzymu, u pitagorejczyków i u muzułmanów. U
Żydów była to forma „stania nago przed
Panem", u Greków kultowa „nagość stóp"
(anypodesia). Bóg mówił do Mojżesza z
gorejącego krzaka: „Zżuj obuwie z nóg twoich:
miejsce bowiem, na którym stoisz, ziemią
świętą jest" (Ex. 3,5).
Obuwie żelazne, miedziane — wojowni-
czość. Mojżesz o plemieniu Aser: ,,Żelazo i
miedź obuwiem jego" (Deut. 33,25).
Sandały — atrybut Tezeusza. Bohater wydobył
spod skały sandały i miecz ojca;
to świadectwo męskiej siły otworzyło mu drogę
do ojca, do Aten.
Pojedynczy (zazw. lewy) but — mściciel.
wojownik. W micie gr. Jazon, gdy dorósł, udał
się do Jolkos w Tesalii, aby odebrać je
uzurpatorowi, Peliasowi, który pozbawił jego
ojca tronu. Przechodząc przez rzekę Jazon
zgubił sandał. Pelias, któremu prze-
powiedziano, że zginie z ręki człowieka w
jednym sandale, zgodził się oddać mu
władzę pod warunkiem, że Jazon zdobędzie
złote runo Fryksosa w Kolchidzie.
Włożyć stopę do niewłaściwego buta —
popularny w folklorze zły znak. Gdy uczynił
to pewnego ranka cesarz Oktawian August,
omal nie padł tego dnia ofiarą zamachu. Ten
sam przesąd dotyczy również włożenia lewego
buta przed prawym.
Złote a. czerwone sandały — Słońce,
Jutrzenka, Hera.
Koturny w staroż. Grecji — pierw. wysokie
myśliwskie buty z cholewami; obuwie na
wysokiej podeszwie łączącej się z obcasem,
używane przez aktorów, aby byli widoczniejsi
w olbrzymich teatrach gr. i rz.;
stąd symbol stylu podniosłego, patetycznego,
napuszonego, emblemat dramatu i tragedii,
przeciwieństwo trepek, kapci noszonych przez
aktorów komedii.
Wie, gdzie go but ciśnie — zna najlepiej
swoje kłopoty, troski. Pewien Rzymianin,
który rozwodził się z żoną, zdumionemu tym
przyjacielowi, który wskazywał na jej cnotę i
urodę, pokazał but i rzekł: „I ten but jest
piękny i nowy; jednak nikt, prócz mnie, nie
wie, gdzie on mnie uwiera" (łac. nemo scit
preter me ubi me soccus premat).
Siedmiomilowe buty — magiczne obuwie z
bajki, w których można posuwać się /
błyskawiczną szybkością; symbol postępu,
rozwoju.
Obuwie siedliskiem czarów i magicznych
mocy w wielu bajkach, jak np. Kot w butach,
Andersenowskie Kalosze szczęścia i Czerwo-
ne trzewiczki.
Za duży but — zbyt wielkie przedsię-
wzięcie, zbyt wygórowana ambicja; łac.
przysł. Calceus maior subvertit 'za duży but
wykręci nogę', zbyt wielkie imperium
rozpadnie się, za duże przedsiębiorstwo
zbankrutuje, zbyt wysokie aspiracje zawio-
dą, ,,W nazbyt przestronnym padł i rozbił
głowę, w ciasnym ból srogi zyskał i odciski"
(Listy 1,10 Horacego, tł. Felicjana Faleń-
skiego).
Buty komuś lizać — schlebiać komuś,
płaszczyć się przed kimś.
'Całowanie pantofla papieża na powitanie —
zwyczaj już zarzucony. „Znać Ka-zertę,
Wezuwiusza, a nawet nie pocałować pantofli
Ojca Piusa!" (Sprzeczki 4,158—160 Jakuba
Jasińskiego).
Buty atrybutem świętych Kryspina i Kry-
spiniana z III w. (wg legendy z VIII w.),
patronów szewców.
Buty przy kominku składają dzieci ho-
lenderskie w wigilię Bożego Narodzenia, aby
św. Mikołaj miał gdzie umieścić prezenty; echo
legendy, wg której święty wrzucał przez okno
mieszki ze złotem dziewczętom tak biednym,
że musiały prostytucją zarabiać na posag.
Trzewiki — ubiór różniący szlachtę od
chłopów. „Strój także szlachcianek (...) różni
się od chłopskich katanek (...), bydło pasą nie w
łapciach z kory, lecz w trzewicz-kach" (Pan
Tadeusz 6,390—3 Mickiewicza).
Buty — strój odświętny (gdy normalnie
chodzi się boso). „Trza być w butach na
weselu" (Wesele 1,12,333 S. Wyspiańskiego).
Pantofle — emblemat zacisza domowego;
fr. en pantouffles — w zaciszu domowym, na
uboczu.
Pantofel, pantoflarz — mąż ulegający we
wszystkim żonie, zawojowany przez nią,
wzięty pod pantofel, trzymany pod pantoflem,
safanduła.
Mieć coś w bucie — to samo co „mieć coś
gdzieś, w nosie" itp. „Tylko, duszko, bądź
bogata, masz w trzewiczku zdanie świata"
(Dożywocie 3,4 Aleksandra Fredry).
Buty — rzecz niewarta uwagi. Parler a pro-
pos de bottes fr. 'mówić o butach', tj. o głup-
stwach, o byle czym, o niczym.
Stary but — wygoda. Przysłowie: Wygodny
jak stary but.
Trupięgi — buty dla umarłych, na długą,
trudną drogę na tamten świat. „Kiedy nędzarz
umiera (...), rodzina z swej ofiarnej rozpaczy
korzysta, by go obuć na wieczność, bo zbyt jest
ciernista" (Trupięgi l—4 Bolesława Leśmiana).
Umarł w butach — zmarł nagle; sprawa
skończona, zamknięta; przepadło, nie ma
wyjścia.
Buty komuś szyć —'intrygować przeciw
komuś, kopać pod kimś dołki, ukartować coś
przeciw komuś.
Buty chcą (wołają) pić — są dziurawe, zwł.
gdy podeszwa odłazi od przyszwy.
But — głupota. Głupi jak but— bardzo
głupi.
Skrzypiące buty — nowe, jeszcze nie
zapłacone (upominają się w głos o należność
szewca).
A, to inna para kaloszy — to zupełnie co
innego, to całkiem inna sprawa.
ODDECH (Dech, Tchnienie, Dmuchnięcie;
Miech)
Oddech symbolizuje siły kosmiczne, bóstwo
stwórcze, ducha stwórczego na początku
świata; powietrze, wiatr; życie, siły życiowe,
pierwiastek boski i nieśmiertelny w człowieku,
przyswajanie mocy duchowej, duszę, ducha,
jaźń, natchnienie; uzdrawianie, ulgę,
uspokojenie; zapalczywość, gwałt; szept.
Oddech — egip. Knef dosf. 'oddech; duch;
wiatr', bóstwo praciemności, duch a. wiatr
życia.
Tchnienie — sanskr. atman 'jaźń, dusza,
Jaźń Uniwersalna, Najwyższy Duch', w hin-
duizmie najgłębsza istota osobowości ludzkiej,
jaźń, która się nie zmienia w cyklu
reinkarnacji.
Oddychanie w ćwiczeniach jogi — sanskr.
pranajama 'kontrola oddechu', system filozofii
ind., czwarty z ośmiu etapów prowadzących
kandydata do samadhi, 'stanu koncentracji
doskonałej', kiedy organizm wchłania nie tylko
powietrze, ale także światło słoneczne.
Trudności w oddychaniu symbolizują
trudności w przyswajaniu zasad ducha i
Kosmosu. „Właściwy rytm" oddechu joginów
wiąże się z ,,właściwym głosem", jakim
Egipcjanie powinni byli odczytywać święte
księgi, gdyż oba mają naśladować rytm
Wszechświata.
Tchnienie boskie — tworzenie życia.
„Utworzył tedy Pan Bóg człowieka z mułu
ziemi i tchnął w oblicze jego dech żywota:
i stał się człowiek istotą żyjącą" {Gen. 2,7). „I
wróci się proch do ziemi, z której powstał, a
tchnienie wróci do Boga, który je wydał"
{Eklezjastes 12,7). Tchnienie Boga przeobraża
bohatera fizycznie, duchowo i psychicznie, np.
Samsona, Gedeona, Jeftę, Otoniela, Saula,
Eliasza, Elizeusza, Dawida
Tchnienie nozdrzy Boga — wiatr i burza;
gniew Pański. „Zsyłasz swój gniew, który
(Egipcjan) pożera jak słomę. Pod tchnieniem
twoich nozdrzy spiętrzyły się wody" (Ex. 15,7
—8). „Wtedy ukazały się głębiny morza,
odsłoniły się podwaliny ziemi od (...)
podmuchu z nozdrzy Pana" (2. Ks. Król.
22,16).
Tchnienie, tchnienie życiowe — duch.
,,Wszelkie tchnienie niechaj Boga chwali!"
(Psalm 150 6), tj. niech wszelki duch. wszyst-
ko. co żyje, chwali Pana.
Tchnienie — gwałt, zapalczywość. „I uka-
zały się głębiny morza, i odkryły się podwa
liny świata od fukania Pańskiego i od
tchnienia ducha zapalczywości jego" (2. Ks.
Król. 22,16). „Fałszywi mężowie powstają
przeciw mnie i mężowie tchnący gwałtem"
(Psalm 26 12).
Dech życia w nozdrzach — człowiek
bezsilny. „Nie pokładajcie ufności w człowieku,
którego dech jest w nozdrzach jego" (bajasz
2,22).
Oddech — pierwiastek boski w człowieku,
przyswojenie mocy duchowej. „To po-
wiedziawszy (Jezus) tchnął w nich i rzekł im:
Weźmijcie Ducha świętego" (Ew. wg Jana
20,22).
Dech — duch. Spiritus flat ubi vult łac. 'duch,
kędy chce, tchnie', tj. natchnienie od woli nie
zależy, przychodzi nie wiadomo skąd i jak
(Wulgata, Ew. wg Jana 3,8). „Duch się w
każdym poniewiera, że czasami dech zapiera"
(Wesele 1,24,788 S. Wyspiańskiego).
Dmuchanie — uzdrawianie; zarażanie.
Twórcze tchnienie bóstwa a. niszczące demona
naśladował człowiek, chcąc swego ducha i
swoją wolę przenieść dmuchaniem na innego
człowieka, zniewolić go, zaszkodzić mu,
nachuchać mu jakąś chorobę a. go
dmuchnięciem od choroby uwolnić. Dmuchanie
na bolesne miejsce na skórze pierw. miało na
celu zdmuchnięcie (nm. wegblasen) bólu.
Oddech, tchnienie — natchnienie poetyckie,
wieszcze. Inspiracja od póz. tac. inspi-rare
'wdmuchiwać, natchnąć, wpajać', z łac. spirare
'oddychać, dąć' (spiritus 'dech; życie; dusza;
duch').
Dąć się, nadąć się — pysznić się, zadzierać
nosa, nadymać się jak żaba z bajki, która się tak
długo nadymała, aby dorównać wołowi, aż
pękła; tac. inflat se tanguam rana (Petroniusz).
Chuchać i dmuchać — nie budzić zaufania,
być zmiennikiem, niestałym w uczuciach. W
bajce poety łac. Aviana (koniec IV w. n.e.)
pielgrzym zjawia się zimą w leśnej jaskini
Satyra chuchając z zimna w dłonie, a gdy mu
Satyr dał gorącą polewkę, pielgrzym zaczął na
nią dmuchać, aby się nie sparzyć. Widząc to.
Satyr wypędził pielgrzyma z jaskini.
Przysłowie: I dmucha, i chucha (tj. to gani, to
znów chwali).
Chuchać, dmuchać — rozpieszczać kogoś,
przesadnie troszczyć się o niego. Przysłowie:
Lepiej chuchać, niż dmuchać — le
piej ubrać się za ciepło niż za zimno. Lepiej
dmuchać, niż chuchać — lepiej mieć za ciepło
niż za zimno; lepszy nadmiar od braku.
Dmuchać na zimne — zachowywać prze-
sadną ostrożność. Przysłowie: Kto się na
gorącym sparzy, ten na zimne dmucha.
Nie pozwolić sobie w kaszę dmuchać — nie
pozwolić wtrącać się w swoje sprawy, nie dać
kpić z siebie.
Nie w kij dmuchał — nie byle co, nie
przelewki.
Dmuchać — szeptać do ucha. „Mańka
dmucha mi do ucha: Słuchaj, Antek, przestań,
fe!" (A'o Saskiej Kępie, piosenka lud.).
Dąć w czyjąś dudkę — basować komuś,
stosować się do jego życzeń, pochlebiać,
przytakiwać.
Oddychać — doznawać uczucia ulgi,
uspokojenia, odpoczywać po czymś.
Oddech — powietrze, wiatr. „Z cypry-
sowych gajów bije oddech świeży" (O zmierz-
chu 3—4 Marii Konopnickiej).
Pierwsze tchnienie — początkiem śmierci
(przysłowie).
Ostatnie tchnienie — śmierć.
Wyzionąć ducha, życie, dech — skonać,
umrzeć.
Miech (w taoizmie) — stosunki między
niebem (górna płyta) i ziemią (dolna).
Miech — wiatr podsycający niebiański
ogień.
Miech — pochlebstwo. „Pochlebstwo to
miech podsycający płomień grzechu" (Pery-
kles 1,2 Szekspira).
Miech — atrybut Kopciuszka z bajki,
dziewczyny podtrzymującej domowe ognisko.
ODZIEŻ
Odzież (odzienie, ubiór, ubranie, strój, szata,
suknia) symbolizuje osobowość, powołanie,
wiedzę, aktywność duchową; sprawiedliwość,
zbawienie, wspaniałość, bogactwo, władzę,
zdrowie; utratę niewinności;
maskę, ukrycie nagości ciała, tajemnic idei,
pomysłu, prawdy, rzeczywistości, wad, wy-
stępków; pychę, próżność, oszustwo, kokie-
terię, ozdobę, modę, przelotność; fetysz;
utrapienie; przynależność do plemienia, przy-
stosowanie społ., zawód, hierarchię, pozycję
społ.
Człowiek ubierał się prawdop. ze strachu
przed czarami, urokiem, „złym okiem",
osłaniając na początku tylko genitalia, część
ciała dla utrzymania ciągłości pokoleń naj-
ważniejszą, później również i inne części ciała;
z czasem, w okolicach o chłodniejszym
klimacie, odzież zaczęła mu służyć jako
ochrona przed zimnem; wstydliwość pojawiła
się zapewne dopiero jako skutek ciągłego
noszenia odzieży.
Pasma tkaniny, szmaty, pióra zawieszane
przez ludy pierwotne na gałęziach drzew —
gotowość poświęcenia się bóstwu. Zastępowały
one ludzi wieszanych na ofiarę wotywną na
drzewie reprezentującym bóstwo. W mitach
wieszano na drzewach czarodziejskie dywany,
złote runo itd.
Strój Adamowy — nagość. „A byli oboje
nadzy, to jest Adam i żona jego, a nie wstydzili
się" (Gen. 2,25).
Odzież — wstydliwość, utrata niewinności,
zdobycie wiedzy z drzewa wiadomości;
przeciwieństwo nagości. ,,Uczynił też Bóg
Adamowi i żonie jego szaty ze skórek i
przyoblekł ich" (Gen. 3,21).
Szata lniana — święty strój arcykapłana żyd.
„Oblecze się w szatę lnianą i ubraniem lnianym
okryje łono; opasze się pasem lnianym, a zwój
lniany weźmie na głowę, bo te szaty są święte"
(Lev. 16,4),
Ubiór — zbawienie, sprawiedliwość, na-
groda. „Rozraduje się dusza moja, że Bóg
oblókł mnie w szaty zbawienia i ubiorem
sprawiedliwości odział mnie" (Izajasz 61,10);
ubiór nie wyraża tu cech obcych jego nosi-
cielowi, ale przeciwnie, jego właściwości
istotne i podstawowe. Ubiór męczenników i
zbawionych przyrzeczony jest jako nagroda
ostateczna (Apok. 6,11; 7,9).
Szata — wspaniałość, uroczystość, po-
cieszenie; chwała; zbawienie. „(Boże), oblokłeś
się w chwałę i ozdobę, przyodziałeś się
światłością jakoby szatą" (Psalm 103 2).
„Oblecz wspaniałe szafy twoje, Jeruzalem"
(Izajasz 52,1). „Duch Pański (...) dał mi (...)
płaszcz chwały zamiast ducha żałości"
(7zo/aiz61,l—3).
Płaszcz, szata — władza, duch proroczy,
zdrowie. Prorok Eliasz powołuje Elizeusza na
ucznia i pomocnika „zarzucając nań swój
płaszcz" (3. Ks. Król. 19,19); wstępując wozem
ognistym do nieba, zrzuca mu płaszcz jako
swemu następcy (4. Ks. Król. 2,13). Niewiasta
cierpiąca na krwo-
toki dotknęła szaty Jezusa i ozdrowiała (Ew.
wg Mat. 9,20—22).
Wojownik w czerwonych szatach — Bóg.
„Któż to jest, który idzie z Edomu w szkarłat-
nych szatach z Bosry? (...) Czemuż czerwone
jest odzienie twoje, a szaty twoje jak tych, co
tłoczą wino czerwone?" (Izajasz 63,1—2).
Białe szaty — Boga, zmarłych, aniołów,
uduchowionych; przezwyciężenie cielesności
ziemskiej; bogactwo, dobrobyt, uczta; wiel-
kość; chrześcijańskich świętych — prawość,
cnota. „Starowieczny usiadł; szata jego biała
jak śnieg" (Daniel 7,9). Przemienienie Pań-
skie: ,,Szaty Jezusa stały się jaśniejące i
bardzo białe, jak śnieg" (Ew. wg Marka
9,2). ,,Anioł Pański zstąpił z nieba (...).
Wejrzenie jego byto jak błyskawica, a szata
biała jak śnieg" (Ew. wg Mat. 28,2—3). „Na
każdy czas niech będą białe szaty twoje"
(Eklezjastes 9,8).
Nowe a. świeżo uprane szaty — oczysz-
czenie, przygotowanie do uświęcenia się na
obecność bożą. „Idź do ludu, a poświęć ich
dzisiaj i jutro, i niech wypiorą szaty swoje (...)
Trzeciego dnia bowiem znijdzie Pan przed
wszystkim ludem na górę Synaj" (Ex. 19,10—
11). „Błogosławieni, którzy "piorą szaty«
swoje (...) przed wejściem do bram miasta"
(Apok. 22,14).
Ubiór z bisioru — świętość, godność,
dobrobyt. ,,Faraon zdjął pierścień z ręki swej i
dał go na rękę Józefa, i ubrał go w szatę
bisiorową, i włożył łańcuch złoty na szyję
jego" (Gen. 41,42).
Czarny strój — żałoba; występek. Przy-
słowie: Czarna suknia — czarna dusza.
Brudna odzież — bałwochwalstwo, nie-
szczęście, wyrzuty sumienia.
Pozbycie się brudnej odzieży — odzyskanie
łask Jahwe; przywrócenie dobrobytu (w
Biblii).
Wór, worek (w Biblii) — gruba odzież dla
obu płci, ze zgrzebnego płótna, tkana z
koziego włosia, wdziewana na znak żałoby,
pokuty a. powagi przez ludzi rozpaczających,
żałobników, żałujących grzeszników,
pokutników, proroków, opasana powrozem.
„Gdy to usłyszał Mardocheusz, rozdarł szaty
swoje i oblókł się w wór, posypał głowę
popiołem i na ulicy wpośród miasta krzyczał
wielkim głosem, okazując gorzkość serca
swego" (Ks. Estery 4,1).
Rozdzierać na sobie szatę (w Biblii) —
oddać się rozpaczy, żałobie, również forma
ofiary wotywnej złożonej osobie zmarłej, która
powinna zza grobu udzielić pomocy
żałobnikowi; zastępuje samookaleczenie się,
obcięcie włosów, krwiopuszczanie, ucięcie
kawałka odzieży; prawdop. późna forma
dawnego rozdziewania się do naga na znak
żałoby, aby identyfikować się z nagimi
zwłokami zmarłego i uśmierzyć jego groźną
zazdrość o życie. „A gdy Ruben wrócił do
studni, a nie było w studni Józefa, rozdarł szaty
swoje" (Gen. 37, 29).
Rozdzierać szaty nad czymś — ubolewać,
użalać się nad stanem czegoś.
Ubiór upokorzenia przywdziewany niekiedy
przez bóstwa i bohaterów słonecznych (np.
żebracze łachmany Odyssa wracającego na
Itakę, Kopciuszka w bajce Ch. Perraulta) —
zachmurzone niebo, po którym następuje
słoneczna pogoda.
Łachmany — mgła, szron, chmury; rozpacz,
gnuśność, bieda, brak wiary w siebie.
Ubiór wielobarwny a. z wielu rodzajów
tkanin — dysharmonia; wolna wola, wielość
możliwości; rozległa, encyklopedyczna wiedza,
umysł renesansowy. W Biblii — zakłócenie
przyrodzonego porządku, tak jak zaprzęganie
wołu z osłem lub sianie dwóch rodzajów zboża
razem (Lev. 19,19).
Zamiana szat — przyjaźń; małżeństwo;
przeistoczenie się. „I uczynił Jonatan z Da-
widem przymierze, bo go miłował, jak duszę
swoją. Bo zdjął z siebie Jonatan szatę, w której
chodził, i dał ją Dawidowi, i inne szaty swe" (/.
Ks. Król. 18,3—4). Rut do Boaza: „Jam jest
Rut, służebnica twoja;
rozciągnij płaszcz twój na sługę twoją, boś jest
powinowaty" (Ks. Rut 3,9), tj. weź mnie za
żonę, spełniając obowiązek szwa-grostwa
(poślubienia wdowy po bracie). Ale Mojżesz
zabronił zamiany ubiorów między płciami jako
rzeczy nieskromnej, którą czynili poganie przed
posągami bożków, na świętach urodzaju, dla
czarów, dla ukrycia się, za karę, jak Herakles u
królowej lidyj-skiej Omfale a. Achilles u
Likomedesa. Stąd tradycja niechęci do
młodzieży ubierającej się jednakowo bez
względu na płeć (unisex).
Zmiana odzieży — (niekiedy:) wejście w
nową fazę życia, nowe otoczenie, np.
obłóczyny (przywdzianie habitu zakonnego,
rodzaj powtórnego chrztu, wyrzeczenie się
świata), oczyszczenie poprzedzające przejście (u
żydów, chrześcijan, muzułmanów, buddystów i
sintoistów). Kiedy Henoch wstępuje do nieba.
Bóg każe mu zdjąć odzież i przywdziać szatę
chwały (II Henoch 22,8). Przysłowie: W inszą
suknię się oblec — zacząć prowadzić inne życie.
Ubiór niedbały — męski. „Forma viros
neglecta decet" tac. 'mężczyznom przystoi ubiór
niedbały' (Sztuka kochania 1,509 Owidiusza).
Strój kobiecy — kokieteria, pobudzenie
pożądania męskiego; zmienna moda ukazuje
kolejno coraz inne partie ciała (a wszystkie są
pobudzające erotycznie), gdy poprzednie się
opatrzą: po spódniczkach mini, odsłaniających
uda, następują spódnice do połowy łydki.
Minojskie „paryżanki" z fresków pałacu w
Knossos na Krecie mają suknie do ziemi i
odkryte piersi. Panie osłaniające nogi szeroką
krynoliną odsłaniały ramiona, plecy i znaczną
część biustu. „Byron powiedział, że jej suknia
zaczyna się za późno i kończy za wcześnie"
(Cztery pokolenia rodziny literackiej 2,155 W.
C. Haziitta). Donżuani warszawscy sprzed l.
wojny świat, pożerali wzrokiem damy wsia-
dające do tramwaju, aby zobaczyć piękną nóżkę
w kostce choć przez okamgnienie.
Strój — próżność, pycha. „(Faryzeusze)
wszystkie też sprawy swe czynią, aby być
widziani od ludzi, bo rozszerzają filaktery swe i
wydłużają kraje płaszczów" (Ew. wg Mat. 23,5).
Ubiór — przelotność, efemeryczność; prze-
kleństwo, przemoc, pomsta. „Tyś z dawna
założył ziemię, a niebiosa są dziełem rąk twoich.
One przeminą, ale ty zostaniesz;
i wszystkie jak szata się zużyją, jak szata, która
się zmienia, one się zmienią" (Psalm 101 26—
7). „(Zdrajca złorzeczący) oblókł się w
przekleństwo jak w szatę" (Psalm 108 18).
„Pycha jest naszyjnikiem (bezbożnych), a
przemoc szatą, która ich okrywa" (Psalm 72 6),
„Bóg oblókł się w szaty pomsty, a odział się jak
płaszczem żarliwości, jak na pomstę" (Izajasz
59, 17—18).
Odwrócenie ubioru tyłem do przodu —
wyrok śmierci. Sędzia rzymski przed skazaniem
podsądnego na śmierć odwracał szatę
(Satyricon Petroniusza).
Owcze odzienie — pozory łagodności.
,,Strzeżcie się pilnie fałszywych proroków,
którzy do was przychodzą w odzieniu
owczym, a wewnątrz są wilkami drapieżnymi"
(Ew. wg Mat. 7,15).
Miękkie szaty — zbytek, komfort, prze-
ciwieństwo wielbłądziej włosiennicy Jana
Chrzciciela. „Oto ci, co się w miękkie szaty
ubierają, w domach królewskich są" (Ew. wg
Mat. 11,8).
Ubiór — symbol zewnętrznej aktywności
duchowej, widzialny kształt zewnętrzny
wnętrza ludzkiego.
Ubiór bez szwu — boskość, czystość;
męka Chrystusa.
Szata honorowa była nagrodą za zasługi
dawaną poddanemu przez kalifa, sułtana.
Odzież — fetysz, nosicielka sił magicznych
właściciela, mogących wraz z nią przejść na
kogo innego. Kloten: „(Imogena) powiedziała
mi (...), że samo ubranie Po-stuma ma w
większym poważaniu niż moją szlachetną
personę w naturze (...). Z tą samą suknią na
grzbiecie zapłacę jej za to gwałtem" (Cymbelin
3,5 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Odzież — ukrycie nagości, rozpusty, wad,
występków. „Przez płaszcz rozdarty widać
małe wady; togi i szuby zakrywają wszystko"
(Król Lear 4,6 Szekspira, tł. J. Iwaszkiewicza).
Szata rozumu. ,,I tak Belial słowami
odzianymi w szatę rozumu doradzał niecną
wygodę" (Raj utracony 2,226 Johna Miliona).
Ubiór myśli — mowa (Żywoty poetów
angielskich 1,181 Samuela Johnsona).
Ubiór myśli — styl (List do przyjaciela o
poezji Samuela Wesleya).
Ubiór — osobowość a. „persona" (maska)
człowieka, dlatego przebieranie się to zmiana
osobowości, a rozbieranie to zrzucanie maski.
Suknia człekiem czyni. Jakie odzienie, takie
uczczenie. Jak cię widzą, tak cię piszą;
gr. heimala aner, łac. vestis virum facit, nm.
Kleider machen Leute. Suknia wydaje ludzkie
obyczaje. „W mieście — moje imię, za
miastem — mój ubiór" (Szabbath 145b).
„Chwałą Boga jest człowiek, chwałą człowieka
— jego ubiór" (Derech Eretz Żuta;
oba cytaty z Talmudu babil.).
Odzież nie charakteryzuje nosiciela. Przy-
słowia: Nie suknia zdobi człowieka, ale
człowiek suknię. Podczas w podłej sukma-nie
najdzie się pańskie zdanie. I pod nędzną
 siermięgą znajdziesz duszę tęgą. Suknia nie
czyni człowieka.
Szata godowa — odświętna, uroczysta;
przesl. ślubna, weselna; przybierana w porze
godów (w okresie parzenia się zwierząt), strój
godowy.
Polski strój — w dawnej Polsce ubiór
złożony z delii, kontusza, żupana, karabeli i
pasa kontuszowego; w XIX w. — kon-
federatka, czamara.
Niemieckie odzienie — obcy, cudzoziemski
obyczaj. „Kto niemieckim chce odzieniem
pokryć ciało Słowianina (...) głupi!" (Garść
pszenna 5,3—13, L. Kondratowicza).
Szata niewinności. „Odarł mnie całkiem
skrzydlaty złoczyńca. (...) Została przy mnie
jedna niewinności szata" (Dziady cz. IV 718—
21 Mickiewicza).
Szata pychy. „Noście świty i sukmany, a
zrzucajcie szaty pychy!" (Dumka na dzisiaj l—
2 Tadeusza Komara).
Szalony strój — szalona głowa (przysłowie).
Odzienie bez kieszeni — ostatni przy-
odziewek; śmiertelna koszula, wkładana na
zmarłych i skazańców.
OGIEŃ
Ogień jest symbolem wieczności, praprzyczyny,
pierwiastka podstawowego, prazasa-dy; światła.
Słońca, ciepła; Boga-Stwórcy, gniewu bóstwa,
miłości bóstwa; oświecenia duchowego; życia,
miłości, nienawiści, śmierci, ducha; zła,
diabelstwa, piekła, kary, prześladowania;
oczyszczenia, męczeństwa, tortury, ofiary;
pocieszyciela; mowy; potęgi; pożerania; zasady
męskiej, chuci, płcio-wości, płodności; zapału;
autorytetu; zimy, ogniska domowego,
gościnności, ochrony przed strachem; por.
Pochodnia, Słońce, Świeca, Krzyż (ognisty).
Często w związku z błyskawicą, czerwienią,
krwią, sercem, zniszczeniem, wojną.
Według Heraklita z Efezu ogień jest zasadą
świata, substancją pierwotną (gr. irche),
prasubstancją, praelementem, z którego
rozwinęła się przyroda, który staje się morzem,
powietrzem, ziemią i z powrotem ogniem.
Według stoików ogień, pierwiastek boski,
identyfikowany z logosem, jest przyczyną
ruchu, życia i rozmaitości kształtów materii,
W alchemii: jedna z postaci pramaterii,
czynnik przeistaczania metali nieszlachetnych
w złoto i srebro oraz regeneracji;
symbolem jest A (trójkąt).
Ogień uważano za równie dobroczynny, jak
niebezpieczny, trudny do utrzymania i (aż do 2.
ćwierci XIX w.) trudny do rozniecenia.
Dobroczynność i niebezpieczeństwo to typowe
cechy dóbr boskich wykradzionych zawistnemu
niebu, np. ogień skradziony z Olimpu przez
Prometeusza i dany ludziom (sprawcę skazano
na przykucie do skały Kaukazu, a ludzi ukarano
puszką Pandory), jak ogień zabrany bogom
przez gruzińskiego Amirani, jak wszelkie
tajemnice magii (która, w przeciwieństwie do
modlitwy, zmusza siły nadprzyrodzone do
posłuszeństwa), jak różne rodzaje ,,zaklętego
ziela, które nieśmiertelności — gdy je zjesz —
udziela" (Dwaj Macieje 23—4 Bolesława
Leśmiana). ,,Dobroczynna jest ognia moc, gdy
go człowiek poskromi i strzeże" (Pieśń o
dzwonie 157—8 Friedricha Schillera). Przy-
słowia: Ogień i woda dobrzy słudzy, lecz źli
gospodarze. Złodziej kąty zostawi, ogień
wszystko zabierze. Igrać z ogniem — lekko-
myślnie narażać się na niebezpieczeństwo.
Wygaśnięcie ognia było katastrofą dla
człowieka pierwotnego, od której uratować go
mogło tylko wykradzenie ognia z ognisk innej
hordy; ta zależność ludzi od ognia była
zapewne przyczyną powstania jego kultu.
Pierwotna technika otrzymywania ognia przez
tarcie dwóch kawałków drewna nadawała
powszechnie ogniowi znaczenie seksualne jako
wynik (potomstwo) działalności płciowej;
umiejętność wzniecania ognia przez obracanie
drewnianego „męskiego" wiertaka w
otworze ,,żeńskiej" drewnianej podkładki
uważano prawdopodobnie za sposób
wyciągania „mocy życiowej" drzewa, czerpanej
przez nie korzeniami z podziemnych ogni
(istnienie ich zdradzała działalność wulkanów).
Według średniowiecznych przesądów ogień
rodził, się w genitaliach czarownic. Jako
pochodnią z płomieniem skierowanym w dół
ogień był w wielu kulturach emblematem
życia;
erotycznego.
Ogień i woda — podstawowe potrzeby życia;
stąd odmówić (wzbronić) komu ognia i wody
(łac. aqua et igni interdicere) to wykluczyć go
ze społeczności. Narzeczona
w dniu ślubu otrzymywała od pana młodego
ogień i wodę na znak zawarcia związku
małżeńskiego. Wpaść jak po ogień, tj. tylko na
chwilkę, jak dziecko wysłane po żarzące się
węgielki do sąsiadki przez gospodynię. której
ognisko przez noc wygasło (a zapałek nie było
jeszcze w użyciu).
Bóg-Stwórca objawia się jako ogień:
,,A wszystka góra Synaj dymiła się, przeto iż
Pan zstąpił na nią, w ogniu" (Ex. 19,18). ,,I
ukazał mu się Pan w płomieniu ognistym w
pośrodku krzaka; Mojżesz widział, że krzak
gorzał, a nie zgorzał" (Ex. 3,2). „Bo Pan, Bóg
twój, jest to ogień trawiący" (Deut. 4,24). „Bo
oto Pan przyjdzie w ogniu (...), aby (...) spełnić
swoją groźbę w płomieniach ognia" (Izajasz
66,15). Również bogowie innych religii:
indoaryjski Agni ('ogień'), jako ogień ofiarny,
był pośrednikiem między bogami a ludźmi; w
mazdaizmie symbolem boga światła Ahura
Mazdy był ogień, a bogiem ognia — Atar; u
Greków piorunowy Zeus i kowal Hefajstos, u
Skan-dynawów Odyn i Thor byli związani z
ogniem. Serafini (hebr. seraphim 'ogniści') to
jeden z chórów anielskich zwany też
..aniołowie miłości". Wyobrażenia plastyczne
symbolizujące obecność Boga w scenach
biblijnych przedstawiały Go często w postaci
ognia, a dla uniknięcia nieporozumień wpi-
sywały w płomienie znak Jahwy, tetragram
YHWH, niekiedy w trójkącie równoramien-
nym.
Ogień ofiarny, święty, wieczny, stale pod-
trzymywany na cześć bogów w wielu kultach
religijnych; znicze ofiarne na ołtarzach
większości ludów staroż. Bliskiego Wschodu:
Babilończyków, Egipcjan, Fenicjan i Żydów.
Mówi Pan do Mojżesza (Lev. 6,12—13):
„A ogień na ołtarzu zawsze będzie gorzał,
będzie go podsycał kapłan (...). Ogień ten
ustawiczny jest i nigdy nie ustanie". Wy-
starczyło jednak nie zastosować się do
przepisów nakazanych przy składaniu ofiar,
aby tenże ogień pochłonął kapłanów, jak np.
Nadaba i Abiu (Lev. 10,1—2). W drodze z
Synaju do Kadesz, gdy lud izraelski ośmielił się
utyskiwać na swoją niedolę, rozgniewany Pan
zapalił ogień, który pochłonął skraj obozu
(Num. 11,1). Kiedy indziej Jahwe
unieszkodliwia ogień grożący wiernym: trzej
młodzieńcy, Sydrach, Misach i Abdenago,
towarzysze Daniela, którzy nie chcieli oddać
czci boskiej bałwanowi
babilońskiemu, zostali na rozkaz Nabucho-
donozora wtrąceni do pieca ognistego, z którego
wyszli bez żadnej szkody (Daniel 3,1— 97).
Ogień jako ognisko domowe (rodowe,
plemienne) — rodzina, ród, plemię skupione
przy jego blasku i cieple, które grzeje także
bóstwa, duchy i duszki domowe oraz gości, i
dlatego wiąże się z gościnnością. Uosobieniem
ogniska domowego i państwowego, któremu
Grecy i Rzymianie wznosili świątynie, była
Hestia (rzymska Westa). Kult Westy był
najczcigodniejszym kultem Rzymu; jej
świątynia znajdowała się na Forum Romanum.
Na początku roku (l. marca) pontifex maximus
zapalał na nowo święty ogień za pomocą
soczewki — od promienia słonecznego — albo
przez pocieranie dwóch kawałków drewna
owocowego. Przez cały rok pilnowały ognia
westal-ki; gdy zagasnął, westalki karano
chłostą. Greczynki zapalały ognisko domowe
nowo poślubionej córki przenosząc ogień po-
chodnią zapaloną u własnego ogniska;
również koloniści greccy zabierali z sobą w
podróż ogień z rodzinnego miasta, ze świątyni
Hestii w prytanejonie. Do dziś w wielu
kulturach zachował się uroczysty charakter
ogniska domowego; poprawianie ognia na
kominku jest domeną pana domu;
może to uczynić gość, który go zna co najmniej
od siedmiu lat.
Ognie (świece, znicze, lampki oliwne) zapala
się na grobach dla „ogrzania" zziębniętej duszy
zmarłego.
Ogień, zwłaszcza w postaci płonącego stosu
— męczeństwo i śmierć; zmartwychwstanie i
nieśmiertelność. Gdy grecka bogini Demeter, na
próżno szukając swej córki, Kory, przybyła do
Eleusis w postaci starej kobiety i została niańką
synka króla Keleosa i Metanejry, Demofona,
pokochała go tak, że postanowiła uczynić go
nieśmiertelnym. Namaściła go więc ambrozją i
włożyła w ogień na całą noc; w nocy Metanejra
weszła do komnaty i ujrzawszy syna w pło-
mieniach, wszczęła krzyk. Rozgniewana bogini
zaniechała zamiaru. Według innego mitu gr.
Mojry przepowiedziały Altei, żonie króla
Kalidonu, Ojneusa, że ich syn, Me-leager,
zginie, gdy dopali się głownia na ognisku.
Matka ugasiła głownię i ukryła w tajemnym
miejscu, ale gdy Meleager, który wyrósł na
bohatera i wielkiego łowcę,
zabił w kłótni brata Altei, królowa porwana
gniewem wrzuciła pochodnię w ogień,
powodując zgon syna. Herakles odebrał sobie
życie spłonąwszy żywcem na stosie, gdyż nie
mógł wytrzymać męczarni, których doznał po
włożeniu szaty przysłanej mu przez Dejanirę;
jednak Zeus zabrał go na Olimp i obdarzył
nieśmiertelnością. W innym micie gr. Iksjon,
król Lapitów w Te-salii, za obrazę bogini Hery
strącony do Tartaru, przywiązany został do
wiecznie obracającego się ognistego koła.
Męczeńską śmierć na stosie poniosło wielu
świętych (jak np. Joanna d'Arc), wielu
oskarżonych o herezję przez inkwizycję (jak
Giordano Bruno), a także wiele rzekomych
czarownic.
Przez długie wieki uważano, że salamandra
może żyć w ogniu; stąd łac. dewiza entuzjazmu
wiary: flagror non consumor 'płonę, ale się nie
spalam'. Zob. Feniks.
Ogniska rozpalano w chwilach przesilenia
dnia z nocą, letniego i zimowego, dla
magicznego wspomożenia słońca, i w czasie
równonocy jesiennej i wiosennej. W czasie
głównych świąt rzymskiego ,,niezwyciężonego
boga Słońca", Solą, obchodzonych 24—25
grudnia, i celtyckiego święta ognia w staroż.
Brytanii i Irlandii, obchodzonego w Nowy Rok
(31 października, w wigilię Wszystkich
Świętych, późniejsze ang. Halloween),
zapalano olbrzymie ogniska na wzgórzach dla
odstraszenia złych duchów. W wigilię Bożego
Narodzenia spalano dawniej wielkie kloce na
ogniskach (ang. Yule' tog), staczano ze wzgórz
koła ogniste (naśladujące obniżanie się biegu
słońca), a w noc świętojańską palono ogniska
sobótkowe W Wielką Sobotę w Kościele kat.
poświęcano przed kościołem ogień wykrzesany
z kamienia; pozostałość pierwotnego obchodu
narodzenia słońca wiosennego.
Ludzie pierwotni wyobrażali sobie ogień jako
ziemski odpowiednik słońca, stąd jego
pokrewieństwo z promieniem słonecznym.
błyskawicą i złotem. Święta ognia, ognisk,
pochodni, gromnic, tlących się popiołów,
żarzących się węgli są przejawem magii
wywoławczej, która ma zapewnić człowiekowi
światło i ciepło słoneczne, i magii ochronnej,
mającej zniszczyć działalność demonów i
oczyścić uczestników uroczystości. Folklor
wielu krajów zabraniał gaszenia pożaru
roznieconego od pioruna; obyczaj żywy na wsi
polskiej jeszcze w XX wieku.
Ogień sędzią: próba ognia. Oskarżony musiał
przejść pewną liczbę kroków przez ogień albo
przez pewien czas trzymać w ręku rozgrzane do
czerwoności żelazo, albo przejść boso po
rozżarzonych lemieszach;
gdy skóra nie uległa oparzeniu, był niewinny. W
indyjskiej Ramajame cnotliwa Sita, przechodząc
cało przez ogień, dowodzi zazdrosnemu
mężowi, Ramie, że jest mu wierna (co jej zresztą
nic nie pomogło). Sw. Kunegunda, żona
Henryka II, cesarza nm., oskarżona o
niewierność małżeńską, przeszła przez
rozpalone lemiesze bez szwanku; żona nm.
hrabiego, fałszywie oskarżonego przez żonę
cesarza nm. Ottona III (980—1002) i skazanego
na śmierć, dowiodła niewinności męża próbą
rozżarzonego żelaza; cesarz kazał swą małżonkę
spalić na stosie. Dziś próbą ogniową nazywamy
bitwę, w której ujawnia się wartość bojowa woj-
ska, żołnierza, oraz wszelką trudną próbę
zachowania się w niesprzyjających okolicz-
nościach. Przenośnia ta nie pochodzi jednak od
sądu bożego, ale od próby ogniowej metali
szlachetnych — złota i srebra. W biblijnej
Księdze Przypowieści 18,3; „Jak w ogniu
próbują srebro, a złoto w piecu, tak Pan próbuje
serca".
Chrzest ogniowy to pierwszy udział w bitwie,
w jakiejś niebezpiecznej akcji; od słów Jana
Chrzciciela, który głosi (Ew. wg Mat. 3,11), że
Chrystus chrzcić będzie nie wodą, jak on, ale
Duchem Sw. i ogniem.
Ogień — instrument oczyszczenia, równy w
działaniu wodzie, jeśli nie skuteczniejszy (np.
przyżeganie ran, dawny zabieg chirurgiczny).
Kapłan Eleazar cytuje przepis Zakonu, jaki
Jahwe nadał Mojżeszowi: ,,Złoto, srebro, miedź,
żelazo, ołów i cyna, i wszystko, co może przejść
przez płomień, przeprowadźcie przez ogień i to
zostanie uznane za czyste" (Num. 31,23). W
staroż. Rzymie 21 kwietnia, w wiejskie święto
Pa-lesy, opiekunki pasterzy i trzód, zwane
Palilia, oczyszczano siebie i trzody przepędzając
je trzykrotnie (i samemu przeskakując) przez
ognisko z płonącej słomy, co zapewniało
płodność ludziom i zwierzętom. Biegi z
pochodniami miały według antycznych
poglądów chronić od zarazy;
podobne funkcje aż do naszych czasów spełniały
skoki młodzieży wiejskiej przez ogniska
sobótkowe.
 Ogień ,— oczyszczenie i kara w piekle i
czyśćcu (u chrześcijan). „Lepiej ci jest wejść do
życia ułomnym, niż mając obie ręce iść do
piekła ognia nieugaszonego" (Ew. wg Marka
9,42). W Starym Testamencie natomiast piekło
(hebr. szeol) rozumiane jest jako miejsce
milczenia i niepamięci.
Ogień niszczący wszystko, co palne —
spożywanie: ogień trawi, pożera. „Pochłonie nas
ten ogień wielki" (Deut, 5,25). „Ogień pożre
domy tych, którzy radzi biorą dary" (Hiob
15,34). „Ogień nigdy nie mówi:
»Dosyć«" (Ks. Przypowieści 30,16).
Połykanie ognia. Sztukmistrze estradowi i
cyrkowi popisują się łykaniem płonących pakuł;
jest to również metoda popełniania
samobójstwa: Plutarach opowiada (Brutus 53),
że córka Katona i żona Brutusa, Porcja, na
wieść o śmierci męża chciała odebrać sobie
życie, do czego nie dopuszczali czuwający nad
nią przyjaciele. Udało się jej jednak pochwycić
garść płonących węgli z ogniska i połknąć je, co
spowodowało jej śmierć.
Ogień — nienawiść, miłość, żądza, zapał,
myśl, idealizm, patriotyzm. „O! gdyby wolno
(...) dla tej, której się ognie we mnie niecą,
umrzeć" (Do motyla 12—14 J. A. Morsztyna);
„Oto miłość ogniem zionie" (Oda do młodości
68, Mickiewicza); „Nasz naród jak lawa, z
wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, lecz
wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi"
(Dziady cz. 111 227—9 Mickiewicza). „Myśl
poety — to ogień tajemny" (Poeta 5, Jerzego
Żuławskiego).
Ogień — miecz; miecz ognisty. „Bóg wygnał
Adama, a przed rajem rozkoszy postawił
cherubów i płomienisty miecz wirujący, aby
strzegły drogi do drzewa życia" (Gen. 3,24).
„(Abraham) niósł w rękach ogień i miecz"
(Gen. 22,6). Łacińskie ,/erro et igni" 'ogniem i
mieczem' znaczy 'pożogę i wojnę; paląc i
mordując' (Far-salia 2,443, Lukana), stąd tytuł
l. części Trylogii Henryka Sienkiewicza.
Pitagoras miał powiedzieć: „Nie rozgrzebuj
ognia mieczem", co znaczy tyle co: Nie dolewaj
oliwy do ognia, nie irytuj człowieka już
rozgniewanego, nie podżegaj spierających się.
„Nie zdoła ogień ani miecz powstrzymać myśli
w biegu" (Daremne żale 7—8 Adama Asnyka).
Ogień — mowa; ogień polemiki, sporu,
dyskusji; mówić z ogniem. „Czy słowo
moje nie jest jak ogień? mówi Pan" (Jere-miasz
23,29). Sygnalizacja za pomocą łańcucha ognisk
rozpalanych na wzgórzach jest (obok
sygnalizacji akustycznej, np. bicia w bębny)
najstarszą formą telekomunikacji, stosowaną już
przez ludy pierwotne.
Ogień w marzeniu sennym: (płonący) nie-
bezpieczni wrogowie; (pożar) wielka radość;
(zgaszony) zmartwienie; (zapalać) ważne wy-
darzenie; (z dymem) kłótnia; (bez dymu)
zdrowie, radość.
Symbole ognia: strzała, ostrze, włócznia, lwia
grzywa, włosy, swastyka, filar, piramida,
szczecina, jodła, różanecznik, korzeń Jessego.
Ogień — atrybut wielu świętych katolickich,
np. św. Barnaby (Józefa Lewity), św. Floriana
(obrońcy od ognia), św. lwa z Chartres.
Ogień św. Antoniego — ostre zapalenie skóry
zwane różą; według tradycji orędownictwo św.
Antoniego Wielkiego chronić miało przed
epidemią róży w 1089, zwanej wówczas
„świętym ogniem".
Ogień św. Elma (wł. Sant' Ermo od St.
Erasmus; Ramus. Eramus, Ermus, Telmo) z
Formii (Włochy), patrona żeglarzy śród-
ziemnomorskich, albo św. Heleny, w sta-
rożytności Kastora i Polluksa, opiekunów
żeglarzy: wyładowania elektryczne w postaci
świecących iskier na końcach masztów.
Rzekomy welon św. Agaty w katedrze
florenckiej ma, według wierzeń lud., gasić
pożary; św. Agata (III w., ur. w Katanii)
wzywana przeciw trzęsieniom ziemi i wy-
buchom wulkanów, wyobrażana w plastyce
często z modelem płonącego budynku w ręku.
Grecki ogień — płynny środek zapalający,
który płonął również w wodzie, tajna broń galer
bizantyjskich od 673 r. n.e.
Ogień lemnijski — wulkaniczny; od ogni
wulkanów na egejskiej wyspie Lemnos
(Filoktet 800, Sofoklesa).
Błędny ogień (ognik) — płomyk poja-
wiający się na moczarach, bagnach.
Słomiany ogień — krótkotrwały entuzjazm,
zapał.
Ogień niebieski — piorun, pożar od pioruna.
Puścić coś z ogniem — podpalić i spalić.
Ognie sztuczne, bengalskie — fajerwerki.
Ogień — ostrzeliwanie, strzelanina, kanonada
z broni palnej.
 Piromania — patologiczny popęd do pod-
palania.
Woda ognista — alkohol.
W astrologii ogień łączy się ze znakami
zodiaku: Baran, Lew i Strzelec.
W heraldyce: duch walki, zapał.
OGRÓD
Ogród symbolizuje niebo(skłon), mistyczną
ekstazę, tajemnicę duszy, raj, szczęście,
zbawienie, odkupienie, modlitwę, czystość,
dziewictwo; kult pogański, kult bałwanów;
miejsce ogrodzone, strzeżone, dom, schronienie,
odosobnienie, odpoczynek, świeżość, cień;
państwo, świat. Kosmos, porządek, kulturę;
potęgę; życie, piękno, ciało ludzkie, twarz;
żeńskość, miłość, zmysłowość, płodność,
urodzaj, wiosnę; radość, wesołość, ucztowanie,
proste życie; świadomość, medytację,
kontemplację, refleksję.
Ogród w Biblii — raj, zbawienie, życie, dom,
szczęście; dziewictwo, czystość; niebo. Ogród
rozkoszy, hebr. gan 'edhen (może z sumer. eden
'dolina'). Ogród Jahwe, Ogród Boga (Ezechiel
28,13; 31,9), Ogród Izraela, biblijny raj ziemski
zamieszkany przez pierwszych ludzi, Adama i
Ewę;
symbol bezgrzesznego prabytu ludzkości,
przeciwieństwo świętego miasta, niebiańskiego
Jeruzalem, wyobrażającego jej stan końcowy.
„A zasadził był Jahwe ogród w Edenie, na
wschodzie (...) i wywiódł z ziemi wszelkie
drzewo piękne ku widzeniu i ku jedzeniu
smaczne, drzewo też żywota w środku ogrodu i
drzewo wiadomości dobrego i złego. A rzeka
wypływała z Edenu, aby nawodnić, a stamtąd
dzieliła się na 4 odnogi: Pison, Gehon, Tygrys i
Eufrat" {Gen. 2,8—14).
Ogród — radość. „Bóg Wszechmogący
naprzód założył ogród; i on jest w rzeczy samej
najczystszą z ludzkich radości" (Essays 46, Of
Gardens Francisa Bacona).
Ogród (rajski) — więzienie. ,,Ogród był
pierwotnym więzieniem, dopóki człowiek
prometejską sztuką i odwagą szczęśliwie się z
niego nie wygrzeszył" (List do WilUama
Wordswortha z 2211830 Charlesa Lamba).
Ogród — przeciwieństwo miasta. „Bóg stworzył
pierwszy ogród, a Kain — pierwsze miasto"
(Ogród Abrahama Cowleya, 1656;
por. Gen. 2,8—12; 4,17).
Ogród, w którym przebywają dusze wy
branych wiernych po śmierci, raj maho-
metański. „Tym, którzy wierzą i sprawiedliwie
czynią, przeznaczone są ogrody rajskie,
zraszane potokami (...) zawsze świeżej wody
mleka, najprzedniejszego wina, płynnego
miodu, pełne owoców" (Koran 2,23/5; 47
16/15), efebów i wiecznie dziewiczych hurys.
Ogród — wspomnienie utraconego raju
ziemskiego: zamknięte ogrody pałaców i do-
mów muzułmańskich, wirydarze klasztorne z
fontanną pośrodku.
Ogród nawodniony — człowiek zbawiony,
dusza. ,,I będziesz jak ogród zroszony" (Izajasz
58,11). „I będzie ich (Izraelitów) dusza jak
ogród nawodniony" (Jeremiasz 31,12).
Ogród — miejsce niemoralnego, pogańskiego
kultu bałwanów. ,,Będziecie się wstydzić za
ogrody, któreście byli obrali" (Izajasz 1,29),
Mówi Bóg: „Którzy ofiary składają w ogrodach
(...), ci będą dymem w zapalczywości mojej"
(65,3—5).
Ogród — nieboskłon. Ogród Hesperyd w mit.
gr., na zachodnim krańcu świata, gdzie rosły
złote jabłka, po które wyprawił się Herakles; wg
jednej z prób interpretacji ogród ze złotymi
jabłkami to gwiaździste niebo, Hcsperydy —
wieczór (gr. hesperos), Herakles — Słońce,
strzegący jabłek smok Ladon — zodiak.
Ogród — wiecznie odnawiająca się płodność.
Ogród Hesperyd miat być miejscem, gdzie
odbyły się uroczystości weselne Zeusa i Hery.
Ogródki Adonisa — w czasie świąt Adonisa,
tzw. Adonii. ustawiano w domach gliniane
skorupy z szybko rosnącymi i szybko
więdnącymi roślinami, symbol zmarłego w
samym rozkwicie młodości Adonisa, którego
śmierć i zmartwychwstanie wyobrażały jesienny
zgon i wiosenne odrodzenie się Natury.
Ogród — proste życie. „Jeśli masz ogród w
bibliotece, niczego nam nie zbraknie" tac. Si
hortum in bibliotheca habes, deerit nihii (Do
bliskich i przyjaciół 9,4,1 Cicerona);
żyć zwyczajnie, myśleć wzniosie.
Ogród miłości — w plastyce wyobrażenie
Arkadii, gdzie spacerują a. siedzą zakochane
pary, a posążek Kupida wieńczy ozdobną
fontannę.
Ogród — odosobnienie, odgrodzenie od
świata, schronienie (podobnie jak oaza i wyspa);
świeżość, cień.
 Ogród — intymność, (najgłębsza) tajemnica
(duszy), sekretne sprawy (płci). Ogród tajemny
a. intymny; śrdw.łac. hortus con-dusus a.
inclusus; wł. giardino segreto; fr. jardin
particulier; wydzielony z większego mały
ogród ozdobny używany tylko przez
właściciela, gł. w ogrodach renesansowych i
barokowych.
Ogród zamknięty, zdrój zapieczętowany, tac.
hortus conclusus, fons signalus — Oblubienica
niedostępna nikomu prócz swego Oblubieńca
(Pieśń nad pieśniami 4,12); dziewictwo, Maria
Panna, Niepokalane Poczęcie.
Ogród — miłość. ,,A kiedy będziesz moją
żoną, umiłowaną, poślubioną, wówczas się
ogród nam otworzy (...). Pójdziemy w ogród
pełen zorzy, kędy drzwi miłość nam otworzy"
(Dla rymu III l—3,23—4 Kazimierza
Tctmajera).
Ogród — zasada żeńska, przez związek i
domem, kuchnią, kwitnieniem i owocowaniem
w sferze zamkniętej, wewnętrznej. ..Mity mój
'zstąpił (do mnie), do ogrodu swego" (Pieśń nad
pieśniami 6,1). Ogrodzenie — wstyd kobiecy,
wąska furtka — pudcndum. Przysłowie: Wdowa
bez chłopa jak ogród bez płota.
Ogród — twarz kobiety. „Twarz jej jest
ogrodem, gdzie róże i lilie rosną" (Cherry Ripe
Thomasa Campiona; 1606).
Ogrody — piersi kobiety. „W ogrodach piersi
kwitnące jabłonie jakoby księżyc w mgieł
srebrnych oponie" (Magia mej duszy... 11—12
Tadeusza Micińskiego).
Ogród Armidy — obezwładniające działanie
zmysłów na rozum. Zaczarowany ogród
zamkowy pełen zmysłowych rozkoszy, gdzie
bohaterowie zapominają o swoich obowiązkach
(Jerozolima wyzwolona Torquata lassa).
Ogród — świadomość, przeciwieństwo lasu
— podświadomości. Ogród to miejsce, gdzie
Natura Jest ogrodzona, ujarzmiona,
wyselekcjonowana; las jest miejscem, gdzie
Natura jest swobodna, samowładna.
Mur ogrodowy z wąską furtką — trudności i
przeszkody na drodze do osiągnięcia wyższego
stanu rozwoju duchowego.
Ogród — uprawa; swoje, własne sprawy. ..//
faut cuttiver notre jardin" fr. 'trzeba uprawiać
nasz ogródek', tj. zajmować się swoimi
własnymi sprawami (Kandyd, czyli Optymizm,
ostatnie słowa powieści Wol-
Ogród — refleksja, przeciwieństwo instynktu,
odruchu.
Ogród — porządek, przeciwieństwo chaosu,
bezładu.
Ogród — porządek kosmiczny, świat. Ogrody
perskie są metafizycznym, mistycznym
marzeniem o świecie, z symbolicznym
naśladowaniem czterech stron świata, czterech
rzek itd.; ogrody perskie i japońskie są obrazem
i rekapitulacją świata, światem w zmniejszeniu,
przywróceniem stanu pierwotnego Natury.
,,Obrót tego świata! To nie pielony ogród,
samym tylko bujnie krzewiącym się chwastem
porosły" (Hamlet 1,2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Ogród — kultura, przeciwieństwo dzikiej
przyrody.
Ogród — potęga człowieka, jego władanie
ujarzmioną przyrodą.
Ogród — państwo. „Mamyż (...) na wzór silne
państwo stawiać, kiedy nasz ogród morzem
warowany, kraj cały w chwastach, kwiaty
przyduszone, ploty zwalone, drzewa nicocięte,
grzędy w nieładzie, a w ożywczych ziołach roje
gąsienic?" (Ryszard II 3,4 Szekspira, tł. S.
Koźmiana).
Ogród — wychowanie, nauka. Przysłowie
hiszp.: Więcej rośnie w ogrodzie niż ogrodnik
sadzi — ostrzeżenie dla rodziców i wy-
chowawców: czujność jest niezbędna.
Ogród kwiatowy — wiosna, jedna z Czterech
Pór Roku, temat plastyki od późnego antyku do
XVIII w.
Ogrodnik — wola ludzka. Ogród, ale nie
plewiony — zbiór fraszek (1656—94) Wacława
Potockiego.
Dziadków ogródek — bezdroże, mano-wicc,
wertepy. Wyprowadził go na dziadków ogródek
— wyprowadził w pole, okpił, ocyganił,
wystrychnął na dudka.
Ogród — Kraków, Przysłowie: Warszawa
ma ogrody, a Kraków sam ogród.
Kamień do ogródka (czyjegoś rzucić) —
(zrobić) złośliwą aluzję na czyjś temat;
przymówka, przytyk.
W marzeniu sennym: (pełen kwiatów) miła
niespodzianka; (bez kwiatów) przemijające
kłopoty finansowe.
OKO
Oko symbolizuje świat, glob. Boga, światło,
słońce, okno; życie, władzę; skarb, perłę (zob.);
łono matki, miłość, wstyd, zazdrość,
czujność, niebezpieczeństwo, troskę, straż,
szpiegowanie; osąd, (wszech)wiedzę, prze-
widywanie, umysł, charakter, nastrój, ducha,
zwierciadło duszy, ciekawość, nadprzyrodzone
postrzeganie, czary (zte oko), magię, widzenie
wewnętrzne.
W heroglifach egipskich oko znaczy 'życie' i
symbolizuje bogów słońca Ra (Re), Ozyrysa i
Horusa, którego pierwotnie, jako boga delty
Nilu, czczono w postaci sokoła;
jego oczy to Słońce i Księżyc. W walce z Setem
Horus go wykastrował, ale sam utracił czasowo
słabsze oko, Księżyc, co powodowało
zaćmienia. W kulturze staro-egipskiej objawia
się słoneczna i ognista natura oka jako źródło
płodności, światła i wiedzy; idea ta podjęta i
przekształcona została przez neoplatonika z III
w. n.e., Plotyna, który uważa, że oko ludzkie
nie mogłoby obserwować światła Słońca, gdyby
samo nie miało słonecznej natury. W sta-
rożytnym Egipcie oko Horusa to amulet
strzegący przed złością, zazdrością itd.;
oko było talizmanem słonecznym broniącym od
zła, zapewniającym zdrowie, szczęście,
wkładanym do trumny, aby zmarłemu ułatwić
drogę w mrocznych labiryntach zaświatów; oko
koguta było amuletem przeciw czarom, oko
traszki — przeciw chorobie i złym mocom;
potężnym talizmanem było też oko kameleona.
Wszechwidzące „oko świata" (Słońce) to
także indyjski bóg ognia Agni i Budda. Oko
uskrzydlone, oko słoneczne Asyryjczy-ków ze
skrzydłami przedstawiającymi promienie,
często spotykane w plastyce; długą tradycję w
plastyce chrześcijańskiej mają oczy skrzydlate
cherubów i serafów.
Oko (w wolnomularstwie) — w płasz-
czyźnie duchowej — Wielki Architekt Świata
(wszechwidzące oko Boga na szczycie pira-
midy, w plastyce), w płaszczyźnie astralnej,
pośredniej — Logos (Słowo), zasada twórcza,
w płaszczyźnie fizycznej — widzialne Słońce
obdarzające światłem i życiem.
Oko-Słońce. „Słoneczko, śliczne oko, dnia
oko pięknego" (w sielance Żeńcy 17, Sz.
Szymonowica); „Oko słońca weszło" (Pan
Tadeusz 11,174, Mickiewicza); „Okiem słońca
ludzkości całe ogromy przeniknij z końca do
końca" (Oda do młodości 13—15, Mickie-
wicza); „Oczy twe nie są oczy, ale słońca jaśnie
świecące" (Do tejże l—2 J. A. Morszty-
na); „O! te jej oczy — dwa światła słoneczne"
(Janka ślepy 236 Aleksandra Grozy).
Oko — czujność, troska, straż; stuoki
olbrzym Argus pilnował lo na polecenie Hery;
gdy Hermes go zabił, Hera umieściła oczy
Argusa na ogonie pawia. Stąd wyrażenie
,,argusowe oczy", tj. czujne. Spać z otwartymi
oczami (jak, wg ludu, lew i zając) — być
czujnym. Powiedzenia: Pod czyimś okiem
(robić coś), mieć kogoś na oku, mieć oczy
otwarte, nie spuszczać z oka. Pańskie oko
konia tuczy — przysłowie. Cicero pisze w O
naturze bogów 2,56,140;
„Oczy, jak wartownicy, zajmują najwyższe
stanowisko (łac. allissimum locum)".
Oko — okno. „Oko jest okno człeka do
poznania" (Oko Jana Gawińskiego);
„Szkła okien jak zielone Kilińskiego oczy"
(Uspokojenie 10, Słowackiego). Oko do serca
okno, przysłowie.
Oko — niebezpieczeństwo i nieprzyjaciel.
„To ten żonę oczyma obierał, by się był uszu
radził, więcej by był wygrał" (O tejże
[Olimpia] 6—7, Zwierzyniec Mikołaja Reja).
Oko pobudka do złego — przysłowie. „Oko
nasz nieprzyjaciel, mózg i ciało suszy"
(Opisanie oczu ciekawych Akteona 3, Elżbiety
Drużbackiej); „Oczy siła ludziom szkodzą"
(Sielanka 7, Alkon 21, Sz. Szymonowica).
Złe oko (wł. malocchio), wg wierzeń lu-
dowych złe spojrzenie przynoszące nie-
szczęście, rzucające urok. Według muzułma-
nów działa przez zawiść i jest przyczyną
połowy zgonów rodzaju ludzkiego; złe oko
opróżnia domy i zapełnia groby. Do dziś żywy
przesąd, zwłaszcza we Włoszech, w Grecji.
Szczególnie niebezpieczne są oczy starych
kobiet (dawniej czarownic), wędrownych
kuglarzy, nianiek i nowożeńców, a najbardziej
narażone są położnice, niemowlęta, nowo
zaślubieni, mleko, zboże, psy, konie i bydło
domowe. Obroną przed złym okiem może być:
zasłona, czarczaf, wykadzenie, podkowa
(przedmiot o wielkich zaletach magicznych,
łączący symbole konia, rogu, ręki i
półksiężyca), desenie geometryczne, rozgrzane
do czerwoności żelazo, róg, półksiężyc, ręka
Fatmy, sól, ałun, przedmioty błyszczące. Złym
okiem można też nazwać oczy gorgony
Meduzy, oczy bazyliszka;
oko judasza (w drzwiach); żmii i gekona,
rzucające urok, ściągające nieszczęścia.
 Oko — życie. „Z oczu kobiecych tę mądrość
wyniosłem: skrzy się w nich zawsze ogień
prometejski, one są księgami, akademiami,
sztukami, które ukazują, zawierają i żywią
świat cały" (Stracone zachody mi-tosci 4,3
Szekspira).
Oko — siedlisko czarów. „Oczyma swymi
wszystko czaruje, sprowadza burzę albo
wstrzymuje" (O Justynie 3—4, F. Karpiń-
skiego).
Oko — miłość; w niezliczonych zwrotach,
jak np. wpaść komu w oko, olśnić oczy, pieścić
oczami, nie móc oczu oderwać, robić słodkie
oczy, robić oko do kogoś, rwać oczy, strzelać
okiem, nęcić, pociągać oczy (zachwycać),
wabić oko. „Jeśli chcecie ich kochać, owszem,
proszę, ale niech to będzie dla ich pięknych
oczu" (Pocieszne wykwint-nisie 16 Moliera, tł.
Boya-Żeleńskiego). ,,Przed ludzi okiem ty
wiesz, że prawdziwe pocałowania dają się
oczyma" (Balladyna 3,2,130—1 Słowackiego).
„Twe oczy, skąd Kupido (...) harde prawa daje"
(Na oczy królewny angielskiej... l—2,20
Daniela Na-borowskiego). Przysłowia: Oko w
miłości wodzem. Piękne oczy zwodzą, piękne
słówka mamią. „W cichym spojrzeniu często
jest głos i słowa" (Sztuka kochania 1,574 Owi-
diusza).
W marzeniu sennym: (piękne) — szczera
miłość; (chore) zły obrót rzeczy; (wyłupio-ne)
śmierć krewnego.
Oko w związku z uczuciem wstydu. Wy-
rażenia: Świecić oczami; spuścić oczy; psu
oczy sprzedać (zatracić wstyd); nie wiedzieć,
gdzie podziać oczy.
Oko Boga. „Twoje oczy obrócone dzień i
noc patrzą w tę stronę, gdzie niedołężność
człowieka Twojego ratunku czeka!" (Pieśń
wieczorna 5—8 F. Karpińskiego). Oko w Biblii
— wszechwiedza, czujność, sprawiedliwość,
ojcowska opieka Jahwe: „Oczy Pana
przepatrują całą ziemię" (Zachariasz 4,10).
„Oczy pańskie patrzą na sprawiedliwych"
(Psalm 33 16). „Oczy Pana są jaśniejsze od
słońca, wypatrujące wszystkie ludzkie drogi i
przezierające ludzkie serca do samego dna"
(Eklezjastyk 23,28).
Oczy — jasnowidzenie. U Eskimosów
szaman-jasnowidz nazywa się „ten, który ma
oczy". Brak wzroku bywa cechą wieszczów i
wieszczków, takich jak Tejrezjasz lub Homer,
którzy „widzą oczyma duszy", i wyposażeni są
w zdolność „wewnętrznego
widzenia". „Lubię patrzeć oczyma wewnątrz
zwróconymi w świat, co się niezmierzony sam
w człowieku stwarza" (Muszla 105—6
Kazimierza Tetmajera).
Oko za oko, ząb za ząb (Biblia, Ex. 21, 24;
Lev. 24,20; Deut. 19,21; Ew. wg Mat. 5,38—9)
— prymitywna sprawiedliwość, prawo talionu,
prawo głoszące odwet równy przestępstwu,
typowe dla kodeksu Hammu-rabiego,
stosowane też w średniowiecznej Europie.
Oko — umysł; w licznych wyrażeniach:
W czyichś oczach (według jego poglądu.
oceny); czytać w oczach — odgadywać myśli;
oczy komuś otworzyć — uświadamiać coś;
patrzeć czyimiś oczami — nie mieć własnego
zdania. Przejrzeć na oczy — poznać prawdę.
Stawać przed oczami — o wspomnieniach,
obrazach przeszłości. Mydlić oczy, sypać
piaskiem w oczy — wprowadzać w błąd itd.
„Mają oczy. a nie widzą" (Ew. wg Mat. 13,13),
ślepota ducha i otępienie serca.
Oko — charakter i dusza. Z oczu mu patrzy
(dobrze lub źle); „Oko jest światłem ciała"
(Ew. wg Mat. 6,22; por. Ew. wg Łuk. 11,34).
Kolor oka: według mistyków: czarne —
spryt; piwne — wyższość, talent; zielone —
odwaga, stałość, zdrada; szare — łagodność,
rozwaga; żółte — zbrodniczość (ale jeśli
głęboko osadzone — zazdrość, złość; wyraziste
— energia; rozbiegane — hipokryzja). ,,Wielka
tajemnica koloru oczu, który darzy lico cudem
dna duszy!" (Hymn do barw 153—155
Leopolda Staffa). Stary wierszyk francuski
mówi: „Błękitne oczy idą do nieba, szare do
raju, zielone są skazane na piekło, czarne
mieszkają w czyśćcu". W przysłowiach: Modre
oczy bardzo zdradne, zemstę obiecują czarne,
piwne dziwne, nic dobrego, bo zdradziły
niejednego. Niebieskie królewskie, czarne
zdradne. Czarne oko delektuje, marsowate
odkazuje, nurowate (posępne) manizuje
(zwodzi). Niebieskie oczy mają boginie nieba,
dobre wróżki i bohaterki bajek. Oznaczają
zwykle niewinność, miłość: „Jak w tej wody
niebieskim przeźroczu odbijają się niebios
błękity, tak w niebieskim spojrzeniu twych
oczu raj miłości jaśnieje odbity" (Oczy, 5—8
Lucjana Rydla). „I czar idzie z niebieskich
roztoczy w twoje cudne, cudne, cudne oczy"
(Twoje cudne oczy... 4—5 Kazimierza
Tetmajera). Zielone oczy w fol-
klorze nie zasługują na zaufanie, są fałszywe: u
Szekspira — zazdrość: „zielonooki potwór"
(Otello 3,3); u Dantego nadzieja — oczy
Beatrycze są szmaragdowe. Oczy czerwone —
zwykle od płaczu; ale w Biblii (Ks.
Przypowieści 23,29—30): ,,Kto ma za-
czerwienione oczy? Ci, którzy do późna
przesiadują przy winie". U Dantego (Boska
Komedia, Piekło 3,98) Charon ma oczy jak
..żarzące węgle" mające ,,obrączki z pło-
mienia".
Oko — skarb. Strzec jak oka w głowie być
oczkiem w głowie. „Strzeż mnie jak źrenicy
oka" (Psalm 16 8).
Pojedyncze oko — boska wszechwiedza,
Słońce (zwłaszcza oko bez powiek). Jeden z
głównych bogów skandynawskich, Odyn, jest
jednooki (Słońce), gdyż drugim okiem musiał
okupić pozwolenie na zaczerpnięcie ze źródła
wszechwiedzy Mimira. W Odysei 9 Homera
jednoocy cyklopi to dziki lud olbrzymów
żyjących bez praw, wcielenia śmiercionośnego
Słońca.
Jedno oko w trójkącie (symbol chrześci-
jański i wolnomularski) — Trójca Sw.,
wszechwidzące oko Boga. Pojawia się często,
zwłaszcza w okresie kontrreformacji, na
oknach i zwornikach kościołów.
Jedno oko otwarte, a drugie zamknięte —
Kościół i Synagoga.
Dwoje oczu — pary męsko-żeńskie, jak
Słońce i Księżyc (np. Apollo i Artemida,
Horus-Set itd.).0ko prawe, słoneczne, to
aktywność, inteligencja, przyszłość; oko lewe,
księżycowe, pasywność, miłość, przeszłość;
ra/em mają dać obraz syntetyczny. Król w
Hamlecie 1.2 Szekspira mówi. że pobrali się i
Gertrudą „z zatrutą (...) od smutku radością, z
pogodą w jednym, a łzą w drugim oku".
Troje oczu. Gdy oczy symbolizują Słońce i
Księżyc, trzecie oko odpowiada ogniowi i jest
zewnętrznym okiem serca. U bóstw troje oczu
oznacza wszechwidzenie, mądrość niebiańską i
rozum wewnętrzny albo stworzenie,
zachowanie i zniszczenie. W Boskiej Komedii
(Czyściec 29) Dantego Roztropność, główna
cnota kardynalna, ma troje oczu, bo jak mówi
poeta w Biesiadzie, „pamięta, co widziała,
dobrze widzi, co się dzieje, i przewiduje to, co
się stanie".
Wiele oczu — rozgwieżdżone niebo nocne.
Biblijni cherubowie w wizji Ezechiela (10,
12); „Ciało ich i szyje, i ręce, i skrzydła,
i koła pełne były oczu". W Apokalipsie 5,6:
„baranek o siedmiu oczach". Wiele oczu na
różnych częściach ciała istot fantastycznych,
bóstw, aniołów, na ich rękach, korpusie,
skrzydłach i różnych miejscach głowy oznacza
widzenie duchowe albo jasnowidzenie. Z
drugiej wszakże strony wielo-oczność mówi o
niższości istoty tak wyposażonej, jej
pozostawaniu w ciemnościach, jej dezintegracji
psychicznej.
Oko kreta (niewidzące) — ślepota duchowa
albo umysłowa.
Oczy zasłonięte chustką — śmierć przez
rozstrzelanie; bezstronność (Temida, bogini
sprawiedliwości z zasłoniętymi oczami); nie-
wiedza.
Oczy zaszyte — kara dla zawistnych w
Boskiej Komedii (Czyściec 13,71 Dantego, tł.
E. Porębowicza): „Tym duchom do miejsca
przykutym próżno blask świecił od
słonecznych zorzy. Jak czyni ptasznik z
zuchwałym birkutem (sokołem bielikiem)
kiedy nie może nad nim zyskać władze,
powieki mieli pospinane drutem".
Oczy zezowate — w folklorze symbolizują
zwykle Zawiść.
Oczy wyłupione. Wyłupywanie oczu po-
konanym władcom lub pretendentom do tronu,
aby ich unieszkodliwić (Jeremiasz 39,7:
„Nabuchodonozor wyłupił oczy króla
judzkiego Sedecjasza") uważano, jeszcze za
pierwszych Piastów, za postępowanie umiar-
kowane (w porównaniu np. z obcięciem
głowy). Wyłupywanie sobie oczu w charak-
terze pokuty (Ew. wg Mat. 18,9: „A jeśli cię
oko twoje gorszy, wyłup je") występuje nieraz
w mitach zastępczo, jako eufemizm:
król Edyp, wymierzając sobie karę za incest z
własną matką, Jokastą, pozbawił się zapewne
jąder, co potem zmieniono na oczy, podobnie,
jak to się stało w micie o pasterzu Dafnisie i
nimfie.
Zeleukos, prawodawca kolonii greckiej w
południowej Italii w VII w. p.n.e., musiał
osądzić swego syna oskarżonego o cudzo-
łóstwo, za co karą było oślepienie. Gdy uznano
go winnym, obywatele, z uwagi na zasługi
ojca, chcieli go ułaskawić, ale Żar leukos,
trzymając się litery ustanowionego przez siebie
prawa, zawyrokował, że wyłupi jedno oko
synowi, a drugie sobie samemu. jako
wychowawcy syna. Temat w malarstwie
włoskim XVI w. i holenderskim XVII w.
 Drganie powieki w prawym oku — radość,
w lewym — zmartwienia i łzy.
W heraldyce: oko — przezorność w rzą-
dzeniu.
OKRĘT (Statek)
Okręt symbolizuje nieśmiertelność, śmierć,
zmartwychwstanie, trumnę; życie ludzkie, los
człowieczy, podróż życia; kobietę, macicę,
płodność; myśl, wiedzę, geografię. Księżyc,
Słońce, świat, przeprawę, podróż; konia:
przygodę, przedsięwzięcie; świat snu, du-
chowość, przemijanie, duszę, przewodnika
duszy do zaświatów, nadzieję, szczęście,
natchnienie poetyckie; pewność, potęgę
(morską), bezpieczeństwo, bogactwo. Kościół,
królewskość, ojczyznę, państwo, stateczność;
więzienie.
„Okręt światła", srebrny półksiężyc, su-
meryjsko-babiloński bóg Księżyca Nanna--
Sin, ,,który obory i zagrody napełnia
tłustością".
Okręt bóstwa — w wielu wierzeniach —
Słońce, Księżyc, chmura. Słoneczny bóg Ra
(Re) starożytnego Egiptu żegluje po niebie na
„Barce Milionów Lat", a nocą, pod ziemią,
wraca podziemnym Nilem na barce
„Mesektet". Wśród skarbów Freya,
skandynawskiego boga płodności i pokoju,
znajdował się magiczny okręt „Skidbladnir",
dający się składać jak namiot i pomieścić w
kieszeni.
Żegluga życia — pojęcie pochodzące z głę-
bokiej starożytności, znane w Babilonii,
Egipcie, Grecji i Rzymie.
Okręt — żywot człowieka. „Statki, które
rozmawiają z sobą mijając się w ciemnościach
nocy" (Tales of a Wayside Im: The Theolo-
gian'5 Tale: Elisabeth cz. 4 H. W. Longfello-
wa). „Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie,
płynąc po świecie..." (Hymn [Smutno mi
Boże...] 39—40 Słowackiego).
Okręt — śmierć i zmartwychwstanie. W
grobach staroż. Egiptu (np. w piramidach)
składano zmarłym okręty a. modele okrętów,
aby mogli na nich odbyć przeprawę z boskim
przewoźnikiem za zachodni widnokrąg — do
krainy śmierci. Grecy kładli w usta zmarłego
pieniążek, obola, na opłacenie Charonowi
przewoźnego za przeprawę przez rzekę Styks.
Na grobach wczesnych chrześcijan często
wyobrażano barki i okręty, symbol podróży do
portu
śmierci i życia wiecznego przedstawianego
często jako latarnia morska. Gdy skand. bóg
Baldur został zabity gałązką jemioły, ułożono
go wraz z żoną, Nanną, koniem i skarbami na
okręcie „Hringhorni", na wielkim stosie, który
podpalono, a okręt spuszczono na wodę.
Wodzów wikingów grzebano wraz z okrętami,
a groby płn. germ. budowano w kształcie
okrętów.
Okręt miotany burzą — atrybut biblijnego
proroka Jonasza.
Okręt — istota żyjąca. Zgodnie z obietnicą
Jowisza uczynioną Matce bogów Kybele
Berecyntii, której święty gaj klonowo-jodło-wy
na górze Idą zrąbał Eneasz, aby zbudować flotę
i dopłynąć nią do Italii, gdy Turnus chciał te
okręty spalić, Jowisz zmienił je w nereidy,
boginki morskie. (Eneida 9,80—122
Wergiliusza).
Okręt, podobnie jak waza, jako pojemnik
czy naczynie (polskie: statek i statki kuchenne;
fr. vaisseau 'statek; naczynie, pojemnik',
vaisseile 'naczynia stołowe; statki') — płeć
żeńska, macica, nosicielka życia. Podobnym
emblematem są naczynia krwionośne, którymi
płynie krew, symbol życia. „Kto chce mieć
górę kłopotów, niech spróbuje wyposażyć te
dwie rzeczy: okręt i kobietę" (Kartagińczyk 1,2
Plauta).
Okręt — dzielna niewiasta. „Stała się jak
okręt kupiecki, z daleka przywożąc żywność
swoją" (Ks. Przypowieści 31,14).
Okręt — hermafrodyta: kadłub — kobieta,
maszt — mężczyzna.
„Żeglowanie jest rzeczą konieczną, życie —
niekonieczną" tac. navigare necesse est, vivere
non est necesse, napis na Domu Żeglugi w
Bremie, tł. z gr. (Pompejusz 50 Plutarcha),
słowa Pompejusza.
Okręt — atrybut Fortuny i westalki Klaudii,
która dowiodła swego nienaruszonego
dziewictwa wciągnąwszy własnoręcznie w
górę Tybru statek z kamiennym wizerunkiem
bogini Kybele.
Okręt — Kościół płynący do portu Zba-
wienia ze św. Piotrem jako sternikiem.
doktorami Kościoła jako wioślarzami i za-
konami religijnymi jako zastępami Pana, z
Chrystusem przy maszcie i Matką Boską przy
żaglach. Słynny obraz Giotta (XIII w.) w
przedsionku bazyliki św. Piotra w Rzymie:
,,Navice!la" — ecciesia w czasie burzy.
Kościół zwano ..nawą Piętrową" stąd nazwa
naw kościelnych (od łac. navis 'okręt').
Kaplica Notre-Dame-du-Haut Le Corbusiera w
Ronchamp (1955) we wsch. Francji, w
kształcie kadłuba statku. Maszt — emblemat
krzyża, żagiel — miłości a. Ducha Sw.
Popularny talizman chrzęść, w kształcie
okrętu, wyrażający wiarę w zbawienie i za-
pewniający ochronę od pokus.
Okręt — atrybut apostoła Piotra, apostoła
Judy Tadeusza, Mikołaja, biskupa Miry,
Erazma, biskupa Form", jednego z patronów
żeglarzy, Anzelma z Canterbury, Juliana
Szpitalnika, Berlina. Jossego, Magdaleny,
Urszuli i in.
Okręt — atrybut nadziei, jednej z cnót
teologicznych, przedstawianej niekiedy z
okrętem na głowie; zob. też Kotwica.
Okręt wiąże się ze świętą wyspą, tak jak on
panującą nad bezkształtnym, nieprzyjaznym
morzem, jak on otoczoną hałasem, rykiem,
hukiem zewnętrznego świata.
Okręty — drewniane mury. „Tylko mury
drewniane (gr. teichos ksylinon, łac. murum
ligneum) nie będą zburzone", odpowiedź
wyroczni delfickiej na pytanie Ateńczyków o
losy wojny z Kserksesem. Temistokles
twierdził, że „drewniane mury" oznaczają
okręty; doprowadzono więc flotę wojenną do
porządku, co umożliwiło zwycięstwo pod
Salaminą (Dzieje 7,141 Herodota;
Temistokles 10,2 Plutarcha).
Okręt — drewniany rumak. „Przybył na
drewnianym koniu lazurową drogą" (Lina
okrętowa 268 Plauta).
Okręt pustyni — wielbłąd: dromader a.
baktrian.
Okręt z czarnymi żaglami — niepowodzenie,
śmierć, żałoba.
Okręt z białymi żaglami — (niekiedy) udana
misja, radość, powodzenie.
Okręt ni morzu przedstawiony na monecie
— szczęście, .-?dość.
Okręt — dusza, dążąca przez ocean na-
miętności dr. Góry Zbawienia.
Okręt — natchnienie poetyckie. Żegluga
wznoszeniem się ponad prozę egzystencji
ludzkiej. Jedna z czterech rzeczy niepojętych:
droga okrętu pośród morza (Ks. Przypowieści
30,19).
Wielkie okręty, wielkie myśli wł. grań navi,
grań pensieri (Firste Fruites fol. 30 Johna
Florio, 1578); wielkie okręty wymagają
głębokich wód, wielkie sprawy — głębokich
myśli. „Myśli jak statki w porcie, w ciągłym
pogotowiu czekają hasła
w odjazd" (O radosnej ojczyźnie 11—12 L.
Staffa).
Statek — stateczność, rozwaga, stałość.
Przysłowia: Statek czyni dostatek. Statek
miasta muruje, statek męże zdobi. Statku
więcej powinien mieć miecz niż podwika —
mężczyzna winien być stateczniejszy, po-
ważniejszy od kobiety.
Okręt — ojczyzna. „Ten namilszy okręt
ojczyzny naszej wszytkich nas niesie, wszytko
w nim mamy, co mamy" (Kazanie sejmowe
wtóre Piotra Skargi). „A choć bezpieczniej
okręt opuścić i płynąć, poczciwiej być w
okręcie, ocalić lub zginąć" (Do króla 79—80
Ignacego Krasickiego).
„Okręt bez sternika w czasie nawałnicy" wł.
nave senza nocchiero in grań tempesta (Boska
Komedia, Czyściec 6,77 Dantego), o Italii.
Statek Izydy. W Egipcie, a potem w Rzymie,
w czasie wiosennego święta, puszczano na los
wiatrów na morze święty statek Izydy z
odpowiednimi napisami, oczyszczony, per-
fumowany, z postawionymi białymi żaglami,
dla zapewnienia bezpiecznej żeglugi przez cały
sezon.
Okręt bez steru w baśniach, którym bo-
haterowie odbywają podróże morskie, niekiedy
na tamten świat a. w krainę czarów, jak np. wg
legendy z VIII w. św. Brendan, który wraz z
innymi mnichami udać się miał w podróż
morską do „Ziemi Obiecanej Świętych".
Okręty-Widma. „Holender-Tułacz" kapitana
van der Deckena, który za popełnione
bluźnierstwo musiał przez wieczność żeglować
wokół Przylądka Dobrej Nadziei (The Phantom
Ship Fredericka Marryata, 1839). Okręt Starego
Żeglarza z ballady ang. The Rime of the Acient
Mariner (1798) S. T. Coleridge'a i okręt
napotkany przez Żeglarza. „Carmilhan", okręt
przynoszący katastrofę każdemu, kogo napotka
na morzu; kapitan „Waldemara" wyśmiewa le-
gendę, ale spotyka „Carmilhana" (z Kla-
botermanem, koboldem morskim, na pokładzie)
i tonie. (Temat jednej z Tales of the Waysidt
Inn H. W. Longfellowa, 1873.)
Rozbić się — ponieść klęskę. „Pewni ludzie
stali się rozbitkami w wierze" (/. List do
Tymoteusza 1,19).
Okręt — więzienie. „Czymże jest okręt, jeśli
nie więzieniem?" (Anatomia melancholii 2,3,4
Roberta Burtona, 1621).
 Okręt — pływająca trumna. „Okręty to tylko
deski" (Kupiec wenecki 1,3,22 Szekspira). „Jak
grube mogą być deski tego okrętu? Mają dobre
dwa cale, odparł pilot. — Tedy znajdujemy się
ustawicznie o dwa cale od śmierci — rzekł
Panurg" fr. nous sommes donc continuellement
a deux doigts pres de la mort (Gargantua i
Pantagruel 4,23 Rabelais'go, tł. wg Boya-
Żeleńskiego).
Okręt — los człowieczy. „Masz-ci, myszko,
swą wolę, lecz w onej zakresie zawsze tylko
tam dążysz, gdzie okręt cię niesie" (Mysz
okrętowa 23—24 Jana Lemańskiego).
Chrzest okrętu pierw. przez ofiarę ludzką,
później butelką czerwonego wina symboli-
zującego krew, następnie butelką szampana.
„Argo" — okręt wyprawy argonautów po
złote runo pod wodzą Jazona.
„Bucentaur" — barka, na której doża
wenecki wypływał na morze w dniu Wniebo-
wstąpienia i wrzucał pierścień do wody w
ceremonii zaślubin Wenecji, Narzeczonej
morza, z Adriatykiem (akt symbolizujący od
XI—XII w. do 1797 r. potęgę morską
Wenecji).
Statek głupców. W poemacie alegorycznym
Das Narrenschiff (1494) Sebastiana Brandta
opowieść o podróży morskiej głupców do
Narragonii, raju głupców, a właściwie bez
celu, będąca satyrą na głupotę i wszelkie inne
wady współczesnych. Słynny obraz
Hieronymusa Boscha „Statek szaleńców" w
Luwrze (Paryż).
Spalić za sobą okręty (a. mosty) — odciąć
sobie drogę odwrotu (jak Herman Cortes w
1519 w Meksyku), aby zwyciężyć albo
umrzeć. Żony uciekinierów spod Troi wg mit.
gr. spaliły okręty swych mężów po przybyciu
na Sycylię, aby natchnąć ich straceńczą
odwagą; w IV w. p.n.e. tyran syrakuzański
Agatokles zniszczył swoją flotę desantową u
brzegów Afryki; Wilhelm Zdobywca uczynił
to samo w 1066, gdy wylądował w Anglii.
Szczury uciekają z tonącego okrętu —
dawny przesąd żelgarski; pieczeniarze,
darmozjady, pochlebcy, pierwsi się wycofują,
gdy sytuacja staje się mniej pomyślna.
Okręt — mściciel. „Und ein Schiff mit acht
Segeln und mit fiinfzig Kanonen wird liegen
am Kai nm. T okręt o ośmiu żaglach i
pięćdziesięciu działach stanie przy nabrzeżu'
(Opera za trzy grosze Bertolta Brechta);
Poiły śpiewa balladę o ,,Pirackiej Jenny",
pomywaczce, która marzy, że korsarski
okręt pomści jej upokorzenia, bombardując
miasto wraz z jego „lepszym towarzystwem".
W heraldyce: .wyprawa morska, odsiecz w
krytycznym położeniu; kupiec, bogactwo,
potęga; godło Fenicjan; emblemat izraelskiego
plemienia Zebulon. „Zebulon na brzegu
morskim mieszkać będzie i przy przystani
okrętów" (Gen. 49,13).
OLBRZYM (Wielkolud, Kolos)
Olbrzym symbolizuje Chaos, gwałtowne zja-
wiska przyrody, energię, potęgę chtoniczną,
ogrom, potworność, nadludzką siłę, pasję,
pożądanie, strasznego Ojca; zbiorowość,
społeczność, człowieka kolektywnego; honor,
dumę, próżność, pychę, butę, bunt, egoizm,
obłudę, chciwość, bezwzględność, tyranię,
pogardę, zło, brzydotę, ponurość, głupotę,
tępotę; gwałt, rozpacz, wojowniczość, dzikość,
barbarzyństwo; bohaterstwo;
mocarstwo, podbój; myśl, roztropność, uczo-
ność, wielostronność; charakter, podświa-
domość; uczynność, wesołość, dobroć.
Olbrzymi w mitach — prasiła. Chaos,
prapotęga, której kres był niezbędnym wa-
runkiem powstania Kosmosu, świata upo-
rządkowanego, rządzonego przez bogów
(Kronos zabija Uranosa, Zeus zabija Kro-nosa;
por. niżej Gigantomachia); przeciwnicy bogów.
Olbrzym — spotęgowanie ilościowe (ale
przeważnie nie jakościowe); zbiorowość,
społeczność, człowiek kolektywny.
Olbrzym — gwałtowne, potężne zjawiska
natury, jak burza, cyklon, huragan, grad, mróz,
powódź, wybuch wulkanu, trzęsienie ziemi. W
micie skand. Skrymir, któremu nie dał rady bóg
piorunów Thor wraz ze swym młotem.
Olbrzym — potęga chtoniczną, strażnik
podziemnych skarbów, arcykowal, człowiek
przed upadkiem (grzechem pierworodnym). W
micie sumeryjskim Humbaba, ziejący ogniem
olbrzym, strażnik gaju cedrowego w Am.inus
(Liban), mieszkania bogini Irmi-ni (Isztar); w
mit. skand. Vólund (Weland, Wieland),
cudowny kowal.
Olbrzymi — mocarze przedpotopowi, zro-
dzeni przez córki ludzkie i synów bożych (Gen.
6,4).
Olbrzymi — wrogowie Izraela; Og, król
Basanu (Deut. 3,1—11), synowie Enaka.
wielkoludy z Chanaanu (Num. 13,34). Goliat (/.
Ks. Król. 17), Gog i Magog (Ezechie! 38 i 39).
Kolos na glinianych nogach — wielkie
mocarstwo, któremu nie wróży się długiego
żywota (Ks. Daniela 2).
Olbrzym — radosny biegacz. ,,(Słońce), jak
oblubieniec wychodzący z łożnicy swojej,
rozweseliło się jak olbrzym na biegnięcie w
drogę" (Psalm 18 6).
Kolosy — wielkie posągi bóstw i władców w
Egipcie, w Azji, na Wyspach Wielkanocnych,
w Ameryce, jak kolosy Memno-na (właśc.
Amenhotepa III) w egipskich Tebach; posągi
Ramzesa II Wielkiego w Abu Simbel i jego
kolosalna statua w Memfi-sie; Kolos Rodyjski
ku czci Heliosa (Rodos, III w. p.n.e.); kolos
Nerona przemianowany na posąg Heliosa,
przeniesiony w pobliże rzymskiego amfiteatru
Flawiu-szów (skąd jego późniejsza nazwa
Koloseum). Ogrom tych posągów wyobrażał
ogrom władzy boskiej a. królewskiej czy
cesarskiej postaci, które przedstawiał; górowały
one na rozległym tle morza, pustyni, gór, nieba;
były widzialnym uprzedmiotowieniem boga-
króla a. króla-boga, potwierdzającym
nadludzką istotę ich osoby.
Kości olbrzymów — zazw. kości zwierząt
kopalnych uważanych za pozostałości naszych
przodków, jeszcze nie zdegenerowa-nych,
którzy, dzięki swej ogromnej sile, mogli
wznosić potężne budowle głębokiej
starożytności, jak piramidy, mury cyklopowe
itp.; kości te uważano niekiedy za szkielety
protoplastów rodu a. plemienia, jak znaleziony
kościec Tezeusza w Atenach lub króla Artura
na wyspie Avalon. Wnioskując ze słów
wyroczni pytyjskiej Liches, jeden z tzw.
,,dobroczyńców Spar-ty" domyślił się, że
zwłoki długości siedmiu stóp, znalezione przez
kowala w Tegei, to szczątki Orestesa (Dzieje
1,68 Herodota). ,,Pleban mirski zawiesił w
kościele wykopane olbrzymów żebra i
piszczele" (Pan Tadeusz 8,978 Mickiewicza).
W przenośni:
,,Potomkowie olbrzymów, wy jesteście karły"
(Z postępem 5,3 Kazimierza Zalewskiego).
Olbrzym — bunt, rewolta przeciw porząd-
kowi Kosmosu; walka dawnych, lokalnych
bogów z nowymi, uniwersalniejszymi bogami.
Olbrzymowie Otos i Efialtes w mit. gr.
zamierzali położyć Ossę na Pelion i zaatakować
Olimp; Tyfon, olbrzym o stu łbach,
został przez Zeusa nakryty Etną; olbrzym
skandynawski Thrym skradł młot (piorun)
Thorowi.
Giganci — ród wielkoludów zrodzonych z
Ziemi (Gai) spryskanej krwią kastrowanego
Uranosa, powstali do walki z bogami
olimpijskimi, aby pomścić swych braci, ty-
tanów, zamkniętych przez Zeusa w Tarta-rze.
Istoty ziemskie, chtoniczne, uosobienia trzęsień
ziemi, wybuchów wulkanicznych itp.,
symbolizują gigantyczną bezmyślność tych
olbrzymich sił, będących spotęzniałym do
absurdu banałem. Bogowie mogą ich pokonać
tylko przy współdziałaniu ludzi: Zeus i Apollo
potrzebują pomocy Heraklesa do zabicia
Porfiriona i Efialtesa.
Gigantomachia — walka bogów z siłami
Chaosu i walka człowieka z siłami Natury;
walka o rozwój ludzkości, gwarantujący jej
uduchowienie, nie może się ograniczać do
samej tylko decyzji bogów, wymaga też
heroicznego wysiłku człowieka. Gigantomachia
była ulubionym tematem plastyki antycznej
(fryz skarbca Knidyjczyków w Delfach, relief z
VI w. p.n,e.; ogromny fryz cokołu ołtarza Zeusa
i Ateny w Pergamo-nie, relief, ok. 180 r. p,n.e.;
rzeźby przyczółka Hekatompedonu Akropolis
ateńskiej z VI w. p.n.e.).
Olbrzym — wieczny bunt sił drzemiących w
piersi ludzkiej, nie mogących się pogodzić z
istniejącym stanem rzeczy, wpływających na
przeznaczenie człowieka i na dzieje ludzkości.
Olbrzym tragiczny, mający jakąś fatalną
skazę, słaby punkt, jak Samson, Herakles,
Cyklop, Goliat, Og, Atlas, Szatan itd.
Olbrzym ze smoczym ogonem — pasja i
pożądanie.
Olbrzym w legendach i bajkach — duma,
pycha, buta; gwałtowność, wojowniczość;
melancholia, ponurość; głupota; mądrość;
wesołość; uczynność. W folklorze olbrzym
bywa obrońcą prostych ludzi, broniących
swoich praw przed tyranią władców.
Olbrzym — bohaterstwo; dobroć; praca
pożyteczna. Hekatoncheirowie (Kottos,
Briareus i Gyges), obrońcy Zeusa; cyklopi,
kowale piorunów dla Zeusa; Orion;
św. Krzysztof; Balant, ojciec Sir Fierabrasa,
paladyn na dworze Karola Wielkiego; Fer-
ragus, rycerz saraceński; Tęgospust (Grand-
 gousier), Gargamela, Gargantua i Pantagruel (z
Rabelais'go) itd.
Zły olbrzym w mitach, legendach i bajkach
— zło, egoizm i chciwość krzywdzące osoby
wyobrażające szlachetność i cnotę. Cyklopi,
dziki lud pasterski, okrutny i ludożerczy
(jednooki Polifem z Odysei 9,106 Homera),
rzymski Kakus, duński Kolbrand, Waligóra i
Wyrwidąb (zdradzieccy bracia) itd.
Olbrzym-ludożerca z mitów, legend, bajek —
siła, bezwzględność, barbarzyństwo, dzikość;
głupota, tępota; zniszczenie jako nieunikniony
skutek tworzenia; Lajstrygo-nowie, lud
olbrzymów-ludojadów (Odyseja 10,82
Homera).
Olbrzym — straszny Ojciec, duch sprze-
ciwiający się instynktom, strażnik Matki
wyobrażającej podświadomość (smok strzegący
skarbu); karykatura Ojca, który woli śmierć
potomstwa niż jego wyzwolenie się spod
wszechwładzy ojcowskiej; echo mitu gr. o
Kronosie (Saturnie) pożerającym swe (J/ieci, z
których jedno miało mu odebrać władzę.
Straszny Ojciec może też oznaczać
podświadomość, groźną, skrytą stronę oso-
bowości.
Olbrzym w bajkach — przeciwnik, prze-
śladowca pozytywnego bohatera, często
niczgrabiasz, głupiec dający się oszukać,
nabrać, okraść np. z magicznej czapki
(mądrość), płaszcza-niewidki, siedmiomilo-
wych butów, miecza (promień Słońca), worka z
klejnotami (deszcz), kury składającej złote jajo
(Słońce), harfy (wiatry urodzajne) itd. „Można
zabić olbrzyma, zręcznie dawszy szczutek" (Do
króla i narodu. Na paszkwil (...) jakoby Gdańsk
i Toruń... 10 Franciszka Zabłockiego).
Olbrzym — tyrania. „Dobrze jest, panie, mieć
olbrzymią siłę, lecz jest tyranią jak olbrzym
używać siły tej" (Miarka za miarkę 2.2
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Olbrzym — pogarda; rozpacz; gwałt.
..Naprzód zabij ogromnego olbrzyma, twoją
Pogardę" (The Dampe Johna Donnę, ok.
1625). ,,Właścicielem (zamku) był olbrzym
Rozpacz" (Wędrówka pielgrzyma Johna
Bunyana, 1678). „(Mondecar:) Dziś nie ma już
olbrzymów więcej. (Markiz:) Gwałt dla słabych
zawsze jest olbrzymem" (Don Car-los 1,4
Friedricha Schillera).
Państwo-olbrzym. „Państwa-olbrzymy są .jak
mięczaki-olbrzymy, których muszle ważą
sześć centnarów, a ciało — 25 funtów" (Wojna
wojnie Jeana Paula).
Olbrzym — próżność; energia; obłuda.
„Olbrzym Próżność nakłonił olbrzyma Energię
do użycia olbrzyma Obłudy" (Tragiczni
komedianci George'a Mereditha, 1880).
Olbrzym dzwonów — Zygmunt. „Lecz
jeszcze na Wawelu milczy olbrzym dzwonów"
(Stefan Czarniecki 4,148 Kajetana Koźmiana).
Olbrzym — myśl, pasja, charakter, wielo-
stronność, uczoność. ,,(Renesans) — okres,
który potrzebował i płodził olbrzymów myśli,
pasji, charakteru, wielostronności i uczoności"
(Dialektyka przyrody Friedricha Engelsa).
Temperament — sangwinistyczny; „pier-
wiastek" — powietrze.
W marzeniu sennym: wyższe aspiracje,
wygórowane dążenia.
OLIWKA
Oliwka (drzewo oliwne) symbolizuje bło-
gosławieństwo, siłę (żywotną), energię, płod-
ność, dorodność, sytość, otyłość, długi żywot,
urodę, powodzenie, ochronę, dobrobyt, pokój,
bezpieczeństwo, trwałość, odrodzenie,
uzdrowienie, wesołość: czystość, oczyszczenie;
chwałę, wiarę, miłość (boską). dobrą nowinę,
błaganie, miłosierdzie, ratunek,
wtajemniczenie; świadomość, siłę ducha, pracę
pisarza, mądrość, rozum, przezorność, nadzieję;
perswazję, dyplomację, takt. pojednanie;
prawdę, sprawiedliwość, zgodę;
zwycięstwo, nagrodę, dumę. honor, wolność.
złoty wiek, złoto; oś świata; Nowy Rok. zimę;
żeglugę.
Oliwkę uprawną hodowano na Krecie już
ok. 3500 r. p.n.e., na Bliskim Wschodzie ok. r.
3000, Egipt nazywano „krajem oliwki" (była
tam atrybutem boga Horusa). hodowla oliwek
stanowiła jedną z gł. podstaw gospodarki gr., a
ok. r. 600 p.n.e. — ważną uprawą Rzymian;
później rozpowszechniła się we wszystkich
innych krajach śródziemnomorskich.
Oliwka atrybutem Ateny, Zeusa, Apollina,
Demeter, Persefony, Fauna, Wg mitu Pallas
Atena zdobyła sobie kult w Atenach we
współzawodnictwie z Posejdonem, bo jej dar,
oliwka, spodobał się bardziej niż jego dar —
słone źródło. „Laury, Marsowe
szczepy, drzewa są niepłodne; krom cienia nic
nie czynią, nie mogą być godne porównania z
oliwą, którą Pallas sadzi: skąd ludzie i cień
mają, i owoce radzi" (Na śmierć Augusta III, 19
— 22 Adama Naruszewi-cza). Ze świętej oliwki
(morid} na Akropolu Tezeusz wziął gałąź
owiniętą w wełnę jako ofiarę dla Apollina przed
odpłynięciem na Kretę, gdzie zabił Minotaura.
„Oliwkę, wraz z resztą świątyni (Erechteusza)
spalili barbarzyńscy Persowie. Jednak nazajutrz
(...) z pnia oliwki wyrósł pęd, długi na łokieć"
(Herodot 8,54). Pochodzą od tego drzewa
również oliwki Akademii Platońskiej w
Atenach; samowolne ścięcie którejś z nich było
pierw. karane śmiercią jak zbrodnia, gdyż
chronił je swymi piorunami Zeus Morios a.
Zeus Katabates. Posąg Zeusa w Olimpii, dłuta
Fidiasza, uwieńczony był gałązkami oliwnymi
(Pauzaniasz 5,11,1).
Oliwka — płodność (wiąże się, jak Faun,
również z żeglugą), siły żywotne. „Tam pod
Pallady drzewem, bólami przejęta, wbrew
macosze Latona zrodziła bliźnięta"
(Metamorfozy 6,335—6 Owidiusza, tł. B. Ki-
cińskiego), tj. pod oliwką, wbrew Junonie,
zrodziła Apollina i Dianę. „Drzewo Fauna
oliwne tam stało o gorzkich liściach, drogie
żeglarzom niemało" (Eneida 12,766—7, tł. T.
Karyłowskiego). „Ni w żadnej Azji krainie, ani
wśród Dorów dzierżawy nie zasłyszysz o
roślinie, która sama, bez uprawy, rośnie,
wrogom grozę wlewa. Lecz tę ziemię oplotły
wieńcem sinej oliwki życiodajne drzewa" (Edyp
w Kolonie 695—701 Sofoklesa, tł. K.
Morawskiego). „Epidauryj-czykom nie chciała
ziemia wydawać żadnych plonów. (...) Pytia
delficka kazała im wznieść posągi Damii i
Auksezji (bóstwom urodzaju; prawdop. tylko
przydomki De-meter i Persefony) (...) z drzewa
uszlachetnionej oliwki. Wtedy poprosili
Ateńczy-ków, aby im pozwolili wyciąć drzewo
oliwne, bo oliwki attyckie uważali za naj-
świętsze" (Herodot 5,82, tł. S. Hammera). Po
wzniesieniu posągów ziemia zaczęta rodzić, a
Epidauryjczycy corocznie przynosili ofiary
Atenie Polias i Erechteuszowi. Ateńskie panny
młode nosiły wieńce z oliwek. Rzymianie
używali oliwek przy narodzinach, ślubach i
pogrzebach.
Oliwka — odrodzenie. Medea, przywracając
młodość Ezonowi, „miesza masę
oliwnym, dawno uschłym prętem, wtem — o
cuda! — ów, przedtem martwy kawał drzewa
zieleni się, za chwilę w liść się przy-odziewa,
wkrótce już jest w oliwne owoce przybrany"
(Metamorfozy 7,284—7 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego).
Oliwka — wtajemniczenie do misteriów
eleuzyńskich. Oliwki rosły w wielkiej obfitości
w dolinie Eleusis; ubóstwiane w hymnach
homeryckich do bogini Demeter.
Oliwka — zwycięstwo. Wieniec z dzikiej
oliwki był nagrodą zwycięzcy na Olimpiadzie i
zwyciężczyni na igrzyskach Heraj-skich. W
Eneidzie 5,309 Wergiliusza zwycięzcy biegu
otrzymują dary i wieniec oliwny.
Oliwka — Nowy Rok. Gałęzi dzikiej oliwki
używali Grecy jako miotły noworocznej do
wypędzania demonów Starego Roku,
reprezentowanych niekiedy przez muchy i
komary. Przysłowie: Każda nowa miotła dobrze
zamiata (łac. verrit humum bene scopa recens).
Oliwka — siła, potęga. Wg mitu gr. Herakles
sprowadził dzikie oliwki z północnej krainy
Hiperborejów do Olimpii;
jego maczuga miała być wyciosana z drewna
oliwki.
Oliwka — duma. Stara oliwka złamie się od
wiatru, ale się nie ugnie (Ezop).
Oliwka — trwałość. Na rzymskim Forum
stały, jako symbole trwałości, święta oliwka,
figa i winorośl, co wiązało się z kultem Jowisza
i Minerwy.
Dzika oliwka — brutalność, siła, potęga,
obraza. Pasterz apulski przemieniony został w
dziką oliwkę o owocach równie cierpkich jak
obelgi, którymi obrzucał nimfy (Metamorfozy
14,512—26 Owidiusza). Jej owoc uchodził za
środek przeciw ukąszeniu jadowitego węża.
Oliwka — ratunek. Wielki, oliwny drąg
Kiklopa, ociosany i stwardniały w żarze, wbity
w jego jedyne oko przez Odyssa, pozwolił
bohaterowi uciec z jaskini wraz z towarzyszami
(Odyseja 9 Homera).
Oliwka w Biblii — dobrobyt człowieka i
narodu; człowiek ufny w Bogu i sprawiedliwy;
wraz ze zbożem i winoroślą —
błogosławieństwo, urodzaj i pokój. „A ja, jak
oliwka rodzajna w domu bożym, miałem
nadzieję w miłosierdziu bożym na wieki"
(Psalm 51 10).
 Oliwka — mądrość. Mądrość mówi: „Jak
piękna oliwka na polu i jak jawor jestem
wywyższona nad wodą i na ulicach" (Ekle-
zjastyk 24,19).
Oliwka — piękno, uroda, dorodność, krasa.
„Synowie twoi jak latorośle oliwne wokoło
stołu twego" (Psalm 127 3). „Pędy Izraela
rozrosną się i będzie okazały jak drzewo
oliwne" (Ozeasz 14,6). ,,Oliwką obfitą, piękną,
rodzajna nazwał Pan imię twoje (Izraelu)"
(Jeremiasz 11,16).
Oliwka — atrybut Matki Boskiej, archanioła
Gabriela (zwł. na obrazach przedstawiających
Zwiastowanie), św. Agnieszki rzymskiej, św.
Bernarda z Tolomei, św, Pan-taleona. Wg starej
legendy Krzyż wykonano z drewna oliwki i
cedru.
Oliwka — wiara, ,,Niechaj wiara jak drzewo
oliwkowe buja, a lud pod jego cieniem żyje"
(Kordian 2,216—17 Słowackiego).
Getsemani, Ogród Oliwny na stoku Góry
Oliwnej, gdzie znajdowała się tłocznia oliwy
(hebr. gal szemanim): por. Ew. wg Mat. 26,36
—56.
Oliwka w islamie — oś świata, drzewo
centralne, emblemat Proroka i Człowieka
uniwersalnego, raj wybranych, drzewo bło-
gosławione wiążące się ze Światłem (lampy
oliwnej). Oliwka na szczycie Góry Synaj jest,
wg ezoterycznych pojęć ismaelitów. aspektem
kalifa.
Oliwka w symbolice Roku znaczy zimę, gdyż
owoce jej dojrzewają ostatnie.
Oliwka w śrdw. symbolem złota i miłości. W
astrologii: jest w związku ze Słońcem. Gałązka,
różdżka oliwna — pokój, zgoda, radość,
chwała: złoty wiek; attycki motyw dekoracyjny.
W Biblii (Gen. 8,1) powrót na arkę gołębicy z
różdżką oliwną w dziobku objawia Noemu, że
wody Potopu opadły, odsłaniając już pole
działalności dla ośmiu ludzi, których Bóg nie
potopił. Dotarłszy do ujścia Tybru Trojanie
napotkali opór wrogich plemion: Eneasz
popłynął w górę rzeki do Pallanteum, po czym,
„stojąc na wysokiej łodzi i gałązkę oliwną
wznosząc", zaproponował przymierze
Pallasowi, synowi króla Ewandra (Eneida 8,115
—116 Wergiliusza). „Etolczykowie przyszli z
gałązką oliwną o pokój prosząc" (Agezylausz
2,6, 346—7 Słowackiego). Ew. wg Mat. 21,8 i
Ew. wg Marka 11,8 mówią, że przy triumfal-
nym wjeździe Jezusa do Jerozolimy ludzie
,,obcinali gałązki drzew i na drodze słali". Obie
Ewangelie umieszczają trasę wjazdu na Górze
Oliwnej, stąd wnioskowano, że były to gałązki
oliwne.
Oliwa — płodność, siła żywotna. Na
kamienne ołtarze ludy śródziemnomorskie
wylewały oliwę jako ofiarę bogom przy
modłach o urodzajność gleby i płodność
zwierząt domowych. Oliwki dają owoce przez
wiele setek lat.
Oliwa — czystość, oczyszczenie. Starożyt-
ność nie znała mydła; nacierano się po kąpieli i
masowano oliwą.
Oliwa w Biblii — dobrobyt, radość, energia,
przyjaźń, piękno, powodzenie, tłu-stość ziemi,
sytość. ,,Namaścił cię Bóg olejkiem wesela"
(Psalm 44 8). „Poszły drzewa, aby wybrać nad
sobą króla i rzekły oliwce: Rozkazuj nam!
Odpowiedziała: Czyż mogę opuścić tłustość
moją, której używają i bogowie i ludzie?" (Ks.
Sędziów 9,8—9).
Oliwa — poświęcenie, namaszczenie, na-
danie godności, autorytetu, błogosławieństwa;
namaszczenie królów, kapłanów, gości (na
znak gościnności). Mesjasz to hebr. masziah
'namaszczony, pomazany (olejem),
Pomazaniec', a Chrystus (gr. christós) jest gr.
tłumaczeniem tego słowa. W Betanii, w domu
Szymona trędowatego, niewiasta wylała na
głowę Jezusa słoik drogiego olejku (Ew. wg
Mat. 26.6—7). Dwa drzewa oliwne po obu
stronach świecznika w widzeniu proroka
Zachariasza (4,3 i 12—14) „są to dwaj synowie
oliwy, którzy stoją przy Panującym wszystkiej
ziemi", tzn. królestwo i kapłaństwo.
Oliwa — uzdrawianie. Oliwa, jako wy-
próbowany lek, łagodzi bóle, wzmacnia
osłabione mięśnie, wygładza skórę i chroni ją
przed szkodliwymi wpływami, leczy rany.
Miłosierny Samarytanin opatrzył rany czło-
wieka napadniętego przez zbójców, nalawszy
wprzód oliwy i wina (Ew. wg Luk. 10,30—34).
Oliwa składnikiem libacji na ofiarę Jahwe.
„Gdy kto przyniesie obiatę na ofiarę Panu, biała
mąka będzie ofiarą jego, i naleje na nią oliwy i
włoży kadzidło" (Lev. 2,1).
Oliwa — oczyszczanie trędowatych. Kapłan
oczyszcza lodowatego kwartą oliwy (Lev. 14,12
—21).
Oliwa — prawda. Przysłowie: Oliwa na
wierzch wypływa, tj. prawda zawsze w końcu
wychodzi na jaw.
 Lać oliwę na wzburzone tale, przen. uspo-
kajać łagodnymi słowami, za pomocą per-
swazji. dyplomacji, taktu; aluzja do znanego w
staroż. poglądu (Pliniusz St. 2,107, 234). że
wzburzona powierzchnia morza uspokaja się
pod warstwą wylanej na nią oliwy.
Dolewać oliwy do ognia, przen. podburzać,
judzić, rozjątrzać spór. Oliwa, która uspokaja
poruszone wody, podsyca ogień.
Lampa oliwna zob. Lampa.
Oliwa — siła ducha, świadomość, praca
pisarza (przy lampce oliwnej). „I tyleż będę
szukał w tym chluby, aby mówiono o mnie, iż
więcej wydaję na wino niż na oliwę, ile jej czuł
Demostenes, kiedy mówiono o nim, iż więcej
wydaje na oliwę niż na wino" (Gargantua i
Pantagruel, Przedmowa autora, Rabelais'go, tł.
T. Boya-Żeleń-skiego). Oleum et operom
perdidi łac. 'zużyłem (zużyłam) nadaremnie
oliwę i trud', zmarnowałem nocne godziny
spędzone na pracy przy lampce oliwnej; na
próżno się wysmarowałam olejkami, amant nie
przybył;
szkoda było czasu i atłasu.
Wrząca oliwa — broń oblężonych wylewana
na głowy szturmujących mury miasta.
Krzyżmo (łac. chrisma), mieszanina oliwy,
balsamu i korzeni służąca w chrześcijaństwie
do konsekracji, chrztu, bierzmowania,
namaszczeń kapłańskich i do ostatnich
sakramentów.
OŁÓW
Ołów jest symbolem ciężaru, bezwładu,
gęstości, spoistości; nieruchomości, inercji;
(pra)materii; uporu, niewiedzy; starości,
śmierci; tortur; hipokryzji; melancholii, bla-
dości; nieugiętej indywidualności; kronik.
Przysłowie mówi o człowieku ociężałym:
Ma ołów w tyłku. U Szekspira (Henryk VI cz. l
4,6) „ołowiany wiek" to 'starość', a (Wenus i
Adonis) „ołowiany apetyt" to 'oziębłość
seksualna'. Biblijny Eklezjastyk (22,17)
powiada: „Od ołowiu co cięższego? a jakie inne
imię mu przystoi jak »głupi«?" Pieśń Mojżesza
(Biblia, Ex. 15,10) wysławia Boga, za to, że
potopił wojska i wozy faraona: „Potonęli jak
ołów w wodach gwałtownych". Grzechy,
zwłaszcza grzech chciwości, ciążą grzesznej
duszy jak ołów; wyrażenie przysłowiowe-
„ciążyć komuś oło
wiem" albo „jak ołów"; żartobliwe: „pływa jak
ołowiana kaczka".
Utrzymywano, że ołów, choć sprowadza
zimno, wilgoć, choroby i smutek, jest wszelako
blisko związany z filozofią, ascezą i
systematycznym myśleniem. Uważany przez
alchemików za najstarszy z metali. Jako metal
miękki, trwały i opierający się korozji,
używany był stale przez starożytnych Rzymian
na rury do wody pitnej; powolne zatruwanie
ludności działaniem ołowiu na wodę miało
być, zdaniem niektórych, jednym z powodów
upadku cywilizacji rzymskiej.
Ołów — hipokryzja, tortura. W Boskiej
Komedii (Piekło, 23) Dantego hipokryci
dźwigać muszą płaszcze i kaptury pozłacane,
ale grubo podbite ołowiem; torturę tę
stosowano rzeczywiście za panowania cesarza
Fryderyka II, króla Sycylii i Jerozolimy, w l.
pot. XIII wieku. Inną popularną w
średniowieczu torturą było lanie płynnego
ołowiu w gardło. Straszliwe, osławione dawne
więzienie weneckie, połączone Mostem
Westchnień (Ponte dei sospiri) z Pałacem
Dożów, gdzie mieścił się sąd, nazywa się /
Piombi, od dachu z blach ołowianych.
Materię jako naczynie ducha przedstawiali
alchemicy w postaci ołowianej skrzyni
zawierającej gołębicę.
Jako metal nieszlachetny ołów (np. oło-
wiane kule) byt nieskuteczną bronią przeciw
czarnej magii, wampirom, widmom, cza-
rownikom itp., których umiano odstraszać
żelazem, a zabijać srebrem. Dawniej „pod
gradem ołowiu" znaczyło 'pod gradem kuł'.
Ołów jako symbol śmierci związany był z
Saturnem, planetą śmierci, również w
alchemii, jako przeciwieństwo srebra, sym-
bolu narodzin. Saturna przedstawiano jako
zgarbionego starca z kosą albo siwego karła.
Kornel Ujejski w wierszu Na drukarski
jubileusz pisze, że „z tego samego ołowiu
duch dobry ulał kulę i czcionkę (...). Njech
ginie kula! Niech żyje czcionka!", ukazując
dwoistość użytku z ołowiu.
Ołów był także symbolem pisarstwa i kro-
nikarstwa w czasach, gdy pisano na ołowia-
nych tablicach, skrobiąc na nich rylcem.
Biblijny Hiob (19,23—4) wota: „Kto by mi to
dał, aby zapisane były mowy moje (...) rylcem
żelaznym na blasze ołowianej!""
ORZECH
Orzech symbolizuje tajemnicę ukrytą jak jego
jądro w skorupce, wróżbę, płodność, Księżyc,
egoizm, twardość, prawdę, obrachunek; delicję,
smakołyk, rzecz ścisłą, zwięzłą, streszczoną,
zajmującą mało miejsca; symbolika pokrewna
migdałowi (zob.).
In nucę tac. 'w skorupce orzecha', przen. w
formie lapidarnej, zwartej, krótko i węzło-wato.
„Cicero (w Apud Getlium 9,421) opowiada o
pergaminowym rękopisie Iliady Homera,
mieszczącym się w skorupce orzecha" (Pliniusz
St. 7,21). In nucę Ilias łac. 'Iliada w skorupce
orzecha', przysłowie. ,,0 Boże! ja bym mógł
być zamknięty w łupinie orzecha, i jeszcze bym
się sądził panem niezmierzonej przestrzeni,
gdybym tylko złych snów nie miewał" (Hamlet
2,2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). „Wozem
(królowej Mab jest zaś) próżny laskowy
orzeszek; dzieło wiewiórki lub majstra robaka"
(Romeo i Julia 1,4 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Orzech — chwila obrachunku, prawdy.
Przysłowie: Przyszło na orzech, tzn. teraz
trzeba rzecz rozstrzygać.
Twardy orzech do zgryzienia — trudne
zadanie do spełnienia. Quiedere vult nucleum,
frangat nucem tac. 'kto chce zjeść jądro
orzecha, musi go stłuc', tj.. kto chce coś
osiągnąć, musi naprzód się potrudzić. „I naj-
bardziej pusty orzech będzie rozłupany"
(Zaratustra l, Vomfreien Tode, Fr. Nietzsche-
go).
Orzechy — zabawki dziecięce, chłopięce,
grzechotki (u staroż. Rzymian). Nuces re-
linauere łac. 'porzucić orzechy', tj. dziecinne
sprawy i zabawy (Satyra 1,10 Persju-sza);
przysłowie pochodzić ma od obyczaju
rozrzucania przez pana młodego orzechów, gdy
wiedzie pannę młodą do świątyni;
ukazuje on w ten sposób, że rozstaje się •i.
zabawami młodości i rozpoczyna życie dorosłe.
W marzeniu sennym: przezwyciężenie
trudności.
Orzech włoski — płodność; prawdop. przez
podobieństwo do genitaliów męskich:
jąder, moszny, żołędzia (łac. iuglans 'orzech
włoski' od Iovis glans 'żołądź Jowisza'). Łupać,
tłuc orzechy — eufemistycznie: mieć stosunek
płciowy. W Rumunii wiejska panna młoda,
której nie spieszno do potomstwa,
wkłada do stanika tyle prażonych orzechów, ile
lat chce być bezdzietna.
Orzech włoski — powolność dojrzewania.
Przysłowie nm.: Kto orzech włoski sadzi, nie
doczeka się jego owoców.
Orzech włoski — egoizm: rośliny więdną w
jego cieniu, a człowiek dostaje bólu głowy.
Orzech włoski w lit. chrzęść. — emblemat
człowieka: zielona okrywa — ciało, skorupa —
kości, słodkie jądro — dusza.
Orzech włoski w plastyce, zwł. na obrazach
Madonny z Dzieciątkiem malarzy płn. europ.
XV i XVI w. jako połówka rozciętego orzecha,
symbolizuje: zielona, skó-rzasta okrywa —
ciało Chrystusa, skorupa — drzewo Krzyża,
jądro — boską naturę Chrystusa.
Kwiat orzecha włoskiego •— długowiecz-
ność; intelekt; przeczucie; podstęp.
Leszczyna (orzech laskowy) — płodność,
miłość, małżeństwo, poród; tajemnica, mądrość,
(ukryta) wiedza, sztuka poetycka;
prawda, sprawiedliwość; stałość, cierpliwość;
pojednanie; piorun, deszcz; dziewiątka (bo
owocuje po dziewięciu latach).
Leszczyna (i jabłoń) — święte drzewa staroż.
Irlandii, których samowolne ścięcie karano
śmiercią.
Leszczynę uważano za drzewo magiczne
może dla jej giętkości, a. że w nią piorun nie
uderza, a. że wcześnie zakwita. Jej gałązek
używali jako różdżek magicznych w wielu
krajach różdżkarze i wróżbici;
służyły one przepowiedniom, znajdowały
podziemne źródła wody, żyły złota, zakopane
skarby, broniły przed ukąszeniem jadowitego
węża, przed złymi duchami, wampirami,
czarownicami, robactwem; sądzono, że dzięki
nim można się stać niewidzialnym, zwł. jeśli
zerwane były w wigilię św. Jana a. w noc
świętojańską (podobne własności miał „kwiat
paproci"). Różdżką leszczynową posługiwali się
śrdw. sędziowie przy wykrywaniu złodziei i
morderców, później broniła ona okręty przed
burzą, zwierzęta domowe przed czarami, ludzi
przed bólem zębów (zwł. z podwójnym
orzeszkiem). W Prusach, gdy złodziej zdoiał
umknąć, bito jego koszulę lub portki rózgą
leszczynową, co miało spowodować chorobę a.
obłęd winowajcy.
Leszczyna — drzewem mądrości, gdyż
jednocześnie wydaje kwiaty i orzechy, a jej
kwiat — emblematem piękna i sztuki
poetyckiej.
Leszczyna — atrybut frygijskiej Kybele,
greckiej Rei, skand, boga burzy i piorunów,
Thora.
Leszczyna — siły żywotne natury, płodność,
miłość fizyczna; prawdop. dlatego, że krzak jest
odporny i silny, że przynosi mnóstwo orzechów,
często występujących parami. Gęstwina
leszczynowa to kryjówka tajemnych schadzek,
niedozwolonych pieszczot miłosnych, a także
miejsce, gdzie znajduje się noworodki nm. (fr.
— w kapuście). In die Hasein gehen nm. 'kryć
się w leszczynie' znaczy 'iść we dwójkę w
krzaki' na erotyczną randkę. Orzechy laskowe są
w języku nm. synonimem 'nieślubnych dzieci'
(spłodzonych a. zrodzonych w krzakach
leszczyny). Przysłowie fr.: annee de noisettes,
annee d'enfants 'rok obfitujący w orzechy
laskowe obfituje w dzieci'. Upominek z orze-
chów laskowych na Boże Narodzenie i Nowy
Rok wyrazem miłości. Parzyste orzeszki
laskowe wyobrażeniem jąder męskich. Folklor:
dziewczynie, która straciła cnotę, parobcy
zatykają w drzwi i w okna domu gałązki
leszczyny. Popiół ze spalonych skorupek
orzechów laskowych służył w XV— XVIII w.
jako afrodyzjak. W Pieśni nad pieśniami (6,11
—12) Oblubieniec spotyka Oblubienicę w
mistycznym orzechowym ogrodzie miłości.
,,Przed chwilą zrodziwszy w gęstej leszczynie
parę koźlątek, ach! na gołych je głazach
rzuciła!" (Bukoliki, eklo-ga 1,14—15
Wergilusza). Bachusowi w ofierze „tłuste zaś
trzewia (kozła) na rożnach z leszczyny piec się
nam będą" (Georgiki 2,296 Wergiliusza).
„Rozrzucaj orzechy! Żonę ci wiodą" (Bukoliki,
ekloga 8,29—30;
wszystkie 3 cytaty w tt. Z. Abramowiczów-ny),
zob. wyżej Orzechy — zabawki dziecięce.
Orzech laskowy dany chłopcu przez dziew-
czynę ma chłopca zniechęcić do dalszych
zalotów (przeciwnie niż gałązka brzozowa,
oznaka zachęty). W dawnej Polsce byt sym-
bolem odkosza, odprawy, rekuzy m.in. arbuz,
podsunięty przez rodziców dziewczyny
konkurentowi.
Orzech laskowy — rzecz mała, bez-
wartościowa, marna, znikoma. „Amantowi,
który wzywa pomocy ojca, nie powierzyłbym
— pan pozwoli — nawet pustego
orzecha laskowego" (Intryga i mUosć 1,2
Schillera), Miller do Wurma. Przysłowie:
I zgniłego orzecha nie dałbym.
ORZEŁ
Orzeł jest symbolem niebios. Słońca, ognia,
pożaru, dnia, powietrza, ciepła życiowego,
burzy, błyskawicy, pioruna, wody, wiatru;
początku, wszechwładzy (Boga), mściciela
Boga, Dnia Sądu, potęgi (wiary), wiary, posła
niebiańskiego, ducha, duszy, ducha proroczego,
wróżby, wyroczni; modlitwy i łaski;
długowieczności, odrodzenia, odnowienia,
chrztu, nieśmiertelności. Wniebowstąpienia;
najwyższej władzy, majestatu, cesarstwa,
chwały; wznoszenia się, wysokości, szybkości,
szybkiego i wysokiego lotu, geometrii;
szczodrości, sprawiedliwości, cnoty, aspiracji,
geniuszu, natchnienia, człowieka bystrego i
zdolnego, bystrości wzroku, dumy (wraz z
lwem i pawiem), pychy;
młodości, siły, męskości, heroizmu, nie-
ustraszoności, zwycięstwa; potencji męskiej,
płodności, ojcowskiej surowości, kary ojco-
wskiej lub boskiej, opieki nad dziećmi;
zła, zniszczenia, niezgody, łupiestwa, padli-
nożerstwa, żarłoczności; zob. Kamień (Orle
kamienie).
Orzeł w starożytności był reprezentantem
całej rodziny sokołów, symbolika jego czerpie
więc z cech różnych gatunków tej rodziny,
takich jak sęp, jastrząb, sokół;
jako ptak dzienny jest przeciwieństwem sowy
(ptaka śmierci i ciemności), powietrznym
odpowiednikiem lwa wśród czworonogów,
przeciwieństwem muchy (przysłowie: Nie dba
orzeł o muchy), wrogiem łasicy i trutnia;
jako symbol słoneczny jest wrogiem ryby
(morze) i węża (Ziemia, świat podziemy),
nieraz wyobrażany z wężem w pazurach;
wróg chtonicznego jaguara.
Orzeł zabijający węża lub zająca — wielkość
i wzniosłość triumfuje nad nikczam-nością,
światło nad ciemnością, walka zasady
duchowej, niebiańskiej, z materialną,
przyziemną, niższych istot, instyntków, sił;
u Greków: Zeus pokonujący swych wrogów.
W tradycji biblijnej aniołowie przybierają
niekiedy kształt orła: cherubiny w proroctwie
Ezechiela (1,10) miały twarze ludzkie po
stronie zewnętrznej, a wygląd orła po stronie
przeciwnej. Czwarty anioł Apokalipsy (4,7) ma
wygląd latającego orła.
 Orzeł — Babilon; jego król, Nabucho-
donozor. „Mówi Pan: »01brzymi orzeł
wielkoskrzydły, o długich lotach, pełen
różnobarwnego upierzenia, przyleciał na Li-
ban" (tj. na Jeruzalem)" — Ezechiel 17,5.
Orzeł — u Żydów zwierzę nieczyste. „Bóg
do Mojżesza: »Z ptactwa te są, których jeść nie
macie: orła i gryfa, i orła morskiego, i kani, i
sępa..."" (Lev. 11,13), i innych fruwających
drapieżników.
Orzeł — żarłoczność. „(Orzeł) jest wszędzie
tam, gdzie są trupy, jego pisklęta chciwie piją
krew" (Hiob 39,30). Tam się orłowie zlatują,
gdzie ścierw czują (£'11'. wg Mai. 24,28).
„Chaldejczycy, lud srogi i gwałtowny (...) lecą
jak orzeł rzucający się na żer" (Hababuk 1,6—
8).
Orzeł i kruk mścicielami bóstwa. „Oko, które
urąga ojcu i które gardzi sędziwą matką,
wydziobią kruki znad potoków lub zjedzą
orlęta" (Ks. Przypowieści 30,17). Zeus wysyła
orła (zrodzonego z Echidny i Tyfona, brata
Hydry lernejskiej i Chimery), aby wydziobywał
Prometeuszowi wątrobę; zakochany w dziobie).
najpiękniejszym ze śmiertelników,
Ganimedesie, Zeus unosi go na Olimp
przybrawszy postać orła. Gdy Merops, król
wyspy Kos, chciał sobie odebrać życie po
nagłym zgonie swej małżonki, nimfy Etemei,
Hera zmieniła go w orła i osadziła na niebie
płn., gdzie, jako gwiazdozbiór Orzeł, idzie za
Wodnikiem (Ganime-dem). W plastyce
starożytnej młoda bogini z dzbankiem i orłem
obok niej to Hebe, bogini młodości, szafarka na
Olimpie, towarzyszka Ganimeda. Orzeł był
atrybutem Zeusa (Jowisza), najdostojniejszym
symbolem jego władzy jako dzierżyciel jego
broni — piorunów (na godłach i monetach rz.
orzeł z błyskawicami w pazurach); Zeus działa
poprzez orła jako zaufanego posła albo w
postaci orła, jak w mitach o Asterii (która
uciekała przed nim zmieniona w przepiórkę)
lub Eginie, córce arkadyjskiego boga
rzecznego, Azopa.
.Jako drapieżnik orzeł, wraz z sępem i so-
kołem, był jednym z pierwszych ptaków
wróżebnych; był też ptakiem wróżebnym
Zeusa. Niepomyślną wróżbę niesie Troja-ncan
orzeł, ukazując się po ich lewej stronie z
wężem w pazurach, który kąsa ptaka w szyję,
wskutek czego upuszcza on węża między szyki
wojska (Iliada 12,200 i nast. Homera). Hekabe
do Priama: „Wezwij
Zeusa (...), proś, aby ci na wieszczbę dał swego
posłańca: niech po prawicy ptaków król
skrzydła roztoczy. Jeśli taki obaczysz znak (...),
możesz jechać z ufnością między greckie
straże" (24,308—321, tł. F. Dmo-chowskiego).
Orzeł królem ptaków. „Póki świat będzie
wiekować, krukom wrzeszczeć, a orłom gardzić
i panować" (Do potwarców 55—6, Adama
Naruszewicza).
Orzeł w chrześcijaństwie — modlitwa i łaska:
wysłannik nieba, odrodzenie, chrzest, Dzień
Sądu, potęga i sprawiedliwość boska;
niekiedy Chrystus jako rozjemca między
Bogiem a ludźmi; Wniebowstąpienie; Maria
prowadząca wiernych ku prawdziwemu światłu;
później wiara i teologia (wznoszące ludzi ku
niebu); jako złoty, z rozpostartymi skrzydłami
— Babilon, Wschód, Egipt. Atrybut młodości,
dumy. Emblemat św. Jana Chrzciciela, Jana
Ewangelisty (niekiedy z piórem albo
kałamarzem w dziobie, jedna z czterech bestii
apokaliptycznych), św. Augustyna, Grzegorza
Wielkiego, Jana od Krzyża (z piórem w
Orzeł — głosiciel końca świata, „l słyszałem
głos orła lecącego środkiem nieba, wołającego
donośnie: "Biada mieszkańcom ziemi!"" (Apok.
8,13). Odwrócenie symbolu Chrystusa czyni z
orła obraz Antychrysta, a więc aspekt
złowróżbny okrutnego drapieżnika i rabusia,
symbol pychy i ucisku.
Orzeł stylizowany u stóp krzyża, z wieńcem
wokół szyi, z bullą (rodzajem medalionu),
trzymający w dziobie krzyż z uchwytem
(ANKH, klucz życia, zob. Krzyż), często
wyobrażany na grobowcach koptyj-skich jako
symbol zmartwychwstania.
Orzeł najszybszym z ptaków; śmiałość i
szybkość lotu wiąże go z bohaterstwem, z
błyskawicą i piorunem, z wyobrażeniem polotu,
wzniosłości myśli. „Czarny orzeł, wielki łowca,
zarazem najsilniejsze i najszybsze stworzenie
skrzydlate" (Iliada 21, 252, Homera); lecz w
innych miejscach, niewątpliwie na skutek
dokładniejszych obserwacji, jako najszybsze
występują sokoły lub jastrzębie. „Przywiedzie
Pan na ciebie naród z daleka na podobieństwo
orła pędem lecącego" (Deut. 28,49). „Ani mię
teraz moja małość wstydzi, ani się myśli tak jak
orły ważą" (Grób Agamemnona 27—8,
Słowackiego). „Nie polezie orzeł w gówna"
(Wesele 1,25.886, Wyspiańskiego). „A trafiaj ty
orły
z proc!" (jw. 3,17,604) — wyobrażenie rzeczy
nieosiągalnej.
Orzeł — odrodzenie, odmłodzenie; według
mniemania zaczerpniętego z legendy o Fe-
niksie, że orzeł co 10 lat zanurza się w pło-
mienie, a później w fale morskie, i pierząc się,
odzyskuje młodość. ,,Odnowi się jak u orła
młodość" (Psalm 102 5).
Orzeł — długowieczność. ,,Omszałe drzewa,
które przeżyły orła" (Tymon Ateń-czyk 4,3,
Szekspira).
Orzeł — troska rodzicielska. „Jak orzeł
wywabiający do latania orlęta swe i nad nimi
latający (tak Bóg) rozszerzył skrzydła swe i
wziął (Izraela), i nosił na ramionach swoich"
{Pieśń Mojżesza, Deut. 32,11). Wynik
niedokładnej obserwacji ptaków. Por. Skrzydła
(orle).
Orzeł — wzniosłość, wysokość. „Orzeł ściele
wysoko swe gniazdo, na skale mieszka i nocuje
na iglicach skalnych i stromych wierzchołkach"
(Hiob 39,27—8).
Orzeł — wspaniałomyślność, łaskawość,
traktowanie z góry. „I orzeł śpiewać ptaszętom
nie broni, ani się troszczy, co śpiew ten ma
znaczyć" (Tytus Andronikus 4,4 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Orzeł — chwała. „Dawniej tyle orłów było!
(...) Zawsze hetmański ten ptak się unosił lotny,
krzyczący — no! bo chwałę głosił" (Orły i
słowiki l—4 Kornela Ujejskiego).
Orzeł — człowiek zuchwały, srogi, odważny,
bohaterski, patriota. „Orły srogie nie rodzą
strachliwych gołębi" (Pieśni 4,4, 31—2
Horacego). „Hej! bracia orły, do lotu! Na świata
brudnego końce!" (Hymn orłów l—2 Edmunda
Wasilewskiego). „Orły ze wzrokiem surowym i
z krwawą piersią, i z głosem spiżowym, co
hasła boju roznoszą w piór chrzęście" (Ustęp z
powieści sybirskiej 159—161 Kornela
Ujejskiego).
Orzeł — człowiek bystry i zdolny. Przy-
słowie: On nie orzeł, przez lufcik nie wyfrunie.
Starość orła — śmierć głodowa. Wg pojęć
ludowych orłowi na starość dziób zakrzywia się
tak mocno, że ptak nie może przyjmować
pożywienia i ginie z głodu.
Orzeł jest identyfikowany ze Słońcem jako
ptak żyjący w pełnym blasku słonecznym,
świetlisty w swej istocie i powietrzno--ognisty,
zapładniający i męski, a przeto symbolizujący
także ojca. Według Arysto
telesa orzeł może patrzeć prosto w słońce bez
szkody dla swych oczu, dlatego wyobraża
kontemplację i świadomość duchową, Inny
pogląd reprezentuje Leopold Staff:
„Orły prosto w słońca lice patrzeć mogą
dopiero, gdy stare i — ślepe" (Falanga
tragiczna 4,12—13). Orle pióra zdobiące
niegdyś głowy wojowników indiańskich były
symbolem promieni Słońca, a prócz tego miały
udzielać nosicielowi orlich zalet, podobnie jak
serce lub skalp pokonanego nieprzyjaciela.
„Oto umieram od mych własnych piór!" —
woła orzeł w bajce Ezopa Orzel i Zając: orzeł
gotujący się do pochwycenia zająca zostaje
przeszyty z łuku strzałą opierzoną orlimi
piórami.
Orzeł — wróg węża. W mit. skandynawskiej
u stóp kosmicznego jesionu Igdra-sil zwinięty
olbrzym wąż Nidhogg z wieloma mniejszymi
wężami stale podgryzają jego korzenie; na
najwyższej gałęzi siedzi orzeł z jastrzębiem na
głowie; orzeł jest wieczystym wrogiem węża;
między nimi biega wiewiórka Ratatosk,
przenosząc obelżywe przesłania. Gdy olbrzym
Thjazi odkrył, że Loki odzyskał skradzione
jabłka młodości (zob.) wraz z boginią Iduną,
zmienił się w orła i ruszył w pościg, ale
Azowie zapalili stos wiór, orle skrzydła zajęły
się płomieniem i ptak spadł martwy na ziemię.
Orzeł z powodu swej siły jest symbolem
wojny i władzy monarszej od czasów
babilońskich, jedną z oznak władzy w staro-
żytnym Rzymie, apoteozą cesarstwa (zwłasz-
cza z dewizą consecratio 'ubóstwienie'). Orzeł
cesarski towarzyszący Eneaszowi, przeniesiony
przez Konstantyna Wielkiego z Rzymu do
Bizancjum, stał się godłem wielu państw
(jedno- albo dwugłowy). W heraldyce
rzymskiej orzeł legionów był pierwotnie tylko
jednym z pięciu symboli kultowych legionów
rz„ obok dzika, wilka, konia i Minotaura; a od
czasu konsulatu Mariusza (107 p.n.e.) jedynym
palladium i emblematem legionów była rzeźba
srebrna lub z posrebrzonego czy pozłacanego
brązu wyobrażająca orła z rozpostartymi skrzy-
dłami siedzącego na pęku błyskawic.
Orzeł — wojsko. Orły napoleońskiej Francji
wzorowane były na orłach legionów rz.
„Konie, ludzie, armaty, orły dniem i nocą
płyną" (Pan Tadeusz 11,46—7 Mickiewicza).
„Orły, kosy, szable, godła" (Wesele 2,29,1420
Wyspiańskiego). „Szu
mią orły chorągwiane" (A jak poszedł król... 13
—14 M. Konopnickiej). „Ów mąż, bóg wojny
(...), wprzągłszy w swój rydwan orły złote obok
srebrnych, od puszcz Libijskich latał do
Alpów" (Pan Tadeusz 1,894—7). Godło
(impresa) mantuańskiego rodu Gon-zagów
(m.in. nasza królowa Maria Ludwika),
mecenasów sztuki wł. Odrodzenia.
Orzeł dwugłowy nawiązujący do głowy
Janusa, zwykle czarno-czerwony — siła
stwórcza, wszechwiedza. Patrzy zarazem w
przyszłość i przeszłość, łączy władzę duchową
z doczesną; w cesarstwie rz. nm. prawa głowa
oznaczała orła nm., a lewa — rzymskiego albo
cesarza i króla w jednej osobie, jak w Austro-
Węgrzech lub cesarskiej Rosji. Atrybut
proroka Elizeusza, który, zapytany przez
proroka Eliasza, czego żąda na pożegnanie,
odpowiedział: „Proszę, aby się stał we mnie
podwójny duch twój", tzn. prosi o podwójny
(należny w spadku pierworodnemu) udział w
duchu prorockim Eliasza (4. Ks. Król. 2,9).
Orzeł podwójny w heraldyce Bliskiego
Wschodu, sumero-babilońskiej i hetyckiej —
bóstwo burzy, niekiedy o głowie lwa; przejęty
przez dynastę Seldżuków.
Orzeł — legendarny założyciel miast.
Kierunek lotu orła wskazuje Romulusowi i
Remusowi miejsce na założenie Rzymu.
Legendy XVI i XVII w. (Kromer, Bielski)
utrzymują, że Lech osiadł w miejscu, które
nazwał Gnieznem, gdyż zobaczył tam gniazdo
orła na drzewie. Dwugłowy orzeł z legendy
ruskiej porywa dzika i składa na wzgórzu nad
przyszłą Moskwą.
O początkach herbu Polski — orła białego
— nie wiadomo nic pewnego, godło to
powstało prawdopodobnie w XII—XIII wieku.
„Kto ty jesteś? Polak mały. — Jaki znak twój?
— Orzeł biały" (Katechizm polskiego dziecka l
—2 Władysława Bełzy). „Hej, bracia, wraz!
nad nami orzeł biały" (Pieśń strzelców l W.L.
Anczyca). Order Orła Białego — najwyższe
odznaczenie Polski przedrozbiorowej
ustanowione przez Augusta II Sasa w 1705.
Orzeł na monetach. Orzeł czy reszka? —
losowanie z rzutu monety, na którą stronę
padnie. Złoty orzeł wszędy doleci — przy-
słowie. Orłem łowić — przekupywać pie-
niędzmi.
Orla łapa z pazurami — obrona wolności i
sprawiedliwości; nieustępliwość.
Orzeł na sztandarach. Poeta perski Firdausi
(ok. 937—ok. 1023) w swej wielkiej epopei
Szah-name ('Księga królów') opowiada o
sztandarze starożytnego Iranu, na którym
wyobrażano orła symbolizującego potęgę i
zwycięstwa Persów. „Ciągnie polskie wojsko
całe, nasz Józef, nasz Dąbrowski, nasze orły
białe!" (Pan Tadeusz 6,184—5 Mickiewicza).
Według tradycji wedyckich orzeł jest
wysłannikiem Indry, przenoszącym sdmę
(roślinę, której sok wylewano w formie libacji
na ofiarę bogom).
Orzeł z ludzkimi rękami — kult Słońca
(Syria).
Orzeł o głowie lwa — walka bóstwa nie-
biańskiego (orzeł) z demonami mroku i świata
podziemnego (lew); dusza i ciało człowieka.
Orzeł z płonącą gwiazdą pięcioramienną w
pazurach — znak planety Jowisz.
Orzeł na Drabinie Doskonałości (tac. scala
perfectionis) oznaczał u gnostyków objawienie
Drogi i Celu.
W alchemii: parowanie; orzeł pożerający
lwa — sublimacja, ulatnianie się ciała stałego,
triumf rozwoju nad zanikiem. Skrzydła —
duch, lot — wyobraźnia.
W marzeniu sennym: pomyślność;
(martwy) ruiny; (ranny) strata pieniężna.
W psychologii: zasada ojcowska; Logos.
Leżeć, siedzieć w dartego orła — plecami do
siebie, z pochylonymi głowami.
Orlątko — przydomek Napoleona II
(Francois Charles Joseph Bonaparte) syna
Napoleona I i Marii Ludwiki, księcia
Reichstadtu, tytularnego króla Rzymu w 1811
—32.
Orli nos — garbaty, zakrzywiony, jastrzębi.
OSIEM
Ósemka symbolem wieczności, doskonałości,
nieskończoności, porządku kosmicznego,
równowagi Wszechświata, misterium przy-
szłego świata, ósmej sfery niebieskiej (sfery
gwiazd stałych); bogów; Przemienienia; stron
świata, (róży) wiatrów, ziemi; odrodzenia,
rewolucji, oczyszczenia, świetności, trwałości,
zadowolenia, bogactwa, zdrowia, pokoju,
potęgi; płodności, podziału, przetrwania,
bliźniąt; zmartwień, pokuty, śmierci, żałoby.
 Osiem liczbą płatków kwiatu lotosu, ramion
ind. boga Wisznu, Strażników przestrzeni;
liczba szprych buddyjskiego Koła Życia i Koła
Nauki.
Osiem świętą liczbą Słońca w staroż.
Egipcie, Chaldei, Arabii.
Ogdoada — w Hermopolis Magna w Gór-
nym Egipcie — ośmioro bóstw utworzonych z
Nu, stanowiących cztery boskie pary
reprezentujące ujemne cechy Kosmosu przed
stworzeniem świata: Nu i Naunet — pra-ocean;
Huh i Hauhet — nieskończoność;
Kuk i Kauket — ciemneści; Nią i Niat —
niebyt; razem stworzyli świat, rządzili nim i
utworzyli kwiat lotosu pływający na wodach
Nu, kwiat, z którego wynurzył się bóg Słońca
Ra (Re).
Osiem — załoga Arki Noego: Bóg zezwolił
wejść do korabia Noemu z żoną i trzem jego
synom z żonami (Gen. 6,18; l. Lisi sw. Piotra
3,20). U Żydów liczba pokuty a. odrodzenia.
,,Dziecko ośmiodniowe będzie obrzezane
między wami, każdy mężczyzna w pokoleniach
waszych", mówi Pan do Abrahama (Gen.
17,12); dlatego prawdop. starochrześcijańskie
chrzcielnice (baptysteria) budowano na planie
ośmiokąta. Ósemka jest też emblematem wody
święconej.
Osiem — święta liczba Wielkiej Bogini
życia i nieśmiertelności, magii i płodności
(Afrodyty); Posejdona; Apollina jadącego
podwójną kwadrygą w 8 koni-wiatrów;
Odyna jadącego na ośmionogim Sleipnirze
('Sztormie').
Ósemka u pitagorejczyków — słoneczny
rozrost, słoneczna mądrość, równowaga
środka, sprawiedliwość; u gnostyków okta-gon
jako figura pośrednia między kwadratem
(Ziemia) a kołem (wieczność) jest emblematem
odrodzenia.
Osiem głównych stron róży wiatrów i Wieży
Wiatrów na agorze ateńskiej.
Osiem w chrzęść. — ósmy dzień stworzenia,
początek nowego eonu; świat pozaziemski,
zmartwychwstanie Chrystusa i
zmartwychwstanie ludzkości w dniu Sądu
Ostatecznego, początek wiecznej przyszłości.
Osiem błogosławieństw, które Chrystus
głosił w Kazaniu na Górze: błogosławieni
ubodzy w duchu, cisi, płaczący, pragnący
sprawiedliwości, miłosierni, czystego serca,
pokój czyniący, prześladowani dla spra-
wiedliwości.
Oktawa (tac. octava 'ósma') w Kość. kat. —
osiem dni następujących po Bożym
Narodzeniu, Wielkanocy, Zielonych Świętach i
Bożym Ciele. W muzyce — powrót do tej
samej nuty.
Cyfra osiem — dwa splecione węże kadu-
ceusza, wyobrażające równowagę przeciw-
stawnych sił, siły duchowej i fizycznej,
zdrowie, a także wieczysty spiralny ruch
niebios. Znak nieskończoności (w pozycji
leżącej), podwójnego topora, ósemkowej
tarczy, pioruna, bliźniąt, inteligencji dosko-
nałej; złączenia świadomości z nieświado-
mością, wiedzy z miłością, akcji z reakcją,
rozwoju z zanikiem, sprawiedliwości z nie-
sprawiedliwością, nauki z magią, przypływu i
odpływu. Łączona przez niektórych z literą S w
słowie Spiritus (łac. 'dech, życie, dusza, duch')
i ze znakiem $ oznaczającym dolara amer. —
cyfra 8 figurowała na dawnych monetach
hiszp. (peso wartości 8 reali, równe l dolarowi).
Ósmy cud świata — rzecz budząca podziw,
zdumienie, zachwyt; zob. Siedem (cudów
świata).
Liczba osiem zwana przez mistyków Błysz-
czącą; przypisana asyro-babilońskiemu bogu
pisma i roślinności Nabu (w Biblii — Nebo),
egipskiemu bogu nauki Thotowi, Herme-sowi,
Chrystusowi.
W białej magii: bogactwo, wytrzymałość,
energia.
W charakterologii: dziwaczność, anormal-
ność, zboczenie, obłęd; pewność siebie,
umiejętność przewodzenia i głowa do inte-
resów.
Osiem godzin snu — wg przysłowia nm. —
niezbędne dla głupca.
W alchemii: pewność siebie, powodzenie
materialne; nienormalne skłonności.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku
Skorpion (znak śmierci, m.in. jako wstępu do
zmartwychwstania); planeta Mars —
gwałtowne namiętności, nieposkromiona siła.
Kolor — różowy.
OSIOŁ
Osioł jest symbolem trzeźwości, zdrowego
rozsądku, obrony, cierpliwości, pokory, nie-
wolnictwa, umiarkowania, czujności, sprytu,
pracowitości, uczciwości; proroctwa, wiesz-
czby, pokoju, zbawienia; niebezpieczeństwa,
zdrady małżeńskiej, ;22drości, niestałości,
sentymentalizmu, lubieżności, nierządu; żar-
łoczności, gruboskórności, nieczułości na
piękno; pychy, zarozumiałości, egoizmu;
uporu, niewiedzy, naiwności, głupoty, ga-
dulstwa, braku godności, zamaskowanej
obłudy; nienawiści, niegodziwości; dzikości.
Osioł, którego ojczyzną jest północno--
wschodnia Afryka, był niemal na pewno
pierwszym zwierzęciem pociągowym w całym
basenie śródziemnomorskim. Udomowiony na
Bliskim i Dalekim Wschodzie przed rokiem
3000 p.n.e., a w Egipcie prawdop. już ok. roku
3500. Używany zrazu jako zwierzę juczne, od
II tysiąclecia p.n.e. służył także jako
wierzchowiec i siła pociągowa, np. przy orce.
Często wspominany przez Biblię z małomówny, nieśmiały, który niespodziewanie
życzliwością, a nawet z respektem: stada Hioba
liczyły pięćset oślic; aby uśmierzyć gniew
brata, Jakub ofiarował Ezawowi 20 oślic i 10
ośląt. Oślej żuchwy używał bohater słoneczny
Samsonjako broni przeciw Filistynom. W
Palestynie jeździli na osłach królowie i
sędziowie aż do czasów króla Dawida (XI—X
w. p.n.e.), kiedy zaczęli dosiadać większych i
reprezentacyj-niejszych zwierząt — mułów.
Ale już syn Dawida, król Salomon, rozwinął
hodowlę koni egipskich „i miał 40000 żłobów
koni do wozów, a 12000 do jazdy" (3. Ks.
Król. 4,26). Odtąd osioł, mało wybredny w je-
dzeniu, stopniowo stawał się zwierzęciem
biednego człowieka.
Osioł zaczyna wyobrażać istotę uciskaną,
gnębioną, wzgardzoną, także po śmierci. „Jak
osioł leśny jest łupem lwa na pustyni, tak
pastwą bogaczy są ubodzy". „Obrok i kij, i
brzemię ostu, chleb i karanie, i robota
niewolnikowi" (Eklezjastyk 13,23 i 33).
„Issachar to osioł kościsty (...), nachylił grzbiet
do noszenia ciężarów i stał się sługą
pańszczyźnianym" (Gen. 49,14). ,,Pogrzebem
osła pogrzebany będzie, zgniły i wyrzucony za
bramy Jeruzalem" (Jeremiasz 22,19).
Przysłowie: Jak na osła nań (nakładać
nadmierną pracę).
Osioł staje się ulubionym wierzchowcem
proroków, związanym z tradycją dawnych
czasów prawdziwej, surowej wiary (w prze-
ciwieństwie do nowomodnego, cudzoziem-
skiego, luksusowego konia). Prorok Zachariasz
tak opisuje nadejście Mesjasza:
,,Raduj się wielce, córko syjońska! (...) Oto
król przychodzi do ciebie, sprawiedliwy
i zbawiciel, on ubogi i jedzie na ośle, na
oślęciu, źrebięciu oślicy. I zniszczy wozy
wojenne Efraima i konie z Jeruzalem" (9, 9—
10). Wypełnieniem tego proroctwa miał być
wjazd Jezusa do Jerozolimy na oślicy z
ostatkiem (.Ew. wg Mat. 21,4—7). Ciemny
krzyż na stronie grzbietowej osła nubijskiego
(formy wyjściowej osła domowego) miał
być, .według tradycji, śladem tego
triumfalnego wjazdu. Aluzją do niego jest
omówienie: koń Pana Jezusa (tj. osioł).
Przysłowie: Osieł Pana Boga nosieł. Por. Koń
(Pana Jezusa).
Oślica — pokora, oślątko — upokorzenie.
Oślica w Biblii — pokój, ubóstwo, cierpliwość,
odwaga. Oślica Balaama — człowiek
przemówił lub sprzeciwił się. Biblijny Balaam,
prorok mezopotamski, którego król Moabu
nakłonił, żeby przeklął Izraelitów
najeżdżających jego kraj, udał się na oślicy w
drogę, by tego dokonać. Trzykrotnie zastąpił
mu drogę anioł widzialny tylko dla oślicy,
która się za każdym razem zatrzymywała. Gdy
Balaam ją popędzał, waląc kijem, przemówiła
w końcu ludzkim głosem: ,,Czemu mnie
bijesz?" Wtedy dopiero anioł ukazał się
Balaamowi i kazał mu pobłogosławić
Izraelczyków. Święty Józef uprowadził Marię
do Egiptu na grzbiecie oślicy, ratując
Dzieciątko przed siepaczami Heroda. Osioł z
wołem przy żłobie w scenach Narodzenia to
symbole pokoju i ofiary (wół typowym
zwierzęciem ofiarnym). Osioł reprezentuje
cierpliwość i wytrzymałość, które jednak mają
pewne granice: ,,Osioł dźwiga swoje brzemię,
ale nie brzemię nad siły" (Don Kiszot 2,71
Cervantesa).
Liczne są związki osła z bóstwami. W Del-
fach składano ofiary z ostów. Dionizos i jego
świta jeździli często na osłach. Starożytni
Fenicjanie i Syryjczycy uważali osła za
zwierzę święte, często związane z kultem
Baala. W Egipcie uważano czerwone osły za
istoty (duchy) niebezpieczne, które dusza
ludzka spotyka po śmierci. W Indiach osioł jest
wierzchowcem złowrogich bóstw.
Osioł — chuć, lubieżność, płodność. Przed-
stawiany często w plastyce antycznej w postaci
ityfallicznej. Oślica znajdująca się (jak
sądzono) zawsze w rui, znienawidzona była
przez Izydę. Osioł był wierzchowcem i atry-
butem Priapa, choć ryk zwierzęcia ostrzegał
nimfy przed miłosnymi zapędami bożka;
tu osioł przedstawia sferę instynktu, życie
rozgrywające się na płaszczyźnie doczesności i
zmysłów. Karą za uleganie namiętności w
Złotym ośle Apulejusza (II w.) jest
przeobrażenie młodzieńca nadskakującego
dziewczynie w osła; rusza on w tym kształcie
na poszukiwanie wieńca z róż, których
spożycie mogłoby mu przywrócić postać
ludzką. Sylen na ośle przedstawiał naprzód
wieszczka, a z czasem głupca. Sancho Pansa
(w Don Kiszode Cervantesa) to z początku
tylko wiejskie prostactwo, później zdrowy
rozum, intuicyjność, cielesność.
Osioł — chłopski rozsądek, zrozumienie
własnej pozycji, własnego interesu. W bajce
Fedrusa (z Ezopa 112) naganiacz popędza osła
do szybszego biegu, bo nieprzyjaciel blisko.
Osioł na to pyta, czy nieprzyjaciel nałoży nań
cięższe juki, a gdy się dowiaduje, że nie,
powiada: „Cóż mi więc za różnica, czy ty
będziesz moim panem, czy on?" Przysłowie
hiszp.: Wolę osła, który mnie niesie, niż konia,
który mnie zrzuca (tj. głupotą jest sięgać po
stanowisko, któremu się nie może sprostać).
Francuskie przysł. z XV w.: Osioł zaproszony
na wesele powinien przynieść albo wody, albo
drew (tj. biednych zaprasza się tylko dla jakiejś
usługi). „Wolnoć — rzekę — i osła w szma-
ragdowym rzędzie po rynku wodzić, przecież
osiel osłem będzie" (Osieł tajemnice niesie 5—
6 Wacława Potockiego).
Osioł — obrońca. Podobnie jak gęsi ura-
towały Kapitel przed Galiami, tak cnota Hestii
(Westy) ocalała dzięki alarmującemu rykowi
osła, gdy Priap miał już już zgwałcić czcigodną
boginię domowego ogniska. Amerykańskie
lokalne określenie „osioł z Chatanooga" odnosi
się do osła, który w ostatniej minucie ostrzegł
miasto przed najazdem nieprzyjaciół.
Osioł — mędrzec. Bardzo mądry osioł z
francuskiego miasta Bourges sprawił, że herb
miasta przedstawia osła siedzącego na
książęcym tronie.
Osioł .— sekta religijna lub partia poli-
tyczna. Rzymianie stosowali naprzód do
Żydów, później do wczesnych chrześcijan
przezwisko asinarii łac. 'oślarze, czciciele osła'
(zob. niżej sgraffito na Palatynie). Żartobliwy
emblemat Partii Demokratycznej w USA —
osioł (prawdop. wymyślony
i wprowadzony w 70. latach XIX w. przez
Thomasa Nasta).
Osioł — głupiec, nieuk. Sprawili to zapewne
bajkopisarze i twórcy przypowieści (osioł
występuje w 30 bajkach Ezopa). Osioł jest
śmieszny przez swe długie uszy, chrypliwy
głos, powolność chodu, cierpliwość połączoną
z narowistością i uporem:
do tego dodano — wbrew oczywistości —
próżniactwo, obżarstwo i bezdenną głupotę, a
wszystko po to, aby drwić ze zwierzęcia i
dręczyć je, i bić z czystym sumieniem. Osioł
stał się symbolem głupiego człowieka:
osioł dardanelski, kwadratowy, do czwartej
potęgi, patentowany, osioł nad osły (lać. asinus
asinorum). Przysłowie gr.: Ónou plegon dksios
'dla osła — kije' (a nie słowa zachęty). „A
gdyby kopnął mnie osioł — czy miałbym mu
odpłacić kopnięciem?" rzekł Sokrates
tłumacząc, dlaczego nie odwzajemnia się
bezczelnemu młodzikowi, który go kopnął
(Moralia, O wychowaniu dzieci, sekcja 10C
Plularcha). W Paedagogium na Palatynie w
Rzymie zachowało się z pierwszej po). III w.
sgraffito (rysunek wyskrobany na ścianie)
przedstawiające ukrzyżowanego człowieka z
głową osła, a obok postać modlącą się do niego
(dziś w dziale starochrześc. Museo Nazionale
Romano, Rzym), prawdop. karykatura
wykonana przez żołnierza dla wykpienia
kolegi-chrześci-janina.
Osioł — niemożność powzięcia decyzji,
dokonania wyboru. Słynna anegdota filozofa
fr. .leana Buridana (XIV w.) o ośle
zdychającym z głodu między dwiema wiązka-
mi siana (ilustracja problemu dcterminizmu i
wolności woli), przetworzona przez Fredrę w
komedii Pan Jowialski („Osiołkowi w żłoby
dano") 1,7.
Ośli most. ezelbryk (nm. Eselbriicke, tac.
pons asinorum) — bryk, klucz do rozwiązania
zadań mat.. streszczenie lektury szkolnej
(dawniej przekłady lit. klasycznej zadawanej w
szkołach), drukowane dla użytku uczniów; 5.
teza I księgi Elementów Euklidesa, pierwsze
twierdzenie trudniejsze do zrozumienia, na
którym potykają się nieucy. Pliniusz St. w
Historii naturalnej 8,68 pisze: „Osioł nie
przejdzie przez most, jeśli przez szpary między
deskami zobaczy wodę" — dowód oślej tępoty.
Ośle uszy — głupota. Król Frygii. Midas,
będąc sędzią w zawodach muzycznych mię
dzy Apollinem a Marsjaszem (lub Panem)
przyznał nagrodę Marsjaszowi; obrażony
Apollo sprawił, że Midasowi wyrosły ośle uszy.
W dawnych szkołach polskich sadzano złego
ucznia na „oślej ławce" i wkładano mu na głowę
czapkę z „oślimi uszami".
Osioł — gruboskórność, nieczułość na
piękno. Osioł przy lutni jako muzyk albo
słuchacz — temat znany już w staroż.
Mezopotamii. W bajce Fedrusa osioł znajduje
lutnię na łące, próbuje na niej grać, a kiedy
udaje mu się wydobyć z instrumentu tylko
przeraźliwe zgrzyty, rzuca go, żałując, że się
nie uczył muzyki. Przysłowie łac.: asinus ad
tyram 'osioł przy lutni', znaczy: pasuje jak wół
do karety.
Osioł — upór, żarłoczność, niewybred-ność i
brak smaku. „Jak zaś na chłopców mało dba
osieł leniwy, gdy na okryte kłosem dostanie się
niwy; ci łamią o grzbiet kije, osieł ścina zboże, i
nic mu mdła ich siła poradzić nie może, aż
wtedy go wypędzą, gdy już wypcha boki"
(Iliada 11,557 i nast. Homera, tł. F.
Dmochowskiego). Przysłowie: Osioł
obładowany złotem marzy o pokrzywie i oście.
W mit. gr. Oknos (gr. 'maruda;
niezdecydowany') przebywający w Hadesie
splata sznur zjadany nieustannie przez oślicę;
obraz małżeństwa, w którym żona trwoni
wszystko, co mąż zarobi (Pauzaniasz 10,28—
31); temat słynnego zaginionego obrazu
Polignota (l. pół. V w. p.n.e.). Przysłowie (echo
bajki F. D. Morawskiego Jacek i osioł, 1860):
Jak ciągnie osła za łeb, to on cofa w tył, a jak go
pociągnie za ogon, to ten naprzód.
Osioł — nikczemność. Widząc jak dzik i byk
bezkarnie się znęcają nad umierającym lwem,
osioł wybija mu kopytem dziurę w głowie
(Bajka l, 21 Fedrusa).
Osioł — chęć wyjścia z własnej skóry,
udawania kogoś lepszego. W bajce Ezopa Osioł
i Lis osioł włożył lwią skórę, aby nastraszyć
lisa, ale zdradził go ośli ryk. W innej bajce gr.
osioł niósł święty obraz (gr. ónos agei mysleria,
łac. asinus porlans mysteria), a gdy przechodnie
klękali, puszył się, myśląc, że to jemu cześć
oddają; dopiero razy poganiacza doprowadziły
go do opamiętania. Przysłowie wł.: Gdy kto jest
osłem, a myśli, że jest jeleniem, prawda wyjdzie
na jaw, kiedy trzeba będzie przeskoczyć rów.
Osioł jako wyzwisko w stosunku do czło-
wieka (podobnie jak nazwy wielu innych
zwierząt, np. bydlę, krowa, byk, cielę, gęś,
dudek, kwoka, hiena, słoń, żmija) występuje
już w komedii rzymskiej (Plaut, Terencjusz).
Przysłowie łac.: Multi sunt asini bipedes
'wielu jest dwunogich osłów".
Dziki osioł — nieokiełznana wolność. Bóg
mówi do Hioba: ..Kto wypuścił dzikiego osła
wolno? A pęta jego kto rozwiązał? Ja dałem
mu dom na puszczy i mieszkanie jego w
słonej krainie. Gardzi zgrają miejską i nie
słucha głosu naganiacza. Patrzy po górach za
paszą swą" (Hiob 39, 5—8). Dziki osioł to
także symbol pustynnego ascety, pustelnika.
W heraldyce: cierpliwość, wytrzymałość;
zadowolenie.
Osioł klęczący przed kielichem: atrybut św.
Antoniego Padewskiego.
W alchemii: trzygłowy demon: l. głowa
przedstawia rtęć; 2. sól; 3. siarkę, trzy
materialne zasady bytu. Stworzenie uparte.
W astrologii: osioł związany z Saturnem
(drugim Słońcem, gwiazdą Izraela).
Ośli łeb w symbolice śrdw. — pokora,
cierpliwość; odwaga; niekiedy ze słońcem
albo kołem słonecznym między uszami, co
oznacza zwierzę ofiarne.
Osioł obładowany złotem zob. Złoto (Po-
tęga).
OWCA (Baran, Baranek, Jagnię, Tryk,
Skop)
Owca domowa — zwierzę gospodarskie
udomowione ok. 10000 lat temu w płd.--zach.
Azji; owca — nazwa ogólna, oznaczająca
także dorosłą samicę. Baranek — młody
baran-samiec Jagnię — młoda owca-samica
(także młoda koza).
Baran — równoległa do „owcy" nazwa
ogólna, oznaczająca także dorosłego samca
owcy.
Tryk — baran-samiec rozpłodowy. Skop —
wykastrowany baran-samiec. Owca —
bezcenne dobro, ofiara; stad-ność; odłączenie
się (od zbiorowości), równowaga uczuciowa,
nieśmiałość, lękliwość, szczerość, łagodność,
delikatność, niewinność, prostoduszność;
miłość, miłosierdzie, przebaczenie;
posłuszeństwo, cierpliwość, pokora,
milczenie; naśladownictwo, brak inicjatywy,
bierność; upór, głupota.
 Owce pastwiska Pańskiego — lud izraelski
(Psalm 73 l).
Rozproszone stado owiec — lud izraelski w
diasporze (galucie) (Jeremiasz 50,17).
Zbłąkana, zagubiona owca — ktoś, kto
zszedł nieświadomie z właściwej drogi, zgrze-
szył. „Wszyscy jak owce pobłądziliśmy"
(Izajasz 53,6).
Zgubiona owca (a potem odnaleziona) —
nawrócony grzesznik. Przypowieść o zgu-
bionej owcy, z której odnalezienia właściciel
raduje się bardziej niż z posiadania
pozostałych (Ew. wg Mat. 18,12—13; Ew. wg
Łuk. 15,4—7).
Błędna owca (tj. zbłąkana) — osoba po-
zbawiona celu życia, sensu istnienia (Psalm
118 176; /. List św. Piotra 2,25); ktoś, kto
działa, chodzi, łazi nieprzytomnie, bez okre-
ślonego celu.
Owca — jedyne, bezcenne dobro; wg
przypowieści proroka Natana o dwóch mężach,
bogatym i biednym. Bogaty miał liczne stada,
biedny tylko jedną, ukochaną owieczkę. Gdy
przyjechał gość do bogatego, ten kazał zarżnąć
owieczkę ubogiego, aby nią uraczyć gościa (2
Ks. Król. 12, 1—6).
Owce — ząbki Oblubienicy. „Zęby twoje
jak trzody owiec postrzyżonych, które wyszły
z kąpieli" (Pieśń nad pieśniami 4,2).
Owca a. runo owcze — wróżba, przepo-
wiednia pogody. Pasterze uważają, że gdy
stado jest niespokojne i beczy nieustannie,
można oczekiwać ulewy. Gedeon wróży z runa
owczego przed bitwą z Madiani-tami (Ks.
Sędziów 6 36—40).
Owca w staroż. Grecji poświęcona była
Herze i Dionizosowi, którego, jako dziecko,
zmienił Hermes w tryka i oddal opiece nimf
Hyad, aby go ukryć przed gniewem Hery (bo
Dionizos był dzieckiem Zeusa i Semele); stąd
doroczne wiosenne ofiary z baranka (w czasie
Dionizjów Wielkich) jako uosobienia
Dionizosa Zbawiciela, niebiańskiego Tryka.
Pierwszego dnia każdego miesiąca Grecy
ofiarowywali owieczkę Herze, jako bogini
śmierci. Atenę Itonię czczono w tesalskim
Ilonie jako wynalazczynię tkactwa z przędzy
wełnianej. W głębokiej starożytności składano
w Italii ofiary z owiec Jowiszowi, Junonie,
Janusowi, Marsowi, Faunusowi, Silvanusowi,
Palesowi; w Grecji Afrodycie, Attisowi, Panu.
Owca — płodność. Rzymianie składali
ofiary z owiec nie tylko przy okazjach kul-
towych, ale też na uroczystościach weselnych:
w drodze magii sympatycznej płodność owiec
miała zapewniać potomstwo młodej parze.
Państwa młodych sadzano więc na skórze
świeżo zabitej owcy, a pan młody musiał
rozwiązać wełniany pas panny młodej (to
,,rozpięcie pasa" stało się synonimem ożenku).
Głównym zajęciem domowym Rzymianek,
zwł. w czasach republiki, było przędzenie i
tkanie wełny, co, prócz praktycznego, miało
również znaczenie magiczne.
Białe i czarne owce. Białe siadano w ofierze
bogom nieba i bogom wiatrów pomyślnych —
na ołtarzach; czarne — bogom burzy i bogom
podziemnym — w rowach, aby krew wsiąkła
w ziemię. „(Anchizes) owieczkę czarną Burzy
poświęcił, białą — przyjaznym Zefirom"
(Eneida 3,120 Wer-giliusza, tl. W.
Markowskiej).
Czarna owca, parszywa owca — grzesznik,
ktoś, kto hańbi, kompromituje, okrywa
niesławą rodzinę, środowisko, społeczność
swoim postępowaniem. „Jedna parszywa owca
całe stado zarazi" (Satyry 2,79 Juwenala).
Owca — miłosierdzie: daje mleko sprag-
nionym, mięso głodnym, a wełnę zziębniętym.
„Jedna owczarnia i jeden pasterz" (Ew. wg
Jana 10,16) — nawróceni żydzi i poganie;
całkowita jednomyślność poglądów.
Owczy pęd — bezmyślne naśladownictwo,
ślepe działanie pod wpływem instynktu stad-
nego. Owce Panurga fr. les moutons de
Panurge: Panurg, kupiwszy u handlarza bydła
barana-przewodnika, spycha go z pokładu w
morze; za przewodnikiem skaczą do wody
wszystkie owce, a wraz z nimi ich właściciel,
który usiłował je chwytać i zatrzymać
(Gargantua i Pantagruel 4, 6—8 Rabelais'go).
Jelita owcze — muzyka. Ze skręconych jelit
baranich robi się struny, źródła dźwięku muz.
instrumentów strunowych. „Czy nie dziwota,
że baranie kiszki wyciągają duszę z ludzkiego
ciała?" (Wiele hałasu o nic 2,3 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Owcze Źródło (hiszp. Fuenteovejuna) —
wola ludu; tytuł dramatu Lope de Vegi (1618).
Mieszkańcy osady Owcze Źródło
zbiorowo zabijają znienawidzonego pana
feudalnego, a na torturach zeznają zgodnie, że
zabiło go Owcze Źródło.
Owca — niewinność. Przysłowie: Owca
niewinna przez rok wełnę dźwiga, ostrzygą
wełnę, a jej za to figa.
Oddzielić owce od kozłów zob. Koza (na
Bliskim Wschodzie).
Owca — pokój. Przysłowie: Z kozła stał się
owcą, z turbatora miłośnikiem pokoju.
Wilk w owczej skórze zob. Wilk.
Baranek — miłosierdzie, dobroć, pokój,
prawda; ofiara, poświęcenie się; szacunek dla
matki, niewinność; słabość, bezradność,
bierność, cichość; figlarność, swawola; prze-
ciwieństwo lwa, tygrysa, wilka.
Baranek (jagnię, koźlę) w tradycji hebr. —
oczyszczenie z grzechów. Typowe zwierzę
ofiarne: pasterska ofiara Abla spodobała się
Bogu (Gen. 4,4); ofiara z baranka zastąpiła
ofiarę z Izaaka, syna Abrahamowe-go (Gen.
22,1—19), echo historycznej przemiany:
zastąpienie ofiar z ludzi ofiarami ?.e zwierząt.
Baran ofiarowany zamiast Izaaka jest jednym
z dziewięciu zwierząt umieszczonych w
muzułmańskim raju. Baranek atrybutem Ewy,
która po wygnaniu '/ raju musiała prząść wełnę
owczą na odzież (gdyż nagości zabraniał
wstyd). Zwierzę związane z Paschą, z
Mesjaszem, ze Słowem Bożym.
Baranek — czystość, niewinność, nie-
skalaność. „A baranek będzie bez zmazy" (Ex.
12,5), mowa o baranku ofiarnym. Przysłowie:
Niewinny jak egipski baranek.
Baranek — istota słaba i dlatego niewinnie
prześladowana, oskarżana. W bajce Ezopa
Wilk i Owca wilk pożera owcę, gdyż mu
jakoby zmąciła wodę (choć piła ze strumienia
niżej niż wilk). Przysłowie: Baranie, nie mąć
wody.
Baranek w Starym Testamencie — Sługa
Pański. „Jako baranek cichy, którego niosą na
rzeź" (Jeremiasz 11,19). „Ofiarowan jest, iż
sam chciał (...), jako owca na zabicie
prowadzeń będzie, a jako baranek przed
strzygącym go nie otworzy ust swoich"
(Izajasz 53,7).
Baranek w Nowym Testamencie — Chrystus
Odkupiciel. „Oto Baranek Boży (łac. agnus
Dei), który gładzi grzechy świata" (Ew. wg
Jana 1,29), słowa Jana Chrzciciela. Źródło tej
symboliki Baranka znajduje się prawdop. w
apokryficznej Ks. Henocha (Ks.
Etiopskiej). Atrybut Jana Chrzciciela, apo-
stołów, uczniów Jezusa, dobrych dzieci,
czystych myśli; św. Agnieszki, Genowefy,
Reginy, Katarzyny, niekiedy Klemensa. We
wczesnej sztuce chrzęść, przedstawiano apo-
stołów jako baranków z Barankiem Bożym
pośrodku.
Owieczki — chrześcijanie, stado Dobrego
Pasterza; parafianie; ludzie podlegający czyjejś
opiece duchowej.
Gniew jagnięcia — uczucie przelotne,
krótkotrwałe, „Kasjuszu! sprzegniętyś z ja-
gnięciem, którego gniew trwa tyle, co iskra na
krzesiwie" (Juliusz Cezar 4,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Gniew Baranka (Chrystusa) — groza;
Sąd Ostateczny. „I mówią do gór i skał:
Padnijcie na nas i zakryjcie nas (...) od gniewu
Baranka" (Apok. 6,16). ,,Gniew Barankowy
straszniejszy jest w sobie niż gniew lwa, z
rykiem gdy puszczę oblata" (Gniew Barankowy
l—2 Marii Konopnickiej).
Biały Baranek — niewinność, czystość.
Składany w ofierze Kastorowi i Polideuke-
sowi, Junonie, Hekate (czarne i białe baranki),
Afrodycie. Hermesowi.
Baranek — szacunek dla matki: bo baranek
klęka, gdy ssie maciorkę.
Baranek — figlarność, swawolność: bo bawi
się, podskakuje.
Baranek — nadmiar dobroci. Przysłowie:
Kto się czyni barankiem, wilk go zje.
Baranki — obłoki, białe chmurki pierzaste,
pierzasto-kłębiaste; stado należące do bogów
niebiańskich, zwł. bogów Słońca, jak Apollo,
Helios. „Kto ma najpiękniejsze baranki? Ma je
księżyc zloty" (Pieśń o księżycu nm. Das Lied
vom Monde, Hofmanna von Fallersieben). Białe
grzebienie fal morskich.
Baranki egipskie — żart. wszy.
Baranek — figurka gipsowa o złoconych
rogach stawiana ze święconym na stole
wielkanocnym na pamiątkę baranka wiel-
kanocnego, jednorocznego i bez skazy,
spożywanego przez żydów w święto Paschy.
Baran (tryk) — Słońce; twórcze, owocne,
płodne gorąco; męskość, płodność, urodzaj-
ność, rozród; siła, energia, zapał, impul-
sywność; wytrzymałość, niewzruszona wola;
wiedza, pokój; grzeczność, potulność.
Baran w hinduizmie — rumak boga ognia,
Agni.
Baran w Babilonii — atrybut boga pod-
ziemnych źródeł, Ea (sumeryjskiego Enki);
zarzynany w czasie uroczystości jako ofiara za
grzechy ludu.
Baran (tac. Aries), pierwszy znak zodiaku
(21 marca—19 kwietnia) — narodziny wiosny,
nowych idei, świt nowej epoki, ogień, ruch,
męskość. Uskrzydlony baran o złotym runie,
który przeniósł Fryksosa nad Helle-spontem z
Orchomenos do Kolchidy, zob. Złoto (Złote
runo). Symbol Medów i Persów (dwa rogi),
Jowisza-Ammona ze spiralnymi rogami,
atrybut Hermesa (Merkurego) jako opiekuna
stad i Marsa jako planety.
Baran — irański symbol męskości.
Rogi baranie zob. Róg (Trąby, szofar).
Baran z jednym rogiem zwróconym w przód, a
drugim w tył — atrybut Janusa, rz. boga
początku i końca, wejścia i wyjścia.
Baran (tryk) w mit. gr. poświęcony Zeuso-
wi, Posejdonowi, Atenie; ulubieniec Hermesa,
który często dosiadał go a. siadał przy nim,
nosił go na rękach a. na ramionach. Z motywu
tego chrześcijaństwo wzięto obraz Dobrego
Pasterza, przy czym tryka zastąpił baranek, co
odebrało zwierzęciu siłę i temperament, a
także związek z obrzędami wtajemniczenia;
społeczność wiernych otrzymała nowy ideał —
stado owiec.
Barania (owcza) skóra — maska osłaniająca
wilczą drapieżność; pismo; prawda. „Strzeżcie
się pilnie fałszywych proroków, którzy do was
przychodzą w odzieniu owczym, a wewnątrz
są wilcy drapieżni" (Ew. wg Mat. 7,15). Ze
skór baranich wyrabiano pergamin do pisania.
„Czy to nie rzecz opłakana, że ze skóry
niewinnego jagnięcia fabrykują pergamin? Że
ten pergamin zabazgrany może zrujnować
człowieka?" (Henryk VI cz. 2 4,2 Szekspira, tł.
L. Uiricha). Skórami baranimi okrywano
przybytek Arki Przymierza, aby chronić
prawdę w niej zawartą.
Barany — właściwy temat rozmowy,
dyskusji, sprawy; w wyrażeniu: ,,Powróćmy
do naszych baranów" fr. revenons a nos
moutons (Farsa mistrza Pathelina, anonim fr.
z ok. 1464).
Barani skok — b. mały. Przysłowie: Na
Nowy Rok przybywa dnia na barani skok.
Na barana nosić, brać — na plecach, karku,
ramionach, jak pasterz baranka, owieczkę,
jagnię.
Baran — głupiec. Barani łeb, barania głowa
— tępak, zakuty łeb, Ach, co za baran!
Barani głos — donośny, o fałszywej głębi;
łagodny, miły. Śmiać się baranim głosem —
płakać. „Sąć po głosie baran-kowie, ale po
zębach wilkowie" (Nie po mowie, ale po
uczynkach mamy sądzić 19—20 Biernata z
Lublina).
Baran — potulność, bierność. Dać się jak
baran prowadzić na śmierć, por. wyżej
Baranek (w Starym Testamencie) — Sługa
Pański. Dać się związać, iść itp. jak baran —
ulegle, bez oporu.
Barana strzyc — wyzyskiwać, oszukiwać.
Przysłowie: Strzyc jak baranów.
Barana drzeć — zgarniać grube (zazw.
niegodziwe) zyski.
W heraldyce: (baran) król (Daniel 8,3—7 i
20), książę (Treny Jeremiasza 1,6), wódz;
(owca) łagodność, cierpliwość; umiarkowanie;
pojednanie.
W marzeniu sennym: (baranka nosić)
satysfakcja; (zabić) zagrożenie; (owce widzieć)
dobra wróżba.
Liczenie (imaginacyjnych) baranów ska-
czących przez płotek — bezsenność. Rzekomo
sposób ułatwiający zaśnięcie.
PAJĄK
Pająk symbolizuje twórcę, pracę, przędzenie,
tkanie; zręczność, pilność, cierpliwość, roz-
tropność, ostrożność, przezorność; pieniądze;
chytrość, przebiegłość, podstęp, złośliwość;
pułapkę, agresję, okrucieństwo, krwiopijcę,
truciciela; chciwość, wyzysk, skąpstwo;
bezużyteczność; zwycięzcę, przyjaciela bo-
haterów; szczęście, nadzieję, zmartwienie,
pokusę; Księżyc, deszcz, czary, czarną magię,
wróżbę; introwersję, narcyzm.
Pająk — mądrość przy małości. Pośród
rzeczy maluczkich, a mądrzejszych od
mędrców: „pająk na rękach się wspiera, a
przecież mieszka w pałacach królewskich"
(Ks. Przypowieści 30,24—8). Wg niektórych
egzegetów mowa tu o jaszczurce.
Pająk — ukarana pycha demiurga. Arach-ne
(gr. 'pająk'), tkaczka i hafciarka lidyj-ska,
wyzwała Atenę do współzawodnictwa;
zmieniona przez rozwścieczoną boginię w pa-
jąka (Metamorfozy 6,1—145 Owidiusza).
Pająk — pośrednik między bogami a
ludźmi, przyjaciel bohaterów słonecznych. Wg
legendy muzułmańskiej, gdy Mahomet
uciekał z Mekki przed wrogami, schronił się w
jaskini, a nasłany przez Allacha pająk
natychmiast rozwiesił pajęczynę przed
wejściem; dlatego ścigający proroka ominęli
pieczarę. Podobna legenda o św. Rodzinie w
czasie ucieczki do Egiptu. Pająk — atrybut św.
Konrada, Kamiona i Feliksa z Nole, który
spędził pół roku w cysternie; jej otwór
osłonięty był pajęczyną broniącą świętego
przed poganami.
Pająk w folklorze — truciciel, przeci-
wieństwo pszczoły. Przysłowie: Gdzie pszczo-
ła wysysa miód, tam pająk chłonie jad.
Pająk w chrześcijaństwie — wyzyskiwacz
(wysysa krew małych owadów, tj. ubogich),
krwiopijca, skąpiec; diabeł (gotujący przeciw
nam swe sidła).
Pająk — agresja, zniszczenie, pułapka,
podstępna napaść. „Mózg, pracowitszy niźli
skrzętny pająk, snuje nić długą na mych
nieprzyjaciół" (Henryk VI cz. 2 3, l Szekspira,
tł. L. Uiricha).
Pająk — racjonalizm. „Racjonaliści są jak
pająki; wysnuwają wszystko ze swych
wnętrzności" (Apoftegmaty nr 19 Francisa
Bacona).
Pająk w wierzeniach wielu ludów: (zna-
leziony na ubraniu) pieniądze; (zabicie)
deszcz; (noszenie przy sobie) zdrowie; (w
domu) szczęście, dobrobyt; (małe, czerwone
pajączki) szczęście w interesach; pająki wyryte
na kamieniu (pół)szlachetnym (amulet) —
przezorność.
W heraldyce: praca, ostrożność; mądrość.
W marzeniu sennym: zdrada; proces są-
dowy.
Pająk jako prządka, tkacz — twórca (łac.
faber), arcytkacz świata zmysłów za-
pewniający porządek Kosmosu; tworzenie i
niszczenie; życie i śmierć; przemienność
świata zjawisk; fazy Księżyca; Księżyc snu-
jący sieć poświaty; tkacz iluzji, mylnych
pozorów, sieci złudzeń, związany z Wielką
Boginią i z czarami; tkanie losu ludzkiego;
tkactwo; rzemiosło.
Snuć sieć pajęczą tac. aranearum telas
texere — marnować czas na błahe zajęcia;
oddawać się próżnym marzeniom.
Pająk w środku swej sieci — introwersja,
narcyzm, pochłonięcie istoty przez jej własny
ośrodek; środek Wszechświata; wieczny tkacz
sieci złudzeń; rozpacz i nadzieja (w
oczekiwaniu na łup)
Pająk — bezużyteczność, bezwartościo-
wość. „Płócien pajęczych natkali (...). Tkaniny
ich nie zdadzą się na szatę, a ich robotą nie
można się przyodziać" (Izajasz 59,6). „Nicią
pajęczą jest nadzieja obłudnika, uchwyci się
jej, a nie podtrzyma go" (Hiob 8,14).
Nić pajęcza w folklorze — sznur a. drabina,
po których bajeczne istoty wdrapują się do (a.
spuszczają się z) nieba; szczodrość (dla
przyjaciela zamykamy swą sakiewkę nicią
pajęczą); wolność; wyzwolenie.
Prząść — snuć marzenia, pajęczą nić
marzeń. Przysłowie nm.: Spinnen am Mor-gen
— Kummer und Sorgen, spinnem am Abend —
erguickend und labend 'prząść rano — troski i
zmartwienia, prząść wieczorem — orzeźwia i
krzepi'; sens: rano nie czas marzyć, ale brać się
do roboty. Z błędnego tłumaczenia fr. Malin —
chagrin, soir — espoir 'rano (zobaczyć pająka)
— zmartwienie, wieczorem — nadzieja', po-
wstały w wielu językach przysłowia o pa-
jąkach. Gdy się widzi pająka z rana, to radość,
gdy w południe — dobra nowina, gdy
wieczorem — nieszczęście. „Lecz pająk
wieszczek po srebrnej sieci z rana nieszczęścia
zwiastować leci, a gdy wieczorne godziny
wieją, wróżbita cieszy złotą nadzieją" (Pająk,
do imionnika M. hr. P. 6—9 Antoniego
Czaykowskiego).
Pajęczyna — matnia, niebezpieczeństwo,
rozpad, ruina, nicość, pustka (także w kieszeni,
w sakiewce), niszczący wir powietrzny;
centrum mistyczne związane z rozwojem i
tworzeniem; subtelna robota, delikatność. W
mit. skand, atrybut Friggi, matki bogów,
opiekunki rodziny, prządki chmur, zapo-
wiadający pomyślność w małżeństwie. Słońce i
jego promienie; emanacja ducha bożego;
słabość człowieka; labirynt. W filozofii ind.
welon Mai, iluzji tworzącej kosmiczną ułudę
rzeczywistego bytu świata materialnego, wy-
rażający piękno stworzenia. Sztuczna, ko-listo-
promienna sieć z pająkiem w centrum — obraz
Kosmosu.
Pajęczyna — krótkotrwałość. „Wybudował
swój dom jak pająk, jak budkę stróża, który
kładzie się spać bogaty, a gdy otworzy oczy —
nic nie ma" (Hiob 27,18—19). „Lata nasze jak
pajęczyna bada poczytane" (Psalm 89 9).
„Dom pająka jest naj-kruchszym z domów"
(Koran 29,40). „Na-
sze dzieła — pajęczyna, nasze życie — go-
dzina" (Pająki 33—34 Aleksandra Fredry).
Pajęczyna — prawo. „Prawa są równie jako
pajęczyna: wrobi się przebije, a na muszkę
wina" (Na XII tablic ludzkiego żywota 7 Jana
Kochanowskiego).
Pajęczyna — opatrunek na rany, powstrzy-
mujący krwawienie, leczący. „Dobra pani
Pajęczynko, gdy się skaleczę w palec, śmiało
się do twej usługi odwołam" (Sen nocy letniej
3,1 Szekspira, tł. S. Koźmiana).
PALCE
Palce są symbolami bóstw, kierunku, promieni
Słońca.
Ruchy palców (i rąk) były i są u wszystkich
ludów pomocne w wyrażaniu myśli i uczuć,
szczególnie zaś w plastyce i tańcach Indii, Azji
południowo-wschodniej i Japonii.
Pięć palców dłoni — cztery kończyny i
głowa człowieka, zob. Pięć.
Człony palców oznaczają (licząc od środka
dłoni): u dwuczłonowego kciuka — logikę i
wolę, u wskazującego — materializm, prawo i
porządek, u środkowego — humani-tarność,
system, inteligencję, u serdecznego — prawdę,
oszczędność, energię, u małego — dobroć,
przezorność, zastanowienie.
Czubki palców — natchnienie poetyckie lub
wieszcze. Związek z gałązkami drzew, np.
wierzby, brzozy, olchy. Mieć coś w czubkach
palców — znać dokładnie, umieć bezbłędnie.
Symbolika roślinna palców: kciuk —
winorośl i palma, wskazujący — dąb lub
janowiec, środkowy — ostrokrzew i wrzos,
serdeczny — leszczyna, mały — cis.
Symbolizm palców według mistyków:
1) palec falliczny, Heraklesa; niezdarność,
2) rozkazujący, wskazujący, przypisany Pa-
janowi (gr. Paidn, Paian), lekarzowi bogów
olimpijskich u Homera (Iliada 4,401,899);
imię Pajana było później przydomkiem bogów
uzdrowicieli, jak Apollo, Asklepios, Dionizos,
Tanatos,
3) przypisany Epimeteuszowi, 'mądremu po
szkodzie', mężowi Pandory; spółkowanie;
wzgarda,
4) przypisany Jazjonowi (gr. lasiOn), synowi
Zeusa i Elektry, który upowszechniał misteria
Demeter, demonowi urodzajnej gleby,
5) wróżebny, przypisany Masowi, kapłanowi'
Rei, daktylowi Idy (zob. niżej) w Elei.
W alchemii średniowiecznej kciuk przy-
pisany jest Wenerze, palec wskazujący —
Jowiszowi, środkowy — Saturnowi, serdeczny
— Słońcu, mały — Merkuremu, zob. Ręka.
Palec wielki, gruby, paluch, kciuk, symbol
falliczny; władczy, reprezentuje siłę twórczą,
sprawczą, bo nadaje innym palcom i całej dłoni
moc chwytania i trzymania przedmiotów, np.
miecza; zob. Figa (Pokazywać figę);
najpopularniejsza bajka Ch. Perraulta Tomcio
Paluch (fr. Le petit Poucet) i bajka braci
Grimm (nm. Daumesdick): bohater,
przychodząc na świat, był nie większy od
kciuka, najmłodszy z siedmiu braci; uważany
za najgłupszego, okazuje się spryciarzem,
magikiem. Bajki, oparte na staroindyjskim
micie o Krisznie, symbolizują w osobie Tomcia
zbawcę swej społeczności, świadomość
absolutną, czynną, energiczną, jasnowidzącą,
ratującą z opresji. W starożytnym Rzymie
często noszono pierścienie (z wyjątkiem
obrączki małżeńskiej) na kciuku dla
zachowania potencji. W średniowieczu kciuk
był ulubieńcom czarownic: ,,Kciuk mnie
świerzbi, to dowodzi, że jakieś licho
nadchodzi", mówi druga czarownica w
Makbecie 4,1 Szekspira; pierwsza czarownica
pokazuje innym kciuk utopionego sternika
(Makbet 1,3). Szczególnie cenne własności
magiczne miały, jak sądzono, kciuki
powieszonych złodziei. W Satyrach 3,36
Juwenal pisze: „Kręcąc kciukiem (tac. pollice
yerso) zabijają, dlatego zdobywają poklask", W
cyrku rzymskim podniesienie kciuka w górę,
wyprostowanie go i, być może, kręcenie nim,
oznaczało (przeciwnie niż się zwykle mniema)
żądanie dobicia rannego gladiatora; ukrycie
palucha w pięści lub zwrócenie go ku dołowi
— pragnienie darowania mu życia. Do dziś
,,trzymać za kogoś kciuki" (tj. ściskać je
wewnątrz pięści), znaczy chcieć magicznie
pomóc komuś w pomyślnym przejściu jakiejś
próby (np. w zdaniu egzaminu), a wyciągnięcie
kciuka w górę oznacza: ,,Wszystko w po-
rządku! Rób swoje!" Kciuk przytknięty do
czubka nosa (zwykle z rozczapierzonymi
palcami całej dłoni w tzw, wachlarz hisz-
pański), jako przedłużenie (fallicznego) nosa,
oznacza wyzwanie, lekceważenie, obrazę;
zagrać komuś na nosie, na fujarze. Również
znakiem lekceważenia, choć mniej wyrazistym,
jest strzelanie, pstrykanie kciukiem i
środkowym palcem. „Jak z palców strzelić"
(łac. si digitis concrepuerit) z O powinnościach
3,19,75 Cicerona, znaczy 'z łatwością, bez
wysiłku'. Kciuk wsunięty w usta — śrdw.
symbol mądrości, dziś raczej oznaka
gapiostwa. Robienie młynka kciukami (przy
splecionych innych palcach) oznacza bez-
czynność, próżnowanie. Szerokość kciuka była
miarą długości równą mniej więcej calowi,
używaną przed wprowadzeniem miar
metrycznych, np. w Niemczech (Daumen).
Palec wskazujący, palec Boga, palec boży —
władza, kierowanie, przewodnictwo;
wyzwolenie od zła. ..Dwie tablice kamienne
pisane palcem bożym" (Ex. 31,18), „Od Boga
posłany został palec ręki, która pisała Mane,
Tekę), Fares" (Daniel 5,24—5) na ścianie sali
królewskiej Baltazara. Jezus mówi: „Lecz jeśli
palcem bożym wyrzucam czarty, zaiste
przyszło do was królestwo boże" (Ew. wg Łuk.
11,20). W hymnie Veni Creator Duch Sw.
nazwany jest palcem prawicy boskiej (tac.
dextrae Dei tu digitus). W przenośni: palec
boży, palec Opatrzności — zjawisko uznane za
oznakę działania sił nadprzyrodzonych;
czarownicy faraona o pladze komarów: ,,Palec
boży to jest!" (Ex. 8,19).
Palec na ustach — milczenie, bóg milczenia,
Harpokrates. „Przyłożył palce do warg" (łac.
cum manus ad os apposuit) z Do bliskich i
przyjaciół 8, l Cicerona, na znak tajemnicy. U
Dzieciątka Jezus wskazuje na Logos jako na
wymówione słowo.
Palcem wytykać (pokazywać) kogoś —
piętnować, publicznie potępiać jego postę-
powanie; Izajasz nazywa „szydercze poka-
zywanie palcem" (58,9) niegodnym zacho-
waniem.
Podniesienie palca wskazującego —ostrze-
żenie, kiwanie podniesionym — delikatna
pogróżka. Ukrycie palca wskazującego pra-
wicy w pięści lewej ręki — spółkowanie lub
związek duchowy. Wystarczy tylko palcem
kiwnąć (aby przyszła, przyszedł) — jest na
zawołanie. To nie palcem przekiwać — to nie
bagatelka. Nie kładź palca między drzwi — nie
wtrącaj się w cudze sprawy, bo pożałujesz. Ani
palca wetknąć (wcisnąć) — wielki tłok, ścisk.
Nie zakrzywiać palca na kogoś — nie robić mu
najmniejszej krzywdy.
Pocieranie kciuka palcem wskazującym —
pieniądze (naśladuje liczenie monet lub
banknotów).
Palec środkowy, długi — palec śmierci, nadziei,
zmartwychwstania, palec magiczny:
posmarowanie poślinionym palcem czółka
dziecka miało odwracać uroki „złego oka";
palec miłości i deszczu, służy do seksualnego
pobudzania kobiety i do ożywiania wysy-
chających źródeł i zdrojów, oraz do wy-
woływania deszczu (wg wierzeń ludowych) W
średniowieczu atrybut Zbawiciela. W sta-
rożytności gr.-rz. wytknięcie środkowego palca
uważane było za zniewagę równoznaczną z
nazwaniem kogoś impotentem lub rogaczem.
Palec serdeczny, pierścienny (tac. digitus
annularis), na który Rzymianie wkładali
obrączki ślubne sądząc, że od tego palca biegnie
nerw do serca; Rzymianie, podobnie jak Grecy,
używali go także do mieszania mikstur
leczniczych, przypuszczając, że składnik
szkodliwy zaalarmowałby serce;
stąd zwany też palcem lekarskim, profilak-
tycznym, a przez połączenie z sercem jako
organem miłości jest atrybutem miłości,
narzeczeństwa. W średniowieczu atrybut
boskiej natury Chrystusa.
Palec maty, uszny (bo używany do zatykania
uszu, aby dosłyszeć i zrozumieć wewnętrzny
głos natchnienia; bo najporęcz-niej nim dłubać
w uchu) — wróżebny. Mały palec mi to
powiedział, tj. wiem o tym, choć tyś się tego nie
spodziewał;
pierwotnie aluzja do strzykania, kłucia w pal-
cach dotkniętych chiragrą, które zapowiadało
zmiany pogody, a według pojęć ludu miało
ogólną moc wróżenia, zwłaszcza zaś
przewidywania przykrości. Obwinąć sobie
kogoś koło małego palca — uzależnić go od
siebie, podporządkować sobie. W małym palcu
coś mieć — znać się na czymś znakomicie,
umieć coś świetnie. Mały palec symbolizować
może promień słońca lub strużkę wody. W
średniowieczu atrybut ludzkiej natury
Chrystusa.
Talizman muzułmański — ręka, której kciuk
przedstawia Mahometa, a pozostałe palce —
„cztery niezrównane kobiety":
Chadidżę, Aiszę, Fatimę i Marię (z haremu
Mahometa); pięć palców wyobrażać też może
„pięć filarów islamu": wyznanie wiary,
modlitwę rytualną, jałmużnę, post i pielgrzymkę
do Mekki; zob. też Ręka (Fatimy).
 Obcięcie własnego palca bywało znakiem
żałoby lub pokuty, porównywalnym z sa-
mokastracją, choć znacznie oględniejszym.
Skrzyżowane palce mają przynosić szczęście
(sobie lub komuś) w trudnej sytuacji. chronić
od złego, (dawniej u jezuitów) unieważniać
składaną przysięgę; w starożytności i
średniowieczu magiczny sposób unie-
możliwienia lub opóźnienia rozwiązania u
położnicy (podobnie jak splatanie palców.
skrzyżowanie nóg czy zawiązywanie supłów i
węzłów): tą metodą Hera przeszkodzić chciała
przyjściu na świat Heraklesa.
„Rogi Księżyca" (lub Seleny, Diany, Isztar.
diabła itd.) utworzone przez rozstawione i
podniesione palce, wskazujący i środkowy.
mogą bronić przed czarami, udzielać
błogosławieństwa, oznaczać zwycięstwo, po-
kój; utworzone przez wysunięte palce, wska-
zujący i mały, bronią przed urokami i „złym
okiem". Pierwsze trzy palce wzniesione —
błogosławieństwo frygijskie w imieniu Bogini
Matki Kybele, później błogosławieństwo pa-
pieskie symbolizujące Trójcę Sw.
Wyobrażenia stosunku płciowego (lub po-
gardy) zob. Figa (Pokazywać figę): wetknięcie
kciuka do ust lub do pięści drugiej ręki,
wystawienie środkowego palca (zob. też wyżej
Palec środkowy), pochwycenie w prawą rękę
palca wskazującego lewej lub włożenie
wskazującego palca w literę O utworzoną z
kciuka i palca wskazującego drugiej ręki.
Patrzeć przez palce — pobłażać czemuś,
tolerować coś, udawać, że się czegoś nie
dostrzega. Przylepia mu się do palców, ma
smołę w palcach, ma długie palce — kradnie.
Przez palce przecieka, przelewa się —
rozrzutnemu, marnotrawcy. Palec komuś
prosto trzymać — ulegać czyimś zachciankom.
Palce lizać — o smacznej potrawie. Maczać w
czymś palce — uczestniczyć w jakiejś
nieczystej sprawie, w aferze. I palcem nie
ruszyć, nie kiwnąć, nie tknąć — nic nie zrobić
w jakiejś sprawie. Znać na palcach — znać
rzecz szczegółowo, dokładnie.
Ssać palce — żyć w biedzie, w ubóstwie.
Dziecię, ssij palec! — nie wtrącaj się,
smarkaczu, do rozmowy. Prastary motyw o
dziecku odstawionym od piersi, które ssie
mleko z własnego palca; Abu Dżafar Tabari
(ok. 839—923) w swej Historii proroków i
królów pisze, że czynili tak Abraham j Mojżesz
(jako oseski oczywiście),
ale zwykli śmiertelnicy tego dokonać nie
potrafią. Wyssać sobie z palca — zmyślić,
wymyślić; pierw. wyraz lekceważenia wró-
żebnych możliwości małego palca lub kciuka.
Zielone palce mieć — być dobrym ogrod-
nikiem.
Poparzyć (popiec) sobie (na) czym palce —
doznać przykrego niepowodzenia w jakimś
przedsięwzięciu; pierw. zapewne o gaszeniu
świecy palcami lub wyciąganiu kasztanów z
ognia. Wsadź palec w ogień, a potem krzycz, że
masz pecha (przysłowie nm.).
Sam jak palec — zupełnie sam; zwrot
absurdalny, gdyż palec jest zawsze w towa-
rzystwie czterech innych.
Dowcip Niemca jest w jego palcach
(zręcznych w robocie), przysłowie fr., ang.
Starsze palce jak widelce — zachęta
gospodarza przy stole do porzucenia prze-
sadnych ceremonii. Podobnie: Pazury i kielce
najlepsze widelce. Widelcami ładnie, ale rado
spadnie, palicami brzyćko, ale zje się syćko.
Różanopalca Jutrzenka, zwrot użyty wielo-
krotnie przez Homera.
Palec diabelski, strzałka piorunowa — lud.
nazwa fulgurytu, piorunowca (prętu
kwarcowego powstałego przez stopienie piasku
od uderzenia pioruna) lub szkieletu wapiennego
głowonogów kopalnych (be-lemnitów).
Daktylowe Idy (gr. ddktyloi Idaioi 'dosf.
palce Idy'). Starożytni nie wiedzieli na-pewno,
czy szło tu o Idę frygijską, czy kre-teńską i czy
nazwa odnosi się do ich zręczności w
rękodziele czy do karłowatego wzrostu. Mieli to
być, wg jednych, wielcy i potężni czarownicy
frygijscy, demony ,,górskiej Adrastei"
(prawdop. identycznej z Kybele lub Reą).
wynalazcy kowalstwa, wg innych —
Kreteńczycy. synowie nimfy Anchiale.
PALMA
Palma daktylowa (Phoenix dactyiifera) sym-
bolizuje Słońce, światło, naturę boską, aniołów,
męczeństwo, duszę, wzniosłość, proroctwo,
nadzieję; sprawiedliwość, zasługi;
królewskość. pierwszeństwo, zwycięstwo,
triumf, sukces, dostojeństwo; zdecydowanie,
stanowczość; Drzewo Życia, płodność, słup
falliczny z płomieniami; żyzność; mi-łi-ść,
macierzyństwo, obfitość, nieśmiertel
ność; samorodność; dziewictwo, czystość,
wstrzemięźliwość; radość, pokój; pismo; po-
łączenie przeciwieństw, konflikt wewnętrzny;
egzotykę.
Bliskowschodnia palma daktylowa hodowana
dla owoców od ok. 6000 r. p.n.e., o pniu do 30
m wysokości i pierzastych liściach, rodzić
może do 250 kg daktyli rocznie przez sto lat i
dłużej. Ubóstwiana na staroż. Bliskim
Wschodzie. Hymn babiloński wylicza nie mniej
niż 360 pożytków z tego drzewa, które
korzeniami sięga do głęboko ukrytych źródeł
wody, a koronę wystawia na palący żar
pustynnego słońca;
żaden huragan zwrotnikowy nie potrafi /łamać
palmy.
Palma — drzewo życia. Byt wielu plemion
na wyspach Polinezji, w Arabii, w Afryce
zależy od palmy daktylowej, orzechowej,
kokosowej, jubei i wielu innych.
Palma daktylowa — dobrodziejstwo ludz-
kości, największe wg Pliniusza St. (23,51)
obok winorośli i oliwki.
Palma — miłość, płodność, rozdzielno-
ptciowość. Hebr. imię żeńskie Tamar 'palma';
gr. phoiniks 'palma', dosf. 'fenicka' (bo nie w
Grecji, ale w Syrii dawała dojrzale owoce,
wino palmowe, ocet palmowy), 'ptak Feniks
(zob.)', który rodził się i odradzał na palmie.
„Postać twoja podobna jest do palmy, a piersi
do gron winnych" (Pieśń nad pieśniami 7,8).
Wg Pliniusza St. (13,6 i nast.) jedną męską
palmę otacza kilka żeńskich, które na sam jej
widok owocują.
Palma — atrybut fenickiego bóstwa Baal
Tamar 'Pan palmy'. Poświęcona Hermesowi,
Dionizosowi i jego orgiastycznym obrzędom,
Afrodycie i in. boginiom miłości i płodności.
Palmę uważano w staroż. Egipcie za
wyobrażenie roku, gdyż ma jakoby co miesiąc
wypuszczać jedną gałąź.
Palma — Słońce i światło; u Greków
poświęcona Febowi-Apollinowi i W heraldyce (od XVI w.): życie, płodność;
Heliosowi. ..Widziałem kiedyś na Delos, przy
ołtarzu Apollona, młodą palmę, wysokopienną"
(Odyseja 6.162 Homera, tł. J. Parandow-
skiego). Tezeusz po zabiciu Minotaura urządził
igrzyska ku czci delijskiego Apollina i
nagrodził zwycięzców gałązkami tej palmy.
Wg innych przekazów był to Herakles:
po powrocie z Hadesu ujrzał tę boską palmę i
uwieńczył sobie czoło jej gałązkami. Jako
pierwszy otrzymał od niego palmę zwycięstwa
bohater arkadyjski Jazjon, kochanek Demeter i
propagator jej misteriów (Odyseja 5,125
Homera; Pauzaniasz 8,48,1).
Palma — kolumna. Palma, niezbyt się
nadająca do użytku jako drewno budulcowe,
stała się jednak w Egipcie V dynastii, ze swym
wyniosłym i prostym pniem-kło-dziną z pękiem
olbrzymich liści u góry, wzorem architektury
kolumnowej; zob. Kolumna. Wyobrażenia palm
na filarach świątyni przyszłości powtarzają się w
widzeniu Ezechiela (40,16—37). Palma —
izraelskie plemię Manasses. Palma — mądrość.
Mądrość mówi: „Wywyższyłam się jak palma w
Kades (a. w En-gaddi)" (Eklezjastyk 24,18).
Palma — dusza dążąca do nieba; wskazuje na
to smukłość i wyniosłość pnia palmy.
Palma — człowiek sprawiedliwy. „Spra-
wiedliwy wyrośnie jak palma" (Psalm 91 13).
Palma — proroctwo. „A była Debora
prorokini, żona Lapidota, która sądziła lud w
owym czasie. A siedziała pod palmą, którą
imieniem jej (debora .hebr. 'pszczoła, osa')
nazywano" (Ks. Sędziów 4,4—5).
Palma — atrybut św. Jana Ewangelisty (w
plastyce: umierająca Maria wręcza świętemu
liść palmowy), św. Ambrożego, Pawła
pustelnika i św. Onufrego (obaj wyobrażani w
przepasce z liści palmowych na biodrach);
wg tradycji kij św. Krzysztofa był z drewna
palmowego.
Palma — egzotyczne kraje, „gdzie słonie »
tygrysy są u siebie". „Es wandelt niemand
ungestraft unter Paimen" nm. 'nie można się
bezkarnie wałęsać pod palmami' (Po-
winowactwa z wyboru, Z dziennika Otylii
Goethego), gdyż człowiek sam się przy tym
zmienia i zmieniają się jego poglądy.
Palma — stanowczość, zdecydowanie w
pokonywaniu przeszkód. Wg dawnego poglądu
palma rośnie tym szybciej, im bardziej jest
obciążona.
przyjaźń; szczodrość; mądrość, sprawiedliwość;
impresa (niekiedy z jednorożcem) rodu Este
(Ferrara, Modena).
Gałąź (gałązka) palmowa — miłość, płodność,
rozdzielnopłciowość; zwycięstwo, nagroda,
triumf, podbój, moc twórcza, chwała, prymat;
pokój, radość, wiara; pozdrowienie.
 Gałązka palmowa — radość, wesołość. W
pierwszy dzień żyd. Święta Szałasów (Sukkot)
używa się gałązek palmowych i wierzbowych
przy tańcach i zabawach. „I weźmiecie sobie
dnia pierwszego owoce z drzewa
najpiękniejszego (tj. z cytrynowego), różdżki
palmowe (hebr. lulab, lulaw, tuiow) (...) i
będziecie się weselić przed Panem" (Lev.
23,40).
Gałąź palmowa w Rzymie była godłem
igrzysk; otrzymywali je zwycięzcy gladiatorzy.
Gałęzie palmowe — radość, triumf. Gdy
Jezus wjechał do Jerozolimy, „nabrali gałęzi
palmowych i wyszli naprzeciw niemu wołając:
Hosanna!" (Ew. wg Jana 12,13).
W plastyce chrzęść.: gałąź palmowa —
szczęście, czystość, męczeństwo, zwycięstwo
nad pokusą, nad śmiercią; rzeź niewiniątek;
pielgrzymka do Ziemi Sw.; dusze zbawionych
(Apok. 7,9).
Gałąź palmowa otoczona gwiazdami a.
spleciona w wieniec — zwycięstwo nad
grzechem; atrybut Marii Panny: anioł wręcza
jej liść palmy zwiastujący zgon.
Gałąź palmowa — Azją jako jedna z czte-
rech części świata (w sztuce kontrreformacji,
zwł. jezuickiej).
W heraldyce: gałąź palmowa — kró-
lewskość, wachlarz królewski, sprawiedliwość,
władza świecka (na monetach i pieczęciach);
czystość.
Palma męczeństwa (gałązka palmy) —
śmierć męczeńska.
Palma zwycięstwa, pierwszeństwa — zwy-
cięstwo, pierwsze miejsce, pierwszeństwo.
„Palmom qui meruit, ferat" n.łac. 'niech ten
nosi palmę, kto na nią zasłużył" (Lusus poettci,
Ad venlos 4 Jortina, 1748), dewiza Horatio
Nelsona i bryt. Królewskiej Szkoły Morskiej.
Palmy akademickie — honorowa odznaka
przyznawana przez Akademię Francuską
działaczom i twórcom kultury i nauki:
dwie połączone srebrne palmy z fioletową
wstążką a. rozetką.
Liście palmy wiecznie zielone — wieczne
życie, zmartwychwstanie; poświęcone Her-
mesowi, który odprowadza dusze zmarłych na
miejsce przeznaczenia. Atrybut sztuki pisania
(bo pisano także na liściach palm).
Niedziela Palmowa a. Kwietna, rozpo-
czynająca Wielki Tydzień, zwana tak od
obrzędu święcenia palm i od procesji z palma
mi na pamiątkę wjazdu Jezusa do Jerozolimy;
obchód pokrewny pogańskim ceremoniom
magicznym wiosennego błogosławieństwa pól,
prawdop. pozostałość dawn. obrzędów
fallicznych.
Miasto Palm — Jerycho (Deul. 34.3;
Ks. Sędziów 1,16 itd.). Palma na Majorce, Las
Palmas na W. Kanaryjskich.
Palmeta — motyw dekoracyjny w kształcie
stylizowanego, rozłożonego wachlarzowe liścia
palmowego: Stan Palmety w USA — Płd.
Karolina.
Palma — gałązka wierzbowa, malinowa itp.
(zależnie od lokalnej tracycji), poświęcana w
Niedzielę Palmową, barwnie ozdobiona,
używana do święcenia pól w poniedziałek
wielkanocny; była narzędziem lud. praktyk
magicznych, jak zamawianie piorunów,
odwracanie wód powodzi, okadzanie położnic,
chorego bydła, nierogacizny, ściąganie deszczu
itp.
PANTERA (Lampart)
Pantera symbolizuje noc. Księżyc, lato, burzę,
Wszechwidzącego, zmartwychwstanie;
zapach; arystokrację, dumę, pychę, potęgę,
odwagę; niezmienność, niewrażliwość; zło,
drażliwość, obłudę, hipokryzję, pochlebstwo;
zmysłowość, rozwiązłość, chuć; grzech; po-
lowanie, szybkość, drapieżność, okrucieństwo,
krwiożerczość, dzikość, skrytość;
oszustwo, łotrostwo, podstęp, nagłą napaść;
walkę; zwycięstwo, triumf, zaborczość.
Pantera — Wszechwidzący (z uwagi na
plamy na sierci przypominające wielkie oczy);
boski Strażnik; Ozyrys, Hathor. żeński aspekt
boga Słońca Ra (Re); Argu.s.
Pantera — zło. Kapłani egip. w czasie
uroczystości pogrzebowych przywdziewali
skóry lamparcie, aby egzorcyzmować siły zła
krążące wokół świątyni; skóry te byty atrybutem
Seta. boga zła. wroga bogów i ludzi, dowodem
jego śmierci i świadectwem magicznej siły
składanych ofiar.
Pantera w Mezopotamii — burza wiosenna;
atrybut boga grzmotu i ulewy, Ninurty.
Pantera — łowca, wódz, zaborca, agresor;
członek domu królewskiego; wojownik, rycerz;
związana z biblijnym Nemrodem. łowcą
zwierząt a. ludzi (Gen. 10,9—11). „Pantera
czyha przed miastami Judy" (Je-remiasz 5,6) —
mowa o wojskach najeźdźcy.
 Pantera — niezmienność cech (wad) otrzy-
manych od natury. „Jeśli może odmienić
Murzyn skórę swoją albo pantera pręgi, to i wy
będziecie czynić dobrze nauczywszy się złego"
(Jeremiasz 13,23).
Czworoskrzydła pantera — potęga nagła i
bezlitosna; państwo medo-perskic; monarchia
Aleksandra Wielkiego; cztery wiatry (Daniel
7,6).
Pantera — szybkość. „Konie (Chaldej-
czyków) są szybsze niż pantery" (Habakuk
1,8).
Pantera — Księżyc, zwierzę księżycowe,
atrybut Wielkiej Macierzy Rei-Kybele, Arte-
midy jako bogini Księżyca; emblemat ciem-
nych sił, grzechu, pożądania, zazdrości,
oszustwa.
Pantera w staroż. Grecji — atrybut Dionizosa
jako boga wina; symbol pijaństwa,
krwiożerczej, drapieżnej dzikości o de-
monicznej potędze; siły i płodności; jej dzikie
skoki łączyły ją z menadami z orszaku boga;
niekiedy wóz jego ciągną dwie pantery, „l
Bakcha głowę wieńczą wino-gradu liście (...).
Przy nim dziki ostrowidz i tygrys zażarty, i
nigdy krwi niesyte kładą się lamparty"
(Metamorfozy 3,671—4 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego). Jedno z najczęściej używanych
dzikich zwierząt w walkach cyrkowych staroż.
Rzymu. Atakuje nawet bawoły.
Pantera — zmartwychwstanie. W niektórych
mitach bohater pożarty przez panterę wychodzi
z. tej przygody odrodzony i w lepszej formie.
Wg bestiariusza (Physiologus, II—III w.)
pantera po każdym posiłku sypia przez trzy dni
w jaskini, po czym wychodzi
rozprzestrzeniając woń cudowną. Zwierzę było
z jednej strony emblematem rozkoszy i
zmysłowości (zapach), z drugiej — śmierci i
zmartwychwstania Chrystusa (przebudzenie po
trzech dniach w grobie). W śrdw. uważano ją
za istotę przyjazną wszystkim zwierzętom (z
wyjątkiem smoka), przyciągającą je swą
upojną wonią (jej pachnący oddech
symbolizował życie, Ducha Sw.. uzdrawiał), za
Chrystusa zwierząt. Nazwę pantery, gr.
pdnther, wywodzono błędnie z gr. pan—
'wszech-' i iher 'zwierzę', jest to wszakże nazwa
pochodzenia niegreckiego. Później jednak,
kiedy upowszechniły się wieści o drapieżnej
naturze zwierzęcia, stało się ono symbolem zła,
obłudy i pochlebstwa.
Lampart, późn. łac. leopardus, to nazwa
pantery wynikła z przeświadczenia, że jest ona
mieszańcem lwa (leo) i pantery (pardus). W
sztuce chrześcijańskiej przedstawiano jako
lamparta bestię morską opisaną w Apok. 13,1—
8, siedmiogłową i dziesięciorogą, symbolizującą
ogólnie grzech. Antychrysta, Rzym cezarów.
Lampart — przen., przest. uwodziciel,
rozpustnik, hulaka. Lamparto-wać się — przesl.
prowadzić życie hulaszcze, rozwiązłe.
Lampart — wierna, męska przyjaźń, zob.
Hiena.
Pantera — rozwiązłość: cechy florentyń-
czyków (Boska Komedia, Piekło 1,32—43
Dantego).
Pantera z łbem ukrytym między przednimi
łapami — oszustwo (gdyż pokazuje tylko swe
piękne futro, a paszczę chowa).
Pantera — przeciwieństwo i naturalny wróg
małpy, jelenia a. hieny-padlinożercy.
Pantera — arystokracja. Należy do „szlachty"
zwierzęcej, tak jak lew (choć bez symboliki
słonecznej), koń, dzik, jeleń.
W heraldyce: śmiały, waleczny, zuchwały
rycerz; duma, potęga (lampart był tradycyjnym
emblematem Anglii); piękność czuła a.
gwałtowna, broniąca swych dzieci z narażeniem
życia; chytrość; wolność; wstręt do padliny.
W marzeniu sennym: zła wróżba.
PAS
Pas symbolizuje potęgę, siłę, odwagę, wa-
leczność. obronę, przygotowanie do czynu;
bezpieczeństwo, krępowanie, ratunek; cnotę,
wstrzemięźliwość, dziewictwo, powściąganie
namiętności; nieodpartą miłość, małżeństwo,
płodność, przywiązanie, wierność,
posłuszeństwo, pokorę; miłosierdzie, piel-
grzymkę, wyświęcenie, wiarę; sprawiedliwość,
prawdę, godność, radość.
Pierwsze pasy. o jakich wspomina Biblia. to
pasy pozszywane z liści figowych, jakie
uczynili sobie Adam i Ewa. gdy poznali, że są
nadzy (Gen. 3.7).
pas — przywiązanie, wierność, funkcje
wymagające wierności i oddania; więź między
przywdziewającym pas a funkcją, instytucją,
zawodem: podtrzymywanie, spinanie.
ściąganie, opasywanie odzieży, noszenie szabli,
sztyletu, pistoletu (wiszących u pasa). siekiery
(zatkniętej za pas), torby.
kluczy, naboi itp. W braku kieszeni wieszano u
pasa mieszek (trzos) z pieniędzmi (złodzieje
kradli go odcinając rzemienie, na których
wisiał, stąd zwani rzezimieszkami), kałamarz,
drobne narzędzia itp.
Opasanie się — ciasny związek, przy-
wiązanie, oddanie. „Tymi, co ocaleją z gniewu
Twego. Ty się opaszesz" (Psalm 75 11). Niech
przekleństwo boskie będzie dla mego wroga
„jak pas, który go zawsze opasuje!" (Psalm
108 19).
Pas — sprawiedliwość, wiara, miłosierdzie i
prawda. Gdy przyjdzie Mesjasz,
„sprawiedliwość będzie pasem biódr jego, a
wiara opasaniem nerek jego" (Izajasz 11,5).
„Stójcie więc, przepasawszy biodra wasze
prawdą" (List do Efezjan 6,14).
Złoty pas — miłość, chwała, godność
królewska. Daniel widzi anioła: „A oto mąż
jeden obleczony w płócienne szaty, nerki jego
przepasane złotem najczystszym" (Daniel
10,5). Syn Człowieczy „obleczony w długą
szatę i przepasany przez pierś pasem złotym"
(Apok. 1,13). Przysłowie: Dobre imię lepsze
niż złoty pas, tj. reputacja więcej warta niż
złoto (pieniądze).
Pas — radość. „Przepasałeś mnie radością,
aby dusza moja śpiewała" (Psalm 29 12).
Pas — moc, siła. „Boże (...), przepasany
będąc siłą, uśmierzasz szum morza" (Psalm 64
7—8). „Dzielna kobieta (...) mocą przepasuje
swoje biodra" (Ks. Przypowieści 31,17).
Pas — waleczność. „Przepasałeś mnie mocą
ku bitwie" (2 Ks. Kroi. 22,40).
Zawiązanie pasa na długiej, luźnej szacie
bywało zwykle oznaką przedsięwzięcia ja-
kiegoś działania związanego z ruchem, bie-
giem, walką; atrybut gotowości do służby, do
dzieła. Anioł mówi do uwięzionego Piotra:
„Opasz się i pójdź ze mną!" (Dzieje Ap. 12,8).
„Gdy byłeś młodszy, opasywałeś się i
chodziłeś, gdzie chciałeś; lecz gdy się
zestarzejesz (...), inny cię opasze i poprowadzi,
gdzie ty nie chcesz" (Ew. wg Jana 21,18). Por.
Ręka (wyciągnięcie obu).
Pas — pielgrzymka. Pielgrzym dla oswo-
bodzenia nóg podkasywał długie poły płaszcza
a. tuniki i zatykał za pas, tak jak to pieszy
podróżny czyni do dziś na Bliskim Wschodzie.
Rozwiązanie pasa i wszystkich węzłów
ubioru położnicy (i męża) miało ułatwiać
rozwiązanie (poród). Po potopie Deukalion
i Pyrra ..twarz kryją, rozpasują szaty (...), poza
siebie kamienie ciskają w pole. Głazy (...)
przyjmują postać ludzką" (Metamorfozy 1,388 i
nast. Owidiusza, tł. B. Kiciń-skiego), rozpasują
szaty na znak zupełnego oddania się wzywanej
Temidzie. „W nie-zawiązanej przychodzę
koszuli" (Lilia We-neda 4,1,1 Słowackiego), tj.
jako błagalnica. W śrdw. wdowa zrzekająca się
spadku składała swój pas na grobie męża.
Pas — kobiecość, wdzięk, seks. „Czy panna
zapomina swojej ozdoby, oblubienica swego
pasa?" (Jeremiasz 2,32). Atrybut gr. i rz. bogiń
miłości i małżeństwa. Pas Afrodyty
gwarantował powodzenie w miłości; bogini
pożyczyła go Herze, gdy ta chciała wzbudzić
pożądanie Zeusa (Iliada 14,214 Homera). Zob.
Węzeł (miłość, małżeństwo). W śrdw.
romansach pas czyni dziewczynę pożądaną w
oczach ukochanego.
Rozluźniony pas — próżnowanie, bez-
czynność, ospalstwo, opieszałość, gnuśność,
opilstwo. Przysłowie: Za króla Sasa jedz, pij i
popuszczaj pasa. Przeciwieństwem po-
puszczania pasa jest zaciskanie go, tzn.
oszczędzanie, liczenie się z groszem, z wy-
datkami.
Słomiany pas — urodzaj, płodność; uchodził
za pomocny przy porodzie.
Pas Izydy — egip. potęga; czystość, nie-
śmiertelność, opieka nad chorymi i zmarłymi.
„Krew Izydy" — pas z czerwonych
krwawników zmywający grzechy nosiciela.
Pas Irydy (Iris) — tęcza, prognostyk ładnej
pogody, przyrzeczenie szczęścia.
Pas Hippolity — cudowny złoty pas królowej
Amazonek otrzymany w darze od Aresa;
zdobycie tego pasa było dziewiątą pracą
Heraklesa.
Pas Thora. skand, boga burzy, urodzaju i
rodziny — podwajał jego straszliwą siłę.
Pas Armidy, pięknej czarodziejki z poematu
Jeruzalem wyzwolona (1580) Torquata Tassa —
bezcenny, magiczny pas. źródło jej mocy.
Pas rycerski — jeden z głównych symboli
śrdw. stanu rycerskiego; stąd ceremoniał
inicjacji do stanu nazywa się pasowaniem na
rycerza.
Obracać pas — gotować się do walki;
rycerze śrdw. przed walką przesuwali klamrę
pasa do tyłu, aby nie zaczepiać o nią na-
ręczakiem a. rękawem.
 Pas cnoty — śrdw. przyrząd-zamek, za-
mykany na klucz, który miał rycerzowi
opuszczającemu dom zapewnić wierność
małżonki w sposób mechaniczny.
Pas — niewidka. W śrdw. romansach
spotyka się pasy czyniące dziewczęta nie-
widzialnymi dla kochanka.
Pas w tradycji chrzęść. — ochrona.
wstrzemięźliwość, czystość, gotowość do po-
sługi religijnej, posłuszeństwo, pokora.
ubóstwo. Atrybut apostoła Tomasza. Noszony
pr/cz pustelników w postaci łańcuchu mniej
lub hardziej ciężkiego. Podobną wymowę ma
sznur opasujący zakonników a. księży
odprawiających mszę. W śrdw. nic wolno było
prostytutkom nosić zasłon ani pasów.
Pas franciszkański — sznur z trzema
węzłami reprezentującymi śluby ubóstwa.
czystości i posłuszeństwa. Atrybut Matki
Boskiej. Impresa (dewiza heraldyczna) pierw-
szej żony króla t r. Franciszka I, zwanej Ciaude
de France (1499—1524).
Drzeć pasy z kogoś — jedna z form
dawnych tortur katowskich; przen. wyzy-
skiwać kogoś nieludzko, niemiłosiernie.
Przeciąć swój pas — u muzułmanów
znaczy: porzucić wiarę chrześcijańską i przy-
jąć prawdziwą, islam. W wyobraźni Araba
noszącego szeroką, luźną galabiję Europejczyk
jawił się jako wysmukła postać ciasno opięta
pasem.
Pas kontuszowy — jeden z gł. składników
polskiego stroju szlacheckiego, zwł. w XVIII
w.. naprzód sprowadzany ze Wschodu, później
wyrabiany w krajowych pcrsjarniach.
Za pasy chodzić, późn.: w zapasy chodzić —
siłować się (trzymając się wzajemnie za pas),
stąd zapaśnicy.
Zabranie pasa. np. aresztantowi cywilnemu
a. wojskowemu — izolowanie go od otoczenia,
zerwanie więzi z dotychczas pełnioną funkcją.
W śrdw. zabierano pas niewypłacalnemu
dłużnikowi. Może to też oznaczać obronę
przed samobójstwem:
więźniowi zabiera się pas. aby się na nim nie
powiesił, ani się nim nie udusił.
Pas — ochrona, zapobieganie: pas bez-
pieczeństwa. ratowniczy, przepuklinowy itp.
Za pasem (coś jest) — coś się stanie
niebawem, lada chwila, np. żniwa za pasem.
Brać nogi za pas — uciekać.
Cios poniżej pasa — w pięściarstwie:
niezgodny z przepisami; przen. argument,
zarzut nielojalny, nieczysty, ad personom.
Na pasku kogoś prowadzić — wodzić za nos;
powodować nim. przewodzić mu.
W pas (kłaniać się) — schylając nisko tułów.
W heraldyce: gotowość do boju; służba panu
feudalnemu.
Pas zwierzyńcowy — zodiak.
W marzeniu sennym: wierna miłość.
PASTERZ
Pasterz symbolizuje bóstwo, psychopompa
(przewodnika dusz zmarłych), przewodnika,
koczownika, patriarchę. Mesjasza, władcę,
króla, duszpasterza, opiekuna, piastuna;
czuwanie, czujność; sielankowego kochanka;
muzyka; wyzyskiwacza; wyrzutka.
Pasterz — bóstwo. Bóg, Bóg Izraela,
Mesjasz, Chrystus. „Bóg jak pasterz trzodę swą
paść będzie (tj. lud Izraela), ramieniem swym
zgromadzi baranki i na łono swe podniesie"
(Izajasz 40,11). „Mój wiekuisty pasterz mnie
pasie" (Psalm 23 l Jana Kochanowskiego).
Pasterz — Księżyc. Tytuł księżycowego
boga Tammuza. asyrobabilońskiego opiekuna
trzód, pasterza stad gwiezdnych; tytuł egip.
Anubisa.
Pasterz — człowiek wzgardzony, wyrzutek.
parias. Pasterze owiec w staroż. Egipcie
traktowani byli jak pariasi, a owce obłożone
były zakazem dotykania (tabu). ..Egipcjanie
brzydzą się wszelkimi pasterzami owiec" (Gen.
46,34). Przysłowie:
Co komu, to komu, pastuchowi wara.
Główny pasterz koczowników jest także ich
królem-kapłanem. Mesa, król Moabu, „chował
wiele bydła i płacił królowi izraelskiemu sto
tysięcy jagniąt i sto tysięcy baranów z wełną
ich" (4. Ks. Król. 3,4). Bóg do proroka Nalana:
„Powiedz Dawidowi, żem go wziął z pastwiska
chodzącego za trzodami, aby był wodzem nad
ludem izraelskim" (2. Ks. Król. 7.8). Mówi Bóg
do króla Cyrusa: ..Jesteś pasterzem moim i
wszystką wolę moją wykonasz" (Izajasz 44.28).
Pasterz — piastun, opiekun bohatera
słonecznego. W licznych mitach pasterz bywa
przybranym ojcem, wychowawcą porzuconego
przez rodziców dziecka, które
wzrasta wśród stada (symbolu obłoków a. fal
morskich), jak np. Zeus, Romulus, Mitra,
Cyrus.
Pasterze i pasterki bohaterami mitów i le-
gend. Biblijny Jakub służy Labanowi jako
pasterz trzody przez 7 lat za Lię i 7 lat za
Rachelę (Gen. 29.15—30); obie były
pasterkami: Lia 'dzika krowa', Rachela
'owca'. ..Oto Rachel nadchodziła z owcami
ojca swego, bo sama pasła trzodę" (Gen. 29,9).
Pasterski bóg Apollo (Apollo Nomius) z
rozkazu ojca. Zeusa, strzeże trzód króla
Admeta, co było karą za zabicie Cyklopów, a.
strzeże bydła grając na lirze otrzymanej od
Hermesa, złodzieja stad. Olbrzymi wielooki
pasterz Argus (Argos) strzeże lo zmienionej w
jałowicę. Pasterz Parys daje na górze Idą
jabłko Afrodycie jako najpiękniejszej z trzech
bogiń. Św. Genowefa, patronka Paryża, pasie
jako dziecko owce w Nanterre.
Niewierni pasterze i wierny pasterz —
władcy niemoralni, bałwochwalcy, i Mesjasz,
nowy Dawid (Ezechiet 34).
Pasterz — przewodnik dusz do krainy
zmarłych, jak Hermes.
Pasterz — strażnik praźródła wiedzy.
Wyrocznia delficka na początku przekazywała
wróżby tylko pasterzom.
Bóg pasterzy — w mit. gr. Pan.
Dobry Pasterz, wielki pasterz (Do Żydów
13,20), książę pasterzy (/. List św. Piotra 5,4)
— Chrystus. „Jam jest pasterz dobry. Dobry
pasterz duszę swą daje za owce swoje" (Ew.
wg Jana 10,11—12).
Pasterz i owce — Chrystus i wierni.
Symbolizm oparty na przypowieści ewan-
gelicznej {Ew. wg Łuk. 15,3—7; Ew. wg Jana
10,1—18). ..Jedna owczarnia ijeden pasterz"
zob. Owca. Wyobrażenia w malarstwie ka-
takumbowym, na sarkofagach III/IV w.. na
mozaikach V w.: pasterz wśród stada — na
wzór Orfeusza czarującego zwierzęta i rośliny,
lub Dobry Pasterz z jagnięciem na ramieniu —
na wzór Hermesa-Merku-rego Kriophorosa,
Pana, Endymiona, Ary-stajosa, pasterza trzód,
dźwigającego tryka a. owrę na ramieniu.
Pasterz — gospodarz ziemi. Pasterze witają
obwieszczone im narodzenie się bóstwa w
grocie skalnej; epifania Mitry; Boże Na-
rodzenie. „Przybieżeli do Betlejem pasterze"
(Symfonie anielskie 31.1 Jana Żabczyca).
Pasterze i pasterki — bukoliczni ko-
chankowie wiejscy w poezji sielankowej,
skotopaskach, pastorałkach, eklogach (np.
Teokryt, Wergiliusz, Dante, Petrarka, Ron-sard,
Spenser, Jan Kochanowski. Szymonowie.
Brodziński).
Pasterz nieużyteczny — który opuszcza
trzodę. .,Biada pasterzowi nieużytecznemu,
który porzuca owce! Niech miecz spadnie na
jego ramię i na jego prawe oko!" (Zachariasz
11,17). ,,Niewierny pasterz wiernej wyrzeka się
trzody" (Ziemiaństwo polskie 4,308 Kajetana
Koźmiana).
,,Pasterz niegodny — mistrz podlejszej
sprawy" (Boska Komedia, Piekło 19,83 Dan-
tego, (ł. E. Porębowicza) — Klemens V
(Bertrand de Got, ok. 1260—1314), obrany
papieżem na skutek manipulacji króla Francji
Filipa IV Pięknego, przeniósł stolicę papiestwa
do Awinionu.
Pasterz-muzyk. ,,Stada igrają przy wodzie, a
sam pasterz, siedząc w chłodzie, gra w
piszczałkę proste pieśni" (Pieśni II, 2,37—9 J.
Kochanowskiego). „Już mdłe bydło szuka
cienia (...), i pasterze, chodząc za niem, budzą
lasy swoim graniem" (Pieśń świętojańska o
sobótce. Panna VI, 5—8 J. Kochanowskiego).
Pasterz — wyzysk bez rozboju. „Dobry
pasterz powinien strzyc wełnę, a nie drzeć
skóry" (Tyberiusz 32 Swetoniusza, powiedzenie
cesarza).
Pasterz oceanu — Sir Walter Raieigh (Colin
Cloul's Come Borne Again 64 Edmunda
Spensera).
Wierny pasterz — MortiIIo, zakochany w
nimfie Amaryllis, przebiera się za dziewczynę,
aby móc być przy niej; bohater wł. dramatu
pasterskiego 11 pastor fido (1590) Gianbattisty
Guariniego z Ferrary.
Pastorał, krzywuła (laska zakręcona u góry)
— przewodnictwo duchowe. Staroegip.
emblemat władzy królewskiej, chrzęść, symbol
Narodzenia, emblemat władzy biskupiej (w
Kość. wschodnim laska z krzyżykiem.
opleciona wężami).
Fletnia pasterska. syrinx, multanka — fletnia
Pana, zespół drewnianych piszczałek różnej
długości w jednym rzędzie — emblemat wiatru.
Gwiazda pasterska — planeta Wenus.
Msza pasterska, pasterka — pierwsza msza w
święto Bożego Narodzenia, zwią
zana z legendą o wezwaniu pasterzy do groty
betlejemskiej.
Wiek pasterski — schyłek XVIII w., okres
sentymentalnego naśladownictwa życia
pasterzy.
W marzeniu sennym: szczęście doskonałe.
PAW
Paw jest ptakiem Hery (Junony), żony Zeusa
(Jowisza); symbolem słonecznym, wieczności,
nieskończoności, nieśmiertelności,
zmartwychwstania, niebiańskiego Jeruzalem;
wiosny; wszystkowidzenia, kontemplacji,
czujności; godności, dostojności;
ozdoby, przepychu, wiecznej piękności; kró-
lewskości, życia dworskiego, światowej dumy,
pychy, pompatyczności, próżności, puszenia
się własną urodą.
Paw w Biblii występuje tylko raz: co trzy
lata statki króla Salomona przywoziły pawie
(obok złota, srebra, kości słoniowej, małp) z
Tarsis, fenickiej kolonii Tartessus w Hiszpanii
u ujścia Gwadalkiwiru (3. Ks. Król. 10,22).
Paw w starożytności — niszczyciel wężów
jadowitych, który wypity jad przeobraża w
piękne barwy swego upierzenia; przeistoczenie
to symbolizowało nieśmiertelność. Nieraz
uważano go za nieśmiertelnego feniksa (zob.) i
otaczano kultem. Paw z wężem w dziobie
wyobrażał światło zwyciężające ciemności,
urodzaj pokonywający suszę, cnotę zabijającą
diabła-kusiciela.
Pawie oczy (oczka) — barwne, tęczowe
kółka na końcu piór ogonowych samca —
emblemat „złego oka", czujnego zdrajcy a.
strażnika; „argusowe oczy" — stuokiego
olbrzyma Argosa (Argusa), strzegącego lo z
rozkazu Hery, którego zabił Hermes na
polecenie Zeusa (oczy Argosa umieściła Hera
na ogonie pawia); niektórzy uważają dlatego,
że pawie pióra przynoszą nieszczęście i nie
trzymają ich w domu. W mit. ind. — gwiaź-
dziste niebo.
Paw służył jako wierzchowiec m.in. bo-
giniom pogody; Herze i jej etruskiemu
odpowiednikowi, bogini Uni (małżonce Tina);
Buddzie, któremu rozpostarty ogon pawia
służy jako aureola.
Paw — zmartwychwstanie i wiosna; jego
piękne pióra opadają i odrywają się, gdy się
pierzy jesienią, a odrastają dopiero
wiosną, ,,odradzają się wraz z kwiatami"
(Pliniusz St.).
Paw pojawia się w rzeźbie starorzymskiej i w
płaskorzeźbie nagrobkowej; często był
emblematem cesarzowych na monetach
rzymskich (podobnie jak orzeł — cesarzy).
Emblemat cesarzowych bizantyjskich.
W śrdw. plastyce chrześcijańskiej przed-
stawiano dwa pawie po obu stronach Drzewa
kosmicznego a. Drzewa Życia jako symbol
dwoistości duchowej człowieka, dążącej ku
jedności. Często wyobrażano pawie pojące się
w kielichu liturgicznym, wyrażające tym
tajemnicę ofiary. Sądzono, że ciało pawia nie
ulega zepsuciu (O państwie bożym 21,4 św.
Augustyna), dlatego wyobrażał wieczność,
wiecznie żywy Kościół, niebiańską Jeruzalem,
chwałę nieba, łaskę sakramentu,
nieśmiertelność, zmartwychwstanie Chrystusa,
radość przebywania w raju (ziemskim a.
niebieskim). W śrdw. także uosobienie jednego
z głównych grzechów — pychy (tac.
superbia). Paw jest atrybutem Chrystusa i św.
Barbary.
Paw z listkiem oliwnym — Kościół przy-
noszący pokój.
Paw jedzący winogrona — symbol komunii
św.
Paw ze smokiem — (podobnie jak ptak i wąż
a. skrzydlaty wąż) niebo i ziemia.
Dumny jak paw — bardzo dumny, pyszny.
Stroić się w pawie pióra (piórka) — udawać
kogoś lepszego, szlachetniejszego, warto-
ściowszego.
Koło rozpostartego ogona pawiego — Słońce
i gwiaździste niebo; całkowitość. zupełność.
Ogon stulony — wyrzuty sumienia. Pawi ogon
w islamie — Wszechświat. Słońce w zenicie.
Księżyc w pełni.
Pawie pióro — chełpliwość, próżność,
nieposłuszeństwo; na Wschodzie gdzieniegdzie
— dostojeństwo; lit. ozdobnik stylistyczny
zapożyczony u innego pisarza (w bajce sójka
ustroiła się w pawie pióra);
ozdoba hełmu rycerza, wojownika. ..Zdobyłem
se pawich piór, (...) pawie pióra ładne, pawie
pióra kradnę! postawie se pański dwór!"
(Wesele 1,34.1155—9 S. Wyspiańskiego). Zob.
też Pióro (pawie).
Paw — kontrast między świetnymi pozorami
a szpetną treścią; paw płacze patrząc na swe
nogi, gdyż wg legendy indyjskiej przepiórka
wyłudziła od niego jego ładne nogi:
zaproponowała zamianę nóg
na czas konkursu tanecznego, a potem uciekła.
„Zły człowiek widzi w pawiu tylko brzydkie
nogi" (Bustan 7,17 Saadiego z Szi-razu).
„Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą;
pawiem narodów byłaś i papugą!" {Grób
Agamemnona 109—110 Słowackiego).
Przysłowia: Strój anielski, chód złodziejski,
głos diabelski, a mięso baranie u pawia. Pawie,
pojrzyj na swe nogi, gdy roztoczysz ogon
drogi.
Paw — obraz świata. „Paw, to jest świata
konterfet pysznego, w którym krom pierza nie
masz nic pięknego" {Emblema 38,5—6
Zbigniewa Morsztyna).
Paw — zbędność. „Pamiętaj, że na świecie
rzeczy najpiękniejsze są zarazem najmniej
potrzebne, na przykład pawie i lilie"
(Kamienie Wenecji 1,2,17 Johna Ruskina).
Biały paw — symbolizm, modernizm i de-
kadencja: ,,Les paons nonchalants, les paons
blancs oni fui" h. 'Pawie niedbałe, pawie białe
uciekły' (z wiersza Ennui 'Znudzenie', 1889,
Maurice Maeterlincka); stąd nazwa pokoiku
„Pod nonszalanckim Paonem" (krócej „Paon")
w kawiarni Turlińskiego, w którym zbierała się
gromada Stanisława Przybyszewskiego po jego
przybyciu do Krakowa w 1897.
Pawica — lubieżność, zmysłowość (podobnie
jak samice kuropatwy i przepiórki):
w braku samca uprawia miłość homoseksual-
ną (Historia naturalna 10.80 Pliniusza St.).
Paw — wietnamski symbol pokoju.
W alchemii: wiąże się ze wszystkimi
kolorami tęczy (kruk z kolorem czarnym,
feniks z czerwonym, a łabędź z białym), z ideą
całkowitości, kompletności; towarzyszy
wyobrażeniom pieca alchemicznego.
Paw (Pavo) — gwiazdozbiór nieba płd., w
Polsce niewidoczny.
W marzeniu sennym: duma nie na miejscu;
(z roztoczonym ogonem) bogate zamąż-
pójście, bogaty ożenek.
Pawi kolor — zielononiebieski.
Strona świata — Zachód.
Żywioł (element) — woda.
Wiek człowieka — kobieta czterdziesto-
letnia.
Pora dnia — zmierzch (u mistyków).
Pora roku —jesień.
W heraldyce: potęga, charakter; pióra —
nagroda dla trubadura z rąk pani zamku;
królewskość, duma; pióropusz w klejnocie
herbu z piór strusich a. pawich.
Puścić pawia — wulg. zwymiotować;
tęczowe kolory — pawie fontanny z ust.
PELIKAN
Pelikan symbolizuje towarzyskość, życzliwość,
miłość rodzicielską, miłosierdzie, wyrzuty
sumienia, żal, melancholię, ofiarę. pokutę,
ukrzyżowanie, zmartwychwstanie;
samotność; poetę; gniew, bunt; wędrówkę;
żarłoczność; niezaradność, tępotę; por. Feniks.
Pelikan — samotność, wędrówka, me-
lancholia. „Stałem się podobnym pelikanowi na
puszczy i sowie na pustkowiach" (Psalm 101
7). „Pan Niniwę, Asyrię obróci w pustkowie, w
kraj suchy jak pustynię. (...) Pelikan i sowa
będą nocować na głowicach kolumn"
(Sofoniasz 2,13).
Pelikan — żarłoczność. Wg Pliniusza St.
(Historia naturalna 10,66) są nienasycone.
Pelikan w sztuce chrzęść. — pokuta,
ukrzyżowanie, przeciwieństwo węża (Szatana);
(raniący się dziobem w pierś) emblemat
Chrystusa, który własną krwią nakarmił i
odkupił ludzkość: ofiara Chrystusa na krzyżu.
W wielu kościołach umieszczono figurę
pelikana nad krucyfiksem i napis:
„Stałem się podobny do pelikana". Późno-
antyczna tradycja nawiązuje do antycznego
podania, głoszącego, że pelikan uderzeniami
skrzydeł rozprasza dym, którym myśliwi
usiłują wykurzyć jego pisklęta z gniazda, i
składa siebie w ofierze. Wg najwcześniejszych
bestiariuszy pelikanica. z nadmiaru miłości
tłamsząc pisklęta, dusi je, a pelikan,
przybywszy do gniazda, przywraca je życiu
spryskując krwią z własnej piersi; wg
późniejszych — pelikany kochają wprawdzie
swe pisklęta, ale gdy te wznoszą bunt, ojciec
wpada w gniew i zabija je. wtedy matka wraca
do gniazda i. trapiona wyrzutami sumienia,
przez trzy dni skrapia je swoją krwią, aż
wreszcie zmartwychwstają. „Oto ten, który
skłaniał niegdyś lica na przenajświętsze łono
Pelikana" (Boska Komedia, Raj 25,112—113
Dantego, tł. E. Po-rębowicza). mowa o św.
Janie Apostole. W okresie Renesansu pelikan
symbolizował Miłosierdzie.
Pelikan — miłość rodzicielska. Przysłowie:
Pelikan krwią dzieci karmi. ..Jak pe
likan dzielący się życiem, obdzielę ich krwią wyobrażeniem człowieka sferycznego (obrazem
moją" (Hamlet 4.5 Szekspira, tł. J. Pasz- idealnej doskonałości).
kowskiego). Perła rzadka, szlachetna, czysta, biała i bez
Pelikan — prawdziwy poeta (Alfred de skazy, trudna do osiągnięcia na dnie morza,
Musset). „Prawi poeci są jak pelikany — sami ukryta w muszli jak prawda w pozorach,
swe piersi rozdzierają własne i zowie ludzi, z urodzona ze spadłej rosy albo od uderzenia
ich czerwonej rany by krwi gorącej pili strugi pioruna, uważana była za rzecz drogocenną.
jasne" (Jodła 27—30 Romana Zmorskiego). Według tradycji na jednej z uczt wydanych
Stan pelikanowy — Luizjana (USA), która przez królowę Egiptu, Kleopatrę VII, dla
ma pelikana w herbie. Marka Antoniusza, gdy on zdumiewał się
W alchemii: symbol kamienia filozoficz- rozrzutnym bogactwem biesiady, królowa
nego, który się rozpuszcza (a więc popełnia rozpuściła w kwaśnym winie bezcenną perłę i
samobójstwo), aby dokonało się przeobrażenie wypiła wino na cześć . gościa, aby dowieść siły
ołowiu w złoto. jej uczuć dla niego i wzgardy dla bogactwa
W heraldyce: stojący na gnieździe, karmiący (jednak perły nie rozpuszczają się w cieczach
swe młode — rodzicielskie oddanie; nadających się do konsumpcji!).
chrześcijańska gotowość do ofiary. W antycznym Rzymie tylko pewnym ka-
tegoriom obywateli wolno było ozdabiać swój
PERŁA strój perłami. Według Pliniusza Starszego
stanowiły „najwartościowszy towar świata". La
Symbol czystości, białości, wzniosłości, bo-
Reine des perles, perła wschodnia wagi 27,5
gactwa. zdrowia, wymowy, wiary, wiedzy
karata, należąca do korony francuskiej, została
tajemnej, poświęcenia, łez; połączenie ognia z
skradziona w 1792:
wodą; atrybut Chrystusa i Dziewicy;
La Regente, perła owalna wagi 22 g, była w XIX
udziela tzczęścia małżeńskiego. W symbolice
wieku własnością francuskiego dworu
Wschodu perła wyobraża dziecko, żonę,
cesarskiego.
kochankę;'naukę, Koran; bogactwo; świętość,
W Indiach perła służy jako środek uni-
wreszcie nieśmiertelność dzięki swej twardości
wersalny przeciw wielu chorobom. W Europie
i niezmienności.
używano jej przeciw padaczce, obłędowi,
Wspominają o perłach literatury sta-
depresji psychicznej. Na Wschodzie służyła
rożytnych Chin i Indii; indyjska literatura
głównie jako talizman i afrodyzjak, zapewniała
wedycka wskazuje, że perły były znane na
płodność, a włożona do trumny zmarłego
Półwyspie Indyjskim przed najazdem Ariów
gwarantowała jego zmartwychwstanie. W
(ok. 1500 p.n.e.). Wśród archaicznych klej-
Laosie zmarłym zatykano wszystkie otwory
notów greckich i etruskich znajdujemy nieraz
ciała perłami, aby się nieboszczykom przydały
kolorowe kamienie szlachetne obramowane
w niebie, dziś przystraja się ich ubiory
perłami. Wojska Aleksandra Wielkiego
sztucznymi perłami. Chińczycy i Arabowie
sprowadziły znaczne ilości pereł z Indii i Persji
wierzyli w działanie pereł dziewiczych (nie
do krajów śródziemnomorskich. Jeszcze
przedziurawionych) przeciw chorobom oczu,
bardziej rozpowszechniły się perły w II i I
zgodnie z zasadą, że podobne leczy się
wieku p.n.e. Najbardziej ceniono perły
podobnym. Perła wiąże się bowiem z owalem,
wschodnie, orientalne, z Indii, za ich piękną
literą O i okiem: w komedii Szekspira Burza 1,2
barwę i niezrównany blask. Próbowano też
Ariel śpiewa:
udzielać perłom sztucznie wschodniego blasku,
„Ojca morskie tulą fale, z kości jego są korale,
dając je do połknięcia gołębiom, które
perła lśni, gdzie oko było" (tł. L. UIricha).
następnie trzymano w klatce, póki nie pozbyły
Przysłowie mówi: Oko jest perłą oblicza.
się drogocennej zawartości. Wspaniały blask i
Perła w muszli — dusza ludzka w ciele.
kulisty kształt uczyniły z nieskazitelnej perły
Duszę nazywali perłą mandaici (czyli sa-beici,
jeden z najdawniejszych symboli doskonałości.
od III w. n.e. w Mezopotamii) i ma-
Dla mistyków perła reprezentowała
nichejczycy (wyznawcy Maniego, od III w.
uszlachetnienie instynktów, przeobrażenie
n.e., w Persji). U chrześcijańskich gnosty-ków
pierwiastków, uduchowienie materii, wiązała
Chrystus Zbawiciel staje się boską,
się z platońskim
„mewysłowioną. perłą" (gr. ton alekton
margariles, po gr. rodzaju męskiego), gdyż
według Orygenesa i Klemensa z Aleksandrii
perlą symbolizuje Logos (Słowo), por. Ew. wg
Jana l, gdzie Chrystus występuje jako Słowo
Przedwieczne.
W folklorze perła jest spokrewniona z
Księżycem. Utarta i zmieszana z wodą leczy
obłęd. Dante {Raj 2,34) z Beatrycze na
Księżycu: ,,W tę wiekuistą perłę wpłynęliśmy"
(wl. 1'eterna margania). Perła jest również
ludowym talizmanem przeciw ogniowi, przez
swoje pokrewieństwo z wodą. Gdy Afrodyta
zrodziła się z piany morskiej, wzlatujące
krople wody stały się perłami. Opierając się na
Biblii (Gen. 2,12:
„kamień onyksowy"), w średniowieczu uwa-
żano, że perły rosną w ziemskim raju.
„Perły oznaczają łzy" powiada Emilia
Galotti do matki w sztuce (1772) Lessinga
(2,7). W Jeruzalem wyzwolonej 4,76,12 Tassa,
tł. Piotra Kochanowskiego (1618):
,,Mokre perły, które na jagody jedna po drugiej
kroplami spadają". W Królu-Duchu (rapsod
III, 3,128) Słowackiego jedna z córek króla
Popielą stoi ,,z perłami w oczach". To
pokrewieństwo ze łzami sprawiło, że w
folklorze perła przynosi nieszczęście, jeśli nie
została otrzymana w spadku. Jest to typowa
ozdoba kobiet (albo niewieściu-chów, jak
Neron), atrybut miłości, szczęścia
małżeńskiego i bogini Księżyca, zapewniającej
regularność miesięczną. Perła skryta w muszli,
na dnie morza, to także symbol płodu w łonie
matki, Chrystusa w łonie Marii, światła w
ciemnościach, energii kosmicznej i siły
rozrodczej.
Z potrójnej symboliki Księżyca, wody i
kobiety wynikają wszystkie własności
magiczne perły: lecznicze, położnicze i po-
grzebowe. Muszla wyraża kobiecą płodność,
perła — płód powstały pod wpływem Księ-
życa, wody morskiej lub rosy spadłej z nieba.
W Ew. wg Mai. 7,6. Jezus zaleca, aby nie
rzucać pereł przed wieprze, to znaczy nie
powierzać tajemnic Nieba, skarbów wiary i
łaski, uszom niegodnych tego. Wg Ew. wg
Mat. 13.46 perła jest symbolem Królestwa
Niebieskiego: pewien kupiec znalazł perłę
bezcenną, sprzedał wszystko, co miał, i kupił
ją. Perłą nazwano również drogę do Królestwa
Niebieskiego, zwłaszcza trudną i stromą drogę
dziewictwa i męczeństwa;
dlatego imię Margarita-Małgorzata nadawa
no często świętym dziewicom i męczennicz-
kom. Według biblijnej Apokalipsy 21,21
dwanaście bram do Nowego Jeruzalem,
zstępującego z Nieba, to 12 pereł, każda brama
z jednej perły.
Według muzułmanów każdy ze zbawionych
wiernych zamknięty zostaje w perle wraz ze
swą hurysą,
Perły w większej liczbie nabierają cha-
rakteru odmiennego, a połączone nitką
przejmują symbolikę naszyjnika albo różańca
(jedność z mnogości). W literaturze perskiej
perłą nazywano wytwornie piękną myśl, a
składanie wierszy przedstawiano jako
nawlekanie pereł. Rozsypane bezładnie perły
symbolizują rozproszenie, rozpad osobowości.
Perła wiąże się w kalendarzu z czerwcem, w
Zodiaku z Rakiem, niekiedy z Bliźniętami.
PIEC
Piec symbolizuje zimę, gorąco, ciepło: gościn-
ność, protekcję, ognisko domowe, dom;
początek; ciało, kobietę, matkę, łono kobiece,
macicę, czystą, duchową ciążę; cudzołóstwo;
ucisk, uciemiężenie; nieszczęście, zemstę,
gniew Pański, Dzień Sądu, piekło, świat
podziemny. Por. Ogień (Ognisko).
Piec kurzący się (we śnie biblijnego Abra-
ma): ogień — duchowość Boga; dym — Jego
nieprzystępność (Gen. 15,17).
Piec żelazny — ucisk, uciemiężenie w nie-
woli egip., babilońskiej. „I wywiódł was Pan z
pieca żelaznego egipskiego" (Deul. 4,20).
Piec Pański — Jeruzalem. „Pan, którego
ogień jest na Syjonie, a piec jego jest w
Jeruzalem" (Izajasz 31.9).
Piec utrapienia — cierpienie; ubóstwo
(fzajasz 48,10).
Piec — gniew Pański. „I podpalę was
ogniem zapalczywości mojej (...). Jak się topi
srebro wpośród pieca, tak będziecie wpośród
niego, a poznacie, żem ja Pan, gdy wyleję
rozgniewanie moje na was" (fzecA/c/22,21—
2).
Piec ognisty — próba ufności w pomoc
bożą. Anioł Pański ratuje trzech młodzieńców
w piecu ognistym (Daniel 3,1—97).
Piec piekarski — cudzołóstwo. „Wszyscy są
cudzołożnikami, jak piec rozpalony przez
piekarza" (Ozeasz 7,4).
 Piec pałający — Dzień Sądu. „Bo oto dzień
przyjdzie pałający jak piec, a będą wszyscy
pyszni i wszyscy bezbożni słomą" (Malachiasz
4,1).
Piec-tygiel alchemiczny — ciało ludzkie.
Alembik alchemiczny (aparat destylacyjny,
retorta), vas hermetica, piec filozofów,
wydrążona góra — czysta, duchowa ciąża.
Złoto w piecu — serca ludzkie. „Jak w ogniu
próbują srebro, a złoto w piecu, tak Pan
próbuje serca" (Ks. Przypowieści 17,3).
Piec — zemsta. „Nie grzej zbyt pieca na
nieprzyjaciela, byś się w tym ogniu i sam nie
osmalił" (Henryk VIII 1,1 Szekspira, tł. L.
UIricha).
Piec — piekło. „I wrzucę ich w piec ognisty;
tam będzie płacz i zgrzytanie zębów" (Ew. wg
Mat. 13,42). „Piekło ma wiele wspólnego z
piecem; nie od razu się rozżarza, a na początku
jest przyjemnie ciepłe'' (Pieniądze i duch
Jeremiasa Got-thelfa, 1842—6).
Piec — vulva. Pieczenie bułki w piecu —
stosunek płciowy. Por. Troilus i Kresyda 1,1
Szekspira, Pandarus o pieczeniu pszennej
bułki.
Piec w baśniach nm. — świat podziemny,
Hades, z którego bohater słoneczny (Słońce)
ucieka. W bajce Jaś i Małgosia braci
Grimmów czarownica rozpala piec i, schwy-
ciwszy Jasia, każe Małgosi pomóc sobie w
upieczeniu chłopca. Korzystając z nieuwagi
czarownicy dzieci wpychają ją do pieca i
uciekają. Wepchnięcie do pieca piekarskiego
jako symbolu łona kobiecego może również
oznaczać powrót do życia płodowego, a
spalenie w piecu — śmierć i odrodzenie.
Piec — dziewczyna, kobieta, matka. Przy-
słowie cieszyńskie: Bydom piec bulać (tj.
obalać) — urodzi się dziecko. Przysłowie:
W starym piecu diabeł pali — o tempera-
mencie seksualnym niemłodej kobiety (rza-
dziej — starego mężczyzny). Baba jak piec —
wielka, potężna. Przysłowie ang.:
Czas zaczynać, kiedy piec przychodzi do
ciasta, tj. czas wyjść za mąż, kiedy dziewczyna
zaleca się do mężczyzny.
Piec — ognisko domowe, dom, gniazdo
rodzinne. Pojechać cztery mile za piec (a piątą
na piec) — nigdzie nie pojechać, nie ruszyć się
z domu. Jak u Pana Boga za piecem —
wygodnie, bezpiecznie.
Piec — pobłażliwość, faworyzowanie, pro-
tekcja. Przechodzić, przełazić, przedostawać się
piecem, przez piec — (o uczniu) dostawać
promocję przez pobłażliwość nauczycieli, przez
protekcję itp.
Piec — początek, punkt wyjścia. Zaczynać
od pieca.
Piec (Fornax) — gwiazdozbiór nieba płd., w
Polsce niewidoczny.
W marzeniu sennym: (zapalony) obfitość,
spokój, równowaga ducha; (zgaszony)
zmartwienie.
PIECZĘĆ
Pieczęć symbolizuje piętno, znamię, apo-
stolstwo, wybrańca, obrzezanie, chrzest,
bierzmowanie; legalną władzę, autorytet, siłę,
potęgę, ochronę, amulet, bezpieczeństwo;
klejnot; wiedzę, myślenie, stosow-ność,
odpowiedniość; powściągliwość, dziewictwo,
cnotę; dar uczucia, pocałunek, miłość,
wierność; indywidualność, zróżnicowanie,
autentyczność, prawomocność,
uwierzytelnienie, namiastkę imienia, podpis,
epigraf, herb, znak fabryczny; urzędowe
stanowisko; zatwierdzenie, zgodę, sankcję.
akceptację, aprobatę; posiadanie, własność;
zastaw; zamknięcie, przechowanie,
niedostępność, tajemnicę, milczenie; jałmużnę.
Pieczęć — odciśnięcie twardej wygrawero-
wanej powierzchni na miększym materiale,
takim jak glina czy wosk, używane dawniej do
stwierdzenia autentyczności dokumentu,
podobnie jak dziś podpis.
Pieczęć — własność, posiadanie, władza.
wiarogodność. W starożytności oznaczano w
sposób trwały prawo własności do rzeczy (np.
skrzyń ze skarbami, worków z pieniędzmi),
zwierząt, a nawet niewolników za pomocą
wyciskania pieczęści, tatuowania a. wypalania
znaków. Od 4. tysiąclecia do IV w. p.n.e. na
Bliskim Wschodzie pieczętowano tocząc
krążkiem z wyrytymi na brzegach znakami, a
wyciskając stemplami (tłokami) od 5. do 3.
tysiąclecia, a potem znów od VIII—VI w, p.n.e.
aż do czasów rzymskich, kiedy zastąpiły je
pierścienie z sygnetem. Dla uniknięcia
fałszerstw i nadużyć noszono pieczęć
przywiązaną sznurkiem. na szyi a. ramieniu, i
nie rozstawano się z nią nigdy. „(Oblubienica:)
Przyłóż
mnie jako pieczęć do serca swego, jako
pieczęć do ramienia swego; bo miłość jest
mocna jak śmierć" (Pieśń nad pieśniami 8,6).
Pieczęć — zamknięcie; znak nadawcy;
autentyczność dokumentu; prawomocność.
„(Jezabel) napisała list w imieniu Achaba i
zapieczętowała sygnetem jego" (3. Ks. Król.
21,8). „Położono kamień na otworze jamy, a
król opieczętował go swoim sygnetem"
(Daniel 6,18). „Widziałem (...) księgę (...)
zapieczętowaną siedmioma pieczęciami"
(Apok. 5,1). Zamknąć coś na siedem pieczęci
— uniedostępnić, otoczyć tajemnicą.
Pieczęć — przechowanie, tajemnica, mil-
czenie. Pieczętuje się dokumenty, które mają
być ujawnione w późniejszym terminie, w
określonych okolicznościach (np. testament).
Stąd ,,zapieczętować" — zamykać opatrując
pieczęcią, aby ochronić (dokument, drzwi,
kasę itd.) przed otwarciem. „A ty. Danielu,
zamknij słowa i zapieczętuj księgę aż do czasu
zamierzonego" (Daniel 12,4). Powiedzieć,
zdradzić coś komuś pod pieczęcią milczenia —
w tajemnicy, w sekrecie. Przysłowie: Sekret
zawierzony zamykaj pieczęcią. Pieczętowanie
listów wychodzi z użycia od ok. 1830, kiedy w
Anglii zaczęto produkować koperty do
zaklejania.
Pieczęć — boskie piętno, znamię. „I włożył
Pan na Kaina piętno, aby go nie zabijał nikt,
kto by go spotkał" (Gen. 4,16). Hamlet do
Matki, ukazując jej portret swego ojca:
„Ta kombinacja przymiotów — jak gdyby
każdy z bogów odcisnął swą pieczęć — miała
pokazać światu, czym może być człowiek"!
(Hamlet 3,4 Szekspira, tł. J. S. Sity).
Pieczęć Abrahama — obrzezanie; uspra-
wiedliwienie z wiary. ,,(Abraham) otrzymał
znak obrzezania jak pieczęć usprawiedliwienia
z wiary, którą miał przed obrzezaniem" (List
dc Rzymian 4,11).
Pieczęć — znak, ochrona przed zagładą.
Bóg każe wiernych naznaczyć na czole literą
Tau, aby ich oszczędzono przy powszechnej
rzezi (Por. Ezechiei 9,4—6, Apok. 7,2—8).
Opieczętowani są to wybrani, należący do
Boga.
Sygnet — władza legalna, z bożej łaski.
„Jakom żvw — mówi Pan — choćby Je-
choniasz (...), król judzki, był sygnetem
prawicy mojej, zerwałbym go stamtąd"
(Jeremiasz 22,24).
Sygnet — wybraniec. ,,I uczynię cię swoim
sygnetem, gdyż wybrałem cię — mówi Pan
Zastępów" (Aggeusz 2,24).
Sygnet — władza nadana przez króla, ,,Zdjął
tedy król swój sygnet, który odebrał był
Hamanowi, i dał go Mardocheuszowi" (Ks.
Estery 8,2).
Sygnet — klejnot; pieśń przy biesiadzie.
„Jak w oprawie złotej jest sygnet szma-
ragdowy, tak melodia śpiewaków przy miłym,
a umiarkowanie pitym winie" (Ekle-zjastyk
32,8).
Pieczęć — jałmużna. „Jałmużna męża jak
pieczęć u niego" (Eklezjastyk 17,18).
Pieczęć Dawida, tarcza Dawida, hebr.
mogen Dawid, dwa splecione trójkąty —
opieka boska. Twórca i makrokosmos,
duchowość, summa myśli hermetycznej;
emblemat judaizmu, herb państwa Izrael. W
alchemii: siedem metali, cztery ,,pierwiastki"
symbolizujące jedność kosmiczną; destylacja;
połączenie ognia z wodą.
Pieczęć Salomona, sygnet na jego pierście-
niu, gwiazda pięcioramienna, pentagram ma-
giczny przeciw złym mocom, dający się
narysować pięcioma liniami bez odrywania
ołówka (niekiedy pieczęć przedstawiana jako
sześcioramienna, identyczna z tarczą Dawida)
— klucz do Królestwa Niebieskiego,
natchnienie, doskonałość, amulet zdrowotny,
odpędzający złe duchy; władza nad duchami i
demonami. Wg legend rabinicznych i mu-
zułmańskich król znał imiona duchów i de-
monów, skutkiem czego miał zmuszać je do
spełniania jego rozkazów. Zbuntowane dżinny
zamykał w butelce, pieczętował sygnetem i
wrzucał do Morza Czerwonego;
tajemna moc pieczęci nie pozwalała się im
stamtąd wydostać. Por. Opowieść o rybaku i
dżinnie z Baśni z J001 nocy.
Zdrój zapieczętowany — oblubienica do-
stępna tylko swemu narzeczonemu. ,,Oblu-
bienica moja ogrodem zamkniętym, zdrojem
zapieczętowanym" (Pieśń nad pieśniami 4,12).
Pieczęć — cnota. Przysłowie: Cnota czło-
wieka jest pieczęcią, herbem i klejnotem.
Pieczęć (odcisk woskowy) — dziewictwo;
powstrzymanie; ograniczoność umysłowa.
Pieczęć — zastaw. Np. zastaw dla nie-
rządnicy na należność za obcowanie z nią.
„(Juda) rzekł: Co ci mam dać w zastaw? A
Tamar powiedziała: Swoją pieczęć, swój
sznur i swoją laskę (...) Tedy dał jej i obcował
z nią" (Gen. 38,18).
Pieczęć — znak staroż. rzemiosł i manu-
faktur. Zwyczajowo pieczętowano imieniem a.
znakiem producenta rozmaite towary, od
bochenków chleba do cegieł.
Pieczęć — amulet przeciw chorobom:
odcisk (odbicie) pieczęci miało oddziaływać
uzdrawiająco.
Pieczęć w chrześcijaństwie — chrzest,
bierzmowanie. „Nie wyrządzicie szkody ani
ziemi, ani morzu, ani drzewom, dopóki nie
opatrzymy pieczęcią sług Boga naszego na
czołach ich" (Apok. 7,3).
Pieczęć — apostolstwo. „Pieczęcią apo-
stolstwa mego wy jesteście" (/. List do
Koryntian 9,2).
Piętno — występek, kłamstwo. ,.Uwiedzeń!
obłudą kłamców naznaczonych w sumieniu
piętnem występku" (/. List do Tymoteusza 4,2).
Pieczęć — epigraf, motto, aforyzm, sen-
tencja. „Mocno stoi fundament boży mający tę
pieczęć: »Zna Pan swoich" i "Niech odstąpi od
nieprawości wszelki, co wymawia imię
Pańskie"" (2. List do Tymoteusza 2,19).
Pieczęć — miłość, pocałunek. „Lecz zwróć
mi pocałunki, pieczęcie miłości, co nada-
remnie pieczętowały!" (Miarka za miarkę 4,1
Szekspira).
Pieczęć — dar uczucia; dar testamentowy.
Falstaff: ,,Straciłem sygnet mego dziada, który
wart był 40 grzywien" (Henryk IV cz. 2, 3,3
Szekspira).
Pieczęć kancelarska a. większa — hist.
urząd kanclerza. Przysłowie: Aptekarz bez
cukru to jak kanclerz bez pieczęci.
Pieczęć podkanclerska a. mniejsza — hist.
urząd podkanclerza.
PIERŚ
Pierś symbolizuje młodość, długowieczność.
bogactwo, obfitość, sad, białość, Księżyc, sen,
los; porozumienie, uczucie, pieszczotę,
dojrzałość, dojrzałą kobiecość, miłość, czułość,
piękno, dobroć, litość, opiekę, miłosierdzie,
łaskawość, matczyną troskę, macie rzyństwo,
ochronę, pokarm, szczodrość; nadzieję,
płodność, pociechę, kołyskę, łódź, szczęście;
cudzołóstwo, grzech, winę, modlitwę, skruchę;
mądrość, roztropność, umiar(kowanie),
ostrożność; wielkość.
wzniosłą duszę, bohaterstwo, odwagę, obronę,
mur, zwycięstwo, zasługę, honor, nagrodę,
odznaczenie.
Pierś u staroż. Żydów — ostrożność;
u Persów — bogactwo, zwycięstwo, długo-
wieczność; u Greków — siedlisko mądrości.
Piersi — macierzyństwo, bezpieczeństwo,
ratunek, ochrona, słodycz, intymność; wiążą
się z pierwszym pokarmem człowieka —
mlekiem; ofiarowanie, dar, schronienie; od-
wrócone czarki, z których, jak z niebios,
spływa napój życia: obietnica odrodzenia;
umiarkowanie, miara, zasada żeńska, ogra-
niczenie, przeciwieństwo nieograniczonej,
ekspansywnej zasady męskiej.
Piersi — opieka, pociecha. ,,Weselcie się z
Jerozolimą (..,), którzy się smucicie dla niej,
abyście ssali i nasycili się z piersi jej pociechy,
abyście się napili i pokrzepili potęgą jej
chwały" (Izajasz 66,10).
Piersi — piękno; złote czarki. „Poeci chwalą
uroki kobiety: jej piersi to złote czarki"
(Wairagja-Śataka 20 poety i filozofa ind.
Bhartrihariego).
Piersi — kolebka, łódź, skrzydła anielskie.
szczęście, sen. miłość. „Nie masz nic bardziej
miękkiego, jak łagodny ruch piersi kobiecej.
Oparłszy na niej głowę, można ukołysać się i
usnąć, jak w kolebce lub łodzi, trąconej falą.
(...) Głowa mędrca śpiąca na piersiach kobiety
to największy triumf miłości" (Na marne
rozdz. 9 H. Sienkiewicza).
Piersi — białość. „Piersi bez mleka, ale
równe mlecznym nabiałom, równe i li-lijom
ślicznym" (Do Jagnieszki 7—8 J. A.
Morsztyna). ,,Chylisz główkę na pierś białą"
(Zasmuconej l Kazimierza Glińskiego).
Piersi — kształt nieba. „Piersi twe nie są
piersi, lecz nieba surowy kształt, który wolą
nasze zabiera w okowy" (Do tejże 5—6 J. A.
Morsztyna).
Piersi — sad. Księżyc. „W ogrodach piersi
kwitnące jabłonie, jakoby księżyc w mgieł
srebrnych oponie" (Magia mej duszy... 11—12
Tadeusza Micińskiego).
Piersi obnażone — szczerość, otwartość;
pokój; płodność. Na igrzyskach w Argos ku
czci Hery dziewczęta, które brały udział w
biegach, odkrywały prawą pierś.
Piersi obnażone — roztropność. W śrdw.
wyobrażano Roztropność jako kobietę z obli-
czem osłoniętym welonem, ale z odkrytymi
piersiami, duszącą smoka.
 Obnażenie piersi przez kobietę — zmy-
słowość, wyzwanie, zaczepka seksualna; po-
kora i błaganie o litość (gest towarzyszący
wyciągnięciu rąk przed siebie), co u kobiet
gallickich zauważył Juliusz Cezar w Pa-
miętnikach o wojnie gallickiej.
Piersi — cudzołóstwo. „Niech odejmie (...)
cudzołóstwa swe spomiędzy piersi swoich"
(Ozeasz 2,2), tam kobiety zawieszały na
łańcuszkach bałwochwalcze amulety. W
balladach ang. mowa jest o odcinaniu sutek
cudzołożnicom.
Sutki — młodość, dziewictwo, okres doj-
rzewania. „l zatęskniłaś za brzydkim za-
chowaniem się w swojej młodości, gdy
Egipcjanie ściskali twoje piersi i starli sutki
twego dziewictwa" (Ezechiel 23,21), mowa o
rozpustnej Jerozolimie i takiejż Samarii.
Piersi z kilkoma sutkami — w śrdw.
niezawodna oznaka czarownicy: dodatkowymi
sutkami miały karmić złe duchy i duszki.
Mleko z piersi Hery — nieśmiertelność;
Droga Mleczna. Herakles jako niemowlę został
porzucony w polu za miastem przez matkę,
Alkmenę, ze strachu przed gniewem Hery
zazdrosnej o Zeusa, który go z Alkmeną
spłodził przybrawszy postać jej męża; Atena
przyniosła dziecię Herze; Hera dała mu piersi:
mleko zapewniło Herakle-sowi
nieśmiertelność, a przy tym rozlało się po
niebie tworząc Drogę Mleczną. Por. Mleko
(Droga Mleczna).
Kobieta karmiąca piersią starca — rzymskie
Miłosierdzie; miłość córki do ojca:
stary Kimon oczekuje w więzieniu wykonania
wyroku śmierci i dlatego nie otrzymuje już
posiłków; jego córka. Pero, której pozwolono
odwiedzić go przed śmiercią, karmi go piersią
(De pietate in parentes 5,4 Waleriusza
Maksymusa. I w. n.e.);
ulubiony temat malarzy wł. i hol. XVI— —
XVIII w.
Kobieta karmiąca piersiami dwoje dzieci —
Ziemia; miłosierdzie.
Kobieta wyciskająca sobie mleko z piersi —
miłosierdzie, litość, szczerość, łaskawość
łagodząca wyroki Sprawiedliwości: natchnie-
nie. Na wielu obrazach dewocyjnych św.
Bernard z Clairvaux klęczy przed Madonną z
Dzieciątkiem, która wyciska z piersi mleko
spryskując wargi świętego, co symbolizuje jej
rolę jako orędowniczki. Napis na zwoju:
Monstra te esse matrem łac. 'okaż się Matką'.
Madonna karmiąca (Virgo lactans, Maria
lactans) to najstarsze z wyobrażeń Madonny z
Dzieciątkiem, zapożyczone najpewniej z
obrazów i posągów egip. bogini Izydy z małym
Horusem. Temat ten zniknął po soborze
trydenckim, który zabronił ukazywania nagości
świętych. Wyobrażano też Muzę wyciskającą z
piersi mleko natchnienia na manuskrypty a.
instrumenty muzyczne.
Ręka mężczyzny na piersi kobiety (w po-
dwójnym portrecie) — zaręczyny.
Liczne piersi — obfitość, płodność, urodzaj.
Posąg Afrodyty efeskiej (Diany z Efezu) o
kilkunastu piersiach, opiekunki płodności
kobiet i drzew figowych, miał wg legendy spaść
z nieba. Podobne wyobrażenia w sztuce
Renesansu, otoczone kwiatami, owocami,
warzywami, oznaczać miały Matkę Naturę.
Obcięte piersi — atrybut kultu Kybele.
frygijskiej bogini wiosny, płodności i urodzaju,
Wielkiej Macierzy Bogów, w której służbie
kobiety obcinały sobie piersi i składały jej w
ofierze, podobnie jak mężczyźni jądra. Mówi
Bóg o Jerozolimie oddającej się
bałwochwalstwu: ,.Piersi twoje podrzesz."
(Ezechiel 23,34).
Piersi na tacy — atrybut św. Agaty
męczennicy, której wyrwano piersi.
Obwisłe piersi — starość, niemoc; nie-
dostatek, brak.
Pierś — obrona, mur, szaniec; porywczość w
walce ze złem. ..Pierś aniołów to szaniec
niezachwiany, osłaniający szczodre serca. co
rozsiewają swe ożywcze dary" (Dzieła 239
Pseudo-Dionizego Areopagity). „Pierś jest
murem warownym, mocniejszym sto razy od
wypalonych cegieł i twardych kamieni"
(Margier 4.16.18—19 Ludwika Kon-
dratowicza).
Pierś — odwaga. Nadstawiać pierś za kogoś,
za coś — narażać życie, zdrowie na
niebezpieczeństwo, broniąc kogoś. czegoś.
Napierśnik — odwaga, bohaterstwo; wojna,
zniszczenie, strach; u staroż. Żydów — rozum
ogarniający Wszechświat; proroctwo. Główna
część ceremonialnego stroju arcykapłanów w
staroż. Izraelu, opisana szczegółowo w Biblii
(Ex. 28,6—8; 39,2—5). złożona prawdop. z
worka zwisającego z ramion na pierś,
zawierającego tajmnicze przedmioty wróżebne
Urim i Thummim;
podobne stroje nosili także niekapłani, jak np.
prorok Samuel w Siloh (/. Ks. Król. 2,18) i
Dawid, gdy tańczył przed arką w drodze do
Jeruzalem (2 Ks. Król. 6,14).
Pierś — zasługa, honor, nagroda, odzna-
czenie, kult religijny. Miejsce, na którym
zawiesza się medale, ordery, legię honorową,
krzyże itd. ,,Uradzą, na czyich piersiach wielki
krzyż zawieszą" (Konrad Wallenrod 1,7
Mickiewicza), oznakę mistrza zakonu
krzyżackiego.
Pierś podług miary Fidiasza, Memnona —
bohater, wzniosła dusza, wielki człowiek.
..Zęby też jedna pierś była zrobiona nie podług
miary krawca, lecz Fidiasza! Żeby też jedna
pierś jak pierś Memnona!" (Be-niowski 5,537—
9 Słowackiego). Fidiasz, rzeźbiarz gr., ok. 490
—420 p.n.e., twórca posągu Zeusa
Olimpijskiego. Memnon w mit. fr. jeden z
bohaterów trojańskich. Z dwu gigantycznych
posągów faraona Amenhotepa III w pobliżu
Teb Zachodnich jeden zaczął po trzęsieniu
ziemi wydawać co rano melodyjne dźwięki;
przewodnicy cgip. opowiadali turystom gr., że
jest to posąg Memnona.
Pierś podług miary krawca — śmiechu wart
rycerz bez miecza i bez głowy (Be-niowski
3,529—544 Słowackiego).
Pierś — siedlisko przeznaczenia, losu. ,,Dein
Schicksal ruht in deiner eignen Brust!" nm.
'twój los spoczywa w twojej własnej piersi!'
(Dziewica Orleańska 3,4 Friedricha Schillera).
Pierś — siedlisko uczuć, wrażeń, modlitw.
„Modlitwa moja do piersi mej się wróci"
(Psalm 34 13). „Burza uczuć kipiała mu w
piersiach" (Dzieci 169 Bolesława Prusa).
Pierś — kuźnia mowy. „Co się pocznie w
jego piersi, to jego język wnet musi urodzić"
(Koriolan 3,1 Szekspira, tł. J. Pasz-kowskiego).
Pierś — czułość, współczucie, dobroć.
„Niech zginą wszyscy, których pierś nie umie
płonąć żarem dla dobra innych ani topić się ze
współczucia" (Elegia dla nieszczęśliwej damy
45 Alexandra Pope'a).
Pierś — nadzieja. „W piersi ludzkiej bije
wieczne źródło nadziei" (Esej o człowieku l
Alexandra Pope'a).
Polska pierś — siedlisko ducha
ludzkiego. ..Piękny i dobry duch człowieczy w
go
rącej piersi polskiej!" (Fragment wiersza dla
mego synka 35—6 Kazimierza Tetma-jera).
Pierś — grzech. O cudzołożnej niewieście:
„Czy może kto zgarnąć ogień do piersi swej, a
jego szaty się nie spalą?" (Ks. Przypowieści
6,27).
Pierś — siedlisko winy, skruchy. „Czy nie
możesz (...) jakimś słodkim lekiem za-
pomnienia wyprzeć z uciśnionej piersi tego
ciężaru, co serce ugniata?" (Makbet 5,3
Szekspira).
Robić piersiami — oddychać ciężko, z
trudem.
Zrywać piersi — krzyczeć b, głośno albo b.
długo.
Bicie się w piersi — rozpacz, żałość;
żal; skrucha, przyznanie się do winy, upo-
korzenie się; potwierdzenie prawdziwości
swoich słów. „Ale bił się w piersi, mówiąc:
Boże! bądź miłościw mnie grzesznemu" (Ew.
wg Łuk. 18,13).
Piersi i wąż — kłopoty doczesne, dręczące
strapienia.
W astrologii: znak zodiaku Rak.
W marzeniu sennym: obfitość, bogactwo.
PIERŚCIEŃ (Obrączka, Sygnet)
Pierścień symbolizuje ciągłość, nieskończo-
ność, wieczność; krąg magiczny, magię,
tajemnicę, talizman, amulet; truciznę; nie-
widzialność. Księżyc: więź między wyższym
duchowieństwem a Bogiem; władzę; więź
między władzą a ludem; pieczęć, sygnet;
pełnomocnictwo, rękojmię; autentyczność;
przypomnienie; związek, przyjaźń, zaręczyny,
małżeństwo, wierność małżeńską, płodność,
trwałość; godność, prawość, mądrość, spra-
wiedliwość, honor, wyróżnienie, rzecz odpo-
wiednią. rangę, bogactwo; wolność, niewolę;
żałobę; zob. też Berło, Koło, Palce, Pas.
Pieczęć.
Pierścień w folklorze i bajkach — magiczny
talizman chroniący od ran i kalectwa. od ,,
złego oka", zachowujący młodość nosiciela,
wyczarowujący mu zamki, pałace, rumaki itd.
(np. pierścień Aladyna z Baśni z 1001 nocy;
por. Lampa: Aladyna). W magicznej symbolice
pierścienia zawarta jest magiczna potęga koła i
pasa (zob. Koło, Pas). Zgubienie a. zniszczenie
pierścienia odczuwa się jako wydarzenie
złowieszcze.
 Pierścień w przegrodzie nosowej a. w płat-
kach uszu wskazuje najczęściej, że dziecko
było dawcą krwi w ofierze bóstwu, które ma
się nim opiekować.
Pierścień jako zamknięte koło — wieczność,
ciągłość; całkowitość, zupełność; powtarzające
się cyklicznie okresy czasu; wąż a. węgorz z
ogonem w pysku, zob. Wąż (ułożony w koło).
Ognisty pierścień okalający ind. boga Siwe
wykonującego taniec kosmiczny — cykl
życiowy Wszechświata i każdej istoty żywej:
kolejne rodzenie się i umieranie; wieczna,
transcendentalna mądrość.
Pierścień Siakuntali — rękojmia miłości;
magiczne odzyskanie pamięci. Dramat poety
ind. Kalidasy oparty na epizodzie z l. księgi
Mahabharaty. Zakochany w Siakuntali król
Duszjanta zostawia jej przed odjazdem
pierścień jako zak,ład miłości, po czym,
skutkiem czarów ascety Durwasy, zapomina o
ukochanej. Dopiero widok pierścienia
przywraca mu pamięć i uczucie.
Pierścień — pełnomocnictwo; upoważnienie
do sprawowania władzy w imieniu monarchy;
w śrdw. i w epoce Renesansu — plenipotencja,
prawo zawierania transakcji w imieniu firmy. ,,
(Faraon do Józefa:) Oto postawiłem cię nad
wszystką ziemię egipską. — I zdjął pierścień z
ręki swej i dał go na rękę jego" (Gen. 40,41—
2).
Pierścień, sygnet — mądrość. Wg legendy
arabskiej król Salomon (Sulejman) zawdzięczał
swoją niezwykłą mądrość sygnetowi. za
pomocą którego zamknął i zapieczętował
wszystkie demony, i uczynił je swymi
niewolnikami.
Pierścień, sygnet — potęga, ranga, sta-
nowisko, godność, honor; bogactwo; wolność;
przynależność do społeczności; wyróżnienie;
znak sprawowania urzędu, posiadanej
godności. ,,Wezmę cię, Zorobabe-lu, mówi
Pan, i uczynię cię swoim sygnetem na prawej
ręce" (Aggeusz 2,24); u innych ludów
szczególne znaczenie miał pierścień na lewej
ręce, zwłaszcza na 4., serdecznym palcu, który,
jak mniemano, łączy się specjalną żyłą a.
nerwem z sercem. W Grecji pierścień, zwł.
sygnet, był oznaką wolnego obywatela. W
Rzymie noszenie złotego pierścienia było
przywilejem legatów, potem również
senatorów i innych dygnitarzy państwowych, a
na koniec wszystkich ludzi wolnych.
Pierścień — zapowiedź zguby; zawiść
bogów. Polikratesowi, od 538 p.n.e. tyranowi
Samos, sprzyjało szczęście we wszystkich
przedsięwzięciach tak nieodmiennie, że
przyjaciel jego, król Egiptu, Amazis, ostrzegał
go przed zawiścią bogów i radził pozbyć się
jakiegoś cennego, ulubionego przedmiotu. Gdy
Polikrates, idąc za tą radą, wrzucił swój
ukochany pierścień do morza, rybak odnalazł
klejnot we wnętrznościach złowionej ryby i
przyniósł go do pałacu tyrana. Przerażony tym
Amazis zerwał z nim stosunki.
Pierścień — trucizna. Pierścień z trucizną,
umożliwiający samobójstwo przez rozgryzienie
kapsułki, znany był od starożytności. Użył go w
tym celu m.in. wielki mówca ateński
Demostenes i wielki dowódca kar-tagiński
Hannibal; obu groziła śmierć w torturach z rąk
możnych prześladowców.
Pierścień jako ogniwo łańcucha — poddanie
się karze; pamięć o winie i pokucie.
Prometeusz wyzwolony z okowów, którymi był
przykuty do skały za to, że ukradł bogom ogień
i dał go ludziom, musiał odtąd z rozkazu Zeusa
nosić ogniwo swego łańcucha na palcu jako
pierścień, aby pamiętał o swej zbrodni i o
karze. „Pierścień wiąże małżeństwa — z
pierścieni też robi się kajdany" {Maria Stuart
2,2 Friedricha Schillera). Elżbieta, królowa
Anglii.
Pierścień — rzecz pasująca, odpowiednia,
właściwa, należyta, stosowna. Przysłowie gr.:
„Nie noś zbyt ciasnego pierścienia" {Moralia,
O wychowaniu dzieci 12E Plu-tarcha).
,,Królestwo Danii albo Sobradizy będzie ci
pasować lepiej niż pierścień na palcu" (£•0/1
Kiszot 1,10 Cervantesa).
Pierścień z pieczątką, z wyrytym znakiem
właściciela, sygnet — dawn. pieczęć do laku,
łac. anulus sigillarius. służył Rzymianom do
pieczętowania listów, kufrów, butelek jako
ochrona przed otwarciem przez osoby
niepowołane. W starożytności gr. i rz.
-uważany za amulet strzegący męskiej potencji,
noszony na kciuku, który tu symbolizował
fallusa, zrobiony z żelaza ku czci Hefajstosa
jako męża Afrodyty; stwierdzenie
autentyczności, tożsamości. Zob. też Pieczęć
(Salomona; sygnet).
Pierścień — syn; przeciwieństwo nie-
wolnika; przyjęcie grzesznika do stanu, z
którego został wykluczony. W przypowieści o
synu marnotrawnym, gdy syn
wraca skruszony, ojciec woła do sług:
..Prędko przynieście najlepszą szatę i włóżcie
pierścień na rękę jego" {Ew. wg Łuk. 15,22).
Pierścionek .zaręczynowy. Naprzód z żelaza,
potem złoty, dopiero w późnej starożytności
rzymskiej, gdyż wcześniej nie znano instytucji
zaręczyn i pierścień mógł być co najwyżej
potwierdzeniem kontraktu małżeńskiego
zawartego przez rodziców, a państwo młodzi
nie widzieli się na ogół przed dniem ślubu.
Pierścień — autentyczność; sprawiedliwość;
ślubne pochodzenie dziecka; znak
rozpoznawczy w licznych bajkach, legendach,
powieściach, sztukach teatralnych, pieśniach.
Pierścień przełamany zob. Wstęp {Symbolom).
Pierścień Gygesa, króla Lidii. Renarta 7.
Powieści o Lisie, Otnita, króla Lombardii itd.
— magiczne pierścienie mogące uczynić
nosiciela niewidzialnym. „Weź ten pierścień i
włóż go na palec z kamieniem do wnętrza
dłoni, i zamknij dłoń. Jak długo skrywać
będziesz kamień, tak długo kamień będzie
skrywał ciebie" {The Mabinogion'. Dama
źródła, ok. 1450): prawdziwa potęga jest w nas
samych skryta, a niewidzialność udzielona
przez pierścień to odejście od świata
zewnętrznego, aby osiągnąć a. odnaleźć istotne
moce obecne w naszym wnętrzu.
Pierścień w chrześcijaństwie — wierne
przywiązanie, z porywu serca; zaślubiny z
Chrystusem a. z Kościołem: atrybut le-
gendarnej św. Katarzyny z Aleksandrii i św.
Katarzyny ze Sieny: obie wyobrażano jako
mistyczne „narzeczone Chrystusa".
Pierścień rybaka, łac. anulus piscatoris.
wyobrażający św. Piotra w łodzi, wyciąga-
jącego sieć z wody {Ew. wg Łuk. 5.4—10) —
atrybut władzy papieskiej noszony przez
papieża od chwili jego wyboru.
Pierścień pasterski, łac. anulus pastora-lis —
jedno z insygniów władzy biskupa.
Pierścień — atrybut św. Franciszka z Asyżu
zaślubiającego Pannę Biedę; św. Józefa w
scenie zaślubin (wł. sposalizio) z NMP;
doży weneckiego w czasie uroczystości za-
ślubin Wenecji, „narzeczonej morza", z
Adriatykiem.
Pierścień leczniczy — wg wierzeń lud.
działający magicznie przeciw reumatyzmowi,
artretyzmowi. skurczom, kolce, bólom krzyża,
rakowi (pierścień a. bransoleta z miedzi) itd.
Pierścień Ogiera Duńczyka
dany mu przez czarodziejkę Morgan le Fay,
leczący choroby i przywracający młodość (w
poematach cyklu karolińskiego). „Kto ten
pierścień nosi — rzekła pani Liones — choćby
nie wiedzieć jak ciężko ranny, krwi nie utraci"
{Dzieje króla Artura 1,146, anonim ang. z ok.
1400).
Cztery złote pierścienie papieża Innocentego
III (wysłane 29 V 1205 do króla Anglii Jana bez
Ziemi) — ich okrągłość — wieczność; ich
liczba — cztery cnoty składające się na siłę
ducha: sprawiedliwość, męstwo, rozwaga i
umiarkowanie; złoto — mądrość z wysoka;
zielony szmaragd — wiara; niebieski szafir —
nadzieja; czerwony granat — miłosierdzie;
jasny topaz — dobroczynność (wg wyjaśnienia
załączonego do pierścieni przez papieża).
Pierścień Skarbka (Jana) z Góry — nie-
ustraszoność, rezon, kontenans, kuraż. Wg
legendy herbowej, ukutej zapewne przez Jana
Długosza wg wzorów rzymskich, król nm.
Henryk V pokazał wojewodzie Skarbkowi z
Góry (wysłanemu do niego w 1109 przez
Bolesława Krzywoustego) swój skarbiec, aby
go onieśmielić nm. bogactwem. Skarbek
wrzucił do skrzyni z klejnotami swój własny
pierścień, mówiąc: „Idź, złoto. do złota, my,
Polacy, wolimy żelazo".
Gonić do pierścienia (a. w pierścień) — w
dawn. grze rycerskiej jadąc konno starać się
trafić kopią w zawieszony pierścień.
Trzy połączone (splecione) pierścienie —
Trójca; braterstwo. Z diamentami — impresa
(godło) Cosimo de'Medici Starszego, pierw-
szego władcy Florencji z rodu Medyceuszy.
Pierścień z diamentem, w szponach sokoła, z
dewizą Semper, łac. 'zawsze' — impresa Piero
de'Medici, syna Cosimo de'Medici Starszego.
Pierścień — żałoba; tajemnica. Modne w
XVI w. memento mori (przypomnienie. że nie
można uniknąć śmierci, łac.): pierścień z trupią
czaszką.
Obrączka — małżeństwo, związek małżeński,
wierność małżeńska, płodność, nieprzerwana
ciągłość życia, wieczność, stałość w miłości,
miłość kobiety, vulva, dziewictwo. Obrączka
ślubna — zastaw dany jako rękojmia wierności
małżeńskiej, stąd jej gr. nazwa arrabtn 'zastaw'.
..Mój także honor takim jest pierścieniem.
Klejnotem domu mego czystość moja"
(Wszystko dobre, co kończy się dobrze 4.2
Szekspira, tł. L. Ulri-
cha), Diana do Bertrama. „Tytus, wsuwając
Sofronii na palec piękny i kosztowny pierścień,
rzekł: A więc i ja chcę być twoim mężem. Po
czym dopełnił z nią istoty małżeńskiego
związku" (Dekameron 10,8 Boccaccia. tł.
Edwarda Boye). Przysłowie: Za wdowcem
rzucaj kamieniem, a za młodzieńcem pierście-
niem.
Pierścień na palcu wskazującym — wy-
niosłość, arogancja, pycha; na środkowym —
ostrożność, roztropność, godność; na ser-
decznym — czułość, miłość: na małym —
usposobienie władcze.
Pierścionek Diany — Księżyc. „Jest chwila,
kiedy ze srebrzystą tęczą wychodzi blady
pierścionek Dyjanny" (W Szwajcarii 16,320—
21 Słowackiego).
Obrączka — troska. Przysłowie ang.:
Tak jak twa obrączka ślubna ścierają się i
troski twoje.
Pierścień ze skrzydełkami — emblemat
dziewicy-łabędzia, zob. Łabędź; dar pro-
rokowania.
W heraldyce: ranga; wierność; piąty syn;
godność biskupa.
„PIERWIASTKI" (Elementy, Żywioły)
Najdawniejsi filozofowie gr. przyjmowali
istnienie jednego tylko elementarnego two-
rzywa przyrody, materiału, z którego zbu-
dowany jest Wszechświat. Dla Talesa z Mi-letu
była to woda. dla Anaksymenesa z Mi-letu —
powietrze, dla Anaksymandra z Mi-letu —
apeiron (gr. 'bezkształtna prama-teria'), dla
Heraklita z Efezu — ogień. Empedokles z
Akragas (V w. p.n.e.) przyjął natomiast, że
wszelka materia jest mieszaniną czterech
elementów: powietrza, ognia, wody i ziemi.
Arystoteles (IV w. p.n.e.) twierdził, że cztery
podstawowe cechy — ciepło, zimno, suchość i
wilgotność — w odpowiednich połączeniach
określają ,,pierwiastki" materialne: powietrze
jest gorące i wilgotne, ogień — gorący i suchy,
woda — zimna i wilgotna, a ziemia — zimna i
sucha. Wg tej teorii, która stała się później
podstawą alchemii, każdą substancję można
przeobrazić w każdą inną przez zmianę
proporcji elementów. Zmiana taka zwała się
transmutacją. Każdy metal np. można by
zmienić w złoto, jeśliby się udało znaleźć
właściwe proporcje. Pogląd taki utrzymywał
się w nauce aż do 2 pół. XVII w. „Czy
życie nasze nie składa się z czterech żywio-
łów?" {Wieczór Trzech Króli 2,3 Szekspira, tł.
L. UIricha). „Żywioły jedne drugim pomagają,
a wzajem sobie prawie żywot dają: ogień mgłę
ciągnie, z powietrza mglistego woda, z
krzemienia ogień podziemnego, a ten w
popiele kiedy przyduszony, od wiatru prędko
będzie rozżarzony" (Emble-ma 93,1—6
Zbigniewa Morsztyna).
,,Pierwiastkom" często podporządkowy-
wano różne podstawowe zjawiska z innych sfer
bytu i przydawano im w różnych czasach różne
odpowiedniki (istoty, rzeczy, pojęcia, cechy
itd.). jak np. odpowiednikami były dla:
l) POWIETRZA, 2) OGNIA. 3) WODY i 4)
ZIEMI:
„Humory" (temperamenty) — l) sangwi-
styczny (krew, czerwień). 2) choleryczny (żółta
żółć). 3) flegmatyczny (woda. białość). 4)
melancholijny (czarna żółć). „Wszelkie
żywioły tak w nim byty skojarzone, że się
natura mogła nim poszczycić" (Juliusz Cezar
5,5 Szekspira, tt. J. Paszkowskiego).
Pory roku i strony świata — l) wiosna, płd..
2) lato, wsch., 3) zima, zach., 4) jesień, płn.
Kolory — u Żydów: l) żółty, 2) czerwony,
3) szkarłatny, 4) biały; u Greków i Rzymian: l)
żółty, 2) czerwony, 3) zielony, 4) niebieski; wg
Leonarda da Vinci: l) niebieski, 2) czerwony,
3) zielony, 4) żółty.
Figury geometryczne — l) elipsa stojąca, 2)
trójkąt a. piramida. 3) koło a. kula, 4) kwadrat
a. sześcian.
Charakterystyki: — l) ruch, wolność. 2)
miłość, pożądanie, 3) miękkość, spokój, 4)
bogactwa, przeszkody. Pierwsze dwie —
męskie, czynne, twórcze; drugie dwie —
żeńskie, bierne, pasywne.
,,Pierwiastki" wyższe i niższe. Zmarły
zabiera z sobą „pierwiastki" wyższe —
powietrze i ogień, a pozostawia niższe — wodę
i ziemię. „Tylko powietrzem, ogniem tylko
jestem. Inne żywioły podlejszemu życiu na łup
wydaję" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira,
tł. L. UIricha), Kleopatra przed swoim
samobójstwem.
Stworzenia, zjawiska, istoty mityczne, ka-
mienie itd. — l) orzeł, tęcza, 2) anioł,
człowiek, meteoryt, smok, 3) smok, ryba,
łabędź, delfin, perła, 4) lew, byk, słoń, rubin.
 Zwierzęta (w śrdw.) — l) małpa, 2) lew.
3) jagnię, 4) świnia.
Istoty bajeczne — l) olbrzymy, sylfy. sylfidy,
2) salamandry, 3) syreny, ondyny,
4) karzełki, krasnale, gnomy, koboldy. Mowa
oczywiście o salamandrach żywiących się
ogniem, a nie o płazach ogoniastych. Z
,,pierwiastkami" łączono również 4 „wieki"
życia ludzkiego. 4 narządy ciała, 4 pory dnia i
roku itd,
W alchemii: oprócz „pierwiastków" gr.
filozofów przyrody uznawano też „pierwiastki
filozoficzne": sól (zob.), siarkę (zob.) i rtęć
(zob.).
W astrologii ,,pierwiastki" odpowiadają:
l) intelektowi, 2) zapałowi, entuzjazmowi, 3)
wrażliwości, uczuciowości, 4) material-ności,
cielesności. W znakach zodiaku:
l) Bliźnięta, Waga, Wodnik, 2) Baran, Lew,
Strzelec, 3) Rak. Skorpion, Ryby, 4) Byk,
Panna, Koziorożec.
Piąty ,,pierwiastek" — od czasów Arysto-
telesa dodawany niekiedy do czterech —
kwintesencja (z tac. (juinia essentia 'piąty
żywioł'), duch, dusza rzeczy, demiurg, geneza
itd., a przede wszystkim eter, jaśniejące górne
powietrze nieba, związane z atmosferą ziemską
i z ogniem.
Pięć ,,pierwiastków" chińskich (od 2. ty-
siąclecia p.n.e.) — woda, ogień, drewno,
metal, ziemia; odpowiadają one liczbom
1,2,3,4,5 i wiążą się: woda z niziną, zimą i
płn.; ogień z wyżyną, latem i płd.; drewno z
wiosną i wschodem; metal z jesienią i za-
chodem; ziemia ze środkiem, wspomagając
wszystkie inne kierunki i ..pierwiastki".
W wolnomularstwie: ..pierwiastki" łączą się
symbolicznie ze stadiami duchowego rozwoju
człowieka; we wtajemniczeniu masońskim
kandydat wyzwala się stopniowo od życia
materialnego (ziemi), filozofii (powietrza),
religii (wody) i osiąga wreszcie czyste
wtajemniczenie (ogień).'
„Żywioł Polaków jest wieczna opozycja
przeciw wszystkim, co stać będą przy sterze
rządu" (Listopad rozdz. 15 Henryka Rze-
wuskiego).
„Trzy wielkie elementy nowoczesnej cy-
wilizacji — proch, druk i religia protestancka"
(Eseje, Stan literatury niemieckiej Thomasa
Carlyle'a).
Piąty ,,pierwiastek" — ,,Cinquieme
element, który Napoleon odkrył w Polsce — la
boue (fr. 'błoto') i kilka badyli kartofla
nych" (Homo sapiens. Na rozstaju, rozdz. 2
Stanisława Przybyszewskiego).
Żywioł — wiatr. „Kiedyś od Tatr przy-latał
przez lasy i pole — dumny, nieuskro-miony,
witaj mi, żywiole!" (Podczas wiatru z Tatr 5—
6 Kazimierza Tetmajera).
Być w swoim żywiole — dobrze się czuć,
znaleźć się, być w warunkach sprzyjających
rozwinięciu własnych zdolności, w odpo-
wiadającym komuś środowisku.
PIES
Pies jest symbolem wierności, przyjaźni,
odwagi, ochrony, czujności, straży, usłużności;
wiary; ozdrowienia; bóstw chtonicz-nych
ciemności, podziemia, śmierci i Księżyca;
towarzyszenia duszom zmarłych w drodze do
podziemi; świtu, wiatru (szybkość), zręczności;
płodności; inteligencji, sprytu;
ciekawości; pochlebstwa, płaszczenia się,
żebraka pod drzwiami bogacza (Ew. wg Luk.
16,19—31); egoizmu, cynizmu, zawiści,
nikczemności, chciwości, zdrożności; padli-
nożerstwa, nieczystości, łupiestwa; zepsucia,
okrucieństwa, wścieklizny; wojny; diabła.
herezji, pogaństwa.
„Pies nieba" w mitologiach — świt;
pies wykopuje pazurami ziemię pomagając w
zmartwychwstaniu ciał; strażnik świata
podziemnego, niszczyciel zła, myśliwy, zwia-
dowca, ratownik; pożerca Księżyca.
Pies w sztuce śrdw. — kuszenie do złego,
zawiść, gniew; wierność i wiara; biały pies
zwykle przedstawia dobro i pobożność osoby,
przy której nogach się pojawia (piesek na
słynnym Portrecie Armtfinich, 1434 Van
Eycka symbolizuje wierność małżeńską), a
ciemny, brzydki psiak wyobrażać może
pogaństwo lub herezję.
Pies jest udomowionym towarzyszem czło-
wieka co najmniej od 10000 lat. Wcześnie stał
się symbolem wierności, gdyż we wzajemnych
stosunkach człowieka z psem człowiek zaczął
polegać na tej właśnie zalecie zwierzęcia, ono
zaś na jadle i schronieniu otrzymywanym od
człowieka. Celowa selekcja faworyzująca
dogodne dla ludzi cechy fizyczne i psychiczne
psa sprawiła, że stał się on w znacznym stopniu
dziełem ludzkim;
na skutek dalszej selekcji i krzyżowania
powstały liczne, bardzo różniące się od siebie
rasy. Grecy cenili wierność psa nade wszystko.
Homer w Odysei 17 opisuje, jak Argos,
niegdyś piękny pies myśliwski, jako
jedyny poznaje swego pana, Odyssa, powra-
cającego z wojny, i umiera z radości. W micie
greckim pies łkariosa, Majra, zaprowadził
Erigonę daremnie szukającą ojca. na jego grób,
za co po śmierci wierne zwierzę umieszczone
zostało na niebie jako Procjon, alfa konstelacji
Psa Małego. Pies Ksanty-posa, ojca Peryklesa,
dopłynął z Aten do Salaminy towarzysząc
galerze swego pana, gdy Ateńczycy musieli
uciekać z miasta, i został pochowany przez
niego na przylądku, który otrzymał wtedy
nazwę Ky-nossema gr. 'grób psa'. Pliniusz
Starszy w Historii naturalnej przytacza wiele
anegdot o psiej wierności. Wiele ich
znajdziemy też w średniowieczu. Pewnego
razu Gelert, ulubiony ogar księcia walijskiego
Llewełyna Wielkiego (1173—1240), zaginął
na łowach. Jak chce legenda, książę wróciwszy
do domu zastał Gelerta zbroczonego krwią,
łóżeczko dziecka w nieładzie, dziecka zaś nie
było. Pewny, że Gelert pożarł niemowlę,
książę zarąbał go mieczem. Zbudzone sko-
wytem umierającego psa dziecko zaczęło
kwilić spod stosu pościeli. Pod łóżeczkiem
znaleziono olbrzymiego wilka, którego Gelert
uprzednio zagryzł, ratując życie i zdrowie
dziecka swego pana. W tradycji ludowej
występuje często jako obrońca kobiet i dzieci.
Pies — udane udomowienie, porzucenie
życia koczowniczego na rzecz cywilizacji,
zwycięstwo techniki nad materią. Wolter
cytuje zdanie z Oblężenia Calais (ok. 1767)
Buyrette de Belloy: „Ce qu'U y a de mieux
dans 1'homme, c'est le chien" (fr. 'Najlepszą
cechą człowieka jest pies'). W tradycji
islamskiej pies ma 52 cechy: 26 cech świętych
i 26 szatańskich.
Psiogłowcy wyobrażani często na freskach
staroegipskich mieli więzić lub zabijać
wrogów światła i pilnować wejść do świętych
miejsc. Bogów Ptaha i Thota przedstawiano
zwykle z głową psa lub szakala.
Pies — towarzysz bogów: Artemidy (bogini
łowów i Księżyca: psy rozszarpały
zmienionego przez nią w jelenia myśliwca
Akteona za to, że podpatrzył ją w kąpieli;
psy wyją do Księżyca), Asklepiosa (boga
medycyny: wierzono w uzdrawiającą moc
psiego języka, gdy liże ludzkie rany), Auro-ry.
Błogosławionego Brana, Fauna, Hekate.
Hefajstosa, Heraklesa, Indry, Kefalosa, fe-
nickiego Melkarta, skandynawskiego Odyna (i
trzech Norn, bogiń przeznaczenia),
Ormuzda, Pana (któremu strzeże stad). Thota,
młodego Tobiasza itd.
Na grobowcach często wyobrażano psa u nóg
kobiety jako atrybut wierności (lub niekiedy
zmartwychwstania); krzyżowców
przedstawiano z psem oznaczającym wierność
zamierzeniom Boga. Na wielu obrazach pies
towarzyszy św. Rochowi na wygnaniu i liże
jego rany, gdy święty choruje na dżumę;
wyobrażano psa u stóp św. Bernarda, św.
Wendelina. św. Benigna, św. Małgorzaty z
Cortony, noszącego pochodnię przed św.
Dominikiem, którego zakonnicy to dominikanie
łac. dominicanes 'psy Pana', ognistym głosem
broniące Kościoła.
Pies jest strażnikiem, czujnym obrońcą
człowieka. W Rzymie psy poświęcano larom
domowym i rodzinnym (lares familiares) oraz
Jowiszowi Opatrzycielowi (luppiler Custos)
jako stróżów spokoju domowego. W domu
rzymskim na przedprożach i mozaikowych
posadzkach widniały napisy Cave canem (dosł.
'strzeż się psa') — 'Zły pies'. W sztuce
wczesnochrześcijańskiej pies był emblematem
kapłana jako strażnika i przewodnika -stada
wiernych (w starożytności owczarki były
naprzód obrońcami stad przed wilkami, rysiami
itp.). W Rzymie ceniono psy jako obrońców
człowieka, zwłaszcza wielkie psy lakońskie i z
Molossów. Według tradycji muzułmańskiej
(traktującej psa w zasadzie jako zwierzę
nieczyste) jedyny pies, który dostał się do
nieba, to Ketmir (Al Rachim); towarzyszył on
Siedmiu Śpiącym (młodzieńcom) z Efezu,
którzy spali przez 309 lat, i pilnował ich. przez
cały czas stojąc, nie śpiąc, nie jedząc i nie pijąc.
Przysłowiowy „pies na sianie" albo „pies
ogrodnika", który sam siana czy kapusty zjeść
nie może, ale nikomu innemu nie da, służy jako
przenośnia o człowieku, który sam nie
skorzysta, a innych nie dopuści. Pies ogrodnika
hiszp. El perro del hortelano. tytuł komedii (ok.
1618) Lope de Vegi.
W starożytności zamiast żywego psa sta-
wiano często na progu domu przedstawiającą
go rzeźbę; figura taka, jak wierzono, miała
magiczną moc odwracania złego, odpędzania
szkodliwych duchów i demonów. Jeszcze do
dziś u Parsów przyprowadzają umierającemu
człowiekowi psa. aby odstraszał czyhające u
wezgłowia demony, które pragną schwytać
duszę w chwili opuszczenia ciała. W
hinduizmie suka Sarana po
maga zbłąkanym w lesie, w jaskiniach, w widm i psów. Cerber, niekiedy wyobrażany
ciemności odnaleźć drogę. Psie szczekanie, jako pies trzy-, pięcio- lub stugłowy, strzeże
alarmujące pana i odstraszające intruza, to bramy piekieł, nie wypuszczając z nich nikogo.
dźwiękowy emblemat czujnego wartownika. W mitologii skandynawskiej pies Garm strzeże
Psy myśliwskie i wojenne — odwaga i Helu, królestwa zmarłych. Wraz z sępami i
szybkość; dziki pies, podobnie jak wilk, hienami również psy pożerały trupy ludzkie i
wędrował w watahach (stadach) w poszu- zwierzęce. Przysłowie: Bodajbyś poszedł
kiwaniu łupu i pod wodzą przewodnika napadał napaść (tj. nakarmić swym ciałem) psy i kruki!
i zabijał zwierzynę; przewodnikiem W dawnych wierzeniach ludowych płn. Anglii
oswojonego psa stał się jego pan, człowiek. W potworny, widmowy pies o wielkich kłach i
Iraku zachowała się rasa wielkich psów pazurach ukazywał się tylko nocą; uważano, że
przypominających mastify i psy wojenne znane kto go zobaczy, wkrótce umrze.
z wizerunków babilońskich / 2200 r. p.n.e. Na Pies Prokrydy (żony Kefalosa) zob. Lis
starożytnym Bliskim Wschodzie ceniono psy (teumesseński).
myśliwskie i wojenne, ale nie wykształcono
Pies — wcielenie brzydkich wad: obżarstwo,
jeszcze ras nadających się na wiernego
łapczywość, bezwstyd, służalstwo, płaszczenie
przyjaciela. Watahy półdzikich psów
się. „Jak pies, który wraca do wymiotów
oczyszczały miasta nocą z wyrzucanych na
swoich, tak głupi, który powtarza głupstwa
ulicę odpadków;
swoje" (Ks. Przypowieści 26,11). ,,A psy
wygłodniałym, niebezpiecznym, krążącym
niewstydliwe nie znały nasycenia" (Izajasz
wszędzie psom rzucano ciała zabitych nie-
56,11). Grecy i Rzymianie byli, ogólnie
przyjaciół na tym większe ich pohańbienie.
wziąwszy, wielkimi psiarzami, choć zapewne
Dlatego Biblia przedstawia psy jako zwierzęta
bardziej niż my gardzący psimi wadami,
pogardzane i znienawidzone (choć pożyteczne
zwłaszcza serwilizmem, wdzięczeniem się do
jako owczarki). Używa się tam określenia
kija. Wzbraniano psom dostępu do hieronu
„pies" jako wyzwiska. Pies symbolizuje
Apollina w Delos i na Akropol ateński.
bezbożnika, człowieka krwiożerczego, nie-
Wyrazy: „cynik" i „kanalia" pochodzą od słowa
obyczajncgo: „Na zewnątrz (bram nowego
„pies", pierwszy od gr. kyon, drugi od tac.
Jeruzalem zostać mają) psy i czarownicy,
canis. Sposób życia Diogenesa z Synopy (ok.
bezwstydni, mężobójcy, bałwochwalcy i
412—323 p.n.e.) ze szkoły cyników sprawił, że
kłamcy" (Apok. 22,15). Jedyna wzmianka w
nadano mu przydomek kyon', zapytany,
Biblii o psie-towarzyszu znajduje się w Księdze
dlaczego nazywają go psem, odrzekł: „Bo łaszę
Tobiasa (6,1), nie uznanej przez żydów (i
się do tych, co dają mi cośkolwiek, szczekam
protestantów) za kanoniczną. Również w
na tych, co mi odmawiają i zatapiam zęby w
krajach celtyckich olbrzymie psy służyły na
ciele hultajów". W Boskiej Komedii {Piekło
wojnie i na łowach, tam jednak pies był
6,13—19) Dantego dusze pokutujące za
emblematem cnót rycerskich, stąd nazwa „pies"
obżarstwo wyją jak psy i są darte pazurami i
była dla człowieka pochwałą: imię głównej
kąsane przez Cerbera, psa piekielnego.
postaci cyklu uisterskiego, największego
Współczesne przysłowia świadczą o naszym co
bohatera Celtów, Cu Chulainna, znaczy 'pies z
najmniej dwuznacznym stosunku do
Culann'.
naszego ,,najlepszego przyjaciela":
Pies wiąże się z podziemnym światem
Pieskie życie, pieska śmierć (marne życie,
zmarłych, z chtonicznymi bóstwami śmierci,
marna śmierć), psi obowiązek, zejść na psy
ziemi i Księżyca. Pies na cmentarzu wyje na
(zmarnieć, wykoleić się moralnie), psa warte
grobie pana (jak wspomniany wyżej Majra).
(nic nie warte), na psa się zdało (na nic się nie
Gdy Hekabe, królowa Troi, po zagładzie całej
zdało), za psa mieć kogoś (za nic), czuć się pod
rodziny zobaczyła, że jej ostatnie dziecko,
psem (podle, źle), pies z nim tańcował (jest mi
Polidoros, powierzone królowi Tracji, zostało
obojętny), psie krasomówstwo (oszczerstwo,
przez niego zabite, zmienia się w sukę i
potwarz), psie głosy nie idą pod niebiosy, pies
skowyczy na grobie syna. Hekate, gr. bogini
szczeka, a karawana idzie dalej, żyć psim
ciemności, magii, czarów, upiorów, zaświatów
swędem
i rozdroży, pędzi nocą przez świat w
towarzystwie
(łatwo, sprytnie, bez zachodu), pies macha
ogonem nie do ciebie, ale do twego chleba. W
średniowieczu zaostrzeniem kary było
wieszanie przestępcy z psem albo wieszanie na
nim psa, stąd powiedzenie: Psy na kimś
wieszać (szkalować, obmawiać kogoś). Pełne
pogardy: jak psów (mnóstwo), (że jak pies
(porównanie absurdalne, ale używane na co
dzień), całuj psa w nos itd.
Kanikuła, najgorętszy okres lata, z tac.
canicula (dosł. 'suczka'), oznacza Syriusza,
najjaśniejszą gwiazdę nieba, w konstelacji Psa
Wielkiego. W głębokiej starożytności (ok.
1000 p.n.e.) Syriusz wznosił się ze Słońcem w
początku lipca, w czasie największych upałów.
Uważano, że Psia Gwiazda wywołuje u psów
objawy wścieklizny. W Argos zabijano w tym
czasie wszystkie bezpańskie psy i składano
ofiary z psów;
ofiary takie składali także Rzymianie w czasie
kanikuły, aby ustrzec zboże i stada przed
szkodą.
W marzeniu sennym: wielka miłość albo
przyjaźń; (szczekający) dobra nowina; (szary
albo czarny) nieszczęście; (wyjący) zła
nowina; (wściekły) nieprzyjaźń; (czerwony)
kłótnia, wojna; (biały) pomyślne zdarzenie;
(żółty) strata.
W alchemii: pies pożerany przez wilka
oznacza oczyszczenie złota za pomocą anty-
monu, tj. przedostatnią fazę Wielkiego Dzieła.
W heraldyce występują zwykle charty. ale
bywają też brytany z kolczastą obrożą, jak
również psy gończe.
Na niebie: gwiazdozbiory Pies Mały. Pies
Wielki. Psy Gończe.
PIĘĆ
Piątka jest symbolem wieczności, wszech-
potęgi Boga. woli bożej, wszechobecności,
wszechwiedzy boskiej; światła, płomienia;
jedności, porządku, doskonałości, harmonii,
równowagi, środka; mikrokosmosu; pięcio-
ramiennej rozgwiazdy, człowieka (rozstawione
cztery kończyny i głowa), pięciu palców ręki a.
nogi. pięciu zmysłów (wzrok, słuch, dotyk,
węch, smak; z czasem dodano inne); człowieka
indywidualnego w przeciwieństwie do
uniwersalnego; pełni życia organicznego;
zdrowia, ozdrowienia, płodności, wzrostu;
wiosny, urodzaju, żniw;
mowy. pisma, porozumienia, zrozumienia;
sprawiedliwości; podróży; najlepszej oceny (w
pięciostopniowym systemie ocen szkolnych).
Piątka liczbą istnienia materialnego i
obiektywnego, życia objawionego; pięciu ran
Chrystusa; natchnienia, życia, miłości,
oddzielenia płci, szczęścia; w średniowieczu
liczba czarnoksięska, więc złowróżbna.
Liczba Pentateuchu, Tory (pięciu Ksiąg
Mojżeszowych: Genesis, Exodus, Leviticus,
Numeri, Deutoronominum łac. 'Księga Ro-
dzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtó-
rzonego Prawa'); liczba pięciu kamyków
podniesionych z rzeki przez Dawida, aby nimi
uśmiercić Goliata (wg św. Augustyna
symbolizować mają Pentateuch). Piąte kró-
lestwo. mesjańskie, które pokona cztery
poprzednie królestwa (w Proroctwie Daniela
2,44).
Hierós gamos gr. 'święte małżeństwo' Nieba
(3) i Wielkiej Matki Ziemi (2) = 5;
małżeństwo, miłość, rytm kosmiczny; jedna z
liczb Wielkiej Bogini ukazująca się w pięcio-
klapowych liściach bluszczu, winorośli, je-
żyny, figi, kasztanowca, plątana, w pięcio-
płatkowych kwiatach jabłoni, dzikiej róży,
pierwiosnka (rośliny ważne na staroż. uro-
czystościach weselnych); wiosenny symbol
narodzin (Demeter). spełnienia; płci (Isztar,
Izyda, Afrodyta); mądrości (Atena).
Wg Dni i prac Hezjoda Ziemię zamieszki-
wały kolejno ludzkość złota, srebrna, brązowa,
półbogów i obecna, żelazna.
Pitagorejczycy uważali piątkę za symbol
człowieka-mikrokosmosu, syntezy, związku i
wesela jako połączenie dwójki i trójki,
pierwiastka żeńskiego z męskim. Państwu
młodym potrzebna była opieka pięciu bóstw i
towarzystwo pięciu druhów i druhen (por. pięć
panien mądrych i pięć głupich w Ew. wg Mat.
25.1—13). Na zaślubinach Słońca z
Księżycem orszak stanowiło pięć planet. Na
gody w Kanie Galilejskiej Jezus przyszedł z
pięcioma uczniami (Ew. wg Jana 1,35—
51,2,2) jako niebiański narzeczony.
Kwintesencja, łac. auinta essentia 'piąty
żywioł', wg Arystotelesa najdoskonalszy
składnik budowy kosmosu, eteryczne two-
rzywo ciał niebieskich przeciwstawiane czte-
rem pierwiastkom ziemskim (ziemia, woda,
powietrze, ogień); pot. najważniejszy składnik,
istota rzeczy, właściwa treść.
Pięć głównych bóstw panteonu celtyckiego:
Teutatesa, Belenosa, Esusa, Taranisa
i boginię o nie znanym dziś imieniu, Cezar w
swej Wojnie gallickiej, aby przybliżyć je
rzymskim czytelnikom, przedstawia jako
Merkurego, Apollina, Marsa, Jowisza i Mi-
nerwę.
W Kościele kat. wyróżnia się pięć rodzajów
krzyża: ołtarzowy, wiszący, pro-cesjonalny,
manualny (ręczny) i pektorał (noszony przez
biskupa na piersi).
Pięć u muzułmanów — liczba szczęśliwa.
Pięć filarów islamu: szahada (wyznanie
wiary), sałat (modlitwa rytualna), zakat
(jałmużna), saun (post), hadżdż (pielgrzymka
do Mekki). Sałat a. n^imaz — modlitwa
odmawiana przez muzułmanów pięć razy
dziennie. Przeciw ,,złemu oku" wyciąga się
pięć palców prawej ręki. mówiąc: „Pięć w
twoje oko!".
Pięć podstawowych stosunków społecz-
nych, które, jeśli właściwie podtrzymywane,
gwarantują wg chińskiego konfucjanizmu
dobrobyt kraju: między monarchą a pod-
danym, ojcem a synem, mężem a żoną, parą
braci oraz parą przyjaciół. W filozofii
chińskiej pięć pierwiastków (czynników) wu
hsing: woda, ogień, drewno, metal i ziemia,
uważano za siły aktywne w zmiennym świe-
cie. W sztuce chińskiej pięć błogosławieństw
przedstawiano jako pięć nietoperzy symbo-
lizujących długowieczność, bogactwo, pogodę
ducha, cnotę i łatwy zgon.
Pięciu Wielkich Królów w buddyzmie
tybetańskim: grupa pięciu ubóstwionych bo-
haterów, czczonych pop. jako obrona przeciw
wrogom: król Czynów, król Umysłu, król
Ciała, król Cnoty i król Mowy.
W hinduizmie piątka jest liczbą zasady
życia.
Pentada — zestaw pięciu (jednostek czasu,
przedmiotów), wielka liczba mistyczna za-
wierająca wszystkie siły Natury, przynosząca
zmiany, nowe doświadczenia, nowych
przyjaciół, podróże po świecie, charakteryzuje
się niestałością, pragnieniem przygód,
wynalazczością, swobodą, nerwowością i po-
błażaniem sobie.
Pięć diabłów. ..Tego właśnie (...) niechaj
porwie diabłów pięć"!" (Poganka 3 Narcyzy
Żmichowskiej).
Piąte koło u wozu — rzecz, osoba zbędna
(wyrażenie przysłowiowe utrzymujące się
nadal mimo jego anachroniczności w epoce
motoryzacji).
„Najlepsza kompania to pięć osób" („The
Taller" nr 132 Richarda Steele).
Pięć darów umysłu: zdrowy rozum, wy-
obraźnia, fantazja, zdolność abstrahowania i
pamięć (wg Stephena Howesa, 1515).
O pięciu rzeczach pomyśl.
gdy chcesz uniknąć biedy:
z kim mówisz, o kim mówisz,
i jak, i gdzie, i kiedy.
(Z ang. anonima.)
Piąta kolumna (hiszp. la auinta columna)—
sabotażyści działający na rzecz nieprzyjaciela,
koń trojański, określenie z czasów hiszp. wojny
domowej, kiedy cztery kolumny wojsk
powstańczych zbliżały się do Madrytu.
Kolor — niebieski a. różowy. Kolory —
biały, czarny, niebieski, czerwony, żółty.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku
Lew; planeta Merkury; komunikacja, szybkość,
podróż, mowa, pismo.
PINIA
Pinia — sosna śródziemnomorska o pa-
rasolowatej koronie, jasnozielonych igłach (dł.
do 20 cm), jajowatych, ciężkich szyszkach,
tzw. piniolach (wł. pignoli), szer. do 10, dł. do
13 cm, z jadalnymi nasionami o smaku
migdałowym, z których także wytłacza się olej
do wyrobu farb. W staroż. nazwa gr. pitys,
pe&ke, tac. pinus, picea, obejmowała
wszystkie szyszkowe drzewa iglaste, a w
węższym sensie — pinię. Zob. Jodła, Sosna.
Pinia — płodność, urodzaj, szczodrobliwość
bogów — z powodu bezustannej produkcji
nowych pinioli.
Pinia — atrybut gr. boga wina i płodnych sił
natury, Dionizosa, i jego orszaku;
tyrs. laska Dionizosa, owinięta bluszczem a.
winoroślą, zakończona Dyła piniolą (a.
niekiedy szyszką sosny alepskiej, której żywica
służy do utrwalania win gr.). Król Teb,
Penteusz, przeciwny wprowadzaniu do swego
królestwa rozwiązłych uroczystości
dionizyjskich, schował się raz w koronie pinii,
aby podglądać ogarnięte szałem ba-chicznym
menady; gdy dostrzegły go, zrą-bały pinię i
rozszarpały go na sztuki. Kró-Iowa-matka
Agawę, w paroksyzmie dionizyj-skiego obłędu,
chwyciła radośnie pokrwawioną głowę syna i
pobiegła do domu, gdzie dopiero odzyskała
zmysły. Zrąbane drzewo
otoczono czcią boską na polecenie Pytii
(Pauzaniasz 2,2,7), a z jego drewna wyciosano
posągi kultowe Dionizosa Lysiosa i
Bakcheiosa.
Pinia odgrywała rolę w kulcie kreteńskiej
Artemidy-Diktynny, w którym wieńczono się
gałązkami pinii, a drewna jej używano na
pochodnie.
Pinia związana z Kybele, frygijską boginią
płodności. Attis, pasterz frygijski. ulubieniec
bogini, w napadzie szału wykastrował się pod
pinią i zmarł, opłakiwany przez Kybele; pinia
stała się drzewem poświęconym Attisowi.
Możliwe, że z Kybele wiąże się tajemnicza
piniola z brązu, wysokości 3,56 m, dziś w
muzeum watykańskim. Wg innych tradycji
Attis zmienił się w pinię (a. figowiec lub
jodłę).
Pinia wiąże się z Asklepiosem (Eskulapem),
bogiem sztuki lekarskiej, gdyż nasion pinii
używano do celów leczniczych, a pinioli jako
afrodyzjaku (Sztuka kochania 2,424
Owidiusza).
Pinia związana z Panem i Boreaszem;
obaj, bóg płodności stad i wiatr północny
(który umiał zaptadniać kobiety i klacze),
zakochali się w nimfie Pitys, a gdy nie przyjęła
zalotów Boreasza, strącił ją z wysokiej skały
na ziemię; ta, współczując jej. zmieniła ją w
pinię. Dlatego, gdy wieje wiatr północny, pinia
roni jasne łzy (tj. żywicę). Z bogiem Panem
pinię łączono szczególnie w Arkadii, gdzie
poświęcano mu smaczne nasiona pinioli jako
bożkowi urodzaju.
Pinia — drzewo życia a. życia wiecznego
(tac. vita aeterna}; w plastyce chrzęść. często
duże piniole z brązu połączone z fontanną a.
źródłem, nieraz z pawiami jako symbolem
nieśmiertelności (zob. Paw).
PIORUN (Grom, Błyskawica, Grzmot)
Piorun (błyskawica, grzmot) symbolizuje
budziciela życia, najwyższą twórczą siłę,
boską moc tworzenia i niszczenia, moc boga
jako demiurga, oddziaływanie sił niebieskich
na sprawy ziemskie, obecność bóstwa,
zapowiedź, zwł. narodzin bóstwa;
władzę z bożej łaski, gniew nieba, potępienie,
upadek z wysokości, broń bóstwa, topór,
bóstwo wojny, groźbę; ogień jako jeden z
czterech żywiołów, świt, początek;
naruszenie normy, przemianę, szybkość,
krótkość chwili; wiosnę, potęgę, fallusa,
płodność; natchnienie.
Kult pioruna jako aspektu boga niebios a.
specjalnego bóstwa pioruna uwydatnił się ze
szczególną siłą w epoce neolitu w zachodniej
Europie, przy czym emblematem pioruna
ciskanego przez bóstwo był topór, którego
liczne wyobrażenia znaleziono na malowidłach
jaskiniowych i na ścianach dolmenów; prócz
tego odkryto wielką liczbę dużych i małych
toporów kamiennych i glinianych z otworami,
używanych zapewne jako amulety i przedmioty
wotywne.
Piorun — atrybut Siwy i Wisznu w hin-
duizmie, Indry w wedyzmie, Zeusa (Jowisza),
germańskiego Thora, przedstawiany jako topór,
młot. widły, trójząb, wielkie wrzeciono, z
którego wychodzą liczne groty, pęki błyskawic,
zygzakowate strzały z grotami na obu końcach
itp., często wyobrażany ze skrzydłami. Orzeł
jako atrybut Zeusa trzyma pęki piorunów w
pazurach. Trzy pioruny Zeusa oznaczają
zwykle los, przeznaczenie i opatrzność — siły
kształtujące przyszłość. Piorun bywa też
posłańcem bóstwa. Miejsce uderzenia pioruna
uważane jest niekiedy za uświęcone. „To
siedziba Wulkana (...). Tam w ogromnej
pieczarze trzech cyklopów. Brontes, Ste-ropes i
nagi Pyrakmon. kuło żelazo. Właśnie obrabiali
(...) piorun, jaki Ojciec bogów nieraz miota na
ziemię z niebiosów (...). Dodali trzy promienie
z grubego gradu. tyleż z deszczowej chmury, z
ognia rudego trzy i trzy wichrowe. Zmieszali
budzące trwogę błyskawice, grzmot i
przerażenie, i wściekłość lotnych płomieni"
(Eneida 8,426—432 Wergiliusza).
Ludzie ugodzeni piorunem — specjalnie
naznaczeni: zwykle ukarani, niekiedy wy-
różnieni przez bóstwo. Kapaneus. uczestnik
wyprawy siedmiu przeciw Tebom, zabity przez
Zeusa piorunem, gdyż wołał, wdrapując się na
mury miasta, że nawet Zeus go nie wstrzyma.
Na życzenie swej kochanki. Semele, Zeus
ukazał się jej w całej swej boskiej wspaniałości,
w piorunach i błyskawicach, i spalił ją.
„Piorun uderza w szczyty gór" (Pieśni
2,10,11 Horacego), niebezpieczeństwa grożą
ludziom wybitnym, przodującym, nie zaś
skromnym i cichym. „Bóg razi swoim gro
mem najwyższe domy i drzewa, gdyż prze-
kraczają miarę" (Dzieje 7,10 Herodota).
Piorun — niszczyciel demonów, uważany za
narzędzie bóstwa przez mitologię klasyczną i
przez chrześcijaństwo, zwł. narzędzie karzące
niedowiarków i heretyków.
Północnogermański bóg burzy Thor (Do-
nar, Thuner) uzbrojony w młot Mjóllnir, gallo-
romański Taranis, bóg piorunów, litew.
Perkunas (Perkons lotew.. Perkunis st. prus..
Perun słowiański), dawny bóg piorunów
regionu bałtyckiego, strażnik prawa i po-
rządku, bóg płodności; poświęcony mu był
dąb, drzewo najczęściej trafiane przez pioruny.
Wyobrażany jako potężny brodacz z toporem
w ręku. Najpopularniejszy z bogów, nazywany
pieszczotliwie ,,małym bogiem, bożkiem"
(dievaitis}.
Piorun — ramię młodości. „Młodości! (...)
jako piorun twoje ramię" (Oda do młodości 50
—51 Mickiewicza).
Piorun (a. grom) z jasnego nieba — wy-
darzenie niespodziewane, nieoczekiwane, za-
skakujące; nagły cios, nagłe nieszczęście.
Jak piorunem rażony —zaskoczony, prze-
rażony, zdumiony.
Ciskać, sadzić piorunami — używać prze-
kleństw zawierających wyraz „piorun", np.:
Do stu piorunów! A bodaj was siarczyste
pioruny! A niechże to jasny piorun!
Piorunem, błyskawicznie — bardzo
szybko.
Grom — serce. ,,Z sobą ja niosę wroga (...).
A to jest moje serce, bijący we mnie grom! (Z
sobą ja niosę... l—6 M. Konop-nickiej).
Grom — zemsta. „Nasz sztandar płynie
ponad trony, niesie on zemsty grom!"
(Czerwony sztandar 7—8 Bolesława Czer-
wieńskiego).
Grom — iskra. „Lecz te, co jutro rykną,
czym są dzisiaj gromy? Iskrą tylko" (Dziady
cz. III, Improwizacja 210—11 Mickiewicza).
„Grom", polski okręt wojenny, niszczyciel,
zbudowany w W. Brytanii, od 1937 w polskiej
marynarce woj.. zatopiony w 1940 przez
lotnictwo nm.
Strzałka piorunowa, fulguryt — rurka
szkliwa kwarcowego powstała przez stopienie
piasku kwarcowego działaniem pioruna.
W marzeniu sennym: piorun — grożące
niebezpieczeństwo, choroba, troska.
Błyskawica i grzmot — gniew i zniszczenie.
Błyskawica wg większości mitologii od-
krywa na moment ukrytego przed ludzkim
okiem boga — obraz Logosu rozwidniającego
ciemności, błyskawica łączy się pojęciowo z
początkiem okresu, cyklu, z wiosną, ze
świtaniem, ze znakiem Barana w zodiaku;
stanowi ujawnienie się potęgi i gniewu bóstwa.
Jahwe objawia się na górze Synaj:
,,A gdy lud ujrzał błyskawice, i górę dymiącą.
usłyszał grzmoty i głos trąby, zląkł się" (Ex.
20,18). „Widziałem jak Szatan, niby
błyskawica, spadł z nieba" (Ew. wg Łuk. 10,18).
„Mój Bóg nie wisiał na ćwieku, nie pil octu i
piołunów, ale stał na wielkiej górze pośród
dwunastu piorunów w czarnej i ognistej
chmurze i rozbłyskał się na całe niebiosa"
(Ksiądz Marek 2,183—3 Słowackiego).
Błyskawica — iskra życia, moc zapładnia-
jąca Pana Stworzenia, oświecenie duchowe,
intuicja, nagłe olśnienie, natchnienie; nasienie
niebiańskie, połączenie ognia i wody, blasku i
deszczu.
„Błyskawica" (fenie. Barka) — przydomek
Hamilkara. dowódcy kartagińskiego (zm. 229
a. 228), ojca Hannibala. nadany dla szybkości
jego marszów i nagłości ataków.
Jak błyskawice, zapal gromnice — wg
wierzeń lud. zapalone w czasie burzy gromnice
poświęcone na Matkę Boską Gromniczną (2 II)
chronić mają od uderzenia pioruna.
„Błyskawica", polski okręt wojenny, nisz-
czyciel, zbudowany w W. Brytanii, od 1937 w
polskiej marynarce woj.
Grzmot głosem boga — oświetlającego.
zapładniającego burzą i deszczem, karzącego,
najwyższego boga, jak babilońskiego boga
burzy i piorunów Adada, biblijnego Jahwe,
Zeusa (Jowisza), ThcFra itd. „Bóg chwały
zagrzmiał (...). głos Pana potężny, wspaniały,
łamie cedry Libanu (...). Głos Pana krzesze
płomienie" (Psalm 28 3—7). „Słuchajcie pilnie
grzmotu jego głosu i pomruku, który wychodzi
z jego ust. Wypuszcza go pod całym niebem, a
jego światło sięga do krańców ziemi. (...) Bóg
przedziwnie grzmi swoim głosem, czyni
wielkie rzeczy. których nie rozumiemy" (Hiob
37.2—5).
Grzmot zapowiada teofanię — pojawienie
się bóstwa.
PIÓRO
Pióro symbolizuje Stonce, Księżyc, niebo,
promień światła, powietrze, królestwo ptaków.
wiatr, lot, skrzydła (zob.), dążenie, szybkość,
wzniosłość; roślinność; genitalia;
los, przeznaczenie, życie, serce; boskość,
wiarę, ofiarę, śmierć, ducha, duszę; dokładną
wagę; oczyszczenie z grzechów; dobro, mi-
łosierdzie, sprawiedliwość, zasługę; kontem-
plację; królewskość. władzę, rangę, szla-
chectwo, honor; przepych, bogactwo, ozdobę,
obfitość; wróżbę, magię, wiedzę; pismo,
literaturę, pisarza, talent, natchnienie.
Pióro w staroż. Egipcie — prawda, prawość,
uczciwość, sprawiedliwość; dobroć, wiedza;
wiatr; śmierć. Strusie pióro atrybutem bogów:
Maat, Ptaha, Ozyrysa, Ha-thor, Amona. Po
śmierci człowieka Maat i Ozyrys na sądzie w
krainie umarłych ważyli jego serce kładąc na
drugiej szali pióro, aby zobaczyć, czy coś nie
ciąży na sercu (tj. sumieniu) zmarłego.
Pióro — ofiara. Pióra rozsypane wokół
ołtarza, na którym oskubano ofiarnego ptaka,
świadczyły o właściwie dokonanej ceremonii
kultowej.
Pióro — rzecz bez wartości. Pluma haud
interes! łac. 'rzecz nie warta pióra' (Strachy
408 Plauta).
Upierzeni ludzie. „Jest u Hyperborejów (...)
Trytońskie bagnisko; dziewięćkroć w nim się
zanurz, a obrośniesz w pierze (Metamorfozy
15,365—9 Owidiusza, tł. N. Kicińskiego).
Pióro — zasługa; własność, dobro. Stroić się
w cudze piórka — w cudze zasługi, puszyć się
cudzymi zaletami, cudzą własnością; z bajki
Fedrusa 1,3 o wronie zdobiącej się w pawie
pióra.
Pawie pióro — nieśmiertelność; ideał;
zorza; gwiazdy. W staroż. Brytanii — nie-
śmiertelność (zapewniać ją miało sypianie na
łożu z pawich piór). ,,A obrócona oknem do
zachodu ku zorzy — w pawich piór świecącym
wianku (...). Wszystkie pawie pióra górą jak
gwiazdy... (Król-Duch 3,3,108—114
Słowackiego). Zob. też Paw(ie pióro).
Pióro w chrześcijaństwie (św, Grzegorz
Wielki) — lot myśli; wiara; kontemplacja.
Dutka pióra — Słowo.
Dwa pióra — powietrze i światło, życie
duchowe i materialne. Częste na wizerun
kach bogów egip,, znaczące prawdop. wiedzę i
dobroć.
Trzy pióra — trzy wymiary przestrzeni;
dobra myśl, dobre słowo, dobry uczynek;
u staroż. Celtów — trzy promienie światła
oznaczające boskość i potęgę, do dziś emblemat
księcia Walii. Trzy pióra przypominające
strusie — impresa Medyceuszy:
Wawrzyńca Wspaniałego i papieży Leona X i
Klemensa VII.
Szkarłatne pióro w bajkach i poezji —
wróżka. Ubiór wróżek ozdobiony szkarłatnymi
piórami.
Pióra — genitalia męskie. „Męskie pióra"
Tejrczjasza (Boska Komedia, Piekło 20,42
Dantego).
Pióra — władza najwyższa, dana od nieba.
Pióra na czterech narożnych słupkach bal-
dachimów papieży i monarchów oznaczają
władzę, autorytet z łaski boskiej rozprze-
strzeniony na czterech końcach świata, niosący
sprawiedliwość.
Piórko na wiatr rzucać (przysłowie fr.) —
zdać się na łaskę losu (Próby 2,17 Mon-
taigne'a).
Piórko na wietrze — zmienność; poddawanie
się zmiennym bodźcom. ..Mamże jak piórko z
każdym chwiać się wiatrem?" (Zimowa powieść
2,3 Szekspira, tł. L. UIri-cha). ..Wiatr mną jak
piórkiem pomiata" (Dziady. Upiór 2,449
Mickiewicza). „La donna e mobile aual piuma
al vento" wl. 'kobieta zmienna jest jak piórko na
wietrze' (Ri^olello 4 Verdiego), aria Księcia.
Upierzony wąż — sprzeczne siły, jak susza i
deszcz, niebo i ziemia; takiż wąż z rogami —
sprzeczne siły walczące z sobą. Ouctzacóatl
'Upierzony wąż', jedno z gl. bóstw dawnego
panteonu meksykańskiego (od III w.).
Pióra na głowie, na nakryciu głowy —
aureola promieni słonecznych, władza królów.
książąt (pióropusz na hełmie i w herbie —
ozdoba śrdw. rycerzy), ranga dworska.
wojenna; umiejętność myśliwska, strzelecka,
liczba zabitych nieprzyjaciół (orle pióro we
włosach Indianina); zuchowatość; dobre
samopoczucie; odświętność (w strojach lud., jak
pawie pióra w stroju krakowskim). ..Miałeś,
chamie, czapkę z piór" (Wesele 3,37,1165 S.
Wyspiańskiego).
Pióra orle — Słońce, promienie słoneczne,
aureola; potęga, siła; chwała wojenna u Indian
płn.amerykańskich (orzeł jako poseł Słońca i
bogów).
 Strój z piór — obłok; wietrzyk.
Pióro puchowe — miękkie, białe obłoki;
sen.
Pióro (przez podobieństwo do liści) —
wegetacja, wzrost roślin; fazy Księżyca,
Księżyc.
Pióro (przez związek z ptakami, po-
wietrzem. lotem i niebem) — promienie,
atmosfera, niebiosa. Słońce; wzniosłość, ptak,
potęga powietrzna wyzwolona z obciążeń
ziemskich.
Pióra — skrzydła. „Lećmy! szczęściem
zostały pióra do powrotu" (Dumania w dzień
odjazdu 35 Mickiewicza).
Pióro z ognia — Bóg. „On piórem z ognia
jest dumnych szyszaków" (Beniowski 5,473
Słowackiego).
Białe pióra — pieniste, białe grzywy kipieli
morskiej.
Porastać w piór(k)a — bogacić się, dorabiać
się. zyskiwać na znaczeniu.
Pióro — pismo, pisanie. Od VI wieku
zaczęto pisać nic trzciną i stylusami (z brązu,
żelaza, kości itd.), ale też piórami gęsimi
(niekiedy też. łabędzimi, indyczymi, kru-
czymi). Ze skrzydeł dużego ptaka wyrywano
żywcem tylko sześć dużych piór, które
spiekano i zanurzano w roztworze ałunu a.
kwasu. Piór takich używano aż do połowy X\X
w. Narzędzie, które je zastąpiło. złożone z
obsadki (rączki, trzonka) i stalówki (pióra),
zachowało tradycyjną. ptasią nazwę — pióro,
podobnie jak później pióro wieczne czy
kulkowe. Jąć się pióra. chwycić za pióro —
zacząć pisać, zostać literatem. Władać piórem
— pisać. Złamać pióro — porzucić zawód
pisarza, dziennikarza.
Pióro — twórczość literacka, piśmien-
nictwo. styl autora, talent, pisarz, literat, autor.
Pióro — natchnienie poetyckie. „Nie-
ywykłym i nie lada piórem opatrzony polecę
precz, poeta" (Pieśni 2,24.1—2 Jana
Kochanowskiego).
Pióro w tradycji muzułm. — przeznaczenie,
kismet. Allach stworzył pióro promieniste i
tablicę-księgę, w której pióro na rozkaz
Allacha zapisało wszystko, co się wydarzy aż
do końca świata. Nikt prócz Boga nie zna
treści tej tablicy wyciętej z jednej białej perły i
rozciągającej się od nieba do ziemi i od
wschodu do zachodu.
Pióro — skrzydło anielskie, laska Mojżesza.
„O, pióro! tyś mi żaglem anielskiego skrzydła i
czarodziejską zdrojów Mojżeszowych laską"
(Pióro 12—13 Norwida).
W heraldyce: strusie pióro — wyróżnienie;
sprawiedliwość.
W marzeniu sennym: błahość; zmartwie-
PŁUG (Lemiesz, Orka, Radio, Socha)
Pług symbolizuje orkę, torowanie drogi,
pionierstwo, trud, znój, mozół; płodność,
fallusa, zapłodnienie; wiek srebrny; pokój,
stróża społeczeństwa; los, czas, zapomnienie.
Ręka króla na pługu — konsekracja, po-
święcenie, godność królewska. Cesarze chińscy
co roku na wiosnę ceremonialnie zaorywali
kawałek gruntu, co miało zapewniać urodzaj w
całym kraju.
Pług — płodność, urodzaj, obfitość; na-
rzędzie świętego małżeństwa (gr. hieros
gamos} między Niebem a Ziemią, skojarzonego
przez oracza. „Oto idą dni, mówi Pan. że spotka
oracz żeńca" (Amos 9,13), tj. urodzaj będzie tak
wielki, że majowe (w Palestynie) żniwa
przeciągną się aż do październikowej orki.
Lemiesz — pokój, zob. Miecz (wojna — ,,I
przekują miecze na lemiesze").
Topór głębiej orze od pługa, zob. Topór
(wojenny).
Pług — władza człowieka nad przyrodą;
przyziemna sfera jego podświadomości.
Orka — ciężka praca, znój. mozół.
Orać na czyimś grzbiecie — prześladować
go, dręczyć. „Na grzbiecie moim orali oracze,
wydłużali bruzdy swoje" (Psalm 128 3).
wrogowie obchodzili się brutalnie z Izraelem w
Egipcie.
Orać w kogoś, orać kimśjhk łysą kobyłą—
wykorzystywać kogoś zmuszając go do ciężkiej
harówki. „A ty coś wygrał w pokorze. iż ci po
łbie, kto chce, orze?" (Apoftegmata krótsze.
Gniew do pokory 105—6 Mikołaja Reja).
Orać cudzą jałowicą — korzystać z in-
formacji zdobytej nieuczciwym (nieczystym)
sposobem, nielojalnie. Gdy Filistyni z Tam-nata
rozwiązali zagadkę Samsona, gdyż zdradziła im
to rozwiązanie filistyńska żona bohatera,
wyłudziwszy je wprzód od niego, powiedział
im: ,,Gdybyście nie orali moją
jałowicą, nie rozwiązalibyście mojej zagadki"
(Ks. Sędziów 14, 12—20).
Pług ciągniony przez wołu i osła (a. konia)
— grzech; obłęd. „Nie będziesz orał wołem i
osłem razem" (Deut. 22,10). Gdy wysłannicy
Menelaosa i Agamemnona przybyli do Itaki,
aby wezwać Odyssa do udziału w wyprawie
przeciw Troi, do czego był zobowiązany
przysięgą, Odys udał obłąkanego: zaprzągł do
pługa wołu z koniem, a bruzdy posypywał solą.
Zrezygnował jednak z tej gry, gdy przed
zaprzęgiem położono na ziemi małego
Telemacha.
Orka — połączenie zasady męskiej z żeńską,
zapłodnienie; pług (lemiesz) — fallus, bruzda
— vulva. Rama, wcielenie ind. boga Wisznu,
bohater Ramajany, staroind. epopei rycerskiej,
poślubił Sitę ('bruzdę'). Na procesjach
wiosennego święta orki i zasiewów ku czci
Dionizosa i Izydy brał udział carrus navalis
łac. 'wóz w kształcie okrętu' (stąd wł.
carnevale i nasz 'karnawał') a., wg innych,
carrus novalis łac. 'wóz rolniczy' wyobrażany
w śrdw. jako pług.
Bruzda wyorana pługiem — linia, po której
obu stronach ma stanąć koczowisko, obóz,
nowo założone miasto. „Enej pługiem łan
zatnie, na sporym obszarze wydziela grunt pod
domy, gród Ilium zwać każe, kraj Troją"
(Eneida 5,755—7 Wergiliusza, tł. T.
Karyłowskiego). Mityczny król Szwecji, Gylfi,
na polecenie boga Odyna przyrzekł bogini
rolnictwa, Gefjun, że da jej tyle ziemi, ile
potrafi ona zaorać. Wtedy Gefjun spłodziła z
pewnym olbrzymem czterech potężnych
synów, zmieniła ich w woły, zaorała pługiem
całą Sjaelland (Zelandię) i oddzieliła ją
cieśniną od Szwecji, po czym zamieszkała w
Leire ze Scyldem, synem Odyna, pierwszym
królem Danii.
Pług — atrybut osób wyobrażających dawn.
w plastyce wiek srebrny, gdyż orka miała być
jednym z zajęć człowieka tej epoki. Wg
Owidiusza po stworzeniu świata nastąpiły
kolejno cztery wieki: złoty, srebrny, brązowy i
żelazny {Metamorfozy 1.89—150).
Oracz — Cyncynat, Rzymianin z V w.
p.n.e., który wg legendy orał swoje pole, gdy
zawiadomiono go, że został wybrany na dykta-
tora w wojnie z Ekwami. Po wygranej
kampanii powrócił do pracy na roli; wzór
starorzymskich cnót obywatelskich.
Orać plażę morską łac. litus arare (Tristia
5,4,48 Owidiusza) — czynić rzecz bezuży-
teczną.
Przyłożyć rękę do pługa — podjąć pracę,
zabrać się do dzieła. „I rzekł inny: Pójdę za
tobą. Panie, ale pozwól mi wpierw rozporządzić
rzeczami, które są w domu. Rzekł do niego
Jezus: Żaden, który swą rękę przyłożył do
pługa, a ogląda się wstecz, nie jest zdatny do
królestwa bożego" (Ew. wg Łuk. 9, 61—2).
Lemiesz rozgrzany do czerwoności — chuć,
żądza; sąd boży, próba gorącego metalu,
sądowy środek dowodowy znany w sta-roż. i we
wczesnym śrdw.: przejście boso po
rozżarzonych lemieszach bez poparzenia stóp
miało dowodzić niewinności oskarżonego.
Atrybut św. Kunegundy, małżonki cesarza nm.
Henryka II; wg legendy, oskarżona o zdradę
małżeńską, przeszła bez szwanku boso po
rozpalonych lemieszach;
zmarła 1033.
Orka — jedno z zajęć w wyobrażeniach prac
dwunastu miesięcy, przedstawianych w
kościołach romańskich i gotyckich w płn.
Europie, w miniaturach i psałterzach, w dziełach
wł. Odrodzenia, na gobelinach fr. i flandryjskich
XVI—XVII w.
Zarobić na sochę — zostać obitym, wy-
batożonym. ,,Przywiązano mię do sochy, zbito
dziesięć pęków łozy. Każdą kość, jak z kłosa
żyto (...) od skóry mojej odbito! Nie znałeś
litości, panie! (Dziady ci. II 277—82
Mickiewicza).
Pług — zapomnienie. „I przejdą po nich
zapomnienia pługi" (Lilia Weneda, Prolog 94
Słowackiego).
Oracz — żywiciel społeczeństwa, związany
ściśle z przyrodą. ,,Opiekuj się więc pługiem, z
którego szczodroty płyną twoje dostatki, a
krzewią się cnoty" (Ziemiań-stwo polskie 1,923
—4 Kajetana Koźmiana). „Temu tylko pług a
socha, kto tę czarną ziemię kocha, kto ten zagon
zna do głębi" (Z lak i pól 7,1—3 Marii
Konopnickiej).
Orać gęsią — pisać (gęsim piórem), być
urzędnikiem a. pisarzem. „Co u Cię zagony, to u
mnie wiersze — jak Tyś orał pługiem, jam gęsią
orał" (Pamiętniki (...). B. Win-nickiego.
Przygody młodości l. Gawęda 19— 21
Wincentego Pola).
Pług — herb. ,,Das beste Wappen in der
Welt, das ist der Pflug in Ackerfeid" n m.
'najlepszym herbem na świecie jest pług
w ornym polu' (inskrypcja na domu spółdzielni pokoi dobiegał lament i krzyk rozpaczy:
rolniczej w Hindelbank). „zatrwożone matki obejmują słupy wrót i całują
Orać płytko — nie mieć głębszych zainte- belki", błagając w ten sposób duchy wrót o
resowań. obronę.
Pług — „Lepszy stróż społeczeństwa niż Pocałunek braterski albo pokoju (łac.
mędrców ustawy" (Ziemiaństwo polskie 1,928 osculum pacis) — przynależność do tejże
Kajetana Koźmiana). społeczności kultowej (np. całowanie się w
Pług — los. ,,Maleńkie radości nowego Kościele wschodnim w niedzielę wielkanocną)
życia nabrały uroku i poczęła ciągnąć pług albo świeckiej (np. całowanie się towarzyszy
swego losu" (Promień rozdz. 10 Stefana partyjnych) lub rodzinnej (witanie się
Żeromskiego). krewnych). Biblijny Ezaw całuje swego brata,
Pług — czas. „Nad nimi już przeszedł Jakuba, płacząc ze wzruszenia (Gen. 33,4).
wszystko wyrównujący pług czasu" (Lalka 1 Nadużyciem tego symbolu był pocałunek
Bolesława Prusa). Judasza, wyraz nikczemnej obłudy (Ew. wg
Mat. 26,48). Sw. Paweł zalecał (List do
POCAŁUNEK Rzymian 16,16): „Pozdrówcie jedni drugich
pocałunkiem świętym", co było wyrazem
Pierwotnie był prawdopodobnie próbą prze-
łączności duchowej pierwotnej gminy
kazania siły żywotnej przez duszę utajoną w
chrześcijańskiej (papież Innocenty I na
tchnieniu, dmuchnięciu lub chuchnięciu;
początku V wieku wprowadza na to miejsce
później oznaką czci i oddania, koleżeństwa,
zwyczaj całowania metalowego talerzyka,
braterstwa, pozdrowienia pokojowego,
zwanego później pateną). Uczniowie z Efezu
hołdu, wierności, niekiedy o charakterze
rzucali się na szyję św. Pawłowi. gdy odjeżdżał
kultowym; szacunku, miłości, pociągu fi-
i całowali go (Dzieje Ap. 20,37), co było raczej
zycznego. Por. Usta.
spontanicznym wyrazem żalu, że go więcej nie
Na starożytnym Wschodzie całowano próg
zobaczą. Pokutująca jawnogrzesznica całowała
świątyni, ołtarz i posągi bóstw. W Egipcie
nogi Jezusa (Ew. wg Łuk. 7,45) i oblewała je
całowano stopy posągom bogów i bogiń,
łzami, co było powodem odpuszczenia jej winy
władcom i kapłanom, w innych krajach także
i podziękowaniem za nie.
sędziom. Symbole te przejęło chrześcijaństwo:
Pocałunkiem braterstwa w uprzywilejo-
całowanie ołtarza, krzyża, relikwii, Biblii,
wanym stanic społecznym był braterski po-
pateny z hostią, szat sakralnych itp. wyraża
całunek szlachciców (..szlachta bracia") w
jedność duchową wiernych. Obyczaj całowania
dawnej Polsce. W Weselu 2,12,732 S. Wy-
pantofla papieskiego, a później pierścienia
spiańskiego Hetman (Franciszek Ksawery
papieskiego czy biskupiego, od czasów 2.
Branicki) zwraca się do Pana Młodego (Lucjana
soboru watykańskiego (1962—65) coraz
Rydla): „Jesteś szlachcic, to się z nami
bardziej wychodzący z użycia, był także
pocałuj".
wyrazem czci i respektu. Katoliccy pielgrzymi
Całowanie zmarłych na pożegnanie.
całują stopę brązowego posągu św. Piotra w
powszechne jeszcze na naszej wsi, uważane jest
jego bazylice rzymskiej. Protestanci w
w wielu kulturach za niebezpieczne, mogące
niektórych krajach całują Biblię po złożeniu na
powodować zarażenie śmiercią, podobnie jak
nią przysięgi. Papież Jan Paweł II w swoich
pocałunek zadżumionego przenosił według
licznych podróżach pasterskich całuje na
wyobrażeń ludu czarną śmierć:
powitanie ziemię kraju. do którego przybywa.
„Pocałowaniem wszczepiłem wam w dusze jad.
Muzułmanie całują czarny kamień w Kaabie
co was będzie pożerać", powiada Almanzor do
przybywszy jako pielgrzymi do Mekki.
Hiszpanów w balladzie Alpu-hara (Konrad
Według Biblii pocałunek był popularną
Wallenrod IV, 702—3 Mickiewicza).
formą adoracji pogańskich bóstw i bałwanów,
Pocałunek może obudzić do życia: mityczny
złotych i srebrnych cielców (Ozeasz 13,2 i in.).
król Cypru, Pigmalion, za przyzwoleniem
Wergiliusz opisuje w Eneidzie (2,490), jak
Afrodyty, budzi do życia Galateę, jego własne
przy ostatecznym szturmie na płonący zamek
dzieło, marmurowy posąg pięknej dziewczyny,
króla Priama w Troi z niewieścich
w którym zakochał się bez
pamięci (Metamorfozy 10,243—300 Owidiu-
sza). Śpiąca królewna z bajki Charlesa
Perraulta zbudzona zostaje po stu latach do
życia i małżeństwa pocałunkiem przystojnego
księcia. Podobnie dzieje się w popularnej bajce
o Królewnie Śnieżce. Te przebudzenia są
zarazem odczynianiem czarów i zaklęć. W
popularnym temacie bajkowym pt. Piękność i
bestia piękny książę, przemieniony czarami w
paskudną bestię, zostaje przywrócony do
dawnej postaci pełnym uczucia pocałunkiem
szlachetnego dziewczęcia. W folklorze różnych
krajów pocałunek przynosi zapomnienie,
zmartwychwstanie, przenosi na tamten świat
itd. W wierzeniach ludu złą wróżbą dla dziew-
cząt jest całowanie się przez furtkę (podobnie
jak witanie się i żegnanie przez próg) albo na
siedząco.
Tysiące lat liczy tradycja całowania ręki
władcy w chwili przyjmowania urzędu:
w średniowieczu wasal całował w rękę swego
seniora. Całowanie ręki posągu było jedną z
najpopularniejszych form czci w kulcie
bożyszcz pogańskich. Bóg mówi prorokowi
Eliaszowi (3. Ks. Król. 19,18): „Zachowam w
Izraelu siedem tysięcy, tych wszystkich,
których kolana nie ugięły się przed Baalem, i
tych, których usta go nie chwaliły całując w
ręce".
Całowanie kobiet w rękę to obyczaj spe-
cyficznie polski, który się w połowie XX w.
bardzo zdemokratyzował i stał się czymś
pośrednim między całkiem zdewaluowanym
wyrazem hołdu dla „płci pięknej" a całkiem
nieobowiązującej aluzji do pocałunku ero-
tycznego (jeśli odnosi się do kobiety młodej
lub choćby jeszcze „pod bronią") albo po
prostu oznaką szacunku dla kobiety--matki,
kobiety-babki czy kobiety wiekowej.
Powiedzenie: „Z pocałowaniem ręki" znaczy
'chętnie, skwapliwie (przyjmę)'. ,,Całuję
rączki" to wychodzący z użycia kra-kowsko-
lwowski zwrot grzecznościowy, dawno
wyprany z treści. Piosenka Całuję twoją dłoń,
Madame była światowym przebojem lat 30.
XX w.
Posyłanie całusów dłonią jest dziś gestem
czułym, dobrotliwym albo żartobliwym, ale
wywodzi się zapewne z dawnych wyobrażeń i
gestów magicznych. Biblijny Hiob zaprzecza
jakoby posyłał całusy Słońcu i Księżycowi na
znak bałwochwalczej czci (31,27).
Pocałunek erotyczny, o którym mówi
wstępne zdanie biblijnej Pieśni nad pieśniami'.
„ Niech mnie pocałuje pocałunkiem ust
swoich", nabiera zarówno u talmudystów, jak i
u Ojców Kościoła oraz autorów średnio-
wiecznych znaczenia mistycznego, łączności
ducha z duchem, tęsknoty człowieka do
zespolenia się z Bogiem, Słowa z naturą ludzką
itd. Niewątpliwie seksualnym pocałunkiem
wita młodzieńca cudzołożnica z Ks.
Przypowieści (7,13—18): „obejmuje go i całuje
i zuchwałą twarzą mówi do niego: "Chodź!
upoimy się miłością aż do rana!"". Szymon
Szymonowie w Sielance ósmej (Dziewka 1—8)
pisze: „Marna rzecz całowanie, ale w tej
marności są też swoje przysmaki, są swoje
słodkości". „Nie mędrkuj (...), tylko całuj",
powiada Jan Kasprowicz (Nie pierwszy raz ci
mówię 2—4). Goplana do Grabca:
„Pocałowanie to ślub dla czystych dziewic. Na
dziewiczym wianie za każdym pocałunkiem
jeden listek spada" (Balladyna I, 456—7 J.
Słowackiego). W korespondencji miłosnej
pocałunek oznacza się przez X (a uścisk przez
O). Mimo jasnej intencji trudno jednak nazwać
erotycznym całowanie dziecka, aby przypo-
dobać się mamie i zyskać jej przychylność.
Pocałowanie uderzonego, bolącego miejsca
na swojej albo czyjejś skórze ma mieć
magiczne znaczenie lecznicze. Gracze całują
karty na szczęście. Pocałować klamkę znaczy
'spóźnić się i nie zastać nikogo'; pocałować kij
lub rózgę to 'poddawać się pokornie karze'.
Brutalna a nieprzyzwoita „propozycja",
rodem ze średniowiecznego kawału Marchołta:
,,Pocałuj mnie w d...", oznaczająca dziś
ordynarną odmowę, od dawna bywała
łagodzona mniej lub bardziej wyrazistym
omówieniem, np. „Całuj mnie w gębę, jak
głową w piecu będę" albo „Całuj mnie w
ciemię, co patrzy w ziemię". „Całować w
zadnią twarz", mówi Wacław Potocki (Niechaj
śpi pijany 12). W piosence myśliwskiej o
zającu, który wymknął się chartom:
„Całujcież mnie w kurtę (krótki ogon)
wszyscy, doganiacze i myśliwcy". Dziś po-
wiadają: całuj mnie w nos, całuj psa w nos,
całuj mnie gdzieś.
W marzeniu sennym: zdrada, oszukań-stwo.
POCHODNIA (Głownia, Żagiew)
Pochodnia symbolizuje życie, nieśmiertelność;
uczucie, miłość, męskość, zaślubiny, urodzaj,
płodność, dziedzictwo, potomstwo;
Boga, słowo boże, przykazanie, zbawienie;
gwiazdę. Słońce, promienie słoneczne, ogień,
zorzę; oczy, światło duchowe; półmrok, noc;
pokój; wojnę, niebezpieczeństwo, zniszczenie,
anarchię, terroryzm, zdradę, zemstę, gniew,
obmowę, ciemne sprawy, męczeństwo, strzałę,
śmierć; rewolucję, wolność. wyzwolenie;
prawdę, sprawiedliwość, czujność, cnotę;
przewodnika; kształcenie, wiedzę, tradycję,
natchnienie, myśli; władcę, króla, dynastię,
imperium, godność, wspaniałość, sławę,
chwałę, powodzenie. Por. Lampa, Ogień,
Świeca.
Pochodnia w mitach babil. — nieubłagana
strzała boga Bela-Marduka a. Bela-EnIila.
Pochodnia — Bóg, słowo boże, przykazanie,
zbawienie. „Ty jesteś pochodnią moją, Panie,
Pan rozjaśnia ciemność moją" (2. Ks. Król.
22.29). „Słowo Twoje jest pochodnią nogom
moim" (Psalm 118 105). ..Bo przykazanie
pochodnią jest" (Ks. Przypowieści 6,23). „Ze
względu na Jeruzalem nie spocznę, dopóki (...)
nie zapłonie jego zbawienie jak pochodnia"
(Izajasz 62,1).
Pochodnia — szczęście, pomyślność. „Po-
chodnia bezbożnych zagaśnie" (Ks. Przy-
powieści 13,9). „Kto złorzeczy ojcu swemu i
matce, pochodnia jego zgaśnie wpośród
ciemności" (jw. 20,20).
Pochodnia — władca, król, dynastia; król
Dawid. „Nie możesz już (królu Dawidzie)
wyruszać z nami na wojnę, abyś nie zgasił
pochodni Izraela" (2 Ks. Król. 21,17).
„Zgotowałem pochodnię pomazańcowi
memu" (Psalm 131 17), tj. Dawidowi. Fax et
tuba łac. 'żagiew i trąba' — przywódca.
Pochodnia Eos (Aurory) noszona przez nią
przed rydwanem Heliosa — w mit. gr. zorza
poranna, świtanie.
Pochodnia, żagiew — Słońce; oczyszczenie i
uduchowienie przez światło; gwiazda. „I spadła
wielka gwiazda płonąca jak pochodnia" (Apok.
8,10). „Wdzięczna pochodnia Tytanowa"
(Impreza 7—8 Daniela Naborowskiego), tj.
Słońce. „Od krwawej żagwi słońca zajęły się
chmury" (Zachód 3 Leopolda Staffa).
Pochodnia — życie, męska zasada życia.
iskra bogów, natchnienie; ogień, którym
Prometeusz tchnął w mit. gr. życie w gliniane
figury ludzkie. ,,Płodzić i wychowywać dzieci,
ażeby płomień życia nieść jak pochodnię z
pokolenia na pokolenie" (Prawa 6,766B
Platona, tł. Marii Maykowskiej). „Szybko
zmieniają się pokolenia śmiertelników i jak
biegacze przekazują sobie pochodnię życia" (O
naturze wszechrzeczy 78—9 Lukrecjusza). W
mit. gr. atrybut Meleagra, herosa, którego
„zewnętrzna dusza" zaklęta była w głownię na
palenisku;
Dionizosa, boga-pochodni; Sybilli Libijskiej;
Eileithyi, bogini narodzin; atrybut Afrodyty
(Wenus), Erosa (Kupida) i putta (amo-retta),
oznaczający płomień miłości; naj-okrutniejsza
broń Erosa, dająca niewiele światła, a mogąca
zapalić nawet Słońce;
pochodnia weselna Hymena; pochodnia, którą
przyświeca sobie Demeter szukająca zaginionej
córki, Kory.
Pochodnia, żagiew — przewodnik, światło w
ciemnościach nocy. W staroż. Grecji (ale nie w
Sparcie) oświetlano sobie nocą w mieście drogę
pochodniami, a dopiero od III w. p.n.e.
częściowo lampami (ale gr. lampas znaczy
zarówno 'pochodnię' jak 'lampę'). Przysłowie:
Żagiew do wsze-teczeństwa — pijaństwo (a.
wino).
Wyścigi z pochodniami (gr. lampadedro-
mia) odbywały się w staroż. Atenach ku czci
Prometeusza, Hefajstosa i w czasie
Panatenajów.
Pochodnie były charakterystyczne dla mi-
steriów eleuzyńskich, beockiego kultu Dio-
nizosa (menady pędzące nocą z pochodniami
przez lasy), kultów Hekate i Artemidy, które
łączono z sobą. a także z Seleną i Persefoną.
Częste procesje z pochodniami i biegi piesze i
konne pod kierownictwem lampadarchy. W
kulcie rzymskim gł. w czasie ślubów (gdzie
oznaczały przeniesienie światła życia na
przyszłe potomstwo młodej pary), pogrzebów,
a także w orientalnych kultach Izydy. Mitry i
Wielkiej Macierzy. Używane również w
rytuałach wtajemniczenia jako symbol
oczyszczenia i oświecenia. Zob. Bliźnięta
(Mitry).
Pochodnie — groźna broń bogiń pomsty,
Erynii (Eumenid); w ręku geniusza a. daimona,
gdy wzniesione, wyobrażają życie, gdy
opuszczone — śmierć. Broń He-raklesa i
Jolaosa, którzy przypalali pochodniami miejsca
po ścięciu łbów hydry lernejskiej, co nie
pozwoliło im odrastać.
 Pochodnia — czujność. Atrybut Hestii
(Westy), bogini ogniska domowego (symbolu
domu i rodziny), nad którym trzeba było
nieustannie czuwać, aby nie wygasło, co
mogłoby sprowadzić nieszczęście.
Pochodnia wiązała się z symbolami ptaka,
światła i tęczy (Iris).
Pochodnia — potwarz, niezgoda. Potwarz w
plastyce — kobieta z pochodnią, stawiająca
młodzieńca przed sądem, jak Potwarz
Apellesa, zaginiona, znana z opisu Lukiana;
jak naśladowana z tego opisu Potwarz Apellesa
Sandra Botticellego (ok. 1487, Florencja.
Uffizi) i in. Atrybut Eris, bogini niezgody.
Pochodnia, żagiew — miłość, uczucie.
Kobieta na brzegu morza z pochodnią w ręku
— Hero, kapłanka Afrodyty, wskazująca nocą
drogę swemu kochankowi, l.eandrowi,
płynącemu do niej wpław przez Hellespont.
„Kupido mi niewielki małą głownią świecił. I
tą podpalił chcący czy niebacznie żagiew, która
już tlała w sercu mym nieznacznie: żagiew
gorących chęci pełną" (Sielanka wtóra.
Truienicy 191—4 Bartłomieja Zimorowica).
Pochodnia — ogień; zredukowana do
specyficznego kształtu forma „pierwiastka"
(jednego z czterech) ognia, o pokrewnej
symbolice.
Pochodnia zgaszona i zwrócona w dół:
w ręku Kupida — kres miłości. Na grobowcach
renesansowych — wymarły ród.
Pochodnia — bodziec, pobudka. Fax mentis
incendium gloriae łac. 'pragnienie sławy jest
pochodnią dla umysłu', tj. bodźcem.
Pochodnia w tradycji chrzęść. — męczeństwo;
Chrystus jako światło ludzkości;
pochodnia towarzyszy Janowi Chrzcicielowi
jako prekursorowi Mesjasza. Atrybut św.
Aidana, apostoła Northumbrii (VII w.), św.
Teodora, św. Tomasza z Akwinu (od-
pędzającego zapaloną pochodnią pokusę w
postaci młodej dziewczyny nasłanej mu przez
rodzinę, aby go odwieść od powołania
teologicznego). Pies czarnobiały z zapaloną
pochodnią w zębach — atrybut św. Dominika.
Zob. Pies (Na grobowcach).
Pochodnia zwrócona gorejącym końcem w
dół — chrzęść, symbol śmierci: płomień
wyobraża duszę unoszącą się do nieba a.
zmartwychwstającą.
Płonąca pochodnia przed tronem — ce-
sarstwo, obecność monarchy; godność
władcy.
Pochodnia w plastyce śrdw. — atrybut Pokoju
podpalającego stos wszelakiej broni;
Umiarkowania, które gasi płomień wodą z
dzbana; niekiedy Wzroku jako jednego z pięciu
zmysłów. Gniewu jako jednego z grzechów gł.
Pochodnia — noc, półmrok; zdrada, ciemne
sprawy; obmowa.
Pochodnia — anarchia; rewolucja; wy-
zwolenie; wolność. ,,August wojny domowej
pochodnię zapala" (Barbara Alojzego Fe-
lińskiego). „Do rąk pochodnie i głownie!
Wściekłymi poszarpmy zęby starego świata
warownie" (Kielich goryczy 28—30 Edmunda
Wasilewskiego). Statua Wolności (właśc.
Wolność oświecająca świat), posąg w porcie
nowojorskim, zaprojektowany przez rzeźbiarza
fr. F. A. Bartholdiego, przedstawiający kobietę
trzymającą pochodnię we wzniesionej ręce
(1886).
Przekazywanie płonącej pochodni (jak w
rozstawnym biegu z Olimpii w Grecji na
stadion do znicza w nowożytnych olimpiadach)
— przekazywanie wiedzy, tradycji,
dziedzictwa.
Pochodnia — prawda (w licznych alegoriach),
sprawiedliwość, cnota. Przysłowie:
Jasna pochodnia przed każdego oczy, gdzie
sprawiedliwość społu z cnotą kroczy. „Prawda
jak żagiew, jaśniej świeci potrząsana"
(Dyskusje filozoficzne l Sir Williama
Hamiltona, 1788—1856).
Pochodnie ludu — wieszcze, poeci. „Cóż są
poeci? Oto prawd obrońcę, pochodnie ludu"
(Do Z. A. Helcla... 15—16 Franciszka
Wężyka).
Pochodnie — oczy. „Twe oczy (...), nie oczy,
lecz pochodnie dwie nielitościwe, które palą na
popiół serca nieszczęśliwe" (Na oczy królewny
angielskiej... l—4 Daniela Naborowskiego).
Pochodnia (zwł. zimą i wiosną)—w folklo-
rze: urodzaj, płodność.
Głownie — myśli. ,,Najokropniejsze myśli
mózg mu paliły jak gorejące głownie"
(Kataleptyk l Ludwika Sztyrmera).
W heraldyce: wiedza; sława, chwała. „Fax
gloria mentis honeste" łac. 'Chwała jest
pochodnią szlachetnego umysłu' (Silius
Italicus 6,332; I w. n.e.; dewiza baronetów
Nowej Szkocji, 1625).
W marzeniu sennym: (płonąca) szczęście;
(zgaszona) hańba.
PODRÓŻ (Pielgrzymka, Wędrówka)
Podróż symbolizuje życie, drogę życia, życie
intensywne, decydujący, samodzielny krok w
życiu; ryzykowne przedsięwzięcie, dążenie do
celu po drodze najeżonej przeszkodami;
przygodę, grę; potrzebę nowych doświadczeń,
badanie, studium, naukę, doświadczenie,
odkrycie, potrzebę poznawania nowych
widnokręgów, poszukiwanie duchowych celów
(często wyobrażanych jako Wyspy
Błogosławionych, zamki i sanktuaria na
wysokich górach, raj utracony itd.);
poszukiwanie prawdy, pokoju, nieśmiertel-
ności. mistycznego Centrum duchowego,
Ziemi Obiecanej (wyjście z Egiptu, przejście
przez Morze Czerwone, przez pustynię itd.),
św. Graala itd.; wtajemniczenie, drogę do
światła w ciemnościach; drogę boga a. bo-
hatera słonecznego, bieg czasu, cykl roczny,
ewolucję, migrację wędrownych ptaków;
zmianę, pragnienie zmiany wewnętrznej,
niepokój, wieczną tęsknotę, marzenie, aspi-
racje, pracę wyobraźni, drogę duszy, po-
szukiwanie swego Ja, niezgodę na siebie
samego, daremną ucieczkę od siebie, próbę
odnalezienia (a. ucieczkę od) Matki, usiło-
wanie wyjścia z Labiryntu, poszukiwanie
porządku mistycznego i psychicznego;
oczyszczenie.
Podróż — działalność boga a. bohatera
słonecznego. Słońca. Egipski bóg Słońca Ra
(Re) co dzień żegluje po nieboskłonie n;i 'swej
Barce Milionów Lat. a nocą wraca
podziemnym Nilem w łodzi Mesektet. Bóg
urodzaju umierający wraz ze ścięciem ostat-
nich kłosów i wędrujący do świata pod-
ziemnego, aby pojawić się z powrotem na
ziemi z wiosną.
Wędrówkę symbolizuje stopa (zob.) a. ślad
stopy. Słowo Boże w Biblii wciela się w
wędrowca na tym świecie: prorok Eliasz ujrzał
je w obłoczku wyglądającym jak ślad ludzkiej
stopy, który urósł do wielkości użyźniającej
chmury deszczowej. „Oto niebo się zaćmiło, i
obłok, i wiatr, i stał się deszcz wielki" po
wielkiej suszy (3. Ks. Król. 18.41—6).
„Wędrowałem po ziemi i przeszedłem ją
wzdłuż i wszerz" (Hiob 1,7),
Szatan odpowiada Bogu na pytanie skąd
przybywa.
Żyd Wieczny Tułacz — niespokojny,
nieznużony wędrowiec; niezaspokojona, nie-
określona tęsknota, np. za utraconą Matką. za
wolnością od Matki, brak ojczyzny, nostalgia.
Wg legend chrzęść, stróż Piłata a. szewc, który
popędzał Jezusa niosącego krzyż na Kalwarię,
skazany na wieczyste odmładzanie się i
nieustanną wędrówkę po świecie. Nazywany
Johannes Buttadeus, Ahaswer, Kartafilos.
Salatiel ben Sadi. Arysteasz, Izaak Lakedion
itd. Postać oparta na bohaterach różnych
mitów, na królach zmuszonych do tułaczki pod
koniec życia, jak np. Edyp, Odyseusz, Jazon.
Bellerofon. na bohaterach i bogach
słonecznych naśladujących w swych
wyprawach dzienny a. nocny bieg Słońca, jak
Herakles w wędrówce do ogrodu Hesperyd
(gdzie podtrzymywał niebo przez chwilę) i z
powrotem. Dionizos podróżujący na rydwanie.
Mitra — bóg Słońca (Soi inviclus).
Holender Tułacz (Latający Holender) —
arogancja, wyzwanie, bezbożność, zwiastun
nieszczęścia. Wg żeglarskiej legendy kapitan
statku, który w czasie szalejącego cyklonu klął
się na piekło, że opłynie Przylądek Burz,
choćby mu to miało zająć wieczność całą. a
teraz błądzi po wszystkich oceanach i przynosi
nieszczęście tym, którym się pojawi.
Pielgrzymka — życie; irrealizm, senty-
mentalny idealizm; przejściowy charakter
wszelkich sytuacji, wewnętrzne odsunięcie się
od spraw dnia dzisiejszego, przywiązanie do
celów odległych i wzniosłych; przekonanie,
przeświadczenie; poszukiwanie; wyrzeczenie
się, oczyszczenie: dewocja, pokuta, odkupienie
grzechów, wyraz czci dla istoty uświęcającej
cel pielgrzymki (Jerozolimę, Santiago de
Compostela, Mekkę. Benares, Rzym. Lourdes,
Jasną Górę itd.) odbywanej w aurze ubóstwa,
gdzie kij pielgrzymi (zob. Laska) reprezentuje
biedę i wytrwałość.
Pielgrzymkę symbolizuje muszla małża
(zob. Muszla), sandały, kij, płaszcz pielgrzymi.
kapelusz o szerokich kresach. W plastyce
wyobrażano jako pielgrzymów m.in. Jakuba
Starszego Ap„ św. Rocha, archanioła Rafała.
św. Aleksego, św. Brygidę ze Szwecji (ok.
1304—73), Chrystusa w drodze do Emaus.
 Pielgrzymka — fałsz; radość. „Gdy widzę
pielgrzyma, nie mogę nigdy wstrzymać się od
łez. Jakże nas, ludzi, uszczęśliwiają fałszywe
pojęcia!" (Epigramy weneckie Goethego).
Pielgrzymi, Ojcowie Pielgrzymi, ang. Pil-
grim Falhers. purytanie, którzy uciekli z
Anglii przed prześladowaniami, przebyli
Atlantyk na statku „Mayfiower" i założyli w
Nowej Anglii w 1620 kolonię Płymouth (dziś
w Massachusetts, USA). Symbolizują ich;
statek ,,Mayfiower" ,(zwł. jego replika
zbudowana w 1957), purytanie. Dzień Dzięk-
czynnienia (ang. Thanksgiying Day. ostatni
czwartek listopada), indyk.
Podróż wiąże się z marzeniem, marzeniem
sennym, wyobrażeniami seksualnymi.
Podróż inicjacyjna — w rytuałach wta-
jemniczenia odbywanie etapów prób, które
adept powinien podejmować i przebyć, jak w
starogr. misteriach, w chińskich tajnych
stowarzyszeniach, jak w wolnomularstwie.
Podróż pośmiertna — oczyszczenie i dalszy
rozwój duszy zmarłego; śmierć jako wędrówka
do innego świata; opisują ją szczegółowo
egipskie i tybetańskie księgi umarłych. Stąd
buty dla nieboszczyków (trupięgi) i układanie
zmarłych nogami do wyjścia.
Wędrówka dusz — w religiach Wschodu
(gł. w religiach ind.), w orlizmie, pita-
goreizmie — ponowne wcielenia, odradzanie
się dusz w nowych ciałach, transmigra-cja
dusz, palingeneza, metensomatoza (kilka dusz
do jednego ciała), metempsychoza u Platona,
neoplatoników, gnostyków, teozofów.
Podróż podziemna w snach i legendach —
wejście w dziedzinę ezoteryczną; podróż
napowietrzna a. niebiańska — w dziedzinę
egzoteryczną.
Podróż (zejście) do piekieł, do świata
podziemnego — zejście do korzeni, do źródeł,
do podświadomości, do przyczyn swego
postępowania, próba jego usprawiedliwienia.
Mity obrazujące zjawiska przyrody, jak zima,
jak okres suszy i upałów, np. Kora-Persefona
spędza zimę w Hadesie, na wiosnę wraca na
ziemię, do matki, Demeter. bogini urodzaju;
chrzęść, piekło i czyściec; zejście bohatera
słonecznego do podziemi, do krainy zmarłych,
jak Ody-seusza, Eneasza, Chrystusa; niektórzy
sądzą. że można by tu przyłączyć Daniela
w lwiej jamie (Daniel 6), trzech młodzieńców
w piecu ognistym (Daniel 3), Dantego
wędrówkę z Wergiliuszem, alchemika fr.
Nicolasa Flamela (1330—1418) i Enocha
Ardena z poematu (1864) Alfreda Tennysona.
Podróż — duchowe posuwanie się naprzód,
wędrówka wzdłuż Osi świata, jak Boska
Komedia Dantego.
Podróż — daremna ucieczka od siebie.
„Można z ojczyzny uciec, lecz od siebie nikt
nie uciecze" tac. patriae quis exsul se quoque
fugit? (Pieśni 2.16.19—20 Horacego, tł.
Stefana Gołębiowskiegoł. „Niebo, a nie duszę
zmieniają ci, co żeglują po morzach" łac.
caelum non animum mutant ani trans marę
currunt (Listy 1,11,27 Horacego). Przysłowie: I
w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu. ,,Prawdziwi
podróżnicy to ci tylko, którzy wyruszają aby
wyruszyć" (Podróż 17—18 Ch. Baudelaire'a).
Podróż — poszukiwanie prawdy: podróże
Pantagruela u Rabelais'go, Podróże Guli-wera
Jonathana Swifta, chińska Podróż na Zachód
(Si-ju-ci).
Podróże kształcą. „Męża głoś, Muzo,
pełnego wykrętów, który zburzył święty gród
Troi, a potem wiele wędrował, widział miasta,
ludzi tak wielu i ducha ich poznał" (Odyseja
1,1 Homera, tł. J. Pa-randowskiego). „Cieszył
się wędrówką do nieznanych miejsc,
oglądaniem nieznanych rzek, a trudy
wynagradzała mu pasja poznania"
(Metamorfozy 4,294 Owidiusza). Przysłowie:
Podróż czyni mądrego mędrszym, a głupiego
głupszym.
Podróż — gra. ..Podróż jest jak gra, zawsze
towarzyszy jej korzyść albo strata, i to zwykle z
nieoczekiwanej strony" (Do Schillera. Stafa, 14
X 1797 Goethego).
Podróż — życie. „Tylko podróż jest życiem.
tak jak, odwrotnie, życie jest podróżą" (Das
Kampaner Tal 2 Jeana Paula).
POPIÓŁ
Popiół symbolizuje (los) człowieka, krótkość
życia, śmierć, zwłoki, osierocenie, żałobę,
stratę, płacz, żal, rozpacz; zmartwychwstanie;
lek duchowy; grzech, pokutę, skruchę, pokorę;
złą nowinę, strach, beznadzieję;
ogień, oczyszczenie, zniszczenie; wypalone
namiętności, ruinę.
Popiół przypominający pył ziemi, z kto rego
człowiek, wg Gen. 3.19, jest zrodzony —
(w Izraelu) ból. skrucha, pokuta. Popiołem
posypywano głowę wysypując go z worka, na
znak rozpaczy, boleści, zgryzoty, żalu. żałości,
żałoby. Wg Ks. Estery Haman wydał dekret o
eksterminacji Żydów w królestwie perskim.
„Gdy to usłyszał Mardo-cheusz. rozdarł szaty
swe, oblókł się w wór, posypał głowę
popiołem, okazując gorzkość serca swego (...).
Była niezmierna żałość u Żydów (...) i wielu z
nich zamiast pościeli woru i popiołu używało"
(4,1—3' ..Czynię pokutę w prochu i popiele"
(Hiob 42,6).
Popiół — spalone zwierzęta ofiarne. Popiół
z ofiarnych zwierząt, który zabierano 7 ołtarza
do świętego świętych w naczyniach
mosiężnych, był popiołem świętym, ..tłustym",
w odróżnieniu od zwykłego popiołu z ogniska.
Do ceremonii oczyszczenia używano popiołu
ze spalonej czerwonej krowy: ..popiół ten.
przechowywany przez zgromadzenie synów
Izraelowych, służył do pokrapiania wody, bo
krowa za grzech jest spalona" (Num. 19.9).
Posypywanie popiołem głowy pana młodego
przy zaślubinach miało przypominać o
zniszczeniu Jerozolimy. Posypywano też
popiołem głowy rodziny zmarłego na znak
poddania się woli bożej.
Popiół — człowiek, los człowieka, krótkość
życia, pokora. ,,Ośmielam się mówić do Pana
mego, choć jestem prochem i popiołem" (Gen.
18.27). „Popiół człowiek. choćby rozciągał się
jak Feniks kto wiek:
bo i z słonecznych len ptak promieni z popiołu
wstaje, w popiół się mieni" (Na śkleni-
c( malowana 15—18 Kaspra Miaskowskiego).
Jeść popiół — krańcowa nędza. „Bo popiół
jako chleb jadałem, a napój mój mieszałem z
płaczem" (Psalm 101 9).
Popiół — kara za grzechy i zbrodnie.
Antioch kazał zrzucić Menelausa z 50-łokcio-
wej wieży w popiół: ,,ponieważ wiele zbrodni
popełnił przeciw ołtarzowi bożemu, któremu
ogień i popiół był święty, sam na śmierć w
popiele został skazany" (2 Ks. Macha-bejska
13,5—8).
Siady w popiele zdradzają fałszerstwo,
oszustwo. Kapłani Bela wchodzili skrytymi
drzwiczkami do świątyni i zjadali ofiary. które
miał jakoby spożywać sam Bel: ale zdradziły
ich ślady stóp na posadzce, którą Daniel kazał
wysypać popiołem" (Daniel 14,5—21).
Popiół — oczyszczenie. Rzymianie w czasie
świąt oczyszczenia rzucali za siebie. w wodę,
popiół na chwałę bogów i zmarłych; ogień
oczyszcza, a więc i popiół winien mieć moc
oczyszczania.
Popioły, prochy — śmiertelne szczątki
zmarłego, zwłoki, „l wierzysz, że to obchodzi
te prochy zamknięte w mogile?" łac. et credis
cineres curare sepullos? (adaptacja z Eneidy
4,34 Wergilusza), Anna do swej siostry,
Dydony. „Niechaj ziemia nie ciąży twym
popiołom" łac. sit humus cineri non onerosa
luo (Amores 3,9,67 Owidiusza).
Rozsypać popiół na cztery strony świata —
aby odmówić zmarłemu i spalonemu zwy-
czajowego pogrzebu, aby po nim nie zostało
śladu ani popiołu; skazać na niepamięć,
uniemożliwić odwiedzanie grobu.
Obrócić w popiół — spalić, zniszczyć,
zrujnować. „Zła godzina obróciła wszystko w
popiół" łac. cuncta in cineres gravis intulit
hora (Sylyarum 2,1,54 Stacjusza).
Odradzać się z popiołów — zaczynać istnieć
na nowo na zgliszczach, ruinach.
Odradzać się jak Feniks z popiołów zob.
Feniks.
Popiół zachował w chrześcijaństwie tę samą
symbolikę, co w Starym Testamencie. Asceci
dodawali nieraz popiół do swego pożywienia.
W klasztorach kładzono konających na podłogę
posypaną popiołem lub. wg rytuału
ambrozjańskiego. posypywano im popiołem
głowę. Święconego popiołu używa się w
pewnych ceremoniach kość.. np. przy
poświęceniu świątyni. Magiczny popiół z dębu,
zmieszany z wodą. służył w płd.wsch. Europie
jako lek-pa-naceum.
Popiół jako reszta pozostała po wypaleniu się
ognia — ciało i dusza pozostałe po utracie
życia. Przysłowie: Musisz zjeść szczyptę
popiołu, nim umrzesz (wyraz żalu za grzechy i
nadziei zmartwychwstania);
zob. Proch i pył.
Popiół wg wierzeń ludowych wzmaga
potencję (bo wynika z działania ognia). obdarza
potomstwem, zapowiada urodzaj, zwłaszcza
jeżeli wzięty z ognisk zapalanych w czasie
świąt wspomagających moc Słońca, jak z ogni
sobótkowych (w wigilię św. Jana, w przesilenie
letnie), w wigilię św. Piotra (28 VI), w wigilię
Wszystkich Świętych czy na Boże Narodzenie
(przesilenie zimowe),
w różnych krajach chrzęść, jako pozostałość twór morski (nazwany wielorybem dopiero
uroczystości pogańskich. w X w. n.e. przez mnichów z Lindisfarne w
Popioły — słowa. „Rozsyp, jak z żarzącego Anglii), który połknął proroka Jonasza, aby go
się ogniska popiół i iskry, słowa me wśród wysadzić na brzeg w nakazanym przez Boga
ludzi!" (Oda do wiatru zachodniego 66—7 P. miejscu.
B. Shelleya). Potwory, którymi starożytni Grecy zapełniali
swe mity, były to istoty fantastyczne, zwykle
POTWORY (Monstra) groźne, niekiedy dobroczynne. Ich
monstrualność, kontrastująca z harmonią
Potwory w legendach symbolizują chaos.
ludzkiego ciała i ładem świata bogów olim-
śmierć, zmartwychwstanie; burzę, suszę, zimę;
pijskich, była symbolem barbarzyństwa,
zarazę; straż; zob. też Smok, Wąż, Lewiatan.
okrucieństwa i chaosu świata dawnych,
Urzekający wpływ, jaki na wyobraźnię
pokonanych już bóstw. Były to istoty ludzkie
ludzką wywierały fantastyczne potwory, po-
nadnaturalnych rozmiarów (olbrzymy), albo o
czynając od okresu paleolitu (malowidła na
niezwykłych cechach budowy (np. Argus,
ścianach jaskiń), a na naszych prywatnych
cyklopi, gorgony, graje), lub stwory łączące
koszmarach sennych kończąc. związany jest
kształty ludzkie i zwierzęce (jak centaurowie,
zapewne z emocjonalnym stosunkiem do
giganci, harpie, Minotaur, satyrowie, Scylla i
sprawy granic między człowiekiem a
Charybda, Sfinks, syreny, tryton) albo
człowiekiem, kulturą a kulturą, człowiekiem a
stworzenia łączące kształty kilku zwierząt (np.
innymi istotami: roślinami, zwierzętami i
Chimera, gryfy. Pegaz, Pyton, smoki).
bogami. Biblijny Bóg wydobywa świat z
Potwór jest często wyobrażeniem stróża
chaosu i zamieszania, rozdziela granicami
skarbu (zazwyczaj jest to smok) w sensie
niebo, wody i ląd, tworzy różne gatunki istot
dosłownym (złota, bogactw) lub przenośnym
żywych i powierza człowiekowi. jako jego
(nieśmiertelności, wiedzy, władzy), a przeto
pierwsze zadanie życiowe. nazwanie
wyobrażeniem trudności i przeszkód, jakie
wszystkich zwierząt {Gen. 2,19—20). czyli
trzeba pokonać, aby się okazać bohaterem lub
sporządzenie ich systematyki. Ten fragment
osiągnąć wyższe wtajemniczenie, oraz
mitu trafnie dostrzegą w człowieku „istotę
sygnałem istnienia bajecznego skarbu lub
klasyfikującą", oddającą się z pasją
strzeżonej tajemnicy.
pojęciowemu i praktycznemu wytyczaniu
Potwór jest idealnym przeciwieństwem bo-
granic gwarantujących trwałość istnienia
hatera i jego boskiego wyposażenia; np.
Wszechświata jako uporządkowanej całości.
Perseusz, wyruszając po głowę Meduzy,
Istnieją ceremoniały okresowo odnawiające
otrzymał skrzydlate sandały od nimf, torbę i
pierwotne podziały Kosmosu, jak np.
hełm-niewidkę od Hadesa, stalowy sierp od
uroczystości i zabawy noworoczne;
Hermesa. Bellerofon dzięki złotemu wędzidłu
zrytualizowane struktury społeczne, jak np.
otrzymanemu od Ateny mógł ujarzmić i dosiąść
kasty indyjskie: ideologie ustanawiające sfery
Pegaza, ą za jego pomocą pokonać Chimerę.
wpływów przeznaczeń, bogów, przyrody i
Potwór pustoszący kraj — klęski żywiołowe,
ludzi, jak np. astrologia. Łamanie granic — to
zaraza, suszą, trzęsienie ziemi lub rządy złego
nawrót do pierwotnego bezładu. Niekiedy
albo nieudolnego władcy, sprowadzające
człowiek uważa pokonywanie tych barier za
nieurodzaj lub masowe pojawy szkodników.
przestępstwo, kiedy indziej za drogę do
Potwór — wyobrażenia lękowe, odnoszące
zdobycia wiedzy, potęgi lub chwały.
się zarówno do świata zewnętrznego, jak i
Potwory łączą sję w tradycji z pierwotnym
powstające z nerwic i zaburzeń psychicznych,
Chaosem, z gwałtownymi zjawiskami natury
np. Cerber: „Obmierzła Melancholia zrodzona
(burze, ulewa), ze światem chtonicznym.
z Cerbera i najczarniejszej Północy,
podziemnym (trzęsienia ziemi), ze złowrogimi
opuszczona w styksowej jaskini wśród
popędami, jakie niesie w sobie i musi
okropnych kształtów, wrzasków i piekielnych
nieustannie ujarzmiać człowiek, albo niekiedy
widoków" (L'Allegro l—4 Johna Miltona).
z dobroczynnymi siłami zewnętrznymi
Polifem: „Potwór straszliwy, nie
mogącymi go odrodzić i poprowadzić we
właściwym kierunku, jak ów biblijny po
kształtny. olbrzymi, pozbawiony wzroku"
(Eneida 3,658 Wergiliusza).
Tysiącogłowy potwór — tłum, rzeszą, ciżba.
„Wstrętny potwór o głowach tysiącu, chwiejne
pospólstwo" (Henryk IV cz. 2, Prolog
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Chudy, odrażający potwór — śmierć
(Romeo i Julia 5,3,104 Szekspira).
Potwór niewdzięczności — czas. „Czas na
grzbiecie swoim torbę nosi, w którą jałmużny
wkłada zapomniane, czas, ten olbrzymi potwór
niewdzięczności" (Troilus i Kresyda 3,3.145
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Zielonooki potwór — zazdrość; zob. Zieleń.
Potwór pożerający zmysły — nałóg. „Nałóg,
ten potwór, co zmysły pożera, diabeł 7 natury,
bywa też aniołem" (Hamlet 3,4,160 Szekspira).
Potwór — wybujała, szaleńcza lub nie-
zdrowa wyobraźnia, zuchwałe pożądania,
zdrożne zamiary. „Na potworze, z majaczeń
wylęgłym rozbłysku, mknę, kresów nie-
nawidząc, w wieczystą swobodę, w nie-
skończoność, co szumiąc, pieni mu się w
pysku" (Wlocie l—3 Bolesława Leśmiana).
Chicheyache (fr., z chiche face 'chudo-
gęba'), bajeczny potwór z satyry średnio-
wiecznej, żywiący się wyłącznie cierpliwymi
żonami i dlatego straszliwie wychudły, pod-
czas gdy Bigorne (fr., z bicorne 'dwurogi'),
jedzący tylko poczciwych mężów, roztył się na
nieprzebranych zasobach swej diety.
Potwór z Loch Ness — tajemniczy stwór
wodny, wąż z odnóżami pływnymi, który
ukazał się rzekomo (w okresie między-
wojennym) na jeziorze Loch Ness w hrabstwie
Inverness w Szkocji, i ukazywał się jeszcze
wielokrotnie różnym osobom, zwłaszcza w
sezonie letnim, głównie, jak można mniemać,
dla ożywienia ruchu turystycznego w tej
malowniczej okolicy.
Przysłowie: Każda potwora znajdzie swego
amatora, tj. każda Rózia znajdzie swego Józia.
POWIETRZE
Powietrze jest symbolem nieskończoności.
bezcielesności, wieczności, nieba, bóstwa,
kontemplacji, życia, pamięci, duszy, snu,
natchnienia, dążenia do wolności.
W tradycyjnych wyobrażeniach kosmo-
logicznych wielu ludów powietrze jest jed
nym z czterech pierwotnych żywiołów (por.
Ziemia, Ogień, Woda), wraz z ogniem stanowią
parę żywiołów ruchliwych, aktywnych,
męskich, w przeciwieństwie do pozostałych
dwóch — biernych i żeńskich; znajduje się w
ścisłym związku symbolicznym z wiatrem
(zob.), oddechem i niewidzialnymi, ale
odczuwalnymi w działaniu potęgami i
demonami. Niektóre kosmogonie uważały
ogień za praprzyczynę rzeczy, większość
jednak sądziła, że powietrze jest żywiołem
pierwotnym i że wystarczy je sprężyć i zgęścić,
aby otrzymać ciepło i ogień, a z nich życie.
Jako element lotny, zwiewny, łączący niebo
z ziemią, jest środowiskiem światła, głosu,
zapachu, barwy, wibracji międzyplanetarnej,
stanowi pokarm dla tchnienia niezbędnego do
życia każdej żywej istoty. Żywioł powietrza
traktowano przeto jako odczuwalny symbol
życia niewidzialnego, uniwersalnego, siłę
napędową i oczyszczającą, a także Słowo, np.
słowo biblijnego Boga w dniu stworzenia,
środowisko dematerializacji, rozpływania się w
nicość pod wpływem czarów, zaklęć. W
alchemii jedną z nazw pramaterii.
W mitologii hinduskiej Waju, tchnienie
kosmiczne, dech. życie, galopuje na gazeli
trzymając w ręku wielką trzepoczącą chorągiew
albo kołyszący się wachlarz, przedmioty
będące atrybutami ruchu i oporu powietrza.
Starożytni Grecy rozróżniali wyższe, świecące
regiony powietrzne, aither, eter, i warstwę
niższą, air. Pierwszy z czasem zaczęto
przedstawiać sobie jako przestrzeń niebios
złożoną z pierwiastkowego ognia, z którego
powstało Słońce i gwiazdy, jako siedzibę
bogów.
W tradycji żydowsko-chrześcijańskiej po-
wietrze uchodziło za królestwo szatana, księcia
potęgi atmosferycznej, pomieszkanie duchów,
demonów i diabłów. Przejmujące, chłodne,
zwłaszcza nocne powietrze uchodziło za groźne
dla zdrowia. W dawnej polszczyźnie
,,powietrze" oznaczało również zarazę: „Od
powietrza, ognią, wojny zachowaj nas. Panie!".
Odwiecznym marzeniem ludzkości było
latanie, unoszenie się w powietrzu, co stało się
synonimem pełnej swobody i nieograniczonych
możliwości, o czym świadczą mit grecki o locie
Dedala i łkara, a także latające dywany i
drewniane konie z Baśni
z 7007 nocy. Urzeczywistnienie tego marzenia
w postaci balonu przyniosło jednak w XVIII
wieku obok zadziwienia („Niezwykłych ludzi
zuchwała para, zwalczywszy natury prawa,
wznawia tor klęską sławny łkara i na podniebiu
już stawa". Balon A. Naruszewicza) i
rozczarowanie: podróż powietrzna stała się
rodzajem nieużytecznej, cyrkowej sztuczki.
PRAWY/LEWY
Prawy (prawa strona) symbolizuje bóstwo,
zbawienie, duchowość, wyższe cnoty, miło-
sierdzie, łaskawość, mądrość, świadomość,
rozum; przyszłość; dzień; ewolucję; wejście,
otwarcie, otwartość, ekstrawersję; pomoc,
przyjaźń, dobrotliwość, miłość, seks, męskość;
legalność, prawo, autorytet, hierarchię,
porządek, praworządność, trwałość, dobrobyt,
szczęście, powodzenie, sukces;
wysiłek, siłę, aktywność, rozrost; zacho-
wawczość, konserwatyzm, wstecznictwo. Zob.
Swastyka (prawo- i lewostronna).
Lewy (lewa strona) symbolizuje stronę
żeńską, materialną, doczesną, gorszą, nie-
szczęśliwą, księżycową, magiczną, śmiertelną,
nienormalną, niższą, nieprawą; przeszłość,
rozwój wsteczny, podświadomość;
pokój, ciszę, odpoczynek, kontemplację,
introwersję, mądrość, miłość, związek nie-
ślubny, nieślubne dziecko; noc, satanizm, zły
omen; bierność, nieszczęście, niepowodzenie,
podeszły wiek, słabość, schyłek, śmierć,
pogrzeb; niezadowolenie, potępienie, wrogość;
sprawiedliwość, innowację, ryzyko,
nielegalność, radykalizm, postęp.
Ptaki widziane po lewej stronie — wg
staroż. augurów zły znak; po prawej — dobra
wróżba (por. Agamemnon 115 Ajschy-losa).
Obrót w prawą stronę, w kierunku ruchu
wskazówek zegara, ruchu Słońca na półkuli
płn. korowodów tanecznych (w folklorze).
figur obrotowych (np. swastyki) — szczęście,
dobrobyt. W lewą stronę — nieszczęście,
niepowodzenie; ruch związany z magią
księżycową czarownic, z nocną drogą Słońca z
zachodu na wschód (np. droga boga Ra po
podziemnym Nilu); śmierć, pogrzeb,
podświadomość.
Lewa/prawa strona w Chinach, odwrotnie
niż w Europie: lewa — związana z jang (zob.
Jin), zasadą męską, czynną, z niebem;
prawa — z jin, zasadą żeńską, ziemią,
płodnością, żniwami, pasywnością. W Chinach
daje się lewą rękę, a przyjmuje prawą.
Prawa ręka — świadomość, prawość,
szczerość, honor, logika, racjonalizm, wierność,
błogosławieństwo, miłość braterska, przysięga,
męskość; agresywność, zaczep-ność; autorytet;
sprawność, siła; wrogość. Zaufany, oddany
pomocnik, zastępca, pierw. na polu bitwy
kawalerzysta jadący z prawej strony kolumny
wojska. Miejsce po prawej ręce (przy stole)
gospodarza — honorowe, najwyższe dla gościa;
potęga, znaczenie (jak Apollo po prawicy
Zeusa, Chrystus po prawicy Boga): „Siądź po
prawicy mojej" (Psalm 109 l). Miejsce po
prawej ręce — pomoc. „Pan po prawicy twojej
poraził królów w dzień gniewu swego" (Psalm
109 5). „Moja prawica jest moim bogiem"
(Eneida 10,775 Wergilusza).
Nie odróżniać swojej prawej ręki od lewej —
nie dorastać do używania rozumu;
nie mieć rozeznania w sprawach tego świata.
„A ja nie miałbym odpuścić (rzecze Pan)
Niniwie (...), w której jest więcej niż 120000
ludzi nie rozróżniających między prawicą a
lewicą swoją?" (Jonasz 4,11).
Prawa strona — mądrość. „Serce mądrego po
prawej stronie jego, a serce głupiego po lewej
stronie jego" (Eklezjastes 10,2); mądry skłonny
jest do dobrego, a głupi do złego.
„Przedłużenie dni na prawicy mądrości, a na
lewicy jej bogactwo i sława" (Ks. Przypowieści
3,16).
Prawa i lewa strona zob. Kolumna (Dwie
kolumny jako para).
Prawa strona — zbawienie, lewa — po-
tępienie. ..I postawi owce po prawicy swojej, a
kozły po lewicy" (Ew. wg Mai. 25,34). ,,Patrzę
na prawo i widzę — nikt nie zważa na mnie, nie
ma dla mnie ucieczki" (Psalm 141 5); patrzeć
na prawo — ku zbawieniu. jak na Sądzie
Ostatecznym.
Prawa ręka — znaczenie, ważność, zręcz-
ność, siła. „Jeśli bym cię zapomniał, Jeruzalem.
niech utraci swą zręczność prawica moja"
(Psalm 136 5). ,,Prawica Pańska dokazała
mocy!" (Psalm 117 16). Prawicę wyobrażano
na berłach i słupach granicznych wytyczających
kres władzy monarchy.
Prawa ręka — szczęście, pokój, przyjaźń;
miłość, seks, rozkosz. ,,Rozkosz po prawicy
Twojej (Panie) na wieki" (Psalm 15 11).
..(Oblubienica:) Lewa ręka jego pod głową
moją, a prawica jego obejmuje mnie" (Pieśń
nad pieśniami 2,6). „Zawsze w prawicy trzymaj
słodki pokój" (Henryk VIII 3,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha), kardynał Wolsey do Cromwella.
Prawą nogę przez próg (w folklorze od
czasów antycznych) — dobra wróżba, po-
myślność; już Rzymianie uważali przekroczenie
progu naprzód lewą nogą za złowróżbne. Na
przyjęciach specjalny niewolnik pilnował
progu, aby goście wchodzili w sposób
właściwy.
Nie wie prawica, co robi lewica — za-
mieszanie, rozgardiasz powstały mimo
istnienia jednego tylko ośrodka dyspozycji;
pomoc udzielona w dyskrecji, anonimowo. „Ale
gdy dajesz jałmużnę, niech nie wie lewica
twoja, co prawica twoja czyni, aby jałmużna
twoja była w skrytości" (Ew. wg Mat. 6,3).
Prawica, uścisk prawicy — wspólnota.
„Podali mnie i Barnabie prawicę na dowód
wspólnoty" (List do Galatów 2,9).
Prawa strona — siła, powodzenie; strona
lepsza, szczęśliwsza, już w starożytności, bo
prawica dźwiga włócznię i miecz.
Lewa strona w kabalistyce — strona serca,
wyrozumiałości; żeńska.
Prawica i lewica Boga w kabalistyce:
prawica — miłosierdzie, błogosławieństwo,
kapłaństwo; lewica — sprawiedliwość, kró-
lewskość, przekleństwo.
Prawa/lewa strona w śrdw. chrześcij.:
prawa — męska, boska, dzienna; lewa —
żeńska, sataniczna, nocna. Na czarnych mszach
miano się żegnać znakiem krzyża lewą ręką;
dzieci poświęcone Szatanowi były, jak
mniemano, znaczone przezeń ostrzem rogu nad
lewym okiem.
Lewa troska wl. la sinistra cura, troska o
świat doczesny, doczesność (Boska Komedia,
Czyściec 12 Dantego).
Lewa strona w folklorze — magia. Strona
magiczna może być użyta zarówno w dobrych,
jak i złych celach.
Prawy — legalny, prawowity; zgodny z
prawem. Prawego łoża, urodzony z prawego
(oża — dziecko, syn, dziedzic itp., zrodzony z
legalnego małżeństwa.
Lewy — nielegalny, nieślubny. Żona z lewej
ręki, dziecko z lewego łoża.
Prawica i lewica — stronnictwo kon-
serwatywne, zachowawcze i stronnictwo po
stępowe, radykalne; używane w sensie polit.:
prawica od początku XVII w., lewica od pocz.
XVIII w. Prawica reprezentować ma porządek,
autorytet, trwałość, hierarchię, zadowolenie z
istniejących warunków; lewica —
niezadowolenie, roszczenie, ruch, poszukiwanie
wyższego stopnia sprawiedliwości społ.,
innowację, ryzyko, postęp (podział dający się
odczytać w praktyce polit. tylko w niewielkim
stopniu).
Prawy — sprawiedliwy, uczciwy, szlachetny.
Wejść na prawą drogę, zejść z prawej drogi.
,,Polsko! W schyłku sławy zbyt zapomniałaś, co
jest obywatel prawy" (Obywatel prawy 3—4 T.
K. Węgierski).
Prawa/lewa strona — przyszłość/przeszłość.
„Mam tych skrzydeł dwoje; wystarczą: — od
zachodu na wschód je rozszerzę, lewym o
przeszłość, prawym o przyszłość uderzę"
(Dziady cz. III 1,2, Improwizacja 95—7
Mickiewicza).
Lewa strona — strona żeńska; miłość;
przeszłość. „Anioł ognisty — mój anioł lewy
poruszył dawną miłości strunę" (Anioł ognisty l
—2 Słowackiego).
Lewica marzeń — ironia. „Ci błądzą, co mają
Ironię za zło ludzkiego-serca — ta lewica-
marzeń niekoniecznie stąd idzie" (Rzecz o
wolności slowa 9,140—2 Norwida).
Lewa! (lewa noga) w komendzie marszowej.
„Komuny nikt nie zwycięży! Lewa! Lewa!
Lewa!" (Lewą marsz 20—3 Włodzimierza
Majakowskiego, tł. Antoniego Sło-nimskiego)
— marsz ku ideałom lewicy, rewolucji,
komunizmu.
Lewa strona (materiału) — spodnia, we-
wnętrzna, gorsza, brzydsza.
Wstać lewą nogą (z łóżka) — wg dawnego
przesądu — zły humor, niepowodzenie;
dziś żart. wyjaśnienie czyjegoś złego humoru:
Pewnoś wstał dziś lewą nogą.
Mieć dwie lewe ręce — być niezgrabia-szem.
Na lewo (coś robić, zdobyć) — nielegalnie, z
pominięciem obowiązujących przepisów, na
fuchę, w drodze przekupstwa. protekcji,
spekulacji, kradzieży, oszustwa itp. Przysłowia:
(o łapowniku dbałym o pozory) Odmawia prawą
i bierze lewą ręką;
(o obłudnym filantropie) Bierze z prawej i daje
do lewej ręki. Lewy dokument — fałszywy,
podrobiony.
 W heraldyce: pojęcie lewy (sinister) i prawy
tłumaczą się nie z punktu widzenia obser-
watora, ale zawsze od strony nosiciela tarczy.
PROCH I PYŁ
Proch i pył symbolizują groźbę bóstwa, karę
bożą; potępienie, upokorzenie, poniżenie;
opuszczenie, zaniedbanie; boleść, trud, rozpacz;
biedę, nędzę; suszę, głód, nie-trwałość życia,
przemijanie, śmierć, żałobę, zwłoki, rozkład,
nicość; świat, tłum, niezliczone mnóstwo; siłę
twórczą, nasienie;
zob. też Popiół; Ziemia.
Proch i pył — groźba bóstwa; kara boska.
Bóg do węża: „łżeś to uczynił (...), proch
będziesz jadł po wszystkie dni życia swego"
(Cen. 3,14).
Proch nóg Boga — obłok, mgła (Nahum
1,3).
Proch i pył — nicość, śmierć, przemijanie,
znikomość, krótkotrwałość życia, powrót do
praistnienia, człowiek po śmierci, człowiek
jako istota znikoma, nic nie znacząca wobec
kosmosu, wobec Boga. ,,Prochem jesteś i w
proch się obrócisz" łac. 'puhis es et in pulverem
reverteris' (Gen. 3,19), formuła liturgiczna
wypowiadana w Środę Popielcową. „Puhis et
umbra sumus" tac. 'jesteśmy (tylko) prochem i
cieniem' (Pieśni 4,7,16 Horacego). „Czymże
jestem przed Twoim obliczem? — Prochem i
ni-czem" (Dziady cz. III 5 Mickiewicza).
Na proch zetrzeć, w pył, w puch i proch
rozbić (zamienić, zetrzeć) kogoś — zniszczyć
doszczętnie. ,,Spalił go tam i starł na proch" (4.
Ks. Król. 23,6).
Posypywanie głowy prochem, pyłem i po-
piołem — znak rozpaczy, upokorzenia, boleści,
żałoby, pokuty itd., zob. Popiół. Po klęsce pod
Haj Jozue i jego starszyzna ,,posypali prochem
głowy swoje" (Jozue 7,6).-
Pył posadzki z tabernakulum zob. Woda
(narzędziem sądu).
Proch — niezmierzona liczba; nasienie,
potomstwo. Bóg do Adama: „I rozmnożę
potomstwo twoje jak proch ziemi" (Gen. 13,16;
por. 28,14).
Otrząsanie pyłu z sandałów, z nóg —
całkowite porzucenie przeszłości, zupełne
zerwanie; wyrzeczenie się, wyparcie wszyst-
kiego, co ten pył wyobraża: ojczyzny, ro
dziny, przyjaciół itd. ,,Otrząśnijcie proch z
nóg waszych" (Ew. wg Mat. 10,14; Ew. wg
Marka 6,11).
Proch miotany w powietrze — u staroż.
Żydów demonstracja potępienia osoby
oskarżonej (Dzieje Ap. 22,23).
Proch i pył rzucany w staroż. na zwłoki
zmarłego (dziś garstka ziemi na trumnę)
zapewniać miał opiekę nad nim Wielkiej
Macierzy a. Matki Ziemi; sypanie sobie na
głowę prochu i pyłu a. popiołu w czasie
pogrzebu miało wzbudzić współczucie Matki
Ziemi i ukoić zazdrość zmarłego o życie.
Piaskiem ciskać (sypać, rzucać) w oczy
komuś — wprowadzać w błąd, mamić, mydlić
oczy, brać na fundusz. „Tenebras offudisse
iudicibus" tac. '(Cicero) ciskał pyłem w oczy
sędziów' (Kształcenie mówcy 2,17,21
Kwintyliana).
Proch i pył — wysiłek, trud, troska, kłopot.
Palma non sine pubere przysłowie łac. 'nagroda
nie bez trudu (osiągnięta)'.
Proch i pył — cały świat. Omnia risus, omnia
pulyis, et omnia nil sunt" łac. 'wszystko jest
kpiną, prochem i niczym'.
Pył czasu, przeszłości, stuleci, zapomnienia
— niepamięć wynikła ze znacznej odległości w
czasie.
Proch lizać z nóg — upokarzać się, poniżać
się. ,,Kłaniać ci się będą i proch nóg twoich lizać
będą" (Jzajasz 49,23).
Proch zdmuchiwać, zamiatać przed kimś —
być całkowicie uległym, gotowym na wszelkie
usługi.
W prochu leżeć (korzyć się, pełzać), w proch
padać przed kimś — korzyć się, poniżać się,
upokarzać się.
Z prochu wstać: z prochu podnieść. dźwignąć
kogoś — powstać, podnieść się z upadku;
wywyższyć, wydobyć kogoś z poniżenia. „(Bóg)
podnosi nędzarza z prochu" (Psalm 112 7).
Prochy — szczątki ludzkie. „W mogiły
dawnej zajrzy trzewia, a prochom dawny
spoczynek naruszy" (Ty glos cierpiący pod-
nieś... 6—7 Norwida).
W proch się rozpaść, rozsypać — scze-znąć,
zginąć, ulec zagładzie. „Aż się rozpad-nie w
proch i pył krzyżacka zawierucha" (Rota 9—10
Marii Konopnickiej).
W proch obracać — zniszczyć, zgładzić.
„Piorunu trzeba! piorunu! Niech pół świata w
proch obróci" (Ognia! 17—18 Romana
Zmorskiego).
 Proch — serce i rdzeń magnatów. ..W tych
magnatach serce chore, proch im sercem i
proch rdzenia" (Odpowiedź na "Psalmy
przyszłości"... 161—2 Słowackiego).
Pyłek — nic, nicość, zero.
PRZEPAŚĆ (Otchłań, Bezdnia, Głębina,
Czeluść)
Przepaść symbolizuje bezmiar, głębinę, pu-
stacie wnętrzności Ziemi a. gór; przegrodę;
czas, pierwotny Chaos; wyroki boskie;
śmierć, krainę zmarłych, piekło, szatana:
człowieka, prawdę, mądrość, niewiedzę: sza-
leństwo, niebezpieczeństwo, nieszczęście, ka-
tastrofę; zło. /brednię, cierpienie, troskę;
poczucie nizytosci.
Przepaść - mądrość. W religiach staroż.
Mezopotamii bóg głębin, otchłani, słodkich
wód głębinowych (sumeryjski Enki 'pan
Ziemi, podziemi, przepaści', babiloński Ea) był
bogiem mądrości i wróżby, najmędrszym •i
bogów.
Przepaść — pierwotny Chaos, z którego
powstał świat; koniec świata. „Et tenebrae
frant super faciem abyssi" tac. 'i ciemności
były nad otchłanią' (Wulgata. Gen. 1,2).
Nieokreśloność. niewyraźność wczesnego
dzieciństwa i rozpłynięcie się, rozkład oso-
bowości w piekielnych ciemnościach śmierci.
"ołączenie się z absolutem w mistycznej
jedności (łac. unio myslira).
Przepaść (gr. abyssos, tac. abyssus 'bez-
denny; bezdnia') u ludów pierwotnych i w
starożytności — otchłań be/ dna. do której
wejście stanowią przeróżne szczeliny w
powierzchni ziemi: niedostępne głębiny mórz i
jezior, rzeki podziemne, jaskinie górskie. Stąd
legendy o zatopionych miastach. kościołach, o
wodnikach, rusałkach. kraśniętach, ubożętach.
koboldach. elfach. Wielka otchłań w Biblii —
wody dolne, na których spoczywa Ziemia.
Początek potopu: ..Przerwały się wszystkie
źródła wielkiej otchłani i otworzyły się upusty
niebieskie" (Gen. 7,11). Dla krajowców austra-
lijskich idealną bezdnia jest Droga Mleczna.
Zob. Miecz (Ekskalibur w Morte Darthur).
Otchłań, czeluść — bramy śmierci, śmierć.
„Czyś wszedł do głębokości morskich i prze-
chadzałeś się po dnie przepaści? Czy otwo-
rzyły ci się bramy śmierci i widziałeś drzwi
ciemne?" (Hiob 38,16—17). „Ale znowu
ożywiłeś mnie i z przepaści ziemskich znowu
mnie wywiodłeś" (Psalm 70 20). „Wrogowie
zepchnęli nas na próg czeluści: godniej będzie
skoczyć w nią nam samym, niż czekać, aż nas
zepchną" (Juliusz Cezar 5,5), Brutus.
Bezdnia, przepaść — kraina zmarłych. świat
podziemny, niekiedy związany z kultem bogów
Ziemi i z chtoniczną Wielką Macierzą, ze
straszną, a zarazem kochającą Matką.
Przepaść — wyroki, prawa, sądy boże.
„Wyroki Twoje jak przepaść niezmierna"
(Psalm 35 7).
Głębina, otchłań, czeluść — klęski, nie-
szczęścia. nędze, cierpienia. ,,Głębina przyzywa
głębinę w łoskocie Twych wodospadów"
(Psalm 41 8). ,,De profundis clamavi" łac. 'z
otchłani wzywałem; z głębokości wołałem'
(Wulgata. Psalm 129 l). „Z otchłani klęsk i
cierpień podnoszę głos do ciebie, Nirwano!"
(Hymn do Nirwany l—2 Kazimierza Tetmajera).
„Wiem, że w moich klęsk czeluści moc mnie
Twoja nie opuści!" (Boże, pełen w niebie
chwały... 5—6 Bolesława Leśmiana).
Przepaść — płaszcz Ziemi. „Ty osadziłeś
Ziemię na jej podstawie (...) Głębina jest jej
odzieniem jak szata, ponad górami stały wody"
(Psalm 103 5—6).
Studnia przepaści — piekło. „I widziałem
gwiazdę, która sppriła z nieba na ziemię. i dano
jej klucz do studni przepaści" (Apok. 9.1).
Anioł przepaści — Szatan. „I miały nad sobą
króla, anioła przepaści, którego imię po
hebrajsku Abaddon. po grecku Apollyon. a po
łacinie Exlerminans" (Apok. 9,11).
Przepaść wg pojęć śrdw. — siedziby dusz
osób zmarłych, zwt. grzeszników; siedlisko
drapieżnych bestii.
Przepaść — czas. „Mów, co widzisz więcej
na tle zamglonym, na przepaściach czasu?"
(Burza 1,2 Szekspira, tł. L. UIricha).
..Ta dzika przepaść — łono Natury i jej grób,
być może" (Raj utracony 2,910 Johna Miliona).
Przepaść — prawda. ,,Im Abgrund wohnt die
Wahrheit" nm. 'w przepaści mieszku prawda'
(Maksymy Konfucjusza 2 Friedri-cha Schillera).
Przepaść — człowiek. „Każdy człowiek jest
przepaścią; gdy w nią wzrok zapuścisz w głowie
się kręci" (Wozzeck 7 Georga Buchnera).
 Przepaść — czarna przyszłość; katastrofa.
„Filozofy — głęboko myśleli, aż nad ciemną
przepaścią zawiśli, obudzili się, w przepaść
spojrzeli i zawołali: — Ciemno! ciemno!
ciemno!" {Kordian, Przygotowanie 99—102
Słowackiego). „Jakoweś Fata nas pędzą w
przepaść (...). Społem w przepaść!" (Wesele
2,7,349—353 S. Wyspiańskiego).
Przepaść, bezdnia — stan, który (jeszcze) nie
przyodział się w formę, stan niewyobrażalny,
rzecz tajemnicza, niezmierzona; niewiedza;
nieświadomość, podświadomość;
troska; świat pełen zła z legendy o Barlaamie i
Jozafacie i z wiersza Parabola (1868)
Friedricha Riickerta (podróżny, uciekając
przed jednorożcem a. wielbłądem, wpada w
przepaść).
Przepaść — szaleństwo. „Chce spaść do
jeszcze otchłanniejszych głębi, w bezdenną
czeluść szaleństwa" {The Winter Morning
Walk 597 Williama Cowpera).
Przepaść wykopana między kimś a kimś,
dzieląca kogoś (coś) od kogoś (czegoś), stojąca
między nimi — przedział, przegroda, głęboka
różnica poglądów, charakterów itd. „Czemu ta
przepaść, która braci dzieli na pokrzywdzonych
i na krzywdzicieli, tak jest bezbrzeżną?" (Z dni
smutku II. l—3 Marii Konopnickiej).
Przepaść — zbrodnia. „Cóż więc dziwnego,
jeśli człeka grzebie w przepaściach zbrodni?!"
(Milosć-Grzech 4,3—4 Jana Kasprowicza).
Otchłań — teoria podziękowań. „Znal aż do
samej głębi teorię podziękowań, ;i głębia ta
była to otchłań bez dna" {Św. Franciszek z
Asyżu rozdz. 10 G. K. Chester-tona).
W heraldyce: środek wielofigurowej tarczy
herbowej.
W marzeniu sennym: zachęta do badania
podświadomych głębin duszy, aby rozluźnić
krępujące ją więzy a. uwolnić od urojeń;
(wpadać) niebezpieczeństwo: (zaglądać do
niej) groźba: (ujrzeć) ostrzeżenie.
PSZCZOŁA
Pszczoła jest symbolem pracowitości (spo-
łecznej). instynktownego porządku, troskli-
wości. altruizmu, mądrości, czystości, wstrze-
mięźliwości, posłuszeństwa, powodzenia;
eteru, błękitu, duszy, nieśmiertelności.
zmartwychwstania, śmierci, kary; czystości
płciowej, życia klasztornego, proroctwa;
biurokracji; wymowy, pochlebstwa; pokusy,
miłości, płodności, (kąśliwej) słodyczy; zob.
Miód.
W antycznej Grecji i w Rzymie nie znano
cukru, ą miód był najpopularniejszym środkiem
słodzącym. Mimo że organizacja ula budziła
wielkie zainteresowanie, nie umiano wówczas
odkryć tajemnic pszczelej zoologii, nie
rozumiano roli królowej-matki (uważano ją
zwykle za króla), trutni ani roju. myślano, że
pszczoły rodzą się z ciał gnijących lwów
(związek ze słońcem) lub bydła (związek z
bykiem księżycowym). „Sam spróbuj i
dorżnięte w ziemi zagrzeb woły; zobaczysz jak
miód z kwiatów zbierające pszczoły wyroją się
z zgnilizmy i, przykładem wołu, po polach dla
nas będą pracować" {Metamorfozy 15,365
Owidiusza, tl. B. Kiciń-skiego). Samson. w parę
dni po zabiciu lwa, ,,zstąpił, aby oglądać ścierw
lwi, a oto rój pszczół był w paszczęce lwiej i
plastr miodu" {Ks. Sędziów 14,8).
Pszczoły były emblematem śmierci, zmar-
twychwstania i nieśmiertelności z kilku po-
wodów. W czasach antycznych smarowano
zmarłych miodem, aby uchronić ciała przed
rozkładem lub zapewnić im zmartwychwstanie.
Pragnienia te symbolizowano na grobach
wizerunkami pszczół (w ka-takumbach chrzęść,
odnosząc je do nieśmiertelności i powtórnego
przyjścia Chrystusa). Pszczoły znikały na czas
zimy i wydawało się, że zmarły, a na wiosnę
pojawiały się na nowo; odnoszono to do Dc-
meter i Persefony. a później do Chrystusa, co
prócz tego wyrażało się w miodzie i żądle jako
atrybutach Jezusa współczującego (Baranka) i
Chrystusa-Sędziego świata. Uważano (również
Mahomet tak sądził), że roje pszczół mogą
wzlatywać do Raju, skąd pochodzą, a także
odwiedzać krainę zmarłych. „A zmarli w
zachwyceniu, źrenicę rozwiewną przesłaniając
od blasku skruszałych rąk wiórem, tłoczą się
cień do cienia i wołają chórem: »To —
pszczoły! Pamiętajcie? To — pszczoły na
pewno!«" {Pszczoły 9—12 Bolesława
Leśmiana). Dla neoplatoników pszczoła była
symbolem czystej duszy wznoszącej się po
śmierci człowieka w wyższe sfery. Według
folkloru nowożytnej Grecji dusza po śmierci
ulatuje w postaci pszczoły, odwiedzając
niekiedy kwiaty na swym własnym grobie. Dla
św.
Bernarda z Clairvaux pszczoła była symbolem
Ducha Sw.
Pszczoła jest symbolem słonecznym, istotą
ognistą, oczyszczającą przez ogień i re-
generującą przez miód. Egipski hieroglif
pszczoły o sześciu łapkach, jak wielu innych
zwierząt i roślin, jak koło o sześciu pro-
mieniach, reprezentuje Słońce; podobnie w
kulcie Mitry, boga słonecznego: na ołtarzach
łeb byka i trzysta złotych pszczół.
Pszczoła związana z Księżycem była atry-
butem bogiń księżycowych, jak Selene.
Afrodyty i chaldejskiej Bogini-Matki Mylitty;
kapłanki Artemidy nazywano w Efezie
pszczołami (gr. melissai); Efez słynął z magii i
kultu Bogini-Matki; monety efeskie nosiły
wizerunek pszczoły na rewersie. Według
legendy pszczoły karmiły miodem Zeusa, gdy
był niemowlęciem, dlatego nazywano go
królem pszczół. Wiele bohaterek mitów
nazywano pszczołami, Melissę (siostrę
Amaltei, opiekunkę Zeusa na górze Idą i
kapłankę Demeter), która nie chciała zdradzić
tajemnic misteriów bogini, rozszarpały
towarzyszki. Demeter ukarała kraj zarazą i
sprawiła, że z ciała Melissy zrodziły się
pszczoły.
Pszczoła — Złoty Wiek miodem i mlekiem
płynący (a zatem pasterski w charakterze).
Teokryt daje bajkę moralizującą: Gdy Ku-pidyn
kradł plaster miodu, pokąsały go pszczoły;
bożek pobiegł ze skargą do matki, Wenery, ona
zaś powiedziała mu ostro, że rany zadawane
przez niego, rany miłości. są znacznie
boleśniejsze.
Pszczoła — atrybut proroków. Imię prorokini
Debory, której Pieśń {Ks. Sędziów 5,1—32)
jest zapewne najstarszym zachowanym
fragmentem Biblii, znaczy 'pszczoła', dosl.
'mówiąca; brzęcząca'.
Pszczoła w ikonografii chrzęść. — pilność,
praca, porządek: słodycz (miód) Chrystusa i
Marii. Według legendy nie sypia wcale, co ma
świadczyć o jej chrześcijańskiej czujności i o
zapale do poświęcenia się cnocie; jest też
atrybutem dziewictwa, a rój — obrazem
Kościoła.
Pszczoła związana jest z czarownicami,
czarodziejkami, wróżkami. Ariel w Burzy 5,1
Szekspira śpiewa: „Pójdę z pszczołą kwiaty
ssać" (tł. L. UIricha).
Pszczoła — dobrze zorganizowane państwo,
królestwo; posłuszeństwo i hierarchia
społeczna. „Niebo organom ludzkim dało
różne funkcje i każdy musi wciąż je wyko-
nywać, a z tym (...) celem związane jest
posłuszeństwo. Tak pracują pszczoły, stwo-
rzenia, które z rozkazu natury uczą porządku
ludne królestwa" {Król Henryk V l,2 Szekspira,
wg tł. Z. Siwickiej). „Co jest niedobre dla roju,
jest niedobre dla pszczoły" {Medytacje 6,54
Marka Aureliusza).
Pszczołę uważano za króla owadów, tak jak
lwa za króla zwierząt, wieloryba za króla ryb,
orła — ptaków, a dąb i cedr — drzew. Pszczoła
królewskim symbolem Asyrii i Chaldei (a
mucha — Egiptu) -według Izajasza 7,18. Les
fleurs de lis fr. 'kwiaty lilii', godło królów fr.
pochodzi od stylizowanych pszczół króla
Franków salickich z dynastii Merowingów,
Childeryka I (457— 481); przywrócił je cesarz
Napoleon I. Pszczoła była herbem rodu
Barberinich.
Pszczoła — biurokracja. Przysłowie: Oto. co
światem dziś trzęsie: pszczoły, cielęta i gęsie (to
znaczy: pieczęć woskowa, pergamin i pióro).
Pszczoła — pracowitość i bezinteresowność.
Hezjod opisuje ule i robotnice oraz trutnie, które
porównuje do leniwych kobiet. O pszczołach:
„Praca wre" łac. fervet opus {Georgiki 4,176
Wergiliusza). Tamże autor porównuje pracę
pszczół z pracą cyklopów wykuwających
pioruny, opatrując to uwagą: .jeśli godzi się
porównywać rzeczy małe z wielkimi" (łac. si
parva licet componere magnis; 4,176).
Przypisywany Wcrgiliuszowi aforyzm podnosi
altruizm pracowitych pszczół: „Wy, pszczoły,
robicie miód nie dla siebie" (tac. sic vos non
vobis mellificatis apes). Według tradycji
delfickiej pszczoły zbudowały w Delfach dwie
świątynie. W Septuagincie {Ks. Przypowieści
6,8 abc) czytamy: „Idź do pszczoły i przekonaj
się, z jaką pilnością i powagą spełnia swoją
pracę! Wynik jej trudu jest pożyteczny zarówno
dla królów, jak i dla biedaków. Dlatego lubi się
ją i ceni jej cudowną, mimo mizernej postaci,
zręczność".
Pszczoła — czystość: usuwa nieżywe stwo-
rzenia i nieczystości z ula, załatwia potrzeby
naturalne daleko od ula. Niektórzy autorzy
starożytni, jak Lucius Columella (I w.) czy
Aelianus Tacitus (II w.), utrzymywali. że
pszczoły mają dar rozpoznawania ludzi
nieczystych moralnie i nieuczciwych; uważają
ich za wrogów i tną bez litości. W Indiach
uważano pszczołę za stwór eterycznie czysty.
traktowany niekiedy jak bóstwo.
Pszczoła — czystość płciowa, niewinność,
niepokalane poczęcie. Grecy sądzili, że
pszczoły odróżniają osoby niewinne seksual-
nie; uważano za dowód niewinności dziew-
czyny, jeśli przeszła koło rojących się pszczół
nie poniósłszy szwanku. Takaż próba unie-
winniała mężczyznę posądzonego o spędzenie
poprzedniej nocy z kobietą. Sądzono niekiedy,
że pszczoły nie składają jaj, ale znajdują małe
pszczółki w kielichach kwiatów.
Pszczoła — natchniony, „miodopłynny"
mówca. O wielu krasomówcach i kazno-
dziejach opowiadano, że w kolebce rój pszczół
usiadł im na ustach (Platona nazywano dlatego
,,pszczołą ateńską"). Mówiono tak o
Ksenofoncie, Sofoklesie, Pin-darze, św. Janie
Chryzostomie. a także o św. Ambrożym
(którego w plastyce przedstawiano z ulem) i o
mnichu cysterskim, św. Bernardzie z
Clairvaux. ,,Malutka jest pszczoła między
latającymi, a pierwszeństwo słodyczy ma owoc
jej" (Eklezjastyk 11,3).
Symbolicznymi przeciwieństwami pszczoły
są m.in. stawonogi kłujące, ale niepoży-teczne,
jak pająk, osa, szerszeń, skorpion;
brudne i szkodliwe jak mucha; lecące nie
wprost, w powietrznej linii prostej (ang.
beeline), lecz zygzakowato, zakosami, mean-
drami, jak motyl i ćma. Przysłowie: Pszczoła z
kwiatów miód wysysa, a osa jad.
W Europie uważano, że pszczoły się
obrażają, gdy rój czyni się przedmiotem
handlu lub transakcji wymiennej, i że sprawią
za to szkody w polu i zagrodzie. Zapraszano
pszczoły z własnych uli na pogrzeb członka
rodziny i zdobiono ule czarną krepą. Rój jest
godłem stanu Utah (USA).
W marzeniu sennym: praca skuteczna,
rozwaga; (martwa pszczoła) strata pieniężna;
(tnąca) kłopoty.
Truteń — leń żyjący z pracy innych,
próżniak, nierób.
PTAK
Ptak to symbol Słońca (króla Słońca), wiatru,
powietrza, chmury, pioruna, ognia, czasu;
bóstwa, stwórcy, twórcy, (boskiego) posła,
nieśmiertelności, ducha, duszy; zasady
żeńskiej, płodności, miłości, troski
rodzicielskiej, dziecka; pędu, przyjemności,
czystości, aspiracji, natchnienia, proroctwa,
szaleństwa, zdrady i piekła; wolności; po-
zorów.
Biblia przedstawia liczny zastęp uskrzy-
dlonych metafor. Bóg jako ptak: „Jak ptaki
latające, tak obroni i wybawi Pan Zastępów
Jeruzalem" (Izajasz 31,5). „Jak orzeł bierze
swoje młode na skrzydła, tak Pan prowadził
Jakuba" (Deut. 32,11).
Bóg jako istota skrzydlata: „Chroń mnie pod
cieniem skrzydeł Twoich" (Psalm 16 8).
Skrzydlaci serafini: ,,Serafini stali nad nim:
sześć skrzydeł miał jeden i sześć skrzydeł
drugi" (Izajasz 6,2). W świątyni jerozolimskiej
pozłacane posągi cherubów „rozciągały
skrzydła swe, i dosięgało skrzydło jedno
ściany, a skrzydło cheruba drugiego dosięgało
ściany drugiej" (3. Ks. Król. 6,27). W Ew. wg
Mat. 6,26 „ptaki niebieskie" są pod opieką
Boga, który je żywi. Ptaki służą też w Biblii
jako symbol przemijania: „Ruszając
skrzydłami przeleciał, a potem nie znać
żadnego śladu drogi jego" (Ks. Mądrości 5,11).
Wyobrażają zbiegów, ludzi ściganych,
zagrożonych, uchodzących
niebezpieczeństwom, szukających schronienia
i przystani.
Ikonografia chrześcijańska od IV do XX
wieku, aby oddać duchową naturę aniołów,
przedstawiała ich jako skrzydlate, urodziwe,
młodzieńcze postacie ludzkie nieokreślonej
płci, ubrane w powłóczyste szaty. Ptaki, tak jak
aniołowie, symbolizują szybkość myśli,
wyobraźnię, wzniosłość ducha, należą do
elementu powietrza. W tradycji ezoterycznej
rozbudowano całą siatkę odniesień między
ptakami, barwami i cechami ludzkimi. Czarny
kruk — symbol inteligencji; zielony i niebieski
paw — symbol pragnień miłosnych; biały
łabędź to cielesność (libido) i duchowość
(logos); czerwony Feniks to wzniosłość i
nieśmiertelność bóstwa; gołąb (ptak Wenery) i
kaczka to miłość, od cielesnej aż do duchowej.
Sęp i Feniks to ptaki-przewodniki dusz zmar-
łych; orzeł i sokół to wartości słoneczne i
niebiańskie, urodzaje, triumfy wojenne i
myśliwskie; ptaki nocne to cechy księżycowe i
podziemne.
Ptak — szczęście. Ptak złotopióry, ptak
szczęścia z bajek wschodnich, zgubił pióro w
ogrodzie ojca trzech braci, którzy udają się na
poszukiwanie ptaka. Błękitny ptak,
zwiastun szczęścia w feerii dramatycznej
(1908) Maurice Maeterlincka. W wierszu
Adama Asnyka „Siedzi ptaszek na drzewie i
ludziom się dziwuje, że najmędrszy z nich nie
wie, gdzie się szczęście znajduje".
Ptak — czystość. Przysłowie popularne w
Europie od XI wieku: zły to ptak, co własne
gniazdo kala (używane też w przenośni).
Skrzydła i lot ptaków — wyższe stany bytu,
potęga ducha, wola przekazywana przez
bóstwo, Zeus zmienia się w orła, łabędzia,
kukułkę, dudka itd. Juliusz Słowacki o Bogu:
„On lubi huczny lot olbrzymich ptaków"
(Beniowski V, 471). Skrzydełka,
przymocowane do stóp Hermesa, greckiego
posła bogów, wyzwalają go spod władzy siły
ciążenia. Pióra otaczające głowy wodzów
indiańskich symbolizują ich autorytet
duchowy. Ptak jedzący winogrona to w
starożytnej Grecji i w tradycji żydowskiej
wyznawca wchodzący w mistyczny związek z
bóstwem. Tajemnicze kazania św. Franciszka
do ptaków były prawdopodobnie związane z
medytacjami nad cudami stworzenia, a
zwłaszcza nad lotem ptaków.
Skrzydła — duchowość w kształcie ma-
terialnym: skrzydlaci bogowie, geniusze, po-
średnicy między niebem i ziemią; skrzydła
bajecznych istot łączących w sobie kształty
różnych zwierząt albo ludzi i zwierząt, jak
skrzydła boskiej tarczy słonecznej w Egipcie,
skrzydła Pegaza, Feniksa, Sfinksa, syren,
harpii, smoków, gryfonów. Zob. Skrzydła.
Ptak wg najdawniejszych tekstów we-
dycznych — sympatia bogów do ludzi. Ptak
leci na niedostępną górę, aby odnaleźć tam
somę, boską roślinę, której sokiem dzielili się
wyznawcy, kapłani i bogowie (ulewano im
kilka kropel w libacji). Atakując węże ptaki
zapewniły zwycięstwo Ariów nad
barbarzyńcami. Epopeja Ramajana wysławia
wierność ptaka Jataju, który poświęca życie
usiłując przeszkodzić demonowi Rawanie w
porwaniu Sity.
Jednak w stosunkach bogów i władców ze
zwykłym człowiekiem ptak może odegrać rolę
donosiciela i zdrajcy. Biblijny Eklezja-stes
(10,20) radzi: ,.W myśli twojej nie uwłaczaj
królowi, a w skrytości pokoju twego nie
przeklinaj bogatego, bo ptaki powietrzne głos
twój zaniosą".
Marzenie o latającym człowieku-ptaku jest
wiecznie żywe, od Dedala i łkara przez braci
Wright aż do Gagarina i Armstronga. Król
Nemrod miał latać w skrzyni niesionej przez
sępy, król Salomon — na latającym dywanie,
przy czym ptaki służyły mu jako parasole i
wachlarze. Według mitu muzułmańskiego
archanioł Gabriel zmienił się na 23 lata w
gołębia, aby szeptać Mahometowi do ucha
polecenia od AUacha.
Ptak zrywający się do lotu albo fruwający —
dusza ludzka. W starożytnym Egipcie ,,ka"
(dusza człowieka) jako ptak o ludzkiej głowie
opuszcza usta umierającego. U Sumerów dusze
w świecie podziemnym przybrane były w ptasie
pióra. U Greków dusza- zmarłego opuszczała
ciało w kształcie małej, uskrzydlonej,
niewidzialnej istotki zwanej eidolon (z czego
nasz idol). Przejście indywidualnej duszy po
śmierci człowieka w ciało ptaka było tematem
wielu legend, m.in. żeglarskich: utrzymywano,
że albatrosy, mewy i burzyki krążące wokół
statków na pełnym oceanie to dusze
zatopionych marynarzy. Malvolio w Wieczorze
trzech króli 4,2 Szekspira powiada, że według
Pitagorasa „dusza naszej babki może naj-
wygodniej zamieszkać w ptaku"; jest to aluzja
do Metamorfoz XV Owidiusza, który opisuje
tam teorię Pitagorasa o transmi-gracji dusz;
mistrz propaguje wegetarianizm, bo w
zwierzętach przebywać mogą dusze ludzi.
Gdy Mahomet dostał się do nieba, zobaczył
Drzewo Życia stojące pośrodku wielkiego
placu, drzewo, którego owoce przywracają
młodość. Wokół niego rosły rzędy drzew
liściastych, a na ich gałęziach siedziały
niezliczone, cudnie śpiewające ptaki o jaskrawo
kolorowym upierzeniu; były to dusze wiernych.
Dusze grzeszników natomiast wcieliły się w
ptaki drapieżne. Indyjskie Upaniszady
rozróżniają dwa rodzaje zaświatowych ptaków.
Jeden je owoce Drzewa Życia — to symbol
aktywnej, indywidualnej duszy; drugi ich nie
kosztuje, tylko się przygląda — to symbol
ducha absolutnego i czystego poznania (atma).
Oba rodzaje przedstawiane są niekiedy jako
jeden dwugłowy ptak.
Ptakom aniołowie użyczają języka sło-
necznego. poetycznego, intelektualnego.
Według Rigwedy inteligencja jest najszybszym
ptakiem. Słowo, niewidzialna emanacja
duszy, jest samo skrzydlate. Wyrażenia
„skrzydlate słowa" użył Homer 46 razy w
Iliadzie, a 58 — w Odysei (dziś oznacza ono w
przenośni wyrażenie, które się powszechnie
cytuje). Bohaterscy zabójcy smoków
ucieleśniających moce ciemności rozumieją
mowę ptaków. Skandynawski Sigurd z
Yolsunga Saga (niemiecki Zygfryd z Pieśni
Nibelungów) zjada serce zabitego przez siebie
smoka Fafnira, co pozwala mu rozumieć mowę
ptaków. Św. Mateusz rozumie mowę gołębicy
Ducha Sw. siedzącej mu na ramieniu i
dyktującej Ewangelię;
scenę tę wyobrażano na portalach wielu katedr
gotyckich. Mowa ptaków jest dawnym
motywem folklorystycznym — przekazują one
rady i ostrzeżenia, wygłaszają proroctwa. W
komedii Arystofanesa Ptaki rozprawiają one z
całkiem ludzką swadą. Cyrano de Bergerac
wymienia spośród wtajemniczonych w mowę
ptasią Apollonisa z Tyany (w Kapadocji),
Anaksymandra z Miletu i bajkopisarza Ezopa.
W Koranie mówi się to samo o królu
Salomonie. Jeden z największych perskich
poetów mistycznych, Farid un-Din Attar(ok.
1142—ok. 1220), napisał poemat Mowa
ptaków: ptaki postanawiają na wielkiej
naradzie obrać sobie króla i wyruszają pod
wodzą dudka na poszukiwanie mitycznego
ptaka-króla, tajemniczego Simurgha
(opiewanego przez irańską poezję epicką).
Kapłani starożytnego Rzymu odgadywali
wolę bogów z lotu ptaków. Wróżby takie
powstały w Babilonii i za pośrednictwem
Etrusków dostały się do Rzymu (Greków one
śmieszyły). Do naszych czasów pozostały
ślady działalności wróżebnej ptaków. Na
zapytanie: „Skąd wiesz?", odpowiadamy:
„Mały ptaszek mi to powiedział";
wróżymy sobie z kukania kukułki, wyczy-
tujemy zapowiedź pogody z lotu jaskółek i z
piania kogutów. Zob. Albatros W Panu
Tadeuszu 8,120—22 Mickiewicza czytamy:
„Bo zbyt często słyszano krzyk złowieszczych
ptaków, które, na pustych polach gromadząc
się w kupy. ostrzyły dzioby, jakby czekając na
trupy". W Koranie wyraz „ptak" jest często
synonimem przeznaczenia, gdyż o przyszłości
i losie wróżono z lotu ptaków (17,13; 27,47;
36,18).
Ptak i jego przeciwieństwa: ptak i żółw —
szybkość kontrastuje z powolnością; ptak i wąż
— ptak reprezentuje niebo i powietrze,
a wąż — świat podziemny, ziemię; ptak —
dobro, wąż — zło. Ptak zabija węża, aby
zdobyć dla świata zapładniającą wilgoć, wodę
życia. W gałęziach świętego Drzewa Życia
siedzi ptak, według rozpowszechnionej legendy
źródło nadnaturalnej potęgi wzroku i słuchu;
drzewo to rośnie nad stawem, w którym
przebywa smok albo wąż lub ryba, z którymi
ptak niekiedy walczy jak Słońce z chmurami
burzowymi.
Ptaki w mitach antycznych — atrybuty
bogów (sowa — Ateny, paw, bocian i kukułka
— Hery, orzeł — Zeusa), czasami zaś w
tajemniczych, niezrozumiałych już znaczeniach.
W bagnach pod Stymfalos w Arkadii
zagnieździły się ptaki o spiżowych pazurach,
skrzydłach i dziobach, z piórami, którymi
mogły strzelać jak strzałami z łuku; wystraszył
je stamtąd Hera-kles dźwiękami gruchawek. Z
rąk Achillesa zginął król Etiopii, Memnon,
bohater wojny trojańskiej, sprzymierzeniec
króla Priama;
towarzysze Memnona rozpaczali po swoim
wodzu tak gwałtownie, że zmienieni zostali w
widmowe ptaki, memnony albo memno-nidy,
które co rok gromadziły się przy grobie
Memnona i opłakiwały go. W wierzeniach
ludowych ptak pukający w okno albo wlatujący
do domu zapowiada śmierć.
Ptak w klatce — nadzieja, zbawienie,
wolność; zdrada. „Ptak uwolniony z klatki to
dusza oswobodzona z ciała" (Jeremiasz . 5,27).
W folklorze wielu krajów ptak w klatce staje
się jakby członkiem rodziny, trzeba mu np.
oznajmić o śmierci w domu i zawiesić wstążkę
żałobną na klatce; często też występuje
mniemanie, że młody ptak schwytany do klatki
jest potajemnie przez rodziców karmiony
zatrutym pożywieniem, aby mu skrócić męki
niewoli. O człowieku niezależnym mówi
się ,,wolny ptak".
W symbolice erotycznej członek męski
nazywany jest ptakiem albo ptaszkiem, go-
towym wznieść się w górę, by schronić się w
gniazdku kobiety. Gdy komu nie braknie
niczego, mówi się, że mu brak ptasiego mleka;
reprezentuje ono (gr. ornithon gala) rzecz
bardzo rzadką, używaną do celów tajemnych.
Ptak bywa też godłem państwa:
np. Polski i USA — orzeł, Francji — kogut,
Holandii i Japonii — bocian.
W marzeniu sennym: wyobrażenie osoby
śniącej.
 W Godach życia 1,10 Adolfa Dygasiń-
skiego mysikrólik. czyli strzyżyk tak przed-
stawia wady ptasie: „Słowik jest próżny,
płochy; rudzik niezdara i charakteru słabego.
(...) Gil — trubadur ckliwo-uczucio-wy. (...)
Zięba — zarozumialec waśniwy. (...) Sikora —
przewrotność uosobiona (...), gotowa zgubić
przyjaciela, jeśli jej o zysk chodzi. Wróbel —
samolub domorosły, który już nic nie widzi
poza sobą i swoją rodziną. O srokach, sójkach,
wronach, dzierzbach mówią straszne rzeczy.
Ciągle się słyszy: »To złodziej, to szpieg,
stręczyciel, opryszek!«. Ma się rozumieć, dużo
jest w tym przesady".
PUCHAR (Czara, Kielich, Kubek, Kufel,
Miseczka)
Puchar symbolizuje trunek, wino mszalne:
umiarkowanie, odurzenie, wesołość, radość,
pociechę, zapomnienie; mądrość, sprawiedli-
wość, błogosławieństwo, przezorność, intuicję,
prawdę; życie, zasadę żeńską, żeńską energię
rozrodczą, płodność, miłość, rozkosz;
obfitość, szczodrość, otwartość, przyjaźń,
koleżeństwo; kosmos, los, przeznaczenie;
duszę, nieśmiertelność, zbawienie, zwycię-
stwo, władzę królewską; sierp Księżyca;
uroczystości kultowe, gniew Pański, śmierć,
zagładę, grozę; por. Róg, Waza.
Kielich — atrybut króla i arcykapłana
Melchizedecha, który pobłogosławił Abra-
hama, dając mu chleb i wino (Gen. 14. 18—
24); proroka Eliasza, którego anioł karmił
podpłomykami i wodą (3. Ks. Kro!. 19,6),
dlatego w czasie żyd. sederu paschalnego
stawia się na stole kielich dla proroka Eliasza,
niewidzialnego gościa; odwiedziny jego są
zapowiedzią przyjścia Mesjasza.
Kielich — los, przeznaczenie. „Pan dzie-
dzictwem moim i kielichem moim, ty strze-
żesz losu mojego" (Psalm 15 5). ,,Wiatr
piekący to cząstka ich kielicha" (Psalm 10 7),
tj. losu im przeznaczonego. ,,Jeszcze kielich
mojej doli wiele kropel ma" (Jeszcze kielich...
Zygmunta Krasińskiego).
Kielich, czara — sprawiedliwość, nagroda,
kara. „Bóg jest sędzią. Tego poniża, a owego
wywyższa; bo w ręce Pańskiej jest kielich
wina fermentującego, cierpkiego, a wszyscy
grzesznicy ziemi muszą je wypić wraz z fu-
sami" (Psalm 74 8—9). Kielich dany do
wypicia symbolizuje przyszłość: napój orzeź-
wiający — szczęśliwą, gorzki — bolesną.
„Sprawiedliwość zwraca podaną przez nas
czarę jadu do własnych naszych ust" (Makbet
1,7 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Kielich pocieszenia. „Oni im nie dadzą pić z
kielicha pocieszenia po śmierci ich rodziców"
(Jeremiasz 16,7).
Kielich zbawienia, wyzwolenia, łaski.
,,Podniosę kielich zbawienia i wzywać będę
imienia Pana" (Psalm 115 13).
Kielich gniewu. „Powstań, Jerozolimo,
któraś piła z ręki Pańskiej kielich gniewu"
(Izajasz 51,17; por. Hiob 21,20, Jeremiasz
25,15 i in.).
Kielich zgrozy i zagłady. „Pijaństwem i
boleścią napełniona będziesz, Jeruzalem,
kielichem zgrozy i zagłady, kielichem siostry
twej, Samarii" (Ezechiel 23,33).
Kielich — sierp Księżyca, przez podobień-
stwo kształtu; białość i kształt sierpa nawiązują
do piersi kobiecej, por. niżej Puchar, Kielich.
Gliniany kubek — życie ludzkie stworzone
przez Jahwe-Garncarza.
Miska soczewicy — doraźna, mało warta
korzyść w zamian za wyrzeczenie się rzeczy
bezcennej; aluzja do opowieści biblijnej o
Ezawie, który sprzedał Jakubowi pierwo-
rództwo za miskę soczewicy (Gen. 25,31—4).
Złoty puchar — Babilon, narzędzie w ręku
Pana dla ukarania innych narodów. „Złotym
pucharem był Babilon w ręce Pańskiej,
upajającym wszystką ziemię; wino jego piły
narody i dlatego szalały" (Jeremiasz 51,7).
Złoty puchar — vulva; dziewictwo; św.
Graal.
Czara odurzenia, puchar zataczania się —
Jeruzalem: którykolwiek wróg podniesie na nie
rękę, padnie bez zmysłów jak pijany
(Zachariasz 12,2).
Kielich w mit. gr. — płodność, zdrowie;
gorzki łyk śmierci. Atrybut Dionizosa, Hygiei,
Asklepiosa; Hadesa, Demeter, Per-sefony.
Kielich — kosmos. Jajo świata podzielone na
dwa przeciwległe kielichy, z których jeden,
reprezentujący niebo, odgrywa rolę kopuły. Te
dwie połówki zamknęły w sobie Dioskurów
(Kastora i Polluksa), synów Ledy i Zeusa w
postaci łabędzia.
Puchar o siedmiu kręgach (od liczby znanych
w starożytności „planet" wpływających na los
ludzki) — puchar Hermesa,
który go przytyka do ust noworodka, dając mu
dobry a. zły los, oraz do warg umierającego,
którego po chwili zaprowadzi do krainy cieni.
Czara, puchar (w starożytności) — tra-
dycyjny dar przyszłego teścia dla zięcia. „Jak
ktoś, kto wziął z bogatej ręki czarę, gdzie
szumi rosa winnej latorośli, i wręczył
młodemu zięciowi wznosząc toast i przepijając
od jednego domu do drugiego, szczerozłoty
szczyt bogactwa, ozdobę uczty" [Oda
olimpijska 7,1—6 Pindara, tł. A. Sza-styńskiej-
Siemion).
Puchar — nagroda. W staroż. Grecji
nagrodami na igrzyskach dla zwycięzców w
zawodach sport, były puchary, urny, kotły,
trójnogi itp. Na igrzyskach ku czci Patroklesa
„dla zwycięzcy dal Achill (...) trójnóg uszaty
dwudziestu dwu miar pojemności (...). Dla
trzeciego Achilles wyznaczył piękny i jasny
kocioł ogniem nie tknięty, wielkości
czteromiarowej (...), dla piątego czaszę
dwuuszną" (Iliada 23,261—9 Homera, tł. I.
Wieniewskiego).
Kielich — czaszka; puchar z czaszki
ludzkiej, kapota, umieszczany na buddyjskich
ołtarzach; hinduistyczny, tantryjski symbol
używany przy libacjach na cześć bogów; w
mit. skand. — ciało zawierające duszę; czaszka
zabitego nieprzyjaciela, z której się piło
wznosząc toast.
Czarka, miseczka z trucizną (cykutą) —
atrybut Sokratesa, filozofa gr. skazanego na
śmierć przez otrucie się.
Czara, czarka, miseczka — bieda, żebranie;
miłosierdzie; bogactwo, żyzność, płodność,
obfitość; ofiara; (Matka) Ziemia;
patra, miseczka żebracza mnicha buddyj-
skiego, atrybut Buddy (Siakiamuni 'mędrca
Siakiasów'); egipska miseczka na wodę —
zasada żeńska. Atrybut Sybilli Kumejskiej,
Diogenesa z Synopy, cynika gr., który odrzucił
miseczkę, aby pić wodę ze złożonych dłoni;
św. Aleksego, który żebrał nie poznany przed
bramą domu ojcowskiego.
Puchar Bragiego — dar wymowy, elok-
wencja, siła przekonywania; każdy król
skandynawski, nim wstąpił na tron, musiał
wychylić ten puchar. W mit. skand. Bragi był
bogiem wymowy, poezji i pieśni.
Odwrócony kubek (w martwych naturach)
— próżność (łac. vanitas), marność.
Puchar, kielich — naczynie do picia wina;
święty kielich; naczynie na krew
bóstwa a. świętego króla; atrybut kapłana;
niewyczerpane źródło dobra; chrzęść, symbol
eucharystii; hebr., gr. i chrzęść, symbol
mistycznego związku z życiem wiecznym i z
bóstwem; zob. Waza (św. Graal).
Puchar, kielich — zasada żeńska, źródło
wiecznego życia, płodność, żeńska energia
rozrodcza, łono kobiece, vulva, macica, pierś
karmiącej matki; płyny ciała; mleko, krew,
ślina, łzy, pot, sperma; napoje miłosne,
lubczyki; intuicja, rozwaga; umiarkowanie;
zemsta; przyjaźń, koleżeństwo — wspólne
popijanie, nm. Bruderschaft (wypicie na
•ty').
Puchar, kubek — wróżebny srebrny kubek
patriarchy biblijnego Józefa, który kazał go
włożyć do worka Beniamina i pomówił braci o
kradzież (Gen. 44,1—34);
atrybut Artemizji, żony i siostry satrapy Karii,
Mausolosa, która wypiła truciznę z pucharu
swego męża; Kartaginki So-fonisby, której
Masynissa posłał kubek z trucizną; Ghismondy,
która otruła się z pucharu z sercem jej
zamordowanego kochanka, Guiscarda.
Kielich — kielich goryczy; los apostoł;':
cierpienie, boleść, strapienie. „Abba, Ojcze, Ty
wszystko możesz, oddal ode mnie ten kielich"
(Ew. wg Marka 14,36); Jezus w Ogrójcu
Getsemani modli się o uniknięcie kaźni. „Nie
wiecie, o co prosicie. Czy możecie pić kielich,
który ja pić będę?" (Ew. wg Mat. 20,22).
Kielich — tradycyjne naczynie liturgiczne,
zwykle złote a. srebrne, dla sprawowania ofiary
mszalnej, usankcjonowane przez Jezusa na
Ostatniej Wieczerzy: „A wziąwszy kielich,
dzięki uczyniwszy, dał im, i pili z niego
wszyscy" (Ew. wg Marka 14,23);
wiara, pamięć, mądrość, źródło życia (du-
chowego), napój nieśmiertelności.
Kielich błogosławieństwa i radości. ,,Kielich
błogosławieństwa, który błogosławimy" (/. List
do Kor. 10,10).
Kielich Pański; czartowski. „Nie możecie pić
kielicha pańskiego i kielicha czartow-skiego"
(jw. 10,21).
Puchar, kielich — atrybut Drzewa Życia,
Kościoła i Synagogi (słynne wyobrażenia w
tympanonie płd. portalu katedry strasbur-skiej),
grobu Chrystusa, jego ludzkiej natury, ofiary,
zbawienia; św. Jana Ewangelisty (z
uciekającym wężem); Norberta (z pająkiem w
kielichu); św. Barbary (z opłatkiem);
Bonawentury; Donata (kielich rozbity); św.
Jana Onufrego; Stefana, pierwszego męczen-
nika (odbiera kielich od św. Piotra); To masza
z Akwinu; Tomasza Becketa.
Kielich św. Bonifacego — dodatkowy
kielich wina, usprawiedliwienie jeszcze jed-
nego kielicha; legendarny papież Bonifacy VI,
wybrany przez mottoch rzymski w 896 na dwa
tygodnie, ustanowić miał odpust dla pijących
jego zdrowie.
Czara, czarka, miseczka — bogactwo, ..złota
czasza" (Eklezjastes 12,6), obfitość, pierś
kobiety karmiącej; ofiara; plotka;
obżarstwo. „Idź prawić swe mądrości nad
plotkarską czarką!" (Romeo i Julia 3,5
Szekspira).
Kielich — władza królewska. W mit. celt.
kielich napełniony winem, piwem a. miodem
pitnym, wręczony przez młodą dziewicę
kandydatowi na króla, jest symbolem władzy
monarszej.
Kielich (w islamie) — serce; intuicja;
mikrokosmos.
Trzy kielichy napełnione: pierwszy mle-
kiem, drugi winem, trzeci wodą, symbolizują
dla muzułmanów: l. islam (mleko reprezentuje
tu religię naturalną i właściwą, powrót do
wartości koczowniczego życia pasterskiego i
prawdziwych źródeł abraha-mowych), 2.
chrześcijaństwo (ze względu na kultowe,
transcendentne znaczenie wina), 3. judaizm (w
którym woda jest straszliwą karą, jak w
potopie, lub cudowną pomocą, jak przy
przekraczaniu Morza Czerwonego).
Odwrócony puchar — niebo. „I ów od-
wrócony puchar, który zwiemy niebem"
(Rubajjaty Omara Chajjama 70,52 tł. na ang.
Edwarda Fitzgeralda).
Czarka z wodą (dawn. u płn. Słowian)
ustawiana na parapecie okna w izbie zmarłego
— kąpiel dla duszy wychodzącej z ciała i
ulatującej.
Kubek w kubek — w XV—XVIII w. dwa
stykające się krawędziami kubki, z których
dwie osoby mogły, przy pewnej wprawie, pić
jednocześnie (zazw. prezent ślubny):
dziś — zupełnie taki sam, wykapany, iden-
tyczny, jota w jotę.
Kielich (przez obrządek kolejnego picia z
jednego kielicha) — przynależność do jednego
grona, kręgu, idei, religii, przyjacielskiego
koła. Podobne znaczenie ma wymienianie się
kielichami przy piciu, np. w Japonii.
Puchar przechodni — przechowywany u
zwycięzcy w zawodach sport, aż do rozpoczęcia
się następnych,
Kielich ze skrzydlatym wężem a. smokiem —
trucizna; lek; emblemat farmacji.
Kielich z pokrywką — serce; skarbiec
mistycznego centrum; talizman.
Puchar (Crater) — gwiazdozbiór nieba płd.,
w Polsce niewidzialny.
Pełny kielich — władza i bogactwo. Przy-
słowie szkockie: Pełny kielich noś nie-
zachwianie, równomiernie, tj. gdyś doszedł do
władzy i bogactwa, wystrzegaj się ciemiężenia
słabszych, pychy i arogancji.
Kufel (kieliszek, kubek) — zagłada, zatrata.
Przysłowia: Więcej ludzi utonęło w kuflu
(kieliszku) niż w morzu. Ostatni kubek mu
zaszkodził.
Kielich — śmierć. „Jest śmierć w kielichu,
więc się strzeż!" (Na kielich Roberta Burnsa).
(Złota) czara — życie. „Hej, użyjmy żywota!
Wszak żyjem tylko raz; niechaj ta czara złota
nie próżno wabi nas" (Pieśń Filaretów l—4
Mickiewicza). „Czara życia wciąż miodna"
(Śpiew poety 61 Bohdana Zaleskiego).
Kielich — rozkosz. „Ileż kropli z rozkoszy
kielicha padło w me serce" (Antoni
Czaykowski).
Kielich — dusza. „Pamięci, ty napełniasz swą
lampę ze skrzydlatego kielicha duszy"
(Mnemosyne Dantego Gabriela Rossetti).
Czara — miłość. „Z czary miłości piję bez
oddechu" (Kmita i Ba/iarówna 130, t. I Adama
Bełcikowskiego).
Czara, kieliszek — zapomnienie. „Noc
wylewa zapomnienia czarę na Starego Miasta
obraz śliczny" (Moja Warszawa 8 Artura
Oppmana). Szukać zapomnienia w kieliszku, tj.
w trunku.
Kieliszek — szczerość, otwartość, prawda.
Przysłowia: Szczerość i otwartość są na dnie
kielicha. Przy kieliszku serce się otwiera. In
vino yeritas łac. 'w winie prawda', tj. wino
rozwiązuje języki.
Topić troskę w kuflu, w kielichu — zapijać ją
trunkiem.
Zaglądać do kieliszka — popijać wódkę.
Pełna miska — dobrobyt, dostatek.
Naczynie — zasada żeńska, zawieranie w
sobie, obejmowanie sobą; narządy płciowe
męskie i żeńskie; Wszechświat. „Naczynia
młodych ludzi są święte" (7. Ks. Król.
21,5), „Wy, mężowie (...), oddajcie cześć
niewiastom jako słabszemu naczyniu" (l. List
sw. Piotra 3,7; Wulgata: „quasi infirmiori
vasculo muliebri"). Rzymski eufemizm
fallusa.
Kosztowne naczynie — Madonna, którą
anioł wita: „Laskiś pełna".
Naczynie gliniane — skarb, światło Boga;
pisma, dokumenty. Z szacunku dla słowa
pisanego staroż. Żydzi nie niszczyli go, ale
przechowywali w naczyniach glinianych, a gdy
teksty traciły aktualność, wazy zamykano i
magazynowano w jaskiniach (stąd biorą się
dzisiejsze znaleziska ,,rękopisów Morza
Martwego" z jaskiń w okolicach Qumran).
„Tak mówi Bóg do Izraela: Weź te akta (...) i
włóż je do naczynia glinianego, aby przetrwały
wiele lat" (Jeremiasz 32,14). „Mamy zaś ten
skarb w naczyniach glinianych, aby się
okazało, że moc, która wszystko przewyższa,
jest z Boga" (2 List do Kor. 4,7).
Naczynie w heraldyce: podczaszy a. kraj-
czy królewski; skarbnik, archiwariusz, rządca
majątku; czystość, radość, szczerość.
Dzban z wodą — skrucha, żal za grzechy,
oczyszczenie duszy; z wypływającą wodą —
atrybut morza, rzeki.
PUSTYNIA
Symbol dwuwartościowy, pozytywno-nega-
tywny. Miejsce pustki i milczenia, wielkiej
wolności (mieszkańcy pustyni, gdziekolwiek
nie uczyniono z nich niewolników, są wolni i
dumni), wielkiej niewoli (wędrowiec błądzi
bezradnie w pustce po jałowej ziemi, po
zwietrzałych skałach, kamieniach, piasku),
życia (które rozkwita wszędzie, gdziekolwiek
może znaleźć odrobinę wilgoci — trawy, zioła,
krzewy, ptaki, drobne ssaki, jaszczurki itd.) i
śmierci z pragnienia i upału, przez zabłądzenie.
W epice staroindyjskiej pustynia jest niekiedy
wyobrażeniem nie-zróżnicowanej prajedności
po tamtej stronie złudnego światła istnień. U
muzułmanów ma przeważnie znaczenie
ujemne jako miejsce tułaczki i zagubienia celu.
Pustynia pojawia się też jako rodzaj
negatywnego krajobrazu, sfera abstrakcji,
mieszcząca się poza strefą egzystencji,
dopuszczająca tylko zjawiska transcendentne,
przeto — miejsce objawienia boskiego
(mniemanie, że monoteizmy są dziećmi
pustyni, jest jednak błędne:
ani judaizm, ani islam nie narodziły się na
pustyni).
Pustynia jako dziedzina Słońca (i lwa, który
jest atrybutem Słońca) nie tworzącego życia na
ziemi, ale występującego jako czyste,
oślepiające, niebiańskie promieniowanie,
symbolizuje wiecznego ducha w prze-
ciwieństwie do wody czy wilgoci, symbolu
zepsucia moralnego (choć oczywiście źródła
narodzenia, życia i płodności). Bezlitośnie
palące Słońce i susza pożerają ciało, ale
zarazem zbawiają duszę swą ascetyczną, czystą
duchowością.
Pustynia — samotność bezpłodna bez Boga.
ale płodna przez Boga, przez jego łaskę. W
Biblii mówi się o pustyni (puszczy) w związku
z osamotnieniem, bezludziem, miejscem
pobytu demonów, ale także jako o miejscu
objawienia się Boga (manna, ogień z nieba,
słup obłoku, woda ze skały itd.); lud Izraela
znajduje na pustyni wolność od niewoli
egipskiej. Bóg prowadzi lud wybrany przez
,,olbrzymią i straszną" (Deut. 1,19) pustynię,
miejsce próby i pokuszenia, dając Izraelitom
zarówno życie, jak śmierć; życie w postaci
pożywienia: manny, przepiórek, wody, a śmierć
dla wszystkich dorosłych, bo wszyscy szemrali
przeciw Panu;
do Kanaanu płynącego mlekiem i miodem, do
Ziemi Obiecanej wejdą tylko Jozue i Kaleb
oraz dzieci i młodzież do 19 roku życia (Num.
14,29—30).
W legendach pojawia się często pustynia w
podwójnym sensie: jako miejsce działania
demonów kusicieli (np. w legendach o św.
Antonim Wielkim, patriarsze mnichów) i jako
strefa rozmyślań i rozważań religijnych, w
której szczególnie silnie odczuwa się obecność
Boga. Duch Sw. zaprowadził Jezusa na
pustynię, aby Go kusił diabeł;
Jezus pościł tam 40 dni i nocy pośród dzikich
zwierząt {Ew. wg Marka 1,12—13;
Ew. wg Łuk. 4.1—2). Pustynia oznacza miejsce
odzyskania czystości i duchowości ascetycznej
(prorok Eliasz, Jan Chrzciciel), znalezienia
najgłębszej warstwy siebie samego, odszukania
pustyni, jaką człowiek nosi w sobie. Zakonnicy
późniejszego chrześcijaństwa zamieszkują na
pustyni jako eremici (gr. eremos 'samotny;
pustynny'), aby zdać się całkowicie na łaskę
boską, co szybko zaczęto pojmować
symbolicznie, nie uważając już za konieczne
przebywania dosłownie na pustyni w celu
prowadzenia
życia eremity: erem zaczął oznaczać klasztor
zakonników żyjących w odosobnieniu.
Pustynia była idealnym miejscem objawienia
proroków. Jan Chrzciciel zapowiada Mesjasza
na pustyni (Ew. wg Mat. 3,1;
Ew. wg Marka 1,1—8) powołując się na
proroctwa Izajasza (40,3): „Głos wołającego
na puszczy: Przygotujcie na pustyni drogę
Pańską!". Dziś rozumiemy „głos wołającego
na puszczy" jako słowa, rady daremne,
bezskuteczne, nie znajdujące oddźwięku. Jest
to jednak również miejsce proroków
fałszywych; stąd ostrzeżenie przed fałszywymi
prorokami i mesjaszami: „Gdyby więc wam
powiedziano: oto jest Mesjasz na pustyni —
nic idźcie tam" (Ew. wg Mat. 24,26).
Przewidując nowy Exodus i powtarzając
warunki, w jakich odbywał się pierwszy,
Apokalipsa (12.1—6) ukazuje niewiastę brze-
mienną (tj. lud boży) prześladowaną przez
smoka, która rodzi dziecko porwane zaraz do
stolicy Boga, a potem ucieka na pustynię,
gdzie Bóg zapewnia jej pożywienie przez 1260
dni.
Pustynia — prawda. U Ezopa kobieta
wędrująca sama po pustyni ze spuszczonymi
oczami wyobraża Prawdę.
Pustynia — zwałowisko zła i grzechu:
..Położy Aaron ręce na łbie kozła ofiarnego.
Azazela, i wyzna nad nim wszystkie prze-
winienia, przestępstwa i grzechy synów izrael-
skich, złoży je na głowę kozła i wypędzi go na
pustynię" (Lev. 16.21).
Pustynia — obojętność dla spraw ludzkich,
dla bliźnich. „Kto zawsze tylko żył w pustyni,
niechaj nikogo ten nie wini, że nie podniosą się
rozpacze i tylko nad nim kruk zakracze" (Kto
zawsze tylko żył w pustyni... l—4 Kazimierza
Telmajera).
Pustynia ustroniem do walki sam na sam, na
śmierć i życie. W Makbecie 3.4 Szekspira
Makbet mówi do ducha Bańka: „Wróć
wreszcie do życia i w głąb pustyni wyzwij
mnie na ostrze" (tł. J. Paszkowskiego).
Pustynia w marzeniu sennym: opuszczenie.
rozczarowanie.
Pustynia solna zob. Sól.
RAK
Rak symbolizuje drapieżność, napastliwość,
zły humor, zrzędność, głupotę, bezcere-
monialność; wycofywanie się, powrót do
Chaosu, niezdecydowanie, lenistwo, powol
ność, ostrożność, nieśmiałość, niezgrabność,
otyłość; przewidywanie, odrodzenie, zmar-
twychwstanie: Księżyc, morze; synagogę
(mozaizm); bigoterię, utratę wiary.
Raki (dziesięcionogi. Decapoda) to rząd
skorupiaków pancerzowców obejmujący ponad
8500 gatunków, przeważnie wodnych< takich
jak krewetki, homary, langusty, raki właściwe
(np. rak rzeczny, stawowy, amerykański),
kraby.
Rak w staroż. — emblemat morza. Raki
zdobiły głowę małżonki Okeanosa, Tetydy, i
bóstw rzecznych, były godłem wielu miast
portowych, o czym świadczą ich monety. Gre-
ckie miasta Astakos i Karkinos nazwano za-
pewne od homara i raka, ale możliwe również,
że od osób noszących te imiona.
Rak idący tyłem — cofanie się, rcgresyw-
ność. chęć powrotu do stanu pierwotnego, do
praformy, do Chaosu. „Nie nauczysz nigdy
raka chodzić prosto naprzód" (Pokój 1083
Arystofanesa).
Rak w folklorze, związany z Księżycem.
rośnie i cofa się wraz z jego fazumi. Nie-
szczęśliwy. bo chodzi tyłem: stąd choroba
miała być nazwana rakiem; ale gr. karkinos
'rak: zwierzę i choroba', sanskr. karkala 'rak
(zwierzę)' i karkara 'twardy'; prawdop. twar-
dość pancerza łączy się tu z twardością guza.
Rak — powolność. Przysłowie gr. karki-nys
lagoón hairei 'rak schwytał zająca' (Adagia
5,96 Diogenianusa: 125 n.e.); przykład ab-
surdu. a może opinia, że nie zawsze najlepszy
wygrywa.
Rak — odrodzenie, bo karmi się tym, a za-
tem i niszczy to. co przemijające, co w stanie
rozkładu, przyczyniając się do odrodzenia liż. i
moralnego: por. Chrząszcz (Skarabeusz w
Egipcie).
Rak — wcielenie transcendentnych sił ży-
wotnych. niekiedy pochodzenia niebiańskiego,
ale częściej chtonicznego (związanych ze
światem podziemnym, z ciemnością, wegeta-
cją, śmiercią), jak mityczny krab z dna oceanu,
którego ruchy rozpętują sztormy, jak inne
zwierzęta-dźwigacze Ziemi (słoń. żółw,
krokodyl). ,.0 morze! Pośród twoich wesołych
żyjątek jest polip, co śpi na dnie, gdy się niebo
chmurzy, a na ciszę długimi wywija ra-miony"
(Cisza morska 9—11 Mickiewicza).
Rak w chrześcijaństwie — zmartwychwsta-
nie (bo odradza się w różnorakich stadiach
larwalnych); niekiedy symbol Chrystusa.
 Krab pustelnik (chowający odwłok w mu-
szlach ślimaków morskich, a w niebezpie-
czeństwie skrywający tam całe ciało) — prze-
widywanie, ostrożność, życie bez kontaktu z
otoczeniem, nieczułość, drapieżność, em-
brion-macica, matka, podświadomość.
Homar — drapieżność; rozpusta, w śrdw.
emblemat niestałości w uczuciach miłosnych;
zajadłość, fanatyzm.
Pokazać komuś, gdzie raki zimują — dać
nauczkę, dopiec, zalać sadła za skórę, odegrać
się na kimś.
Rak (Cancer) gwiazdozbiór równikowy. w
Polsce widzialny zimą; znak zodiaku — znak
żeński, niepomyślny, wilgotny, zimny;
Wielka Macierz, opieka matczyna, głębia,
przepaść, studnia, grota, jaskinia, waza, dom,
macica, zamknięcie się w sobie; praocean, fale
życia. Księżyc, półmrok, zmierzch, pamięć,
wspomnienia, wyobraźnia, liryzm, marzenie
senne, medytacja. Nasłany przez Herę rak
szczypie w piętę Heraklesa, gdy bohater wal-
czy z hydrą lernejską.
W marzeniu sennym: rozstanie; orgazm;
(homar) chęć zerwania romansu, ,,wycofy-
wanie się" z niego; odrażający stosunek płcio-
wy.
RĘKA
Ręka jest symbolem Opatrzności, obecności
Boga, łaski bożej, wiary, błogosławieństwa,
władzy boskiej, monarszej, ojcowskiej; pano-
wania, powagi, autorytetu, honoru; siły, dzia-
łania, pracy, budowy, mistrzostwa, pożytku,
gospodarności; ochrony; uzdrawiania, rozrodu;
rękojmi, przysięgi, przyjaźni, powitania,
pozdrowienia; daru, szczodrości, gościnności;
zdrady.
Nazwę ręki, jako idealnego narzędzia czło-
wieka do wykonywania wszelkich prac, roz-
wijania umiejętności i sztuk, odnajdujemy w
takich wyrazach, jak rękodzieło, zręczny,
ręczyć, rękojmia, zrękowiny-zaręczyny. Pierw-
sze dwa wyrażają zalety ręki w stosunkach ze
światem rzeczy, pozostałe ujmują symbo-
licznie różne rodzaje kontaktów człowieka z
innymi ludźmi.
Ręka, ramię, dłoń Boga — wcielony Logos,
potęga Opatrzności, moc obrończa, karząca,
twórcza, błogosławiąca, pomocna, sprawcza,
zwyciężająca wrogów; szczodrość, miłość, na-
tchnienie proroków i partiarchów. Hebrajski
wyraz iad oznacza zarazem 'rękę' i 'potęgę'.
Wyrazem jej dobroczynnego działania są w
sztuce egipskiej promienie słoneczne kończące
się zazwyczaj wyobrażeniem dłoni. ,,I
wyciągnął Pan rękę swą i dotknął ust moich i
rzekł: Otom dał słowa moje w usta twoje"
(Jeremiasz 1,9). ,,I padła tam na mnie ręka
Pana (...) i wyciągnął kształt ręki i chwycił
mnie za włosy i uniósł mnie między niebo a
ziemię''' (Ezechiel 8.1—3). ,,I ujrzałem wycią-
gniętą do mnie rękę (Boga), w której była za-
winięta księga" (jw. 2,9). Na starochrześcijań-
skich malowidłach w katakumbach i na sar-
kofagach często spotyka się rękę wychodzącą z
chmur jako symbol Boga, również w scenach
biblijnych, takich jak ofiara Izaaka (ręka
zatrzymuje ramię Abrahama) czy przekazanie
dziesięciorga przykazań (ręka daje tablice
Mojżeszowi). „Bóg Izraela i Judy (...), gdy rę-
kę podniesie — świat zniknie" (Ksiądz Marek
2,192,202 Słowackiego). „O kołach, o spręży-
nach rozum wasz naucza; lecz nie widzicie rę-
ki i klucza!" (Dziady cz. IV, 1198—99 Mickie-
wicza), tj. ręki boskiej poruszającej mecha-
nizm świata. Zwrot przysłowiowy: Niech ręka
boska broni!
Ręka w grafice i rzeźbie starożytnej, również
na Bliskim Wschodzie — obronna, pomocna.
błogosławiąca lub karząca potęga bóstwa.
Położyć na kogoś rękę — wziąć w swoją
moc. ,,Panie, tyś mnie utworzył i położyłeś na
mnie rękę swoją" (Psalm 138 5).
Nałożenie ręki przez kapłana oznaczać może
konsekrację, błogosławieństwo, przekazanie
urzędu następcy lub obarczonej społeczną
winą ofiary (np. kozła ofiarnego) Bogu. Jakub
błogosławi synów Józefa. Efraima i
Manassesa. kładąc im ręce na głowy. Mojżesz
wyznacza Jozuego na swego następcę
włożywszy mu ręce na głowę. „Gdy kto z was
chce złożyć Panu ofiarę z bydła (...), położy
rękę na głowie ofiary (...) i zabije cielca" (Lev.
1.4—5). ,,A gdy na nich położył ręce Paweł,
zstąpił na nich Duch Sw., i mówili językami, i
prorokowali" (Dzieje Ap. 19,6).
U Rzymian ręka (łac. manus) — obrona,
autorytet, siła, zwł. powaga władzy ojca (pater
familias) i cesarza, niekiedy wieńcząca znak
(signum) legionu zamiast cesarskiego orła.
Ręka ukryta w rękawie lub wetknięta pod
pachę drugiej — szacunek, gotowość do służ-
by itd.
 Ręka sprawiedliwości była w średniowieczu
godłem monarchii fr.; król był zarazem sędzią.
Podanie ręki. uścisk dłoni — zgoda, har-
monia, jednomyślność, przyjaźń, miłość, mał-
żeństwo (wyobrażane już na rzymskich mone-
tach i portretach nagrobnych), mistyczne za-
ślubiny, przebaczenie, otwartość, zawarcie
pokoju lub zawieszenie broni, męskie bra-
terstwo, solidarność w obliczu niebezpieczeń-
stwa. „Ja twe westchnienia, ty me Izy zrozu-
miesz i dłoń uściśniesz — oto polska mowa"
(W albumie księcia GoUcyna 3—4 Mickiewi-
cza). „Do broni, ludy! powstańmy wraz i bra-
tnią sobie podajmy dłoń!" (Marsz l—2 Lu-
dwika Mierosławskiego). Podać komuś rękę
— pomóc w potrzebie, w biedzie, w nie-
szczęściu.
Wyciągnięcie ręki przed siebie — władza,
moc nadprzyrodzona, przyjaźń, przekleństwo,
prośba, żebranie. „I wyciągnął Aaron rękę na
wody egipskie; i wylazły żaby i okryły
ziemię" (Ex. 8,6). „Ta ręka, którą do mnie
Bestużew wyciągnął" (Do przyjaciół Moskali
9 Mickiewicza). „Przeklinaj syna, lecz wiedz
— że ręka przekleństw wyciągnięta nade mną
— /.winie się w łęk" (Grób Agamemnona 121
—3 Słowackiego).
Wyciągnięcie obu rąk przed siebie — bez-
radność; wszechpotęga. „Gdy byłeś młodszy,
opasywałeś się i chodziłeś, gdzie chciałeś,
lecz. gdy się zestarzejesz, wyciągniesz ręce
swoje, a inny cię opasze i poprowadzi, gdzie
ty nie chcesz" (Ew. wg Jana 21,18). „Ja mistrz
wyciągam dłonie! (...)i kładę me dłonie na
gwiazdach" (Dziady cz. III 2,28—30,
Improwizacja Mickiewicza).
Podniesienie jednej ręki — przysięga, głos,
pieśń, niebezpieczeństwo, śmierć,
modlitwa. ..Podnoszę ku niebu rękę moją i
mówię:
»(...) Pomszczę się nad nieprzyjaciółmi moi-
mi.." (Deul. 32,40). „Sterczy ku Tobie błagal-
na dłoń!" (Chorał 8 Kornela Ujejskiego).
Wzniesienie obu rąk — modlitwa, poddanie
się. „Salomon stanął przed ołtarzem (...) i
wyciągnął ręce swe ku niebu i rzekł: "Panie
Boże Izraela.." (3. Ks. Król. 8.22—23).
Opuszczenie rąk —rezygnacja, zaniechanie
działania.
Założenie rąk: Siedzieć z założonymi rę-
kami — bezczynnie.
Ręce na głowie wyrażają smutek lub żałobę.
..Ręce twe będą na głowie twojej, bo Pan
zniszczył ufność twoją" (Jeremiasz 2,37).
Tamar „posypała głowę popiołem, rozdarła
szatę długą i włożyła ręce na głowę swoją, i
szła, głośno szlochając" (2 Ks. Król. 13,19).
Ręce załamywać — rozpacz; wpadać w roz-
pacz. „Nawet odwaga załamuje ręce" (Pan
Tadeusz, Epilog 35 Mickiewicza).
Umywanie rąk świadectwem niewinności w
sprawie o zabójstwo (u Żydów i u Rzymian);
umyć ręce jak Piłat (Ew. wg Mat. 27,24);
ale młoda kobieta myjąca dłonie — uosobienie
niewinności.
Klaskanie dłońmi — magia sprowadzająca
deszcz; brawo, uznanie, aplauz, aprobata;
niechęć, potępienie. „Wszystkie narody kla-
skajcie rękami, wykrzykujcie Bogu głosem
wesela" (Psalm 46 2). Mówi Bóg: „Oto kla-
snąłem rękoma swymi na chciwość twoją i na
krwawe mordy, które u ciebie popełniono"
(Ezechiel n.\3}.
Włożyć dłonie między czyjeś dłonie — za-
przysięgać mu wierność, posłuszeństwo, (w
śrdw.) składać hołd, łac. immixlio manum:
klęczący, bezbronny, z gołą głową, wasal skła-
dał dłonie w ręce suwerena; wyraz wzajem-
ności zobowiązań.
Otwierać dłonie z rozwartymi palcami —
promienie słoneczne; magia obronna przeciw
„złemu oku".
Dłoń przesuwana przed gardłem — groźba
śmierci.
Chrześcijańskim gestem modlitewnym od V
w. są ręce skrzyżowane (w modlitwie intym-
nej) lub przyciśnięte do siebie dłonie skiero-
wane ku górze na wysokości piersi (w modli-
twie oficjalnej).
Otwarte dłonie złożone na piersi z łokciami
przysuniętymi do boków — zdumienie lub
wzruszenie.
Dłoń na sercu — (rozwarta) miłość, uwiel-
bienie, pozdrowienie; (zaciśnięta) ofiarowanie
serca bóstwu lub ukochanej istocie. Z ręką na
sercu — szczerze, otwarcie, bez obłudy.
Dłoń na piersi — postawa mędrca.
Dłoń na ustach — pierw. chrześcijański
symbol tajemnicy zmartwychwstania, później
wtajemniczenia, sekretu, milczenia.
Dłoń na oczach — ujrzenie całego swego
życia w chwili śmierci; jasnowidzenie.
Oparcie rąk na biodrach, ujęcie się pod boki
— niezależność, wyzwanie, hardość, pewność
siebie.
Przykrywano lub zasłaniano ręce w staro-
żytności zbliżając się do dostojników lub
otrzymując od nich podarki; te zabiegi ma-
giczne wyrażające adorację znalazły wyraz w
sztuce chrzęść, i w liturgii, zwł. gdy osoby
świeckie dotykają sprzętów kościelnych.
Prawa i lewa ręka, zob. Prawy/Lewy.
Ręka rękę myje — gdy chcesz otrzymywać,
dawaj (apoftegmat Epicharma z Syrakuz, ok.
550 p.n.e.); pomoc wzajemna częścią naszej
egzystencji.
Ręka w rękę, dłoń w dłoni, ramię w ramię
— zgodne współdziałanie. „Przy mnie stałaś:
w dłoni dłoń" (Wesele 2,5,145 Wy-
spiańskiego). „Hej! ramię do ramienia! spól-
nymi łańcuchy opaszmy ziemskie kolisko!"
(Oda do młodości 52—3 Mickiewicza).
Dostać rękę dziewczyny, oddać rękę męż-
czyźnie — poślubić.
Być w czyichś rękach — być uzależnionym
od kogoś, być w jego mocy. ,,Jeśli wydasz ten
lud w ręce moje, zgładzę miastajego" (Num.
21,22). ..W rękę niewieścią poda Pan Sysarę"
(Kv. ^cilziów 4,9). Ostatnie słowa Jezusa:
„Ojcze. u ręce twoje polecam ducha mojego"
(Ew. wg Luk. 23,46).
Być pod czyjąś ręką — pod kierownictwem.
„Synowie Gersona będą pod ręką Itamara,
syna Aarona, kapłana" (Num. 4,28).
Nosić kogoś na rękach — otaczać czułą
opieką, okazywać staranie, troskliwość, gorącą
miłość. Aniołowie „na rękach będą cię nosić,
byś snadź nie obraził o kamień nogi swojej"
(Psalm 90 12).
Napełnić rękę czyjąś — powołać kogoś na
urząd, wyświęcić na kapłana.
Czystość rąk oznacza uczciwość, czystość
intencji. Abraham do Boga: „W czystości rąk
moich to czyniłem" (Gen. 20,5).
Posmarować (lub osolić) komuś rękę — dać
łapówkę.
Krzywa ręka. Iść do kogoś z krzywą ręką —
niosąc podarki lub łapówkę.
Ręka, która bierze — emblemat
łapownika. ,,Gdyby nie była ręka, co by brata,
wielką by zacność sprawiedliwość miała"
(Powieść o sprawiedliwości 13—14 Mikołaja
Reja).
Z gołą ręką przyjść — bez prezentu, ła-
pówki. „Nikogo nie przyjmują z twarzą tu
wesołą, jeśli przyjdzie niewcześnie albo z ręką
gołą" (O przestepnosci bożej 17—18 Wacława
Potockiego).
Długie ręce mieć — mieć siłę, wpływy, móc
się zemścić (przysłowie łac.: Królowie mają
długie ręce); być złodziejem, por. Palce (dłu-
gie).
Smołę w rękach (lub palcach) mieć — kraść.
Ręka w cudzej kieszeni — emblemat zło-
dzieja. „Oko ma w niebie, rękę w bliźniego
kieszeni" (Powązki 12 S. Trembeckiego).
Ręka — właściwy sprawca, podżegacz,
poduszczyciel. „O! ręką karaj, nie ślepy
miecz!" (Chorał 32 Kornela Ujejskiego), nie
tępych wykonawców.
Ręka — zdrada; zdrajca, zaprzedaniec,
przeniewierca. Jezus na Ostatniej Wieczerzy o
Judaszu: ..Wszelako oto ręka tego, co mnie
wydaje, ze mną jest na stole" (Ew. wg Łuk.
22,20). Leonardo da Vinci na fresku Ostatnia
Wieczerza (1495—97, Mediolan, S. Maria
delie Grazie) namalował ją, jako tajemniczą
rękę z nożem, nie należącą do żadnej z postaci
siedzących za stołem.
Świerzbi kogoś ręka — miałby ochotę za-
brać się do dzieła, do bicia.
Dać ciepłą ręką — zaraz, ze szczerego serca;
przed testamentem, jeszcze za życia.
Pójść komuś na rękę — pomóc, ułatwić.
Mieć lekką rękę, mieć szczęśliwą rękę, po-
wodzenie w życiowych przedsięwzięciach.
Mieć ciężką rękę — rządzić twardą ręką,
wychowywać surowo, bezwzględnie; nie mieć
powodzenia w życiowych przedsięwzięciach.
Ręka na pługu — atrybut rolnictwa lub
wiosny.
Mieć złote ręce — umieć wszystko samemu
zrobić (być „złotą rączką").
Ręce — praca. „Ten, co z rąk waszych żyje,
nęka i uciska" (Dziedzic i poddani 58 Ludwika
Osińskiego).
Czarne ręce — spracowane. „Armaty pod
Stoczkiem zdobywała wiara rękami czarnymi
od pługa" (Szlachta w roku 1831 17—18 Gus-
tawa Ehrenberga).
Czarna ręka — groźba, zemsta, yedetta;
nazwa tajnych (często fikcyjnych lub jedno-
osobowych) organizacji szantażystów lub po-
rywaczy, zwł. we Włoszech.
Czerwona ręka — Słońce; godło heraldycz-
ne Uisteru; gwałt, mord, groźba śmierci.
Żelazna ręka — karząca, niszcząca; surowe,
bezwzględne rządy, kierownictwo. Przysłowie
ang.: Bóg kroczy na ołowianych nogach, lecz
uderza żelazną ręką.
Ręka obumarła, uschnięta, sparaliżowana —
kara za przestępstwo, za niedotrzymanie
przysięgi. „Jeśli bym cię zapomniał. Jeruzalem,
niech zapomni o.mnie ręka moja"
(Psalm i36 6), tj. niech uschnie, niech prze-
stanie służyć.
Znak wodny w postaci ręki był tak popu-
larny w średniowieczu, że ręka stała się u pa-
pierników synonimem znaku wodnego.
Talizman ochronny w kształcie ręki, u
chrześcijan z krzyżykiem, ma chronić przed
demonami; u muzułmanów b. rozpowszech-
niony wraz z innymi symbolami, jak np. z
gwiazdą, kołem, zygzakiem, ptakiem, wa-
chlarzem.
Ręka Fatimy — święty symbol muzułmański
szczodrości, gościnności; potęgi; palce:
l) Mahomet, 2) Fatima, córka Mahometa i
Chadidży, 3) Ali, jej mąż, 4) Hassan. pierwszy
religijny poeta islamu, 5) Husajn, drugi syn
kalifa Alego i Fatimy; zob. też Palce
(Talizman muzułm.).
Tańce rąk — tańce rytualne południowej
Azji.
Mudra — symbolika gestów rąk ikonografii
buddyjskiej i hinduistycznej.
W heraldyce: potęga, zgoda, niewinność,
pilność, sita, obrona, błogosławieństwo, ślu-
bowanie; czerwona ręka — oznaka rangi.
W marzeniu sennym: pochlebstwo; (od-
cięta) niezgoda, utrata przyjaciela; (brudna)
odwiedziny interesanta.
Dłoń — połączenie zasady męskiej i żeń-
skiej: pasywna w stosunku do tego, co zawiera
w sobie, aktywna w stosunku do tego, co
chwyta; jest bronią i narzędziem; w obu rolach
daje się wzmocnić i przedłużyć przez
wykonane przez siebie bronie i narzędzia.
„Dłoń jest narzędziem narzędzi" (Eudemos,
czyli O duszy Arystotelesa).
Dłoń zamknięta symbolizuje dialektykę,
otwarta — krasomówstwo (wg Zenona z Elei,
ok. 490—ok. 430).
Pięta dłoni przypisana jest bogini świata
podziemnego, środek — Marsowi (linie w
kształcie M), u Rzymian.
Dłoń monarchy — ozdrowicielska; dawniej
sądzono, że zołzy (skrofuloza. rzadka dziś
forma gruźlicy węzłów chłonnych szyi) znika-
ją pod dotknięciem dłoni króla lub królowej.
Dłoń bratnia, przyjazna, życzliwa; otwarta,
czysta — braterstwo, przyjaźń, pomoc czyjaś;
czyjaś hojność, uczciwość.
Jak na dłoni — jasno, oczywiście. Przy-
słowie: Nie szukaj u skroni, gdy masz jak na
dłoni.
Czytać z dłoni — uprawiać chiromancję,
wróżyć z linii papilarnych dłoni.
Obcięcie dłoni (lub piętnowanie ręki) za
kradzież — kara stosowana dawniej w wielu
krajach. Dłoń symbolizowała sprawcę i prze-
stępstwo. Tkacz Smith o Jacku Cade: „Powi-
nien by jednak bać się ognia, boć mu ogniem
piętnowano rękę za skradzione barany" (Henryk
VI cz. 2 4,2 Szekspira).
RĘKAWICZKA
Rękawiczka symbolizuje godność, władzę
księcia, szlachectwo, rycerza, honor rycerski,
zastaw (rękojmię) walki a. miłości, siłę, potęgę,
wyzwanie, obronę, ochronę; wysłannika,
nadawcę poselstwa, pozdrowienie, powitanie,
tajemnicę, dobrą nowinę, nagrodę;
inwestyturę, biskupa; dokładność, delikatność;
pozory; łapówkę; zob. Palce, Ręka.
Palce rękawiczki — jutrzenka, światło
brzasku, promienie słoneczne. Homer daje
Jutrzence epitet ozdobny „różanopalca" (gr.
rhododdktylos Eos}.
Rękawiczki — Wschód. W aktorskich ko-
stiumach teatrów staroż. Grecji i Rzymu rę-
kawiczki podkreślać miały wschodni rodowód
przedstawianych postaci.
Rękawice bokserskie — niebezpieczeństwo;
ochrona. Bokserzy staroż. Rzymu owijali pięści
rzemieniami zaopatrzonymi w guzy skórzane,
ołowiane, mosiężne lub w kolce metalowe, aby
wzmóc skuteczność ciosu. „Kto z Trojan (...)
chce się zmierzyć w walce na pięści, opasane
twardym rzemieniem, niechaj (...) staje"
(Eneida 5,69 Wergiliusza, ti. W. Markowskiej).
Nowożytne rękawice pięściarskie (od 1865)
łagodzą siłę uderzenia.
Rękawica (w śrdw. pojedynku rycerskim)—
zastaw, rękojmia walki, zapewniająca, że rycerz
będzie walczył lojalnie; honor, osoba rycerza.
Rzucić (komuś) rękawicę — dawn. wyzwać
na pojedynek, do walki; wezwać do wzięcia
udziału w rywalizacji, polemice itp. Rzucenie
rękawicy miało reprezentować policzek (ude-
rzenie w twarz dłonią), który jednak sam był
niehonorowy, a przeto zakazany.
Rękawiczka — miłość, rękojmia miłości. kult
damy serca. Rycerze, a potem kawalerowie,
nosili rękawiczkę swej damy na hełmie
(kapeluszu) w czasie walki. Przysłowie: Miłość
przenika rękawice.
Rękawica — władza księcia; nadanie god-
ności, lenna, prawa bicia monety itd. Przesianie
przez księcia rękawicy jako oznaki wła-
dzy książęcej potwierdzało w śrdw. nadanie
takich godności i uprawnień.
Rękawiczki — inwestytura. We wczesnym
śrdw. rękawiczki stały się częścią oficjalnego
stroju biskupów, oznaką ich godności i potęgi,
symbolem ręki uważanej za emblemat władzy.
Rękawica — wysłannik; dobra nowina;
ręka nadawcy, nadawca. W śrdw. rękawica
była, obok laski, oznaką wysłannika i wy-
obrażeniem ręki nadawcy. Dobre nowiny wy-
nagradzano wysłannikowi parą rękawiczek.
Rękawiczki — potęga, obrona; atrybut
osoby boskiej w intermediach i moralitetach
śrdw.
Zdejmowanie prawej rękawicy — bezbron-
ność, pokojowe zamiary; szczerość, otwartość.
Od dawnego obyczaju zdejmowania rękawic
metalowych (część zbroi) a. skórzanych przy
zbliżaniu się do osoby wyższej rangi, do
seniora, władcy, do ołtarza itd.
Biała rękawiczka — czystość, nieskalaność;
rękawiczki takie noszono na pogrzebach dzie-
wic. Wolnomularski emblemat czystego serca
i czystych rąk.
Rękawiczki — szlachectwo. Noszenie ręka-
wiczek z palcami było przez dhigi czas w Eu-
ropie zastrzeżone dla szlachty i dlatego stało
się jej emblematem, zwł. rękawica sokolnicza
na lewej ręce, noszona dla pokazania, że się
ma, jako szlachcic, prawo do polowania z so-
kołem. ,, Strój także szlachcianek najuboż-
szych różni się od chłopskich katanek (...), zna
zboże, a nawet przędą w rękawiczkach" (Pan
Tadeusz 6, 390—4 Mickiewicza).
Nago, a w rękawiczkach, z kordem, a boso
— o ubogiej szlachcie zagrodowej.
Żelazna rękawica, zob. Żelazo.
Aksamitna rękawiczka, zob. Żelazo (Że-
lazna ręka).
Rękawiczki — tajemnica; atrybut tajemni-
czych, ukrywających swą tożsamość (a w XX
w. także odciski palców) postaci, takich jak
czarodzieje, czarownice, rozbójnicy, spi-
skowcy, członkowie mafii, włamywacze itd.
W rękawicach (pracować) — przest. nie-
zgrabnie, byle jak, niechętnie.
W rękawice się ubrać — przest. wziąć ła-
pówkę.
Znoszone rękawiczki — przest. kobieta „z
przeszłością".
Iskał się ślepy w rękawiczkach przy mie-
siącu — kłamstwo, blaga, zmyślenie.
Rękawiczka — ochrona. Przysłowia: Bez
rękawiczki nie głaszcz kota. Kto na żbiki
poluje, niech rękawice wzuje.
Rękawiczka — pozory. Przysłowie: Czysta
rękawiczka może ukrywać zabrudzoną dłoń.
Jak rękawiczki (zmieniać coś) — łatwo i
często.
W rękawiczkach (robić coś) — oględnie,
dyplomatycznie, delikatnie.
Jak rękawiczka (pasuje) — ściśle, dokładnie;
dobrze przylegając.
W marzeniu sennym: (wkładanie) wycieczka;
(zdejmowanie) nieporządek; (czyste)
satysfakcja; (brudne) kłopot; afront; (zgubione)
błąd; (dziurawe) upokorzenie.
ROBAK
Robak symbolizuje grzech, znikczemnienie,
upodlenie, czołganie się, płaszczenie się; po-
dłość, małostkowość, lenistwo, skrytość, ma-
łoduszność, uciemiężenie, pogardę; ubóstwo,
pokorę, uległość, słabość; truciznę, zabójstwo,
śmierć, rozkład; powolne, zdradzieckie
pożeranie, działanie ukradkowe, zniszczenie,
zagładę zmarłych; wieczną karę, piekło; ta-
jemnicę; ciało ludzkie; chorobę; zmartwienie,
sumienie, niepokój, smutek.
Robak w mit. sumer. — zło zrodzone z
bóstwa.
Robak — pogarda, słabość, bezwartościo-
wość. „Rzekłem zgniliźnie: »0jcem moim je-
steś". "Matko moja« i "Siostro moja" robakom."
(Hiob 17,14).
Robak — pokora; Dawid, Chrystus. „A jam
jest robak, nie człowiek, pośmiewisko ludzkie i
wzgarda pospólstwa" (Psalm Dawidowy 2\,7}.
„Kto czyni się robakiem, niech się potem nie
żali, że go podeptano" (Metafizyka obyczajów
Immanuela Kanta). „Ja, niegdyś dumny z rodu,
ja com był junakiem, spuściłem głowę,
kwestarz, zwałem się Robakiem, że jako robak
w prochu..." (Pan Tadeusz 10, 830—2
Mickiewicza).
Robak w tradycji chrzęść. — grzech, wąż;
diabeł; piekło, wieczysta kara dla potępionych.
„I robak ich nie umrze, a ogień ich nie
zagaśnie" (Izajasz 66,24).
Robak — ciało, przeciwieństwo motyla,
symbolu duszy.
Robaki — praludzie; wg mit. irl. robaki
wylęgnięte z trupa olbrzyma Imira otrzymały z
rozkazu bogów rozum i postać ludzką.
 Robak — śmierć, rozkład wyżej zorganizo-
wanych form życia, powrót do form pierwo-
tnych, do fazy początkowej, po której nastę-
puje jednak odrodzenie się życia i światła z
ciemności, śmierci, zgnilizny i rozpoczęcie
nowego cyklu. „Bo drżysz przed żądłem li-
chego robaka" (Miarka za miarkę 3,1 Szek-
spira, tł. L. Uiricha). ,,Tuczymy wszelkie istoty
dla karmienia siebie, siebie zaś tuczymy dla
robaków" (Hamlet 4,3 Szekspira, tł. J. Pasz-
kowskiego). „Robak, właściciel ostatni"
(Jabłko 16 Franciszka Morawskiego). „Ach, na
tym świecie Śmierć wszystko zmiecie, robak
się lęgnie i w bujnym kwiecie" (Maria 2,2,733
—4 Antoniego Malczewskiego).
Robak — trucizna, zabójstwo. „Czy masz
tam pięknego robaka Nilu, który zabija bez
bólu?" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira).
Robak — sumienie. „Robak sumienia niech
twą toczy duszę!" (Ryszard III 1,3 Szekspira,
tł. L. Uiricha). „Tylko robak sumienia czuwa
wraz z sową" (Intryga i miłość 5,1 Friedricha
Schillera).
Robak — zmartwienie, troska, zgryzota,
niepokój, smutek, zwątpienie. Przysłowie:
Każdy ma swego robaka, co go gryzie. Zalać
robaka — zapić troski. „Robak zgryzoty toczy
me sumienie i sen oddala z powiek
zmordowanych" (Duma o Żółkiewskim... J. V.
Niemcewicza).
Robak — skrytość, tajemnica. „Tajemnica,
jakby robak w pączku" (Wieczór Trzech Króli
2,4 Szekspira, tł. L. Uiricha). Wyciągać komuś
robaki z nosa (nm. einem die Wiirmer aus der
Nase ziehen, fr. tirer les vers du nez a
quelqu'un) — zręcznymi pytaniami skłaniać do
zdradzenia tajemnicy, do zwierzeń. Wg dawnej
medycyny ludowej można było pacjentom z
chorych członków ciała wyciągać demony w
kształcie robaków, co chętnie czynili
znachorzy naiwnym chłopom na jarmarkach.
Robak — lenistwo. „Ów krągły robak, co
siedzi w palcu leniwej dziewczyny" (Romeo i
Julia 1,4 Szekspira, wg tł. J. Paszkowskie-go).
Uważano, że w palcach opieszałej służby
lęgnie się robactwo.
Robak — zwycięzca. „Sztuka jest to trage-
dia Człowiek, a jej bohaterem — Robak Zwy-
cięzca" (Robak Zwycięzca 39 Edgara Allana
Poego).
W marzeniu sennym: niepożądani goście,
intruzi; katastrofa finansowa.
ROPUCHA
Ropucha symbolizuje Słońce, Księżyc, wiosnę,
wilgoć, wodę, deszcz; chuć, miłość; aku-szerkę;
królewskość, mądrość, natchnienie;
brak uczuć; kobietę otyłą; pychę, strażnika
skarbów, skąpstwo, zło, niesprawiedliwość;
truciznę, jad, śmierć, trupią czaszkę, niebosz-
czyka, zmartwychwstanie; diabła, demona,
czarownicę, talizman; szpetotę, paskudztwo,
niezgrabność.
Ropucha — piekielny, mroczny aspekt żaby,
jej przeciwieństwo, podobnie jak osa uważana
była za przeciwieństwo pszczoły.
Ropucha (żaba) — wiosna, miłość. W sta-
roż. -Grecji i Rzymie godowy rechot ropuch (i
żab) obwieszczał przebudzenie się wiosny ku
radości nimf źródlanych i boga Pana.
Skrzeczenie ich mogło jednak również nie-
cierpliwić bogów i herosów. Atena odmówiła
żabom pomocy w ich wojnie z myszami. Na
prośbę Perseusza Zeus odebrał głos żabom na
wyspie Serifos (dziś Serfo a. Serfanto) na Cy-
kladach.
Ropucha — dobry duszek domowy pomocny
przy porodach; w staroż. Rzymie godło
położnych.
Ropucha — chuć. Słynna z urody kurtyzana
gr. Mnesarete otrzymała przydomek Fryne (gr.
Phryne 'ropucha') dla białości cery a. jako
nieformalna „kapłanka" Afrodyty. Naśladując
Afrodytę Anadyomene ('wynurzającą się z
morza') rzuciła się nago w fale morskie na
zakończenie uroczystości Posejdonii; taką
właśnie odmalował ją na słynnym obrazie
Apelles. W plastyce jako symbol chuci wy-
obrażano ropuchę pożerającą genitalia nagiej
kobiety a. zwisającą z piersi uosobienia
Lubieżności (tac. Luxuria).
Ropucha — trucizna, jad. Wiele gatunków
ropuch umie, broniąc się, wystrzykiwać jad;
stąd poszło mniemanie o trujących własnoś-
ciach jej krwi i płuc. O trucicielce: „Ma idealną
porcję dla męża — stare wino z odrobiną
piekącej krwi ropuszej" (Satyra 1,70—l Ju-
wenala). „Różnica jest taka, że gdzie Klitaj-
mestra musiała użyć ciężkiego obosiecznego
topora, dziś uncja ropuszego płuckajest równie
skuteczna" (Satyra 6, 657—9 Juwenala).
Uważano, iż ropucha jest tak wypełniona
jadem, że nawet jej pot może człowieka oślepić.
Ropucha — demon, w tradycji czarnoksię-
skiej i magicznej nieodłączna towarzyszka
czarownic, które ją hołubią, uczą tańczyć,
stroją w aksamity, przywiązują dzwoneczki do
łapek. Maleńkie rożki na czole ropuchy
określały ją bezbłędnie jako kuzynkę Lucyfera.
Ropucha — diabeł z oczami bazyliszka. W
plastyce śrdw, egzorcyzmowany diabeł
wyskakiwał w postaci ropuchy z ust swej
ofiary.
Ropucha — czarownica. Czarownice przy-
bierały chętnie postać ropuchy. Diabeł miał
naznaczać kąt białka oka czarownic swym
znakiem — łapką ropuchy — poszukiwanym
przez inkwizytorów w czasie badań i tortur.
Ropucha — Zło, absolutny symbol Zła,
grzechu przeciw naturze, duch nieczysty wy-
skakujący z paszcz demonów.
Ropucha — śmierć. Wraz z wężem atrybut
kościotrupa w plastyce śrdw.
Ropucha (żaba) — zwierzę księżycowe. Za-
ćmienie Księżyca — ropucha pożera Księżyc.
Ropucha — ochronny talizman magiczny,
lek przeciw truciźnie, afrodyzjak itd. Cha-
rakterystyczne wizerunki ropuch spotyka się
już w kulturze mykeńskiej. Kamyk, tkwiący
rzekomo w głowie ropuchy (gr. batrachites),
umieszczony w pierścieniu, miał ostrzegać
przed trucizną i leczyć jadowite ukąszenia.
„Jadowita i szpetna ropucha kosztowny klejnot
w głowie swojej nosi" (Jak wam się podoba
2,1 Szekspira, tł. L. UIricha).
Ropucha — brak uczuć, namiętności, mi-
łości, zazdrości. „Ropuchą być raczej i żyć
miazmatami pieczar niż posiadać do spółki tę,
którą się kocha" (Oleiło 3,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Ropucha — kobieta otyła, ociężała, rozlazła.
Ropucha — skąpstwo; strażnik skarbów.
Uosobienie Skąpstwa wyobrażano jeżdżące
wierzchem na ropusze.
Ropucha — pycha; niesprawiedliwość.
Itopucha — mądrość; natchnienie; niekiedy
przedstawiano ją jako strażniczkę Drzewa
Wiadomości.
Ropucha — przyjaciel ogrodnika. Przysło-
wie: Szanuj ropuchę w sadzie, a mędrca w gro-
madzie.
W heraldyce: Słońce, królewskość. Trzy ro-
puchy miały być wg legendy herbem króla
Franków salickich, Chlodwiga. Anioł, za
pośrednictwem starego pustelnika z Joye-en-
-Val, zmienił mu to godło na trzy złote lilie
stylizowane (fr.fleurs de lis), w których dopa-
trzyć się można zarysu kształtów dawnych
ropuch.
ROSA
Rosa symbolizuje nocny sen, świt, poranek,
deszcz, łzy, perły, diamenty; światłość, urodzaj,
mnogość, pokrzepienie, świeżość, orzeźwienie,
oczyszczenie; młodość, wesołość, odrodzenie;
dar nieba, obecność i opiekę boską,
błogosławieństwo i słowo boże, oczy bóstwa,
świętość, zbawienie, znikomość świata;
Chrystusa, chrzest, czystość; zwierciadło
mikro- i makrokosmosu; oświecenie duchowe,
natchnienie, podniesienie na duchu,
uzdrowienie; prawdę, mądrość, sprawiedliwość,
dobroć; pamięć, mowę, pochlebstwo;
przemijanie, ulotność, efemeryczność, śmierć.
Por. Woda.
Dopiero w XIX w. odkryto, że krople rosy
tworzą się za sprawą chłodu nocnego dzięki
kondensacji pary wodnej z powietrza na po-
wierzchni przedmiotów znajdujących się pod
gołym niebem, zazw. na skutek wypromienio-
wania ciepła przez podłoże. Przedtem sądzono,
że rosa spada z nieba.
Rosa, jak wszystko, co spada z nieba, jak
piorun, meteoryt, deszcz, grad, śnieg, a zwła-
szcza z czystego nieba, uchodzi w folklorze za
rzecz świętą, ożywiającą łaskę, dar niebios,
Opatrzności, wyraz opieki Boga, wpływu nie-
bios na Ziemię. Inaczej niż deszcz, spada bez-
szelestnie, a rano błyszczy jak perły i diamenty
(zob. Kamienie; Perła). W kabale—wyzwole-
nie, odnowa życia, emanacja Drzewa Życia.
Rosa rozwiązuje przeciwieństwo wód górnych i
wód dolnych, niebieskich i ziemskich, jej
absolutna czystość kondensuje siły rozrodcze
zasady wilgotności.
Rosa w buddyzmie — znikomość i marność
doczesnego świata.
Rosa — błogosławieństwo, opieka Opa-
trzności. Izaak do Ezawa: „W tłustości ziemi i
w rosie niebieskiej będzie błogosławieństwo
twoje" (Gen. 27, 39). Bóg mówi: „Będę jak
rosa, Izrael zakwitnie jak lilia" (Ozeasz 14,6).
Rosa — znak od Boga. Sędzia izraelski Ge-
deon, aby się dowiedzieć, czy bitwa z Madia-
nitami skończy się zwycięstwem, prosi Boga o
znak. Dwakroć rozkłada runo wełny pod gołym
niebem, aby raz runo było pokryte rosą, a
ziemia sucha, a raz odwrotnie. I tak się staje
(Ks. Sędziów 6, 36—40).
 Rosa — spojrzenie Boga. „Patrzeć będę z
mego miejsca (...) tak jak obłok rosy wskwa-
rze żniw" (Izajasz 18,4).
Rosa — mądrość. „Mądrością Pana (...)
obłoki skraplają się w rosę" (Ks. Przypowieści
3,20).
Rosa — światłość. „Rosą światłości jest rosa
Twoja" (Izajasz 26, 19).
Rosa — sprawiedliwość, zbawienie, odro-
dzenie. „Spuśćcie rosę niebiosa, z wierzchu, a
obłoki niech zleją deszczem sprawiedliwego;
niech się otworzy ziemia i zrodzi zbawiciela, a
sprawiedliwość niech wzejdzie zarazem"
(Izajasz 45, 8).
Rosa — młodość, młodzież, młodzi wojo-
wnicy. „Młódź twoja zrodzi ci się jak rosa z
zorzy porannej" (Psalm 109 3).
Rosa Hermonu — zgoda braci. „Gdy bracia
w zgodzie mieszkają (...) jest to jak rosa
Hermonu spadająca na góry Syjonu" (Psalm
132 3).
Rosa — wesołość. „Jak rosa na trawie, tak
wesołość na twarzy króla" (Ks. Przypowieści
19, 12).
Rosa — świeżość, urodzaj. „Góry Gelboe
ani rosa, ani deszcz niech nie padają na was,
niech nie będzie pierwocin" (IKs. Król. 1,21).
Rosa — mnogość, mnóstwo, tłum. „Niech
się zbierze do ciebie wszystek Izrael (...)jako
piasek mocny niezliczony (...) i spadniemy na
niego jak rosa spada na ziemię" (2 Ks. Król.
17, 11—12).
Rosa — przemijanie. „Miłosierdzie wasze
jak (...) rosa rano przemijająca" (Ozeasz 6,4).
Rosa — mowa; słowo Boże. „Niechaj płynie
jak rosa mowa moja" (Deut. 32,2), pieśń
Mojżesza. „Leją mu słodką rosę na język, a z
warg jego płyną łaskawe słowa" (Teogonia 83
Hezjoda).
Rosa w staroż. Grecji — zapłodnienie, żyz-
ność, urodzaj. Dionizos był wcieleniem zapła-
dniającej rosy niebiańskiej. Afrodyta zrodziła
się z rosy morskiej.
Rosa — pot nieba, ślina gwiazd (Historia
naturalna Pliniusza St.).
Rosa — Chrystus: „człowiek rosy"; rosa —
krew Zbawiciela.
Rosa — oczyszczenie. „Gdyśmy przybyli.
gdzie szron rosy rannej (...) w cieniu (...) ucho-
wany, mistrz (...) rąk swych muszle zwilży na
murawie. (...) Więc twarz mi obmył i barwy
pierwotne wrócił przyćmione w piekielnej
kurzawie" (Boska Komedia, Czyściec l, 121—
9 Dantego, tł. E. Porębowicza). Wergiliusz
zmywa Dantemu twarz przed wejściem do
Czyśćca.
Rosa — dobroć. ,,Dobroci jego wszędzie
spada rosa" (Henryk VIII 1.3 Szekspira, tł. L.
UIricha), o kardynale Wolseyu.
Rosa — pochlebstwo. „(Koriolan) polał rosą
pochlebstwa nowe swoje pole; odwiódł ode
mnie przyjaciół" (Koriolan 5,5 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Rosa — pamięć; perły, brylanty, diamenty;
czystość, jasność. „Woniące zioła brylanto-
wane perełkami rosy są najpiękniejszą mogiły
ozdobą" (Cymbelin 4,2 Szekspira, tł. L. UIri-
cha). „Diamentowa rosa, tak czysta i jasna"
(Waterloo 5, 2 Walter Scotta).
Rosa — nocny sen. „Raduj się miodową rosą
spokojnego snu" (Juliusz Cezar 2,1 Szekspira).
Rosa — śmierć. „O, czemuż ciało nazbyt
wytrzymałe nie znika parą, w rosę się nie
zmienia!" (Hamlet 1,2 Szekspira, tł. J. Iwa-
szkiewicza).
Rosa — łzy. Przysłowie: Nim słońce wzej-
dzie, rosa oczy wyje (wyżre, wygryzie). „Noc
rosy, co po policzkach mych spływa." (Stra-
cone zachody miłości 4,3 Szekspira). „Rosa
wieczorna (...) łzy nieba" (Advice to a Lady in
Autumm lorda Chesterfielda). „Ach! kiedyż na
ziemi już nikt nie zapłacze prócz rosy pól
naszych zielonych!" (Kiedyż? 11—12
Mieczysława Romanow-skiego).
Rosa — oświecenie duchowe jako za-
powiedź jutrzenki i powstającego dnia, światła
wiedzy, wiary; natchnienie boskie.
Rosa na kwiatach i liściach w martwych
naturach — ulotność, efemeryczność.
Rosa — drobina, w której odbija się mikro- i
makrokosmos. „Kropla rosy zawieszona na
źdźble trawy, odbija niebo, tak wielkie i czyste
jak ocean" (Alphonse de Lamartine).
Krwawa rosa — prognostyk rzezi, mordu.
„Kronida (...) z nieb wysokości krwawą rosę im
zesłał na ziemię, albowiem zamyślał wiele
potężnych głów w otchłanie strącić Hadesu"
(Iliada 11, 49—52 Homera, tł. I.
Wieniewskiego). „Krótko przed śmiercią
wielkiego Juliusza (...) widziano w Rzymie
wielkie dziwy, gwiazdy z ogni-
stym trenem, krwawą rosę" (Hamlet 1,1 Szek-
spira). Mowa o śmierci Cezara.
Rosa niebiańska — Odkupienie; ożywienie,
rozbudzenie na nowo.
W alchemii — materia prima.
ROZDROŻE
Rozdroże, rozstaje, drogi rozstajne, krzyżowe,
rozwidlenie, skrzyżowanie dróg, symbol
trudności, niepewności, tęsknoty za prze-
wodnikiem, nadziei.
Rozdroże jako miejsce zmuszające do
wyboru drogi, jednej z kilku (zwykle dwóch)
możliwości, kilku dróg postępowania —
namysł, czujność (jako ulubione miejsce
rozbójniczych zasadzek), uwaga, zatrzymanie
się, obawy, obrachunek ze światem, z samym
sobą. Młody Herakles siedział przy rozwidleniu
dróg dumając nad swym losem. Wtedy zjawiły
się przed nim: Cnota (arete) i Przyjemność
(hedo-ne). Pierwsza proponowała mu żywot pe-
łen mozołu i cierpień, wiodący do nie-
śmiertelności, druga — życie w radościach i
rozkoszy. Bohater poszedł drogą Cnoty.
Rozdroże — wieloznaczność objawionego
bóstwa; połączenie trzech elementów (trzech
dróg) zakłada istnienie trzech zasad:
dobroczynnej, obojętnej i szkodliwej. Na
przykład Afrodytę widziano w trojakim
aspekcie: jako boginię niebiańską, morską i
chtoniczną (płodności Ziemi), bóstwo zarazem
wstydliwe, płodne i lubieżne. Właśnie na
rozdrożach, jako Venusvulgivaga (włócząca się
tu i ówdzie. patronka nierządnic) oddawała się
miłości wyuzdanej i wsze-tecznej.
Rozdroże — spotkanie z losem. W mit. gr.
Edyp na rozstajnych drogach, w czasie ucieczki
przed swym przeznaczeniem ojco-bójcy,
spotyka swego prawdziwego, nieznanego sobie
ojca i zabija go w kłótni. Grecy składali na
rozdrożach ofiary z psów bogini czarów, magii,
koszmarów i halucynacji, He-kate Trioditis
(łac. Trivia), 'trzydrożnej', bóstwu nieba, Ziemi
i piekieł, o trzech twarzach lub trzech ciałach,
które prowadziło tam nocne rozmowy z
duchami zmarłych. Czarownicy umieli
wywoływać ją na rozstajach pod postacią
klaczy, suki lub wilczycy.
Skrzyżowanie dróg — miejsce spotkania z
potęgami nadnaturalnymi, transcendentny
mi, w czasach antycznych — bogami i nim-
fami, w średniowieczu i później — ze zmarłymi,
zwłaszcza samobójcami, z duchami po-
kutującymi, widmami, upiorami, zjawami,
demonami, czarownicami, które tam, podobnie
jak na Łysych czy Babich Górach, zlatywały się
na sabaty z diabłami.
Rozdroże, podobnie jak drzwi i bramy —
przechodzenie z jednego etapu życia do dru-
giego albo z życia do śmierci. To przejście
wymagało opieki istot wyższych. Dlatego
wznoszono na rozstajach obeliski, słupy, ołtarze,
hermy (pierwotnie Hermesowi, który
odprowadzał dusze zmarłych na tamten świat),
kładziono kamienie z odpowiednimi napisami, a
do dziś stawia się krzyże, kapliczki i figury
świętych.
W Rzymie prócz larów (duchów opiekuń-
czych) domowych, czczono także lary patro-
nujące skrzyżowaniu dróg (lares compitales od
compita 'rozdroże') odgradzających od siebie
pola uprawne, których były pierwotnie
opiekunkami. Lary chroniły podróżnego na
rozstajnych drogach przed demonami. Doroczne
święto larów przydrożnych, com-pttalia,
obchodzono w styczniu, miesiącu boga drzwi i
bram, Janusa. Artemidzie składano tam pierniki
miodowe.
Dawni Germanowie ofiarowywali swym
bogom na rozstajach zbrodniarzy, stąd były one
przez wieki całe miejscem straceń. Według
prawa późnogermańskiego dokonywano na
rozwidleniu dróg czynności prawnych, aby je w
ten sposób usankcjonować. W średniowieczu
przy rozstajach grzebano morderców,
samobójców, osoby uważane za czarownice, za
wampiry (przebijając im serce kołem), aby nie
mogły ruszyć się z miejsca i nawiedzać ludzi
żywych, a jeżeli nawet zdołają powstać, aby się
nie mogły zorientować, którą drogę mają
wybrać. Mimo to, jako miejsce o wielkiej sile
magicznej, rozdroże uchodziło jednocześnie za
właściwy teren pochówku ludzi uczciwych,
ustępujący tylko ziemi poświęconej,
cmentarzowi. Obierane często przez wędrow-
nych żebraków jako miejsce skłaniające do
zwolnienia kroku, do refleksji, w którym sto-
sunkowo łatwo skłonić przechodnia do rzucenia
datku.
Na rozstajach łatwo też, nie zdradzając swej
tożsamości, pozbyć się rzeczy niepotrzebnych,
szkodliwych, niebezpiecznych dla społeczności;
tam okoliczni mieszkańcy często zrzucali
śmiecie i nieczystości, które geniusz
miejsca powinien z czasem zneutralizować lub
nawet przeobrazić w wartość korzystną dla
ludzi, podobnie jak wyrzucone na pole odchody
ludzkie i zwierzęce zmieniają się w pożyteczny
nawóz.
RÓG
Róg jest (rogi są) symbolem sierpa Księżyca,
promienia światła, błyskawicy, płomienia,
słonecznych i księżycowych bogów urodzaju;
zbawienia, świętości, śmierci, nieśmiertelności;
diabła; łaski, ołtarza, sanktuarium, azylu,
ochrony; potencji męskiej, dumy męskiej,
fallusa, płodności; męskim, żeńskim;
zdradzanego męża lub kochanka; autorytetu,
siły, potęgi (duchowej), ataku i obrony; des-
potyzmu, monarchii, pychy, sławy, chwały,
agresywności, zwycięstwa, buntu; obfitości,
dojrzałości, piękna, szczęścia, inteligencji;
(jako trąba) wezwania do wojny świętej, do
modlitwy, do święcenia triumfu; upolowanej
zwierzyny; zob. też Jednorożec.
Rogi pustorożców — bydła domowego,
owiec, kóz, żubrów, bawołów, antylop — są
zwykle, zwłaszcza u samców, potężną, agre-
sywną bronią symbolizującą siłę, potęgę, mę-
skość, płodność, atak i obronę, dumę męską,
autorytet, zwycięstwo, despotyzm. Królów
babilońskich wyobrażano z rogami, Aleksandra
Macedońskiego przedstawiano na monetach z
baranimi rogami jako syna boga Amo-na-
Tryka, „Pana dwóch rogów" egipskiej Księgi
Umarłych, podobnie jednego z jego generałów,
Seleukosa, gdy osiadł na tronie jako król
Macedonii Demetrios Poliorketes. Hełmy
bitewne przystrajano rogami bydlęcymi od
głębokiej starożytności aż do średniowiecza,
zdobili nimi głowy jako oznaką wojowniczości
i męskości Druzowie, Gallo-wie i Germanowie,
albo kazali się portretować z rogami.
Rogi bywały atrybutem b. wielu bogów i
bogiń: bogów słonecznych (rogi-promienie), jak
Zeus, Helios, Apollo (właściciele stad bydła),
bogów morza (Posejdon ofiarowuje byka
Minosowi), bogiń Księżyca (rogaty sierp) i
mórz (Afrodyta). Atrybutami Dioni-zosa,
Zagreusa, Pana, Fauna, sylenów i satyrów byty
koźle rogi. W 1897 odnaleziono rzeźbę z IV—
III w. p.n.e. tajemniczej bogini staroiberyjskiej
o baranich rogach zwaną Damą z Ełche (dziś w
Prado, Madryt). Często
rogi tryka mają charakter słoneczny, a rogi byka
— księżycowy, oznaczając płodność, Wielką
Macierz.
Róg w Biblii — siła, władza, bogactwo,
powodzenie, zbawienie, chwała bitewna, pro-
mienie Słońca; despotyzm, pycha, bunt. „Nie
podnoście ku górze rogu waszego, nie mówcie
przeciw Bogu nieprawości (...) I wszystkie rogi
grzeszników połamię, a rogi sprawiedliwego
będą wywyższone" (Psalm 74 6,11). Gdy
Mojżesz schodził z góry Synaj, twarz jego,
odbijając majestat Jahwe, promieniała (Ex. 34,
29—35). Oryginał hebr. używa tu wyrazu karm,
rfoi/.'była rogata', co Septuaginta tłumaczy
przenośnie jako 'promieniała', a Wul-gata
dosłownie jako facies cornuta 'twarz rogata',
stąd rogi na czole wyobrażeń Mojżesza, jak np.
rzeźba Michała Anioła w kościele św. Piotra w
okowach w Rzymie (grobowiec Juliusza II) czy
rzeźba C. Slutera na studni Mojżesza na
dziedzińcu kartuzji w Champmol koło Dijon. W
Pieśni Dawida:
„Bóg (...) tarcza moja i róg zbawienia mego" (2
Ks. Król. 22,3). W Apokalipsie moc Baranka
przejawia się w jego siedmiu rogach (5,6), a
moc smoka-Szatana i bestii-Antychry-sta w
dziesięciu rogach (12,3; 13,1), stąd rogi stały się
ozdobą diabłów w plastyce.
Rogi ołtarzy. Ołtarze całopalenia w pier-
wotnym, drewnianym przybytku i w świątyni
jerozolimskiej opatrzone były na czterech
węgłach sterczącymi rogami oprawnymi w że-
lazo, symbolizującymi moc i opiekę Boga.
Smarowano je krwią zwierząt ofiarnych.
Dotknięcie ich udzielało azylu ściganym przez
prawo, z wyjątkiem morderców. Rogi te były
najświętszą częścią ołtarza; odłamanie ich
oznaczało wstrzymanie pomocy Jahwe dla
wiernych. „Mówi Pan (...): Gdy nawiedzać
pocznę przestępstwa Izraela, nawiedzę także
ołtarze Betelu, i obcięte będą rogi ołtarza, i
upadną na ziemię" (Amos 3, 13—14).
Rogi zwierząt ofiarnych uważano za świę-
tość; służyły jako ozdoby staroż. świątyń same
lub wraz z kośćcem głowy bydlęcej: bu-kranion
'głowa byka', ornament plastyki i architektury
gr.-rz. od III w. p.n.e., później także epoki
Odrodzenia. Rogi zawieszane u ołtarzy
symbolizowały rangę społeczną ofiarodawców,
gdyż na ich potęgę i bogactwo składały się
głównie stada bydła. Rogi turów, łosi, jeleni,
bydła, jako typowe narzędzia walki i obrony,
symbolizują nieustępliwość, obronę
przed złem, broń przeciw demonom, poświę-
cone bywały Isztar, Baalowi. Belowi, Panu itd.
Rogi — początek. Pas Zwierzyńca Nie-
bieskiego (zodiaku) rozpoczynają dwa rogate
zwierzęta — Baran i Byk.
Róg według gnostyków stanowi zasadę
udzielającą wszystkiemu piękna i dojrzałości.
Rogi — duma. pycha. Rogata dusza —
człowiek hardy, nieustępliwy. Rogi komuś
urosły — ktoś stał się dumny, zarozumiały,
dufny. Rogi pokazywać — zhardzieć. Schować
rogi — spuścić z tonu. spotulnieć. Rogów
komuś utrzeć (dawn. utrzeć — 'obciąć') —
poskromić, upokorzyć kogoś. W bajce Ezopa
Wielbłąd zwierzę to pozazdrościło innym
stworzeniom rogów i poprosiło o nie Zeusa;
bóg nie tylko nie dał mu rogów, ale jeszcze
obciął mu uszy za karę. Wziąć byka za rogi —
przystąpić zdecydowanie do rzeczy od strony
najtrudniejszej, najniebezpieczniejszej.
(Wy)stawiać na kogoś rogi — przeciwsta-
wiać się. najeżać się, atakować. „Zła sprawa z
dzisiejszymi, wierę, teologi: ja nań argument. a
on stawia na mię rogi" {Pilę ciskać 7—8
Wacława Potockiego).
Róg — męski .symbol seksualny; fallus;
zdradzany mąż. Róg jednorożca, nosorożca
(sproszkowany itp.) uważa się w płd. Azji i w
Afryce za niezawodny afrodyzjak. Przysłowie:
Czym kozieł starszy, tym róg twardszy (aluzja
falliczna). Nosić rogi — być zdradzanym
mężem, rogaczem. Przyprawić rogi swemu lub
czyjemuś mężowi — zdradzić męża, uwieść
czyjąś żonę. Hebr. keren to 'róg' i 'siła': łac.
cornua 'rogi'; przen. 'siła, duma, odwagi,
gniew'; wł. corno 'róg; pop. penis':
łac. corniculum 'mały rożek u szyszaka, ozna-
ka zwycięstwa'.
Rogi — amulet ochronny broniący przed
..złym okiem", pozostałość starożytnych kul-
tów byka; powszechnie używane jeszcze we
Włoszech, poczynając od prawdziwych rogów
wołów kampańskich i małych rożków
wiszących na wozach chłopskich, aż do zło-
tych rożków (wl. cornetti) zwisających z de-
wizki zegarka lub z kółka od kluczyka do
samochodu.
Trąby należą do najstarszych instrumentów
dętych; robiono je początkowo z wygiętych
rogów baranich lub z prostych rogów
koziorożców; zwane po hebr. szofar. co Wul-
gata przekłada na luba cornea 'trąba rogowa'.
Róg taki, a także róg tura. żubra, bawołu, bydła
domowego, używany jako trąba, miał, jak
uważano, własności magiczne (obronne), był
symbolem męskim, głosił triumf, sławę,
chwałę, zwycięstwo, zbawienie, śmierć, we-
zwanie o pomoc, przepędzał złe duchy, wzywał
wiernych do modłów, do wojny świętej,
obwieścić miał koniec świata, wezwać zmar-
łych na Sąd Ostateczny. Starożytni Żydzi
używali rogów baranich lub bydlęcych jako
trąby w czasie bitwy i uroczystych świąt, do
dziś w synagogach w Sądny Dzień. Od ryku
rogów (trąb) kapłanów Jozuego zawaliły się
mury Jerycha [Jozue 6.20). „Dniem gniewu
będzie ów dzień (Sądu), dniem (...) trąby i
krzyku na miasta obronne" {Sofoniasz l, 15—
16). Na dźwięk rogu Gjallarhorn ('donośny
róg'), w który zadmie skandynawski bóg
Heimdall, bogowie pozabijają się nawzajem,
nastanie ragnarek ('zmierzch bogów') i cały
świat spłonie. W rogi trąbią trytony z orszaku
Posejdona i Amfitryty. W czasie
orgiastycznych uroczystości dionizyjskich
chrapliwe dźwięki rogów dodawały wigoru
uczestnikom. W Pieśni o Rolandzie, otoczony
przez Saracenów w wąwozie Roncesvalles,
mimo próśb Oliwiera. aby wezwał na pomoc
główne siły króla dmąc w czarodziejski róg
Olifant, dumny Roland decyduje się na to do-
piero, gdy już jest za późno. W baśniach-po-
daniach o królach i rycerzach śpiących w ja-
skiniach górskich lub podziemiach zamkowych,
mają się oni zbudzić, „gdy nadejdzie pora",
zadąć w róg i obudzić śpiące wojska, np. Karol
Wielki, Fryderyk I Barbarossa, Fryderyk II
Hohenstaufen, Bolesławowie — Chrobry i
Śmiały. Władysław Łokietek, serbski królewicz
Marek, morawski książę Swia-topełk,
czarnogórski książę Iwan Czarny. „Pójdziem,
gdy zabrzmi złoty róg" (Rola 17 Marii
Konopnickiej). Róg Astofla w Orlan-dzie
szalonym Ariosta dźwiękiem swym porażał
nieprzyjaciół. Zadęcie w rógjest tragiczną
pointą dramatu poetycznego Hernani Victora
Hugo, a niemożność zadęcia w róg — dramatu
Wesele Stanisława Wyspiańskiego. Gra na rogu
służy do dziś myśliwym do otrąbienia pokotu
lub początku albo końca łowów. Gra
Wojskiego na rogu jest jednym z najsłynniej-
szych ustępów Pana Tadeusza (4, 660—707)
Mickiewicza. Pocztylionowie trąbili na rogach
jeszcze w XIX w.
Róg Oberona wzywał czarodziejskie zastępy.
 Róg św. Huberta: jedno zadęcie sprowadzało RÓŻA
10000 wojowników na pomoc.
Róża jest symbolem wieczności, śmierci i
Róg — metalowa waltornia, nowoczesne
zmartwychwstania, życia, niezniszczalności;
rozwinięcie i udoskonalenie rogu bawołu, bizona
przemijania, kruchości; Słońca, płomienia,
itd.
gwiazdy; doskonałości, piękna, wiosny, prze-
Róg zwierzęcy używany jako puchar do wina,
pychu, radości, uroczystości; zasady żeńskiej,
pojemnik, naczynie do przechowywania oliwy
serca, cnoty, dziewiczości, zagadkowości, ele-
(w Biblii prorok Samuel namaszcza Dawida
gancji, komplementów, zapachu, spełnienia
oliwą z rogu), owoców itd., a w XVIII—XIX w.
bez skazy, rozkoszy, płodności, miłości se-
prochu, tabaki, tytoniu itp., jest symbolem
ksualnej, wolnej miłości, prostytucji; wina;
żeńskim. Ciemny jak tabaka w rogu — ignorant,
piękna intelektu, (wiecznej) mądrości, udu-
profan, nieuk.
chowienia, natchnienia lirycznego, miłości
Róg żeńskim emblematem wierności: w le-
duchowej, cnotliwego piękna; związku mi-
gendzie arturiańskiej czarodziejka Morgan le
stycznego. mistycznego koła. Graala, duszy,
Fay posyła królowi Arturowi róg, z którego się
modlitwy, tajemnicy, milczenia; dumy, próż-
nie będzie mogła napić żadna niewierna żona, bo
ności (zwłaszcza w XVII w.), zwycięstwa (w
zawartość się rozleje.
staroż. Rzymie); Zachodu; męskości (u
Róg obfitości — obfitość darów bożych,
Arabów); liczby 5 (5 płatków dzikiej róży).
jesienne owocowanie, płodność, szczęście.
Róża — miłość, wiosna, piękno, młodość;
stałość, błogosławieństwo. Rzeki, atrybut Ty-che
atrybut bogiń miłości, płodności, poranka,
(Fortuny), Plutona i Dionizosa, stale
wiosny; Izydy w staroż. Egipcie, grecko-rzym-
napełniający się owocami i zbożem, pozostałość
skiej Afrodyty-Wenery. Eos-Aurory-Jutrzen-ki,
staroegipskiego (Apis) i starokreteńskie-go kultu
Persefony-Prozerpiny-Kory (wracającej wiosną
byka. reprezentowanego w plastyce zwykle
na ziemię do matki Demeter-Cerery), Charyt-
przez rogi (na głowie uczłowieczonego bóstwa).
Gracji — bogiń wdzięku i radości;
Później przeniesiono to znaczenie także na rogi
przystrajano nimi ołtarze i głowy posągów
innych zwierząt, np. kóz (ułamany róg kozy
Dionizosa, boga wina i płodnych sił natury;
Amaltei. którą ssał mały Zeus) lub bogów
opiewana przez poetów, takich jak Homer,
(ułamany przez Heraklesa w walce o Dejanirę
Anakreon i Wergiliusz, róża była przedmiotem
róg boga rzeki Acheloos, który przybrał postać
subtelnych przenośni. Uprawiano ją co
byka). Przypisywano też rogom zdolność obrony
najmniej od połowy I tysiąclecia p.n.e. w Chi-
przed nieszczęściem.
nach. na Bliskim Wschodzie, w Egipcie, póź-
W kozi róg zapędzić kogoś — okazać się bez
niej w Grecji. Rzymie, wreszcie na wszystkich
porównania lepszym w jakiejś dziedzinie.
kontynentach. Wyspie Rodos (gr. rhódon
Rogi — pytanie (w łac. scholastycznej ar-
'róża') nadano tę nazwę z powodu olbrzymich
gumentum cornulum 'rogaty dylemat, widlaste
ilości produkowanych tam róż; zob. także Koń
pytanie'), na które każda z możliwych (zazw.
(biały). Według mitu róże powstały w chwili,
dwóch) odpowiedzi sprawia, że odpowiadający
gdy Afrodyta zrodziła się z piany morskiej, a
się naraża, wpada w pułapkę, ..nadziewa się na
niektóre z. nich stały się czerwone, gdy bogini,
róg" (por. Ew. wg Łuk. 20. 3—7).
spiesząc do Adonisa, skaleczyła się cierniem
Złote rogi — sierp Księżyca; odwaga; zob.
róży w nogę. Inna wersja twierdzi. że to krew
wyżej Róg jako trąba.
konającego Adonisa zabarwiła róże na
W heraldyce: myślistwo, polowanie, pościg. czerwono. Róże symbolizowały niezmienną
..Rogi Księżyca" zob. Palce. Rogowa skóra — miłość i pamięć, dlatego zdobiono nimi nowo
odporna na strzały i ciosy; zob. Smok zaślubionych i ich łoże małżeńskie, a także
(Zygfryd). zmarłych i ich groby. Wcześni chrześcijanie
Luk z rogu, który Apollo dał matkobójcy zmuszali prostytutki do noszenia róży jako
Orestesowi prześladowanemu przez erynie, nie oznaki ich zawodu. W średniowieczu róża była
uchronił go przed ich wściekłością. godłem miłości dwornej do pani serca (choć
Brama z rogu zob. Brama (Bramy do snów). cudzej żony), a w epoce Odrodzenia — miłości
zmysłowej, wolnej; do naszych czasów jest
atrybutem sympatii, czci, uwielbienia. uczucia
mężczyzny do kobiety. „Ach!
róż polnych z jasną rosą zabraknie, bo je ludzie
ci kochankom rozdadzą" (Sen srebrny Salomei
3, 385—6 Słowackiego).
Róża — dziewczęca niewinność, niepokala-
ność; w wierszu Goethego Heidenroslein
('Polna różyczka') róża kole, broniąc swej
cnoty, ale zostaje zerwana i także musi cier-
pieć; o upadłej dziewczynie mówiono: ,,za
wcześnie zerwana róża" (nm. die Rosę ist zu
friih gepfluckt, hol. het roosje is te vroeg ge-
pluki). Sw. Medard, bfekup Noyon za czasów
Clovisa I-, wprowadził około roku 530 w Sa-
lency święto niewinnych dziewcząt dla uczcze-
nia najcnotliwszej dziewczyny roku w okolicy.
Pierwszą laureatką była jego własna siostra.
Odtąd aż do naszych czasów koronuje się co
roku różami dziewczynę wybraną spośród
nąjcnotliwszych w parafii; nazywają ją rosiere.
Róża w symbolice chrzęść. — dobroczyn-
ność, miłość Boga, przebaczenie, męczeństwo,
łaska, zwycięstwo, dziewiczość. Atrybut
Chrystusa, Marii (zwanej też „Różą bez kol-
ców", bezgrzeszną), św. Katarzyny, Elżbiety,
Doroty, Teresy, Jerzego, Wincentego. Jest
również emblematem cnotliwego piękna i mi-
łości duchowej: wg legendy wiązanej też z po-
staciami innych świętych, św. Elżbieta z Tu-
ryngii (zwana też Węgierską), 1207—31, żona
landgrafa Turyngii, Ludwika IV, „matka
ubogich", wbrew surowemu zakazowi męża
niosła pomoc nędzarzom. Pewnego razu land-
graf spotkał ją wychodzącą z zamku z tłumo-
kiem pełnym chleba. Zapytał ją, co niesie. „To
tylko róże, panie" odrzekła, a kiedy kazał
rozwinąć chustę. Bóg, osłaniając jej kłamstwo,
przeobraził bochenki w pęki róż.
Dante w Boskiej Komedii (Raj 30—32) kon-
templuje rajską Różę Mistyczną utworzoną z
aniołów i zbawionych, wśród których zajmuje
też swe miejsce jego Beatrycze, w trzecim kole
mistycznego kwiatu.
Róża — przemijanie, śmierć, zmartwych-
wstanie; zwłaszcza zwiędła (biała) róża, wyra-
żająca krótkość życia i szczęścia, a także żal po
nich; atrybut świata dusz błogosławionych na
Polach Elizejskich. „To, co w przyrodzie
najpiękniej kwitnie, jak róże, lilie, fiołki, rów-
nież najszybciej więdnie; podobnie najpięk-
niejsze kwiaty życia ludzkiego giną szczególnie
prędko" (Historia naturalna 16, 15 Pliniusza
St.). Według Omara Chajjama: „Róża
najpiękniej udaje się na gruncie, na którym
jakiś Cezar spłynął krwią i zmarł". „Chodź
my w wieńcach różanych, póki jeszcze nie
uwiędły" (Ks. Mądrości 2,8). „Może ciebie róże
smucą, że uwiędły już? Wróci wiosna, kwiaty
wrócą, wróci chwila róż!" (Zasmuconej 9—12
Kazimierza Glińskiego). Na grobach
męczenników wizerunek róży — zmar-
twychwstanie.
Róża — odrodzenie; bohater Metamorfoz
(Zloty osiof) Apulejusza, zmieniony w osła,
odzyskuje postać ludzką pożarłszy podany mu
przez kapłana w czasie procesji wieniec z róż.
Rzymianie w czasie majowych świąt róż
zwanych rosalia ofiarowywali manom osób
zmarłych róże.
Róża — natchnienie poetyckie; zob. Słowik.
Róża — królowa kwiatów. „Róża kwiat z
kwiatów, insze kwiatki tak przechodzi, jak się
wyżej nad insze sośnia wierzby rodzi" (Róża 19
—20 Daniela Naborowskiego). „Na zaklęsłych
grobach powstańczych i bojowni-czych zasadzą
różę czarującą — różę świętą, której kwiat urząd
najwyższy ludu nadawać będzie jako znak
sławy" (Róża, Prolog Że-romskiego).
Róża atrybutem pięknej kobiety (na
Wschodzie — róża Edenu, Saronu). „Witaj,
zawoła, różo z Proroka ogrodu! Kwitniesz
edeńską krasą między niewiernymi" (Poezje 115
Aleksandra Grozy). „W tym parku pobladłym,
bez śmiechów i gości, przy róży rozkwitłej stoję.
Otośmy jedynymi świadkami piękności —ja jej,
a ona mojej" (RóżaM. Pa-wlikowskiej-
Jasnorzewskiej).
Róża — luksus, zbytek. „Nie czas żałować
róż, gdy płoną lasy" (Lilia Weneda, Prolog 84
Słowackiego). „Sadźmy, przyjacielu, róże!
Długo jeszcze, długo światu szumieć będą
śnieżne burze: sadźmy je przyszłemu latu!"
(Przy sadzeniu róż l—4 Seweryna Goszczyń-
skiego).
Róża — tajemnica. Pięciopłatkowy kwiat
dzikiej róży wyobrażał wszechświat złożony z
pięciu żywiołów (ogień, woda, ziemia, po-
wietrze i eter) i ustawiczne powtarzanie się tych
samych epok w kręgu wieczności (gr. aión, łac.
aeon), a zarazem pięciokątną gwiazdę,
pentagram, emblemat czarów i tajemnicy.
Dlatego łac. sub rosa 'pod różą', znaczyło 'w
dyskrecji, w zaufaniu, w tajemnicy':
według legendy Kupido przekupił Harpokra-
tesa, boga milczenia, różą, aby nie zdradził
tajnych miłostek jego matki, Wenery, przed
Hefajstosem. Gospodarz wieszał różę nad
stołem, aby goście wiedzieli, że treść rozmowy
ma pozostać tajemnicą. W tym samym zna-
czeniu malowano później róże na suficie w
konfesjonałach, salach obrad, winiarniach itd.
Hekate. władczynię świata ciemności, widm i
czarów, przedstawiano niekiedy z wieńcem róż
na głowie. Dzika róża jest godłem stanów:
Iowa, North Dakota i Nowy Jork.
Siedmiopłatkowy kwiat róży wiązano z sie-
dmiu stronami przestrzeni, siedmioma dniami
tygodnia, siedmiu „planetami", siedmioma
stopniami doskonałości itp. Ośmiopłatkowy
kwiat róży — odrodzenie.
Czerwona róża — namiętność, pragnienie,
podziw; wstyd, zakłopotanie, rumieniec;
związek małżeński, macierzyństwo; śmierć
męczeńska. Była atrybutem Adonisa, Afrodyty.
Safony: w chrześcijaństwie — próżność tego
świata; uduchowienie, oczyszczenie,
miłosierdzie, mistyczne odrodzenie, przelana
krew i rany Chrystusa.
Biała róża — cnota, czystość, dziewictwo,
pobożność.
Złotą różą, jako znakiem osiągnięcia do-
skonałego, papież obdarowuje osoby, zwłaszcza
panujące, zasłużone dla katolicyzmu, co
najmniej od XI wieku w niedzielę laetare (4.
niedzielę postu).
Żółta róża — zazdrość, niewierność. Błękitna
róża (nie ma błękitnych róż) — rzecz
niemożliwa.
Czarna róża (nie ma czarnych róż) — rzecz
nieosiągalna. „Lubiłem takie dusze dzikie,
smętne (...) wybrednie marząc w różach kolor
czarny. Dziś uleczony na pół — lubię róże ta-
kie, jakimi je Bóg stworzył" (Beniowski4, 105,
112—114 Słowackiego).
Kolce róży — troski i przykrości jako nie-
odłączne towarzyszki wszelkiego szczęścia w w
życiu; ból i śmierć. Przysłowia: Nie ma róży
bez kolców. Kto róże zrywa, skaleczeń bywa.
Miła do róży ścieżka, choć za cierniami
mieszka. W chrześcijaństwie: grzechy i cier-
pienia. „Gdy róża więdnie, twardy kolec
pozostaje" (Sztuka kochania 2, 116 Owidiusza).
„Nie rusz, Andziu, tego kwiatka, róża kole,
rzekła matka" (Andzia l—2 Stanisława
Jachowicza).
Różę, „nieodzowną towarzyszkę wszelkiego
posiłku", w staroż. Rzymie wplatano (wraz z
innymi kwiatami) w wieńce zdobiące głowy
biesiadników; nie szło tu tylko o wywołanie
odświętnego nastroju, ale także o względy
zdrowotne: uważano wówczas, że róże (i kilka
innych roślin) chłodzą głowę i krzepią umysł, a
także zapobiegają cierpieniu zwanemu dziś
giątwą a. kacem (nm. Katzenjammer); w tym
celu sypano również płatki do pucharów wina.
Róża łączyła pojęcia miłości, piękna, pieśni,
młodości, wiosny, wina i natchnienia pod opieką
muz i Dionizosa.
Zapach róży ma ogrzewać duszę i serce:
..Nie przeziębi najgorszy mróz, jeśli kto ma
zapach róż" (Rachela do Poety w Weselu l, 36,
1251—52 Wyspiańskiego).
Stąpać, spoczywać na różach, mieć życie
usłane różami, znaczy dziś żyć w dobrobycie, w
szczęściu. W późnym okresie staroż. Rzymu
zwrot ten nie miał charakteru metafory.
Dionizjusz II, tyran Syrakuz. sypiał nieraz na
łożu wyściełanym różami. Neron w czasie uczt
kazał spuszczać z otworów w suficie deszcz róż
na głowy gości. Kleopatra VII poleciła przed
jedną z. uczt zasłać salę biesiadną płatkami na
łokieć wysoko. Także o sy-barytach
(mieszkańcach Sybaris w płd. Italii) powiadano,
że sypiali na łóżkach z płatkami róż zamiast
materaców. Dziś jeszcze ściele się niekiedy ulice
i drogi kwiatami na uroczyste okazje (śluby,
procesje).
Róża, która nic jest różą: róża chińska —
ozdobny krzew z rodzaju ketmii, z rodziny
ślazowatych, w Polsce doniczkowy; róża je-
rychońska — zmartwychwstanka, roślina z
rodziny krzyżowych, rzędu makowców. Krzew
róży z Jerycha (Eklezjastyk 24,18) to atrybut
mądrości wiecznej. Róża Saronu, sa-rońska, do
której się porównuje Oblubienica w Pieśni nad
pieśniami 2, l, symbolizująca płodność,
niebiańską narzeczoną, narzeczoną Salomona,
Izrael, Chrystusa, Marię, nie była różą, ale
narcyzem lub szafranem (krokusem), albo
zimowitem jesiennym bądź dziurawcem
zwyczajnym lub dzwonkiem (kam-panulą).
Róża reprezentuje Zachód, tak jak lotos —
Wschód, a chryzantema — Daleki Wschód.
Róża w heraldyce: młodość, piękno, wdzięk,
radość, niewinność, łagodność i milczenie;
emblemat Anglii i Tudorów. Honor rycerski:
pole bitwy często nazywano ogrodem różanym.
Róża purpurowa — zmartwienie; złota —
sława; niebieska — wierność dozgonna;
czerwona — w Anglii herb dynastii Lancaster;
biała — radość, w Anglii herb dynastii York.
 Ogród różany — ziemski raj we fr. Powieści
o Róży (XIII w.). Nowa Jeruzalem; ogród
królewny Krymhildy w austriackim poemacie
epickim Wielki ogród różany (XIII w.); Guli-
stan (pers. 'ogród róż') Saadiego z Szirazu (XIII
w.).
RYBA
Ryba jest symbolem początku, słońca, morza,
pełni; życia, nieśmiertelności, zmartwych-
wstania; śmierci; zbawienia, wiary, ofiary,
Chrystusa, Matki Boskiej, chrztu, eucharystii;
wolności, obfitości; płodności, piciowości,
żeńskości, fallusa, rozwiązłości; czystości,
obojętności płciowej; mądrości, wiedzy, poży-
wienia dla mózgu; głupoty, szaleństwa; zła,
zniszczenia; chciwości, niezdarności.
Ryba, jako praistota, była w wielu religiach
bogiem; zarazem, jako symbol swego
środowiska, wody, a więc jej chaotyczności,
uważana była za zwierzę nieczyste. W sta-
rożytnym Egipcie ryba była tabu (jako poży-
wienie) dla faraonów i kapłanów. Księga Zohar
mówi o Bogu: ,,Zamieszkiwał niegdyś wielki
ocean, gdzie był rybą". Biblia pozwala na
spożywanie ryby (jako jedynej z istot pły-
wających w zanurzeniu), ale nie na składanie
jej w ofierze Bogu.
Ryba — tajemniczość; przebywa w żywiole,
w którym człowiek żyć nie potrafi.
Mitologie przedstawiają zazwyczaj rozwój
życia od głębin do góry, ryba jest więc zwią-
zana z początkiem życia na ziemi; zbiorowa
świadomość ludzka mówi o pochodzeniu życia
z wody (również Tales i Anaksymander z
Miletu, a także nauka współczesna). W sta-roż.
Grecji i Rzymie uważano morze za część
świata podziemnego, a ryby za stworzenia
chtoniczne; składano je więc w ofierze bogom
świata umarłych i samym zmarłym — na płycie
grobowej, dla pokrzepienia duszy na tamtym
świecie.
Ryba — życie, płodność (miliony jajeczek
składanej przez nią ikry); płodność twórcza,
duchowa. W Indiach, Egipcie, Babilonii, Etrurii
niezliczone talizmany w kształcie ryby, mające
przynosić obfitość, szczęście rodzinne, zdrowie
i płodność właścicielowi. Ryba występuje
powszechnie jako potrawa na uczcie weselnej,
co ma wpływać dodatnio na potomstwo
małżonków.
Ryba — atrybut życia seksualnego; pici
męskiej — przez podobieństwo jej kształtów
do fallusa, jako przeciwieństwo żaby, symbolu
kobiety; symbol płci żeńskiej jako afrodyzjak,
gdyż Afrodyta narodziła się z piany morskiej,
gdyż Isztar, babilońsko-asyryjska bogini miłości
i płodności, przedstawiana była m.in. znakiem
„domu z rybą w środku", emblematem ciąży.
Gdy stugłowy olbrzym Tyfon, syn Gai i
Tartarosa, napadł na bogów olimpijskich,
przerażeni bogowie zmienili się w różne
zwierzęta, a Afrodyta — w rybę (Metamorfozy
5, 331 Owidiusza). Rzymianie jadali ryby w
piątek, w dzień Wenery (łac. dies Yeneris}.
Ryba reprezentuje także chłód seksualny, brak
„woli bożej", temperamentu;
o frygidce mówi się: zimna jak ryba.
Ryba wiąże się z nieśmiertelnością i zmar-
twychwstaniem, z ludźmi sprawiedliwymi
uratowanymi z potopu, gdyż stworzenia morskie
także nie zostały poszkodowane przez potop (w
przeciwieństwie do zwierząt lądowych); z
bogami i ludźmi zaopatrzonymi w rybi ogon,
półludźmi-półrybami, jak trytony, syreny, jak
babiloński bóg płodności i. urodzaju, nauczyciel
ludzi, Oannes, który co noc znikał w morzu.
Według Księgi Genesis (1, 19—20) ryby i inne
stwory wodne zostały nazwane przez człowieka
dopiero po wygnaniu go z raju, inaczej niż
zwierzęta i ptaki. W Egipcie ryba
reprezentowała Ozyrysa, sprawcę dorocznego
wylewu wód Nilu, dawcy życia. W Grecji
istniał pogląd, że dusza zmarłego może w
pewnych okolicznościach wejść w rybę; gdy
taką rybę zje kobieta w ciąży, dusza może
wstąpić w płód ludzki i przeżyć kolejny żywot.
Ryba — Zbawiciel. W literaturze rabinicz-nej
wyraża Mesjasza, który schwyta Lewia-tana i
będzie nim karmił błogosławionych w Raju
(dlatego Żydzi, oczekując go, jadają rybę w
sabat). Jozue (hebr. 'zbawca; Jahwe pomaga', to
samo, co Jezus) był synem Nuna (hebr. 'ryba
albo potomek'). Chrystusa i apostołów
przedstawiano jako rybaków łowiących ludzi:
„Wtedy Jezus rzekł do Szymona:
Nie bój się, od tej pory ludzi łowić będziesz"
(Ew. wg Łuk. 5,10itd.). „Królestwo niebieskie
podobne jest do niewodu zapuszczonego w
morze i zagarniającego ryby wszelkiego
rodzaju" (Ew. wg Mat. 13,47); pierwotnie
chrzczono przez zanurzenie w rzece lub jezio-
rze: nowochrzczeniec przebywał w wodzie
chrzcielnej wraz z rybami, jak jedna z nich;
rybami w tym wersecie są więc wierni. Stąd
ryba stała się dla pierwszych chrześcijan także
symbolem Chrystusa i Kościoła; dlatego grecką
nazwę ryby, ichthys, tłumaczono jako inicjały
słów gr.: lesous Christos Theou (H) Yios Soter
('Syn Boży, Zbawiciel'). Jako ucieleśnienie
Chrystusa ryba bywa także symbolem
pożywienia duchowego, a zwłaszcza alegorią
eucharystii (zastąpioną później przez chleb i
wino), gdyż zmartwychwstały Chrystus
spożywał rybę pieczoną. W komentarzu do Ew.
wg Jana (21,9) św. Augustyn ujmuje symbolikę
ryby pieczonej na ogniu w te słowa:
„Piscis assus. Christus passus" łac. 'pieczona
ryba (to) cierpiący Chrystus'. Ryba wyobrażała
Chrystusa na niezliczonych ubiorach, wazach,
rzeźbach, ornamentach, nagrobkach, zwłaszcza
od początku II do połowy IV wieku; później
symbolika ta straciła na popularności i stała się
niezrozumiała dla większości wiernych. Ryba
była też atrybutem Matki Boskiej i niektórych
świętych, jak np. Andrzeja apostoła; Antoniego
Padewskiego (obok księgi, serca, płomienia i
lilii); Benna biskupa Miśni, patrona
Monachium; Piotra apostoła, biskupa UIryka,
patrona Augsbur-
stawiana w plastyce, jak np. w słynnym obra-
zie Przysłowia niderlandzkie Pietera Brueghe-
la lub u Hieronymusa Boscha. I dziś mówimy
„gruba ryba" na bogacza, dostojnika, wpły-
wowego ważniaka.
Ryba — zdrowie. Przysłowia: Zdrów jak
ryba. Czuć się jak ryba w wodzie (we własnym,
właściwym sobie środowisku).
Ryba — lekarstwo; w Księdze Tobiasza ar-
chanioł Rafał powiada (6, 8—9): „Jeśli cząstkę
rybiego serca położysz na węgle, dym jego
odpędza wszelakie czarty (...). Gdy dotknięte
bielmem oczy pomazać żółcią ryby, będą
uzdrowione".
Ryba — milczenie, już od czasów staroży-
tnego Egiptu, we wszystkich niemal kulturach.
Przysłowiowy zwrot: Milczy jak ryba.
W marzeniu sennym: jeden z licznych zwie-
rzokształtnych symboli „ja" osoby śpiącej,
ukryte w morzu podświadomości.
Dwie ryby wyobrażane w plastyce jako
zwrócone w przeciwnych kierunkach (i często
połączone rodzajem pępowiny biegnącej z
pyszczka do pyszczka) znaczyły, zwłaszcza w
Egipcie, szczęście małżeńskie, w Europie raczej

ga. oziębłość płciową.

W astrologii ostatni, piekielny znak zodiaku,
Ryby (Pisces}, symbolizuje świat wewnętrzny,
mroczny, który łączyć nas może z Bogiem albo
z Szatanem; życie tajemne, milczenie i
W mit. ind. pierwszym awatarem (wcie- cierpliwość, upodobanie w naukach
leniem) Wisznu była ryba; w tym kształcie był hermetycznych; wyobraźnię i intuicję, odkrycia
on nauczycielem Manu, praojca ludzkości, i powstałe w zbiorowej podświadomości; w
jego wybawcą od wód Potopu. horoskopach charakteryzuje natury wrażliwe,
Jak góra lodowa w morzu, tak każdy mi- podatne, chwiejne; łączy się z planetą Jowisz.
tyczny człowiek-ryba zanurza swe korzenie W heraldyce: chrześcijaństwo, tajemnica,
(rybi ogon) w głębiach i fundamentach ziemi; milczenie, umiarkowanie, zdrowie, czujność (co
część zanurzona jest niewidoczna i groźna. bierze się z błędnego wyobrażenia, że ryby nie
Istnieją też związki ryby z Księżycem; w wielu sypiają, bo nie mają powiek), pokora. W
mitach boginie Księżyca mają rybi ogon. alchemii: lapis (azotan srebra); materia prima
W kilku mitologiach dysk słoneczny odbywa kamienia filozoficznego; hermafrodyta.
nocą drogę powrotną z zachodu na wschód w
brzuchu potworów morskich, zwłaszcza RZEKA
wielkich ryb, albo w łodziach ciągniętych Rzeka symbolizuje przeszkodę, barierę, po-
przez ryby. Z rybami wiążą się i są przez nie wódź, niebezpieczeństwo, wtargnięcie, najazd,
atakowani dwaj bohaterowie biblijni, Tobiasz i stratę, strach, potwora, przewrotność;
Jonasz. Pierwszego ryba chce pożreć (Tob. 6, l niebiańskiego wysłannika, łaskę bożą, zejście
—4). drugiego połyka i przewozi na wybrzeże, do piekieł, wyrocznię; pomoc, obronę;
uniemożliwiając mu ucieczkę przed zadaniem wschód Słońca, życiodajne Słońce, urodzaj (z
prorockim, jakie postawił mu Bóg. Ojciec nawadniania gruntów), przemożną potęgę, siłę;
Tobiasza i Jonasz prorokują zniszczenie ruchomą drogę; twórcze moce Natury, życie i
Niniwy, pierwszy z niewiadomym skutkiem, śmierć, zasadę żeńską, płodność, odro-
drugi bezskutecznie. W Kalewali fiński
bohater Vainamóinen znajduje iskrę życia w
szczupaku, który połknął łososia, który połknął
okonia, który połknął iskrę. „Duże ryby zjadają
małe" — alegoria o ludziach bogatych,
możnych, żyjących kosztem biednych,
uciskanych, często przed
dzenie, zmartwychwstanie; wytchnienie, ra-
dość, pokój, bezpieczeństwo, bogactwo; czas,
nieubłagany upływ czasu, zapomnienie; zob.
Wąż (emblemat rzek); Woda (w strumieniu;
żywa).
Rzeki z góry, z nieba. Ganges w Indiach —
rzeka oczyszczenia spływająca z włosów Siwy,
symbol wód górnych i narzędzie wyzwolenia.
Ganges i Jamuna — atrybuty Waruny jako
władcy wód. Ganges przepływa niebo, ziemię i
świat podziemny.
Rzeki wypływające z Edenu ('ogrodu roz-
koszy', raju ziemskiego) — cztery strony
świata; łaski i wpływy Nieba spływające po osi
świata i rozchodzące się aż po krańce Ziemi; w
śrdw. — cztery ewangelie. Prymitywna sztuka
chrzęść, wyobrażała Chrystusa a. Baranka na
wzgórzu, z którego wypływają cztery
strumienie. Te 4 rzeki to: „Pison, która okrąża
wszystką ziemię Hewilat, gdzie znajduje się
najlepsze złoto, żywica bdelium i kamień
onyksowy (Przezorność); Genon okrążająca
wszystką ziemię etiopską (Umiarkowanie);
Tygrys idąca ku Asyryjczykorn (Siła) i Eufrat
(Sprawiedliwość)" {Gen. 1, 10—14). Wg
Boskiej Komedii Dantego w Edenie są dwie
rzeki: „W nurcie dzielącym się na dwa ramiona
jeden ma taką właściwość, że zmywa pamięć
wszystkiego, co człowiek nabroi, w drugim zaś
pamięć cnych czynów odżywa. Z tej strony
Lety. z drugiej Eunoi nazwisko" (Czyściec 28,
126—131, tł. E. Po-rębowicza).
Rzeka spływająca z gór — łaska boska. „Pan
wprowadzi cię do ziemi dobrej, ziemi strumieni
i wód, i źródeł, na której polach i górach
wytryskują rzek głębiny" (Deut. 8,7).
Rzeka — radość, pokój. „O, gdybyś zważał
na przykazania moje; stałby się był pokój twój
jak rzeka" (Izajasz 48,18). „Mówi Pan:
Oto ja obrócę na Jeruzalem rzekę pokoju" Cjw.
66,12).
Rzeka — przemożna potęga, siła, obrona
kraju. „Tchnienie Pańskie jest jak rzeka zale-
wająca aż do połowy szyi na wytracenie naro-
dów" (Izajasz 30,28). „Egipt jak rzeka wzbiera
(...) i powie (...): Wygubię miasto i mie-
szkańców jego" (Jeremiasz 46,8). „Nie sprze-
ciwiaj się obliczu możnego i nie walcz przeciw
prądowi rzeki", łac. ne coneris contra ictum
fluw (Eklezjastyk 4,32); zob. niżej Płynąć
przeciw prądowi.
Rzeka śmierci (w mazdaizmie) tworzy isię z
łez wylewanych przez ludzi w przesadnie
odczuwanym bólu po stracie osób bliskich.
Rzeka w Palestynie — Jordan. Prorok Eli-
zeusz wyleczyć miał wodza syryjskiego Naa-
mana z trądu za pomocą siedmiokrotnej kąpieli
w Jordanie (4. Ks. Król. 5, 1—27). Jan
Chrzciciel chrzci tłumy w Jordanie, a na koniec
Jezusa (Ew. wg Mat. 3, 5—16).
Rzeka — przeszkoda, bariera. Największa
obok gór przeszkoda w wędrówkach ludów w
czasach, gdy nie było dróg i mostów, poko-
nywana, często z niemałymi stratami, przez całe
ludy, z kobietami, dziećmi, bydłem i dobytkiem,
przy pomocy bukłaków nadętych powietrzem.
Rzeki — bogowie (w związku z przeprawami
rzecznymi, nawodnieniem, urodzajami,
powodziami, suszą itd.). Kult bogów rzecznych i
morskich przynieśli z sobą Grecy ze swej
azjatyckiej praojczyzny; złączył się on z
podobnym kultem pierwotnych mieszkańców
płd. części Półwyspu Bałkańskiego. Pozostał
jednak na dość niskim piętrze wielo-bóstwa:
bogom wodnym brakło wyrazistej osobowości,
byli na pół bogami, a na pół ożywionymi siłami
Natury, co wyrażało się niekiedy w ich
mieszanych, zwierzęco-ludz-kich kształtach
(byki, konie), umiejętności przemieniania się w
różne postacie połączonej często z darem
wieszczym (np. Proteusz, Acheloos, Alfejos,
Glaukos, Nereus). Objawem prymitywizmu
religijnego było wrzucanie takich ofiar, jak
konie i byki żywcem do wody w zamian za
urodzaj a. zezwolenie na przejście wojsk przez
bród bez szwanku. Bogom tym wznoszono
ołtarze, ale nie budowano świątyń. Płodzili oni
potomstwo ze śmiertelnymi kobietami, np.
Inachos był ojcem lo. Orestes mówi: „Uczciłem
święte wody Inachosa ściętym lokiem włosów:
to strumień, nad którym spędziłem swe
dziecięce lata" (Ojiarnice 6—8 Ajschylosa).
Rzeki-bogowie. Przedstawiano ich kon-
wencjonalnie jako dostojnych, długowłosych,
brodatych starców w wieńcu z sitowia, z
odwróconą urną, z której leje się woda (np. Nil,
Tybr). Małe rzeki ukazywano jako mło-
dzieńców noszących rośliny i inne emblematy
płodności.
Rzeka.— kobieta. Boginki, nimfy strumieni i
źródeł, jezior i rzek — najady.
Rzeka — wyrocznia: wypływa spod ziemi, z
podziemnego świata zmarłych, świata ko
rzeni roślin, gdzie przyszłość jest ukryta wraz z
zapowiedzią urodzaju lub głodu. Źródła rzek
bywały zejściem do Hadesu a. do Kraju
Błogosławionych.
Rzeki opływające Hades: Acheron, rzeka
stojącej wody, może z gr. achea rheon 'rzeka
smutku', przen. świat zmarłych; Kokytos, rzeka
płaczu i jęków; Lete, rzeka zapomnienia;
(Pyri)flegeton, ziejąca ogniem i wściekłością:
Styks, rzeka graniczna, przez którą Charon
przewoził zmarłych; jej woda czyniła ciało
ludzkie odporne na rany i ciosy; na wody Styksu
przysięgali ludzie i bogowie;
przen. śmierć i nienawiść. Cztery stopnie kary
dla duszy w piekle (Boska Komedia, Piekło,
pieśni 3, 8, 12, 14 Dantego).
Rzeka — życie i śmierć, odrodzenie, zmar-
twychwstanie, nieubłagany upływ Czasu,
uczucie bezpowrotnej utraty, zapomnienie.
„Dwa razy do tej samej rzeki wstąpić nie-
podobna" sentencja Heraklita (Kraty! 402a
Platona), rzeka jako obraz rzeczywistości, w
której wszystko płynie (gr. panta rhei) wg teorii
wiecznego ruchu i zmiany w świecie. Ruch w
przestrzeni porównany do ruchu w czasie.
Rzeka Czasu. Ale też ustawiczne odnawianie się
kształtów mimo wymiany materii.
Rzeki Alfejos i Penejos przepuścił Herakles w
ciągu jednej doby przez nigdy nie czyszczone
stajnie Augiasza, króla Elidy, co zmyło z nich
wszelki brud (6. praca Heraklesa).
Podróż w górę rzeki — powrót do źródeł
boskich, do Zasady.
Płynąć przeciw prądowi — świadomie za-
chowywać się inaczej niż większość, licząc się z
wynikającymi stąd trudnościami. Contra
fluminis tractum nitidifficileta.c. 'ciężko pchać
się przeciw nurtowi rzeki'.
Rzeki w pogańskiej Brytanii czczono za ich
moc proroczą, za dobrobyt, jaki przynosiły, za
udzielane przez nie zwycięstwa; składano im w
ofierze ludzi, później konie.
Rzeka — urodzaj, nawodnienie gruntów;
życie. Rzeka Życia — Chrystus.
Rzeka — atrybut św. Krzysztofa i Juliana
Szpitalnika (ze śrdw. romansów).
Rzeka — groźny potwór; gdy wzbiera, na-
staje powódź, gdy wysycha, nastaje susza.
Rzeka niebios — Droga Mleczna, Galak-
tyka.
Erydan — gwiazdozbiór równikowy, w
Polsce widzialny zimą. W katalogu astrono
ma duń. Tycho de Brahe (1546—1601) wid-
nieje pod nazwą Eridanus fluvius łac. 'rzeka E.',
Eridanus to gr. bóg rzeczny i dawna nazwa
rzeki Pad w ptn. Włoszech.
Rzeka — bezpieczeństwo. „Chwal morze, a
sam pływaj po świadomej rzece znajomej" (Flis
699—700 S. F. Klonowica).
Rzeka — z małych przyczyn wielkie skutki.
Przysłowie: Wielkie rzeki z małego źródła idą. Z
pomocą strumyków rzeki płyną.
„Rzeki to ruchome drogi, które zawożą
człowieka tam, dokąd się chce udać" (Myśli l,
10, 38 Pascala).
Wielka rzeka — Ojciec Wód (np. Nil). Ojciec
Rzeka (np. Mississippi, 01' Mań River).
,,Królowa rzek słowiańskich" — Wisła (Rok
1830 82 Kazimierza Brodzińskiego). „Rzek
litewskich książę" (Do Niemna l Juliana
Korsaka).
Rzeka — skutek nie przewyższa przyczyny.
Przysłowie ang.: Rzeka nigdy nie wzniesie się
powyżej swego źródła.
Rzeka — przewrotność, mylące pozory.
Przysłowia: Cicha woda brzegi rwie. Wielkie
rzeki płyną cicho.
Spływ rzek do morza a. oceanu — połączenie
indywidualności z absolutem. W bud-dyzmie i
hinduizmie — rozpłynięcie się w nirwanie.
Potok — życie. „Wesoło żeglujmy, wesoło!
po życia burzliwym potoku" (Pieśń zegla-rzów l
—2 Edmunda Wasilewskiego).
Za siódmą rzeką, za siedmioma rzekami —
daleko, w bajecznym kraju.
Koń rzeczny — hipopotam.
Złodziej (a. wilk) rzeczny — szczupak.
SEN I SNY
Sen (spanie) symbolizuje świat, życie, tajniki
życia, słodycz życia, skracanie życia, życie
duszy; kochanka maku; przypomnienie, prze-
mijanie, śmierć, cud Natury, mamkę Natury;
ogień, wodę; pożywienie, smaczne jadło,
odświeżającą kąpiel; płaszcz; folgę frasunku;
stan bezgrzeszny, świętość, dar Nieba; majątek
biedaka, równacza ludzi, przyjaciela w niedoli,
dobroczyńcę, brata, lekarza dusz chorych;
pochlebstwo; złodzieja.
Sny (marzenia, widzenia senne) symbolizują
sybille, duchy przeszłości, posłańców
wieczności, dzieci Nocy, dzieci boga Snu, dar
boski, głos przestrogi. Synów Ziemi; cza-
ry, tajemnice, proroctwo, (opaczne) wróżby,
nadzieję; to, co nie znika; nieśmiertelność;
prawdę życia; marność, majątek nędzarza;
oszustwo, ułudę; własny świat śpiącego, obraz
trosk dziennych, resztki dnia; charakter czło-
wieka, stłumione pragnienia, psychozę, pod-
świadomość.
Sen twardy, kamienny, narkotyczny. ,,Przy-
puścił tedy Pan Bóg twardy sen na Adama;
a gdy zasnął, wyjął jedno żebro z niego" (Gen.
2.21). „Sen kamienny —sen bez widziadeł, sen
dobroczyńca i brat. Lekarz dusz chorych"
(Zmora Andrzeja Struga).
Letarg — śmierć pozorna, sen cechujący się
brakiem reakcji na bodźce. „Jezus Maryja! —
ha! — czy pochowana w letargu — żywam się
tu obudziła..." (Beatryks Cenci,
Słowackiego).
Wizja — widzenie ukazujące się człowie-
kowi na jawie, nie we śnie. „I ukazał się Pan
Abramowi i rzekł mu: Potomstwu twemu dam
ziemię tę" (Gen. 12,7).
Sny od czasów starcz, uważane za sposób
objawiania się inspiracji duchów, za materiał
do wróżb, przepowiedni i proroctw, a także
sposób porozumiewania się zmarłych z żyją-
cymi. Widmo Scypiona St. ukazuje się we śnie
Scypionowi Mł. i napomina go, aby lekceważył
sławę, kochał ojczyznę i hołdował cnocie (O
republice 6, Somnium Scipionis Cicerona). W
tragedii Racine'a Atalia (1691) Jezabel,
nieżyjąca matka bohaterki, ukazuje się jej we
śnie i trzykrotnie ostrzega ją przed zemstą Boga
(por. 4. Ks. Król. 9).
Objawienie się bóstwa a. aniołów we śnie —
rozkaz a. proroctwo. W Egipcie sny uważano
za wysłanników Izydy. Biblijny Jahwe mówi
do Abrama: „Gościem będzie potomstwo twoje
w ziemi nieswojej" (Gen. 15, 12—13). Bóg
ostrzega we śnie Abimelecha, króla Ge-rary,
aby nie tykał Sary, bo w istocie jest ona nie
siostrą, ale żoną Abrahama" (Gen. 20, l—8).
„Pan Bóg snami pisze naszą przeszłość i
przyszłość" (Samuel Zborowski 4. 65—6
Słowackiego).
Sen Jakuba zob. Drabina (Jakubowa). Sny —
proroctwo, wróżba, przepowiednia
symboliczna. „I (Józef) rzekł do braci: (...)
Śniło mi się. żeśmy wiązali snopy na polu (...),
a wasze snopy, wokoło stojące, kłaniały się
snopowi memu. Odpowiedzieli (...): Czyż
królem naszym będziesz?" (Gen. 37. 6—8).
Sen wieczny, nieprzespany — śmierć (i/f-
remiasz, 51,39). „Umrzeć — zasnąć. — Za-
snąć! Może śnić? w tym sęk cały" (Harftlet 3.1
Szekspira, tt. J. Paszkowskiego).
Sen — brat Śmierci; zob. Śmierć (siostra
Snu). Przysłowie: Sen obraz śmierci.
Zasnąć z ojcami swoimi — umrzeć. ..(Pan do
Mojżesza:) Oto ty zaśniesz z ojcami twymi, a
ten lud powstawszy będzie cudzołożył z bo-
gami cudzymi" (Deul. 31,16).
Swoim Bóg daje we śnie, przysłowie nm. o
ludziach, którzy coś osiągnęli bez widocznego
wysiłku. „Na nic wam się nie przyda wcześnie
wstawać, późno się kłaść, spożywając chleb w
troskach: wszak On swoich i we śnie obdarza"
(Psalm 126 1—3).
3,4 Sen — słodycz pracownika, przekleństwo
bogacza. ,,Słodki jest sen dla pracującego, czy
mało zje czy wiele; lecz nasycenie nie
dopuszcza spać bogatemu" (Eklezjastes 5,11).
Spać z kobietą (a. mężczyzną) — żyć z nią (z
nim), mieć z nią (z nim) stosunek płciowy.
„(Sychem) rozmiłował się w Dynie i porwał ją i
spał z nią, gwałt uczyniwszy pannie" (Gen. 34,
1—2).
Sen sprawiedliwego — beztroski, spokojny.
„Synu mój (...) strzeż zakonu i rady, a będą
życiem dla duszy twojej (...), wtedy (...), jeśli
zaśniesz, nic zlękniesz się; będziesz odpoczy-
wał i będzie słodki sen twój" (Ks. Przypowieści
3, 21—4).
Ospałość — lenistwo. „Lenistwo przywodzi
ospałość" (Ks. Przypowieści 19.15).
Miłość snu — rozczarowanie; bieda. ..Nie
kochaj się w spaniu, aby cię ubóstwo nie przy-
cisnęło" (Ks. Przypowieści 20,13). Przysłowie
nm.: Niejeden tak długo śnił o szczęściu, że je
na koniec prześnił.
Sny — oszustwo, ułuda, marność, opaczna
wróżba. „Jak ten, co chwyta cień i wiatr goni,
tak i ten. który daje wiarę snom kłamliwym.
(...) Nie przykładaj do nich serca swego. Wielu
bowiem sny w błąd wprowadziły i upadli mając
w nich nadzieję" (Eklezjastyk 34, l—7). ..Co się
śni w nocy, to często ino sprawy akurat
przeciwne wróży" (Metamorfozy albo Zloty
Osioł. 4,27 Apulejusza, tł. Edwina Jędr-
kiewicza). Przysłowia: Śniłeś o weselu, a do-
wiadujesz się o pogrzebie (ang.). Tous son-ges
sont mensonges fr. 'wszystkie sny są kłam-
stwami'. Nie ma tego w świecie, co się we śnie
plecie. Sen mara. Bóg wiara. „Nie zawsze
jednak mara to jest płonna, co we śnie człowiek
i widzi, i czuje (...), czasem ostrzega,
czasem coś zwiastuje" (Balon, czyli wieczory
puławskie 1. 10, l—6 F, D. Kniaźnina).
Spać w prochu ziemi — być umarłym. „A
wielu tych. co śpią w prochu ziemi, ocuci się,
jedni do żywota wiecznego, a drudzy na hańbę,
aby widzieli zawsze" (Daniel 12,2).
Sen — dar boski. „Sen jest od Zeusa" (Iliada
l, 63 Homera). „Pierwszy sen. ów dar bogów
najsłodszy" (Eneida 2, 269 Wergiliu-sza, tł.
Wandy Markowskiej).
Bramy snów zob. Brama.
Sny —dzieci Nocy (Teogonia 212 Hezjoda).
Sny — własny świat człowieka. ,,Na jawie
ludzie żyją na wspólnym świecie, ale we śnie
każdy wędruje po swoim własnym" (Heraklit
cytowany w Moraliach 166C Plutarcha).
Sny — synowie Ziemi, geniusze o czarnych
skrzydłach (Hekabe 21 Eurypidesa).
Sny — myśli minionego dnia; nocny obraz
trosk dziennych. „Zazwyczaj owe błąkające się
widzenia senne głównie tych spraw dotyczą. o
których się za dnia myślało" (Dzieje 7,16
Herodota, wg tł. Seweryna Hammera). „To są
ludzkiej własności narowy, że. co dzień cały w
sercu tkwi boleśnie, na noc pi/\ chodzi do
głowy" (Dziady cz. IV 576—8 Mickiewicza).
Sen — równacz ludzi. ..Kiedy śpią, nie od-
różnisz uczciwego od złoczyńcy, stąd powie-
dzenie, że przez pół ich życia nie ma różnicy
między szczęśliwcem a nieszczęśnikiem" (Ety-
ka Nikomachejska l, 13, 13 Arystotelesa).
Sny — dzieci boga Snu, Hypnosa: Mor-
leusza, zsyłającego sny o ludzkich kształtach,
Eikelosa (Ikelosa a. Fobetora) — sny o
zwierzętach i Fantasosa — sny o przedmiotach.
Sny między północą a świtem uważano w
staroż. i śrdw. za szczególnie znaczące
zapowiedzi przyszłych wydarzeń.
Sen — stan bezgrzeszny, świętość. Przy-
słowie: Kto śpi, ten nie grzeszy. Lać. żart. śrdw.
sofizmat uczniowski: Qui bibit dormit, qui
dormit non peccat, qw non peccat sanctus est
'kto pije. ten śpi; kto śpi. ten nie grzeszy;
kto nie grzeszy, świętym jest'.
..Wszystkie uciechy świata to tylko krótki
sen!" wł. Che quanto piace al mondo e breve
sogno! (Canzoniere 1,14 Petrarki).
Sen — złodziej czynnych godzin życia.
Przysłowie: Spanie ujma żywota. Sen — folga
frasunku (przysł.). Śpiący — motyw
folklorystyczny i mitologiczny,
rozpowszechniony na świecie, mó
wiący o pasterzu-Słońcu pasącym owce--
chmury, który wchodzi dojaskini-ciemności
Nocy a. Zimy (żeńskim ich odpowiednikiem
byłaby Śpiąca Królewna uosabiająca wege-
tację ujętą snem zimowym i przebudzoną
przez królewicza-Wiosnę), a. o bohaterze kry-
jącym się w pieczarze przed pościgiem tyrana
a. uzurpatora i śpiącym tam snem nie-
przespanym; obudzi się. gdy jego kraj znaj-
dzie się w niebezpieczeństwie. Legendy o
,,śpiących rycerzach" osnute były wokół po-
staci wielkich władców, jak Artur, Karol
Wielki, Fryderyk I Barbarossa, Fryderyk II
Hohenstaufen, Bolesław Chrobry a. Śmiały.
wodzów, jak Roland, Karol Chodkiewicz, Ste-
fan Czarniecki, bohaterów lud., jak Stieńka
Razin, Pugaczow itd., męczenników, jak Sie-
dmiu śpiących z Efezu.
Sen Almaszara — zamki na lodzie, płonne
projekty, próżne marzenia, jeszcze skóra na
niedźwiedziu, a już ją sprzedają. Almaszar
zainwestował wszystkie pieniądze w kosz
wyrobów szklanych i śnił na jawie, że się na
nim wzbogaci, ale mimowolnym kopnięciem
stłukł wszystko szkło (Opowiadanie balwierza
o piątym bracie w Baśniach z 1001 nocy).
Sny — tajemnice. „Sny lekkie, sny płoche
nas bawią, które się nam podobno nigdy nie
wyjawią" (Tren Xl 13—14 Jana Kocha-
nowskiego). „Sny — to sny (...) tajemne
światy" (Pokolenie Marka Świdy 1,1 Andrzeja
Struga).
Sen — płaszcz; pożywienie; woda; ogień;
chłód; pieniądze; waga. ,,Błogosławiony. który
sen wynalazł, ten płaszcz, który okrywa
wszystkie myśli ludzkie, pożywienie, które nam
uśmierza głód, wodę, która gasi pragnienie,
ogień, który w zimnie zagrzewa, chłód, który
łagodzi upał, i na ostatek pieniądz obiegowy, za
który wszystko kupić można, wagę i ciężarki,
które równoważą pasterza i króla, prostaka i
mędrca" (Don Kiszot 2,68 Cervantesa, tł. A. L.
i Z. Czerny).
Życie snem, hiszp. La vida es sueflo, tytuł
sztuki (1635) Pedra Calderona de la Barca.
„We śnie człek królem, inaczej na jawie"
(Sonet 87, 14 Szekspira, tł. Jerzego Łowiń-
skiego).
Sen Spodka (ang. Bottom's dream) — o
własnym osielstwie; przen. niewczesne dojście
do przekonania, że się postępowało jak głupiec
(Sen nocy letniej 4.1 Szekspira); tkacz Spodek,
któremu Puk nałożył ośli łeb.
 Sen — mamka natury. „Śnie słodki, ty dobra
natury mamko" (Henryk IV, cz. 2 3,1
Szekspira, tł. L. UIricha).
„O Śnie! pochlebco umysłów szczęśliwych!"
(Elegy to Sleep Williama Congreve'a).
Sny — charakter śpiącego. ,,Gdyby ludzie
chcieli szczerze opowiadać, co się im śni,
łatwiej byłoby z tego odczytać ich charakter
niż z ich twarzy" {Pisma E 490 G. Ch. Lich-
tenberga).
,,Drzemkę i sen — dwóch braci najętych na
służbę bogom — wyprosił Prometeusz dla
ludzi na pociechę" (Die Geschwister l—2
Goethego).
Sen — „odświeżająca kąpiel piersi pełnej
ran, łagodna oliwa na wszelki serca ból, na
uczcie życia najsmaczniejsze danie!" (Makbet
2,4 Friedricha Schillera).
Sny — przestroga. „Nie sądzisz, że to głos
przestrogi wróżebnie do nas mówi w snach? —
Zdarzają się te głosy bez wątpienia, jednak nie
nazwałbym przestrogą tego, co zapowiada
rzecz nieuniknioną" (Śmierć Wallensteina 5,3
Friedricha Schillera).
Długi sen — śmierć. „Dobranoc, Gordon!
Gotuję się na długi sen, bo ból ostatnich dni był
wielki. Postaraj się, by mnie za wcześnie nie
zbudzono" (Śmierć Wallensteina 5,5 Friedricha
Schillera), ostatnie słowa bohatera.
„Wieczny pokój to senne marzenie i nawet
nie piękne" (Helmuth von Moitke na temat idei
Immanuela Kanta wyrażonej w pracy Projekt
wiecznego pokoju, 1795).
Sen — przyjaciel w niedoli. „Nazwano cie-
bie, Śnie, druhem w niedoli, lecz ten, kto cię
tak nazwał, był szczęściarzem" (The Curse
ofKehama 15,12 Roberta Southeya).
„Sny są tym, co najsłodsze i, być może, naj-
prawdziwsze w życiu" (Charles Nodier, 1780
—1844).
Mary senne — posłańcy wieczności; duchy
przeszłości; sybille. „Jak posłance wieczności
— błysną i przepadną, jako przeszłości duchy
— często przyszłość zgadną, jak wróżące
sybille — ciemność do ich ręki składa tyrań-
skie berło rozkoszy i męki" (Sen. Z lorda By-
rona 11—14 Mickiewicza).
Sen — życiem (nm. Der Traum ein Leben)
tytuł „bajki dramatycznej" (1832) Franza
Grillparzera, pomyślany jako odwrócenie
tytułu sztuki Calderona Życie snem.
Kraina snów — kraj czarów, nieśmiertel-
ności; marzenia senne.
„A sen? — ach, ten świat cichy, głuchy;
tajemniczy, życie duszy" (Dziady cz. III, Prór
log 69—70 Mickiewicza).
Sen — przypomnienie. „Mędrcy mówi^, że
sen jest tylko przypomnieniem — mędrcy
przeklęci!" (Dziady cz. III, Prolog 73—74
Mickiewicza).
„Śnie, tyś krewniakiem śmierci, ekstazy,
szaleństwa" (In Memoriam 71 Alfreda Ten-
nysona).
Sen — świat. „Świat snem — snu ziemia
łożem" (Narodzie mój... 58 Słowackiego).
„Sny ostatnie — przechodzą przez włosy"
(Kiedy pierwsze kury... 11—12 Słowackiego).
„Sen — śmierci brat, kochanek maku"
(Beniowski 10, 153 Słowackiego).
„Sny to najlepszy dowód na to, że nie je-
steśmy tak szczelnie zamknięci w swojej skó-
rze, jak się wydaje" (Dzienniki 1844 Ch. F.
Hebbia). „Sny to klucze do wyjścia z siebie"
(Le Regne du Silence: Au fil de l'eau G. Ro-
denbacha).
„Marzenia — niedziela myśli" (Journal
intime 29 IV 1852 H.-P. Amiela).
„Sen — tajemnica życia, cudowne dzieło
Natury" (Journal intime 20 III 1853 H.-P.
Amiela).
„Sen — najmilszy sposób skracania życia"
(Fliegende Blatter 2856/103).
Sen o szpadzie — (w okresie zaborów)
marzenie o walce zbrojnej o niepodległość.
Tytuł rapsodu (1905) Stefana Żeromskiego.
„Marzenie senne jest (także) psychozą, z jej
niedorzecznościami, urojeniami i przywidze-
niami" (Abriss der Psychoanałyse 1,5 Sigmun-
da Freuda, 1940, pośmiert.).
Sny — wyraz a. spełnienie pragnienia
stłumionego, zdławionego (Freud); sponta-
niczne i symboliczne przedstawienie aktualnego
stanu świadomości (Jung).
Sny — majątek biedaka. „Lecz ja, będąc
biednym, mam tylko sny moje" (Hę Wishes for
the Clofhs of Heaven W. B. Yeatsa).
Sny — to, co nie znika. „Im bardziej się
starzeję, tym lepiej widzę, że to, co nie znika, to
są sny!" (Do pani A. Mawois, 1955, Jeana
Cocteau).
Amerykański sen (ang. The American
Dream) — społeczeństwo amerykańskie, izo-
lowane od rzeczywistości przez fałszywe ide-
ały; samotność, niemożność budowania mostów
do serc i dusz naszych bliźnich. Tytuł sztuki
(1961) Edwarda Albee, poruszającej ten temat.
 Spać jak suseł, bobak, świstak, borsuk — Serce — źródło życia. „Strzeż swego serca,
głęboko, mocno, bez ruchu. bo z niego tryska źródło życia!" (Ks. Przy-
Spać jak zając — czujnie, niespokojnie, z powieści 4,23). Wg Pliniusza St. (11,37) jest to
otwartymi oczami. organ, który się pierwszy budzi do życia i
Sen — nadzieja. Ten sen się prześnił — ta ostatni zamiera w ciele ludzkim.
nadzieja się rozwiała, zawiodła, nie ziściła się. Serce — ośrodek, najważniejszy punkt,
Sen — przemijanie, nietrwałość. Znikł jak centrum czegoś (kniei, gęstwiny; huty).
sen, jak senne marzenie. Serce — dusza. Sursum corda łac. 'w górę
serca', słowa odmawiane przed prefacją
SERCE mszalną; por. levemus corda... tac. 'podnieśmy
serca...' (Wulgata, Treny Jeremiasza 3,41),
Serce symbolizuje miłość, miłość niebiańską, i
„Ukryty w sercu człowiek" (l. List św. Piotra
ziemską, wzruszenie, uczucie, dobroć, nie-
3,4).
winność, szczerość, uprzejmość, ochoczość,
Serce — mądrość, rozum. „Dałem ci serce
życzliwość, pomoc, współczucie, miłosierdzie,
mądre i rozumne" (3. Ks. Król. 3,12). „Mądrość
przyjaźń, oddanie, szczodrość; zgodę, radę;
Salomona Bóg dał w serce jego" (3. Ks. Król.
życie, siłę żywotną; człowieka doznającego
10,24). „Serce mędrca, -jak lustro, powinno
jakichś uczuć a. przeżyć, naturę ludzką,
odbijać wszystkie przedmioty nie brudząc się o
temperament, charakter, życie duchowe, duszę,
nie" (Konfucjusz).
intelekt, zrozumienie, mądrość (w odróżnieniu
W tradycji muzułm. serce organem kon-
od rozsądku), inteligencję; kontemplację,
templacji i życia duchowego (a nie uczuć),
wspomnienia, księgę, pamiętnik; aspiracje;
podpowiadającym człowiekowi najskrytsze,
nastrój; męstwo, odwagę, śmiałość; prawdę,
najprawdziwsze myśli będące źródłem jego
dobro i zło, wolę, szczęście i światło dla duszy;
intelektu.
małżeństwo; pobożność, proroctwo, skruchę;
,,Serce — istotnym jest prawdy ogniskiem"
rozpacz, oburzenie, strach, ból, smutek, żal;
(Aktor 2, 5, 567 Norwida).
otuchę, nadzieję; fałsz, głupotę.
„Z serca płyną wielkie myśli", fr. Les
W Biblii wyraz „serce" występuje jako sym-
grandes pensees viennent du coeur (Maksyma
bol, metafora czy przenośnia, w charakterze
87 markiza de Vauvenargues).
źródła i siedziby życia religijno-obyczajowe-
Serce — źródło aspiracji, dążeń. „Tak by się
go, ośrodka osobowości, działania, charakteru,
nam serce śmiało do ogromnych, wielkich
zachowań — kilkaset razy, a zaledwie tuzin
rzeczy" (Wesele l, 24, 791—2 S. Wyspiań-
razy na określenie organu ciała. U sta-roż.
skiego).
Egipcjan serce było prawdziwą siedzibą
Serce — pamiętnik, księga wspomnień.
inteligencji (mózg — tylko pomocniczą), jedy-
,,Serce człowieka wspomnień współbraci ołta-
nym organem wewnętrznym nie przechowy-
rzem" (W imionniku Henryka G. 3 Edmunda
wanym w kanopach (urnach), ale pozosta-
Wasilewskiego). „W rozbolałego serca żywą
wianym w mumii, gdyż od ciężaru serca (wa-
księgę zapisz na zawsze słowa..." (W rozbo-
żonego na sądzie zmarłych) zależały dalsze
lałego serca... l—2 Jana Kasprowicza).
losy zmarłego; por. Waga.
Serce — prorok. „Bo serce pewny prorok a
Serce uważano przez tysiąclecia za siedzibę
nigdy nie myli" (Żywot Józefa, Rozprawa 6,
życia, siłę decydującą w sprawach dobra i zła,
4941—2. M. Reja).
(starożytni wróżyli z kształtu i wnętrza serca
Serce — krynica inteligencji i dobrej rady (w
osoby zmarłej), siedzibę duszy; często skła-
odróżnieniu od rozsądku). „Naucz nas liczyć
dano je w ofierze bóstwu. Serce określało życie
dni nasze, abyśmy posiedli roztropne serce"
wewn. człowieka, jego myśli, odwagę, wolę'i
(Psalm 89 12). „Serce ma swoje racje, których
uczucia. Zjadano serce wroga, aby zdobyć jego
rozum nie zna" (Myśli 2, 17, 5 Pascala).
zalety i uniemożliwić mu zmartwychwstanie.
Serce — rezerwuar głupoty. „Serce to ten
Również krew tętniącą w sercu wiązano z
osieł pierworodny, który tkwi w każdym z nas"
duszą człowieka. Serce uważano za jedno z
(Żywot i myśli Zygmunta Podfilip-skiego I,
trzech, ale główne i centralne ognisko
Wstęp, Józefa Weyssenhoffa).
(ośrodek, centrum) życia w ciele ludzkim obok
Serce wg pojęć epoki Odrodzenia jest skar-
mózgu i genitaliów, łączące w sobie częściowo
bnicą wzruszeń, odczuć, sił życiowych, jed-
funkcje tamtych dwóch.
nym z trzech organów stanowiących o życiu i
śmierci (wraz z mózgiem i wątrobą); sądzono
wówczas, że jęki i wzdychania miłosne
wytaczają krew z serca. „Chora miłością, z
braku szczęścia blada, z krwi ją najdroższej
tłok westchnień okrada" (Sen nocy letniej, 3,2
Szekspira, tł. S. Koźmiana). Związek serca z
życiem uczuciowym musiał być jednak oczy-
wisty już dla ludów pierwotnych: pod jego
wpływem serce bije mocno, szybko, zamiera,
tłucze się w piersiach itd.
Serce — źródło uczucia. Przysłowie: Co na
sercu, to i na języku. „Z obfitości serca usta
mówią" (Ew. wg Mat. 12,34). W staroż. Grecji
emblemat Erosa.
Serce — siedziba smutku, troski, tęsknoty,
żalu, bólu. ,,Serce moje smętne" (Treny Jere-
miasza 1,22). „Mam wielki smutek i nieustan-
ny ból w sercu swoim" (List do Rzymian 9,2).
Serce rwie się, tęskni, wyrywa się do kogoś, do
czegoś; skowyczy, omdlewa, pęka z bólu,
ściska się z żalu.
Krwawiące, złamane, zranione serce — za-
wód miłosny, rozczarowanie. „Bliski jest Pan
tym, których serce jest złamane" (Psalm 33
19).
Serce — skarbnica radości życia, wesela.
„Serce wesołe rozwesela oblicze" (Ks. Przy-
powieści 15,13). „Humor jest darem serca",
nm. Humor ist (...) eine Gabe des Herzens
(Ludwig Borne).
Serce czyste — niewinność,
bezgrzeszność. ,,Błogosławieni czystego
serca" (Ew. wg Mat. 5,8). „Miłosierdzie
płynące z czystego serca" (/. List do
Tymoteusza 1,5).
Złote serce — człowiek dobry, bezintere-
sowny, uczynny, miłosierny. • Serce —
skrucha. „Sercem skruszonym i zgnębionym
nie wzgardzisz. Boże" (Psalm 50 19).
Wielkie serce. „Serce moje może pomieścić
ludzi milijony" (Tak mi. Boże, dopomóż 7—8
Słowackiego); przen. człowiek szlachetny,
wzniosły, miłosierny.
Małe serce — tchórzostwo, małoduszność:
Człowiek małego serca.
Twarde, kamienne serce — nieczułe, okru-
tne; odporne na zaloty. „Serce w twej piersi
jest z żelaza" (passim u Homera). „Moje serce
zmieniło się w kamień" (Otello 4,1 Szekspira).
„Na palcu masz dyjament, w sercu twardy
krzemień" (Do Hanny l Jana Kochanowskie-
go). „Ja zatwardzę serce (faraona)" (Ex. 2,21).
Serce — dobro i zło. „Dobry człowiek ze
skarbu dobrego serca wynosi rzeczy dobre, a
zły ze skarbu złego — złe" (Ew. wg Mat. 12,
35). „Z serca wychodzą złe myśli, zabójstwa,
cudzołóstwa, rozpusta, kradzieże, fałszywe
świadectwa, bluźnierstwa" (Ew. wg Mat.
15,19).
Serce — odwaga, siła, wola, animusz, „Serce
w nim szczekało (...). Bijąc się w piersi (Odys)
karcił swe serce: — Znieś i to, moje serce,
jużeś i bardziej psie dni znosiło (...). Twoja
wówczas roztropna odwaga wyprowadziła
mnie z pieczary (Kiklopa)" (Odyseja 20,18
Homera, tł. J. Parandowskiego). Tracić, stracić
serce, przesl. upadać na sercu — tracić odwagę,
animusz.
Serce — tarcza. „Zasłońcie serca tarczami i
walczcie przy serc pomocy, pewniejszej niż
tarcze" (Koriolan 1,4,24 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Serce — oburzenie; napis nagrobny Jona-
thana Swifta: ,,Ubi saeva indignatio ulterius
cór lacerare neguit" łac. 'gdzie święte obu-
rzenie nie może mu już rozdzierać serca."
Serce — strach. „Sauł (...) strwożył się, i
przelękło się jego serce bardzo" (l. Ks. Król.
28,5). „Roboam był prostak i lękliwego serca"
(2 Ks. Kronik 13,7). Serce zamiera z trwogi.
Serce w portkach, w piętach — ze strachu, łac.
Cór Uli in genua decidit 'spadło do kolan'.
Serce — fałsz. „Fałsz serca i fałsz lic muszą
iść społem" (Makbet, ostatnie słowa aktu I
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). Serce dwoiste
— dwulicowość, obłuda. ,,A z Zabulonu (...) 50
000 przyszło na pomoc, z sercem nie-
dwoistym" (/. Ks. Kronik 12,33).
Serce — złość. „Obmyj ze złości serce twe,
Jeruzalem" (Jeremiasz 4,14).
Serce rozpierane przez pychę. „Hardość
twoja uwiodła cię i pycha serca twego" (Je-
remiasz 49,16), Zdjąć, zrzucić pychę z serca.
Serce — niewód, sidła, potrzask, matnia.
„Niewiasta jest sidłem łowców, a serce jej
niewodem" (Eklezjastes 7,27).
Serce gryzące i gryzione. „Jeżeli gryzę co —
to sercem gryzę" (Beniowski 2, 744 Słowa-
ckiego). „Serce każdym czuciem żre i kąsa
wroga" (Rewolucja 34 Or-Ota). Jędza gryząca
serce — uosobienie zazdrości, zawiści.
Serce — skarbnica uczuć patriotycznych.
„Pamiętam serce twe młode, wezbrane dolą
ojczyzny" (Księga ubogich 37,8 Jana Kaspro
wicza). „Sercem ojczystych progów strzeż"
(Pieśń o domu 23 Marii Konopnickiej). „Ser-
ce?—? A to Polska właśnie" (Wesele 3, 16,
579—80 S. Wyspiańskiego).
Serce Warszawy — Stare Miasto (Stare
Miasto 98 Or-Ota).
Serce — tajemnica. „Zawiłe jest serce
wszystkich i niewybadane" (Jeremiasz
17,9). ,,Wielką zawsze zagadką jest serce w
człowieku" (Ciotunia 3,3 Aleksandra Fredry).
Serce i głowa — uczucie i rozum. „Serce
zawsze wystrychnie głowę na dudka" (Ma-
ksyma 102 La Rochefoucoulda). „Rozum i
serce, dwa wrogi, na straszny bój się wyzwali;
wtem weszła Hanna do sali i rozum — w
nogi!" (Junak Kazimierza Brodzińskie-go).
„Nieraz jestem w rozterce: tu interes — a tu
serce" (Wesele l, 17, 514—15 S.
Wyspiańskiego).
Serce na dłoni — życie wewnętrzne ukazane
otwarcie wszystkim; prawość i szczerość;
godło umieszczone przez Kalwina na pieczęci
do listów. Serce jak na talerzu.
Serce z głową kobiety — grzech przeciw 8.
przykazaniu, grzech obmowy, fałszywego
świadectwa.
Serce z monetą — grzech przeciw 9. i 10.
przykazaniu, grzech pożądania cudzej
własności.
Serce z krzyżem — atrybut św. Katarzyny ze
Sieny.
Serce z koroną cierniową — emblemat
jezuitów i Ignacego Lojoli.
Płonące serce — gorące uczucie i na-
miętność; otoczone cierniem i krwawiące —
serce Chrystusa; płomienna pobożność; atrybut
św. Augustyna i Antoniego Padewskiego,
miłosierdzia; renesansowej Wenery.
Serce przebite strzałą — skrucha, żal za
grzechy; atrybut św. Teresy; (strzałą Amora)
miłość, oddanie, namiętność, często z mottem
łac.: Amor yincit omnia 'miłość wszystko
zwycięża'. Znak zodiaku — Lew. W
heraldyce: szczerość; rozum. W alchemii:
serce wyobrażało Słońce w człowieku, tak jak
złoto — Słońce na Ziemi; serce ma związek ze
Słońcem, a mózg z Księżycem.
SĘP
Sęp symbolizuje niebo. Słońce, ogień, oczysz-
czenie, wiatr, burzę, błyskawicę, zniszczenie;
zło, złą sławę, zgryzotę, nieszczęście;
drapieżność, żarłoczność, bezwzględność,
śmierć; karę, skruchę; zasadę żeńską,
macierzyństwo, opiekę, płodność, nieśmier-
telność; wysokie loty, bystrość wzroku, obja-
wienie, wróżbę, proroctwo; sprawiedliwość;
pustelnictwo.
Sęp — ogień, upał, wiatr; psychppomp.
Atrybut bogów żaru słonecznego latem na
pustyni; wiatr pustynny przenoszący dusze
zmarłych na tamten świat.
Sęp w Indiach — duch opiekuńczy czuwający
nad dziećmi w czasie nieobecności rodziców;
doradztwo duchowe; ab-negacja.
Sęp w staroż. Egipcie — matka, macie-
rzyństwo, płodność; stróż i obrońca faraonów;
amulet przeciw ukąszeniu skorpiona. Atrybut
bogini prawdy i sprawiedliwości Maat; atrybut
opiekunki Górnego Egiptu i jego władców,
bogini sępa i węża Nechbet; opiekunki kobiet,
bogini Hat-hor; Izydy. wcielenia Wielkiej
Macierzy. Uważano, /e wszystkie sępy to samice
za-pładniane przez Ozyrysa, boga płodności i
władcy świata zmarłych. Królowe egip. nosiły
często sępi czepiec, ochronne nakrycie głowy w
kształcie sępa, którego skrzydła okrywają głowę
z dwu boków, a głowa ptaka wznosi się nad czo-
łem władczyni.
Sęp — amulet przeciw ukąszeniu skorpiona;
sądzono, że szponem sępa można wykryć
truciznę w napoju, podobnie jak rubinem a.
krwawnikiem; przeciwieństwo (i naturalny
przeciwnik) węża.
Sęp — sprawiedliwość, wielkoduszność;
wg poglądu starożytnych sęp nie atakuje
drobnych, słabych stworzeń.
Sęp — wysoki lot i bystry wzrok. „Ścieżki do
niej nie zna sęp i nie wypatrzyło jej oko sokoła"
(Hiob 28,7).
Sęp — pustelnik, odludek. „Tam lylko sępy
zlatywać się będą, jeden do drugiego" (Izajasz
34,15), w opustoszałym i zniszczonym kraju
zmienionym w pustynię. „Tylko trupy tu nocują,
tylko sępy tu koczują" (Farys 59—60
Mickiewicza).
Sęp — atrybut irańskiego człowieka--potwora
Ażdahaka, zabójcy pierwszego człowieka, Jimy.
 Sęp — atrybut Matki Natury, Wielkiej
Bogini, a także śmierci (jako padlinożerca).
Sęp czule opiekuje się młodymi w gnieździe.
Parsowie wystawiają swych zmarłych na Wie-
żach Milczenia (dachmach), aby sępy zżarły
ich ciała, co ma ułatwić późniejsze odrodzenie
się nieboszczyka; sępy są dla nich święte jako
pożeracze trupów, żywe sarkofagi,
oczyszczacze przyrody.
Sęp — kara, wyrzuty sumienia. Atrybut
Hery, Ateny, erynii, Prometeusza, Tytiosa.
Prometeuszowi, przykutemu na Kaukazie do
skały, sęp (a. orzeł) wyszarpywał wątrobę za
to, że wykradł niebu ogień i dał ludziom. Dwa
sępy wyszarpywały Tytiosowi wątrobę w
Tartarze za chęć zgwałcenia Leto (Latony),
matki Apollina i Artemidy — wg humanistów
renesansowych była to alegoria opanowania
ciała przez żądzę (gdyż wątrobę uważano za
siedzibę pożądania).
Sęp — mędrzec, wieszczek, prorok, jeden z
ptaków poświęconych Apollinowi.jako bogu
wyroczni; doskonały wzrok ptaka daje mu
znakomitą orientację. Mityczny wieszczek
Melampos rozumiejący mowę ptaków twier-
dził, że sępy są mądrzejsze od bogów. Romu-
lus zobaczył 12 sępów, a Remus 6, gdy pierw-
szy osiedlił się na Palatynie, a drugi na Awen-
tynie; zapytali bogów, gdzie ma powstać
Rzym. Powstał w miejscu, gdzie wróżba oka-
zała się pomyślniejsza, na Palatynie. Auguro-
wie wróżyli z lotu sępów. W Rzymie sęp po-
święcony był nie tylko Apollinowi, ale i Mar-
sowi, pierwotnie bogu płodności, potem
dopiero bogu wojny.
Sęp jako padlinożerca — śmierć; nie-
śmiertelność, magiczne odnowienie cyklu ży-
cia i śmierci; zło, zła reputacja, nieszczęście.
„Bo gdzie jest padlina, tam zlatują się sępy"
{Ew. wg Mat. 24,28). ,,Si witur es, cadaver
expecta" łac. 'jeśliś sęp, czekaj trupa'. Przy-
słowie: Czeka jak sęp ścierwu. ,,Cieszą się
jako sępy z konających jęku" (Almotenabbi 70
Mickiewicza).
Sęp — atrybut Matki Boskiej, wynikły z
mniemania, że jaja sępicy zapładnia wschodni
wiatr, co posłużyło jako symbol niepokalanego
poczęcia.
Sęp atakujący człowieka skutego łańcuchem
— (w plastyce) kara, wyrzuty sumienia;
walka między kolejnymi porami roku.
Sęp — zło, drapieżność, żarłoczność, bunt,
cechy drapieżnika, na które zwrócono uwagę
dopiero w czasach, gdy rola sępa jako czyści
ciela miast zmniejszyła się znacznie. Sępem
patrzą na siebie — ponuro, nieprzyjaźnie. „Gdy
sęp buntu toczy serca takich wielkich wodzów"
{Henryk VI ci. l 4,3 Szekspira).
Sęp — udręka, zgryzota. „Ja jestem Zemstą
przysłaną z królestwa szatana, aby uciszyć sępa
szarpiącego twój umysł okrutną pomstą na
twych wrogach" {Tytus Andronikus 5,2
Szekspira).
Wiek kobiety — 60—70 rok życia (kobieta z
kądzielą).
Sępi szpon — zgryzota. „Sępie szpono
zgryzoty na wskroś mię przebodło" {Don
Carlos 304 Mickiewicza).
Sępie skrzydła — ochrona, osłona.
W marzeniu sennym: niebezpieczna choroba;
(zabić) szczęście.
SIEĆ (Sidło, Matnia, Niewód, Więcierz)
Sieć symbolizuje sidła, pułapkę; coś, co usidla,
chwyta w matnię psych. a. moralną; więź,
więzy, pęta, splątanie, pożeranie, chwytanie,
gromadzenie, zbieranie, kolekcjonerstwo;
rybołówstwo; poszukiwanie bóstwa; niebo,
Królestwo Niebieskie, gwiazdy, promienie
słoneczne; miłość, miłość do świata, kobietę,
płodność; przebiegłość, magiczną władzę;
prawo; strach, śmierć, piekło, zmartwych-
wstanie.
Sieć czterech wiatrów — władza magiczna;
atrybut i broń (obok łuku, strzał, maczugi i
piorunów) boga Marduka z mitu babilońskiego.
Sieć promieni słonecznych — atrybut boga
Słońca panteonu mezopotamskiego, Sza-masza,
jako zwycięzcy ciemności na niebie i Ziemi,
badacza serc śmiertelników, dawcy życia i
źródła praw.
Sieć — broń i atrybut bogów nieba, jak ind.
Waruny, pana niebios, podpory prawa
kosmicznego i moralnego, oraz bogów wód i
oceanów, łowiących siecią ryby w odmętach
podświadomości, jak babiloński Ea, bóg wody i
mądrości; przeciwieństwo miecza herosów.
Sieć — miłość do świata doczesnego. „Jak
ryby schwytane w wielką sieć i wyciągnięte na
brzeg, tak popadają ludzie w miłość do świata i
w wielką niedolę" {Mahabharata ks. 12).
Sieć — poszukiwanie bóstwa; atrybut mi-
styków perskich, łowiących Boga siecią.
 Sieć, sidła — śmierć, strach, piekło. „Ogar-
nęły mnie sidła śmierci i sieci otchłani, ucisk i
boleść przyszły na mnie" {Psalm 114 3—4).
Sidła duszy — wargi głupca. „Usta głupca
są jego zgubą, a jego wargi sidłem dla jego
duszy" (Ks. Przypowieści 18,7).
Sidło dla człowieka — nierozważne ślubo-
wanie {Ks. Przypowieści 20,25).
Sieć, sidło, niewód — kobieta. „Bardziej
gorzka niźli śmierć jest niewiasta, która jest
sidłem łowców, a serce jej niewodem, ręce jej
pętami" {Eklezjastes 7,27).
Sieć — sidła, pułapka, usidlenie, sieć do
wiązania stóp zapobiegająca ucieczce. „Za-
stawił (Pan) sieć na nogi moje, zawrócił mnie"
{Treny Jeremiasza 1,13). „Zastawię nań sieć
moją, i będzie pojmany niewodem moim"
{Ezechiel 12,13).
Sieć pajęcza — prawo. „Prawo to sieci pa-
jęcze: jak one chwytają stworzenia słabsze,
silniejsze zaś przepuszczają, tak w tych więzną
mali i biedni, bogaci zaś i możni nie dają się
schwytać" (Anacharsis, legendarny książę
scytyjski z VI w. p.n.e., zaliczany niekiedy do
siedmiu mędrców starożytności; wg Vale-riusa
Maximusa 7, 2, 14).
Sieć — sklepienie niebieskie; sieć gwiazd i
gwiazdozbiorów, pozornie rzadka, nie po-
zwala jednak nikomu wyrwać się z granic i
praw Wszechświata i utrzymuje porządek
kosmiczny (gr. Themis 'porządek', uosobienie
sprawiedliwości, bogini mądrości i dobrej
rady, tłumaczka woli bogów, córka Uranosa--
Nieba i Gai-Ziemi). Ludzkość żyje pod siecią
nieba, a wszelki grzech zakłóca równowagę
kosmosu, którą przywrócić może ofiara.
Sieć — miłość, płodność, strój bogiń miło-
ści i ich kapłanek: połączenie ubioru z na-
gością, atrybut kreteńskiej bogini Britomartis
(po kreteńsku 'słodkie dziewczę'), niekiedy
utożsamianej z gr. Artemidą; córka Zeusa,
ukochana przez króla Krety, Minosa; ścigał ją
przez dziewięć miesięcy aż, w rozpaczy, sko-
czyła z wysokiej skaty w morze, ale rybacy
schwytali ją w sieć (stąd jej inne imię, Dik-
tynna, od gr. diktyon 'sieć') i uratowali. Gdy gr.
bóg-kowal Hefajstos przyłapał swą małżonkę,
boginię miłości, Afrodytę, w łóżku z Aresem,
nakrył oboje siecią (która może była strojem
bogini?), po czym zwołał innych bogów, aby
wystawić zdrajczynięijej kochanka (a także i
siebie) na pośmiewisko. „Serca wplątane w
miłosne sieci" {Raj odzyskany 2,161 Johna
Miliona). „O! gdzie miłość sta
wia siatki, nie figlujcie, moje dziatki!" {Śluby
panieńskie 1,6 Aleksandra Fredry).
Sieć, sidło — śmierć. Klitajmestra oplatała
siecią swego męża, Agamemnona, aby go zabić.
Ran, skandynawska bogini morza, małżonka
boga mórz, Aegira, chwytała w sieci
zatopionych marynarzy i podejmowała ich, wraz
z małżonkiem, na podwodnych ucztach.
,,Pochwyciły mnie sidła śmierci" (2 Ks. Król.
22,6). „Męczennicy zabici w wojnie Kupidyna;
martwe ich lica ostrzegają ciebie przed wejściem
w śmierci sieć nieubłaganą" {Perykles 1,1
Szekspira).
Białe sieci — dokumenty prawne; kruczki
prawnicze. ,,Atakują dobra innych ludzi swymi
białymi sieciami", tac. Albo rele aliena
oppugnal bona {Persa 74 Plauta).
Sieć i trójząb zob. Trójząb (gladiatorzy retarii
'siatnicy').
Sieć, niewód — Królestwo Niebieskie.
,,Podobne jest Królestwo Niebieskie do sieci
zapuszczonej w morze i zagarniającej ryby
wszelkiego rodzaju. Którą, gdy była pełna,
wyciągnęli na brzeg, a usiadłszy dobre wybrali,
a złe wyrzucili" (Ew. wg Mat. 13, 47—8).
Sieć — atrybut wielu bóstw wschodnich,
przedstawianych z siecią, którą łowią,
przyciągają do siebie i ujarzmiają ludzi;
podobnie w Nowym Testamencie sieć występuje
jako symbol działalności Boga, nawiązujący do
zawodu aposto-łów-rybaków. Atrybut apostoła
Andrzeja, rybaka galilejskiego, pierwszego,
który poszedł za Jezusem {Ew. wg Jana l, 40—
l), brata Szymona-Piotra, któremu rzekł Jezus:
„Nie bój się, odtąd już ludzi łowić będziesz"
{Ew. wg Łuk. 5,10).
Sieć z rybami (w chrzęść.) — Kościół.
Sieć rybacka, włók, niewód, więcierz — łowy
w mrokach podświadomości.
Łowić ryby suchą siecią — ciągnąć zyski z
cudzej pracy.
Łowić ryby złotą siecią — więcej inwestować
niż uzyskiwać. „To świat na opak, co złotą
siecią łowi, bo koszt przewyższa zarobek"
(Luter).
Sidło — pułapka. Przysłowie: Kto na kogo
sidła zakłada, sam czasem w nie prędzej wpada.
Sieć (Reliculum) — gwiazdozbiór nieba płd.,
w Polsce niewidzialny.
W marzeniu sennym: (pusta) bieda; (pełna)
bogactwo; (rozdarta) rozczarowanie.
SIEDEM
Siedem jest symbolem kosmosu, stworzenia,
przestrzeni, czasu, losu; boskości, świętości,
(siedmiu stopni) doskonałości; równowagi,
stałości, spoczynku, spokoju, światła; bez-
pieczeństwa, pewności, zdrowia, mądrości,
wytrwałości, inteligencji, siły, spełnienia;
zwycięstwa, szczęścia; przygody; uporu, oszu-
stwa; bólu, konfliktu, skomplikowanej jedno-
ści; wiecznego życia.
Siedem łączy się z obrazem porządku
doskonałego, całkowitego okresu a. cyklu,
trójkąta wpisanego w kwadrat, gwiazdy sied-
mioramiennej, oktawy, kolorów tęczy.
Siedem jest liczbą świętą od czasów pra-
dawnych, może pod wpływem liczby dni trwa-
nia każdej z faz Księżyca a. liczby znanych w
starożytności ruchomych ciał niebieskich tzw.
planet (Słońce, Księżyc, Merkury, Wenus,
Mars, Jowisz, Saturn), które astrologia uważała
za związane z losami narodów, a później także
ludzi. Siedem jest liczbą pełni, spełnienia,
kompletności, liczbą wg pitagorej-czyków
mistyczną, bo sumą dwu liczb szczęśliwych:
trójki i czwórki. Nieba i Ziemi. Bardzo często
grupowano rzeczy, pojęcia, ludzi, miasta itd. w
siódemki. Babilończycy reprezentowali siedem
,,planet" i sirdi-m nieb (trzeba było przejść
sześć, aby dojść ('o nieba Anu) przez siedem
pięter swych świątyń — ziku-ratów; pojęcie
siedmiu nieb przyjęli naprzód Żydzi (być w
siódmym niebie — być szczęśliwym,
zachwyconym), a od nich muzułmanie. Religia
babilońska znała „złą siódemkę" demonów
występujących razem. Siedmiodniowy tydzień
obowiązywał w starożytnej Chaldei i stał się
miarą czasu w okresie biblijnym pod prawem
mojżeszowym: wg Księgi Rodzaju Bóg
stworzył świat w ciągu tygodnia (wliczając w
to sabat, dzień odpoczynku). W starożytnym
Izraelu co 7 lat dawano odpocząć roli i
winnicom w roku sobotnim (stąd dziś w USA
urlop sabatowy roczny udzielany raz na 7 lat
osobom pełniącym funkcje administracyjne a.
naukowe), a co 7 X 7 lat obchodzili jubileusz,
kiedy zakazywano uprawy ziemi, uwalniano
niewolników i umarzano długi. Biblijny Jakub
służył po 7 lat za każdą ze swych żon. W Obja-
wieniu sw. Jana mowa jest o siedmiu świecz-
nikach, gwiazdach, pieczęciach, trąbach itd.
Siódemka występuje w Starym Testamencie 11
razy.
Siedem zasłon Isztar i siedem bram podziemi
— zob. Zasłona.
Siedmioramienny świecznik liturgiczny
(menora) u Żydów, jeden z symboli Świątyni
Jerozolimskiej i judaizmu, przedstawiony też w
herbie Izraela.
Siódemka liczbą magiczną: aby zdobyć
Jerycho. siedmiu kapłanów siedmiu trąbami
trąbiło obchodząc miasto przez 6 dni po jednym
razie, a siódmego dnia 7 razy. Wtedy mury
Jerycha upadły (Jozue 5, 8—20). „Siedemkroć
upadnie sprawiedliwy, a powstanie, lecz
bezbożni w zło wpadną" (Ks. Przypowieści
24.16). Faraon śni o siedmiu krowach tłustych i
siedmiu chudych, siedmiu kłosach pełnych i
siedmiu pustych (Gen. 41, 1—7). W czasie
Paschy Bóg każe jeść prza-śniki (macę) przez 7
dni (Ex. 12.15). Gdy prorok Elizeusz obudził
zmarłe dziecię Su-namitki systemem usta-usta,
ono kichnęło 7 razy, aby wyrzucić z siebie
siedmiu diabłów i ożyło (4. Ks. Król. 4.35); gdy
zaś kazał trędowatemu Naamanow i r myć się 7
razy w Jordanie, ten po spełnieniu polecenia
wyzdrowiał (5, 9—]4). Salomon zbudował
świątynię w 7 lat (3. Ks. Król. 6,38).
Biblijny Eklezjastyk (17,5) rozróżnia siedem
zmysłów: rozum, mowę, smak, wzrok, słuch,
węch i dotyk; późniejsza tradycja uwzględniła
tylko 5 ostatnich; z czasem dodawano inne.
Siedem filarów mądrości zob. Kolumna.
Złe symbole siódemki. Siedem rzeczy, któ-
rych nienawidzi Pan: ,,Butne oczy, kłamliwy
język, ręce, które przelewają krew niewinną,
serce knujące złe myśli, nogi spieszące do
złego, składanie fałszywego świadectwa i sianie
niezgody między braćmi" (Ks. Przypowieści 6,
16—19). Siedem narodów, które wygładzi Pan
w ziemi Chanaan, aby ją posiadł Izrael:
Hetejczycy, Gergezejczycy. Amorej-czycy,
Chananejczycy. Ferezyjczycy. Hewej-czycy i
Jebuzejczycy (Deut. 7,1). Król Aha-swer miał 7
doradców (Ks. Estery 1,14) i 7 eunuchów
(1,10).
Siedem — oszukaństwo i upór. Od siedmiu
boleści — o czymś lichym, bezwartościowym.
Ocet siedmiu złodziei — o czymś bardzo
kwaśnym a. o kimś skwaszonym, zgorzknia-
łym.
Siedmiu aniołów w apokryficznej Księdze
Henocha: Chamuel. Gabriel, Jofiel, Michał,
Rafał, Uriel. Zadkiel.
 W Grecji antycznej siódemka była liczbą
świętą, atrybutem bogów słonecznych —
Apollina-Fojbosa. Heliosa. Ateny; Helios miał
siedmiu synów. Niobe siedmiu synów i siedem
córek. Teby — 7 bram atakowanych i
bronionych przez siedmiu bohaterów:
wieszcz tebański Tejrezjasz by) przez 7 lat ko-
bietą i żył przez 7 pokoleń. Wg pitagorejczy-
ków siódemka była symbolem stworzenia.
Wszechświata, przestrzeni: sumą 4 (świat) i 3
(bóstwo).
Siedem cudów (właśc. dziwów) świata sta-
rożytnego. nazywanych tak od czasów helle-
nistycznych. Najdawniejsze znane ich zesta-
wienie, z II w. p.n.e. (Antypatra z Sydonu):
mury Babilonu, posąg Zeusa z Olimpii dłuta
Fidiasza. ..wiszące" ogrody Semiramidy w
Babilonie, kolos rodyjski. piramidy egipskie.
Artemizjon efeski. Mauzoleum w Hali-
karnasie. Istniało też wiele innych zesta-
wień. ..Nic zgoła na swym miejscu, w swym
kształcie świat nie ma. co ludzie przed tysięcy
lat robili dwiema. Gdzież one jego cuda. gdzie
one widziadła siedmioro? Z ziemie poszły,
ziemia je pojadła: Efezy, piramidy, kolosy,
mauzole" (Sielanka 76—81 Wacława
Potockiego).
Siedmiu mędrców gr., myślicieli i mężów
stanu z VII i VI w. p.n.e.: Tales z Miletu.
Solon, Pittakos z Mityleny. Bias z Prieny;
za pozostałych trzech uważano wymiennie:
Kleobulosa z Lindos, Periandra z Koryntu.
Chilona z Lacedemonu. Milona ze Sparty.
Scytę Anacharsisa. wieśniaka My.sona i in-
nych.
Siedem miast Homera, pragnących uchodzić
za jego kolebkę (heksametr gr. z ok. 120
p.n.e.): Smyrna, Chiós, Kolophón, Ithake.
Pylos, Argos, Athenai. Istnieje wiele warian-
tów wyliczających wymiennie inne miasta, np.
Salaminę, los. Kumę czy Rodos.
Siódemka — symbol Rzymu zbudowanego
na siedmiu wzgórzach: Palatyn. Kapitol.
Kwirynał, Wiminal. Eskwilin, Celius i Awen-
tyn.
Siedmiu królów Rzymu rządzących wg le-
gendy w 753—509 p.n.e.: Romulus. Numa
Pompiliusz. Tullus Hostiiiusz, Ankus. Mar-
CJUSZ, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i
Tarkwiniusz Pyszny.
Pater noster łac. (Ojcze nasz), modlitwa
Pańska, składa się z siedmiu próśb (Ew. wg
Mat. 6, 9—13).
Siedem kościołów Azji Prokonsularnej. do
których św. Jan skierował Apokalipsę: kościoły
Efezu, Smyrny. Pergamu, Tiatyry, Sar-des,
Filadelfii, Laodycei.
Księga zamknięta na siedem pieczęci (Apok.
5,1), przen. rzecz, sprawa tajna. niedostępna,
tajemnicza.
Siedem klas społecznych w Apok. (6,7):
królowie ziemi, możnowładcy. wodzowie,
bogacze, mocarze, niewolnicy i wolni.
Siedem cnót teologicznych: cztery cnoty
Platona: mądrość, męstwo, umiarkowanie i
panowanie nad sobą, sprawiedliwość, oraz trzy
cnoty scholastyków śrdw.: wiara, nadzieja.
miłość.
Siedem darów ciała wg tradycji: wzrok,
słuch, węch, smak. ruch. praca, rozmnażanie się.
Siedem darów ducha wg tradycji: rozum,
inteligencja, rada. męstwo, wiedza, prawość,
bojaźń boża.
Siedem dzieł miłosierdzia: łaknącego na-
karmić, spragnionego napoić, bezdomnego
ugościć, nagiego przyodziać, chorego i więźnia
nawiedzić (Ew. wg Mat. 25, 35—6). umarłego
pochować.
Siedem grzechów głównych w chrześcijań-
stwie: pycha, chciwość, nieczystość, zazdrość,
nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, gniew i
lenistwo.
Siedem sakramentów w Kościele kat.:
chrzest, bierzmowanie, sakrament ołtarza.
sakrament pokuty, ostatnie namaszczenie,
kapłaństwo, małżeństwo.
Siedmiu śpiących z Efezu — bohaterowie
słynnej legendy niezmiernie popularnej w
chrześcijaństwie i islamie w śrdw., gdyż po-
twierdzała zmartwychwstanie ciał. Legenda
istnieje w licznych wersjach.jak gr., syryjska.
koptyjska, gruzińska. W czasie prześladowań
chrześcijan w r. 250 za cesarza Decjusza sie-
dmiu żołnierzy chrzęść, schroniło się dojaski-ni
pod Efezem, gdzie zasnęli snem cudownym; za
Teodozjusza II (408—450) jaskinię otwarto i
żołnierze się zbudzili. Święto 27 lipca w
kalendarzu kat.. a 2/3 sierpnia i 22/23
października w Kościele wschodnim.
Wg kabalistów istnieje siedem ziem: Tibal
zamieszkała przez ludzi; Adamah zamieszkała
przez smutne widma; Arka — przez Kaini tów;
Ge — przez budowniczych Wieży Babel;
Nesziah — przez beznose karty; Ziah — ziemia
niezaspokojonego pragnienia, dla bogaczy; Erez
— najniższe królestwo ciemno-
ści. Siedem nieb Kabały: l) złożone z samych
okien, z aniołem przy każdym na wszelki czas
życia i śmierci, 2) aniołów ognia i wody, 3)
strażników rolnictwa, 4) duchów planetarnych,
5) aniołów ogniośnieżnych chwalących Pana, 6)
sfera serafów, 7) siedziba Afa-Gniewu i Huny-
Złości. olbrzymich aniołów wykonawców woli
bożej oraz Samaela, który odbiera od człowieka
duszę w chwili zgonu.
Siedem sztuk wyzwolonych (nauk świeckich)
układ z ok. 400 n.e.: stopień niższy, trivium —
gramatyka, arytmetyka, geometria; stopień
wyższy, quadrivium — retoryka, dialektyka,
astronomia, muzyka.
Siedem (śrdw.) dobrodziejstw ciała dla wy-
branych w Raju: zwinność, piękno, zdrowie,
długowieczność, przyjemność, siła; dobro-
dziejstwami duszy były: zgoda, przyjaźń, har-
monia, radość, siła, bezpieczeństwo, mądrość.
Siedmiu szermierzy (orędowników) chrześ-
cijaństwa — zbiorowa nazwa dawana w opo-
wiadaniach śrdw. narodowym świętym (pa-
tronom) Anglii (Jerzy), Szkocji (apostoł An-
drzej), Irlandii (Patryk), Walii (Dawid), Francji
(Dionizy), Hiszpanii (apostoł Jakub, syn
Zebedeuszowy) i Włoch (Antoni Padewski).
Siedem świętych drzew wróżby i talizmanów
w dawnej Irlandii: jabłoń (najświętsze, drzewo
nieśmiertelności), brzoza, leszczyna a. jesion,
ostrokrzew, dąb, wierzba, olcha; za ścięcie
każdego z nich karano śmiercią.
Liczba szczęśliwa: siedem podków lub
podkowa o siedmiu hacelach; siódme dziecko,
siódme dziecko siódmego dziecka itd.
Siódemka liczbą piramidalną, gdyż piramida
składa się z czterech trójkątów (4+3=7).
Pielgrzymi muzułmańscy 7 razy obchodzą
Kaabę w Mekce.
Opowiadanie o siedmiu wezyrach albo o
podstępach kobiet a. opowieść o siedmiu
mędrcach lub Sindbadnameh, w Baśniach z
1001 nocy, pochodzenia indyjskiego; z wydania
strasburskiego Pontianus (1512) tł. Jan z
Koszyczek pt. Poncjan, czyli Historia o siedmiu
mędrcach (ok. 1540).
Siedmiu japońskich bogów szczęścia (od XVI
w.): Bisiamon utożsamiany z ind. buddyjskim
Wajśrawaną; Daikoku pokrewny ind. MahSkali
a. Siwie; Ebisu; Fukurokudziu (chiński mędrzec
taoistowski); Dziurodzin (jw.); Hotei (chin.
mnich buddyjski); Benten
utożsamiana z ind. boginią Saraswati. Ulubiony
temat pieśni lud., malarstwa i teatru.
Za siedmioma górami, za siedmioma rze-
kami... — początek bajek dziejących się w da-
lekich krajach. W bajkach występuje siedmiu
braci, siedem potraw, siedem kruków, siedem
koźląt itd.
Siedmiomilowe buty z bajek, w których jed-
nym krokiem przebywa się odległość siedmiu
mil.
Siedmiu Szwabów w bajce nr 119 braci
Grimm — ,,głupota bez jakiejkolwiek okrasy".
W bajce nr 20 dzielny krawczyk zdołał jednym
trzepnięciem ścierki zabić siedem much.
Siedem okresów życia człowieka: niemowlę,
uczeń, kochanek, żołnierz, sędzia, chudy
pantalon, drugie niemowlęctwo (Jak wam się
podoba 2,7 Szekspira).
Siedem złotych miast Ciboli, legendarnych
miast pełnych bogactw i wspaniałości, daremnie
poszukiwanych w XVI w. przez kon-
kwistadorów hiszp. w Ameryce Północnej.
Być złą siódemką — kłótliwą kobietą, jędzą,
Ksantypą, sekutnicą; wg astrologii śrdw. siódmy
dom nieba miał szczególne znaczenie dla
małżeństwa. Od XV w. w pop. nm. grze w karty
Karnóffeispiel siódemka była atutem i nosiła
wizerunek diabła, a zwano ją „złą siódemką"; od
XVI w. diabła zastąpiła „zła kobieta".
Cyfra siedem noszona dawniej jako talizman
potężny w dobrem i złem; amulet zdrowia.
Liczba siedem przez okultystów zwana Mi-
styczną, przypisywana praojcu Adamowi
(Kadmanowi), Indrze, Ormuzdowi. Jahwie,
Uranowi, Apollinowi, Heliosowi.
Siedem metali w alchemii: złoto (Apollo--
Słońce), srebro (Diana-Księżyc), rtęć (Mer-
kury), miedź (Wenus), żelazo (Mars), cyna
(Jowisz) i ołów (Saturn). W psychologii —
konflikt. Kolor — fioletowy.
W astrologii — gwiazdozbiór i znak zodiaku
Wagi, planeta Saturn; zimna, powolna liczba,
opiekuje się kompozytorami, filozofami,
wynalazcami; jej natura jest flegma-tyczna,
subtelna w działaniu.
Siedem Sióstr — dawna nazwa gwiazdo-
zbiorów Plejady i Hyjady.
Siedem lamp architektury, wg głośnego
traktatu (1849) Johna Ruskina, to prawa,
którym artysta winien się poddać: Poświęcenie
(pięknu), Prawda, Siła, Piękno, Życie, Pamięć i
Posłuszeństwo (stylowi, szkole narodowej).
SIERP I KOSA
Sierp symoblizuje Księżyc, zasadę żeńską, pło-
dność, Słońce; czas, nadzieję; lato, rośniecie,
jesień, żniwa, zbiory, plon; kastrację, śmierć,
nowy kierunek rozwoju; pokój; argument nie-
podważalny.
Kosa symbolizuje rolnika; żywiciela; lato,
rośniecie, jesień, żniwa, zbiory, plon; śmierć;
broń kosyniera; pokój.
Sierpów używa się co najmniej od czterech
tysięcy lat; ich ulepszeniem są kosy o długim
drzewcu, mało stosowane w starożytności,
rozpowszechnione w Europie w okresie
rozwoju rolnictwa za panowania Karolingów
(VIII w.).
Sierp w mitach — narzędzie bogiń Ziemi i
Księżyca, służące m.in. do dorocznego
okaleczania boga zboża; samokastracja ducha
roślin reprezentująca obniżanie się Słońca
jesiennego, ziarno spadające pod ciosem
sierpa, więdnięcie wegetacji jesienią; narzędzie
związane z frygijskim bóstwem wegetacji
Attisem i kapłanami bogini Kybele.
Sierp — nadzieja. Łopata (orka) i sierp
(żniwa) wyobrażają nadzieję urodzaju, odro-
dzenia, zmartwychwstania, cykl odnawiających
się zbiorów; ale żniwa są też zadawaniem
śmierci przez ścięcie źdźbła łączącego ziarno z
ziemią jak pępowina płód z matką, ziarno
skazane na śmierć jako pożywienie a. jako
nasienie.
Sierp — argument rozstrzygujący, posta-
nowienie nieodwołalne, wybór nowej drogi dla
ewolucji. Kronos kastruje swego ojca, Uranosa,
sierpem, aby powstrzymać płodzenie groźnych
potworów.
Sierp i kosa atrybutem Kronosa (Saturna),
Ojca Czasu, Demeter, bóstw księżycowych,
alegoria śmierci. Ojciec Czas (Śmierć) przecina
ludzkie życie kosą tak, jak mojra Atro-pos
('Nieodwracalna') nić ludzkiego żywota
nożycami.
Sierp atrybutem Hermesa, Priapa, Perse-
usza. Perseusz otrzymał od Hermesa czaro-
dziejski sierp diamentowy i skrzydlate sandały
na wyprawę przeciw gorgonie Meduzie;
sierpem tym (a. mieczem) ściął jej głowę.
Priap „sierpem odstrasza złodziei" (Metamor-
fozy 14, 640 Owidiusza) lub może swym
olbrzymim fallusem?
Sierp wiąże się z Księżycem (przez podo-
bieństwo do sierpu Księżyca), Artemidą (Dia-
ną), kobietą i płodnością (przez zaokrąglony
kształt, podobnie jak inne zaokrąglone narzędzia
i bronie, i przez związek Księżyca z
menstruacją), wyobraża też tajną, pośrednią
drogę do życia pozagrobowego i do
zmartwychwstania (przez zasiew nowego
ziarna), łączy więc początek i koniec życia,
okaleczenie i nadzieję cechujące każdą ofiarę
składaną bogom i każdą broń. ,,A na czoło
włożyła zwyczajem żniwiarki sierp krzywy (...),
jasny jak nów miesięczny nad czołem Dy-jany"
(Pan Tadeusz 11, 638 Mickiewicza).
Sierp — Chrystus, Syn Człowieczy, którego
aniołowie „zapuścili swoje sierpy na Ziemi i
Ziemia została zżęta" (Apok. 14, 14—19).
Złoty sierp — Księżyc. Złotym sierpem
druidzi celtyccy ścinali z dębów świętą jemiołę
(zob.) w celach kultowych. „Złoty sierp
Księżyca na polu gwiazd" — słynne
porównanie Victora Hugo, użyte już przed nim
przez poetę arabskiego Ibn al-Mu'tazza, zm.
908, jednodniowego kalifa.
Sierp — Słońce. Plastyka celtycka stylizo-
wała ogon koguta, ptaka słonecznego (zob.
Kogut), w kształt sierpa; to odwrócenie symbolu
księżycowego na słoneczny może się od biedy
tłumaczyć odwróceniem go rogami ku ziemi.
Kosa — Czas i Śmierć. Kosa emblematem
Czasu, „skaźcy rzeczy" (Zbigniew Mor-sztyn) i
Śmierci, wyobrażanych, zwł. od epoki
Renesansu, w postaci kościotrupa. Kosa —
równacz nieubłagany wszystkiego, co żyje,
równy dla wszystkich. Sierp nie równa wszy-
stkich jak kosa, ale jest narzędziem odróżnienia
dobra od zła, zboża od chwastów, tj.
grzeszników. „(Panie Boże) skosiłeś ich ostrą
kosą i już swych głów nie podniosą" (Księga
ubogich 28, 7—8 Jana Kasprowicza).
Sierp i kosa — Czas. „Nic się kosie Czasu nie
oprze" (Sonet 12 13 Szekspira). „Miłość nie jest
błaznem Czasu, choć ten na różane wargi i
jagody swym krzywym sierpem się zamierza"
(Sonet 116 9—10 Szekspira).
Sierp i kosa — pokój. „Więc precz stąd
wojna, precz miecz i łuk krzywy, sierp mój
rynsztunek i kosa na niwy, dojrzałe kłosy to
nieprzyjaciele" (Pokój mieć ludziom potrzeba...
13—15 Wacława Potockiego).
 Kosa — broń (kosynierów) osadzona na
sztorc, dawna broń sieczna. „W Racławickim
polu świecą ranne rosy, migają się w rannym
słonku kosynierskie kosy" (Racławice l—4
Marii Konopnickiej).
Kosa — żywiciel. Przysłowie fr.: C'est la fau
qw paye les pręż 'to kosa łąki żywi'.
Trafiła kosa na kamień — trafił spryciarz na
równego sobie, trafił frant na franta.
Jak sierpem rzucił — prosto jak strzelił;
na przełaj.
Sierp i młot — godło ZSRR, symbolizujące
państwo chłopów i robotników.
W heraldyce (sierp i kosa): nadzieja obfitych
plonów.
SITO (Arfa, Cedzak, Cedzidło, Przetak,
Rzeszoto)
Sito symbolizuje obliczenie, wycenę; mądrość
doskonałą, samopoznanie przez działanie,
oddzielenie dobra od zła; próbę, krytykę, osąd,
poczucie wartości; oczyszczenie, przesiew,
odsiew; chmurę deszczową; gadatliwość,
powtarzanie usłyszanego, rozmowę o winnego i oskarżano. Obracać sito, nm. das
drobiazgach (fatyczną); próżność, złą pamięć;
łódkę czarownicy, wróżbę; dziewictwo, miłość.
Sito, przetak, rzeszoto — przesiewanie
zboża; oddzielenie dobra od zła, sprawiedli-
wość Pańska, Sąd Ostateczny. „Bo oto każę
przesiać wśród wszystkich ludów dom Izraela,
jak się przesiewa w przetaku, tak że ani jedno
dobre ziarno nie upadnie na ziemię. Od miecza
poginą wszyscy grzesznicy mego ludu" (Amos
9, 9—10). „(Pan) będzie przesiewał narody w
rzeszocie zniszczenia" (Iza-jasz 30,28).
„Szymonie, Szymonie! Oto szatan wyprosił
sobie, żeby was przesiać jak pszenicę" (Ew. wg
Łuk. 22,31).
Sito — próba. Próba jakości dobrego ziarna,
ziarna pozbawionego plew, gdy sito zatrzymuje
ziarno (tj. sprawiedliwych), a wyrzuca plewy
(grzeszników, wyzyskiwaczy i oszustów, którzy
będą ukarani a. straceni), albo próba czystego
piasku (sprawiedliwych). który przelatuje prw.
sito, i żwiru (grzeszników), który w sicie
zostaje.
Sito — mądrość jako jedna z czterech cnót
podstawowych (wg Platona); krytyczne
rozdzielanie i rozróżnianie, zwł. dobra od zła,
bezlitosny egzamin, wybór, zasada rządząca
moralną oceną czynów i twórczości duchowej.
Egipskiego skrybę wyobrażano
często z atrybutami: trzcina do pisania i atra-
ment, oraz rzeszoto reprezentujące osąd, ocenę.
obliczenie i wycenę zboża; poczucie wartości.
Sito, przetak — atrybut Tuccii, westalki z
legendy rzymskiej; oskarżona o złamanie
ślubów czystości dowiodła swej niewinności,
gdy napełniła wodą sito i niosła je nie uroniwszy
ani kropli; alegoria Czystości. Atrybut św.
Benedykta z Nursji, założyciela najstarszego z
istniejących obecnie zakonów i pierwszego
opactwa w Monte Cassino (VI w.), który wg
legendy w cudowny sposób naprawił sito
złamane przypadkiem przez towarzyszącą mu w
drodze do Rzymu niańkę. Przysłowie: Przetak
rozdarty, panna zbałamucona — licho warte.
Koskinomancja — wróżenie z sita, kto ukradł
(gr. kóskinon 'sito', koskinómamis 'wróżbiarka-
sitarka'), znane już w starożytności; sito
osadzano na nożycach a. obcęgach, które
podpierano dwoma palcami. Po modlitwie a.
magicznym zaklęciu wymieniano imiona
podejrzanych; przy czyim imieniu sito się
zatrzęsło a. zaczęło obracać, tego uważano za
Sieb laufen lassen, fr.faire tour-ner le sas. W
śrdw. wróżbitów-sitarzy uważano często za
czarowników i skazywano na śmierć (zob. niżej
Sito w folklorze), gdyż w przedmiotach
wirujących dopatrywano się szczególnej
tajemniczości i diaboliczności.
Nosić wodę w sicie — w bajkach i legendach
lud. kara, zadanie nie do wykonania, chyba że
przy pomocy sił nadprzyrodzonych.
Sito — chmura, z której spada życiodajny
deszcz.
Sito — miłość. „Wiem, że go kocham darmo,
bez nadziei, a jednak zawsze w to bezdenne sito
mojej miłości wlewam czyste wody" (Wszystko
dobre, co kończy się dobrze 1,3 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Sito w folklorze i poezji — statek powietrzny
a. morski czarownic i dżambli. „(Pierwsza
czarownica:) Mąż jej popłynął do Aleppo, lecz
ja pożegluję za nim na sicie" (Makbet 1,3
Szekspira). „(Dżamble) zielone głowy mają,
niebieskie ręce mają i po morzu pływają w
sicie" (Dong, co ma świecący Nos 39—40
Edwarda Leara, tł. Andrzeja Nowic-kiego).
Wodę czerpać sitem (przetakiem, rzeszotem)
— robota głupiego, praca bezsensowna,
daremna.
 Ni po sitko, ni po rzeszotko — (przyszedł)
nie proszony, nie wiedzieć po co.
Nowe sito na kołek, stare pod ławę (a. w
gnój) — przysłowie; nowej, nowo przyjętej
osobie wszelkie udogodnienia, a wysłużoną
poniewierają.
Przez przetak puścić kogoś — obmawiać go-
Przetak — papla, pleciuch, gaduła. „Z nóg
do głowy przetakiem zwać go można snadnie,
wszystko przezeń, byś całe morze wlał,
przepadnie" (Dzieła 3,301 Adama Narusze-
wicza; 1778).
Pytel — gaduła, pytlujący ozorem, mielący
jęzorem, trajkocący papla. Otrzymywanie coraz
przedniejszej mąki przez coraz gęstsze pytle —
przesiew; wybór; dobór przez coraz surowsze
wymagania.
Brać coś na przetak, przepuścić przez przetak
— rozważyć, ocenić, skrytykować, zre-
cenzować; ocenzurować. „Pracownych piór
dzieła bierzesz na przetaki" (Sztuka rymo-
twórcza 79 F. Ksawerego Dmochowskiego;
1788).
Sito — gwiazdozbiór Plejad. „Na północ
świeci okrąg gwiaździstego Sita, przez które
Bóg (jak mówią) przesiał ziarnka żyta, kiedy je
z nieba zrucał dla Adama ojca, wygnanego za
grzechy z rozkoszy ogrójca" (Pan Tadeusz 8,
73—76 Mickiewicza).
Sito — zła, krótka pamięć. Mieć pamięć jak
sito.
Sito — odsiew, przesiew, filtrowanie, ce-
dzenie, klarowanie, rafinowanie, rektyfikacja,
destylacja, oczyszczanie, eliminacja, bra-
kowanie, sortowanie itd.
SKORPION (Niedźwiadek)
Skorpion (niedźwiadek) symbolizuje Słońce,
ogień. Ziemię, Afrykę, jesień; płeć, genitalia,
chuć, płodność; zazdrość, pochlebstwo; nie-
zgodę, kłótnię, nienawiść, pogardę, złość,
złośliwość, zjadliwą reprymendę; nikczem-
ność, zdradę, zemstę; wojowniczość, czato-
wanie, groźbę, jad i lek, ból, cierpienie, torturę,
kata, samobójstwo, śmierć; zło, Szatana, pychę;
logikę, obronę, pomoc, ofiarność;
wyrzuty sumienia.
Skorpion — wojowniczość, złośliwość, cza-
towanie, gotowość zadawania śmierci; kto
tylko skorpiona muśnie, zostaje ugodzony
potężnym kolcem, który wprowadza do ciała
ofiary śmiertelny jad.
Skorpion — ogień. Słońce. W legendzie
sumeryjskiej o Gilgameszu bohater udaje się po
nieśmiertelność do Szamasza, boga Słońca,
jednak u stóp góry Maszu zagradzają mu drogę
potomkowie Chaosu — człowiek-skor-pion i
jego żona; widząc jednak jego zdecydowanie,
pozwalają mu pójść dalej.
Skorpion (w staroż. Egipcie) — płodność,
śmierć: Selket (Serket), bogini-skorpion płod-
ności i życia pozagrobowego, strzegąca czte1
rech bram świata podziemnego i źródeł Nilu.
Skorpion — obrona, pomoc. Gdy Izyda
poszukuje Ozyrysa w mokradłach papiru-
sowych, towarzyszy jej siedem skorpionów.
Skorpion — pogarda, pycha; nagana. Mówi
Pan: „Posyłam cię do synów izraelskich, do
narodu buntowników (...), ale ty, synu
człowieczy, nie bój się ich (...), chociaż cię
otaczają ciernie i mieszkasz wśród skorpionów"
(Ezechie! 2, 3—6).
W mit. gr. Orion, syn Posejdona, olbrzym
beocki, myśliwy, zginął od rany zadanej w piętę
przez skorpiona, którego nasłała obrażona i
zazdrosna o Eos (Jutrzenkę) Artemida. Zeus
umieścił Oriona i Skorpiona na niebie jako dwa
sąsiadujące z sobą gwiazdozbiory, przy czym
Orion wiecznie ucieka przed Skorpionem.
Skorpion, Niedźwiadek (Scorpius) gwiaz-
dozbiór nieba płn., w Polsce widzialny przez
okrągły rok, znak zodiaku, emblemat fermen-
tacji, śmierci, odporności, żywotności, trwa-
łości, walki, zdrady; kolor seledynowy, „pier-
wiastek" — woda; znak żeński, zimny, wil-
gotny, niepomyślny, rządzony przez planetę
Mars, wyobrażany przez zygzakowatą linię
błyskawicy a. literę M zakończoną strzałą
symbolizującą żądło; znak jesienny, paź-
dziernikowy. Wiąże się z upadkiem Faetona;
zwany cmentarzem zodiaku a. Domem Śmierci.
Skorpion — judeo-chrześc. symbol zdrady i
zła; zazdrość i nienawiść; Judasz; w śrdw. —
Żyd.
Skorpion — cierpienie, tortura. „Ojciec mój
chłostał was biczami, a ja was chłostać będę
skorpionami" (3. Ks. Król. 12,14). W śrdw.
dyscyplinę cztero- a. pięcioogonową ze
stalowymi kolcami i ołowianymi kulkami
nazywano skorpionem. „I dozwolono im, nie
żeby ich zabijały, lecz męczyły (...), a męka ich
jest jak męka po skorpionie, gdy ukąsi
człowieka" (Apok. 9,5).
 Skorpion — ustawiczna groźba nakazująca
ciągłą ostrożność. „Pod każdym kamieniem
czyha skorpion" (Więźniowie, fragm. 35 So-
foklesa). „W gnieździe skorpiona nogi swej nie
stawiaj!" (Henryk VI cz. 2 3,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Skorpion — diabeł. „Oto dałem wam moc
deptania po wężach i skorpionach" (Ew. wg
Łuk. 10,19), tj. przeciw diabłu i jego kom-
panom.
Skorpion — genitalia, sperma; pożądanie. W
wyobrażeniach sceny zabijania przez Mitrę
kosmicznego byka (np. rzeźba w Watykanie)
pies i wąż gryzą byka i zlizują jego życiodajną
krew, a skorpion atakuje jego jądra, aby zdobyć
życiodajną spermę.
Skorpion — jesień, jesień życia; okres życia
człowieka, w którym grożą mu choroby i
śmierć.
Skorpion — kat; przeciwieństwo pszczoły i
skarabeusza.
Skorpion — jad i lek (odtrutka). Wg me-
dycyny śrdw. najlepszą odtrutka przeciw jadowi
skorpiona jest olej wyciśnięty z jego ciała, który
jest też lekiem przeciw kamicy moczowej.
Skorpion w śrdw. — Afryka jako jedna z
czterech części świata; Ziemia jako jeden z
czterech „pierwiastków"; Logika jako jedna z
siedmiu sztuk wyzwolonych; dialektyka;
herezja; Szatan.
Skorpiony w głowie. Wg wierzeń lud. zbyt
długie wąchanie bazylii wonnej sprawia, że w
mózgu zalęgają się skorpiony.
Skorpion — ofiarność, poświęcenie się, mi-
łość rodzicielska. Wg legendy małe skorpio-niki
wyżerają matce wnętrzności nim się wydostaną
na światło dzienne.
Skorpion — pochlebstwo. Przysłowie: Po-
chlebca podobny jest do niedźwiadka, który nie
ukąsi, aż pierwej przeliże.
Skorpion — wyrzuty sumienia. „Myśl moja
pełna jest skorpionów" (Makbet 3,2 Szekspira).
Skorpion — samobójstwo. Wg wierzeń lud.,
kiedy skorpion, osaczony zewsząd przez ogień,
nie widzi ratunku, sam zadaje sobie śmierć
jadowitym kolcem.
Skorpion — zemsta. „Zemsta się jak skor-
pijon, własnym jadem chłoszcze" (Mazepa 4,3
Słowackiego).
W marzeniu sennym: poważna strata.
SKOWRONEK
Skowronek symbolizuje niebo, złączenie nieba z
ziemią, mediację; wiosnę, świt, poranek,
czasomierz; nadzieję, miłość; brawurę,
wesołość, lekkomyślność, żywość, ruchliwość,
krzątaninę; skrzydło, natchnienie, pieśń
(niebiańską), (nie)muzykalność, przyrodzony
kunszt; mądrość, naiwność, przesłanie;
pokorę kapłańską.
Skowronek — mądrość. Bogini mądrości
Atena (Minerwa) przybierała niekiedy postać
skowronka (a. jaskółki).
Skowronek — niemuzykalność. Przysłowie
starogr.: Dla niemuzykalnego nawet skowronek
jest melodyjny. „Po śpiewie oper jak nudną są
rzeczą ranne skowronki, co na Litwie skrzeczą!"
(Dedykacja gawęd gminnym Litwinom 43—4
Ludwika Kondratowicza).
Skowronek — ranny ptaszek, herold ranku,
przeciwieństwo słowika i sowy, ptaków
nocnych. ,,Chcesz już iść? Jeszcze ranek nie tak
bliski, słowik to, a nie skowronek się zrywa i
śpiewem przeszył trwożne ucho twoje (...)
Skowronek to, ów czujny herold ranku" (Romeo
i Julia 3,5 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
,,Ciemność dla sowy, światłość dla skowronka"
(Cymbelin 3,6 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Skowronek — zegar rolnika. „Żeńcy wstają
ze skowronkiem i ze skowronkiem się spać
kładą" (Idylle 10,50 Teokryta). „Wesołe
skowronki to zegary oracza" (Stracone zachody
miłości 5, 2, 914 Szekspira).
Skowronek — poranna pieśń, młodzieńczy
zapał, radość życia, samorodna muzykalność;
wzlatujące, bezcielesne szczęście; dla mistyków
— radosna modlitwa zaniesiona do stóp tronu
Stwórcy; śpiewak nadziei; radość
niewidzialnego ducha, który chciałby pocieszyć
ziemię (Michelet). Przez swoją niedosiężną oku
postać, gdy niewidzialny śpiewa unosząc się w
powietrzu — czysto literackie wyobrażenie
pozbawione obrazu, czysta metafora,
sublimacja; przejrzystość, fala radości.
,,Skowronek równo ze dniem śpiewaniem się
sili" (Sielanka ósma 140 Bartłomieja Zi-
morowica). ,,Nauczyciel pieśni i życia" (O li-
teraturze: Skowronek J, G. von Herdera).
„Ranny wiosny dzwonek, również głęboko w
niebie schowany skowronek" (Pan Tadeusz 2,
13—14 Mickiewicza).
Skowronek — święty ptak Gallów, ptak dobrej
wróżby: nóżka skowronka noszona
w zanadrzu a. jej wyobrażenie — zwycięstwo,
szczęście.
Skowronek w chrześcijaństwie — kapłań-
stwo, pokora kapłana; przeciwieństwo pychy
pawia; w śrdw. — miłosierdzie; dla franci-
szkanów — radość pracy.
Skowronek — ruchliwość, krzątanina,
obrotność, żwawość, aktywność. „Żwawy
skowronek, poseł dnia, wita swą pieśnią szary
świt" (Opowieści kanterberyjskie, Opowieść
Rycerza 633 Chaucera).
Skowronek — ptak proroczy, niosący
ozdrowienie (Karnety t. 2 Leonarda da Vinci).
Skowronek — niebiańskość. „Już śpiewa
skowronek pod sklepieniem nieba" (Cymbelin
2, 3 Szekspira, tł. wg L. Uiricha). Ptak ,,żyjący
w niebie" (Jules Renard).
Skowronek — naiwność. Przysłowie fr.:
Se laisser prendre au miroir comme 1'alouette
'dać się nabrać na lustro jak skowronek', tj. dać
się ogłupić pochlebstwami.
Skowronek — mediacja, skrzydło niebiań-
skie, pośrednictwo między niebem a ziemią.
Ptak buduje gniazdko na ziemi, a wznosi się
pionowo do nieba; złączenie nieba z ziemią.
„Wyżej, wciąż wyżej wzbijasz się z naszej
ziemi" (Do skowronka P. B. Shelleya). „Ete-
ryczny minstrelu! pielgrzymie nieba!" (Do
skowronka Williama Wordswortha).
Skowronek — wiosna, zwiastun wiosny.
Przylatuje z południowych krajów b. wczesną
wiosną, z początkiem marca lub nawet przy
końcu lutego.
Skowronek — zmartwienia i obawy na
wyrost. Przysłowie w wielu językach: Gdyby
niebo upadło, potłukłoby mnóstwo skowron-
ków.
W marzeniu sennym: (schwytany) strata
pieniężna; (latający) wzbogacenie się; (śpie-
wający) dobra wiadomość.
SKRZYDŁA
Skrzydła symbolizują życie, śmierć, zasadę
męską, psychopompa, posłańca bogów, duszę i
ciało. Ducha Sw., uduchowienie; myśl, umysł,
ideę, abstrakcję, ewolucję duchową,
inteligencję, wiedzę, rozmyślanie; światło,
oświecenie, wyobraźnię, fantazję; przeznacze-
nie; ucieczkę, działanie, ruch, pośpiech, szyb-
kość, rozprzestrzenianie się, dematerializację,
wszechobecność, powietrze, wyzwolenie (z
przyciągania ziemskiego), wzlot, ulgę, unie-
sienie, aspiracje, wzniosłość, egzaltację, zapał,
ambicję, gotowość; zwycięstwo, urodzenie i
majątek, bogactwo, autorytet, chwałę, potęgę,
opiekę, obronę, możliwości; miłość, pieśń, noc,
milczenie, poezję, przyjaźń, cnotę; chwilę,
mijanie czasu; niepokój; nieszczęście; zob.
Pióro, Wiatr.
Skrzydła ptaka zob. Ptak (uskrzydlone
metafory; wyższe stany bytu; duchowość).
Skrzydlata tarcza, skrzydlate koło — po-
słannictwo boskie, duch boży; życiodajność,
Słońce, światło, promienie, uzdrawianie;
deszcz, płodność, wężo-ptak, zniszczenie. W
staroż. Egipcie — wieczność, dusza zmarłego.
W sztuce chrzęść. — gołębica (Duch Sw.).
Skrzydlata tarcza opleciona dwoma wężami
— relig. i polit. emblemat Horusa, boga nieba,
władcy Dolnego i Górnego Egiptu
wyobrażanych przez węże.
Skrzydlata tarcza z łukiem i strzałami —
emblemat asyryjskiego boga Słońca i wojny,
Aszszura, wyobrażający uskrzydloną tarczę
słoneczną miotającą promienie-strzały.
Skrzydlaty lew a. byk (w plastyce asyryjskiej)
— odwaga, siła, wszechwiedza.
Skrzydlaty smok — atrybut bogów Ziemi.
Skrzydlaty człowiek, duch, anioł, pośrednik
między Bogiem a ludźmi, wysłannik bóstwa w
mazdaizmie, judaizmie, chrześcijaństwie i
islamie; archanioł. Stary Testament przedstawia
wielokrotnie aniołów jak zwykłych ludzi, a
zatem bez skrzydeł, np. anioła Rafała: ,,Tobiasz
spotkał młodzieńca okazałego, który stał
przepasany i jakby gotowy do drogi. A nie
wiedząc, że to był anioł boży, pozdrowił go"
(Tobiasz 5, 5—6).
Opiekuńcze skrzydła — ochrona, serdeczna
opieka, troska, piecza (może od kokoszy
zagarniającej pisklęta pod skrzydła). Brać kogoś
pod swoje skrzydła — pod opiekę. „Pod cieniem
skrzydeł Twoich chroń mnie" (Psalm 16 8).
Skrzydła orle — autorytet, potęga, chwała;
opieka, obrona. „Widzieliście sami (...) jak
niosłem was na skrzydłach orłowych i przy-
wiodłem do siebie" (Ex. 19,4), Bóg do Mojżesza
o przymierzu z ludem Izraela.
Na skrzydłach wiatru — z największą
szybkością; lotem wyobraźni; zob. Wiatr
(wyobrażeniem szybkości); tac. super pennas
yentorum (Wulgata, Psalm 17 11; 103, 3).
Skrzydła gołębicy — szybka ucieczka od
„lękliwości ducha i nawałności" wzburzonego
miasta do odpoczynku w ciszy i samot-
ności. „Kto mi da skrzydła jak gołębicy, a
odlecę i odpocznę. Oto oddaliłem się i mie-
szkałem na pustyni" (Psalm 54 7—9).
Skrzydła — powietrze; świt, ranny chłód;
atrybut bogów wiatru. „Gdybym wziął skrzydła
poranku, zamieszkał na krańcu morza" (Psalm
138 9).
Skrzydła — potęga asyryjska. „Oto Pan
przywiedzie na nich (...) króla asyryjskiego i
wszystką chwałę jego (...); rozpostarcie
skrzydeł jego napełni szerokość ziemi twojej, o
Emanuelu!" (Izajasz 8, 7—8), apostrofa
proroka do Mesjasza.
Skrzydła Azraela — cień, tchnienie zbli-
żającej się śmierci. W teologii żyd. i muzułm.
anioł śmierci Azrae] oddziela duszę umie-
rającego od ciała.
Skrzydła — atrybut gr.-rz. bogów i bóstw:
Zwycięstwa (Ateny-Minerwy; Nike-Victorii,
której posągi i posążki wpłynęły na wczesne
wyobrażenia aniołów w sztuce chrzęść. np. na
mozaikach); posłańców bogów (Her-mes-
Merkury, Iris), psychopompów (odpro-
wadzających dusze w zaświaty); Przezna-
czenia, Losu (Nemesis, Fatum); Miłości
(Afrodyta-Wenus, Eros-Kupido-Amor, Put-to-
Amoretto) itd.
Uskrzydlony kapelusz — atrybut Hermesa-
-Merkurego, Perseusza.
Skrzydełka kaduceusza (symbolicznej laski
staroż. heroldów, laski poselskiej Hermesa-
-Merkurego) — pokój, handel; misja posła.
herolda.
Uskrzydlone stopy, pięty (jak u Hermesa-
-Merkurego, Perseusza) — potęga wzniosłości
duchowej; u świętych buddyzmu tybetańskiego
— ewolucja kosmiczna; skrzydełka oniryczne
— fruwanie we śnie, dynamizm. natchnienie,
wyzwolenie sił twórczych poety. wieszcza,
wróżbity.
Skrzydlate słowa (gr. epea pteróentd) — u
Homera ozdobny epitet metaforyczny, użyty w
Iliadzie 46, w Odysei 58 razy. np. „(Tele-mach)
witał słowem skrzydlatym: Raduj się gościu!"
(ks. l. tł. J. Parandowskiego). Dziś:
słowa, wyrażenia, które się powszechnie cytuje
(por. zbiór Georga Blichmanna Geflii-geite
Warte. 1864).
Skrzydło — śmierć. ..Skrzydło śmierci"
(Menander cyt. przez Zenobiusza 6,31).
Skrzydła — wyobraźnia; medytacja, umysł;
atrybut Sławy i Plotki.
Skrzydła piorunowe (w kulcie Zeusa) —
posłannictwo boskie; szybkość, aktywność.
Skrzydlaty rumak — Pegaz.
Skrzydła łkara (przymocowane do ramion
woskiem) — niewydolność funkcjonalna; ta-
kież skrzydła jego ojca. Dedala, wytrzymują
próbę lotu, bo Dedal nie zbliżył się do Słońca i
wosk się nie stopił.
Przyciąć, podciąć, spętać komuś skrzydła —
zgasić, zmrozić, zmarnować, czyjś entuzjazm;
ograniczyć czyjąś wolność; okiełznać,
utemperować; pierw. o drobiu.
Skrzydła — poezja. „Niezwykłe i potężne
uniosą mnie skrzydła, mnie poetę-łabędzia w
powietrzne przestworze" (Pieśni 2, 20, l—2
Horacego, tł. Józefa Zawirowskiego).
Skrzydła w chrzęść. — światło, oświecenie;
promienie słońca sprawiedliwości; ewo-IUCJB
duchowa; atrybut anioła, archanioła, cherubina,
serafina.
Skrzydła — wszechobecność; wskazują
strony świata, pory roku itd.
Skrzydła nietoperza — ciemność; czary;
wypaczona wyobraźnia.
Skrzydła atrybutem idei. abstrakcji (w epoce
Odrodzenia i później) itd.. takich jak:
Sława (z trąbami). Historia (pisząca na tabli-
czce), Pokój (z gołębicą). Fortuna (z zasłonię-
tymi oczami i z globem ziemskim). Nemezis (z
wazą i wędzidłem a. sznurem). Ojciec Czas (z
kosą i klepsydrą). Sposobność (tj. Okazja, wg
opisu rzeźby Lizyppa z IV w. p.n.e.), Noc
(zazw. z sową, maską, wieńcem z maków sen-
nych), Melancholia (siedząca). Bieda oraz
wiele cnót. zalet, wad i grzechów.
Swoje skrzydło — dawn. swój osobisty
interes, własna korzyść. „Każdy na swe skrzy-
dło goni" (Krótka rozprawa... 642 Mikołaja
Reja).
Skrzydła — życie. „Zwłoka często udarem-
nia spełnienie dobrych uczynków, bo skrzydła
życia ludzkiego porosłe są piórami Śmierci!"
(Rozprawa: Jak JKM może dokuczyć królowi
Hiszpanii Sir Humphreya Gilberta;
1577).
Skrzydła — milczenie. ..Jak wdzięcznie uno-
siły się na skrzydłach milczenia" (Comus 249
—250 Johna Miltona).
Skrzydła husarskie — skrzydła u siodeł a.
naplecznika zbroi husarii, ciężkiej jazdy
kopijniczej. elity kawalerii polskiej XVII w.,
służące jako postrach nieprzyjaciela a. ozdoba,
a pierw.. wg niektórych, jako obrona przed
arkanami Tatarów.
Dodawać komuś skrzydeł, przyprawiać,
przypinać skrzydła — dodawać zapału, ani
muszu, budzić uniesienie. ,,Młodości! dodaj mi
skrzydła!" (Oda do młodości 1 Mickiewicza).
Skrzydła bocianie — zapowiedź wiosny.
..Bocian (...) rozpiął skrzydła białe, wczesny
sztandar wiosny" (Pan Tadeusz 11, 23—4
Mickiewicza).
Szklane skrzydła — teleskop (luneta astro-
nomiczna). „Pieśni ma. tyś jest gwiazdą za
granicą świata! I wzrok ziemski, do ciebie
wysłany za gońca, choć'szklanne weźmie
skrzydła, ciebie nie dolata" (Dziady cz. III l. 2,
Improwizacja 15—17 Mickiewicza).
Skrzydła — pieśń. „Nim ja w śmierć oj-
czyzny uwierzę (...) porwę ją wprzódy na
pieśniane skrzydła" (Poeta i natchnienie 233—
6 Słowackiego). „Na skrzydłach pieśni". nm.
AufFlugeln des Gesanges (Lyrisches
Intermezzo 9, l Heinricha Heinego).
Skrzydła — dusza i ciało, „Dusza i ciało to
tylko dwa skrzydła, którymi czasu i przestrzeni
sidła duch mój rozcina" (Psalmy przyszłości, I.
Psalm wiary l—3 Zygmunta Krasińskiego).
Skrzydła — miłość. ,,Miłości dają skrzydła
niesłusznie poeci" (Mitosć l Tymona
Zaborowskiego). Szkocki tekst: Niech zawiasy
przyjaźni nigdy nie rdzewieją, a skrzydła
miłości nie gubią ani piórka!
Skrzydła — noc. „Dzień minął i ciemność
spada ze skrzydeł Nocy" (Dzień minął 1—2
H.W. Longfellowa).
Skrzydło — przyjaźń. „Roznieć skrzydłem
przyjaźni gasnący płomień wesela" (Magazyn
osobliwości 7,23 Dickensa, tł. A. Przedpeł-ska-
Trzeciakowska).
Skrzydła — dążenie ku wzniosłości, do
szlachetności, do przekroczenia kondycji
ludzkiej; wyzwolenie, zwycięstwo.
Skrzydła — ucieczka, możliwość ratowania
się ucieczką. Przysłowie: Lepiej mieć skrzydła
niż rogi.
Opalić (jak owad przy płomieniu świecy),
zwichnąć sobie skrzydła — doznać niepo-
wodzeń; zniechęcić się.
Rozwinąć skrzydła do lotu — rozpocząć
działanie na wielką skalę.
Skrzydła — nieszczęście. Przysłowie: Nie-
szczęścia przylatują na skrzydłach, a odchodzą
pieszo.
Skrzydła — urodzenie i majątek. ..Wielki
świat jest wyższym światem (...). do tych wy
żyn wzbić się można (...) tylko za pomocą
dwóch skrzydeł: urodzenia i majątku" (Lalka,
1.5 Bolesława Prusa).
W alchemii: zasada męska, aktywna (nie-
które istoty bezskrzydłe — zasada żeńska.
pasywna): orzeł pożerający lwa; wyzwolenie z
przyciągania ziemskiego.
W heraldyce: obrona; (skrzydła na tarczy)
radość z powodzenia.
W marzeniu sennym: poprawa sytuacji:
awans.
SŁOŃ
Słoń symbolizuje władzę (królewską), dumę,
trwałość, niezmienność, potęgę; szaleństwo;
męskość (ityfallizm), siłę a. brak popędu'
płciowego; pokój, szczęście, (długo)wiecz-
ność; Afrykę; chmurę; nadludzką siłę, nie-
zgrąbność, ostrożność, nieczułość, ociężałość,
gruboskórność, wytrzymałość; delikatność,
skromność, cierpliwość, powściągliwość,
umiarkowanie; roztropność, pamię(tliwoś)ć,
mądrość; współczucie, łagodność; pobożność.
religię; czystość.
Słoń, największe zwierzę lądowe, mimo
swego ogromu mało agresywne, gdy nie spro-
wokowane. łatwo dające się oswoić (słoń
indyjski) i tresować, uchodził, obok lwa. za
króla zwierząt.
W hinduizmie na słoniu wspiera się świat,
dlatego często wyobrażany w charakterze
kariatydy (rzeźba spełniająca funkcję podpory,
kolumny); jako zwierzę kosmiczne sam ma
strukturę kosmosu: kula wsparta na czterech
słupach; symbol Ziemi. Bóg Ganesia, syn Siwy
i Parwati, bóg wszelkiego początku i wejścia,
usuwacz przeszkód, patron literatury i nauki,
wyobrażany jest z głową słonia.
Słoń jest wierzchowcem bogów i królów:
w hinduizmie wierzchowcem Indry; w ma-
hajańskim buddyzmie bodhisattwa Saman-
tabhadra, reprezentujący szczęście a. uprzej-
mość. dosiada trójgłowego lub sześciocio-
sowego słonia.
Już w III tysiącleciu p.n.e. w sztuce indyj-
skiej i egipskiej symbolizuje władzę królewską,
pokój, dobrobyt, zaspokojenie pragnień.
Zaświadczony na obelisku z IX w. p.n.e. króla
Asyrii Salmanassara III. Historyk gr. Kte-zjasz
widział słonie indyjskie na dworze króla
perskiego Artakserksesa II Memnona w V w.
p.n.e.
 Wybór świętego króla. Wg tradycji, na
starożytnym Wschodzie miano wypuszczać
słonia samopas na miasto, a pierwszy napot-
kany i uniesiony trąbą w górę lub polany przez
niego wodą przechodzień stawał się świętym
królem.
Słonia jako zwierzę bojowe używano wie-
lokrotnie w starożytności, głównie dla siania
paniki wśród nieprzyjaciół (i ich koni) nie-
obytych z widokiem tych zwierząt, zwł. gdy
występowały w zwartych formacjach. Gdy
Juda Machabeusz obiegł zamek syryjski w
Jerozolimie. Antioch Eupator wkroczył do
Judei: ,,i była liczba wojska jego 100000 i 32
słonie wprawione do walki. (...) Słoniom
pokazywano sok grona winnego i morwy. aby
je rozjuszyć do bitwy" (/. Ks. Macha-bejska 6.
30, 34). Grecy zetknęli się ze słoniami
bojowymi w bitwie pod Arbelą (wyprawa
Aleksandra Wielkiego), a potem w Indiach;
Rzymianie poznali słonie indyjskie w wojnie z
Pyrrosem. afrykańskie — w wojnach
punickich. Znaczenie kultowe słoni zrodziło
się przez związek z indyjskim Dionizosem--
Bachusem i jego pochodami triumfalnymi.
Słoń atrybutem wschodzącego Słońca, nie-
kiedy -wyobrażany z podniesioną trąbą, na tle
Słońca, gdy pozdrawia jutrzenkę (O prze-
myślności zwierząt Plutarcha).
Słoń — długowieczność, wieczność; sta-
rożytni sądzili, że żyje przeszło sto lat (na-
prawdę 70—80). Na monetach macedońskich
przedstawiano go wraz z napisem „Wiecz-
ność", na monetach i medalach rzymskich
pojawiały się słonie zaprzężone do cesarskiego
rydwanu, wóz Sławy ciągniony przez słonie
itp.
Słoń — gigantyczny apetyt a. umiarkowanie
w jedzeniu i piciu. Przysłowie: Kto słonia na
ucztę prosi, głód do domu wprowadza. Wg
Pliniusza St. słoń nigdy nie jada więcej niż mu
niezbędnie potrzeba, aby się utrzymać przy
życiu.
Słoń — siła popędu płciowego; oziębłość
seksualna. Wg pop. mniemania para słoni
udawała się na Wschód po korzeń mandragory,
znany jako afrodyzjak, i dopiero po spożyciu
go była zdolna do rozpłodu, podobnie jak
pierwsi ludzie w raju po skosztowaniu owocu
drzewa wiadomości.
Słoń w tradycji chrzęść. — grzesznik za-
twardziały (z uwagi na swą grubą skórę):
w śrdw. uważany za szczególnie cnotliwego.
gdyż wg Arystotelesa zachowywać miał
wstrzemięźliwość seksualną w czasie dwulet-
niej (naprawdę ok. 22-miesięcznej) ciąży sa-
micy {Historia naturalna 7.5 Pliniusza St.),
stąd stał się wzorem umiaru i powściągliwości.
Słoń był też emblematem chrztu, wierzono
bowiem, że samica rodzi w wodzie stawu,
podczas gdy samiec stoi na straży. aby
odpędzać smoki.
Słoń — czystość; z powodu białości swych
ciosów (tzw. kłów). Używano go. podobnie jak
jelenia, lwa i (wg tradycji) jednorożca, jako
sprawdzianu dziewictwa dziewczyny:
jeżeli zwierzę jej nie zaatakowało, była dzie-
wicą.
Słoń — rozwaga i takt: nie atakuje zwierząt
małych i słabych. Przysłowie: Słoń myszy nie
chwyta.
Słoń — duma. Wierzono, że nie może zginać
kolan i dlatego sypia stojąc, oparty o
drzewo. ..Słoń nie ma stawów, aby się mógł
kłaniać: nogi do chodu ma, nie do zginania"
(Troilus -i Kressyda 2,3 Szekspira, tł. L. Ul-
richa).
Słoń lub głowa słonia staroż. i śrdw. atry-
butem Afryki jako jednej z czterech części
świata. „Na mapach Libii kartografowie kładą,
gdzie luka. dzikie listowie, a gdzie bezludną
pustacią zionie, wymalowują — w braku miast
— SŁONIE" (O poezji Jonathana Swifta; 1733
r.).
Biały słoń (o jasnej a. jasnoplamistej skórze)
— święte zwierzę Syjamu za czasów le-
gendarnych królów Awy; w jego postaci Budda
wstępować miał w łono Mai a. zstępować na
ziemię. Przydawano białemu słoniowi
urzędnika wysokiej rangi, aby nadzorował
gospodarkę dworu słonia. Wg późniejszej
tradycji władcy Syjamu obdarowywali białymi
słoniami dworzan, których chcieli zrujnować;
przen. kosztowna a. bezużyteczna godność lub
posiadłość; popularny symbol buddyzmu.
Skrzydlaty słoń — chmura, zwłaszcza desz-
czowa.
Trąba słonia — deszcz i błyskawica; fallus.
Słonia nazywają zwierzęciem o trzech ogonach:
trąbie, ogonie i ityfallusie.
Kość słoniowa — czystość, trwałość, stałość.
O Oblubieńcu: ,,Brzuch jego z kości słoniowej"
(Pieśń nad pieśniami 5,14). O Oblubienicy:
..Szyja twoja jak wieża z kości słoniowej" (7,4).
„Uczynił też Salomon stolicę wielką ze
słoniowej kości" (J. Ks. Król. 10.18). W
starożytności wznoszono chryze-
lefantowe posągi, kryte złotem i kością sło- ani po co? Nie dbając, co obalą piersią, co pod
niową; z nich najsłynniejsze — Ateny Par- nogami podruzgocą?" (Preludia 5 Kazimierza
tenos (przed 438 p.n.e.) i Zeusa Olimpijskiego Tetmajera).
(po 430 p.n.e.), oba dłuta Fidiasza. Małe słoniki Mieć skórę słonia — być gruboskórnym,
z kości słoniowej, zwykle w kompletach po 7 nieczułym, brutalnym, bez serca.
sztuk różnej wielkości, sprowadzano masowo, Słoń — dżentelmen. „The elephant's a gen-
zwł. w XIX w. ze Wschodu, jako amulety telman" (Oonts Rudyarda Kiplinga).
szczęścia stawiane na półeczkach i w „Jumbo" prawdop. największy słoń prze-
serwantkach. bywający w niewoli, od 1865 w londyńskim
Wieża z kości słoniowej — przen. izolo- Zoo, w 1882 sprzedany firmie widowiskowo--
wanie się od spraw ogółu, wywyższanie się cyrkowej Barnum and Bailey w USA.
ponad nie. Matka Boska jest „wieżą z kości W marzeniu sennym: zwycięstwo; zwierzo-
słoniowej" w dawnej litanii loretańskiej z po- kształtne wyobrażenie śpiącego.
wodu śnieżnej białości Jej cnoty i dlatego, że W heraldyce: potęga, ambicja, odwaga,
słoń jest pogromcą węża i smoka, tak jak rozsądek, rozum, chytrość, potulność, czystość.
Maria — pogromczynią węża-Szatana. W USA emblemat partii republikańskiej.
Walka słonia z dzikiem w plastyce XVII w.
— walka cnoty z rozpustą. Na rzeźbach SŁOŃCE
świątyń Angkor.-Vat występuje słoń w walce z
Słońce jest symbolem nieskończoności, nieba,
lwem jako symbolem zła i mocy instynktu.
nowego początku, kształtu (w przeciwieństwie
Słoń — zwierzę pamiętliwe. Przysłowie:
do Księżyca-materii), światła, ognia,
Kobiety i słonie nigdy nie zapominają
rozrodczego gorąca, samotnika, wielkiego
(doznanej krzywdy). Ale staroż. Grecy po-
wędrowca, zasady aktywnej, źródła energii i
wiadali, że to małpa nigdy nie zapomina
mocy życiowej, dawcy i niszczyciela życia,
krzywdy, a słonia uważali, z powodu jego
(bezstronnego) dobroczyńcy;
wielkich rozmiarów, za stworzenie głupie i
wszystkowidzącego bóstwa, męskiego Stwór-
nieczułe.
cy, oka boskiego, Chrystusa, Raju, odnowi-
Słoń — rzecz najbardziej oczywista, rzu-
ciela, zmartwychwstania, uzdrowiciela; wspa-
cająca się w oczy, widoczna.,,Słonia jakoś nie
niałości, świetności, młodzieńczości, czystości;
zauważyłem" (z bajki Ciekawy Iwana Kry-
triumfu, chwały; prawdy, oświecenia,
łowa); iron. o niedostrzeganiu rzeczy najważ-
sprawiedliwości, bezstronnego sędzi; słowa,
niejszej.
autorytetu, najwyższej inteligencji kosmicznej,
Słoń w składzie porcelany — człowiek nie-
geniuszu, mądrości, rozumu, inteligencji,
zgrabny, nietaktowny, gruboskórny, enfant
wynalazczości, wolnej woli; złota; rolnika,
terrible.
woźnicy; męskości, ojca, popędu płciowego;
Słoń — niebezpieczeństwo par excellence
płodności; wierności, niewierności; szału,
(fr. 'w najwyższym stopniu'). „Gdyś złapał
złośliwości, krótkiego życia, południowego
słonia za tylną nogę, a on usiłuje się wyrwać,
(ok. godz. 12) szaleństwa; zabójcy, truciciela.
najrozsądniej będzie, jeśli pozwolisz mu uciec"
nagłej śmierci; zob. Feniks; Oko (słońca).
— iron. aforyzm Abrahama Lincolna,
Słońce czczono na ogół bardziej w strefie
prezydenta USA, wypowiedziany na parę
umiarkowanej, a Księżyc w podzwrotnikowej;
godzin przed śmiercią z rąk zamachowca.
od tej zasady są jednak ważne wyjątki, np. kult
Słoń a sprawa polska — żart. o szukaniu w
boga Słońca w gorącym i suchym klimacie
każdej sprawie związków z „kwestią polską",
Egiptu i Azji Zachodniej oraz najbardziej
zwł. w okresie zaborów; wzorowane na
rozwinięty kult Słońca w Meksyku i Peru.
szwedzkim: Elefanten och Kar! den Tolvte
Zwłaszcza w tych kulturach starożytności,
'słoń a Karol XII'; ów wielki monarcha był
gdzie odgrywało znaczną rolę w rachubie czasu
niewyczerpanym tematem wszelkich dyskusji
i gdzie zastąpiło dawnego boga niebios. Słońce
w Szwecji.
bywało bogiem najważniejszym, jak egipski Ra
Szalony słoń — uważano, że stado słoni
(Re, Atum-Re, Amon-Ra, Chnum-Re), prawe
niekiedy wpada w szał i, pędząc przed siebie,
oko Horusa (lewym jest Księżyc) i skarabeusz
tratuje wszystko na swej drodze. „Szalone
(poświę-
słonie przed się pędzą, nie wiedząc, dokąd
tnik, święty żuk Chepri, bóg wschodzącego
Słońca); zwłaszcza dotyczy to krótkiego okresu
monoteizmu słonecznego Amenhote-pa IV
Echnatona (XIV w. p.n.e.). Również u Żydów
istniał taki kult, jednak całkiem marginalny: na
skutek reformy religijnej króla Jozjasza (VII w.
p.n.e.) usunięto ze świątyni sprzęty kultu
Słońca (4. Ks. Król. 1,23). który powstał tam
mimo wyraźnego zakazu Jahwe; zob. Gwiazda
(Gwiazdy bogami). Kult Słońca perskiej religii
Mitry, przeniesionego przez legiony rzymskie
do Europy jako Soi inyictus (tac.
'niezwyciężone Słońce'), odsunął na dalszy
plan bogów olimpijskich, tak że przed
wprowadzeniem chrześcijaństwa religia
rzymska stała się niemal monoteistyczna.
Częściej jednak Słońce występuje jako bóstwo
podporządkowane głównym bogom, zwłaszcza
niebiańskim, wyraz (objawienie się) boskości
na niebie, jako bóstwo pojmowane nieraz jako
syn boga i brat tęczy lub oko boga. Tak było z
greckim Heliosem, z czasem w znacznej
mierze wchłoniętym przez Apollina Foibosa
(Feba), Surią w Indiach, Utu w Sumerze,
Szamaszem w Ba-bilonii-Asyrii i chaldejskim
Merodachem. W mitologii skandynawskiej
Słońce występuje jako wszystkowidzące oko
Odyna i jako Sunna wiecznie lękający się
pożarcia przez wilka Fenrisa (symbol
zaćmienia). „Pan świata wie, jak długo
pracować potrzeba; słońce, Jego robotnik,
kiedy znidzie z nieba, czas i ziemianinowi
ustępować z pola" (Pan Tadeusz l, 202—4
Mickiewicza).
Słońce — Chrystus. Wczesny Kościół skie-
rował rzymski kult Słońca na osobę Chrystusa:
mitraistycznemu świętu narodzin Słońca w
najkrótszą noc roku, 25 grudnia, przeciwstawił
epifanię (święto Trzech Króli, 6 I), a od III w.
Boże Narodzenie; zmartwychwstanie zaś
przypada na okres odradzającego się,
wiosennego Słońca w pierwszym miesiącu
roku u Żydów (i Rzymian do 153 p.n.e.), kiedy
cała przyroda zmartwychwstaje, i to nie w
żydowski sabat, ale w niedzielę, w dzień
Heliosa i Mitry, w którym Jahwe stworzył
światło. We wczesnym chrześcijaństwie mo-
dlący się w-domu i w kościele zwracali się na
wschód, podobnie jak wyznawcy kultów
słonecznych; stąd również bierze się zwyczaj
kierowania, w miarę możności, osi budynków
kościelnych i grobów na wschód.
Słońce — sprawiedliwość, sędzia, który
wszystko widzi i słyszy. ,,Ja uczynię tę
rzecz przed oczyma wszystkiego Izraela i przed
oczyma słońca" (l. Ks. Król. 12,12). „I wzejdzie
(w Dniu Sądu) wam, bojącym się imienia mego,
słońce sprawiedliwości" (Ma-lachiasz 4,2).
Grecy, przysięgając, brali Heliosa za
świadka. ,,Nim mnie osądzisz, czekaj słońca"
(Do D.D. 18 Mickiewicza). Di Sonne scheint
nm. 'słońce świeci', pop. ostrzeżenie (zwł. w
Saksonii), że dzieci słuchają.
Słońce — życie; światło słoneczne — radość
życia, szczęście i powodzenie. ,,Przyjemne jest
światło i miło jest oczom widzieć słońce"
(Eklezjastes 11,7). Filozof Diogenes powiedział
do Aleksandra Wielkiego, który pytał go, co
może dla niego zrobić: „Nie zasłaniaj mi
słońca". „Ojczyzno moja (...) wiem, że masz w
sobie słońce żywota" (O! nieszczęśliwa... 1—5
Słowackiego). „Na jego marmurowe (...) ciało
(...) pada greckie, promienne, uśmiechnięte
słońce" (Dyskobol 9—11 Kazimierza
Tetmajera). Mieć słońce w sercu — mieć
pogodne, wesołe usposobienie. Przysłowia:
Będzie i przed naszymi wrotami słońce (tj.
'szczęście, powodzenie'). I na słońcu (tj.
szczęściu) są plamy. Nie wszystkim jednako
słońce świeci (tj. szczęście dopisuje). Mieć
słońce i wiatr w plecy (tac. Soi et yentus a lergo
sunt, fr. Le soleil et venl sont au dos) — mieć
sprzyjające warunki działania, mieć
powodzenie.
Słońce — wolność i swoboda. „Ale gdy
słońce wolności zaświeci, jakiż z powłoki tej
owad wyleci?" (Dziady cz. III, Ustęp, Droga do
Rosji 93—4 Mickiewicza). „Lecz skoro słońce
swobody zabłyśnie (...) i cóż się stanie z
kaskadą tyraństwa?" (Dziady cz. III, Ustęp,
Pomnik Piotra Wielkiego 66—68 Mickiewicza).
Słońce — zbawienie. „Witaj jutrzenko
swobody, zbawienia za tobą słońce" (Oda do
młodości 74—5 Mickiewicza).
Słońce — bohater, triumf, zwycięstwo,
młodzieniec z mieczem (promieniem słonecz-
nym albo ogniem) w dłoni atakujący niebo,
które broni się siecią gwiazd. Bohater-Słoń-ce
wspomaga bohatera słonecznego, Jozuego,
zatrzymując się na jego wezwanie tak długo „aż
pomścił się lud nad nieprzyjaciółmi swymi"
(Ks. Jozuego 10,13). „Polskie wydało go
plemię, wstrzymał słońce, ruszył ziemię"
(Kopernik Jana Nepomucena Kamińskiego).
„Oto słońce spod Austerlitz!" słowa Napo
leona I do oficerów fr. przy wschodzie słońca
nad Borodino 7 IX 1812.
Słońce — patriotyzm, imperializm. „W moim
państwie słońce nigdy nie zachodzi" powiedzieć
miał cesarz Karol V o Hiszpanii i jej zamorskich
posiadłościach (w tragedii Friedricha Schillera
Don Carlos, infant hiszpański mówi to Filip
II). ,,Miłość ojczyzny — o! to słońce świetne
dla serc, co dumne" (Wacław 29, 722—3
Słowackiego).,,Żądamy również naszego
miejsca pod słońcem" powiedział w Reichstagu
6 XII 1897 kanclerz nm., książę Bernard Biiiow,
usprawiedliwiając roszczenia kolonialne
Niemiec.
Słońce — ojciec; wpływ ojcowski w zakresie
dyscypliny, moralności, wychowania,
wykształcenia, świadomości. Promienista ko-
rona słoneczna jako atrybut duchowości
niebiańskiej, władzy i chwały, przejęta została
od dawna przez władców azjatyckich,
zdobiących swe korony złotem i drogimi
kamieniami naśladującymi blask słoneczny.
Zwycięskich zawodników sportowych wień-
czono koronami roślinnymi (wieńcami), a wi-
zerunki świętych świecącym nimbem wokół
głowy lub nad nią i aureolą (glorią) wokół całej
postaci.
Sionce wiąże się z męskością, a Księżyc (zob.) z
żeńskością (w większości wypadków);
podobnie jak w większości mitologii niebo
stanowi zasadę aktywną, męską, duchową i
zapładniającą, a ziemia pasywną, żeńską,
materialną i żyzną (płodną), tak i Słońce łączy
się przeważnie z heroiczną, ognistą zasadą
męską, a blado i subtelnie świecący odbitym od
Słońca blaskiem Księżyc, podległy
miesięcznym fazom, zmieniający kształt (jak
kobieta w ciąży), kojarzy się z zasadą żeńską. W
innych wypadkach Słońce może być
wyobrażeniem oblubienicy lub twarzy
kochanki: Narzeczona „piękna jak słońce (łac.
electa ut soi)" (Pieśń nad pieśniami, 6,9).
„Słońcem są Juliji lica. Wnijdź, o prześliczne
słońce, na zgubę księżyca" (Romeo i Julia 2,2
Szekspira, tł. Mickiewicza).
Wschodzące Słońce — młodość, początek
kariery, narodziny, powitanie, zmartwych-
wstanie, niewinność, spór; Japonia i Wschód.
Zachodzące Słońce — starość, kres powodzenia
życiowego; Zachód, Arizona. „Więcej ludzi czci
słońce wschodzące niż zachodzące" powiedział
Pompejusz do Sulli, gdy ten głosował przeciw
udzieleniu Pompejuszowi triumfu (fr. adorer le
soleil levant, ang.
to worshtp the rising suń, nm. die angehende
Sonne anbeten). „Lecz nam, kiedy raz słońce
starości zapadło, nie przyda nic do twarzy
misterne zwierciadło" (Narcyz 133—4 Naru-
szewicza). Słońce rzuca długie cienie — kres
życia nadchodzi,
Słońce — siła skracająca życie i wywołująca
szaleństwo swoim przepalającym wszystko
żarem. Rolników znajdujących się w samo
południe w polu w czasie skwaru, wysta-
wionych na działanie najgorętszych promieni
słonecznych, napadają, męczą i pozbawiają
zmysłów (wg dawnych poi. i czes. wierzeń
lud.) demony powietrzne zwane (przy)po-
łudnicami. Bohaterowie słoneczni, jak Sam-
son, Herakles, Sigurd, żyją krótko. „Od słońca
pożaru sczerniała mi głowa" (Hagar na
puszczy l Kornela Ujejskiego).
Słońce wiąże się ze światem podziemnym i
śmiercią: słońce nocą powraca z zachodu na
wschód podziemną rzeką lub podziemnym
morzem, jak egipski bóg Ra (Re), powracający
na wschód podziemnym Nilem w barce
ciągniętej przez demony i węże. W Boskiej
Komedii (Pieklą l, 60 Dantego) piekło jest
miejscem, „gdzie Słońce milczy", tj. nie świeci.
Czarne Słońce, przebywające w nocy w innych,
podziemnych krajach, w niektórych kultach
indiańskich oznacza śmierć i nieszczęście
(wyobrażane w postaci jaguara);
w nowożytnej lit. i sztuce występuje niekiedy
jako symbol smutku i metafizycznego strachu.
Zaćmienie Słońca (i Księżyca) bywa
zapowiedzą końca świata: „A natychmiast po
utrapieniu owych dni słońce się zaćmi (i
księżyc nie da światłości swojej)" (Ew. wg Mat.
24,29).
Trzy promienie słońca — dobra myśl, dobry
uczynek, dobre słowo.
Astrologia sprowadziła Słońce do roli
planety, dlatego, wraz z Księżycem, Merkurym,
Wenerą, Marsem, Jowiszem i Saturnem,
liczono 7 „planet". W astrologii słońce oznacza
męskość, władczość, dumę, szczęście,
promienistość, (nad)świadomość, żywotność,
potęgę, osobowość, młodość; kamień — rubin
albo topaz; w muzyce ton E;
metal — złoto, nazywane też „Słońcem ziemi";
dzień — niedziela; zwierzęta — orzeł i lew;
rośliny — orzech włoski, winorośl, heliotrop,
oliwka, nagietek, mlecz, piwonia, słonecznik;
wpływa na serce, głowę, mózg, wzrok, prawą
stronę ciała i środkowe palce
rąk. Tarcza słoneczna — przeznaczenie,
zmartwychwstanie.
W heraldyce: chwała, powaga, znaczenie:
dynastia Yorku (w Anglii).
Emblematy i atrybuty Słońca: jabłko, aster,
siekiera, piłka, łuk i strzały, jaskier, orzeł, wóz,
koło (z zarysem twarzy), kogut. stokrotka,
mniszek lekarski, oko, płomień, złoto, głowa w
złotych lokach, obręcz, lew, kula, słonecznik,
biały koń. Wyobrażanejako piękny
młodzieniec powożący wozem zaprzężonym w
4 rumaki.
Stada Heliosa — obłoki.
SŁOWIK
Słowik symbolizuje anielskość, marzenia.
przeczucie szczęścia, słodycz, miłość; zapo-
wiedź wiosny; Słowo, natchnienie poetyckie,
lirykę, muzykę, śpiew, belcanto; serce; pra-
gnienie wolności; uzdrowienie; noc, czujność;
dwuznaczność, skrytość; ciekawość; złą wróż-
bę. smutek, żal, tęsknotę, skargę matki, ból, łzy,
pożegnanie, śmierć, żałobę, tren, nie-
śmiertelność, beznadziejność, duszę potępioną.
Słowik — ptak wiosny, przeciwieństwo
sowy (zob.), ptaka zimy i długich nocy.
Przysłowie: Witaj nam, maiczku, z słowikiem
w gaiczku! „Pięknogłosy zwiastun wiosny"
(Fragment 138 Safony). ,,Słowik w szelinach,
gdy zorza zakwita, gardłeczkiem rannym młodą
wiosnę wita" (Dziewostąb 3, chór panieński, X.
Bohymnia 7—8 Szymona 7.1-morowica).
Słowik w mit. gr. — żałoba, tęsknota, ból.
Filomela i Prokne były córkami króla Aten,
Pandiona. Prokne poślubiła króla Tracji,
Tereusa, i miała z nim syna Itysa. Gdy Filomela
ich odwiedziła, szwagier zgwałcił ją i wyrwał
jej język, aby nie mogła się poskarżyć; ale ona
wyhaftowała obraz tej zbrodni na peplosie i
posłała go siostrze. Prokne, mszcząc się, dała
mężowi do zjedzenia potrawę z ciała ich syna.
Bogowie zmienili Prokne (a. Filomelę) w
słowika, którego śpiew to opłakiwanie syna
(sądzono, że to samiczki słowików śpiewają), a
jej siostrę w jaskółkę. Wg innego mitu Aedon,
żona Króla Teb, Zetosa, matka Itylosa, po-
zazdrościwszy licznego potomstwa Amfio-
nowi i Niobe, chciała zabić ich pierworodnego,
ale przez omyłkę zabiła własnego syna.
Zmieniona przez Zeusa w słowika, pła
cze po stracie Itylosa. „Filomela rzewnie w
cienistym listowiu topoli żali się. kiedy jej
oracz (...) pisklęta wybierze, a ona straconych
płacze w noc, na gałązce siedząca" (Georgiki 4,
512—14 Wergiliusza, tł. Z. Abra-
mowiczówny).
Słowik — rzewne skargi, łzy, marzenia,
smutek, pożegnanie. „Śpiewa słowik na topoli,
a w sercu go przedsię boli" (Pieśń świętojańska
o Sobótce, Panna IX 9—10 Jana
Kochanowskiego). „(Tu mogę) śpiewać moje
nieszczęścia i smutki zgodnie z rzewliwym
słowika kwileniem" (Dwaj panowie z Werony
5,4 Szekspira, tł. Stanisława Koźmiana).
„Słowiczku mój! a leć a piej! na pożegnanie
piej wylanym łzom, spełnionym snom,
skończonej piosnce twej" (Do B.Z. l—4
Mickiewicza). „Smutne słowiki, co się wabią
płaczem" (Rozłączenie 32 Słowackiego).
„(Słowik) wstrzymuje łzy ptasie, kryje oczy
mgłą zasnute w siwych piór atłasie" (Śpiew
słowika M. Pawlikowskiej-Jasnorzew-skiej).
Głos słowika — piękny śpiew, belcanto. Wg
Platona słowik był emblematem Ta-myrisa,
barda staroż. Tracji: ,,Chełpił się pychą
Tamyris. że w śpiewie pokona zwycięsko nawet
muzy (...). One zaś w gniewie wykłuły mu oczy
i dar odebrały pieśni" (Iliada 2, 594 i nast.
Homera, tł. Ignacego Wie-niewskiego). Piękno
słowiczego głosu odbiera moc ludzkim
dziennym troskom w bezsenne noce. W Odzie
do słowika (1819) Johna Keatsa poeta,
słuchając śpiewu słowika, marzy o ucieczce z
tego świata smutku i bólu, i o schronieniu się
mocą wyobraźni w idealnym świecie Piękna,
tak uroczo i czysto wyrażonym w tym śpiewie.
Ale słowik ulatuje, a wraz z nim —
oczarowanie. ..Tutaj bywa zwykle słowik (...).
Co za koncert! Jak się sadzi! To dla serca
śpiewka boska! W kąt śpiewaczka nawet
włoska!" (Wyjazd z domu 18—24 Wincentego
Pola). „W białodrzewiu ćwirnie i srebliście
słodzik słowi słowisień-skie ciewy"
(Slopiewnie, Słowisień 1—8 Juliana Tuwima).
Słowik — czujność; serce; pieśń miłosna.
,,Wszyscy prócz czujnego słowika, co przez noc
całą śpiewał swą miłosną pieśń" (Raj utracony
4, 602 Johna Miltona). Przysłowie:
Ludzie nie słowiki, aby się sercem karmili,
Słowik — noc. Zob. Skowronek (ranny
ptaszek). „I słowik nawet, gdyby we dnie nucił
wśród gęsi gęgu, od zwyczajnej pliszki
lepszym nie wydałby się muzykantem" (Kupiec
wenecki 5,1 Szekspira, tł. L. Uiricha). ..Twe
płynne tony. zamykające oko dnia" (Sonety. Do
słowika Johna Miltona). „Gnuś-ni spać wolą,
śpiewać słowiczkowie" (Słowik 4 Stanisława
Jachowicza).
Słowik w legendzie chrzęść. — gdy kres życia
nadchodzi, słowik śpiewa coraz piękniej przez
dziewięć godzin, po czym umiera; tęsknota za
królestwem niebieskim.
Słowik — miłość i śmierć; intymna więź
między miłością i śmiercią w utworach li-
rycznych powstałych pod wpływem pieśni
słowika.
Słowik w folklorze — dusza potępiona;
wróżba lekkiej śmierci.
Słowik — nieśmiertelność. ..Tyś nie dla
Śmierci stworzeń, nieśmiertelny ptaku!" (Oda
do słowika strofa 7 Johna Keatsa).
Słowik — związek z kwiatami, zwt. z różą i
kwiatem śliwy; liryka miłosna, nieodwza-
jemniona miłość dająca natchnienie poecie. Gul
u bułbut, pers.. 'róża i słowik', częste w poezji
perskiej. Nazwy butbul używali romantycy; na
Krymie nazywano tak Mickiewicza. W perskiej
bajce bułbul (słowik) zakochał się w białej róży
i śpiewał jej tak długo, aż wyczerpany padł na
jej kolce i własną krwią zabarwił ją na
czerwono. „Lecz ich bułbul zabłyśnie — i wnet
oko zmruży; wnet znikną w zieli liście, w
sercach pamięć róży" (Wschód i północ 5—6
Mickiewicza).
Słowik — poeta; poezja; Słowo. „Bo mię
matka moja miła na słowika urodziła" (Bo mię
matka... l—2 Słowackiego). ,,Słowik — od
Słowa — takoż pobratymy: to mu się w
pieśniach przedrzeźniać uczymy" (Słowik
Bohdana Zaleskiego). „Słowik nie dostanie
nagrody na wystawie drobiu" (Epigram. Śmiech
z chmury Sir Waltera Raieigha, 1861—1922).
Słowik — ozdrowienie. Cesarz chiński wolał
sztucznego, ubrylantowanego słowika od
prawdziwego, który śpiewał w jego ogrodzie, a
przed głosem robota uciekł. Robot się zepsuł i
zamilkł, a gdy cesarz zachorował, szary ptaszek
wrócił i ozdrowił cesarza natchnionymi trelami
swej poezji (Słowik, baśń Andersena).
Słowik — niebezpieczne związki, zabronione
uczucia, niedozwolona miłość; ptak nocny:
słychać go, ale nie widać; dwuznaczność,
skrytość; piękny głos. szary strój.
Słowik — pragnienie wolności. Słowik i ru-
dzik niedługo pożyją w klatce. Przysłowie nm.:
Słowik w klatce nie zaśpiewa.
Słowik — anielskość. Przysłowie: Kto sło-
wika zabija, zasmuci aniołów.
Słowik — ciekawość. Przysłowie: Ciekawy
jak słowik.
Pieśń słowika (dla starożytnych) — dobry
omen.
Pieśń słowika — słodycz, słodkie marzenia.
„Pieśń słowika mnie uśpiła i sny słodkie się
roiły" (Spomnienia 7—8 Bohdana Zaleskiego).
„Słodkim śpiewem słowik kląska" (Noc
czerwcowa l—2 Leopolda Staffa).
Szwedzki słowik — Jenny Lind, 1820—87,
szwedzki sopran liryczno-koloraturowy. jedna z
najwybitniejszych śpiewaczek XIX w.
SMOK
Smok jest symbolem chaosu, praoceanu, wody,
chmury, deszczu, suszy; prawdy, autorytetu.
zasady zła. grzechu, okrucieństwa, despotyzmu,
potęgi, bałwochwalstwa, nieuctwa; ostrego
wzroku, czujności, straży;
wroga, mordu, piractwa; (w chrześcijaństwie:)
zło, nieczystość, grzech, pogaństwo. herezja,
błąd. Szatan, kłamstwo. Zob. też:
Potwory, Lewiatan, Wieloryb. Wąż, Jednoro-
żec.
Legendarny potwór, będący zwykle, jak
większość potworów, symbolem prachaosu,
przeciwieństwem ładu kosmicznego, nowego
porządku boskiego, fantastyczną mieszaniną
gatunków, płci. części ciała różnych, naj-
częściej niebezpiecznych zwierząt, najpo-
pularniejszy potwór mitu i folkloru wielu
krajów, niekiedy nie różniący się od węża (gr.
drakon to 'wąż; smok', stąd tac. draco. fr., ang.
dragon, nm. Drache). Bywa wężem zrodzonym
aseksualnie z jaja złożonego przez koguta,
mającym ciało pokryte rybimi łuskami, z
nogami, skrzydłami i niekiedy łbem ptaka, z
przednimi łapami (a nieraz i łbem) lwa, albo z
uszami wołu. oczami demona, szyją węża.
brzuchem mięczaka. W innych typach smoka
występowały organy jaszczurki, ryby. ropuchy,
słonia, konia, świni, barana, sokoła, ośmiornicy
lub wieloryba. Bywa wielogłowy lub
zaopatrzony w inne organy w nadmiernej
liczbie: żyć może zarówno pod ziemią, jak w
powietrzu. W najpopularniejszej postaci jest to
pokryty łuską jaszczur buchający ogniem z
pyska, z wielkimi skrzy-
dłami nietoperza i kolczastym ogonem. Smok
zrodził się w wyobraźni starożytnych, którzy
nie mieli pojęcia o rzeczywistym istnieniu
olbrzymich gadów kopalnych ery mezo-
zoicznej (185—60 milionów lat temu). W róż-
nych legendach i mitach smok jako istota
ziemno-wodna miewa głowę długowłosej ko-
biety, jako stworzenie lądowe często wypija
krew stworzeń zabitych jego potężnym, kol-
czastym ogonem; jako stwór powietrzno--
wodny nieraz połyka ludzi i zwierzęta w ca-
łości: kiedy indziej fruwa jako skrzydlaty wąż.
Chaldejski smok Tiamat miał cztery łapy, łuski
i skrzydła. Smoki na monumentalnym Portyku
Isztar. wzniesionym ku chwale Marduka przez
Nebokadnezara II w Babilonie, to czworonogi
kryte łuską, chodzące na orlich i lwich łapach, o
ciele rogatego węża.
Smok-wąż — zasada zła (na Bliskim
Wschodzie, gdzie występują duże, groźne.
często jadowite węże). Egipski bóg-wąż Apep
zaczajał się o świcie na boga-słońce Ra (Re),
aby go pożreć; jego zwycięstwami były
zaćmienia słońca. Grecy i Rzymianie przejęli
wprawdzie ideę węża-smoka jako złowrogiej
siły Chaosu, ale niekiedy wyobrażali go sobie
jako siłę dobroczynną, jako chtoniczną istotę
podziemną czuwającą nad urodzajem, głoszącą
na żądanie wyrocznie, strzegącą skarbów i
pięknych dziewic. Jednak ujemne cechy smoka
z czasem przeważyły pod wpływem Biblii i
chrześcijaństwa.
Wymieniane przez Biblię smoki (hebr. tan-
nin) bywają zwierzętami lądowymi lub mor-
skimi (Psalm 103 26) i pojmowane są przez
egzegetów różnie —jako szakale. bazyliszki,
jaszczury, węże, krokodyle, wieloryby, Le-
wiatany, Behemoty. hipopotamy (Hiob 40,10).
jędze itp.. ale zawsze jako istoty groźne lub
obrzydłe.
Ouroboros — emblematyczny smok-wąż
staroż. Egiptu i Grecji, przedstawiany z ogonem
w zębach, pożerający się i odradzający
nieustannie; jako symbol gnostyków i alche-
mików wyrażał jedność wszechrzeczy, ma-
terialną i duchową, ustawicznie zmieniającą
kształty w odwiecznym cyklu zniszczenia.
odtwarzania i nieustannej odnowy. Wizerunek
ouroborosa podsunął chemikowi nm. F. A.
Kekule von Stradonitz w 1865 ideę
pierścieniowej budowy cząsteczki benzenu.
Smok — bóg. Król babiloński wzywa proroka
Daniela (w Biblii: Daniel 14. 22—27).
aby uczcił wielkiego smoka uważanego za boga.
Danie] dał smokowi potrawę ze smoły, sadła i
sierści, od której smok pękł, dowodząc tym, że
nie jest bogiem. „Na lwa srogiego bez obrazy
wsiędziesz i na ogromnym smoku jeździć
będziesz" (Psalm 90/91 13. tt. Jana
Kochanowskiego).
Groźne kształty smoka uczyniły go wcześnie
atrybutem potęgi wojennej i władzy królewskiej.
W Iliadzie Homera król Agamem-non ma na
tarczy wyobrażenie trzygłowego. błękitnego
smoka-węża. Średniowieczni wikingowie mieli
także smoki na tarczach i rzeźbione łby smocze
na dziobach swych okrętów. W Anglii przed
podbojem norman-dzkim smok należą) do
głównych insygniów królewskich czasu wojny,
wprowadzony przez Uther Pendragona. ojca
króla Artura. W XX wieku włączono smoka
urzędowo do herbu księcia Walii.
Na Dalekim Wschodzie smok zachował
autorytet istoty dobroczynnej. W Chinach lutlg
('smok') stał się godłem narodowym i
emblematem rodziny cesarskiej. Japoński tatsu
('smok') może do woli zmieniać swe wymiary, a
nawet stawać się niewidzialny. W taoizmie
smok jest wcieleniem boskich sit natury. Smoki
chińskie i japońskie, mimo że są istotami
powietrznymi, nie mają skrzydeł.
W mit. gr. potworny smok-wąż Pyton, zro-
dzony przez Gaje. strzegł jej wyroczni u stóp
Parnasu. Apollo zabił go strzałą z tuku i usta-
nowił na miejscu dawnej wyroczni nową, swoją,
w świątyni delfickiej. Od Pytona pochodzić
miała nazwa Pytii. wieszczki i kapłanki
Apollina w Delfach.
Smok-wąż był strażnikiem świątyń, skarbów i
dziewic w mit. gr.. Złotego Runa, jabłek
Hesperyd. jako istota czujna, o wyjątkowo
przenikliwym wzroku. Perseusz zabija smoka
(potwora morskiego), strażnika przykutej do
skały królewny etiopskiej. Andromedy, i
poślubia ją. Jedną z 12 prac Heraklesa było
zabicie hydry lernejskiej, potwora wielogło-
wego o ciele węża; każdą głowę bohater po
odcięciu przypalał, aby nie odrosła. Wielo-
głowie smocze oznacza regres i rozwój wste-
czny.
Vrdra w mit. indyjskiej to smok, który nie
pozwalał spaść deszczom monsunowym; zabity
przez Indrę. głównego boga panteonu
wedyckiego.
Kraken — legendarny wielki potwór morski.
widywany na płn. Atlantyku, opisany
po raz pierwszy w 1752 przez Erika Pontop-
pidana, pisarza duńsko-norweskiego.
Zęby węża-smoka — talizmany zapewniające
pomyślność i zdrowie. Gdy mityczny Kadmos
założył Kadmeę. przyszłe Teby. zabił węża-
smoka i zasiał jego zęby w ziemi:
powyrastali z nich wojownicy, którzy się
wzajem pozabijali: pięciu pozostałych przy
życiu, nazwanych Spartoi (gr. 'zasiani'), stało się
protoplastami arystokracji tebańskiej. Podobnie
postąpił Jazon. na polecenie króla Kolchidy, z
zębami zabitego węża-smoka pilnującego
złotego runa.
Pliniusz w swojej Historii naturalnej nie
zadowala się stwierdzeniem, że smoki napadają
latem na słonie, ale stara się wyjaśnić, dlaczego
tak czynią: robią to. jego zdaniem. aby się
orzeźwić krwią słoniową, która, jak wiadomo
(!). jest zimna.
Wąż-smok — przeciwnik, prawróg. diabeł,
susza, mróz. choroba, zaraza, ciemość.
nieczystość.
Zwierz Apokalipsy to ..smok wielki, ryży.
mający siedem głów i dziesięć rogów, a na
głowach — siedem koron; ogon jego ciągnął się
przez trzecią część gwiazd niebieskich" (12. 3—
4). Siedem głów wyobraża tu 7 grzechów
głównych: ludzka głowa — pycha. wąż —
zazdrość, wielbłąd — gniew, ślimak —
nieczystość, hiena — chciwość itd. Archanioł
Michał i aniołowie walczyli ze smokiem. ,,i
zrzucony został ów smok wielki, wąż
starodawny, nazwany diabłem i szatanem. który
zwodzi cały świat" (12,9). Ten obraz węża-
szatana-smoka. strąconego anioła, przejęło
późniejsze chrześcijaństwo; stał się on
wyobrażeniem błędu, grzechu, herezji, po-
gaństwa. diabła; wyobrażano go leżącego
bezsilnie (mimo potwornych kształtów) pod
stopami świętych i męczenników, archanioła
Michała, św. Małgorzaty z Antiochii i św.
Jerzego (oboje skreśleni w 1969 z listy świę-
tych). św. Marty (siostry Łazarza), św. Bernarda
z Clairvaux, św. Sylwestra (papieża. 314—335).
św. Teodora z Pontu (dawnego patrona
Wenecji), św. Samsona, arcybiskupa Dola, św.
Donata. św. Klemensa z Mctzu. św. Romana z
Rouen. niekiedy samego Chrystusa. na
miniaturach i ikonach bizantyjskich i ruskich, w
plastyce XIII—XIV w.. w dziełach van Eycka.
Dtirera. Donatella. Uccella. Carpaccia. Rafaela.
Correggia. Ve-ronesa i in.
Smok u gnostyków chrzęść. — absolut. anioł
świtu, wyzwoliciel, pojednawca, duch
wszelakiej wiedzy.
Na średniowiecznych procesjach noszono
wizerunki smoka jako wyobrażenie zwycięstwa
Chrystusa.
Beowulf. skandynawski heros-wiking. bohater
tytułowy najwcześniejszego poematu epickiego
lit. staroangielskiej (spisanego ok. r. 700). ginie
w walce z pustoszącym kraj. ognistym smokiem,
zabijając go jednak przed śmiercią. Sigurd,
bohater Volsunga Saga i Pieśni o Nibeiungach.
zabija smoka Fafnira strzegącego skarbu karłów,
symbolu nieśmiertelności. zjada serce smoka, co
pozwala Sigurdowi rozumieć mowę ptaków. W
Pieśni, jako Zygfryd, wykąpawszy się we krwi
zabitego smoka, bohater otrzymuje rogową
skórę i staje się odporny na ciosy.
Język smoczy (jaszczurczy, bazyliszkowy) —
oszczerczy, potwarczy (Hiob 20.16), ..Ha.
języku smoczy! serce jaszczurcze! (...) Wiem, że
jak inni. tak ty mógłbyś wiarę złamać. lecz nie
wiedziałam, że tak podle umiesz kłamać!" (Pan
Tadeusz 8, 513—519 Mickiewicza).
Krew smocza — tetysz wojenny, talizman
przynoszący szczęście; w wielu mitach ostrza
włóczni i strzał zanurzone w niej zadają
nieuleczalne, śmiertelne rany. Zob. wyżej
Sigurd-Zygfryd.
Pysk smoka — brama Piekieł. Smok trzygtowy
— indoeuropcjski potwór burzy.
Ślina smocza — trucizna. Smok wawelski z
legendy, prawdop. od Smoczej Jamy (w której
zapewne znajdowano kości); wzorowany na
Księdze Daniela (14. 22—27) w Biblii i
niezliczonych europejskich legendach
średniowiecznych; zabity przez „krakowiaczka"
Skubę. który dał mu do zjedzenia siarkę zaszytą
w baranią skórę.
Przysłowie: Smok moczydła nie utracą — wg
bajek ludowych słowiański bożek Chworz o
wyglądzie smoka panował nad lądem i nad
wodą. Moczydto — ogon.
Gwiazdozbiór Smoka — atrybut mądrości
nieba. ..Ów zodyjakowy Smok długi i gruby.
który gwiaździste wije po niebie przeguby,
którego mylnie Wężem chrzczą astronomowie.
jest nie wężem, lecz rybą. Lewiatan się zowie"
(Pan Tadeusz 8, 89—92 Mickiewicza).
 Smoczy miesiąc — okres między dwoma
kolejnymi przejściami Księżyca przez ten sam
węzeł swej orbity.
Emblemat astrologii i alchemii — smok
skrzydlaty.
W alchemii: materia prima', dwa walczące z
sobą smoki — gnicie, rozdzielenie pierwia-
stków. rozkład psychiczny; neutralizacja
przeciwnych tendencji siarki i rtęci; skrzydlaty
smok — pierwiastek lotny; bez skrzydeł —
pierwiastek stały.
Heraldyka: w Rzymie starożytnym czerwony
smok na chorągwiach wojskowych oznaczał
kohortę; strażnik tronu, władcy;
od czasów wypraw krzyżowych oznaka dalekich
wypraw i podróży.
SOKÓŁ
Sokół symbolizuje ogień, światło, niebo, Słońce,
wiatr, chmury, burzę; pewność siebie, dumę,
męskość, rycerskość, szlachetność, zuchwałość,
majestat, bohaterstwo; bystrość wzroku,
czujność, wzniosłość, szybkość, śmiałość; złość,
dzikość obłaskawioną, polowanie. pocałunek
śmierci, nieśmiertelność, śmierć, powrót;
nawrócenie, świętość, wróżbę; skromność,
miłość, kochanka: dotyk. smak; logikę.
Sokół w staroż. Egipcie — zasada niebiańska.
książę ptaków, atrybut bogów światła i Słońca, a
także świata podziemnego; Ra (Re). Horusa,
bóstwa Chonsu z głową sokoła zwieńczoną
tarczą księżycową.
Sokoły (jastrzębie, orły itd.) w staroż. Grecji —
światło. Słońce, wróżba, wyrocznia;
związane z Apollinem jako posłem bogów.
bogiem Słońca i wyroczni; najszybsze z ptaków,
zabijające w locie jak strzały apolliń-skie.
„Jastrząb polotny. zguba gołębic, ów ptak
najszybszy wśród rzeszy skrzydlatej" (Iliada 15.
235—6 Homera, tł. I. Wieniew-skiego). Apollo
przybierał kształt sokoła i zmieniał ludzi w
sokoły, zwykle jednak sokół występował jako
towarzysz boga. Sokół był ptakiem
symbolicznym już w kulturze egejskiej („puchar
Nestora", złoty łańcuch z podwójnym sokołem z
grobów mykeń-skich). U Rzymian — ptak
wróżebny.
Sokoły (sokoły właściwe, jastrzębie, orły. •
krogulce itd.) były bardzo cenione z uwagi na
ich użytek w sokolnictwie (łowach z sokołem na
ptactwo i drobną zwierzynę): trzymany przez
sokolnika na dłoni osłoniętej
grubą skórzaną rękawicą, po zdjęciu czapeczki
sokół błyskawicznym lotem dopadał zdobyczy i
wracał na rękę. Sokolnictwo przyszło do
Europy ze stepów Azji w IV—V w. n.e.
Sokół w mit. pers. i w chrzęść. — wróg
węża; zob. Wąż. ,,Pełzał wąż (...). Nie uważa-
łem (...) przylotu boskich sokołów, lecz potem
(...) zielonych skrzydeł spłoszona łopotem uszła
gadzina" (Boska Komedia, Czyściec 8, 99—107
Dantego, tł. E. Porębowicza).
Sokół w chrzęść. — nawrócenie (gdyż na-
wraca na głos sokolnika); atrybut św. Bawona
(ok. 589—ok. 653), patrona sokolników, św.
Bałdryka, któremu wskazał, gdzie wystawić
klasztor, i Juliana Szpitalnika z fr. romansu
rycerskiego. Z diamentowym pierścieniem w
pazurach — impresa (godło) Piera de'Me-dici,
1416—69, tak zwanego Piotra Poda-gryka, z
rodu Medyceuszów, z dewizą Sem-per łac.
'zawsze'.
Sokół w mit. skand. — jedna z postaci, jakie
przybiera Loki, bóg zła i kłótni; atrybut bogini
miłości Frei i bogini małżeństwa Friggi. Freja
fruwa nad ziemią w szacie z sokolich piór, tj. z
chmur. Sokół — zwiadowca bogów siedzący
na najwyższej gałęzi Drzewa Wszechświata
(zob. Drzewo: Igdrasil), na głowie orła. i
donosi bogom o tym, co się dzieje na świecie.
Sokół — szlachetność, majestat. „Sokół,
kiedy pozbywszy kaptura wykręca głowę i
krasą się chwali, i okazuje wigor, bijąc w
pióra" (Boska Komedia. Raj 19, 34—6
Dantego, tł. E. Porębowicza). „Widziałem
sokoła majestatycznie się unoszącego" (Mak-
bet 2,4 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Sokół — zwycięstwo nad żądzą, zwycięstwo
zasady męskiej, dziennej, słonecznej nad
żeńską, nocną i księżycową. Ukazywany w
śrdw. jak rozdziera zająca symbolizującego
pożądanie seksualne.
Sokół w śrdw, — ulubiony symbol rycerza--
kochanka, który wyrusza na bój, po czym
zwycięski wraca do damy swego serca. „Pani
powiada: Mój sokół odleciał daleko w obce
kraje" (Heinrich von Mligeln, poeta nm., ok.
1320—72),
Sokół — światło, nadzieja ujrzenia światła:
więzień. Nakryty czapeczką sokół sym-
bolizował w epoce Odrodzenia nadzieję zoba-
czenia światła w ciemnościach: post tenebras
spero lucern łac. 'mam nadzieję, że światło
zabłyśnie, gdy rozproszą się ciemności'.
 Sokół — pewność siebie, śmiałość. „Ufny jak
sokół, co ściga ptaszynę" (Ryszard II 1,3
Szekspira, tt. S. Koźmiana), mówi Bo-lingbroke
z rodu Lancastrów, którzy mieli białego sokoła
w herbie.
Sokół — bystrość, czujność. Mieć oczy jak
sokół, sokole oczy; przenikliwe, bystre
spojrzenie; doskonały wzrok. .,Słyszę ciągnące
żurawie, których by nie dostrzegły źrenice
sokoła" (Stepy Akermańskie 9—10
Mickiewicza).
Sokół — wzniosłość, dążenie do nieba i
Słońca w sensie fizycznym, intelektualnym i
moralnym; wyższość, zwycięstwo. „A ty, myśli
moja, podlatuj jak sokół!" (Krakowiak 4
Edmunda Wasilewskiego).
Sokół — pocałunek śmierci. Sokół zabija
gołębia musnąwszy go tylko w największym
pędzie (i zadając mu śmiertelny cios pazurem),
a potem zawraca i chwyta spadającego,
martwego już ptaka.
Sokół — człowiek zuchwały, młody, boha-
terski, bystry, patriota. ..Gdyby orłem być! Lot
sokoła mieć!" (Wieści 21—2 Maurycego
Gosławskiego). „Orły, sokoły! Dajcie mi
skrzydła!" (Orły, sokoły! l—2 Mieczysława
Romanowskiego). Nazwa czeskiej organizacji
gimnastycznej i polit. „Sokół" (zał. w 1862) i
polskiej „Sokół" (w 1867 we Lwowie). Marsz
sokołów (1901) Jana Lama, muz. Wilhelma
Czerwińskiego: „Ospały i gnuśny, zgrzybiały
ten świat (...). Hej, bracia Sokoły, dodajmy mu
sił, by ruchu zapragnął, by powstał i żył" (1—
6).
Sokół, sokolik — ukochany, dorodny mło-
dzieniec, kochanek. „Zabrał mi wszystko
Jaśko, mój sokół, zabrał mnie całą niebogę.
(...) Gdzieżeś, ach gdzieżeś, o mój sokole"
Walka l, l, l, Włodzimierza Wolskiego). ,,0n
pożegna mnie, sokolik" (jw. l, 2, l). Sokoli lot
— szybki, niedościgły. W astrologii: znak
zodiaku Strzelec. W heraldyce: godło wojenne
wodza Hu-nów. Attyli; rycerskość; łowy;
pogoń za upragnionym celem.
SOSNA (Świerk)
Sosna symbolizuje długowieczność, wytrzy-
małość, śmiałość, zwycięstwo; zdrowie, męs-
kość, seks, płodność; wierność; samotność, żal,
smutek; siostrę; harfę; pacierz. Raj, nie
śmiertelność; filozofię, mądrość; karę, współ-
czucie; ogień. Słońce; żeglugę; por. Pinia,
Jodła.
Sosna — nieśmiertelność. Zmarłym wrzu-
cano do grobu gałązki sosny, aby wzmocnić
odlatującą duszę, a zwłoki uchronić od ze-
psucia.
Sosna — ogień. Słońce; płodność. W Egipcie
poświęcona była Ozyrysowi, bogu wegetacji i
wody. W kulcie Mitry związana ze Słońcem. U
Greków poświęcona Afrodycie, Artemidzie,
Panu; zob. Pinia (piniole — afrodyzjak). Palące
się drewno sosnowe wydaje miłą woń, ale sypie
iskry.
Sosna — atrybut Attisa czczonego we Fry-
gii, Azji Mniejszej, a potem w całym imperium
rzymskim mitycznego małżonka Wielkiej
Matki Bogów (klasycznej Kybele), który
pozbawił się męskości pod sosną, gdy
zakochana w nim hermafrodytyczna Adgistis
pomieszała mu zmysły; wg innych wersji mitu
został zmieniony w sosnę; zob. też Pinia.
Sosna — żegluga. Drzewo, jako budulec
okrętów, zwł. stępek, poświęcone Posejdono-wi
(podobnie jak modrzew i jodła). ,,I te, co długo
stały na wyniosłej górze sosny, płynąc po
morzach wyzywają burze" (Metamorfozy l, 134
Owidiusza, tł. B. Kicińskiego). „Tutaj sterujcie,
wy, skrzydlate sosny" (Inner Tempie Masque.
Song of the Sirens Williama Browne'a).
Sosna — zwycięstwo. Wieniec z. gałązek
sosnowych był nagrodą dla zwycięzców na
igrzyskach istmijskich.
Sosna — słodki szept, poważny szmer.
pacierz, żałoba, wzdychanie, ojczyste głosy,
myśli polskie. „Jest coś słodkiego w szepcie
sosny" (Idylle l, l, l, Teokryta). ,,I od sosen na
wsze strony, jak pacierza szept stłumiony,
szmer poważny, smętny płynie" (Sroczka 3. 26
—8 Adama Pługa). ..Nasz ubogi naród (...)
ojczyste głosy słyszy nawet w sosen szumie (...)
i z szumu sosny kmiotek pieśń układa polną, w
której jakby w jeziorze (...) myśli polskie (...)
płyną" (Na wstęp do... ,,Ochrony" 47—54
Teofila Lenartowicza). ,,Szumiące sosny nad
grobami" (Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu
27, 161 Słowackiego). „Sosny na wzgórzach
wzdychały" (Sosny na wzgórzach... Roberta
Bridgesa).
Sosna w śrdw., niekiedy — drzewo Raju.
Sosna czarna — współczucie; zasada męska.
 Sosna — kara. Prospero do Ariela: „(Sy-
koraks) wszczepiła ciebie w rozłupaną sosnę,
gdzie uwięziony żyłeś wśród boleści przez lat
dwanaście" (Burza 1,2 Szekspira, tł. L. Ul-
richa).
Przewrócona sosna — człowiek przywalony
nieszczęściem. ..Tak runęła ta sosna wyniosła,
opuściła gałęzie" (Henryk VI cz. 2 2,3
Szekspira), o Humphreyu, księciu Glou-cester.
Rozdarta sosna — człowiek torturowany przez
los, opierający się ostatkiem sił;
,,Płacz samotny, jedyny, płacz przed obliczem
Boga" (Ludzie bezdomni, na końcu, Stefana
Żeromskiego).
Sosenka — pszczoła. „Małe sosenki jako
pszczoły brzęczą jedwabnym kolcem" (Podróż
do Ziemi Świętej z Neapolu 6, 6, 2—3
Słowackiego).
Sosna — harfa. „Wiatr, ten wielki stary
harfiarz, uderza w swą grzmiącą harfę sosen"
(A Life of Drama 2 Alexandra Smitha).
..Siostro sosno, sosno samotna, sosno Wej-
muto!" (Wejmuta 247—8 Leopolda Staffa).
Świerk — śmiałość, nadzieja w trudnych
czasach; wierność, współczucie.
Świerk — mistyka, abnegacja. „Świerk ma
(...) charakter mistyczny. Jest abnegatem (...).
Kiedy wiatr wieje, on (...) szepce modlitwy,
gderze, wygaduje" (Puszcza białowieska Wa-
cława Sieroszewskiego).
SOWA
Sowa symbolizuje samotność, czujność, mil-
-czenie, rozmyślanie, umiarkowanie, mądrość.
naukę (świecką), wiedzę racjonalną, medycynę,
nocne studia, niewiedzę, niewiarę, proroctwo,
jasnowidzenie, dowcip, podstęp;
pospolitość, skąpstwo; zimę, noc, ciemność,
półmrok; widmo, demona, diabła; świt;
smutek, melancholię, złą wiadomość, rozpacz,
gniew, nieszczęście, śmierć.
Ptak o nocnym trybie życia, w dzień sypia
ukryty w cieniu. Wbrew rozpowszechnionym
opiniom sowa w dzień widzi dobrze, w każdym
razie lepiej niż człowiek, ale opinie te sprawiły,
że sowa, unikająca światła dnia, stała się
symbolem smutku, ciemności, samotności na
uboczu, melancholii, związku z siłami
chtonicznymi, milczenia, mądrości, deszczu i
burzy, wód, roślinności, śmierci, zimy i długich
nocy.
W piśmie hieroglificznym Egiptu sowa zna-
czy noc, zimno, bierność, zgon, należy też do
królestwa nocnego Słońca, boga Ra (Re),
płynącego nocą w łodzi przez podziemny Nil z
zachodu na wschód.
Córka króla Lesbos, Nyktimene (gr. 'nocna'),
była nałożnicą swego ojca. Za karę zmieniona
w sowę, ucieka ze wstydu przed światłem
dziennym i kryje się w mrocznych rozpadlinach
(Metamorfozy Owidiusza 2,590).
W interpretacji chrzęść, przybiera sprzeczne
znaczenia. Jedni widzą w niej obraz tych, co
unikają światła zbawienia: niewierzących,
heretyków, filozofów, mędrców, inni, na
podstawie biblijnego Psalmu 101 6 (,,Stałem
jak sowa na pustkowiu"), dostrzegają w niej
symbol świętości, atrybut świętego pustelnika
lub nawet Chrystusa w nocnej pomroce
cierpienia. Jeszcze inni, zwłaszcza w
średniowieczu, upatrywali w niej symbol
Synagogi głoszącej chwałę Prawa, ale nie
dostrzegającej światła ewangelii; wyobrażenie
złości, kłamstwa, oszustwa, hipokryzji, Szatana
jako Księcia Ciemności. W symbolach wieku
ludzkiego przedstawiała osiemdziesięcioletnią
kobietę.
W heraldyce: czujność, dowcip, odosob-
nienie.
Sowa ptakiem zimy (długich nocy), przeci-
wieństwem słowika i kukułki, ptaków wiosny.
Przysłowie mówi: Twarz zaspana jak u sowy
w południe. Inne, u Fredry przytoczone przez
Pana Jowialskiego (1,9), powiada: „Każda sowa
głupia w dzień". Sowa zaskoczona przez
światło południa to przedmiot drwin i
wydziwiania — Dlirer przedstawia taką scenę
na jednym ze swych drzeworytów. Lud sądził,
że sowa, która nie znosi światła dnia, jest
przeciwieństwem orła, patrzącego w słońce
otwartymi oczami, dlatego orły walczą jakoby
zawsze z sowami, a zwłaszcza z puchaczami.
Oczy zwrócone nieruchomo w przód (ale za
to głowa może się obracać o więcej niż 180°), o
jaskrawożółtych lub pomarańczowych
tęczówkach; otaczająca je szlara (pióra rosnące
promieniście wokół oczu, odmiennie ubarwione
niż reszta upierzenia) sprawia złudne wrażenie,
że za tak wielkimi oczami znajduje się potężny
mózg. Widząc w ciemnościach rozeznaje
rzeczy i fakty niewidoczne dla innych, a w noc
miesięczną otrzymuje światło nie bezpośrednio
od Słońca, ale za pośrednictwem Księżyca,
odbite refleksem,
zabarwione refleksją, namysłem. Wszystko to
uczyniło z sowy symbol mądrości, u Greków
ptaka bogini mądrości Ateny, a także Aten i
Akademii. Wozić sowy do Aten znaczyło tyle,
co nosić drwa do lasu, czyli spełniać pracę
nieużyteczną, bo Ateny były miastem sów,
nawet na monetach attyckich wybijano
wizerunek sowy; dlatego powiedzenie noctua
yolat (tac. 'sowa fruwa') znaczyło w przenośni:
pieniądz zmienia właściciela, ktoś bierze
łapówkę.
Jako ptak mądrości sowa jest też wyobra-
żeniem nauki, nocnych studiów, jasnowidzenia i
proroctwa. Askalafos, syn Acheronu, ..widzący
w mrokach Podziemia", który świadczył
przeciw Persefonie, że zgryzła pestkę granatu
(co skazywało ją na mieszkanie w Hadesie), za
karę został przez nią, albo przez jej matkę,
Demeter. zmieniony w sowę (Metamorfozy
Owidiusza 5, 538). Ptak Ateny jest
wyobrażeniem wiedzy racjonalnej (w
przeciwieństwie do wiedzy intuicyjnej
reprezentowanej przez orła), a także wiedzy
tajemnej, gnozy. Sową Ateny nazywano
zapewne puszczyka (sowę puszczyka, lelka,
sowę lelka, sowę rdzawą, zgrzytacza), ptaka
cichego, zdumiewająco nieruchomego, o
fascynującym wzroku, z wielkim hałasem
napastowanego (gdy pojawi się w dzień) przez
drobne ptactwo, także przez gawrony. Widziano
w nim towarzysza czarownic i przybijano go do
drzwi stodoły, aby sparaliżować diabła, który
często objawiać się miał jako puszczyk; w
Polsce takie egzekucje zdarzały się nierzadko
jeszcze w połowie XX wieku.
Sowa była atrybutem Asklepiosa, więc także
medycyny; dla chrześcijan — nauki świeckiej w
przeciwieństwie do teologii reprezentowanej
przez krzyż. Od antyku do czasów nowożytnych
utrzymuje się jej związek z muzami, literaturą i
filozofią. „O Grecjo, ciebie że kochano widzę... i
w Sokra-tejskiej sowie z ócz brylantem" pisze
Norwid w Promethidionie (Bogumił 261).
Sowa — ptak śmierci. W starożytnej Babi-
lonii krzyk sowy w nocy rozumiano jako krzyk
kobiety zmarłej w połogu, płaczącej po swym
dziecku. W micie greckim była wyrazicielem
parki Atropos, która przecina nić życia
ludzkiego. Była też ptakiem nimfy Kalipso,
której wyspa, Ogygia, pełna była symboli
śmierci, a więc sów, sokołów, kormoranów oraz
topól. Sowa należała też do
bogini świata widm, Hekate, gdyż gniazda sowy
cuchną padliną, bo żywi się myszami
związanymi z nocą i śmiercią. Była ptakiem
śmierci, bo najgłośniej huka w listopadzie,
miesiącu śmierci; ptakiem widmowym, bo lata
bezszelestnie w nocy. „To puszczyk zahuczał,
złowrogi ten stróż nocny, który groźnie woła
Dobranoc!" (Makbet 2,2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego). Wołanie sowy tłumaczono też:
,,pójdź, pójdź (tj. w dołek pod kościółek)".
„Złowróżbna sowo ruiny i śmierci!" (Henryk VI
cz. l 4,2 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Sowa — zła wróżba. Przysłowie: Sowa na
dachu kwili, komuś umrzeć po chwili. W Me-
tamorfozach Owidiusz (6,431), opisując kosz-
marną historię Tereusa i Prokne, mówi o ich
weselu, że „Eumenidy posłały ich ślubne łoże,
a na dachu usiadł złowróżbny puchacz — pod
jego auspicjami zostali małżeństwem", mówiąc
zaś o kazirodztwie Mirry (10, 453), informuje:
„Pogrzebowy puchacz trzykrotnie uczynił
omen śmiercionośną pieśnią". Wśród dziwnych
zjawisk zapowiadających śmierć Cezara:
„Wczoraj w samo południe sowa siadła na
rynku pohukując i kwiląc" (Juliusz Cezar 1,3
Szekspira).
„Sowa była córką piekarza" mówi obłąkana
Ofelia (Hamlet 4.5 Szekspira); według dawnej
legendy córka piekarza przemieniona została w
sowę, gdyż odmówiła chleba dźwigającemu
krzyż Jezusowi.
SÓL
Sól symbolizuje dobrą radę, uzdrowienie.
nieśmiertelność, niezniszczalność, odporność na
zepsucie, trwałość; siłę witalną, zdrowie,
płodność, spermę; boskość, chwałę boską, dobrą
a. złą wróżbę; cnotę, oczyszczenie;
mądrość, rozum, dowcip, elegancję, prostotę;
gościnność, wierność, lojalność, przymierze,
przyjaźń; dobroć, bogactwo; bezowocność,
bezpłodność, jałowość, gorycz, zniszczenie.
Sól — wierność, lojalność. Konserwujące
właściwości soli (sama się nie psuje i chroni
inne ciała od zepsucia) uczyniły ją szczególnie
dogodnym symbolem trwałej więzi, wierności,
przyjaźni.
Przymierze soli — niezłomne. „Żadnej
twojej ofiary z pokarmów nie pozbawisz soli
przymierza twego Boga. Przy każdej ofierze
swojej składać będziesz i sól" (Lev. 2,13). „Jest
to umowa soli, wieczna przed Panem, dla
ciebie i synów twoich" (Num. 18,19).
 Spożywanie soli — wierna służba, lojalność
w stosunku do władcy. „A my, pamiętając na
sól, którąśmy w pałacu królewskim jedli (...),
posłaliśmy wiadomość o tym (zamiarze
odbudowy Jerozolimy) królowi" (Ez-drasz
4,14).
Sól związała się ściśle z pojęciami honoru,
godności, czci, szacunku, a także dobroci,
gościnności (często występując razem z chle-
bem, zob. Chleb); „jeść wspólnie sól" znaczyło
tyle, co ,,zawrzeć przyjaźń" (podobnie jak dziś
u muzułmanów). W staroż. Izraelu dawano do
skosztowania sól nowożeńcom, pieczętowano
przyjaźnie, układy i umowy wspólnym
pokosztowaniem soli.
Spożyć czyjąś sól — skorzystać z jego goś-
cinności, co u Arabów tworzy rodzaj więzi
między ludźmi, nie pozwalającej na obmowę
drugiej osoby a. szkodzenie jej. Arabowie
mówią w takich wypadkach: Sól jest między
nami. Perskie namak haram, dosl. 'niewierny
soli' znaczy 'nielojalny, niewdzięczny'. Zjesz
beczkę soli, nim poznasz do woli (tj. trzeba
długich lat, aby kogoś dobrze poznać); przy-
słowie to jest pogłosem dawnego znaczenia
soli w stosunkach między ludźmi,
Sól ziemi zob. Ziemia.
Przysięga na sól — szczególnie święta w
starożytności.
Zmienić się w słup soli — znieruchomieć,
zazw. ze zdumienia, przerażenia; aluzja do
losów żony Lota (Gen. 19, 26).
Sól — oczyszczenie. Mówi Bóg do Jero-
zolimy: „W dzień narodzenia twego nie odcięto
ci pępowiny i wodą cię nie umyto na zdrowie
ani nie wytarto cię solą" (Ezechiel 16,4).
„(Elizeusz) podszedł do źródła wody i wrzucił
do niej sól, mówiąc: Uzdrowiłem tę wodę, nie
wyjdzie z niej odtąd ani śmierć, ani poronienie"
(4. Ks. Król. 2,21).
Sól i chleb — prosty, naturalny tryb życia
(Historia naturalna 31,39 Pliniusza St.);
por. Chleb (i sól).
Ojcowska solniczka — ubóstwo, ale i schlu-
dność, nie bieda. „Ten żyje dobrze na małem,
komu ojcowska solniczka błyszczy na jego
skromnym stole" (Pieśni 2, 16, 13 Horacego).
Sól — wytworność, elegancja. „Non ampli-
ter, sed munditer convivium; plus salis tjliam
sumptus" tac. 'uczta nie obfita, ale przyzwoita;
więcej soli (tj. wytworności) niż wydatku.'
(Próby 3,9 Montaigne'a, cytaty: ze staroż.
poety cytowanego przez Nonniusa Marcellu-sa
11,19 i z Żywota Attyka rozdz. 13 Corne-liusa
Neposa).
Sól attycka — połączenie subtelności, ele-
gancji i ostrości dowcipu, przypisywane inte-
lektualistom attyckim okresu klasycznego;
por. Retoryka 2, 21, 13 Arystotelesa.
Sól atrybutem św. Mądrości (gr. Hdgia Só-
phia); sal sapientiae łac. 'sól mądrości'.
Solą zaprawiona mowa — roztropna, uważna.
„Mowa wasza zawsze uprzejma, niech będzie
solą zaprawiona, abyście wiedzieli, jak należy
każdemu odpowiedzieć" (List do Kolosan 4,6).
Sól — boski pierwiastek darowany ziemia-
nom. Za życia utrzymuje człowieka w karbach
rozsądku, po śmierci hamuje rozkład ciała przez
czas dłuższy, odgrywając w ten sposób rolę
spełnianą za życia przez duszę" (Historia
naturalna 31 Pliniusza St.).
Solarium łac. 'pieniądze dla żołnierzy na zakup
soli; żołd; płaca, pensja' od sal 'sól';
stąd: salariat — warstwa społ. obejmująca osoby
żyjące z wynagrodzenia za pracę.
Cum grano salis łac. Pliniusz St. pisze
(Historia naturalna 23, 8, 149), że Pompe-jusz
znalazł w zdobytym przez siebie pałacu
Mitrydata odtrutkę, którą trzeba było brać na
czczo „z (jednym tylko) ziarnkiem soli";
cytat ten stał się zwrotem przysłowiowym,
znaczącym, że jakąś opinię (jakieś twierdzenie)
przyjmować należy z odrobiną rezerwy,
sceptycyzmu, nie biorąc rzeczy całkiem do-
słownie.
Rozsypanie soli — zła wróżba, zapowiedź
kłótni; odwraca się tę wróżbę przerzucając
szczyptę soli przez lewe ramię (bo lewa strona
— diabelska); przesąd pochodzący praw-dop. z
czasów staroż., kiedy sypano sól na zwierzęta
ofiarne, a rozsypanie się tej soli na ziemię
osłabiało wartość ofiary. Demony, wróżki i
czarownice miały, wg pojęć śrdw., uciekać od
soli jak od wody święconej. W Ostatniej
wieczerzy (1495—97, Sta. Maria delie Grazie,
Mediolan) Leonarda da Vinci, artysta umieścił
przy postaci Judasza przewróconą solniczkę.
Sól — jałowość, zniszczenie. Sól sypano w
starożytności na burzone miasta nieprzy-
jacielskie, aby jego glebę uczynić bezpłodną na
zawsze, ale też jako magiczny środek zapo-
biegawczy przeciw odrodzeniu się siedliska
wroga. „Abimelech przez cały dzień atakował
miasto, zdobył je, mieszkańców wybił do
nogi, miasto zrównał z ziemią i posypał to
miejsce solą" (Ks. Sędziów 9,45). Podobnie
postąpił Scypion Mł. w 146 p.n.e.. po zdobyciu i
zniszczeniu Kartaginy.
Sól — zmartwienie, troska. Prosić o sól —
prosić o zmartwienie. Podawać sól — podsuwać
troskę. (Przysłowia będące echem przesądów.)
Pustynia solna — symbol bezpłodności i
potępienia (w Biblii i u mistyków).
Być komuś solą w oku — przeszkadzać.
zawadzać, dokuczać.
Sól — środek zapobiegający zepsuciu, przen.
duch opanowania siebie i posłuszeństwa
Bogu: ..Miejcie w sobie sól. a pokój miejcie
między sobą" (Ew. wg Marka 9,49);
w chrześcijaństwie wyobraża boską mądrość i
chwałę, błogosławieństwo odpędzające demony,
dlatego soli używa się obok wody święconej
przy chrzcie oraz dla święcenia wody.
Sól ważnym rekwizytem magii, guślarstwa i
czarów: rzucona w ogień broniła przed
niebezpieczeństwem, ciśnięla w kierunku jakiejś
osoby oznaczała wyzwanie: Sól tobie w oczy!
(rodzaj przekleństwa). Sól peczyna z lichymi
oczyma — formułka od uroku rzuconego ..złym
okiem". Peczyna—grudka (soli. ziemi).
Sól czasu — podeszły wiek. ..Wasza dostoj-
ność, choć jeszcze niezupełnie za granicami
młodości, czuje pewne podmuchy wieku. mały
smaczek soli czasu" (Henryk IV ci. 2 1.2
Szekspira, tł. L. UIricha).
Siedzieć powyżej soli — zajmować uprzy-
wilejowaną pozycję społ. a. towarzyską. Daw-
niej stawiano solniczkę pośrodku długiego
stołu; kto siedział między środkiem stołu a
najwyższym jego miejscem, zajmował miejsce
honorowe, lepsze.
Słony — wygórowany. Słona cena. słony
rachunek.
Sól młodości — namiętność, chuć, sper-
ma. ..Zostało w nas jeszcze trochę soli mło-
dości; jesteśmy synami niewiast" (Wesole
kumoszki z Windsoru 2.3 Szekspira, tł. L. UI-
richa). ..Szanujcie sól, niewiasty, ona was
rozpłodni, przez nią mężc ojcostwa stawają .się
godni" (Własności soli 23—4 Stanisława
Trembeckiego). Słone płyny ciała: łzy. pot,
krew.
Słony — nieprzyzwoity. Słony dowcip, żart,
kawał.
Sól — gorycz: sloność i gorycz morza, zob.
Morze (nieczystością).
Sól wydobyta (przez odparowanie) z wody
morskiej reprezentuje ..ogień dobyty z wody". a
więc zarazem kwintesencję i opozycję: jest
symbolem przeistoczenia fizycznego (np. przez
konserwację produktów spożywczych i korozję
metali) oraz duchowego i moralnego (ochronę
przed zepsuciem, demoralizacją. deprawacją).
Sól rozpuszczona w morzu — roztopienie się
osobowości w absolucie. Przysłowie: Skąd się
sól wzięła, w to się obraca, tj. z wody w wodę.
Sól — bogactwo, najpewniejszy środek
wzbogacenia się; w dawnej Polsce żupy solne
były źródłem bogactwa żupników. ,,A ów, co
wlezie do soli. i tegoć głowa nie boli (...), bo
każda rzecz, co w sól wchodzi, już jej nie leda co
szkodzi" (Krótka rozprawa... 611—16 Mikołaja
Reja). Słowa Stefana Czarnieckiego: „Ja nie z
soli. ani z roli (...) urosłem", znaczą: nie z
intratnych żup solnych ani z majątków
ziemskich.
Nasypać soli na ogon (np. wróblowi. aby go
złapać) — żartobliwa rada dawana dzieciom.
W alchemii: jedna z zasad świata, jeden z
pierwiastków filozoficznych (obok rtęci i siarki);
jedna z nazw pramaterii; cielesność;
materia w stałym stanie skupienia.
W marzeniu sennym: dobra wróżba; (sól
wysypana) zmartwienia, kłótnie.
SPIRALA (Woluta, Zwój)
Spirala symbolizuje samoskrętność, nieskoń-
czoność; regres, rozwój; nieśmiertelność.
zmartwychwstanie; introwersję. ekstrawersję;
trąbę powietrzną, wir wodny, zwój. wolutę,
ślimaka, węża. bluszcz, winorośl, ornament;
żółwia; kontemplację, tajemnice życia i śmierci,
wróżbę; tchnienie, duszę; taniec, erotyzm.
płodność. vulvę; Księżyc. Słońce; wspaniałość;
władzę.
Spirala — symbol już w epoce kamiennej.
ale o spornym znaczeniu, prawdop. związany z
cyklicznymi zmianami w przyrodzie, z życiem,
rozrodczością, urodzajem, z fazami Księżyca i
jego wpływem na fizjologię kobiety i na pływy
morskie, ze Słońcem i jego biegiem po niebie.
Spirala — płodność i erotyzm vulvy. spi-
ralnych rogów antylop, bawołu itp.. nawraca-
jące rytmy życia, cykliczny charakter zjawisk;
dwa parzące się węże otaczające spiralą
kaduceusz Hermesa.
Spirala — taniec magiczno-obrzędowy.
rytuał religii pierwotno-prymitywnych, taniec
inicjacyjny. leczniczy, ekstatyczny itd.;
tańczący poruszali się po spiralach wprawiając
się w stan zachwycenia, uniesienia ponad i
poza rzeczywistość ku magicznemu Centrum.
Spirala — jeden z najulubieńszych ele-
mentów ornamentacyjnych. Zwój (woluta) w
ornamentach rzeźbiarsko-archit. (np. w
głowicach kolumn) — oddech, tchnienie.
dusza, duch. Egipskiego boga prawdy i spra-
wiedliwości Totha wyobrażano ze spiralą na
głowie.
Spirala, zwój — Czas. pamięć. ..Straszna to
chwila, w której duch rozkręci za jednym
razem cały zwój pamięci i w jedną drobną
kroplę czasu zleje życie bolesne i zbrodnicze
dzieje!" (Giaur 260—3 Mickiewicza).
Spirala — stosunek między obwodem i
Centrum, jednością i wielością; siły kosmiczne
w ruchu.
Spirala — władza, potęga, wróżba. Umiesz-
czona na berłach faraonów egip. i na za-
krzywionych laskach wieszczków starorzym-
skich, związana z ruchami wężów należących
do wyroczni.
Spirala — zmartwychwstanie i nieśmiertel-
ność. Tyrs (laska) Dionizosa opleciona blusz-
czem i winoroślą, uwieńczona szyszką pinii —
płodne siły Natury, śmierć i odrodzenie.
Spirala — zjawiska atmosferyczne, zwł.
trąba powietrzna jako zakłócenie porządku
Natury.
Spirala w folklorze — zwinięty wąż na
straży wejścia do miejsc świętych, do bramy
Piekieł.
Spirala nieruchoma — skostniała jak muszla
ślimaka; Księżyc: Labirynt.
Spirala — żółw. od znaków spiralnych na
segmentach pancerza.
Spirala prawoskrętna a. skręcająca na ze-
wnątrz — rozprzestrzenianie się, ekstrawers-ja,
rozwój: schematyczny obraz ewolucji
mgławicy. Wszechświata, związek z cyklem
księżycowym (cyklem Melona), aktywny sym-
bol Słońca, rośnięcia; wężów i więzów; atrybut
Pallas Ateny.
Spirala lewoskrętna a. skręcająca do
wewnątrz — ześrodkowanie, skupienie, intro-
wersja. uwstecznienie, regres, destrukcja.
ze srebra (...), które był sobie sprawił, aby im
się kłaniać" (Izajasz 2,20).
Srebro rafinowane — dusza oczyszczona z
grzechów. „Doświadczyłeś nas, Panie.
wyptawiłeś w ogniu jak pławią srebro" (Psalm
65 10). „Bóg jest jak ogień odlewacza (...) —
usiądzie, aby wytapiać i czyścić srebro. Będzie
czyścił synów Lewiego" (Malachiasz 3,3).
Srebro, srebrniki — zdrada. Bracia
Józefa ..wyciągnąwszy go ze studni sprzedali
go Ismaelitom za 20 srebrników" (Gen. 37,28).
„Książęta filistyńscy mówią do Dalili o mężu
jej, Samsonie: Oszukaj go i dowiedz się od nie-
go. w czym tak wielką moc ma i jakbyśmy go
mogli zwyciężyć i związanego utrapić. Jeśli to
uczynisz, damy ci każdy po 1100 srebrników"
(Ks. Sędziów 16,5). Judasz pyta:
„Co mi dacie, jeśli wam wydam Jezusa? Oni
zaś naznaczyli mu 30 srebrników" (Ew. wg
Mat. 26.15).
Srebro, srebrna broń, srebrny klucz —
przekupstwo. Przysłowia: Srebrny klucz
otwiera bramy twierdz. Dowody srebrne,
żydowskie, najmocniejsze (o łapówce). Srebrną
anginą (gr. argyranches; fr. argenlangine)
nazywali dowcipnisie ateńscy, wg Plutarcha
śmierć; ściąganie się. kurczenie, jak w wirze
wodnym a. w trąbie powietrznej; pasywny
symbol Księżyca; atrybut Posejdona.
Spirala podwójna, skręcająca się w dwóch
przeciwnych kierunkach (u staroż. Celtów) —
śmierć i zmartwychwstanie. Związek z wodą
jako elementem przeobrażenia, odrodzenia.
Górne i Dolne Wody. męskość i żeńskość.
obojnactwo, introwersja i ekstrawersja, powrót
i odnowienie, jin i jang.; por. Krzyż (atrybut
św. Andrzeja).
Spirala w chrzęść. — kontemplacja, me-
dytacja, zajrzenie w głąb siebie (św. Tomasz z
Akwinu).
SREBRO
Srebro symbolizuje sprawiedliwość, radość,
pokój, zwycięstwo, czystość, niewinność,
dziewictwo, czyste sumienie, wierność, szczę-
ście. ducha człowieczego; duszę; zdolność,
mądrość, wiedzę, wymowę. Słowo Pańskie;
miłosierdzie; białość, starość, siwiznę; noc,
Księżyc, żeńskość. pasywność, wodę, zwier-
ciadło; pieniądz, bogactwo, handel; przekup-
stwo. fałsz, podstęp, zdradę, tchórzostwo;
drugorzędność.
W mit. egip. kości bogów są ze srebra, a cia-
ło ze złota. Egipcjanie używali srebra Jako
środka płatniczego już w IV tysiącleciu p.n.e.
Srebro — Słowo Pańskie. „Słowo Pańskie
(...) srebro w ogniu sicdmiokroć doświadczone"
(Psalm l! 7).
Srebro — mowa. zwl. mowa człowieka
rzetelnego, zacnego. ..Srebrem wybornym jest
język sprawiedliwego" (Ks. Przypowieści.
10.20). Przysłowie: Mowa jest srebrem.
milczenie złotem. Pan do Mojżesza:
..Uczyń sobie dwie trąby srebrne, kute, abyś
mógł zwoływać lud" (Num. 10.2).
Srebro — mądrość. ..Jeśli szukać będziesz
mądrości jak srebra (...). zyskasz uznanie Boga"
(Ks. Przypowieści 2. 4—5). Mądrość woła:
..Plony moje lepsze niż srebro wyborne" (8.19).
Srebro — metal używany do ozdób, posągów
i naczyń kultowych. Naczynia świętego
Przybytku i świątyni jerozolimskiej były
przeważnie srebrne. ..Salomon sprawił to. że
taki dostatek srebra był w Jerozolimie, Jak i
kamienia" (3. Ks. Król. 10.27). ..Demetriusz.
srebrnik (efeski), wyrabiał srebrne świątyńki
Diany" (Dzieje Ap. 19,24). ..W ów dzień
porzuci człowiek swe bałwany
(Żywot Demoslenesa 25,5), anginę, która miała
rzekomo nagle odebrać Demosteneso-wi głos.
gdy przekupiono go. aby nie wygłosił mowy
przeciw Harpalusowi. „Przyjaciela twego
zmieniono w srebro", tac. ami-cam tuam esse
factam argenteam. tj. stał się przekupny
(Pseudolus 347 Plauta). „Walcz srebrnymi
włóczniami, a pokonasz wszystkich" (Adagia
2, 7, 43 Erazma z Rotterda-mu). ..Srebrem
dostojeństw dojdziesz prędzej niż przez cnotę"
(Kto mądry na świecie 9—10 Adama
Władysławiusza).
Srebrny wiek — w mit. gr. i rz. drugi okres
dziejów świata, kiedy ludzie zaczęli sporządzać
sobie szałasy, aby się uchronić od zimna,
nauczyli się orać i siać. odróżniać dobre od
złego, ale też przestali szanować bogów,
cudzołożyli i zabijali się nawzajem.
Dzieciństwo trwało sto lat. trapione
ustawicznymi chorobami, człowiek dorosły żyt
krótko, a po śmierci stawał się dobroczynnym
duchem ziemskim. W plastyce wyobrażeniem
srebrnego wieku bywał często pejzaż z
rolnikami przy pracy, nad którymi wznosi się
w powietrzu kobieta z mieczem i wagą w
rękach, wyobrażająca Sprawiedliwość.
 Srebrny Wiek w lit. łac. to okres od ok. 18
n.e. do ok. 133 r. n.e.; jego znaczne osiągnięcia
lit. ustępują tylko Złotemu Wiekowi (zob.
Złoto); był to okres Juwenala, Marcja-lisa,
Petroniusza, Tacyta, Swetoniusza, Pliniusza St.
i Mł., Kwintyliana, Lukana, Sta-cjusza i Seneki
St. i Mł.
Srebro — Noc, zwł. księżycowa, jako prze-
ciwieństwo słonecznego, złotego Dnia. Na
dworze Słońca, błyszczącym od złota, „po-
dwoje, całe srebrne, blask promienny siały"
(Metamorfozy 2,4 Owidiusza, tł. B. Kiciń-
skiego).
, Pan Srebrnego Łuku" zob. Łuk i strzały
(Apoliu).
Srebro drugorzędne, gorsze od złota. Przy-
słowie tac.: Argentum auro, ulrumque virtuti
cedit 'podlejsze srebro od złota, nad oba zaś
droższa cnota'.
Srebrny Zamek (Szklany a. Spiralny Zamek)
celtyckiej bogini Arianrhod (Ariadny). raj dla
dusz królów, których ciała spoczywają na
Wyspie Śmierci.
Srebro w symbolice chrzęść.: mądrość
boska; Matka Boska; por. Złoto (w chrzęść.).
Srebrny most należy budować odstępują-
cemu nieprzyjacielowi, aby jak najrychlej
poszedł precz, a nie przecinać mu odwrotu
(Gargantua i Paniagruel 1,43 Rabelais'go).
Srebro — czystość, dziewictwo, niewinność.
„Co mówi srebro w swej dziewiczej bieli?"
(Kupiec wenecki 2.7 Szekspira, tt. L. Uiricha).
„Diano, Maryna nosi jeszcze twoją srebrną
barwę" (Perykles 5,3 Szekspira, wg tł. L.
Uiricha).
Srebrny sznur — pępowina; wyobraża
związek śmiertelnika z wiecznością.
Srebrna Rzeka — Droga Mleczna.
Srebrny głos — czysty, wysoki, metaliczny.
dźwięczny. Srebrna moneta (będąca właśc.
stopem srebra z miedzią) rzucona na stół
dźwięczy czysto, świadcząc o swojej auten-
tyczności. „Srebro ma dźwięk miły" (Romeo i
Julia 4.5 Szekspira). Pierwszy Muzykant do
Piotra. ..Dzwoń, dzwoneczku, dzwoń srebrem
w srebrny głos" (Akropolis 2, 5, 345—6 S.
Wyspiańskiego).
Srebrny śmiech kobiety — jasny, wesoły.
dźwięczny.
Srebro w folklorze różnych krajów — tarcza
chroniąca przed śmiercią i przed powrotem
dusz zmarłych osób. Srebrne monety położone
na oczach zmarłego mają mu uniemożliwić
wypatrywanie, kogo by tu za-
brać ze sobą na tamten świat. Trumna ze
srebrnymi okuciami nie pozwala duszy wy-
dobyć się na zewnątrz. Tylko srebrną kulą
można odpędzić widmo, zastrzelić groźnego
czarownika, wilkołaka itp.
Kto nie ma srebra ani miedzi, płaci tym, na
czym siedzi — przysłowie; kto nie ma
pieniędzy, niechże skóry nastawi: kto nie może
datkiem, niech zapłaci zadkiem; kogo nie stać
na grzywnę, niech odsiedzi.
Srebro — bogactwo. Przysłowia: Bogatszym
człowiek dobry, chociaż żebrze, niż zły, co z
srebra pije i jada na srebrze. Cyna dla
dzierżawcy, srebro dla dziedzica.
Sztaba srebra, srebrne buty — bogactwo.
Srebro — naczynia, sztućce ze srebra;
monety srebrne, bilon srebrny.
Srebrna moneta — zob. Biały (Metal).
Srebrny haczyk — pieniądze. Łowić ryby na
srebrny haczyk — kupować je na targu.
Srebrna łyżka — szczęście. Częsty prezent dla
niemowlęcia z okazji chrztu, stąd zwrot:
,,Urodził się ze srebrną łyżką w ustach",
stosuje się do szczęściarza, któremu wszystko
przychodzi samo, bez wysiłku.
Srebrne wesele, srebrne gody — 25. roczni-
ca ślubu, gdy zwyczajowo dawano małżonkom
w prezencie upominki ze srebra.
Srebrny włos — siwy. „Na srebrną brodę
grzebień ołowiany" (Fraszki l, 22, 2 Jana
Kochanowskiego).
Srebrny (a. złoty) guz — wynagrodzona
krzywda. Przysłowie: Srebrny guz nie boli.
Srebrna świeca, srebrny glob. srebrny sierp
— Księżyc.
•,,Srebrny król nocy" — Księżyc (Bakczy-
saraj w nocy 4 Mickiewicza).
„Srebrne ptaszę" — orzeł biały (Sygnai l
Wincentego Pola).
Żywe srebro — rtęć; człowiek bardzo żywy,
ruchliwy, aktywny.
W heraldyce: pokój, szczerość, niewinność,
czystość; radość; sprawiedliwość, mądrość;
zwycięstwo; zwierciadło; perła; kolor biały.
W alchemii: Księżyc (Diana, Luna), pół-
księżyc, nów; woda; dusza ludzka. Zasada
żeńska, pasywna, księżycowa, wodna, w prze-
ciwieństwie do złota — męskiego, aktywnego,
słonecznego, niebiańskiego.
Srebrne Drzewo, Drzewo Diany, Drzewo
Filozofów (łac. arbor philosophica) — krysta-
lizacje w kształcie drzewek-i gałązek poja-
wiające się przy otrzymywaniu azotanu srebra,
najpopularniejszego związku srebra,
kamienia piekielnego, lapisu. Zjawisko to było
dla alchemików dowodem i symbolem
roślinnej natury metali,
W astrologii — Księżyc.
Srebroń — poetycki mieszkaniec
Księżyca. ,,Księżyc to wioska ogromniasta,
gdzie ciszę ciuła brat mój — Srebroń (...). W
sieć rymów łowi srebrne myszy, i srebrny
chwast, i srebrną jabłoń" {Srebroń 13—14, 21
—2 B. Leśmiana).
STOPA
Stopa — symbol ujarzmienia, podboju; hołdu,
pokory, poddania się, służby; niezmienności,
stałości; wędrówki, szybkości; śmierci;
płodności; zob. Noga.
Część ciała najbardziej związana z ziemią, a
więc i z Matką-Ziemią, Geą. Jej syn, An-teusz,
był nie do pokonania, póki opierał o nią stopy.
Mówimy o człowieku z aprobatą, że trzyma się
ziemi, że stąpa po ziemi, a zatem jest trzeźwy,
praktyczny, nie oddaje się bezpłodnym
marzeniom. Organ poruszania się, lokomocji,
kroczenia, symbol przekraczania granic, brania
w posiadanie i utwierdzania się we władaniu,
np. w wyrażeniach: postawić na czymś stopę,
postawić na swoim, poczuć grunt pod nogami,
być na wolnej stopie, żyć na wielkiej stopie. W
wierszu Pielgrzym Norwid pisze: „Przecież i ja
— ziemi tyle mam, ile jej stopa ma pokrywa,
dopokąd idę!..." W starożytności stawiano
stopę na pokonanym nieprzyjacielu na znak
triumfu. W Biblii Jozue (10,24) woła do
swoich dowódców: „Postawcie stopy swoje na
karkach tych królów"; byli to pokonani przez
niego królowie, których kazał zresztą zaraz
powiesić.
Stopy (nogi) — władza, potęga. Czołgać się
u czyichś stóp. padać do nóg, słać się pod
czyjeś stopy. „Nie upodlenie to, kto w walce
pada, czyli zwyciężon przemocą, czy zdradą;
lecz ci, podobni do owczego stada, co stopę
cudzą na kark własny kładą" (Na odebranie
Wawelu 17—20 Wyspiańskiego).
Stopy — śmierć pojęta jako ostatnia wę-
drówka. Zmarły „odchodzi" od nas, dlatego
układamy go stopami (zawsze obutymi, choć
nieraz w trupięgi, a nie w solidne obuwie) do
drzwi wyjściowych, przygotowując na ostatnią,
drogę. Stopy, a zwłaszcza pięty, symbolizują
też niebezpieczeństwo śmierci, zagrożenie,
słaby punkt (tac. punctum minoris
resislenfiae), również duchowy. W czasach,
gdy nie było jeszcze dróg bitych, musiano
chodzić po bezdrożach pełnych dołów i wy-
krotów, po lasach i mokradłach pełnych ja-
dowitych wężów. Egipski bóg słońca Ra (Re)
jest ofiarą ukąszenia w piętę przez węża, in-
dyjski bóg Kriszna i grecki bohater Achilles
giną skaleczeni w piętę, Harpokrates — uką-
szony przez skorpiona, argonauta Mopsos —
przez węża, spiżowy olbrzym Talos umiera
wykrwawiony, gdy Medea usuwa gwóźdź z
kostki u jego nogi. Edypa okulawią ojciec.
naznaczając go w ten sposób jako ofiarę klą-
twy. Bóg biblijny, ustanawiając nieprzyjaźń
między Ewą i wężem, mówi mu: „Ona zetrze
(stopą) głowę twoją, a ty czyhać będziesz na
piętę jej" (Gen. 3,15). Narzędzie uśmiercające
jest zwykle symbolem Ziemi (wąż, dzik) albo
promienia słonecznego (strzała Apolli-na.
włócznia). Koturn Dionizosa miał chronić
stopę przed dotknięciem ziemi (później uży-
wany w innym celu przez aktorów teatru
greckiego).
Bose stopy — (niekiedy) ubóstwo i pokora,
jak w niektórych zakonach (idących tu za
przykładem ascetycznych świętych, np. św.
Jana Chrzciciela); stopy nie obute bywają
wyrazem szacunku dla miejsca, w którym się
przebywa, jak meczet muzułmański albo
japońskie mieszkanie. Rzymscy niewolnicy
chodzili boso na znak swego nędznego stanu.
Stopa — fallus; płodność. Królewicz bierze
Kopciuszka za żonę nie dlatego, że ją poznaje,
ale dlatego, że stopka jej pasuje do pantofelka.
Biblijna Noemi każe Moabitce Rut (3,4)
odkryć nogi śpiącego Booza, co doprowadza
do zawarcia małżeństwa. Przysłowie znane w
wielu krajach, również w Polsce. powiada:
Najlepszy nawóz na rolę — pańskich stóp
ślady.
Siady stóp (tac. yestigia pedis) zachowują
część osobowości idącego, mogą więc być
użyte w czarnej magii. Wieszczki i czaro-
dziejki nie zostawiają śladów. Biblijny Hiob
woła do Pana (13,27): „Śledzisz wszystkie
moje ścieżki, badasz ślady moich stóp".
Rzymskie kamyki wotywne z wyobrażonymi
śladami par stóp w obu kierunkach nosiły
napis: „Pro itu et reditu felici" ('Na szczęśliwą
drogę i powrót'). Łowy tropem śladów
powszechnie, na Wschodzie i Zachodzie, zy-
skały symboliczne znaczenie łowów ducho-
wych. Ślady stóp Buddy czczone są w Indiach
i na Dalekim Wschodzie, ślady stóp Chrystusa
— na Górze Oliwnej, Mahometa —
w Mekce i licznych wielkich meczetach, ślady
bohaterów i diabłów na wielu skałach. Siady
stóp pielgrzyma w miejscach świętych mają
utrwalić tam jego obecność. Hero-dot pisze
(4,82), że Scytowie pokazują przyjezdnym,
jako jeden z cudów swojego kraju, ślad stopy
Heraklesa wyciśnięty na skale nad rzeką Tyres,
mierzący dwa łokcie długości. Pitagoras
zmierzyć miał wzrost Heraklesa przez
porównanie długości stadionu w Olim-pii,
wytyczonego przez bohatera, z innymi
stadionami greckimi, liczącymi także po
sześćset stóp, ale stóp zwykłych ludzi. Jan
Kochanowski szczyci się w swym Psałterzu
Dawidów (Dedykacja 11—12): „I wdarłem się
na skałę pięknej Kalijopy, gdzie dotych-miast
nie było śladu polskiej stopy" (Kalio-pe —
muza poezji). W kościele Nawiedzenia NMPw
Krakowie odnaleziono w 1657 i wmurowano
kamień, na którym pewien murarz, zatrudniony
przy budowie kościoła Karmelitów na
Piaskach, wyrył odcisk stopki królowej
Jadwigi, żony Jagiełły, w 1390 roku. Sym-
bolika ta jest żywa także w XX wieku: Chiński
Teatr Graumana (tj. kino) w Hollywood, przed
którym w miękkim jeszcze betonie liczne
gwiazdy filmowe wyciskały ślady swoich stóp
(ślady stóp sław przebrzmiałych są zacierane).
Mycie stóp na Bliskim Wschodzie to sta-
rożytny obyczaj wynikający z noszenia san-
dałów na zapylonych lub błotnistych drogach.
W Biblii Bóg w towarzystwie dwóch aniołów
nawiedza dom Abrahama, ten zaś powiada:
„Przyniosę wody, abyście obmyli nogi wasze";
tymi samymi słowami wita Lot aniołów w
swym domu w Sodomie (Gen. 18,4; 19,2). Jest
to akt gościnności, symbol oczyszczenia
duchowego, a zarazem pokory i miłości ze
strony gospodarza. Rytuałem oczyszczenia jest
też umywanie nóg apostołom przez Chrystusa
w Wielki Czwartek (Ew. wg Jana 13, l—11),
czego pamiątką jest liturgiczne mycie stóp
ubogim w ten dzień w katedrach i klasztorach,
wspomniane już u św. Augustyna.
Rodzajem fetyszu seksualnego były „złote
lilijki" — podcinane, podwiązywane i defor-
mowane stopy Chinek, które miały uczynić z
nich kaleki; był to symbol odseparowania
zamożnej kobiety od życia, podziwiany i
opiewany przez poetów, z pewnością objaw
psychopatologii seksualnej.
 Spadkiem po półzwierzęcych bożkach pól i
lasów antycznego świata były zwierzęce stopy
diabłów i innych demonów: rozszczepione
kopyto, kurza, kacza lub gęsia stopa. Bogowie
zajmujący się pracą fizyczną, rzemiosłem, a
więc jakby (z wyjątkiem Ateny) bóstwa
gorszego gatunku, nie miały wprawdzie stóp
zwierzęcych, ale bywały kulawe, jak grecki
Hefajstos (rzymski Wulkan) i skandynawski
Vólund, obaj trudniący się kowalstwem. W ich
kalectwie wyraża się niedoskonałość ich
władzy i pozycji w panteonie, równoważona
przynajmniej częściowo doskonałością ich
rzemiosła.
Dotąd w wielu krajach lud uważa, że pla-
tfusy przynoszą nieszczęście, a stopy sześcio-
palczaste albo z błoną między palcami —
powodzenie. Urodzony stopami naprzód ma
rozporządzać mocami magicznymi i leczni-
czymi dla innych, sam jednak łatwo może
okuleć. Magiczna i tajemnicza mądrość kota
wyraża się m.in w tym, że zawsze pada na
cztery łapy i że lubiąc nade wszystko jeść
ryby, nie chce jednak zmoczyć łapek.
STRUŚ
Struś afrykański, największy z obecnie żyją-
cych ptaków, symbolizuje dobre trawienie,
obżarstwo, szybkość, płodność, lenistwo, brak
pamięci, nieczułość serca, głupotę, boja-
źliwość, medytację; obłudę, okrucieństwo.
Symbolikę strusia charakteryzuje zastana-
wiający kontrast między kiepską i niedbałą
obserwacją życia zwierząt a bogactwem
wniosków filozoficznych, moralnych i reli-
gijnych, jakie wyciągano z nie istniejących
zjawisk przyrodniczych.
W sztuce babilońskiej i arabskiej struś
związany był z demonami, z potworami
Chaosu. W staroż. Grecji i Rzymie sądzono,
zgodnie z Arystotelesem, że struś jest stwo-
rzeniem pośrednim między ptakiem i ssakiem.
Strusia polityka, czyli chowanie głowy w
piasek — polityka krótkowzroczna, przy-
mykająca oczy na rzeczywistość, na niebez-
pieczeństwa; udawanie, że się nie dostrzega
zagrożeń; od przypisywanej fałszywie strusiom
praktyki chowania głowy w piasek pustyni na
widok nieprzyjaciela, jakby ten, kto nie widzi,
stawał się zarazem niewidzialny, albo jakby
groźba, której się nie widzi, nie istniała.
Przyczyną legendy mógł być fakt, że
strusie nie chcąc, aby je dostrzeżono, czasem
przywierają do ziemi z wyciągniętą szyją. Struś
chowający głowę w piasek symbolizował też
lenistwo.
Strusi żołądek — dobre trawienie, obżarstwo;
tradycja twierdzi, że struś trawi nawet żelazo i
kamienie, co nie jest prawdą; w rzeczywistości
połykane przez strusie (i inne ptaki, jak np.
kury) kamyki służą do rozdrabniania
pożywienia (zastępując w pewnej mierze zęby);
przen. umiejętność przyjmowania bez protestu
przykrych uwag, ostrych słów.
Struś — nieczułość, okrucieństwo, głupota.
„(Strusica) zostawia jaja swoje na ziemi (...).
Zapomina, że je noga podeptać może, albo
zwierz polny zetrzeć. Twardo postępuje ze
swymi młodymi, jakby nie były jej; nie martwi
się, że jej trud jest daremny. Bo Bóg odjął jej
mądrość i nie dał jej rozumu" {Hiob 39, 14—
17). „Córka ludu mego jest okrutna jak struś na
puszczy" (Treny Jeremiasza 4,3), bo porzuca
swe dzieci, pozostawiając je na łasce boskiej.
To właśnie podejmuje tradycja chrześcijańska,
czyniąc ze strusia wyobrażenie ufności w Bogu,
a nawet czyniąc z wyklucia się strusich jaj
emblemat Niepokalanego Poczęcia; np. por.
napis w krużganku katedry w Bressanone (w
prowincji Bolzano w płn. Włoszech): „Jeżeli
słońce może wysiedzieć jaja strusie, czemuż by
prawdziwe słońce (tj. Duch Sw.) nie mogło
sprawić, że Dziewica urodziła?" W
średniowieczu rozpowszechnione było
mniemanie, że strusie wprawdzie jaj nie
wysiadują, ale nie spuszczają z nich oka,
dopóki pisklęta się nie wylęgną, gdyż
odwrócenie wzroku na chwilę spowodowałoby
zepsucie się jaj; czyniło to z jaja strusiego
wcielenie medytacji. Struś porzucający swe
potomstwo bywał w chrześcijaństwie emble-
matem Izraela, który zrodził Jezusa i apo-
stołów, ale przestał się nimi interesować;
z tegoż powodu struś aż do XVIII w. był
symbolem Synagogi. W rzeczywistości strusie
przykładnie i ofiarnie wysiadują swoje jaja:
samice w dzień, samce w nocy.
Jajo strusie było zawsze przedmiotem po-
dziwu ze względu na swe rozmiary i na twar-
dość skorupy. Używano jej chętnie jako na-
czynia. Jajo miewało i miewa znaczenie kul-
towe: zawieszano je w świątyniach staroegip-
skich, a dziś zawiesza się w świątyniach kop-
tyjskich i nad grobami znakomitych zmarłych
muzułmańskich; w Tunezji wiesza się
jajo strusie nad łóżkiem położnicy. Wiesza się
je również w kościołach, zwł. greckich.
Strusie pióro w religii staroegipskiej było
amuletem oznaczającym prawdę, sprawiedli-
wość i porządek. Amulet miał zapewne służyć
nosicielowi w chwili śmierci, kiedy jego serce
położone będzie na jednej szali wagi, a na
drugiej — pióro strusie. Pióro było emblema-
tem bogini prawdy i sprawiedliwości Maat,
córki boga Słońca Ra (Re) i żony Totha, oraz
boga światła i powietrza Szu (podtrzy-
mującego sklepienie niebieskie), a także atry-
butem kapłanów. Również innych bogów
egipskich wyobrażano ze strusim piórem oraz
z innymi ornamentami na głowie. Rycerze
rzymscy i średniowieczni zdobili swe hełmy
strusimi piórami, a niekiedy także głowy
swych koni.
Struś — równość; przez swoje idealnie
poziome pióra.
Wachlarze ze strusich piór służyły w staroż.
Persji do rozniecania świętego ognia, który
skaziłoby tchnienie człowieka. Używały ich
elegantki do wachlowania się aż do XX wieku.
Struś w tradycji chrzęść. — obłudnik, hi-
pokryta, symulant, gdyż macha skrzydłami, a
nie wzlatuje; wykładano to jako słowa bez
pokrycia, niespełnione obietnice. „Jego
wyobraźnia przypomina skrzydła strusia.
Pozwala mu biec, ale nie daje wznieść się w
górę" (O Jąknie Drydenie, „Edinbrugh
Review", styczeń 1828, Thomasa B. Macau-
lay).
Struś — płodność; jako atrybut egip, boga
płodności Ozyrysa i zachodniosemickiej wiel-
kiej bogini miłości i wojny Anath, siostry
Baala.
Struś — szybkość. „Gdy czas przyjdzie,
śmieje się z konia i z jeźdźca jego" (Hiob
39,18), bo nie mogą go doścignąć. W Rzymie
cesarskim organizowano wyścigi strusi.
Przestraszony struś rozwija prędkość do 65
km/godz., a osaczony umie poczęstować
niebezpiecznym kopniakiem.
Głos strusia uważano za wyraz żałości i
płaczu, podobnie jak głos szakala. ,,Muszę
jęczeć jak szakale i narzekać jak strusie"
(Micheasz 1,8). W rzeczywistości tylko samce
w okresie walk o harem wydają wrzaski i syki.
W heraldyce: posłuszeństwo; wyobrażany z
podkową w dziobie (z uwagi na jego dietę albo
jako trofeum zdarte z konia, którego rzekomo
nienawidzi i zabija). Pióra strusie — godność
rycerska.
STUDNIA
Studnia symbolizuje moce twórcze, tajemnicę,
pułapkę; prawdę, wyrocznię; koronę, władzę
królewską; chrzest, duchy opiekuńcze,
błogosławieństwo, pielgrzymkę, drabinę zba-
wienia, wieczność. Raj; życie, wodę żywą,
napój życia i rady; duszę, człowieka, młodość,
miłość, zasadę żeńską; mikrokosmos,
podświadomość, oczyszczenie, odrodzenie,
pragnienie, pokrzepienie, uzdrowienie, speł-
nienie życzeń, obfitość.
Czerpanie ze studni (u animistów) — się-
ganie do zamieszkałych w głębiach duchów
opiekuńczych, mocy twórczych, bóstw lo-
kalnych, tajemnic, ukrytych źródeł.
Studnia wody uzdrawiającej. U plemion
prymitywnych magiczne zabiegi medyczne
szamanów i czarowników obejmują obmy-
wanie ciała wodą ze studzien i jezior.
Studnia — źródło wyroczni i spełniania
życzeń.
Studnia wody odświeżającej i oczyszczają-
cej — wzniosłe dążenia. Wielu bogów przed-
stawiano stojących przy studni (m.in. Deme-
ter).
Zejście do studni (częste w bajkach) — do-
stęp do świadomości ezoterycznej, do sfery
podświadomości. Przysłowie: Prawda jest na
dnie studni.
Studnia — człowiek. Przeglądanie się w
studni — mistyczna postawa kontemplacyjna,
medytacja; prawda, dusza; zaglądanie na dno
własnego „ja", własnej duszy.
Zanurzenie się w wodzie studni — zaczer-
pnięcie eliksiru młodości (studnia młodości),
zdrowia a. nieśmiertelności, wzmożonej świa-
domości (przeciwieństwo eliksiru zapomnie-
nia).
Studnia i drzewo — wyobrażenie żeńskości
i męskości (vulva i fallus); drzewo życia
ocieniające święte źródło; boskie małżeństwo.
Studnia ukwiecona. Obyczaj pochodzący z
czasów przedchrześc.: zdobienie studni
kwiatami, liśćmi, wstążkami raz do roku w
podzięce bogom za wodę; do dziś utrzy-
mywany w wielu krajach w dzień Wniebo-
wstąpienia.
Studnia w Biblii — oczyszczenie, błogo-
sławieństwo, obfitość; woda życia i rady, woda
żywa; miejsce spotkań przy sposobności
czerpania wody dla ludzi, zwierząt i gospo-
darstwa. Sługa Abrahama spotyka przy stu-
dni Rebekę {Gen. 24, 15—21), Jakub — Ra-
chelę (Gen. 29. l—12), Mojżesz — siedem
córek Jethry Raguela, kapłana midianickiego
(Ex. 2, 15—22), Jezus — niewiastę sama-
rytańską (Ew. wg. Jana 4, 5—26).
Studnia Żyjącego i Widzącego — przy której
Bóg (anioł) objawił się Hagarze i zapowiedział,
że będzie miała syna, Ismaela (Gen. 16, 7—14;
24,62). •
Studnia Przysięgi, Studnia Siedmiu 0-wiec —
Bersabee, przy której Abraham iiAbi-melech
zawarli przymierze (Gen. 21, 22—34). Studnie:
Potwarz, Nieprzyjaźń, Rozszerzenie — łości, źródło światła" (Pieśń. Nie jest ładna
wykopane przez Izaaka w Gerarze;
o pierwsze dwie spierał się z lokalnymi
pasterzami (Gen. 26, 15—22).
Studnia Dostatek — wykopana przez Izaaka
w Bersabee (Gen. 26, 23—33).
Studnia w Dotain — dół, do którego bracia
wrzucili „snowidza" Józefa, aby tam umarł
(Gen. 37, 18—24).
Beer, hebr. 'moja studnia; źródło' — ,.Beer
jest to owa studnia, o której powiedział Jahwe
do Mojżesza: Zgromadź lud, a dam wam wody.
Tedy śpiewał Izrael tę pieśń:
Wzbieraj, studnio!" (Num. 21, 16—17).
Ciasna studnia — obca kobieta; cudza żona.
(Ks. Przypowieści 23,27).
Złamane koło nad studnią — śmierć. ,,Złamie
się koło nad studnią i wróci się proch do ziemi
swej, z której był" (Ekle-zjastes 12, 6—7).
Studnia — połączenie trzech porządków
Wszechświata: nieba, Ziemi i piekła, trzech
,,pierwiastków": wody. ziemi i powietrza;
Mikrokosmos, synteza kosmiczna, łącznik
między światem żyjących i podziemnym kró-
lestwem zmarłych (grobowe echo wołania w
głąb studni), kanał sięgający z trzewi Ziemi do
zenitu,.drabina zbawienia.
Studnia — zasada kobieca, atrybut Wielkiej
Bogini, Kybele. i Demeter.
Studnia w tradycji chrzęść. — zbawienie,
chrzest, oczyszczenie, życie jako pielgrzymka
(po pustyni), atrybut Matki Boskiej.„I będziecie
czerpać ze studzien zbawienia" (Iza-jasz 12,3).
Studnia otchłani — piekło (Apok. 9, l—3).
Studnia graniaste obmurowana (w krajach arab.)
— Raj.
Studnia — korona, władza królewska. ..Podaj
koronę! Chwyć ją tu, kuzynie, ma ręka po tej,
twa po tamtej stronie, złote to koło jest jak o
dwóch wiadrach głęboka
studnia, pełnych na przemiany. Próżne wciąż w
górze kołysze się snadnie, drugie, niewi-dne,
pełne wody, na dnie. Na dnie, łez pełen, jam
ten kubeł wtóry; gdy piję smutek, ty idziesz do
góry" (Ryszard II 4,1 Szekspira, tł. Stanisława
Koźmiana); Ryszard abdykuje na rzecz
Bolingbroke'a.
Dno studni — męty. „Kto w studni nazbyt
czerpa, dobierze się mętów" (Konkluzyja 6
Krzysztofa Niemirycza. XVII w.).
Studnia miłości — oko dziewczyny. ,,0,
wtedym ujrzał jej błyszczące oko, studnię mi-
Hartleya Coleridge'a, 1796—1849).
Głęboka studnia — podświadoma praca
mózgu (Amerykanin Henry'ego Jamesa, 1877).
Studnia — sekret, ukrywanie prawdy, która
wyszłaby z głębi naga, tac. nuda veri-tas.
Przysłowie: We mnie jak w studni(ę).
Studnia — pułapka, sytuacja, z której się
niełatwo wydobyć. Przysłowia: Użył jak pies w
studni. Źle psa w studni drażnić.
Studnia — nieugaszone pragnienie. Przy-
słowie: Pije jak studnia.
Niewyczerpana studnia — nagromadzone
bogactwa, zapasy, zasoby.
Studnia bez dna — o żądaniach, których nie
sposób zaspokoić, spełnić, o nie kończących
się potrzebach, wymaganiach, którym trudno
sprostać, zadośćuczynić.
Studnia — ciasne podwórko otoczone
wysokimi oficynami.
SWASTYKA
Swastyka symbolizuje cztery strony świata,
ruch obrotowy; koło słoneczne, krzyżujące się
błyskawice, płomień świętego ognia; nie-
skończoność, cykl; bogów najwyższych, bo-
gów Słońca, deszczu i wiatru, nieodgadnio-ne
wyroki boskie, błogosławieństwo; życie,
żywotność, cztery fallusy, zdrowie, dobrobyt.
szczęście, długowieczność, odrodzenie, siłę,
następstwo pokoleń; siłę stwórczą, działanie;
rolnictwo; wiertak do rozniecania ognia;
wiedzę; wzlot; uzewnętrznienie.
Swastyka — symbol a. ornament w kształcie
równoramiennego (greckiego) krzyża o ra-
mionach załamanych w połowie długości pod
kątem prostym w tym samym obrotowym
kierunku; zwany też z grecka gammadion (bo
złożony z czterech gr. liter gamma) a. te-
traskelion ('czworonogi'), tac. crux gammata,
nng.fylfot, nm. Hakenkreuz, Winkelkreuz.
Swastyka u ludów wielu krajów starożytnego
i nowożytnego świata: na Dalekim Wschodzie,
w Azji Srodk., w Indiach. Mezopotamii (często
na monetach), w Mykenach. u Etrusków, u
Celtów, Germanów, w przedkolumbijskiej
Ameryce Płn, (u Indian Nawahów), Środkowej
(u Majów) i Płd.. w sztuce chrześcijańskiej.
Swastyka łączy symbolikę krzyża i koła;
zob. Krzyż, Koło.
Swastyka w Indiach — pomyślność, dobro-
byt (sanksr. svastika 'tworzący dobrobyt' od
syasti 'powodzenie'; su 'dobrze', asti 'on jest').
Najpopularniejszy znak pomyślności
hinduistów. buddystów i dżajnistów.
Swastyka u hinduistów i dżajnistów —
początek, otwarcie, wejście; znak na ofiarach
bogom, znak pierwszej stronicy księgi ra-
chunkowej; znak kładziony na progu i na
drzwiach jako ochrona przed pożarem i „złym
okiem"; atrybut boga Ganesi (tworzącego i
usuwającego przeszody).
Swastyka u dżajnistów — Suparśwa ('do-
broczyńca'). siódmy z Tirthankarów, zbawi-
cieli, którym się udało przekroczyć życiowy
strumień ponownych wcieleń duszy i wytyczyć
bród, którym inni mogliby także przejść. Znak
ten czterema ramionami przypomina wiernym
o czterech możliwych miejscach odrodzenia się
duszy: w świecie zwierzęcym a. roślinnym, w
piekle, w ludziach na Ziemi i w świecie
duchów..
Swastyka u buddystów — Budda; ,,klucz do
raju"; wyobrażenie Koła Prawa obracającego
się wokół nieruchomego'Centrum.
Swastyka w kulcie syryjskiej bogini Atarga-
tis (odpowiednik fenickiej Astarte i gr. Afro-
dyty) — życie. ' dnicze, zabór: demony-skorpiony: pogaństwo;
Swastyka prawostronna (z ramionami w
kierunku ruchu wskazówek zegara) — Słońce
wiosenne, wzrost, biała magia, szczęście; w
Indiach — Słońce, ruch dzienny i roczny
Słońca po niebie na półkuli płn.. dzień;
kierunek procesji-pielgrzymek wokół ołtarza,
świątyni, świętego miasta (Waranasi--
Benares), świętej rzeki (Ganges).
Swastyka lewostronna (z ramionami w kie-
runku odwrotnym, zwana właściwiej sauwa-
styką) — Księżyc, Słońce jesienne, ciemność.
czarna magia, nieszczęście, rozkład, śmierć;
Niemcy hitlerowskie. W Indiach — noc.
piękna bogini krwiożerczości i zniszczenia Kali
('czarna').
Swastyka w mit. skand. — Mjóllnir, młot
boga Thora.
Swastyka w śrdw. Europie, na amuletach —
obrona przed magią, demonami, diabłem,
czarownicami.
Swastyka — szybkość, ruch obrotowy.
wiertak do rozniecania ognia (stąd niekiedy
związek z Prometeuszem); w heraldyce, w
„krzyżu gnostycznym" czasami nogi ludzkie
zgięte w kolanach zastępują ramiona swastyki.
Swastyka w kole a. w trójkącie — harmonia
kosmiczna; z zagiętymi końcami ramion —
śmierć (sierpy boga śmierci).
Swastyka — mistyczne Centrum, biegun.
zenit z czterema stronami świata. Słońce z
promieniami.
Hakenkreuz. zob. wyżej Swastyka lewo-
stronna. Symbol nm. faszyzmu, partii hitle-
rowskiej i Trzeciej Rzeszy, rzekomy emblemat
zmyślonej „aryjskiej rasy".
SZARAŃ
CZA
Szarańcza symbolizuje masowe rozmnażanie
się (rojenie); plagę, karę bożą, armie najez-
herezję, fałszywych proroków; tłum;
zniszczenie, żarłoczność, głód; uwiedzenie,
pokusę; mądrość; słabość, małość człowieka w
obliczu Boga.
Szarańcza we wczesnych mitach Bliskiego
Wschodu — atrybut bogiń Księżyca, później
bogów Słońca.
Szarańcza — małość, zależność od po-
tężniejszych sił. ,,Przemijam jak cień scho-
dzący. potrząsany jestem jak szarańcza" (Psalm
108 23). Przysłowie chińskie: Szarańcza poluje
na konika polnego nie wiedząc. że goni ją żółty
ptak.
Szarańcza — człowiek w obliczu Boga. ..Bóg
siedzi na okręgu ziemi, a mieszkańcy jej są jak
szarańcza (...). On z nagła wionął na nich i
uschli, a wicher jak źdźbło ich uniesie" (Izajasz
40. 22—4).
Szarańcza — słabość. „Szarańcza z trudem
wlec się będzie; i żądza człowieka ominie. bo
zbliża się do domu wiecznego" (Ekle-zjastes
12,5).
Szarańcza — mądrość. „Mędrsza nad
mędrców (...) bo króla nie ma, a wszystkimi
swymi hufcami wyrusza w ordynku" (Ks.
Przypowieści 30,27).
Szarańcza— chmara, tłum, ćma. nawała,
masa. Istna szarańcza — tłum.
Szarańcza — nieograniczone, katastrofalne
rojenie się. rozmnażanie przynoszące klęski.
Przed nalotami szarańczy bronił Greków kult
Apollina Parnopiosa (którego wizerunek
wykonał dla Ateńczyków Fidiasz) i Heraklesa
Kornopiona w górach Oite. Różne gatunki
szarańczy nazywali Grecy dość chaotycznie
parnops, kOrnOps, akris, brouchos, mastaks,
brykos; łac. locusia. W Chinach jej rojenie się
było symbolem licznego potomstwa, dobrobytu
i błogosławieństwa bogów; później traktowano
ją jako zakłócenie porządku kosmicznego.
Szarańcza — zniszczenie, plaga. Olbrzymie
szkody powodowane nalotami migrujących
stad. Ósma plaga egipska: „I okryta wszystek
wierzch ziemi, pustosząc wszystko" {Ex. 10, 1
—20). Klęska, która nawiedziła Palestynę
skutkiem nalotu czterech gatunków szarańczy
(Joel 1,4).
Szarańcza — wojska najezdniczc, zaborcze.
„Madianici najeżdżali kraj jako szarańcza (...)
pustosząc wszystko na drodze" {Ks. Sędziów
6.5).
Szarańcza — szatany-skorpiony, demony
wypuszczone przez upadłego ducha z piekła na
ziemię, aby męczyć ludzi {Apok. 9. l—12).
Chrześcijaństwo przez długie stulecia używało
egzorcyzmów przeciw szarańczy.
Szarańcza — żarłoczność. ..Siew wielki
wrzucisz w ziemię, a mało zbierzesz, bo
wszystko pożre szarańcza" {Deut. 28,38).
Anegdotyczny raport Aleksandra Puszkina z
okolicy nawiedzonej tą plagą: ..Szarańcza
leciała, leciała i siadła, siedziała, siedziała.
wszystko zjadła i znowu poleciała" (tł. Juliana
Tuwima).
SZARY (Bury)
Szarość jest symbolem starości, siwizny, bez-
płodności: zmartwychwstania; wspomnienia,
żałoby, zła, cierpienia, wyrzeczenia, pokuty.
ascetyzmu. niektórych zakonów: pokory.
smutku, utrapienia, nieczułości; mózgu, mą-
drości; czułości; obojętności, jednostajno-ści,
nudy. bezbarwności, połączenia przeciwieństw
(czerni i bieli); przeciętności, względności.
teorii; ziemi, mgły. mglistości, chmur i burzy,
roślinności, ukrycia; zob. Popiół.
W chrześcijaństwie barwa Wielkiego Postu.
żałoby, popiołów, pokory; na średniowiecznych
wizerunkach Sądu Ostatecznego Chrystus
króluje w szarym płaszczu.
Szarość jest dziś barwą lekkiej żałoby, w
przeciwieństwie do ciężkiej, wyrażanej przez
czerń z marginesem bieli.
Szarość — inteligencja: szare komórki. szara
substancja mózgu.
Szara godzina, szarówka — czas, gdy dzień
się kończy, a zmrok zaczyna. ..Najmilsza mi
pora, błogosławione szare godziny wieczora!"
(Wieczór 20—30 Juliana Kor-saka).
Szara gęś zob. Gęś.
Szara eminencja — ktoś, kto ma decydujący
wpływ na wydarzenia, na politykę państwa, na
pracę instytucji, mimo że nie zajmuje
odpowiedniego stanowiska ani nie występuje
publicznie; pierwotnie nazwano tak
pozbawionego skrupułów mnicha-kapucyna,
ojca Józefa (właśc. Francois LeclercduTrem-
blay, 1577—1638), szefa kancelarii i powier-
nika kardynała Richelieu.
Szary — pośledni, niczym się nie odzna-
czający. przeciętny, mało znaczący: szary
człowiek — przeciętny człowiek z ulicy:
„I cóż dalej, szary człowieku?" (Kleiner Mann,
was nuri\ tytuł powieści, 1932, pisarza nm.
Hansa Pallady). Szary koniec — ostatnie,
najgorsze miejsce, zwł. przy stole, również
przen. „ Szare chaty! nędzne, chłopskie chaty!"
(Z chałupy 9 Jana Kasprowicza).
Szarość — barwa teorii. ..Wszelka teoria jest
szara" (Faust, Fragment Goethego.
Mefistofeles do Ucznia); zob. też Zieleń —
(barwą życia).
Szarość — barwa ziemi. ..Szara, spękana
ziemia, ugór zjatowiały" (Szara, spękana
ziemia... l Leopolda Staffa).
Szarzyzna — gniotąca, bezbarwna codzien-
ność. ..Duch (...) próżno w szarzyźnie po-
wszechnej się miota, której na imię Nuda i
Brzydota! (W Olympii 30—32 Lucjana Rydla).
..Szarość — to zamróz w ciele!" (Zamróz 21
Bohdana Zaleskiego).
Szara szlachta — szaraczkowa. zaściankowa.
zagonowa, chodaczkowa (dawn.).
Myszaty — o maści konia; szary, popielaty.
„Sto myszatych koni nie uczyni jednego,
jedynego siwka" (Maksymy proza: O przy-
rodoznawstwie Goethego).
 Bury — bezbarwny, nie do odróżnienia, taki
jak inni. Przysłowie: W nocy wszytkie koty są
bure.
Szaruga — długotrwała słota, plucha z wia-
trem.
Szarzeć — dawn. niszczyć, szargać, ponie-
wierać; stąd dziś: o ubraniu, płaszczu: wy-
szarzały 'wytarty, zniszczony'.
Ludzie lubiący barwę szarą są jakoby
obojętni, przygnębieni, bierni, samolubni,
zapatrzeni w siebie, konserwatywni; (kobiety)
idą za popędem.
SZCZUR
Szczur symbolizuje groźbę, zło, demona, dia-
bła, upiora; wrogość, gwałt, zniszczenie, zdra-
dę, oszczerstwo, donosicielstwo, szpiega; kło-
poty, kradzież, chorobę, zarazę, dżumę, ka-
lectwo, opuszczenie, głód, rozkład, śmierć;
upływ czasu, czary; fallusa; muzykalność,
mądrość, samowiedzę. instynkt, wytrzymałość;
(dobrą) wróżbę, szczęście, dobrobyt, sytość,
bogactwo, skąpstwo, zarozumiałość.
niewdzięczność, ospałość.
Szczur (w staroż. Egipcie) — zaraza; zło-
wieszcze bóstwo epidemii.
Szczur — mądrość, instynkt. Egipcjanie
podziwiali mądrość szczura, który zawsze
wybiera najlepszy gatunek chleba. „W tym
mądrość szczurów, że na pewno opuszczą dom
zanim się zawali" (Eseje, Of Wisdome for a
Mań's Self Francisa Bacona).
Szczur w Chinach — przedsiębiorczość.
dobrobyt: płodność; tchórzliwość. małodusz-
ność. Brak szczurów w domu (niekiedy z cał-
kiem racjonalnych przyczyn, jak opustoszała
spiżarnia itp.) miano za niepokojący znak, gdyż
szczury, tak płodne, uważano za inkar-nację
dzieci.
Szczur — samowiedza. Przysłowie chin.:
Szczury znają szczurze szlaki.
Szczur rzygający drogimi kamieniami —
hinduistyczny i buddyjski emblemat deszczu i
płodności.
Szczur w hinduizmie — wierzchowiec
jednego z najpopularniejszych bogów Indii,
Ganesi, słoniogłowego boga przezorności;
okoliczność ta utrudnia walkę z plagą szczurów.
Szczur w staroż. Rzymie — szczęście, (do-
bra) wróżba. Rzymianie wróżyli z zachowania
się szczurów. Tarcze pogryzione przez szczury
z Lawinium zapowiadały niepowodzenia. co
się rychło sprawdziło w czasie ..wojny
sprzymierzeńczej" 90—89 p.n.e. z Italikami.
Widok białego szczura był dobrą wróżbą.
Szczur (u pogańskich Brytów i Irlandczyków)
— jeden z atrybutów Cernunnosa, celtyckiego,
archaicznego, potężnego, powszechnie
czczonego boga o jelenich rogach,
chtonicznego ..pana dzikiej zwierzyny".
Szczur w chrzęść, śrdw. — zło, diabeł;
fallus; gwałt i groźba; atrybut św. Finy
(Serafiny) z San Gimignano w Toskanii. która
sypiała na desce w pokoju rojącym się od
szczurów, a zmarła wwiekulat 15wl253r.
Szczury w folklorze — duchy zmarłych.
choroby, czarownice, demony, skrzaty. Można
im zostawiać na kartkach polecenia, np. prośbę
o opuszczenie domu; one zaś mogą ostrzegać o
zbliżających się nieszczęściach;
trzęsieniu ziemi, chorobach, zgonach itd.
Szczur — muzykalność. Wg dawnej legendy
nm. szczurołap wyprowadził wszystkie szczury
z Hamein nad Wezerą, grając na fujarce.
Szczury wg wierzeń śrdw. miały słuchać
wyśpiewywanych zaklęć a. rozkazów.
Biały i czarny szczur — dzień i noc. Dla
humanistów Odrodzenia te dwa niszczące
wszystko gryzonie reprezentowały upływ czasu
prowadzący nieuchronnie do rozkładu i śmierci.
Szczur — oszczerstwo, szpiegostwo, do-
nosicielstwo. zdrada, obmowa; atrybut Po-
twarzy; bogactwo, skąpstwo, działalność nocna,
potajemna, skryta; kradzież (zapasów
domowych). „Cóż to? szczur? Bij zabij szczura!
Ten sztych dukata wart" (Hamlet 3,4 Szekspira,
tł. J. Paszkowskiego). Hamlet, przebijając
ukrytego za kotarą Poloniusza. Rai fr. 'szczur;
skąpiec'; rat d'hótel 'złodziej hotelowy'.
Szczur — ofiara poezji. Dawniej sądzono
powszechnie, że irlandzkie szczury czyniące
szkody na pastwiskach można wytępić wygła-
szaniem zaklęć wierszem rymowym lub białym.
„Zarymuj ich na śmierć jak irlandzkie szczury"
(Wierszokleta Ben Jonsona).
Szczury w domu — zapowiedź urodzaju.
Przysłowie: Nie wypędzaj szczurów z domu, bo
to błogosławieństwo plonu.
Szczur w żeglarstwie — pechowe słowo,
niewymawialne na statku. Przysłowie: Kiedy
okręt ma zatonąć, szczury opuszczają go z
pośpiechem.
Plaga szczurów (w folklorze) — zapowiedź
wojny; podobnie jak nagłe zwiększenie się
liczby jemiołuszek a. mrówek.
 Szczur — niewdzięczność. Przysłowie hiszp.:
Przyjąłem na mieszkanie w stodole szczura, a on
stal się moim spadkobiercą. Przysłowie fr.:
Przyjąłem na nocleg szczura, a on mnie ograbił.
Szczur — zarozumiałość. ..Mnie to kadzą —
rzekł bardzie do swego rodzeństwa siedząc
szczur na ołtarzu podczas nabożeństwa" (Szczur
i kot l—2 Ignacego Krasickiego).
Szczur — głód; sytość. „Są dwa rodzaje
szczurów: szczury głodne i szczury syte", nm.
Es gibt zwei Sorten Ratten: die hungrigen und
die satten (Szczury wędrowne l—2 Hein-richa
Heinego).
Szczur — ospałość. Przysłowie: Śpi (mocno)
jak szczur.
Szczur — odporność, wytrzymałość, hart.
„Tak będzie do końca czasów... szczury
odziedziczą Ziemię" (Królowa Elżbieta 3
Maxwella Andersena). Wg współczesnego
folkloru popularnonaukowego, po III wojnie
(atomowej) świat odziedziczą szczury i
karaluchy.
Szczur lądowy — ktoś nie znający morza i nie
rozumiejący jego spraw; por. Wilk (morski).
Szczur faraonów — zool. ichneumon,
mangusta.
W marzeniu sennym: skryci wrogowie.
SZEŚĆ
Szóstka jest symbolem symetrii, równowagi,
stałości, niezawodności, pokoju, harmonii,
współoddziaływania, wzajemności, polaryzacji,
piękna; duchowości; rozwagi, małżeństwa,
płodności, stworzenia, rozwoju, obfitości,
przyjemności, wolności; związana z ogniem,
idealizmem, optymizmem.
Szóstka u Greków symbol hermafrodyty
(obojnaka), życia, szczęścia; była świętą, liczbą
zwaną światem, poświęconą Afrodycie. Sześć
znaków zodiaku odpowiadało światu
niebiańskiemu, sześć — ziemskiemu. U pita-
gorejczyków — liczba doskonała; jedność
strukturalna Kosmosu i mikrokosmosu.
W symbolice chrzęść, liczba dwuwykładna:
święta, gdyż w 6 dni Bóg stworzył świat (Gen.
l), i złowieszcza liczba grzechu, gdyż wg
Apokalipsy (13,18) imię bestii wychodzącej z
ziemi, Antychrysta w postaci Baranka, jest 666
(może to imię Nerona, które po hebr. daje sumę
666).
Sześć — ciało ludzkie: głowa, korpus i cztery
kończyny.
Sześć — (równo)waga i dwuznaczność jako
związek ognia i wody (postaci dwóch złączonych
trójkątów), czyli duszy ludzkiej. Liczba związana
z próbą i wysiłkiem, z dziewictwem, z
przestrzenią trójwymiarową, jest symbolem
przeznaczeń mistycznych, zrównoważonej
opozycji Stwórcy i stworzenia, z której wypłynąć
może zarówno dążenie do złączenia się z
bóstwem, jak i bunt przeciw
niemu.
Sześć — liczba biblijnego heksameronu,
sześciu dni traktowanych jako okres ciągły,
liczba stworzenia, pośrednia między Zasadą a
Objawieniem. Szósty dzień, dzień stworzenia,
wyraża doskonałość, harmonię.
Liczba cech bóstwa: sprawiedliwość, mą-
drość, potęga, majestat, łaska i miłość.
Sześć kędziorów a. włosów — emblemat
wodnej Bogini Matki, symbol mądrości i pło-
dności; w plastyce śrdw. atrybut św. Zofii
(Mądrości).
Biblijne sześć lat służby: .„leżeli kupisz
niewolnika Hebrajczyka, będzie ci służył sześć
lat; siódmego odejdzie wolny" (Ex. 21,2; Deut.
15,12). ,,Sześć lat zasiewać będziesz ziemię i
zbierać zboże; ale siódmego roku zaniechasz jej i
dasz jej odpocząć" (Ex. 23, 10—11).
Sześć „biada": bogaczom niesytym dóbr,
bawiącym się, bezczelnym, niemoralnym,
aroganckim i sędziom przekupnym (liajasz 5, 1
—23).
Sześć źródeł pokusy: pięć zmysłów i wola. Sześć
grzechów przeciw Duchowi Świętemu: zuchwałe
grzeszenie w nadziei miłosierdzia boskiego;
rozpacz albo zwątpienie o miłosierdziu bożym;
sprzeciwianie się uznanej prawdzie chrzęść.;
zazdrość o łaskę bożą bliźniego; zatwardziałość
serca; odkładanie pokuty aż do śmierci.
Sześciokątna gwiazda (hebr. mogen Dawid
'tarcza Dawida', tzn. Jahwe) złożona z dwu
zachodzących na siebie trójkątów równo-
ramiennych — judaizm; godło Izraela; po XVII
w. oficjalne godło gmin żyd. Wg niektórych
górny wierzchołek symbolizuje niebo, światło i
ogień, a dolny — świat podziemny, ciemność,
wodę; wg innych ta podwójna triada znaczyć
ma Boga, świat, człowieka oraz stworzenie,
objawienie, odkupienie; zwycięstwo ducha nad
materią; znak uważany za potężny talizman.
 Sześć cnót kardynalnych w buddyzmie
(Paramita): miłosierdzie, pracowitość, medy-
tacja, moralność, cierpliwość, mądrość,
Pal go sześć! — mniejsza o niego; zwrot
pochodzący od dawnego rozkazu kata do pa-
chołka, przy torturach.
Siadaj, masz sześć! przest. bzdurzysz, bre-
dnie pleciesz; w zaborze austriackim, w sze-
ściostopniowym systemie ocen szkolnych
szóstka jako najniższa, była odpowiednikiem
naszej patki.
Sześć stóp ziemi — miejsce na grób. „War
krwi nie hańbą lecz śmiercią ochłodzę i sześć
stóp ziemi znajdę sobie wszędzie!" (Do Mo-
skali 7—8 Zygmunta Krasińskiego).
„Po sześć ma palców u nóg jako kalwin, to
mu i chodzić łatwiej" (Ogniem i mieczem 4,5
H. Sienkiewicza); tu żart., ale w okresie
kontrreformacji nie przebierano w środkach,
aby demonizować „heretyków". Biblijny Fi-
listyn z rodu Arafa, zabity przez Jonatana, miał
po sześć palców u rąk i nóg (2 Ks. Król.
21,20).
Szóstak — moneta srebrna wartości sześciu
groszy, bita w I Rzplitej od 1528, rozpo-
wszechniona zwłaszcza w XVII w.
Szóstka zwana była przez mistyków Nau-
czycielem.
Kolor — niebieski.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku
Panna; planeta Wenus; wpływa na artystów w
duchu współpracy, łączy intelekt z uczu-
ciowością.
SZYSZKA
Szyszka symbolizuje kształt Wszechświata,
niebo, dzień. Słońce, ogień, górę; życie, mę-
skość, fallusa. ojcostwo, płodność, ewolucję,
zdrowie, odrodzenie; zewnętrzną aktywność,
równowagę wewnętrzną; życie rodzinne, życie
światowe, kult życia; pomoc; obfitość, boga-
ctwo, rzecz mało wartą; szczęście: refleksyj-
ność; wyzwolenie przez łaskę; literę A u gno-
styków.
Szyszka łączy się z pojęciem koła (zob.) i
trójkąta (zob.).
Szyszka — poświęcona Baalowi-Hadado-wi,
semickiemu bogu płodności, deszczu i rosy, i
jego małżonce Aszerah (Balaat); babi-lińsko-
asyryjskiej bogini miłości i płodności Isztar;
małoazjatyckiemu bogu płodności i fallusa
Priapowi.
Szyszka sosnowa, wyobrażana często w ręku
Dionizosa, trzymana jak berło — trwałość,
nieśmiertelność życia roślinnego, potęga
żywotności i płodności, wieczny powrót ro-
ślinności na ziemię, odrodzenie.
Szyszka — amulet pobudzający męskość i
płodność; amulet przeciw czarom.
Szyszka zwrócona szerszym końcem ku do-
łowi — równowaga, nieruchomość, stałość,
ciążenie; zwrócona szerszym końcem ku górze
— ruchliwość, światło.
Szyszka sosnowa między dwoma kogutami
spierającymi się o nią (w ikonografii europ.) —
prawda oczywista; podobnie jak dwa smoki
spierające się o perłę.
Szyszka — osoba wpływowa, na wysokim
stanowisku; bogata.
Szyszka — rzecz bez wartości. Przysłowie:
Za borową szyszkę (tj. za byle co, za nic).
ŚMIERĆ
Śmierć symbolizuje równanie stanów, nie-
wybredność, chwilę, szybkość; tajemnicę Natury,
kres wędrówki, koniec okresu, epoki, bramę
życia, przejście z jednego bytu do drugiego,
wypoczynek, podróż, wieczny sen, wielkie
przebudzenie, mądrość ciała, oddzielenie duszy
od ciała; cień. Zachód, dolinę mroku, noc
wieczną, siostrę Nocy i Snu;
bezpowrotną falę, straż Piekła, nieznany kraj;
los, fatalność, obrazę losu, nieprzyjaciółkę, karę,
zło, straszydło, króla strachów, niepożądane
odwiedziny; kradzież, dług; ofiarę rozumu;
poświęcenie, pociechę, łaskę, lekarza, panaceum;
dar; żniwiarza; rozjemcę. przyjaźń, radość,
postęp, królowanie, zbawienie.
Śmierć symbolizują: trumna, cyprys, koś-
ciotrup, czaszka (i skrzyżowane piszczele),
jeździec Apokalipsy na płowym koniu, zgaszona
pochodnia (a. broń sieczna lub kłująca)
skierowana w dół, urna z udrapowaną tkaniną,
wierzba płacząca, ruina, wieniec bluszczowy,
złamana kolumna, snop psze-niczny i sierp,
popiół i pył, nietoperz, śpiew łabędzia, rigor
mortis (stężenie pośmiertne), zdmuchnięta
świeca, szubienica, mumia.
Przyczyny śmierci w wielu mitach — omyłka
a. złośliwość bóstwa; gniew bóstwa obrażonego
nieposłuszeństwem a. grzechami człowieka;
zawiść zmarłego krewnego a. przyjaciela, który
pociąga za sobą pozostałego przy życiu.
Śmierć — Zachód. „Jakże szczęśliwy, kto
udał się na Zachód i jest w rękach Boga bez-
pieczny" (Nauka życia, 24,19 Amen-em-apta;
ok. 700 p.n.e.); „Zachód", egipski Hades,
Amente, kraina zmarłych położona na zachód od
Nilu, Kraj Zachodni, Góra Zachodu.
Śmierć (w tradycji żyd.) — kara nałożona
przez Boga na Adama, Ewę i ich potomstwo za
popełnienie grzechu pierworodnego.
Śmierć — połączenie z przodkami, ojcami.
„(Abraham) został przyłączony do przodków
swoich" (Gen. 25,8). „(Matatiasz) dołączony
został do ojców swoich" (7. Ks. Machabejska
2,69). „Abiit adplures" łac. 'przyłączył się do
większości' (Uczta Trymalchiona 42,5 Petro-
niusza).
Śmierć w garnku — gorzkie zioła. „A gdy
skosztowali potrawy, krzyknęli "Śmierć w
garnku, mężu boży!" i nie mogli jeść" (4. Ks.
Król. 4,40), ale prorok Elizeusz osłodził potrawę
mąką!
„Śmierć — król strachów" (Hiob 18,14). Śmierć
— cień. ,,Choćbym też chodził pośród cienia
śmierci, nie będę się bał zła" (Psalm 22, 4).
„Dokądkolwiek zmierzasz, śmierć sunie za tobą
jak cień" (Dystychy 4,37 Katona?).
Anioł śmierci (w teologii żyd. i muzułm.) —
Azrael, który oddziela duszę od ciała i służy
Bogu jako poseł.
Śmierć w panteonie olimpijskim — bóstwo
śmierci Thanatos; śmiercionośni bogowie —
Zeus, Atena, Apollo, Artemida, Ares, Hades,
Hekate, Persefona.
Śmierć — szybkość, gwałtowność. Przy-
słowie: Śmierć i najprędszego dogoni. Cita mors
ruit łac. 'szybka śmierć napada'.
Śmierć — siostra Snu. „Sen, brat śmierci"
(Iliada 14,231; 16,672 i 682 Homera; Pan
Tadeusz 8,805 Mickiewicza). „Od snu do
śmierci droga krótka" (Orland szalony 18,189
Ariosta).
Śmierć — radość. „Śmierć była wielką
radością" (Agamemnon 550 Ajschylosa).
Śmierć — dług. „Śmierć jest długiem, który
każdy z nas musi spłacić" (Elektro 1173
Sofoklesa). „Spłacił, dług naturze", łac. na-turae
concessit (Wojna z Jugurta 14,15 Sallu-stiusza),
tj. zmarł. „Śmierć, powiadają, zwalnia nas od
wszystkich zobowiązań" (Próby 1,7
Montaigne'a, tł. T. Boya-Żeleńskiego). „Ba, toć
jesteś niebu śmierć dłużny" (Henryk IV ci. I 5,1
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Pieska śmierć, gr. Thanatos kyneios — śmierć
bez zgodnego z religią i obyczajem pogrzebu
(Osy 898 Arystofanesa). Niepo-
grzebanie zwłok było w świecie antycznym
przestępstwem w stosunku do bogów i do
zmarłego, którego dusza musiała błąkać się po
ziemi, nie mogąc zejść do Hadesu.
„Śmierć — oddzielenie duszy od ciała"
(Fedon 64C Platona).
Śmierć — zło. „Śmierć jest złem, przynaj-
mniej myślą tak bogowie, bo inaczej sami by
zginęli dawno temu" (Fragment 91 Safony
cytowany w Retoryce 2, 23, 12 Arystotelesa).
„Śmierć to powszechne zło" (Die natur-liche
Tochter 3,4 Goethego).
Śmierć — straszydło. „Czym jest śmierć?
Straszydłem.", gr. thdnatos ti estin, mormo-
lykeion (Rozmowy 2, l, 17 Epikteta).
Śmierć — koniec okresu, epoki zwł. jako
ofiara a. samobójstwo wynikłe z niemożności
wytrzymania napięcia a. stresu lub bólu, np.
Herakles, Pyram i Tysbe, Dydona, Lukrecja,
Kleopatra, Katon Ml., Judasz, Sene-ka Mł.,
Tristan i Izolda, Romeo i Julia, Werter, a.
śmierć bohatera za młodu, jak np. Achilles,
Hylas, Antinous z Bitynii, Baldur, Sigurd.
Należy tu także „święty król", któremu nie
wolno było umrzeć śmiercią naturalną, gdyż
mogłoby to spowodować nieurodzaj; jego
dobrowolna ofiara z siebie zapewniała żyzność
gleby; krwią z jego wykastrowanych genitaliów
skrapiano-ziemię i roślinność, a królowa i
księżniczki zjadały potrawę z jego ciała, co w
sposób magiczny także zapładniało ziemię.
„Śmierć to wypoczynek po trudzie i nędzy",
tac. mors laborum ac miserarium quies esl
(Przeciw Katylinie 4,4 Cicerona).
„Nikczemna śmierć — obraza losu", łac.
mała mors necessitatis contumelia est, (Sen-
tencja 415 Publiliusza Syrusa).
Śmierć — fala, od której nie ma powrotu, łac.
irremeabilis unda (Eneida 6,425 Wergi-liusza),
o Styksie.
Śmierć — wieczna noc. „In aeternam ciau-
duntur lumina noctem" łac. 'i noc wieczysta
zamknęła (Alsowi) oczy' (Eneida 12,310
Wergiliusza, tł. Wandy Markowskiej).
„Śmierć — wieczny sen", łac. perpetuus
sopor (Pieśni l, 24, 5 Horacego). „I śmierć
podobną bywa łagodnemu snowi" (Pięć zary-
sów 3, Ruiny 208 Norwida).
„Śmierć kresem wszystkiemu", łac. mors
ultima linea rerum est (Listy l, 16, 79 Hora-
cego, tł. Jana Czubka).
Śmierć — kara; dar; łaska. „Śmierć jest
niekiedy karą, często darem; dla wielu łaską"
(Herkules na Oicie 930 Seneki Mł.).
Śmierć w tradycji klasycznej wyobrażana
jako biały młodzieniec w towarzystwie swego
czarnego bliźniaka. Snu, obaj w pozycji pół-
leżącej ze skrzyżowanymi nogami.
Śmierć — królowanie. „Śmierć królowała od
Adama do Mojżesza" (List do Rzymian 5,14).
Śmierć — mądrość ciała. „Gdyż mądrość
ciała — to śmierć, a mądrość ducha — życie i
pokój" (List do Rzymian 8,6).
Śmierć — nieprzyjaciółka. „A jako ostatni
wróg zniszczona będzie śmierć" (/. List do Kor.
15,26).
Śmierć — jeździec Apokalipsy na płowym
koniu (Apok. 6,8).
Śmierć niechętna ochotnemu. „A w owe dni
będą ludzie szukać śmierci, lecz jej nie znajdą, i
będą chcieli umrzeć, a śmierć od nich ucieknie"
(Apok. 9,6). Przysłowia: Kto śmierć wzgardzi,
panem jest wszystkiemu. Kto śmierci szuka,
tego ona nie bierze.
Śmierć niestraszna dobremu. Przysłowie:
Kto dobrze robi, śmierci się nie boi.
Powtórna śmierć — zguba wieczna, wieczne
potępienie; śmierć duszy po śmierci ciała. „Kto
ma uszy, niech słucha, co Duch mówi
kościołom: Temu, co zwycięży, śmierć wtóra
nie wyrządzi szkody" (Apok. 2, 11). „Bło-
gosławiony i święty, który ma udział w pierw-
szym zmartwychwstaniu; nad tymi nie ma
mocy śmierć druga" (Apok. 20,6).
Śmierć — wprowadzenie w nieznane światy
Piekła, Czyśćca i Raju.
„Śmierć, tak jak przyjście na świat, jest
tajemnicą Natury" (Rozmyślania Marka
Aureliusza).
Śmierć męczennika (w tradycji chrzęść.)
gładzi wszystkie jego grzechy.
Śmierć męczenników — w okresie prześla-
dowań wczesnych chrześcijan do czasów
Konstantyna Wielkiego (ok. 280—337) temat
obszernej lit. śrdw., z czego znakomita
większość to wyimaginowane dla zbudowania
wiernych legendy o wątkach zapożyczonych z
rozmaitych, klasycznych i wsch. źródeł.
Męczennicy zazwyczaj przetrzymują w sposób
cudowny śmiertelne tortury, aż wreszcie miecz
pozbawia ich ostatecznie życia. Bywają:
ukrzyżowani jak apostołowie Piotr, Andrzej i
Filip, św. Kosmas i Damian,
ukamienowani jak pierwszy męczennik św.
Szczepan (Dzieje Ap. 7, 2—56), apostoł Filip,
zabici pałkami jak apostoł Jakub Mł., św.
Sebastian,
przebici mieczem, strzałą, włócznią a. szty-
letem jak apostoł Tomasz, św. Sebastian, Łucja,
Justyna, Piotr Męczennik, Placyd i Fla-wia,
Urszula, Tomasz Becket, Krystyna,
ścięci jak apostołowie Mateusz, Jakub St. i
Paweł, św. Kosmas i Damian, Krzysztof,
Katarzyna z Aleksandrii, Barbara, Małgorzata z
Antiochii, Dorota, Apolonia, Cecylia,
Agnieszka, Donat, January, Maurycy, Dionizy,
utopieni w kadzi jak Jan Ewangelista,
poszarpani, żelaznymi grzebieniami jak św.
Błażej,
obdarci ze skóry jak św. Bartłomiej, upieczeni
na ruszcie jak św. Wawrzyniec, rozszarpani
przez dzikie konie jak św. Hipolit,
wrzuceni do morza z kotwicą u szyi jak św.
Klemens,
wypatroszeni jak św. Erazm, biskup For-
miae.
Śmierć — równacz wszystkich stanów.
,,Śmierć wszystko równa", łac. omnia mors
aeauat (Porwanie Prozerpiny 2,302 Klaudia-
na). W śrdw. zarazy zmiatały nagle setki tysięcy
i miliony ludzi młodych i starych, cesarzy i
papieży, książąt i rycerzy, chłopów i
wyrobników, kobiety i dzieci; śmierć wy-
obrażano zwykle jako kościotrupa z kosą i
klepsydrą (atrybuty należne również Czasowi)
napadającego zakochaną parę, nagą kobietę
przed lustrem przy toalecie, żołnierza, biskupa
itd.; kiedy indziej znów przedstawiano ją na
koniu, w pościgu za uciekającymi ludźmi,
których siecze kosą. Zob. też Kościotrup, Sierp i
kosa. Taniec (śmierci).
Śmierć — brama życia, łac. mors ianua vilae
(In transitu S. Malachi, kazanie 1,4 św;
Bernarda; ok. 1150).
Śmierć w tradycji śrdw. wyobrażano również
jako uzbrojoną kobietę o skrzydłach nietoperza,
pazurach jastrzębia i rozpuszczonych włosach;
jako szkielet okryty aksamitnym płaszczem
zdobionym bogato złotem, trzymający maski
ukazujące różne oblicza śmierci: obojętność,
przerażenie, wstręt, łagodność, litość,
okrucieństwo.
Sztuka umierania, tac. Ars moriendi — zbiór
tekstów śrdw. przeznaczonych pierw.
do użytku kleru przy łożu umierającego; pop. w
XIV—XV w., później także z desek
drzeworytniczych, również do użytku
świeckiego, z ilustracjami wyobrażającymi
aniołów i diabłów w walce o duszę wychodzącą
z ust umierającego.
Modlitwa za umarłych. „(luda po klęsce
Gorgiasza) posłał do Jeruzalem, aby złożono za
grzechy umarłych ofiarę, dobrze i pobożnie o
zmartwychwstaniu myśląc, bo gdyby się nie
spodziewał, że owi pobici zmartwychwstaną,
zdawałoby się rzeczą niepotrzebną i próżną
modlić się za umarłych" (2 Ks. Machabejska 12,
43—4). W chrześcijaństwie poczęto modlić się
za zmarłych dopiero w VIII w., a w końcu X w.
ustanowiono Dzień Zaduszny (2 XI), naprzód
dla klasztorów kongregacji kluniackiej (pod
władzą opata CIuny), a potem w całym Kościele;
wreszcie sobór trydencki (1545—63) ustanowił,
że można ulżyć cierpieniom dusz w Czyśćcu
przez modlitwy, dobre uczynki, a przede
wszystkim przez msze w kościele. Śmierć —
wielbłąd. Przysłowie tur.:
Śmierć to czarny wielbłąd, który klęka przy
bramie każdego człowieka (tzn.: aby zabrać
jego zwłoki).
„Śmierć dla dusz szlachetnych to koniec
ciemnego więzienia" (Triumf śmierci Francesca
Petrarki).
„Śmierć — początek innego życia", fr. la
mor! est origine d'une aultre vie (Próby 1,19
Michela Montaigne'a).
„Śmierć to żniwiarz, który nie zna
spoczynku" (Don Kiszot 2,20 Cervantesa, tł. A.
L. i Z. Czernych).
„Śmierć — srogi kapral" (Hamlet 5,2
Szekspira, tt. J. Paszkowskiego).
Śmierć — „nieznany kraj, z którego granic
nie wrócił żaden podróżny" (Hamlet 3,1
Szekspira).
Śmierć — lekarz. „Najlepszy lekarz —
śmierć" (Cymbelin 5,4 Szekspira).
Śmierć — pocieszycielka, przyjaciółka.
,,Śmierci!... prawdziwa pocieszycielko! przy-
jaciółko tych, co nie mają innych przyjaciół!"
(Joanna ifArc, 1,315 Roberta Southeya).
„Ujrzała jak Śmierć-pocieszycielka, kładąc na
wielu sercach dłoń, wyleczyła je na zawsze"
(Evangeline 5, 88—9 H.W. Long-fellowa).
Przysłowie duń.: Śmierć — przyjaciółka
umierającego.
Śmierć — mamka. „Miła pierś pocieszycielka
starej mamki Śmierci" (Echoes 29. To R.L.S.
Williama E. Henieya).
Śmierć — panaceum. „Wszyscy walczymy z
własnym zdrowiem, bo śmierć jest lekiem na
wszystkie choroby" (Religio medici 2,9 Sir
Thomasa Browne'a, 1643).
Śmierć (wraz z Grzechem) — straż bramy
Piekła. „A ów kształt drugi (...) stał jak noc
czarny (...) a to, co głową mogło się wydawać,
wtłoczone było w koronę królewską" (Raj
utracony 2, 666—73 Johna Miltona, tł. Macieja
Słomczyńskiego).
Śmierć — kres wędrówki. „Świat jest
zajazdem, śmierć — końcem podróży" (Palamon
and Arcite 888 Johna Dry-dena).
Udawana śmierć — dziewczyna udaje martwą,
aby móc poślubić ukochanego, jak Julia w
tragedii Romeo i Julia Szekspira; Śpiąca
Królewna z bajek Perraulta i braci Grimm;
Królewna Śnieżka z wł. bajki (bracia Grimm,
film Disneya), w obu wypadkach symbole
uśpionej w zimie wegetacji, zbudzonej przez
wiosnę.
Zabójstwo nieznanych krewnych, np. mit. o
Edypie, który zabił nieznanego ojca;
przykład kaznodziejski pt. Niespodzianka
(podróżny zabity przez gospodarzy, którzy
udzielili mu noclegu i chcieli zagarnąć jego
mienie, nie wiedząc, że to ich syn; sztuki teatr.
K. H. Rostworowskiego i Alberta Camusa).
Śmierć — aspekt nietrwałości i efeme-
ryczności istnienia, wskazujący na to, co musi
ginąć w nieuchronnym rozwoju rzeczy.
Personifikacja śmierci: śmierć zajrzała mu w
oczy; walczy ze śmiercią; śmierć nas rozłączy;
majestat, powaga, milczenie śmierci; śmierć ją
zabrała; grozi mu śmierć; igra ze śmiercią;
posyłać kogoś jak po śmierć itp. Przysłowie: Gdy
śmierć zawita, o racje nie pyta.
Śmierć — złodziej. „Już się nie spo-dziej: bo
śmierć jak złodziej, twój poszyt cały, pomnik
twej chwały, już dzierży w ręku, drze
pomaleńku" (Do zoilusa 159—164 Józefa Baki).
Śmierć — niewybredność. ,,Dobrze napisał
Baka, że śmierć dźga za kąty w szkarłaty i po
suknie nieraz dobrze
stuknie, i po płótnie jak utnie, jak i po kapturze,
i po fryzurze równie jak i po mundurze" (Pan
Tadeusz 9. 231—4 Mickiewicza). Przysłowia:
Śmierć nie brakuje (tj. nie przebiera). Śmierć
nie patrzy w zęby. Śmierć nie pyta o lata.
Śmierć to jedyny pan, co przyjmuje sługi bez
świadectw.
Śmierć — gość niezbyt upragniony. „Und
doch ist nie der Tod ein ganz willkom-mner
Gasi" nm. 'a przecież śmierć nigdy nie bywa
całkiem pożądanym gościem' (Faust 1.4
Goethego).
Śmierć — fatalność, nieuchronny los.
..Czemu tak trwożliwie drżeć przed śmiercią,
nieuniknioną dolą?" (Dziewica Orleańska 2,7
Friedricha Schillera).
Śmierć — rozjemca. ,,Śmierć jest potężnym
rozjemcą: wszystkie płomienie gniewu gasną"
(Narzeczona z Mesyny 5,8 Friedricha
Schillera). Śmierć — pewność. Przysłowie
ang.:
Nic równie pewnego jak śmierć.
Śmierć — chwila. „Czym jest śmierć, co
rozprószy myśli mych dostatek? Jedną chwilką"
(Dziady ci. III 2, Improwizacja 216—17
Mickiewicza).
Śmierć — poświęcenie; kara; ofiara rozumu;
zbawienie. ,,Śmierć jest poświęceniem; gdy
niepojęta — tylko wtedy karą — a gdy ją
pojmiesz, rozumu ofiarą, przez zgubę cząstek
całości zbawieniem" (Dzień dzisiejszy 133—6
Zygmunta Krasińskiego).
Śmierć — siostra Nocy (Reconciliation
Walta Whitmana).
„Śmierć to ciągłego postępu chorąży" (Nad
głębiami 21,5 A. Asnyka).
„Śmierć jest to podróż nad wszystkie
podróże" (Rozmyślania 2,6 Antoniego Lan-
gego).
Śmierć — blizna. „Człowiek jest raną życia,
śmierć zgojoną blizną" (Ziemia dziewicza 61
Leopolda Staffa).
Rytuał po śmierci domownika (w tradycji
europ.) — zasłanianie zwierciadła (zob.
Lustro), usunięcie zwierząt z pokoju zmarłego,
informowanie bydła domowego o zgonie
właściciela, zatrzymywanie zegarów, gaszenie
ogni, czuwanie nocą przy zmarłym, wszystko
prawdop. pierw. z obawy przed zawiścią duszy
nieboszczyka krążącej po mieszkaniu i dla
zapobieżenia próbom porwania ze sobą
któregoś z domowników na tamten świat (zwł.
za pośrednictwem odbicia w lustrze). Dzwony
pogrzebowe mają, jak sądzono, moc
rozpędzania gromadzących się duchów.
Ułatwienie zgonu konającemu (w tradycji
europ.) — otwieranie zamków i rozwiązywanie
węzłów (zob. Węzeł); ułożenie umierającego
na klepisku (Matka Ziemia była boginią
narodzin i śmierci).
Biała śmierć — śniegi i lody grożące
śmiercią.
Czarna śmierć — dawn. dżuma, czarna ospa
itp.
Patrzeć śmierci w oczy, być z nią oko w oko
— być w śmiertelnym niebezpieczeństwie.
Igrać ze śmiercią — narażać się, wystawiać
się (niekiedy lekkomyślnie) na śmierć.
Na łożu śmierci — umierając.
Nie swoja śmierć — zgon nie spowodowany
chorobą, ale wypadkiem, zabójstwem lub
innymi zewn. przyczynami.
Śmierć cywilna — utrata praw obywatelskich
i majątkowych z wyroku sądu.
Śmierć — kara. Przysłowie: Śmierci na was
nie ma (tj. każda kara dla was jeszcze zbyt
mała).
Śmierć komuś w oczy zagląda, zaziera,
patrzy — ktoś jest w śmiertelnym niebez-
pieczeństwie.
Zapomnieć na śmierć — całkowicie, zu-
pełnie.
W marzeniu sennym: (czyjaś agonia) po-
myślny znak dla śniącego; (własna śmierć)
kwitnące zdrowie; (własna agonia) osirze-
ŚWIATŁO
Światło symbolizuje wieczność, ducha, bez-
cielesność, niematerialność, życie, przeszłość;
szczęście, chwałę. Boga, Chrystusa, niebo,
świętość, objawienie, moralność, siedem cnót
(zob. Siedem), czystość, życie duchowe;
dobroczynność, dobrobyt, radość duchową,
wesołość, optymizm; zasadę męską, pozytywną,
ewolucję, intelekt, wiedzę, moc twórczą,
mądrość; Wschód, lato, białość (syntezę barw):
zob. też Lampa, Latarnia, Ogień, Pochodnia,
Słońce, Świeca.
Światło Słońca — natchnienie, intuicja,
kontemplacja.
 Światło Księżyca — myślenie dyskursyw-ne,
racjonalne, pośrednia forma poznania.
Atrybuty światła: Słońce, gwiazda, lampa,
latarnia, świeca, płomień, żagiew, rozchodzące
się promienie, diament, romb, krzyż, fleur-de-lis.
Światło — radość, powodzenie. ,,Przyjemne
jest światło i miło jest oczom widzieć blask
słońca" (Eklezjastes 11,7).
Światło — sprawiedliwość. ,,A ścieżka
sprawiedliwych jak jasna światłość wschodzi i
rośnie aż do pełnego dnia" (Ks. Przypowieści
A,\V).
Światło — Wschód. Ex oriente lux łac.
'światło (przychodzi) ze wschodu'.
Światło — Kosmos. Fial lux łac. 'niech się
stanie światłość!' (Gen. 1,3) — światło jest tu
uporządkowaniem Chaosu („ciemności były nad
głębokością"). Według Kabały promieniowanie
światła z jednego punktu stworzyło przestrzeń.
Światło — Słowo. Wg Ew. wg Jana l, l—4
światło jest identyczne ze Słowem: ,,W nim było
życie, a życie było światłością ludzi".
Pięć promieni światła oznacza szkołę Pi-
tagorasa.
Światła społeczeństwa, łac. lumina civi-tatis —
stawni mężowie (Katylina 3, 10, 24 Cicerona).
Światło — czystość. „Światło i chuć to
śmiertelni wrogowie" (O naturze wszechrze-czy
674 Lukrecjusza).
Światło — Bóg, niebo. „Pan jest światłością
moją" (Micheasz 7,8). Jezus mówi:
„Jam jest światłość świata" (Ew. wg Jana 8,12).
„Wy (apostołowie) jesteście światłością dnia"
(Ew. wg Mat. 5, 14). „Allah jest światłością
nieba i ziemi" (Koran 24,35; jest to tzw. „werset
światła" mający duże znaczenie w mistycyzmie
muzułmańskim).
Światło w tradycji chrzęść. — wiara, miło-
sierdzie, laska; Biblia jest nosicielem światła.
Światłość wiekuista — wg wierzeń relig.—
wieczne życie po śmierci, żywot wieczny.
Światłość duchową wyobrażanej w plastyce
osoby symbolizowano często w postaci nimbu,
aureoli, mandorli, rozchodzących się promieni
itp.
Światło pod korcem (kryć) —przen. prawdę,
zalety, cnoty, wartości, których nie należy
ukrywać, trzymać w sekrecie (wg Ew. wg Mat.
5. 15). „Bo nie jest światło, by pod korcem
stało" (Promethidion l, 515 Norwida); mowa
tu o naczyniu objętości jednego korca (ok. 120
litrów).
Światło Kościoła, łac. lumen ecciesiae —
św. Agustyn.
Światło wieku — żyd. uczony, filozof i
teolog Majmonides z Kordowy (1135— 1204).
Światło jest cieniem Boga. łac. śrdw. Lux
umbra Dei: napis na zegarze słonecznym.
Światło i ciemność, para powszechnie
rozumiana jako dwoistość i sprzeczność,
emblemat ducha i materii, męskości i żeń-
skości; w staroż. Egipcie bogowie Anu-bis i
Set, w Chinach jin i jang, w mazdaiz-mie
Ahura Mazda i Aryman. ahura i dewa (w
Indiach odwrotnie: dewa i asura), na
Zachodzie aniołowie i diabły (demony). W
wielu kosmogoniach stworzenie świata
zaczyna się od rozdzielenia światła od
ciemności — w chińskiej, hinduistycznej,
biblijnej. W Biblii światło wyobraża życie,
zbawienie, szczęście, a ciemność — zło.
nieszczęście, zgubę, śmierć, karę. „A Żydom
nowa światłość zdawała się wschodzić, wesele,
cześć i tańce" (Ks. Estery 8.16). „Czy światło
niezbożnego nie zgaśnie?" (Hiob 18,5).
„Siedzieli w ciemnościach i w cieniu śmierci
(...) bo się sprzeciwiali słowom bożym"
(Psalm 106 10). Jeden z najbardziej in-
teresujących zwojów Morza Martwego zna-
lezionych pod Qumran nosi tytuł: Watka
synów światła z synami ciemności,t), członków
sekty z innymi Żydami, a potem z resztą
ludzkości. „A światłość świeci w ciemno-
ściach, lecz ciemności jej nie pojęły" (Ew. wg
Jana 1,5). Ciemność oznacza przeważnie tę-
potę duchową, nierozum, niedorozwój, mniej-
szą wartość, tajemnicę. „Gdzie światło jest
najjaśniejsze, cień jest najciemniejszy" (Gotz
von Beriichingen 1,24 Goethego).
Światło walczące z ciemnością — w fol-
klorze jasnowłosy, niebieskooki bohater
słoneczny walczy z bohaterem czarnowłosym,
ze smokami, wężami, bykami, potworami
nocy i ciemności zimy.
Klucz do światła — wg gnostyków:
litera E.
„Otrzymywać światło" w rytach wolno-
mularskich znaczy — dostąpić wtajemni-
czenia.
 Światło — dobro. „Das Licht, das ist das
Gute" nm. 'światło jest dobrem' (Abba Glosk
Leczeka Adalberta von Chamisso).
Światło — oświata. Mehr Licht! nm. 'więcej
światła!' ostatnie słowa Goethego rozumiane
przenośnie; w rzeczywistości szło tu o
otworzenie drugiej okiennicy, aby wpuścić
więcej światła. „My równi tłumu, choć mu
trzeba światła i chleba" (Światła i chleba 23—
4 Jana Kasprowicza). „Służyć swej ojczyźnie
miło (...) byle światło w ludziach było" (Cud
mniemany 3, W. Bogusławskiego).
W dobrym (złym) świetle przedstawiać
kogoś — (nie)pochlebnie.
Wywlekać na światło dzienne — na jaw;
ujawniać nieczyste sprawy.
Bać się światła dziennego — bać się
ujawnienia nieczystych spraw.
Ujrzeć światło dzienne — urodzić się;
(o utworze) zostać wydanym.
ŚWIECA
Świeca symbolizuje światło, białość, kult
ognia, gwiazdę; ofiarę, miłość, sakrament,
pamięć o zmarłych, kult zmarłych, pobożność,
oczyszczenie; życie, duszę, ducha, pracę
umysłową, zapytanie; czas, przemijanie,
nietrwałość, samozniszczenie; nastrój roman-
tyczny a. uroczysty. Por. Pochodnia, Lampa.
Świeca jest dawnym wynalazkiem świata
starożytnego, o czym świadczą świeczniki
kreteńskie i egipskie sprzed roku 3000 p.n.e.;
w średniowiecznej Europie łojówki były w
powszechnym użyciu; na paryskim wykazie
podatkowym na rok 1292 widnieje 71 świe-
carzy (wytwórców świec). Przedstawienia
teatralne odbywały się pod gołym niebem aż
do XVI w., kiedy arystokracja wł. zaczęła
urządzać spektakle prywatne, w czterech
ścianach. Traktat architekta wł. Sebastiana
Serlio z 1545 poleca oświetlanie sceny z ram-
py świecami, lampami, pochodniami itp.,
osłoniętymi od strony widzów butelkami z
bursztynową a. niebieską cieczą.
W tradycji chrzęść, zapalona świeca —
nadejście a. zmartwychwstanie Chrystusa,
ofiara wotywna dla Najświętszej Marii Panny,
świętego a. zmarłego; noszona na procesjach
wyobraża światło wiary, chrześcijaństwo,
światełko w ciemnościach świata;
atrybut św. Brygidy (zwł. jeśli trzymana przez
zakonnicę i zdmuchnięta przez demona), św.
Genowefy; sybillflibijskiej; (dwie świece
skrzyżowane) św. Blazjusza; wiary, Chrystusa
(zwł. świeca wielkanocna); uosobionego
Miłosierdzia.
Bogu świeczkę i diabłu ogarek — przy-
słowie w wielu językach; zabezpieczyć się na
dwie strony.
Paląca się świeca — człowiek dający
świadectwo prawdzie. „(Jan) był świecą go-
rejącą i świecącą, a wyście chcieli do czasu
radować się w światłości jego" (Ew. wg Jana
5,35); miała odstraszać demony, złe duchy,
neutralizować „złe oko" i zawiść ludzką,
dlatego palona była przy narodzinach i śmierci
(świece-lampki nagrobne), a także przy
uroczystościach ślubnych; symbolizuje prze-
lotność, krótkotrwałość życia ludzkiego, życie
ludzkie indywidualne w przeciwieństwie do
kosmicznego, uniwersalnego. „Zgaś-nij, wątła
świeczko! Życie to tylko (...) opowieść idioty,
pełna wrzasku i wściekłości, lecz nic nie
znacząca" (Makbet 5,5 Szekspira).
Zaświecić świeczkę komuś — dawn. pod-
palić mu dom.
Zgaszona świeca. W Kość. rz.-kat. kapłan,
rzucając na kogoś klątwę, gasił (czarną) świecę
i ciskał ją przed niego na posadzkę, aby
wyklęty tak właśnie zgasł w pamięci ludzkiej.
Świecę (czarną gromnicę) na kogoś rzucać —
rzucać klątwę.
Gasić świecę palcami — być odważnym.
Król hiszp. Karol I (cesarz Karol V),
ujrzawszy na grobowcu pewnego granda napis:
„Tu leży ten, co nie zaznał strachu",
powiedział: „Widocznie nie próbował nigdy
zgasić świecy palcami!"
Zgaszona, wypalona świeca — przykrość,
nastanie ciemności uniemożliwiających dalszą
pracę, lekturę. „Świeco niedobra! właśnie pora
była zgasnąć! I nie mogłem doczytać — czyż
podobna zasnąć?" (Dziady cz. IV, Widowisko l,
l—2 Mickiewicza).
Przyjść świece gasić — po wszystkim, za
późno.
Spalić się samemu w płomieniu świecy, Se
bruler soi-meme au chandelle, przysł. fr.,
aluzja do losu owadów zwabionych blaskiem
świecy. „Lekko, motylu! Ogień to szkodliwy!
Strzeż się tej świece" (Do motyla l—2 Jana
Andrzeja Morsztyna). „Ćmy brzęczą najwięcej
koło świec; gdzie błyska, muszą się zbiec"
(Wesele l, 19, 547—9 S. Wyspiańskiego).
Świeca — mocne światło. „Mizerna świeca
jakiż blask roztacza! Tak dobry czyn jaśnieje
na złym świecie" (Kupiec wenecki 5, l Szek-
spira). „Najsłabsza świeca widoczna jest o
milę, a źrenica człowieka sięga gwiazd" (Con-
duct of life: Fale Raipha Waldo Emersona,
moralisty amer. 1803—82).
Ze świecą szukać, (trudno) ze świecą zna-
leźć — o czymś niespotykanym, rzadkim,
doskonałym.
Świeca — gwiazda. „Oszczędność panuje w
niebie; zgaszono wszystkie świece" (Makbet
2,1 Szekspira).
Świeca —
oko.
„Świecą
ciała
twojego
jest oko
twoje"
(Ew. wg
Mat.
6,22).
Płomień świecy wg pojęć śrdw. — synteza
wszystkich składników, wszystkich sił Natury;
knot, wosk, powietrze i ogień łączą się w
płomieniu, zachowując jednak swą odrębność.
Świeca — stosunek ducha do materii:
płomień pożera wosk. Świeca świeci innym, a
sama się zjada.
Płomień świecy — dusza osoby zmarłej,
podobnie jak światło lampy (zob.). „Mówić o
nieśmiertelnej duszy jest to samo, co
twierdzić, że płomień trwa, choć świeca się
wypali" (Emancypantki 3,18 Bolesława
Prusa). Światła trzech świec mają wg
wyobrażeń ludu własność przyciągania
zjawisk duchowych (por. Dziady ci. IV 141
Mickiewicza).
Świeca — duch „objaśniający ciemnicę":
' „Kto stawia, mówię, nową ducha świecę, do
której lud inny powoli dochodzi, ten mówię,
jakby nową gwiazdę rodzi" (Samuel
Zborowski 5, 425—7 Słowackiego).
Świecy używano przy zaklęciach i wróż-
bach. W wielu krajach wierzenia ludowe
łączyły los nieobecnego członka rodziny ze
światłem świecy płonącej w domu, co zna-
lazło odbicie w licznych baśniach; dziś jesz-
cze gdzieniegdzie rodzina pali świecę wróżąc
o losie nieobecnego marynarza, rybaka a. lo-
tnika.
Świeca — zegar. Tradycja głosi, że król
Alfred Wielki z Wessexu (849—899) używał
świec do mierzenia czasu: każda świeca paliła
się przez cztery godziny. Mełamedowie (nau-
czyciele) w żyd. chederach w Polsce często
kończyli lekcję dopiero po wypaleniu się świe-
cy; dzieci, odwróciwszy uwagę mełameda,
sypały sól na świecę, aby się szybciej spalała.
Świeca — rok życia; dlatego świeca jest
rocznicową, urodzinową reprezentacją mi-
nionych lat rozwoju (zwł. dziecka); świeczki na
torcie urodzinowym gasić trzeba jednym
dmuchnięciem, tchnieniem życia mocniejszym
od wszystkiego, co się dotychczas przeżyło.
Świece — życie. Spalać świecę z obu końców
jednocześnie — żyć ponad stan, marnować siły i
zdrowie (na hulankach, rozpuście itp.). Każdego
świeca się dopali — każdego śmierć czeka.
Lepsza świeczka za żywota niż dziesięć po
śmierci. „Śmierć zaprowadziła lekarza do
podziemnej pieczary. Ujrzał tam tysiące świec w
nieprzejrzanych szeregach. Co chwila gasły
niektóre, a inne się zapalały. Oto — rzekła
Śmierć — świece życia ludzi. Gdy się świeca
zapala — człowiek się rodzi, gdy gaśnie —
umiera" (Bajki braci Grimm 44, Kuma Śmierć}.
Świeca — słabe światło. Przysłowie ang.:
Nie wybieraj ani żony, ani bielizny przy świetle
świecy. „Łatwo ujdzie ona za czterdziestolatkę o
zmroku, ze świecą za plecami" (Tria/ by Jury,
1875, humorysty ang. W. S. Gilberta).
Świeca — rzecz małej wartości. Gra nie
warta świeczki.
Nie wart mu świecy trzymać — nie dorów-
nuje mu, nie dorasta mu do pięt.
Roratna świeca — dodatkowo stawiana na
ołtarzu na roraty, w adwent; roratka.
Trzy świece — Trójca. Trzy Mniejsze Świa-
tła w wolnomularstwie — 3 świece przed
ołtarzem; wschodnia oznacza Słońce, zachodnia
Księżyc, południowa — Mistrza Loży (strona
płn. pozostaje domeną Ciemności).
Siedem świec — siedem sakramentów.
Gromnica — nazwa świec poświęconych w
Kość. rz.-kat. w uroczystość Oczyszczenia
Najświętszej Marii Panny (tj. Matki Boskiej
Gromnicznej, 2 II) na pamiątkę żyd. rytuału
„oczyszczania" położnicy przez złożenie w
ofierze „pary synogarlic lub dwojga gołąbiąt"
(Lev. 12,8). W śrdw. stawiano świece w różnych
miejscach izby, gdzie odbywał się poród, aby
przywrócić czystość położnicy.
Zapalona świeca z napisem: „Sufflcit unum m
lenebris" tac. 'wystarczy jedno (światło)
w ciemnościach', była od 1525 emblematem
Izabelli d'Este, opuszczonej na dworze man-
tuańskim przez syna i dworaków.
W marzeniu sennym: (zapalona) narodziny;
(zgaszona) śmierć; (woskowa) narodziny.
W heraldyce: nietrwalość, przemijanie.
ŚWIECZNIK (Kandelabr, Lichtarz)
Świecznik jest symbolem światła duchowego i
zbawienia; liczba ramion ma znaczenie
mistyczne życia na tamtym świecie, życia
wiecznego, szczęścia. Boga, szczęścia raj-
skiego.
Być, stać na świeczniku — zajmować ważne,
poczesne miejsce w życiu społecznym.
Siedem świeczników — siedem kościołów
(Apok. 1,20).
Świecznik dwuramienny — obecność Boga;
Chrystus i Kościół; boska i ludzka natura
Chrystusa; wszelka dwoistość w świecie ducha.
Świecznik trójramienny — Trójca. Świecznik
siedmioramienny. Zloty kandelabr (hebr.
menora) z tabernakulum świątyni
jerozolimskiej z sześcioma ramionami w
kształcie trzech koncentrycznych półkoli i
siódmym, centralnym, wspartym na potężnej
podstawie. Wierne wyobrażenie tej me-nory
znajdujemy na reliefie triumfalnego łuku
Tytusa (81 r. n.e.) w Rzymie. W plastyce
stanowi od dawna ikonograficzny symbol
judaizmu i świątyni jerozolimskiej; dziś godło
państwowe Izraela. Jest m.in. emblematem
siedmiu nieb, siedmiu dni stworzenia, siedmiu
„planet" i siedmiu archaniołów przed tronem
Boga: Michał (Słońce), Gabriel (Księżyc),
Rafał (Merkury), Uriel (Wenus), Raguel
(Mars), Sariel (Jowisz) i Remiel (Saturn). W
tradycji chrzęść, wyobraża 7 darów ducha:
rozum, inteligencję, radę, męstwo, wiedzę,
prawość i bojaźń bożą; Ducha św., nadzieję,
miłosierdzie, życie, zbawienie. Logos (Słowo),
światło świata. Menora jest prawdop.
odpowiednikiem babilońskiego „drzewa
światła". „Te są siedmioro oczu Pańskich,
które biegają po wszystkiej ziemi" (tzn. są
wszystkowidzące), (Zachariasz 4,4).
Świeczniki siedmioramienne wykonane na
wzór opisanego w Ex. 25, 31—40 i 37, 17—24
ze srebra a. posrebrzane, używane są w sy-
nagogach do oświetlania ołtarzy.
ŚWINIA (Wieprz, Maciora)
Świnia — ogólna nazwa trzody chlewnej
(świnia domowa); samica świni.
Wieprz — wytrzebiony samiec świni;
samiec świni.
Knur, kiernoz — samiec rozpłodowy świni.
Maciora, locha, samura — samica świni.
Prosię — młoda świnia.
Świnię udomowiono w Azji Wsch. prawdop.
już ok. 3000 p.n.e. Egipcjanie, Grecy i
Rzymianie hodowali świnie dla mięsa i jako
zwierzęta ofiarne, ulubiony przysmak bogów.
W staroż. i śrdw. świnie żywiły się padliną i
odpadkami, z których oczyszczały okolicę
podobnie jak sępy (stąd związek z Hekate).
Świnie symbolizują oczyszczenie, odrodzenie,
ofiarę, obfitość; suszę, zimno, otchłań;
zmysłowość, zepsucie, nieczystość, nieczyste
pożądania, upadek moralny, rozwiązłość,
sprośność; tępotę, ciemnotę, głupotę, nieuctwo,
nieokrzesanie, brud; profana; diabła;
niewdzięczność, pretensje; skąpstwo, chciwość,
łapczywość, żarłoczność; wulgarność,
nieczułość, egoizm, złośliwość, brak godności,
nienawiść, wzgardę, arogancję, przewrotność,
upór; gnuśność, lenistwo, ospałość.
Świnia — tabu, nieczystość. U Żydów
nieczysta mimo rozszczepionego kopyta, gdyż
nie jest przeżuwaczem (Lev. 11,7), podobnie u
muzułmanów. Wg Herodota (2,47) „Egipcjanie
uważali świnię za zwierzę nieczyste. Jeżeli
który z nich otrze się o świnię, idzie do rzeki i
zaraz Zanurza się w niej wraz z ubraniem".
Jadali świnię tylko w czasie pełni Księżyca, z
ofiar składanych prawdop. Izydzie i Ozyrysowi.
W innych wypadkach spożywanie wieprzowiny
miało grozić zarażeniem trądem a. innymi
chorobami.
Świnia w buddyzmie — nieuctwo (jako jeden
z grzechów głównych).
Świnia — antyczny demon suszy a. zimna,
przecina kłami genitalia bohaterów płodności,
sprowadza nieurodzaj.
Świnia — głupota. „Kolczyk złoty w świń-
skim ryju — niewiasta piękna a głupia" (Ks.
Przypowieści 11,22). Sus (docet) Miner-vam
lać. 'świnia poucza Minerwę (boginię
mądrości)', ignorant poucza świadomego
rzeczy.
Świnia —• typowe zwierzę ofiarne, w głę-
bokiej starożytności zastąpiło ofiarę z ludzi
bogom śmierci i płodności. Czarodziejska
Kirke, bogini śmierci, dokonuje tej zamiany
na towarzyszach Odyssa. (Odyseja 10,133 i
nast.). Greckie delphys 'macica' i od jej
kształtu delpha 'świnia' i delphis 'delfin',
„macica lądowa i morska". W misteriach
eleuzyńskich składano w ofierze maciorę dla
Demeter. która nauczyła ludzi orać ziemię (ryć
grunt podobnie jak dzik i świnia). Ofiary z
prosiąt, dla Persefony. wrzucane do rowów,
miały zapewnić urodzaj. Ofiary ze świń
otrzymywali leż m.in.: Wielka Bogini. Kybele,
Attis-Adonis, Zeus Horkios (od
dotrzymywania przysiąg). Afrodyta (choć
świnie nie miały przystępu do świątyni Afro-
dyty w Sykionie nad Zatoką Koryncką).
Dionizos. Ceres, Tellus. Bona Dea. Silvanus.
Mars. lary; Odyn, Freja.
Świnia — oczyszczenie. W Grecji oczysz-
czano zbrodniarza krwią ofiarnej świni i wodą
bieżącą; krew świńska zastępowała tu ludzką;
/ czasem zastąpiono ją winem, gdy świnia stała
się zwierzęciem nieczystym.
Biała świnia — bogini miasta. Wieszczek
Helen prorokuje Eneaszowi: ..Ujrzysz ol-
brzymią maciorę leżącą na ziemi, u jej wymion
trzydzieści warchlaków, miot biały jak matka.
Tam będzie miejsce pod miasto, tam pewny
koniec twych trudów" (Eneida 3, 392 i nast.
Wergiliusza, tł. W. Markowskiej).
Świnia w chrześcijaństwie — zmysłowość;
poganin (echo żyd. tabu); atrybut św. An-
toniego Wielkiego, pustelnika, który miał
pokonać demona zmysłowości.
Czarna świnia — diabeł. Wieprze gadareń-
skic opętane przez demona zniszczenia (Ew.
wg Mat. S, 28—32 i in.).
Świnie Boga Manannana w mit. irl. — symbol
wiecznie odradzającej się roślinności:
zabijane i zjedzone wracają do życia.
Świnia w śrdw. — profan, człowiek nic
wtajemniczony; od wersetu z Ew. wg Mat. 7.6:
..Nic rzucaj pereł przed wieprze" — nie mów
profanowi tego, czego nie może pojąć (później
także — nieukowi).
Świnia — żarłoczność, bezwstydne, nic-
umiarkowane obżarstwo, opilstwo, otchłań, w
którą wszystko wpada. Przysłowia: Dobra
świnia wszystko zje. Obeżreć się, urżnąć się
jak świnia.
Świnia — wieczne uroszczenia, pretensje.
Przysłowie: Gdyby była natura świni rogi dała,
jeszcze by się jej krzywda bez skrzydeł
widziała.
Świnia — pycha, arogancja. „Ten był w
swej pysze pełen zaślepienia (...) Iluż to
królów.
co państwem nadęci, tutaj ugrzęzną jak wieprze
w kałuży" (Boska Komedia, Piekło 8, 46. 49—
50 Dantego, tł. E. Porębowicza).
Świnia — brud. Upodobanie w błocie i kale,
stąd wcielenie nikczemności, nieokrzesania,
zdziczenia.
Świnia — gburowatość, niegrzeczność.
Przysłowie: Szła świnia przez zboże, nie rzekła
„Szczęść Boże", iron. o źle wychowanym
przechodniu.
Świnia — tępota, szpetota, szkarada.
Przysłowie ang.: Nie zrobisz jedwabnego
mieszka ze świńskiego ucha (XVII w.). z
prostaka nie zrobisz uczonego.
Świnia — próżna gadanina, czcza paplanina.
Przysłowie ang.: Świnie chrząkają o wszystkim
i o niczym.
Świnia — człowiek niemoralny, nieuczciwy.
niegodziwy, robiący świństwa, łajdactwa,
szelmostwa; świntuszący, świntuch, mówiący
a. czyniący sprośności.
W marzeniu sennym: strata; kłopoty.
Prosię nieskrobane — prostak, grubianin;
świntuch.
Prosię — kłopot. Przysłowie: Nie miała baba
kłopotu, kupiła sobie prosię.
Maciora — płodność, obfitość; (urodzajna,
żyzna) ziemia; zasada żeńska. U Egipcjan,
Greków. Celtów poświęcona boginiom
płodności. Jej wyobrażenia na amuletach miały
przynosić szczęście. Uosobienie żyznej ziemi
na malowidle plafonu bazyliki limburs-kiej
(XIII w.).
Maciora — skąpstwo. W Boskiej Komedii
(Piekło 17,64) Dantego, poeta poznaje znanego
skąpca, szlachcica padewskiego Regi-nalda
degli Scrovegni, po niebieskiej maciorze na
białej tarczy herbowej.
Wieprzek z trzody Epikura — człowiek.
który ugrzązł w grubym materializmie, w
trywialnych uciechach zmysłowych; łac.
Epicuri de grege porcus: z Listu do Tybulla
(1,4) Horacego, gdzie poeta mówi iron. o sobie
językiem stoików.
Wieprz — niewdzięcznik. Przysłowie ang.:
Wieprz nigdy nie zadrze łba, aby zobaczyć, kto
mu strząsa żołędzie (XVII w.).
Wieprzowatość — szpetota, nieestetycz-
ność, szkaradzieństwo. obmierzłość, nieape-
tyczność. „Cały "Tadeusz" (Mickiewicza) jest
ubóstwieniem wieprzowatości życia wiej-
skiego" (Raptularz 1109 Słowackiego).
Swiniopas dla Egipcjan, Żydów, muzuł-
manów — najniższy stopień upadku człowie
ka, człowiek znieprawiony, brudny, nieuk. jednak taniec parami płci przeciwnej pojawił
„Boski" świniopas „królewskiej krwi". Eu- się prawdop. dopiero w XIl-wiecznej Pro-
majos, pomaga Odysowi — kontrast między wansji. Sceniczna sztuka taneczna, potępiona
pochodzeniem a sytuacją (Odyseja 14 Ho- przez Kościół po upadku Rzymu, odrodziła się
mera). W plastyce człowiek pasający świnie, dopiero w epoce Odrodzenia we Włoszech i
zatopiony w modlitwie — syn marnotrawny. rozprzestrzeniła się stamtąd na cały świat.
nawrócony grzesznik (Ew. wg Łuk. 15,11). Tańce wojenne rozpowszechnione na całym
Hodowcom świń i świniopasom nie wolno świecie (Afryka, Ameryka, płd. Azja, Polinezja
było wchodzić do świątyń egipskich; żenili się itd.), które mają pobudzić do czynu bogów
tylko w swoim gronie. Nie pasłem z tobą świń wojny, będących zwykle zarazem bogami
— więcej poufałości niż znajomości. „Nie płodności, noszą często także charakter tańców
wszyscy możemy być filozofami, bo któżby urodzaju i płodności.
świnie pasał?" (Syzyfowe prace 4 Że- Taniec żałobny. Tańce przez całą dobę, przy
romskiego). akompaniamencie bębnów a. in. instrumentów,
po śmierci członka plemienia, wyrażają żal po
TANIEC zmarłym i służą do odpędzania demonów i
złych duchów, a także duszy zazdrosnego o
Taniec symbolizuje kosmogonię, odrodzenie
życie nieboszczyka, stąd jęki, gwałtowna
się z Chaosu, ruchy ciał niebieskich, kult
gestykulacja, a nawet samookale-czanie się;
Słońca i pór roku; życie, deszcz; przemianę,
por. Odzież (Rozdzierać na sobie szatę).
wyzwolenie, wzniosłość, uroczystość; poświę-
Rytualny taniec orgiastyczny, ekstatyczny,
cenie, rytuał kultowy, dziękczynienie bóstwu,
wraca do praczasów i odtwarza odrodzenie się
modlitwę, życie bogów i bohaterów, odpę-
płodności z Chaosu; stąd przekreślanie
dzanie duchów; opowieść, ideę; radość, radość
obowiązujących norm społ., publiczna roz-
ruchu, żywotność, beztroskę; porozumiewanie
pusta, przebieranie się za odmienną płeć i
się, towarzyskość, uczucie, poezję, muzykę,
wkładanie masek, jak w dionizjach, misteriach
zaloty, umizgi, zmysłowość, rozwiązłość,
eleuzyńskich, saturnaliach. aby po kilku dniach
rozpustę, wyuzdanie; płodność, małżeństwo;
wrócić do normalnego życia wraz z jego
polowanie, wojnę; przekleństwo, śmierć,
ograniczeniami. Jako tańce wyzwolenia przez
żałobę.
ekstazę, zapomnienia o troskach życia, są w
Taniec — przebieranie nogami i tupanie,
różnych formach żywe od starożytności do
ruchy tułowia i gesty rąk przy rytmicznym
dziś, jak np. moreska (od Hiszpanii przez
hałasie wszczynanym uderzeniami kamieni,
Francję, Niemcy, aż po Bałkany, w Anglii
kości, klaskaniem, okrzykami, wreszcie śpie-
morris dance), jak tarantyzm (szał tańca we
wem i muzyką instrumentów (bębnów, pisz-
Włoszech XV—XVIII w.), jak zabawy
czałek itd.) wprowadzającymi uczestników w
karnawałowe (np. w Rio de Janeiro), jak
przyjemne podniecenie, w radosny nastrój, w
greckie i kaukaskie tańce popisowe mężczyzn
stan zachwycenia, uniesienia, w szał wreszcie,
pełne wesołości i dumy, itd.
jest zapewne tak stare jak ludzkość (dzieci
Taniec w staroż. Izraelu (radosne podskoki,
tańczą z wielkim upodobaniem zanim jeszcze
pląsy) wyrażał wdzięczność za otrzymane od
zaczynają mówić) i miało prawdop. związek z
Boga łaski, radość z pomyślnych wydarzeń, jak
zalotami do płci odmiennej (wiele gatunków
uroczystości ślubne, biesiady, święto zbiorów,
ssaków i ptaków odbywa taneczne zaloty,
święcenie zwycięstwa; płcie tańczyły
czynią to nawet niektóre gatunki pająków).
oddzielnie, zwykle pod gołym niebem. Miriam,
Sądzić można, że bardzo wcześnie obdarzono
siostra Aarona, prorokini, po przejściu przez
taniec ważnymi społecznymi funkcjami
Morze Czerwone pląsała z kobietami przy biciu
magicznymi (taniec myśliwski, wojenny,
w bębny (Ex. 15,20);
sprowadzający deszcz), a potem religijnymi
lud tańczył wokół złotego cielca (Ex. 32,19);
(taniec dziękczynienia, kultowy w świątyniach,
„Gdy Dawid wracał po zabiciu Goliata, wyszły
żywy do dziś na Wschodzie i Zachodzie).
niewiasty (...) śpiewając i tańcząc z bębnami
Niewątpliwy jest wielki rozwój tańca
wesela i z gęślami" (/. Ks. Król. 18,6). „Dawid
kultowego w staroż. Egipcie, kultowego i
tańczył z wszystkiej mocy
teatralnego w Grecji, towarzyskiego i
popisowego (akrobatów) w Rzymie;
przed Panem", gdy przenoszono Arkę Przy-
mierza na Syjon (2 Ks. Król. 6,14); prorocy
Baalowi skakali przez ołtarz Baala {3. Ks.
Król. 18,26); „Chwalcie Pana bębnem i
pląsaniem" (Psalm 150 4).
Taniec rytualny — magiczno-obrzędowy,
kultowy, sakralny.
Taniec zapobiegawczy — przeciw poja-
wieniu się złych duchów, demonów, diabla.
zarazy, odpędzający zaćmienie Słońca.
Taniec — kosmogonia, tworzenie i porząd-
kowanie Kosmosu. W wielu mitach bogowie i
bohaterowie tańcząc tworzą i porządkują
świat, dzielą go na dnie i noce, światło i cień,
zakreślając koła cyklicznych zjawisk, pór
roku, lat. epok.
Taniec sakralny u Greków wypowiadał
gestami i ruchami ciała, rytmem i muzyką to,
co w misteriach było tajemnicą boskiego po-
rządku kosmicznego, kierującego „tańcem
gwiazd", którego cudowną wzniosłość naśla-
dowali tanecznicy w świętym korowodzie.
Atenę i Apollina czczono poważną miarą
tańca Hyporche, a Artemidę i Dionizosa dziką
ekstazą tańca meand. Tragiczny taniec
przeszedł do teatru gr. na długo przed tra-
gicznym dramatem. Taniec w świątyniach
przedstawiał mimiczne sceny z życia bogów i
herosów: Izyda poszukująca Horusa, De-meter
poszukująca Kory, Perseusz walczący z
Meduzą, Tezeusz w Labiryncie itd.
Taniec — przemiana, pantomima przemiany
tancerza w boga, demona a. in. formy
istnienia; dlatego stosowne jest użycie w tańcu
maski zakrywającej moment metamorfozy.
Muza tańca mit. gr. Terpsychora, właśc.
muza radości z tańca, przedstawiana z lirą i
plektronem.
Symbole tańca — diońizyjski tyrs, fletnia
Pana. cymbały, flet.
Taniec ruchów nieba — magia sympatyczna
mająca wspomóc Słońce i gwiazdy w ich
obrotach dziennych i rocznych, zwł. w kryty-
cznych momentach, jak w chwili przesilenia
zimowego (Boże Narodzenie) i letniego (skoki
przez ogniska w noc świętojańską); zob.
Zamek (obrotowy).
Taniec płodności i urodzaju — magia
sympatyczna mająca wzmóc płodność zwie-
rząt hodowlanych, z symbolami fallicznymi w
postaci wielkich wyobrażeń fallusa obno-
szonych w procesjach a. świętych drzew i
kamiennych słupów, dokoła których tań
czono. Skoki taneczne na zasianym polu:
im wyżej się skacze, tym wyżej ma wyrastać
zboże (typowe dla nocy Walpurgi z 30 IV na l
V). Podobnym celom służyły stosunki płciowe
w zielonym jeszcze zbożu. „Nim dotkniesz
sierpem dojrzałego zboża uwieńcz się liśćmi
dębowymi, śpiewaj i tańcz jak ci serce dyktuje"
(Georgiki l, 347 Wergiliu-sza).
Taniec płci i śmierci. Księżniczka Salome,
córka Heroda Filipa i Herodiady, zmysłowa,
tajemnicza tancerka, z namowy matki zażądała,
jako nagrody za taniec, głowy św. Jana
Chrzciciela (Ew. wg Mat. 14, l—12;
Ew. wg
Marka 6,
17—29).
Tańczący derwisze. Muzułmański zakon
derwiszów tańczących założył perski poeta
mistyczny Dżalal ad-Din Rumi (1207—73).
Taniec śmierci — temat śrdw. moralitetów
dydaktycznych powstałych prawdop. pod
wpływem epidemii zarazy, wojen i kazań
mnichów żebrzących, a później treść malowideł
ściennych we Francji i w. Niemczech,
przedstawiających korowód taneczny wszyst-
kich stanów prowadzony do grobu przez
uosobienia Śmierci (kościotrupy itp.) a. przez
swe własne przyszłe zwłoki.
Taniec — przekleństwo, klątwa. W śrdw.
rzucano przekleństwo na budynek z jego
mieszkańcami, ogrodem itd., obtańcowując go
w kierunku przeciwnym do ruchu Słońca
dziewięć razy.
Taniec osób złączonych ramionami, taniec
łańcuchowy — społeczność, małżeństwo, ra-
dość; koleżeństwo, przyjaźń męska. Tańce
łańcuchowe z towarzyszeniem śpiewu i muzyki
trwają nieprzerwanie od starożytności do dziś,
od starogr. chorós, zach.europ. carole od VII
do XIV w. (śrdw. łac. chorea, śr.-g.-nm.
reigen), danse (śrdw. łac. ballatio. śr.-g.-nm.
tani), dziś rumuńska hora i jej izraelska
odmiana, jugosłowiańskie kota, bułgarskie
horo, grecki syrtos (można by tu też włączyć
dawne fr.: farandolę i karma-niolę).
Taniec — ,,poezja stopy" (The Rival La-dies
3,1 Johna Drydena).
„Taniec — dziecko muzyki i miłości"
(Orchestra 96 Sir Johna Daviesa).
Taniec — życie, życiowy rytm Wszech-
świata. ,,Taniec jest najwznioślejszą, naj-
bardziej wzruszającą, najpiękniejszą ze
wszystkich sztuk, bo nie jest tylko prostą
interpretacją czy wyobrażeniem życia; jest
samym życiem" (Taniec życia Havelocka
Ellisa).
„Tańca pod żadną postacią nie można
wykluczać z zakresu jakiegokolwiek szlache-
tnego kształcenia: tańczyć nogami, ideami,
słowami i — czyż trzeba jeszcze dodawać
umiejętność tańca piórem?" (Zmierzch bogów
Friedricha Nietzschego).
Taniec na wulkanie — beztroskie, hulaszcze
zachowanie się w obliczu nieuniknionej
katastrofy, rewolucji (poseł fr. w Neapolu,
N.A. Salvandy w 1830 na 2 miesiące przed
wybuchem rewolucji lipcowej, fr. Nous
dansons sur un volcan 'tańczymy na
wulkanie'). „Polska ginie... Tańcujmy póki
czasu stanie" (Do tańcującego Krakowa 20
Kajetana Koźmiana).
Taniec towarzyski — przysposobienie ero-
tyczne, małżeńskie. Przysłowie nm.: Taniec to
osnowa przyszłego wątku.
Taniec — miłość. „O, Miłość to tylko taniec,
gdzie na skrzypkach przygrywa Czas!"
(Cupid's Alley Henryka Austina Dobsona).
Taniec św. Wita — dawn. pląsawica, chorea,
choroba ośrodkowego układu nerwowego
przejawiająca się pląsawicznymi ruchami
mimowolnymi. Nazwa jakoby od kościoła św.
Wita w Strasburgu, gdzie w 1418 miano leczyć
chorych na pląsawicę egzorcyz-mami.
Taniec wśród mieczów — sytuacja nie-
bezpieczna, wymagająca ostrożności, prze-
biegłości i zręczności w postępowaniu.
Taniec polski — polonez.
Taniec od pieca — o nowicjuszu, począ-
tkującym, który trzyma się kurczowo wstęp-
nego stadium nabytych umiejętności.
Tańczyć w powietrzu — wisieć na szubie-
nicy.
Tańczyć jak zagrają — stosować się do
cudzej woli, być posłusznym.
Tańczyć wokół kogoś — schlebiać komuś,
wdzięczyć się, łasić do kogoś.
Tańcowała rybka z rakiem, a pietruszka z
pasternakiem — bujda, bajęda wyssana z
palca; ponosi kogoś fantazja.
Do tańca i do różańca — o człowieku
wszechstronnym, umiejącym się znaleźć w
różnych sytuacjach; nm. mm Tani zum
Rosenkranz.
U tego tańca dwa końca — o wątpliwej,
niewyjaśnionej sprawie.
Wziąć kogoś w taniec — zacząć z nim
bijatykę, burdę, rozprawić się z nim. Nauczę
cię tańcować — rozprawię się z tobą, po-
pamiętasz mnie.
W marzeniu sennym: (tańczyć) wesołość;
(widzieć taniec) zła wróżba.
TARCZA
Tarcza symbolizuje bóstwo, słowo Pańskie,
wiarę, zbawienie, cnotę, czystość; rycerskość,
broń defensywną, ochronną, obronę, osłonę,
siłę, bitwę, śmiałość, zwycięstwo; prawdę,
mądrość, (s)pokój, wierność, zaufanie, po-
dejrzenie.
Biblia mówi o dwóch rodzajach tarcz:
l) mała, okrągła, drewniana, kryta skórą,
przeciw zwykłym strzałom z łuku (gr. aspis,
pelte, łac. clipeus, parma, pelta) i 2) wielka,
metalowa, przeciw włóczniom i „ognistym
pociskom", czyli płonącym pakułom (gr. thy-
reós, hópton, tac. scutum).
Tarcza — ochrona, obrona, opieka boska.
Pan do Abrama: „Nie bój się, AbramieJam
tarczą twoją" (Gen. 15,1). W wielu miejscach
Wulgata przekłada biblijną „tarczę" na łac.
proteclor 'zakrywający; obrońca'. „Boże! coś
Polskę przez tak liczne wieki (...) tarczą swojej
zasłaniał opieki od nieszczęść" (Hymn na
rocznicę ogloszenia Królestwa Polskiego l—4
Alojzego Felińskiego).
Tarcza — słowo Pańskie. „Słowo Pana (...)
jest tarczą wszystkim, którzy w nim ufają"
(Psalm /731).
Tarcza — zbawienie. ,,Dałeś mi tarczę
zbawienia twego" (2 Ks. Król. 22,36).
Tarcza poświęcona — namaszczona olejem.
„Bo tam porzucona jest tarcza mo-carzów,
tarcza Saulowa, jakby nie była namaszczona
olejem" (2 Ks. Król. 1,21).
Tarcza — puklerz bohatera, broń mocarza.
„Twoja szyja jak wieża Dawidowa (...) tysiąc
tarcz wisi na niej, a wszystko to puklerze
bohaterów (broń mocarzów)" (Pieśń nad
pieśniami 4,4).
Tarcza Dawida zob. Gwiazda (sześcio-
ramienna).
Tarcza — wierność, prawda. „Prawda
(wierność) jest jego tarczą i puklerzem"
(Psalm 90 4).
Tarcza atrybutem Aresa (Marsa), bogini
Odwagi (z wyobrażeniem lwa a. byka),
Artemidy (Diany), Retoryki (jednej z siedmiu
sztuk wyzwolonych), personifikacji Wieku
Żelaza (z ludzką głową na ciele węża). Lu-
strzana tarcza Perseusza zabija Meduzę, od-
bijając jej śmiercionośne spojrzenie.
Egida — w mit. gr. tarcza sporządzona
przez Hefajstosa dla Zeusa, pokryta skórą kozy
Amaltei, noszona przez Atenę, która pośrodku
egidy umieściła głowę gorgony Meduzy,
złożoną jej w ofierze przez Perseusza.
Tarcza z nieba, łac. ancile, owalna, zwężona
w połowie, która wg legendy miała spaść z
nieba w Rzymie za panowania Numy
Pompiliusza, uważana za symbol i rękojmię
pomyślności państwa rzymskiego. Aby uni-
knąć świętokradztwa sporządzono 11 iden-
tycznych kopii tarczy; saliowie nosili je w
dorocznych procesjach narodowych.
Z tarczą albo na tarczy, gr. e tan e epi tas.
..Kobieta spartańska, wręczając swemu synowi
miecz, wzywa go (aby powrócił z wojny):
Albo z nią, albo na niej" (Moralia sec. 241 F
Plutarcha), tj. albo zwycięzcą, albo poległym.
Tarcza — mądrość, rozwaga. Mądrość
pokonująca wady obraz (1502. Luwr. Paryż)
Andrea Mantegny; Minerwa z przejrzystą
tarczą.
Tarcza — znak rozpoznawczy rycerza,
niekiedy służący jako broń psychologiczna
mająca zatrwożyć przeciwnika, np. gorgona na
tarczy Agamemnona, wąż u Menelaosa. delfin
u Odyssa. lew u Hektora, kogut Ido-meneusa,
koń morski Achilla, rak Amykosa. syna
Posejdona.
Tarcza — Wszechświat, Kosmos, wyobra-
żenie Wszechświata, mające prawdop. wyrażać
obronę własnego (porządku) świata przez
rycerza, jak na tarczy Achillesa, wykutej przez
Hefajstosa na zamówienie matki bohatera,
nereidy Tetydy. Hefajstos ..na powierzchni
cuda swojej sztuki ryje. Wydana Ziemia,
niebo. Ocean głęboki. Księżyc i nieba w
gwiazdach ozdobna korona" (tł. F. Dmo-
chowskiego), dwa miasta, bitwa, orka i żniwa,
winobranie, pasące się bydło i owce. sceny
taneczne (Iliada 18, 478 i nast. Homera).
Uderzanie włóczniami w tarcze — wywo-
ływanie zagłuszającego hałasu a. odstraszanie
złych duchów. W ten sposób kureci (kapłani
kreteńscy) zagłuszali płacz małego Zeusa, aby
go Kronos, wyrodny ojciec, nie usłyszał.
Celtycki dowódca uderzał tępym
końcem włóczni tarczę rycerza skazanego na
śmierć, co było wezwaniem barda do
odśpiewania pieśni żałobnej. „A noc straszna
taka, jakby w tarcze pogrzmiewał na godach
Spartaka!" (Przechadzka poza Rzymem 20—30
Bohdana Zaleskiego).
Tarcza — wiara. Kościół. „Weźcie tarczę
wiary, którą będziecie mogli zgasić ogniste
pociski Złego" (List do Efezjan 6,16), tj. herezji,
pychy i pożądań ciała.
Tarcza atrybutem św. Jerzego i św. Zofii.
Na tarczach podnieść. Starożytni Germa-
nowie podnosili nowo wybranego wodza na
tarczy i ukazywali zebranym. ,,Zwyczajem ludu
posadzono Brynna na tarczy, podtrzymując na
ramionach pohuśtano i wodzem obrano"
(Dzieje 4,15 Tacyta, tł. S. Ham-mera). Podobny
zwyczaj istniał przy obiorze króla Franków (wg
Grzegorza z Tours) i dawnych królów polskich.
Tarcza i miecz — emblemat odwagi.
Tarcza ze strzałą utkwioną pośrodku, zob.
Luk i strzały.
Tarcza, do 1928 Tarcza Sobieskiego (Scutum
Sobiesii) — gwiazdozbiór nieba południowego,
w Polsce widoczny latem i jesienią.
Amulety w kształcie małej tarczy były
ochroną przed demonami.
W heraldyce: herb, tarcza herbowa; herb
rycerza na tarczy obwieszczał przeciwnikowi, z
kim będzie walczył. ,,Rycerzu! — wiernym
pozostań swej tarczy!" (Tarcza 8 Bolesława
Leśmiana).
Tarcza Amazonek w kształcie półksiężyca, na
której siedzi orzełek polskich czapek i hełmów
wojskowych.
Ręka tarczy — lewa, w przeciwieństwie do
ręki włóczni — prawej.
TĘCZA
Tęcza jest symbolem obecności Boga, próby,
łuku, posłannictwa boskiego, błogosławieństwa,
przymierza, mostu miłości; zgody,
przebaczenia, miłosierdzia, obietnicy, pokoju;
kompromisu (barw), niespodzianki, nowiny,
nadziei, odrodzenia, zmartwychwstania,
zwycięstwa; doskonałości, rzeczy nieosiągalnej,
przemijania, uspokojenia, pogody ducha.
Wyobrażano sobie niewidzialną tęczę wód
podziemnych jako odpowiednik i syme
tryczne odbicie tęczy na niebie; obie stanowić
miały jedno koło, wyobrażające Jajo Świata,
Kosmos-Porządek.
W tęczy barwa niebieska wiązała się z wo-
dami potopu, czerwień — z ognistym końcem
świata, zieleń — ze światem, jaki powstanie na
nowo. Po biblijnym potopie Bóg stawia tęczę
na niebie jako znak wieczystego przymierza
między Nim a mieszkańcami Ziemi (Gen.
9,13), mówiąc: „Luk mój położę na obłokach",
co jest wspomnieniem dawniejszej symboliki
tęczy jako groźnej broni bogów wojny i burzy.
„Widziałem tęczę na niebie Twojego ze mną
przymierza... A ty teraz chcesz pacierza.
Pacierz mój trzaskaniem skał, pacierz mój... to
piorun chmur" (Samuel Zborowski I, 23—27
Słowackiego). W wizji chwały Pańskiej
Ezechiel (1,28) widzi Boga otoczonego
nimbem wyglądającym .jak tęcza na obłoku w
dzień deszczowy". „Patrz na tęczę, a
błogosław tego, który ją stworzył; bardzo jest
piękna w jasności swojej" (Eklezjastyk 43,12).
W wyobraźni wielu ludów tęcza symboli-
zuje rozmaitego rodzaju więzi między niebem
a ziemią, bogami a ludźmi. „Zeus rozciąga
ponurą tęczę na niebie, aby ostrzec ludzkość
przed nadchodzącą wojną lub zimną nawał-
nicą, która zgoni z pola ludzi i owce" (Iliada
17, 547 Homera). Tamże Homer nazywa Iris,
uosobienie tęczy, posłankę bogów Olimpu
(zwłaszcza Zeusa i Hery), wysyłaną do bogów
i do ludzi, na morze i do świata podziemnego,
wiatrolotną, szybkono-gą, złotoskrzydłą. Iris
nie występuje już w Odysei Homera, gdzie ją,
na ogół prostą tylko wykonawczynię poleceń,
zastępuje wielki, mądry, rozwiązujący
pomyślnie trudne sprawy bóg-poseł Hermes.
Gdy królowa Dydo przebiła się mieczem na
płonącym stosie, Junona wysyła z Olimpu Iris.
by tę duszę bolejącą uwolniła z więzów ciała;
Iryda sfrunęła z nieba na tęczowych
skrzydłach, spowita w słońcu tysiącem barw
(wg Eneidy, koniec ks. IV Wergiliusza).
Kapłan rzymski należący do najwyższego
kolegium kapłańskiego, a później — w
chrześcijaństwie — papież, nazywają się
pontyfikami; nazwa łac. pontifex znaczy dosf.
'budowniczy mostów' (od pons dpn. pontis
'most' i facere 'czynić'), tj. mostów łączących
wiernych z niebem.
W biblijnym Objawieniu Sw. Jana (10,1,)
tęcza ukazuje się na głowie anioła zstępującego
z nowiną, a w 4,3 jest ona szmaragdowa, to jest
zielona, koloru symbolizującego nadzieję. U
późniejszych ojców Kościoła i interpretatorów
tęcza staje się symbolem Chrystusa lub Trójcy
Świętej (trzy główne barwy), albo Marii, lub
siedmiu darów ducha (7 głównych barw):
rozumu, inteligencji, rady, męstwa, wiedzy,
prawości i bojaźni bożej. Na średniowiecznych
wizerunkach Sądu Ostatecznego wiele razy
przedstawiano Chrystusa tronującego na tęczy,
co symbolizuje zapewne tę samą ideę, co tęcza
po Potopie w Ks. Genesis.
Zawartość kolorystyczna tęczy zależy od oka
obserwatora: zwykle dostrzega się w niej
czerwony, żółty i niebieski ze zmienną liczbą
barw pośrednich, mieszanych, jak
pomarańczowa, zielona, niebiesko-zielona,
błękitna, indygo, fioletowa. Arystoteles
dostrzegał w tęczy czerwień, zieleń i fiolet,
Pliniusz zaś — czerwień, fiolet i niebieski.
Tęcza to siedmiobarwne schody, którymi
Budda, zwany niekiedy Wielkim Mostem,
zszedł na ziemię. W hinduizmie tęcza jest
łukiem boga Indry, z którego wypuszcza strzały
deszczu lub ognia. Zob. też Barwy (7 barw w
Babilonii). „Dobrze tęczy się zielenić,
błękitnawić i czerwienić" (Do J.B. Zaleskiego l
—2 Norwida).
Tęcza to także most Sirat, cienki jak włos,
ostry jak brzytwa, który przekroczyć musi
dusza muzułmanina, aby dostać się do nieba, a
nie spaść w przepaść ogni piekielnych, a więc
wyobraża ostatnią, najsroższą próbę w drodze
do wiecznego szczęścia (uczty, hurysy itp.),'
jaką przejść może zwycięsko tylko mężczyzna
bez skazy. Bogowie skandynawscy zbudowali
most z tęczy. Bifrost, łączący Asgard, ich
siedzibę, z ziemią.
Tam, gdzie się tęcza kończy, tj. nigdzie albo
w miejscu nieosiągalnym. Przysłowie ang.: Idź
na koniec tęczy, a znajdziesz garniec pieniędzy.
Tęcza jako potwór a. wąż wypijający wodę z
morza i spuszczający ją na ziemię w postaci
burzy gradobicia, ulewy — idea
rozpowszechniona na różnych kontynentach: w
folklorze francuskim, w Indiach, u Indian z
Newady, u Bororów płd.-amery-
Pańskich, w Afryce Płd. Przysłowie: Tęczo,
tęczo, nie pij wody, bo narobisz ludziom
szkody.
Tęcza łączy ludzi: „Ona tam daleko, gdzieś
za siódmą rzeką, lecz Bóg tęczą związał nas. Z
kolorowych siedmiu smug most przez niebo
zrobił Bóg: po tęczowym moście aniołowie
noście serce moje do jej nóg" (Od Krakowa
czarny las 3—10 Lucjana Rydla).
Tęcza — atrybut sławy. „Do hełmu tęczę tę
uczepić, co się nazywa sławą (...) Tęcza ta
siedmioro ma kolorów... kościelna sława —
fiolety... różaną jest... chcąc wiecznie trwać w
sercu kobiety, zieloną jest, kiedy chce szczepić
myśli drzewo, ognista, kiedy człowiek (...) w
ognia się piekielnego ubierze pochodnie (...),
błękitną jest stalowa sława bohatera, każda z
nich... żółta wtenczas, gdy w sercu zamiera"
(Zawisza Czarny, Red. I 553— 567
Słowackiego).
Tęcza — obraz Sztuki. „O! sztuko —
wiecznej tęczo Jeruzalem, tyś jest przymierza
łukiem — po potopach historii"
(Promethidion, Wstęp Norwida).
Tęcza — obraz Słowiaństwa. „Słowień-
stwo! (...) Tęcza na chmurnym niebie, co się
wdzięczy w promiennym krasy siedmiora-kim
liku" (Kwinta w mej gęśli 33—36 Bohdana
Zaleskiego).
Tęcza — kolorowa nić. „A może gdzie
zawieszona na niebie tęczowa nić, to tęczę
wziąć na wrzeciona i wić, i wić, i wić!"
(Balladyna 3,4 Słowackiego).
Tęcza wywołuje zachwyt, uwielbienie:
Patrzeć, wlepiać oczy w kogoś jak w ię-czę.
Barwy tęczy jako dobra wróżba, pomyślny
prognostyk. Malować, przedstawiać, widzieć
coś w tęczowych barwach — w sposób
optymistyczny, w korzystnym świetle, przez
różowe okulary, pogodnie. Ale: „Tęczy, która
wisi na niebie już od kwadransa, nikt więcej
nie dostrzega" (Maksymy i refleksje 2,81
Goethego).
W marzeniu sennym: kres kłopotów.
W architekturze kościelnej: łuk arkadowy
zamykający od góry otwór zwany tęczowym,
łączący nawę główną z prezbiterium (chórem).
TOPOLA
Topola symbolizuje wysmukłość, strzelistość,
wyniosłość; zasadę żeńską, dwoi
stość zjawisk; połączenie przeciwieństw;
ogień, wodę, wilgoć; Słońce, Księżyc; Czas,
życie, młodość, miłość, szczęście rodzinne,
mądrość, starość, przeszłość, wspomnienie;
skargę, beznadzieję, ból; świat zmarłych,
Hades, żałobę, zmartwychwstanie, nieśmier-
telność; bałwochwalstwo, nimfy, wróżbę,
upiory, magię; odwagę, wytrwałość, wojnę,
zwycięstwo; mocną wiarę, Sw. Krzyż.
Topola — magia. „Jakub nabrawszy
zielonych prętów topolowych, migdałowych i
jaworowych obłupał je miejscami" (Gen.
30,37), aby kotne owce i kozy „zapatrzyły się"
na nie i urodziły pstre potomstwo, tj. takie,
jakie się miały jemu dostać w udziale.
Topola — bałwochwalstwo. „Na wierz-
chołkach gór składali ofiary i na pagórkach
palili kadzidło pod dębem, topolą i
terebintem" (Ozeasz 4,13).
Topola — atrybut Wielkiej Bogini, Deme-
ter, Persefony, Hadesa, nimfy Driopy zmie-
nionej w topolę. Ulubione drzewo Hera-klesa,
tac. „populus Alcidae gratissima" (Bukoliki,
ekloga 5, 135—5 Wergiliusza). Na ołtarzu
Zeusa ufundowanym przez Heraklesa palono
wyłącznie drewno topolowe.
Topola — śmierć, świat zmarłych, wspo-
mnienia, wsteczne siły Natury, przeszłość,
żałoba, zmartwychwstanie. Gdy Faeton utonął
w Erydanie, jego siostry, Hellady
(Faetontydy), opłakiwały go i zostały zmie-
nione w topole (a. w olchy), a z ich łez po-
wstały bursztyny (a. żywica). W gajach Per-
sefony w Hadesie rosną „wielkie sokory i
wierzby bezpłodne" (Odyseja 10,509 Homera,
tł. J. Parandowskiego). Hades uprowadził
córkę Okeanosa, Leuke, a po jej śmierci
zmienił ją w białą topolę (gr. leuke), aby móc
cieszyć oko jej widokiem. „Filomela (tj.
słowik) rzewnie w cienistym listowiu topoli
żali się, kiedy jej oracz (...) pisklęta wybierze"
(Georgiki 4, 511—14 Wergiliusza tł. Z.
Abramowiczówny). „Śpiewa słowik na topoli,
a w sercu go przedsię boli dawna krzywda;
mocny Boże, iż z człowieka ptak być może!"
(Pieśń świętojańska o Sobótce, Panna IX 9—
12 Jana Kochanowskiego), mit o Filomeli i
Prokne. Pitagorejczycy owijali swoich
zmarłych w liście czarnej topoli. ,,Topole (...)
jako płaczki przy grobowym dole, biły
czołem, długimi kręciły ramiony
rozpuszczając na wiatry warkocz
posrebrzony" (Pan Tadeusz 10, 17—20 Mi-
ckiewicza).
Topola — miłość. Wenus do Adonisa:
,,"Patrz jak wabi topola zielenią przyjemną. Tu
w jej cieniu spocznijmy. Pójdź, Adoni, ze
mną.« Siada, pieści kochanka, wspiera na nim
głowę i częstymi uściski przerywa rozmowę"
(Metamorfozy 10, 555—8 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego). Parys wyskrobywał na korze
topoli i buka imię swej kochanki, nimfy
źródlanej Oinone, którą wkrótce miał porzucić
dla pięknej Heleny (Heroidy 5, 12— 30
Owidiusza).
Topola — odwaga, wojna, mądrość. W
kraju Feaków był lasek topolowy poświęcony
Atenie, bogini mądrości i wojny sprawiedliwej
(Odyseja 6,292 Homera).
Topola — drzewo życia, połączenie prze-
ciwieństw, dwoistość wszelkich zjawisk życia.
Liście topoli mają po każdej stronie inny
odcień zieleni: ciemniejsza strona należy do
wody i Księżyca, jaśniejsza do ognia i Słońca.
Wieńce z białej topoli dawano zwycięzcom na
igrzyskach ku czci Heliosa na wyspie Rodos
(związek ze srebrzystą stroną liści). Wg mitu
Herakles otoczył głowę wieńcem z liści
topolowych, gdy schodził do Hadesu, aby
porwać Cerbera; liście od strony wewnętrznej
pojaśniały od potu jego czoła, a od zewnętrznej
ściemniały od dymu; mit ten ma tłumaczyć
odmienność odcieni dwu stron liścia.
Topola — wytrwałość, współzawodnictwo
sportowe, zwycięstwo. Liśćmi topoli wień-
czono wytrwałych sportowców i zwycięzców
na zawodach odbywanych pod patronatem
Heraklesa. aby upamiętnić jego 12. pracę.
„Strojni purpurą i złotem z daleka błyszczą
świetni kierownicy łodzi; topoli liściem wień-
czą skroń majtkowie młodzi" (Eneida 5, 135—
5 Wergiliusza, tł. T. Karyłowskiego).
Topole — nimfy. Wilgotne laski topolowe
były ulubionym miejscem wypoczynku i kultu
nimf. „Gaj sokor lubiących wilgoć otaczał
źródło równym kołem (...). Na górze stał ołtarz
nimf, na którym wędrowcy składali ofiary"
(Odyseja 17,208 i nast. Homera, tł. J.
Parandowskiego). Roił się od nimf również gaj
Demetry, gdzie Erysichton świętokradczo
zrąbał topole, aby sobie wybudować dom, za
co ukarano go wieczystym głodem.
Topola czarna (sokora) — wróżba; odwaga;
żałoba; beznadzieja. W staroż. Grecji
drzewo wyroczni. Na wyspie Ogygii, wokół
pieczary nimfy Kalipso, bogini błogosławionej
śmierci, która obiecywała Odysowi szczęśliwy
wieczny byt po śmierci, rosły sokory, olsze i
cyprysy (Odyseja 5 Homera). Święte, wyroczne
drzewo Ormian.
Topola biała (białodrzew) — zasada żeńska;
czas, starość, zmartwychwstanie.
Topola osika (osika, osina) — ból i skarga;
świat zmarłych; upiory. Grecy uważali ją, z
powodu liści drżących za lada powiewem, za
drzewo żalu i lamentu, a także żałoby, gdyż
miała rosnąć również w krainie zmarłych. Drży
jak osika. „Powietrze stało głuche, milczące,
jakby z trwogi oniemiało (...) Jedna drżąca
osina wstrząsa liście siwe" (Pan Tadeusz 10, 11
—12, 23 Mickiewicza). Magiczne własności
obezwładniania upiorów: w krajach
słowiańskich nieboszczykowi, którego widmo
straszyło ludzi, przebijano po otworzeniu grobu
serce kołem osi-nowym, co odbierało upiorowi
ochotę do dalszych wędrówek. Wg legend
słowiańskich liście osiki drżą dlatego, że
odmówiła schronienia Świętej Rodzinie
uciekającej przed siepaczami Heroda lub
dlatego, że Judasz powiesił się na osice.
Topola w ^tradycji chrzęść. — symbol
Krzyża św„ który miał być sporządzony z
•kilku rodzajów drewna, m.in, z topolowego.
Topola — wilgoć. „Topola nigdy nie sucha"
(Królowa Wieszczek 1.8 Edmunda Spensera).
Topola — wysmukłość, strzelistość, wyso-
kość. „Wystrzeliła ku wyżynie i w niebiosach
zda się ginie topola" (Topola l—3 Antoniego
Langego). Prosty, smukły, śmigły, wysoki jak
topola. Dziewczyna jak topola. Wyrósł jak
topola, a głupi jak fasola.
Topola — młodość, odmładzanie się. „Jestem
jak topola, która nawet gdy stara, wciąż
wygląda młodo" (Myśli 9 Josepha Jouberta).
Nadwiślańska topola — szerokość, rozło-
żystość. „A nadwiślańska topola wspaniała nad
nurtem wielkie konary rozwiała. To nie Włoch
smukły, co liść swój podkasa, ale brat
szlachcic, do korda, do pasa; pień swój szeroki
podnosi zuchwale" (Do Wisły 23—7 Antoniego
Czaykowskiego).
Osikowy — głupi. Przysłowie: Osikowy
Maciek, dębowa Maryna połamali nogi w tańcu
u komina.
 W heraldyce: mocna wiara (bo topola opiera zonek, atrybut Zeusa Owocodawcy (Kar-
się burzom); dążenie; szczęście rodzinne; cech pódotes) i Dionizosa Topora (Pelekys).
rzemieślników wyrabiających tarcze; Siekiera drwala — torowanie przecinek
godło Lombardii. leśnych, rozcinanie ścieżek i wytyczanie
W astrologii: pod wpływem planety Saturn. duktów w lesie, droga światła w ciemności,
Słońce; atrybut egip. boga Ptaha borującego
drogi, przedstawianego z toporem wyobra-
TOPÓR (Siekiera) żającym siłę, potęgę, wojnę, arystokrację.
Siekiera drwala — skarb. ,,Właściciel
Topór symbolizuje podporę niebios. Słońce,
siekiery, pożyczając mi ją, powiedział, że jest
światło, bóstwo, bron bóstwa, błyskawicę,
ona jego oczkiem w głowie; ale gdy mu ją
grzmot, piorun; płodność; ityfallusa; las,
zwracałem, była ona ostrzejsza niż w chwili,
bierwiona w ognisku, budulec, ciesiołkę;
kiedy ją dostałem" {Walden H.D. Thoreau).
rozeznanie, rozsądek, prawdomówność; wła-
Przyłożyć siekierę do korzenia — wyko-
dzę, arystokrację, siłę, wojnę, nieokrzesanie;
rzenić, radykalnie zniszczyć, przeznaczyć na
sprawiedliwość, karę, egzekucję; zemstę,
zagładę; upokorzyć; emblemat Sądu Osta-
cierpienie, męczeństwo, śmierć; wolność;
tecznego. „Już bowiem siekiera przyłożona jest
skarb.
do korzenia drzew. Wszelkie drzewo nie dające
Siekiery epoki kamiennej otrzymały drew-
dobrego owocu będzie wycięte i wrzucone w
niane toporzyska ok. 32000 lat temu; siekiery o
ogień" {Ew. wg Mat. 3,10;
ostrzach miedzianych pojawiły się w Egipcie
Ew. wg Łuk. 3,9). Stąd topór atrybutem
ok. 4000 r. p.n.e., z czasem zastąpione przez
ewangelisty Mateusza. Przysłowie: Sosna
ostrza z brązu, a następnie przez żelazne.
chciałaby być krzakiem, gdy siekierę przy-
Siekiery żelazne umożliwiły wyrąb olbrzymich
łożono jej już do korzenia.
obszarów leśnych w płn.-zach. Europie i
Siekiera posłuszna prorokowi. Wg Biblii,
rozwój rolnictwa śrdw.
gdy żeleźce siekiery wpadło drwalowi do
Kamienny topór w folklorze — ochrona
wody, prorok Elizeusz wrzucił także trzonek
przed piorunem; wmurowywano je w tym celu
do rzeki, a żelazo wypłynęło z trzonkiem (4.
w Bretanii w przewody kominowe.
Ks. Król. 6, 5—7). Przysłowie: Nie każdemu
Topór w wielu mitach — podpora fir-
siekiera pływa.
mamentu; symbol ptaka zabijającego węże.
Siekiera i wiśnie — prawdomówność;
Topór i trójząb — ogień (Słońce) i woda.
Jerzy Waszyngton. Wg legendy maty Wa-
Topór — płodność (niekiedy wyobrażany w
szyngton, który nie umiał kłamać, przyznał się
związku z rybą); (ustawiony pionowo) ityfallus.
ojcu od razu, że zrąbał swoją nową siekierą
Topór — znak nieograniczonej władzy
wiśnię w ojcowskim sadzie.
urzędnika rz., wetknięty do wiązki rózeg
Topór rozcinający, rozbierający drewno na
liktorskich (\ac. fasces cum secwibus).
części — różnicowanie, rozróżnienie, analiza,
Podwójny topór — boskość, płodność,
rozeznanie, rozsądek. Atena wyskakuje z gło-
Bliźnięta, królewskość, potęga, słowo boże,
wy Zeusa rozciętej siekierą — interwencja z
Słońce, błyskawica, ofiara, gr. litera tan.
zewnątrz konieczna do twórczości indywi-
labirynt; podwójny symbol, zarazem chroniący
dualnej.
i niszczący: życie i śmierć, dwie natury
. Topór (wraz z in. narzędziami ciesielskimi)
Chrystusa w jednej osobie; symbol królewski w
— atrybut św. Józefa Oblubieńca NMP, cieśli.
kulturze egejskiej i w płn. Europie.
Topór wojenny, bojowy, śrdw. broń obu-
Znajdowany w licznych dziełach sztuki krajów
chowa o dużym półkoliście wygiętym żeleźcu i
śródziemnomorskich, zach.europejskich, na
krótkim stylisku — święta broń, atrybut
Bliskim Wschodzie, w Afryce, w Indiach;
bóstwa, wojna, siła, śmierć z nakazu boga;
łączący się (przez podobieństwo) z podwójnym
płodność; opieka. Narzędzie o symbolice
sierpem Księżyca, z man-dorlą, z rogami byka
pokrewnej młotowi, mieczowi, krzyżowi.
(często umieszczany między nimi, zwł. na
Przysłowie: ,,Topór głębiej orze od pługa"
Krecie), z labiryntem wyrażającym
(Krzyżacy 2,38 H. Sienkiewicza) — łupy
pielgrzymkę w poszukiwaniu środka świata
wojenne bardziej bogacą niż gospodarka.
egzystencjalnego. Broń Ama
 Topór — narzędzie katowskie; w chrześ-
cijaństwie emblemat męczeństwa za wiarę,
atrybut legendarnego małżeństwa — Adriana
męczennika z Nikodemii w Bitynii (ok. 304 r.),
któremu obcięto głowę i ręce, oraz jego żony,
Natalii. Dać. położyć głowę pod topór —
zostać ściętym, straconym przez ucięcie
głowy.
Złoty topór (katowski) — pozory niewin-
ności. „Mówiąc "wygnanie", ucinasz mi głowę
złotym toporem; mordujesz z uśmiechem"
(Romeo i Julia 3,3 Szekspira, tł. J. Iwasz-
kiewicza).
Topór — narzędzie sprawiedliwości; spra-
wiedliwość. „Kto by w tej Rzeczypospolitej
jeno sprawiedliwość, nie miłosierdzie miał w
sercu, ten by zamiast serca topór w piersiach
nosić musiał" (Potop 14 H. Sienkiewicza).
Topór, uderzenie topora — piorun; iskry —
błyskawica; łomot — grom; symbol pioru-
nowy, a więc burzowy, łączy się z deszczem.
urodzajem, płodnością. „Huczcież mi grzmo-
tem mazurskie topory, gdy skry z nich krzesze
prawica żylata" (Pan Balcer w Brazylii 3, l, 27
—30 M. Konopnickiej). „Za pasem broń i
topór, co błyska z dala" (Karpaccy górale 1,1
Józefa Korzeniowskiego).
Topór — obrona swobody, wolności. ..Da-
lej, bracia, topór w dłonie, ciąć przemocy
harde czoło" (Pieśń, Krzyż za lud l—2 Mar-
celego Skatkowskiego). „To żelazo — z niego
potem zrobi ktoś topór na cara" (Dziady cz. III
1,1, 425—6 Mickiewicza).
O krótkim toporzysku — sobotnim szty-
chem na niedzielny targ, niedbale, niesta-
rannie, byle jak.
Siekiera — prostactwo, nieokrzesanie.
Prosto spod siekiery — o złej robocie; o gru-
bianinie, niekulturalnym prostaku.
Zakopać topór wojenny — puścić w niepamięć
dawne urazy, zapomnieć o sporach;
Indianie płn.amer. zakopywali wszelką broń na
czas palenia fajek pokoju (kalumetu). aby się
uchronić od pokus.
Topór u gnostyków — energia świetlna.
W marzeniu sennym: siła charakteru.
TRON
Tron symbolizuje niebo. Centrum mistyczne.
omfalos (pępek Ziemi), Jeruzalem, siedlisko
bogów i władców, władzę z bożej łaski, kró-
lestwo; godność, urząd władcy; boską spra
wiedliwość; panowanie, suwerenność, autory-
tet; chwałę, sławę, wzniosłość, wspaniałość.
uświetnienie, potęgę, arystokratyzm. wynie-
sienie (do godności); łaskę; szczęście; rów-
nowagę, trwałość, bezpieczeństwo; oblężenie;
syntezę, wiedzę; pokutę: śmierć: zob. Łódź
(Lódka-tron).
Tron — panowanie władcy. Tron — okazały,
kosztownie przyozdobiony fotel z wysokim,
prostym oparciem pleców, pochodzi ze
Wschodu, gdzie był symbolem, atrybutem i
siedziskiem władcy absolutnego, a także
atrybutem i symbolem bóstwa. Kuli tronu
boskiego, także bez wyobrażonej postaci boga,
przeszedł ze Wschodu i z Egiptu do Europy. np.
do cesarskiego Rzymu, gdzie oddawano cześć
tronowi ubóstwionych cesarzy. ozdobionemu
insygniami władcy — koroną, berłem i purpurą.
Stąd symbolika tronu przeszła na tron (katedrę)
starochrześcij.
Tron w symbolice azjatyckiej — Centrum
mistyczne; synteza, jedność, trwałość, rów-
nowaga.
Diamentowy tron pod drzewem Bo (figo-
wcem) — buddyjski tron wiedzy w środku
świata, pośredni między niebem i Ziemią. gdzie
Gautama Budda doznał oświecenia.
Tron z kwiatu lotosu (padmasana) w mit. ind.
— harmonia Kosmosu, tron Wisznu.
Lwi tron (simhasana) wsparty na czterech
zwierzętach (czterech wiekach świata), czte-
robarwny. w mit. ind. — wzniesienie się ku
najwyższej Wiedzy przez zawładnięcie energią
Kosmosu; tron Siwy.
Tron w symbolice egip. — podparcie.
wzniosłość, równowaga, bezpieczeństwo, bóg
Horus. Boginię Izydę wyobrażano sobie pierw.
zapewne jako tron Horusa; nosi ona często na
głowie hieroglif oznaczający 'tron'.
Niebiański tron biblijnego Boga — nad-
ziemski majestat boski; władza sądownicza
Boga. „Widziałem Pana siedzącego na tronie
wysokim i wyniosłym, a kraj jego szaty
wypełniał świątynię" (Izajasz 6,1). Druga osoba
boska. Wieczna Mądrość, tronuje wraz z
Bogiem: ,,Ześlij mi Mądrość tronującą przy
boku Twoim" (Ks. Mądrości 9,4). „Kto
przysięga na niebo, przysięga na tron boży i na
tego. który na nim zasiada" (Ew. wg Mat.
23,22).
Ziemski tron biblijnego Boga — Jeruzalem;
świątynia jerozolimska. „Wowym czasie będą
nazywać Jeruzalem tronem Pana" (Jeremiasz
3,17). „I rzekł do mnie (ze świą-
tyni jerozolimskiej): Oto miejsce mojego tronu
i miejsce podnóżka moich stóp" (Eze-chiel
43,7).
Tron króla Salomona zastępujący i repre-
zentujący tron Jahwe. Był „z kości słoniowej,
powleczony szczerym złotem. Miał 6 stopni, a
z tyłu łby byków (...), a dwa lwy stały obok
poręczy; 12 lwów stało (...) z obu stron" (3.
Ks. Król. 10, 18—20). Kość słoniowa —
niepodleganit zepsuciu, niezwycię-żoność;
złoto — hegemonia, mądrość; lwy — potęga;
byki — płodność; łby bycze — ofiara;
dwa lwy — Izrael i Juda; 12 lwów — 12
plemion Izraela; sześć stopni piedestału —
wzniesienia króla nad innych śmiertelników a.
sześciokątna gwiazda i pieczęć Salomona.
Trony naprzeciw bram miejskich —: oblę-
żenie miasta. „Ja przywołam wszystkie ludy
królestw północnych — mówi Pan — i przyj-
dą, i każdy ustawi swój tron u wejścia do bram
Jeruzalemu" (Jeremiasz 1,15).
Tron w mazdaizmie — potęga losu, potęga
śmierci.
Złoty tron w mit. gr. — tron Hery. „Na
szczycie Idy wysokiej od złototronnej bogini
podniósł się Dzeus gromowładny" (Iliada 15, 4
—5 Homera, tł. Kazimiery Jeżewskiej).
Stolica — dawn. tron. Wstąpić na stolicę,
zasiąść na stolicy — wstąpić na tron królewski,
zostać królem.
Stolica nieprawości — tyran niesprawie-
dliwy (Psalm 93 20).
Stolica sądowa — podwyższone miejsce
osoby sprawującej sądy (Ew. wg Mat. 27,19).
Tron chwały — podpora chwały i oznaka
wielkości osoby ludzkiej a. boskiej. „I będzie
tronem chwały dla domu ojca swego" (Iza-jasz
22,23). Tron Boga i trony 24 starców w wizji
nieba św. Jana (Apok. 4 i 5) — objawienie
chwały bożej i końca czasów, ostateczna
równowaga świata stworzona przez integrację
wszystkich naturalnych sprzeczności.
Tron — łaska. „Przystąpmy tedy, z ufną
odwagą, do tronu łaski" (List do Żydów 4,16).
Trony w angelologii chrześcij. — trzeci chór
pierwszej hierarchii aniołów (List do Kolosan
1,16).
Katedra — tron biskupi znajdujący się we
wszesnochrześcij. kościołach w apsydzie za
ołtarzem, gdzie biskup pouczał wiernych i
udzielał święceń; od X w. nazwa ta przeszła na
biskupie kościoły diecezjalne; później na stół
a. pulpit nauczyciela w klasie szkol
nej; na stanowisko profesora na wyższej
uczelni; z gr. kathedra 'krzesło'.
Próżny tron — śmierć; uświetnienie; bóstwo.
Tron w mit. skand. — panowanie nad
światem.
Pan tronu, Władca tronu i nieba (w islamie)
— Aiłah.
Tron AIłaha, zwanego często ,,Panem Tronu"
a. „Mistrzem Tronu", ma wg tradycji
muzułmańskiej 70 000 języków, z których
każdy głosi chwałę Boga w wielu językach. Na
tronie wyobrażono wszystko, co Bóg stworzy
na Ziemi i morzach. Odległość dzielącą filary
tronu mógłby przebyć szybki ptak w ciągu
80000 lat. Tron przybiera co dzień 70 000
kolorów. Jego oślepiający blask sprawia, że
żadna żywa istota nie może na niego spojrzeć.
Tron — panowanie i chwała w sferze świeckiej
i sakralnej; boskie prawo suwerena;
osoba sprawująca władzę; jej decyzje; urząd,
godność, stanowisko cesarza a. króla. Tron
dziedziczny, elekcyjny. Następca tronu —
człowiek wyznaczony na następcę panującego
monarchy. Petycja, adres, skarga do tronu — do
monarchy. Mowa tronowa — przemówienie
monarchy, zazw. na otwarcie sesji parlamentu.
Ognisty tron — tron diabła. ,,Niech szano-
wany diabeł nawet będzie, gdy na ognistym
swoim siedzi tronie" (Miarka za miarkę 5, l,
294 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Hebanowy tron — tron Nocy. „Noc, czarna
bogini! z hebanowego tronu w bezpro-miennym
majestacie wyciąga swe ołowiane berło nad
pogrążonym we śnie światem" (The Complaint:
Night Thoughts. Night l, 18—20 Edwarda
Younga).
Czarny tron — pierwotna Noc, Chaos. „O
spójrz na czarny Tron pradawnej Nocy i starego
Chaosu!" (Duncjada ks. 4, 629—30 Aleksandra
Pope'a).
Tron ludzkiego szczęścia — krzesło w kar-
czmie (Życie Samuela Johnsona Sir Johna
Hawkinsa).
Tron — pokuta. „Już mój Naród na tronie
pokuty" (Dziady cz. III 5,49 Mickiewicza).
Kolor: zielony.
Kamień: chryzolit.
W marzeniu sennym: zmiana posady, sta-
nowiska.
TRÓJKĄT
Symbolika trójkąta pokrywa się w znacznej
mierze z symboliką liczby trzy (zob.). Trójkąt
wyobraża światło, płomień, bóstwo, życie,
ruch, nieskończoność; płodność ziemi; górę,
piramidę; równowagę; małżeństwo; trójkę,
trójcę, trójcę pojęć, rzeczy, zjawisk, jak: prze-
szłość—teraźniejszość—przyszłość; niebo—
Ziemia—świat podziemny; życie—śmierć—
odrodzenie; narodziny—życie—śmierć; ciało
—umysł—dusza; mądrość—siła—piękno;
ojciec—matka—dziecko.
Trójkąt jest wczesnym symbolem światła; w
starożytności lampy oliwne zawieszano na
trzech łańcuszkach lub stawiano na trzech
nóżkach.
Trójkąt jest prastarym narzędziem magii
obronnej: ułożony z trzech gałązek, trzech
kawałków trzciny na kołysce dziecka, chronić
je miał przed kradzieżą, zamianą lub „złym
okiem".
Dwa trójkąty stykające się wierzchołkami,
na kształt klepsydry, były atrybutem bogów
egipskich: Horusa (północ, trójkąt górny) i
Seta (południe, dolny).
Trójkąt wiąże się z grecką deltą (literą A),
frontonem (przyczółkiem, szczytem) w archi-
tekturze klasycznej a. z tympanonem (we-
wnętrznym polem frontonu), krokwią pod-
trzymującą dwuspadowy dach, drzewem (Y) z
rozchodzącymi się konarami.
Trójkąt z ołowianką — sprawiedliwość,
architektura, budownictwo.
Trzy złączone trójkąty — absolutf u pi-
tagorejczyków — zdrowie.
Pitagorejski tetraktys — trójkąt ułożony z
dziesięciu punktów: 1+2+3+4.
Trójkąt atrybutem Erato, muzy poezji
miłosnej i muzyki.
W chrześcijaństwie — atrybut Trójcy Św.,
od XVII w. często w połączeniu z tetra-
gramem (JHWH — czterema hebr. literami
oznaczającymi imię Boga), okiem, głową,
ręką, nieraz wpisany w koło lub (od śrdw.) z
promieniami wychodzącymi ze środka, z go-
łębiem, z monogramem Chrystusa albo z gr.
literami alfa i omega, z trójdzielnym listkiem
koniczyny; z kołami opisanymi na wierz-
chołkach (częste w archit. gotyckiej troj-łucze
— trzy półkola).
Trójkąt równoboczny oznacza zazw. Boga,
potencjalną siłę, harmonię, proporcję a. Zie
mię. Bogu Ojcu przydawano w plastyce trój-
kątny nimb,
Trójkąt równoramienny — ogień, gdy
odwrócony — woda.
Trójkąt prostokątny — człowiek; ziemia;
woda.
Gdy jeden z boków jest dłuższy od podstawy,
trójkąt jest symbolem rozwoju a. powietrza.
Trójkąt jest wolnomularskim (masońskim)
znakiem węgielnicy murarskiej, „błyszczącej
delty" (A), mądrości bożej, siły i piękna, trzech
stopni rozwoju duchowego; właściwej mowy,
myśli i działania; podstawa trójkąta oznacza
Trwanie, boki — Ciemność i Światło (trójca
kosmiczna).
Trójkąt z wierzchołkiem w górze — ogień,
potencja i płodność męska, więź z Ziemią-
Karmicielką, urodzajną i niszczącą; bóstwo,
potęgi Nieba, nieskończoność; pion, góra,
piramida.
Trójkąt z wierzchołkiem u dołu — woda,
żeńskość, łączność z niebem, potęgi świata
podziemnego, jaskinia.
Trójkąt ze ściętym wierzchołkiem: — w gó-
rze — powietrze, w dole — Ziemia.
Trójkąt zawierający swastykę — harmonia
Kosmosu.
Trójkąt na kwadracie — bóstwo i czło-
wieczeństwo, niebo i Ziemia, czynnik duchowy
i fizyczny.
Trójkąt w kole — jedność Trójcy §w.,
trójjedne bóstwo; mężczyzna i kobieta.
Dwa zachodzące na siebie podstawami
trójkąty — zob. Sześć (mogen Dawid).
W alchemii — ogień, serce; sól, siarka i rtęć;
z wierzchołkiem u dołu — woda.
W astrologii — gwiazda Syriusz. W astro-
nomii — nazwa gwiazdozbiorów; Trójkąt i
Trójkąt Południowy.
Trójkąt z rogami — atrybut kartagińskiej
bogini nieba i Księżyca — Tanit.
Trójkąt małżeński, „wieczny trójkąt" — para
małżeńska i osoba trzecia, mężczyzna albo
kobieta.
Trójkąt rysunkowy — ekierka służąca do
kreślenia.
Trójkąt, triangel — perkusyjny instrument
muzyczny, niedomknięty trójkąt równoboczny
z pręta stalowego, uderzany metalową
pałeczką.
TRÓJZĄB
Trójząb jest symbolem trójcy; promieni sło-
necznych, burzy, pioruna, osi ziemskiej; wła-
dzy, potęgi; stworzenia, drzewa życia, fallusa;
skarabeusza.
Trójząb to pradawna włócznia do połowu
ryb, narzędzie rybaków, atrybut i narzędzie
bogów mórz i burz, którym spiętrzali a. uspo-
kajali fale, wywoływali burze morskie, trzę-
sienia ziemi (Posejdon Ziemiotrząsca), po-
wodzie, potopy, podnosili wyspy z dna wód,
otwierali studnie i zasilali źródła na lądzie;
emblemat pioruna i błyskawicy, Posejdona-
Neptuna i jego małżonki, Amfitryty, zębów
potworów morskich, rozszalałych bałwanów
morza, królestwa podwodnych potworów i
niższych form życia, głębin podświadomości i
zapomnienia. Trójząb towarzyszy delfinowi na
płytach starożytnych grobowców rz. jako
wyobrażeniu podróży duszy zmarłego do
Wysp Błogosławionych. Trójzębu używano do
wróżb z wody. Był przeciwieństwem
kaduceusza.
Trójząb jest atrybutem hinduistycznego
boga Siwy; trzy zęby reprezentują tu prze-
szłość, teraźniejszość i przyszłość lub stawanie
się, istnienie i przemijanie.
Trójząb był bronią gladiatorów rz. zwanych
retarii, siatnikami (od reta 'sieć'), używaną
wraz z siecią rybacką przeciw mieczowi i zbroi
przeciwnika, mirmillona, wy-siekacza, który
jakoby wyobrażać miał bohatera słonecznego
występującego przeciw potwornemu
potomstwu archaicznego praboga Uranosa;
sieć jako groźna broń stała się symbolem
kompleksów krępujących życie psychiczne
człowieka; wraz z siecią uważano trójząb za
atrybut Chrystusa jako „rybaka ludzi" (Jezus
do Szymona: ,,Odtąd już ludzi łowić będziesz"
Ew. wg Łuk. 5,10).
Wyobrażenia trójzębu używano w pierw-
szych wiekach n.e. jako zakamuflowanego
znaku krzyża (niepopularnego dopóki trwała o
nim pamięć jako o hańbiącym narzędziu kary
śmierci przez powieszenie); później, od V w.
trójząb oznaczał niekiedy Trójcę Sw.
Trójząb, jako piekielny odpowiednik tro-
istości boskiej, porównywalny jest z trzygło-
wyrn Cerberem, stróżem piekła, lub z Hekate o
trzech obliczach, boginią ciemności i czarów.
W Biblii bezbożni synowie Beliala wysyłali
sługi kapłańskie, aby widełkami trój-zębnymi
wyławiali dla nich mięso warzące się w kotle
na ofiarę Panu (7. Ks. Król. 2,13).
Trójząb — grzech. Trzy zęby przedstawiają
trzy wynaturzenia trzech podstawowych po-
pędów: głodu — zmienionego w zachłanność i
żądzę władzy, rozmnażania się — zmie-
nionego w lubieżność i rozpustę, oraz udu-
chowienia przemienionego w próżność i py-
chę. Wyraża także karę za grzechy, jest przeto
również atrybutem Szatana.
W heraldyce: panowanie nad morzem;
handel morski.
Trójząb i topór, zob. Topór.
TRZCINA
Trzcina symbolizuje ogień, błyskawicę; kró-
lewskość, władzę, władzę ojca i nauczyciela,
znaczenie, opiekę boską. Paschę; sprawiedli-
wość; mokradło, schronienie; kobietę, płod-
ność, wiotkość, giętkość, słabość, delikatność,
chwiejność, pokorę; życie, śmierć; człowieka,
głos ludzki, śpiew, muzykę, pismo, literaturę,
wiedzę, głupotę.
Trzcina, pręt trzcinowy — miara długości. ,,I
dano mi trzcinę podobną do laski i po-
wiedziano mi: Wstań i zmierz świątynię"
(Apok. 11,1). „Ten zaś, co do mnie mówił,
miał trzcinową złotą miarę, aby mierzyć
miasto" (Apok. 21, 15—17).
Trzcina, pręt trzcinowy — miara powierz-
chni gruntu — symbol nadawania, kupna--
sprzedaży, zdobywania ziemi, rządzenia, w
krajach śródziemnomorskich emblemat władzy
królewskiej. ,,(Żołnierze) włożyli (na Jezusa)
płaszcz szkarłatny, koronę cierniową i trzcinę
w prawicę jego (...), mówiąc: Bądź
pozdrowiony, królu żydowski!" (Ew. wg Mat.
27, 27—9).
Dwie splecione trzciny — atrybut Isztar,
babilońsko-syryjskiej bogini miłości i płod-
ności przyrody.
Nadłamana trzcina — wątpliwe, niepewne,
zdradliwe oparcie, w Biblii — Egipt. „Oto
oparłeś teraz swoją ufność na tej nadłamanej
lasce trzcinowej, na Egipcie, która wbija się w
dłoń każdego, kto się na niej opiera" (2 Ks.
Król. 18,21).
Nadłamana trzcina — dusza rozpaczająca,
zgubiona. Sługa boży „trzciny nadłamanej nie
dołamie" (Izajasz 42,3).
Trzcina — ukrycie, schronienie. „Behemot
(hipopotam) pod cieniem sypia w kryjówce
trzcinowej" (Hiob 40,16). Przysłowie: Haj, z
wróblami w trzcinę (hasło do ucieczki i
ukrycia się).
 Trzcina — chwiejność, słabość. „I uderzy
Bóg Izraela tak, że się zachwieje jak trzcina
nad wodą" (3. Ks. Król. 14,15). „(Czy Jan
Chrzciciel jest) trzciną chwiejącą się od
wiatru?" (Ew. wg Mat. 11,7; Ew. wg Łuk.
7.24).
Trzcina — kobieta, vulva, płodność, gię-
tkość, uległość; atrybut nimf rzecznych ukry-
wających się w sitowiu i wieńczących się
splecioną trzciną. Przysłowia: Wola córki jest
trzcina, a wola ojca jest wiatr, co ją ugina.
Młoda dziewczyna giętka jak trzcina.
Trzcina — życie, ogień, błyskawica. W mit.
gr. Prometeusz przynosi ludziom skradziony
bogom ogień w wydrążonej trzcinie.
Syrinks, gr. 'piszczałka, fujarka' (łac. fi-
slula); trzcinowa fletnia pasterska; zespół
piszczałek różnej wielkości połączonych w
jednym rzędzie, na którym wg mit. gr. grywał
i którą miał wynaleźć bożek Pan (Iliada 10,13
Homera). Na innych fletniach trzcinowych
grywali: Hermes, Apollo, Marsjasz, Sylen,
Dafnis, Polifem. Arkadyjską najadę Syrinks,
córkę boga rzeki Ladon, zmieniły jej siostry w
trzcinę, gdy nie miała już siły uciekać przed
chcącym ją zgwałcić Panem. ..Tityrusie,
spoczywasz w cieniu buka i uprawiasz muzę
leśną na cienkiej trzcinie" (Bukoliki, ekloga, l,
l—2 Wergiliusza).
Trzcina — głos człowieka, literatura. Gdy
fryzjer króla Frygii, Midasa, Kalamis, nie
mogąc, pod karą śmierci, zdradzić nikomu, że
król ma ośle uszy (którymi pokarał go Apollo,
gdy Midas w konkursie gry na kitarze przyznał
pierwszeństwo nie bogu, ale Marsja-szowi),
zwierzył się dołkowi wygrzebanemu w ziemi;
wyrosła w tym miejscu trzcina szumem swym
zdradziła tę zdumiewającą nowinę całej
Frygii. W folklorze białoruskim i ukraińskim
fujarka wycięta z trzciny wyrosłej na grobie
utopionego wyśpiewa imię zabójcy.
Pisak trzcinowy z łodygi (rurki) trzcinowej
zaciętej w kształt pióra — pismo, pisarstwo,
literatura, wiedza.
Trzcina — elastyczność, sprężystość, gięt-
kość. Przysłowie: Dąb się powalił, a. trzcina
została (z bajki O trzcinie z dębem Ezopa). „Ja
gnę się, lecz nie łamię" (Dąb i trzcina Jeana
Lafontaine'a, tł. S. Komara).
Trzcina na wietrze — człowiek poddający
się zmiennym wpływom.
Trzcina myśląca — człowiek. „Człowiek to
tylko trzcina (...), ale trzcina myśląca" fr. im
roseau pensant (Myśli 6,347 Pascala).
Trzcina rozszczepiona — głupota, nieoglę-
dność.
Trzcina — śmierć. W mit. egip. pola porosłe
trzciną, uprawiane przez dusze zmarłych,
rządzone przez Ozyrysa, rozciągały się na
zachodnich krańcach świata. „Trzciny stają się
strzałami" (Don Kiszot 2,12 Cer-vantesa).
Trzcina w chrześcijaństwie — sprawiedli-
wość; pokora.
Trzcina — tradycyjny sprzęt paschalny;
ukrzyżowanemu Jezusowi podano do ust gąbkę
napełnioną octem, wzniesioną na końcu trzciny
(Ew. wg Mat. 27,48).
Trzcina — opieka boska. W bajkach ludo-
wych człowiek ścigany rzucał za siebie trzcinę,
a ona natychmiast rozmnażała się, roz-
przestrzeniała i przeobrażała w gęstwinę nie do
przebycia przez pościg.
Trzcina, lilia i liść dębowy, zob. Lilia.
Trzcina w dawnej Polsce zastępowała szablę
mieszczanom, którym nie wolno było nosić
oręża.
Trzcina ojcowska — dawn. władza ojca;
kary egzekwowane trzciną.
Trzcina (narzędzie karania uczniów w daw-
nych szkołach) — wina, kara, skrucha, spra-
wiedliwość.
Wiązka kwiatostanów (wiech) trzcinowych
— płochość, wietrzność, niestałość, żeńskość,
ukochana kobieta; melodyjny głos.
TRZY
Trójka symbolizuje bóstwo, świętość; trójcę,
trójkąt, swastykę; światło. Słońce, ogień;
wielkość, to, co najlepsze; wzrost, rozwój,
owocowanie, harmonię; siłę, męskość, akcję,
natchnienie; szczęście, medytację, świadomość;
pokutę.
W wielu kulturach trójkę uważa się za liczbę
nieba (Boga) w przeciwieństwie do czwórki,
liczby Ziemi (świata); jest wyobrażeniem
wszechogarniającej zasady jako liczba dosko-
nała, synteza jedności i dwójki, dziecka i pary
rodziców; reprezentuje naturę (narodziny,
wzrost i rozkład); czas (przeszłość, teraź-
niejszość i przyszłość); światy (niebiański,
ziemski, piekielny); życie fizyczne, umysłowe i
duchowe; mysi, działanie i uczucie; młodość,
dojrzałość i starość.
 Trzy jest liczbą szczęśliwą, mitologiczną,
mistyczną, doskonałą, magiczną, podstawową
we wszelkich dziedzinach życia, w folklorze, w
bajce, w literaturze, w grach i zabawach,
zaklęciach, próbach, aforyzmach, życzeniach;
jest to liczba święta, najświętsza z liczb od
głębokiej starożytności. Wg pi-tagorejczyków
liczba doskonała, przedstawiająca „początek,
środek i koniec". Trzy-krotność jest typowa dla
działań biblijnych. Trzy są znaczenia Biblii:
historyczne, alegoryczne i moralne. Już w
Księdze Genesis (18, 1—15) występuje Bóg w
Trójcy: trzej aniołowie w domu Abrahama.
„Dlaczego zbiłeś mnie trzy razy!" pyta
Balaama jego oślica. „Błogosławiłeś trzykroć
nieprzyjaciołom" mówi Balak do Balaama
(Num. 22,28;
24,10). „Trzykroć mnie okłamałeś" mówi
Dalila do Samsona (Ks. Sędziów 16,15).
„Trzykroć się mnie zaprzesz" mówi Jezus do
Rotra (Ew. wg Mai. 26,24). „Trzykroć prosiłem
Pana, aby mnie odstąpił" pisze św. Paweł do
Koryntian (2 List 12,8).
Biblijne działania magiczne: prorok Eliasz
„wyciągnął się trzy razy nad dzieckiem" i ożyło
(3. Ks. Król. 17, 21—2), trzy razy kazał oblać
wodą ofiarę całopalną, a ogień Pański spadł i
strawił ją (jw. 18, 33—8).
Kary biblijne: gdy Dawid grzeszy przez za-
rządzenie spisu ludności, prorok Gad przed-
stawia mu trzy kary do wyboru: „Obierz, co
chcesz: albo głód przez trzy lata, albo przez
trzy miesiące uciekać przed wrogami, albo
przez trzy dni zaraza" (l. Ks. Kronik 21, 11—
12).
Troistość jest reprezentowana przez liczne
boskie i ludzkie triady, jak Trimurti 'trójca' w
hinduizmie (Brahma-Stwórca, Wisznu-Życie i
Siwa-Smierć), egipska (Ozyrys, Izy-da, Horus),
babilońska (Ea, Marduk, Gibil), grecka (Zeus
przedstawiony z potrójnie rozgałęzioną
błyskawicą. Pluton z trójgłowym psem
Cerberem i Posejdon z trójzębem). Trzej
sędziowie świata podziemnego (Rada-mantys,
Minos i Ajakos), trzy Mojry (Parki), trzy
Charyty (Gracje), graje, harpie, syreny, trzej
magowie (mędrcy, królowie), trzy czarownice
(w Makbecie Szekspira), trzej wieszcze
(Mickiewicz, Krasiński, Słowacki), trzej
muszkieterowie Dumasa (Athos, Porthos i
Aramis), w bajkach i podaniach trzy córki
(króla Leara), trzej synowie (Noego), trzy
życzenia (Bajka o rybaku i złotej rybce), trzy
zagadki (królewny Piruzy z Przygód
Sindbada Żeglarza B. Leśmiana), trzykrotne
wypowiedzenie zaklęcia, wezwania (,,Święty,
święty, święty Pan zastępów!" (Izajasz 6,3),
trzej młodzieńcy w piecu ognistym (Daniel 3, l
—97), trzy zwierzęta ofiarne, np. jałowica,
koza i baran (Gen. 15,9), rzymskie suove-
taurilia (ofiara ze świni, owcy i wołu), w al-
chemii trzy gł. zasady: siarka, sól i rtęć.
Trzygłowe boginie Księżyca: głowy byka, lwa i
psa a. kobiety, konia i psa. W mit. germ. trzy
odpowiedniki Mojr, norny: Urd, Verdandi i
Skuld.
U Greków trójka związana była z posługą
zmarłym — wzywało się ich trzykrotnie, przy
zwłokach czuwało się przez trzy dni.
Trzy epoki: kamienia, brązu i żelaza. Trzy
wieki: złoty, brązowy i żelazny.
Księgi sybillińskie: słynny zbiór proroctw
Sybilli, wg tradycji ofiarowany na sprzedaż za
wysoką cenę królowi rz. Tarkwiniu-szowi
Pysznemu przez Sybillę z Kumę w Kampanii;
gdy król odmówił zapłaty, Sybilla spaliła 6
ksiąg, po czym sprzedała 3 pozostałe za tę samą
cenę; przechowywano je potem w świątyni
Jowisza na Kapitelu i radzono się ich w
wyjątkowych sytuacjach.
Tres faciunt collegium tac. 'trzej stanowią
kolegium', formuła prawa rz.; potrzeba co
najmniej trzech dla utworzenia stowarzyszenia
itp.
Temarius numerus perfectissimus śrdw. tac.
'trzy to liczba doskonała'; omne trinum per-
fectum łac. 'wszystko, co złożone z trzech jest
doskonałe', stąd tendencja do podziałów
trójkowych w różnych dziedzinach, np. świat
(ziemia, morze i powietrze), królestwo przy-
rody (mineralne, roślinne i zwierzęce), pod-
stawowe barwy (np. czerwony, żółty i nie-
bieski), heglowska teza, antyteza i synteza.
W chrześcijaństwie Trójca Święta (Ojciec,
Syn i Duch Święty), boskość, dusza i śmier-
telność Chrystusa; człowiek (ciało, dusza i
duch), cnoty teologiczne (wiara, nadzieja i
miłość), wrogowie człowieka (świat, ciało i
Szatan), trzy rady ewangeliczne (dobrowolne
ubóstwo, czystość i dobrowolne po-
słuszeństwo), trzy etapy pokuty (żal, posta-
nowienie poprawy i zadośćuczynienie Bogu);
trzy hierarchie anielskie (wg tradycji): l) se-
rafini, cherubini, trony, 2) Państwa, Księstwa,
Zwierzchności, 3) mocarstwa, archa-niołowie,
aniołowie; trzy dary magów (trzech króli);
złoto (dar królewski), kadzidło (dar
boski) i mirra (zapowiadająca Golgotę); trzy
ważne obowiązki (jałmużna, post, modlitwa),
trzy emblematy morderców duszy ludzkiej
(gwałtowność, zepsucie duchowe i brak
hamulców w uczuciach).
Trzy wieki: aule legem (przed objawieniem
praw na górze Synaj), sub legę (do czasu na-
rodzenia Chrystusa), sub gratia (okres n.e.).
Numerus ternarius ad animam pertinet,
ouaternarius ad corpus łac. 'trójka dotyczy
duszy, czwórka — ciała' (św. Augustyn).
Trzy modlitwy, trzy zdrowaśki itd. „Proszę o
troje paciorek" (Dziady cz. IV bT& Mickie-
wicza).
W bajkach i folklorze trzy dary, zazwyczaj
trzeci właściwy, najlepszy, albo śmiertelny,
groźny np. Bajka 156 Ezopa o drwalu, któremu
wpadła siekiera do wody, a Apollo, litując się
jego biedy, wyciągnął z wody dwie — złotą i
srebrną, jednak drwal odmówił ich przyjęcia;
wtedy bóg zwrócił mu właściwą, stalową.
Trzy stany: feudałowie świeccy (panowie i
szlachta), duchowieństwo i mieszczaństwo (od
XIII w.).
Trzy jedności — w dramacie trzy zasady
rządzące czasem, miejscem i akcją. Czas fabuły
zgodny z czasem spektaklu lub przynajmniej
nie przekraczający doby; akcja rozgrywa się
cała w tym samym miejscu;
fabuła o jednym wątku rozwija się w kierunku
rozwiązania głównego konfliktu. Zasada
sformułowana w 1570 przez humanistę wł.
Lodovico Castelvetro, obowiązująca we fr.
tragedii klasycznej aż do czasu premiery
romantycznej tragedii Victora Hugo Hernani
(1830).
„Mąż straszny — ma trzy oblicza, on ma trzy
czoła (...), podnóżem jego są trzy stolice, trzy
końce świata drżą, gdy on wota (...). Na trzech
stoi koronach, a sam bez korony (...). Sława!
sława! sława!" (Dziady cz. III Widzenie 70—86
Mickiewicza). „Musimy uwielbiać Wielką
Trójcę: Pracę, Sprawiedliwość, Miłość"
(Xsiadz Faust XVI, Do źródeł Ariów Tadeusza
Micińskiego).
Nie umie do trzech zliczyć — głupi, nie-
dorozwinięty.
Trzy po trzy gadać — zob. Dziewięć.
Pracować (jeść) za trzech — dużo.
Człowiek trzech drewien — szubienicznik
(bo szubienica składa się z dwóch prosto-
padłych drewien i trzeciego, wzmacniającego je
ukośnie).
Człowiek trzech liter — złodziej (tac. fur).
Do trzech razy sztuka — przysłowie od-
dające hołd enigmatycznej potędze trojki.
Swoje trzy grosze wetknąć, wścibić —
wtrącać się w nie swoje sprawy.
Zamknąć na trzy spusty — szczelnie,
starannie.
Trzy krzyże na górze Trzykrzyskiej w Ka-
zimierzu nad Wisłą, wzniesione prawdop. w
XVI w. średniowiecznym jeszcze obyczajem
stawiania trzech krzyży na wzniesieniach
górujących nad osiedlami.
Trzy wielkie światła wolnomularzy: Biblia,
przewodnik wiary; cyrkiel, ograniczający
pragnienia; węgielnica, kierująca działaniem.
Trzy mniejsze światła: 3 płonące świece,
symbolizujące wschodzące Słońce; Księżyc na
zachodzie; mistrz Loży na południu.
Trójka w okultyzmie zwana była Artystą;
wyrażała prawa miłości.
W astrologii — gwiazdozbiór i znak zodiaku
Bliźnięta, planeta Jowisz, tworzy charakter
nieustępliwy, sprawiedliwy, postępowy,
twórczy.
Kolor — żółty.
TRZYNAŚCIE
Trzynastka symbolizuje dysharmonię, kata-
strofę, śmierć, ruinę; przekleństwo; zdradę;
sprzeczność, niespełnienie. Jako liczba na-
stępująca po szczęśliwej dwunastce uważana
często, od czasów starożytnych, za złowróżbną,
pechową, ale i za świętą, a na Bliskim
Wschodzie za liczbę świata podziemnego,
liczbę niszczącą porządek kosmiczny. Dnia 13
Nisana Haman wezwał pisarzy do sporządzenia
listów do książąt i sędziów, aby zgładzono
wszystkich Żydów Persji (Ks. Eslery 3,12); 13
Adara nastąpił odwet Żydów (9, l—4). Na
Ostatniej Wieczerzy było trzynastu
biesiadników. W Apokalipsie rozdział 13.
zawiera wizję dwu bestii (dwu postaci
Antychrysta). Agamemnona zabito dnia 13
gameliona, który Klitajmestra ogłosiła dniem
świątecznym. Król Ojnomaos zabił w czasie
wyścigów rydwanów kolejno trzynastu zalo-
tników swej córki, Hippodamei, nim uległ
Pelopsowi i zginął. Gdy Filip II Macedoński
kazał dodać swój posąg do posągów dwunastu
gł. bogów greckich, został wkrótce potem
zamordowany na uroczystościach weselnych
swej córki Kleopatry z Aleksandrem z Epiru.
Na sabatach uczestniczyć miało w ucztach i
orgiach 12 czarownic i Szatan, razem trzy-
naścioro. W czarnej magii wzywano trzynastu
demonów.
Jeszcze dziś wiele hoteli nie ma pokoju nr
13, wiele domów — mieszkań nr 13, aby nie
odstraszać przesądnych gości lub lokatorów.
We Włoszech nie używano numeru 13 w
loteriach, w Paryżu omijano 13 w numeracji
domów; we Francji najmowano też aualor-
ziemes, czternastych gości do stołu na przyję-
ciach. Marynarze niechętnie wyruszają w mo-
rze 13. dnia miesiąca.
Trzynastka przez okultystów nazywana była
Śmiercią. W Kabale występuje 13 złych
duchów. Przysłowie nm.: Trzynastka to dia-
belski tuzin. On jest trzynasty w tuzinie, tj.
zbędny, niepotrzebny, potrzebny jak dziura w
moście.
Istnieją też dwuwykładne związki trzynastki.
„Ismael miał spełna lat 13 czasu obrzezania
swego" (Gen. 17,25). Król Salomon budował
swój pałac przez 13 lat (3. Ks. Król. 7,1).
Trzynastomiesięczny rok żydowski, celtycki.
Trzynaście funkcjonuje jako symbol narodzin i
śmierci.
Trzynastka może się okazać szczęśliwą, jeśli
do rytualnej dwunastki bogów a. bohaterów
dodamy osobę główną, jak Jakuba i 12 synów,
Jezusa i 12 apostołów, króla Artura i 12 rycerzy
Okrągłego Stołu, Karola Wielkiego i 12
paladynów; podobnie sędzia i 12 przysięgłych
itd. Trzynastkę przyjmuje się jako pomyślną
datę urodzin; wyobrażenie trzynastki figuruje
na licznych talizmanach.
Trzynaście artykułów wiary a. 13 zasad,
zestawienie doktryn judaizmu dokonane przez
filozofa żyd. z XII w., Mojżesza Majmonidesa.
Bar Mitzwa (hebr. 'syn przykazania') u
Żydów — uroczystość przyjęcia chłopca do
społeczności relig. dorosłych w dzień jego 13.
urodzin, konfirmacja.
Gdy Merlin, czarodziej i mędrzec legendy
arturiańskiej, wybrał się ostatecznie z Ziemi do
innych światów, zabrał z sobą 13 skarbów o
własnościach magicznych; były to: kosz,
kocioł, wóz, szachownica, róg (puchar), odzież,
uździenica, nóż, płaszcz, pióro, taca (na chleb),
miecz i osełka.
TWARZ
Twarz symbolizuje Słońce, Księżyc, Noc,
obraz bóstwa, karę. groźbę, nagrodę, łaskę,
opiekę, władzę, moc, trójcę; prawdę, piękno,
zdolności, myśli, rozum, oświecenie, mowę,
księgę; serce, uczucia, duszę, przewodnika;
obecność; maskę, odsłonięcie; krajobraz, ogród.
Oblicze Pańskie — groźba, kara, łaska
nagroda. „Skrył się Adam i żona jego od
oblicza Pańskiego między drzewa rajskie"
(Gen. 3,8), ze strachu i wstydu. „Niech rozjaśni
Pan oblicze swoje nad tobą i niech ci miłościw
będzie" (Num. 6,25). „Góry zachwiały się przed
obliczem Pana" (Ks. Sędziów 5,5).
Twarzą w twarz (stanąć, mówić, spotkać się)
— bezpośrednio, nie lękając się prawdy. „A
Pan mówił do Mojżesza twarzą w twarz, jako
zwykł mówić człowiek do przyjaciela swego"
(Ex. 33,11). „Teraz widzimy jak w zwierciadle,
niejasno, ale wówczas jak twarzą w twarz" (/.
List do Koryntian 13,12).
Promieniejące oblicze — łaska, oświecenie.
„A gdy schodził Mojżesz z góry Synaj (...)
twarz jego promieniała od uczestnictwa w
rozmowie z Panem (...) on zakrywał twarz
swoją kiedy mówił do synów Izraelowych" (Ex.
34, 29—35).
Padać na twarz — korzyć się przed bóstwem,
władcą. „Rzesze chwaliły Pana padając na
twarze swoje" (Lev. 9,24). ,,Przed Nim upadam
na twarz — On jest Bogiem!" (Beniowski 5,476
Słowackiego).
Twarz — obecność, potęga, władza. „Ucie-
kam od oblicza pani mojej, Sary" (Gen. 16,8),
mówi Hagar do anioła.
Twarz wesoła — szczęśliwe serce. ,,Serce
szczęśliwe rozwesela oblicze" (Ks. Przypo-
wieści 15,13).
Twarz odwrócona do ściany — nadejście
śmierci. „W owe dni rozniemógt się Eze-chiasz
aż na śmierć i (...) obrócił twarz swoją ku
ścianie" (4. Ks. Król. 20, 1—2), aby nikt nie
widział jak umiera.
Twarz — trójca, trzy podstawowe cechy
jakiejś istoty: oczy — zewn. dwoistość, wewn.
jedność (widzenia); nos — zewn. dwoistość,
wewn. jedność; usta — zewn. dwoistość
(wargi), wewn. jedność (język).
Człowiek o dwu twarzach — nieszczery;
„diplous dndras", gr. (Przysłowia 3.23 Zeno-
biusza, ok. 130 n.e.); zob. Głowa (o dwu
twarzach).
Człowiek o trzech twarzach. „Mąż straszny
— ma trzy oblicza, on ma trzy czoła" (Dziady
cz. III 5, 70—1 Mickiewicza); zob. Głowa (o
trzech twarzach).
 Oblicze hipokratesowe, lac.facieshippocra-
tica — na której widać oznaki zbliżającej się
śmierci; od opisu takiej twarzy na początku
Prognoz koskich Hipokratesa.
Twarz — zdolności, umiejętności. „Nie-
którzy umieją wnosić z twarzy, jakie ktoś ma
zdolności" (Pro Murena 21,44 Cicerona).
„Piękna twarz — klucz do zamkniętych
drzwi" (Gulistan 3,28 'Ogród różany' Saadie-go
z Szirazu).
Twarz — kara. W Boskiej Komedii Dantego
magowie i wróżbici kroczą mozolnie przed
siebie mając twarze przekręcone do tyłu
(Piekło 20. 10—30), gdyż chcieli widzieć zbyt
daleko naprzód. Na dnie piekła Lucyfer o
trzech twarzach: purpurowej (Europa —
nienawiść), bladopłowej (Azja — niemoc) i
czarnej (Afryka — niewiedza) (34, 37—46).
Skąpcy pokutują leżąc twarzą w prochu
(Czyściec 19, 70—2).
Twarz — Księżyc, twarz boga Nocy, w mit.
egip. Totha, w mit. skand. Mani. „Błędna twarz
miesięczna" (Impreza S Daniela
Nieborowskiego).
Twarz — Noc. „Noc idzie — czarna noc z
twarzą Murzyna!" (Do Obywatela Johna
Brown 20 Norwida). „Noc milcząca i czarna
jak zdrada do ślepych szyb murzyńską, płaską
twarz przyciska" (Północ 5—6 Leopolda
Staffa).
Twarz nieba — firmament, nieboskłon.
„Tyle przysiąg naskładał, ile słów wymówił, i
złamał je wszystkie przed obliczem dobro-
tliwego nieba" (Król Lear 3,4 Szekspira, wg tł.
Z. Siwickiej). „Bardzo słodko jest patrzeć w
piękną i otwartą twarz nieba" (To One Who has
been Long m City Pent Johna Keatsa).
Twarz — księga. „Oblicze twoje, mój panie,
to księga, w której wyczytać można dziwne
rzeczy" (Makbet 1,5 Szekspira, tł. Z.
Siwickiej).
Twarz — zwierciadło duszy, charakteru.
Przysłowie: Każdego twarz pokazuje, jakim się
wewnątrz znajduje. „Twarz jest obrazem
duszy, a oczy jej tłumaczem" (Mówca 60
Cicerona).
Twarz — zasłona duszy, kamuflaż. Przy-
słowie: Twarz nie zawsze umysłu odkrywa.
„Niechaj twarz twoja twego serca nie zawsty-
dza" (Prace i dnie 714 Hezjoda). ,fronti nulia
fides" lać. 'nie ufaj twarzy' (Satyry 2,8
Juwenala), nie wierz pozorom, nie wszystko
złoto, co się świeci. ..Nie sposób z oblicza
dociec usposobień duszy" (Makbet 1,4 Szek-
spira, tł. J. Paszkowskiego).
Malowana twarz — maska, zmiana oso-
bowości, obrona przed „złym okiem" i czarami;
uwodzenie, kokieteria; charakteryzacja aktora.
„Małpa pokryta farbą i pudrem" (Sejm kobiet
1072 Arystofanesa), o brzydkich staruchach
usiłujących wabić przy pomocy kosmetyków.
„Kasiu, to nie żałoba — ubielone lice!" (Do
Kachny Jana Kochanowskiego). „Twarz polska
nie ma obłudnej skorupy" (Poema Piasta
Dantyszka... 530 Słowackiego).
Twarz — mowa bez słów, drzwi do nie-
widzialnego w człowieku, namiastka całego
człowieka, przelotne odsłonięcie osoby. „Dla
człowieka bystrego twarz jest mową" (Sen-
tencja Publiusza Syrusa, I w. p.n.e.). „Często
milcząca twarz ma głos i słowa" (Sztuka
miłosna 1,574 Owidiusza). „Piękna twarz to
milcząca rekomendacja" (Apoftegmaty 12
Francisca Bacona). „Jego twarz — tablica
niewysłowionych myśli" (Sen 6 Byrona).
Twarz brodata — starość, mądrość, do-
świadczenie a. młodość, brak doświadczenia
(zależnie od mody).
Twarz bezwłosa (u chłopca) — młodzień-
czość, niedoświadczenie.
Twarz wzniesiona — kontemplacja nieba.
bóstwa, muzyki. „Wszelaki zwierz inszy po-
chyłym stworzono, a człowiek twarz wyniosłą
niesie przed wszystkimi, patrząc w ozdobne
niebo oczyma jasnymi" (Satyr albo Dziki maż
332—4 Jana Kochanowskiego).
Twarz — krajobraz. „Moim pejzażem jest
ludzka twarz" (malarz ang. Joshua Reynolds).
Twarz — ogród. „Teraz, gdy kwiecień twej
młodości przystraja ogród twojej twarzy"
(Ditty: Nów That the Aprii Edwarda Herberta of
Cherbury).
Twarz — potęga piękna. „Czy dla tej twarzy
wyruszyło tysiąc okrętów? Czy przez nią
spalono wyniosłe mury Troi?" (Doctor Faustus
1328 Christophera Marlowe'a), mowa o Helenie
trojańskiej.
Twarz — prawda. „Bo prawda ma taką twarz
i taką minę, że aby być kochanym dość tylko
być widzianym" (Łania i pantera 1,33 Johna
Drydena).
Oblicze świata — losy świata, sytuacja
świata, dzieje. „Gdyby nos Kleopatry był
krótszy, inne byłoby oblicze świata" (Myśli Wl
Pascala).
 Twarz — pomnik narodu. „Każda twarz jest
pomnikiem narodu" (Dziadów części III Ustęp,
Droga do Rosji 82 Mickiewicza).
„Twarz umarłego jest jak patent wojskowy
do świata przyszłego" (Dziady cz. III 3, 50— l
Mickiewicza).
Twarzą w dół (pogrzebany nieboszczyk) —
nie może, wg dawnych pojęć lud., prześla-
dować żywych jako upiór. „Na grobie kwiat
posiałam. Jednego zapomniałam: by był ku
ziemi twarzą; więc widma za mną łażą"
(Bolesław Śmiały 2, 15, 562—5 S. Wyspiań-
skiego).
Twarz opuszczona — wstyd, hańba, klęska.
Stracić twarz — skompromitować się,
zblamować się.
Zachować twarz — nie stracić twarzy,
zachować dobre imię, reputację.
Twarz — majątek. „Moja twarz jest mym
majątkiem, panie, odpowiedziała" (Dokąd
idziesz, ślicznotko? anonim ang., ok. 1850).
Czerwona twarz — gniew; wstyd.
Blada twarz (w powieściach o Indianach) —
człowiek białej rasy.
Twarz pokerowa — nie zdradzająca, jakie
karty gracz ma w ręku; twarz ukrywająca
myśli.
W astrologii: znak zodiaku Baran.
W marzeniu sennym: (piękna) miłe odwie-
dziny; (wesoła) szczęście; długowieczność;
(smutna) bezczynność; troski; (brzydka)
przedwczesny zgon.
TYGRYS
Tygrys symbolizuje wojowniczość, krwiożer-
czość, okrucieństwo, dzikość, gniew, drapież-
ność, srogość, bestialstwo; pijaństwo; chy-
trość, podstęp, chciwość, skrytość, intrygę,
zdradę; piękno, elegancję; płomienistość, ogień,
blask; odwagę, siłę, (ujarzmione) pożądanie;
godność; długowieczność, nieśmiertelność.
Tygrys na Wschodzie — nieśmiertelność,
twórczy ogień, światło (wspaniałe ubarwienie
futra). Księżyc (w pierwszej kwadrze);
towarzysz czarownika a. szamana.
Biały tygrys — w Chinach: długowieczność,
godność, wojowniczość; jesień; ziemia;
król zwierząt; buddyjski emblemat gościnności
i pobożności; w Japonii —jeden z czterech
dobrych duchów (pozostałe to Ciemny Rycerz,
Czerwony Ptak i Lazurowy Smok).
Tygrys i smok — ziemia i niebo.
Pazur tygrysi — chiński talizman udzielający
odwagi, pokonujący strach.
Pazury i wąsy tygrysa — wschodni amulet
miłosny. Różne części ciała tygrysa służą w
różnych okolicach jako afrodyzjak, lek, antydot
itd.
Ząb tygrysa — amulet przynoszący szczęście,
zwł. w grach hazardowych. W Indiach talizman
przeciw duchom, wrogom i dzikim zwierzętom.
Tygrys jako myśliwy — indyjska kasta
wojowników (kszatria).
Tygrys — podstęp, chytrość, okrucieństwo,
brutalność, zemsta, zazdrość; grasant nocny.
Tygrys pożerający konia — symbol okrutnej
zemsty w staroż. Egipcie. Przysłowie lać.:
Tigridis evita sodalitatem 'unikaj towarzystwa
tygrysa'. ,,Tygrys niemiłosierna nad błędnym
człowiekiem" (Dziewosfab, Wtórego chóru
mfodzieńskiego VI Hipolit 11 Szymona
Zimorowica). ,,Ojczyzna cała słyszy, leci, mści
się; w gołębiach wtenczas są serca tygrysie"
(Wacław 29, 730—l Słowackiego).
Tygrys — pijaństwo, szaleństwo. W plastyce
gr. tygrysy ciągnęły wóz Dionizosa (Bachusa
Libera) jako boga wina, oszołomienia winem,
orgii, szaleństwa menad. „W nagrodę ciebie,
Bakchusie, wiozły tygrysy, którym obce jest
brzemię jarzma" (Pieśni 3, 3, 13—15 Horacego,
tł. Stefana Gołę-biowskiego).
Skóra tygrysia — okrycie dharmapalów,
dobroczynnych bóstw o groźnym wyglądzie
(buddyzm tybetański); płaszcz Dionizosa.
Kamilla „oddana pod opiekę Diany (tj.
Księżyca, zwł. w pierwszej kwadrze) (...);
zamiast złotej korony i drogiej sukienki tygrysia
skóra osłania nagość jej ciała" (Eneida 11, 566
—577 Wergiliusza. tł. wg T. Karyłowskiego).
W dawnej Polsce ciężkozbrojni pancerni
okrywali się tygrysią skórą. Przysłowie: Tygrys
na grzbiecie, zając w namiocie (tj. tchórz
groźnie wyglądający).
Tygrys w tradycji chrzęść. — atrybut
Chrystusa.
Tygrys — wściekła odwaga. „Gdy wojenna
zabrzmi w uszach trąba, niechaj przykładem
waszym tygrys będzie. (...) W sercu krew
zapalcie, ukryjcie dobroć pod wściekłości
maską" (Henryk V 3, l Szekspira, tł. L. Ulri-
cha).
 Tygrys — piękno, elegancja, uroda, pło-
mienność, ogień, blask. „Tygrysie! tygrysie!
ogniem płonący w matecznikach nocy! Jakaż
nieśmiertelna dłoń, jakież oko, ukształtować
mogły twą symetrię przeraźliwą?" (Songs of
Experience. The Tiger l—4 Williama Blake'a).
Tygrys — gniew. „Tygrysy gniewu są mę-
drsze niż konie przepisów" (Przysłowia z pie-
kła rodem Williama Blake'a).
Tygrys — niebezpieczna moc niekontro-
lowanych popędów; ciemna, groźna strona
psychiki ludzkiej wyrażająca się w strachu,
nienawiści, zemście, zazdrości, gwałtowności
itd., przeciwieństwo baranka reprezentującego
ufność, pokorę, uległość, dobroć itd.
Tygrys w klatce — gwałtowne, ale ujarz-
mione pożądanie; (okiełznana) chuć.
W heraldyce: imaginacyjny zwierz z rogiem
na nosie, o ciele wilka, kędzierzawej sierści i
lwim ogonie; drapieżność; odwaga; emblemat
Azji.
W marzeniu sennym: zła wróżba.
„Tygrys himalajski" — doborowy prze-
wodnik a. tragarz (z ludu Szerpów) towa-
rzyszący wyprawom w Himalaje do naj-
wyższych obozów, niekiedy także na szczyty.
UCHO
Ucho symbolizuje słuchanie, podsłuch, ko-
munikację, ciekawość, wiedzę, radę, posłu-
szeństwo, plotkę, pochlebstwo, pokusę, zdradę.
Ucho bóstwa. Na ścianach i ołtarzach staroż.
świątyń pogańskich wyobrażano uszy
oznaczające wysłuchanie modlitwy (niekiedy
były to dary wotywne za wyleczenie z choroby
uszu). Liczne miejsca w Biblii mówią o uszach
Boga właśnie w tym sensie. „I wysłuchał
Samuel wszystkich słów ludu, i mówił je w
uszy Pańskie" (l. Ks. Król. 8,21). „Nakłoń,
Panie, ucha twego i usłysz" (4. Ks. Król.
19,16).
Uszy — słuchanie i posłuszeństwo. „Mojżesz
zarżnął barana, wziął z niego nieco krwi i
pomazał płatek prawego ucha Aarona" (Lev.
8,23), uświęcając w ten sposób narząd ciała
arcykapłana, którym przyjmować będzie
polecenia Jahwe. Jezus powiada: „Kto ma uszy
do słuchania, niech słucha!" (Ew. wg Mat.
11,15 iin,).
W starożytności sądzono, że ucho jest
siedzibą pamięci. Gest ciągnięcia za ucho
świadka, mający na celu utrwalenie aktu
prawnego w jego pamięci, w powszechnym
użyciu aż do średniowiecza włącznie, przeżył w
formie szczątkowej do naszych czasów jako
gest żartobliwego napomnienia (charaktery-
styczny np. dla Napoleona I) ucznia przez
nauczyciela, syna przez ojca itd. Wg Pliniusza
St. (Historia naturalna 11,103) siedzibą pamięci
był płatek ucha.
Długie, szerokie małżowiny uszne (w Chi-
nach) — mądrość i rozsądek; nieśmiertelność.
Półlegendarny filozof chiński z VI w. p.n.e.,
Lao-cy, miał jakoby uszy długie na siedem cali
i nazywany był dlatego „długie uszy".
Buddyjską oznaką mądrości są długie płatki
uszne. U nas długie uszy znaczą w przen.
wścibstwo, szperanie w cudzych sprawach,
podsłuchiwanie.
Przekłute ucho — podległość, niewola.
Według praw ustanowionych przez Boga (Ex.
21, l—6) niewolnik Hebrajczyk po sześciu
latach pracy musi zostać wyzwolony, a jeśliby
pragnął pozostać dłużej, właściciel przekole
jego ucho szydłem; wtedy będzie niewolnikiem
aż do śmierci. Majtkowie europejscy
tradycyjnie przekłuwali sobie płatek ucha i
nosili w nim pierścień oznaczający zaręczyny z
morzem.
Głuche uszy. Kazać do głuchych uszu —
zwrot oparty na Proroctwie Izajasza (42, 18—
20). „Mają uszy do słuchania, a nie słyszą"
(Ezechiei 12,2). Wąż zatyka sobie uszy — zob.
Wąż. Mówić do głuchych uszu, łac. surdis
auribus dicere (Liwiusz 3, 70, 7). „Głuche ucho
nocy" (Henryk V 4, Chór, 11 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Nastawiać uszy (ucha), strzyc uszami — o
zwierzętach mających ruchome małżowiny
uszne; przen. o ludziach — słuchać uważnie, z
zainteresowaniem, nasłuchiwać pilnie. Gdy
Ezdrasz czytał Prawo, „uszy wszystkiego ludu
były nastawione ku księdze" (Nehe-miasz 8,3).
„Ucho próbuje słów jak podniebienie po-
karmu" (Hiob 34,5).
Dzwonienie w uszach. „I rzekł Pan do Sa-
muela: »0to ja czynię słowo w Izraelu, a
ktokolwiek je usłyszy, zadzwoni mu w obu
uszach"" (/. Ks. Król. 3,11). Dzwonienie w
(prawym a. lewym) uchu znaczy, wg ludowego
przesądu, że ktoś nieobecny mówi o nas dobrze
(jeżeli w prawym) lub obgaduje nas, oczernia
(jeśli w lewym uchu); to samo oznaczać ma
swędzenie, palenie i łaskotanie.
 Pulsowanie, tętnienie krwi w uszach — plotki
a. zmowa nieprzyjaciół.
Pchła w uchu — ostrzeżenie przed przy-
krością.
Spiczaste uszy, wraz z kozimi nogami, są
cechą bożków gr. Pana i Satyra.
Uszy beockie — tępe, niemuzykalne, nie-
czułe na krasomówstwo.
Uszy polizane przez węża — zob. Wąż.
Seksualne znaczenie ucha często występuje w
Afryce (np. u sudańskich Mandin-gów i
Dogonów): małżowina uszna reprezentuje tu
fallusa, a zewnętrzny przewód słuchowy —
pochwę. Jest to symbolika nieobca wczesnemu
chrześcijaństwu: mszał salz-burski zawiera
dwuwiersz Magnusa Feliksa Ennodiusa (434—
521): „Gaude, firgo, muter Christi, quae per
aurem conceptisti" tac. 'raduj się. Dziewico,
Matko Chrystusowa, która poczęłaś przez ucho',
tj. słuchając słów Zwiastowania, przyjmując
Yerbum;
ucho oznacza tu posłuszeństwo słowu bożemu,
zgodę na poczęcie Mesjasza.
Ucho i miecz — emblemat św. Piotra, który
uciął mieczem ucho Malchusowi (Ew. wg Mat.
26,51 i in.).
Obcięcie uszu za oszkalowanie, spotwarzenie
monarchy. Gdy Falstaff obmawia księcia
Henryka, który wszedł nie poznany w prze-
braniu posługacza, książę mówi: „Czy ten czop
chce, żebym mu uszy obciął?" (Henryk IV ci. 2,
2,4 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Natrzeć komuś uszu, dać komuś po uszach —
zbesztać; napomnieć; pierw. z języka
szermierki.
Ucho — pokusa, szeptane pochlebstwa,
czarodziejskie zaklęcia. Wenus do Adonisa:
„Pomów ze mną, zaczaruję twoje ucho" ang.
Bid me discourse, I will enchant thine ear"
(Wenus i Adonis 145,5 Szekspira).
Użyczać ucha — słuchać chętnie czegoś,
kogoś, ulegać czyimś namowom. „Przyjaciele,
Rzymianie, rodacy, użyczcie mi waszych uszu",
ang. Friends, Romans, country-men, lend me
your ears (Juliusz Cezar 3,2 Szekspira).
Uszy lepszym radcą małżeńskim niż oczy.
„Nie wybiraj, junochu, oczyma, ale słuchaj
cichymi uszyma" (Wiersz o małżeństwie l —2,
anonim śrdw.), tj. nie daj się zwieść urodzie
dziewczyny, ale posłuchaj wprzód, co ludzie o
niej mówią.
Ośle uszy — zob. Osioł.
Aż po uszy zagłębiać się w czymś, zadłużyć,
zadurzyć itd. — całkowicie; co prawdop.
odnosiło się pierw. do osoby tonącej w wodzie a.
bagnie.
Aż uszy więdną (bolą, puchną) od czyjegoś
gadania, świntuszenia, bluźnierstw. kłamstw,
głupstw itd. „Brązowe nawet więdną uszy od
ryku, pisków i giędzenia" (..Pomniko-mania"
krakowska 3—4 T. Boya-Żeleń-skiego).
Chodzić na uszach — hulać, szaleć, wy-
prawiać po pijanemu brewerie.
Ciągnąć za uszy — czynić coś za wszelką
cenę, wbrew możliwościom.
Jednym uchem wpuszczać, drugim wy-
puszczać — słuchać nieuważnie, z roztar-
gnieniem, szybko zapominać to, co ktoś mówił.
Kłaść uszy, stulić, kłaść uszy po sobie — o
przestraszonym, zbesztanym psie; przen.
pokornieć, tchórzyć, ustępować placu.
Kupieckie uszy mieć — udawać, że się nic
nie słyszało.
Leje mu się do uszu — jest w trudnym
położeniu, w biedzie.
Ma dobrze za (a. między) uszami — jest
sprytny, rozumny.
Psi za uchem mu wyją — miota nim niepokój;
gryzie się, denerwuje.
Puścić uszy na targ (a. po domach) — zasięgać
wieści, przysłuchiwać się plotkom,
podsłuchiwać.
Stawać na uszach — robić wszystko, co
możliwe, nie szczędzić wysiłków, dwoić się i
troić, zadawać sobie wiele trudu. Uczciwszy
uszy — z przeproszeniem. Uszy do góry! —
nie tracić animuszu! nie upadać na duchu!
Zwiesić, opuścić uszy — stracić humor,
otuchę, upadać na duchu.
Ściany mają uszy — można się obawiać, że
ktoś podsłuchuje.
Ucho Dionizjusza — urządzenie podsłu-
chowe. Dionizjusz Starszy, ok. 430—367 p.n.e.,
tyran Syrakuz słynący z podejrzliwości, kazał,
wg anegdoty, wydrążyć w pieczarze niszę
akustyczną, by móc podsłuchiwać osobiście
rozmowy więźniów pracujących w
kamieniołomach. Podobne urządzenie
podsłuchowe dla księcia Mediolanu Lodovica
Sforzy, zwanego II Moro, zbudować miał
Leonardo da Vinci. Przen. trąbka uszna dla źle
słyszących.
 Zausznice, kolczyki, ozdoba zawieszana na łac. homo apostata, vir inutiiis, graditur ore
uchu, często na przekłutym płatku ucha, dziś perverso (Wulgata, Ks. Przypowieści 6,12). Usta
zwykle jako klipsy; służyły jako amulet a. — jedzenie, pożeranie, żarcie; niszczenie, śmierć
maskotka; złote wiązały się z kultem Słońca, (zwł. jako paszcza potwora);
srebrne — z kultem Księżyca. Krew płynąca z ogień, płomień (ogień pożera, płomienie trawią),
przekłutego płatka ucha dziecka oznaczała stąd legendy o smokach i in. potworach
ofiarę dla bóstwa, które miało czuwać nad zionących ogniem z pyska. Człowiek jest jedyną
losem dziecka. W buddyzmie ozdoba istotą na Ziemi umiejącą mówić i używać ognia.
bodhisattwy. Symbolizm ust i symbolizm ognia mają dwa
aspekty: twórczy (jak w mowie) i niszczący
USTA (pożeranie, jedzenie). Przysłowie: Grubasy
kopią sobie grób zębami. Przysłowie hiszp.: Por
Usta symbolizują wiatr, duszę, nastrój, humor,
la boca muere 'el pes 'Ryba ginie przez usta'.
serce, czerwień, twórczość; źródło a. studnię
Paszcza cienia — symbol chtoniczny i pie-
życia, myśli, mowy, sprawiedliwości; wymowę;
kielny, przepastne zejście do podziemi poże-
boską dwoistość; drzwi, bramę; jedzenie, zasadę
rających co wieczór Słońce i światło dnia, aby je
męską i żeńską, seks, kochanka, kochankę;
o świcie zwrócić światu; przejście od życia do
prawdę, fałsz, kłamstwo, obmowę,
śmierci, wejście do jaskini wtajemniczenia, w
przekupstwo, oskarżenie, groźbę,
plastyce kultowej wyobrażane jako paszcza
niebezpieczeństwo, nieprawość, bluźnierstwo,
krokodyla, hipopotama, pantery, wilka, lwa,
plugawość, grzech. Por. Język, Pocałunek,
kobry, pytona, smoka, wielkiej ryby Jonasza,
Czerwień, Wiatr.
Lewiatana itd.
Usta (hieroglif egip.) — mowa; twórczość;
Usta u staroż. Greków służyły jako port-
praemanacja siły twórczej.
monetka na srebrne monety.
Usta — mowa, wymowa, osoba mówiąca,
Okrągłe usta — dobra dykcja, piękne, dobre
Słowo (Logos), prawda; jako organ Słowa i
wysłowienie się. ,,0re rotundo" tac. 'dosf.
oddechu — potęga ducha i siły twórczej. W
okrągłymi ustami' (Sztuka poetycka 323
staroż. Egipcie otwierano usta zmarłym. aby
Horacego).
mogli mówić prawdę przed sądem boskim, a
Usta — drzwi, brama; w tradycji egip. i żyd.
także jeść i pić na nowo. ,,Plastrem miodu
miejsce spotkania się świata zewnętrznego i
kapiącym wargi twoje, oblubienico, miód i
wewnętrznego, ziemskiego i podziemnego, zob.
mleko pod językiem twoim" (Pieśń nad
wyżej Paszcza cienia.
pieśniami 4,11). „I objawi się chwała Pańska, i
Usta — dusza, serce. „Z obfitości serca usta
ujrzy wszelkie ciało razem, że usta Pańskie
mówią" (Ew. wg Mat. 12,34). „Co z ust
przemówiły" (Izajasi 40,5). W plastyce śrdw.
wychodzi, z serca pochodzi (...). A z serca
małe, czarne demony wychodzące z ust —
wychodzą złe myśli, zabójstwa, cudzołóstwa,
kłamstwa, obelgi. Chrystus jako sędzia świata
porubstwa, kradzieże, fałszywe świadectwa,
przedstawiany z mieczem (i lilią)
bluźnierstwa" (Ew. wg Mat. 15, 11—19). „W
wychodzącym z ust. Przysłowie: Czego serce
ustach jest otwór duszy" ([Ze zdań i uwag] 61
pełne, tym usta płyną.
Mickiewicza). Przysłowia: Ust swych kto
Usta — oskarżenie, nieprawość, bluźnier-
strzeże, strzeże duszy swojej. Co w sercu, to na
stwo. „Nauczyła bowiem nieprawość usta
języku.
twoje, i naśladujesz język bluźniących. Potępią
Usta — zasada męska, gdy zamknięte, żeńska,
cię usta twoje, nie ja, i wargi twoje odpowiedzą
gdy otwarte; zasada męska — język, żeńska —
tobie" (Hiob 15, 5—6).
wargi; usta mężczyzny — brama do duszy, usta
Usta — niebezpieczeństwo, groźba. „Kto
kobiety — ujście dla serca.
strzeże swych ust, strzeże swego życia" (Ks.
Usta — kres miłości, której początek jest w
Przypowieści 13,3).
oczach (Dante).
Wargi plugawe — grzesznik. ,,Biada mi, że
Usta (w tradycji chrzęść.) — ujście twórczego
milczałem! bo jestem mężem mającym
tchnienia (spiritus).
plugawe wargi" (Izajasi 6,5).
Otwarte usta — głoszenie doktryny, sze**
Przewrotne usta — nikczemność, niego-
rżenie herezji; kaznodzieja; szyderca. W plastyce
dziwość. „Człowiek nikczemny, mąż nieuży-
śrdw. błazen z otwartymi ustami —
teczny, chodzi z przewrotnymi ustami".
wystąpienie oskarżycielskie przeciw papie-stwu,
Rzymowi.
Usta — tradycyjny związek z czerwienią,
czerwonymi kwiatami (róża, kalina), owocami
(maliny, wiśnie), zwierzętami (korale, purpura),
minerałami (rubiny). „Jak wstęga karmazynowa
wargi twoje" (Pieśń nad pieśniami 4,3). „Twe
usta, dwie wiśnie w całus spojone" (Sen nocy
letniej 3,2 Szekspira, tł. S. Koźmiana). „Usta twe
nie są usta, lecz koral rumiany" (Do tejże 3 J. A.
Morsztyna). Wargi w plastyce — wiatr, zwt.
wiatr
płd.-zach., zefir.
Wargi — seks, kochanek, kochanka. ,,0,
odwróć usta, co mi fałszywe przysięgi słodko
kłamały (...) lecz zwróć całunki, uczuć zadatki"
(Miarka za miarkę 4, l Szekspira, tl. L. Uiricha).
„Ale wargom jest nieskoro, gdy ich nie ma razem
czworo" (Pocałunek 7—8 Leopolda Staffa).
Usta — nastrój, usposobienie, humor. „O,
jakżeż piękną wydaje się wzgarda na jego ustach
rozognionych gniewem!" (Wieczór trzech króli
3,1 Szekspira, tł. Stanisława Dygata).
Usta — fałsz, kłamstwo. Mel in ore, fel in
corde łac. przysłowie: 'Miód w ustach, żółć w
sercu'.
Usta — obmowa, plotka; przekupstwo.
Przysłowie duń.: Musi mieć dużo masła, kto
chce wszystkim pozamykać usta, Duże usta —
pewność siebie. Usta zakneblowane —
milczenie. Śliniące się usta — lubieżność. Być
na ustach wszystkich — być powszechnym
tematem rozmów.
Rozwiązać usta komuś — przen. pozwolić
mówić; zwolnić z tajemnicy; zmusić do
mówienia.
Sznurować usta — przen. zaciskać wargi;
milczeć.
Nabrać wody w usta — przen. uparcie
milczeć; nie chcieć się wypowiedzieć; przestać
mówić a. pisać o czymś; zamilknąć.
Nie otworzyć ust, nie wypuszczać pary z
gęby — nie odzywać się, nie zabierać głosu,
nie zdradzać się z czymś.
Mieć usta zamurowane, zapieczętowane —
przen. nie móc mówić, być zobowiązany
do milczenia.
Wkładać głowę w lwią paszczę, w paszczę
lwa, kłaść głowę pod ewangelię — narażać się z
rozmyłem na niebezpieczeństwo.
Pysk jelenia (u gnostyków) — studnia a.
źródło sprawiedliwości.
W marzeniu sennym: (wargi) szczerość;
bezpieczeństwo.
Y.I.T.R.I.O.L.
V.I.T.R.I,O.L. — akronim łacińskiej, wie-
loznacznej, symbolicznej, siedmiowyrazowej
(odpowiadającej siedmiu planetom) formuły
alchemików, streszczającej ich doktrynę: Vi-sita
interiorem terrae rectificando invenies operae
lapidem, co znaczy: 'Znijdź do wnętrzności
Ziemi; destylując znajdziesz kamień
filozoficzny', akronim często niegdyś używany w
związku z procesem transmutacji, tj. przemiany
metali zwykłych w szlachetne, przede wszystkim
w złoto i srebro.
Z inicjałów tych utworzono wyraz ini-
cjacyjny, vitriol, wyrażający prawo procesu
transmutacji lub symbolizujący powrót istoty
ludzkiej do jej najintymniej-szego jądra, zejście
w głąb siebie samego, na dno własnej duszy,
poszukiwanie jej najtajniejszej treści, aby
znaleźć niepodzielne centrum, na którym
zbudować by można inną osobowość, nowego
człowieka.
Wg innej, nieco odmiennej tradycji, tekst łac.
brzmi: Visita interioru terrae rectificando
invenies occultum lapidem, czyli: 'Zbadaj
wnętrze Ziemi; destylując odnajdziesz ukryty
kamień'. I ten tekst symbolizuje zarówno
transmutację alchemiczną jak i duchową;
w duchowej może tu iść o przejście od nie-
świadomości, niewiedzy i przesądów rozmai-
tego stopnia do pełnej świadomości bytu.
Witriol — z śrdw. łac. vitrio!um od tac.
vitreus 'szklany; przezroczysty; łamliwy' —
przesl. krystaliczny uwodniony siarczan nie-
których metali; przest. stężony kwas siarkowy,
olej witriolowy.
WAGA
Waga symbolizuje uczciwość, sprawiedliwość,
umiarkowanie, miarę, rozwagę, powagę, sąd,
jurysdykcję, równowagę (przestępstwa i kary,
grzechu i pokuty); równość;
ciężar; znaczenie, doniosłość, potęgę władzy;
wątpliwość, strach, pomstę, głód, niedostatek,
śmierć; zob. też Miecz (Brennus).
 Waga — dwoistość: północ—południe,
wschód—zachód, rozwój—zanik, mężczyzna
—kobieta, dobro—zło, jasność—ciemność itd.
Waga — równowaga, tj. (u starożytnych
Żydów) stan rzeczy, przy którym złe, szkodliwe
duchy i demony są bezsilne.
Waga — powściągliwość, rozwaga, umiar-
kowanie. ,,Słowom twoim spraw wagę i ustom
wędzidło dostosowane" (Eklezja-styk 28,29).
„Albo zbyt trwożni, albo zbyt zuchwali, nie
ważym rzeczy na roztropnej szali"
(Monachomachia l, 183—4 Ignacego
Krasickiego),
Wagi dźwigniowej z szalkami do od-
ważników używano już w Egipcie praw-dop.
ok. 5000 r. p.n.e. Była ona w religii egip.
narzędziem psychostazji (ważenia serc, dusz,
żywotów ludzi zmarłych). Ozyrys, władca
świata pozagrobowego, sędzia zmarłych, Maat,
bogini sprawiedliwości, i Thot, bóg obrachunku,
ważyli serce (sumienie, prawdomówność)
nieboszczyka;
na przeciwnej szali kładziono strusie pióro,
atrybut bogini Maat, symbol sprawiedliwości,
prawdy, porządku świata. Wynik ważenia
odczytywał pawian. „Oby nie znaleziono go
zbyt lekkim na Wadze!" (egipski papirus Ani:
Księga Umarłych 1,43; ok. 4000 r. p.n.e.).
Lekkość na wadze (człowieka, duszy, słowa)
— bezwartościowość, marność. Na uczcie
Baltazara Daniel tłumaczy słowa Mane, Tekel,
Fares: „Tekel — zważony jesteś na wadze i
znaleziony zbyt lekkim" (Daniel 5,27).
Waga — sąd nad uczynkami żywych i
umarłych. „Jeśli chodziłem w marności i
spieszyła się do oszustwa noga moja, niech mię
zważy na wadze sprawiedliwej i niech pozna
Bóg prostotę moją" (Hiob 31, 5—6). W
irańskim mazdaizmie bóg sprawiedliwości
Rasznu wraz z Mithrą, bogiem prawdy, i
Sraoszą. bogiem posłuszeństwa religijnego.
waży na złotych szalach czyny zmarłych stojąc
na Moście Losu i Przeznaczenia; wynik
decyduje o losach dusz. W chrześcijaństwie
ważeniem dusz na Sądzie Ostatecznym zająć się
ma archanioł Michał;
u muzułmanów — archanioł Gabriel: zbyt
lekkie płonąć będą w Gehennie (Koran 23, 104
—6).
Waga — sprawiedliwość, równowaga,
rozwaga, miara dobra i zła, tego, co
słuszne i co niesłuszne, emblemat wyobrażany
często w kole zwieńczonym gwiazdą, krzyżem,
gołąbkiem, fleur de lis.
Uczciwa waga — sprawiedliwość sądu
bożego. „Prawidłowa waga i szale wagi należą
do Pana, wszystkie odważniki w worku są jego
dziełem" (Ks. Przypowieści 16,11). Libra iusta
iustitiam servat, 'sprawiedliwa waga służy
sprawiedliwości', przysł. łac.
Waga atrybutem Nemesis, gr. bogini
ludzkiego losu i strażniczki powszechnego ładu,
przydzielającej ludziom należną im miarę
odpłaty za wyrządzone krzywdy i za arogancję
(gr. hybris).
Waga i miecz atrybutami rz. bogini imieniem
lustitia, uosobienia Sprawiedliwości. Waga, róg
obfitości i przepaska na oczy to emblematy
Temidy, gr. bogini prawa, praworządności i
dobrej rady, „ślepej" Temidy, „ślepego" prawa.
Przysłowie ang., fr.: Waga nie odróżnia złota od
ołowiu. Waga Temidy wiąże się z (równo) wagą
Natury: gdy ulega zakłóceniu, zachwianiu,
równowagę przywrócić może ofiara złożona
bóstwu.
Waga atrybutem Kronosa (Saturna), boga
Czasu. Przysłowia: Czas najlepszy sędzia. Czas
ojcem prawdy. Czas wszystko wyjawia (łac.
omnia lempus reve!at).
Waga — śmierć i życie. W drugiej bitwie
Achajów z Trojanami, gdy walka do południa
toczyła się bez rezultatu, Zeus ,,wziął w ręce
złote szale, włożył dwa wyroki, w których był
oznaczony śmierci sen głęboki; ich ciężar
przyszłość obu ludów zapowiada. Waży je, wraz
nieszczęście na Greki wypada" (Iliada ks. 8 Ho-
mera, tł. F. K. Dmochowskiego; podobnie w ks.
22, gdzie Zeus waży losy Achillesa i Hektora).
Gdy Eneasz walczy z Turnusem, „sam Jowisz,
równe szale dwie wznosząc do góry, losy obu
walczących mężów na nie kładzie, patrząc, kogo
z nich dola przeznaczy zagładzie" (Eneida ks. 12
Wer-giliusza, tł. T. Karyłowskiego). Szala zwy-
cięstwa przechyla się na tę lub ową stronę.
Waga — przemijająca okazja, sposobność. Gr.
i rz. wyobrażenia Okazji (tac. Occasio)
przedstawiały młodzieńca z puklem włosów nad
czołem (grzywka, za którą należało Okazję
chwytać w przelocie, bo z tyłu jest łysa),
trzymającego
brzytwę; na niej wsparte są, w chwiejnej żar sprawiedliwy upodobaniem jego" (Ks.
równowadze, szale wagi (reprezentujące moment Przypowieści 11,1).
krytyczny, rozstrzygający o powodzeniu a. W marzeniu sennym: sprawy związane z
klęsce); m.in. posąg dłuta rzeźbiarza gr. Lizyppa, wymiarem sprawiedliwości.
znany tylko z opisów.
Waga (u staroż. Żydów) — głód, niedostatek, WAWRZYN (Laur)
okres koniecznej reglamentacji żywności, gdy
Wawrzyn symbolizuje oczyszczenie, czystość,
trzeba ją rozważać i dzielić między
dziewictwo; zwycięstwo, czyn bohaterski,
potrzebujących. Trzeci jeździec Apokalipsy (6, 5
odwagę, triumf, chwałę, sławę, zaszczyt,
—6), na karym koniu, symbol klęski głodu i
nagrodę, nieśmiertelność, śmierć, wieczność;
drożyzny, „miał wagę w ręce swojej; rozlegał się
ochronę, rozejm: mądrość, wyrocznię, na-
głos:
tchnienie poetyckie, trwałe uczucie; płodność;
"Miarka pszenicy za denara i trzy miarki
gościnność, wykwint; obłudę, zdradę.
jęczmienia za denara!"".
Wawrzyn udzielał staroż. Grekom i Rzy-
Waga w chrześcij. — krzyż i Chrystus (na
mianom oczyszczenia fizycznego i moralnego.
którym Bóg Ojciec waży wszystko);
Apollo oczyścił się wawrzynem po zabiciu
atrybut młodego Maura, ucznia św. Benedykta,
potwornego węża. Pytona. Wawrzyn nazywano
założyciela zakonu benedyktynów. W okresie
„drzewem pokutnym, ekspiacyj-nym". Wieniec
palenia czarownic ważenie podejrzanych kobiet
triumfalny (tac. corona trium-phalis) z liści
było jednym ze środków rozpoznawczych;
wawrzynu, dawany wodzowi rz. odbywającemu
niekiedy na drugiej szali kładziono ciężką, okutą
triumf, miał pierwotnie oczyszczać z krwi
metalem Biblię kościelną.
przelanej na polach bitew; później dopiero stał
Waga — atrybut władzy królewskiej,
się po prostu emblematem zwycięstwa i triumfu
administracyjnej, wojskowej (w Indiach —
oraz uzyskanej przez nie chwały nieśmiertelnej.
kszatrija, dawnej kasty rycerskiej).
Z wieńca jako oznaki honorowej, a następnie
Waga — dialektyka (a. logika), jedna z
urzędowej, powstały z czasem korony kró-
siedmiu sztuk wyzwolonych (łac. anes
lewskie i książęce.
liberales), ważąca prawdę i fałsz.
Wawrzyn — atrybut Artemidy, Dionizosa,
Wiedza ważona na wadze — nauka ścisła.
Asklepiosa (zapach lauru bronić miał przed
„Słuchaj mnie, synu, a ucz się ścisłości wiedzy
zarazą, zgnilizną i butwieniem, także przed
i na słowa moje uważaj w sercu swoim, a
złymi duchami; laur na drzwiach pokoju
odkryję ci doktrynę zważoną na wadze i
pacjenta uzmysławiał obecność boga); kapłani
zapoznam cię z nauką ścisłą" (Eklezjastyk 16,
Hery i Heraklesa wkładali na głowę wieńce
24—5).
laurowe. Przede wszystkim jednak był to
Waga {Libra), gwiazdozbiór równikowy,
emblemat Apollina jako boga Słońca — Feba
widzialny w Polsce zimą i latem; znak zodiaku
(gr. Phoibos 'błyszczący') rzucającego ożywcze
wiążący się ze „sprawiedliwością
i śmiertelne promienie-strzały, boga
immanentną". poglądem, że wina samoczynnie
oczyszczenia z win, boga poezji i przewodnika
uruchamia proces kary. Słońce w starożytności
muz, boga wyroczni delfickiej, mądrości
mijało równik wchodząc w ten znak,
przynoszącej zwycięstwo, wreszcie bohater-
przechodząc z półkuli płn. na płd. Punkt
stwa; aby korzystać z jego łask noszono gałązki
równonocy jesiennej był punktem śmierci, gdy
i wieńce wawrzynowe.
natura zaczyna obumierać. Elementem Wagi
Wawrzyn — atrybut Sławy, Prawdy, muz
jest powietrze.
(Kaliope, Klio), wieszczków, wieszczów i poe-
Języczek u wagi — sędzia, rozjemca, arbiter,
tów (Homera, Wergiliusza, Dantego, Ario-na).
człowiek a. niewielkie stronnictwo, którego
Kto otrzymał od wyroczni pytyjskiej
głos może przechylić szalę na (nie)korzyść
odpowiedź pomyślną, wracał do domu uwień-
któregoś z potężnych rywali.
czony laurem. Wróżono sobie paląc gałązki
Fałszywa waga — oszustwo. „Waga
wawrzynu: jeśli trzeszczały w ogniu, omen był
zdradliwa obrzydliwością jest u Pana, a cię
dobry.
Listki wawrzynu wprawiały w szał, w ekstazę
dionizyjską, w natchnienie prorockie. Me-
nady-bachtanki żuły je, aby się odurzyć w cza-
sie orgiastycznych obrzędów; czyniły to także
kapłanki pytyjskie, wygłaszając wyrocznie.
Wawrzyn — zwycięstwo w boju, w sporcie.
w konkursie artystycznym. Wyraża
utożsamienie się bohatera z motywacją i celem
jego czynów. Kloanta, zwycięzcę w wyścigu
łodzi, Eneasz uwieńcza laurem (Eneida 5,245
Wergiliusza). Zdobiono nim także listy
przynoszące wiadomość o zwycięstwie oraz
broń zwycięskich wojsk. „Miecz wawrzynem
zielony" {Bema pamięci żałobny rapsod, 1,3
Norwida).
Laur olimpijski — wawrzyn, którym wień-
czono głowy zwycięzców zawodów na igrzy-
skach pytyjskich.
Dafne (gr. daphne, tac. laurus 'wawrzyn',
stąd laureat 'uwieńczony laurem; zdobywca
nagrody za wybitne osiągnięcia twórcze'), w
mit. gr. nimfa, towarzyszka Artemidy, ścigana
przez Apollina, który chciał ją posiąść. ubłagała
swego ojca, boga rzecznego Peneusza, o
ratunek, i została przemieniona w drzewo
laurowe (dawn. drzewo bobkowe, jak u
Samuela Twardowskiego w 1638 r.), które
odtąd było świętym drzewem Apollina.
uważanym za skuteczne przeciw chorobom i
nieszczęściom, dodającym uwieńczonej głowie
rozumu a. natchnienia twórczego. Gaj
wawrzynowy rósł na szczycie Parnasu, gdzie
mieszkały muzy. Wawrzyn symbolizował zwł.
poezję bohaterską (bluszcz — liryczną, mirt —
sielankową). Wkładano liście wawrzynu pod
poduszkę, aby muzy zesłały w czasie snu
natchnienie poetyckie. Wawrzyn na drzwiach
domów gr. a. na bramie pałacu cesarza rz.
stanowił ochronę przed złym losem.
Wawrzyn chronić miał od uderzeń piorunów
jako rzekome jedyne większe drzewo. w które
piorun nie bije, łac. fulmine solą non icitur
(Pliniusz St. 15,30). „Tych, co ludom zapalają
słońce, laurami rad bym ochronić od gromu"
{Beniowski 7, 372—3 Słowackiego). Tyberiusz
i inni cesarze rz. nosili wieńce laurowe, zwł. w
czasie burzy.
Wawrzyn (tak jak oliwka) — rozejm,
zawieszenie broni (por. Pliniusz St. 15,40).
Gr.-rz. symbolikę wawrzynu przejęło
chrześcijaństwo: wyobraża on błogość nie-
biańską, cnotę, prawdę, poezję, triumf, wiecz-
ność, czystość, dziewictwo. W plastyce
zdobiono laurem głowy świętych dziewic--
męczennic. Matki Boskiej, św. Guduli. W
śrdw. zawieszano go w kościołach w okresie
Bożego Narodzenia na znak pojednania i
przyjaźni z wróżkami i elfami.
Laur Kapitelu — wieniec wawrzynowy,
nagroda poetycka przyznawana przez cesarzy a.
papieży począwszy od średniowiecza;
np. Petrarka otrzymał go w 1341, Klemens
Janicki w 1540, Maciej Sarbiewski w 1623. „W
Italii (...) wieszczów laur na gruzach szumi"
(Wiesław 152—3 Norwida).
Wawrzyn — sława, chwała wojenna a.
poetycka; wolność. „Jest sława, a więc będzie i
Rzeczpospolita! Zawżdy z wawrzynów drzewo
wolności wykwita" (Pan Tadeusz l, 489—490
Mickiewicza).
Wawrzyn — nieśmiertelność. Wiecznie zie-
lone liście wawrzynu są symbolem nieśmier-
telności, trwałej miłości i pamięci; dlatego w
staroż. przybierano groby wawrzynem. „Ten co
(...) grób swój mniemany laurami przybierał,
wierny ojczyźnie i chwale Polak nigdy nie
umierał" (Wiersz na powrót zwycięskiego wojska
1809 r. 57—60 Ludwika Osińskiego). Krzak
wawrzynu służył jako impresa (godło)
Wawrzyńca Wspaniałego (Lorenzo de' Medici
1448—92) z dewizą Ita est virtus tac. 'taka jest
cnota', tzn. wiecznie zielona, wieczna.
Wawrzyn — śmierć. Nagle uwiędnięcie drzew
wawrzynowych tłumaczono sobie w staroż. i
śrdw. jako zapowiedź (lub wiadomość o) śmierci
panującego; zjawisko to we własnym ogrodzie
wieściło zgon członka rodziny. Więdnięcie
laurów poprzedzić miało śmierć Nerona.
„Mówią, że król umarł, laurowe drzewa
wszystkie w kraju wyschły" (Ryszard U, 2,4
Szekspira, tł. S. Koźmiana). ten kraj to Walia.
Również jako zapowiedź zarazy.
Wawrzyn — płodność. Wraz z kwieciem
pomarańczowym wplatany w wieniec panny
młodej.
Zbierać laury — być nagradzanym za twór-
czość a. inne osiągnięcia.
Spocząć na laurach — zadowolić się
dotychczasowymi osiągnięciami, nie rozwijać
się.
Wawrzyny zaliczkowe, laury przyznawane
awansem, żart., nm. Vorschusslorbeeren (Ro-
mancero 2, Plateniden Heinricha Heinego).
Laurowo — dawn. dostojonie, uroczyście,
pompatycznie. „Było w ojczyźnie laurowo i
ciemno" (Vade mecum I, Klaskaniem mając... 5
Norwida).
 Krzak a. gałązka wawrzynu określa w dawn.
plastyce przedstawianą osobę jako pisarza lub
artystę.
W marzeniu sennym: zadowolenie, mał-
żeństwo, powodzenie; (uwieńczenie) próżność;
(zrywanie pędów) triumf.
WAZA (Dzban, Garnek, Kocioł, Naczynie,
Puszka, Urna)
Waza symbolizuje ambrozję, wodę, rzekę,
deszcz, urodzaj; światło; powonienie, poznanie.
mądrość, tępotę, bezwartościowość; wybór,
bogactwo, zaszczyty; zasadę żeńską, zdrowie,
płodność, rozrost, źródło życia, siłę tajemną,
postać ludzką, ciało ludzkie, obfitość,
oczyszczenie, odrodzenie, odmłodzenie;
miłosierdzie, gościnność; modlitwę, gniew
boski, śmierć, pogrzeb. Por. Puchar;
Róg.
Waza, garnek — płyny ciała: krew, mleko,
ślina, łzy, pot, mocz, sperma.
Waza, garnek —deszcz; płodność, urodzaj;
oczyszczenie; zdrowie.
Waza — żeńskość, łono kobiece, vulva,
macica; matka; żeńska energia rozrodcza.
Kocioł, dzban — obfitość, dostatek, zwł. jeśli
zawiera świętą krew, wino a. wodę.
Przelewanie wody z naczynia do naczynia (u
wielu ludów) — reinkarnacja, wędrówka dusz,
metempsychoza.
Dzban, urna —atrybut grobowy. Kanopy,
egip. urny grobowe do przechowywania
wnętrzności zmarłych, których zwłoki balsa-
mowano; ich pokrywy były wyobrażeniami
głów synów Horusa: człowiek, pawian, sza-kal
i sokół; podobnie etruskie urny grobowe z VII
w. p.n.e. W staroż. Grecji dzbany bez dna na
grobach niezamężnych, tj. „spragnionych"
niewiast przekazywały wodę do świata
podziemnego zaspokajając przy tym swe
własne pragnienie i sprowadzając deszcz w
okresie suszy.
Waza — atrybut bogiń-matek, emblemat
izraelskiego plemienia Symeon i gwiazdozbioru
zodiakalnego Panna (Virgó).
Waza, garnek — Wielka Macierz; niezgłę-
biona macica Natury, otchłań pierwotna
(symbol U); płodność; odrodzenie, odmło-
dzenie; świat podziemny.
Naczynie gliniane — człowiek, kruchość
jego cielesnej powłoki i jego całkowita za-
leżność od Stwórcy, który utworzył go z gliny.
„Panie, my jesteśmy gliną, a Ty naszym
garncarzem, i wszyscyśmy dziełem rąk
Twoich!" (Izajasz 64,8).
Rozbite naczynie — człowiek w ciężkiej
niedoli. „Jestem jak rozbite naczynie" (Psalm
30, 13).
Dzban gliniany — rzecz mało warta. „Szla-
chetni synowie Syjonu, cenni jak szczere złoto,
oto poczytani są za dzbany gliniane" {Treny
Jeremiasza 4,2).
Dzban — poznanie; wybór. Rebeka, dziewica
z dzbanem, przez to, że napoiła sługę Abrahama
i wielbłądy jego, została rozpoznana jako
wybrana przez Boga na żonę Izaaka(G^n. 24, 13
—51). Mężczyzna noszący dzban wody (co
było zajęciem kobiecym) nieświadomie
doprowadził uczniów Jezusa do sali, w której
miano spożyć Ostatnią Wieczerzę (Ew. wg
Marka 14, 13—16).
Garnek, kocioł — mury Jeruzalem, broniące
mieszkańców przed nieprzyjacielem:
jak mięso w garnku, choć postawione na ogniu,
nie przypali się, tak mieszkańców bronią mury
(Ezechiel 11,3; 24, 3—14);
naczynie przyjaźni i bliskości Boga.
Naczynie gniewu i naczynie miłosierdzia
boskiego. „Czyż nie ma mocy garncarz z tej
samej gliny uczynić jedno naczynie ku posza-
nowaniu. a drugie ku zelżywości? Bóg (...)
znosił w wielkiej cierpliwości naczynia gniewu,
gotowe na zatracenie, aby okazać bogactwa
swej chwały nad naczyniami miłosierdzia" (List
do Rzymian 9, 21—23).
Waza (wraz ze sznurem a. wędzidłem) —
atrybut Nemezis, gr. bogini przeznaczenia:
trzymana w ręku waza mieścić ma zaszczyty i
bogactwa należne sprawiedliwym; sznur a.
wędzidło służy do poskramiania hybris, gr.
'pychy, zuchwałości, arogancji'.
Puszka Pandory — źródło mnóstwa trudności,
kłopotów, nieszczęść. W mit. gr. pierwsza
kobieta, Pandora (gr. pan- 'wszech-', do-ron
'dar'), otrzymała od bogów w posagu puszkę,
której nie wolno było otworzyć; wiedziona
ciekawością, namówiła męża, Epime-teusza
('mądrego po szkodzie'), do otwarcia puszki, z
której wyleciały na świat wszelkie choroby i
nieszczęścia ludzkości.
Przelewająca się (dwuuszna) waza — deszcz,
woda życia, wzrostu, płodności, atrybut znaku
zodiaku Wodnik (Aquarius) i bóstw wodnych.
Kocioł Medei — sposób przywrócenia
utraconej młodości; w mit. gr. czarodziejka
Medea, królewna kolchidzka, pocięła starego
 barana na kawałki, wygotowała je w kotle
wygłaszając zaklęcia, i oto z kotła wyszło
młode jagnię.
Dzban — atrybut córek Lota upijających
ojca (Gen. 19, 30—38), Hebe nalewającej
bogom nektar na Olimpie, Satyra pijącego
wino; uosobienie Umiarkowania, Gramatyki
(jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych);
jeden z atrybutów Madonny z Dzieciątkiem, św.
Floriana gaszącego pożar,
Sześć wielkich dzbanów (a. hydrii 'gr.
wiader na wodę') — gody w Kanie i zamiana
wody w wino.
Urna leżąca na boku (z wylewającą się wodą)
— antyczny i renesansowy atrybut rzek lub
bogów zamieszkujących rzeki;
emblemat wody jako jednego z czterech
,,pierwiastków". " w. n.e.).
Waza — naczynie kultowe zawierające oleje
do namaszczania, wino sakralne, świętą krew,
używane w ceremoniach mycia rąk przed
modlitwą, ślubem, narodzinami dziecka, a także
do stosowania magii sympatycznej dla
sprowadzenia deszczu. Waza z pachnącym
olejkiem — atrybut Marii (Magdaleny?), która
namaszczała nogi Jezusa (Ew. wg Łuk. 7, 36—
49), Ireny , która namaściła ciało św. Sebastiana
i, wg kontrreformacyj-nej legendy, wyleczyła
go z ran zadanych strzałami; świętych niewiast
z mirrą u grobu Chrystusowego.
Naczynie wybrane (tac. vas electionis) —
Juda Szawet z Tarsu, późniejszy św. Paweł
(Dzieje Ap. 9,15).
Naczynie poświęcone. „Kto by się zachował
czystym od grzechów i błędów, będzie
naczyniem poświęconym" (2 List do Tymo-
teusza 2,21).
Waza z liliami — ciało i dusza w stanie
całkowitej niewinności; zob. Lilia (Gabriel;
Zwiastowanie).
Garnek gliniany — atrybut Justy i Rufiny,
legendarnych męczenniczek, patronek Sewilli
(Andaluzja, Hiszpania). Jako córki biednego
garncarza sewilskiego nie chciały sprzedawać
klientom naczyń, które miały być przez nich
użyte w świątyni Wenery;
wreszcie zniszczyły posąg bogini, za co je
stracono.
Waza, puchar, półmisek, kielich, kamień —
sławny talizman z legendy, św. Graal, naczynie,
do którego biblijny Józef z Arymatei miał
zebrać krew z przebitego boku Jezusa,
spływającą z grota lancy, poszukiwane przez
rycerzy Okrągłego Stołu króla Artura.
Waza kryształowa — Niepokalane Poczęcie.
Pusta, zwł. gliniana,, waza (w tradycji
chrzęść.) — ciało oddzielone od duszy.
Waza z płomieniem — atrybut Miłosierdzia i
Świętej Miłości (XIII w., św. Bona-wentura).
Waza z winogronami — młode wino. Waza
ozdobiona figurami ptaszków — niezmącone
szczęście.
Waza z wstawionym prętem — stosunek
seksualny.
Waza — atrybut powonienia jako jednego z
pięciu zmysłów.
Dzban — człowiek ograniczony, tępy. „Tyle
samo dzban zaczerpnie wody ze studni, co z
oceanu" (Niti Sataka 49 Bhartri-harego, VI/VII
Garnek — gościnność. W dawnej Irlandii
„garnek gościnności" wisiał stale nad otwartym
ogniem, a każdy, kto wszedł do domu, mógł do
niego sięgnąć, aby się pokrzepić.
Waza (wg Ksiąg Kabały XI—XIII w.) —
skarb.
Złota waza — siła tajemna; skarb życia
duchowego.
Malowane garnki — ludzie zepsuci, dbający
jednak o pozory przyzwoitości.
Kocioł — czary, diabelstwo. „Dalej, dalej,
siostry wiedźmy, czarodziejski krąg zawiedźmy
wkoło kotła, wrzućmy doń zbójczych jadów
pełną dłoń" (Makbet 4,1 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego). „Panie! Patrz, tam z kotła pary
znów się jakiś twór wylęga. Twarz ma okropnej
poczwary, przez pierś jeneralska wstęga"
(Kordiań, Przygotowanie 263—6 Słowackiego),
jest to generał Jan Stefan Krukowiecki.
W alchemii: waza alchemiczna, hermetyczna
— odpowiednik macicy, miejsce, gdzie tworzy
się nowe życie, gdzie powstają cuda, miejsce
zawierające tajemnice przeobrażeń; rezerwuar
życia; eliksir życia.
WĄŻ
Wąż jest symbolem pierwotnych sił kosmicz-
nych, Chaosu, oddziaływania boskiego,
wieczności, nieśmiertelności, śmierci, zmar-
twychwstania, samorództwa, emanacji boskiej,
koła kosmicznego; materii, energii, siły,
promieni Słońca, Ziemi, wody, fali,
głębin, wiatru, suszy, błyskawicy, odnowy,
odrodzenia, zniszczenia; Afryki; życia, pnia
mózgu i rdzenia kręgowego, duszy ludzkiej,
podświadomości, zasady męskiej (fallusa),
zasady żeńskiej, obojnactwa, długowieczno-'s
ści, mocy uzdrowicielskich, zdrowia, sekretów
życia, odmłodzenia, zmysłowości, uczucia,
seksu, chuci, płodności, bezpłodności;
perwersji, przyjemności, pieszczot, zazdrości,
pobłażania sobie, pozorów, światowOści, złej
woli; niewinności, niepowodzenia, zmartwie-
nia; ostrożności, lenistwa; proroctwa, wróżby,
czarów; świata podziemnego, zmarłych,
odprowadzania dusz, strażnika źródeł życia,
strażnika skarbu, bogactw duchowych przed-
stawianych w kształcie ukrytych skarbów,
niebezpieczeństwa; zła, upadłego anioła. Sza-
tana, diabelskiej złości, oszustwa, chytrości,
zdrady, zemsty, podstępu, trucizny; pokusy,
grzechu, kary, niewoli; wiedzy, mądrości,
dociekliwości, wtajemniczenia, dialektyki,
logiki, materializmu; potęgi; tajemnicy, ukrycia,
subtelności, inteligencji, samowystarczalności;
niespodzianki; głupoty; zob. też Bazyliszek,
Smok, Potwory, Tęcza (wężem).
Wąż jest emblematem lekarzy, czarów, rzek,
morza, bóstw podziemnych, chmur
deszczowych, jest najstarszym fallicznym
zwierzęciem totemowym, bóstwem klimatu u
ludów uprawiających kult drzew; jest wy-
obrażeniem spraw tajemniczych, rzadkich,
niezrozumiałych, skrytych w tajnikach nie-
uświadomionych przeżyć i myśli.
Osobliwy wygląd węża, istoty bez rąk i nóg,
bez uszu, powiek, głosu, a przy tym
nieustraszonej, zwinnej, nieruchomej lub
błyskawicznej w ruchach, niesamowicie sy-
czącej, niezależnej i zazwyczaj samotnej.
umiejącej zadawać człowiekowi nagłą i nie-
spodziewaną śmierć od uduszenia w uścisku lub
od jadowitego ukąszenia; niechęć, wstręt,
strach, nienawiść, jakie wzbudza u wielu,
wszystko to sprawia, że wąż często występuje
w wierzeniach religijnych, ceremoniach kul-
towych, legendach i folklorze licznych krajów i
ludów. Częściej występuje jako symbol, bywa
jednak też przedmiotem kultu. Słynny jest
indyjski kult kobry, aztecki — pierzastego
węża, w Afryce znaleźć można czcicieli pytona
królewskiego.
W mitologii babilońskiej wąż jest złodziejem
kradnącym ziele nieśmiertelności
Gilgameszowi. Kobra była zwierzęciem bogini
egipskiej Wadżojet, ,,Zielonej", która
stała się tytularną boginią królestwa Dolnego
Egiptu. Ureusz — jeden z symboli władzy
faraona, noszony nad czołem, przedstawia
atakującą kobrę, niekiedy zionącą ogniem i
skrzydlatą.
Wąż jest emblematem fallicznym, związa-
nym w obrzędach płodności z Boginią Ziemi, z
ziemią, jako zwierzę czołgające się brzuchem
po ziemi, najbardziej ziemskie.
Grecki wyraz drakSn, mimo że jest ety-
mologicznym protoplastą wyrazów oznacza-
jących w językach romańskich i germańskich
'smoka', tłumaczy się jako 'wąż' lub niekiedy
'wąż-smok'. Dla Plutarcha wąż reprezentuje
bóstwo, odnowę lub wieczność, bo karmi się
własnym ciałem gryząc własny ogon, bo, tak
jak świat, wychodzi od bóstwa i do bóstwa
wraca; zob. Smok (Ouroboros).
Wąż łączy się z zasadą żeńską jako atrybut
bogiń trzymających pęk węży w ręku, jak
Artemida, Hekate, Persefona, lub mających
węże zamiast włosów, jak gorgona Meduza i
erynie; łączy się z tą zasadą także przez biblijną
Ewę w raju i wyobrażenia Madonny (zob.
niżej).
Obok wężów-demonów, jak Pyton w Del-
fach, Kychreus w Salaminie, Kekrops i Erech-
teusz w Atenach, spotykamy węże w kultach
wielu bóstw, jak Atena, Demeter, Dionizos,
Zeus Meilichios (Łagodny) i Sosipolis oraz
Trofonios i Asklepios. Jako strażnik san-
ktuarium w Olimpii pojawia się Zeus Sosipolis,
aby chronić je przed napadami wrogów;
podobnie czyni duch opiekuńczy świątyni
Ateny w Atenach, ożywiony duszą
Erichtoniosa. Wąż odgrywa rolę demonicznego
zła w mitach o Tytonie i gigantach, a zasady
śmierci w mitach o Filoktecie (bohater wojny
trojańskiej ukąszony przez żmiję) i Heraklesie
(który ,,dzieckiem w kolebce" udusił dwa węże
nasłane przez Herę).
Wąż — odnowa, długowieczność, uzdra-
wianie; wynikało to zapewne z obserwacji
dorocznego ,,odradzania się", tj. zrzucania
warstwy, naskórka w okresie linienia; był
atrybutem boga lekarzy, Asklepiosa (Eskulapa),
który sam był pierwotnie świętym wężem
uzdrawiającym. Grecy i Rzymianie uważali
węże za duchy opiekuńcze świątyń i ołtarzy;
były też one u nich często zwierzętami
domowymi, które, podobnie jaki łasice (o
kotach nie było jeszcze mowy), tępiły myszy i
szczury. Dzieci bawiły się. z wężami, panie
chłodziły sobie nimi latemi
szyje i piersi. (Obrzydzenie do węży przyszło
dopiero później, wraz z chrześcijaństwem.)
Nawet wizerunek węża jako obrońcy miejsc
(łac. genius lód), które należało chronić przed
zbezczeszczeniem, bywał skuteczny.
Wąż — błogosławieństwo: zaprzężony do
wozu Triptolemosa, który wg mitu gr. z
rozkazu Demeter objeżdżał świat ucząc ludzi
uprawy roli i dobrych obyczajów.
Wąż wiąże się z wyrocznią w micie o Py-
tonie (zob. Smok).
Mieć uszy polizane przez węża — mieć dar
wróżenia, przepowiadania, jak Melampus albo
Kasandra i jej bliźni brat, Helenos, którzy
otrzymali ten dar (a przy tym zdolność
rozumienia mowy ptaków i owadów) w czasie
snu w świątyni Apollina, gdy święty wąż
polizał im uszy.
Gdy wąż pożera ośmioro piskląt i matkę, jest
to (w Iliadzie 2,325 i nast., Homera) znak
wróżebny Zeusa, że wojna trojańska potrwa
dziewięć lat, a w dziesiątym zakończy się
zwycięstwem Greków: mówi o tym Odys na
naradzie wojennej, cytując wróżbę Kal-chasa.
Dwa węże — śmierć; zadusiły wieszczka
Laokoona i jego dwu synów, gdy próbował
odwieść Trojan od wprowadzenia konia
drewnianego do miasta. Są też symbolem
wszelkich przeciwieństw, jak niebo—ziemia,
mężczyzna—kobieta, radość—smutek itd.
Laska Asklepiosa (Eskulapa) w mit. gr.-rz.,
boga sztuki lekarskiej, laska z wijącym się
wokół niej wężem, atrybut zawodu lekarskie-
go, a wraz z wagą, atrybut farmacji. Wąż
zrzucający co rok naskórek reprezentuje tu
odrodzenie, co łączy się z leczniczymi
własnościami jego jadu. Podobna, najstarsza
dotąd odnaleziona wężowa laska lekarza
pochodzi z III tysiąclecia, z Mezopotamii.
Kaduceusz (gr. kerykeion, łac. caduceus) —
laska herolda, pierw. czarodziejska, na której
dwa wijące się węże patrzą sobie w oczy.
atrybut Hermesa (Merkurego), wyrażający
zazw. równowagę sił, niekiedy płodność (gdy
węże uważa się za złączoną seksualnie parę
wokół symbolu fallicznego); w alchemii —
połączenie.
Gdy minął złoty wiek Saturna, czarne węże
pod panowaniem Jowisza stały się wg mit. rz.
jadowite (Georgiki 1,129 Wergiliusza).
Wąż kryje się (tai, czai się) w trawie, łac.
latet anguis in herbu — niewidzialne
niebezpieczeństwo czyha; z Eklog 3,93 Wer-
giliusza: Damostas ostrzega chłopców zbie-
rających poziomki i kwiaty; później przen.
Zęby węża-smoka zob. Smok.
Jako agathodemon mieszkający w Etiopii i na
wybrzeżach Indii wąż jest, wg Swe-toniusza,
bóstwem albo demonem dobroczynnym.
Żmija wyhodowana na piersi — czarna
niewdzięczność; wg bajek Ezopa Chtop i waż
oraz Wędrowiec i żmija: pewien człowiek
znajduje zmarzniętą żmiję i chowają w zana-
drze, aby się ogrzała, ona zaś, przywrócona
przez ciepło do życia, kąsa i zabija swego
dobroczyńcę. Przysłowia: Nie wpuszczaj węża
w zanadrze. Żmija wyhodowana na piersi.
Gadzina ogrzana na własnym łonie. Ulubiona
niegdyś metoda samobójstwa (ukąszenie
jadowitego węża), wybrana też przez królowę
egipską Kleopatrę VII.
Jad węża może być mniejszym złem: „Raz
żmija ukąsiła mieszkańca Kapadocji, ale zde-
chła sama od jego trującej krwi" {Epigram
Demodoka z Leros, ok. 450 p.n.e.).
B. rzadko węża przedstawia się jako głupca;
np. w Bajce 57 Ezopa ukąszony w głowę przez
osę wąż kładzie głowę pod koło nad-
jeżdżającego wozu, aby osę zabić, i sam ginie.
Laska Aarona, która zmieniała się w węża —
kapłaństwo. Lewici, Synagoga. „I wziął Aaron
laskę przed faraonem i sługami jego, i obróciła
się w węża. Ale faraon wezwał mędrców i
czarowników (...). I rzucili laski swoje i
obróciły się w węże. Ale Aaronowa laska
pożarła ich laski" {Ex. 7, 10—12).
Wąż jadowity — oszczerstwo. „Zaostrzyli
języki swe jak węże, jad żmijowy jest pod ich
wargami" {Psalm 139 4).
Według wierzeń ludowych wąż, widząc
jeźdźca, zaczajał się na drodze, gryzł wierz-
chowca w pęcinę, a gdy ten padał, atakował
jeźdźca. W Gen. (49.17) Jakub mówi do synów:
,,Niech Dań będzie wężem na drodze, żmiją na
ścieżce, kąsającą kopyta końskie, że spada
jeździec jego na wznak".
Wąż żywiący się pyłem — radość i szczęście.
„Wilk i baranek będą się paść razem (...), a
wężowi pył chlebem będzie" {Izajasz 65,25).
„Narody (...) lizać będą proch jak węże"
{Micheasz 7, 16—17).
Wąż miedziany przedmiotem kultu u sta-roż.
Żydów. Rozgniewany Jahwe spuścił na
szemrzących synów Izraela węże ogniste. które
bardzo wielu poraniły lub zabiły;
pomiarkowawszy się kazał Mojżeszowi dla
uratowania pozostałych, sporządzić węża
miedzianego i „postawić go na znak: kto
ukąszony spojrzy nań, wyzdrowieje" (Nu-meri
21, 5—9). „Król izraelski Ezechiasz (...) czynił
dobrze przed Panem (...), zniósł świątyńki na
wyżynach, skruszył bałwany, powycinał święte
gaje i połamał węża miedzianego, którego byt
uczynił Mojżesz; do tego bowiem czasu
synowie izraelscy palili mu kadzidło,
nazywając go Nohestan ('miedziany')" (4. Ks.
Król. 18, 1—4). W chrześcijaństwie —
uzdrowienie i mądrość. „A jak Mojżesz
podwyższył węża na pustyni, tak trzeba, aby
podwyższony był Syn Człowieczy" (Ew. wg
Jana 3,14). Zakręcony na kształt węża pastorał
biskupi jest pamiątką tego symbolu.
Przysłowie: Bywa i z węża driakiew (lek), tj. i
zły na coś się przyda.
Wąż wiąże się z drzewem, żeńskim symbo-
lem dorocznej odnowy wegetacji, co objawiało
się w obrzędach ku czci babilońsko--
asyryjskiej bogini płodności przyrody i miłości,
Isztar, i w opowieści biblijnej o wężu w raju,
drzewie wiadomości, Ewie i Adamie. (Gen. 3, l
—7); wąż z drzewa wiadomości złego i
dobrego (właśc. uświadomienia seksualnego)
jest wyobrażeniem fallicznym, mającym
jednak zarazem silne związki z zasadą żeńską,
z Ewą; na wizerunkach średniowiecznych
często z głową i piersiami kobiety.
Wąż w Biblii — również chytrość i mądrość.
„Wąż był chytrzejszy nad wszystkie inne
zwierzęta ziemi" (Gen. 3,1). „Bądźcie mądrzy
jako węże" (Ew. wg Mat. 10,16). Psalmista
porównuje bezbożnych do chytrego węża,
który zatyka sobie uszy, aby nie słyszeć głosu
biegłego w czarach zaklinacza, nie mogącego
w tych warunkach uczynić wężowi żadnej
krzywdy (Psalm 57 5). Średniowieczni
wojownicy skandynawscy jadali pieczone serca
wężów, aby zyskać ich mądrość i odwagę.
Chrześcijaństwo uczyniło węża (z drzewa
wiadomości) Szatanem-kusicielem; jako sym-
bol diabła przedstawiano go we wczesnej
sztuce chrzęść, u stóp Madonny, nowej Ewy,
która w przeciwieństwie do poprzedniej po-
konała węża-Szatana, zgodnie z zapowiedzią
Jahwe: „Położę nieprzyjaźń między tobą i
niewiastą, ona zetrze głowę twoją, a ty czyhać
będziesz na jej piętę" (Gen. 3.15). „A wąż,
który na ziemię przyniósł śmierć, przez Ciebie
został podeptan na wieki —
salve Regina!" (Salve Regina 10—12 Jana
Kasprowicza).
Kielich, z którego wnętrza wysuwa się wąż
— wizerunek oparty na legendzie o św. Janie
Ewangeliście: miał on wypić truciznę, gdy z
kielicha wyszła ona w postaci węża; atrybut św.
Jana. We wczesnym chrześcijaństwie
utożsamiano węża z Lewiatanem (zob.).
W sztuce chrzęść, wąż jest atrybutem, prócz
św. Jana Ewangelisty, również św. Barbata, św.
Cecylii, św. Eufemii, św. Hilarego, apostoła
Filipa, św. Tekli, św. Wer-diany i wielu innych
świętych depcących węże; niektórzy z nich
mieli cudownie oswobodzić jakiś kraj od plagi
wężów, inni, jak św. Patryk, od fallicznego
kultu węża, kultu w Irlandii związanego z
okrągłymi wieżami.
Wąż Kundalini (sanskr. 'ozdobiona kol-
czykami', przydomek bogini Kali) według
tantra-jogi (ezoterycznej formy jogi) jest
utajoną siłą (energią kosmiczną, symbolem
pociągu płciowego) zwiniętą u podstawy
kręgosłupa ludzkiego jak sprężyna. Tantra--
joga dąży do obudzenia węża Kundalini i
rozciągnięcia go wzwyż, aż do ośrodka siły
psychicznej, sahasrara ('o tysiącu promieni'),
znajdującego się tuż pod czaszką. Według
Pliniusza (10,86) węże zrodziły się z ludzkiego
kręgosłupa.
Pojęcie węża niebiańskiego wyraża się w
pięciu gwiazdozbiorach: Wąż, Wąż wodny,
Wąż wodny mały, Wężownik i Smok (między
dwiema niedźwiedzicami).
Wąż morski — olbrzymia istota bajeczna,
wytwór wyobraźni żeglarzy: przez długie
miesiące podróży patrzyli na wijące się ruchy
fal morskich; symbol podświadomości i głębin.
Wężami morskimi nazywa się dziś silnie
jadowite pławice żyjące w strefie pela-gicznej
mórz na pograniczu Oceanu Indyjskiego i
Pacyfiku.
Przeciwieństwo węża, wrogowie węża:
bóg słoneczny (w Bajce 54 Ezopa wąż przybył
na wesele Zeusa z różą w zębach, ale bóg nie
przyjął jej od niego), ptak, zwł. ibis, orzeł
(orzeł zwyciężający węża, podobnie jak wąż
przybity do krzyża to chtoniczna zasada żeńska
pokonana przez Ducha), jednorożec, słoń, jeleń,
żaba, łasica, pszczoła;
byk (żywy bohater słoneczny przeciwieństwem
martwego, chtonicznego), ryba. „Przed
zjawieniem jadowitej żmije stado w wodzie
nagle się rozprószy i do dna tonie" (Boska
Komedia, Piekło 9. 76—77 Dantego, tł. E. Po-
rębowicza). Według pojęć ludowych: z tego
samego kwiatu wąż wysysa truciznę, a pszczoły
nektar piją" (Perykles 1,1 Szekspira, tł. L.
UIricha). „Jeśliby twój syn prosił o chleb, czy
podasz mu kamień? albo gdyby prosił o rybę,
czy podasz mu węża?" (Ew. wg Mai. 1, 9—10).
Wąż Midgardu — w mit. skand, żyjący w
morzu demoniczny wąż okalający Midgard.
świat zamieszkały przez ludzi, położony
między płd. światem ognia i płn. światem lodu;
wąż ten jest symbolem ustawicznego
zagrożenia istniejącego porządku Kosmosu
(podobnie jak Lewiatan). ..Świecie! wąż
wieczności łuskami w okrąg ciebie gniecie,
zębem zatrutym boki ogryza nieznacznie"
(Kordian, Przygotowanie 61—63 Słowackie-
go).
Widoczne, bliskie pokrewieństwo węża 7
jaszczurkami sprawia, że wizerunki jego,
zwłaszcza w średniowieczu, mają łapki, różki,
grzebienie i narośle; w mitach i legendach wąż
jest często nie do odróżnienia od smoka:
otrzymuje skrzydła, pióra, ognisty oddech
itd. ,,Jeśli wąż nie pożarł węża. nie zostanie
smokiem" (Eseje: O szczęściu, nr 16 Fran-cisa
Bacona).
W Boskiej Komedii (Pieklą 25) Dante
spotyka w piekle znanych w XIII wieku
florentyńskich złodziei i złoczyńców, których
pokuta polega na kolejnej przemianie z ludzi w
węże i z wężów w ludzi, zaś w głębi siódmego
jaru (Piekło 24) ogląda złodziei. których ciała,
gryzione przez straszliwe węże, rozsypują się w
proch, aby się znów odrodzić. ..Odtąd być
wężom przyjacielem muszę" mówi poeta (tł. E.
Porębowicza). Przysłowie arabskie: Jeśli wąż
cię kocha, uczyń sobie ? niego naszyjnik, tzn.
korzystaj nawet z niebezpiecznych ludzi.
Wąż Nilu — królowa egipska Kleopatra VII;
przen. chytra kobieta o kuszących, wężowych
kształtach.
Wąż owinięty wokół drzewa — emblemat
Drzewa Życia: pokusa.
Wąż skrzydlaty — dobroczynność, wyzwo-
lenie, zgoda, anioł brzasku, duch wszelkiej
wiedzy.
Wąż ułożony w koło. gryzący swój ogon —
koło, wieczność, siła. która się sama odradza.
koło zodiakalne.
Wąż uniesiony w górę — fallus.
Wąż z rogami — emblemat wody.
Żmija — niewola u zaborcy. ..Na polskiej
ziemi gad, żmija po całym kraju się suwa, co
nam lilijc zatruwa, co nam słoneczko wypija, co
nam zaraża oddechy, żądłami w serce ugadza
itd." (Moja nuta l—6 T. Le-nartowicza).
Wąż w kieszeni — skąpstwo. Mieć węża w
kieszeni — być dusigroszem. kutwą,
harpagonem, sknerą.
Wąż atrybutem Mammona. uosobieniem
pieniędzy, ich potęgi, wulgarnego materializmu.
wyobrażany na workach lub stosach złotych
monet.
Robić, skręcać węża — rodzaj figury
taneczno-zabawowej: marsz albo bieg w takt
muzyki szeregu osób trzymających się za ręce.
W marzeniu sennym — uosobienie groźnych
stron przeżywanego konfliktu.
W heraldyce — strategia, sława wojenna,
odwaga, czujność.
W alchemii: skrzydlaty wąż — pierwiastek
lotny, bez skrzydeł — stały, przybity do krzyża
— przeistoczenie pierwiastka lotnego w stały,
uduchowienie, zniewieściatość.
WĘZEŁ
Węzeł symbolizuje nieśmiertelność, nieskoń-
czoność, życie, bezkres; żeglugę; zgodę,
pokrewieństwo, więź. spójnię, łącznika, ugodę.
tajemnicę, małżeństwo, wierność, miłość;
ogrodzenie, związanie, niewolę; powikłanie.
trudność, kłopot, zmartwienie; labirynt, pro-
blem, intrygę; obronę, odwet.
Węzeł — mistyczny emblemat ind. nieskoń-
czonego cyklu reinkarnacji; atrybut boga
Wisznu; chiński znak długowieczności, szczę-
ścia, przeznaczenia, losu; tybetański obrońca
(zwł. niewidomych) przed ..złym okiem".
Węzeł — nieskończoność. Łączy w sobie
spiralę i linię esowatą. ósemkę i ósemkę le-
żącą, tj. znak nieskończoności; u staroż.
Egipcjan — życie, nieskończoność. Żydowski
emblemat pokolenia -ludy.
Węzeł Izydy — nieśmiertelność: jest to
ANKH, krzyż egipski z uchwytem, ale z
opuszczonymi ramionami, b. rozpowszech-
niony amulet.
Węzeł Salomona — tajemnica; pokrętny
deseń złożony ze swastyk, zawierający ukryte
Centrum mistyczne, podobnie jak labirynt i
węzeł gordyjski.
 Węzeł — żegluga, od znaczenia, jakie miała
dla niej umiejętność zawiązywania węzłów
marynarskich na żaglowcach.
Węzeł gordyjski — labirynt, trudny, skom-
plikowany problem nie do rozwikłania, zawi-
łość. Węzeł na dyszlu starego wozu królew-
skiego. dar wotywny w świątyni Zeusa w
Gordionie; wg podania, kto potrafi ten węzeł
rozwiązać, zostanie panem świata. Aleksander
Wielki, nie mogąc sobie z tym dać rady. rozciął
węzeł mieczem (i został panem świata, ale na
krótko). Rozciąć węzeł gordyjski — przen.
rozwiązać zawiły problem w sposób prosty i
radykalny; zob. Jajo (jajko Kolumba);
otworzyć labirynt. aby dotrzeć do mistycznego
Centrum.
Węzeł — miłość, małżeństwo; węzeł mał-
żeński — zawiązywanie takiego węzła było
częścią ceremoniału zaślubin w staroż. Rzy-
mie; pan młody rozluźniał pas panny młodej
rozsuwając jego węzeł (lać. nodus Herculeus
'heraklejski'); ..rozpiął jej pas" znaczyło:
..ożenił się z nią". Pan młody nie miał jednak
żadnego węzła na stroju ślubnym, gdyż
mogłoby to (za sprawą czyjejś magii) uczynić
go w czasie nocy poślubnej impotentem.
Również należało rozwiązywać wszystkie
węzły na położnicy oczekującej rozwiązania i
na umierającym (aby nie tamować drogi duszy
chcącej ulecieć). W tradycji marokańskiej pan
młody może obcować cieleśnie z żoną dopiero
po rozplataniu siedmiu węzłów na jej odzieniu.
Kapłan Jowisza (łac. flamen Dialis) nie mógł
nosić węzłów na swej odzieży. Greczynki
rozpuszczały włosy (klasyczne węzły greckie
splecione w kok nad karkiem) na procesjach
dionizjów.
Węzeł — związanie; związek z pętlą. siecią,
plecionką, więzami, pętami, tykami.
jeniectwem. niewolą.
Rozwiązywanie węzła — uwolnienie się. np.
w buddyzmie emblemat rozstania się z
doczesnym światem pozorów; uwolnienie się
duszy z więzów ciała, śmierć; por. wyżej
Węzeł (miłość). Rozwiązywanie węzła może
też wyobrażać uwolnienie się od kompleksów i
powikłań duchowych, rozwiązanie trudnych
problemów, usunięcie blokady psychicznej,
idei prześladowczej.
Węzeł — obrona. Ludy prymitywne używają
węzłów jako amuletów przeciw złym duchom.
Pozostałość arabskich tradycji
przedislamskich: mąż przed wyjazdem łączy
węzłem końce gałązek dwóch drzew (tzw,
małżeństwo gałęzi); jeżeli po powrocie
znajduje węzeł nie naruszony, wnioskuje, że
żona była mu wierna; jeżeli nie, czuje się
zdradzony. Pielgrzymi, których spotyka burza
na morzu, zawiązują sobie węzły na odzieży:
jednak ubiór pielgrzymów do Mekki,
hadżdżich. .musi być pozbawiony węzłów.
Wypróbowanym arabskim sposobem odwró-
cenia grożącego niebezpieczeństwa jest zwią-
zanie kosmyka włosów na głowie i wymówie-
nia imienia Allacha; przeciw ,,złemu oku"
wszakże skuteczniejszy jest supełek na brodzie.
Trzy węzły na biczu — trzy osoby Trójcy
Świętej. Biczem o trzech węzłach potrząsał
niekiedy św. Ambroży (ok. 339—397), jeden z
Ojców i Doktorów Kościoła zach., wygrażając
heretyckim arianom podważającym dogmat
Trójcy Sw.
Węzły na paskach zakonników — przy-
należność do zakonu franciszkanów; zob. Pas
(franciszkański). „I bernardyn ksiądz Robak
wszedł z węźlastym paskiem" (Pan Tadeusz
2,46 Mickiewicza); bernardyni — używane
tylko w Polsce określenie tzw. pop. brązowych
franciszkanów.
Węzeł — magiczny władca wiatrów. Rybacy
szetlandzcy (Szetlandy — grupa ok. stu wysp
na Atlantyku, 210 km na płn. od wybrzeży
Szkocji), którzy zachowali do dziś niektóre
obyczaje i obrzędy normandzkie, wierzą, że
mogą wpływać na kierunek i siłę wiatrów za
pomocą magicznych manipulacji węzłami.
Węzeł — impresa (godło) króla fr. Fran-
ciszka I (1515—47).
Węzeł — życie. „Nędzny gadzie, twym
ostrym zębem rozwiąż teraz węzeł życia
splątany" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira,
tł. L. Uiricha). Kleopatra do żmii, przykładając
ją do piersi. „Snuć węzły życia i wieńce potęgi"
(Dzień dzisiejszy 36 Zygmunta Krasińskiego).
Węzeł — szantaż modlitewny. Rozpo-
wszechniony, zwł. w krajach śródziemno-
morskich sposób przymuszania świętych do
działania: po zawiązaniu supełka (który wiąże
świętego) następuje przedstawienie konkretnej
sprawy z towarzyszącą jej pogróżką: „Nie
wypuszczę cię, póki nie spełnisz prośby!"
Węzeł — kłopot, problem. Przysłowie:
To bardzo trudny i ciężki węzeł na mnie,
tj. twardy orzech do zgryzienia, trudna sprawa
do załatwienia (problem do rozstrzygnięcia).
Przysłowie: Głupi wiążą węzły, a mądrzy je
rozwiązują.
„Zaplataj dobrze węzeł, końce wsadź do
wody" (Pan Tadeusz 9,129 Mickiewicza), aby
się nikt nie dowiedział o całej sprawie. mówi
kapitan Ryków, Rosjanin. Roś.: koncy w wódu
'i ani śladu'.
Węzły — powiązania, związki, więzy, więź;
łączność, spójnia.
czek. Demonem wiatru miał być Eol (gr.
Alolos) zamieszkały na dalekim zachodnim
morzu, na Wyspach Eolskich, ulubienic bogów;
przyjął gościnnie Odyseusza i dał mu na dalszą
podróż worek z zamkniętymi w nim
przeciwnymi wiatrami. Jednak u ojczystych
wybrzeży, gdy znużony Odys zasnął. ciekawi
towarzysze bohatera otworzyli worek; wiatry
zapędziły wtedy okręty na powrót do wyspy
Eola, który już nie powtórzył swej usługi
(Odyseja 10.1 Homera). Eol nic był nigdy w
Grecji przedmiotem czci, nie składano mu
ofiar; był wytworem wyobraźni poetyckiej.
Inaczej u Wergiliusza (Eneida 1,53; 8,416),

Węzły gdzie Junona zwraca się do Eola z prośbą.

Późniejsi poeci uczynili go królem wiatrów.
Germański Wodan (Odyn) był prawdop.
pierwotnie także bogiem burz i wiatrów.
W tradycji perskiego mazdaizmu wiatr

krwi —
podtrzymuje Wszechświat i reguluje jego
równowagę moralną i fizyczną. W tradycji
muzułmańskiej wiatry podtrzymują trzepotem
niezliczonych skrzydeł prawody podpierające
tron Allacha. Wiatrami rządzili także Hermcs
(Merkury), Pan, Trofonios (legendarny

pokrewie
budowniczy świątyni Apollina w Delfach),
Linos (śpiewak, twórca muzyki gr.), Amfion
(mąż Niobe. władca Teb, muzyk i poeta).
Maruts (ind. wedycki bóg burzy), w
mitologiach przedstawiani zwykle jako zło-

ństwo.
touści, bogaci, złodzieje, śpiewacy, czarujący
grą na harfie, lutni, piszczałkach trzcinowych,
gwizdaniem; kapryśnicy; młynarze;
wojownicy; umieją szybko zmieniać postać i
wzrost, niekiedy dwugłowi, wieloręcy. szybcy,
niepowstrzymani, zdecydowani, często
Węzeł kochanków — wierność i miłość.
niewidzialni; dają się przebłagać ofiarami; np.
Dwa węzły na podwójnej wstążce, z podwój-
Agamemnon ofiarowuje życie swej córki.
nymi zakończeniami.
Ifigenii. aby wywołać pomyślny wiatr dla floty
Węzeł dramatu, komedii, sztuki, powieści —
mającej wyruszyć przeciw Troi.
zawiązanie i przeprowadzenie akcji, której
Wiatr północny, u Greków Boreasz (gr.
przedmiotem jest konflikt między postaciami
Boreas 'szumiący'), zimny, ale wesoły i zdrowy
utworu; intryga.
dla Europy i Azji Mniejszej, w Afryce zaś
Zawiązać sobie węzełek (np. na rożku
przynoszący chmury i deszcze; od czasu. gdy
chusteczki), aby nie zapomnieć o czymś, co
zniszczył flotę perską Kserksesa, czczony przez
trzeba załatwić; również przen. o odwecie,
Ateńczyków. U Rzymian Aquilo, Arcturus, a
rewanżu.
Egipcjan Kehui (o baranim łbie). „Wiatr
Krótko i węzłowato — treściwie, zwięźle,
północny rozpędza deszcze, a obmowa
lapidarnie.
wywołuje gniewne oblicze" (Ks. Przypowieści
W marzeniu sennym: trudności, komplikacje,
25,23). Dary wiatru północnego:
powikłania życiowe.
w folklorze azjatycko-europejskim wiatr płn.
(a. mróz, diabeł, św. Piotr. Pan Bóg) obda-
WIATR
Wiatr jest symbolem czasu, nicości, pustki,
przestrzeni, ruchu, szybkości, przemijania,
niestałości, zmienności, niepokoju, aktywności,
gwałtowności, zniszczenia, zamieszania,
odrodzenia; życiodajnego tchnienia bóstwa.
głosu bożego, potęgi bóstwa, pośrednika
między niebem a ziemią, posłańca bogów;
łaski, grzechu, gniewu bóstwa, niebezpieczeń-
stwa, kary bożej; życia ludzkiego, duszy. ducha
twórczego, sil żywotnych, namiętności
ludzkich, szaleństwa, wojny, porywczości;
męskości, chuci, płodności; cierpienia; pieśni:
ekstazy; wolności, natchnienia poetyckiego i
wróżebnego, (nie)pomyślnej żeglugi, traktu
(gościńca); daremności, nietrwałości; roz-
noszenia plotek, próżności, niewdzięczności,
kaprysu.
Nie znając prawdziwych, fizycznych przy-
czyn powstawania wiatrów, starożytni widzieli
w nich istoty boskie. Składano im ofiary na ich
własnych ołtarzach, aby zapewnić sobie dobre
zbiory i bezpieczną żeglugę. Dowódcy flot na
wyprawach wojennych składali wiatrom ofiary
z czarnych owie
 rżą biedaka magicznymi przedmiotami, jak
sakiewka wciąż napełniająca się złotem, stolik,
na którym na żądanie zjawiają się potrawy,
zwierzę złotonośne, a wreszcie, gdy je
wszystkie od biedaka wyłudzono, kije samobije,
wymuszające zwrot czarodziejskich darów.
Urodzeni przy wietrze ptn. zaznają czasów
wojny. Ironiczna uwaga Hamleta (2,2):
„Szalony jestem tylko przy wietrze północo-
pótnocnozachodnim; kiedy z południa wieje,
umiem odróżnić jastrzębia od czapli" (t). .1.
Paszkowskiego).
Wiatr wschodni: gr. Euros 'zaranny', rz.
Yullurnus, egips. Henk-Nisesui (o baranim łbie),
suchy, czasami wilgotny, wiejący gł. w okresie
zimowego przesilenia dnia z nocą;
w Palestynie wschodnie wiatry pustynne, często
jesienne, słynny chamsin uważany za plagę.
Urodzeni przy wsch. wietrze będą obdarowani
złotem, nie zaznają biedy.
Wiatr północno-wschodni Euroakwilo
(Eurocyklon. wł. gregale), lewantyński, silny i
zimny (gl. zimowy), wiejący w zach. i środk.
basenie śródziemnomorskim, przynoszący
zniszczenie, zarazy, burze, miotacz fal,
wysuszający owoce; wymieniony w Dziejach
Ap. 27, 14.
Wiatr południowy: gr. Nótos 'wilgotny', rz.
Auster, egip. Szebhui (o łbie lamparta),
burzliwy, ciepły, przynosi Grecji często mgłę.
wilgoć i deszcz, wieje na początku lata. szkodzi
zdrowiu, „zły pasterzom, od nocy lepszy na
złodzieje, na rzut bowiem kamienia ledwie
sięgnie oko" (Iliada 3, 11—12 Homera. tł. Fr.K.
Dmochowskiego). ..Gdy wieje wiatr z południa,
powiadacie, że będzie gorąco: i bywa" (Ew. wg
Łuk. 12.55). Zrodzeni przy wietrze płd. będą
ludźmi towarzyskimi.
Wiatr zachodni: gr. Zefir (Zephyros 'ciemny'),
rz. Favonius. mąż Flory, egip. Hutczaiui (o łbie
żmii), przynosi Grecji burze i deszcze. a krajom
zachodnim pogodę, wiosenny, pozwalający na
rozpoczęcie żeglugi, wiejący gł. w okresie
letniego przesilenia dnia z nocą. W Palestynie
łagodny, często deszczowy:
„Gdy widzicie obłok podnoszący się z zachodu,
zaraz mówicie: będzie deszcz, i tak bywa" (Ew.
wg Łuk. 12.54). W nowożytnej Europie symbol
idei wolnościowych Rewolucji Fr. ..Lecz skoro
słońce swobody zabłyśnie i wiatr zachodni
ogrzeje te państwa. i cóż się stanie z kaskadą
tyraństwa?" (Dziady cz. III, Ustęp, Pomnik
Piotra Wielkiego
67—8 Mickiewicza). Urodzeni przy wietrze
zach. będą ledwo wiązać koniec z końcem.
Róża Wiatrów — graficzne wyobrażenie
rozkładu kierunków wiatrów, zwykle 4, 8 a. 16
kierunków, czasem 12. Cztery gł. wiatry
związane są z czterema temperamentami,
czterema elementami, czterema porami roku.
Wieża Wiatrów astronoma Andronikosa z
Kyros. zbudowana ok. 40 p.n.e. u wejścia na
agorę ateńską, była ośmioboczna, a każda jej
ściana odpowiadała kierunkowi jednego z
ośmiu wiatrów. Jest to jeden z najlepiej
zachowanych pomników starożytności.
Objawieniu się bóstwa towarzyszy często
wicher, trąba powietrzna. Wiatr — Duch Boży
— unosił się na początku nad wodami (Gen.
1,2). Hebrajskie ruah to 'wiatr, duch i
tchnienie'. Cherubini ukazują się Ezechie-Iowi
w gwałtownym wichrze północnym (l. 4—14).
Zesłanie Ducha Świętego następuje wśród
szumu wichru gwałtownego (Dzieje Ap. 2,2).
Bóg mówi do Hioba ,,spośród wichru" (Hiob
38.1). ..A oto Pan przechodził, a wicher
potężny i silny, wstrząsający górami i kruszący
skały szedł przed Panem" (3. Ks. Król. 19.11).
W symbolice indyjskiej waju to 'tchnienie
kosmiczne i słowo', pośrednik między niebem
a ziemią, przynoszący tchnienie życia a.
podmuch śmierci.
Wiatr — uczucia (zwł. gniew) bóstwa. ..To
mówi Pan: Oto ja wzbudzę na Babilon (...)
wiatr zaraźliwy i poślę przeciw Babilonowi
wiejaczy, którzy go przewieją i spustoszą jego
kraj" (Jeremiasz 51. l—2). „Wszystkich
pasterzy twoich paść będzie wiatr, a miłośnicy
twoi w niewolę pójdą" (22,23). ..Na wejrzenie
Boga zatrzęsą się góry i wiatr południowy wiać
będzie" (Eklezjasłyk 43,17). W 2. kręgu piekła
(pieśń 5 Boskiej Komedii Dantego), wśród
innych dusz ludzi zmysłowych smaganych
wichrem. Paolo i Francze-ska „miecą się na
wietrze tam i sam jak lotne pierze" (tł. E.
Porębowicza).
Wiatr wywołuje ekstazy prorocze i wróż-
biarskie: wiatr szumiący w liściach dębu
wypowiadał wyrocznie Zeusa w Dodonie,
Wiatr — życiodajne tchnienie bóstwa,
odrodzenie. „To mówi Pan: Od czterech
wiatrów przyjdź duchu i tchnij na tych pobi-
tych. a niech ożyją" (Ezechiel 37,9). Wiatr i
duch (tchnienie), jednakowo niewidzialne,
łączą się w symbolice i nazwie: gr. pneuma
'duch, tchnienie, dmuchnięcie, wiatr, duch,
natchnienie'. „Pan tchnął w oblicze pierw
szego człowieka dech żywota — i stał się
człowiek istotą żywą" (Gen. 2,7).
Wiatr — swoboda, wolność, wolność ducha.
„Wiatr, kędy chce, dmie" (Ew. wg Jana 3,8).
Pomyślny wiatr — sprzyjające okoliczności;
tac. secundis ventis 'z pomyślnym wiatrem
(płynąć)'. Inny wiatr powiat, tj. przychylny.
Wiedzieć, skąd wiatr wieje — wyczuwać, co
się dzieje, jakie się szykują zmiany.
Wiatr — szybkość. Pędzić, gnać jak wiatr, z
wiatrem na wyścigi, z wiatrem w zawody, na
skrzydłach wiatru (zob. Skrzydła). Słynne z
szybkości biegu rumaki uważano za potomstwo
wiatrów — Boreasza lub Zefira.
Wiatr — poseł bogów i ludzi. Kształt wichru
przybierali m.in. Zeus, Herakles, Odyn,
Hurakan (jednonogi bóg błyskawicy
Majów). ,,Powiejcie wiatry od wschodu! Z
wami do mojego rodu poślę skargę" (Duma
Lukierdy l—3 F. Karpińskiego). „Wichrze! nad
wzgórza, pola nieś me pozdrowienie stąd,
rodzinną moją pozdrów wieś" (Pozdrowienie 5
—7 K. Tetmajera).
Wiatr — źródło energii, siła napędowa,
rozpęd. Zabrać komuś wiatr z żagli, pierw.
żeglować na stronie nawietrznej innego statku,
zabierając mu wiatr.
Wiatr — gwałtowność, porywczość. Prze-
gnać, przepędzić na cztery wiatry {Ezechiel
17,21), „I jak długo wichrem gwałtownym będą
mowy ust twoich?" (Hiob 8,2). Kto sieje wiatr,
zbiera burzę, przysł. wg Ozeasza (8,7):
„Bo wiatr siać będą, a wicher późną". Przeciw
wiatru trudno iść (a. dmuchać). Łagodny
wietrzyk rozpala ogień, gwałtowny — tłumi
(Lekarstwa na miłość 807 Owidiusza).
Wiatr — próżność, pycha. Wiatrem nadęty.
Wiatr — żądza, chuć; zob. Koń (Boreasz
zaptadniający klacze). Zefir przynoszący
deszcze, a zatem i bogate zbiory, został przez to
małżonkiem Chloris ('kwitnącej'), która zrodziła
mu Karposa ('owoc'); znana też była jego
namiętność do Hiacynta, którego śmierć
spowodował przez zazdrość o Apollina. „Po-
wstań, wietrze północny, zerwij się, wietrze z
południa, przewiej mój ogród, niech się
rozpłynie jego woń balsamiczna; niech przyj-
dzie mój miły do swego ogrodu i niech
spożywa wyborne owoce jego" (Pieśń nad
pieśniami 4,16). ..Wiatr lubieżny, co zwykł
w swym przelocie wszystko całować" (Otello
4,2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Wiatr — czas. „Czas jest to wiatr: on tylko
małą świecę zdmuchnie, wielki pożar od wiatru
tym mocniej wybuchnie" (Pan Tadeusz 10, 352
—3 Mickiewicza).
Wiatr — niestałość, próżność, nicość,
przemijanie, zmienność, los ludzki. „Kto
zamieszanie wnosi w dom swój, odziedziczy
wiatr" (Ks. Przypowieści 11,29), tj. nic. „Żywot
mój wiatrem jest" (Hiob 7,7), tj. szybko
przemija. „Bałwany (bogów pogańskich) to
pusty wiatr" (Izajasz 41,29). „Losie człowieczy,
tyś jest jak wiatr!" (Pieśń duchów nad wodami
34—5 Goethego). Człowiek to trzcina chwiejąca
się na wietrze (por. Ew. wg Luk. 7,24), ale
„trzcina myśląca" (Myśli 6,347 Pascala). Mówić
na wiatr, uprawiać wiatrologię (operować
beztreści-wymi frazesami). Szukaj wiatru w
polu. Wiatrem podszyta (o lichej, przepuszczają-
cej chłód odzieży). Słowa na wiatr — nie-
dotrzymane obietnice. Przeminęło z wiatrem
(tytuł powieści autorki amer. Margaret Mitchell:
Gone wilh the Wind, 1936). Pędzić wiatry po
świecie — uganiać się nie wiadomo za czym.
Pies szczeka, wiatr wieje — gadanie, obmowa
bez znaczenia. Przysłowia: Kto wiatrem służy,
temu dymem płacą. Co z wiatrem przyszło, to z
wiatrem uleci. Mieć wiatr w głowie — być
lekkomyślnym. Wystawić kogoś do wiatru —
oszukać. Żyć wiatrem — nie wiadomo czym.
Puścić majątek z wiatrem — zmarnotrawić.
Wiatr — chwiejność, niezdecydowanie.
Chorągiewka na wietrze — człowiek zmie-
niający poglądy. Liść na wietrze — człowiek
niestały. „Głupio jest skarżyć się na niestałość
wiatru" (Heroidy, List 21 76 Owidiusza),
Wiatr — grzech, plotka, obmowa. Wieść
mówi w Prologu do Henryka IV cz. 2 Szekspira:
„Ja to (...) na wietrze, moim koniu, unoszona,
głoszę (...) potwarz" (tł. L. Ulri-cha). „Grzech
powtórzony jest jak wichru powiew, co kłęby
prochu w ludzkie oczy miota" (Perykles 1,1
Szekspira, tł. L. Uiricha). „Kto się wspiera na
kłamstwach, ten pasie wiatry" (Ks. Przypowieści
10,4). Przysłowie z XVI w.: Powstrzymywać
bieg plotki to chwytać wiatr w siatkę.
Wiatr — niewdzięczność. „Dmij, dmij,
wietrze zimowy, kąsasz mniej boleśnie niż
ludzka niewdzięczność" (Jak wam się podoba
2,7, Pieśń Szekspira).
Zły wiatr — dawn. morowe powietrze,
zaraza. „Niech Zeus wreszcie odmieni nasz zły
wiatr!" (Bfagalnice 775 Ajschylosa).
Przysłowie: Bodaj cię zły wiatr (owionął)!
Dać komuś wiatru — przestraszyć, dać się
we znaki.
Wiatr w oczy — niepomyślne okoliczności,
przeciwności, przykrości.
Wiatr instrumentem muzycznym. „Ręce
kładę na wiatrach jako na harfy Eola strunach...
i gra mi wiatr jak najboleśniej" (Beniowski
VIC, 297—9 Słowackiego).
Wiatr — pieśniarz-deklamator. „Polski
wiatr, rapsod jedyny spraw tu pokonanych"
(Róża, Prolog S, Żeromskiego). „A na drutach
jaskółki czernieją jak nuty, wedle których wiatr
śpiewa swych westchnień pacierze" (Droga 13
—14 L. Staffa). „Wiatr czasem sobie utnie
wyrwasa w takt szyderski" (Rycerska I, 13—14
Or-Ota). Wyrwas — przyśpiewka.
W plastyce wiatr wyobrażano jako ptaka,
grzechotkę, harfę, lutnię, fletnię Pana lub inne
instrumenty muz., jako osoby a. głowy o
wydętych policzkach, dmuchające, niekiedy w
rogi a. muszle, we wczesnym średniowieczu
częściej same głowy, później głowy
uskrzydlone. Bezcielesny bóg wiatru dmący w
chmury był godłem (wł. impresa) księcia
Farmy Ranuccio Farnese (1569—1622) z de-
wizą: Pellit et attrahit tac. 'odpędza (zło) i
przyciąga (dobro)'.
Wiatr z okna to strzała z kuszy — przy-
słowie wł.: aria da fmestra, colpo di bale-stra
— ostrzeżenie przed przeciągami, postrachem
XVII—XIX wieku.
W marzeniu sennym: zapowiada ważne
wydarzenie, zmianę; (łagodny) szczęście;
(burzliwy) nieszczęście.
Wg mniemań lud. urodzeni w chwili bez-
wietrznej, w czasie ciszy, będą głupcami.
WIELBŁĄD
Wielbłąd (dromader, baktrian) symbolizuje
pychę, godność, stateczność, królewskość,
Azję; próżność; okręt; przewóz: ciężki trud,
posłuszeństwo, potulność, niezmordowaną
wytrwałość; ostrożność; dobrą pamięć;
wstrzemięźliwość, umiarkowanie, abstynencję,
niewybredność; nieumiarkowanie; lubież-ność;
pokutę; pozory; głupotę, chytrość;
nieforemność, niezdarność, garb; trudny
charakter, wściekłość, złe nawyki; śmierć.
Wielbłąd na Wschodzie — bogactwo i po-
gaństwo Wschodu, okręt pustyni, dostojeń-
stwo, powaga, godność; wstrzemięźliwość
(obywa się bez pokarmu i napoju przez wiele
dni marszu przez pustynię); droga (przez
pustynię) ku (ukrytej oazie) boskiej esencji.
Wielbłąd — dobra pamięć; przysłowie gr.:
Wielbłąd nigdy nie zapomina krzywdy.
Wielbłąd — próżność; prosił Zeusa o rogi,
które zdobią tyle innych zwierząt; bóg nie
tylko odmówił jego prośbie,'ale jeszcze za karę
obciął mu uszy (Wielbłąd bajka Ezopa).
Przysłowie: Wielbłąd, szukając rogów, kopyta
utracił.
Wielbłąd — niezdarność, niezgrabność,
głupota. Wielbłąd na zgromadzeniu zwierząt,
zobaczywszy małpę w tańcu, zapragnął sam
popisać się tańcem i puścił się w pląsy tak
niedołężnie, że wyrzucono go z zebrania
(Wielbląd i Małpa Ezopa).
Wielbłąd — egoizm, nieczułość. Przysłowie
hebr.: Wiele starych wielbłądów nosi skóry
młodych na targ.
Wielbłąd — rozpusta. Wg Pliniusza (l 0,85)
krycie samicy odbywa się w miejscu utajonym
i trwa przez cały dzień.
Wielbłąd — garb(y), bezkształt, niefo-
remność, kabłąkowatość, przeciwieństwo
kształtów opływowych. „Łatwiej jest wiel-
błądowi przejść przez ucho igielne niż boga-
temu wejść do królestwa niebieskiego" (Ew.
wg Mat. 19,24), wariant przysłowia wsch.
„Wodzowie ślepi, którzy przecedzacie komara,
a połykacie wielbłąda" (Ew. wg Mat. 23,24).
Wielbłąd w chrześcijaństwie — umiarko-
wanie, powściągliwość, pokora, poddanie,
posłuszeństwo; ograniczoność, ciasnota umy-
słowa; szał, wściekłość. Na posągu w katedrze
w Amiens atrybut uosobienia Posłuszeństwa;
tamże klęczący wielbłąd wyobraża pokorę,
poddanie się woli bożej.
Włosiennica z sierści a. skóry wielbłądziej,
noszona dla umartwiania ciała — pokuta.
Atrybut św. Jana Chrzciciela (Ew. wg Marka
1,6).
Wielbłąd — mylące pozory. „Wielbłąd,
choćby sparszywiały, uniesie juki wielu osłów"
(Adagia 5,81 Diogenianusa; ok. 125 n.e,).
Wielbłądnik z Mekki — Mahomet.
 Wielbłąd w raju muzułmańskim — Al Adha, nieba i Ziemi, przepastnej, wieloznacznej
najszybszy z wielbłądów proroka, jedno z ciemności; morza i światła, ślepych sił Natury,
dziewięciorga zwierząt przyjętych do raju. bezrozumnej potęgi, namiętności, gwał-
Ulubionym wielbłądem Mahometa był wszakże towności, chuci; ogromu; zawierania albo
Al Kaswa. W Kobie, w miejscu, gdzie ukląkł, ukrywania w sobie; mistycznej mandorli,
postawiono meczet. grobu, ciała; skąpstwa, chytrości, piekła, diabła,
Wielbłądziokształtny wąż był to, wg tradycji
podstępu; zob. Delfin.
rabinackiej. wierzchowiec demona Samaela, na Wieloryb jest pierwszym zwierzęciem wy-
którym demon przyjechał do raju, aby nakłonić mienionym z nazwy gatunku w Biblii, w opisie
Ewę do spożycia zakazanego owocu. stworzenia świata (Gen. 1,21): „I stworzył Bóg
Latający wielbłąd — wg gł. księgi Kabały, wieloryby olbrzymie" (Wulgata:
Zohar, wąż, który kusił Ewę w raju, uważany ,,cete grandia").
też za skrzydlatego węża a. smoka. Wieloryb — zawieranie lub ukrywanie w
Czarny wielbłąd — śmierć. Przysłowie tur.:
sobie, np. grobu zawierającego zwłoki, ciała
Śmierć jest to czarny wielbłąd, który klęka przed
mieszczącego duszę, barki przewożącej na
drzwiami każdego człowieka (aby zabrać wschód podziemną rzeką słonecznego boga;
zwłoki). ukryty skarb; zagrażająca katastrofa;
Wielbłąd emblematem Azji jako jednej z arka Noego mieszcząca całą ludzkość i świat
czterech części świata. zwierzęcy.
Wielbłąd — zły nawyk, zgubne przyzwy- Wielka ryba i Jonasz zob. Ryba. Mnisi w
czajenie. „Nie wpuszczaj nigdy wielbłądziego Lindisfarne w Anglii w X w. upowszechnili
nosa" (Wielbłądzi nos Lydii H. Sigurney; mniemanie, że biblijna ,,wielka ryba" (z Księgi
ang., 1815), bo wtedy będziesz musiał wpuścić iJonaszd), która połknęła proroka wyrzuconego
resztę. ze statku i zawiozła go, nieuszkodzonego, w
Wielbłąd — niewybredność, poprzestawanie swoim brzuchu, na brzeg naprzeciw Niniwy,
na byle czym. „Dziewięć dromaderów chodziło aby Jonasz mógł tam spełnić polecenie Pana, to
co dnia na piasku pagórki karmić się chwastem wieloryb. Egze-geci biblijni dowodzili, że
nadmorskich ajerów" (Ojciec zadzumionych 4 działania owego „wieloryba" były prefiguracją
—6 Słowackiego). Ajer — szuwar, tatarak, złożenia do grobu i zmartwychwstania
tatarski korzeń. Chrystusa. Jonasz we wnętrznościach ryby
Dromader — duma, pycha; wyobrażany jako przedstawia Zbawiciela lub ziarno
wierzchowiec osoby mającej tę wadę. nieśmiertelności w kosmicznym Jaju.
Wielbłąd — hardość, wyniosłość. Wrażenie, W średniowieczu brzuch wieloryba wy-
jakie wywołuje wysoko uniesiona głowa i obrażał czeluście piekła, a otwarta paszcza —
wzgardliwy wyraz pyska. bramę piekielną.
Wielbłąd — nieumiarkowanie. Gdy zaspokaja Na dawnych mapach świata wizerunek
pragnienie po długim marszu bez wody, potrafi wieloryba oznaczał często oceany.
odzyskać straconą w podróży wagę w dziesięć Wieloryb — chytrość, podstęp. W wielu
minut, wypijając 120 litrów wody. bajkach i legendach, m.in. w pierwszym
W heraldyce: wytrzymałość, zadowolenie z opowiadaniu Sindbada Żeglarza (w Baśniach z
losu. 1001 nocy), żeglarze schodzą z okrętu na
W marzeniu sennym: harówka, (czarny) wyspę, która okazuje się „wielką rybą" i
gwałtowna śmierć; zabójstwo. pogrąża się w odmęty, topiąc część załogi i
pasażerów. Zob. Wyspa (bezludna).
WIELORYB Wieloryb — lubieżność, pożądanie. Pa-
rolles mówi o hrabi Russylionu: „Hrabia jest
Nazwa waleni lub największych gatunków
chłopak niebezpieczny i rozpustny, prawdziwy
ssaków morskich rzędu waleni, jak wal, płetwal
wieloryb na panieństwo, połykający narybek"
błękitny, finwal, humbak, kasza-lot itd.
(Wszystko dobre, co kończy się dobrze 4,3
Wieloryb jest symbolem dźwigacza Ziemi albo
Szekspira, tł. L. Uiricha). Symbolikę tę
Kosmosu, terenu przecięcia się kół
tłumaczą też olbrzymie, fallicz-_ ne kształty
wieloryba.
 Wieloryb — skąpstwo i obżarstwo. „Wielkie
ryby małe żrą. Skąpy bogacz jest jak wieloryb:
igra i koziołkuje pędząc przed sobą biedny
drobiazg, który na koniec jednym kęsem
pożera. Słyszałem ja o takich wielorybach na
lądzie, które nie zamkną gęby, póki nie połkną
całej parafii" (Peryktes 2,1 Szekspira, wg tł. L.
UIricha).
Wieloryb albo Potwór Morski, gwiazdozbiór
równikowy.
Biały wieloryb (Moby Dick) zob. Lewiatan.
WIENIEC
Wieniec symbolizuje ofiarę, ochronę, obronę,
urodzaj; odwagę, waleczność, zwycięstwo,
honor, sprawiedliwość, odznaczenie, nagrodę,
pochwałę, chwałę, pamięć; niewolę, wolność;
śmierć; dziewictwo, radość, wesołość,
uroczystość, małżeństwo, siłę żywotną, płod-
ność, obfitość; dobrobyt; czary, zmartwych-
wstanie; zob. Korona; por. Koło.
,,Wieniec (korona) godności — siwizna
(sędziwość); dochodzi się do niej drogą
sprawiedliwości" (Ks. Przypowieści 16,30).
Wieniec — dziewictwo, zamążpójście.
Izraelskie dziewice nosiły wieńce z mirtu,
ateńskie narzeczone — z głogu, rzymskie — z
werbeny, nowożytne — bukiety lilii, kwiatu
pomarańczy, mirtu. (Zachować, stracić) wianek
— dziewictwo.
Wieniec z róż (w staroż. Izraelu) — bez-
bożnictwo, sybarytyzm. „(Bezbożnik): Chodźmy
w wieńcach różanych (...); żadnej łąki niech nie
będzie, po której by nie miała przejść rozpusta
nasza!" (Ks. Mądrości 2,8).
Wieniec z róż (staroż. Gr. i Rz.) — uczta,
biesiada. Wieniec biesiadny gości i gospodarzy.
również z innych kwiatów. Uroczysty wieniec
cesarzy rz. Atrybut św. Doroty, męczenniczki z
IV w.
Wieniec (staroż. Gr. i Rz.) — znak poświęcenia
bogom, ochrona, obrona, siła żywotna;
urząd władcy. Pierw, część stroju kapłana,
wykonana z rośliny poświęconej bogu (łac.
corona sacerdotalis}. któremu kapłan składał
ofiarę. W czasie ofiary zostawali uwieńczeni
ofiarujący i zwierzę ofiarne. Uwieńczano także
posągi bogów, zwykle roślinami, jakie były im
poświęcone, np. wawrzyn Apollinowi, dąb
Zeusowi, mirt Afrodycie, winorośl a. platan
Dionizosowi, kłosy zboża Demeter, oliwka
Atenie. Podobnie jak ludzi
żywych w znaczących momentach życia, tak i
zmarłych uwieńczano dla zapewnienia im opieki
bogów. Wierzono też, że energia żywotna
rośliny wnika w głowę człowieka, chroniąc go i
pomagając mu; zob. Wawrzyn (pioruny).
Wieniec zdobił uczestnika wesela (c. nuptialis),
chronił biesiadnika od nie-strawności i przepicia
(c. conviviaiis), pomagał mówcy w wyrażaniu
myśli, nieboszczyka bronił od złych przygód na
tamtym świecie. Wieńcem z liści prawdziwych
a. złotych wyróżniano za zasługi wojenne (było
to też oczyszczeniem po przelewie krwi) i
triumfy sportowe. Najdawniejszą gr.-rz. ozdobą
głowy była przepaska wełniana a. płócienna (gr.
diddema), służąca pierw. do ujęcia długich
włosów; rozwinięciem przepasek stały się
ozdobne wieńce roślinne potem metalowe,
wreszcie diademy i korony (zob.) królów „z
bożej łaski", cesarzy i książąt, naprzód jako
oznaka honorowa, później atrybut sprawowanej
władzy. Wieńcami zdobiono również bramy
miast w dni uroczyste.
Wieniec — urodzaj, płodność. Zadaniem gr.
wieńca mogło też być przychylne usposobienie
Charyt jako boginek urodzaju i płodności. W
podobnych celach (w stosunku do swoich
bogów) Germanie i Słowianie w okolicach
przesilenia letniego wrzucali zioła do
rozpalonych ognisk, puszczali wieńce na wodę:
miało to zapewniać płodność, później wróżyć o
urodzaju i perspektywach małżeńskich (np.
germańskie letnie ogniska dla boga płodności
Baldera, ognie i wianki w noc świętojańską w
Polsce).
Wieniec z siedmiu gwiazd w mit. gr. —
światło wewnętrzne rozjaśniające duszę zwy-
cięzcy w walce duchowej; podarunek Dioni-
zosa dla Ariadny, umieszczony po jej zgonie na
niebie jako Korona Północy.
Wieniec — odznaczenie dla rz. legionistów i
wodzów: złoty, rzeźbiony w blanki, dawany
pierwszemu, który wdarł się na mury
obleganego miasta (łac. corona muralis);
złoty, rzeźbiony w dzioby okrętowe, za
odznaczenie się w bitwie morskiej (c. Tiara/w);
z liści dębowych, za ocalenie życia obywatelowi
rz. (c. civica}; złoty, w kształcie palisady,
pierwszemu, który wdarł się do obozu
nieprzyjaciela (c. castrensis)', z trawy i dzikiego
kwiecia, dla wodza, który oswobodził oblężone
wojska (c. obsidionalis);
mirtowy, dla wodza za sukces mniejszy (c.
ovatio); dla wodza odbywającego triumf
(c. triumphalis). „Wieńce za poczciwe blizny
odebrane dla ojczyzny" (Marsz dla żołnierzy 23
—4 Franciszka Karpińskiego).
Wieniec — niewola. Wieńce, mające być
jakoby pamiątką okowów Prometeusza, stały się
w Grecji i Rzymie emblematem niewoli:
wkładano je na głowy zdobytych jeńców
wojennych.
Wieniec z liści dębowych — zob. Dąb
(Liście). Atrybut bóstw nieba.
Wieniec z wawrzynu, zob. Wawrzyn. Wieniec z
różnych kwiatów — atrybut Mury i muzy
Terpsychory; uosobienie Złotego Wieku i Azji.
Wieniec trzcinowy a. z sitowia — atrybut
bogów rzecznych.
Wieniec w chrzęść. — wyróżnienie, mę-
czeństwo; władza; zwycięstwo nad grzechem i
śmiercią; emblemat Księstw i Zwierzchności
niebieskich; atrybut Madonny, Królowej
niebios. Wieniec otaczający owoc — dobro-
czynność.
Wieniec — chwała. ..Gdy się ukaże książę
pasterzy, otrzymacie nie więdnący wieniec
chwały" (/. List św. Piotra 5.4). „Szczęśliwy,
komu pierwsze wieńce się dostały:
sam zyska chwałę, innych zanęci do chwały"
(Już się z pogodnych niebios... 29—30 Mickie-
wicza).
Wieniec — sprawiedliwość. ., Na ostatek
odłożony mi jest wieniec sprawiedliwości. który
mi odda Pan" (2 Lisi do Tymoteusza 4,8). W
tradycji Kabaty (XIII w.) zwany ..Językiem",
tworzy równowagę między Sprawiedliwością a
Miłosierdziem, między Mądrością (strona
prawa. Łaskawości) a Zrozumieniem (strona
lewa. Surowości).
Wieniec w śrdw. — wieńce z ostrokrzewu
dawano wraz z najlepszymi życzeniami; wieńce
z pietruszki i ruty nadawały się do przepędzania
złych duchów.
Wieniec — gnostyczny symbol Boga. Wianek
ruciany (w dawnej Polsce) — dziewictwo.
Później także wianek rozmarynowy. mirtowy.
Przysłowie: Choćby wsiadła na sto koni, już
wianeczka nie dogoni.
Wieniec grochowy (uwity z grochowin) —
dawn. odprawa zalotnikowi. rekuza. od-
mówienie ręki panny niemiłemu konkurentowi.
Wieniec słomiany — dawn. szyderczy.
obelżywy symbol utraty dziewictwa przez
pannę.
Wieniec — cześć. ,,Kraju mój rodzony!
Wieniec twej części odarty" (Wyzwolenie
włościan 57—8 Władysława Syrokomli).
Trzy wieńce — wiara, sława i ojczyzna.
„Niechaj ci, synu mój. wiara i sława, i patria
będą pomyślne i dadzą swoje trzy wieńce"
(Fantazy 2. 3. 410—12 Słowackiego).
Wieniec — wolność. ..Wieńcem wolności
ozdóbmy skroń!" (Marsz 4 Ludwika Miero-
stawskiego).
Wieniec — potęga. „Snuć węzły życia i
wieńce potęgi!" (Dzień dzisiejszy 36 Zygmunta
Krasińskiego).
Wieniec — czary. „Wieńcem czarów cię
oplata drżące serce me" (Kołysanka 7—8
Kornela Ujejskiego).
Wieniec (w Wielkopolsce) — dożynki;
od wieńca dożynkowego symbolizującego
urodzaj, obfite żniwa.
Wieniec adwentowy (z jedliny, z czterema
świecami) — przygotowanie, nadzieja. Wszedł w
użycie w nm. obszarze językowym po l. wojnie
świat.
.lak wianki wił — łatwo, gładko, bez
trudności.
Wianki, zob. wyżej Wieniec (płodność).
W marzeniu sennym: (wieniec) przyjemność.
WIERZBA
Wierzba symbolizuje Wschód, wschód Słońca.
wodę, siły żywotne; żeńskość. płodność,
bezpłodność, dziewictwo, celibat, kres miłości.
porzuconą kochankę, rozczarowanie;
tęsknotę, smutek; nieszczęście, bezdomność.
śmierć, żałobę; muzykę bukoliczną; łaskę boską,
Noc Walpurgi, diabła, czary; wargi. wymowę,
poezję, radość, mądrość, stałość;
wytrzymałość, giętkość; bezwartościowość.
Wierzba u staroż. Żydów źródło mądrości
oraz łaski bożej: nieustanne odrastanie uci-
nanych gałęzi emblematem Biblii jako nie-
wyczerpanej krynicy mądrości; w chrześci-
jaństwie — ewangelia, którą symbolizować ma
wierzba jako roślina ..ciesząca się życiem" (gr.
filódzoon). ciągle na nowo rozkwitająca.
Wierzba u Żydów — radość, wesołość;
gałęzie wierzbowe używane w pierwszy dzień
Święta Szałasów, zwany też Dniem Wierzby.
zob. Palma (Gałązka palmowa).
Wierzba — s-nutek. tęsknota. „Nad rzekami
Babilonu siedzieliśmy i płakali na
wspomnienie Syjonu. N;) wierzbach w tamtej
krainie zawiesiliśmy lutnie nasze" (Psalm 136 l
—2), aby w niewoli, na wygnaniu, nie śpiewać
radosnych pieśni swej ojczyzny.
Wierzby związane z wodą (przez to i z Księ-
życem). Bóg o potomkach Jakuba: ..l będą róść
między ziołami jak wierzby przy wodach
ciekących" (Izajasz 44.4). Przysłowie: Lepiej w
Janiszowie na wirzbie. niż w Kosinie w izbie:
lepiej płakać na powodzie, niż siedzieć doma o
głodzie.
Liście wierzbowe — wargi (przez podo-
bieństwo kształtu). U Żydów — wargi wy-
znawcy chwalące Pana. U Greków — wargi
poety, stąd liście poświęcone muzom. Orfeusz
nabył kunsztu mowy w gaju wierzbowym
Persefbny.
Wierzba — śmierć. Wierzbę uważano za
drzewo nagrobne, drzewo rosnące u zejść do
świata podziemnego, za atrybut bóstw zwią-
zanych ze śmiercią, jak Per.scibna. Hekate.
Apollo. Hcrmes. nimfa Kirke i in. Przysłowie
roś.: Kto sadzi wierzbę, przygotowuje łopatę na
swój grób.
Wierzba — gorzka rozpacz bezdomności.
..Pieśni już wam nie zanucę: pod cudzym
będziecie dozorem skubać szczodrzeniec kwi-
tnący i gorzką wierzbinę ogryzać" (Bukoliki,
ekloga. 1. 77—8 Wergiliusza. tł. Z. Abramo-
wiczówny).*
Wierzba — bezpłodność, dziewictwo. W
starożytności klasycznej uchodziła za roślinę
bezpłodną (gr. olcsikarpos 'płodopsuj'. tac.
frufperda 'ptodogub'). a Jeszcze w śrdw. za
symbol dziewiczej czystości; stąd mniemanie.
że wierzba jest antyalrodyzjakiem.
popędobójcą (Pliniusz. St. 16.26: 24.9).
Wierzba — porzucona kochanka. ..W takiej
jak ta nocy Dydona. w ręku z gałązką
wierzbową, na pustym brzegu wzywała ko-
chanka. ażeby wrócił" (Kupiec wenecki 5.1
Szekspira, tl. L. Uiricha).
Wianek wierzbowy — utrata a. nieobecność
osoby ukochanej. ..Pod wierzbą płaczącą
dziewczyna łzy roni (...). Z gałązek ja wierzby
zrobię sobie wianek" (Oleiło 4.3 Szekspira, tł.
J. Paszkowskiego).
Wierzba — siły żywotne, wytrwałość.
zmartwychwstanie, zdolność do aklimatyzacji.
Nawet szczątek drzewa, nawet ułomek kory
żyje i wypuszcza nowe witki i liście. gałąź
zatknięta w ziemię zapuszcza korzenie. W
symbolice chrzęść. — zmartwychwstanie.
Przysłowie: Wierzbowe drzewo, gdzie posa
dzisz, tam rośnie (o ludziach łatwo przy-
stosowujących się do nowego środowiska). ;
Wierzba — żeńskość. Tradycyjne porów-
nania elegancji i wdzięku kobiety do giętkości i
ruchów gałązek wierzbowych na wie-, trze.
Wierzba — giętkość, pochlebstwo, lizu-
sostwo. Przysłowie: Grzbiet wierzbowy łatwo
się gnie. ..Nie bądź wierzbową witką, która tak
uroście. gdzie ją z młodu nachylą" (Zwierciadło
1.31 Mikołaja Reja). Lord Wil-liam Winchester
na pytanie, jak zdołał się utrzymać na dworze
królewskim, odparł:
..Będąc wierzbą, a nie dębem".
Wierzba — bczwartościowość. Witam cię,
drzewo, ty najmniej cenione" (Na wierzbę 5 T.
Lenartowicza).
Wierzba — głuchota, niemota. Przysłowie:
Gdy cię język świerzbi, gadaj do dziurawej
wierzby (która ani nic usłyszy, ani nie zdradzi
tajemnicy).
Wierzba — drzewo czarów, wróżek, cza-
rownic. udzielające wymowy i natchnienia
poetyckiego, gniazdowisko dzięcioła kręto-
głowa. wysłannika bogów. Czarownice wy-
puszczały się w podróże morskie w sitach z
witek wierzbowych, a na wierzbowych
miotłach pędziły nad chmurami na sabaty, zwł.
w Noc Walpurgi (30 IV/1 V).
Wierzba — ..złe" drzewo, siedlisko Ro-
kity. ..pokuśnika". ziemskiego demona.
Przysłowia: W starej wierzbie diabeł mieszka.
Zakochał się (śmieje się) jak diabeł w suchej
wierzbie.
Wierzba — muzyka pasterska. ..A kto ciebie,
ty wierzbino, wychował? A kto twoje fujareczki
czarował?" (Na fujarce 8. l—2 M.
Konopnickicj). ..A grajże mi piszczałecz-ko
(...). Uliniłem cię z wierzbiny" (Moja pieśń
wieczorna 42—44 Jana Kasprowicza).
Wierzba — silą w słabości. Wierzba jest
słaba, ale wiąże inne drzewa (przysłowie wł.);
wiąże się je wicią wierzbową.
Wierzba — polskość, ..Gdzie polem po-
wiewa wierzbina, wiem. że się Polska kończy
lub zaczyna" (Wierzby 2. 17—18 Kazimierza
Laskowskiego).
Wierzba płacząca — smutek, zmartwienie;
żałoba, opłakiwanie zmarłych. Przysłowie:
Smutna jak wierzba płacząca.
Wierzba płożąca (Salix repens) — roz-
czarowanie w miłości.
Wierzba migdałowa (S. amygdalina)—stałość
w miłości i przyjaźni.
 Witki wierzbowe uważane były za amulet
przeciw czarom, czarownikom i magnetyzmowi
promieni Księżyca.
Gałązki wierzbowe poświęcane w Niedzielę
Palmową (zw. też Wierzbową), zob. Palma (na
końcu). Budzono wtedy dzieci rózgami
wierzbowymi i śpiewano: ..Rózga bije, nie ja
biję, za tydzień wielki dzień!" lub: ,,Wierzba
bije, nie zabije, kości nie połamie!" Przysłowie:
Mazali go wierzbowym olejem, tj. wychłostali
wierzbową wicią.
Gruszki na wierzbie — coś niemożliwego. nie
dającego się zrealizować.
WIEŻA
Wieża symbolizuje niewolę, kaźń, stracenie
(skazańca), śmierć, grób, oczyszczenie: czas;
więzienie, zdradę; (najwyższe) bóstwo, ołtarz
boga (Słońca), drabinę do nieba, zbawienie,
Jeruzalem; człowieka, piękno, majestat.
wspaniałość, szlachectwo, skarb(nicę); wznio-
słość, wysmukłość, słup. ityffalusa; nadzieję,
perspektywę, widok, straż, obserwację, sy-
gnalizację, ostrzeżenie, czujność; twierdzę.
blanki, obronę, schronienie, bezpieczeństwo.
suwerenność, trwałość, odporność, wrogie
otoczenie; odosobnienie, dziewictwo, czystość;
ukrytą prawdę, sumienie, medytację;
przemianę, ewolucję. Zob. Mysz. (Mysia
Wieża).
Wieże schodkowe, zikkuraty sumeryjsko--
babilońsko-asyryjsko-elamickic symbolizo-
wały prawdop. „górę świata", duchowe
wznoszenie się człowieka do nieba. Podanie o
Wieży Babel zrodziło się. być może. na wieść
o zikkuratach, o których głoszono. że sięgają
nieba.
Wjeta Babel (Gen. 11, 1—9) — zamieszanie,
"'^mieszanie języków, hałaśliwy tłum;
samoauszczenie. pycha, megalomania: przed-
sięwzięcie zmierzające do katastrofy; nie-
spełnione marzenie, brama do nieba, która ma
wprowadzić ludzi do siedziby bogów.
Wieża — najwyższe bóstwo, zbawienie.
nadzieja. ,,Pan jest wieżą zbawienia króla
swego" (2 Ks. Król. 22,51). „Wieżą naj-
mocniejszą imię Pańskie" (Ks. Przypowieści
18.10). „Stałeś się. Panie, nadzieją moją. wieżą
mocną przeciw nieprzyjacielowi" (Psalm 60
4). ,,Silny jak wieża nadzieją, powiadam:
Amen" (Ryszard U 1,3 Szekspira. tł. S.
Koźmiana).
Wieża — Jeruzalem. „A ty, chmurna wieżo
stada córki Syjon, aż do ciebie przyjdzie (...)
królestwo córki Jeruzalem" (Micheasz 4.8).
Wieża (obserwacyjna, wartownicza) —
czujność, straż, dozór. ,,Stróż tedy, który stal na
wieży jezrahelskiej. ujrzał oddział Jehu" (4. Ks.
Kroi. 9, 17). „Założył winnicę, i płotem ją
ogrodził (...) i zbudował wieżę" (Ew. wg Mai.
21.33). W sztuce chrzęść. często symbol
czujności.
Wieża Dawidowa — wysmukłość. Oblubie-
niec do Oblubienicy: ,,Szyja twoja jak wieża
Dawidowa" (Pieśń nad pieśniami 4,4). Wieża z.
kości słoniowej — wysmukłość;
odgrodzenie się od życia powszedniego dla
zajęcia się sprawami wznioślejszymi. Szyja
Oblubienicy jak wieża z kości słoniowej (Pieśń
nad pieśniami 7,4). Przysłowie: Zamknąć się w
wieży z kości słoniowej — o elicie
odgradzającej się od społeczeństwa, o artystach
tworzących dla elity a. dla innych artystów.
Wieża stalowa — miejsce kaźni u wejścia do
Tartaru. gdzie Radamant gnozyjski sądzi
zbrodniarzy, a Tyzyfone ich chłoszcze. (Eneida
6.554 Wergiliusza).
Wieża atrybutem Danae. córki króla Argos.
który ją zamknął w spiżowej wieży. bo
wyrocznia delficka przepowiedziała mu. że
zginie z ręki wnuka. Zeus przedostał się do
królewny w postaci złotego deszczu i spłodził z
nią Perseusza.
Wieża muzyczna w Nisai w Megarydzie nad
Zatoką Sarońską. zbudowana przez mitycznego
króla Nisosa; wieża rozbrzmiewała dźwiękami
muzyki, bo kiedyś Apollo przechowywał tam
swoją harfę.
Ruchoma wieża, hulajpole. rodzaj dawnej.
kilkupiętrowej szturmowej machiny oblęż-
niczej.
Wieża — obrona. Od czasów staroż.
nieodzowny składnik murów miasta; w śrdw.
systemie obronnym wieże bramne. baszty,
beffroi itp. ..Pobudujmy te miasta, a otoczmy
murem i utwierdźmy wieżami" (2. Ks. Kronik
14.7).
Wieża — wzniosłość, wznoszenie się; oś
świata: ityfallus.
Wieża ciemności — śmierć. Wieża —
człowiek: górne okna przedstawiają oczy i
umysł człowieka.
 Wieże bliźniacze (w kształcie litery H) — Dantego, tł. E. Porębowicza); dziś na tym
podwójne kolumny nieba; brama do nieba. miejscu Palazzo dell'0rologio.
Zob. też Kolumna. Wieża — moc, trwałość. ,,Mocny jak wieża
Wieża w chrześcijaństwie — czystość, bądź, co się nie zegnie, chociaż się wicher na jej
dziewictwo: ucieczka, azyl grzeszników. szczyty wali" (jw. Czyściec 5.14).
Atrybut św. Barbary z 11I/IV w.. którą wg W heraldyce: trwałość, odporność; strategia.
legendy ojciec zamknął w wieży, a gdy chciała W alchemii: piec, w którym odbywa się
go nawrócić, uciął jej głowę. Atrybut NMP transmutacja metali, często sporządzany w
często z altaną, pokojem, drzwiami. studnią; w kształcie wieży, która symbolizuje wznoszenie
litanii loretańskiej: wieża z kości słoniowej, się w górę i połączoną z nim przemianę.
wieża Dawidowa; zob. wyżej. transformację, ewolucję.
Wieża sygnalizacyjna (np. latarnia morska) W marzeniu sennym: spełnienie ambitnych
— chrzęść, symbol wskazywania okrętowi zamiarów; wzniesienie się, powodzenie.
doczesnego żywota transcendentnego celu —
zbawienia; stąd wyobrażenia wież na WILK
nagrobkach starochrześc.
Wilk symbolizuje ciemności, noc. zimę; znisz-
Wieża o trzech oknach — Trójca Sw.
czenie. Szatana, demony pogańskie; głód,
Wieża milczenia (dachma) —oczyszczenie.
strach; dzikość, drapieżność, krwiożerczość,
Na wieżach takich parsowie indyjscy wy-
naturę nieopanowaną, okrucieństwo, łupie-
stawiają zwłoki swych zmarłych krewnych na
stwo, gwałt, szybkość, wojnę, agresję; upór,
pożarcie sępom, po czym kości chowają w
nieustępliwość, chytrość, przebiegłość, podstęp;
urnie.
zepsucie, zawiść, chciwość, kłótliwość,
Wieża —więzienie. W dawnej Polsce turma
tchórzostwo, hipokryzję; (w śrdw.) herezję;
z podziemnym lochem dla plebsu i górnym
melancholię, ubóstwo, nędzę; opiekę.
piętrem dla szlachty. Kara wieży — kara
Wilk — nienasycona żarłoczność, żądza
więzienia. Przysłowie: Ze złej wieży każdy
mordu. Jego wycie, a zwłaszcza pojawienie się
bieży.
uważano za złowieszczy omen. Przysłowia:
Wieża londyńska, ang. Tower of London.
Bierze wilk i liczone (owce). Wilczy głód. Mów
dawne więzienie dla królów, książąt i szlachty.
wilkowi pacierz, a on woli kozią macierz.
forteca, której mur wewn. ma 13 wież, a
Natura ciągnie wilka do lasu. Wilcze prawo —
zewnętrzny 6 wież i 2 bastiony.
przemoc, bezprawie, prawo silniejszego. Popie
Wieża kościelna od okresu starochrześc..
oczy. wilcze gardło, co zobaczy to by zżarło.
zwł. od okresu (pocz. VII w.) wprowadzenia
Wilkiem patrzeć — ponuro spode łba, wrogo.
dzwonów kościelnych w Kościele zach. —
Wilkiem komuś z oczu patrzy — ktoś spogląda
kaznodzieja; upominanie, wezwanie do mo-
wrogo, ponuro. Człowiek człowiekowi wilkiem
dlitwy. wznoszenie myśli w górę. ku sprawom
— wrogiem. Wilcza przyjaźń — niegodna
niebieskim.
zaufania (w bajce Pasterz i wilk Ezopa pasterz
Wieża zegarowa — czas; śmierć.
powierza stado zaprzyjaźnionemu wilkowi,
Wieża — klasztor, pustelnia. ..W środku lasu
który pożera wszystkie owce).
samotna błyszczy za Niemnem wieżyca. był to
Wilczyca — namiętność, pożądanie se-
klasztor zakonnic, chrześcijan smutna budowa.
ksualne. płodność. Prostytutki w starożytnym
Na tej wieżycy spoczęły oczy i myśli Aldony"
Rzymie nazywano wilczycami (łac. lupa
(Konrad Wallenrod 4.583 Mickiewicza).
'wilczyca'), stąd lupanar — dom publiczny. U
..Dziewica płacze w pustelniczej wieży" (jw.
Greków mormotykeion była wilczycą, żeńskim
2.160).
demonem, którym straszono dzieci, mamką
Wieże mieszkalne, w śrdw. obronne siedziby
Acheronta. syna Gai.
rodów szlacheckich w miastach włoskich.
Wilk ucieka od orła — staroż. przysłowie
później burzone. W San Gimignano z 76 za-
gr.; tj. od szybszego od siebie; przen. człowiek
chowało się trzynaście.
nie mogący uniknąć zagrażającego mu
Wieża głodu. Torre delia Muda w Pizie, w
niebezpieczeństwa a. skryć się przed głosem
której zmarł z głodu, zamknięty tam przez
sumienia.
arcybiskupa Pizy. hrabia Ugolino delia Ghe-
rardesca. wraz z dwoma synami i dwoma
wnukami (por. Boska Komedia. Piekło 33
 Wilk — ludożerca. Jego brzuch jest grobem
człowieka, a rozwarta paszcza bramą piekieł,
Hadesu (bóg Hades nosił płaszcz z wilczego
futra). Wilk, podobnie jak pies, uważany był za
przewodnika dusz ludzkich do świata podziemi,
dokąd się dostawał przez jaskinię komunikującą
się ciemnymi tunelami z tamtym światem,
zwaną po łac. mundus 'świat;
piekło; niebo'.
Wilk w bajce — tac. lupus in fabuła — który
się pojawia, gdy się o nim mówi, żywy jeszcze
pogłos wierzeń, że wypowiedzenie nazwy
groźnego zwierzęcia (lwa, niedźwiedzia. wilka
itd.) może je sprowadzić. Przysłowia: Nie
wywołuj wilka z lasu. O wilku mowa (a wilk
tuż). .,0 wilku mówiono w izbie, a wilk tuż
siedział na przyzbie" (Koza, kózka i wilk 21—2
Mickiewicza), W 37 bajkach Ezopa wilk jest
główną postacią; w bajkach nowożytnych jest
ludoja-dem, wielkim złym wilkiem z
Czerwonego kapturka i z Trzech świnek (1933)
Walta Uisneya (,, Who's afraid of the big, bad
wolf?" ang. 'Kto się boi wielkiego, złego
wilka?').
Żelazny wilk — bajeczny, fantastyczny. Jak
bajki o żelaznym wilku (słuchać) — o czymś
niesłychanym, niewiarygodnym.
Wołać „Wilk!" — jak w bajce czynił młody
pasterz dla żartu, zwołując sąsiadów, aby
obronili jego owce przed rzekomym napadem
wilka; po kilku takich żartach sąsiedzi nie
przyszli, gdy wilk zjawił się naprawdę.
Wilk jako drapieżne, leśne zwierzę żerujące
nocą i za dnia, które widzi w ciemności, którego
oczy świecą w mroku, jest typowym symbolem
dwuwykładnym: nocy i nocnego mordu oraz
Słońca, którego strzały-
-promienie zabijają i powodują suszę; wilk był
poświęcony Marsowi, italskiemu patronowi
wiosny, któremu pasterze oddawali pod opiekę
trzody, aby je bronił przed wilkami, później
bogu wojny i rzezi; był też poświęcony
Apollinowi Lykoktonosowi ('wilko-bójcy'),
bogu Słońca, jego zabójczych strzał-
-promieni i stad słonecznych, które chronił od
wilków i zarazy i zapewniał im płodność;
Apollo był też sam pasterzem stad Admeta i
Laomedona (Iliada 2,766; 21.448 Homera). W
ogrodach i gajach otaczających sanktuarium
Apollina Likejosa ('wilczego'), na płn. wsch. od
Aten wzniesiono w V w. p.n.e. gimnazjon
(ośrodek sportowy) u źródeł Eri-danu; w 2 pół.
IV w. p.n.e. założył tam Arystoteles
perypatetyczną szkołę filozoficzną,
Likejon (gr. Lykeion), od którego wzięły nazwę
nasze licea (za pośrednictwem tac. lyceum).
Wędrowny tryb życia wilka łączy go w
wyobraźni ludu z uciekinierami, banitami i
porzuconymi dziećmi. Według legendy
cytowanej przez Arystotelesa (Historia natu-
ralna zwierząt 580al5), Leto, jako matka
,,wilczego boga" Apollina, przybrała postać
wilczycy, aby zmylić prześladującą ją, zazdro-
sną o Zeusa Herę, i przebiegła z kraju Hi-
perborejówdo Delos wciągu 12 dni. Wg mitu
wilki przeprowadziły uciekinierów z potopu
Deukaliona do azylu Lykoreia na górze Parnas.
Wilczyca kapitolińska (tac. lupa Capito-Una)
wykarmila swym mlekiem porzucone na
Kapitelu bliźnięta Romulusa i Remusa. dzieci
Marsa. Jest to jedna z licznych opowieści o
niemowlętach porzuconych i wykar-mionych
przez wilczycę a. wilczą rodzinę (np. Mowgli w
Księdze dżungli Rudyarda Kiplinga).
Luperkalia — stare rz. święto oczyszczenia i
płodności, obchodzone 15 lutego ku czci Fauna
Luperkusa, chroniącego owce przed wilkami; w
czasie obchodów z jego świętej groty na
wzgórzu palatyńskim wybiegali jego kapłani,
luperci, odziani w skóry kozłów, i uderzali
kobiety rzemieniami, aby im zapewnić
płodność.
Siła i waleczność wilka czynią go alegorią
wojny u wielu ludów — Turków, Mongołów,
Indian; u starożytnych Rzymian i Egipcjan byt
symbolem odwagi, a w legionach rz. —
emblematem wojskowym.
Biblia wspomina o wilku wielokrotnie.
,,Beniamin wilk drapieżny" mówi Jakub o swym
najmłodszym synu (Gen. 49,27), stąd wilk stal
się atrybutem plemienia Beniamin. „Książęta
(Jerozolimy są) jak wilki drapieżne, przelewają
krew, niszczą życie ludzkie, aby osiągnąć zysk"
(Ezechiet 22,27; por. So-foniasz 3,3).
„Chaldejczycy są (...) szybsi niż wilki
wieczorne" (Habakuk 1,8). Jezus do apostołów:
„Oto ja was posyłam jak owce między wilki"
(Ew. wg Mat. 10,16).
Wilki w owczej (baraniej) skórze — ludzie
przewrotni, zakłamani (przysłowie starogr.).
„Strzeżcie się fałszywych proroków, którzy
przychodzą do was w odzieniu owczym, we-
wnątrz zaś są wilkami drapieżnymi" (Ew. wg
Mat. 7.15).
 Wilk w tradycji chrześcijańskiej — dwa
grzechy główne: chciwość i nieumiarkowanie
w jedzeniu i piciu. W średniowieczu wilk stał
się rodzajem potwora apokaliptycznego;
diabeł, demon, czarownik udają się na sabaty
w postaci wilka lub psa, czarownice zaś uży-
wały wilków jako wierzchowców w drodze na
sabat (przy czym jeździły na nich zwrócone
twarzą do ogona zwierzęcia) lub przynajmniej
wkładały podwiązki z wilczej skóry. Wilk,
jako wyobrażenie diabła, heretyka itp.,
przeciwstawiony jest barankowi reprezentu-
jącemu wiarę, który jest typową ofiarą wilka w
bajkach. Przysłowia: Miłuje go jak wilk
barana. Póki świat światem, wilk owcy nie
będzie bratem. Gdy jednak występują razem w
zgodzie, głoszą rajską idyllę: pod Mesjaszem z
rodu Dawidowego „będzie mieszkał wilk z
jagnięciem", „wilk i baranek będą paść się
razem" {Izajdsz 11,6; 65,25). I wilk syty i
owca cala.
W sztuce chrześcijańskiej — jeden z atry-
butów św. Franciszka z Asyżu — wilk z
Gubbio pod wpływem świętego wstąpił na
drogę poprawy. Baranek między wilkami —
Zuzanna i starcy {Daniel 13). W malarstwie
dominikańskim psy Pana (łac. domini canes)
atakują wilki (heretyków).
Wilczyca wraz z lwem i panterą to u Dan-
tego (Boska Komedia, Piekło l, 31—60)
alegoria trzech złych skłonności: chciwości,
pychy i rozwiązłości, które udaremniają
skruchę i poprawę grzesznika broniąc poecie
wstępu na świetlaną górę: ,,Wilczyca na-
brzmiała od płodu żądz wszelkich, mimo że
chuda i sucha, sprawczyni nieszczęść
mnogiego narodu" (tł. E. Porębowicza). Sw.
Patryk zmienić miał króla Walii. We-retyka, w
wilka. W wierzeniach indyjskich miejsce wilka
zajmują tygrys i pantera, a w afrykańskich —
lew i hiena.
Wilk w folklorze germańskim — Czas.
Wilk-Tydzień chce pożreć sześć małych owie-
czek wyobrażających dni powszednie, jak
Kronos swoje dzieci, ale oszukano go po-
dobnie jak Kronosa, podając mu kamienie do
zjedzenia.
Potworny wilk Fenrir (Fenrisulfr) w mito-
logii skandynawskiej, to syn demonicznego
boga Lokiego i olbrzymki Angerbody. Oba-
wiając się jego dzikości i siły, bogowie spętali
go magiczną wstęgą zrobioną z kobiecej
brody, oddechu ryby, korzeni gór, śliny ptasiej,
dźwięku kocich kroków itd. Wstęgę
tę Fenrir rozerwie w dniu końca świata
(ragnarek, zmierzch bogów), pożre Słońce i
Odyna (ale zostanie zabity przez jego syna,
Widara). Porządek Kosmosu może więc być
zachowany tylko przez obezwładnienie zła,
które i tak wyrwie się z więzów i zniszczy ten
porządek. Wilk i kruk były poświęcone
Odynowi.
Wilk z wężową uździenicą, wierzchowiec
czarownic, trollów, demonów, ludzkiego
ducha-strażnika (odpowiednika anioła-stró-ża)
— cień, nieodstępny towarzysz; dostrzeżony na
jawie — przepowiada zgon; zwykle jednak
pojawia się tylko we śnie.
Wilk — duch zboża, poświęcony Wielkiej
Bogini; moc zapewniania bogatych plonów
mieści się w jego ogonie. Stąd w wielu krajach
Europy żniwiarka wiążąca ostatni snopek
zboża nazywana jest wilkiem; w czasie
uroczystości dożynkowych, wręczając wieniec,
zabiera się do ugryzienia żony gospodarza, ale
poczęstowana kawałkiem pieczeni daje się
odwieść od tego zamiaru.
Wilkołaki, wilkołki (łac. versipelles 'zmie-
niający skórę') wg starożytnych i średniowie-
cznych wierzeń (utrzymujących się w Europie
do końca XIX w.) ludzie umiejący się na czas
pewien zmieniać w wilki a. zmienieni w wilki
za pomocą czarów; wilkołaki miały napadać na
ludzi, wykopywać trupy, porywać niemowlęta
itp. Opisywali wilkołaków Hero-dot (Dzieje
4,105) i Pliniusz St. (Historia naturalna 8,34).
W staroż. Arkadii składano ofiary z ludzi
jakiemuś wilczemu bóstwu wypartemu później
przez Zeusa Likajosa, który miat sanktuarium
na Likajonie 'Wilczej Górze' w Arkadii. „Wnet
ujrzym czarownice wleczone na stosy,
Wilkołek z Opętanym pojeży nam włosy"
(Powązki 7—8), Stanisław Trembecki przeciw
zabobonom i przesądom.
Zobaczyć wilka — zaniemówić (Republika
1.336D Platona). Mniemano powszechnie
(także Ojcowie Kościoła), że gdy wilk do-
strzeże człowieka wcześniej niż ten jego, od-
biera człowiekowi zdolność mowy; ale gdy
zobaczy go później, nie może mu uczynić
szkody. Wilk go ozionął — oczarował
wzrokiem, omamił, ogłupił, zaćmił mu rozum;
o człowieku milczącym.
Wilk chowany — natura dzika, pozornie
tylko oswojona.
W Azji wilk bywał zwierzęciem niebiań-
skim: w Chinach był strażnikiem Pałacu
Nieba; w Mongolii boskim protoplastą Czyn-
gischana.
Wilka za uszy trzymać — antyczna ilustracja
trudnego położenia, kiedy siedząc na wilku
równie niebezpiecznie jest puścić jego uszy, jak
i trzymać się ich.
Wilk — wierna, męska przyjaźń, zob. Hiena.
Wilk — przewrotność ludzka: „Zdaje się, że
ludzie w wilku prześladują i nienawidzą własną
przewrotność" (Wilk, psy i ludzie 3,70 A.
Dygasińskiego).
Wilczy dół, wilcza jama, wilczodół, wilko-
wnia — samołówka na wilki w postaci głę-
bokiego dołu przykrytego gałęziami, zawie-
rającego żywą przynętę.
Wilk morski — stary, wytrawny marynarz,
żeglarz. Por. Szczur (lądowy).
Wilczyca kresowa — Teofila z Chocimir-
skich Chmielecka, żona Stefana, wojewody
kijowskiego od 1629, pogromcy Tatarów,
słynna w całej Ukrainie z hartu, energii,
waleczności, gwałtów, okrucieństwa, często na
koniu, z bronią w ręku, postać osobliwa nawet
w krajobrazie kresów XVII w.
Wilczy bilet — w Rosji carskiej dokument
uniemożliwiający osobie wydalonej z jakiejś
uczelni wstąpienie do jakiejkolwiek innej.
W marzeniu sennym — (zabić) triumf;
(zobaczyć) cierpienie, nieszczęście.
Wilk (Lupus} — gwiazdozbiór nieba po-
łudniowego, w Polsce niewidoczny.
W heraldyce: przezorność w czasie ataku;
podstęp wojenny.
Wiek — człowiek sześćdziesięcioletni.
WINO
Wino symbolizuje życie osiadłe; napój bogów,
dar boży, krew (Boga), gniew bóstwa, ofiarę,
oczyszczenie, Dionizosa, wtajemniczenie,
konsekrację, uświęcenie, błogosławieństwo,
rękojmię wiary, zmartwychwstanie, zbawienie,
eliksir życia (wiecznego), życie (wieczne),
eucharystię; prawdę, mądrość, natchnienie,
skarb; młodość, dobrą kompanię, upojenie,
żałość, lęk, pokrzepienie, pocieszenie,
zapomnienie; łagodność, wesołość, animusz,
odwagę; miłość, pożądanie, erotykę; dzikość,
podżeganie, wroga, zdrajcę, diabła.
Wino — życie osiadłe. Hodowla wina była
często otwarciem drogi do osiadłego życia
rolniczego. Jonadab, chcąc ochronić Reha-
bitów z pokolenia Kenijczyków przed tymi
nowinkami, przykazał im: „Nie będziecie pić
wina, wy i synowie wasi aż na wieki, i domu
nie będziecie budować, nasienia nie będziecie
siać i winnic nie będziecie sadzić ani mieć, ale
będziecie mieszkać w namiotach" (Je-remiasz
35, 1—10).
Wino — napój Boga. Jahwe każe Mojże-
szowi, aby dwa razy dziennie lano wino na
oharzu w ofierze napojnej {Ex. 29,40).
Wino — uświęcenie, oczyszczenie, bło-
gosławieństwo, radość. Cztery kielichy wypi-
jane w czasie wieczerzy paschalnej (hebr.
seder) u Żydów symbolizują czterokrotną
obietnicę zbawienia daną przez Boga: przez
poczęcie, urodzenie, odkupienie i przygarnię-
cie do siebie całego narodu.
Wino (wraz ze zbożem) — dary boże.
Błogosławieństwo Izaaka: „Dajże ci Boże z
rosy niebiańskiej i z tłustości ziemi obfitość
zboża i wina" (Gen. 27,28).
Wino gniewu — gniew Boga, kara boska dla
ludzi i narodów buntowniczych a. nie-
wiernych. „Mówi Pan zastępów: Weź kubek
wina zapalczywości z ręki mojej, a poczę-
stujesz nim wszystkie narody, do których
ciebie poślę. I napiją się, i strwożą się, i szaleć
będą od oblicza miecza, który puszczę między
nich" (Jeremiasz 25, 15—16). „Powstań
Jerozolimo, któraś piła z ręki Pańskiej kielich
gniewu jego; aż do dna kielicha odurzenia
napoiłaś się i wypiłaś aż do drożdży" (Izajasz
51,17).
Wino, upojenie winem — nagość, kazi-
rodztwo, odrodzenie rodu; związane z poda-
niami o wielkich katastrofach, Mezopotamski
bohater potopu, Utnapisztim, uratowany na
zbudowanej przez siebie arce, składa ofiary z
jadła i z wina, do których bogowie „zlatują się
jak muchy" „poczuwszy smakowite wonie"
(Poemat o Gilgameszu 11, 155—161). Noe po
opuszczeniu arki „zasadził winnicę, a pijąc
wino upił się i obnażył w namiocie swoim.
Cham, ujrzawszy odkryte łono ojca,
powiedział o tym braciom" (Gen. 9, 20—21).
Po spaleniu Sodomy i Gomory Lot mieszkał z
córkami, które postanowiły spoić go winem i
spać z nim kolejno, aby mieć potomstwo z
ojca" (Gen. 19, 30—38).
Młode wino — młodość. Przysłowie:
Młode winko musi wyszumieć.
Wino w micie gr. — boska natura Dio-
nizosa.
 Wino — afrodyzjak, pożądanie, sperma.
„Twoje łono to okrągła czasza, niech w niej
nie braknie wina!" (Pieśń nad pieśniami 7,3). ,,
(Wielka wszetecznica), z którą nierząd
uprawiali królowie, a winem jej nierządu
upijali się mieszkańcy ziemi" (Apok. 17.2).
..Wino, które piją. to gwałt" (A"J. Przypowieści
4,17). ..Gdzie nie ma wina. tam nie ma
miłości" (Bachantki 773 Eurypidesa). ,.AIe po
dobrym winie dogodzi się dziewczynie." (Sine
Cerere et Baccho friget Venus łac. 'Bez jadła i
wina chłodnieje pożądanie' 3—4 Daniela
Naborowskiego). Przysłowie: Żagiew do
wszeteczeństwa — wino.
Wino — głupota. „Rozpustna rzecz wino i
zwadliwe pijaństwo; ktokolwiek się w nich
kocha, nie będzie mądry" (Ks. Przypowieści
20.1). „To wino tak ogłupia człowieka. Ono
nawet najmądrzejszego doprowadza do śpie-
wu, do szalonego śmiechu, każe mu (...)
tańczyć i wyciąga słówko, którego lepiej
byłoby nie mówić", gr. omós eleos 'wino
ogłupiające' (Odyseja 14,463 Homera, tł. .1.
Parandowskiego).
Wino — wesołość, radość. „Wino rozwesela
serce człowieka" (Psalm 103 15). „Pij wino
swe z radością" (Eklezjastes 9,7). ,,Wino
strapione serce rozwesela" (Monacho-machia
3,8 Ignacego Krasickiego).
Wino — odwaga, animusz. Andromacha
dolewa wina do wody bojowym rumakom.
(Iliada 8,189 Homera). ..Wino dodało im
odwagi", łac. yina dabant animos (Meta-
morfozy 12.242 Owidiusza). Przysłowie: Od
wina gęsta mina.
Wino pocieszycielem. „Bachus rozprasza
gryzące troski", łac. Dissipat Eyius curas
edaces (Pieśni 2, 11, 18 Horacego).
Wino — zapomnienie. ..Nie dawaj królom
wina (...) by snadź (...) nie zapomnieli ustaw i
nie naginali prawa wszystkich ubogich.
Dawajcie mocny napój smutnym, a wino
strapionym! Niech piją i zapomną o nędzy i
boleści swojej" (Ks. Przypowieści 31, 4—7).
„Lecz tej biedy zapomina skoro flaszę zetnie
wina" (Pijacy 3, l Franciszka Bohomolca).
Wino — odurzenie, upojenie, inspiracja,
natchnienie poetyckie. „Z wina dobra myśl
roście" (Pieśni l, 24. 38 Jana Kochanow-
skiego). ..Wino dowcip zaostrza" (Schadzka
ziemianina 57 Piotra Zbylitowskiego). „Winoć
koń poetycki" (Wino koń poetycki 7 Wacława
Potockiego). ..W tyrti winie dziś jeszcze się
znajduje ogień Prometeusza"
(Anakreontyki 2, 35—7 Juliana Korsaka).
Napój poetów: w Anglii oficjalny poeta
nadworny (łac. poeta laureatus) w zamian za
pisanie ód otrzymywał dawn. 200 funtów
sterlingów i beczkę wina hiszpańskiego.
Przysłowie: Z wina dobra nowina.
Wino — inteligencja, mądrość. „Wino czyni
człowieka inteligentnym" (Talmud babiloński
Joma, fo. 76b). ...la wiem, gdy przy starym
winie, co się w Węgrzech dzieje" (Do Bachusa
31—2 Wespazjana Kochow-skiego).
Przysłowie nm. Wenn ich trinke Wein, so redę
ich Latem 'gdy piję wino, prawię łaciną'.
Wino — prawda. ..Wino pite aż do upicia
ujawni serca pys7.nych"(Eklezjastyk 31,31). In
vino veritas łac. 'w winie prawda', wino
rozwiązuje języki, pijany zdradza swe sekrety.
„Wino nic nie wymyśli, wypaple tylko"
(Piccolomini 4,7 Schillera). Przysłowia: Kiedy
się wino wzburzy, wszystko na wierzch wy-
nurzy. Ile wina w głowie, tyle prawdy w
słowie.
Wino zwierciadłem człowieka, gr. oinos...
anthropois dioptron (wg Fragmentu 16 Alka-
josa).
„Wino ludzkich serc probierski kamień"
(Zabobonnik 1,2 F. Zabłockiego).
Wino — żałość. „(Boże) dałeś doświadczyć
ludowi twemu ciężkich rzeczy, napoiłeś nas
winem żałości" (Psalm 59 5).
Wino kojarzy się z morzem: u Homera stały
epitet ozdobny (łac. epitheton ornans}'. epi
oinopa ponton, gr. 'na morze ciemne jak wino
(a. po morzu ciemnym jak wino)'.
Wino — krew winnego grona. ..(Juda) omyje
w winie szatę swoją, a we krwi jagód winnych
płaszcz swój" (Gen. 49,11).
Wino powszechnie używane jako libacja
zastępująca krew ofiarną, jako „krew grona", a
zatem „krew ziemi", która je rodzi.
Wino — krew Boga. krew Chrystusa.
„(Jezus) wziął kielich, podziękował, dał im i
pili z niego wszyscy. I rzekł im: To jest krew
moja nowego przymierza, którą się za wielu
wylewa" (Ew. wg Marka 14, 23—4), w czasie
Ostatniej Wieczerzy. Aluzja do krwawej ofiary
z cielców złożonej przez Mojżesza w ceremonii
zawierania przymierza z Bogiem (Ex. 24, 5—
8). U Greków — krew Dionizosa.
„Wino najlepszym lekarstwem", gr. phar-
makon d'driston oinon (Fragment 158 Alka-
josa).
 Wino budzi dzikość, łagodność i skłonność
do tarzania się w błocie. Wg przypowieści
rabinackiej Szatan zakopał pod korzeniami
pierwszej, zasadzonej przez Noego, winorośli
lwa, owcę i wieprza; dlatego człowiek czerpie
z wina cechy tych trzech zwierząt.
..Wino w miarę pite — życie zrówno-
ważone (...). Radością duszy i serca. Zdro-
wiem duszy i ciała" (Eklezjastyk 31, 32—37).
..Wino zbytnio pite — rozjątrzenie, gniew i
wiele upadków; jest gorzkością duszy.
Śmiałość pijaństwa jest powodem upadku
głupiego, umniejsza siły i zadaje rany"
(Eklezjastyk 31. 38—40).
Najlepsze (najsłodsze) wino zmienia się w
najostrzejszy ocet. Najlepsi ludzie popełniają
najfatalniejsze błędy. Najgorętsza miłość
zmienia się w najzacieklejszą nienawiść.
Strzeż się gniewu dobrodusznego człowieka
(przysłowie wielu ludów).
„Wino to zdrajca, naprzód przyjaciel, potem
wróg" (przysłowie ang. z XVII w.). ..Wino
łagodnie wschodzi, ale na końcu ukąsi jak wąż
i jak żmija jad rozpuści" (Ks. Przypowieści 23,
31—2).
Wino — wróg tajemnicy. ..Gdy wino wcho-
dzi. sekret wychodzi (na Jaw)" (Midrasz,
Rabbah Liczb 10,8; ok. 625 r.).
Wino — przyczyna zwad, sprzeczek. ,.A
przede wszystkim unikaj kłótni wywołanych
przez wino" (Sztuka kochania 1.591
Owidiusza).
„Wino to straszny wróg. trudno się z nim
mocować" (Cyklop 678 Eurypidesa).
Wino — diabeł. „Diabeł jest w każdej
winnej jagodzie" (Koran, sura 2). ,,0 ty.
niewidzialny duchu wina, jeśli jeszcze nie
masz imienia, bądź nazwany diabłem" (Oleiło
1. 3, 283 Szekspira).
Wino życia, eliksir życia i nieśmiertelności.
Grekom nie wolno było czynić libacji z wina
bogom podziemnym, gdyż uważano je za
napój życia. „Wszystko jest tylko blichtrem;
wielkość, świętość znikły, scedzone wino
życia, same tylko męty zostały w tym lochu
marności" (Makbet 2.3 Szekspira, tl. J.
Paszkowskiego).
Zmiana wody w wino. Wg legendy gr.
Dionizos co rok odwiedzał słynną z winnic i z
kultu dionizyjskiego egejską wyspę Andros i
zmieniał w źródle wodę w wino;
nad tym winnym potokiem mieszkańcy pili.
tańczyli i śpiewali uwieńczeni winoroślą (por.
obraz Tycjana. Prado, Madryt). Cud
w Kanie Galilejskiej: w czasie uczty weselnej,
gdy zabrakło trunków. Jezus zmienił sześć
stągwi wody w wino (Ew. wg Jana 2, 1—11).
Zob. Woda (i wino).
Wino w chrześcij. — emblemat komunii.
Ostatniej Wieczerzy, dnia św. Marcina itd.
Wino i chleb, zob. Chleb (i wino): pociecha.
dar pogrzebowy dla zmarłego; krew i ciało
Chrystusa.
Pęknięty puchar wina — atrybut św. Bene-
dykta z Nursji; wg legendy, gdy. chciano go
otruć, puchar pękł i zatrute wino się wylało.
Vinum theoiogicum łac. 'wino teologiczne'.
wino wybornej jakości, aluzja do skłonności
mnichów do dobrego jadła i napitku.
Młode wino lać w stare bukłaki — błąd. bo
stare miechy z koziej skóry pękają od młodego,
jeszcze musującego wina (Ew. wg Mat. 9.17);
przen. nowe idee nic mieszczą się w starych
formacjach społ. i rozsadzają
Je.
..Wieniec na wino, wiecha na piwo, krzyż na
miód" (Ioviatilales albo Żarty... Wacława
Potockiego), oznaczenie sprzedaży trunków
przed wejściem do dawnych gospod polskich.
zamiast szyldu. Przysłowie wielu ludów:
Dobremu winu nie trzeba wieńca (bo sprzedaje
się samo).
Opróżnienie nalanego kielicha — wycią-
gnięcie konsekwencji z powziętej decyzji.
„Wino nalane, trzeba je wypić", fr. Le vin est
yerse: ii faut te boire (de Charost do króla
Ludwika XIV w. czasie oblężenia Douay w
1667 lub Talleyrand do Napoleona I o
aresztowanym — i w kilka dni potem
straconym — księciu d'Enghien).
Wino — pochwała. Pochwałą upoisz. Jak
winem.
..Stare wino lepsze" (Ew. wg Luk. 5.39).
Stare wino — ugruntowana sława. „(Ry-
cerze) po zamkach zawieszają na oku zbroice. a
winem napełniają węgierskim piwnice, tak że
dopóki w gardła przyjaciołom leją, to się ich
sławy jako te wina starzeją i coraz niby
lepsze..." (Zawisza Czarny 5. 674—8 Sło-
wackiego).
Wino — skarb bezcenny. Der Wein ist mehr
als Kronen wen. Das hal ein Kaiser mich
geiehrt nm. 'wino jest więcej warte niż korona,
nauczył mnie tego pewien cesarz' (Wino jest
warte złota, nm. pieśń studencka).
Kwaśne wino — cierpienie, gorycz, utra-
pienie. śmierć.
 Kwaśne wino! (a. Gorzka wódka!) żart.
okrzyk na weselu, wzywający państwa mło-
dych do publicznego pocałowania się, bo
dopiero wtedy napoje będą gościom smako-
wały.
Chrzczone wino — z domieszką wody,
fałszowane.
Gęsie wino — woda.
W marzeniu sennym: wino — szczęśliwa
starość.
WINOGRONA
Winogrona symbolizują ofiarę (zwł. czerwo-
ne), święto, uroczystość; komunię; Ziemię
Obiecaną; młodość, pożądanie, płodność,
jesień, wrzesień, urodzaj; upojenie, dobrą
kompanię, gościnność, otuchę, przyjemność,
dobroczynność, radość, triumf.
Winogrona atrybutem Dionizosa, Mitry,
uosobienie Jesieni, Września; Mojżesza; Jo-
zuego i Kaleba (Num. 14, 6—9).
Kiście winogron wiszące na drążku niesio-
nym przez dwóch ludzi — w śrdw. — Ziemia
Obiecana; ludzie ci reprezentują Jozuego i
Kaleba lub żyda i chrześcijanina.
Winogrona w tradycji żyd. — gościnność.
Prawo żyd. pozwalało każdemu, kto prze-
chodził przez cudzą winnicę, zerwać tyle gron,
ile zdoła zjeść na miejscu, ale nie więcej.
Kwaśne winogrona — pokuta za grzechy
przodków. Mówi Pan: ,,Dlaczego to używacie
między sobą przysłowia o ziemi izraelskiej:
Ojcowie jedli kwaśne winogrona, ^ zęby
synów ścierpły? (...) Kto postępuje według
moich przykazań, ten nie umrze id winę swego
ojca" (Ezechiel 18, 2—17).
Kwaśne winogrona! — okrzyk Lisa, gdy
wreszcie zrozumiał, że nie może dosięgnąć
wysoko rosnących kiści (Lis i winogrona,
bajka Ezopa): przen. o rzeczach nieosiągalnych
i dlatego ocenianych jako niewarte zachodu.
Winogrona w tradycji chrzęść. — prze-
ciwieństwo fatalnego owocu z drzewa wia-
domości, reprezentujące zmartwychwstanie,
dobroczynność, (zwł. z kłosami zboża) krew
Chrystusa, eucharystię; atrybut św. Wincentego
z Saragossy, patrona hodowców winorośli.
Sok z winogron wg tradycji bliskowscho-
dnich służy do rozjuszania słoni bojowych.
,,Słoniom pokazywali sok grona winnego i
morwy, aby je rozjuszyć do bitwy" (/. Ks.
Machabejska 6,34).
Prasa (tłocznia) do winogron — przelew
krwi, podbój, rzeź, pasja, gwałtowność, gniew
boży. Mściwy Bóg Izraela depce narody
ciemięzców w tłoczni winnej swego gniewu
(Izajasz 63, l—6).
Kiść dzikich winogron — wesołość, radość;
miłosierdzie.
Winogrona — emblemat stanu Oregon,
USA.
WINOROŚL
Winorośl symbolizuje życie, odrodzenie,
zmartwychwstanie, pożądanie, płodność,
urodzaj, aromat, jesień, wrzesień, obfitość,
bezpieczeństwo, zamożność, gościnność, przy-
jemność, pokój, szczęście, miłość w rodzinie,
radość, wesołość, natchnienie poetyckie: za-
wisłość; nieumiarkowanie, nietrzeźwość, szał,
gniew, świętość, mądrość; światło; obietnicę;
czystość; śmierć.
Winorośl właściwą (Vitis vinifera} upra-
wiano na Bliskim Wschodzie już przed sześ-
cioma tysiącami lat; stamtąd przeszła do Egi-
ptu (winnice poświadczone w 2500 r. p.n,e.) i
płd. Europy.
Winorośl symbolem życia (na Bliskim
Wschodzie); w Sumerii — liść winorośli.
Winorośl w Egipcie atrybutem Ozyrysa;
sądzono, że wino pochodzi z krwi olbrzymów i
dlatego upija mężów i pobudza do
gwałtownych czynów. „Panie Zastępów (...)
przeniosłeś winnicę z Egiptu, wygnałeś narody
i zasadziłeś ją" (Psalm 79 8—9).
Winorośl — obietnica. Zwiadowcy izraelscy
w ziemi kananejskiej „przybyli aż do doliny
Eszkol i ucięli tam gałąź krzewu winnego z
jedną kiścią winogron" (MIM. 13,23); dowód, że
Ziemia Obiecana jest krajem obfitości.
Winnica — bezpieczeństwo, zamożność,
pokój. ,,I mieszkał Juda i Izrael bez wszelkiej
bojaźni, każdy pod winnym szczepem swoim"
(3. Ks. Król. 4,25).
Winorośl — emblemat Izraela, jako jeden z
najważqiejszych produktów rolnictwa kra-
jowego. „Bo winnicą Pana Zastępów jest dom
Izraelów, a mąż Judy latoroślą jego rozkoszną"
(Izajasz 5,7). „Brama (świątyni Salomona)
miała nad sobą złoty krzew
winny, z którego zwisały winogrona wielkości
człowieka" (Wojna żydowska 5,210 Flawiu-
sza, tł. Jana Radożyckiego).
Winorośl — zapowiedź Mesjasza. ..Nie
oddali się berło od Judy (...) aż przyjdzie
władca jego (tj. Mesjasz), uwiąże oślę u krze-
wu winnego, a młode swojej oślicy u szla-
chetnej latorośli winnej" (Gen. 49,10).
Winnica — jedno z najcenniejszych dóbr
człowieka. Nabot wzbrania się odstąpić swą
winnicę królowi Achabowi; królowa Jezabel
każe zamordować Nabota; uradowany król
bierze winnicę w posiadanie (3. Ks. Król. 21, 1
—16).
Winorośl emblematem plemienia Efraim.
Winorośl — mądrość. Mądrość mówi:
„Jak winny szczep wydałam woń wdzięczną"
(Eklezjastyk 24,23).
Winorośl drzewem wiadomości złego i do-
brego wg Miszny (żyd. tradycja ustna włą-
czona do Talmudu).
Winorośl — płodność, urodzaj, atrybut
bogów i bohaterów, którzy nauczyli ludzi
rolnictwa, przede wszystkim zaś uprawy
winorośli. „I począł Noe, mąż oracz, uprawiać
ziemię, i zasadził winnicę" (Gen. 9,20). „Żona
twoja jak płodny krzew winny we wnętrzu
domu twego" (Psalm 127 3).
Winorośl — radość Boga i ludzi. „I rzekły
drzewa do szczepu winnego: Pójdź, a rozkazuj
nam! A on im odpowiedział: Izali mogę
opuścić wino moje. które uwesela Boga i lu-
dzi?" (Ks. Sędziów 9, 12—13).
Winorośl poświęcona Dionizosowi (Ba-
chusowi). Dionizos. klasyczny bóg wina. który
wg mitu gr. wprowadził uprawę winorośli do
Grecji, wyobrażany był w wieńcu z liści i gron
winnych, podobnie jak jego orszak złożony z
sylenów, satyrów i nimf. Wino nie było
napojem bogów olimpijskich, jedynie
Hefajstos upił się raz z namowy Dionizosa;
w rytuałach ofiarnych wino nie miało wię-
kszego znaczenia poza kultem Dionizosa;
w Rzymie napojem wylewanym w ofierze
bogom było głównie mleko.
Winorośl — śmierć, odrodzenie,
zmartwychwstanie. Dionizos wiąże się
kultowo z misteriami życia pośmiertnego,
odrodzenia i zmartwychwstania, co uczyniło z
winorośli emblemat grobowcowy, przejęty
przez chrześcijaństwo. Stały motyw ha
grobowcach, w katakumbach rz.. mozaikach
bizantyjskich, śrdw. witrażach i w ciele ludzkim, co raz ucięte, nie odraza. z
płaskorzeźbach.
Winorośl — świętość. „Niż inne drzewa,
pierwej święty szczep winnicy zasadź tu, w
tyburyńskiej wdzięcznej okolicy (Wa-rusie)"
(Pieśni l, 18, l—2 Horacego, tł. Lucjana
Siemieńskiego).
Liść winorośli, 3—5-klapowy, w sztuce gr.-
rz. związany z płcią; używany w różnych
okresach dla zasłonięcia genitaliów w wyo-
brażeniach plastycznych człowieka; por. Figa
(liście figowe).
Winorośl w chrześcijaństwie — atrybut
Kościoła, Chrystusa, apostołów; winorośl i
pszenica — komunia. „Jam jest prawdziwy
szczep winny" (Ew. wg Jana 15, l—17).
Winnica — królestwo boże, którego owocem
jest wino-eucharystia, w przypowieści o
przewrotnych dzierżawcach winnicy (Ew. wg
Mat. 21, 33—46; Ew. wg Marka 12, 1—12).
Kadź, w której depce się zebrane grona w
Apok. 14, 18—20, poza Jeruzalem niebieskim
— zguba wieczna potępionych, a krew płynąca
z kadzi — wielka kara.
Winorośl — światło, czystość, mądrość wg
sabeizmu (mandaizmu), synkretycznej religii
panteistycznej, której prorokiem jest Jan
Chrzciciel.
Splecione winorośle — połączenie pierwia-
stka ludzkiego z boskim.
Winorośl na paliku a. rozpięta na kracie,
drucie itd. — słabość wspomożona, ułomność;
w symbolice chrzęść. — miłość braterska.
Winorośl i wiąz — związek (małżeński),
wsparcie biednego przez bogatego (tj. przez
winorośl); winorośl pnie się często na wiązach.
Winnica — pole pracy duchowej.
Winobranie — jesień, wrzesień; wesołość.
WŁOSY
Włosy są symbolem Opatrzności, promieni
słonecznych, bohaterów słonecznych, ognia;
potęgi magicznej, sitdziby duszy, duszy
zewnętrznej; wielkości, energii, siły; płodności,
miłości; sił twórczych; pozycji społecznej;
żałoby; szacunku, honoru. Por. Broda.
Magiczne własności przypisywane w wielu
kulturach włosom na głowie, na ciele, brodzie i
wąsom, wynikają z ich osobliwej cechy:
wyją'kiem włosów (i paznokci, również tworów
rogowych pochodzenia naskórkowego). Ludzie
silni bywają mocno owłosieni,
a starzejący się często łysieją. Stąd włosy
uważano za siedlisko życia, siły. sił psy-
chicznych, duszy, mocy magicznych, czaro-
dziejskich. a u kobiet — sił pociągu erotycz-
nego, zniewalającego mężczyzn w sposób ma-
giczny. Dlatego ścinano włosy rzymskim
westalkom. w niektórych zakonach — mni-
szkom składającym śluby, golono też głowy
kobietom posądzonym o czary, jako służkom
Szatana, aby odjąć im moc szkodzenia bliźnim.
Uważano też, że kto zna się na czarnej magii,
może, znalazłszy czyjeś włosy z głowy.
zaszkodzić tkwiącej w nich jeszcze duszy
właściciela, dlatego należało ucięte włosy
chować lub niszczyć. Grecki bóg morza. Po-
sejdon, zasadził na głowie swego wnuka,
Pterelaosa, króla wyspy Tafos (dziś Megani-
si). złoty włos zapewniający mu nieśmier-
telność, ale córka króla, zakochana w Amfi-
trionie, wyrwała ten włos ojcu. aby zyskać
wzajemność ukochanego; Pterelaos zaraz
umarł. Skylla, córka króla Nisosa. zakochana w
Minosie. który oblegał jej rodzinną Megarę,
wyrwała ojcu purpurowy włos, od którego
zależał los państwa. Po zdobyciu miasta Minos
kazał zdrajczynię utopić; wg wersji Owidiusza
(Metamorfozy 8, l—151), zmieniona została w
ptaka Ciris — od gr. keireein 'ciąć'. W
islandzkiej Historii o białym Nja-lu (Njat-
Saga) z ok. 1300 n.e. żona Gunnara. Hallgerda,
intrygantka i wichrzycielka, jest sprawczynią
śmierci męża, odmawiając mu swego
czarodziejskiego włosa na cięciwę łuku,
skutkiem czego Gunnar ulega przewadze
nieprzyjaciół.
Bóg unosi proroków biblijnych za włosy —
symbol nawiedzenia, wizji, natchnienia. .,1
padła tam na mnie ręka Pana (...) i uchwyciła
mnie za kędzierze głowy mojej, i podniósł
mnie duch między ziemię a niebo" (Eze-chiel
8, 2—3; por. Daniel 14.35).
Włosy — płodność: przez skojarzenie z tra-
wą. listowiem, zbożem, deszczem. Kobiety
składały ofiary z włosów dla sprowadzenia
życiodajnej ulewy. Bożkowie płodności, chut-
liwi satyrowie, sylenowie. Faun. Pan leśny.
byli wszyscy gęsto owłosieni. Protoplastą
licznego rodu Edomitów był brat bliźni Jakuba,
Ezaw (hebr. 'kosmaty'), „rudy. cały jak płaszcz
włochaty" (Gen. 25.25). Dziewczęta pragnące
wyjść za mąż składały w ofierze włosy
Artemidzie, dziewiczej pa-trance szczęśliwych
porodów. Przysłowie
łac.: Vir pilosus aut fortis, aut luxuriosus 'człek
kosmaty jest albo silny, albo chutliwy'.
Włosy, zwłaszcza długie włosy na głowie,
kojarzą się z promieniami słonecznymi. stąd
związek długowłosych herosów z bohaterami
słonecznymi, z płomieniami, z ogniem.
Kapłani kultów słonecznych, np. greccy i
arabscy, składali doroczne ofiary ze swych
włosów-promieni w czasie letniego przesilenia
dnia z nocą, naśladując skracanie się promieni
Słońca.
Włosy — siedziba siły. ..Nie będziecie strzyc
włosów dokoła waszej głowy, ani brody golić"
(Lev. 19.27). „Gdy Absalom strzygł włosy co
roku, ważyły włosy głowy 200 syklów" (2 Ks.
Król. 14,26). Prawo nazyreatu: ..Jeżeli mąż lub
niewiasta złoży szczególny ślub, ślub
nazyreatu, aby się poświęcić Panu (...), brzytwa
nie przejdzie po ich głowie" (Num. 6, 2—4).
Samson do Dalili: „Żelazo nigdy nie postało na
głowic mojej, bom jest nazyrejczyk (...). jeśli
by mi głowę ogolono, odejdzie ode mnie moc
moja (...) i będę jak inni ludzie" (Ks. Sędziów
16,17). Samson, hebr. szimszon 'jak Słońce':
nazyrejczyk od hebr. nSzir 'poświęcony'. Włos
wam z głowy nie spadnie, tzn. nic się wam nie
stanie. „Nie daj Boże, aby włos z jego głowy
miał spaść na ziemię" (/. Ks. Król. 14,45).
Chrześcijaństwo a długie włosy kobiet.
„Czyż sama natura nie uczy was. że męż-
czyzna. jeśli zapuszcza włos, okrywa się nie-
sławą, a kobiecie, jeśli zapuszcza włosy, przy-
nosi to chlubę? Gdyż włosy są jej dane jako
przykrycie" (/. List św. Pawia do Kor. 11. 14—
15). Sw. Piotr do kobiet: „Ozdobą waszą niech
nie będzie to, co zewnętrzne, trefienie włosów,
złote klejnoty lub strojne szaty" (/. List 3.3),
gdyż trefienie włosów jest bronią erotyczną
niewiasty, z której rezygnuje tylko wtedy, gdy
czas nagli: ..Nie będę sobie warkocz trefiła,
tylko włos zwiążę splątany, bo bym się
bardziej jeszcze spóźniła, a mój tam tęskni
kochany" (Laura i Fiion F. Karpińskiego).
„Dziesięć wołów nie pociągnie nas z taką siłą
jak jeden włos kobiety" (Saga króla Olafa
H.W. Long-fellowa). „Włosy nad złoto są sidła
zdradliwe. w które ty. panno, łowisz serca
chciwe" (Do Jagnieszki 3—4 J.A. Mcirsztyna).
Przysłowie o kobiecie: Długie włosy, krótki
rozum. Kobiety mają przykrywać głowy w
czasie nabożeństwa, aby nie rozpraszać
uwagi mężczyzn i aniołów, bo nie są obrazem i
odbiciem chwały bożej jak mężczyźni, „lecz
(...) odbiciem chwały mężczyzny" (7. List do
Kor. 11,7), przeto „gdy modli się z odkrytą
głową, hańbi się tak, jakby była ogolona"
(11,5).
Obcinano lub zapuszczano włosy, zależnie
od obyczaju danego miejsca i czasu, przy
ślubowaniu, przyrzeczeniu, w wypadku żałoby,
dla oczyszczenia się po zabójstwie, jako ofiarę,
jako emblemat ascezy, dla przeciwstawienia się
praktykom magicznym, jako symbol bogactwa,
władzy lub niewolnictwa, biedy, radykalnych
lub rewolucyjnych przekonań, jako znamię
przestępcy, zdrajcy (np. obcinanie włosów
kobietom żyjącym z Niemcami w czasach
okupacji 1939—45 w Polsce), dla odsunięcia
od głowy myśli światowych i bezbożnych (np.
tonsury zakonników i księży w Kościele kat.,
mające przypominać koronę cierniową
Chrystusa, ale prawdop. przejęte od kapłanów
egip.; zniesione przez papieża Pawła VI od l I
1973). W różnych kulturach nie obcinano
włosów w czasie wojny, podróży lub aż do
wypełnienia złożonej obietnicy (np. Brodacze
— hiszp. Barbados — Fidela Castro, którzy
przysięgli nie strzyc bród, dopóki nie wyzwolą
Kuby od tyranii Battisty).
Ogolenie włosów — hańba; wyludnienie
kraju. „W owym dniu ogoli Pan (...) ręką króla
asyryjskiego, głowę i włosy na nogach (Judy),
a także zarost na brodzie" (Izajasz 7,20).
Ostrzyżenie lub ogolenie włosów — żałoba i
narzekanie. Jeremiasz do uosobionej Jeru-
zalem: „Ostrzyż włosy twoje i odrzuć, i zanuć
skargę na wyżynach" (27,29). O Moabie:
„Bo każda głowa łysa, a każda broda ogolona
będzie; na wszystkich rękach więzy, a na
każdym grzbiecie włosiennica" (48,37).
Drzeć (wyrywać) włosy z głowy — rozpa-
czać. ,,A gdym usłyszał tę rzecz, rozdarłem
płaszcz mój i suknie, i rwałem włosy z głowy i
brody mojej, i siedziałem smutny" (Ezdrasz
9,3). „Gdy (Agamemnon) spojrzał na swoje
okręty i wojsko, rwał garściami włosy z głowy,
aby Zeus ujrzał jego rozpacz" (Iliada 10.15
Homera).
Ofiary z włosów. Jako siedlisko siły i duszy
włosy są cenną ofiarą: u Greków z okazji
zaślubin i pogrzebów, przy nadawaniu praw
obywatelskich. Od średniowiecza składano
kosmyk włosów niektórym świętym jako
wyraz oddania lub żalu za grzechy (por. wyżej
Obcinanie: Tonsura). Starożytni Ger-manowie i
średniowieczni chrześcijanie odbierali
przestępcom godność przez obcięcie im
włosów. Jako namiastkę ofiary z życia
zawieszano w starożytności ucięte włosy w
świętych gajach i na gałęziach drzew nad
grobami. Gdy królowa Dydona, porzucona
przez Eneasza, mieczem pozbawia się życia,
„mimo że jej Prozerpina nie ścięła złocistych
włosów z czoła (...), Iris spłynęła z niebios (...)
wołając: »Z woli Najwyższego święcę tę ofiarę
dla Plutona i uwalniam cię z ciała!" Tak rzecze i
włos jej ucina. Wnet ciało Dydony ostygło, a jej
życie rozpłynęło się w powietrzu" (Eneida IV
Wergiliusza;
zakończenie). Podobnie Tanatos, bóg śmierci,
ścina lok włosów Aikestis, gdy ofiarowała swe
życie za męża. Hekuba przed opuszczeniem
Troi ucina siwe włosy z głowy i składa na
grobie swego syna, Hektora (Metamorfozy 13,
425—9 Owidiusza).
Długie i krótkie czupryny, peruki, brody i
wąsy pojawiały się i znikały w zależności od
kolejnych mód, ale uczeni gr. i rz„ filozofowie.
zwłaszcza cynicy i stoicy, nie szli za modą. lecz
zapuszczali bujne brody (ślad tej tradycji
odczytać można zapewne w brodach
duchowieństwa Kościoła wsch.). Broda stała się
więc atrybutem zawodu i misji myślicielstwa
(wykpionym w przysłowiu łac.:
Broda nie czyni filozofa), choć właśnie filozof
— Arthur Schopenhauer — występował
gwałtownie przeciw brodzie jako „zewnę-
trznemu objawowi grubiaństwa, oznace płci
wyrastającej pośrodku twarzy, świadczącej o
tym, że przekłada się samczość łączącą nas ze
zwierzętami nad humanizm". Homer
przedstawia Achajów jako długowłosych.
Chrześcijanie zapuszczali długie włosy na znak
pokuty. Mogły one też być — u mężczyzn —
oznaką wolnego stanu lub pochodzenia
szlacheckiego (np. symbol niezależności i
wolności staroż. Gallów). u kobiet —
dziewictwa.
Długie włosy mogą być w pewnych okresach
atrybutem ruchów wolnościowych lub
rewolucyjnych (por. bujne brody klasyków
marksizmu), a w niewiele lat wcześniej czy
później reprezentować powagę monarchów (np.
car Aleksander III, król Belgów Leopold II) i
burżuazji albo subkultury przeciwstawiające się
konwencjom obyczaju i mody, jak np.
pustelnicy, jogowie, guru, hippisi.
Zwykle uważane są po prostu za ozdobę głowy
męskiej: „(Atena Odyssa) uwieńczyła bujnymi
kędziorami podobnymi do kwiatów hiacyntu"
(Odyseja 23,158 Homera, tł. J. Pa-
randowskiego). Aforyzm Likurga: Piękna
fryzura czyni przystojnego pięknym, a brzyd-
kiego okropnym.
Różne fryzury w rozmaitych okresach,
kulturach i krajach były emblematem różnych
zawodów, klas, grup ludności, kast, płci, wieku.
W czasach cesarstwa rzymskiego szybkie
zmiany mody uczesania kobiecego sprawiły, że
bogate damy kazały się portretować
rzeźbiarzom na popiersiach z łysą głową, aby
nakładać na nie modne marmurowe fryzury.
„Włosy nosi w półkole, jak włoscy w obrazach
anieli ala... a la Botti-celli" (Wesele l, 17, 503—
5 Wyspiańskiego).
Rozpuszczanie włosów przez kobiety. Gdzie
czarownicom, kobietom upadłym i cu-
dzołożnicom nie obcinano włosów, tam zmu-
szano je przynajmniej do ich rozwiązywania,
gdyż splatanie wzmagało moce magiczne
włosów. Grzesznica w domu faryzeusza
namaszcza rozpuszczonymi włosami olejkiem
nogi Jezusa (Ew. wg Łuk. 7,38). Apollo,
ścigając dziewiczą Dafne „widzi jak na (jej)
ramiona włos w nieładzie spada" (Metamorfozy
1,498 Owidiusza). „Medeę święty szał napada,
biegnie wokół ołtarzy z rozpuszczonymi jak u
bachantki włosami" (jw. 7, 257—8). Na
pogrzebie Polidora „w krąg stanęły kobiety
trojańskie z rozpuszczonymi włosami, jak
zwyczaj nakazuje" (Eneida 3,65 Wergiliusza).
Długie, rozpuszczone lub splecione w warkocz
włosy oznaczały dziewictwo lub wolny stan,
również u chrześcijanek, stąd zawiązywanie,
przycinanie lub nakrywanie włosów mężatek
(w Polsce ceremoniał oczepin).
Włosy zwichrzone, potargane, w nieładzie,
były atrybutem osób (zwłaszcza kobiet)
obłąkanych, pogrążonych w rozpaczy, nagle
osieroconych. Wężowe, rozwiane włosy okru-
tnych, złowieszczych bogiń, demonów jak w
mit. gr. Tyfon, erynie (furie), jak w mit. skand,
walkirie, demony wojny.
Włosy stają dęba, jeżą się — ogarnia kogoś
przerażenie „Zdjął mnie strach i drżenie (...), a
gdy duch przechodził przede mną, powstały
włosy na ciele moim" (Hiob 4,15). „Na ten głos
zadrżał Pryjam, członki mu zdrę
twiały i z bojaźni na głowie zjeżył się włos
biały" (Iliada 24,359 Homera, tł. F. Dmo-
chowskiego).
(Ucięty) lok włosów znakiem, zakładem,
fetyszem, amuletem miłości. Lok świętego jest
typową relikwią zachowującą intymną więź z
duszą i cnotami świętego. Lok włosów dziecka
jest pamiątką rodzinną wyrażającą pragnienie
zatrzymania dziecięctwa w czasie. Pukiel
włosów na czole Okazji, za który trzeba
chwycić nim nas minie, gdyż z tyłu jest łysa.
„Rozdały wiele włosów, łez, podwiązek: żadna
nie weszła stąd w małżeński związek"
(Beniowski l, 288—9 Słowackiego).
Liczba włosów na głowie — olbrzymia,
niezliczona mnogość. Wyrażenie: Ma więcej
długów niż włosów na głowie, jest aluzją do
Psalmu 39 13, gdzie mowa o grzechach: ,,Poj-
mały mnie nieprawości moje i (...) są liczniejsze
niż włosy na mej głowie".
Włos (jcg0 szerokość) — niezmiernie mała,
niedostrzegalna gołym okiem, drobna odległość,
różnica itp., zwł. w wyrażeniach:
Ani o włos; Na włos; O (mały) włos; Roz-
szczepiać włos na czworo, tj. z pedantyczną
dokładnością analizować, roztrząsać. Włos
symbolem kruchości, łamliwości, słabości:
Życie czyjeś wisi na włosku; zob. Miecz (Da-
moklesa). Przysłowie gr.: Nawet najmniejszy
włos rzuca swój cień, tj. i najdrobniejszy
fałszywy krok nie pozostaje bez skutków.
Symbolika koloru włosów.
Włosy blond, złociste, zazwyczaj wiążą się ze
Słońcem, bohaterami słonecznymi, zbożem i
boginiami urodzaju, boginiami miłości z cnotą,
dziewictwem, mądrością. „Włosy blond, krótkie
czy długie, naszym paniom wystrojonym
świadczą miłosne usługi jak węże z głowy
gorgony" (Pochwala kobiet F. Rabelais'go).
Gentlemen Prefer Blondes ang. 'Mężczyźni
wolą blondynki', tytuł powieści (1925) pisarki
amer. Anity Loos. „Włos litewskiego ludu,
biały albo płowy, pozłacał się jako łan
dojrzałego żyta" (Pan Tadeusz 11, 199—200
Mickiewicza).
Włosy rude, miedziane, łączą się z grzechem,
światem podziemnym, śmiercią, Judaszem,
Szatanem, ale także z płomiennym złotym
skarbem z bajki Andersena, sławnym
rudowłosym skrzypkiem. „Od bujnych włosów
miedziano-czerwonych — kobiet ca-łunkiem
śmierci naznaczonych" (Elegia konającej
jesieni 19—20 L. Staffa). „Gdzie wi
działeś uczciwą kobietę z rudymi włosami?"
(Moralność pani Dulskiej 2,12 G. Zapolskiej).
Włosy niebieskie, nie spotykane w życiu,
mają wykładnię ujemną, podobnie jak rude,
np. u mordercy żon, Sinobrodego.
Włosy zielone mają boginki morskie i rze-
czne, syreny, rusałki.
Włosy czarne uchodzą za piękne lub egzo-
tyczne. „Włosy jego jak latorośle palmowe,
czarne jak kruk" (Pieśń pochwalna na cześć
Oblubieńca, Pieśń nad pieśniami, 5,11). „Stał
przed nią wysmukły, czarnobrewy, prze-
pyszny, najpiękniejszy ze wszystkich mołoj-
ców" (Ogniem i mieczem 3 H. Sienkiewicza).
„Była ona tym, co to dawniej zwano hożą
czarnobrewką" (Sfinks l J.I. Kraszewskiego).
Siwizna — starość (i mądrość). „Siwizna
ozdobą starości" (Ks. Przypowieści 20,29).
„Przed głową siwą powstań i szanuj starego"
(Lev. 19,32). Siwizna Boga (Starowiecznego)
w Widzeniu Daniela: „Włosy jego jak wełna
czysta" (7,9) oznacza wieczność; włosy Syna
Człowieczego „jasne jak wełna biała i jak
śnieg (Apok. 1,14) oznaką Przemienienia
Pańskiego. Przysłowia: Siwizna to kwiaty
śmierci. Szanuj siwy włos (tj. starość). Siwe
włosy mówią o wieku, a nie o mądrości. W
Bajce 182 Ezopa mężczyzna, który miał dwie
żony, starą i młodą, wkrótce całkiem wyłysiał,
gdyż stara wyrywała mu ciemne, a młoda —
siwe włosy.
Siwizna ogarniająca włosy nagle, np. wcią-
gu jednej nocy — wstrząsające przeżycie i
jego (niezbyt prawdopodobny) skutek. „Skarga
to straszna, jęk to ostatni, od takich modłów
bieleje włos" (Chora) 3—4 K. Ujejskiego).
Samotny włos na łysej głowie Ojca-Czasu
znany był w staroż. Egipcie jako lok Horusa.
Łysina (albo ogolona głowa) — inność,
kalectwo, śmieszność; mądrość, kapłaństwo.
Kapłani staroegipscy golili głowy. Przysłowia:
Lepszych dziesięciu łysych niż jeden ryży.
Łys, zyz, kuternoga, jeśli co dobrego, łaska
Pana Boga. Nie każdy łysy pleban. Niech
włosistym o łysych koncepta się roją, głowy
ludzkie rozumem, nie włosami stoją. „Nic
bardziej pogardy godnego niż łysy udający, że
ma włosy" (Epigramaty 10,83 Marcjalisa).
„Pole bez trawy, roślina bez liści, głowa bez
włosów — brzydkie są" (Sztuka kochania
3,249 Owidiusza). Przysłowie na pociechę
łysym: Wulkan trawą nie zarasta.
Brać pod włos — uzyskiwać coś u kogoś
przez schlebianie mu, granie na jego sła-
bostkach, na ambicji, snobizmie.
Głaskać pod włos — docinać, dogryzać;
dogadzać, uprzedzać życzenia, iść na rękę.
Ciągnąć coś za włosy — robić coś z wielkim
wysiłkiem, „na siłę", przemocą, gwałtem.
W marzeniu sennym: oszukaństwo.
W plastyce długie włosy pokrywające nagość
kobiety to często symbol pokuty, atrybut Marii
Magdaleny i Marii z Egiptu, pokutującej
prostytutki z Aleksandrii. Święte dziewice i
biorące ślub panny młode w obrazach
Odrodzenia przedstawiano często z
rozpuszczonymi włosami, a kurtyzany i
wyobrażenia miłości świeckiej — zazwyczaj z
włosami splecionymi. Częste tematy w pla-
styce: biblijny Samson śpi z głową na łonie
Dalili, a ona (lub jakiś Filistyn) obcina mu lok
włosów; Semiramida porzuca czeszącą ją
służkę i spieszy z włosami w nieładzie na pole
walki na wieść o rewolcie w Babilonie
(Pamiętne czyny i powiedzenia Wale-riusza
Maksymusa, I w. n.e.); naga Wenus
Anadyomene ('wynurzająca się') wyciskająca
wodę z włosów. Erminia, bohaterka Jeruzalem
wyzwolonej Tassa, opatruje rany Tan-kreda i
zawiązuje je własnymi, złotymi, uciętymi
warkoczami.
WŁÓCZNIA (Oszczep, Dzida, Dziryt, Pika,
Kopia, Spisa, Lanca)
Oszczep — od starszej epoki kamiennej broń
wojenna i myśliwska; pierw. ostro zacięty kij,
później z grotem kamiennym, kościanym,
metalowym; sport, kij z grotem do rzutów w
lekkiej atletyce.
Dzida — dawna broń drzewcowa z grotem,
lekka włócznia, pika.
Dziryt — krótka włócznia do walki wręcz a.
do rzucania.
Włócznia — broń drzewcowa dl. ok. 2—2,5
m, używana pierw. w jeździe i piechocie.
Pika — od XV do pocz. XVIII w. w Europie
drzewcowa broń piechoty (pikinierów) dł. do
ok. 5 m.
Kopia — broń drzewcowa śrdw. jazdy ry-
cerskiej, dł. do 4 m, z masywnym grotem i
proporcem (do XVI w.); w Polsce XVI—pół.
XVIII w. kopia husarska z drzewcem do
5,5 m, drążona dla lekkości, do jednorazowego
użycia (bo się kruszyła od uderzenia).
Spisa — w XVII w. dzida Kozaków zapo-
roskich, dł. ok. 2 m, z obu końców ostra.
Lanca — kawaleryjska broń drzewcowa z
wąskim grotem i proporczykiem, w Polsce od
końca XVII w. do 1939: jedna z odmian dawnej
kopii.
Włócznia symbolizuje oś świata, promień
Słońca, błyskawicę, ogień; życie; wiek brązu;
królewskość, berło, władanie; łowy; rycerskość,
godność, honor, prymat; rycerstwo, buławę,
rozkaz, wojnę, odwagę, szybkość, ochronę, siłę,
zabójstwo, śmierć, zniszczenie, ranę, uleczenie
rany; potęgę, młodość, tworzenie, fallusa, pasję,
płodność; prawo, własność, prawdę, rozum,
cnotę, bystrość, stałość, hart ducha,
męczeństwo.
Włócznia — wojna. „I przekują swoje miecze
na lemiesze, a swoje włócznie na sierpy"
(Izajasz 2,4).
Włócznia — atrybut wojownika i łowcy.
Włócznia — królewskość. Włócznia była
emblematem władców nim miecz ją zastąpił.
„Nie strzegliście swego pana, pomazańca
Pańskiego: popatrz tylko, gdzie jest włócznia
króla (Saula)" (/. Ks. Król. 26,16).
Włócznia w mit. gr.-rz. — atrybut bogów
wojny i płodności, atrybut Hery (luno Ludna},
Pallas Ateny (Minerwy), Zeusa, uosobienia
Odwagi i Stałości; Jowisza Dolichenchesa i
Mitry (czczonych w legionach rz.), Aresa
(Marsa). Żołnierzy za męstwo nagradzano
włócznią bez grota, bo nie udzielała żadnej
władzy.
Włócznia — rana, uleczenie rany. Achilles
zranił włócznią Telefosa, zięcia Priama,
usiłującego przeszkodzić lądowaniu Greków
pod Troją, a potem, zgodnie ze wskazówką
wyroczni, wyleczył rannego rdzą z grota
włóczni. „Bo me spojrzenie, jak dzida Achilla,
zdolne jest zabić i zdolne uleczyć" (Henryk
VIcz. 2 5,1 Szekspira, tł. L. Uiricha),
Srebrne włócznie — przekupstwo, korupcja.
Na zapytanie, jakiego sposobu użyć, aby
zwyciężyć w wojnie, wyrocznia delficka
poradziła Filipowi Macedońskiemu walczyć
srebrnymi włóczniami.
Włócznia — wiek brązu, jeden z „czterech
wieków ludzkości".
Włócznia — oś świata, promień Słońca,
ogień, płodność, fallus; spowinowacona z si
łą żywotną drzewa. „Tak zdziwił się Romu-
lus, kiedy wbiwszy włócznię w ziemię na
Palatynie, ujrzał jak niezwłocznie kręty korzeń
z żeleźca wyrastać zaczyna; wnet cała — co za
dziwo! — wyrasta drzewina" (Metamorfozy 15.
565—8 Owidiusza, tł. B. Kiciń-skiego).
Odpowiednik laski Aarona i laski Jessego (zob.
Laska: zakwitająca).
Dziryt, dzida — atrybut Diany; atrybut
mających wyobrażać boginię portretów Diany
de Poitiers, 1499—1566, faworyty króla fr.
Henryka II; przybrała ona dziryt jako impresę
(godło) z napisem na banderoli:
Conseguitur quodcmque petit tac. 'osiąga
wszystko, do czego dąży'. Dziryt z płonącym
ostrzem wbity w serce zakonnicy — atrybut św.
Teresy z Avila.
Włócznia Lugusa (jednego z najważniejszych
pogańskich bogów celt.) — błyskawica.
Czarodziejska włócznia ognista, którą bóg
otrzymał w darze od swego wychowawcy,
Manannana, wraz z wielką procą, hełmem-
niewidką i magiczną tarczą.
Włócznia w chrzęść. — męczeństwo, cnota,
odwaga; jeden z atrybutów ukrzyżowania;
atrybut św. Hipolita, Longina, Tomasza Ap.,
Judy Tadeusza Ap., św. Jerzego, Michała,
Barbary, Wojciecha, Demetriusza, niekiedy też
Mateusza Ap. Zwierzę przebite dzirytem —
występki, grzechy.
Złamana włócznia — atrybut św. Jerzego
(który miał, wg legendy, zabić smoka mieczem,
gdy włócznia mu się złamała); uszkodzony
fallus; naruszona potencja seksualna króla.
Włócznia i Graal — zasada męska i żeńska.
Biblijny Józef z Arymatei miał zebrać do
kielicha Graala krew Jezusa spływającą z
przebitego boku po grocie włóczni centuriona
Longina.
Włócznia św. Maurycego — panowanie
królów i cesarzy nm. Włócznia zawiera re-
likwię: gwóźdź pochodzący rzekomo z Krzyża
Sw.; przechowywana w skarbcu wiedeńskiego
Burgu. Kopia włóczni ofiarowana w 1000 r.
przez cesarza Ottona III Bolesławowi
Chrobremu, obecnie w skarbcu katedry
wawelskiej.
Ręka włóczni — prawa; ręka tarczy — lewa.
Włócznia — prawo, które broni kontraktów,
procedury, porządku obrad.
Włócznia — prawda; rozwaga; umiejętność
odróżniania dobrego od złego. ,,Pochłonię
tego tym trącił Ituriel lekko swą włócznią, gdyż
nie może żaden fałsz stawić czoła dotknięciu
Niebiosów" (Raj utracony 4, 1033—5 Miltona.
tł. M. Słomczyńskiego), dotknięcie włóczni
anioła Ituriela ujawnia oszustwo.
Włócznia — związek z Ziemią, z której
wyrasta drzewo-drzewce.
Płonące Włócznie — jedno z określeń zorzy
polarnej,
Grot włóczni — zręczność; bystrość umysłu:
gotowość do służby wojsk.
Iść do kogoś z dzidą — atakować. Ty do
mnie z pergaminem, ja do ciebie z dzidą —
jakoby słowa Władysława Jagiełły do Krzy-
żaków.
Dzida — praca dzienna. Przysłowie: Skła-
dam. dzidę, sam spać idę.
Dziryt — szybkość. ..Koń czarny zagrzmiał
po granicie, chyży jak dziryt" (Giaur 251—2
Mickiewicza).
Kopia — broń husarska. Przysłowie:
Póki kopii, poty Polaków.
Kruszyć kopie — walczyć o coś, bronić
czyjejś sprawy; spierać się o coś. o kogoś;
dawn. walczyć na kopie.
Mógłby z kopią gonić (np. w domu;
w mieszku) — pusto; bieda.
Lanca — żołnierz, rycerz, wojsko. „Lanca
nigdy nie stępiała pióra, ani pióro lancy" (Don
Kiszot 1.18 Ceryantesa); żołnierze i literaci nie
przeszkadzają sobie wzajem.
Lanca — królowa broni. „Nie masz pana nad
ulana, a nad lancę nie masz broni!" (Pieśń
ułanów l—2 Wincentego Pola).
W heraldyce: (włócznia) poczucie honoru;
gotowość bojowa; szybkość; wolność.
WODA
Woda jest symbolem chaosu, niestałości,
zmienności, przeobrażenia, rozpuszczania się;
bezmiaru możliwości; uzdrowienia; źródła
życia, odrodzenia ducha i ciała; zmartwych-
wstania; potęgi, płodności: niebezpieczeństwa.
śmierci; oczyszczenia, chrztu; wiedzy i pamięci
utajonych w podświadomości;
zwierciadła; prawdy, mądrości; dobra i zła;
łaski i cnoty; duszy ludzkiej; umysłu kosmicz-
nego; zapomnienia; zasady żeńskiej; magii.
Zob. Puchar, Waza.
Woda pojmowana była jako pramateria.
zwłaszcza przez ludy zamieszkałe nad morzem
lub rzeką, np. egipski ocean pierwotny Nun;
babiloński pierwotny ocean wody słod
kiej. Apsu, i wody słonej, Tiamat; biblijne
wody Chaosu (tohuwabohu), nad którymi
unosił się duch boży (Gen. 1,2). Woda jest tu
więc widziana jako podstawa wszech-rzeczy;
obrazem tej idei jest też rzeka lub morze
opływające albo unoszące dysk ziemi, jak np.
grecki Okeanos. Woda jest też materią
pierwotną, początkiem przyrody dlatego, że
wszystko, co żywe, żyje wilgocią, a martwe
wysycha, że zarodki wszystkiego są mokre, a
pokarm — soczysty (według joń-skiego
filozofa przyrody z VII—VI w. p.n.e., Talesa z
Miletu). Jako woda chaosu unosząca ziemię,
jako morze Lewiatana, materia prima
wszelkiego życia, jest ona synonimem
nieuporządkowania, przeciwieństwem
Kosmosu ('porządku'), a także przeciwień-
stwem uduchowionej pustyni. Woda wyobraża
niestałość, chwiejność, a przy tym bezwład,
inercję: przybiera kształt naczynia, do którego
się ją wlewa. Jakub mówi do Rubena (Gen.
49,4): „Jesteś niestały jak woda, nie wyróżnisz
się (spośród braci)". Mówi się. że coś jest
(widłami) na wodzie pisane, tj. nie pozostawia
śladu. Woda jako masa niezróżnicowana
zawiera nieskończoność możliwości, zarówno
możliwość rozwoju jak i uwiądu.
Woda oczyszczenia. .,1 wyleję na was wodę
czystą i będziecie oczyszczeni od wszystkich
nieczystości" (Ezechiel 36.25). Woda przynosi
symboliczną śmierć i takież odrodzenie w nie-
zliczonych ceremoniałach kultowych, kiedy
umiera „stary", a rodzi się „nowy" człowiek.
Takie „odrodzenie" całego ludu nastąpić miało
przy przejściu Izraelitów przez Morze
Czerwone (Ex. 14—15) i przy przejściu przez
Jordan u progu Ziemi Obiecanej (Jozue 3—4).
Podobnie rzecz się miała z Józefem, którego
bracia wrzucili do studni (co prawda pozba-
wionej wody) w Dolanie, gdzie miał umrzeć
(Gen. 37, 20—24). i z Jeremiaszem, którego
spuszczono do studni (co prawda zawierającej
błoto, a nie wodę), aby tam zginął (Jeremiasz
36, 6—13). Królowie słoneczni często umierali
zanurzając się (jsk zachodzące słońce) w
wodzie, natomiast boginie księżycowe
nieustannie igrały w wodzie (jak światło
księżyca), kąpiąc się dla odzyskana dziewictwa
i oczyszczenia się. Ablucje mają znaczenie
rytualne i duchowe: semickie obrzędy
oczyszczenia miały również swoje
odpowiedniki w starożytnym Egipcie, u Gre-
ków i Rzymian. Z obrzędów tych wywodzi
się chrzest symbolizujący odrodzenie duchowe.
przyjęcie do zbiorowości, wtajemniczenie w
nowy kult religijny, połączone z uzyskaniem
nowego.imienia dla zaznaczenia nowego okresu
życia, rytuał długowieczności. oczyszczenia i
egzorcyzmu (przed ochrzczeniem należy
przyszłe imię trzymać w sekrecie, aby złe duchy
nie dowiedziały się o nim). Podobne znaczenie
miały rytualne kąpiele przy zawarciu ślubu albo
przy obejmowaniu funkcji kapłańskich (rytuał
często upraszczany do zwykłego pokropienia,
zwłaszcza w krajach ubogich w wodę. a później
i w innych). W biblijnej Księdze Liczb (19) Bóg
oświadcza Mojżeszowi, że kiedy ktoś dotknie
zabitego lub zmarłego albo kości czy grobu
jego, wtedy „wezmą popiołu z ofiarnej
czerwonej krowy spalonej za grzech, wleją na
popiół wody w naczynie, umoczą w niej hizop i
pokropią nią splu-gawionego takim
dotknięciem, jego sprzęty i namioty". Czepiec w
Weselu (2, 15, 790—2) S. Wyspiańskiego:
..Dajcie, bracie, kubeł wody: ręce myć, gębę
myć, suknie prać — nie będzie znać".
Wodą życiodajną, zapładniającą, wyzwala-
jącą, wzmacniającą są ciecze natury (jak deszcz)
i płyny ciała (jak krew. pot, nasienie. mleko,
wody owodni). We wszystkich kulturach
archaicznych, gdzie istniał mit o Ziemi i niebie
jako rodzicach świata, niebo zapła-dnia Ziemię
niebiańskim nasieniem. Dlatego także źródła,
jeziora i rzeki miały własności zaptadniające.
Dziewczęta greckie w Tro-adzie. mające wyjść
za mąż, kąpały się w Ska-mandrze. mówiąc:
„Skamandrze, przyjm moje dziewictwo!" W
wielu rytuałach magicznych woda gra rolę
nasienia. Częste są w mitologiach bitwy bogów
i bohaterów ze smokami i innymi potworami
strzegącymi życiodajnej wody; zwycięstwo nad
nimi symbolizuje zakończenie suchej pory roku
albo suszy i odrodzenie wegetacji. Starożytni
Egipcjanie skraplali wodą mumie swych
zmarłych, aby im zapewnić życie pośmiertne, co
często przedstawiała plastyka egipska.
Studnie i źródła są dla wędrownych synów
pustyni miejscem radości i wesela, doniosłych
spotkań, rodzącej się miłości, która kończy się
małżeństwem. Gościnność Bliskiego Wschodu
wymaga poczęstowania świeżą, źródlaną wodą
do picia i wodą do umycia znużonych i
zbrudzonych w czasie wędrówki stóp. Biblia
jest hymnem na cześć wody.
Ozeasz (6,3; 14,6) przyrównuje Boga do
deszczu i do rosy. Pieśń Mojżesza (Deut. 32, 2
—3) głosi: ,,Niech spływa jak deszcz nauka
moja, niech skrapla się jak rosa nauka moja, jak
deszcz na zioła, jak krople na trawę, bo będę
wzywał imienia Pańskiego".
Woda w studni, w źródle, strumieniu, morzu
wpływa na losy ludzi mieszkających na lądzie
przez wydobywające się z niej bajeczne i
mityczne stwory, dobroczynne i zbawcze albo
przynoszące nieszczęścia i śmierć. Grecki bóg
morza, Posejdon. wysyła z morza potwora, który
miał pożreć Hezjonę, córkę króla trojańskiego,
Laome-dona; dwa ogromne węże, aby udusiły
Lao-koona, kapłana Apollina w obozie Greków
pod Troją; ofiarowuje królowi Krety, Mi-
nosowi, pięknego byka, w którym zakochała się
królowa, Pazyfae. Syrenka z bajki Andersena
ratuje życie księciu kosztem własnego życia. W
balladzie Mickiewicza Swi-tezianka zakochuje
się w strzelcu, ale przynosi mu śmierć w
odmętach wody.
Woda jako sprawca raju ziemskiego. W
Proroctwie Ezechiela (47) źródło wypływające
ze świątyni w nowej Ziemi Sw., symbol życia
nadprzyrodzonego i błogosławieństw boskich w
okresie mesjańskim, staje się wielką rzeką
użyźniającą ziemię i uzdrawiającą wody Morza
Martwego. W Objawieniu sw. Jana (22,1)
Chrystus ukazuje prorokowi „rzekę wody życia,
jasną jak kryształ, wychodzącą ze stolicy Boga".
Żywa woda. Woda zawsze w ruchu (rzeka,
morze, deszcz), zmienna w kolorach, odbijająca
człowieka i świat, mówiąca bełkotem,
bulgotaniem, szmerem, hukiem, ożywiająca
wyschniętą roślinność, odświeżająca
spragnionych i chorych, oczyszczająca z brudu
ciało (a więc i duszę), groźna w sztormach,
burzach i powodziach, zdaje się być w wielu
religiach istotą żywą i godną czci.
Reprezentowała, jak ziemia, zasadę żeńską.
Woda gojąca, odmładzająca, miała według
tradycji albo legendy właściwość przywracania
młodości lub życia, leczenia itd., np. woda
sadzawki Siloe w Jerozolimie, w której kąpiel
miała przywracać siły i zdrowie (Ew. wg Jana
9,7), albo wody Owczej Sadzawki zwanej
Betesda, położonej na północ od świątyni
jerozolimskiej, które miały uzdrawiać, gdy anioł
poruszał ich powierzchnię (Ew. wg Jana 5, 2—
3). „Kto pragnie,
niech przyjdzie, i kto chce, niech bierze wodę
życia darmo" mówią Duch i Oblubienica w
Apokalipsie 22,17.
Od najdawniejszych czasów leczenie i kulty
lecznicze wiązały się ze źródłami, strumieniami,
studniami itd. Woda. jako źródło życia w wielu
mitach, jest najpowszechniejszym lekiem,
zarówno we współczesnych, jak i (Styks, Lete, Acheron itd.). tworzeniem i
przedhistorycznych kąpieliskach i uzdro-
wiskach. Takie źródła, jak Forli we Włoszech,
Saint Moritz w Szwajcarii czy Saint-Sauveur i
Grisy we Francji odwiedzane były już przez
kuracjuszy epoki neolitu i brązu. W starożytnej
Grecji najsłynniejsze sanktuaria poświęcone
Heraklesowi były przy gorących źródłach
siarczanych w Termopilach i Aidep-sos;
Rzymianie mieli gorące źródła w Aquae
Abuale, w Aquae Grani (Akwizgranie), w
Aquae Mattiacae (dziś Wiesbaden) i w in.;
na Środkowym Wschodzie Kallirrhoe, gdzie
bezskutecznie leczył się Herod. Wiele kulto-
wych uzdrowisk łączyć się ma z pojawieniem
się bóstwa lub świętego (np. epifania Madonny
w Lourdes we Francji, w Scafati we Włoszech).
Również wielkie rzeki mają uzdrawiać
kąpiących się lub wypłaszać demony, jak np.
Ganges, Dżumna i Saravati w Indiach, Nil.
Tybr, Jordan, Eufrat.
Woda — życie. W książce Antoine Saint--
Exupery'ego Ziemia, planeta ludzi (Na pustyni
4) autor opowiada, jak Maurów, których
obwożono po Sabaudii, przewodnik zapro-
wadził przed wielką kaskadę i dał do po-
kosztowania jej słodkiej wody, „i ta woda tak
upragniona, której ani jedna kropla od
dziesięciu lat nie spadła w Porl-Etienne.
szumiała tutaj, jak gdyby... wylewały się
wszystkie zapasy świata... — Chodźmy... —
Trzeba zaczekać. — Zaczekać na co? — Aż to
się skończy. Chcieli doczekać tej godziny, kiedy
Bóg zmęczy się własnym szaleństwem. Pożałuje
go szybko, jest skąpy". Tamże (W sercu pustyni
7) do umierającego z pragnienia na pustyni
autora zbliża się Beduin z naczyniem pełnym
wody. „Wodo, nie masz ani smaku, ani koloru,
ani zapachu, nie można ciebie opisać, pije się
ciebie nie znając ciebie. Nie jesteś niezbędna do
życia:
jesteś samym życiem". „Nie moja to wina, że
ciało ludzkie nie może przeżyć trzech dni bez
wody. Nie myślałem, że aż tak dalece jestem
więźniem źródeł (...) Nie widać sznura, którym
(człowiek) jest przywiązany do studni, którym
jak pępowiną przywiązany jest
do trzewi ziemi. Jeśli pójdzie o jeden krok za
daleko — umrze" (W sercu pustyni 6. tł. W. i Z.
Bieńkowscy).
Woda jako żywioł pośredni między żywio-
łami eterycznymi, jak powietrze i ogień. a
elementem stałym — ziemią, między życiem a
śmiercią, jak w rzekach narodzin lub śmierci
niszczeniem, parowaniem (sub-limacją) a
użyźnianiem (strącaniem).
Woda — niebezpieczeństwo dla życia (przez
groźbę utonięcia). Grecy obawiali się go
najbardziej, gdyż, jak sądzili, woda zabija
również i duszę, gasząc jej ognistą naturę.
,,Niech mnie nie zatapia nawałność wody i nie
pożera mnie głębina, ani niech nie zawiera nade
mną studnia otworu swego!" (Psalm 68 17).
Woda — narzędzie kary. W wielkich poto-
pach z mitów rozpowszechnionych w Europie,
Azji i Ameryce, śmierć całej bez mała ludności
w odmętach wody jest karą za nie-
posłuszeństwo, ale i odkupieniem grzechów i
win przy pomocy tego żywiołu, co ma dać
początek nowemu, może lepszemu światu. W
Potopie biblijnym giną wszyscy źli ludzie
(Gen. 6—8), w wodach Morza Czerwonego
tonie całe wojsko faraona (Ex. 14, 21—31),
winny nieposłuszeństwa rozkazowi Pana
Jonasz wrzucony jest do morza (Jonasz l. 13—
16).
Woda — narzędzie sądu albo ujawnienia
winowajcy. Odbicie w wodzie służyło wielkiej
liczbie wyroczni opierających się na jej
rzekomej mocy wieszczej. Spojrzenie na po-
wierzchnię wody (później na kulę kryształową)
ukazywało oku wróżbity popełnione lub
przyszłe przestępstwa. Rodzajem sądu bożego,
opierającego się na domniemaniu. że bóstwo
ochroni niewinnego i przyczyni się do wykrycia
sprawcy, była próba wod\ (próba czystości). Jest
to jedyny sąd boży. o którym wspomina Biblia
(Num. 5. 11—31);
Bóg nakazuje, aby żonę podejrzaną o cudzo-
łóstwo przyprowadzić do kapłana, który po
odpowiednich obrządkach da pić. kobiecie wodę
zazdrości, wodę bardzo gorzką, na którą klątwy
nagromadził, zmieszaną z pyłem posadzki
tabernakulum. Jeżeli jest winna. łono jej
wygnije, a żywot rozedmie się i pęknie; jeśli
niewinna, zostanie zdrowa i płodna.
Średniowieczna próba gorącej wody polegała na
zanurzeniu ręki oskarżonego we wrzątku (gdy
nie było śladów popa-
rżenia — był niewinny): próba zimnej wody
(czyli pławienie) polegała na wrzuceniu
oskarżonego o czary, związanego, na głęboką
wodę; jeśli utonął — był niewinny, jeśli nie
utonął, został spalony na stosie.
Woda ucisku: „I da wam Pan chleb utrapienia
i wodę ucisku" (Izajasz 30.20) — wikt
dostarczony więźniom będącym o chlebie i
wodzie.
Woda jako ukrycie dla nieprawości; zaplątać
węzeł, a końce utopić w wodzie (zob. Węzeł:
Zaplataj).
Woda atrybutem zgody, przymierza, przy-
jaźni; wg dawnego rytuału: lać wodę na szable.
Czysta woda — prawda, porządek, blask
drogich kamieni (np. diament czystej wody).
Wypłynąć na czystą wodę, wydobyć się z ta-
rapatów, uporządkować swoje interesy. Wy-
prowadzić coś na czyste wody, uporządkować,
doprowadzić do właściwego funkcjonowania.
Przysłowie: Kto chce mieć czystą wodę, niech
idzie do źródła (wł. Chi vuol deifacaua chiara,
vada alla fonie). „Któż potrafi oczyścić mętną
wodę? Ale gdy poczekać, aż się ustoi, oczyści
się sama" (Tao--leh-king 17 Lao-tse, ok. 550
p.n.e.).
Woda uchodziła za żywioł szlachetny. „Woda
najszlachetniejszym z żywiołów" (gr. Ariston
men hydor) i'iówi Pindar w Odach olimpijskich
1.1: 3.42; również napis nad pijalnią w
angielskim zdrojowisku Bath.
Zimna woda — (pierwotnie) oszczerstwo,
zniesławienie: ..Oblewają nas zimną wodą" (tac.
Atjuam frigidam suffunduni) pisze Plaut w
Komedii skrzynkowej 34 (ok. 200 p.n.e.);
później synonim otrzeźwienia, ostudzania za-
pału. rozwiewania marzeń.
Głęboka woda — niebezpieczeństwo:
„Wyzwól mnie od nieprzyjaciół i z głębin
wód!" (Psalm 68 15). albo trudne warunki
życia: „rzucić kogoś na głęboką wodę".
Rozlana woda — szkoda albo błąd nie do
naprawienia: „Wszyscy umieramy, jesteśmy jak
woda rozlana po ziemi, której nie da się już
zebrać" (2 Ks. Kroi. 14,14).
Mętna woda — zamieszanie, niepewna
sytuacja, chaos. Mącić wodę — intrygować,
wprowadzać zamęt. W mętnej wodzie ryby ło-
wić — wyciągać z zamieszania korzyści dla
siebie.
Woda uporczywie kapiąca — cierpliwe. ale
skuteczne drążenie albo nieznośna plaga.
.,Kropla drąży skałę nie siłą. lecz ciągłym
kapaniem" (łac. gutta cavai lapidem). Powie-
dzenie przypisywane Salomonowi: Trzy rzeczy
wyganiają człowieka z domu: dym(iący piec),
woda (cieknący dach) i zła żona.
Cicha woda niepożyteczna i groźna, oznaczać
może też człowieka na pozór tylko potulnego i
nieśmiałego. Przysłowia: Cicha woda młynarza
nie wzbogaci. Cicha woda brzegi rwie. Strzeż się
cichego psa i cichej wody.
W Objawieniu św. Jana (17,15): „Wody. które
widziałeś, nad którymi rozsiadła się
wszetecznica, to ludy i tłumy, i narody. i języki",
nad którymi panuje Rzym. swacha babilońska,
królestwo tego świata.
Woda — zwierciadło duszy. ,,Duszo ludzka.
jakżeś podobna do wody!" (nm. Seele des
Menschen, wie gleichst du dem Wasser!. z
wiersza Goethego Gesang der Geister uber den
Wassern 32—33). W miejscowościach
położonych nad wodą wielu mieszkańców
wychodzi przed wieczorem na wybrzeże, na
bulwar, aby popatrzeć na wodę. pokon-
templować, wejść w głąb siebie, odsunąć się na
chwilę od spraw powszednich. „For water and
meditalion, they say, go together" ang. 'Bo woda
i rozmyślanie kojarzą się z sobą' (Waterland 3
Grahama Swiffta).
Woda — mądrość. Babiloński Oannes —
pótryba, półczłowiek — wynurzył się z wody i
nauczył ludzi sztuki pisania, rolnictwa,
nawadniania, architektury itd. Co noc znikał z
powrotem w morzu. Babilończycy nazywali
wodę „domem mądrości". ..Wodą głęboką są
słowa z ust męża, potokiem wylewającym zdrój
mądrości" (Ks. Przypowieści 18.4),
Woda — nieświadomość (nm. das Unbe-
wusste, w której czyhać mogą niebezpieczeństwa
dla racjonalnego „ego") i niepamięć. Woda
niepamięci, woda letejska przynosiła
zapomnienie duszom zmarłych (wg mitologii
grecko-rzymskiej). gdy napili się jej z rzeki Lete.
Woda i wino — ludzka i boska strona
Chrystusa. Cud w Kanie Galilejskiej to
przemienienie wody w wino (Ew. wg Jana 2, l
—12). Odwieczny spór o rolę alkoholu w
twórczości i w codziennym życiu: poeta starszej
komedii attyckiej, Kratinos. pisał około 450 r.
p.n.e.: „Z picia wody nigdy nie powstaje
sztuka". Horacy w Listach l. 19, 2 pisze: ..Nie
przetrwają pieśni powstałe przy wodzie" (łac.
Nęć vivere carmina possunt, quae scribuntur
aquae potoribus}. Ale pisarz
amerykański XIX wieku H.D. Thoreau w
opowieści Watden r, l, powiada: „Woda to
jedyny napój mądrego człowieka". Podobnie
starszy od niego niemal o dwa wieki Wacław
Potocki w wyjątku z Syloreta (O święte lasy!...
97—99): „Niechaj z szczerego złota delikaci
kanar (tj. wino kanaryj-skie) pijają, wodą ja
ukracam pragnienie;
żywy strumień u mnie płaci (tj. liczy się,
popłaca)". Francuskie przysłowie natomiast
głosi: ,,Wszyscy źli ludzie piją wodę, czego
niezbitym dowodem był potop". Por. Wino.
Woda i krew zob. Krew (i woda). Woda i
mleko zob. Mleko (i woda).
Astrologia łączy wodę ze znakami zodiaku:
Rak, Wodnik, Ryby i Skorpion.
Woda wyobrażana przez: Księżyc, półksię-
życ, perłę, kielich, naczynie, literę M, linie
faliste, zygzakowate, wszystko co wklęsłe,
wygięte, wydrążone.
Znak wodny: tajny symbol średniowieczny,
którym chrześcijańscy heretycy i mistycy
porozumiewali się w sprawach wiary.
W marzeniu sennym: (kąpać się) utrata
przyjaciela albo krewnego; (wrzątek) szczęście;
(wpaść do wody) prześladowanie, ruina;
(mętna) kłopoty, kłótnia.
Wodnik (Aquarius) — gwiazdozbiór rów-
nikowy widzialny w Polsce latem i jesienią,
znak zodiaku, znak dzienny, powietrzny,
wilgotny, krwisty, zimna, ciemności, powodzi,
deszczu, burzy, pomyślny emblemat braterstwa,
współpracy, solidarności, tolerancji;
rządzony przez planetę Saturn, do której dodano
(po jej odkryciu) planetę Uran. Wyobrażany
jako człowiek wylewający z dzbana wodę do
pyska Ryby Płd.
WÓZ
Wóz (rydwan myśliwski, bojowy, triumfalny.
biga, kwadryga itd). symbolizuje tarczę sło-
neczną, pojazd boga, zbawienie, siły kosmiczne
i psychiczne; obłok, świst wichru;
władzę, autorytet, organizację; spór, potęgę
wojenną, wojnę, przerażenie, wyczyn, czyn
bohaterski, podbój, triumf, sławę; zemstę,
gniew; pomoc, przezorność; jaźń, ciało ludzkie,
niższe instynkty; por. Koło; Słońce.
Wóz bojowy dwukonny, wóz żelazny, ko-
sisty, rydwan wojenny używany do wjeżdżania
w szeregi nieprzyjaciół, zaopatrzony z boków, z
dołu i na osiach w sierpy, kosy
i miecze. „Nie będziemy mogli wnijść do góry,
ponieważ Chananejczycy używają wozów
żelaznych" (Jozue 17,16). „Sisara (wódz
chananejski) miał 900 wozów kosistych" (Ks.
Sędziów 4,2).
Rydwanów używano prawdop. naprzód na
pogrzebach królewskich, później na wojnie,
wyścigach i polowaniu. Pojawiły się w Me-
zopotamii ok. 3000 p.n.e. W tysiąc lat później
rydwan bojowy zrewolucjonizował strategię i
taktykę wojny (podobnie jak czołg w l. i 2.
wojnie świat. XX w. n.e.), przyczyniając się do
zwycięstwa Hyksosów w Egipcie. Hetytów w
Anatolii, Arian w płn. Indiach i Mykeńczyków
w Grecji, a pod koniec XV w. p.n.e.
rozpowszechnił się w Egipcie, na Bliskim
Wschodzie, na Krecie i w płd. Europie. Za
czasów Filipa II i Aleksandra Macedońskiego
rydwany były już wyparte przez jazdę, ale
wyścigi rydwanów stały się gł. dyscypliną
sportową igrzysk olimpijskich i pytyjskich, oraz
cyrków rz. (dwukonne bigi i czterokonne
kwadrygi); przewoziły też triumfatorów rz. w
uroczystych procesjach. Wyobrażano je na
łukach triumfalnych i na monetach. Najpóźniej
przyjęły się wozy (transportowe) w świecie
muzułmańskim. Pod panowaniem tureckim nie
było w Atenach do 1833, a na wyspie Kos do
1912 ani jednego wozu. Wg mit. gr. wozy
wynalazł Erichtonios, aby ukryć, że miał węże
zamiast nóg.
Wóz jako symbol buddyjski i platoński —
konwencjonalne określenie ego, jaźni, gdyż
istnieje tylko jako połączenie swych części
składowych: gdy je rozpatrywać oddzielnie, wóz
przestaje istnieć.
Wóz — miłość seksualna. W mit. babil.
bogini Isztar, chcąc uwieść Gilgamesza.
ofiarowuje mu wóz ze złota i lazurytu.
Wóz nowy — nosiciel Arki Przymierza. ,,I
włożyli skrzynię bożą na wóz nowy (...) a
synowie Abinadaba prowadzili wóz nowy" (2.
Ks. Król. 6,3).
Wóz ognisty — duchowe wywyższenie
człowieka. „A gdy (Eliasz i Elizeusz) szli i idąc
rozmawiali, wóz ognisty i konie ogniste
rozłączyły obydwu, i wstąpił Eliasz przez
wicher do nieba" (4. Ks. Król. 2,11).
Wóz — zbawienie. „A wozy twoje (Panie) są
zbawieniem" (Habakuk 3,8).
Powróz wozowy — grzech. ,,Biada wam.
którzy ciągniecie nieprawość powrózkami
marności, a grzech jak powróz wozowy"
(Izajasz 5,18),
Wóz Słońca — bóg Słońca; ruch Słońca po
firmamencie. „(Jozjasz) kazał (...) rydwan boga
Słońca spalić" (4. Ks. Król. 23,11).
Boże wozy — moc Pana Zastępów. „Wozów
bożych wiele dziesiątków tysięcy" (Psalm 67
18).
Wozy Izraela — siła Izraela (prorok Eliasz był
tym dla Izraela, czym wozy bojowe dla wojska):
„Wozie Izraela i woźnico jego!" (4. Ks. Król.
2,12).
Wóz niebieski chmur i obłoków — u staroż.
Żydów pojazd Boga, dla Greków praczasy,
chaos, pierwsze pokolenie bogów (Uranos)
poprzedzające olimpijski porządek ruchów
Słońca i gwiazd. „Ty, Boże (...) czynisz obłoki
wozem twoim, przechadzasz się na skrzydłach
wiatrów" (Psalm 103 3).
Szczerozłoty wóz Cherubów w świątyni
jerozolimskiej, „rozciągających skrzydła i za-
słaniających skrzynię przymierza Pańskiego" (/.
Ks. Kronik. 28,18).
Wóz — sława. „Tam umrzesz i tam będzie
wóz sławy twojej, hańba domu pana twego"
(/za/a.sz22,18).
Rydwany bogów — ulubiony motyw de-
koracyjny; zwierzęta ciągnące wozy bogów
wyobrażają ich cechy, np. rydwan-wóz ind. boga
wedyckiego Ardżany ciągną białe konie
symbolizujące czystość duszy boga, wóz Zeusa
ciągną orły, Hery — pawie. Afrodyty — gołębie
a. jelenie, Demeter — skrzydlate smoki a. węże,
Artemidy i Ojca Czasu — jelenie, Dionizosa —
pantery, tygrysy, centaury, Rei-Kybele — lwy,
Posejdona — hip-pokampy, Hadesa-Plutona —
4 karę konie, Hefajstosa — psy, Kronosa —
byki, Her-mesa — jaszczurki, bociany a. barany,
Ateny — sowy, Aresa — wilki, Okeanosa —
wieloryby. Pana — kozy, Sylena — osły, Nocy
— koguty, nimf morskich — delfiny. Admeta —
dziki i lwy. Nieboskłonu — niedźwiedzice,
Jutrzenki i Kupidyna — 4 białe konie, Diany i
Luny — biały i kary koń, Sławy — słonie, Frei
— koty, Dziewictwa — jednorożce, Słońca
(Heliosa, Apollina) — 4 rumaki. Złoty rydwan
Posejdona uśmierzał wzburzone fale morskie;
Zeus przejeżdża! przez zachmurzone niebo z
ogłuszającym turkotem kół-grzmotów
trzaskaniem biczów-błyskawic.
Święte wozy bogów w wielu kultach. Posągi
Ozyrysa wożono w łodzi-wozie;
bogowie skand. Wanowie Freyr i Freja w wozie
ciągniętym przez ludzi zapewniać mieli urodzaj
i dobrą pogodę. Wozy wiążą się szczególnie z
bogami Słońca i wegetacji, jak Rea-Kybele,
Attis, Mitra, Apollo itd.
Wóz Tespisa — teatr objazdowy. Najstarszy
tragik attycki, Tespis, miał obwozić swoje
dramaty na wozie (Sztuka poetycka 276
Horacego).
Zaprzęgać konie (a. woły) za wozem —
czynić coś w niewłaściwej, odwrotnej kolej-
ności. ,,Stawiam wóz przed koniem, jak
Homer" (Do Attyka, 1,16 Cicerona). Gr.
hysteron próteron 'późniejszy wcześniej'; łac.
plaustrum boyem trahit 'wóz ciągnie wołu'.
Wóz dwukołowy, rydwan — boskość w
podwójnej postaci, jak Aświnowie (Na-
satiasowie), podwójne bóstwo wedyjskie (Indie)
jeżdżące po nieboskłonie złotym rydwanem,
wyobrażające prawdop. gwiazdę zaranną i
wieczorną; jak Dioskurowie (Kastor i
Polideukes).
Wóz czterokołowy — równość harmonijna
łącząca umysły tego samego rzędu (Pseudo--
Denys Areopagita).
Wóz w tradycji żyd.-chrzęść. — rydwan
Boga i aniołów; Kościół kat.; Chrystus.
Mały Wóz, Wielki Wóz — Mała, Wielka
Niedźwiedzica (konstelacje płn.).
Wóz Dawida, Wóz Anielski (Hiob 9,9;
38,32) — Wielki Wóz, Wielka Niedźwiedzi-
ca. ,,Niesłusznie pospólstwo zwie go Dawido-
wym, gdyż to jest wóz Anielski. Na nim to
przed czasy jechał Lucyper, Boga gdy wyzwał
w zapasy, mlecznym gościńcem pędząc w cwał
w niebieskie drogi, aż go Michał zbił z wozu, a
wóz zrucił z drogi. Teraz popsuty między
gwiazdami się wala" (Pan Tadeusz 8, 80—5
Mickiewicza).
Wóz — kara. W śrdw. i później karano
prostytutki i przestępców obwożąc ich po
mieście i batożąc.
Wóz z sianem — śrdw. flamandzki symbol
pożądania dóbr doczesnych, nieuczciwego
bogacenia się, pogoni kleru za benefi-cjami i
prebendami; zajęć niepotrzebnych i
bezpłodnych; ukazywany w pochodach kar-
nawałowych. Słynny obraz Hieronima Bo-
i scha, środkowa część tryptyku, Madryt, Prado.
Wóz (u kabalistów) — ciało ludzkie, doczesny,
egzystencjalny aspekt człowieka;
woźnica — jaźń, konie — .siła życiowa, lejce
— siła woli i inteligencja.
 Woźnica i wóz. Woźnica — rozsądek. rozum
kierujący namiętnościami i popędami. siłami
kosmicznymi i psychicznymi, duchowa natura
człowieka wyznaczająca kierunek i szybkość
ruchu. Wóz — strona materialna, fizyczna
natura człowieka, jego niższe namiętności,
pożądania i apetyty, instynkt zachowania i
instynkt niszczenia, wehikuł woźnicy-duszy.
Przysłowie ang.: Miło słuchać jak woźnica
śpiewa, ale nie jak wóz śpiewa. Najgłośniejszy
wóz najłatwiej się wywraca. Woźnica — Czas.
wóz — świat. „Jak woźnica wyrwany za włosy
z wozu taki będzie Czas, i jak pusty wóz
zrzucony w przepaść przez nieokiełznane konie
taki będzie świat" (Dom życia II 90 'Retro me,
Sathana!' Dantego Gabriela Rossettiego).
Woźnica — (Auriga) — gwiazdozbiór nieba
płn.
Wóz wróżki wyraża jej cechy i humory,
dobre czy złe. ,,Każda wróżka jeździ wozem z
innego materiału: jeden hebanowy, ciągnięty
przez białe gołębie, drugi z kości słoniowej,
ciągnięty przez kruki; inne znów są cedrowe
(...) Gdy wróżki wpadają w gniew, zaprzęgają
do wozów skrzydlate smoki lub węże ziejące
ogniem" (La biche au bois Char-lesa Perrault).
„Snadź się królowa Mab widziała z tobą (...).
wozem jej próżny laskowy orzeszek, dzieło
wiewiórki lub majstra robaka" (Romeo i Julia
1,4 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego).
Wozy — alegorie. Osioł ciągnie wóz leni-
stwa, muł — wóz biedy, czarne byki — wóz
śmierci, kogut — wóz czujności, słonie — wóz
Sławy, cielęta — wóz wiosenny, nietoperze —
wóz Nocy, skrzydlate rumaki — wóz Ju-
trzenki.
Czarny wóz — karawan. ..Czarny wóz się
toczy — jak mi ciemno! — ten wóz czarny
ściemnił moje oczy" (Marsz pogrzebowy 3—4
Kornela Ujejskiego).
Rydwan — gniew. ..A rydwany jego gniewu
piorunowe tworzą chmury i ciemna jest Jego
ścieżka na skrzydłach nawałnicy" (O Wor-ship
the King Roberta Granta).
Wóz Drzymały — symbol walki chłopów
polskich z Poznańskiego z polityką germa-
nizacyjną rządu pruskiego na pocz. XX w.:
zabroniono Polakom stawiania budynków
mieszkalnych na nowo nabytych parcelach,
Michał Drzymała zamieszkał więc w wozie
cyrkowym, który przesuwał z miejsca na
miejsce.
Wóz albo przewóz — konieczność wyboru:
albo — albo.
Raz na wozie, raz pod wozem — raz w do-
brej. raz w złej sytuacji.
Piąte koło u wozu — osoba lub rzecz zby-
teczna.
Jechać z kimś na jednym wózku — dzielić z
nim wspólny los, wspólną dolę.
W heraldyce: wóz zwycięzcy.
W marzeniu sennym: nagroda.
WRÓBEL
Wróbel jest symbolem rozwiązłości, płodności,
złodziejstwa; Diabła; wojowniczości, odwagi;
chytrości. czujności, naśladownictwa, pamięci;
przywiązania do człowieka;
oczyszczenia; melancholii, samotności; małej
wartości, skromności.
Wróblom od czasów antycznych przypi-
sywano rozwiązłość i lubieżność, podobnie jak
gołębiom, uważano, że nawet ich jajka mają
własności afrodyzjaku; wróble stały się więc
(tak jak pliszki) ptakami Afrodyty;
przez nią były też związane z morzem (gdyż
Afrodyta powstała z piany morskiej). Podstawą
takich opinii były najpewniej charakterystyczne
toki. gdy samczyk ćwierkając tańczy wokół
samiczki, a ona go odpędza. Jednak ten
pozornie tak erotyczny balet kończy się z reguły
platonicznie — rozfru-nięciem się uczestników
w przeciwne strony. ..Ten wykapłoniony
namiestnik wstrzemięźliwości całe państwo
wyludni. Wróblom nawet nie wolno pod jego
dachem się gnieździć, zbyt są jurne" (Miarka za
miarkę 3,2 Szekspira, tł. L. UIricha).
W plastyce — w rękach młodej kobiety
wróbel oznacza swawolę, nieskromność. po-
żądanie: może też oznaczać, że wyobraża ona
Lesbię. kochankę poety rz. Katulla (Caius
Valerius Catullus. ok. 86—po 54 p.n.e.). .,0
płacz. Wenero! Płaczcie. Kupidynki! Płaczcie
wy wszyscy, co tkliwiej czujecie:
umarł wróbelek, rozkosz mej dziewczynki.
którego ona ukochała przecie więcej od oczek
swych" (Na śmierć'wróbla Lesbii l—5 Katulla,
tł. W. Zechentera).
Wróbel — płodność; wyprowadza co rok trzy
lub cztery serie młodych, każda wykluta z
pięciu—sześciu jaj.
Wróbel — samotność (w Biblii): „Nie spałem
i stałem się jak wróbel samotnik
na dachu" (Psalm 101 8). Francuskie moineau
'wróbel' znaczy właściwie 'zakonniczek. mni-
szek'.
Wróbel — przywiązanie do człowieka.
prawda, że interesowne. Wywędrowal z tro-
pikalnej Azji i rozprzestrzenił się po świecie
idąc w trop za człowiekicm-rolnikiem;
nic osiedla się dalej niż o pól kilometra od
siedzib ludzkich. Przysłowie łac. z XIII w. n.c.:
Wróbel zostaje pod okapem, a jaskółka ucieka.
Ale też słusznie uważa się go za złodzieja
ziarna i dotkliwa plagę rolnictwa, Przysłowie:
Kto bierze ładną dziewicę, sieje dla wróbli
pszenicę (bo zostanie rogaczem. zdradzanym
mężem).
Wróbel — oczyszczenie. Krew wróbla miała,
według poleceń Boga dla Mojżesza. duże
znaczenie przy oczyszczaniu trędowatych (Lev.
14).
Wróbel — Diabeł; św. Dominik oskubał
wróbla żywcem, aby dokuczyć Diabłu.
Wróbel — butność. zaborczość, pewność
siebie; cechy te wykazuje w stosunku do innych
ptaków, nawet większych od siebie. Wróble
przywłaszczają sobie gniazda jaskółek.
wyrzucając ich pisklęta lub zabudowując je i
dusząc. Przysłowie lr.. hiszp.:
Dwa wróble na jednym kłosie niedługo poży-ją
w zgodzie. ,.'Who killed Cock Robin?' '!,' said
the Sparrow, 'with my bow and arrow, l Killed
Cock Robin'" ang. ..'Kto zabił Rudzika'.'' '.la'
powiedział Wróbel, 'strzałą z łuku zabiłem
Rudzika' " (Zbiór ładnych piosenek Tomcia
Palucha', ok. 1744),
Wróbel — dobra pamięć, naśladownictwo.
chytrość. przebiegłość; potrafi unikać naj-
kunsztowniejszych paści i pułapek. Starego
wróbla na plewy nie złapiesz. Stary wróbel wie
o wszystkich dziurach w strzesze. ..Dusza nasza
jak wróbel umknęła z sidła ptaszników" (Psalm
123 7). W rzeczywistości cechuje go tylko
daleko posunięta ostrożność i strach przed
wszystkim, co nowe i nieznane.
Wróbel proletariuszem wśród ptaków:
szary, niepozorny. ..Nawet wróbel znalazł
domek (...). gdzie składa pisklęta swoje"
(Psalm 83 4),
Wróbel — mała wartość. ..Kto jest pierw-
szym wśród wróblów. nie jest pierwszym z
ptaków" (Wróbel K Ignacego Krasickiego).
Słowo wyleci wróblem, a wraca wołem. Słowo
nic wróbel u mnie (tj. ja dotrzymuję słowa).
Wróble gnieżdżą mu się w głowie
(tj. jest lekkomyślny, pędziwiatr). ..l zda się
wróbli dwóch w Polszczc nie ważę" (Zawi-sza
Czarny 7.1121 Słowackiego). Przysłowie:
Lepszy wróbel w garści niż kanarek na dachu
(tj. lepsza rzecz mało warta, ale pewna). z. bajki
Ezopa Stowik i Jastrząb, w której słowik,
schwytany przez jastrzębia, prosi aby go
wypuścił, gdyż. starczy mu tylko na jeden łyk i
radzi mu zająć się jakimś pokaz.niej-szym
łupem. ..Drwię z wróżb. Lichy nawet wróbel nie
padnie bez szczególnego dopuszczenia
Opatrzności" (Hamlet 5.2 Szekspira. Ił, .1.
Paszkowskiego). W Ew. wg Mat. 10.29:
..Czyż nie sprzedają dwóch wróbli za mie-
dziaka? A wszakże żaden z nich nic spadnie na
ziemię bez woli ojca waszego". „Za grosz
dostanę 9 wróbli" (Troilus i Kresyda 2.1
Szekspira, tt. L. UIricha).
Ćwierkanie wróbli — próżny hałas, wrzawa.
plotki, obmowa, .luz i wróble o tym ćwierkają
(świergoczą) — to nie sekret. ,,(Maciej) z czapki
proso w trawę miota dla wróblów; spada z
dachów krzykliwa hołota" (Pan Tadeusz 6.595
—6 Mickiewicza). „Wróblego stada śmiech
posłuchać (...). Tak ta sobie świergolą: — Wieś,
gdzie pse-nica? — Wiem — wiem? Wieś? —
Wiem! (...) Mnie ćwierć, tobie ćwierć! Ćwierć!
ćwierć!" (Zaczarowane koło l Lucjana Rydla).
Wróbel — obywatel czasu i przestrzeni.
..Kochany wróblu mój. obywatelu czterech pór
roku i świata całego, bywalcze wszystkich dróg"
(Wróbel 1—3 L. Staffa).
Strach na wróble — kukła postawiona dla
odstraszenia wróbli czyniących szkody w polu a.
w ogrodzie. Wyglądasz jak strach na wróble —
jak czupiradlo. straszydło.
Sejm wróbli — w dużych miastach od
września do pierwszych mrozów wróble ma-
sowo gromadzą się przed zachodem słońca na
niektórych drzewach i hałaśliwie świergoczą.
jakby odbywając gorączkowe narady. Sens lego
zwyczaju jest tajemnica wróbli.
WYSPA
Wyspa symbolizuje odosobnienie, osobliwość.
osamotnienie, ucieczkę od świata. pierwotne
centrum duchowe, schronienie przed
otaczającym oceanem mierności a. namiętności,
a. podświadomości, nadnaturalny świat.
Kosmos; porządek, pokój, szczęście. piękno,
doskonałość, raj: trwałość. wyższość; utopię:
kobiecość; śmierć. Elizjum,
miejsce pobytu dusz; wyzwanie dla podróżnika,
odkrywcy; Anglię.
Wyspy narodów — najodleglejsze krainy.
„Straszny będzie Pan (...) i będą mu się kłaniać
mężowie z miejsca owego i wszystkie wyspy
narodów" (Sofoniasz 2,11).
Wyspa powabnych kobiet, czarodziejek,
wróżek, wyroczni, rajska wyspa pełna pokus i
niebezpieczeństw, występująca w licznych
legendach żeglarskich. Ogygia, bajeczna wyspa
„na pępku morza" (tj. z dala od lądów), gdzie
mieszkała nimfa Kalipso, u której Ody-seusz
spędził siedem lat (Odyseja 7 Homera). Biała
Wyspa pogrzebowa, gdzie kapłankami były
piękne kobiety, na którą nimfa Tetyda uniosła
ciało swego syna, Achillesa, porwawszy je ze
stosu całopalnego, a Posejdon — ciało swego
syna, Likosa. Acheloos, bóg rzeki w Etolli,
zamienił pięć nimf w wyspy Echinady (na M.
Jońskim, naprzeciw ujścia rzeki Acheloos).
Neptun zmienił w wyspę Pe-rimelę, którą ojciec
zrzucił ze skały w morze za to, że kochała
Acheloosa (Metamorfozy 8, 554—610
Owidiusza). Kytera (Cytera), wyspa miłości na
M. Śródziemnym naprzeciw płd.-wsch.
wybrzeża Peloponezu, słynęła kultem Afrodyty.
Sena na Atlantyku (dziś Sain u wybrzeży
Bretanii) była w starożytności wyrocznią
dziewięciu dziewic galijskich uważanych za
czarodziejki umiejące przeobrazić się w
dowolne zwierzę.
Wyspa — Kosmos w zmniejszeniu, kom-
pletny i doskonały, o skoncentrowanej wartości
kultowej, zwł. jeżeli znajduje się na niej
świątynia a. sanktuarium bóstwa.
•Wyspy pływające. Delos w archipelagu
Cykladów (dawna Ortygia, dziś Mikri Diios)
wg legendy krążyła po morzu dopóki nie
zakotwiczył jej Zeus, aby mogła przyjąć Leto
ściganą przez zazdrosną Herę. Symple-gady,
dwie skały na Morzu Czarnym u wejścia do
Hellespontu, które wg mitu gr. zwierały się,
gdy chciało się między nimi przepłynąć;
unieruchomione przez Argonautów. Ajolia,
wyspa pływająca, gdzie mieszkał Ajolos (Eol),
władca wiatrów (Odyseja 10,1 i nast. Homera).
Wyspy Błogosławionych a. Szczęśliwych,
położone na skraju Ziemi, na Zachodnim
Oceanie, gdzie bohaterowie wyróżnieni przez
Zeusa wiedli szczęśliwy, wieczysty żywot
(Prace i dni 171 i nast. Hezjoda).
Wyspa — raj, nadnaturalny świat, gdzie
przebywają bogowie i dusze zmarłych, jak
np. w mit. celt. Avalon, ziemski raj, pośmiertna
przystań króla Artura; Wyspa Szczęścia z irl.
Żeglugi Brana; Wyspa Raju Ziemskiego z irl.
Żeglugi św. Brendana;
Wyspa Siedmiu Miast na Atlantyku z XVII-
-wiecznej legendy, utopijny raj, gdzie zamie-
szkało siedmiu biskupów hiszp. wygnanych
przez Maurów.
Wyspy w podaniach, legendach. Atlantyda,
wg b. dawnej legendy olbrzymia wyspa na
Atlantyku, na której miało istnieć zamożne
państwo; wyspa zapadła się nagle w głąb oceanu
ok. 9500 r. p.n.e., co było karą boską za grzechy
jej mieszkańców (Timajos 23—5;
Kritias 113—126 Platona). Wyspa Bimini, na
której tryskać miało Źródło Młodości,
przywracające ludziom pełnię sił młodzień-
czych. Ponce de Leon, Narvaez, de Soto i inni
podróżnicy i odkrywcy poszukiwali tej wyspy i
źródła na Florydzie, Bahamach i na innych
wybrzeżach Ameryki, jednak nadaremnie.
Bezludna wyspa — grzbiet wieloryba.
Podróżni lądują na wyspie, która okazuje się
grzbietem olbrzymiego wieloryba (a. kolosalnej
ryby), jak w Żegludze św. Brendana (1121)
mnicha Benedykta. Zob. Wieloryb (chytrość).
Wyspa Dzwonna (fr. L 'Isle sonante) za-
mieszkana przez grajków pogrzebowych zmie-
nionych w ptaki (Gargantua i Pantagruel 5
Rabelais'go).
Wyspa ptaskonosów — kraina duchowej i
moralnej płaskości (jw. 4,9).
Wyspa — wyzwanie dla podróżnika-
-odkrywcy. „Inni (...) ślą po zaszczyty synów za
granicę; jednych na wojnę w zapasy z fortuną,
drugich, by gdzieś tam wyspy odkrywali" (Dwaj
panowie z Werony 1,3 Szekspira, tł. S.
Koźmiana).
Wyspa Szmaragdowa — Irlandia; aluzja do
bogatej roślinności wyspy.
Wyspa — Anglia, Brytania.,,Pomnij, królu
(...), na przyrodzoną siłę naszej wyspy, która
zakwitła jak ogród Neptuna, jak niezdobytym
otoczona murem ryczącą falą i skał palisadą"
(Cymbelin 3,1 Szekspira, tł. L. UIricha).
Wyspa bezludna, wyspa nieznana, wyspa
czarów i zaskakujących zjawisk — temat lit.,
baśni, legend, jak wyspy na O. Indyjskim w
Podróżach Sindbada Żeglarza (z Baśni z 1001
nocy), wyspa Aleksandra Selkirka (Mas a Tierra
w archipelagu Juan Fer-
nandez na Pacyfiku), wyspa Robinsona Crusoe
(powieść Daniela Deloego), Wyspa Skarbów
(powieść R.L. Steyensona) i wiele innych.
Święta wyspa — łono matki. „Igraj, dziecię,
na łonie matki! Na tej świętej wyspie nie
znajdzie cię posępna zgryzota, nie znajdzie
troska" [.Bawiący się chłopiec Friedri-cha
Schillera).
Wyspiarstwo duchowe — odrębność du-
chowa.
Miasto Stu Wysp — Wenecja położona na
118 wysepkach, przecięta przeszło 150
kanałami; ..Wenecja uroczyście na stu wys-
pach tronowała" (Childe Harold 4, l Byrona).
Wyspa Zaczarowana — miejsce wiecznej
wiosny, z dala od zesputego świata. „Precz z
systemami! Precz z zepsutym światem!
Oddychajmy powietrzem Zaczarowanej Wy-
spy" (The Ordeal of Kichard f'everel 19
George Mereditha).
Wyspa — miejsce wybrane — miejsce
pokoju, ukojenia i wiedzy wpośród morza
niewiedzy i niepokoju, święte, białe centrum
pierwotne. „Wśród oceanu czarnej kawy płynę
do Wyspy Ukojenia" (Żegluga l—2 Ludwika
Szczepańskiego).
W marzeniu sennym: opuszczenie; obraz
miejsca, gdzie w przyszłości nastąpić ma
zaspokojenie marzeń.
ZAJĄC
(Szarak,
Królik)
Zając symbolizuje szkodnictwo, oszustwo,
brak zasad, fałsz, złośliwość, kapryśność,
niestałość; wyniosłość; obłęd; samotnictwo,
melancholię, kontemplację; intuicję, miłość
wiedzy, ciekawość, spryt, zaradność; włó-
częgostwo, szybkość, czujność, bojaźliwość,
tchórzostwo; pokorę, dobroduszność; życie.
zmysłowość, płodność, zmartwychwstanie,
Wielkanoc, wiosnę; wegetarianizm.
Zając w wielu mitologiach poświęcony jest
Księżycowi (tak jak kogut Słońcu). gdyż
buszuje po ciemku, a w dzień sypia;
przeto związany z. nocą, snem. poświatą
Księżyca, księżycową Artemidą; prowadzi
żywot przyziemny a. zamieszkuje nory (kró-
lik), łączy się z. Matką Ziemią, bogami świata
podziemnego, roślinnością, żywą wodą,
odradzaniem się życia i tajemnicami śmierci.
Towarzysz Hekate. bogini Księżyca na nowiu,
która nawiedzała rozdroża jako władczyni
czarów. Czarownice i wiedźmy
chętnie przybierały postać zająca, którego,
zdaniem dawnych myśliwych, ustrzelić wtedy
można było tylko srebrną kulą. Potem zawsze
ktoś we wsi był identycznie ranny i umierał.
Dlatego przebiegnięcie drogi przez zająca ma
przynosić nieszczęście, również u niektórych
plemion afrykańskich; w Skandynawii jeszcze
w XIX w. rybak rezygnował z wypłynięcia na
morze, gdy na drodze do łodzi spotykał zająca
(a. pastora lub kobietę). Przysłowia: Z zającem
się potkać gotowe nieszczęście. Zając drogę
przeszedł (więc wróćmy się raczej). Kobiety w
ciąży bały się spotkania z zającem, bo dziecko
mogłoby się nabawić zajęczej wargi (zob.
niżej). Czarownice rządziły burzami, zwłaszcza
na morzu, dlatego na statku nie wolno było
użyć słowa ,,zając".
Zając umieszczony w Biblii wśród czterech
istot „maluczkich na ziemi, a mędrszych nad
mędrce" — „zajączek, gmin nieduży, który
czyni sobie w skalach łoże swoje" (Ks.
Przypowieści 30,26).
Zając — tchórzostwo; również zajęcza
skórka, zajęcze serce, zajęcze poty. W śrdw.
plastyce zając ścigający rycerza oznacza
tchórzostwo. Przysłowia: Zając wlazł mu w
nogi (tzn. stchórzył i uciekł). I zajączek
wtenczas śmiały, kiedy lew w klatce. Jak zając
na bębnie (drży, boi się). Lwu zdechłemu zając
brodę skubie.
Zajęcze życie. W bajce Ezopa zające,
znużone życiem w bezustannym strachu, udały
się nad staw, aby się utopić, gdy kilka żab
wystraszonych szmerem wskoczyło do wody;
wtedy zające zrzekły się swego zamiaru.
„Każdy ma swoją żabę, co przed nim ucieka, i
swojego zająca, którego się boi" {Zając i żaba
27—8 Mickiewicza wg Lafon-taine'a).
Zając, jak sądzono, śpi z otwartymi oczami,
stał się więc atrybutem czujności, a w sztuce
staroegip. — Ozyrysa zmartwychpo-wstałego
dzięki interwencji Izydy. L) Żydów
reprezentuje zadumę, intuicję, światło. ukryty
płomień, ożywcze gorąco, otwarte drzwi a.
okno, ale do konsumpcji się, jako zwierzę
nieczyste, nie nadaje.
Zając — szybkość i szybko mijające chwile
życia. Przysłowia: .luz zając za górą (tj. już za
późno, już po wszystkim). Poluje na zające
wozem zaprzężonym w woły. Robota nie zając
(tj. nie ucieknie). Przysłowie
starogr.: Musisz szybko biec, by złapać zająca.
Zając spryciarz, filut, frant, wyjadacz,
zwłaszcza gdy wielokrotnie szczwany. lawi-
rant, wyga, zręczny taktyk, przebiegła sztuka,
uosobienie doświadczenia i chytrej dobro-
tliwości. „Zając wyskakuje, skąd się nie
spodziewasz" (Don Kiszot 2,10 Ceryantesa, tł.
A.L. i Z. Czerny).
Zając — płodność. W antycznej Grecji —
istota zaszczuta, gatunek utrzymujący się przy
życiu tylko dzięki niezwykłej płodności, bo:
„poluje nań każdy zwierz, ptak i człowiek (...).
Jedyne to ze wszystkich zwierzę, którego
samica przed wydaniem płodu zachodzi
powtórnie w ciążę" (Dzieje 3,108 Herodota, tł.
S. Hammera). Dla jednych był to wynik
popędu mechanicznego, pozbawionego
elementów uczuciowych, dla innych rezultat
lubicżności i rozpasania. Dlatego szarak i
królik były atrybutem Afrodyty (Wenery) i
Erosa, często przedstawiane na obrazach, gdzie
głównym tematem jest para kochanków, na
hellenistycznych martwych naturach jako
symbol szczęścia, na grobowcach jako
emblemat przemijania czasu i krótkości życia.
Płodność zająca wiąże się też z obfitością,
bujnością, mnożeniem dóbr, a zatem i z
niepowściągliwością, nieumiarko-waniem,
trwonieniem, marnotrawstwem. U Greków
zając był emblematem października, jesieni,
żniw, urodzaju; zimy.
W staroż. Rzymie hodowlę królików prze-
jęto od Iberów po zdobyciu Hiszpanii. Królik
na monetach rzymskich za czasów Hadriana
(urodzonego w Hiszpanii) był emblematem
prowincji Hispania.
Zając w chrześcij. — wiosna i Wielkanoc;
płodność i zmysłowość. Niekiedy przedsta-
wiany (biały zając) pod stopą Marii, co
ukazywać ma zwycięstwo czystości nad poku-
sami ciała. Zając i jajko wielkanocne są
pozostałościami pogańskich, przedchrześci-
jańskich rytuałów urodzaju; żartobliwe
wyobrażenie zajączka wielkanocnego skła-
dającego jajka to połączenie dwóch potężnych
symboli płodności. Również symbol
zmartwychwstania. Kościoła; biednych i po-
kornych; słabości, szybkości, tchórzliwości.
Królik — nowicjusz dopuszczony do
wtajemniczenia w misteria.
Zając — dobry posiłek. „Ze wszystkich
czworonogów zając dzierży pierwsze miejsce"
(jako przysmak) (Epigramy 13,92Marcjalisa).
Zając — melancholia. W średniowieczu
utrzymywano, że zając jest najbardziej me-
lancholijnym stworzeniem i że leczy się z
melancholii skubiąc dziką cykorię-podróż-
nika. Również spożywanie zająca miało napa-
wać melancholią.
Zająca traktowano też jako istotę bezpłciową
a. zmieniającą płeć co rok (w folklorze wielu
krajów).
Zając — lekceważenie, wyniosłość. W bajce
Ezopa pierwszy do mety przychodzi w wyści-
gu o zakład żółw, bo lekceważący go jako
biegacza zając zbyt późno puścił się za nim w
pogoń.
Zając — poczciwiec. „Człowiek zabija
zająca, ale go lubi — poczciwego zająca widzi
nawet na księżycu" (Zając 7 Adolfa
Dygasińskiego).
Zając marcowy (ang. March hare) — obłą-
kany, ze względu na jego zachowanie się w
marcu, w okresie godowym. Mieć zajączki w
głowie — mieć bzika, fioła, być nieco
pomylonym.
Zając, zajęczy łeb — rzecz mało warta.
„Szkoda ust (...) suszyć kłótnią o zająca" (Pan
Tadeusz 2.806 Mickiewicza). Przysłowie ang.
z XVI w.: Stawiam zajęczy łeb przeciw gęsim
dróbkom (zakład niezbyt ryzykowny).
Zajęcza łapka — talizman aktorski. Noszona
w kieszeni chronić ma przed bólami
reumatycznymi i kurczami. Dawano też do
noszenia uczniom i niemowlętom do kołyski.
W heraldyce: spokój na ustroniu; łowiectwo,
szybkość, czujność, płodność.
W marzeniu sennym: (królik): (czarny)
kłamstwa, niepowodzenia; (jedzący) wyzdro-
wienie; (szary) małżeństwo; (zabijany) groźba
zdrady; (biały) przyjaźń, powodzenie.
Królik doświadczalny służy w laboratoriach
biologicznych do eksperymentów;
przen. człowiek, na którym dokonuje się
doświadczeń medycznych (zwł. kobiety w nie-
mieckich obozach koncentracyjnych za rządów
Hitlera).
Zając (Lepus) — gwiazdozbiór nieba płd., w
Polsce widzialny zimą, w pobliżu Oriona i
Psiej Gwiazdy uzupełnia obraz polowania.
Zajączki — światło słoneczne odbite w lu-
sterku.
Zajęcza warga med. rozszczepienie wargi
górnej u noworodka ludzkiego; nazwa od
podobieństwa do wargi zajęczej; uważano, że
sprawiają to elfy albo złe wróżki; por.
wyżej (Spotkanie z zającem). „To demon
Flibbertygibbet (...) spojrzawszy zezem roz-
szczepia ludziom wargi w ksztah zajęczych"
(Król Lew 3,4 Szekspira, tł. J. Paszkow-
skiego).
Złapać zająca — przewrócić się, potknąć się.
ZAMEK
Zamek (budowla) symbolizuje niedostęp-ność,
niezdobytą twierdzę, obronę, straż, czuwanie,
bezpieczeństwo, miasto; władzę, potęgę,
panowanie, zwierzchnictwo, autorytet,
arystokrację, szlachectwo, bogactwo;
świat doczesny, sens istnienia, doskonałość,
siłę duchową, łaskę; marzenia, romantycz-ność.
Zamek — miasto otoczone murami, dusza
transcendentna w niebiańskim Jeruzalem,
często przedstawianym w dawnej sztuce jako
zamek obronny z wieżami, basztami i
blankami, na szczycie góry.
Zamek — władza, autorytet, symbolika
wzmocniona elementem niedostępności, gdy
zbudowany wysoko, na spadzistym wzgórzu,
otoczony murami, fosą itd.
Zamek — bogactwo, przeciwieństwo chaty.
„Wojna zamkom! pokój chatom!" fr. Guerre
aux chateaux! paix aux chaumieres! (Z Noty o
autorze w l. zbiorowym wydaniu dzieł
Chamforta), hasło, które autor miał polecać
żołnierzom wkraczającym na ziemię nieprzy-
jaciela. „Ale cóż robić mój kochany bracie?
Jedni się w zamku, drudzy lęgną w chacie" (Do
Nakwaskiego. O pożytku mienia 15—16 T.K.
Węgierskiego).
Zamek — bezpieczeństwo, obrona przed
natrętami, nieproszonymi gośćmi. Przysłowie
ang.: My house is my casile 'mój dom jest moją
twierdzą (zamkiem)'; zob. też Dom (Anglika).
Zamki na piasku, na lodzie, w powietrzu, na
Księżycu, zamki hiszpańskie — marzenia,
projekty nie mające szans urzeczywistnienia,
oparte na niepewnych podstawach. Budować
zamki na lodzie — snuć marzenia, układać
projekty jw. „A wszelki, który słucha tych słów
moich, a nie czyni ich, będzie podobny mężowi
głupiemu, który zbudował dom swój na piasku"
(Ew. wg Mat. 7,26). „Budować w powietrzu",
łac. in aere aedificare (Kazania, 2, 6, 2 św.
Augustyna).
Zamek Obrotowy (Caer Sidi), Zamek Po-
nury, Zamek Skarbów, Zamek Czworogra-
niasty. Królewski, Na Wzgórzu, Zamek Zabaw,
Zamek Doskonałych, Zamek Szklany, nazwy
zamku z legend celtyckich, znajdującego się w
zaświatach (Annwn), zamek niedostępny dla
śmiałków, gdyż nie ma wejścia i obraca się
szybko, zamek, w którym biją fontanny z
winem, gdzie nie ma choroby ani starości.
Zamek Miłości — dziewictwo, czystość. W
lit. i sztuce śrdw. i wczesnego Odrodzenia
broniony przez dziewice przed atakami
młodzieńców zbrojnych w kwiaty i owoce.
Zamek Zwątpienia. „Był tam też zamek
zwany Zamkiem Zwątpienia, własność Ol-
brzyma Rozpaczy" (Wędrówka pielgrzyma cz. I
Johna Bunyana).
Zamek Ciemności — w wielu legendach
siedziba Czarnego Rycerza a. Plutona lub
niedostępny dla żyjących zamek Charona,
Zamek Bez Powrotu. Kryjówka alchemika a.
czarownika.
Czarny zamek (w bajkach, legendach) —
beznadzieja; utrata; żałość; brak odmiany, brak
możliwości wyjścia, obraz piekła zamieszkały
przez samotną duszę błądzącą bez końca w jego
murach.
Czarny zamek — dusza. „Słyszę dziwny
śpiew w czarnym zamku duszy" (Nokturn 11—
12 Tadeusza Micińskiego).
Zamek zgaszony (w bajkach, legendach)—
nieświadomość, zamglona pamięć, nieokre-
ślone pragnienia, roztargnienie.
Zamek oświetlony (w bajkach, legendach) —
świadomość, gorące, głębokie pragnienie,
podjęta praca.
Zamek Światła (w bajkach, legendach) —
suma i spełnienie wszystkich szlachetnych,
pozytywnych dążeń i marzeń, doskonałość.
Zamek ten zwykle zawiera skarb; mieszka w
nim rycerz dążący przez pokutę do zbawienia i
dama jego serca; zamek pojawia się i znika
niespodziewanie.
Zamek — romantyczność. Gotycka siedziba
pana feudalnego, miejsce akcji „czarnych
romansów", ,,powieści grozy", z których
pierwszą była Zamek Otranto, powieść gotycka
(1764) Horacego Walpole'a. „W Anglii i w
Szkocyi każdy zamek lordów, w Niemczech
każdy dwór grafów był teatrem mordów!" (Pan
Tadeusz, 1, 377—8 Mickiewicza).
Zamek — siedlisko świata doczesnego a. sensu
istnienia, a. nieosiągalnej łaski:
w powieści Zamek (1926) Franza Kątki zamek,
do którego geometra K. usiłuje się daremnie
dostać walcząc ze skomplikowaną i zdjęcie zasłony poza domem hańbiło niewiastę.
niedostępną hierarchią biurokratyczną.
W heraldyce: szlachectwo, wielkość, trwa-
łość. obronność.
W marzeniu sennym: szczęśliwe wyda-
rzenie; (w ruinie) zmartwienie.
ZASŁONA
Zasłona na głowę, welon, woal. kwef. chusta
ilp. — symbole m.in. uświęcenia, pokuty.
wyrzeczenia się świata; skromności, dzie-
wictwa; małżeństwa; kamuflażu, tajemnicy.
arkanów; niewiedzy, ślepoty, cienia, ciemności.
nocy; śmierci; zazdrości; hipokryzji.
Wyznawcy starożytnych religii Bliskiego
Wschodu, czując obecność Bogu w miejscach
świętych, osłaniali twarz już to rąbkiem szaty,
już to specjalnymi zasłonami na głowę, jako
oznakę czci i trwogi; czyniono tak zwłaszcza
przy składaniu ofiar. Gdy Mojżesz schodził z
góry Synaj, twarz jego promieniała od
uczestnictwa w rozmowie z Panem, a gdy
kończył przemawiać do ludu. wkładał zasłonę
na twarz (Biblia. Ex. 34. 29—34). Podobnie
postępowano w czasach katastrof, klęsk ży-
wiołowych, nieurodzaju czy suszy: służba.
wracając od studzien z pustymi dzbanami.
zawiedziona i zawstydzona, zasiania głowy
(Jeremiasz 14.3). Gdy w czasie buntu Absa-
loma Dawid uchodzi z Jerozolimy i płacząc
wstępuje boso na Górę Oliwną, i on. i wszyscy
jego żołnierze, zasłaniają głowy (2. Ks. Król.
15,30).
Maja — jedno z podstawowych pojęć
filozofii indyjskiej, pojmowana jest m.in. jako
niewiedza człowieka o jego naturze. jako
pozór, ułuda, jako zasłona zakrywająca jego
prawdziwą jaźń. która w rzeczywistości jest
identyczna z Brahmancm (istotą najwyższą.
źródłem wszechrzeczy).
Zasłona — życic i płodność, śmierć i świat
cieniów. Gdy babilońsko-asyryjska bogini
płodności Isztar zstępuje do świata podziem-
nego. aby odzyskać swego kochanka Tam-
muza, musi przed każdą 7 siedmiu bram
podziemi zrzucić jedną zasłonę, aby wreszcie
stanąć naga przed straszliwą królową za-
światów — Ereszkigal. Wracając, przywdziewa
znów kolejno wszystkie siedem zasłon.
Starożytni bogowie egipscy używali zasłon. aby
widzieć wszystko, nie będąc widzianymi.
Kobiety izraelskie, ukazując się publicznie.
okrywały zasłoną głowę, szyję i ramiona:
Rebeka, ujrzawszy po raz pierwszy Izaaka.
zakryła twarz zasłoną (Gen. 24.65). Gdy
cnotliwą Zuzannę prowadzono na śmierć przez
ukamienowanie, bezwstydni starcy-sędziowie
kazali zerwać welon osłaniający jej głowę,
chcąc ją pohańbić, a zarazem nasycić wzrok jej
urodą (Daniel 13.32). Jednak zasłoną okrywały
się także nierządnice religijne, nic chcąc, aby je
poznano (były to bowiem uczciwe kobiety,
które powinny były raz w życiu oddać się. za
srebrny pieniążek, przypadkowemu przechod-
niowi w świętym gaju lub na schodach
świątyni). Biblijna Tamar owdowiawszy. gdy
nie wydano jej. jak należało, za brata męża.
przyoblekła się w zasłonę, aby jej teść, Juda.
obcował z nią. wziąwszy ją za prostytutkę
religijną. Wtedy właśnie poczęła chłop-ców-
bliźniaków. z których Fares (Peres) został
protoplastą rodu Dawidowego (Gen. 3S. 13—
30).
W mitologii greckiej uratowani z potopu
Deukalion i Pyrra na rozkaz bogini Temidy
zasłaniają twarze i rozpuszczają szaty, po czym
dopiero rzucają za siebie kamienic, które
przeobrażają się w ludzi (Owidiusz, Me-
tamorfozy 1.38S;). W Odysei Homera (5.346)
dobroczynna boginka morska Leukotea (dawna
Ino. matka Fryksosa i Helle) rzuca bliskiemu już
śmierci wśród rozszalałych lal morskich
Odysowi ..boską namiotkę" (cienką chustę),
która osłania go przed gniewem Posejdona i nie
pozwala utonąć. Wyszedłszy bezpiecznie na
brzeg Scherii. kraju Feaków. musiał, nie
oglądając się. rzucić namiotkę na powrót do
morza.
Sw. Paweł głosił (/. Lisi do Kor. II). że
kobieta winna dlatego nakrywać głowę, że jest
to oznaką uległości wobec aniołów. Wy-
różnienie kobiety pod tym względem cha-
rakteryzuje obyczajowość wielu krajów
śródziemnomorskich do dziś. W magii zasłona
okrywająca kobietę spełnia podobną rolę jak
zawiązanie lub obcięcie włosów — ujarzmia jej
moce magiczne.
W starożytnej Grecji w czasie uczty weselnej
panna młoda siedziała wśród swych rówieśnic
okryta welonem (katyptra). W Rzymie nosiła
jako strój ślubny krótki welon
(flammeum) purpurowo-złoty. opadający na
ramiona, osłaniający policzki i część włosów.
Czasownik łaciński nubere 'zasłaniać' znatzy
dlatego również 'żenić się. wychodzić za mąż';
pannę młodą nazywano nupta 'osłonięta'. a
wesele i małżeństwo — nuptiae. Również
chrześcijaństwo przyjęło welon ślubny; jest on
oznaką kresu dziewczęcej kokieterii i swobody,
emblematem wejścia w obręb obowiązków
wobec męża. Welon dożył — w kolorze białym
— naszych czasów, choć coraz więcej panien
młodych rezygnuje z niego. podobnie jak
większość wdów — z welonu żałobnego, który
symbolizuje odsunięcie się od świata osoby
owdowiałej lub osieroconej, pokutę, a
pierwotnie zapewne próbę ukrycia się przed
groźną zawiścią zmarłego.
Francuskie prendre la voile. dosf. 'przy-
wdziewać welon', znaczy tyle. co 'zostać za-
konnicą, przyodziać habit', ą zatem oddzielić
się od świata, aby poświęcić się Bogu. Nakry-
cia głowy zakonnic — kwefy i kornety —
symbolizują złożone przez nie śluby zakonne.
Zasłoną św. Agaty (wg legendy — męczennicy
urodzonej w Katanii w III wieku). relikwią w
katedrze florenckiej. według wierzeń ludowych
mą moc gaszenia pożarów i broni przed
wylewem lawy wulkanicznej. W niektórych
zakonach Kościoła Wschodniego mnisi noszą
do dziś welon przymocowany do
kamelaukionu (wysokiego, cylindrycznego
nakrycia głowy, bez ronda).
Oblicze Allacha przesłonięte jest. jak wierzą
muzułmanie, siedemdziesięciu tysiącami
..welonów światła i mroku". Bez nich blask
bijący od Boga oślepiłby wyznawców. Tylko
święci mogą uchylić niewielką część tych
osłon. Mimo to kobiety muzułmańskie w
niektórych krajach kryją głowę i twarz (z
wyjątkiem oczu lub oka) pod czarczafem.
jaszmakiem czy kwefem. tradycyjnym sym-
bolem wstydliwości kobiecej. Ortodoksyjny
islam zabrania kobiecie pokazywania twarzy
lub jakiejkolwiek innej części ciała obcemu
mężczyźnie.
Zdjęcie, odsłonięcie zasłony — poznanie.
wtajemniczenie, objawienie — łac. revelalio,
dosf. 'odsłonięcie, zdjęcie zasłony' (łac. velum,
velamen). Prorok Izajasz w Pieśni chwaty na
cześć Pana (25.7) przepowiada. że Pan
rozerwie zasłonę (oznakę ślepoty duchowej)
rozpostartą nad wszystkimi ludami. Metaforę tę
ma zapewne na myśli ewangelista Mateusz,
pisząc (27,51). że w chwili
śmierci Chrystusa rozerwała się zasłona świą-
tyni jerozolimskiej (choć nie mówi która:
jedna zakrywała ..święte świętych", pomiesz-
czenie arki przymierza, druga przesłaniała
wejście do przedsionka, a obie zrobione były „z
błękitu i szkarłatu, i z karmazynu dwakroć
farbowanego, i z bisioru skręconego.
wzorzyście haftowanego", Ex, 26, 31, 36).
W XVIII wieku głównym symbolem epoki
Oświecenia było zdzieranie zasłony ciemnoty i
przesądu, odsłanianie światła wiedzy i spra-
wiedliwości społecznej. Był to także jeden z
symboli wolnomularstwa. W słynnym wierszu
Do exutanlów polskich pisze poeta--jakobin
Jakub Jasiński: ..Słuchajcie wieszcza niemylnej
przestrogi, wieszczom przystępne górnych
niebios progi, gęsta skrytego zasłona wyroku
niezdolna wstrzymać orlego ich wzroku" (w.
61,64).
ZBOŻE
Zboże symbolizuje dar życia, obfitość, pło-
dność, rolnictwo. Słońce, żniwa, urodzaj.
śmierć, zmartwychwstanie, chleb, strawę nie-
śmiertelności. błogosławieństwo, jesień; ma-
jestat. fundament, bogactwo; czystość; bierność;
zob. Chleb.
Zboże atrybutem Demeter (Ceres), perso-
nifikacji Lata. Obfitości, Urodzaju, symbolem
śmierci i zmartwychwstania, atrybutem
Ozyrysa. Attisa, Adonisa, Rut.
Zboże — obfitość, dostatek, ratunek od
śmierci głodowej. ..Słyszałem, że w Egipcie
sprzedają zboże. Jedźcie, a nakupcie nam czego
potrzeba, abyśmy mogli żyć. a nie niszczeli w
niedostatku" (Gen. 42.2). Jakub do synów.
Kłosy pełne i cudne: siedem kłosów wycho-
dziło z jednego źdźbła we śnie faraona (Gen.
41,5) — symbol Ozyrysa jako boga urodzaju.
Kłos w Grecji — owoc matczynego łona
Matki Ziemi, symbol dziecka kobiety, atrybut
Demeter w misteriach eleuzyńskich ozna-
czający nieśmiertelność.
Kłos zboża — bogactwo, subtelność,
wytworność; w astrologii: gwiazdozbiór i znak
zodiaku: Waga. Słońce; płodność;
(wraz z winogronami) eucharystia. Matka
Boska.
 Kłos i sierp atrybutem bóstwa zboża, bóstwa
zabijanego dorocznie za pomocą noża
kastracyjnego reprezentowanego przez sierp.
Ziarno zboża — żniwo, płodność, pokora,
filigranowość; ziarno, które umiera i jest
pogrzebane, rozmnaża się w głębi ziemi,
wydając na powierzchnię kłos z licznymi
ziarnami — symbol rytmu wegetacji, nastę-
pstwa życia i śmierci, nie objawionego i obja-
wionego, odrodzenia, wtajemniczenia. Cere-
monie wtajemniczenia misteriów eleuzyńskich
miały za cel wyzwolenie się z tej kolejności
przemian i zapewnienie duszy stałego
przebywania w świetle. Si le grain ne mewi...
fr. 'Jeśli nie obumrze ziarno...' — tytuł tomu
wspomnień z lat dziecięcych i młodzieńczych
Andre Gide'a. ..Jeśli ziarno pszeniczne
wpadłszy w ziemię nie obumrze, samo zostaje,
lecz jeśli obumrze, wiele owocu przynosi" (Ew.
wg Jana 12, 24—25). W śrdw. emblemat
ludzkiej natury Chrystusa schodzącego do
świata podziemnego, a potem
zmartwychwstającego.
Snop zboża — ofiara złożona Bogu przez
Kaina-rolnika, na którą Pan nie chciał wejrzeć
(Gen. 4, 3—5).
Związany snop zboża — zgoda.
Snop zboża z lemieszem — Wiek Srebrny, a.
Zmysłowy, pod władzą Zeusa, w mit. gr. jeden
z czterech okresów dziejów świata.
Confarrealio (tac.) — w staroż. Rzymie
dopełnienie aktu małżeństwa przez wspólne
zjedzenie przez państwa młodych placka z
mąki, śruty ofiarnej i wody w obecności
dziesięciu świadków, symbol związania młodej
pary przez zboże, błogosławieństwa, płodności.
Zboże (zazw. pszenica) i winogrona ukazane
razem w sztuce religijnej — zob. Chleb
(Pański).
Żniwa. U staroż. Żydów radosne zabawy po
ukończonych żniwach: urodzaj oznaczał
błogosławieństwo boże. „Ci, którzy sieją ze
łzami, będą żąć z radością. Idąc szli i płakali.
rozsiewając nasienie swoje, ale wracając się
przyjdą z weselem, niosąc snopy swoje"
(Psalm 125 5—6).
Duch zboża zawarty w ostatnim zżętym
snopku. Obrzędy lud. mające zapewnić w spo-
sób magiczny urodzaj w roku następnym:
zazwyczaj ostatnią garść zżętych kłosów, za-
wierającą, jak wierzono, ducha zboża, wieszano
w stodole na krokwi i pozostawiano do
przyszłego roku. Niezliczone odmiany tego
obyczaju w wielu krajach, np. dożynki (okręż-
ne, wieńcowiny, wieniec) — wręczanie gospo-
darzowi wieńca ze zbóż symbolizującego
roczny plon; pozostawienie w polu kępki zboża
„dla przepiórki", by starczyło chleba do
przednówka itp. Duch zboża bywał również
zawarty w zwierzętach ofiarnych, takich jak
świnia, krowa, byk, kogut, klacz, dawniej także
składany w ofierze człowiek.
Kobieta zbierająca w polu pokłosie — w
plastyce: Rut na polu Booza (Ks. Rut 2).
Pszenica (wraz z winem i oliwą) u staroż.
Żydów — jedna z form ofiary rytualnej. Grecy i
Rzymianie obsypywali ziarnem a. mąką
zwierzęta ofiarne przed zabiciem.
Pszenica — rolnictwo, urodzaj, dobrobyt,
chleb, obfitość, żniwo, rozrodcza siła Stwórcy,
Logos, śmierć; lato a. jesień; (z winogronami)
eucharystia. W heraldyce — hojność Ziemi. Wg
tradycji arab. Adam zabrał z sobą z raju
pszenicę jako królowę pożywienia. Atrybut św.
Wacława, króla Niemiec i Czech, św. Walburgi
(z VIII w.).
Siew, dojrzewanie pszenicy i żniwa — uro-
dzenie i śmierć a. śmierć i zmartwychwstanie
człowieka.
Snop pszenicy — płodność, żniwa, śmierć;
atrybut Saturna.
Żyto — bogactwo. Przysłowie: Kto ma żytko,
ten ma wszytko. „Póki żyta, poty byta"
(Zwierciadło 1,282 Mikołaja Reja).
Jęczmień — Słońce, źródło życia, dawny
pokarm człowieka, później tylko ubogiego (ale
przysłowie mówi: Jęczmienny chleb nie głód,
zgrzebna koszula nie nagota); wróżba,
proroctwo, natchnienie (dym z palących się
ziarn miał wywoływać wizje); zmartwych-
wstanie (aby je zapewnić, wrzucano ziarna
jęczmienia do grobów egipskich). W marzeniu
sennym: zdrowie, radość.
Owies — specjał (gł. dla konia, gęsi).
Przysłowie: Ceremonia — sieczka, satysfakcja
— owies. Tak mu się tego nie chce jak kobyle
owsa. I w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu. Ale
przysłowie mówi też: Przed dobrym owsem to i
pszenica czoła uchyli.
Proso — bieda. Przysłowie: Kto sieje proso,
ten chodzi boso.
Proso typową ofiarą dla zmarłych przodków,
aby się ich dusze miały czym karmić i mogły
nadął istnieć.
Kukurydza — majestat. ,,W majestacie
kukurydza gnie się pod złotymi trzosy"
(Rolnictwo 29—30 .1. Łuszczewskiej-Deoty-
my).
Ryż — płodność, pokarm, szczęście; ryż
rzucany na nowożeńców, póżn. confetti na
balach, zabawach.
Słoma. W Biblii: bezbożnicy (Psalm l 4).
niewdzięczni oszczercy (34.5). wrogowie (Iza-
jasz 29.5). bałwochwalcy (Ozeasz 13.3). Słoma
połamana — kłótnia, zerwana przyjaźń.
Sirohmann. nm. dosl. 'słomiany człowiek' —
osoba podstawiona, 1'igurant. Słomiany ogień
— krótkotrwały zapał, przelotne uczucie.
Słomiany wdowiec — maż. którego żona jest
chwilowo nieobecna. Słomiana wdówka —
mężatka, której mąż jest chwilowo nieobecny.
Słoma — wariant strzały i laski przy wróżeniu
(zob. Laska; Łuk i strzały);
cień nadziei: przysłowie; Tonący słomki się
chwyta. Robić cegły bez słomy — próbować
wykonać coś bez narzędzi i materiałów. Faraon
rozkazał dodać Izraelitom roboty: ..Nic
będziecie więcej dawać ludowi plew do
wyrabiania cegły, jak przedtem. ale sami
niechaj id;) i niech zbierają słomę" (Ex. 5. 7—
20). '
Słomiane figury wrogów wg dawnego i sze-
roko stosowanego obyczaju torturuje się i
niszczy, pali publicznie, aby przy pomocy
magii sympatycznej zaszkodzić wrogom. dziś
— aby dać wyraz swoim nieprzyjaznym
uczuciom. W dawnym rytuale palono a.
topiono słomiane kukły ludzkie a. zwierzęce w
ofierze bogom zbożowym.
Słoma w marzeniu sennym: (w stodole)
dochód: (w snopkach) oszczędności: (w sto-
gach) obfitość, bogactwo: (płonąca) strata
pieniężna; (mokra) uwięzienie.
ZERO
Zero jest symbolem prawoli w Chaosie przed
stworzeniem, początku, bczgraniczno-ści.
nieskończoności, wieczności, śmierci.
nieistnienia, siły świata w ciemnościach. jaja
kosmicznego, znikomości. całkowitej
wolności, krążenia, zasady żeńskiej, macicy.
pochwy (wraz z męską jedynką tworzy całość
— liczbę 10).
Zero — znikomość. bezwartościowość. O
człowieku bezwartościowym powiada się:
Zupełne zero. ..Śmiertelnik, co się zrodził
milionerem. (...) przy cyfrze swego mienia jest
ostatnim wielkim zerem" (Karnawałowy
łamem poety 13—16 A. Asnyka). Jest także
symbolem początku, bo od niego rozpoczyna
się liczenie (częściej jednak od jedynki), ono
też oddziela wartości liczbowe dodatnie od
ujemnych.
Cytra 0. wynaleziona ok. V w. p.n.e. przez
Babilończyków (zero sześćdziesiątkowe) i ok. I
V w. n.e. przez Majów (zero dwudziestkowe),
miała jednak tylko znaczenie lokalne; dopiero
sanskryckie sunya 'nic' w postaci kropki lub
kółka, zaznaczające od ok. V w. n.e. puste
miejsce zapisu dziesiątkowego, przejęte w
postaci kółka przez Arabów, rozpowszechniło
się przez hiszpańskich Maurów w całej Europie
i na świecie. Liczbę zero i jej własności
algebraiczne odkryto w Indiach ok. VI w.
Zero — nieistnienie; związane z jednością
jako jej odbicie i przeciwieństwo. Wyraża też
to. co utajone i potencjalne. -lest emblematem
Jaja Orfickiego, złożonego (wg religii
orfickiej) przez Czas (Chronos), z którego to
jaja wykluł się prabóg Miłości i Światła (Eros-
Fanes). Oznacza też ..żałosne. nużące Kolo", tj.
los człowieka: konieczność przechodzenia
przez wiele kolejnych wcieleń.
Zero — niekiedy wartość najwyższa. Grupa
zerowa (zabytków) oznacza obiekty
podlegające ochronie międzynarodowej ze
względu na najwyższą w skali światowej
wartość art. i hist. Kino zeroekranowe —
premierowe, w którym wyświetla się nowe
filmy, gdzie bilety wejścia kosztują najdrożej.
Zerówka — pop. najwyższa klasa przedszkola.
przygotowująca do szkoły podstawowej.
ZĘBY
Zęby symbolizują Czas. przemijanie, zanik;
zimę; kamienic, perły, gwiazdy; siłę. wital-
ność: pożądanie; jad. nienawiść, zawiść. złość,
plotki, obmowę, urazę, zgryzotę,
niewdzięczność, kłótnię, agresywność, wojnę.
okrucieństwo, cierpienie, unicestwienie, o-
bronę; mądrość, wróżbę.
Zęby — broń zaczepna drapieżców —
aktywność, żywotność, pewność siebie, po-
tencja seksualna, energia, okrucieństwo. Ple-
miona prymitywne zdobiły się zębami i pazu-
rami pokonanych nieprzyjaciół i upolowanych
drapieżców. Utrata a. złamanie zęba — strach
przed klęską życiową, obawa przed kastracją,
pozbawienie młodości, agresywności.
możliwości obrony, frustracja, słabość.
Uzbrojony po zęby — tj. aż po ostateczną
broń, ,,Trzeba nieraz mieć zęby tygrysie" {U
trumny Wieszcza 70 Jana Kasprowicza).
Ząb — siła, potęga. W mit. gr. trzy Graje,
uosobienia starości i potworów morskich,
strażniczki gorgon, posługiwały się jednym
wspólnym zębem, w którym zawierała się ich
siła; skradł go im Perseusz, aby wymusić na
nich wiadomość o miejscu pobytu gorgony
Meduzy.
Zęby (u gnostyków) — palisada, mur
obronny wnętrza ciała człowieka, podobnie jak
spojrzenie jest obroną duszy ludzkiej. Strażnicy
języka, słowa, mowy. „Jakież to słowo (...)
wymknęło się z zagrody twych zębów?"
(Odyseja 1,64 Homera, tł. Jana
Parandowskiego; podobnie 23,70; Iliada 4,350;
14,83). Trzymać język za zębami, zob. Język.
Przysłowie szkockie: Dobrze, że zęby są przed
językiem.
Ząb — „czas — pożerca rzeczy", tac. tem-
pus edax rerum (Metamorfozy 15,234 Owidiu-
sza). Ząb czasu, wieku — upływ niszczący
wszelką materię, żywą i martwą (wyrażenie
antyczne, np. u Simonidesa z Keos). „Nie tylko
sztuki twoje, znikomy człowieku, lecz martwą
pierś żywiołów przetrawia ząb wieku" (Na
pokój grecki 29—30 Mickiewicza).
Zęby węża-smoka zob. Smok.
Zgrzytanie zębów — złość, wściekłość,
rozpacz. „Achilles zgrzytał zębami z wście-
kłości na Trojan" (Iliada 19, 363—4 Homera
tł. I. Wieniewskiego). ,,Będzie płacz i zgrzy-
tanie zębów" (Ew. wg Mat, 22,13).
Ząb Teonowy (Teona), łac. dens Theo-nina
— skłonność do potwarzy, oszczerstwa (Listy l,
18, 82 Horacego). Teon, poeta satyryczny,
oszczerca.
Ząb w szczypcach — atrybut legendarnej
męczennicy, św. Apolonii z Aleksandrii,
patronki dentystów i ich pacjentów, której
miano wyrwać wszystkie zęby przed spaleniem
jej na stosie za to, że nie chciała złożyć ofiary
bogom olimpijskim (pół. III w.). „Jest także
święta Apolonia od zębów" (Krzyżacy 1,12
Henryka Sienkiewicza).
Ząb za ząb zob. Oko (za oko).
Ząbki Oblubienicy zob. Owca.
„Zęby synów ścierpły" zob. Wino (grona
kwaśne).
Vagina dentata łac. 'zębata', w mitach
różnych plemion (m.in. Indian płd.amery-
kańskich) — pomieszanie sfery genitalnej z
oralną, projekcja męskiego strachu przed
kastracją.
Zęby — perły, gwiazdy, gradziny (bryłki
lodu gradowego), zęby alabastrowe, z kości
słoniowej — porównania miłosnej poezji
perskiej i europejskiej.
Zęby — kamienie. W mit. skand, z zębów
olbrzyma Imira trzej Azowie ukształtowali
skały i kamienie.
Zęby — wróżba. Bohater południowego
(młodszego) cyklu legend irl., poeta Fionn
(Finn), gotując pewnego dnia obiad swemu
panu, ugryzł kawałek łososia Mądrości; odtąd
umiał przewidywać przyszłe wypadki, gdy
tylko dotknął swych zębów kciukiem.
Zęby — mądrość. Zęby mądrości — zakoń-
czenie okresu dojrzewania; ostatnie tylne zęby
trzonowe, wyrastające po 16. roku życia. Ząb
mądrości służył w Irlandii do zaklęcia zwanego
teinm laegda 'natchnienie do pieśni': poeta a.
bohater kładł kciuk na zębie mądrości,
przygryzał, po czym śpiewał czterowiersz i
składał ofiarę bogom.
Zęby — miłość niebiańska, „llą się zębów
miłość w ciebie wpija?" (Boska Komedia, Raj
26,51 Dantego, tl. E. Porębowicza).
Ząb — cierpienie. Przysłowie fr.: Cierpi się,
gdy się wyrzyna, cierpi się, gdy się go leczy,
cierpi się, gdy się go traci. „Jeszcze nie było
dotąd filozofa, który by cierpliwie wytrzymał
ból zębów" (Wiele hałasu o nic 5,1 Szekspira).
Ząb — niewdzięczność. „Zimne wiatry od
północy, dmijcie, dmijcie z całej mocy, ząb
wasz kąsa mniej głęboko niż ząb krwawy
niewdzięcznika" (Jak wam się podoba 2,7
(Pieśń) Szekspira, tł. L. UIricha).
Ząb — zgryzota, smutek. „Ząb smutku wtedy
najsroższy, gdy bodzie, a nie przebija jadu w
pełnym wrzodzie" (Ryszard II 1,3 Szekspira, tł.
S. Koźmiana).
Ząb — zawiść. „Serce mnie boli na myśl, że
zasługa nie może obstać przed zębem zawiści"
(Juliusz Cezar 2,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Ząb węża — jad. „Ząb węża jadem zapra-
wny nie przestaje grozić biednej niecnocie
naszej" (Makbet 3,2 Szekspira, wg tł. J. Pasz-
kowskiego).
Ząb — nienawiść. „Rzuć też przyjaznym
okiem na mój rym ubogi, a już go nienawiści
ząb nie ruszy srogi" (Do Adama Narusze-wicza
o małym ludzi uczonych poważaniu Oda 67—8
Kajetana Węgierskiego).
Zęby — zima. „Zima szczerzyła szczerbate
zęby" (Poezje 154 Bolesława Czerwieńskiego;
Lwów 1881).
 Zęby — wojna. „Wstąpili w kraj zębami
wojny świeżo poszarpany" (Ogniem i mieczem
4,11 Henryka Sienkiewicza).
Długozęby — ambitny.
Siady zębów na naskórku kochanka a. ko-
chanki — potęga pożądania miłosnego.
Ząb — instrument brania w posiadanie.
żarna trące, aby nasycić łaknienie.
Ząb — uraza, złość. Mieć ząb na kogoś —
mieć do niego pretensje, gniewać się na niego.
Zęby — grabarze. Przysłowie fr.: Smakosze
kopią sobie grób zębami, Les gourmands font
leur fosse avec lew dents.
Zęby — plotki, obmowa. Popaść na zęby —
stać się celem plotek, obmowy. Wziąć kogoś
na zęby — zacząć go obmawiać, szkalować.
Zęby sobie kimś wycierać — oczerniać kogoś.
Trudno się złośliwego zebu ustrzec — trudno
się uchronić przed obmową, po-twarzą.
Zęby mleczne — dzieciństwo, dziecięctwo.
Złote zęby (w folklorze) — chełpienie się
bogactwem; bogactwo; moc magiczna.
Ani w ząb — zupełnie nic (nie rozumieć, nie
wiedzieć, nie umieć).
Choć zęby wbij w ścianę — bieda, głód.
Na jeden ząb — mało, skąpo.
Nosi koszulę w zębach — jest małym
dzieckiem.
Na ząb położyć, zęby przetrzeć — pożywić
się, zjeść coś, zaspokoić pierwszy głód.
Ostrzyć sobie zęby: na coś — mieć na coś
ochotę, apetyt; na kogoś — szykować się do
rozprawy z kimś; na kimś — obmawiać kogoś;
o kogoś — poniewierać kimś.
Pokazać komuś (wyszczerzyć na kogoś)
zęby (psie, wilcze zęby. kły) — grozić, oka-
zywać złość, niewdzięczność.
Suszyć (szczerzyć) zęby — uśmiechać się
zalotnie, wdzięczyć się, kokietować.
Szczękać (dzwonić) zębami — z zimna. ze
strachu. „Szlachta, skuta w kłodzie, siedziała
rzędem, dzwoniąc zębami na chłodzie" (Pan
Tadeusz 9. 96—7 Mickiewicza).
Urosły mu zęby na moim chlebie — okazał
swoją niewdzięczność, złość.
W zęby go kłuje (kole ) — gardzi jakimś
prostym jadłem, grymasi, nie w smak mu już.
W zęby zaglądać (patrzeć) — oceniać,
szacować. Przysłowie: Darowanemu koniowi
nie zagląda (patrzy) się w zęby.
Wziąć na ząb, chwycić na kieł — chcieć
postawić na swoim, zawziąć się.
Wyszczerzył zęby — umarł.
Zaciskać, zacinać zęby — wytrzymywać coś,
znosić dzielnie, cierpliwie (np. ból);
zawziąć się, nie ustępować, obstawać (trwać)
przy swoim, zacinać się w uporze.
Ząb na ząb trafić nie może komuś —
dygocze, trzęsie się z zimna a. strachu.
Ząb za ząb kłócić się, sprzeczać — zawzię-
cie, uparcie, zajadle.
Zęby pokazywać — grozić, stawiać się.
Przysłowie wł.: Gdy nie umiesz gryźć, nigdy
nie pokazuj zębów, Se non puoi mordere, non
monstrar mai i denti.
Zęby policzyć (porachować) komuś — zbić
go, sprać, stłuc.
Zęby sobie połamać na czymś, na kimś —
nie dać (czemuś, komuś) rady.
Zjadł zęby na tym — jest praktykiem,
specem, doświadczonym znawcą przedmiotu.
W marzeniu sennym: (ząb zepsuty) choroba;
(wypadający) śmierć przyjaciela a. krewnego;
(wyrastający) ciąża, poród, ejakulacja spermy;
(biały) powodzenie.
ZIELEŃ
Zieleń jest symbolem przyrody, życia, płod-
ności, wegetacji, wody, morza, nocy, wiosny,
odrodzenia, liści, traw, rozkładu (pleśni),
śmierci, zmartwychwstania, nieśmiertelności;
miłości, płci żeńskiej, świeżości, młodości,
radości, gościnności, zdrowia, wolności, obfi-
tości, trwałości, bogactwa; pokoju, harmonii,
równowagi, spokojnego tła, współczucia,
wspólnoty, wierności, wiary, pamięci, cnoty,
niewinności, przystosowania się, posłuszeń-
stwa, bierności (przeciwieństwo czynnej czer-
wieni), niezdecydowania; mądrości, wiedzy,
rozmyślań, intuicji, wtajemniczenia, oczeki-
wania, nadziei; melancholii, strachu, zazdrości,
zawiści, trucizny; niedojrzałości, niedo-
świadczenia, niewiedzy.
Zieleń — nadzieja; wiosenna zieleń — roś-
linność, która powinna przynieść obfite plony.
„Wdzięku i piękności żąda oko twoje, ale nad
oboje wyżej jest zieleń zasiewów" (Eklezjastyk
40.22). Ukwiecona zieleń była strojem
weselnym panien jerozolimskich;
dawała im nadzieję płodności, szczęścia
małżeńskiego i chroniła przed demonicznymi
wpływami osób nieprzyjaznych.
Zieleń była barwą szmaragdowej Izydy,
Horusa i Ozyrysa. Afrodyty zrodzonej z se-
ledynowej fali, Apollina (wawrzyn). Ateny
(oliwka, wąż), Hermcsa (jako wysłannika
śmierci), walkirii Brunhildy, Szkocji, Irlandii
(Szmaragdowa Wyspa i emblemat — ko-
niczyna), Walii (emblemat—por), wieszczek,
złośliwych skrzatów, koboldów, przybyszów z
Marsa (małych, zielonych ludzików), kolorem
wiążącym się z wężem, fallusem i nożem.
Zieleń w chrzęść. — kolor liturgiczny na
dzień powszedni, wyraz nadziei zbawienia,
zmartwychwstania, zwycięstwa nad śmiercią,
walki z Szatanem, czystości, medytacji.
pokory. Matki Boskiej, św. Michała, św.
Jerzego, murów Nowego Jeruzalem, Bożego
Narodzenia, Trzech Króli, Wielkanocy. W
Objawieniu św. Jana Najwyższa Istota „jest
podobna do jaspisu i krwawnika, a tęcza wokół
tronu podobna do szmaragdu" (4,3),
symbolizującego nadzieję; stąd też zapewne
bierze początek legenda o Graalu jako
naczyniu ze szmaragdu lub zielonego
kryształu, do którego zebrano krew Ukrzy-
żowanego. Kolor bladozielony wyobraża
chrzest.
Muzułmański sztandar Proroka, zielony jak
jego płaszcz — zbawienie; dla koczowników
pustynnych zieleń jest obrazem lub mirażem
życia, odświeżającego zdroju oazy.
Zieleń jest barwą neutralną (zob. Barwa,
kanon Lotaria hr. Segni), tac. color medius,
pośrednią między ciepłem i zimnem, wyżyną i
niziną, niebiańskim błękitem i piekielną
czerwienią, barwą odświeżającą, uspokajającą,
barwą roślinności, wód morza (tak jak
czerwień jest barwą ognia).
Zielone, „gorzkie zioła" na stole sede-
rowym (paschalnym) u żydów: seler, pie-
truszka, rzepa lub inne warzywa w stanie
surowym (korpus), maczane w occie lub słonej
wodzie — nadchodząca wiosna i odnowienie
życia.
Zieleń barwą wegetacji, roślinności, nazwa
urobiona od ziele, zioło. „Zwiedzić duchem na
przełaj zieleń samą w sobie" (Topielec 6
Leśmiana). „Wóz nurza się w zieloność i jak
łódka brodzi" (Stepy Akermanskie 1
Mickiewicza), Zielone płuca wielkiego miasta
— parki i ogrody miejskie. Zieleń wyzwa-
lająca się z gruntu, z pąków drzew na wiosnę.
symbolizuje rwanie więzów, wyzwolenie z
niewoli.
Gra w zielone: wiosenna gra zn.ina takżi w
Polsce i opiewana przez poetów od XVI w.:
kto z grających nie ma przy sobie zielonego
listka lub choćby źdźbła trawy, daje fant.
zwykle niewinnego całusa. „Ta gra tym się
prawem chlubi: komu zwiędnie, kto je zgubi lub
go zbędzie inszym kształtem — opłaca zakład
ryczałtem" (Zielone 25—28 Wespa-zjana
Kochowskiego). „Gra w zielone jest tak stara,
jak ludzkiego serca bicie" (W zielone I, l—2
Marii Konopnickiej).
Zielony — niedojrzały, młody (owoc, czło-
wiek): ..Znać w zielonym, co ma być w doj-
rzałym" — przysłowie. „Niedojrzałej zbywszy
się kory zielone przypomnisz lata" (Oda do
miodosci 58—9 Mickiewicza).
Zieleń — barwa życia. „Wszelka teoria jest
szara, drogi przyjacielu, a zieleni się tylko
drzewo życia" (Faust, Fragment Goethego),
Mefistofeles do Ucznia.
Zieleń — zazdrość. „O strzeż się tego
potwora zielonookiego" (Otello 3,3 Szekspira,
tl. J. Paszkowskiego). ,,Zazdrość z źrenicą
zieloną" (Kupiec wenecki 3,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „Każdy (nowy poeta) (...) w oknie
duszy ma zielone szyby" (Beniowski 3, 35—6
Słowackiego).
Związek zieleni z medycyną — w średnio-
wieczu kolor stroju (togi) lekarzy, do dziś
jeszcze barwa farmaceutyki, apteki (zioła).
Zielone pończochy nosiła w średniowieczu
starsza, niezamężna siostra na ślubie młodszej.
Zielony frak (fr. habit vert) strój członka
Akademii Francuskiej, z wyhaftowanymi zie-
lonymi palmami akademickimi, wprowadzony
w 1801 r.
Mieć zielono w głowie — być lekkomyślnym,
niestatecznym, niepoważnym.
Pójść (posłać kogoś) na zieloną trawkę —
stracić pracę, posadę (pozbawić kogoś pracy,
posady, stanowiska).
Przechodzić przez zieloną granicę, przez
granicę państwową nielegalnie, omijając straż
graniczną i celników.
Zielone palce — palce ogrodników, którym
wszystko, co zasadzą, kwitnie i owocuje.
Zielone sukno — stół obrad, bilardowy,
karciany.
Zielony karnawał — okres zabaw tanecznych
między końcem Wielkanocy a początkiem
wakacji.
Zielony stolik (od zielonego sukna nakry-
wającego stolik) przen. (hazardowa) gra w
karty, w ruletkę.
Zielone światło dla kogoś, czegoś —sygnał
pierwszeństwa przejazdu, otwartej drogi.
również przen.
 Ludzie lubiący zieleń są jakoby mili, chło-
dni, stali, gładcy, unikający skandali, ale
lubiący plotkować, odważni, ale z rozwagą,
dobrzy sąsiedzi, rozumiejący cudze problemy.
W heraldyce: wolność, miłość, radość,
obfitość, wiosna, piękno, szczęście, przyjaźń,
zdrowie, nadzieja, łagodność; barwa związana
ze szmaragdem; skośne kreski z prawa na
lewo.
W muzyce koresponduje z nutą F naturalną.
W astrologii kolor związany z planetą
Merkury, później z Saturnem, kolejno pło-
dzącym i pożerającym swoje potomstwo;
wytrwało
ść.
W sztuce — nadzieja, radość, młodość,
wiosna (u Greków i Maurów — zwycięstwo).
Kamienie: szmaragd, jadeit, jaspis, malachit.
turkus itd.
ZIEMIA
Ziemia symbolizuje zasadę bierną. Wielką
Macierz, genitalia żeńskie, dawcę życia, płod-
ność, orkę, siew. żniwa, skarbnicę życia i bo-
gactw, odrodzenie; nieruchomość, gęstość,
kondensację, przeciwieństwo nieba, świętości,
duchowości; ciemność, świat podziemny,
śmierć, grób, nieśmiertelność, wieczność;
wolę i potęgę boską, chwałę Pana, podnóżek
Boga, gniew bóstwa, świętość; cykliczność
istnienia; uczuciowość; mądrość; zmysł pra-
ktyczny, materializm; świadka, gwaranta.
Ziemia dyskiem wspierającym się na słupach,
zob. Kolumna. Mówi Pan do Hioba:
„Na czym osadzone są filary ziemi, kto założył
jej kamień węgielny?" (Hiob 38,6).
Ziemia podnóżkiem Boga. „To mówi Pan:
(...) ziemia podnóżkiem nóg moich" (Iza-jasz
66,1).
Ziemia — wieczność, nieśmiertelność. „Po-
kolenie przemija i pokolenie nadchodzi, a
ziemia na wieki stoi" (Ektezjastes 1,4).
Ziemia — cykliczność: narodziny, rozkwit,
dojrzałość i więdnięcie.
Ziemia — świętość. Przysłowia: Nie wart,
aby go święta ziemia nosiła. Czarny jak święta
ziemia.
W mitach o genealogii człowieka jego ciało
i kości stworzone zostają z ziemi i gliny, z
prochu ziemi, z kamieni (uważanych przez mit.
gr. za kości Matki Ziemi). „Utworzył tedy Pan
Bóg człowieka z mułu ziemi" (Gen. 2,7); zob.
Proch i pył.
Ziemia — schronienie, ukrycie, azyl. Scho-
wać się pod ziemię — b. dobrze. Chcieć zapaść
się pod ziemię (np. ze wstydu) — chcieć
zniknąć, stać się nieobecnym. Pod ziemią — w
konspiracji, w ukryciu. Podziemie — tajna
organizacja.
Ziemia — grób człowieka. „Wszystko, co jest
z ziemi, do ziemi się wróci, a wszystkie wody
powrócą do morza" (Eklezjastyk 40,11).
,,Ziemia zabiera wszystko, co zrodziła", tac.
capit omnia tellus quae genuit (Phar-salia
7,818 Lukana). Pójść do ziemi — umrzeć.
Niech ci ziemia lekką będzie!, tac. sit tibi terra
levis! (często na rz. nagrobkach w formie
inicjałów STTL). Gryźć ziemię — nie żyć.
Oddać kogoś ziemi — pochować go. Droga
wszystkiej ziemi — śmierć (Jozue 23,14).
,,Grobem sławnych mężów jest cała ziemia"
(Wojna peloponeska 2,43 Tukidydesa, tł. K.
Kumanieckiego).
Garść ziemi — rozstanie ze zmarłym, więź
zmarłego z ojczyzną. Dawnym zwyczajem
wrzuca się garstkę ziemi do grobu na trumnę
zmarłego. „Każdy garść ziemi polskiej w za-
szyciu wynosił, a konając wśród bojów towa-
rzysza prosił, by tą ziemią ojczystą zasuł mu
powieki" (Wiersz pisany na Alpach 74—6 K.
Brodzińskiego); zob. Proch i pył.
Ziemia — praktyczna zaborczość, ma-
terializm, przeciwieństwo uduchowienia, bo-
skości, nieba. Spadać, zstępować na ziemię,
stąpać po ziemi — porzucić bezpłodne ma-
rzenia, zyskiwać praktyczne poczucie rzeczy-
wistości. Ściągać kogoś z obłoków na ziemię
— odrywać od płonnych rojeń, sprowadzać do
realnego świata. „Kto nie dotknął ziemi ni razu,
ten nigdy nie może być w niebie" (Dziady cz. II
476—7 Mickiewicza), o Zosi, której myśl
goniła „za motylkiem, za barankiem, ale nigdy
za kochankiem".
Ziemska mądrość, w przeciwieństwie do
niebieskiej — zazdrość, pycha, kłótliwość,
kłamstwo: „nie jest to mądrość z góry zstę-
pująca, ale ziemska, cielesna, diabelska" (List
św. Jakuba 3, 14—15).
Stworzenie świata — w wielu mitologiach:
Ziemia zapłodniona przez Niebo rodzi życie,
albo nawet, jak u Hezjoda, Ziemia rodzi Niebo i
następnie dopiero, zapłodniona przez nie,
wydaje na świat wszystko, co żyje. „Na
początku stworzył Bóg niebo i ziemię" (Gen.
1,1); przeciwieństwa — świat niewidzialnych
duchów i nasze codzienne otoczenie. „Nago
wyszedłem z żywota matki mojej i nago się tam
wrócę" (Hiob 1.21) — porównanie Ziemi z
łonem matki. Wmit.gr. Ziemia-Gaja-
-Matka (gr. Gala. GS Meler. tac. Tellus-
-Maler). zaplaciniana przez Uranosa (Niebo) i
przez swe liczne dzieci, stała się z czasem
matką-boginią urodzaju Demcter. czczoną
później jako Kybele. Orka. siew i żniwa wiążą
się ściśle w wyobraźni poetyckiej z zapło-
dnieniem. ciążą i porodem kobiety, lemies/
pługu kojarzy się złallusem. wyorana bruzda z
genitali;inii żeńskimi, orka /c stosunkiem
płciowym, zbiór owoców / karmieniem piersią
ild. ..Demcter (...) dzieliła miłość i loże /
.liizjonem na niwie trzykroć zoranej" (Ody-seja
5.125 Homera, li. J. Parandowskiego).
..Kobiety wasze są dl;i was zaoraną. gotową do
zasiewu rolą" (Koran 2.223). ..Księżyc (...)
niebo i ziemię oświecił. One teraz (...)clrzem;l-
ly obok siebie juko małżonkowie szczęśliwi:
niebo w c/ysle objęło ramiona ziemi pierś"
ll'cin Tadeusz 8. 55—60 Mickiewicza).
Zicmiii — matk;i. macica metali i innych
kopalin, przeciwniczka wody.
Ziemi;! — skarbnic;! życia i dobrobytu.
..Chowajcie przykazani;! moje (...). aby wam
/iemiu rodziła owoce moje. których byście
używali ;iż do sytości" [l.ev. 25. 18—19).
Ziemia dotknięciem udziela sil i zdrowia.
Antcusz. syn Gai i Posejdona. był niezwy-
ciężony dopóty, dopóki dotykał Matki-Ziemi;
pokonał go Herakles uniósłszy go w górę. W
folklorze wielu krajów ułożenie na gołej /iemi
uł;itwi;i noworodkowi przystosowanie się do
samodzielnego życia, a konającym udziela
lekkiej śmierci.
Ziemia — świadek i gwarant przysiąg i
rytuałów braterstwa. „Jeśli (...) ziemia otworzy
swą czeluść i pochłonie ich (...)i żywcem
zstąpią do otchłani, poznacie, że ci mężowie
bluźniU P;inu" (Num. 16.30). ..Niech słucha
/icmi;i stów ust moich \" (Deul. 32.1)— pieśń
Mojżeszu. Dawne przysięgi n;l ziemię i dziś
znajdują echo w wyrażeniach: Niech mnie
ziemia pochłonie, jeśli łżę! Niech się ziemia
pode mną zapadnie, jeżeli to nieprawda. Niech
raczej w ziemię wrosnę!
Ziemi;! — ojczyzna-matka. Dla Żydów
ojczyzna była królestwem Mesjasza, ..nową
ziemią" (Apok. 21.1). ..krainą żyjących" (lać.
mrą vivenlitim}. w przeciwieństwie do ziemi
pogańskiej, wygnańczej albo do królestwa
zmarłych, ..ziemi zapomnienia" (lać. lerra
oblivionis). Emigrantowi, wygnańcowi, po
wrót do kraju, gdzie się urodził, do ziemi
ojczystej, do Matki-Ojczyzny. przynosi odro-
dzenie duchowe; stąd szczególny rodzaj tę-
sknoty — nostalgia (od gr. nóstos 'powrót').
Sól ziemi — najwartościowsze jednostki.
najcenniejsi ludzie (Ew. wg Mai. 5.13).
Raj ziemski — wg pojęć śrdw. istniejąc;!
gdzieś na świecie kraina wiecznej szczęśliwości.
piękna, nieśmiertelności, spoczynku. radości.
umicszcz;in;i zwykle n;i krańcach znanego
świata. pr/cw;iżnic LI wybrzeży Chin ;l. Indii,
Trzęsienie ziemi wg pojęć starożytnych
oznaczało, że bóstwo ;i. zwicr/ę podtrzymujące
Ziemię (np. skarabeusz w Egipcie, żółw w
Indiach, słoń w Azji Poludniowo-Wsch..
wiclk;i ryb;i w Japonii) porusza się (w Cłli-
n;ich powiadano o trzęsieniu ziemi: ..Ziemski
byk przekład;! swój ciężar n;i drugie ramię")
albo że bóstwo się gniewu lub porusz;! ziemię.
aby przysposobić glebę do siewów, albo że bóg
się narodził, lub że nowo narodzony jest
bóstwem. Grecy i Rzymianie przypisywali
trzęsienia ziemi niespokojnemu zachowaniu się
olbrzymów z;iniknięlych przez Zeusa pod
ziemią i przywalonych górami (wulkanami).
W marzeniu sennym: (trzęsienie ziemi)
groźba, zapowiedź niebezpieczeństw;!.
Ziemia — własność ziemsk;!. obszar, te-
rytorium. kraina, kraj. ojczyzn;!. Ziemia
obiecana. ziemi;i mlekiem i miodem płynąc;i.
Ziemia świętu — K;in;i;m. Palestyn;!.
Kamienisty grunt — bezpłodność. j;ilo-wość.
ugór.
Ziemia noszon;i j;iko amulet dodający sil.
zapewniający rozwój dziecka, ułatwiający
pijakom zerwanie z nałogiem.
Ziemię symbolizują: sześcian, kula. jabłko
królewskie, wąż: kolory: czerwony, żółty.
zielony brązowy i brunatny.
Ziemia —jeden z czterech ..pierwiastków"
starożytności: pozostałe to: woda. powietrze. i
ogień.
W alchemii: pramatcria. oddzielona od wód
(Gen. 1.9).
W astrologii Ziemia łączy się ze znakami
zodiaku: Byk. Panna. Koziorożec.
ZŁOTO
Złoto jest
symbolem
boskości. boskiej
inteligencji.
nieśmiertelności,
niczniszczalnośc
i. chwały (zwl.
niebieskiej),
doskonalenia i
oświecenia duchowego, wszystkiego, co ważne
i wartościowe (również w sferze ducha),
mądrości, wiedzy ezoterycznej, tajemnicy
Ziemi, doskonałości, stałości, niezmienności,
czystości; milczenia; godności, majestatu.
królewskości. potęgi, bogactwa, obfitości;
słońca, światła słonecznego, ognia, ukrytych
skarbów, świtu, ziarna zbóż. żywotności.
płodności, miłości, eliksiru życia; serca, krwi;
pieniędzy, doczesności, chciwości, zniszcze-
nia, degradacji, zawiści, pokusy, zdrady;
zob. też Barwa.
Szlachetność, niezniszczalność. odporność
na ogień, rdzę. wodę. powietrze, większość
kwasów, jego niezwykła kowalność i pla-
styczność. wreszcie jego rzadkość uczyniła
złoto od najdawniejszych czasów wyobraże-
niem rzeczy pięknej, cennej, przydającej
szacunku, wyobrażeniem skondensowanego
bogactwa. Złoto powszechnie łączono ze
Słońcem, z uwagi na barwę światła sło-
necznego. i z niebem; dlatego często pozłacano
dachy pałaców i świątyń (do dziś kopuły
cerkwi), dawano złote tło świętym obrazom
(np. na mozaikach bizantyjskich); złoto
reprezentowało tam splendor rajskiej światło-
ści. przestrzeń idealną, boską. Wizerunki
bóstw i świętych ozdabiano złotym nimbem.
aureolą itd. Złoto na obrazach Buddy oznacza
światło prawdy i doskonałości.
W Egipcie trony, posągi, grobowce, na-
czynia faraonów sporządzano z masywnego
złota lub pozłacano. Biblijny Abram. gdy
wyszedł z Egiptu, ..byt bardzo bogaty w po-
siadłość złota i srebra" (Gen. 13,2); na starość.
już jako Abraham, wysyłając sługę po żonę dla
Izaaka. dal mu dla niej ..nausznice złote,
ważące 2 sykle i 10 nauszników wagi
dziesięciu syklów" (Gen. 24.22). Lud izraelski
wychodząc z Egiptu miał ze sobą wiele złota
użytego później na złote sprzęty przybytku
(Ex. 25. 10—40). na ozdoby szat kapłańskich
(Ex. 28. l—43). wreszcie na złotego cielca.
posąg świętego byka odlany przez Aarona jako
przedmiot kultu dla Izraelitów w czasie. gdy
Mojżesz na górze Synaj rozmawiał z Bogiem
(Ex. 32. 1—35). Złote cielce odlewać kazał
także król Izraela Jeroboam I w X w. p.n.e. (3.
Ks. Król. 2. 28—32); stały się one symbolami
bogactwa, pieniędzy, mamony. Salomon
sprowadzał dla swej świątyni, pałacu i tronu
złoto z Ofiru (3. Ks. Król. 9. 26—28; 10.14).
Czyste, wyprażone w ogniu z zanieczyszczeń
złoto — ludzie, ,,których Bóg doświadczył i
uznał ich za godnych siebie. Jak złoto w piecu
wypróbował ich i jak ofiarę całopalenia ich
przyjął" (Ks. Mądrości 3, 5—6).
Złote jabłka na srebrnych czaszach zob.
Jabłko.
Złoty wiek w mit. gr. i rz. — pierwszy okres
dziejów świata, wiek patriarchalny, pod władzą
Kronosa (Saturna), kiedy była wieczna wiosna i
płynęły strugi mleka i słodkiego nektaru (por.
Prace t dnie Hezjoda. Metamorfozy 1.89
Owidiusza); przen. najlepszy okres, np. Aten
(za Pizystrata. za Pery-klesa), cesarstwa
rzymskiego (za Antoninów), w lit. łacińskiej
(70 p.n.e.—18 n.e.: Cicero. Wergiliusz. Horacy.
Liwiusz) itd. ..Minęły czasy szczęśliwej
prostoty, trzeba się uczyć. upłynął wiek złoty"
(Monachomachia 3,9—40 Ignacego
Krasickiego).
Złota gałąź — nieśmiertelność. Gałąź cu-
downa. ułamana przez Eneasza. która zapew-
niła mu powrót na Ziemię z podróży do świata
cieni (Eneida 6,137 i nast. Wergiliusza).
Złote runo — cel wyprawy Argonautów,
symbol zdobywania rzeczy nieosiągalnych lub
niewyobrażalnych.
Złote umiarkowanie (łac. aurea mediocri-
tas), najlepsza pośrednia droga między skraj-
nościami (Pieśni 2. 10. 5 Horacego).
Żądza złota. ..Przeklęta żądzo złota (łac. auri
sacra fames\}. do czegóż to nie popychasz serc
śmiertelników!" (Eneida 3.56 Wergiliusza).
Chciwy król Frygii. Midas. wg. mit. gr.
poprosił Dionizosa: ..Czegokolwiek się dotknę.
niech się złotem stanic", a gdy bóg prośbę
spełnił, król byłby umarł z głodu. gdyby go
Dionizos tej właściwości litościwie nie
pozbawił, każąc mu się wykąpać w Paktolu.
rzece odtąd złotodajnej. ..Całuj. ściskaj zimne
złoto!" (Dziady cz. IV 967 Mickiewicza).
Gorączka złota — żywiołowy pęd do po-
szukiwania złota, zwł. w piasku rzek złoto-
dajnych (Kalifornia. Newada. Alaska. Au-
stralia. Płd. Afryka itd.): przen. do bogacenia
się; pogoń za zyskiem.
Góry złota, złote góry — wielkie korzyści,
Obiecywać złote góry (Phormio. l. 2, 68 Te-
rencjusza).
Złoto z Tolozy — rzecz przynosząca pecha,
nieszczęście, bo niesprawiedliwie zagarnięta.
zagrabiona; konsul rzymski Ouintus Senilius
Caepio w 106 p.n.e. skradł, a potem
utracił skarbiec złota i srebra świątyni Apo-
Ilina celtyckiego w Tolozie (dziś Tuluza).
Złote jabłka Hesperyd, Atalanty, Iduny, zob.
Jabłko (nieśmiertelności).
Złoty osiołek zob. Osioł.
Złoty pas zob. Pas.
Złoty łańcuch zob. Łańcuch.
Złoty puchar zob. Puchar.
Złote jajo zob. Jajo.
Złoty deszcz — w mit. gr. Zeus zapładnia-
jący Danae ukrytą w spiżowej wieży (poczęcie
Perseusza).
Złoto w chrzęść. — duch boży, wiara
triumfująca, chwała, radość, miłość; jako naj-
cenniejsza wartość doczesna było ofiarą naj-
bardziej godną bóstwa. Trzej magowie przy-
noszą w darze nowo narodzonemu Mesjaszowi
złoto, kadzidło i mirrę. Por. Srebro (w
symbolice chrzęść.).
Złote ulice w Nowej Jeruzalem (Apok.
21,21); ,,Ulice miasta to złoto czyste jak szkło
przezroczyste".
Złotousty (gr. chrysóstomos} przydomek
św. Jana (ok. 347—407), ojca wczesnego
Kościoła, egzegety biblijnego, arcybiskupa
Konstantynopola, nadany mu jako słynnemu z
wymowy kaznodziei.
Złote ostrogi — symbol stanu rycerskiego w
średniowieczu.
„Idź złoto do złota!" wg pop. legendy
Bolesław Krzywousty wysłał w 1109 roku
wojewodę Skarbka z Góry z poselstwem do
króla nm. Henryka V, a gdy ten ukazał
Skarbkowi swój skarbiec i powiedział: „Tym
pokonamy Polaków", poseł rzucił swój złoty
pierścień do skrzyni z klejnotami, mówiąc:
„Idź złoto do złota, my Polacy wolimy żelazo".
Złoto Renu. W epopei germańskiej (ok.
1200) Pieśń o Nibelungach zawistny o chwałę
Zygfryda Hagen zabija go, kradnie królowej
Krymhildzie zdobyty przez Zygfryda skarb
Nibelungów i topi go w Renie, aby wydobyć
go w odpowiedniej chwili, ale zostaje zabity
przez Krymhildę.
Złoto — doskonałość, „czwarte stadium" po
pierwszych trzech: czarnym (grzech i skrucha),
białym (odpuszczenie grzechów i nie-winość) i
czerwonym (uwznioślenie i żarliwość).
Chrysaor, magiczny złoty miecz Artegalla,
rycerza sprawiedliwości — najwyższy stopień
wzniosłości duchowej (Królowa wieszczek
Edmunda Spensera, poety ang. XVI w.).
Złoto — doczesność. „Jeśli masz umrzeć, a
cóż ci po złocie?" (Z Anakreonta, Kiedy by
worek bogatego złota... 8 Jana Kochanow-
skiego). ,,Spytaj (...) jaką lalkę wypiększoną
(...), co jest szczęście (...), odpowie: »Miłość z
cnotą« — a pomyśli: »Złoto, złoto"."
(Dożywocie 3,4 Aleksandra Fredry). „Brudne
złoto! Ohydne, wstrętne, ale wspaniałe" (Homo
sapiens, Na rozstaju II S. Przyby-
szewskiego). ,,Złoto jest przyrząd, którym się
strąca gwiazdy na ziemię" (Złoto Tadeusza
Rittnera).
Potęga złota. „Czy (to miasto) jest tak trudne
do zdobycia, że nawet osioł obładowany złotem
nie będzie miał doń dostępu?" (Moralia,
Powiedzenia królów, 178B Plutar-cha). Tak
pytał król Filip II Macedoński, gdy szpiedzy
donosili mu, że jakieś miasto jest nie do
zdobycia. „Złoto całym światem włada i
najkrócej ludziom gada" (Trzy panny do
wybrania... 19—20 F. Karpińskiego). ,,Złoto
wnet zbłaźni burmistrza i rajcę, złoto uczyni
złodzieja i zdrajcę" (Apoftegmata 23, O
bogaczu a o mniejszym stanie 53—4 Reja). „Od
złota zależy, do złota bieży świat cały" (Faust I,
Wieczór, Małgorzata Goethego).
Na wagę złota — o czymś bardzo cennym,
rzadkim, b. poszukiwanym.
Szczere złoto — o człowieku dobrym,
rozumnym.
Złote kajdany — niewola w dobrobycie.
Złote myśli — aforyzmy, sentencje, mak-
symy.
Złota młodzież — zamożna, wielkomiejska,
lekkomyślna, goniąca za uciechami (pierw. o
dandysach roku 1714, fr. jeunesse doree).
Złota nędza — (bieda) ukryta pod pozorami
zamożności.
Złota nić zob. Nić.
Złota reguła — nie czyń drugiemu, co tobie
nie miło. ,,A jak chcecie, aby wam ludzie
czynili, tak i wy im czyńcie" (Ew. wg Łuk.
6,31; por. Ew. wg Mat. 7,12).
Złota wolność (tac. aurea libertas) — prawa
i przywileje wywalczone przez szlachtę w daw-
nej Polsce.
Złote gody (wesele) — 50. rocznica ślubu.
Złoto — milczenie; zob. Srebro (Mowa jest
srebrem).
Złoty róg — dany przez Wernyhorę, róg,
który miał zabrzmieć na znak do boju o nie-
podległość kraju, do Czynu, prowadzić do
zwycięstwa (Wesele 3,37 S. Wyspiańskiego).
 W heraldyce: wzniosłość umysłu, szla-
chectwo, wielkoduszność; cnota, godność,
inteligencja, doskonałość, szacunek; wiąże się z
topazem. „Darmo mieć złoto w herbie, darmo i
w tytule, kiedy za ciężkie prace wiatr tylko w
szkatule"
z łodyg
(Berła
Kochanowskiego).
złote 5—6
W marzeniu sennym: strata pieniężna. W
Jana
alchemii: cel działania — uzyskanie złota z
pośledniejszych metali; skończone dzieło,
asfodelow
najwyższa mądrość; lać. aurum po-labile, złoto
(Soi, duch boski) i srebro (Luna, duch ludzki)
— lek uniwersalny.
ZŁOTOW ych.
ŁOS
(Asfodel)
Złotowłos symbolizuje śmierć, wieczność,
świat zmarłych, smutek, melancholię, żal,
monotonię; pokorę; sentymentalizm.
Złotowłos, asfodel (Asphodelus) — rodzaj z
rodziny liliowatych, roślina o niemiłym,
smutnym wyglądzie; szarawy kolor liści i żół-
tawy kwiatów skojarzyły prawdop. Grekom tę
roślinę z bladością zmarłych i wyobrażeniem
melancholii zaświatów.
Złotowłos w mit. gr.-rz. — śmierć, wiecz-
ność, podziemny świat zmarłych; używany w
kulcie Persefony i jej małżonka Hadesa,
chtonicznej Artemidy-Hekate i chtonicznego
Dionizosa, którego matkę, Semele, również
obdarzano kwiatami złotowłosa. Jeden z
kwiatów (obok kwiatu lotosu, hiacyntu i kro-
kusa) wyściełających łoże małżeńskie Zeusa i
Hery.
Łąki asfbdelowe rozciągające się szeroko w
Hadesie miały być miejscem (wg Odysei
11,539 Homera), gdzie przechadzają się cienie
•zmarłych skazanych na bezradosną, mono-
tonną półegzystencję. Grecy sadzili asfodele na
grobach, co wynikało, być może, z mniemania,
że zmarłym także należy się jakieś pożywienie,
mianowicie małe bulwy na korzeniach rośliny,
jadane dawniej w Grecji przez wszystkich, a
później tylko przez biedaków. Stąd asfodele
były także symbolem pokory. „Nam raczej
wieńce z trupich asfodeli" (W Olympii 29
Lucjana Rydla). „(Pomponia Grecyna)
wygląda jakby za życia jeszcze chodziła po
łące porosłej asfodelami" (Quo vadis? 1,1
Henryka Sienkiewicza).
Złotowłos uważany był w folklorze za
odtrutkę przeciw jadowi wężów, obronę prze-
ciw czarom i robactwu, za afrodyzjak, lek na
suchoty i konwulsje, ochronę świń przed
chorobami, tępiciela myszy. Wg Herodota
koczownicy libijscy budowali swe szałasy
Złotowłos w chrzęść. —atrybut Madonny.
Złotowłos w śrdw. łączono z planetą
Saturn.
Złotowłos w języku kwiatów — żal.
ZWIERZĘ
Mimo wielu tysięcy lat obserwacji zwierząt,
zachowały one u ludu (i aż do czasów nowo-
żytnych także u osób wykształconych) wiele
cech zagadkowych, tajemniczych, niepojętych,
nasuwających myśl. że są one nosicielami
demonicznych mocy kosmicznych lub boskich,
mogących oddziaływać na ludzi zarówno
korzystnie, jak szkodliwie. Usiłowano więc
magicznymi sposobami uruchamiać te
domniemane właściwości przez zaklęcia, gesty,
tańce, które nabierać miały tym większej mocy.
gdy uczestnicy przystrajali się w zwierzęce
futra, pióra, rogi, zęby i maski. Wspaniałe sceny
z życia zwierząt malowane i rytowane na
ścianach i sklepieniach jaskiń okresu kultury
oryniackiej i magdaleńskiej (jak w Altamirzc
lub Lascaux) miały prawdop. znaczenie
magiczne a. religijne, związane z myślistwem.
Symbolika zwierzęca wywodzić się może z.
totemizmu (totem — zwierzę, roślina a.
przedmiot, służące jako godło rodziny lub
klanu, uważane często za przodka a. opiekuna,
otaczane czcią relig.) lub kultu zwierząt.
Również obecnie, w epoce robotów i kom-
puterów, przetrwały ścisłe i żywe związki
człowieka ze zwierzętami. Towarzyszą mu one
od najwcześniejszego dzieciństwa jako
zwierzęta domowe, bohaterowie bajek, histo-
ryjek obrazkowych, wierszy i opowiadań, jako
zwierzęce zabawki. Są żywymi symbolami
namiętności, uczuć i cech ludzkich, nosicielami
ukrytych prawd o nas samych. Ich cechy,
prawdziwe, domniemane czy fantastyczne, żyją
też w języku, gdy np. mówimy o kimś, że
tchórzy, gzi się, zbaranial, zacietrzewił się,
zasępił, rozwydrzył, świn-tuszy, myszkuje,
małpuje, rozbestwił się itd.
Bogów wielu religii wyobrażano sobie w
kształtach zwierzęcych lub 7. głowami zwierząt
(słonia w Indiach, szakala. ibisa. kota, krowy w
Egipcie, w chrześcijaństwie Ducha Sw. jako
gołębicy), a liczne stwory i potwory o
postaciach zwierzęco-ludzkich. wylęgłe w
wyobraźni człowieka, mogą stano
wić wcielenia dwoistej jego natury: centaury,
satyrowie, trytony, syreny, harpie, gryfy,
hipogryfy, chimera, jednorożec, łamią, Mi-
notaur, Echidna, Skylla, Kekrops, Erechte-usz,
sfinks itd. Mogły też zrodzić się w wyobraźni
ludzkiej na widok zwierząt autentycznych
wprawdzie, ale nie poddających się
prymitywnej klasyfikacji starożytnych, jak np.
koniki morskie, nietoperze, ryby latające, jeże
morskie itd. Cechy bogów i ludzi
przypisywane w mitach i folklorze zwierzętom
znalazły bogate odzwierciedlenie w sym-
bolicznych postaciach bajki zwierzęcej, przy-
warach ludzkich w zwierzęcym przebraniu.
W plastyce starożytnego Bliskiego Wschodu
walka zwierząt wyższych z niższymi, po-
tężniejszych ze słabszymi oznaczać mogła
walkę wyższych instynktów ludzkich z niż-
szymi, dnia z nocą, dobra ze złem itd. (np.
walka orła z wężem, lwa z bykiem). W wielu
mitach zwierzęta występują jako podpory
nieba a. świata: słonie, żółwie, węże, krowy
itd., jako strażnicy czterech stron świata a.
czterech narożników Ziemi.
Do korabia Noego weszły wg Biblii (Gen. 7,
14—16) wszystkie zwierzęta i ptaki (po parze,
samiec i samica) z wyjątkiem stworzeń
morskich. Księga Kapłańska dzieli już jednak
zwierzęta na czyste i nieczyste (r. li):
pierwsze można jeść i składać w ofierze Bogu,
drugich nie wolno. Czyste są parzystoko-pytne
przeżuwacze oraz zwierzęta wodne mające
skrzela i łuski. Nieczyste są również zwierzęta,
z łapami lub bez łap, które czołgają się po
ziemi na piersi a. brzuchu.
Zwierzęta czyste: bawoły, bażanty, bąki
(owady), bekasy, bydło domowe, daniele,
drozdy, gołębie, jarząbki, jelenie, jelonki,
komary, kozy, kuropatwy, kury, majki lekar-
skie, mole, motyle, mrówki, ortolany, oryksy,
osy, owce, pająki, przepiórki, pszczoły, sarny,
skowronki, synogarlice, szarańcza, szerszenie,
trzmiele, wieloryby, wróble i żyrafy.
Zwierzęta nieczyste: bąki (ptaki), biało-zory,
bociany, dudki, dziki, hieny, ibisy, jaszczurki,
jednorożce, jeżozwierze, kameleony, kanie,
konie, koty, krety, krogulce, krokodyle,
króliki, kruki, lamparty, lisy, lwy, łabędzie,
łasice, małpy, muchy, muły, myszy,
niedźwiedzie, nietoperze, nosorożce, nury,
orły, osły, pantery, papugi, psy, puszczyki,
ropuchy, rozgwiazdy, ryjówki, rysie, sępy,
skorpiony, słonie, sokoły, sowy, sroki, strusie,
świnie, tygrysy, wielbłądy, wilki, zające, żaby i
żurawie.
Od pradawnych czasów kojarzono zwierzęta w
nienawidzące się pary lub pary, w których jedna
strona czuje irracjonalny lęk przed drugą. I tak
np. jaszczurka boi się węża, koń — wielbłąda,
lew — koguta, małpa — żółwia, pantera —
hieny, pies — wilka, puszczyk — wrony, słoń —
świni, zając — psa, zaskroniec — nagiego czło-
wieka, żmija — ichneumona; z tego prawdop.
tylko 4 pary zestawiono na podstawie obserwacji
natury.
Ogólna symbolika zwierzęca klasyfikuje je w
porządku zstępującym jako: l) służące do jazdy
wierzchem, 2) składane na ofiarę bogom, 3)
reprezentujące niższą formę bytu.
Nie ma dowodów na to, aby staroż. Grecy i
Rzymianie uprawiali kult zwierząt, mimo
zwierzęcych epitetów bogiń u Homera (wo-
looka Hera, sowiooka Atena), mimo że liczne
zwierzęta były atrybutami bogów (np. łania
Artemidy, wąż Asklepiosa, wąż i sowa Ateny,
orzeł Zeusa, paw Hery, wilk, gryf i kruk
Apollina, wąż i pantera Dionizosa, łania
Heraklesa i Izydy, gęś i owca Junony, pies
larów, koń i sęp Aresa, kogut Hermesa, byk
Posejdona, zimorodek Tetydy, gołąb, łabędź i
wróbel Afrodyty, lew Hefajstosa, wilk i dzięcioł
Marsa, żółwie Pana na górze Partenion itd.),
mimo że nieraz bogowie, aby oszukać boginie
lub śmiertelniczki, przeobrażali się w zwierzęta,
jak np. Zeus w byka, aby porwać księżniczkę
fenicką Europę, lub w łabędzia, aby uwieść
królową spartańską, Ledę. Kiedy indziej
przemieniali się na czas pewien w orła,
niedźwiedzia, konia lub wilka. Apollo zmieniał
się w sępa i delfina, Atena w jaskółkę, Dionizos
w byczka, koźlę i lwa, Acheloos w byka,
Posejdon w byka i rumaka, Artemida, „królowa
zwierząt", w łanię, Hermes w barana, a Pan w
kozła. W znacznie liczniejsze natomiast gatunki
zwierząt zmieniali bogowie ludzi, począwszy od
świerszczy (Titonos) i pająków (Arachne), przez
jaskółki, słowiki i jastrzębie (Filomela, Prokne,
Tereus), aż do jeleni (Akteon), łań (lo) i
niedźwiedzic (Kallisto).
Pojawienie się zwierząt w micie służy zwykle
jako symbol siły i namiętności, jako próba
odwagi bohatera, jako narzędzie kary a. ucieczki
lub przemiany. Węże polizały uszy Melamposa,
aby mógł rozumieć mowę ptaków. Byk
Posejdona spłodził z kró-
Iową kreteńską Pasifae Minotaura. c/lowieka i.
głową byka. l.cto. żona króla Sparty Tyn-
dareosa. matka Apoliina i Artemidy, przeo-
braziła się w wilka, aby uciec przed zemstą
Hery. Króla Arkadii. Likaona, Zeus przemienił
w wilka, aby go ukarać za składanie ludzkich
ofiar.
Zwierzęta cmblematycznc rzymskich sztan-
darów wojskowych (lać. signum): orzeł, wilk.
byk, koń i dzik. symbolicznie ustawiane na
sześcianach (Ziemia) i kulach (niebo, wszech-
świat).
Zwierzęta pozostające w związku z. czte-
rema ,,elementami": ziemia — płazy, ogień —
ssaki, woda — węże i smoki, powietrze —
ptaki.
Cztery zwierzęta dobroczynne w mit. chiń-
skiej: jednorożec, feniks, żółw i smok.
Podstawowe symbole zwierzęce chrześci-
jaństwa: baranek, gołębica, ryba. Hwangeli-
stów: Łukasza — wół. Jana — orzeł. Marka
— lew. św. Piotra — kogut.
Zwierzęta najczęściej przedstawiane przez
plastykę romańską: paw, wól, orzeł, zając,
lew, kogut, żuraw, kuropatwa, szarańcza.
Plastyka śrdw. i Odrodzenia wyraża przez
przedstawiane zwierzęta ogromny, skompli-
kowany świat symboli (np. Hieronim Bosch.
Pięter Brueghel), częściowo już tylko dla nas
zrozumiały. Zwierzęta wzbogaciły też
symbolikę heraldyczną mnóstwem fanta-
stycznych kształtów zoologicznych, ujętych
wszakże w ściśle określone prawidła. Bardzo
rozpowszechnione bestiariuszc zawierały już
począwszy od IV w. niezliczone opowieści o
prawdziwych i fikcyjnych zwierzętach, .a od
XI w. rzeźba i architektura kościelna
wprowadziła je na kapitele kolumn i archi-
wolty portali kościelnych. Również XX--
wieczny nadrealizm zapełnił wyobrażenia
plastyczne tłumem zwierząt i potworów zwią-
zanych z głębokimi pokładami psychiki
człowieka.
Zwierzęta o fantastycznych właściwościach
to np. latające konie bogów i bohaterów jak
Pegaz, konie Heliosa. Feba, Al Borak
Mahometa, Sleipnir Odyna. Pelikany w okre-
sach głodu rodzierały jakoby własną pierś i
karmiły swe dzieci wypływającą krwią.
Salamandra, wg Pliniusza (10.86), mieszka w
ogniu i potrafi go gasić przenikliwym chłodem
swego ciała.
Zwierzęta i raj Mahometa. Dziewięcioro
zwierząt przyjęto do muzułmańskiego raju:
są to: Al Rakim. pies muzułmańskiej wersji
Siedmiu śpiących z Efezu (zob. Siedem);
oślica Balaama (zob. Osioł); mrówka Salo-
mona. o której powiedział: ..Idź do mrówki.
leniwczc. a przypatruj się drogom jej i ucz się
mądrości" (Ks. Przypowieści 6.6); wieloryb
Jonasza (zob. Wieloryb); baran ofiarowany
przez Abrahama na całopalenie zamiast Izaaka
(Gen. 22,13); cielę uwarzone przez Abrahama
na przyjęcie Boga i dwóch aniołów (Gen. 18.7);
Al Adha. najściglejszy z wielbłądów
Mahometa, i Al Borak. jego rumak. szybki jak
błyskawica; kukułka Bilkis, muzułmańskiej
królowej Saby; gołębica Noego (zob. Gołąb).
Zwierzęta jako symbole cech ludzkich i
boskich, zob. w odpowiednich hasłach, a
ponadto: buldog symbolizuje upór. zawziętość,
cykada — poezję, kawka — zarozumialstwo,
chełpliwość, kret — ślepotę, tępotę, królik —
płodność, mul — upór, papuga — gadatliwość,
naśladownictwo, sójka — bezsensowne
gadulstwo, sroka — gadatliwość, świerszcz —
starość, turkawka — wierność małżeńską.
Zwierzęta nie nauczyły się kłamać, tac.
mentiri nań didicere ferae (Liber spectacu-
lorum ep. 30 Marcjalisa).
Zwierz szlachecki. ,,W języku strzeleckim
dzik. niedźwiedź, łoś, wilk. zwany był
zwierzem szlacheckim" (Pan Tadeusz l. 800—
801 Mickiewicza).
Zwierzę w człowieku. ,,Które zwierzę na-
sroższe może być w tych czasach? Zły hody-
niec, zły tygrys, zły lew w gęstych lasach,
zjadlejszy zwierz dwunogi. z bliźnich szkodą,
franci, hipokryci pokryci, zdradni syko-fanci"
(Zjadłe zwierzę Wespazjana Kochow-
skiego). ,,Jedno jest tylko zbawienie na ziemi:
zatłumić w sobie dzikie ludzkie zwierzę" (Na
pamiątkę 13—14 Kazimierza Tetma-jera).
,,Marzę często o tym wieku, gdy zwierzę ginie
w człowieku" (Pochwała wieku dojrzałego l—2
T. Boya-Żeleńskiego). ,.Spi w piersi tłumu
straszny zwierz o kłach stu krwawych pysków"
(Szkoła 81 —2 L. Staffa).
Zwierzęta stworzone są dla ludzi. ,,Niech
(człowiek) panuje nad rybami morskimi i nad
ptactwem powietrznym, i nad zwierzętami (...),
i nad wszelkim płazem, który pełza po ziemi"
(Gen. 1,26). ..Nic oezywistszego niż to. że
wszystkie zwierzęta stworzone jedynie i
wyłącznie na użytek człowieka"
(Headlong Hali rozdz. 2 Thomasa L. Pea-
cocka, 1816).
Złe zwierzę. „Cet animal esl Ires mechant,
quand on 1'attaaue ii se defend" fr. 'Zwierzę to
jest bardzo złe: napadnięte broni się!" (La
Menagerie, Theodore P.K., anonim. 1868).
Równość zwierząt. „Wszystkie zwierzęta są
równe, ale niektóre są równiejsze od innych"
(Ferma zwierzęca, rozdz. 10 George'a Orwella,
1945).
W alchemii: l) feniks, 2) jednorożec. 3) lew.
4) smok.
Astronomia czerpała obficie ze świata zwie-
rząt. Na dwanaście konstelacji zodiaku osiem
jest zwierzęcych: Baran, Rak, Koziorożec,
Lew, Ryby, Skorpion, Byk i Strzelec (centaur
a. jeździec na koniu). Z pozostałych 76
gwiazdozbiorów aż 37 nosi nazwy zwierząt,
prawdziwych lub mitycznych.
W symbolice astrologicznej starożytnym
„planetom" odpowiadają pewne zwierzęta. A
więc np.:
Słońce — orzeł, lew, byk, kogut, jeleń, koń.
skowronek.
Księżyc — ryba, ostryga, słowik, żaba.
zając, ślimak, sowa.
Merkury — małpa, kot,.lis, papuga, zaskro-
niec, wiewiórka.
Wenus — gołąb, bażant, kuropatwa, tur-
kawka, jagnię, koza, wróbel.
Mars — wilk. dzik, sęp. byk. koń. wąż.
struś, skorpion, kania, pies.
Jowisz — sokół, paw, daniel, jeleń, słoń.
Saturn — ropucha, nietoperz, sowa, ska-
rabeusz, kruk, osioł, żółw, niedźwiedź, szczur,
kret, pająk,
ŹRÓDŁO (Krynica, Zdrój)
Źródło symbolizuje prawdę, świadomość
duchową, mądrość, erudycję, rozsądek, spra-
wiedliwość. wrażliwość, obraz duszy, wyrocz-
nię, wolę ludu, natchnienie poetyckie, zapo-
mnienie, pamięć; Boga, pokutę; radość i go-
rycz: życie, siłę życiową, wieczny żywot;
zasadę żeńską; vulvę; młodość, odmłodzenie,
ozdrowienie, cudowne pokrzepienie, odnowę,
oczyszczenie; pragnienie, czystą wodę. Zob.
Rzeka, Studnia, Woda.
Źródło — źródło sił życiowych czczone jako
symbol czystości, płodnej obfitości, krwi
boskiej, spermy niebiańskiej, macierzyństwa.
Źródło — obraz duszy jako źródła życia
wewnętrznego, niewyczerpanej energii du-
chowej, osobowości, własnego „ja" (zwłaszcza
jeśli znajduje się w środku zamkniętej
przestrzeni, np. basenu, patia, krużganku).
Źródło w tradycji żyd. — pokuta, oczyszczenie:
pociecha, zaspokojenie pragnienia;
odrodzenie, życie wieczne.
Źródło życia, radości, mądrości. „Nauka
mądrego zdrojem żywota" (Ks. 'Przypowieści
13,14). „Zdrojem żywota nauka tego, który ją
ma, a nauką głupich szaleństwo" (jw. 16.22).
„Źródłem życia usta sprawiedliwego" (jw.
10,11). „Bojaźń Pańska zdrojem życia" (jp.
14,27).
,,Źródło nogą zmącone i zdrój zepsuty —
sprawiedliwy upadający przed bezbożnikiem"
(jw. 25,26).
..Źródło wołającego (wg Biblii) — wytrysło
z. paszczęki oślej, gdy Pan otworzył w żuchwie
trzonowy ząb, aby umierający z pragnienia
Samson mógł się napić" (Ks. Sędziów 15, 18—
19).
Źródło wody żywej (wg Biblii) — Bóg;
przeciwieństwo zbiornika na wodę, tj. bał-
wochwalstwa. „Mówi Pan: Bo dwie złości
uczynił lud mój: opuścił mnie, źródło wody
żywej, a wykopał sobie cysterny rozwalone,
które nie mogą zatrzymać wody" (Jeremiasz
2,13). „U Boga jest zdrój żywota" (Psalm 35
10),
Źródło — kobieta, żoną. „Niech będzie zdrój
twój błogosławiony, wesel się z żoną młodości
twojej (...), piersi jej niech cię upajają na każdy
czas, a miłością jej rozkoszuj się ustawicznie"
(Ks. Przypowieści 5, 18—19).
Zdrój zapieczętowany, zdrój ogrodów —
Oblubienica (Pieśń nad pieśniami 4, 12—15)
niedostępna nikomu, prócz swego Oblubieńca;
Matka Boska.
Źródło — vulva. W Grecji źródła, nieraz
otoczone fallicznymi kolumnami, tworzyły
razem zespół dwupłciowy oznaczający płod-
ność, urodzaj. U Greków (i wielu innych ludów)
źródło uosobione jako żeńskie bóstwo, a.
znajdujące się pod opieką najad, nimf
źródlanych.
Źródło wytryskujące z podziemnego świata
zmarłych — śmierć, życie przyszłe, narodziny i
zmartwychwstanie. Czczone jako istota żywa i
boska. Wiązało się z pośmiertnym sądem nad
duszą w królestwie podziemnym;
dlatego sędziowie słuchali wróżebnych rad
źródeł a nimf źródlanych.
 Źródła lecznicze — zob. Woda.
Źródło — wróżba, wyrocznia. Źródła
wróżebne w najsłynniejszych wyroczniach, jak
Apollina w Delfach (źródło Kassotis), w
Didymajonie na płd. od Miletu itd.
Źródło — natchnienie poetyckie; źródła
poświęcone muzom, jak Aganippe w Beocji u
stóp Helikonu, jak Hippokrene, tamże, które
wytrysnąć miało pod uderzeniem kopyta
Pegaza, jak kastalskie w Delfach u stóp
Parnasu.
Źródło — zapomnienie; pamięć. Wg orfików
u wejścia do Hadesu znajdują się: źródło
zapomnienia, a nieco głębiej — źródło pa-
mięci; kto się napije wody z drugiego, będzie
przebywał wiecznie między bohaterami, za-
chowując świadomość.
„Nawet źródłom doskwiera pragnienie" łac.
fontes ipsi sitiunt (Ep. ad Quint. 3, l, 4
Cicerona).
W źródle radości — gorycz. „Z samego
źródła radości wytryska kropla goryczy, która
dokucza nawet w kwiatach" (O naturze
wszechrzeczy, 4,1133 Lukrecjusza).
Źródło w Banduzji, tac. fons Bandusiae —
źródło natchnienia, inspiracji, opiewane przez
Horacego (Pieśni 3, 13. l): „O fons Bandusiae
splendidior vitro" 'O źródło w Banduzji
jaśniejsze od szkła!"
Źródło dziewiczej, żywej wody (w tradycji
chrzęść.) — Niepokalane poczęcie NMP;
Chrystus. „Ja dam pragnącemu darmo ze
źródła wody życia" (Apok. 21,6). „Baranek (...)
poprowadzi ich do źródeł wód życia" Ów.
7,17).
Źródło krwi Emanuela (tj. Mesjasza) — w
którym chrzęść, grzesznik, po zanurzeniu się,
otrzymać ma odpuszczenie grzechów.
Źródło Mimira (Mimisbrunnr) — mądrość
świata, proroctwa, poezja. Mimir, skand. bóg
mądrości, pozwolił Odynowi napić się z tego
źródła, ale wyłupił mu jedno oko;
Odyn stał się najmędrszym z bogów.
Źródło — czysta woda. Przysłowie wł.:
Chi vuol dell'acqua chiara, vada alla fonie 'kto
chce czystej wody, niech idzie do źródła'.
Źródło Vaucluse'y, fr.fonfainede Yaucluse,
unieśmiertelnione przez poezję Francesca
Petrarki.
Źródło młodości — ustawiczne odmładzanie
się. Napoje boskie a. ofiarne, jak gre-cjca
ambrozja, indyjska soma i amrita to także
źródła młodości zapewniające młodość
i długowieczność, podobnie jak eliksiry życia
alchemików. Wg mit. rz. Jowisz zmienił nimfę
Iuventas w źródło, które odmładza wszystkich
kąpiących się w nim (pod okiem figury
Kupida); łac. fons iuventutis: w Powieści o
Aleksandrze Aleksandra de Bernay (fr. fontaine
de jouvence). Źródła wiecznej młodości
poszukiwać miał, wg legendy, konkwistador i
odkrywca hiszp. Juan Ponce de Leon na
Florydzie (którą odkrył w 1513);
w rzeczywistości szukał pełnej skarbów' wyspy
Bimini, o której słyszał od Kari-bów.
Źródło — sprawiedliwość. „Są w naturze
pewne źródła sprawiedliwości, z których, jak
strumienie, wypływają wszystkie prawa
cywilne" (Adyancement of Learning 2, 23, 49
Francisa Bacona).
Owcze Źródło, zob. Owca.
Wieczne źródło rozsądku — Geoffrey
Chaucer (przedmowa do Bajek Johna Dry-
dena).
Źródło — wrażliwość. .,Droga wrażliwości!
niewyczerpane źródło wszystkiego, co cenne w
naszych radościach, co kosztowne w naszych
zmartwieniach!" (Podróż sentymentalna. The
Bourbonnais Laurence Ster-ne'a).
Źródło — autor naśladowany. „Sławmy
autora, z którego bierzemy; gdy wodę pijem,
źródło uwieńczajmy!" (Myszeidos 10. 123—4
Ignacego Krasickiego). ,,Sobie bądź źródłem,
byś innym był winem" (Igrzysko 1,592
Leopolda Staffa).
Źródło słodkich łez — serce (Gniazdo wróbla
Williama Wordswortha).
Siedzieć przy źródle — na właściwym,
korzystnym, lukratywnym miejscu.
Z dobrego źródła (informacja, produkt itd.)
— z pierwszej ręki, otrzymany bezpośrednio; od
osoby godnej zaufania, gwarantującej
prawdziwość wiadomości.
ŻABA
Żaba symbolizuje podporę świata. Słońce,
Księżyc, wiosnę, wodę, deszcz, wyrocznię,
wróżbę, nadzieję; lubieżność, chuć, rozpustę;
zmartwychwstanie, powtórne narodziny,
płodność, akuszerkę; chwałę, natchnienie;
człowieka, kobietę, miłość, bel canto, gada-
tliwość, czcze przechwałki, próżność, kłam-
liwość, lekkomyślność; zawiść, nadmierne
ambicje; niezdecydowanie, dwuznaczność,
herezję, prozelityzm: oszustwo, wścibstwo:
plagę, zarazę, śmierć, trupią czaszkę, diabła.
czarownicę, szkaradę. plugastwo. nieczystość.
brzydotę; niezdarność. bezczynność:
lenistwo, beztroskę: słabość, bezbronność.
ograniczoność.
Żaba w staroż. Egipcie — wodny żywioł
pramułu. wylew Nilu. zmartwychwstanie.
atrybut Izydy (noszono amulety wyobrażające
żabę. aby zapewnić sobie łaski bogini. m.in.
płodność). Niektórych bogów wyobrażano z
głową żaby. np. czterech prabogów;
byli to: Nun (woda). Huh (nieskończoność).
Kuk (ciemność). Amon (niewidzialność a. po-
wietrze). którzy, wraz ze swymi wężogło-
wymi żonami: Naunct. Hauhet. Kaukct i
Amaunet. stworzyli świat, którym długo
władali nim zeszli do podziemi, skąd rządzą
Nilem i ruchem Słońca. Heket. dawna bogini
wody. bogini-żaba. bogini szczęśliwych poro-
dów, długiego życia i zmartwychwstania.
udzielała życia ludziom i zwierzętom ukształ-
towanym przez Chnuma.
Żaba — zmartwychwstanie; ze względu na
dramatyczne przeobrażenia w kolejnych sta-
diach rozwojowych kijanki.
Zielona żaba — nadzieja; zmartwychwsta-
nie.
Żaba w staroż. Izraelu — ambicja (sięga
wysoko chwytając owady); nieśmiałość poni-
żona. sięgająca po wiedzę i mądrość; stan
niezdecydowania: prozelita. neofita: błędnie
rozumujący niszczyciel mądrości; zwierzę
nieczyste.
Żaby — plaga. Druga plaga egipska (Ex. 8.
1—15).
Żaba w hinduizmie — Słońce spoczywające
na widnokręgu; podpora świata; życie mate-
rialne; Matka Ziemia; deszcz; płodność.
Żaba —lubieżność. zmysłowość, płodność.
Samica żaby. dzięki swej olbrzymiej płod-
ności. otwartości i długotrwałości aktu
seksualnego odbywanego bez wyboru z róż-
nymi partnerami, z reguły mniejszymi od niej.
była ulubienicą Wielkiej Macierzy. Jako
symbol płodności była częstą ofiarą wotywną
składaną Herze w Herajonie na wyspie Samos
i Artemidzie w jej świątyni Orthia v. Sparcic.
Żaby — wieśniacy; mil. gr.: Błądząca po
świecie, prześladowana przez zazdrosną Herę
Latona. w ciąży z Apollinem i Artemidą.
spragniona, nachyliła się nad strumieniem. aby
się napić wody. ale przeszkodzili jej
w tym wieśniacy tnący łozinę. Latona zmieniła
ich w żaby. Ulubiony temat malarstwa i rzeźby
ogrodowej XVII w., zwł. we Francji.
Żaba — wyrocznia, przepowiednia, zwierzę
sfery apollińskiej, ulubione przez lud gr.;
jednak w komedii Arystofanesa Żaby (406
p.n.e.) chór żab towarzyszy do piekieł Dio-
nizosowi.
Żaba — potęga głosu i bezsilność ciała
(Bajka 44 Ezopa).
Żaba — próżność, zarozumiałość, pycha.
Gdy żaby poprosiły Zeusa o króla, zrzucił im
kij, który był jednak zbyt nieruchawy dla ich
ambicji; zażądały więc potężniejszego władcy;
wtedy bóg zesłał im węża wodnego, który je
wszystkie pożarł (Bajka 42 Ezopa). Przysłowie:
Chciały żaby króla, dostały bociana. Żaba
nadymała się, pragnąc przerosnąć wołu, aż
pękła (Bajka 1,42 Fed-rusa). Konia kują, a żaba
nogę nadstawia.
Żaba — słabość, bezbronność, bezsilność,
wątłość. Żaba i mysz postanowiły rozstrzygnąć
pojedynkiem, która z nich ma być gospodarzem
pewnego bagienka; nadleciała kania i pożarła
obie rywalki \Bajka 168 Ezopa).
Żaba — beztroski żywot. „Dobrze być żabą.
chłopcy: żyje bez frasunku, do szklenie nie
nalewa, dość ma wokół trunku" (Sielanka 10,
52—3 Teokryta).
Żaby w Styksie. „Dziś nawet dzieci (...) nic
wierzą w brednie o duchach, podziemnych
królestwach i rzekach, i czarnych żabach
rechocących w wodach Styksu" (Satyra 2, 148
—150Juwenala).
Żaba — ziemnowodność; ambiwalencja,
dwuznaczność. Przejście z prawód Chaosu. z
elementu wodnego, w ziemski i na odwrót.
Żaba (i ropucha) — zwierzę księżycowe,
sprowadzające deszcz i odrodzenie jako istota
ziemnowodna: zmiana środowiska odpowiada
fazom Księżyca a. zmianom pogody z suchej
na mokrą, deszczową, i odwrotnie;
znikanie w wodzie i pojawianie się żaby
związane z ideą śmierci, stwarzania i zmar-
twychwstania. W wielu legendach — żaba na
Księżycu. Przysłowie starofr.: Kto kocha
ropuchę, przypomina Księżyc.
Żaba — kobieta, jako przeciwieństwo
fallicznej ryby i takiegoż węża.
Żaba — naturalna ofiara węża.
Żaba w chrześcijaństwa • — herezja; nie-
stateczność, płochość, pogoń za doczesnymi
uciechami (za muchami), nieczystość, rozpusta,
próżność, kłamliwość; diabeł.
Żaby — nieczyste duchy czartów. ,,I wi-
działem z paszczy smoka i z pyska bestii, i z
ust fałszywego proroka trzy nieczyste duchy
na kształt żab. Albowiem są to duchy czartów"
(Apok. 16, 13—14).
Żaba — człowiek, anatomiczna antycypacja
człowieka; stąd często w legendach i bajkach
przemiana żaby w pięknego księcia. Żaba z
głową starca na tacy niesionej przez Murzynkę
przedstawia najwyższe stadium ewolucji w
obrazie Boscha Kuszenie św. Antoniego
(Egipcjanina).
Żaby — oszuści. Oszuści jak żaby w błocie
kryją się w gorącej smole na dnie fosy w
piekle (Boska Komedia, Piekło 22. 16—28
Dantego).
Żaba kropielnicy — bigot trzęsący się przed
herezją, przesadnie i powierzchownie religij-
ny. W wielu dawnych kościołach umieszczano
w kropielnicy małą rzeźbę żaby a. ropuchy
wyobrażającą demona egzorcyzmowa-nego
wodą święconą.
Żaba — talizman, amulet. Różne części
ciała żaby (i ropuchy) uważano za potężny
talizman magiczny przeciw nieszczęściom,
chorobom i „złemu oku" a. sprowadzający
choroby i biedę na wrogów.
Żaba — bezczynność, lenistwo. Żaby wy-
grzewające się w promieniach Słońca.
Żaba — parafiańszczyzna, ograniczoność.
Przysłowie jap.: Żaba w studni nic nie wie o
wielkim oceanie.
Żaba rechocąca, kumkająca, skrzecząca, .
dukająca — paplanina, gadatliwość, plot-
karstwo.
Polskie żaby — wirtuozeria. „Żadne żaby
nie grają tak pięknie jak polskie" (Pan
Tadeusz 8.581 Mickiewicza).
Żaba, ropucha — szpetota, szkarada, pas-
kudztwo. plugastwo, brudy, błoto, bagno.
Przysłowia: Żaba odrzeka się błota, a lezie w
nie. Posadź ropuchę na złotym stole, a ona na
to: Do błota wolę!
Żabie oczy — wyłupiaste, wypukłe.
Żabi skok — bardzo blisko; bardzo krótki.
Żaby, żabojady — Francuzi, a zwł. pary-
żanie, dla których żabie udka są przysmakiem.
Również aluzja do trzech ropuch heral-
dycznych Chlodwiga, zob. Ropucha.
W marzeniu sennym: nieoględność, niedy-
skrecja.
ŻELAZO
Żelazo symbolizuje niezmienność, nieza-
wodność, twardość, spoistość, odporność,
trwałość; krzepkość, nieustępliwość, nieugię-
tość, siłę; upór, cierpliwość; okrucieństwo;
karę, niewolę; broń.
U starożytnych Żydów żelazo było emble-
matem utrapienia, niewolnictwa; hartu ducha,
stanowczości i zdecydowania. Jedno z
przekleństw rzucanych na nieposłusznego
Bogu: ,,Niechaj niebo nad tobą będzie z miedzi,
a ziemia, którą depczesz, z żelaza" (Deut.
28,23), albo odwrotnie: „I dam wam niebo z
wierzchu jak żelazo, a ziemię miedzianą" (Lev.
26,19), tj. niebo bez deszczu, a ziemię
nieurodzajną. „Będziesz nimi rządził laską
żelazną, a jak naczynia garncarskie pokruszysz
ich" (Psalm 2 9). Zwykle jednak tradycja
biblijna przeciwstawia żelazo miedzi i spiżowi:
metal pospolity — metalom szlachetnym, tak
jak wodę — ogniowi, czerń czerwieni, północ
południu.
W tradycji ludowej żelazo jest najlepszą
obroną przeciw złym duchom, czarnej magii,
demonom, wampirom, czarownicom i przynosi
szczęście, zwłaszcza żelazo w postaci
podkowy, gwoździa wbitego do kołyski, do
łóżka rodzącej, nożyczek; może to być też
żelazny a. osinowy kół, którym przebija się
serce nieboszczyka, aby się nie stał upiorem
(por. Dziady cz. III 462—481 Mickiewicza).
,,Pierwsze rzeczy potrzebne do życia ludz-
kiego są: woda, ogień i żelazo" (Eklezja-styk
39,31).
W tradycji ludowej i biblijnej żelazo jest
także metalem demonicznym, nieczystym,
szatańskim narzędziem śmierci i wojny,
brutalnej siły, materializmu, nieświadomości.
Metal pochodzący zarówno z nieba (z me-
teorytów), jak i z rud podziemnych, z domeny
bóstw chtonicznych, piekielnych. Przy bu-
dowie świątyni Salomona „młota i siekiery i
wszelkiego narzędzia żelaznego nie było
słychać w domu" (3. Ks. Król. 6,7); druidzi nie
posługiwali się narzędziami żelaznymi, ścinali
świętą jemiołę złotymi sierpami.
Żelazny wiek — w mit. gr. ostatni, najgorszy
okres w dziejach świata: wg Hezjoda {Prace i
dnie 42,201) piąty, pod władzą Plutona, wg
Owidiusza (Metamorfozy l ,89) — czwarty,
wiek zbrodni, chytrości, zdrady
i przemocy. „Żelazo odkryto na szkodę ludzi"
(Dzieje 1,68 Herodota).
Epoka żelaza, trzecia po epoce kamienia i
epoce brązu; choć początek jej datuje się
zwykle około 1200 r. p.n.e., w europejskim
średniowieczu żelazo zajęło pierwsze miejsce,
przed miedzią i brązem, dopiero wraz z wpro-
wadzeniem żeliwnych luf armatnich. W Ame-
ryce przedkolumbijskiej żelaza nie znano.
Żelazo — broń, miecz. „Żelazo bowiem ciągnie
męża ku sobie" (Odyseja 16,294;
19,13 Homera, tł. J. Parandowskiego). Ogniem
i żelazem, tac. ferro et igni, ogniem i mieczem,
zob. Ogień. „Kto rany nie odebrał. żartuje z
żelazem" (Romeo i Julia 2,2 Szekspira, tł. A.
Mickiewicza). „Żelazo ostrzy się żelazem", łac.
ferrum ferro exacuilur (Ks. Przypowieści
27,17).
Żelazo, żelaza — kajdany. ,,Siedzieli w
ciemności i mroku, związani nędzą i żelazem"
(Psalm 106 10). Zakuć w żelaza. „Już w
gruzach leżą Maurów posady, naród ich dźwiga
żelaza" (Konrad Wallenrod, Ballada
„Alpuhara" 676—7 Mickiewicza).
Żelazne łoże Oga, króla Basanu z rodu
olbrzymów, miało dziewięć łokci wzdłuż i
cztery wszerz" (Deut. 3,11).
Żelazny wóz konny starożytnego Wschodu,
wóz zaopatrzony w noże, miecze i sierpy
przymocowane do osi, kół i dna, który wjeżdżał
w gęstwinę nieprzyjaciół tnąc, kłując i rażąc;
zob. Wóz.
Żelazna korona Lombardii — zob. Korona.
Rozpalone żelazo — w sądownictwie śrdw.
narzędzie próby, sposób dowodzenia winy a.
niewinności oskarżonego; np. przejście boso po
rozpalonych do czerwoności lemieszach
żelaznych bez szwanku dla stóp świadczyć
mogło o niewinności kobiety posądzonej o
zdradę małżeńską.
„Żelazny człowiek" — śrdw. android (auto-
mat naśladujący pewne czynności człowieka)
św. Alberta Wielkiego (ok. 1200—80). figura
witająca gości.
Żelazne mury. Gród Disa w piątym kręgu
piekła otoczony jest murem barwy żelazistej
(Boska Komedia, Piekło 8,78 Dantego);
przest. flota wojenna jako puklerz imperium
brytyjskiego.
List żelazny — list bezpieczeństwa, kon-
wojowy, opaśny, glejtowy, glejt, łac. salvus
conductus, dawn. dokument gwarantujący
nietykalność posiadającej go osobie.
,,Żelazna Ręka" — rycerz nm. z Frankonii,
Gótz von Berlichingen (1480—1562), który
utracił prawą rękę i nosił zamiast niej żelazną;
bohater tytułowy dramatu Goethego (1773).
Żelazna ręka — rządy energiczne, despo-
tyczne, w karności i dyscyplinie. Trzymać,
rządzić żelazną ręką.
Żelazna ręka w aksamitnej rękawiczce —
symbol twardych rządów z zachowaniem
cywilizowanych form. Frankowie ,,wtedy stoją
na chwały i potęgi szczycie, gdy ich trzyma
żelazna ręka w aksamicie" (List do Jędrzeja
syna... 77—8 Kajetana Koźmiana).
Żelazna rękawica — bóstwo, potęga, siła;
atrybut skand, boga piorunów, Thora.
Żelazna miotła — ktoś. kto brutalnie
wprowadza porządek, usuwa zbędnych a.
nieudolnych pracowników.
„Żelazny papież" przydomek papieża
Sykstusa V (Felice Perretti 1521—90).
„Żelazna dziewica" z Norymberg! — żelazne
pudło z kolcami sterczącymi do wewnątrz,
XVII-wieczne narzędzie tortur.
,,Żelazna maska" — tajemniczy fr. więzień
stanu z ostatniej ćwierci XVII w., osadzony w
twierdzy w Pognerol; przewożony do Bastylii,
musiał nosić czarną maskę.
„Żelazny książę" — przydomek bryt.
dowódcy i polityka Arthura Wellesleya, księcia
Wellington (1769—1852).
Żelazny krzyż, nm. Eisernes Kreuz, pruskie
odznaczenie wojskowe ustanowione w 1813.
odnowione w 1870 i 1914. a w 1939 jako
odznaczenie nm.
„Żelazny kanclerz" — przydomek kanclerza
nm. Ottona von Bismarck (1815—98).
Żelazny wilk, zob. Wilk.
Żelazny kapitał — pieniądze nienaruszalne a.
odłożone na specjalny cel.
Żelazny repertuar — lista utworów, do
których wznowienia teatr (opera, filharmonia
itp.) jest stale przygotowany w danym okresie.
Żelazna racja, porcja — żywność zacho-
wywana na czarną godzinę, na wypadek
odcięcia od wszelkich źródeł zaopatrzenia np. w
wojsku w czasie wojny.
Kuj żelazo, póki gorące — załatwiaj sprawę
korzystając z pomyślnej chwili, z okazji. ze
sposobności.
Droga żelazna — przest. kolej (żelazna).
komunikacja kolejowa. ..Miło jest spieszącemu
tym żelaznym szlakiem kilka mil na
godzinę przelatywać ptakiem" (Majątek albo rowano żółtą farbą. W XVI wieku prosty-
imię 4,6 Józefa Korzeniowskiego). tutki hamburskie musiały nosić żółte szale.
W astrologii: planeta Mars, czerwona jak rdza, W niektórych krajach w średniowieczu zmu-
jak krew (czerwona dzięki zawartości atomów szano Żydów do noszenia żółtego kapelusza.'
żelaza w hemoglobinie). płaszcza, żółtej łaty na odzieniu, co symboli-
zowało zdradę Judasza (rudowłosego?); rów-
nież ofiary hiszpańskich stosów inkwizycji
ŻÓŁCIEŃ
ubierano na żółto jako zdrajców i heretyków.
Żółcień jest symbolem wieczności, bram nieba,
Żółta Księga (fr. livre jaune) — zbiór
świętości, ducha, potęgi (boskiej). Prawdy
dokumentów dyplomatycznych rozpowsze-
objawionej (płaszcz św. Piotra), stałości (wiary);
chnianych w parlamencie fr. w żółtej okładce.
energii, światła, jasności. Słońca, ognia,
Nazwa tomu rosyjskich praw wojennych,
wschodu, świtu, ciepła, powietrza, ziemi,
którym Litwa podlegała od 1812 do 1830 (na-
owocowania, dojrzałego owocu, liści jesiennych,
zwa od barwy okładek). „«A czy Sędzia, rzekł
złota; oddechu, radości, dobroci, szczęścia,
Major, Żółtą Księgę czytał?" «Co to za Żółta
godności, miłości, natchnienia, wspaniałości,
Księga?" pan Sędzia zapytał. "Księga. rzekł
wspaniałomyślności, chwały, uznania, nagrody,
major, lepsza niż wasze statuty, a w niej pisze
bogactwa; domu, gościnności, małżeństwa,
co słowo: stryczek. Sybir, knuty"" (Pan
płodności, urodzaju. obfitości, jedności,
Tadeusz 9, 165—8 Mickiewicza).
delikatności, wzniosłości, dobrodziejstwa,
Żółta Haga — sygnał choroby zakaźnej
pokoju, czystości (duchowej); intelektu, wiedzy,
(albo kwarantanny) na statku morskim. W
rozpowszechniania wiedzy, osądu,
średniowieczu (wraz z czerwienią i czernią)
wszechstronnych uogólnień, dojrzałości
barwa Zarazy, Czarnej Śmierci, dżumy.
duchowej, intuicji, natchnienia; ambicji,
Żółta prasa — sensacyjna, szowinistyczna.
arogancji, pogoni za sensacją, chytrości. obłudy,
skandalizująca; nazwa powstała w USA ok.
skąpstwa, wrogości, zdrady (małżeńskiej),
1898 z powodu panikarskich artykułów w
zazdrości, niestałości, tchórzostwa, choroby,
prasie brukowej na temat „żółtego nie-
melancholii, śmierci, rozkładu.
bezpieczeństwa". zagrażającego rzekomo Za-
Żółcień na starożytnym Wschodzie — światło i
chodowi (a zwłaszcza jego handlowi) ze strony
majestat. Otrzymywany z wysuszonych znamion
Chin i Japonii.
słupków i pręcików szafranu (krokusa)
Żółty diabeł (roś. ioltyj diawof) — potęga
uprawnego barwnik (zwany także szafranem),
złota; z opisu Nowego Jorku w szkicu Miasto
używany był do barwienia wykwintnych strojów
witego diabla (1906) Maksyma Gor-kiego.
w królestwach Babilonii. Medów i Persów.
Żółtodziób — osobnik młody, niedoświad-
Frygów, ubiorów greckich . dostojników i
czony, nowicjusz, smarkacz.
dziewic; był także strojem bogów (Apollo,
Kolor żółty uważany jest w teatrze za przy-
Dionizos) i bogiń (Atena). Jak kolor żółci wiąże
noszący pecha, np. w scenografii, kostiumach
się z żółknięciem z zazdrości, zawiści, z goryczą,
itd.
z żółtaczką, przeciw której używano w śrdw.
W alchemii — siarka, kolor kamienia
ubiorów, wstążek i amuletów żółtych. U Żydów
filozoficznego.
barwa baldachimu ślubnego, u Rzymian barwa
welonu (por. jednak Czerwień) i obuwia panny Kamień — żółty beryl, heliodor. chryzo-
młodej. Przeciwieństwo błękitu (w średniowieczu beryl, topaz, chryzopraz, diament, jaspis, bur-
także błękitnej krwi). Barwa kapłańska sztyn itd.
hinduistów, buddystów, kapłanów birmańskich. W heraldyce i symbolice eklezjastycznej,
Żółcień jest barwą chtoniczną, barwą ziemi i często zamiast barwy złotej, oznacza wiarę,
jej płodów, lata i jesieni, dojrzałych kłosów i stałość, mądrość, chwałę; pole kropkowane.
jesiennych liści, starości i śmierci. W sztuce — światłość myśli; zazdrość,
Żółty kolor —zazdrość, niestałość, zdrada, fałsz, zdrada, niestałość, niepowściągliwość.
również małżeńska. We Francji drzwi mie- Metal — złoto. Planeta — Słońce, Merkury.
szkania osoby skazanej za cudzołóstwo sma W muzyce — nuta E naturalna.
 Ludzie lubiący barwę żółtą są rzekomo
nieustraszeni, idealiści, intelektualiści, refor-
matorzy, godni zaufania, nietowarzyscy,
skłonni do kpin.
ŻÓŁW
Żółw symbolizuje podporę nieba a. świata,
ogień, wodę, noc, Księżyc; długowieczność,
nieśmiertelność; materializm, gnuśność, po-
wolność, ostrożność, bezpieczeństwo, po-
wściągliwość, ascezę, czystość; miłość, lu-
bieżność, fallusa, obojnactwo, płodność;
własny dom, bierny opór, tarczę, zbroję, wy-
trwałość, siłę; postęp, pilność; medytację,
mądrość, przewidywanie.
Żółw w mit. ind. — kosmofor, dźwigacz
świata, niekiedy podpierający praocean, wyspy
błogosławionych, tron niebiański a. słonia
dźwigającego świat; gdy żółw się porusza, aby
zmienić uciążliwą pozycję, następuje trzęsienie
ziemi; awatar (wcielenie) bodhi-sattwy a. boga
Wisznu podtrzymujący świat w czasie, gdy inni
bogowie czerpią amritę (eliksir życia i
nieśmiertelności, rodzaj ambrozji) z oceanu
mlecznego. U Japończyków — podpora nieba,
górskiej siedziby bogów.
Żółw — małżeństwo Nieba z Ziemią:
wypukły karapaks (pancerz grzbietowy) —
sklepienie niebieskie; płaski plastron (pancerz
brzuszny) — ziemia (wg ówczesnych pojęć
płaska).
Żółw — noc. Księżyc, praocean. Żółw,
kosmofor wynurzający się z prawód, wiąże się
z nocą. Księżycem i jego fazami.
Żółw — mądrość. Tajemnicze znaki na
pancerzach żółwi poczytywano często za jakieś
pismo, którego treści usiłowano się domyślać.
Żółw — ostrożność i przewidywanie. Po-
dobnie jak krokodyl i rak, żółw zachowaniem
swym zapowiada użyźniające wylewy Nilu.
Żółw — staroegip. i grecki symbol płodności
i urodzaju. Choć niektóre gatunki składają w
jednym lęgu tylko jedno jajo, inne, zwł.
morskie, składają ich przeszło dwieście. Żółw
w ogrodzie — ochrona kwiatów i owoców
przed gradem i burzą (wg wierzeń ludowych).
Żółw — miłość, lubieżność, obojnactwo
(hermafrodyta, atrybut Hermesa i Afrodyty,
kobieco okrągłe ciało i falliczna głowa), atrybut
Apollina i Pana. Greczynki nosiły
kolczyki w kształcie żółwi. W plastyce —
niekiedy wierzchowiec bogiń miłości, bóstw
wodnych. „Wenus na żółwiu stoi" (Kolęda
pannom l Wespazjana Kochowskiego). Nimfa
Chelone (gr. chetone 'żółw') wyśmiewała
małżeństwo Zeusa z Herą nieustannie zdradzaną
przez męża; za karę została zmieniona w żółwia
morskiego. Podnóżki w świątyniach Afrodyty
oznaczano wizerunkiem żółwia jako własność
świątyni.
Żółw w wielu mitach — zwierzęcy Prome-
teusz, nauczyciel użytku z ognia.
Żółw — długowieczność, zdrowie, nie-
śmiertelność. Żółwie żyją niekiedy znacznie
dłużej niż sto lat; dlatego używano kawałków
pancerzy jako amuletów długowieczności i
obrony przeciw czarom.
Żółw — powściągliwość, wstrzemięźliwość.
koncentracja, medytacja, samotność, czystość.
W razie potrzeby zwierzę chowa pod pancerz
głowę, łapy i ogon, rezygnując czasowo z
kontaktu ze światem zewnętrznym;
chroni się w swojej ,,wieży z kości słoniowej".
Atrybut bogini Skromności (gr. AidÓs, lać.
Pudicitia), bo milczy i nie opuszcza domu, jak
przystało gr. pannie.
Żółw, łac. testudo — ruchomy dach
drewniany, który zasłaniał przed pociskami
obrońców legionistów rz. szturmujących mury
miasta; sklepienie ze sczepionych ze sobą
puklerzy nad głowami szturmujących mury
legionistów rzymskich.
Głos żółwia w tradycji chrzęść. — głos Ducha
Sw.
Żółw — zwierzę demoniczne, związane z
ciemnymi, chtonicznymi siłami; w plastyce
przedstawiano walkę koguta (herold Dnia) z
żółwiem (Noc), np. dwukrotnie na mozaikowej
posadzce starochrześc. bazyliki w Ak-wilei (w
płn.-wsch. Włoszech).
Siedzieć jak żółw w skorupie — izolować się
od otoczenia, być zamkniętym w sobie,
skrytym, milczącym.
Żółw — własny, przenośny dom i zbroja. „Że
zamknięty w skorupie niewygodnie siedział,
żałowała mysz żółwia; żółw jej odpowiedział:
«Miej ty sobie pałace, ja mój domek ciasny;
prawda, że nie wspaniały — szczupły, ale
własny"" (Żółw i mysz Ignacego Krasickiego).
Żółw — wcielenie transcendentnych sił
żywotnych, zob. Rak.
Żółw — pilność, nieustanne pokonywanie
trudności.
 Żółw — świat widzialny, egzystencja ma- jący dusze zmarłych na miejsce przeznaczenia.
terialna, przeciwieństwo transcendencji; gruby Dwugłowy żuraw —dobrobyt. Wg tradycji
materializm. egip. miał pojawić się nad Nilem za pano-
Żółw — powolność, przeciwieństwo skrzydeł; wania Menesa I, założyciela l. dynastii (ok.
lenistwo, bezczynność; napuszoność, niejasność, 2800 p.n.e.), zapowiadając okres dobrobytu.
stagnacja; mała ruchliwość i powolny chód Żuraw — atrybut bogów i bohaterów, np.
typowy dla większości gadów. Żółw z wydętym egipskiego Totha, Hermesa jako boga
żaglem na grzbiecie — impresa Cosima podróżnych, wędrowców i pielgrzymów,
dc'Medici z mottem lać. Festina lenie 'spiesz się Demeter, Artemidy, Ateny, Perseusza, gael-
powoli'. „Bo wy to, o żółwie, leniwni, skiego boga Manannana, opiekuna żeglarzy i
bezczynni, o dzieci senności i podłej bojaźni" kupców.
(Żółwie 21—2 Romana Zmorskiego). Żuraw — alfabet. Wg mitu gr. Palamedes,
Żółw w plastyce — „Pracuj powoli!" rysunki mądry doradca Greków pod Troją, uzupełnił
na murach w okresie okupacji nm. w Polsce alfabet literowy Kadmosa, biorąc za wzór do
1939—45, wezwanie do biernego oporu, do liter kształty kluczy żurawi (wg innych uczynił
„małego sabotażu" gospodarki okupanta. to Hermes); stąd związek żurawi i Hermesa z
W heraldyce: odporność, niewrażliwość na pismem i z poezją; i Hermes, i żurawie, to
ciosy; powolny, ale trwały postęp; tarcza protektorzy poetów. „Żurawie! (...) wyście mi
obronna władcy; liczna i szczęśliwa rodzina. W były niegdyś ukochane, wyście jesienną moją
astrologii: Chaos; znak zodiaku Rak. W były harfą!" (Grób Agamemnona 32—5
alchemii: massa confusa tac. 'mieszanina'; Słowackiego).
materia Sztuki: Hermes sporządził ze skorupy Żuraw — taniec. Gdy coś wprawia żurawie
żółwia kitarę i ofiarował ją Apollinowi w w podniecenie, biegają i skaczą z rozpo-
zamian za skradzione mu bydło; stąd w tradycji startymi skrzydłami, przypominając nieco
chrzęść, moralna przemiana grzesznego ciała uczestników dyskoteki. Wg mit. gr. —taniec
pod wpływem działania ducha. Słońca, naśladujący zawiłości Labiryntu kre-
W marzeniu sennym: osoba śniąca. teńskiego i radosne pląsy Tezeusza i towa-
rzyszy po zabiciu Minotaura, prawdop. na
cześć Wielkiej Bogini, której liczbą jest dzie-
ŻURAW wiątka. Żuraw musi jakoby uczynić 9 kroków,
Żuraw symbolizuje wzniosłość, nieśmiertelność, aby wzbić się w powietrze.
szczęście; podróż, wędrówkę, taniec, wiosnę, Żurawie w mit. gr. — wrogowie bajecznego
poranek, deszcz; wyrocznię, wróżbę, pilność, ludu karłów Pigmejów w płd. Egipcie a. w
czujność, bystrość, wścibstwo, ostrożność; Etiopii; ich królową Geranę Junona pokonała w
długowieczność, żądzę, miłość, płodność; pojedynku i zmieniła w żurawia (gr. geranos).
pobożność, miłosierdzie, wierność, czystość, „Żurawie, co z wielkim klangorem w podniebne
dobrobyt; arystokratyzm, zarozumiałość, bezkresy wzlatują w ucieczce przed zimą (...),
snobizm, skąpstwo, głupotę, nie-zgrabność; na skrzydłach zaś niosą zagładę i śmierć
paplanie, trajkotanie, zdradę; plemieniu Pigmejów" (Iliada 3, 3—6 Homera,
dobroduszność, sprawiedliwość, lojalność, tl. I. Wie-niewskiego), mieszkających
inteligencję, mądrość; alfabet, poezję. Por. najbardziej na południe w oikumene (obszarze
Bocian. zamieszkanym przez człowieka).
Żuraw w Indiach — zdrada. Bogini Bal- Żuraw — skąpy gospodarz, zob. Lis. Żurawie
gala-muchi o głowie żurawia to oszustka, Ibikosa — nieoczekiwani świadkowie zbrodni.
uosobienie-sadyzmu i zniszczenia. Jedynym świadkiem mordu popełnionego na
Żuraw — pobożność. „Żuraw przestrzega poecie i śpiewaku gr. Ibiko-sie z Region był
pory swego przylotu, lecz mój lud nie chce przelatujący klucz żurawi;
znać praw Pana" (Jeremiasz 8,7). mordercy zdradzili się, kiedy na tłumnym
Żuraw — nieśmiertelność. Ptak wędrowny. rynku jeden z nich, na widok lecących żurawi,
w mitach — psychopomp odprowadza wykrzyknął: „Żurawie Ibikosa!"
 Żuraw w chrześcijaństwie — religijność.
lojalność (pielgrzymuje w ślad za swoim
przewodnikiem), życie klasztorne; dobro-
czynność; uczciwość.
Żuraw —czujność, spostrzegawczość. Jego
czujność i płochliwość weszła w przysłowie:
Czujny jak żuraw. Stoi jak żuraw na straży.
Sygnalizuje donośnym głosem wszystko, co go
zaniepokoi: aby nic zasnąć, żuraw-war-townik
stoi na jednej nodze, a w drugiej trzyma
kamień. Pozycja ta daje jednak ptakowi
również opinię głupca i niezgrabiasza. Oczy
ptaka, osadzone po bokach, maj;) zasięg
widzenia 360°; wznosi głowę wysoko i wid/i
swym doskonałym wzrokiem na terenie
otwartym wszystko.
Żuraw — niedyskrecja. Zapuszczać żurawia
— niedyskretnie zaglądać.
Żuraw — wiosna. Przylatuje z ciepłych
krajów z początkiem wiosny. Dla staro/.
Greków klangor żurawi był hasłem do siewu (i
do żniw).
Żuraw — świt. Stojąc w wodzie żurawie (i
czaple) pierwsze witają wschód Słońca.
Żuraw — wzniosłość: niebotyczne wyżyny,
na jakie się wzbija; przebywanie w czystym
,,eterze" napowietrznym.
Żuraw — miłość, pożądanie; radość życia.
Długi dziób symbolem fallicznym. Taniec
żurawi uważano za przejaw pobudzenia
płciowego w okresie godowym.
Żuraw — wróżba; płodność. Zapowiadają
deszcz a. burzę i ich skutek — urodzaj.
Pojawienie się żurawia to dobry omen (tak jak
orła a. sępa); może obwieszczać koniec wojny.
Żuraw w folklorze wielu krajów — spra-
wiedliwość; dobroduszność; mądrość, inteli
gencja — cechy przypisywane mu przez lud,
a do niedawna także przez ornitologów, całkiem
błędnie.
Żuraw — długowieczność. Wg ludu żuraw,
zwł. czarny, ma żyć do tysiąca lat, pogląd
usprawiedliwiony wielkimi trudnościami
obserwacji życia żurawi z bliska, w gąszczach,
zaroślach, wśród bagien, W plastyce łąc/ono go
z długowiecznymi cyprysami i sosnami.
Żuraw — arystokratyczne maniery, światowy
styl życia towarzyskiego, zadzieranie nosa
wobec innych stworzeń, eleganckie zachowanie
się we własnym gronie; cechy przypisywane
mu z powodu pięknych, wysmukłych kształtów
ciała, muskania piór, wytwornych ruchów i
elastycznego chodu.
Żuraw — dobroczynność, miłosierdzie. „Jak
bajeczne żurawie nad dzikim ostrowem, nad
zaklętym pałacem przelatując wiosną i słysząc
zaklętego chłopca skargę głośną, każdy ptak
chłopcu jedno pióro zrucił, on zrobił skrzydła i
do swoich wrócił" (Pan Tadeusz, Epilog 102—
6 Mickiewicza). ,,Przyniosą mi chleb wędrowne
żurawie" (Krńl-Duch 2.422 Słowackiego).
Zbarczony (tj. postrzelony w skrzydło) żuraw
— melancholia, tęsknota. „Smutek,
zniechęcenie są treścią mojej duszy... Z skrzy-
dły złamanemi myśl ma (...) włóc/.y się jak
zharczonc żurawie po ziemi" (Zamyślenia II l—
4 Kazimierza Tetmajcra).
Wędrowny żuraw — scudzozicmczały Polak.
,,0, jakże wiele jest u nas żurawi!"
(Cudzoziemczyzna 1,4 Aleksandra Fredry).
W .heraldyce: czujność, straż; pomysłowość;
zapowiedź wielkich wydarzeń.