=a
e
rzemyst amunicyjny, a zwiaszcza pro-
dukcja nabojów karabinowych nie na-
Iezą do tematów medialnych popular-
nych' Naboje pochodzące z liczących
dziesiątki Iub setki tysięcy sztuk partii wyko-
nawczych nie są cenionymi eksponatami mu-
zeów, bowiem zgromadzenie ich w miarę
kompletnego zbioru, a potem jego przecho-
wywanie, konserwacja i ewentualna ekspozy-
cja są po prostu klopotliwe. Takie drobne i na
pozór identyczne przedmiotyjak naboje broni
strzeleckiej nie przyciągają zwykle uwagi zwie-
T6 l}? |r.ł.;|ł.'|:.. P.ĄZDZ1L 1l NTK 2.0 l 0
ę*
€
dzających, a jedynie uzupełniają tło i wspÓl-
tworzą kontekst prezentacji zasadniczych eks-
ponatóW'
Bardzo rzadko zdajemy sobie sprawę z roz-
miarów zapasów amunicji niezbędnych ar-
miom do prowadzenia działań bojowych.
Spróbujmy policzyć, jakie są w tej dziedzinie
potrzeby podstawowego w działaniach tak-
tycznych pododdziału, jakim jest batalion.
Batalion strzelecki WP (24 oficerów plus 918
podoficerów i szeregowych) dysponował we-
dług etatu 122 pistoletami, 779 karabinami i ka-
rabinkami, 27 erkaemami, 12 cekaemami r g
karabinami przeciwpancernymi, Zsumowane
szybkostrze|ność praktyczna tej broni pozwa.
Iała w ciągu zaledwie jedne1 minuty wystrzeIlc
ponad 14 000 sztuk nabojów karabinowych po-
nad 1200 pistoletowych, a wlęc około 35O kg
samej tylko amunicji małokal browe1 (pJus ma.
sa łódek, taśmiopakowań), pomija1ąc arana-
ty _ zarówno ręczne, jak i do 9 granatnlków
46 mm oraz 2 moŹdzierzy B'] mm, wspiera1a-
cych działania batalionu' oczywiście ze wzglę-
du na zmienne i zalezne od sytuacji taktycznel
 i wsparcia arty|eryjskiego przydziela nego związ-
kom operacyjnym wypada juz zdecydowanie
niekorzystnie dla Polski. W WP dywizja dyspo-
nowała 48 działami polowymi, 81 9ranatnika-
mi, 20 moŹdzierzami i Ż7 armatami przeciw-
pancernymi, podczas 9dy w Wehrmachcie
miała 54 działa, 93 9ranatrriki, 54 moździerze
i 75 armaty ppanc, a w RKKA 16 dział,30 moŹ-
dzierzy i 48 armat ppanc. Poza tym oddziatom
WP zdecydowanie brakowało wsparcia inzy-
nieryjnego, pancernego i lotniczego, na które
mogły Iiczyć jednostki armii przeciwników _
co determinowalo nikłe niestety szanse na
uzyskanie powodzenia w walce z nimi. Do'
brze, ze chociaz amunicji małokaIilorowej było
dość,by prowadzić walki w kampanii wrze-
s. o!,;ej _ i jeszcze sporo zostało. Przedwojen-
-:1 produkc1i nabojów starczyło okupantowi
': cala ] rlro]nę śWiatową, zaśresztki tych zapa-
:: ','l's,iłal śmy do Eg ptu 1eszcze w latach 50.
"'
Produkcja amunicji w Polsce
]:::::. :]o sł ego państwowego przemyslu
.--,-...-:ga '..'f ii,.arzania w kralu amunicji
::'-: ::'. :' r::-'e s e od wiosny 1919 roku.
',::r.. .: i::':':-rr utlvorzonego 1l kwietnia
':'':'-. - i':..-ego Urzędu Zaopatrywania
-'__ : - '_ :'zz 5tn eJącego formalnie juz
:: j :.::':] '9'3 rcku, a więc tydzień dlu-
::. -- j:^': ..'s:..o illMinisterstwa Spraw
,,. :. :,,.:- "S.,c.sk ), zlozonow kilku war-
SZi '', Sl i" ' -^"::' l]','''i'atnych zamówienia na
pcc s( '' j. ".:']c nor,ve' Dzięki dostawom
1.:- :: ': -- . .--,;'C, OraZZgfOmadZOnym
: :^':-:: -^ ^-.l'1c'.'.'anym (splonki i proch
.:::..---., .:):.:: . 1919 roku wykonano
'''
.'. -':..'.'.):. :]a'i e i25 000 nabojów kara-
^, i^ ''' C agu m]esląca, na]praw-
.. :'sza,,.;skich Warsztatach

-:':rai zo\/anych i urucho-

" ,:. cl' n esiacach 1919 roku.
-
]-.' st'''''orzono w kraju dość
::^''''.i"''arZania elementów
';':r' cociskÓw, splonek), co

pod uwa9ę: :--.:'.:

--'
-''-^ :, r,cf zc'ganizowanych wWar-
* szerokość odc nk; ::, ''. : DcZran u Krakot,lle znacznych ilości
snych norm takt;cz'- ':.. o','. karabinolvych W Iatach 19Ż2 25
crerai na odcinku 5al ':- ..'.^ ' ': ''' ''- ]..|3] ; bardzo doi:rej 'jakości nabo1e dostar-
kiLometrolr'ego. ila : ::. ':' .''=^ -'.:'-' -:-la piertvsza państwor,va fabryka amunicyj-
ira odporuednrc --,-:, ^' a-- :::: ^' ,.a r,v lrrolnel Polsce - warszawska Wojskowa
a RKKA na 500 '''- - ''-: .'-' - ''''/,łlnlÓrtl a Amunic] Karabinowej. W ramach
ataz crzestawlania armll iprzemysłu wojennego na
natęzenie ognla, l1osć amunlc1 faktycznie zu- ' u'";zg:."dnrc or.?:' ::^. ' ;: :
-. : ."' , ł' ,':' tory pokojowe, MSWojsk' zdecydovvało się na
zywanej w wa ce zr';ykle daie<o odb ega od skelora.lail( ^']Ż]: ':: ::.'. 3 5C:- reorganizację systemU produkc1i uzbrojenia
tych wyIiczeń, ktÓre ma1a znaczenie 1edyn e śle; masa a.]i,l1 c- a':', '..:l i. .''-\sIrŻri - r''' kraju. 2] kwietnia 192Ż roku doszlo do inau-
teoretyczne, a cjzlaiań 9uracyjnego posiedzenia Rady Administra_
rg' ri \łehr- cyjnej podIegłego bezpośrednio MSWo1sk.
",sca:c
Uzywana przy okreś an u zdo nosc oo]O-
wej tzw' ,,wydajność ognior,va", def nlor^''ana r'achc e ó_ kg a ' i<(- 9C ig
1 Central nego Zarządu Wytwórni Wojskowych
jako ilośćwystrzałów na minutę z ,,etato,'i'ej Rózn:ce tak ob czane1 s i, ognia piechoty (CZWW), działającego w oparciu o odrębnie
broni strzeIeckiej decydującej o zdo noścra- poisk e;, niem eck e1 i rosi'1sr e1 byiy do szcze- opracowany statut z 5 czeruvca 1923 roku. W ko'
zenia pododdziaIu" (tj długiej powtarzalne1 bla kompanii zasadnlczo n elstotne, a e na lejnej pięciolatce CZWW z powodzeniem
oraZ masŻynowej), jesienią 1939 roku byia dIa szczebIu batailonu zauwazalne, a na szczeblu wywiązat się z postawionych przed nim zadań
batallonów piechoty Polski, Niemiec iZSRR pułku robiły się juz poważne' PorÓwnanie eta- zbudowania i uruchomienia w pełni nowo-
zwodniczo podobna' WynosŻąc odpowiednlo towego wyposazenla arty|eryjskiego dywizji czesnych państwowych krajowych fabryk

t-\zDZIF.l{\]K )01():i-{Q,t ?. 77
 brtlrffi ltl swlatiowcl

Amunicia d0 Dl0ni I(lÓtkici i [ist0lctÓtt maszynowych

RKKA UWAGI Wehrmócht UWAGI

. ireb.oj' r' :'l nieco wzmocnione naboje 6,35 mm l::i:':..ln'óbój. ' rynkowe naboje 6,35 mm Browning nabój, ],,, rynkowe nabole 6,35 mm Brownint
.
','l'. pistoletoi^iyi]' ::": Browning, WytwarŻane w niewielkich .l:::,pistoletowy do nabywanych orf/vatnre pistoletowy do nabywanyc|' p.ywatnie pisto|etó:
6'3,5 mm l' 15;55R,.. iIościach do pistoletów TK przez 6;35 mm x 15,55R prstoleiow kieszonrowycn 6,35 mm x I 5,55R kieszonkowych (używane do broni
'- wytwórnię w Podo|sku Policji Państwowej)

,,, 1 .1abd'1'1.',,,1.1' sporadycznie uŻ}vvane importowane nabój rynkowe nabo;e 7,65 mm Brownlng nabój rynkowe naboje 7,65 mm Browninc
pl$pI_ę!gty' ,: ... rynkowe naboje 7,65 mm Browning pisloletowy pistoletowy do nabyuanych pr}Ą/Vatnie p jnoletÓ;
7;65 irim x 1'7SR '
,
7,65 mm x 17SR 7,65 mm x 175R (uzywane do broni Po|icji Państwowt

. '' , nąbój':.. -... . do stopniowo wycofywanych brak odpowiednika brak odpowiednika w WP (używane
'rewolweioiĄł' ], ] rewo|werów Nagant wz'1895 do broni Po|icji Państwowej)
7;6Ż mrh'x'38R]:

in'óbój:i'l standardowy nabój pistoletów nabój rynkowe naboje 7,63 mm brak odpowiednika
, ]'. piśtÓleto\łf]":,:, i peemów (opracowana i póŹniej pistoletowy do niewielkiej ilości pisioletów
,:,, 7.62,rr,m ł 25,],'.'wytwarzana w ograniczonych 7,63 mm x 25 i peemórv lr4ausera (Model 712
a. P.9.'ciśl1i9!,1,ą ryi.ąo i|ościachtakże specjaIna amunlcja Mauser Schnellfeuerpistolei
smugowa, a nawet ppanc)

brak odpowtednila nabój standardowy nabój pistoIetórv nabój standardowy nabój pistoletów
pistoletowy i pistoletólv maszynoił1'ch pistoletowy i pistoletów maszynowych, dostępn
9mmx19 z pociskiem 8 g, lv iuxe mosieznej 9mmx19 w dwóch odmianach: wojskowej dc
lub bimetalowej Visa i Morsa z pociskiem 7,5 g oraz
cywilnej z pociskrem 8 g, m.in, do
po|icyjnych peemów Suomi (w WP
po mobilizacji)

Amurioia karabinowa (t(bt( t(0, kn samo[owtarzatnc,lm)

. . ,. .'25RR ,..,,r' Niemcy '' Polska
nabói kdróbinowy nabój karabinóĘ nabój łarabinowy
UWAGI
':7,62 mm'ł54R ,
7,9mmx57: 7,9 mm x 57
. _: z paclski€mi z poaiskiem: . z psciskiem:
:l]bŁkiń:!.0Bi3.0 nieznacznie zmodyfikowana lekkim amunicja wprowadzona ,rv roku
.1908
S lekkim 5 kopia naboju niemieckiego,
amunicja wprowadzona w 1905, wycofana z produkcji standardowy nabój kb, kbk i rkm
roku, standardowy nabój kb, w 1935 r.
kbk i rkm

zasadniczo wyłącznie do ckm ciężkim sS amun'cla prerwszowolenna, od'! 933 ctezktm \L kopia naboju niemieckiego,
wojsk tądowych roku standatdowy nabój kb, kbk zasadniczo tylko do ckm
i km (donośnośćskuteczna ]500 m.
maksymalna 4200 mi

brak odpowlednika treningowym15 konstrukcjarrłasna brak odpcwiednika

brak odpowiednika .:ti.cńiłgqvym, ze konstrukcja wlasna brak odpowiednika
stiiiiliblzem - lS(spur

konstrukcja własna sńugowym 5m[5pur amun cla ptenrr'szo\,;c:a:1: brak odpowiednika

wycofyr,va na z uzbrc;e-:a

piżeEiwpiihcóinlin]:] konstrukcja własna

,.::r rr::lB;30:, t, : .,4'
amU n lc]a plenv5zo\';Ó]€::ie pneciwpancemym P kopia naboju niemieckiego

prŻeciwpdnćirnÓ-,. konstrukcja wlasna p'rzeĆiwpdnćórno- konstrukcja wlasna przeciwpancemc. modyfi kacja na boju n iemieckiego
.: żepabjącyń: ' ,]:,': .'::smugo\ryym' -
smugourym P5
:5mugoWYn.BZT...:. :,:,: SmK L,sPur..

brak odpowiednrka zapalającym SPr anur cja pienvszovlojenna zapalającym Z modyf ikacja naboju niemieckiego

.prae.eLwpancerno !nnowacy1na konstrukcja własna przecrwpancerno- rnnowacyjna konstrukcja lviasna

-zapalającym brak odpowiednika
.żapą]ąą!y'h]B€?]
PmK o zwiększonej zdolnościprzebicla

l,:... :., : t;.:.:,'.::t:tl:tl.t::,. brak odpowiednika rnnowacyjna konstrukcja wiasna, brak odpowiedni[a
''prŻeclWpancerny
':' 1';.'','11 :l1l''l11,''':' (później opracowano o ciężkim rdzełiu zwiększona zdoIność przebicia
r'
t" l:rr:,tr,l:itrrt:lt:;::l:.t:l i wprowadzono podobny B-4'1) z węglika wol{ramu
SmK(H)

1,: brak odpowiednika brak odpowiednika o:':o:.'"t'l*.,?. innowacyjna konstrukcja własna,

,' zwiększona donośnośćskuteczna
;ll ... (5200-5500 m, maksymalna 6000 m),
:,'l tylko do ckm
3 typy o analogicznej konstrukcji wskaźnikowym B wzorowany na rozwiązaniu ry!kaźiiikowym,W WZorowany na r0zwląZan]U
Wytwarzane W niewielkich iIościach: inz. Viktora Aldera inz. Viktora Aldera
P,7, 7P, wzorowane na rozwiązaniu
inż' Viktora A|dera

,; innowacyjna konstrukcja brak odpowiednika brak odpowlednlka

l' Wytwarzana w ś|adowych ilościach
do kb i rkm z tłumikami Bramit

:.:ćwJczdbńy:6!9j, uniwersalny, do kb, kbk i km ,:'.:ćwiczebnyń':,' 11., następca przestarzaiego Pl.Patr' 21, nąbpjqśl9peldp:kb cztery róZne rodzaje (do kb i kbk
kąrabjnowy.7,62 mm
t']::,L..L,P!'!l]3.'','' '.]., nabój uniwersalny, do kb, kbk i km ikbk.oraz do.km oraz do różnych wzorów km)
x 54R'bóŻ,ńoćjskiJ róiń1,th wzciióń

18 SY&A&& PAZDZIERNIK 201O

zbrojeniowych (broni w Warszawie i Radomiu,
amunlcji w Skarzysku, prochu w Zagożdzonie,
sprawdzianów w Warszawie). Na początku
1921 roku zdecydowano się przyjąć projekt
nowego systemu praWne9o regulującego pod-
stawy organizacji przemysłu państwowego
zgodnie z Zasadami komerc1alizacji zakładów
państwowych, opracowanymi w Ministerstwie
Przemyslu i Handlu. Dnia 17 marca 1927 roku
prezydent RP lgnacy Mościcki wydał rozporzą-
dzenie o wydzieleniu przedsiębiorstw pań-
Pistolety roznych wzorów dostosowane do te'j
amunicji stanowily również mobilizacyjne wy-
posazenie niektórych podoficerów i zoInierzy
fu n kcyj nych. Fa ktyczn ie, choć zgoła nief ormal-
nie' z chwilą mobilizacji WP przyjęło 1eszcze
pięć nabojów do broni krótkiej: Wytwarzane
w kraju 6,35 mm x 15,5SR Brownrng, 7,65 mm
x 17SR Browning i 7 ,62 mm x 3BR Nagant,
przeznaczone do pistoletów kieszon kowych
roŻnych wzorów i rewolwerów Ng wz'30 uzy-
wanych przez Policję Państwową, a takze dwa
ale tez był z nimi kłopot - ich celowniki do-
stosowane były do pocisków B g, a tymcza-
sem wojskowe naboje do Visów i Morsów
miały pocisk 7,5 9. Prywatne pistolety ofice-
rów w kampanii wrześniowej strzelały takze
innymi, znacznie bardziej egzotycznymi w pol-
skich warunkach nabojami - np. major Fran-
ciszek 5kibiński' szef sztabu ]0. Brygady
Kawalerii przeszedl szlak bojowy swojej jed-
nostki pancernej uzbrojony w Colta Govern-
ment lVodel (czyIicywilną odmianę N/I1911A1 )

stwowych z ogólnej administracji rządowej
i nadaniu im odrębne1 o5obowości prawnej,
a 22 kwietnia Rada Ministrów wydala rozpo-
rządzenie wykonawcze wyodrębniające z CZWW
dwie samodzie|ne firmy. Na miejsce Państwo-
wej Wytwórni Prochu (PWP) powstała Pań-
stwowa Wytwórnia Prochu i Materiałów Kru-
szących (PWP|lvlK) w Zagozdzonie, a produk-
cję broni iamunicji powierzono koncerno-
wi Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia (PWU),
w skład której weszły Dyrekcja Naczelna PWU
i istniejąca Państwowa Fabryka Karabinów
w Warszawie, a takze trzy zaklady, których
budowę wówczas nakazano: Państwowa Wy-
twórnia Amunicji Działowej i Karabinowej w
Skarżysku, Państwowa Fabryka Sprawdzianów
naboje importowane: 9 mm x '1 7 vz'I9ŻŻ - na nabój .38 Superl
odmienne balistycznie od identycznel wymia- 0ba zasadnicze i standardowe wzory nabo-
rowo amunicji 9 mm x 17 Browning, przezna- jów strzeleckich, 7,9 mm Mauser i 9 mm Pa-
czone clo pisto|etów Ć7 wz'1928 Strazy rabe||um, były wzorowane na uznawanych za
Granicznej Ministerstwa Finansów araz '45 klasyczne konstrukcjach niemieckich, ale nie-
ACP - do sprowadzonych dla Policji, zandar- znacznie różniły się od amunicji wytwarzanej
merii i KOP pistoletów maszynowych Thomp- rv Nremczech rodzajem zastosowanych mate-
son wz.1 926 i 28 (czyli odpowiednio M 1921 r a1órry, skladem i właściwościami
użytych sto-
i lvll 928). Liczniejsze policyjne pistolety ma- porrnerali. tole'ancjami wymiarowymi i maso-
szynowe Suomi strzelały amunicją 9 mm x '] 9, rvym , jak rólvniez parametrami balistycznymi
P]zyldad0we Gechy na dnie luski naboiu łalabinowcgo
z polskieqo wylobu
Cechy wybijane na cjnie 1uskl informowaly o: (począwszy od
o pozycji godziny 12) producencie iuskr (tu N, czyli Norblin), za-
I

w Warszawie i Państwowa Wytwórnia Broni I wartości miedzi w mos ądzu ttu 67, czyli 6]o/o Cu), wytwórcy
(PWB) w Radomiu. W ramach dlugofalowych materiału na łuskę (znór,; N ak \orblin) rroku wykonania łuski
przygotowań wojennych w połowie lat 30. za- (tu 39, czyli rok 1939)
p|anowano dalszą modernizację i rozbudowę
system identyfikacii ly[ÓW amUniGii ka1aban0wGi
państwowego koncernu zbrojeniowego PWU.
W ich ramach miano uruchomić drugą fabry- A & ===.€ j€
kę amunicji małokalibrowej PFA Nr 5 w Jawi- = €= =
E:== - --:=
dzu pod Lubartowem (o planowanej miesięcz-
nej zdolności produkcyjnej okolo 29 mln
nabojów karabinowych z pociskiem zwykłym
S i okolo 1 mln z pociskiem zapa|ającym Z),
oraz dwóch fabryk amunicji arty|eryjskiejl WA
Nr 3 między miejscowościami Dęba i Majdan
Kró|ewski oraz PFA Nr 2 w Dąbrowie-Borze
kolo Kraśnika.Ze względu na trudności budze-
towe państwa, do wybuchu wojny projekty te
zrealizowano jedynie w niewielkrm stopniu.
...!,, \9u '..e :
AM UN lcJA MAŁoKALIBRoWA ;: =:::
,,*\
W 1939 ROKU 7

Polska
Zasadniczym rodzajem amunicji karabinowej
do broni ręcznej i maszynowej WP od roku
1924 był nabój 7,9 mm do lrroni systemu
Mausera (1 ,92 mm x 57), lecz latem I939 roku
częśćjednostek drugorzutowych otrzymaIa z ma-
gazynów mobilizacyjnych stanowiące nadal
od roku ]930 ,,standard zastępczy" pocho-
dzące z czasów l wojny światowej francuskie
karabiny Lebel i Berthier, dostosowane do
B mm nabojów Lebe| (8 mm x 50 R)' Wraz z przy-
jęciem do uzbrojenia pistoletu wz.35 Vis na-
boje 9 mm x 1 9 Parabel]um stały się faktycznie
standardową amunicją pistoletową WĘ a
wielu oficerów nadal posługiwalo się prywat-
ną bronią krótką dostosowaną do wyjątkowo
popularnych nabojów 7,65 mm x ] 7SR Brow-
n n9, a częściowotakze 9 mm x 7 Browning.
']
Polski system oznaczeń typÓlv amunlc.1i karao nor',,ej moźna określićjako ,,mieszany", łą-
czący 5y5tem niemiecki (ko or oblvodk spiolk i Z syStemen-] amerykańskim (koIor szczytu
pocisku), od lewel:
1 Nabó1 zwykIy z poclsk em ekklm S _ cza(na obwódka sp1onkl;
2 NabÓj zwykIy z pociskem crezkim SC _ zielona obwódka splonki;
3 NabÓj zwykly z poclsklem daiekonośnym D _ fioletowa obwódka spłonki;
4 NabÓ1 przeciwpancerny P _ czert,''ona obwÓdka spłonki;
5 Nabój przecltvpancerno-5mu9o\ryyPS - niebleska obwÓdka splonki i szczyt pocisku
czarny (od 1935 roku: niebleska obr,vódka splonki i niebieski szczyt pocisku)
6 Nabó1 zapa ający Z _ zÓlta obrvÓdka spionki caly pocisk czarny' następnie' od roku
1935 zółta oblvÓdka spionk i szczyt poclsku, a na nabojach lotniczych,,Z lot." dodat-
kowe zaciskr na szyjce iuski;
7 Nabój wskaŹnlkorły W
czarna obwódka splonki, szczyt pocisku czerwony;
B' Nabo1e ćwiczebne (ś1epe) szara (peliowa) obwódka spłonki, typy nabojów zaznacza-
e
ne kolorem lub ksztaitem drewnianego pocisku: niebieskie do kb/kbk, czerwone do
broni maszynowej - ale do ckm Hotchkiss w2.25 drewno niebarwione, a do lotniczych
karabinów V|ckers _ drewno niebarwione' pocisk o obrysie stozkowym.

79
 hroffi !!

Amunicia nkm (wlffi)

ZSRR Polska

nabój Niemcy UWAGI nabój UWAGI

!2,7 mm x 108 13,2 mm x 99
z pociskiem: z pociskiem:

zwryklym konstrukcla wlasna brak odpowiednrka zwyklym kopra naboju francuskiego

pzeciwpancernym konstrukcja rvlasna brak odpowiedn ka przeciwpancernym P udoskonalona kopia naboju francuskiego
B-30

przecru/pancerno- bi'ak odpo',',,edn La pzeciwpancerno- udoskonalona kopia nabolu trancuskiego

zapalającym B-32 smugowym PS

+:'=ćj ':cc: S:::_-" co :.-:: nabój rdoskor:aIony nabój Solothurn do nkm Fl

Ż0 mm x t38B :::':..''1._ i".( ]|'", ::(::,', 20 mm x 138B ,,.'z 38. 'ooc ski rożnych rodzajólv

:':. ; -:. :.r. : _ .'. a0.a:c'''.ai u, rr rzecz1łvrstoścityIko

.:.:-i.ir . p:nir :r{crmacyjnych")

1ak np. prędkościąpoczątkorva pocisko,łv cz,,: l., S..:l:, j<;_(:q:e.1-ai' Jlu:-cr'cr: .', '-]Ż6 i'aja.e poi.Ze07 z,",'iazane Z rozWinięcie
masą. Inne były także WarUnki i przeois,v oc- 'f r- r:- :..- a-.a c:z- g ,'.-:s:': .'. i.':: "\C'j :zaa\,'|Ą.łĘ 3rm!i pror'vadzeniem dzialł
biorcze, ale polska amunicja byia zasainiczo :,',
- :l :a a:'. -:s': -3:.',: r;-;:,,:,',= :c_a,":.ar '.',a 1"s:..cnYn.t okres e wojny, c
niemal całkowicie zamienna Z n erniec\J a 3a -..^... :-;a-...; -" -' a :::!_ _::::_ : :cu ć\|..'3Ćego Zadeklarow
wyjątków na|ezy niemozność użycia cojs(,cl ,', :.'::: l,'.-';- l,':c -: .',:'--. :::, : ^::: ''śa''::)C is;Ć rc'', \iestety, m'r
nabojóW karabinowych 5C do strzeiania z ;<r -=.e- :::,,'.::al:::- :':,." aaiJ ra. s:ac. ro'.'ro .nodernizacji, do w
MG 34 ponad głowami wlasnych 't'iols< Z. 3Ja-;,'.c.1t' zuz),,cre parku rnaszynowec
WZg1ędu na powaZnie odbiega1ac,v sl=ol, -1,a'a* a- - :-aa-':.:- ,'.:-:-^:. 'a a'i:, ł:"ia ijz siosJ.]Kolvo ZnacZne, a zdolności pr
punkt traf ienia. 0 dziwo naboje z pociskien S 7r.13nt, 72lai;2 :,2'a:'i=,
=:
:.r:': 'i :,, i-ęi1, r3:=1 aior, deflcytolr,ych wciąz niew
wówczas juz z uzbro1enia Wehrmachtu l'.yco- :S::. -; a::il\- -:'-1, :):-: ,.-<::----: s:.r.za:ace ' Kra]olve walcownie w Głown
fane, dzialaly w tym karabinie dobrze, o czym J ,',a|szŻ,''s. - -:,'':_:.s-.,. : -,:, _.*:::_., łi.lc,,r la ius<ach symbol ,,N") iCzechorł
świadczypokazana na .jednym ze zdjęć etykie- \::a-..,- - :.-- - = -- ca:n-Dz,edzicach lsymboi ,,D2") nle pokrywa
ta ze skrzyni ze zdobyczną polską amunicja' 7-,":a'ałi',.,a. -] j a.::' .'' ai].',^ a _:-"' :..- 3.i|Z.3 PFł na mosiadz luskowy potrzebl
5Z,;|Ę l'.ls!-cJ ]', sa :' Z,'. .:.'' a -^ .
:': ": : - :'a', ^_ :. c..cu{c!: iusek, który nadal trzeba by
Polskie wytwórnie amunicji ax1'Jar;c:: dc:::,,',::,', i-'r,,1,-:', a a::^:4,', .', 33i' cześcl importować. Do wybucl
xe :
karabinońej i prefab:-;.,x3i3;'. arr-:a- - - : ta: :,::,. * .:l- siiami opracowano techn
r,.c:1,,,'.,,,tasnymi
W ll RP stworzono Zespói trzech wytwÓrców nak nebojór''' c.is'i."'yrobu i uruchomiono wytwarzan
amunicji strzeIeckiej, na kióry składały się pry- \',/ nrzcdoan. .a. -_ <. : j:-- : mu n lcli:

nicylne dysoo^o,', j'., :a: "-;:.-

^

watne warszawskie Zaklady Amunicyjne ...':'- 'oisioletowej 6,35 mm x 15,5SR oraz7,65

,,Pocisk'' SA (wtasność 9lównie francusko-
szwajcarska, około 1600 pracowników) oraz
dwie fabryki stricte państwowe; warszawska
Wytwórnia Amunicji Nr 1 (WA Nr 1, formalnie
działająca od 1919 roku, z okolo 1700 pra-
cownikami) iwiększa od obu stołecznych
razem wziętych Państwowa Fabryka Amunicji
Up**"ł*
do pzoidłdó*:,
poasłwowesi
_środkomi
,komunił<ocyinem
według ułg
torylo*ych dle
:ur<ędntklw
pqńrtwogYgh
lGgitymacia []aG0Wnicza Iana ludWiła sendla, [1aGowniła WytwÓrni Amunacii ill
na wa]szawsłim lorcie Bena W Iatacn 1s37-3s
czymi \''iystarczajJct - '; !ar.a =a -.',': : 175R Browninga (tylko ZA ,,Pocisk" SA);
b ezacycn oot'Zeo a ^ć,,='.irś3]'i _* j] - bocznego zaplonu kalibru 5,6 mm (dla wc
wajacyirtrzym;niec:c : a-lr-. : -:'.''i-., ska tylko .22 Short z rembertowskiej WA
oraz nremnreJ \?azn=:irla:sj'."41 a ae,'' :4."4 2, inne wytwórnie produkowały na rynr
niezbedcego inpor:- s-'.,',..,', .',.,'r:.,, cyłłiIny);
Oeficytowych. \ad','.,2< r'rcurr. ca-,'...i) *
9 mm x 19 przeznaczonej do pisto|etów i 5
na qromadzenre zaoaso,'. cci'_, ,, r_ =a. c^ za- stoIetów maszynowych (tylko PWU-FA);
* karabinowej 7,9 mm x 57 śIepej (tylko \Ą
Nr 1), zwyktej (S, SC - wszystkie trzy w
twórnie) oraz specjalnej: przeciwpancern
smugowej PS, zapalającej Z, wskaźnikow
':'::.:. .. W (wszystkie trzy wytwórnie), oraz dalek
Nr H.ł{3 nośnej D (konstrukc1i kpt. Tadeusza Łuk
szewskiego z lnstytutu Technicznego U
A,C
p { łłw" t :lgr:. .;i t] a l'-"'
ł;. brojenia w podwarszawskiej Zielonce, tyll
WA Nr 1);
j
*
do karabinów przeciwpancernych 7 ,9 mrr
'107 (tylko PWU-FA);
Ęt4'nc,"n.ł-łtłą'.-lcń,.4''1 łc * do najcięzszych karabinów maszynowy(
tth i-|:{. l,:,ł ł Ł.-rx,rb.- Hotchkiss w2.31 , 13,2 mm x 99 z pociskie
zwykłym, przeciwpancernym P i przeci\
lslel'x-,tc:'.*'ł' d". lt l*. lłj-.:T.',._'- pancerno-smugowym PS dla wojsk ląd
wych i marynarki (tylko PWU-FA);
* do najcięzszych karabinów maszynowyl
w2.38, 20 mm x l38B (z niepelnym, ,,tyr
czasowym" asortymentem pocisków) d
wojsk lądowych i lotnictwa (tylko PWU-F
docelowo w PFA Nr 5 w Jawidzu).
Mimo znacznych nakladów nie udało s
WprowadZić pełnej standaryzacji jakościolł
1
poszczególnych elementów amunicji strzele
kiej pochodzących od różnych wytwórcó

z0 sEąeJąŁ PĄZDZILR\IK 20to

kra1owych, co znacząco kompIikowalo np.
ewentualne scalanie nabojów w warunkach
wojennych w improwizowanych zakfadach,
z wcześniejwykonanych elementów róznego
pochodzenia. Nie zdołano równiez uruchomić
masowej produkcji łusek z materiałów zastęp'
czych (bimetaIowych lub stalowych), choć ich
wytwarzanie na skalę eksperymentalną rozpo-
częto juz w roku ] 93B. Do samego końca pol-
ska amunicja produkowana była z tradycy1-
nych materialów _ pociskl miały płaszcze
melchiorowe (miedzioniklowe), koloru srebr-
nego, a łuski byly mosięzne _ choć od samego
początku korzysiano z pierwszowojennych
doświadczeń nlemieckich ibyt to mosiądz
,,wojenny" o zawartości 67o/o Cu, zamiast
72:'", N4osiadz ,,pełny", 72-procentowy, był
takze - choć rzadko uZyWany, zwyk|e stano-
w ac jednak mater ai zastępczy z importu in-
ter\Ą/ency1nego. Mlmo dynamicznego Wzrostu
produkcjl tł osna J 939 roku, aż do września,
a nawet przez orerwsze dni wojny, wszystkie
polskle za r1aoi' a nl u nlcyj ne fakiycznie wciąz
pracowaiy '.v trvb;e cokololvym nie wykorzy-
stujac peir:ych, za <iaca n'.'ch zdolnościproduk-
cyjnych. Vjsz1,si< cn ]5 kra1owych państwo-
wyc. p.)..ar..c- .. :..c-c:.. o.oni i anu-
nicji zatrudr' a:o iacz" . .:.r,. : okolo 37 600
praco\łn i(c!''
Produkcia amunicii
małokalibrowej w Polsce
Uruchanl a]ąc '.'' ^92' ':"'-,
".].S]j''Sr:
Zal'ad) l--nlc,.n. ::c-.' j- : ,-:,..':
ze ich zdolnosc produkcL.'': ):Ż' c'...'.
dw,e zr,ar, osag' =- li: ::- :*-' -. ::.-
lerylskiel - '50 000 nabo.c . i ;-:: ': ., :-
dziennie, co (bez ur''zg'ęd^'e_ : lcs:=l.' : -.-
gozużycia rna5Z}n' noder_ zćc. 'ć.:'::_-::
sTanU Zapa5oW nateria'otr1cL 'ćZC:]_.. l^
przerw na remonty i rapra;., b ez:c: r: ::-
zwala szacować zakiada'a "'eis}-i ^ć:)c-
nośćprodukcyjną te1 fabrykl na okoio 1 5c 1 Ec
mln nabojów rocznie' Na.1rvyzsza zdo]nosc l.''i'-
twórczą warszawskich WA Nr 1 przy irzyzmia-
nowej pracy szacowano optirmrst,vcznre na
okoto 17 mln nabojÓw karab nolv1'ch mle-
sięcznie. Teoretycznie daje to aż 200 mIn na-
bojów rocznie, ale nie wolno zapominać, ze
WA Nr 1 byta jedynie montownią, scala1ącą
amunicję w 100% z dostarczanych z zewnątrz
komponentów. Jej faktyczna zdolnośćzaleza_
ła więc od wydajności producentów części
i mozliwości ich dowozu' Skarżyska PFA była
w połowie lat 20' budowana z myś|ąo osią-
gnięciu zdoIności produkcyjnej amunicji kara-
binowej w zakresie około 1 00-1 20 tysięcy na-
bojów dziennie, czyli około 150 mln rocznie.
Po 10 latach rozwoju i rozbudowy, w maju
1939 roku szacowano 1ednak zdo|nośćpro-
du kcyj ną tej najnowocześn iejszej i największej
polskiej wytwórni na aż 28 mln nabojów mie-
sięcznie, czyli okolo 330 mln rocznie przy
pracy na dwie 10-godzinne zmiany. Moderni-
zowana PWP w Pionkach (jak od 1932 roku
nazywał się Zagożdzon), wedlug załozeń ma_
jąca dostarczać prócz innych wyrobów piro-
technicznych okoio 'l 5O ton prochu karabino-
wego miesięcznie, osią9nęła w 1937 roku
wydajność 402ton prochu karabinowego przy
produkcji nadal jednozmianowej, co gwaran-
towało zaspokojenie zakładanych potrzeb kra-
jowych fabryk amunicji małokalibrowej i po-
zwoliło na rezygnację z dalszego importu.
Przytoczone powyze1 iIości mogą wydawać
sle n ema] astronomiczne, ale wymagają
przede rłszystkim porównania z oczekiwanym
zuz.vciem wojennym' w 19Ż1 roku oceniano,
ze i"a or,ia produkcla amun clr karabinowe.l
',,).: L- = l't'
--
rL q 1l t :1. e J 2a: szacun-
<a ,.:9o zuz\ a i i". o en.eqo, co uza ezn aio
';. ...:r'. ^ :: ,,oic ::'J--i Ja.'iT,,a ,. ca-
'as: oa Ccsta.'. zagrar cznl c^ ',',"csla 1 926
''-. - ^'ć's7a'=. -::=' ;'j'os. ]]Oj_'*:' :'
:,-,:-: \ ct,,a-_ - _: .: -: :_,-
-' :-.'.
a':C-a .'.rC-C'': : -'-'; a..--^'.. --;
.. - '= -
ca'Z2c ^a Ąó5Zr- a'Z="J: ę '' -.ż'^r* .j, '
c.,s-,t zalez' oo oos:i.. zao':'cz.^Jc'
]'zęd zalia:Ja'r p'z:a,>j' l^''_ l' _:]c pO-
s'iat,l' ono rłtedy zadanie zg romadzen:a od po-
r,vlednich rezerw i bezrłzglednego utrzymania
dostaw dla armi przez pierrłszych 100 dni
waIki' Poniesione W następnych latach zna-
-i !=
1'!
lr tfi -'r r 't
tt ł*i ar=
':
t*t l i*,l ] L*ł !-',l .*,1 lw "\-' = }*]J ł-]
czące naktady finansowe i wysliek organiza-
cyjny włożony w rozbudowę przemysiu, nie-
stety nie zdołały zmienić diametra nie sytuacji
i az do wybuchu wojny nie udalo sie zadowa-
la1ąco rozwiązać problemu spodziewanego
niedoboru materlatu wojennego. Niedosta-
teczne w stosunku do szacowanych potrzeb
wojennych zaopatrzenie materiałowe WP po-
twierdzono podczas rozmów z przedstawicie-
lami Francji i Wielkiej Brytanii prowadzonych
wiosną 1939 roku, które zakończyły się fak-
tycznie niczym - poza ograniczonymi deklara-
cjami kredytowymi sojuszników' Dokonana
wówczas ocena potencjału krajowych wy-
twórców amunicji strzeleckiej wypadła jednak
mimo wszystko znacznie lepiej niz przed laty,
bowiem _ nie biorąc pod uwagę faktycznego
zatrudnienia, finansowania, obciązenia pracą
zakładów amunicyjnych, a takze pomijając po-
stępującą dekapitalizację parku maszynowego
i przeprowadzone modernizacje, faktyczny
stan zapasów materiałowych biezących i przy-
gotowanych na czas wojny, niezbędnych
przerW na remonty napraWy biezące itp' -
krajowa produkcja pozwalała pokryć już okoio
66% zapotrzebowanra lnuojennego na nabole
karabinowe' W poiączenlu Ze 5tanem Zapa-
sów pozwa alo to liczyć na pokryc e z wia-
snych zroder p a^o ,e^ego zJZ)c a \yo.en'e-
ga przez (,za ezn e oci asorti/l-Trentu amun c] )
3 do 6 mieslecl, Dcdatkoi.',o przellysł amun -
cy.1ny il RP zcronadz i clo t",)'buchu wojny su-
rot'vce, które i]c\'.'nny mu l^,,ystarczyć do pracy
l'' peln.Vm rez:m e ,'vo1enny.n przeŻ okres 4 do
5 i-nies ec,/
crZoa/ s1r5{ęnr 11'y{ru1i6rców dostarczał
Si',^'
: ..- - :: i:'::::'l . ,sOL e1 ,akOSC', Wytlta-
-. -.- J':.. i ::i:'::c.^ , r.yjatkowo ostrych
'.'_.::' c., .-a::: :'0.'.i'ch, techno og cznych
a1a C|.z'..^ ,"oZ'i'' alac,vch diugotrwałe
j.'ćOo"'a^ aż: z':cZócĆ!O ryzyka lt"aty
=
przyc1atnośc' i'u;iłlagan a 1akościowe stawia-
ne amun c1: byiy 5ur,,1r6 rn'ysokre - po skie
przepisy odb orcze byi.v nalbardziej restrykcyj-
ne w całej ówczesnej EuropieI Warto wspo-
mnieć, że amunrcja polska byia standardowo
pakowana hermetycznie w blaszane ,,konseruuy"
REKLANIA
r .1 '_
! :! t
 Śułlat0lue'l
Pacrla na[0iów s (''slpiGrasUGn'',
Gzyli zwyklycn r 00cisliem lerłim) 010dulcii IA
Pocisł sA t 2 lffiietnia 1035 to[u' EtyliGla iesl
stomnlowana na paczce kol0]em 0bWÓdki
sBlonki' czyli w tym przyladłU - crarnym
z wojną rozpoczęto budowę nowych składnil
*Y?KĄĘ.t{t 1
o
0
xB"$$3*Ł{&T;g_H . I
$KS re*TJ*',!*s'?
*ś;A,ĘEt''l*3* ff
Paczka naboiÓw s d0 larabinóW ([alowanycn
na lódkacn) plod[lcii WytwÓ]ni Anunicii il1 1
r 0rudnia 1936 r01il. ltylfieta laldc stcmnl0wana
bezn0ślGdni0 na IaczcG [0l0lem 0bWÓdłi
o
= o
Ó O
G.t{.lłt
o o
e
2źł.. łEs{
Etykieta wczcŚniGiszcU0 Wz0lu Wytwó1ni
Amunicii ilt 1 d0 nab0ióW ll (dalGfionośnycn)
d0 cłm slGmnlowana na paczce r 10tu 1s34
na wzór rosy1ski _ Niemcy takiego standardu
pakowania nie dopracowali się nigdy, do koń-
ca wojny pakując naboje co najwyzej w skrzyn-
ki z gumowymi uszczelkami. Potwierdzeniem
wysokiej jakości są opisane w zachowanych
dokumentach tylko pojedyncze przypadki re-
klamacji podczas odbioru wojskowego partii
amunicji (mimo powszechnej oceny, ze wymo-
gi odbioru wojskowego były nierealistycznie
zaostrzone) oraz jeden jedyny przypadek re-
klamacji zIożony przez importera amunicji
spółce SEPEWE.
Amunicja strzelecka wytwarzana z materia-
tów dobrej jakości, na stosunkowo nowo-
czesnych maszynach przez fachowców wy-
kształconych w kraju nie byla tania: w roku
budzetowym 1938139 ceny netto karabino-
wych nabojów z pociskami zwykłymi S oraz SC
produkowanych dla WP oszacowano na 26
groszy, nabojÓw z pociskiem przeciwpancer-
nym P na 48 groszy, nabojów z pociskami
przeciwpancerno-smugopym PS na 65 groszy
PAZDZIERNIK 2O1O
** ł;*=*g.e'iłg: T3ir:* ;';; ł!!i:n Ę,"
l*."11'"...: .-, ,-',;lr*"
Pacrka nab0iÓH sc (slpiclasly Giężki)
d0 br0ni maszynowei ([akolłanych lurem)
urylJodul0wanych w grudniu 1934 10Xu
0lzez PWU-fA, r etylieta drukowana
l(0l0]em 0bwÓdla
PÓźnicisly wról etykiety PwU-tA na Baczoe
naboiów sc d0 clm
za sztukę, co jednak w pełni odpowiadalo ów_
czesnym cenom rynkowym wyrobów o po-
równywalnym standardzie' Z koiei innowa-
cy1ny 7,9 mm x 107 nabój DS do karabinu
przeciwpancernego w2.35 wyceniono na 96
groszy za sztukę _ w czym glówny udziat miała
długa i trudna w wykonaniu iuska'
Wedtug relacji ostatniego Szefa Słuzby
Uzbrojenia WP płk Karola Blaszkowicza, dla
naszych około 36 dywizji piechoty w dyspozy_
cji Naczelnego Wodza znajdowalsię zapas 245
dywizyjnych jednostek ognia amunicji karabi-
nowej wystarczających na 14 dni walki oraz
130 dywizyjnych jednostek ognia amunicji do
cekaemów. Z kolei Szef Departamentu Uz-
brojenia MSWojsk., płk inż" dypl' Jerzy En-
glisch, wspornina, ze stworzona do wybuchu
wojny ,;ezerwa .'. amunicji małokalibrowej
.'.|wynosila] z górą 250 mln naboi, co Według
obliczeń Sztabu Generalnego powinno by|o
Wystarczyc na okres 5-6 miesięcy wojny, nie
biorąc pod uwagę produkcji bieżącej '''".
Powyższe zapasy rozmieszcZonc
Ż wed'lug planu Sztabu Generalnegc
Uzbrojenia Nr 1 w Pomiechówku,
o
I kówku, Nr 5 w Krakowie z fiiia v''
I w Poznaniu, Nr 8 w Toruniu - te \\ 0.,!a::.:
Dowódców Armii, Główna 5kladnlca -::-:
ń i r''' I::':
jenia Nr I w Warszawie (z filiami Nr
i Nr 2 w Pa|mirach), Główna Skiadnica ''
brojenia Nr 2 w Stawach (Dęblin) ] Glc,',-
Składnica Uzbrojenia Nr 4 w Regnach, c -
Okręgowe Składnice Uzbrojenia Nr 3 w Grot
nie i jej filia w Lidzie, Nr 6 we Lwotł,
(Hołosko), Nr 9 w Brześciu nad Bugiem, Nr i
w Przemyślu z filią w Hajnówce, Nr 1] w Cze
kasach (koło Kowla) iSkładnica 0bszar
Warownego w Wilnie.] Na kilka miesięcy prze
które uruchomiono Inieukończona i nie nape
niona materiałami Główna 5kładnica Uzbrc
jenia w Górach]' oraz przystąpiono do budc
wy składow prowizorycznycń". Jednakze ,,ni
można było zaspokoić potrzeb pewnych oc
działow z powodu nieistniejących warunkot
komunikacyjnych i braku środkowtransportc
wych (kolumn samochodowych)' Stąd też pc
chodziły narzekania pewnych oddzialów n
brak amunicji, której było pod dostatkiem, al
Bardro ciel(alry eksIonat:
= etylficty nał!Gi0ne
0rl wcWnąttr na WiG[u
[0lskici sk]ryni ([0iemn0Śl
= 1260 na[oiÓW - nikt inny
talficn nic lolil)
zawisraiącei anuniGię
z nocisliem S nrodukowana
dla oku[anta w zdolytci
PlłU-lA W smlżysku
iuż w g]udniu 1939 1otu'
Mim0 klÓtkie00 clasu
0d []leięGia WyMÓmi ctykael
icst iuż dWuięlycrna
i uzunolni0na narleilĘ
d0[usrczaiąGą amuniciE
d0 użvtxu W MG 34
nie sposob było tej amunicji dostarczyć' W wa
runkach które wytworzyła wojna, nie był,
mowy o jakimkolwiek zaopatrzeniu zorgan)
zowanym. [Z tego powodu nie zrea]izowan,
wydanych zarządzeń ewakuacyjnych, przew
dujących przekazanie łącznie 9 pociągóv
z 440 wagonami materiału ze składnic w Pa]
mirach i Regnach do Czerkasów oraz z Wiln
do Gór.] Ze składnic, zagrożonych w pierw
szych dniach wojny, zdołano rozdaĆ pewn,
częśc amunicji oddzialom, częściowo zniszczo
no, pewna częścdostała się w ręce nieprzyja
ciela, w tym [zapasy przekazane dol składov
ruchomych w transportach kolejowych, kto
rych z powodu zniszczeń linii kolejowych nit
można było usunąć, czy wysłać na miejsct
przeznaczenia'". Niektóre ze składnic znalazł
się także pod bezpośrednim atakiem _ ju
5 wrześniazbombardowano składnicę w Pal
mirach, notabene nie zamaskowaną prze(
atakiem lotniczym! Pplk Tadeusz Grodzki
Szef Wydziału ogólnego w Biurze Przemysłr

ila tym rdięciu z fia!itulaGai Warszawy dzjęłi roilard0m, Widac wylaźnie sl(]zyniG
kalabinową usta$lione w Ś10dlu i z lewGi st]ony ładlu
Wojennego MSWojsk. informował, Że ,/doL
nośćprodukcyjna ''' W wytwórniach amuni-
cyjnych po zakończeniu rozpoczetych ldo lvy_
buchu wojny] inwestyc|, co miało nastapic do
końca 1940 r., mogła w przybliżeniu pokryc
mtesieczne vtojenne zapotrzebowanie wojen-
ne zgłoszone przez Sztab Głowny ,'. w amuni-
cji karabinov,tej fwj okolo 9a0/o." . Warto za-
Znaczyc, że zgodnie z twierdzeniem Dyrektora
Nacze|nego PWU inż. Kazimierza Wierzejskie'
go ,posiadane zapasy broni i amunicji mogly-
by byc 1,S-krotnie większe bez dodatkowych
nakładów" , gdyby tylko zracjonalizować sys-
tem odbioru materialu wojennego, urealnia1ąc
nadmiernie wyśrubowane kryteria jakościowe
- tak jak to uczyniono z odbiorem jakościowym
broni (słynne Visy i Mausery ,,jakości wojennej"
oznaczone deltą przy numerze).
Jakkolwiek oceniamy zdolności obronne
ll Rzeczypospolitej w 1 939 roku, nalezyjednak
pamiętać, że zmartwychwstające po 123 la-
tach zaborów w 19'] 8 roku państwo polskie
nie dysponowało zadnym zakładem przemy-
słu wojennego i organizowalo wyrób amunicji
strzeIeckiej całkowicie od podstaw, niemal wy-
lącznie własnymi siłami i zasadniczo wykorzy_
stując własne Źródla finansowania. Startując
od zera, stworzyło przemysł zbrojeniowy,
który na przełomie lat 1938/39 zdołałnie tylko
pokrywać bieżące potrzeby, ale dał Polsce
cZWarte miejsce w świecie pod względem war-
tościeksportu amunicji - sama ty|ko PWU-FA
sprzedała jej wówczas za 2,4 mln ówczesnych
zlotych. Równie imponujący jest rozwój eks-
portu broni - w tym samym okresie Polska zaj-
mowała szóste miejsce na świeciepod tym
względem, jednocześnie zaopatrując własną
armlę' Porównując te wartościz nader skrom-
nymi początkami, nie sposób nie podziwiać
determlnacji i zdolności, które do tego dopro-
in'adzily,
,
z noIsI(ą amunicią
0pakowania
\ł celu u'łatw enla identyflkacjl typu amun
cji oznakornranie amun cji strzeleckiej WP obej-
mot..'aio takze drukotłlane (PWU_FA) luo stem-
p owane (ZA Pocisk SA i WA Nr l) kolorem
oblvÓdki spłonki etyklety na opakolłaniach
idodatkowe znaki szybkie.l identyfikacji na
skrzyniach amunicyjnych w postaci kokardy
Z Wewnętrznym kręgiem w kolorze obwódki
spłonki. Byl to bardzo udany, szybki i czytelny
system _jeszcze dziśte kokardy są najbardziej
rzucającym się w oczy elementem polskiej
skrzyni a municyj nej na arch iwa l nych zdjęciach
z 1939 roku.
Niemcy
Zołnierze Wehrmachtu dysponowali zasadni-
czo tymi samymi rodzajami amunicji do broni
ręcznej i maszynowe.1, co Wojsko Polskie: kara-
binowym 7,9 mm x 57 i pistoletowym 9 mm
x 19 Parabellum' Wielu oficeróW zwłaszcza
sztabowych i tyłowych, a takze lotników, po-
sługiwało się bronią krótką dostosowana do
popularnych nabojów pistoletowych Brow-
ninga: 7,65 mm x lTSR i9 mm x 17, a nawet
pistoletami kalibru 6,35 mm (wycofano je
z uzbrolenia oficjalnym rozkazem w I 942 roku
* co świadczy o tym, Ze nawet wtedy byly jesz-
cze powszechnie uzywane). Częśćjednostek
drugorzutowych i Waffen-SS dysponowała
bronią strzelecką dostosowaną do nabojów
używanych w armii czechosłowackiej Iub au-
striackiej, zagarniętą w wyniku aneksji tych
krajów'
Rosnąc w silę gospodarczą i militarną, Trze-
cia Rzesza w latach 30. zreorganizowała i sys-
tematycznie rozwijała rozśrodkowany system
kilkudziesięciu wytwórców eIementów amuni-
cji strzeleckiej oraz współpracujących z nimi
zakładów scalających. Paradoksalnie pomogły
w tym ograniczenia narzucone przez traktat
wersalski' Zl kwidowały one caly dotychczaso-
i nabojów 7,9 mm x 57 wytwarzano w piec .l
iirln ]! ruiolnU śrylatoil;lc5
Ż
P0lsra słlrynia amunicyina na 1260 naboiÓW
w pusrcc hermetycznei (,,l0nsctwie")
r chalałtelyslyczną k0kaldą Ie Ś]odxowym l0lem
w k0l01re obwÓdki - na ilustłacii z p0woiellnci
inslrulcii radzieckiei o amunicii zdofyctnei
-
rvy przemysi amunicylny cesarskich Niemiec,
dzlelac 1ego wyposazenie techniczne pomię-
dzy zlvyciezcótv i nowopowstające państwa
narodotve, aIe jednocześnie uwoIniły nowo
organrzowane ltnle produkcyjne od balastu
przestarzalego rvyposazenia, pozwalając wy-
posazyć 1e od razu w najnowocześniejsze ma-
szyny i oprzyrządowanie. Nowośćparku ma-
szynowego sprawila, ze do wybuchu wojny
jego zużycre było wciąz niewielkie' pozwalając
na ZnacZną intensyfikację produkcji w czasie
jej trwania. Przy okaz1i udalo się wprowadzić
faktyczną współzamiennośće|ementów amu_
n icj i małoka li browej wykonyw anych przez roż-
nych producentów, co było unikatową zdol-
nościąw skail światowejoraz nowoczesne,
nierzad ko nowatorskie technologie wykonaw-
cze, umozljwiające znaczne zwiększenie opła-
calnosci produkcji, a przy tym poważnie ogra-
niczające zuzycie surowcÓw importowanych
lub deficytowych' Potrzeba ukrywania postę_
pującej rozbudowy nielegaInego w świetle
traktatu wersalskiego przemysłu zbrojeniowe-
go spowodowała wprowadzenie juz w 1925
roku modyfikacji systemu cechowania łusek
nabojów strzeleckich. Jedynym Iegalnym pro-
ducentem koncesjonowanym przez aliantów
były zakłady Polte w Magdeburgu, oznaczają-
ce swoje produkty Iiterą,,P'' na dnie łuski.
Powstające nowe fabryki kamuflowano uzy-
wając wprowadzonych w 1925 roku tzw'
,,kodów P'' (np. P25, P120), zastąpionych do-
piero w 1940 roku nowymi kodami literowy-
mi. Podobnego systemu używano w produkcji
broni: koncesjonowanym producentem broni
byla firma Simson z Suhl _ więc produkty za-
konspirowanych wytwórni oznaczano anaIo-
gicznymi ,,kodami S" (np. Sl4Ż S/237)' W roku
1933 w Niemczech elementy karabinowych
PAZDZILR\IK 201() g'?RaF-Ł 23
 !i']ar l] Tłro;I'!t śil,:ajowi

znanych dziśfabrykach (choć na łuskach z

/'ęAd\
tr
P]zyłładoWG cccny na dniG luseI go okresu występuje 6 symboli kodowych
N
niemiccIiGlt naD0iÓw l(a1abin0wycn

ą(
Ż jednej z nich nie rozpoznano więc az do dziś

c)\ \4'
Z lewej cechy na dnie łuski mosięznej, a w 1939 roku juz w 31 zakładach (z tego 2
l)4 o
z prawej bimetalowej. Oznaczenia na

gr,,
0 zakładów wyrabiało łuski).
, \/Q, I dnie luski mosięznej informują o: wy- Przykładem innowacji technologicznej mt
twórcy łuski (P41 3 to DWM, zaklad że być użycie bimetalowych płaszczy poci:
Lubeka-Schlutup), materiale (5* to ków oraz |usek _ obie metody były wynikier
łuska S z mosiądzu zawierającego 67ok Cu), numerze partii łusek (tu 15) oraz roku wyko_ doświadczeń l wojny światowej. Skala wdrt
nania łuski (1937)' Na dnie łuski bimetalowej mamy trochę więcej informacji: kod P198 żania tej nowości zapiera dech w piersiacl
oznacza łuskę produkc]i Metallwarenfabrik Treuenbrietzen GmbH' zaktadu w Roederhof. w porównaniu z naszymi doświadczeniam
Kod materiałowy Vlg1 jest charakterystyczny dla łusek bimetalowych, tącząc kod dostaw- W 1936 roku zaledwle dwa zakłady wytwt
cy stali (tu Vl, nieznany), cechę zakładu platerującego miedzią blachę stalową (,,9" to rzały luski z bimetalu (czyli stali obustronni
Hirsch Kupfer- und Messigwerke w Finnow Mark) ityp samego materiału (zwykle'1 , ale pIaterowanej miedzią), zaśw chwili rozpocz(
zdarzają się inne). PoZa tym cechy informują jak zwykle o numerze partii łusek (29) oraz
cia wojny, niespełna trzy lata póŹniej' dosta
roku ich wykonania (1939).
czało je już az 28 wytwórni! Gwarantowało t
sysIem i!lcntyfil€cii typÓW amuniGii ka]anin0wEi pełne pokrycie ze środków własnych zapc

A I trzebowania na amunicję karabinową w cze

sie pokoju, podczas rozwinięcia mobilizacy
nego oraz co najmniej w pierwszym okresi
prowadzenia wojny. 0pracowano takze iwdrc
żono na masową skalę produkcję nowego rc
dzaju nowoczesnej amunicji treningowr
7,9 mm dla wojsk lądowych i lotnictwa z pc
ciskiem zwykfym o rdzeniu aluminiowym I

oraz smugowej ISL'spur, przeznaczonych d

szkolenia na strzelnicach przykoszarowyc
z ograniczonąstrefą bezpieczeństwa. W latac
30. powstaly naboje wskaźnikowe B_Patrone
wzorowane na konstrukcji austriackiej firm
Viktor Alder z Wiednia. W tym samym okresi
powstały innowacyjne naboje przeciwpancer
no-zapaIające PmK, które zastąpiiy przestarZa
Niemiecki system identyfikacji typu pocisku składałsię zasadniczo z kolorowej obwÓdki ie naboje fosforowe SPr (których kopię, nabć
spłonki, czasem uzupełnianej innymi oznaczeniami na dnie luski lub na szczycie pocrsku' Z, produko,,vano w Polsce do 1939 roku)
System ten operowal bardzo skromną (w porównanru z polskim) paletą koIorów: elemen- Pojawienie sie wielu zasadniczo nowych ty
ty rozpoznawcze korzystaly jedynie z trzech zasadniczych koIorów: czerwone9o, czarne9o póvr' amunlc1l wymusiio znaczącą modyfikacj,
i zielonego (przez krótki okres także srebrnego)' dotychczasowego systemu znakowania, bazu
W amunicji specjalnej kolor obwódki był determinowany prZeZ giówne dziaian e 1aca zasadn czo na trzech koIorach obwóde
(Hauptwirkung) pocisku. Pociski z rdzeniem przeciwpancernym (SmK, SmKLspur, pmK do splonki, ale w razie potrzeby uzupełnianyn
1939 roku) mia|y czerwone obwódki, róznicę stanowił czerniony chemicznie sZcZ)'{ pocl- o czarne (smugowy) lub srebrne (wskaŹni
sku smugowego lub czerwony pas przez dno łuski naboju PmK. Pocisk przeciwpancerny kowy) wierzcholki pocisków i czerwone lul
SmK(H) mjał calą spłonkę czerwoną. Pociski o dzlałaniu zapalającym (SPr' B) miaiy zwo|- zieione pasy przez dno łuski. Podczas wali
nione po zakończeniu produkcji naboju S czarne obwódki splonki _ choć B byl nabo1em w Polsce po raz pierwszy zastosowano w wa
wskaźnikowym. Po 1939 roku takze nabój PmK otrzymał czarną obwódkę spionkl, choć runkach bojowych kolejny innowacyjny rodza
jego Hauptwirkung bylo przebijanie pancerza. Pociski treningowe z rdzeniem alumtnio-
nabojow malokalibrowych - przeciwpancernr
wym miały niezależnie od innych oznaczeń zielony pas przez dno luski (a smugowy l5J'5pur
naboje z pociskiem SmK(H) o zwiększone
dodatkowo czarny szczytjako nabój smugowy i czerwoną obwódkę splonki, choć rdzeń
zdolności przebicia, z wyjątkowo twardyn
aluminiowy nie byl w stanie niczego przebić|). TabIica ukazuje, od lewej:
i ciężkim rdzeniem z węglika wolframu' Tuż przec
1 . Nabój zwykly z pociskiem lekkim S _ czarna obwódka spłonki (produkcję zakończono
wojną wprowadzono do produkc1i masowe
w 1935 roku);
innowacyjną amunicję ],9 mm x 94 z pociska
2. Nabój zwykły z pociskiem ciężkim sS _ zielona obwódka spłonki,
mi przeciwpancerno-łzawiącym SmKHRs ora;
3. Nabój przeciwpancerny SmK _ czerwona obwódka spłonki;
przeciwpa ncerno-łzawiąco-smu goWyn
4. Nabój przeciwpancerno-smugowy SmK Leuchtspur _ czerwona obwódka spłonki
SmKHRs lJspur do karabinów przeciwpancer'
i szczyt pocisku czarny;
5. Nabój przeciwpancerny SmK(H) _ całe dno łuski czerwone, od 1939 roku cała spłonka nych PzB 38 i PzB 39 - produkowane masow(
czerwona;
juz po kampanii wrześniowej' Przed wybu
6. Nabój zapaIający SPr _ czarna obwódka spłonki, cały pocisk czarny; chem wojny wytwarzano i w ograniczonyn
7' Nabój przeciwpancerno-zapalający PmK_ do 1937 roku czerwony pa5 przez dno łuski, zakresie wprowadzono do armii zasadniczc
1931-39: czerwona obwódka, od'] 939 roku: czarna obwódka spłonki; jedynie ich ,,wariant szkolny", stuzący dezin
8. Nabój wskaźnikowy B-Patrone - czarna obwódka spłonki, chromowany (srebrny) szczyt formacji i utrzymaniu tajemnicy wojskowej
pocisk (do roku ]940), potem dolna częśćpocisku czerniona, z wierzchołkiem w kolo- na naboje 13 mm x 94. lnnym masowo wy.
rze plaszcza. twarzanym w bogatej gamie nabojem by
9. Nabój treningowy smugowy lSlJSpur w łusce bimetalowej, najbardziej kolorowy z na- 26,5 mm nabój do pistoletów sygnałowycl
bojów niemieckich wczesnego okresu wojny: zielony pas przez dno łuski oznacza amu- w innowacyjnych f uskach aluminiowych.
nicję z rdzeniem aluminiowym, a czerwona obwódka i czarny szczyl _ pocisk smugowy. Baza produkcyjna amunicji specjaInej rosłe
równie dynamicznie, co produkcja amunicj

24 sEtetr'Ł P.\ZDZ]t]R\lK 201o

W ogóle' W roku 192B karabinową amunicję
specjalną (a więc wszelkich typów innych niz
podstawowy nabój z pociskiem zwykłym) wy-
konywano tylko w jednej fabryce, Polte w Ma-
gdeburgu, a w 1 939 roku juz w szesnastu, co
zapewnialo nie tylko wielokrotnie WyZsZą po-
daz, ale zabezpieczało przed przerwaniem do-
staw waznych asortymentow amunicji w 'az e
ofensywy bombowej nieprzyjacielskiego lot-
nictwa strategicznego,
W latach 1935 38 pistoletorve nabore 9 nrm
x I9 Parabellum produkolvano tv czterech fa-
brykach, w 1939,oltu już w J, a rl" ::='ę.
dolączyla ósma' W klvietnlu 1939 :o<; oloc"
do nabo1ow .arabIno"'vc[ '''' ji',',ć'Z:': ::
na.rnie. siedmiu tac:...acL \',sz..s: ='.'
a11ę61ę 76k'adJ e-'.']: a.,.1e c'e:c'''ć'', l,:j
w wa'u'rach 0cro.o,,'.c1, - e \'. o:ln \'.r\o-
rzystujac s.,,st:ma:1'czn ie Z!'',ięk5Za ne zdo nośc
produkcy; ne, 0 rczm:arach produkcji a mu nic.l
strzelecklel i',' i 939 roku swiadczyć moga dane
dotyczace ti iko dl'',óch przykładowych fabryk:
przejętych czecnoslolvackich zakiadów Sellier
& Bel]ot l'',e \'iaśimlu' ktÓre dostarczyly 1 1 1 mln
nabojór''' kalaoino,,','ych 7,9 mm oraz zakła-
dów tł' Povazs<:; B1'stricy, które dostarczyły
okoio 322 min 1;53i : okolo 170 mln pocisków
- a mimc '.c zz'za.a amunrcyjny HWA uznawal
je za ,,za':,z:', si:onlej ił' e]kości".
, *c ,,::, -- 0
-- i:. ^ cos -t^
^^. a0a^e zapasy amunrc]r
r,vclaz uzla'"'ano za niewystarczające. Zapas
na boj Órr' pisio: wystarczyłby wedłu9
=to''vych
ocen na 36 oni r':a]ki, co odpowiadało po-
kryc:u okołc 3c:: po'trzeb' oKH tymczasem
domagalo sre zgrcmadzenia rezerw pokrywa-
.ac-ch co n;.il1 :'j czreroniesięczne szacUn-
koive za po:.zeco',.,,a nie wojen ne, Zgod nie
z zacho*'any'nr zesta'u',,ieniami latem '1 939 ro-
ku','.; sa:-r',,ch'rienczech, bez fabryk czeskich
ausir ack :J .'..'t!'.arŻa'o rliesięczr^ie prze-
cietnie j 32 450 0C0 nabojÓr'v karabinowych
7,9 nr:, j i 2'0 000 20 mm nabojÓw do armai
małoka icrc:'.;,'c^ roz::.vch t1'pÓlv. Przed wybu-
chem v''o1,l1' z Pois<a \łehrmacht Z9romadZił
za|.ćs .-:.' .. o': 7 32C ó00 000 rabojow
I 9 -* :- :'zz oroio 59 600 000 nabojow
20 mm' Złz1:,e ,'': czasie walk w Polsce oce-
niono na 5,j:: Z3FóSo\V amunicji 7,9 mm oraz
6,9Cc Zapasu nabo1ór'" do armat matokallbro-
r,vych 20 mm' Dla porzadku na|eży zaznaczyć,
że przez caie lata 30. rv rÓżnych zakladach
anur cyj-1cL p'owadzo'ro prace 'ozwo,owe
nao no\Ą/óIo'5<a rv ska s,,r'atowej an^ur'icją
pośrednią, ktÓre w 1938 roku Zaowocowały
programem zarnicjowanym w magdeburskich
zakiadach Polte, Powstaly w jego wyniku
nabó17,9 mm x 30 przerodzii się W ostatecz-
nie przyjęty w 1942 roku nabój 7,9 mm x 33
do karabinÓw automatycznych.
0pakowania
Niemieckie naboje karabinowe pakowane były
w paczki kartonowe (Schachtel) na 15 nabo-
jów, identyczne kształtem i rozmiarami z pol-
skimi. Rozpoznanie typu niemieckiej amunicji
strzeleckiej zależa|o przede wszystkim od ety-
kiet na pudełkach. Etykiety te były wylącznie 2
.J
drukowane i naklejane na pokrywce pudełka,
f.l
dzięki czemu paczka nie była jak polska jed-
noraZowego uzytku _ wystarczyło starą ety-
kietę zerwać lub zalepić nową i pudelka mozna
było użyć ponownie. Rekordowe egzemplarze
spotykane w koIekcjach potrafią mieć i pięć
etykiet nalepionych jedna na drugiej"
Sama etykieta miała znormalizowane roz-
miary i zawartość _ bardzo rozbudowaną, za'
ArR Ą&ę€,S
wierającą w wielu wierszach drobnego druku
szczegÓłowe dane o typach, producentach
numerach partii wszystkich komponentów
laoo1Ótv i samych nabojów. Odpowiednio po-
,, ::kszo;.r5:6i rversjami tych etykiet oklejano
1\;'io.li zo,orcze \Packhilse\, m eszczące 20
oaczek, cz.vli 300 nabo1Ów. Amunlc1ę pakowa-
nc do trzech rodzajów skrzyń drewnianych
(Patronenkasten)r PK 88, PK 900 PK 1500
i Najstarsza z nich, PK 88, mieśc]ia 1035 nabo-
jów w po1edynczych paczkach (69 paczek), do
nowszych PK 900 (uzywana glównle do pako-
wanla amunicji specja nej) iuniwersalnych PK
1500 pakowano odpowiednio 3 i 5 kartonów
zbiorczych.
Tlo etykiety słuzylo do szybkiej identyfikacji
Hauptwirkung amunicji: białe _ pocisk zwykły
sS, zółte z drukowanymi czerwoną farbą li-
terami ,,SmK" - przeciwpancerny SmK i prze-
ciwpancerno-smugowy SmKfSpur, zielonka-
we _ przeciwpancerno-zapalający PmK, czarne
z białym nadrukiem _ wskaŹnikowe B-Patr., ró'
żowe _ amunicja ćwiczebna (ślepa) P|atzpatr. -ą
33, dodatkowo pionowy niebieski pas przez ąt
środeketykiety oznaczal amunicję w łuskach ę
ę
stalowych, ukośny zielony _ amunicję trenin-
gową l5 itd. System ten był wyjątkowo słabo
czytelny, wymagał odczytywania etykiet z b|i-
ska i był wyraŹnie przeładowany szczegółami
mimo pozornego ubóstwa dostępnych w ukła-
dzie jedynie trzech kolorów, a do tego często
ulegający nie do końca logicznym zmianom
i potencjalnie prowadzący do pomylek _ typo-
wy wytwór niemieckiego,,0rdnungu''.
ZSRR
Zasadniczym rodzajem amunicji karabinowej
do broni ręcznej i maszynowej uzywane'j przez
RKKA byt po staremu nabój 7,62 mm x 54R
do karabinu Mosina, ale z łuską o nieZnacznie
zmodyfikowanej w latach 20. konstrukcji i te-
chnologii wykonania, ze zmodernizowanym
pociskiem lekkim i kilkoma nowymi typami po'
cisków' Do pistoletów i pistoletów maszyno-
wych siosowano amunicję wz.30 (7,62 mm
x 25, niemal tozsamą z nabojem 7,63 mm
x 25 Mauser), lecz wciąz głÓwnym rodza'jem
broni krótkie1 w stuzbie pozostawał rewolwer
Nagant w2,95 z nabojem 7,62 mm x 3BR.
Radziecki przemysł wojenny w latach 30. był
rozwijany niezwykle dynamicznie i - bez naj-
mniejszej przesady _ za wszelką cenę' Całko-
wicie zreorganizowano i usprawniono wdro-
zony w latach 20. system produkcji amunicji
strzeleckiej, opracowano i wprowadzono nowe
technologie wyrobu amunicji małokalibrowe1,
 blofr ill uolmu śtulajoulel

zapewniające juz w okresie pokoju pełne za- T

opatrzenie dla Armii Czerwonej w warunkach
Ż
rozwinięcia mobilizacyjnego i wojny, a tak-
że w wysokim stopniu ograniczające zużycle
surowców importowanych lub materiałów de-
ficytowych. Samodzielnie opracowano i ma-
sowo wytwarzano naboje 7 ,62 mm xŻ5 z po-
ciskiem zwykłym P, przeznaczone do pi- ttykieta r naczki naboiÓw ,rńrrc
spiugesch0ss l0 ka]abinót - cze.iYony
stoletów TT, mających w nieda|ekle; przyszlo- nadrur ornacra
''in [adestteifEn''' czyli W lÓdxach'
ścicałkowicie zastąpić przestarzaie rewolwery' PiettYsry Hielsl oznacla ty' nab0iÓw, d]ugi
Stworzono innowacyjną odmianę specjalna raklad scalaiący (tY tym p1zypadlu Polte
z łlagdebUIga), num81 !altii i loclnik Ir0dukcii
amunicji pistoletowej _ nabój smu9owy Ż po- nab0iÓw. Trzeci wielsr dotycly lypu,
cjskiem Pl a także zainicjowano prace nad pi- Il0ducenla, !altii i 10Grnila [łocnu, crwa]ty
podaie dane dotycrące lusti i [0cisl(u,
stoletowym nabojem przeciwpa rcer-y m a 0statni sllonli
ostatecznie wprowadzonym doptero w roku
1941 (P-41). Juz od 1935 roku wytwarzano
w oparciu o własną techno|ogię łuski bimeta-
lowe i stalowe oraz bimetalowe plaszcze poci-
-Ż
sków' W latach 30' zmodyfikowano pocisk
lekki (pulja liogkaja obrazca 1908130 goda),
a następnie skonstruowano i rozpoczęto wy-
twarzanie amunicji specjalnej 7,62 mm x 54R
dla wojsk lądowych i lotnictwa. Powstały
wówczas naboje D-30 z pociskiem cięzkim do za[onsIi1owany system wytwórni amuniGii
ckm, przeciwpancerne B-30, wkrótce uzupeł- k0]zystal z,,[0dÓw P'' - ttl etykieta idGntyGznci
amunicil' c0 [0nrzGdni0, ale [0ch0dzącei
nione w 1932 roku pionierskim w skali świa- r icdncg0 r n0Wycn załladÓW scalaiasych,
towej na bojem przeciwpancerno-zapalającym P25 (MeUllwarenlablil IreucnIrietzen Gm[il)
B-3Ż oraz wskaŹnikowymi Ę zapalającymi Z L,

i przeciwpancerno-smugowymi BT. Trzy lata

później pojawiły się nowe naboje zapalająco- I

wskaŹnikowe ZP (wzorowane _ podobnie jak z

niemiecki B ipolski W- na austriackiej kon-
strukcji firmy Alder), a w 1936 roku niemający
odpowiednika na Zachodzie nabój z pociskiem
kom bi nowanym przectwpancerno-zapaIają-
co-smugowym BZT. W roku 193B wraz z tłu-
mikiem dŹwięku Bramit do karabinów i erkaemów Itykieta r IaGlłi nab0ióu' treningowych
(!) pojawił się specja|ny nabój poddŹwiękowy I ei chte t S p inge s c h oss z rdzenicm
aluminiowym: tu iuż 6 Wierszy i na d0dat8k
US (U mi e nsze n noj skorosti). nicIiGsli Ias oznacraiąGy lusłi staloWe
Podobnie jak w innych krajach świata, oraz ukośnyz|elony ornaczaiąGy amuniciE ls
specyficzne potrzeby lotnictwa uzbrojonego
w zsynchronizowane (strzelające przez śmi-
gło) karabiny maszynowe wymusiły powsta-
nie specjalnej amunicji lotniczej. W l932 roku Ż
opracowano i uruchomiono wytwarzanie na-
bojów o podwyzszonych kryteriach jakościo-
wych do zsynchronizowanych karabinów ma-
szynowych WP-1 systemu Maxima, zaśw1936
roku do uzbrojenia wszedł szybkostrzelny lot-
niczy karabin Szpitalnego i Komarnickiego Wraz ue stonni8m skomtlakowania amunicii
SzKAS. Broń ta, strzelająca normalnie w tem- 1ośnicst00ień stomplixo$'ania etyłiety
- na tei żÓltei nalence l Gz8lwonym sym[olem
pie 1800 strz./min. wymagała specjalnie zmo- SmX (Spitzgeschuss nit Kern) i cralnym
dyfikowanel amunicji, o odmiennej konstruk- d0pisliem l'spl!ł (Ieachts0u'J dane WyIelnily
aż 7 liniiel dło[nGg0 Irułu!
cji łuski, spłonki ize specjalnymi zaciskami
mocującymi wszystkie komponenty - Wszyst-
ko po to, by zapewnić podwyższoną mecha-
,lr
niczną odpornośćnaboju na ekstremalne wa- :-
1Ż
runki panujące w czasie dosylania i wyrzucania
w tak szybko strzelającym karabinie. Co cjeka-
ii;
we, naboje te, oznaczone na dnie literą tJ.J (Sz), l.te- 6ew,,*i*9, {2;n.S;45}: Rd,l. ?1. t. _g?
!
produkowano w dwóch wytwórniach _ ale -:*łtrł.:5"'P.15ł.Ż0.L,37 - se i$.:P.1 5 j.' i.t.3; :

w każdej według innej technologii. Tak za- ś'.iiht.;P. l i !.j łn P. l :i'ibb. S.K'D. lnł i.L.j; :
awansowane zmiany asortymentowe nabo-
jów karabinowych wymusiły wprowadzenie l Gtasem Iicr[ę Wie]sry ctyłiety 0g]aniGr0n0 0nalowania tłans[0ltowG niGnieGtici
d0 naęGiu - i iafioś się Wszystko mieścilo, amuniGii kata[inowoi: PK 900, pl( 1500 i pl(
W tym 5amym roku odrębnego systemu zna-
ląGznie z ł0l01Gm smugi snugaGza (lu gelt - 0]az fialton zIi0]clU PacłhiiIse
kowania amunicji strzeleckiej, przy czym Ro- żÓlty)

z6 s"Ke&& PAŹDZIERNIK 2010


sjanie poszli tu w odróżnieniu od Niemiec tro-
pem amerykańskim, opierając swój system
oznaczen wyłącznie na kolorowych wierzchoł-
kach pocisków. Ponadto opracowano i wpro-
wadzono do produkcji amunicję 12,] mm x
]0B do wukaemów i karabinów przeciwpan-
cernych wojsk lądowych oraz wukaemów
marynarki ilotnictwa, a takze rozpoczęto
prace nad amunicją 14,5 mm x 1 14 do karabi-
nów przeciwpancernych wojsk lądowych.
Ciekawą propozycją, którą jednak postęp
techniczny odeslal do lamusa zanim się na
dobre przyjęła, był system Szpitalnego i Wła-
dymirowa SzWAK: dwukalibrowy wukaem/ar-
mata automatyczna" Do broni tej opraco-
wano dwa naboje o identycznej średnicy
dna idługościcałkowitej: 12,7 mm x ]08R
i 20 mm x 99R, a zmiana kalibru broni nastę-
powała przez wymianę lufy' Lepszy i bardziej
uniwersalny w zastosowaniu okazał się wuka-
em lotniczy Bierezina UB, strzelający iatwiej
dostępnymi i masowo produkowanymi nabo-
jami 1Ż,7 mm x 108' wymiennymi z lądowym
wukaemem Diegtiarowa i Szpagina
toteż Wojenno-Wozdusznyje Sily bardzo szyb-
ko zrezygnowaly z wersji 12,7 mm, zachowu-
jąc jedynie dziatko SzWAK kalibru 20 mm' Po
Rosjanach podobne dwukalibrowe pary stwo-
rzono takze w innych krajach, ale tylko nie-
miecki MG ] 51 wszedł do seryjnej produkcji _
i też wkrótce wersja MG 1 51/1 5 kalibru
ustąpiła lVlG 151/20 na nabój20 mm.
Przyszła walka o pokój miała według plani-
stów radzieckich pochlaniać zaiste gargantu-
iczne ilościamunicji, totez plany produkcyjne
wciąz podnoszono. W 1938 roku produkcja
prochów bezdymnych różnych rodzajów osią-
gnęla pułap pół milIona ton, a nabojów kara-
binowych wykonano w tymze roku 1 31 3
_ więcej niz wyniosła roczna produkcjaw Pols-
ce i Niemczech razem wziętychI Było czym
walczyć o pokó1 do ostatniego naboju...
Istnrejący do tej pory Ludowy Komisariat
Przemyslu Obronnego (Narkomat Oboronnoj
Promyszliennostł zlikwidowano z dniem 1 stycz-
nia 1939 roku, rozbijajac na cztery oddzielne
mlnisterstwa, a wśród nich Ludowy Komisariat
Amurlcji' N'arkomat Bojepripasow zajmują-
cy się giór^lnie amunicją arty|eryjską) oraz
Ludowy Komisariat Uzbrojenia (Narkomat
Wooruzenija)' Temu ostatniemu podlegało
sześćfabryk amun1cji strzeleckiej: Nr 3 w Ulja-
nowsku, Nr I7 w Podolsku, Nr 38 w Tule, Nr 46
w Kuncewie, Nr 60 w Ługańsku i Nr 188
w Kiimowsku, które w 1939 roku dostarczyły
łącznie 1 404 000 mIn nabojów malokaIibro-
wych' Kolejny zakiad, w Nowosybirsku (ktÓre-
mu nadano nr 188 przeniesiony z Klimowska)
uruchomiono w 1940 roku, a rok póŹniej pra-
cowało dla RKKA 1uż ogółem 1 1 wytwórni
amunicji karabinowej' Zakłady w Moskwie do-
starczały detali pirotechnicznych i elementów
nabojów specjalnych oraz prowadzily prace
badawczo-wdrozeniowe, w Kuncewie wytwa-
rzano takze malokalibrowe naboje bocznego
zapłonu kalibru '22, w Podolsku, UIjanowsku,
hrolffi !! tłojmtl śwlatowcl
Przyliladowe cecny na dnie luslfi
z radziEGldcn nab0iÓW ralaDinowyGn
Z lewej łuska mosięzna, z prawej bi-
o
O
metalowa. Widoczne na dnie cechy in-
I
formowaly jedynie o roku wykonania
(1939) i wytwórcy łuski _ tu litery (ZW)
jak zawod imieni Wolodarskowo (fa-
bryka im. Wołodarskiego) w Uljanow-
sku, zwykle oznaczana numerem 3. Na lusce bimetalowej od amunicji do lotniczego ka-
ralcinu maszynowego SzKAS dodatkowo umieszczono także literę lx (Sz). ł-uska ta
pochodzi z wytwórni numer 38 w Tule (podobieństwo oznaczeń obu producentów za-
pewne zamierzone) z roku 1939. Zaklady Nr 38 były wraz z Nr 17 w Podolsku jedynym
producentem amunicji dopuszczonej do uzytku w Szkasach' Czerwona spłonka oznacza
dodatkowo nabój z partii o podwyzszone'i powtarzalności parametrów, spełniającej za-
ostrzone kryterla odbioru i dopuszczonej do użytku w broni zsynchronizowanej'
tl4=
System identylilaeii tynu amrnicii larabin0wsi
::
.:ś
Ę:
D5zK,
Ż
#E
'1
5 mm
i W RKKA używano do identyfikacji typów amunicji systemu opartego całkowicie (podob-
,
.
nie jak w USA) na kolorowych szczytach pocisków' Kolor obwÓdki spłonki nie miał zadne-
obwódek poza par
i
1 9o znaczenia, zresztąw amunicji radzieckiej nie stosowano wówczas
i
l
tiami amunicji dodatkowo uszczelnionej do uzytku w marynarce wojennej lub w klimacie
,
I
tropikalnym. Taka amunicja miała zwykle czarne obwódki lub caią splonkę zamalowaną
, lakierem.
i
grubo czarnym
000 mln : 1. Nabój z pociskiem zwyklym L-08/30 _ bez oznaczeń;
i
: pocisku;
2. Nabój z pociskiem zwykłym cięzkim D-30 _żólty szczyI
I
: poclsku;
I
:. ruanOl z pociskiem smugowym T - zielony szczyt
: pocisku;
1
4. Nabój z pociskiem przeciwpancernym B-30 _ czarny szczyt
:
:
5. Nabój z pociskiem przeciwpancerno-zapalającym B-32 _ czarno-czerwony szczy't pocisku;
, 6. Nabój z pociskiem przeciwpancerno-smugowym BT _ fioletowy szczyt oocisku;
,
:
.
7. Nabój z pociskiem przeciwpancerno-zapalająco-smu9owym BZT _ fioletowo-czerwony
: pocisku;
i
szczyt
, pocisku;
i
a. ruaboje zapalające lub wskaŹnikoweP,ZiZP _ czerwony szczyt
i
o' ruatÓ us do bron1wvtłum;onel caiv oo.]:, o.o łus| nokłłe
, '''* '].]..u'
].o]."'.
: i
Woroszyłowgradzie i TuIe dodatkowo produ- 7 ,62 mm nabojów pistoIetowych i rewolwe-
kowano specjalistyczne maszyny do wyrobu rowych, 3032,8 mln szIuk7,62 mm nabojów
e|ementów amunicji. karabinowych, 22,8 mln sztuk nabojów kali-
Porównując Iiczbę wyprodukowanej amu- bru 12,1 mm i dodatkowo około 600 000 no-
nicji trzeba pamiętać, ze w ZSRR powszechny wych nabojów 14,5 mm x 114 do karabinów
obowiązek służby wo1skowej wprowadzono przeciwpancernych.
dopiero ] września'1 939 roku, skokowo pod-
nosząc liczebnośćRKKA do okoto 1 mln zoł- 0pakowania
nierzy, co po powołaniu ko|ejnych roczników, Naboje karabinowe L pakowane byly w pacz-
w 1941 roku doprowadziło ją do bIisko ki kartonowe lub związane sznurkiem pakiety
5,5 mln' Wydane W czerwcu i październiku z papieru pakowego na 15 nabojów w 3 łód-
1940 roku uchwały Rady Komisarzy Ludowych kach do karabinów, identyczne wymiarowo
wprowadzaly formaIną i calkowitą militaryza- i kształtowo z paczkami uzywanymi w czasach
cję pracowników przemysłu obronnego ZSRR. carskich. Znaczna stozkowośćnaboju wynika-
Roczna produkcja amunicji w ZSRR w 1940 jąca z wystającejkryzy sprawiała, ze paczka ta
roku szacowana jest na 210,7 mln sztuk miała przekrój klina _ dwie zIożone odwrotnie
PAZDZIERNII( 2010 s€&{x&Ł 2i
 brom !! Śuua1] wei

Znakorłanie i !:anrg 7,62 naboju z pociskiem

'aitu
leki(iBr. Znaki i barrug 7,62 mą naboju z pocisklem
pscJsk nle
płnceTno_zapalaJącgm ruz. 1932 }_32.
*a śdia!3ę c€ołrYa' a*a'ynti
/^ \postada brrr rt śa|anca qroło*gt rkrłynk|
l1
il
Lli n
ń
l ł l|

lł
ft
I

L^l dg połryryae 9nd€fka

na pokryYco oudsl!&
cr- yytgórrrl 7.6Ł fl rfi{
l- ryytYonl
(6),", azb-s 7.52 6-3? fS

@
L
I cr$x
\-&zt roB
st6-3 @E! Br*X
o?odulcit
Frr{ukcii
R;s' I

nów maszynowych ze skrzynki amunicja staje się całkowicie anc

U u a g a.
tworzyły razem foremny prostopadłościan,co
ułatwiało układanie 40 paczek w blaszanej
puszce, która następnie wkładana była do
drewnianej skrzynki, mieszczącej w takiej kon-
figuracji 600 nabojów. Amunicja do karabi'
ąe śclanceeut'ory€}
Zilakou,ar;ic rugkonane bału:ą zieloną
glrrźynlil
pokrywce konser-
wy z nabojami, zawierające wiadomościo nu-
merze partii, roczniku i producencie nabojów
i prochu' Kartonowe paczki wyszly z użycia
w latach 20., zastąpione pakietami, które zwy-
kle nie nosiły zadnych oznaczeń - po wyjęciu
(wszystkie pozosta- nimowa. Zasadniczy opis tak pakowanej amu
łe pociski) pakowa- nicji malowano przez szablon na przednie
na była w pakiety ścianceskrzynki farbą czarną, a jedynie w przy
po 20 przełozonych padku amunicji smugowej _ zieloną. Podawe
papierem nabojów on dośćskąpe, zakodowane wiadomośc
związane sznurkiem, o typie amunicji i typie luski (np. TGZ - smu
a skrzynka w tej kon- gowe W łusce bimetalowej, B-32GŁ _ przeciw
figuracji mieścjłaich pancerno-Zapalające w lusce mosięznej, ŁGS
880 sztuk. lekkie w lusce stalowej bez pokrycia, tylko dr
Kompletne oz- karabinu), zakładzie scalającym (kod, nume
nakowanie amuni- partii i rocznik) i prochu (typ, producent
cji strzeleckiej ZSRR numer partii i rocznik). W przypadku amunicj
obejmowało odpo- specjalnej umieszczano barwne oznakowanir
wiednie etykiety szybkiej identyfikacji w postaci kolorowycl
stemplowane na pasów w kolorze wierzchołka pocisku malo
wanych na wieczkach paczek i dluzszycl
ściankach skrzyń amunicyjnych. Oprócz tegc
opis zawiera uwagi w rodzaju ,,W obojmach'
(naboje łódkowane) lub ,,Dlja puliemiotow'
(do karabinów maszynowych +

Amunicia do katabinÓw IrzcGiW[ance]nych

ZSRR Niemcy
Polska
nabój UWAGI nabój
nabój UWAGI
12,7 mm x 108 7,9.mm x 94
7.9 mm x 107 DS
z pociskiem: z pociskiem:
z pociskiem:
brak odpowiednika brak odpowrednika innowacyjna konstrukcja wlasna z pociskiem
o miękkim rdzeniu i ładunkiem miotającym
specjalnego prochu bezdymnego

brak odpowiednika :5 1;;'1::, innowacyjna konstru kcja własna, brak odpowiednika

1wykĘrn
:].,,. '',' ,l::',l l ty|ko do treningu' (także niewielkie
,|:: . .. ., , :
. i|ości ćwiczebnej amunicji 13 mm
x 94 stuzące1 utajnieni.l a-nunicjl
l::l: ii r'.:: :,,..,1.. 7,9 mm X 94)

piŻecjwpa!']ćeł!ym:' konstrukcja własna brak odpowiednika brak odpowiednika

l, :...:l B-30r: . ,l,, r.

piżećiwpanćęinÓ']i:'' i n nowacyj na ko nstru kcj a włas na brak odpowiednika brak odpowiednika

żapa|ająayn:l].B.:32 .''

brak odpowiedniLa przecrwpanrerno. innowacyjna konstrukcja własna, brak odpowiednika

ĘąMaq1.!m{|{ls rdzeń z węg|ika wo|framu
i lakrymator, wytwarzany masowo
od 1940 r.

brak odpowiednika piŻć-tiq]panaerńó:l' in n owacyj na kon stru kcja wła sn a, brak odpowiednika
tzawiaco;.śńugowy' l rdzeń wo|framowy, smugacz
, .SmKHRs L'spq1 , i lakrymator, wytwarzany masowo

28 sVwK,śą& PAŻDZI!'RNIK 201 0