Uniwersytet Warszawski

Wydział Psychologii

Rafał Tomkowiak
Nr albumu: 217001

Altruizm a preferencje polityczne. Czy

bardziej altruistyczni są polscy
liberałowie, czy konserwatyści?

Praca magisterska
na kierunku Psychologia
w zakresie Psychologii Politycznej

Praca wykonana pod kierunkiem

prof. dr hab. Janusza Grzelaka
Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
Katedra Psychologii Społecznej

Warszawa, czerwiec 2008

Oświadczenie kierującego pracą

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana

pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do
przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu
zawodowego.

Data Podpis kierującego pracą

...................... .....................................................

Oświadczenie autora (autorów) pracy

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że

niniejsza praca dyplomowa została napisana przez mnie
samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób
niezgodny z obowiązującymi przepisami.
Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem
procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest

identyczna z załączoną wersją elektroniczną.
Data Podpis autora (autorów) pracy

...................... .......................................................
 Streszczenie

Opisywane w niniejszej pracy badanie miało na celu porównanie poziomu altruizmu u osób
konserwatywnych oraz liberalnych na dwóch skalach: światopoglądowej oraz ekonomicznej.
Praca jest interdyscyplinarna i w swojej części teoretycznej stanowi miksturę psychologii z
socjobiologią, ekonomią oraz politologią. Poruszone zostają problemy interpretacyjne pojęcia
„altruizmu”, praca zawiera też próbę przedyskutowania możliwych klasyfikacji polskiej sceny
politycznej. Badanie opiera się na stworzonym samodzielnie kwestionariuszu KLiK
(liberalizmu i konserwatyzmu, a także zmodyfikowanym kwestionariuszu A – N dr. Jacka
Śliwaka.

Słowa kluczowe

psychologia, polityka, altruizm, konserwatyzm, liberalizm

Dziedzina pracy: 14.4 psychologia

Spis treści:

1.Wprowadzenie............................................................................... str. 4

2. Altruizm – proste i skomplikowane wytłumaczenia terminu............. str. 6

3. Przestrzeń polityczna w Polsce, a konserwatyzm i liberalizm........... str. 10

4. Cel badania.................................................................................. str. 14

5. Metoda........................................................................................ str. 17

6. Wyniki badań............................................................................... str. 23

7. Omówienie wyników.................................................................... str. 26

8. Bibliografia................................................................................. str. 28
1) Wprowadzenie

Altruizm, mimo że jest terminem trudnym do precyzyjnego

zdefiniowania, wydaje się być łatwo i domyślnie pojmowany przez większość
ludzi. Altruizm to bowiem w najpowszechniejszym rozumieniu
przeciwieństwo egoizmu, wiąże się więc, najprościej rzecz ujmując, z
dawaniem innym czegoś od siebie, poprawą dobrostanu kogoś innego.

Ayn Rand, amerykańska filozof i pisarka, w inspirujący sposób wkracza

z pojęciem altruizmu w swojej książce „Cnota Egoizmu” (1964) na grunt
psychologii politycznej. Altruizm jako pojęcie psychologiczne umieszcza
bowiem jednocześnie na dwóch przeciwstawnych wymiarach polityki. Z jednej
strony altruizm jest według Rand odpowiedzialny za powstanie zbrodniczych
systemów, jak komunizm czy nazizm poprzez skrajny kolektywizm
zmuszający niejako ludzi do serwilizmu wobec systemu pod hasłami
altruizmu. Altruizm leży jednak także u podstaw państwa opiekuńczego, które
zajmuje się każdym obywatelem i nie dopuszcza do skrajnych nierówności.

Altruizm jako narzędzie zbrodniczych systemów dokumentuje

„konkurujący” ze Stalinem o miano największego zbrodniarza w historii Adolf
Hitler w słynnym Mein Kampf (1925) „Aryjczyk nie jest najlepszy jeśli
chodzi o zdolności mentalne jako takie, ale w zakresie swojej chęci włożenia
wszystkich swych sił w służenie społeczności. Jego instynkt
samozachowawczy przybrał najwspanialszą formę, odkąd z pełną celowością
podporządkowuje swoje życie społeczności i, jeśli istnieje taka potrzeba,
poświęca je” 1 . Hitler nazywa więc Aryjczyków urodzonymi altruistami,
gloryfikując tę postawę jako najwyższą cechę charakteru, spotykaną tylko u
„najwyższej rasy”. Zwraca uwagę przede wszystkim podobieństwo między
komunistycznym i nazistowskim użyciem słowa altruizm w kontekście cechy,
która odróżnia ludzi podporządkowanych systemom, a więc w rozumieniu tych

1
z wersji angielskiej: “"The Aryan is not greatest in his mental qualities as such, but in the extent of his
willingness to put all his abilities in the service of the community. In him the instinct of self-preservation has
reached the noblest form, since he willingly subordinates his own ego to the life of the community and, if the
hour demands, even sacrifices it."
systemów dobrych, od tych, których komuniści określali mianem wrogów
ludu, burżuazji, bumelantów, czy reakcjonistów.

Czyżby więc altruizm miał być cechą tylko ekstremistów społecznych

bądź totalitarystów? Altruizm na dłuższą metę nie musi oznaczać poświęcenia
się dla innej jednostki z utratą własnych zasobów. Marzena Mazur (2002)
wyróżnia kilka orientacji społecznych: „wyłącznie dobro własne (orientacja
indywidualistyczna), dobro innych (orientacja altruistyczna), wspólne
(orientacja kooperacyjna), własną przewagę nad partnerem (orientacja
rywalizacyjna)”. Altruizm jest zatem orientacją prospołeczną, pomagając
innym często doczekujemy się wzajemności, co zwiększa zysk całej grupy –
efekt orientacji altruistycznej może być więc podobny do efektu orientacji
kooperacyjnej, przy założeniu, że altruistą jest więcej niż jeden członek
grupy.

Trudno zatem o jednoznaczne określenie poziomu altruizmu w różnych

ideologiach. Projekt, który opisuje niniejsza praca, ma na celu empiryczne
porównanie poziomu altruizmu u konserwatystów i liberałów. Temat ten jawi
się jako szczególnie interesujący, znajduje się na granicy psychologii i
politologii i uzyskane potencjalnie wyniki badań mogą wzbogacić obie nauki.
Warto bowiem udzielić odpowiedzi na pytanie: czy to liberałowie wyznający
wolność jednostki, czy też dzisiejsi konserwatyści z socjalistycznym wręcz
uporem nie zgadzający się z żadną formą dyskryminacji najsłabszych są
większymi altruistami.

2) Altruizm – proste i skomplikowane wytłumaczenia terminu

Jak wspomniano wyżej, altruizm wydaje się być powszechnie

postrzegany jako bezinteresowne działanie mające na celu udzielenie pomocy
innym, wiążące się z poniesieniem kosztów własnych. Można w dużym
uproszczeniu stwierdzić, iż jest to bezinteresowna troska o dobro innych
(August Comte), nawet sam wyraz posiada łacińskie pochodzenie: od „alter”,
czyli „inni”. Najwięksi ewolucjoniści byli żywo zainteresowani genezą tej
postawy, której sens w obliczu odwiecznej „walki o przetrwanie”
powierzchownie wydaje się być co najmniej wątpliwy. Socjobiolog z Harvard
University, Edward Wilson zadał pytanie, które można traktować jako
kluczowe w rozważaniach nad problemem altruizmu: „(...) centralnym
problemem teoretycznym socjobiologii jest odpowiedź na pytanie, jak to jest
możliwe, aby altruizm, który z natury obniża sprawność przystosowania
indywiduum, rozwinął się w drodze doboru naturalnego” (Wilson, 1975).
Karol Darwin doszedł do wniosku, że rozwój postaw altruistycznych wynika
przede wszystkim z presji otoczenia. Fenotyp zdawał się ewoluować w
kierunku altruizmu z racji faktu, iż środowisko wymuszało na poszczególnych
jednostkach bezinteresowne – jak może się zaraz okazać tylko z pozoru -
działanie dla dobra innych jednostek. Dzieje się tak, ponieważ poszczególne
grupy osobników i gatunki organizowały się w formacje, które można by z
pewną dozą humoru określić dziś jako kółka samopomocowe. Osobnik, który
pomógł innym miał szanse w przyszłości otrzymać pomoc od grupy w razie
zaistnienia takiej potrzeby. Idea pełnej bezinteresowności altruizmu zdaje się
być z racji powyższego oparta na dość wątłych podstawach, co nie zmienia
jednak faktu, że zachowania altruistyczne nadal są bardzo pożądane i wysoko
cenione wśród różnorakich społeczeństw ludzkich (Henrich) i warto skupić się
na dokładnej analizie różnych ich aspektów.

Problem silnie filozoficzny jakim jest dokładna definicja słowa altruizm

oraz dookreślenie mocy jego związku z powszechnie rozumianą „dobrocią”
jednostki, z pewnością nie zostanie łatwo rozwiązany. Precyzyjną i bliską
powszechnemu rozumieniu tego słowa definicję przytacza Karyłowski:
„Podstawą uznania jakiegoś zachowania za altruistyczne jest (...) to czy i jak
wielką korzyść odniósł z tego zachowania ten, kto był jego obiektem”.
Ważniejsze są zatem intencje dawcy, niż same skutki. Podstawową
właściwością takiego zachowania jest natomiast – jak twierdzi Karyłowski -
jego częściowa przynajmniej bezinteresowność.

Nawet w ten sposób rozumiany altruizm niesie za sobą pewne trudności

interpretacyjne. Czy istnieje bowiem czysta bezinteresowność? Interesem
może być bowiem także w skrajnym rozumieniu zaspokojenie własnej chęci
pomocy innym. Stąd też Karyłowski (1982) wyznacza pewną granicę pojęcia,
twierdząc że altruizm kończy wtedy, gdy nagrodą za zachowanie stają się
wzmocnienia materialne, bądź też aprobata społeczna. Szuster (2005)
dostrzega jednak pewną niedoskonałość w takim rozumowaniu, zastanawiając
się na tym, czy aprobata społeczna jest skutkiem czy przyczyną zachowania
altruistycznego. „Z psychologicznego punktu widzenia nie ma takich
zachowań, które nie byłyby powiązane z nastawieniem na nagrody (nie tylko
świadomym, ale i nieświadomym). Nie ulega jednak wątpliwości, że nagrody
antycypowane nie muszą dotyczyć interesów własnych (bowiem mogą być
oczekiwaniem nagród dla innych ludzi), a pojawiające się ex post satysfakcje
mogą być także zadowoleniem z własnych dokonań na rzecz innych. To
ulokowanie satysfakcji z siebie w czasie - jako warunku koniecznego podjęcia
działań bądź skutku ubocznego tego co się stało - winno stanowić oś rozważań
nad ludzką bezinteresownością” – pisze.

Robert Trivers, amerykański ewolucjonista z Rutgers University jest

autorem teorii altruizmu pomyłki ewolucyjnej. Badacz ten twierdzi (1971), że
altruizm przestał spełniać swoją funkcję w momencie kiedy tryb życia
ludzkości przeewoluował ze zbieracko – myśliwskiego w małych grupach, do
dużych społeczeństw o skomplikowanej strukturze.. Trivers sugeruje, że
altruizm jest recesywną cechą ludzkich charakterów, ograniczeniem, które
hamuje naszą możliwość rozwoju. Trivers prognozuje upadek altruizmu i
całkowity jego zanik w ciągu kilkunastu najbliższych pokoleń. Natura jest
bowiem niełaskawa dla osobników bezinteresownie pomagających innym,
gdyż zawsze znajduje się grupa pasożytów żerujących na „altruiście”, która
może go szybko wykorzystać. Podobnie jest według Triversa z ludźmi. Z
drugiej jednak strony teoria altruizmu odwzajemnionego jest wielkim
wkładem Triversa w socjobiologię. Altruizm odwzajemniony polega na
dokonywaniu aktów altruizmu w sytuacjach, w których prawdopodobieństwo
odwzajemnienia pomocy (przez obiekt) i prawdopodobieństwo potrzeby
pomocy w przyszłości jest jak największe. Jednostki, które radzą sobie same i
nie spodziewają się sytuacji, w której będą potrzebować pomocy, nie będą
skłonne do altruizmu. Podobnie szansa pomocy jednostce egoistycznej, po
której nie spodziewamy się odwzajemnienia, też nie będzie wysoka.
 Z traktowaniem altruizmu jako recesywnej cechy naszej psychiki nie
zgadza się jednak wielu naukowców. Zupełnie odmienną wizję altruizmu
zaprezentował Joseph Henrich z Uniwersytetu Emory w Atlancie (2001).
Uważa on, że to właśnie altruizm był motorem napędowym rozwoju i rozrostu
społeczeństw ludzkich. Henrich argumentuje, że pogląd Triversa jakoby ludy
pierwotne żyły w małych odizolowanych grupach mija się z prawdą. Według
niego współpraca pomiędzy grupami ludzi była w tamtych czasach
nieodzowna, szczególnie w obliczu zagrożeń klimatycznych, takich jak susze,
czy powodzie. Altruizm przejawiający się w zawiązywaniu sojuszy
międzyplemiennych stawał się konieczny także w obliczu zewnętrznych
inwazji obcych plemion. Optymistyczna teoria Henricha znajduje również
kolejne argumenty. Uczony z Georgii zwraca uwagę na fakt, że nawet
najprymitywniejsze pod względem poziomu rozwoju cywilizacyjnego
plemiona karzą tych, którzy łamią wspólnie ustalone zasady współżycia.
Zasady te dość często współgrają z altruizmem – np. obowiązek pomocy
współplemieńcowi w potrzebie, czy podzielenie się zdobyczą z resztą
plemienia. W związku z tym altruizm stał się zachowaniem nie tylko
pożądanym, ale i niezbędnym – w związku z czym scalał i stale powiększał
grupę. Bezinteresownie altruistyczny członek plemienia nie ryzykuje, taki
który się nie dzieli podejmuje natomiast ryzyko – w związku z tym postawa
altruistyczna jest najczęściej opłacalna Doprowadziło to do powstania i
rozwoju społeczeństw opartych na prawie i zasadach wzajemnego
postępowania. Henrich kończy swój wywód optymistycznym podsumowaniem,
w którym uznaje, że nawet jeśli altruizm nie pozostaje całkowicie
bezinteresowny, to na pewno nie jest wadą, lecz zaletą ludzkości.

Calvez i Perrin (1961) rozszerzają pojęcie altruizmu o troskę o dobro

wspólne (społeczne), a wiec działalność prowadzoną dla dobra ogółu. Jak
stwierdził McInerny (1987), człowiek rodzi się całkowicie bezbronny, jest
zdany tylko na altruizm swojej rodziny, od której otrzymuje wszystko co jest
mu potrzebne do przeżycia. Dlatego też szybko uczy się być odpowiedzialnym
członkiem społeczności – jako, że sam został przez nią w sposób naturalny
przyjęty. Społeczność uczy każdą jednostkę jej zasad, między innymi otwarcia
na dobro społeczne. Jest natomiast rzeczą dyskusyjną, czy ten, po części
naturalny, a po części wyuczony rodzaj altruizmu jest zupełnie
bezinteresowny, naturalnym pytaniem jest bowiem: czy jeżeli działam dla
ogółu, to nie działam także dla siebie? Pojawia się tu problem dokładnego
zdefiniowania dobra ogółu. Większość klasycznych podręczników ekonomii
pojmuje ogólny dobrobyt jako sumę indywidualnych dobrobytów
poszczególnych jednostek. Powyższy pogląd stał się jednak obiektem
ożywionej dyskusji. Jacques Maritain (1948) oraz Frantz Muller (1984)
stwierdzili, iż dobrobyt społeczny nie jest jedynie kumulacją dóbr
poszczególnych jednostek, ponieważ społeczność jest czymś w rodzaju
osobnej jednostki działającej na swoistych zasadach (Maritain), a dobrobyt
społeczny definiuje się sam (Muller). Znakomitym uzasadnieniem dla
podobnych opinii jest fakt, iż istnieją społeczeństwa bogate, o bardzo
wysokiej sumie dóbr poszczególnych jednostek, ale ogólny dobrobyt jest dość
niski z racji ogromnych różnic społecznych (np. Brazylia, Rosja). Dlatego też
można stwierdzić, że altruizm społeczny opiera się głównie na tworzeniu dóbr
wspólnych, które w równym stopniu zwiększają dobrobyt każdej jednostki.
Praca społeczna może stanowić zaprzeczenie zasady sformułowanej jeszcze w
XIX wieku przez włoskiego ekonomistę Vilfredo Pareto mówiącej, iż
optymalną sytuacją jest, kiedy podział dóbr pomiędzy jednostkami znajdzie
się w takim punkcie, iż żadnej z nich nie będzie się już opłacała dalsza
wymiana dóbr. Pareto nazwał taki stan rzeczy „efektywną alokacją”. W pracy
społecznej nie dąży się do osiągnięcia takiego stanu, ponieważ sytuację
jednych można dzięki niej poprawić bez kosztów w postaci pogorszenia się
sytuacji drugich. Jest to również jeden z powodów, dla których częściej niż
kryterium efektywności Pareto, choć jest bardziej znane – stosuje się
kryterium Kaldor – Hicksa. Powyższy przykład może unaocznić fakt zbyt
pochopnego pomijania altruizmu w teoriach ekonomii, która jest przecież
narzędziem polityki.

3) Przestrzeń polityczna w Polsce, a konserwatyzm i liberalizm

Poszukiwania logicznej i zgrabnej klasyfikacji doktryn politycznych,

które można by przy okazji odnieść do każdego człowieka będącego
uczestnikiem lub kontestatorem wydarzeń politycznych, doprowadziły do
odnalezienia tzw. „Nolan Chart”, który w dalszej części niniejszego tekstu
będzie nazywany po polsku diagramem Nolana.

David Nolan jest amerykańskim politykiem, który w 1971 roku założył

partię libertariańską. Partia ta sama przypisuje sobie miano trzeciej siły
politycznej w Stanach Zjednoczonych. Nolan znany jest również ze
stworzenia diagramu, który na dwóch osiach ujmuje poglądy polityczne w
zakresie wolnościowym (personal freedom) oraz gospodarczym (economic
freedom), na których to osiach można ująć poglądy polityczne każdej
jednostki na podstawie subiektywnego odczucia, samookreślenia, bądź też
rzetelnego badania, czemu służyć ma właśnie powstanie niniejszej pracy. Osie
diagramu są z kolei zamknięte w kwadracie, którego boki są ostateczną
granicą jednego z wymiarów (ryc. 1).

W tej teorii skrajna wolność zarówno osobista, jak i gospodarcza jest

określana przez libertaranizm, skrajny brak jednej i drugiej wolności
rozumiany jest jako totalitaryzm bądź populizm, mieszanki to z kolei
klasyczna lewica bądź prawica.

W polskiej publikacji Falkowskiego i Cwaliny również można znaleźć

punktowe umieszczenie rodzimych partii politycznych na dwóch osiach. W
związku z powyższym podejście można uznać za trafne i zgodne z logiką.

Kluczowym problemem było jednak dostosowanie diagramu Nolana do

polskich warunków. Polska demokracja ma pewne charakterystyczne cechy,
spowodowane długotrwałą przynależnością do bloku wschodniego, w którym
tylko jedne poglądy można było uznać za oficjalne, a także dużymi wpływami
Kościoła Katolickiego, który czynnie angażuje się w politykę. W Polsce
zupełnie nieznanym pojęciem jest „libertarianizm”, którego założenia byłyby
zapewne nieszczególnie nośne w polskich warunkach politycznych.
Politolodzy i socjolodzy 2 wskazują także, że partie zdeklarowane jako
lewicowe bywają w rzeczywistości znacznie bardziej prawicowe niż partie
nazywające siebie same prawicowymi, przy czym zależność ta działa także w
drugą stronę. Podobnie w świadomości Polaków tkwi jeszcze opinia, że lewicą
w Polsce są ugrupowania mające swoje korzenie w PZPR, a prawica wywodzi
się z dawnej Solidarności.

W rzeczywistości jest inaczej, dlatego też pojęcia „lewica” i „prawica”

nie są terminami używanymi w niniejszej pracy. Jak pisał Reykowski w 1993
roku: „w obecnej sytuacji składniki lewicowości i prawicowości uległy jak
gdyby pewnemu poplątaniu”. Jak bowiem zaklasyfikować ludzi, którzy
opowiadają się za wolnym rynkiem (a więc za ekonomicznymi swobodami),
akceptują nierówności społeczne, ale są przeciwni zastanym przywilejom tzw.
„komunistycznej nomenklatury”, opowiadają się też przeciwko klerykalizacji
życia, za większą swobodą obyczajową, za przezwyciężaniem barier między
narodami. W tym stanowisku najwyraźniej współwystępują elementy, które
zwykło zaliczać się dawniej i do prawicy i do lewicy. Nic więc dziwnego, że
powstają wątpliwości, co do przydatności omawianej tu kategorii dla opisu
współczesnej sceny politycznej.” W związku z powyższym, choć zapewne nie
jest to w pełni zgodne z różnorodnością doktryn politycznych, dla porządku
bieguny poszczególnych osi nazwane są konserwatyzmem i liberalizmem. Jest
to natomiast w dużej mierze porównywalne z polskimi warunkami
politycznymi, gdzie konserwatyzm ma wiele wspólnego z kolektywizmem i
odnosi się do takich wartości jak „prawo”, „tradycja” „rodzina”, „religia”,
„tradycja”, a jednocześnie proponuje znacznie mniejszą wolność osobistą niż
liberalizm, który z kolei dąży do nowoczesności, stawia prawa jednostki
ponad prawami wspólnoty (indywidualizm), a także proponuje państwu jako
2
np. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 20.10.2005, Sławomir Sierakowski – „W Polsce czyli wszędzie“, Gazeta
Wyborcza, 16.08.2006.
instytucji znacznie mniejszy udział w gospodarce, widząc jej rozwój w
konkurencji i w pełni wolnym rynku.

Prawo i Sprawiedliwość określa się jako partia konserwatywna,

Platforma Obywatelska jako partia liberalna. Prawo i Sprawiedliwość wydaje
się być również, w wymiarze gospodarczym, partią bliską socjalizmowi.
Nawet tytuł programu PiS z 2005 roku „sprawiedliwość dla wszystkich”
wyraźnie to sugeruje. W programie PiS znajdujemy mnóstwo odwołań do
społecznej równości, plany upowszechnienia świadczeń socjalnych, a nawet
oddania dużej części gospodarki kontroli społecznej. Z punktu widzenia
światopoglądowego Prawo i Sprawiedliwość jest natomiast partią mocno
konserwatywną, katolicką i pruderyjną (o czym świadczy choćby bliski
kontakt i częsta gościna polityków PiS w mediach Tadeusza Rydzyka),
Platforma Obywatelska głosi natomiast pełen liberalizm, wolność działań
gospodarczych i biznesowych. Prawa jednostki ceni wyżej niż prawa
wspólnoty. Z punktu widzenia światopoglądowego Platforma Obywatelska jest
jednak partią konserwatywno – liberalną, głoszącą umiarkowane poglądy w
zakresie wolności osobistej, a także związaną z Kościołem, choć tzw.
„łagiewnickim”, a nie „toruńskim”. Polska scena polityczna jest mocno
spolaryzowana, dominacja tych dwóch partii w ostatnich wyborach i
sondażach dowodzi odpowiedniości postrzegania polskiej polityki przez
pryzmat wymiaru „konserwatyzm – liberalizm”.

Tabela 1: zakładane umiejscowienie dwóch największych sił

politycznych w Polsce na wymiarach konserwatyzmu / liberalizmu
gospodarczego oraz konserwatyzmu / liberalizmu światopoglądowego

Konserwatyzm / Konserwatyzm / liberalizm

liberalizm gospodarczy światopoglądowy
Prawo i Sprawiedliwość konserwatyzm konserwatyzm
(socjalizm)
Platforma Obywatelska liberalizm konserwatyzm / liberalizm

Konserwatyzm i liberalizm tworzą układ współrzędnych, który w

różnych konfiguracjach zbiega się w style politycznego myślenia. W
rozumieniu Nolana, zaadoptowanym w niniejszej pracy, populizm to
propozycja niskiego poziom wolności gospodarczej oraz wolności osobistej.
Libertarianizm z kolei stanowi styl myślenia politycznego, który promuje
wolność, zarówno gospodarczą, jak i światopoglądową..

4) Cel badania

Pomiar korelacyjny altruizmu oraz preferencji politycznych jest

pomysłem absolutnie nowym, na pewno na gruncie polskim. Nie istnieją
również rozpowszechnione wyniki takich badań z żadnego innego kraju, choć
nie da się z pełną pewnością wykluczyć istnienia takich badań. Za bliskie
tematycznie można uznać badania Bogny Wciórki opublikowane w 2008 roku.
Główne zagadnienia poruszane przez autorkę raportu to: wiara w sens
współpracy dla dobra swojej społeczności, gotowość do takiej współpracy,
obecność społeczników w życiu Polaków, doświadczenie w pracy społecznej,
dobroczynność, społeczne zaufanie. Jest to jednak praca stricte
politologiczna, nie ujmująca bezpośrednio altruizmu jako cechy. Badania
dotyczące altruizmu nie były jak dotąd przeprowadzane w Polsce, w którym to
kraju sytuacja polityczno – społeczna przystaje do norm świata zachodniego w
sposób umiarkowany. Brak w Polsce nie tyle danych co opracowań.

Altruizm sam w sobie jest rzadkim obiektem badań, o czym świadczy

fakt, że bardzo trudno jest uzyskać dostęp do jakichkolwiek technik
diagnostycznych mierzących tę cechę. W zakresie preferencji politycznych
łatwiej o narzędzia, choć w Polsce znaleźć można głównie „pseudotesty”
oparte wyłącznie na domniemywaniach autorów, nie zaś na dogłębnych
analizach statystycznych pozwalających na określenie trafności i rzetelności
narzędzia.

Dlatego też zdając sobie sprawę z faktu, że niniejsza praca może wnieść
coś nowego do dalszych rozważań z dziedziny psychologii politycznej,
postanowiłem stworzyć własne narzędzie do pomiaru preferencji
politycznych, a spośród narzędzi do pomiaru altruizmu wybrać możliwie
najlepsze i zmodyfikować w taki sposób, aby mieściło się w granicach
wysokiej jakości psychometrycznej.

Brak bezpośrednich podstaw teoretycznych i konieczność dedukcyjnego

kojarzenia wiedzy z różnych dziedzin nauki również związana jest z brakiem
danych dotyczących poprzednich badań bliskich niniejszemu.

Literatura poświęcona tematyce altruizmu wyróżnia dwa podstawowe

paradygmaty badań dotyczących altruizmu. Jedna szkoła przykłada szczególną
wagę do czynników społecznych, które wpływają na zachowania altruistyczne
bądź też ich brak. Druga szkoła zajmuje się w większym stopniu
osobowościowym podłożem altruizmu, układem cech, który odpowiada za
zachowania altruistyczne. Rushton (1981) oraz Oliner (1988) prezentują
nawet koncepcję „osobowości altruistycznej”. Z pewnością ten sposób
rozumowania jest sensowny i warty zgłębiania – trudno wszak przypuszczać
aby altruizm jednostki zależał tylko i wyłącznie od jej relacji z otoczeniem.
Można by pokusić się wręcz o stwierdzenie, że obie koncepcje nie mogą bez
siebie istnieć, ponieważ żadna w wystarczający sposób nie wyjaśnia zjawiska
altruizmu.

Osobowość altruistyczna to teoretycznie taka, która narzucałaby

jednostce altruistyczne zachowanie, w sytuacjach, w których takowe byłoby
jedną z alternatyw. Jak twierdzi Aronson, „osobowość altruistyczna to
osobowość, którą charakteryzuje tendencja do udzielania pomocy innym
osobom”. Jak jednak dodaje, gdyby całe pojęcie altruizmu dało się wyjaśnić
poprzez badania osobowościowe, ludzi dałoby się podzielić na dwa typy:
pomagający innym oraz egoistyczny, uchylający się od pomagania innym. W
związku z powyższym oczywistością wydaje się zwrócenie należnej uwagi na
społeczne i sytuacyjne uwarunkowania zachowań altruistycznych.

Dr Jacek Śliwak wypunktowuje czynniki zewnętrzne, które mają wpływ

na altruistyczne bądź niealtruistyczne zachowanie. Jedną z nich jest „dyfuzja
odpowiedzialności”, która została opisana obszerniej w poprzednim akapicie
niniejszej pracy. Drugim ważnym predyktorem altruizmu miałaby być
znajomość osoby pomagającej z osobą, która pomoc otrzymuje. Osoba
dostrzegająca nieszczęśliwy wypadek chętniej zareaguje w przypadku gdy zna
ofiarę. Jeszcze jednym ważnym czynnikiem, który miałby wpływać na
udzielenie pomocy jest pośpiech – osoba, która się spieszy rzadziej nie
udzieli pomocy niż osoba, która ma dużo czasu. Śliwak użył nawet, za
Darleyem i Batsonem (1973) analogii do biblijnej przypowieści o dobrym
Samarytaninie, gdzie napisano, że Kapłan i Lewita nie udzielili pomocy
ponieważ się spieszyli, a Samarytanin nie.

Ponadto, nawet „osobowość altruistyczna”, którą w związku z

powyższymi analizami należy raczej rozumieć jako pewien potencjał dany
jednostce, zależny od sytuacji zewnętrznej, nie jest bytem stałym. Oprócz
Isen (1970), także Cialdini, Kenrick i Bauman (1981) oraz Morris i Kanfar
(1983) udowadniali, że pewien założony poziom altruizmu u człowieka waha
się w zależności od sytuacji. Wykryto prosty związek pomiędzy nastrojem a
altruizmem, ale tylko u dzieci. Wysnuto zatem logiczny wniosek, że dorośli w
dużej mierze próbują poprawić sobie nastrój pomagając innym, którego to
zjawiska nie można spodziewać się po dzieciach. Cialdini, Darby i Vincent
(1973) nazwali opisywane zjawisko „hipotezą redukcji negatywnego stanu
emocjonalnego”.

Istnieją również dwie różne szkoły mierzenia tej cechy. Jedną z nich
jest eksperyment, szczególnie hołubiony przez psychologów pracujących w
Stanach Zjednoczonych, gdzie tradycje eksperymentalne sięgają czasów z
punktu widzenia dynamiki rozwoju nauki dawnych czasów. Pierwsza z nich
ma swoje źródła w wyżej opisanych eksperymentach (Isen, Amato, Latane).
Drugą są natomiast badania deklaratywne, w których sami badani oceniają
swój altruizm. Należą do nich również narzędzia testowe, w tym
kwestionariusze.

Obydwa podejścia posiadają swoje wady i zalety. Eksperyment jest

ścisły, obiektywny, łatwo również skontrolować zmienne, ale posiada jedną
zasadniczą wadę – narzuca bardzo wąski pomiar i trudno ująć w nim
wszystkie przejawy cechy, którą planuje się zmierzyć. Dlatego też, gdyby
eksperyment potraktować jako narzędzie psychometryczne, należałoby
stwierdzić, że jest bardzo rzetelny, ale trudno byłoby w wielu przypadkach
ocenić jego trafność. Jak zauważa Karyłowski (1982) „w sytuacji gdy
występują i tak już znaczne trudności w integracji wyników pochodzących z
różnych badań, stwarza ono bowiem pokusę znacznego ograniczenia prób
takiej integracji co, rzecz jasna, opóźniałoby jeszcze proces kumulacji wiedzy
i oddaliłoby nas od możliwości zrozumienia mechanizmów motywacyjnych
leżących u podłoża badanych zachowań”.

Badania testowe są natomiast drugim i nie mniej często stosowanym

probierzem altruizmu stosowanym w psychologii. Nie jest to jednak cecha
jednoznacznie rozumiana, co sprawia, że wiele opracowanych dotąd
kwestionariuszy altruizmu w istocie nie mierzy tego altruizmu, który mieści
się w większości rozumień tego terminu, a więc altruizmu jako odwrotności
egoizmu, a więc pojęcia o o wiele bardziej namacalnym znaczeniu.

Jednym z pionierów badań kwestionariuszowych nad altruizmem był

Philip Rushton, który wraz ze swoimi współpracownikami skonstruował skalę
składającą się z 20 pozycji testowych, w których badani mieli metodą
samoopisu wypracować swój pomiar altruizmu. Pozycje testowe sprowadzały
się do prostych zdań, takich jak: „pomogłem obcej osobie wypchnąć
samochód ze śniegu” (swoją drogą – zaprezentowanie takiej pozycji testowej
np. Afrykaninowi mogłoby się z oczywistych względów zakończyć tragedią
metodologiczną) lub „dawałem pieniądze na cele charytatywne”.

5) Metoda

Kwestionariusz KLiK

Aby porównać altruizm oraz preferencje polityczne badanych według

pomysłu opisanego w rozdziale X niniejszej pracy, użyto dwóch narzędzi.
Jedno z nich (KLiK – Kwestionariusz Konserwatyzmu i Liberalizmu) stworzył
autor niniejszej pracy, Rafał Tomkowiak, a pieczę nad jego powstawaniem
sprawował dr Michał Chruszczewski. Jako kwestionariusz do pomiaru
altruizmu użyty został A-N Jacka Śliwaka, choć w postaci zmodyfikowanej, w
wersji w której wyeliminowano niepewne metodologicznie pomysły autora.

Kwestionariusz A-N

Dr Jacek Śliwak z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego napisał

kwestionariusz A – N (jak sam tłumaczy Kwestionariusz Altruizmu i
Niealtruizmu) w 2001 roku. Kwestionariusz ten pozostaje jak dotąd jedynym
skonstruowanym w Polsce godnym uwagi narzędziem, który mierzy tą cechę.
Kwestionariusz jest oparty na nowatorskim pomyśle – badany nie jest bowiem
pytany o swoje zachowania z przeszłości. Takie podejście do pomiaru
altruizmu posiadało wiele luk metodologicznych, trafność pomiaru
ograniczała bowiem nie zawsze pełna pamięć badanych o wydarzeniach
minionych, a sama formuła narażała badanie na silną symulację uczestników.
Trudno wszak przyznać się przed samym sobą, że nie zrobiło się czegoś, co
jest mile widziane w społeczeństwie. Dr Jacek Śliwak zastosował natomiast
metodę, w której badany w jednej części otrzymywał gotową, realistyczną
sytuację do oceny, a w drugiej przewidzieć zachowanie badanego, a więc
poniekąd postawić się w jego sytuacji.

Dr Śliwak rozpoczął prace nad A – N od przeprowadzenia badań

sondażowych wśród ponad stu osób, które prosił o podanie przykładów
zachowań altruistycznych i niealtruistycznych. W ten sposób powstała
wstępna pula pozycji testowych, składająca się z 12 opowiadań w pierwszej
części oraz 8 w drugiej. W pierwszej części kwestionariusza dołączono zestaw
sześciu możliwych zachowań fikcyjnego bohatera opowiadania, spośród
których wypełniający mógł wybrać jedno. W drugiej części badany nie miał
już wyboru. Zastawał podjętą przez fikcyjnego bohatera decyzję i miał się do
niej ustosunkować, skala była tym razem siedmiostopniowa.

Innym zastosowanym rozwiązaniem było stworzenie alternatywnych

wersji kwestionariusza dla mężczyzn i kobiet. Miało to wedle zamysłu autora
posłużyć możliwie jak największemu utożsamianiu się badanego z bohaterem
historyjki. Dr Śliwak starał się zadbać o to, by zachowania bohaterów oraz
sytuacje były typowe dla populacji, stąd też takie elementy jak pomoc
choremu, pomoc starszej osobie, pomoc dziecku. Nieudzielenie pomocy mogło
zawsze pociągnąć za sobą dotkliwe dla proszącego o pomoc skutki, a jej
udzielenie mogło wiązać się z mniejszym lub większym kosztem dla bohatera
opowiadania.

35 historii zostało zaproponowanych sędziom kompetentnym, którzy

ocenili trafność metody, sprawdzając czy pytania rzeczywiście są
odpowiednie dla pomiaru altruizmu lub jego braku w taki sposób, w jaki
zakładał to autor. Na tej podstawie trzy spośród wszystkich opowiadań zostały
usunięte. Autor widzi w powyższej procedurze potwierdzenie trafności
treściowej kwestionariusza A-N. Trafność tego narzędzia została jednak
sprawdzona również w znacznie bardziej wyrafinowany sposób, a mianowicie
porównano wyniki osób angażujących się w działalność charytatywną z
osobami, które tego nie robiły. Działalność charytatywna osób biorących
udział w tym badaniu to praca dla wspólnoty „Wiara i Światło” pomagającej
osobom upośledzonym fizycznie i umysłowo. W rzeczywistości okazało się,
że członkowie wspólnoty „Wiara i Światło” uzyskali wyższe wyniki
kwestionariusza A-N (t = 4,51, p<0,001).

Rzetelność kwestionariusza A-N została zmierzona metodą stabilności

bezwzględnej. 65 osób zostało zbadanych dwukrotnie, a współczynnik
korelacji wyniósł 0,86 – dla części pierwszej 0,86, a dla części drugiej 0,75.
Zmierzono również zgodność wewnętrzną za pomocą współczynnika α
Cronbacha. Wynik każdej pozycji skorelowano z ogólnym wynikiem testu, a
średnia korelacja wyniosła 0,86. Powyższe wyniki świadczą o wysokiej
rzetelności narzędzia A-N.

W badaniu zestawiającym u badanych altruizm oraz preferencje

polityczne użyto zmodyfikowanej wersji kwestionariusza A-N. Wątpliwe
metodologicznie wydawało się bowiem zastosowanie przez autora w pierwszej
części kwestionariusza niejednorodnej skali odpowiedzi – Jacek Śliwak
mieszał odpowiedzi na pytania, co z punktu widzenia wiedzy
psychometrycznej jest działaniem nieprawidłowym, a w szczególności
utrudniającym wypełnianie kwestionariusza poprzez zaburzenie skali
porządkowej. Stąd też skala odpowiedzi pierwszej części kwestionariusza A-N
została zmodyfikowana, a skala odpowiedzi jest dla każdego pytania /
historyjki taka sama. Ważniejszą modyfikacją było natomiast sprawienie, aby
skala miała jeden zamiast dwóch elementów treściowych. Zamiast zawartych
w oryginalnej skali odpowiedzi na pytania, w których autor proponował
konkretne rozwiązania problemu zawartego w opowiadaniu, zastosowano
pytanie w ostatnim zdaniu każdego opowiadania, co doprowadziło do
unifikacji skal odpowiedzi i przybliżenia kwestionariusza do
psychometrycznych standardów. Dokonane zmiany nie były jednak na tyle
duże, aby jakkolwiek zmienić parametry psychometryczne kwestionariusza A-
N – treść została wszak całkowicie zachowana, jedynie sposób podania
potencjalnych rozwiązań problemu stał się bardziej czytelny i domyślny dla
badanych. Po dokonanych zmianach rzetelność kwestionariusza zmierzona
metodą zgodności wewnętrznej została zachowana na wysokim poziomie α
Cronbacha 0,744.

Przykładowa modyfikacja pozycji testowej kwestionariusza A-N:

W wersji oryginalnej:

1) Piotr będąc w gościnie u znajomych poznał mężczyznę, którego nigdy

wcześniej nie spotkał. W czasie rozmowy, jaka się między nimi wywiązała,
Piotr zauważył, że jego rozmówca boryka się z wieloma problemami, które
on mógłby rozwiązać. Oczywiście, załatwienie tych spraw wymagałoby
poświęcenia i na pewno zabrałoby sporo cennego czasu. Piotr ma jednak
wiele własnych nie pozałatwianych spraw, a mężczyznę, z którym
rozmawia, zna dopiero od kilu chwil. Co według Ciebie zrobi Piotr?
a) Zaproponuje pomoc, a nawet zadeklaruje gotowość pomocy w
przyszłości.
b) Będzie się długo wahał i ostatecznie nie zaproponuje pomocy
c) Zaproponuje pomoc
d) Nie zaproponuje pomocy, a nawet doda, że w gościnie nie powinno się
zawracać komuś głowy własnymi problemami
 e) Będzie się długo wahał, ale ostatecznie zaoferuje pomoc
f) Nie zaproponuje pomocy

W wersji zmodyfikowanej:

Piotr będąc w gościnie u znajomych poznał mężczyznę, którego nigdy

wcześniej nie spotkał. W czasie rozmowy, jaka się między nimi
nawiązała, Piotr zauważył, że jego rozmówca boryka się z wieloma
problemami, które on mógłby rozwiązać. Oczywiście, załatwienie tych
spraw wymagałoby poświęcenia i na pewno zabrałoby sporo cennego
czasu. Piotr ma jednak wiele własnych nie pozałatwianych spraw, a
mężczyznę, z którym rozmawia, zna dopiero od kilku chwil. Czy Piotr
zaoferuje swoją pomoc?

zdecydowanie tak
tak
raczej tak
raczej nie
nie
zdecydowanie nie

Przebieg badania

Badanie zostało przeprowadzone z użyciem m.in. internetu. Spośród

serwisów udostępniających swoje usługi ankieterom wybrano „ankietka.pl”,
który nie narzuca użytkownikowi długości ankiety. Stąd na jednej stronie
udało się umieścić zarówno kwestionariusz A-N, jak i kwestionariusz KLiK.
Przeprowadzanie badań przez internet posiada wiele istotnych zalet, które
zaważyły o zastosowaniu tej właśnie metody. Przede wszystkim w ten sposób
uzyskuje się heterogeniczną próbę ze względu na brak ograniczeń
terytorialnych. Ankietę napotkaną w internecie wypełnić może wszak każdy
kto posługuje się językiem polskim, a roznoszenie papierowych ankiet na
szeroką skalę sprawiałoby, że próba byłaby ograniczona do niewielu miejsc
(miasta, uczelni). W internecie nie ma też problemu z samą organizacją
badania – to badanie, posługując się kolokwializmem – „przychodzi” do
badanego, a nie odwrotnie. Nie ma problemów z etyką badań – dostęp do
ankiety jest publiczny, każdy może bez skrępowania zrezygnować z
wypełniania na dowolnym etapie badania. Również zmienna aprobaty
społecznej odgrywa ograniczoną rolę ponieważ badany zachowuje pełną
anonimowość – w tym przypadku badacz nie miał dostępu nawet do adresu IP
badanego.

Badanie przeprowadzane przez internet narzuca inny kontakt badanego

z badającym. Nie ma bowiem kontaktu bezpośredniego – przeprowadzający
badanie nie widzi się z osobą badaną. Taki sposób badania ma swoje wady i
zalety. Z jednej strony wątpliwości wzbudzać może sposób kontroli poczynań
badanego – nie da się zweryfikować, czy wypełnia on narzędzie w sposób
zgodny z instrukcją, jeżeli taka sytuacja ma miejsce – nie da się jej
skorygować. Z drugiej jednak strony badanie przeprowadzane „face to face”
również nie daje całkowitej pewności, że badany przestrzega instrukcji –
skontrolować da się jedynie czas wykonywania zadania oraz ewentualne
wykonywanie innych czynności w jego trakcie, bądź też robienie sobie
przerw. Brak bezpośredniego kontaktu badającego z badanym ma również na
jakość badania wpływ pozytywny – eliminuje się stosunek osobisty jednego
do drugiego, który może potencjalnie wpłynąć na sposób wykonywania zadań.
Ponieważ badany wykonując zadanie przez internet najczęściej czyni to w
środowisku, które doskonale zna (dom, praca), czuje się również pewniej i
unika stresu związanego z nowym często dla siebie miejscem oraz sytuacją
badawczą, do której nie przywykł.

Wadą badań przeprowadzanych przez internet są tzw. „drop-outy” a

więc ucieczki z badania. Znacznie mniejsze poczucie wstydu wzbudza bowiem
rezygnacja z badania, kiedy nie widzi się badającego, niż w sytuacji
bezpośredniego kontaktu. Może to powodować częstsze rezygnacje w sytuacji,
kiedy badany czuje, że nie osiąga najwyższego poziomu wykonania. Wada ta
nie jest jednak bolesna w przypadku badania, które opisuje niniejsza praca –
badany wpisuje bowiem do kwestionariusza własne poglądy – w przypadku
np. testów inteligencji wyniki badań przeprowadzonych przez internet
mogłyby ulec większemu zniekształceniu.

Część badanych (dokładnie 20 osób) została jednak zbadana metodą

tradycyjną, poprzez wypełnienie tradycyjnych kwestionariuszy. Nie wykryto
żadnych istotnych różnic pomiędzy wynikami zdobytymi sposobem
internetowym oraz tradycyjnym. Do pomiaru użyto w tym przypadku testu t-
Studenta dla grup niezależnych.

Tabela 2: porównanie wyników osób badanych w sposób internetowy oraz

tradycyjny na skalach altruizmu, konserwatyzmu – liberalizmu
światopoglądowego oraz konserwatyzmu – liberalizmu gospodarczego

PORÓWNANIE altruizm światopogląd gospodarka

GRUP
wynik testu t- t(226) = 1,158, U (226) = 1757, t (228) = 0,527,
Studenta p>0,05 p>0,05 p>0,005

t – test t-Studenta

U – test U Manna - Whitneya

W badaniu wzięło udział 228 osób (145 kobiet oraz 83 mężczyzn). Znaczna
część próby to studenci.

6) Wyniki badań

Serwis ankietka.pl, który posłużył do umieszczenia kwestionariusza

oraz przeprowadzenia badania w internecie, nie posiada możliwości zrzutu
surowych wyników do żadnego z arkuszy kalkulacyjnych. W związku z
powyższym wyniki zostały przepisane ręcznie, a do obliczeń posłużył
program SPSS 12 PL for Windows. Wszystkie odpowiedzi na pytania z
inwersją zostały przekształcone tak, aby sumując (zliczając wynik na danej
skali), można było je traktować tak jak pytania bez inwersji. W skali np. od
„1” do „4” odpowiedź 4 została w pytaniu z inwersją potraktowana jako
najniższa wartość mierzonej cechy (1), co zresztą jest założeniem pytań z
inwersją.
 Najprostszą i najbardziej miarodajną metodą była w tym przypadku
korelacja – były to bowiem niezależne od siebie zmienne. Aby sprawdzić
parametryczność rozkładu zmiennych posłużono się testem Z Kołmogorowa –
Smirnowa. Tabela 3 zawiera wyniki testu dla poszczególnych skal.

Tabela 3: skale użyte w badaniu, a normalność ich rozkładów mierzona

testem Z Kołmogorowa – Smirnowa

SKALA Altruizm światopogląd gospodarka

WYNIK K-S Z=0,84, p>0,05 Z=1,923, p<0,05* Z=0,865, p>0,05

* - wynik istotny

Ponieważ wynik testu Z Kołmogorowa – Smirnowa dla skali

światopoglądowej okazał się być istotny, co dowodzi braku normalności
rozkładu wyników dla tej skali, licząc korelację pomiędzy skalą
światopoglądową, a którąkolwiek z pozostałych skal, należało użyć testu
korelacji rho – Spearmana, zamiast klasycznego r – Pearsona dla zmiennych
parametrycznych.

Wyniki okazały się być zaskakujące. Zaobserwowano bardzo silny

związek korelacyjny pomiędzy wszystkimi badanymi zmiennymi.

Tabela 4: współczynniki korelacji pomiędzy skalami altruizmu,

konserwatyzmu - liberalizmu światopoglądowego oraz konserwatyzmu –
liberalizmu gospodarczego

skala skala skala altruizmu

konserwatyzmu / konserwatyzmu /
liberalizmu liberalizmu
światopoglądowego gospodarczego
skala - - -
konserwatyzmu /
liberalizmu
światopoglądowego
skala ρ = 0,540 - -
konserwatyzmu /
liberalizmu
gospodarczego
skala altruizmu ρ = -0,324 r= -0,207 -
r – współczynnik r – Pearsona
ρ – współczynnik rho – Spearmana

Powyższe współczynniki korelacji pokazują związek pomiędzy

altruizmem, a preferencjami politycznymi. Szczególnie silny negatywny
związek wykazano pomiędzy konserwatyzmem światopoglądowym, a
altruizmem (0,324), choć negatywny związek pomiędzy altruizmem, a
konserwatyzmem gospodarczym (0,207) jest również imponujący. Wszystkie
korelacje są istotne na poziomie 0,01.

Zgodnie z przewidywaniami wykazano również związek pomiędzy

obiema skalami konserwatyzmu / liberalizmu (tabela 4). Potwierdziły się
zatem wyniki badań trafnościowych, które wskazały na wspólne cechy obu
skal związane z bardziej nominalnymi preferencjami politycznymi
(głosowanie na daną partię).

Wykazano również istotne różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami

we wszystkich trzech skalach. Kobiety są mniej altruistyczne, bardziej
konserwatywne gospodarczo oraz bardziej konserwatywne światopoglądowo.

Tabela 5: porównanie kobiet i mężczyzn na skalach konserwatyzmu –

liberalizmu światopoglądowego, konserwatyzmu – liberalizmu gospodarczego
i altruizmu

skala skala skala

altruizmu konserwatyzmu / konserwatyzmu /
liberalizmu liberalizmu
światopoglądowego gospodarczego
średnia: 64,45 / 68,54 45,51 / 42,60 64,89 / 60,77
kobiety / mężczyźni
wynik testu t (226) = U = 4865, p<0,05 t (226) = 3,258,
 2,598, p<0,05 p<0,05
t – test t-Studenta dla dwóch prób niezależnych
t – test U Manna – Whitneya

7) Omówienie wyników

Istotne korelacje, które otrzymano porównawszy altruizm z

preferencjami politycznymi Polaków mogą mieć wiele przyczyn. Wydaje się
jednak, że fakt, iż liberałowie zarówno w skali światopoglądowej, jak i
gospodarczej okazali się bardziej altruistyczni niż konserwatyści, może mieć
swoje podłoże w samej ideologii.

Polski konserwatyzm jest nurtem roszczeniowym. Mimo umiłowania

wartości chrześcijańskich i narodowych polscy konserwatyści, a więc Prawo i
Sprawiedliwość, czy Liga Polskich Rodzin, to partie bazujące na uczuciach
ludzi biednych, którzy czują się dyskryminowani przez bogatszych, a w
konserwatywnych politykach widzą swoich potencjalnych wybawców. W
każdych wyborach okazuje się bowiem, że osoby słabiej wykształcone, a więc
w sposób naturalny mające w większej niż osoby lepiej wykształcone
proporcji potrzeby otrzymywania niż dawania, dlatego też biorąc pod uwagę
oczywistą zależność wykształcenia od majętności, chętniej wybierają w
wyborach partie konserwatywne.

Sondaż „Newsweeka” z 19 września 2007 roku, a więc przeprowadzony

przed wyborami parlamentarnymi, udowadnia, że wyborca konserwatywnego
PiS jest mniej wykształcony niż wyborca liberalnego (choć nie do końca, ale
stosunkowo znacznie bardziej niż PiS) PO. Według Newsweeka 51% osób
głosujących na Prawo i Sprawiedliwość posiadało wykształcenie podstawowe,
a tylko 22% wyższe. 51% osób głosujących na Platformę Obywatelską miało
wykształcenie wyższe, a tylko 18% - podstawowe.

Trudno więc oczekiwać altruizmu od osób, które nie są przyzwyczajone

do dzielenia się czymkolwiek, ponieważ same niewiele posiadają. Jest to
jednak potencjalne wytłumaczenie mniejszego poziomu altruizmu u ludzi
konserwatywnych gospodarczo. Jeszcze większy współczynnik korelacji
otrzymano jednak w przypadku altruizmu i konserwatyzmu
światopoglądowego.

W tym przypadku potencjalną zmienną moderującą może być

religijność. Wiele spośród pytań kwestionariusza KLiK miało swoje
bezpośrednie lub pośrednie odniesienie do religii. Katolicyzm, a więc
dominująca w Polsce religia, narzuca swoim wiernym pewne ograniczenia
dotyczące sposobu życia. Osoby religijne mają więc z założenia niższy próg
akceptowanej wolności działania i wyboru. Z drugiej strony osoby religijne
znacznie częściej głosują na podkreślający swoją religijność PiS niż na
znacznie mniej związane z Kościołem PO. Religijność jest natomiast
odwrotnie skorelowana z wykształceniem (vide np. wyniki badania
dotyczącego zaufania Polaków do Kościoła – OBOP, 2006). Stąd też jest
również ujemnie skorelowana z majętnością. Dlatego też altruizm może być
silnie ujemnie skorelowany z konserwatyzmem światopoglądowym.

Powyższe wytłumaczenie uzyskanych wyników jest jedną z wielu

możliwych hipotez na ten temat, choć autor niniejszej pracy uznaje ją
intuicyjnie i na podstawie własnych obserwacji za prawdopodobną. Nie ma
jednak wątpliwości, że badania dotyczące powiązania polityki z cechami
psychologicznymi, nie tylko z altruizmem, są niezwykle interesującym i
perspektywicznym polem badawczym, w którym można zapewne uzyskać
jeszcze wiele zaskakujących prawidłowości. Warto z pewnością porównywać
preferencje polityczne z takimi cechami jak różne wymiary inteligencji,
autorytaryzm, ekstrawersja / introwersja. Wyniki takich badań mogłyby
potencjalnie stanowić istotną wartość dodaną do psychologii oraz polityki i
pozwolić choć trochę bardziej zrozumieć jawiącą się ciągle jako mglista
polską scenę polityczną. Psychika ludzi jest bowiem z pewnością znacznie
mniej zmienna niż dynamiczna i pełna częstych zawirowań polska polityka.
Stąd też być nowe wyniki badań miałyby być może nawet pewną wartość
prognostyczną.

Załącznik: kwestionariusz KLiK

8) Bibliografia:

Wilson, Edward, Sociobiology: the new synthesis, Harvard, 1975

Aronson, Elliot, Człowiek – istota społeczna. Wydawnictwo Naukowe PWN,
2005
Boski, Paweł, Wartości i postawy Polaków, a zmiany systemowe. Szkice z
psychologii politycznej (pod red. Janusza Reykowskiego), rozdz. 2 O dwóch
wymiarach lewicy – prawicy na scenie politycznej i w wartościach
politycznych polskich wyborców. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN,
1993
Burt, Austin i Trivers, Robert, Genes in Conflict : The Biology of Selfish
Genetic Elements. Belknap Press, Harvard, 2006
Calvez, Jean-Yves, Perrin Jacques, Eglise et société économique, Burns &
Oates, 1961
Cialdini, Robert., Darby, Betty.i Vincent, Joyce, Transgression and altruism:
A case of hedonism. Journal of Experimental Social Psychology, 1973
Grzelak, J. (2002). Kontrola, preferencje kontroli, postawy wobec problemów
społecznych. W M. Lewicka (red.), Jednostka i społeczeństwo. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Henrich, Joseph i Gil-White, Francisco, The evolution of prestige: Freely
conferred status as a mechanism for enhancing the benefits of cultural
transmission. Evolution and Human Behavior. Elsevier, 2001
Hitler, Adolf, Mein Kampf. Secker and Warburg, 1925
Karyłowski Jerzy, O dwóch typach altruizmu. Ossolineum, 1982
Mazur, Marzena, Orientacje społeczne. W: M.Lewicka, J.Ł.Grzelak (red)
Jednostka i społeczeństwo. GWP, 2002
McInerny, Ralph, Cause and Effect , New York Atheneum, 1987
Meltzer, Albert, Anarchism. For and Against. AK Press, 1970
Rand, Ayn, The Virtue of Selfishness. New American Library, 1964
Reykowski, Janusz, Wartości i postawy Polaków, a zmiany systemowe. Szkice
z psychologii politycznej (pod red. Janusza Reykowskiego), rozdz. 1 Zmiany
systemowe a mentalność polskiego społeczeństwa. Wydawnictwo Instytutu
Psychologii PAN, 1993
Szuster Anna, W poszukiwaniu źródeł i uwarunkowań ludzkiego altruizmu.
Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, 2005
Trivers, Robert. , The evolution of reciprocal altruism. Quarterly Review of
Biology, 1971
Wilson, Edward, Sociobiology: the new synthesis, Harvard, 1975

Załącznik 1 – Kwestionariusz KLiK

KLIK
 KWESTIONARIUSZ KONSERWATYZMU i LIBERALIZMU

Skrót „KLiK” oznacza „Kwestionatrusz Liberalizmu i

Konserwatyzmu”.

Spis treści:

Rozdział 1 – Podstawy teoretyczne............................................. str. 2

Rozdział 2 – Prace konstrukcyjne, procedura konstrukcji.......... str. 5

Rozdział 3 – Rzetelność i trafność kwestionariusza................... str. 8

Rozdział 4 - Obliczanie i interpretacja wyników oraz normy..... str. 15

Bibliografia.................................................................................. str. 18

ROZDZIAŁ 1
Podstawy teoretyczne

Celem, który przyświecał konstruktorowi niniejszego kwestionariusza, było

stworzenie narzędzia do pomiaru preferencji politycznych Polaków. Jako „preferencje
polityczne” rozumiane jest w tym przypadku nie tyle wskazanie stronnictwa politycznego,
które badani popierają, bądź też na które chcieliby głosować, ile bardziej szczegółowe
stanowisko badanych dotyczące ważnych z punktu widzenia społecznego problemów
światopoglądowych i gospodarczych. Nietrudno bowiem zauważyć, że Polacy są narodem
żywo zainteresowanym polityką, chociaż nie biorą tłumnie udziału w wyborach. Szczególnie
istotnym z tego punktu widzenia zadaniem autora kwestionariusza, było zaobserwowanie
relacji pomiędzy utożsamianiem się z daną partią polityczną, a poglądami na istotne sprawy
społeczne. Ważnym zadaniem było również nadanie narzędziu takie kształtu, aby jego wyniki
dało się interpretować w sposób łatwy, a najlepiej efektowny.

Punktem wyjścia było w tym przypadku zdobycie odpowiednich podstaw

teoretycznych, a także nabycie wiedzy, która pozwoliłaby na logiczną, zarówno uniwersalnie,
jak i w warunkach polskich, klasyfikację doktryn politycznych. Cel badawczy oraz
użyteczność narzędzia nie implikowały konieczności idealnej zgodności denotacji nazw
określających doktryny polityczne z ich rzeczywistym znaczeniem, czy to historycznym, czy
aktualnym. Dlatego też konserwatyzm i liberalizm są w tym przypadku rozumiane zapewne
nieco inaczej niż można by się spodziewać znając definicje słownikowe.

Poszukiwania logicznej i zgrabnej klasyfikacji doktryn politycznych, które można by

przy okazji odnieść do każdego człowieka będącego uczestnikiem lub kontestatorem
wydarzeń politycznych, doprowadziły do odnalezienia tzw. „Nolan Chart”, który w dalszej
części niniejszego tekstu będzie nazywany po polsku diagramem Nolana.

David Nolan jest amerykańskim politykiem, który w 1971 roku założył partię libertariańską,
która sama przypisuje sobie miano trzeciej siły politycznej w Stanach Zjednoczonych. Znany
jest również ze stworzenia diagramu, który na dwóch osiach ujmuje poglądy polityczne w
zakresie wolnościowym (personal freedom) oraz gospodarczym (economic freedom), na
których to osiach można ująć poglądy polityczne każdej jednostki na podstawie
subiektywnego odczucia, samookreślenia, bądź też rzetelnego badania, czemu służyć ma
właśnie powstanie niniejszej pracy. Osie diagramu są z kolei zamknięte w kwadracie, którego
boki są ostateczną granicą jednego z wymiarów (ryc. 1)
 W tej teorii skrajna wolność zarówno osobista, jak i gospodarcza jest określana przez
libertaranizm, skrajny brak jednej i drugiej wolności rozumiany jest jako totalitaryzm bądź
populizm, mieszanki to z kolei klasyczna lewica bądź prawica.

Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że David Nolan nie był prekursorem
opisywania całej rzeczywistości politycznej na diagramie. W 1970 roku podobnej próby
dokonali Stuart Christie oraz Albert Melzer, przy czym na jednej osi przeciwstawiali oni
indywidualizm totalitaryzmowi, a kapitalizm kolektywizmowi. Diagram ten nie zyskał jednak
oszałamiającej popularności, być może poprzez nie do końca pomysłowe nazewnictwo
skrajów poszczególnych osi. Jeszcze wcześniej, bo w 1963 roku Jerry Pournelle opublikował
swój diagram, nazywając swoje osie osiami statyzmu i racjonalizmu. Diagram Pournelle’a
jest jednak szczególnie niepraktyczny z racji zawartej wokół niego mglistej terminologii, a
także mało logicznej struktury, która stała się obiektem zmasowanej krytyki. Dlatego też jako
punkt wyjścia kwestionariusza „KLiK” potraktowano diagram Nolana. Diagram Nolana jest
kontrowersyjny, bywał nawet określany pseudonaukową próbą ujęcia politycznej
rzeczywistości, aczkolwiek pozwala ująć ją w sposób prosty, uniwersalny, efektowny, a co
ważniejsze – przy zaniechaniu przywiązania do stosowanej przez Nolana terminologii –
trafnie obrazujący ewoluujące od XX wieku polityczne spektrum. Ujęcie politycznej sytuacji
na dwóch osiach zostało skonsultowane z wybitnym polskim politologiem dr Tomaszem
Żukowskim, a także wybitnym polskim psychologiem zajmującym się także psychologią
polityczną, prof. Januszem Grzelakiem. Obaj nie wyrazili zastrzeżeń dotyczących zasadności
wyżej opisanego podejścia do ujmowania polityki w polskich warunkach. W polskiej
publikacji Falkowskiego i Cwaliny można z kolei znaleźć punktowe umieszczenie rodzimych
partii politycznych na dwóch osiach. W związku z powyższym podejście można uznać za
trafne i zgodne z logiką.

„KLiK” nie jest pierwszym ani jedynym narzędziem badawczym inspirowanym skalą
Nolana. Jest jednak pierwszą próbą zbudowania narzędzia tego typu w sposób poprawny
psychometrycznie, posiadającego potwierdzone i wysokie parametry psychometrycznie,
szczególnie w polskich warunkach. Do najbardziej znanych narzędzi tego typu należą
popularne w Stanach Zjednoczonych quizy polityczne, dostępne w Internecie, np. „World’s
Smallest Political Quiz”: http://www.theadvocates.org/quiz.html, czy „Nolan Survey”:
http://libertarianwiki.org/Nolan_Survey.

Kluczowym problemem było jednak dostosowanie diagramu Nolana do polskich

warunków. Polska demokracja ma pewne charakterystyczne cechy, spowodowane
długotrwałą przynależnością do bloku wschodniego, w którym tylko jedne poglądy można
było uznać za oficjalne, a także dużymi wpływami Kościoła Katolickiego, który czynnie
angażuje się w politykę. W Polsce zupełnie nieznanym pojęciem jest „libertarianizm”,
którego założenia byłyby zapewne nieszczególnie nośne w polskich warunkach politycznych.
Politolodzy i socjolodzy3 wskazują także, że partie zdeklarowane jako lewicowe bywają w
rzeczywistości znacznie bardziej prawicowe niż partie nazywające siebie prawicowymi, przy
czym zależność ta działa także w drugą stronę. Podobnież w świadomości Polaków tkwi
jeszcze opinia, że lewicą w Polsce są ugrupowania mające swoje korzenie w PZPR, a prawica
wywodzi się z dawnej Solidarności.

W rzeczywistości jest inaczej, dlatego też pojęcia „lewica” i „prawica” nie zostały
wprowadzone do teorii kwestionariusza „KLiK”. W związku z powyższym, choć zapewne nie
jest to w pełni zgodne z różnorodnością poszczególnych doktryn politycznych, dla porządku
bieguny poszczególnych osi nazywane są konserwatyzmem i liberalizmem. Jest to w pełni
zgodne z polskimi warunkami politycznymi, gdzie konserwatyzm ma wiele wspólnego z
kolektywizmem i odnosi się do takich wartości jak „prawo”, „tradycja” „rodzina”, „religia”,
„tradycja”, a jednocześnie proponuje znacznie mniejszą wolność osobistą niż liberalizm,
3
np. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 20.10.2005, Sławomir Sierakowski – „W Polsce czyli wszędzie“, Gazeta
Wyborcza, 16.08.2006.
który z kolei dąży do nowoczesności, stawia prawa jednostki ponad prawami wspólnoty
(indywidualizm), a także proponuje państwu jako instytucji znacznie mniejszy udział w
gospodarce, widząc jej rozwój w konkurencji i w pełni wolnym rynku. Konserwatyzm i
liberalizm tworzą układ współrzędnych, który w różnych konfiguracjach zbiega się w skrajne
style politycznego myślenia. W rozumieniu Nolana, zaadoptowanym w niniejszej pracy,
populizm to propozycja niskiego poziom wolności gospodarczej oraz wolności osobistej.
Libertarianizm z kolei stanowi styl myślenia politycznego, który wierzy w siłę wolności,
zarówno gospodarczej, jak i światopoglądowej.

Tak rozumiane pojęcia „konserwatyzmu” i „liberalizmu” są jednak tylko etykietkami,

w rzeczywistości kwestionariusz ma mierzyć dwa ortogonalne wymiary, które można by
określić jako „gospodarczy” oraz „wolnościowy”.

ROZDZIAŁ 2
Prace konstrukcyjne, procedura konstrukcji

Kwestionariusz „KLiK” został zbudowany według strategii łączącej w sobie cechy

zarówno strategii teoretycznej, jak i strategii kryterialnej. Z jednej bowiem strony podstawą
do wszelkich rozważań był diagram Nolana, który można traktować jako zarys teorii
sprowadzającej politykę do dwóch osi i czterech wierzchołków. Dlatego też punktem wyjścia
jest pewna hipoteza badawcza dotycząca weryfikacji podstawowych twierdzeń teorii Nolana,
jak również celem jest diagnoza cech ważnych z punktu widzenia praktyki społecznej. Teoria
jest jednakże bardzo ograniczona i stanowi co najwyżej rusztowanie dla dalszych prac, a
wiele pojęć pominiętych w teorii należy do niej wprowadzić aby uzyskać pełne podstawy
teoretyczne narzędzia. Dlatego też pewne nieścisłości teorii należy potraktować jako
kryterium, gdzie punktem wyjścia jest wiedza oraz konsultacje ze specjalistami (np. można
przewidzieć, że osoba o bardzo wysokim wyniku na skali wolnościowej, chętniej zagłosuje na
Lewicę i Demokratów niż na Ligę Polskich Rodzin).

Prace rozpoczęły się od stworzenia listy pytań, które mogłyby posłużyć do

oszacowania wyniku na obu skalach. Pierwotnie powstało 35 pytań na skali wolnościowej
oraz 29 na skali gospodarczej, jednakże konsultacje z tutorem narzędzia, dr Michałem
Chruszczewskim, a także udostępnienie narzędzia pięciu sędziom kompetentnym (dwoje
studentów psychologii na specjalizacji psychometria, student politologii, student prawa oraz
mgr ekonomii) spowodowało ograniczenie puli pytań do 24 w skali wolnościowej i 28 w skali
gospodarczej. Wyeliminowane zostały pytania sformułowane w sposób niekoniecznie jasny
dla każdego, pytania o niejasnym statusie teoretycznym. Przykładowo pytanie o karę śmierci
(„Czy akceptujesz możliwość stosowanie kary śmierci wobec skrajnie zdegenerowanych
zbrodniarzy?”) może być kwestią raczej sumienia niż poglądów politycznych i nawet jeżeli
uzyskałoby wysoką moc dyskryminacyjną z racji korelacji np. religijności z preferencjami
politycznymi, niekoniecznie mierzyłoby tą cechę, którą powinna mierzyć skala. Natomiast
pytanie o reklamę papierosów i alkoholu w mediach („Czy zgadzasz się na reklamę alkoholu i
papierosów w mediach?”) mogłoby posłużyć zarówno skali gospodarczej jak i
światopoglądowej, przez co zapewne jednej i drugiej nie w pełni.

Ostatecznie powstała pula 28 pytań w skali światopoglądowej i 24 w skali

gospodarczej, które zostały zakwalifikowane do etapu prac związanych z oceną właściwości
psychometrycznych poszczególnych pytań i kwestionariusza. Pytania zostały całkowicie
pomieszane, w sposób przypadkowy – każde pytanie otrzymało swój numer (od 1 do 52) – a
program komputerowy dokonał ich randomizacji. Jednakże w sytuacji, w której komputer
rozlosował więcej niż trzy pytania z jednej skali obok siebie, dokonywano zabiegu zamiany
środkowego pytania z drugim najbliższym pytaniem z innej skali, przez co uzyskano pełną
równoważność statusu skal w badaniu.

Spośród 52 pytań, w 35 z nich odpowiedź „tak” oznaczała konserwatyzm, a w 17

pytaniach liberalizm, co było praktycznie naturalną ochroną kwestionariusza przed stylami
odpowiadania czy zgadywaniem.

Zastosowano czterokategorialny format odpowiedzi, który uznano za

najodpowiedniejszy z dwóch powodów: po pierwsze nie narzucał badanemu jednoznacznej
odpowiedzi „tak” lub „nie” na pytania dotyczące spraw często bardzo niejednoznacznych, a
jednocześnie nie zawierał opcji środkowej „nie wiem”, „nie mam zdania”, czy „trudno
powiedzieć”, co niejako zmuszało badanego do zajęcia stanowiska w każdej ze spraw (choćby
ich przemyślenie na bieżąco, w razie niewyrobionego poglądu). Dostępne badanym
odpowiedzi to: „zdecydowanie tak”, „raczej tak”, „raczej nie” oraz „zdecydowanie nie”.
Dodatkowym atutem takiego formatu jest fakt, iż daje on duże możliwości psychometryczne,
w zakresie liczenia rzetelności i trafności.
 Próba składała się ze 186 osób, przy czym 115 osób to osoby bezpartyjne, a 71, to
członkowie różnych partii: 21 członków PO, 18 członków LiD, 15 członków UPR, 8
członków PiS, 9 członków LPR lub Młodzieży Wszechpolskiej. Nie brano pod uwagę innych
kryteriów doboru próby.

Ostateczna wersja kwestionariusza, powstała skutek selekcji pierwotnej puli pytań

przez sędziów kompetentnych, a także przesiewu, którego kryterium były wyniki analiz
parametrów psychometrycznych pytań, składa się z 43 pytań, przy czym skala gospodarcza
ma 19 pozycji, a skala wolnościowa 24 pozycje. W skali gospodarczej 6 pytań ma odwrócony
format odpowiedzi, a w skali wolnościowej takowy format odpowiedzi posiada 9 pytań.
Dwa niezależne badania, służące do stwierdzenia jakości psychometrycznej kwestionariusza
oraz pozycji, a także stworzenia norm dla ostatecznej wersji kwestionariusza, zostały
przeprowadzone z zastosowaniem Internetu. Jako baza dla kwestionariusza posłużył system
„webankieta.pl” (wersja zaawansowana), w którym ankieta została stworzona oraz
opublikowana. Badani o różnych preferencjach byli dobierani poprzez umieszczanie linku do
ankiety na forach dyskusyjnych różnych partii politycznych, w szczególności młodzieżówek
tychże. Dzięki temu uzyskano różnorodną próbę, dzięki której można było ocenić trafność
kwestionariusza. Ankieta znalazła się na dwóch stronach, ze względu na ilość pozycji
przekraczającą możliwości systemu webankieta.pl. Z tej trudności udało się natomiast
wybrnąć dzięki ustawieniu automatycznego przeniesienia z pierwszej części kwestionariusza
do drugiej, a także faktowi, że system webankieta.pl zwraca razem z wynikami adresy IP
badanych, dzięki czemu po adresie IP łatwo można było skompilować wynik osoby badanej z
pierwszej oraz drugiej części kwestionariusza. Obie części kwestionariusza zostały
przygotowane w sposób schludny i czytelny (wydruk w załączniku), a format odpowiedzi i
sposób jej zaznaczania nie stwarzał wątpliwości dotyczących intepretacji pytań. Przy każdym
pytaniu umieszczono osobno wszystkie cztery możliwe odpowiedzi na pytania.

ROZDZIAŁ 3
Rzetelność i trafność kwestionariusza

Do gromadzenia i obliczania psychometrycznych parametrów kwestionariusza użyto

programów komputerowych Microsoft Excel oraz SPSS.

Zgodność wewnętrzna
 Skala gospodarcza uzyskała współczynnik Alfa Cronbacha równy 0,91, a skala
wolnościowa 0,81, dla p<0,05. Standardowy błąd pomiaru wyniósł 0,316 (SD=1,055) dla
skali gospodarczej i 0,453 (SD=1,041) dla skali wolnościowej. Przedziały ufności dla wyniku
otrzymanego dla p<0,05 to x±0,237 dla skali gospodarczej oraz x±0,3,73 dla skali
wolnościowej.

Moc dyskryminacyjna

Moc dyskryminacyjna została zmierzona dla każdej pozycji z osobna metodą korelacji
item – skala, nie wliczając pozycji dla której mierzono moc dyskryminacyjną do sumy
pozycji w skali.

Korelacja skal

Skala gospodarcza koreluje ze skalą światopoglądową na poziomie 0,47 (tau-b

Kendalla, p<0,01).

Tabela 1: moce dyskryminacyjne wszystkich pozycji początkowego zestawu

PYTANIE moc dyskryminacyjna
Czy uważasz, że inwestycje publiczne (np. autostrady) powinny być finansowane przez 0,381
państwo? GK
Czy powinny powstawać państwowe zakłady pracy zatrudniające bezrobotnych? GK 0,501
Czy popierasz złagodzenie prawa o posiadaniu i zażywaniu marihuany? SL 0,471
Czy państwo powinno dotować duże firmy stwarzające miejsca pracy? GK 0,424
Czy uważasz za zasadne przeszczepianie ludziom chorym narządów po zmarłych? SL 0,099*
Czy powinno się ograniczać budowanie hipermarketów, aby pomóc mniejszym sklepom 0,536
osiedlowym? GK
Czy powinna istnieć płaca minimalna o określonej kwocie? GK 0,502
Czy uważasz, że prostytucja powinna zostać zalegalizowana? SL 0,497
Czy zgadzasz się na reklamę alkoholu i papierosów w mediach? SL 0,423
Czy jesteś za ograniczeniem roli państwa w gospodarce? GL 0,489
Czy popierasz cenzurę treści wulgarnych w mediach? SK 0,420
Czy jesteś za państwowym pakietem socjalnym dla osób najuboższych? GK 0,490
Czy jesteś za zlikwidowaniem zakazu picia piwa na podwórkach, skwerkach, ulicach 0,193*
itp.? SL
Czy należy obniżyć podatki dla najbogatszych? GL 0,448
Czy jesteś za uszczelnieniem polskich granic dla obywateli byłego ZSRR i krajów -0,098*
arabskich? SL
Czy popierasz pełną prywatyzację wszystkiego co państwowe? GL 0,598
Czy zgadasz się na adopcję dzieci przez pary homoseksualne? SL 0,110*
Czy uważasz za uzasadnione wprowadzenie godziny policyjnej dla osób poniżej 0,373
osiemnastego roku życia? SK
Czy opieka zdrowotna powinna być darmowa dla każdego obywatela? GK 0,470
Czy jesteś za wprowadzeniem podatku liniowego? GL 0,313
Czy uważasz, że czasem uzasadnione jest stosowanie kar fizycznych przez rodziców 0,045*
wobec nieposłusznych dzieci? SK
Czy chcesz, aby w klasach szkolnych wisiał krzyż? SK 0,395
Czy państwo powinno przeciwdziałać polityce monopolistycznej firm? GK 0,278
Czy przeszkadza Ci umieszczanie okładek czasopism pornograficznych w witrynach 0,316
sklepowych? SK
Czy uważasz, że emeryci powinni jeździć za darmo komunikacją miejską i 0,409
międzymiastową? SK
Czy urlopy macierzyńskie powinny być w pełni płatne? GK 0,418
Czy uważasz za zasadne funkcjonowanie izb wytrzeźwień (zamiast zostawiania pijanych 0,469
samym sobie)? SK
Czy składka emerytalna powinna być określonym procentem dochodów? GL 0,401
Czy uważasz, że państwo powinno dotować tanie bary mleczne? GK 0,393
Czy uważasz, że w oficjalnych tekstach język polski powinien zostać maksymalnie 0,375
oczyszczony z anglicyzmów (np. „przedsiębiorczość” zamiast „biznes”, „sklep
wielobranżowy” zamiast „supermarket”)? SK
Czy według Ciebie powinno się wprowadzić zakaz sprzedaży alkoholu w późnych 0,357
godzinach wieczornych? SK
Czy popierasz wprowadzenie obowiązkowej domieszki biopaliw w benzynie? GK 0,459
Czy dopuszczasz możliwość przeprowadzania zabiegów aborcyjnych w sytuacji 0,288
zagrożenia zdrowia matki? SL
Czy uznajesz prawo kościoła do ingerowania w sprawy państwa (polityczne kazania, 0,083*
agitacja polityczna mediów zaangażowanych religijnie)? SK
Czy rolnictwo powinno być dotowane i subsydiowane pieniężnie oraz np. przez 0,410
interwencyjne skupy zboża? GK
Czy zgadzasz się na prawo homoseksualistów do zawierania związków małżeńskich? 0,227
SL
Czy zgadzasz się na propagowanie antykoncepcji? SL 0,124*
Czy uważasz, że obowiązek odbywania służby wojskowej powinien być powszechny? 0,383
SK
Czy osoby które płacą większe podatki powinny mieć prawo do wyższego standardu 0,295
opieki medycznej? GL
Czy chciałbyś wprowadzenia zakazu handlu w niedzielę? SK 0,483
Czy wprowadzenie obowiązkowych mundurków w szkołach uważasz za zasadne? SK 0,408
Czy państwo powinno mieć wpływ na ilość i kierunek eksportu? GK 0,446
Czy ośrodki pomocy społecznej powinny być finansowane przez państwo? GK 0,530
Czy zgadasz się z prawem policjantów do przeszukiwania obywateli bez podania 0,162*
przyczyny? SK
Czy uważasz, że młodzież z biednych rodzin czy domów dziecka powinna mieć 0,240
dodatkowe punkty podczas rekrutacji na wyższe uczelnie? SK
Czy uważasz, że szkoła powinna wpajać dzieciom miłość do kraju ojczystego, w 0,337
największy możliwy sposób promować polskość i jej symbole? SK
Czy uważasz, że możliwość porodu przez cięcie cesarskie powinna zostać ograniczona? 0,210
SK
Czy widzisz sens w dotowaniu firm zatrudniających osoby niepełnosprawne? GK 0,415
Czy jesteś za prowadzeniem lekcji wychowania seksualnego w szkołach? SL -0,005*
Czy więźniowie w zakładach karnych powinni mieć obowiązek zarabiania na jedzenie, 0,001*
które otrzymują? SK
Czy studia wyższe powinny być całkowicie płatne? GL 0,427
Czy osoby nieuleczalnie chore powinny mieć prawo do eutanazji? SL 0,225
Czy popierasz wypłacanie becikowego? GK 0,616
Tabela 1: moce dyskryminacyjne wszystkich pozycji początkowego zestawu
Legenda:
GK – pytanie ze skali gospodarczej, o odpowiedzi „tak” oznaczającej konserwatyzm
GL – pytanie ze skali gospodarczej, o odpowiedzi „tak” oznaczającej liberalizm
SK – pytanie ze skali wolnościowej, o odpowiedzi „tak” oznaczającej konserwatyzm
SL – pytanie ze skali wolnościowej, o odpowiedzi „tak” oznaczającej liberalizm
* – moc dyskryminacyjna poniżej 0,2 – pytanie nie zostało zakwalifikowane do ostatecznej wersji
kwestionariusza

Trafność

Trafność kwestionariusza została zmierzona kilkakrotnie i kilkoma metodami. Po

pierwsze trafność pozycji została oceniona przez pięciu sędziów kompetentnych (dwoje
studentów psychologii na specjalizacji psychometria, student politologii, student prawa oraz
mgr ekonomii), co spowodowało ograniczenie puli pytań do 24 (z 35) w skali wolnościowej i
28 (z 29) w skali gospodarczej. Wyeliminowane zostały pytania sformułowane w sposób
niekoniecznie jasny dla każdego, a także te, które wzbudzały wątpliwości co do ich zgodności
z teorią.

Trafność testu została zmierzona jednak poprzez zbadanie trafności kryterialnej, a

zewnętrznym kryterium były w tym wypadku preferencje polityczne. Założono bowiem
jeszcze przed dokonaniem badań walidacyjnych, że w sposób naturalny i zgodny z wszelką
logiką, osoby głosujące na pewne partie uzyskają wyniki wyższe w odpowiedniej skali niż
osoby głosujące na inne partie, co wynika przede wszystkim z poglądów i decyzji
podejmowanych przez owe partie.

Założono bowiem, że partie takie jak Prawo i Sprawiedliwość, Liga Polskich Rodzin
oraz Unia Polityki Realnej prezentują poglądy konserwatywne światopoglądowo. Dowodem
na daleko idący konserwatyzm PiS i LPR jest niewątpliwie program obydwu partii, a także
polityka realizowana przez oba ugrupowania w ramach rządzącej koalicji wraz z Samoobroną
RP. Partie te wiele miejsca poświęcają tradycji, religii, narodowi, moralności i rodzinie, a
także poszanowaniu prawa i zaostrzania tegoż, czyli wartościom historycznie
konserwatywnym, głoszonym już przez Edmunda Burke’a. Religia jest w niniejszych
rozważaniach wartością szczególną: samym założeniem kwestionariusza było, że polski
konserwatyzm jest związany z religijnością w sposób szczególny, a partie podające się za
konserwatywne bazują na starszym, szczególnie zaangażowanym w życie religijne
elektoracie, czego dowody łatwo uzyskać obserwując jakiekolwiek wyniki wyborów w
dowolnym biurze sondażowym. W konstrukcji kwestionariusza w praktyce pominięto jednak
sprawę Radia Maryja i ojca Tadeusza Rydzyka, mimo jego szczególnego udziału w polskim
życiu politycznym. Zjawisko to jest jednak na tyle niejednoznaczne teoretycznie, unikalne
oraz nietypowe, że dla bezpieczeństwa pominięto jego związek z konserwatyzmem.

Unia Polityki Realnej, mimo że jest partią o stosunkowo niewielkim poparciu,

odegrała bardzo istotną rolę w niniejszym badaniu walidacyjnym. Jest to bowiem partia o
bardzo wyrazistych poglądach konserwatywnych światopoglądowo i liberalnych gospodarczo
i dokładnie tak też siebie określa. UPR głosi wyjątkowo tradycyjne poglądy dotyczące
modelu rodziny, karania dzieci, homoseksualizmu, kary śmierci i wielu innych spraw, w
których konserwatywne poglądy partii znajdują swoje niezwykle wyraźne odzwierciedlenie.
Jednakże gospodarczo, partia ta jest nastawiona niezwykle liberalnie, wierząc w wolny rynek,
szkodliwość dużej ingerencji państwa w gospodarkę, prywatyzację, czy równe opodatkowanie
(Janusz Korwin-Mikke posuwa się w swoich postulatach do ekstremum, proponując podatek
pogłowny).

Również Samoobrona RP nie znalazła swojego miejsca w badaniu trafności

kwestionariusza, z kilku istotnych powodów. Nie udało się bowiem znaleźć odpowiedniej
grupy osób, która głosuje na tą partię, a w szczególności członków Samoobrony, którzy
chcieliby wziąć udział w badaniu. Nie jest to jednak szczególną szkodą dla badań
walidacyjnych „ko-libra”, z racji faktu, że Samoobrona jest partią o poglądach niejasnych,
podejmującą wiele sprzecznych ze sobą decyzji, a także zawierającą egzotyczne sojusze
polityczne, naginając się często do poglądów swoich sojuszników. Przewodniczący
Samoobrony RP, Andrzej Lepper wielokrotnie twierdził, że poglądy, które prezentuje jego
partia nie są ani kapitalistyczne, ani socjalistyczne, są czymś w rodzaju „trzeciej drogi” 4 –
podobne opinie potwierdzają status Samoobrony jako partii populistycznej, jednak nie w
rozumieniu Nolana (wysoka kontrola gospodarcza i osobista), a raczej w wersji obiecywania
wyborcom rzeczy niemożliwych do zrealizowania.

Sojusz Lewicy Demokratycznej, demokraci.pl, Unia Pracy oraz Socjaldemokracja

Polska, zostały potraktowane razem, ze względu na zatarcie się różnic pomiędzy tymi
partiami w ramach bloku „Lewica i Demokraci”. Partie te prezentują typowy europejski
4
http://www.samoobrona.org.pl/pages/01.Program/index.php?document=465.html
program socjaldemokratyczny, będąc najbardziej wolnościowym światopoglądowo
ugrupowaniem w Polsce, a także nastawionym bardzo prospołecznie gospodarczo (a więc
dokładnie odwrotnie niż ma to miejsce w przypadku UPR). Pogląd prospołeczny jest na
potrzeby kwestionariusza rozumiany jako konserwatyzm gospodarczy (duża rola państwa w
gospodarce, progi podatkowe, powolna i ostrożna prywatyzacja).

Platforma Obywatelska jest z kolei partią o średnim w Polsce poziomie

konserwatyzmu światopoglądowego – politycy tej partii często mają rodowód chrześcijańsko
– narodowy, mimo że partia określa sama siebie jako liberałów. W zakresie gospodarczym,
liberalizm PO jest natomiast o wiele bardziej widoczny, partia proponuje podatek liniowy,
szybką prywatyzację, ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw, chciałaby także szybkiego rozwoju
drobnego biznesu.

W związku z powyższymi wnioskami, niekoniecznie w stu procentach słusznymi,

jednakże logicznymi i podpartymi treścią programów politycznych partii, dokonano pewnych
klasyfikacji i założeń dotyczących pomiaru trafności kwestionariusza „KLiK”. Przede
wszystkim da się zauważyć, że niektóre partie mają bardzo zbliżone do siebie poglądy w
zakresie wolnościowym, bądź w zakresie gospodarczym, a czasem w jednym i drugim, mimo
często nieco większego ekstremizmu jednej z nich. Dlatego też Prawo i Sprawiedliwość oraz
Ligę Polskich Rodzin, jako dwie partie walczące o podobny elektorat i posługujące się
podobną retoryką polityczną, głoszące podobne hasła oraz stowarzyszone w jedną, rządzącą
Polską koalicję, potraktowano w badaniu jako jedność w obydwu skalach, gospodarczej i
wolnościowej. W zakresie wolnościowym, podobne i bardzo konserwatywne poglądy głoszą
także politycy Unii Polityki Realnej, w związku z czym wyniki uzyskane przez członków i
sympatyków tej partii w skali wolnościowej zostały zaklasyfikowane wspólnie z wynikami
członków i sympatyków Prawa i Sprawiedliwości oraz Ligi Polskich Rodzin.

Wyniki LPR+PIS+UPR na skali wolnościowej zostały przeciwstawione wynikom

członków i sympatyków Platformy Obywatelskiej (w założeniu powinny być wyższe niż
wyniki LPR+PIS+UPR), a członkowie i sympatycy Lewicy i Demokratów powinny uzyskać
wyniki najwyższe.

W skali gospodarczej, Unia Polityki Realnej nie została już natomiast dołączona do
Prawa i Sprawiedliwości oraz Ligi Polskich Rodzin, a do Platformy Obywatelskiej, ze
względu na bardzo liberalne poglądy obydwu partii.(niechęć do progów podatkowych,
niechęć do polityki silnie prospołecznej itp.). W założeniu, członkowie i sympatycy tych
partii, powinni uzyskać wyniki wyższe niż członkowie i sympatycy LPR i PiS oraz LiD. Ta
ostatnia partia, mimo lewicowych poglądów gospodarczych jest trudna do porównania z LPR
i PiS, ze względu na zupełnie odmienny elektorat, różne opinie w wielu kwestiach
gospodarczych. Dlatego też postanowiono rozpatrywać wyniki członków i sympatyków tych
partii osobno i nie zakładając żadnych prawidłowości związanych z porównaniem wyników
LiD oraz PiS i LPR.

Do pórównania wyników członków i sympatyków poszczególnych zestawów partii

użyto dwóch testów: t-Studenta (patrz: tabela 2) oraz jednoczynnikowej ANOVA (F z testem
post-hoc Tukeya).

Tabela 2: Średnie i odchylenia standardowe dla partii w dwóch skalach

PARTIA KATEGORIA średnia SD G średnia S SD S
G
PO członkowie n=21 2,145658 0,343957 1,990196 0,444949
sympatycy n=66 2,291353 0,346863 2,059942 0,361253
LiD członkowie n=18 2,478992 0,194269 1,748366 0,268889
sympatycy n=42 2,386489 0,278699 1,879845 0,305216
PiS członkowie n=8 2,767857 0,198045 2,916667 0,198373
sympatycy n=30 2,67619 0,247711 2,616667 0,247711
LPR członkowie n=9 2,816327 0,180753 2,904762 0,423842
sympatycy n=24 2,680952 0,237428 2,844444 0,281968
UPR członkowie n=15 1,632653 0,346639 2,485714 0,468993
sympatycy n=24 1,85119 0,449513 2,36713 0,496122

Tabela 3: wyniki badań walidacyjnych (test t-Studenta, p<0,05)

t dla członków t dla sympatyków
skala wolnościowa
LID vs PO 3,254* 2,516*
LID vs PIS+LPR+UPR 3,227* 3,226*
PO vs PIS+LPR+UPR 2,117* 1,740*
skala gospodarcza
LID vs PO+UPR 7,579* 5,370*
LID vs LPR+PIS 1,856* 0,172
PO+UPR vs LPR+PIS 5,862* 4,129*
* - wynik istotny
Tabela 4: wyniki badań walidacyjnych (ANOVA z testem post-hoc Tukeya, p<0,05)
Tukeya dla Tukeya dla ANOVA – F cz. i
członków sympatyków symp.
skala wolnościowa członkowie sympatycy
LID vs PO 0,242 0,180 9,036 11,498
LID vs PIS+LPR+UPR 0,723* 0,428*
PO vs PIS+LPR+UPR 0,482* 0,248*
skala gospodarcza członkowie sympatycy
LID vs PO+UPR 0,982* 0,488* 25,814 13,326
LID vs LPR+PIS 0,311 0,100
PO+UPR vs LPR+PIS 0,670* 0,492*
* - wynik istotny

Uzyskane wyniki, niemal w komplecie potwierdzające założenia, wskazują na wysoką

trafność kryterialną kwestionariusza „KLiK”. Jedynie w teście ANOVA z post-hoc Tukeya
nie udało się wykazać istotnych różnic dla członków i sympatyków Lewicy i Demokratów
oraz Platformy Obywatelskiej w skali wolnościowej, co byłoby zgodne z założeniami.
Jednakże test t-Studenta wykazał takową zależność, a w teście ANOVA z post-hoc Tukeya
wykazano wyższe (choć minimalnie nieistotnie dla p<0,05) wyniki członków i sympatyków
PO niż LiD, co było zgodne z założeniami. Kwestionariuszowa „koalicja” PiS, LPR i UPR
okazała się być istotnie bardziej konserwatywną gospodarczo niż PO i LiD. „Koalicja” PiS i
LPR okazała się natomiast istotnie bardziej konserwatywna światopoglądowo niż LiD oraz
„koalicja” PO i UPR.

Nieistotne okazały się również różnice pomiędzy LiD oraz LPR i PiS w skali
gospodarczej, przy czym wynik ten nie jest szczególnie istotny w obliczu trafności testu, z
racji faktu, iż trudno było przewidzieć jakie wyniki uzyskają wyżej wymienione zestawy
partii. W oczywisty sposób jednak, istotne okazały się różnice pomiędzy Platformą
Obywatelską i Unią Polityki Realnej, a wszystkimi pozostałymi partiami, co potwierdza
trafność skali.

ROZDZIAŁ 4
Obliczanie i interpretacja wyników oraz normy.

Wyniki kwestionariusza „Klik” liczy się osobno w dwóch skalach – gospodarczej oraz
światopoglądowej. Uzyskanie obu wyników stwarza możliwość ujęcia poglądów
politycznych każdego z badanych w II ćwiartce układu współrzędnych (ponieważ nie
przewidziano wyników ujemnych). Dodatkowo, owa ćwiartka układu współrzędnych nakłada
się z „Nolan Chart” co sprawia, że osoba badana może otrzymać wynik nie tylko liczbowy,
ale także opisowy. Nie sprowadza to jednak bynajmniej kwestionariusza „KLiK” do roli
psychotestu, z racji faktu, iż ten efektowny, ale nieoczywisty naukowo sposób podawania
wyników jest fakultatywny i stanowi rodzaj interesującego dodatku do klasycznie ujętego w
liczby i staniny wyniku badania.

Ostateczna wersja kwestionariusza „KLiK” zawiera 43 pytania, przy czym skala

gospodarcza ma 19 pozycji, a skala wolnościowa 24 pozycje. Na każde pytanie można
uzyskać od jednego, do czterech punktów, w związku z czym maksymalnym wynikiem
surowym w skali gospodarczej jest 76, a w skali wolnościowej 96 (wynikiem minimalnym
jest oczywiście 19 i 24). Z tym założeniem dokonano próby normalizacyjnej na 159 osobach.
Badanie zostało wykonane w sposób analogiczny do badania służącego ocenie parametrów
psychometrycznych kwestionariusza, w internecie, poprzez system webankieta.pl. Pytania
zostały na nowo przypadkowo rozdzielone, pytania z obydwu skal zostały pomieszane.

Otrzymane wyniki zostały zgodnie z założeniem znormalizowane w skalę staninową.

W tabelach 4 i 5 znajdują się rozkłady wyników próby normalizacyjnej odpowiednio dla skali
światopoglądowej i gospodarczej. Niestety żaden z rozkładów nie okazał się być normalnym
(wyniki testu Kołmogorowa – Smirnowa poniżej 1,5), dlatego też zastosowano dla
liczebności skumulowanych poprawkę na brak normalności rozkładu, według wzoru: ½
frekwencji dla wiersza + frekwencja skumulowana dla wiersza powyżej.
Tabela 5: Normy dla skali gospodarczej

wynik f fs poprawka fs/n z S9

22 1 1 0,5 0,003145 -2,73 1
25 1 2 1,5 0,009434 -2,34 1
27 1 3 2,5 0,015723 -2,15 1
31 1 4 3,5 0,022013 -2,01 1
32 1 5 4,5 0,028302 -1,9 1
33 3 8 6,5 0,040881 -1,74 2
34 9 17 12,5 0,078616 -1,41 2
35 5 22 19,5 0,122642 -1,16 3
36 4 26 24 0,150943 -1,03 3
37 8 34 30 0,188679 -0,88 3
38 9 43 38,5 0,242138 -0,7 4
39 10 53 48 0,301887 -0,52 4
40 5 58 55,5 0,349057 -0,39 4
41 8 66 62 0,389937 -0,28 4
42 9 75 70,5 0,443396 -0,14 5
43 7 82 78,5 0,493711 0 5
44 7 89 85,5 0,537736 0,09 5
45 5 94 91,5 0,575472 0,19 5
46 2 96 95 0,597484 0,24 5
47 6 102 99 0,622642 0,31 6
48 7 109 105,5 0,663522 0,42 6
49 3 112 110,5 0,694969 0,5 6
50 3 115 113,5 0,713836 0,56 6
51 9 124 119,5 0,751572 0,67 6
52 8 132 128 0,805031 0,86 7
53 5 137 134,5 0,845912 1,01 7
54 5 142 139,5 0,877358 1,16 7
55 3 145 143,5 0,902516 1,29 8
56 2 147 146 0,918239 1,39 8
57 1 148 147,5 0,927673 1,46 8
58 1 149 148,5 0,933962 1,5 8
60 1 150 149,5 0,940252 1,56 8
61 2 152 151 0,949686 1,64 8
62 1 153 152,5 0,959119 1,74 8
63 1 154 153,5 0,965409 1,82 9
64 1 155 154,5 0,971698 1,9 9
65 1 156 155,5 0,977987 2,01 9
67 2 158 157 0,987421 2,23 9
68 1 159 158,5 0,996855 2,73 9

Tabela 6: Normy staninowe dla skali wolnościowej

wynik f fs poprawka fs/n z S9
31 1 1 0,5 0,003145 -2,74 1
34 2 3 2 0,012579 -2,24 1
35 1 4 3,5 0,022013 -2,01 1
37 1 5 4,5 0,028302 -1,9 1
39 2 7 6 0,037736 -1,78 1
40 1 8 7,5 0,04717 -1,67 2
41 1 9 8,5 0,053459 -1,61 2
42 1 10 9,5 0,059748 -1,56 2
 43 3 13 11,5 0,072327 -1,46 2
33 2 15 14 0,08805 -1,35 2
45 2 17 16 0,100629 -1,28 2
46 4 21 19 0,119497 -1,18 3
47 4 25 23 0,144654 -1,06 3
48 6 31 28 0,176101 -0,93 3
49 2 33 32 0,201258 -0,084 3
50 5 38 35,5 0,22327 -0,76 3
51 4 42 40 0,251572 -0,67 4
52 4 46 44 0,27673 -0,59 4
53 8 54 50 0,314465 -0,48 4
54 8 62 58 0,36478 -0,35 4
55 7 69 65,5 0,41195 -0,22 5
56 4 73 71 0,446541 -0,13 5
57 6 79 76 0,477987 -0,05 5
58 7 86 82,5 0,518868 0,05 5
59 7 93 89,5 0,562893 0,16 5
60 4 97 95 0,597484 0,25 5
61 6 103 100 0,628931 0,33 6
62 9 112 107,5 0,676101 0,46 6
63 10 122 117 0,735849 0,63 6
64 3 125 123,5 0,77673 0,76 7
65 6 131 128 0,805031 0,86 7
66 6 137 134 0,842767 1 7
67 6 143 140 0,880503 1,18 7
68 2 145 144 0,90566 1,31 8
69 5 150 147,5 0,927673 1,45 8
70 3 153 151,5 0,95283 1,67 8
71 2 155 154 0,968553 1,86 9
72 2 157 156 0,981132 2,08 9

BIBLIOGRAFIA:

Kelley Ross (2005) – “Positive & Negative Liberties in three dimensions”

Jerry Pournelle (1985) – From Imperial Stars, vol.1, rozdz. “All ends on the spectrum”
Wojciech Falkowski, Andrzej Cwalina (2005) – „Marketing Polityczny, perspektywa
psychologiczna”. GWP.

KWES TIONAR IUS Z LIB ER ALIZM U i KONS ER WATYZM U „KLiK”

Wiek: ___________
Wykształcenie: ___________
Płeć (zaznacz): K M

Uprzejmie proszę o ustosunkowanie się do 43 niżej umieszczonych

zdań poprzez wskazanie najbardziej pasującej spośród 4 odpowiedzi.
Odpowiedź 1 oznacza „zdecydowanie nie”, odpowiedź 2 oznacza „raczej
nie”, odpowiedź 3 oznacza „raczej tak”, a odpowiedź 4 „zdecydowanie
tak”. Dziękuję!

PYTANIE ODPOWIED
Ź
1 Czy powinna istnieć płaca minimalna o określonej kwocie? 1 2 3 4
2 Czy popierasz wypłacanie becikowego? 1 2 3 4
3 Czy uważasz, że państwo powinno dotować tanie bary 1 2 3 4
mleczne?
4 Czy uważasz, że obowiązek odbywania służby wojskowej 1 2 3 4
powinien być powszechny?
5 Czy dopuszczasz możliwość przeprowadzania zabiegów 1 2 3 4
aborcyjnych w sytuacji zagrożenia zdrowia matki?
6 Czy jesteś za państwowym pakietem socjalnym dla osób 1 2 3 4
najuboższych?
7 Czy według Ciebie powinno się wprowadzić zakaz 1 2 3 4
sprzedaży alkoholu w późnych godzinach wieczornych?
8 Czy popierasz cenzurę treści wulgarnych w mediach? 1 2 3 4
9 Czy opieka zdrowotna powinna być darmowa dla każdego 1 2 3 4
obywatela?
10 Czy zgadzasz się na prawo homoseksualistów do 1 2 3 4
zawierania związków małżeńskich?
11 Czy osoby które płacą większe podatki powinny mieć 1 2 3 4
prawo do wyższego standardu opieki medycznej?
12 Czy uważasz, że szkoła powinna wpajać dzieciom miłość 1 2 3 4
do kraju ojczystego, w największy możliwy sposób
promować polskość i jej symbole?
13 Czy jesteś za wprowadzeniem podatku liniowego? 1 2 3 4
14 Czy państwo powinno mieć wpływ na ilość i kierunek 1 2 3 4
eksportu?
15 Czy uważasz za zasadne funkcjonowanie izb wytrzeźwień 1 2 3 4
(zamiast zostawiania pijanych samym sobie)?
16 Czy państwo powinno przeciwdziałać polityce 1 2 3 4
 monopolistycznej firm?
17 Czy należy obniżyć podatki dla najbogatszych? 1 2 3 4
18 Czy uważasz, że młodzież z biednych rodzin czy domów 1 2 3 4
dziecka powinna mieć dodatkowe punkty podczas
rekrutacji na wyższe uczelnie?
19 Czy studia wyższe powinny być całkowicie płatne? 1 2 3 4
20 Czy przeszkadza Ci umieszczanie okładek czasopism 1 2 3 4
pornograficznych w witrynach sklepowych?
21 Czy zgadzasz się na reklamę alkoholu i papierosów w 1 2 3 4
mediach?
22 Czy rolnictwo powinno być dotowane i subsydiowane 1 2 3 4
pieniężnie oraz np. przez interwencyjne skupy zboża?
23 Czy składka emerytalna powinna być określonym 1 2 3 4
procentem dochodów?
24 Czy państwo powinno dotować duże firmy stwarzające 1 2 3 4
miejsca pracy?
25 Czy chciałbyś wprowadzenia zakazu handlu w niedzielę? 1 2 3 4
26 Czy powinny powstawać państwowe zakłady pracy 1 2 3 4
zatrudniające bezrobotnych?
27 Czy uważasz za uzasadnione wprowadzenie godziny 1 2 3 4
policyjnej dla osób poniżej osiemnastego roku życia?
28 Czy uważasz, że emeryci powinni jeździć za darmo 1 2 3 4
komunikacją miejską i międzymiastową?
29 Czy uważasz, że możliwość porodu przez cięcie cesarskie 1 2 3 4
powinna zostać ograniczona?
30 Czy urlopy macierzyńskie powinny być w pełni płatne? 1 2 3 4
31 Czy powinno się ograniczać budowanie hipermarketów, 1 2 3 4
aby pomóc mniejszym sklepom osiedlowym?
32 Czy uważasz, że inwestycje publiczne (np. autostrady) 1 2 3 4
powinny być finansowane przez państwo?
33 Czy wprowadzenie obowiązkowych mundurków w szkołach 1 2 3 4
uważasz za zasadne?
34 Czy widzisz sens w dotowaniu firm zatrudniających osoby 1 2 3 4
niepełnosprawne?
35 Czy uważasz, że w oficjalnych tekstach język polski 1 2 3 4
powinien zostać maksymalnie oczyszczony z anglicyzmów
(np. „przedsiębiorczość” zamiast „biznes”, „sklep
wielobranżowy” zamiast „supermarket”)?
36 Czy ośrodki pomocy społecznej powinny być finansowane 1 2 3 4
przez państwo?
37 Czy popierasz złagodzenie prawa o posiadaniu i zażywaniu 1 2 3 4
marihuany?
38 Czy popierasz wprowadzenie obowiązkowej domieszki 1 2 3 4
biopaliw w benzynie?
39 Czy popierasz pełną prywatyzację wszystkiego co 1 2 3 4
państwowe?
40 Czy uważasz, że prostytucja powinna zostać 1 2 3 4
zalegalizowana?
41 Czy jesteś za ograniczeniem roli państwa w gospodarce? 1 2 3 4
42 Czy chcesz, aby w klasach szkolnych wisiał krzyż? 1 2 3 4
43 Czy osoby nieuleczalnie chore powinny mieć prawo do 1 2 3 4
eutanazji?

Sprawdź proszę czy ustosunkowałeś/aś się do wszystkich pozycji

testowych.

Dziękuję!