Z.

Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Wykład 26

26. Fale elektromagnetyczne

Maxwell nie tylko wyjaśnił zjawiska elektryczne za pomocą czterech równań, ale
wyciągnął z nich wnioski, których nie kojarzono przed nim z elektrycznością. W 1864 r
pokazał, że przyspieszony ładunek musi promieniować pole elektryczne i magnetyczne,
a następnie, że pola te są do siebie prostopadłe i tworzą kąt prosty z kierunkiem rozcho-
dzenia się fali. Prędkość fal elektromagnetycznych w próżni

1
c= (26.1)
µ 0ε 0

Znany nam obecnie zakres widma fal elektromagnetycznych przedstawia rysunek poni-
żej.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10

fale długie mikrofale podczerwień

pasmo TV ultrafiolet prom. γ
fale średnie światło prom. X
widzialne

(Omówienie źródeł promieniowania).

26.1 Równanie falowe

Przypominamy równanie falowe dla struny

∂ 2y 1 ∂ 2y
=
∂x 2 u 2 ∂t 2

Przez analogię równanie falowe dla fali EM (bez wyprowadzenia)

∂ 2 Bz 1 ∂ 2 Bz
= 2 (26.2)
∂x 2 c ∂t 2

26-1
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

26.2 Linie transmisyjne

Dotyczy problemu przenoszenia fal EM pomiędzy dwoma punktami.

26.2.1 Kabel koncentryczny

Jeżeli przełącznik S (rysunek poniżej) jest połączony z punktem b to przewodni-

ki są na tym samym potencjale.

s
a b
ε

Jeżeli przełączymy go do pozycji a to między przewodnikami pojawi się różnica poten-

cjałów U. Ta różnica nie wystąpi w całym kablu ale będzie się przenosić wzdłuż kabla
ze skończoną prędkością, która dla linii doskonale przewodzącej jest równa prędkości
światła c. Na rysunku (a) przedstawiono zależność czasową napięcia między kablami w
punkcie odległym o l od źródła. Impuls w kablu w dowolnej chwili t jest pokazany na
rysunku (b).

a) b)
U t = l/c U
x = ct
x=l

t x

Na rysunku (c) pokazany jest kształt fali otrzymanej przy periodycznym przerzucaniu
przełącznika między punktami a i b, a na rysunku (d) kształt fali po zastąpieniu prze-
łącznika oscylatorem sinusoidalnym.
c) d)
U U

Oczywiście takie zmiany rejestruje się dopiero dla odpowiednich częstości. Dla często-
ści np. 50 Hz, λ = c/v = 6·106 m = 6000 km oczywiście nie widać w liniach transmisyj-

26-2
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

nych sygnałów przypominających fale. Ale już dla częstości mikrofalowych rzędu 10
GHz λ = 3 cm.

26.2.2 Pola i prądy w kablu koncentrycznym

Na rysunku ( poniżej) pokazany jest rozkład pola elektrycznego i magnetycznego w ka-

blu koncentrycznym.

E B
c E
B

prąd
przewodzenia

prąd
przesunięcia

Pole elektryczne jest radialne, a pole magnetyczne tworzy współosiowe koła wokół
wewnętrznego przewodnika.
Linia transmisyjna ma zerowy opór tzn. pole E nie ma składowej stycznej w dowolnym
punkcie powierzchni przewodzącej. To są tzw. warunki brzegowe.
Mamy tu do czynienia z falą bieżącą. Rysunek to tylko jedna z możliwych konfiguracji
pól (fali EM) bo ω może się zmieniać w sposób ciągły. Na rysunku dolnym pokazane są
prądy (przewodzenia i przesunięcia). Tworzą zamknięte pętle - ciągłość prądu.

26.2.3 Falowód

Istnieje możliwość przesyłania fal EM przez pustą rurę metalową (bez przewodnika
wewnętrznego). Ściany tej rury (falowodu) mają oporność zerową. Jej przekrój jest pro-
stokątem. Jeżeli do końca falowodu przyłożymy generator mikrofalowy (klistron) to
przez falowód przechodzi fala o rozkładzie pól E, B pokazanym na rysunku poniżej.
Falowód z liniami pola E widzianymi z boku (rys. a), liniami B widzianymi z góry (rys.
b), i liniami E widzianymi z przodu (rys c). Dla polepszenia czytelności na rysunku (a)
pominięto linie B, a na rysunku (b) linie E.

26-3
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

a) c)

E
Vf
E
λ

b)

Vf

Pole E nie ma składowej stycznej w żadnym punkcie wewnętrznej powierzchni falowo-

du. Typ transmisji czyli rozkład pól (typ fali) w falowodzie zależy od jego rozmiarów.
Ten podstawowy, dla prostokątnego falowodu, rozkład pól będzie przesyłany pod wa-
runkiem, że częstość ω będzie większa od tzw. częstości odcięcia (granicznej) ω0. Żeby
wyeliminować inne rozkłady (nakładanie się ich) wybieramy ω większe od ω0 dla typu
podstawowego, a mniejsze od częstotliwości odcięcia dla innych typów. Wtedy pod-
stawowy typ transmisji jest jedynym. Zwróćmy uwagę, że rozkład nie musi być sinuso-
idalnie zmienny.

26.3 Wnęki rezonansowe

Omawialiśmy fale EM bieżące w liniach transmisyjnych. Możliwe jest, podobnie

jak dla fal akustycznych, wytworzenie fal EM stojących. Taka fala czyli zespół doscylu-
jących pól B i E może powstać np. w zamkniętym cylindrze wykonanym z dobrego
przewodnika (rysunek poniżej). Doprowadzenie fali (z generatora), czyli sprzężenie z
linią transmisyjną może być zrealizowane przez mały otwór lub antenę (mały pręt). Po-
dobnie jak dla rezonatora akustycznego (piszczałka organowa, struna) możliwe jest
wiele rodzajów drgań z różnymi częstotliwościami.

E
r a
B r

Formalne potraktowanie drgań we wnęce powinno wyjść od równań Maxwella i koń-

czyć na wzorach opisujących rozkłady pól we wnęce w zależności od czasu i miejsca

26-4
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

we wnęce. My ograniczymy się do drgań podstawowych i pokażemy, że są one zgodne

z równaniami Maxwella.
Przerywany okrąg przedstawia drogę całkowania przy obliczaniu pola B z prawa Ampe-
ra, a przerywany prostokąt drogę całkowania przy wyliczaniu E z prawa Faradaya.
Na rysunku widać pole E oraz B. W tej sytuacji załóżmy, że pole B maleje, a pole E
rośnie. Zastosujmy, do prostokąta na rysunku, prawo Faradaya.

dφ B
∫ E dl = − dt

E równa się zeru dla górnej drogi całkowania (w ścianie wnęki) oraz dla dróg bocznych
bo tam E jest prostopadłe do dl. Tak więc

∫ Edl = Eh
Łącząc równania otrzymujemy:
1 dφ B
E=−
h dt

E jest więc maksymalne gdy strumień magnetyczny zmienia się najszybciej. W przy-
padku zmian sinusoidalnych odpowiada to przejściu przez zero (zmianie znaku) B.
Więc E ma wartość maksymalną gdy B ma wartość zero w całej wnęce.
Teraz zastosujemy prawo Ampera dla linii pola B widocznych na przekroju (a) wnęki
rezonansowej (dla konturu o promieniu r).

dφ E
∫ Bdl = µ ε
0 0
dt
+ µ0 I

Ponieważ żaden ładunek nie przepływa przez kontur więc prąd przewodzenia I = 0. Cał-
ka po lewej stronie równania wynosi B2πr więc

µ 0 ε 0 dφ E
B=
2πr dt

Pole B zależy od szybkości zmian strumienia pola E. Tak jak poprzednio dla sinuso-
idalnych zmian E maksimum B otrzymamy gdy E zmienia znak.
Widać, że pola E i B podtrzymują się wzajemnie. Raz wzbudzone drgania trwają przy
nieobecności strat.

26.4 Promieniowanie

Elektromagnetyczna linia transmisyjna może być zakończona na różne sposoby np.

wnęką rezonansową. Może też być zakończona w sposób umożliwiający wypromienio-
wanie energii elektromagnetycznej do otaczającej przestrzeni. Przykładem takiego za-
kończenia jest elektryczna antena dipolowa pokazana na rysunku poniżej.

26-5
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Różnica potencjałów pomiędzy między drutami zmienia się sinusoidalnie i efekt jest
taki jak w przypadku dipola elektrycznego o momencie dipolowym p zmieniającym się
co do wielkości jak i kierunku. Na rysunku poniżej pokazane jest pole E i B wytwarza-
ne przez taki dipol czyli też przez taka antenę. Fale rozchodzą się z prędkością c (w
próżni). Przedstawione są pola w dużej odległości od dipola.

+ P
-

Fala elektromagnetyczna emitowana przez drgający dipol elektryczny przechodząc

przez odległy punkt P jest falą płaską. Przypomnijmy, że prędkość fali jest dana przez
znany wzór c = λv, lub inaczej c = ω / k, gdzie ω = 2πv oraz k = 2π/λ.

26.5 Wektor Poyntinga

Jedną z ważnych właściwości fali elektromagnetycznej jest zdolność do przenosze-

nia energii od punktu do punktu. Szybkość przepływu energii przez jednostkową po-
wierzchnię płaskiej fali elektromagnetycznej można opisać wektorem S zwanym wekto-
rem Poyntinga. Wektor S definiujemy za pomocą iloczynu wektorowego

1
S= E×B (26.3)
µ0

W układzie SI jest on wyrażony w W/m2, kierunek S pokazuje kierunek przenoszenia

energii. Wektory E i B są chwilowymi wartościami pola elektromagnetycznego w roz-
patrywanym punkcie.

26-6