Życie i Poglądy filozoficzne

Benedykta Spinozy
Życiorys
 Urodził się w Amsterdamie, w rodzinie żydowskich
marranów, która uciekła z Portugalii. Uczęszczał do
żydowskiej wyższej szkoły należącej do hiszpańsko-
portugalskiej wspólnoty w Amsterdamie. Szkoła ta
wydała jego pierwszą pracę naukową o gramatyce
języka hebrajskiego. Znał biegle Talmud i
kabalistykę; władał kilkoma językami – hebrajskim,
łaciną, włoskim, francuskim, hiszpańskim i
portugalskim. Uprawiał zawód optyka – do końca
życia utrzymywał się wytwarzając soczewki.
 Dom Benedykta
Spinozy

 Dzięki przyjaźni z uczonym, Franciszkiem van den

Endenem, zapoznał się z dziełami Giordano Bruno i
filozofią Kartezjusza. Nieortodoksyjne poglądy
Spinozy (a konkretnie – kłótnia z teologami na temat
materialności ludzkiej duszy) spowodowały
oskarżenie go o herezję i wykluczenie w 1654 z
gminy żydowskiej. Przyjął wtedy łacińskie imię
Benedykt. Nigdy potem Spinoza nie skłonił się ku
żadnej religii, przez co odciął się od innych,
zachowując kontakty i utrzymując korespondencję
jedynie z grupą uczonych.
 W 1659 roku zamieszkał na stałe w Hadze,
nadal pracując w swym zawodzie i zajmując
się filozofią. Zyskał sławę już za życia dzięki
streszczeniu filozofii Kartezjusza (Zasady
filozofii Kartezjusza w porządku
geometrycznym wywiedzione – 1663), a
przede wszystkim za Traktat teologiczno-
polityczny z 1670 r., który znalazł się w
indeksie ksiąg zakazanych.
 Spinoza otrzymał ofertę objęcia katedry
filozofii na uniwersytecie w Heidelbergu pod
warunkiem nie wyrażania treści
antyreligijnych w swych wykładach -
propozycję odrzucił. Nie przystał też na
prośbę króla Ludwika XIV, który w zamian za
zadedykowanie mu jednego z dzieł był gotów
dać filozofowi dożywotnią pensję.
 Spinoza zmarł w Hadze na gruźlicę.
Pozostałe jego dzieła (Etyka w porządku
geometrycznym dowiedziona, Traktat o
poprawie umysłu, Traktat polityczny, Traktat
krótki o Bogu, człowieku i jego szczęśliwości)
zostały wydane pośmiertnie.
Poglądy filozoficzne

 ETHICA MORE GEOMETRICO

DEMONSTRATA
Spinoza był filozofem w pewnym sensie
wewnętrznie rozdartym. Z jednej strony był
zafascynowany mistycyzmem i panteizmem w
duchu Majmonidesa, a z drugiej najnowszymi w
jego czasach prądami filozoficznymi, czyli
racjonalizmem Kartezjusza i naturalizmem
Hobbesa.
 Jego programem filozoficznym było pogodzenie tych
wszystkich prądów w jednolity i spójny system. Od
Majmonidesa przejął on głęboką wiarę w jedność
całego bytu (monizm), od Kartezjusza - fascynację
matematyką i koncepcję znalezienia racjonalnego i
nie do obalenia punktu początkowego wszelkich
rozumowań, zaś od Hobbesa przejął wiarę, że dobry
system filozoficzny nie może stać w sprzeczności z
namacalnymi faktami z codziennego życia.
 Jego podejście do problemów filozoficznych polegało
na formułowaniu tzw. założeń pisanych w formie
matematycznych pewników, generowaniu z nich
twierdzeń, dowodzeniu ich na sposób matematyczny
i wreszcie konfrontowaniu wniosków z tych twierdzeń
ze znanymi sobie faktami. Tę metodę filozofowania
nazwał more geometrico, gdyż przypominała ona
konstrukcję geometrii Euklidesa, w której z kilku
pewników tworzy się całą rozbudowaną naukę.
 W ciągu swojego życia Spinoza stale zmieniał i
modyfikował swój zbiór założeń i nie będąc ich
pewnym do samego końca, nazywał je wszystkie tylko
propozycjami.

Jego największe dzieło Etyka w porządku

geometrycznym dowiedziona wydane już po jego
śmierci, liczące ok. 200 stron, zawiera najpełniejszy
wariant jego systemu. Etyka jest w istocie zbiorem
owych "propozycji". Są one ułożone i ponumerowane
w kolejności od najbardziej podstawowych i ogólnych
do najbardziej szczegółowych i praktycznych.
 Każda propozycja to krótkie zdanie, w którym
dwa (lub więcej) pojęcia są połączone jedną
relacją logiczną i są całkowicie pozbawione
jakiegokolwiek komentarza. Powoduje to, że
dzieło to może być rozumiane i
interpretowane na wiele różnych sposobów i
dlatego każde streszczenie poglądów
Spinozy zawsze może być posądzone o
nadużycie i nieścisłość.
Panteizm racjonalistyczny

 Podstawowym założeniem Spinozy (propozycje od

nr 1 do 5) było, że istnieje tylko jedna substancja,
która stanowi podstawowy budulec wszechświata.
Substancja ta musi istnieć sama przez się i musi być
pierwotna w stosunku do wszelkich swoich
atrybutów. Musi być nieskończona, istnieć
samoistnie (nie być stworzona) i być przyczyną
istnienia wszystkich innych bytów – czyli musi być
wszechmocna. Nie może to być zatem nic poza
Bogiem.
 Jeśli jednak jest to Bóg i Bóg jest jedyną substancją,
to wobec tego wszystko, co istnieje, jest Bogiem w
dosłownym znaczeniu. Jak głosi słynna propozycja
nr 14: "Nie istnieje żadna substancja, która by nie
była Bogiem" – a zatem, substancja tworząca cały
istniejący wszechświat i Bóg są całkowicie tożsame.
Nie istnieje nic poza Bogiem, a wszystko, co istnieje,
jest częścią Boga, istnieje jakby w nim samym. Bóg
jest tożsamy z przyrodą, naturą, materią i są to tylko
różne nazwy dla tej samej podstawowej substancji.
Skrajny determinizm

 W dalszych propozycjach, wychodząc z tych

wstępnych założeń, Spinoza dowodził, że
substancja ta musi mieć charakter logiczny i
racjonalny, a zatem wszystko, co się dzieje
we wszechświecie, który jest tożsamy z
substancją, musi również podlegać ściśle
logicznym i racjonalnym prawom – jest więc
też ściśle zdeterminowane.
 Substancja ta, czy nazwać ją Bogiem, czy też naturą,
była w systemie Spinozy siłą całkowicie bezosobową,
aczkolwiek racjonalną, a dokładniej źródłem wszelkiej
racjonalności. "Dowód" na racjonalność tak rozumianej
substancji był przeprowadzony w duchu Kartezjusza.
Skoro istnieje możliwość uporządkowania własnych
myśli w spójny system, to znaczy, że natura też jest
racjonalna, gdyż gdyby nie była, myśli również nie
mogłyby nigdy utworzyć racjonalnego zbioru, skoro są
one stworzone z tej samej substancji, co wszystkie
inne przejawy istnienia.
 W świecie Spinozy nic się nie może dziać
przez przypadek, wolnością jest w nim
zrozumienie konieczności (koncepcję tę
rozwinął potem m.in. Hegel). Wolny człowiek
to taki, który nie podlega żadnym innym
ograniczeniom, poza tymi, które sam na
siebie nałożył. Prawa przyrody zaś należy
zaakceptować. Ich zrozumienie jest istotą
wolności.
 Paralelizm
 Aby wyjaśnić przyczyny, dla których ludzie mają dwa złudzenia:
poczucie wolności wyboru i poczucie odrębności swojego ducha od
świata materialnego, Spinoza uznał, że duch i materia są dwoma
aspektami jednej substancji – jakby jednym przedmiotem, ale
oglądanym z różnych perspektyw. Aspekty te są na tyle różne, że nie
można utrzymywać, że jest między nimi bezpośrednia łączność.

Duch nie wpływa zatem w żaden sposób na materię, a materia na

ducha. Istnieją one w stosunku do siebie zupełnie równolegle. To, że
wydarzenia w jednym z tych aspektów odpowiadają ściśle
wydarzeniom w drugim (np.: jeśli pomyślimy o tym, żeby ruszyć ręką
to ręka się rusza), wynika z faktu, że są one dwoma aspektami tej
samej substancji; są więc jednocześnie determinowane tymi samymi
prawami i tylko dlatego istnieje między nimi taka koordynacja
czasowa.
 Innymi słowami, każdej myśli odpowiada jakieś zdarzenie
fizyczne, a każdemu zdarzeniu fizycznemu odpowiada jakaś
myśl, ale tylko dlatego, że obie one są równolegle
"zaprogramowane" w substancji. Nie ma między duchem i
światem materialnym relacji wynikania w żadną stronę, istnieją
one obok siebie zupełnie równolegle.

 "Zaprogramowanie" to daje też ludziom złudzenie istnienia

wolnej woli. Jeśli bowiem zamierzą sobie wykonanie jakiejś
czynności, to ona się często faktycznie wydarza. W istocie nie
jest tak dlatego, że oni sobie tak zamierzyli, a tylko z powodu,
że ich myśl i to zdarzenie zostało równolegle zdeterminowane
prawami wg których działa substancja.
Teoria relacji w etyce

 Wydawałoby się, że przy takich założeniach wszelka

etyka w tradycyjnym znaczeniu tego słowa jest
niemożliwa. Skoro wszystko jest "zaprogramowane",
to nie ma miejsca na żaden wybór, nie ma też więc
odpowiedzialności za własne czyny. Niemniej
jednak, Spinozę uważa się za jednego z
największych etyków, gdyż stworzył on pierwszy w
historii system, w którym pojęcia "dobra" i "zła" nie
są traktowane jak niezależne byty, lecz jako relacje
między innymi bytami
 Spinoza analizował kwestie etyczne dokładnie tak
samo, jak to robił ze wszystkimi wcześniejszymi.
Przy okazji tych rozważań zauważył, jako pierwszy w
historii, że nie ma rzeczy, które są zawsze dobre lub
zawsze złe, lecz że ich wartość etyczna zawsze
zależy od relacji, w jakich się znajdują w stosunku do
danego człowieka. Np.: jeśli ktoś jest chory i
dostanie lek adekwatny do swojej choroby, to ten lek
będzie dla niego dobrem; jeśli jednak ten lek
przyjmie osoba chora na coś innego, może on jej
poważnie zaszkodzić, jest więc dla tej osoby złem.
 Dokładnie to samo można też powiedzieć o relacji
między dwiema dowolnymi osobami. Zło i dobro nie
są więc wewnętrznymi cechami ludzi, lecz również
wynikają z relacji między nimi. Jeden i ten sam
człowiek może równocześnie czynić dobro jednemu
człowiekowi i zło drugiemu. Okradzenie bogacza i
rozdanie jego własności biednym jest czynieniem zła
bogatemu i dobra biednemu. Praktycznie każde
zdarzenie między ludźmi ma taki charakter – gdyż
zawsze można znaleźć tych, którzy na tym zyskają i
tych, którzy na tym stracą.
 Ten relatywizm etyczny w połączeniu z
wcześniejszym determinizmem, doprowadził
Spinozę do wniosku, że aktywne czynienie lub
poszukiwanie dobra nie ma większego sensu i
jedynym wysiłkiem, jaki warto podjąć w tym zakresie,
jest osiągnięcie zrozumienia praw, wg których działa
substancja. Jest to, jak mówi sam Spinoza w
ostatniej "propozycji" zawartej w Etyce: "wiedza o
jedności łącząca harmonijnie umysł z całą Naturą,
która, gdy zaakceptowana, daje jedynie możliwe
szczęście".
Rękopis Spinozy
Wpływ Spinozy na rozwój
filozofii

 Za swojego życia poglądy Spinozy były całkowicie

odosobnione i spotkały się z krytyką ze wszystkich
stron.

Ze strony religijnie nastawionych filozofów był

krytykowany za odrzucanie koncepcji osobowego
Boga, zrównywanie Boga z naturą, poglądu że duch
substancjalnie nie różni się od materii, oraz za
relatywizm moralny. Wszystkie te poglądy stały w
oczywistym konflikcie z podstawowymi założeniami
zarówno chrześcijaństwa jak i judaizmu i brzmiały jak
bluźnierstwa.
 Ze strony filozofów-racjonalistów – np: Woltera i Leibniza był on z
kolei atakowany z pozycji naukowych. Leibniz wykazywał, że
matematyczna ścisłość Spinozy jest bardzo pozorna. Jego
definicje i pewniki są bardzo niejednoznaczne, a dowody
twierdzeń są bardzo niekonsekwentne i często wewnętrznie
sprzeczne.

 Poglądy Spinozy stały się bardziej popularne dopiero w dobie

romantyzmu. Panteizm, rozumiany jako jedność Boga i natury był
bardzo popularnym poglądem owego czasu, a fakt, że został on
"dowiedziony" na "matematyczny" sposób przez Spinozę był
cennym argumentem w dyskusji z krytykami tego poglądu.
 Koncepcja wszechobejmującej substancji o
charakterze racjonalnym, została
podchwycona przez niemieckich idealistów i
została następnie przekształcona w pojęcie
absolutu, który stał się podstawą heglizmu
Słynne cytaty Barucha Spinozy

„Wolność to świadoma
konieczność”
 Bóg czyli natura. \

 Im więcej posiadamy radości, tym doskonalsi

jesteśmy.
 Każde określenie jest negacją.
 Kto prawdziwie Kocha Boga, nie pragnie
Jego Miłości wzajem.
 Wolność to świadoma konieczność.
 Ludzka wolność ludzi polega zaledwie na
tym, że człowiek zna swoje pragnienia, nie
zna natomiast przyczyn, które je wywołują.

 Ludzkich postępków nie wyśmiewać, nie

opłakiwać, nie potępiać, lecz zrozumieć.

 Nie istnieją kłamstwa, a jedynie kalekie

prawdy.
 Przyjemność może być nadmierna i zła,
przykrość zaś o tyle może być dobra, o ile
przyjemność, czyli radość, jest zła.

 Ten, kto się śmieje ostatni, przeważnie nie

ma jednego zęba na przedzie.

 Zadowolenie z samego siebie jest

prawdopodobnie najtrudniej osiągalne.