O człowieku który się kulom nie kłaniał

Janina Broniewska
Rozdział pierwszy
O piramidzie z prawdziwego lukru, o czarodziejskiej dorożce i bardzo
tajemniczym domu, czyli początek całej historii

Każdą powieśd o jakimś nawet bardzo sławnym człowieku zawsze najlepiej zaczynad od samego
początku. Tak właśnie, jak przebiega życie każdego z nas.

A więc zaczynamy. Prawdziwą historię o najprawdziwszym człowieku.

Rzecz zaczyna się w Warszawie. Tylko nie myślcie, że dziś albo nawet przed samą wojną. Przecież
zaczęliśmy od początku, więc będzie to sporo lat temu. Dokładnie w roku 1901.

Po ulicy Żelaznej szedł sobie wielki koo na bardzo grubych nogach. Pomalutku, kiwając statecznie
wielkim łbem, od czasu do czasu oganiając muchy ogonem. Za koniem toczył się po szynach
granatowo-żółty wagonik, wypchany szczelnie pasażerami. Kogo tam nie było! Paniusia w salopce,
z torebką wyszywaną paciorkami, z parasolką falbaniastą, z paczuszkami i wypchaną jaskółką na
bardzo cudacznym kapelusiku. Bledziutka dziewczyna w tiulowym kołnierzyku na fiszbinach (fiszbiny
strugało się z płyt rogowych, które wielorybowi zastępują zęby), takim sztywnym, że ani szyją
pokręcid. Paru robotników w bardzo nędznych, cajgowych marynarczynach. Kobieciny w nijakiego
koloru chusteczkach na głowie. Mocno zasapany a gruby właściciel browaru, któremu pękł właśnie
resor przy powozie i rad nierad musiał się teraz tłoczyd w konnym tramwaju, zanim powozu nie
naprawią w fabryce Geyera na Lesznie.

Woźnica (dziś zwałby się motorniczym) krzyknął na swój czteronożny motor, oganiający się od much
ogonem:

-Prrr! Stój!

Koo stanął, stanął i tramwaj. Tu był właśnie przystanek, na rogu Żelaznej i Chłodnej.

Z wagoniku wysiadła ta bledziutka dziewczyna w kołnierzyku tiulowym na wielorybich fiszbinach.

Weszła do narożnej cukierni, w której pracowała jako kasjerka. Przez otwarte drzwi aż buchnął na
hałaśliwą ulicę zapach wanilii, czekolady, świeżo parzonej kawy, miodowych pierników.

A przy wielkiej szybie cukierni stał sobie chłopczyna. Pociągnął łakomie zadartym noskiem, poczuwszy
te smakowite zapachy. Oparł trochę zamorusane łapiny na miedzianej balustradzie otaczającej
cukierniczą witrynę, zadarł głowę i patrzył jak urzeczony na wszystkie cudeoka za szklaną taflą. A było
się czemu przyglądad, zwłaszcza w tym wieku, kiedy się ma pięd lat.

Na srebrnej nodze stała na samym środku taca. Na tej tacy tort czekoladowy. Na tym torcie rosły
żółte i czerwone róże, jakby je ktoś tylko co zerwał z różanego krzaka. Róże były z marcepanu, tort,
jak się rzekło, czekoladowy. Ale to jeszcze nic. To nic wobec tej półmetrowej chyba wieży
z najprawdziwszego, bielutkiego lukru. Wieża wyrastała z samego środka przystrojonego
w marcepanowe kwiaty tortu. Wyglądała, jak utkana z jakiejś koronki, a może z cieniutkich sopelków
lodu?
Na bocznych, szklanych półeczkach za szybą stały rzędami pudełka. Owalne, okrągłe, prostokątne. Na
każdym wieczku inny obrazek. Tu kotki w koszyczku, tam dwa całujące się gołąbki, to znów
roześmiana dziewczynka w czerwonym kapturku. A co w tych pudełkach? Czekoladki, irysy, malinowe
i miętowe cukierki w kolorowych, szeleszczących papierkach.

Chłopczyk coraz wyżej zadzierał łepetynę. Stał i patrzył oczarowany, zachwycony, zapomniawszy
o całym świecie. Nawet o tej ulicy Chłodnej, po której jechały właśnie wielkie furgony. Woźnice
strzelali z batów, spod kooskich kopyt szły iskry, chrobotało jakieś żelastwo z „Syreny”, wielkiej
fabryki metalowej. Piętrzyły się bele bawełny wiezionej do wolskiej przędzalni. Turkotały wiejskie
wozy wracające z targu. Z klatki na chłopskim wozie wysuwała długą szyję stara gęś, której nikt nie
kupił. Syczała jakby z podziwem i zgorszeniem:

„Sssy... co tu za hałas! Żebyście mnie nawet samymi kluskami karmili, za nic nie chcę mieszkad
w takim wielkim mieście!”

A tymczasem w pewnym domu przy ulicy Kaczej zaczął się wielki harmider i narzekanie:

- Karolek! Karolek! Gdzie ten chłopak uprzykrzony?

- Może znów na Żelazną poleciał, tak jak stał, boso i umorusany?

- Jej! Jeszcze go konie przejadą! Bo to jeżdżą jak na pożar!

- Lonka, chodźmy go szukad, póki mama nic nie wie! - zdecydowała się bardzo zmartwiona Henia.

Miałaż ona z tymi dziedmi, bo miała! Zostawi Lonkę, a znajdzie Karolka, to znów Lonki potem szukaj
trzymając Karolka, żeby się na nowo nie zgubił.

Przez Nowolipie wybiegły na Żelazną zaglądając w każde podwórko po drodze. Ani śladu!

Po bruku zakląskały kooskie kopyta. To wracał z kursu nocnego sąsiad ze swoją dorożką. Nawet
sennie już się kiwał na koźle. Pomachały ku niemu rękami, nawet nie zauważył. Szkapa jakby je tylko
poznała i parsknęła przyjaźnie.

- A widzisz, to dla nas! Co też taki koo mówi, jak mówi? - zaczęła swe zwykłe pytania Lonka.

- Idźże, idź! Stajnię poczuł, to parska! Zajrzyj no lepiej w tamtą sieo, nie ma go czasem na podwórku?
- zniecierpliwiła się skłopotana Henia.

I znów nic. W rozwrzeszczanej gromadce dzieciarni nie ma naszego zbiega.

Dopadły go wreszcie przed tą cukiernią. Stał ciągle z zadartą główką wpatrując się w lukrowane cuda
za szybą. Lonka pośpiesznie przywarła do balustradki i zagapiła się na lukrową wieżę.

- Czekaj, czekaj! - zaczęła gniewnie Henia, jak na opiekunkę tych młodszych przystało. - Wszystko
powiem tatce! Po co ci ma przynosid po robocie cukierki za ciężko zapracowany grosz?

I sama zerk! - w cudowną szybę. Już miała powiedzied: Ale te kotki jak żywe!

Tylko że się w porę spostrzegła - trzeba zachowad siostrzaną powagę. I znów, ciągnąc opierającego
się chłopca jedną ręką, a Lonkę drugą, prawiła już jednym tchem:
- Jak łobuz na bosaka po ulicy latasz! I od domu daleko! Konie cię roztratują, kominiarz weźmie do
worka, czekaj, czekaj, wszystko tatce opowiem i w skórę dostaniesz, jak nic! Albo cię u Józefy
w ogrodzie zamknę na haczyk i siedź.

Słowo „Józefa” podziałało znacznie mocniej niż obietnica ojcowskiej rozprawy. Karolek szedł więc już
posłusznie, trzymając Henię za rękę, potulny i cichy.

O tej Józefie przyjdzie nam się jednakże dowiedzied później. Teraz powędrujemy ich śladem na Kaczą
nr 6.

Przy ulicy stał sobie zwykły piętrowy dom. Wchodziło się w podwórze przez furtkę w płocie. Patrzysz
do sąsiadów w prawo (w głębi podwórza): uwijają się umazani smarami ludzie. Huk słychad jak
w kuźni, dzwoni żelazo, chrobocze, ktoś młotem wali, piszczy pilnik, aż w uszach świdruje. To
metalowa fabryczka sąsiada.

Patrzysz do sąsiadów w lewo: prawie wieś! Przy studni dorożkarz (ten, co wracał z nocnej zmiany) poi
ochwaconą szkapinę. Dorożkarz poziewa, konisko prycha, parska i na stajnię się ogląda. A pod stajnią
stoi właśnie dorożka. Na gumach, ma się wiedzied nie byle jaka dorożka, a prawdziwa warszawska. Z
wyściełanym siedzeniem, gdzie to trochę wyłażące włosie przykrywa haftowany przez dorożkarzową
pokrowiec. Dyszle sterczą ku górze jak ręce człowieka, co srodze spracowany przeciąga się właśnie, aż
w stawach trzeszczy.

Karolek siedzi teraz przy swoim domu, na wielkim kamieniu. Siedzi niby ta trusia, cichutki,
grzeczniutki. Brodę oparł na podrapanych kolanach i tylko zerka na dorożkarzowe podwórko.

No, niechże go już weźmie do tej stajni! Sam jak pójdzie spad, to do wieczora ani wyjrzy. To dopiero
będzie jazda, no!

Henia z Lonką pobiegły dla mamy po ocet do sklepiku, potem będą pomagad przy obiedzie. Nareszcie
mały człowiek ma spokój. Nikt go już nie ofuknie, nikt kominiarzem nie postraszy, może robid, co
chce, byle znów go nie poniosło na tamte, ruchliwe ulice.

Niebieskie oczy patrzą przez szpary w sztachetach na dorożkarskie podwórko, czujnie, wyczekująco.

Nareszcie! Koo podzwania łaocuchem w stajni, chrupie sieczkę z owsem, aż tu słychad, na tym
nagrzanym słoocem kamieniu. Z parterowego domku słychad ziewanie dorożkarza, pewnie się do snu
układa.

Hyc! Przez ten omszały, chybocący płot. Mały dopadł dorożki, wgramolił się na kozioł. Pochwycił nie
istniejące lejce, cmoknął na nie istniejącego konia. Pojechali! Jeszcze się raz przez ramię obejrzał na
pasażerkę. Pasażerka była nie byle jaka. Trzymała na kolanach klatkę z wielką, nastroszoną a zieloną
papugą. Taką samiuteoką, jak to ma kataryniarz, kiedy obchodzi podwórka. Na głowie pasażerki
kołysał się kapelusz z wisienkami i szczebiotały aż dwie, chod wypchane, śliczne jaskółki.

Karolek pyta na wszelki wypadek bardzo grubym głosem:

- Na Pragę? Lesznem czy Chłodną?

„Arra!” - niedorzecznie, co prawda, odpowiada papuga.

- Znaczy Lesznem - potwierdza ciągle grubym głosem mały dorożkarz w pustej, wyprzężonej dorożce.

Oto już i kościół na Lesznie z kwadratową wieżą. Potem miga plac Teatralny z kamienną kolumnadą. I
nagle już jest Wisła.

Wisła z galarami czerwonych, pachnących jabłek. To nic, że na świecie jest dopiero maj, że gorzkawo
pachną pomaraoczowe, żółte i czerwone nasturcje w ogródku gospodyni przed domem.

Nad Wisłę zjeżdżają właśnie z turkotem wozy piaskarskie. Do wody stoczyło się czerwone jabłko
i płynie pod żelazny, kratowany most Kierbedzia. „Utonie-nie-nie!” - krzyczy papuga w klatce. Jakże tu
nad Wisłą ciekawie! Ciągle się coś dzieje. O, płynie właśnie tratwa zbita z wielkich pali. Na koocu stoi
domek, z którego wali dym przez blaszaną rurę sterczącą w daszku. Po tratwie z ujadaniem biegnie
psiak z rudą łatą na uchu.

„Gryzie-zie-zie!” - drze się w wielkim strachu papuga w pustej dorożce, na kolanach nie istniejącej
pasażerki.

- Karolek! Karolek! Chodź się myd! Po tatusia idziemy pod figurę! - cieniutkim głosikiem woła z okna
mieszkania Henia, aż podskakują w lewo i prawo warkoczyki nad uszami. Cieniutkie, ciasno splecione
warkoczyki z wplecioną w nie granatową wstążeczką.

- Prr! Stój! - krzyknął na konia Karolek. I nagle wszystko się rozwiało. Wisła, jabłka, tratwa, pasażerka,
papuga.

Chłopczyk zeskoczył z kozła, przesadził płot, chod majtki podejrzanie trzasnęły na gwoździu, przebiegł
podwórko i zaczął się wspinad na schody.

U zbiegu Nowolipia i Kaczej stoi w krzakach kwitnącego bzu stara kapliczka przydrożna. Trawa wrosła
między spękane kamienie. W gałązkach bzu jakieś ptaszki uwiły sobie gniazdo i z niespokojnym
trzepotem skrzydełek krążą nad dziedmi stojącymi przy figurze.

Ale nasza trójka ani myśli zaglądad do ptasiego gniazda. Henia przysłoniła oczy od słooca i patrzy
w wylot ulicy.

- Nie powiesz, nie? - niespokojnie dopytuje się Karolek ciągnąc siostrę za wykrochmalony fartuszek
w różowe paski.

Karolek wcale nie jest tchórzem. Ani trochę. Ale jest ktoś, kogo się bardzo boi. Tego dziwnego domu
naprzeciw i jego mieszkaoców. Domu, ukrytego w zdziczałym ogrodzie, o zawsze zamkniętych
okiennicach. Nigdy sam nie widział „starego pana”, który tam podobno mieszka z Józefą. Z domu
dochodzą dziwne krzyki. Ni to pianie koguta, ni to miauczenie kota, ni to wycie psa. Wtedy nawet
Henia chowa się lękliwie za furtkę swojego domu, blednie leciutko i mówi szeptem:

- Nawiedzona Józefa znów zaczyna...

„Nawiedzona”, „opętana”, jak mówią domownicy siadujący wieczorem na kamieniu przed domem,
na wyniesionych z mieszkao krzesełkach. To postad najbardziej straszna. Jej także żadne z dzieci nie
widuje za dnia ani w drzwiach wymarłego jakby domu, ani w zdziczałym ogrodzie zarośniętym
jaśminem, powojem, wysokimi badylami konopi.
Czasem z komina na dachu z czerwonej dachówki snuje się siwy dymek. Jedyny znak, że domek
w zdziczałym ogrodzie naprzeciw ma jednak mieszkaoców.

Dorośli mówią, że o zmroku wymyka się z furtki przygarbiona kobieta w grubej chustce nasuniętej na
oczy. Stoi przez chwilę patrząc na ulicę, jakby czaiła się do skoku. Potem drobniutkim truchtem
biegnie w stronę figury na rozdrożu, przebiega jezdnię, ginie w tłumie przechodniów i tyleś ją widział.
Nigdy nie chodzi do najbliższych sklepików ani do mydlarni, ani do rzeźnika.

Czasem znów, o świcie, wraca uginając się pod ciężkim koszem wypchanym główkami kapusty,
wiązkami marchwi. Pewnie aż z targowiska przy Żelaznej Bramie. W ciągu dnia dom z zamkniętymi na
głucho zielonymi okiennicami jest jakby wymarły. Gdyby nie to dziwaczne pianie, miauczenie i wycie.

„Stary pan” wychodzi tylko do ogrodu. I to nocą. W blasku księżyca skacze za nim przełamany,
pokraczny cieo po zarosłych trawą ścieżkach. Ale wtedy dzieciaki śpią już głębokim snem na swoim
pięterku naprzeciw tajemniczego ogrodu. Mama, stojąc czasem za firanką, powie cicho do ojca
siedzącego nad papierami w złocistym kręgu naftowej lampy:

- Stary snuje się po ogrodzie... Jak myślisz, co to za osobliwi ludzie?

- At, pewnie jakiś dziwak! - odpowiada ojciec z roztargnieniem, odrywając oczy od zawiłych notatek. -
Niechże sobie żyją, jak chcą, kiedy im z tym dobrze! Co nam do niego! Może ich spotkało niegdyś
jakieś nieszczęście i tak się od świata odgrodzili?

- A bo to na naszym kamieniu ludzie wieczorem łamią sobie nad tym ciągle głowę... - zaczyna znów
mama.

- Nie słuchaj bajao, nie słuchaj - mówił ojciec i na nowo pogrążał się w swoich papierach.

Ojciec jest bardzo małomówny, surowy, zamyślony i zapracowany. I po Józefie ojciec jest właśnie
drugą osobą, której Karolek się często boi. Boi się, chod ojca bardzo kocha i wypatruje go pod tą
właśnie figurą. Taki wysoki, spojrzy surowo, najgorzej, jeśli właśnie nic nie powie, tylko patrzy, patrzy,
jakby Karolek był ze szkła. Przezroczysty. Wszystko wtedy pewnie widad, że znów „latał” sam po ulicy,
umorusany i boso. Że nie słuchał mamy, a nawet Heni. Takie tam grzechy codzienne pięcioletniego
młodzieoca! Któż z nas nie miał podobnych? Ojciec wtedy pewnie widzi nawet te wydłubane z placka
rodzynki, z mamy imieninowego placka dla gości. I cukier, twardy, rąbany cukier, wyciągany z puszki
ukradkiem.

- Idzie! - woła Henia pod figurą i poprawia na sobie wykrochmalony fartuszek w różowe paski,
przygładza czuprynę Karolka i patrzy uważnie na Lonkę, czy nos jest w porządku.

U wylotu ulicy ukazuje się ojciec w tym swoim „sakpalcie”, z białą paczuszką, dyndającą na guziku.

Ojciec idzie, jak zwykle, leciutko przygarbiony, jakby liczył mijane płyty chodnika. Wcale nie patrzy na
wyczekującą trójkę przy rozkwitłych bzach. I nagle schodzi z chodnika na kocie łby bruku, na przełaj
ku dzieciom.

- Hm... - chrząka niby zaskoczony spotkaniem - a wy co tu robicie?

Ten ceremoniał powtarza się codziennie w obiadowej przerwie w czasie mozolnego

dwunastogodzinnego dnia pracy w fabryce metalowej pana Gwiździoskiego aż na Koszykowej.
Dzieciaki całują ojca w rękę. Mówią mu „dzieo dobry”, bo przecie widzą się tego dnia po raz pierwszy.
Ojciec wyszedł do pracy o świcie, kiedy spały jeszcze, zatulone w sny i ciepło watowanych,
wiśniowych kołderek.

- Co tam w domu? Co na obiad? - pyta ojciec niby poważnie. - Jak sprawowanie. Nie było żadnych
awantur?

Karolek odrywa oczy od tej dyndającej paczuszki na guziku ojcowskiego „sakpalta”, wstrzymuje
oddech i czeka przez chwilę w naprężeniu, chod niby patrzy na trzepocącego nad gniazdem ptaszka.

Henia recytuje płynnie jak wyuczoną lekcję, cieniutkim głosikiem:

- Wszystko w porządku, proszę taty, zupa będzie pomidorowa, mama prosiła, żeby się pośpieszyd...

- Pomidorowa, powiadasz, to dobrze. Ano, chodźmy - odpowiada ojciec i wyciąga tak jakoś rękę, żeby
Karolek mógł się jej już uczepid.

Niebezpieczeostwo minęło.

- Patrzcie, dzieciaki, jaka to wczesna wiosna w tym roku, jak te bzy pięknie rozkwitły! - mówi tato.

I teraz już na pewno wiadomo, że ojciec jest dziś w dobrym humorze, że zawartośd białego
pakuneczka zostanie po obiedzie rozdzielona na równe części między dzieci. Chyba że cukierków
będzie nieparzysta liczba i ten dodatkowy dostanie właśnie najmłodszy Karolek.

Nie pójdą już tego dnia wypatrywad ojca drugi raz pod figurę. Ojciec wraca dobrze pod wieczór,
jeszcze bardziej przygarbiony, jakby stare „sakpalto” ważyło nagle z dziesięd funtów więcej niż
w południe (a dlatego funtów, że w tych czasach liczyło się tylko na funty, nawet te cukierki w białym
pakuneczku dyndającym na guziczku).

Ojca giserska praca to wcale nie przelewki. Wymaga ogromnego skupienia, napięcia uwagi
i zręczności. Niechby się tam gdzie zagapił, z kim zagadał - nieszczęście gotowe. Można stracid
wszystkie palce. Ale stary pan Świerczewski miał, widad, prócz tej codziennej pracy fabrycznej, jeszcze
inne zajęcia. Tego nie wiedziały dzieciaki i tego nigdy przy dzieciach nie mówił. Dlaczego, dowiecie się
w następnym rozdziale.

Wieczorami, w kręgu lampy naftowej siedział bardzo długo nad stosami jakichś książek, nad długimi
rzędami liczb. I wtedy dzieciom, układającym się do snu, nawet szeptad nie było wolno.

Ojciec robił jakieś wyliczenia, coś pilnie studiował z naukowych podręczników. Uczył się czegoś
bardzo trudnego. Robił notatki.

A ta chwila wieczornego mycia była właśnie dla dzieciaków najtrudniejsza. Pluskały się w wielkiej,
emaliowanej miednicy pod komendą Heni. Komenda była wydawana na migi. Raz się kładło palec na
ustach, raz groziło nim po nosie, to znów oczyma dawało znaki w kierunku pleców ojca. Lonka jak na
złośd dawała Karolkowi kuksaoca w bok. A mydło właśnie wciskało się do oczu, szczypiące, złośliwe,
wierciło w nosie, pakowało się do ust. I wytrzymaj tu, człowieku! I nie piśnij ani nie zachichocz!

Dopiero pod wiśniową, watowaną kołderką zaczynał się już zupełny spokój. Pajac na gwoździu nad
łóżeczkiem Karola próbował robid jakieś pocieszne miny. Ale oczy kleiły się same. Coś tam jeszcze
przychodziło na myśl z długiego, pełnego wrażeo dnia. Kotki z wieczka pudełka za szybą cukierni.
Pływające po Wiśle jabłko. I już przed samym zaśnięciem znów ta Józefa i dziki, zachwaszczony ogród
z przeciwka.

A właśnie, że się nie boję! Niech mnie tam kiedy zamknie na haczyk! No, i co mi zrobi? Figę! Nie
wolno się bad! Nawet „opętanej”! Niech sobie tam chodzi, ile chce, nawet jak ma rogi, to też nic. Nie
boję się i tyle!

Pajac na ścianie kiwnął głową potakująco i bardzo poważnie. Potem sufit zrobił się ciemny
w pomaraoczowe koła. Wirowały, wirowały coraz szybciej, aż oczy zamknęły się na dobre. Karolek
spał posapując lekko przez zadarty, troszkę perkaty nosek.

Tak się skooczył dzieo naszego bohatera, którego poznaliśmy w pierwszym rozdziale. Pięcioletniego
Karolka z ulicy Kaczej nr 6.

Adres sobie dobrze zapamiętajmy. Jeszcze kiedyś, po wielu latach, wrócimy pod ten dom.
Rozdział drugi
W którym czas szybko leci, nawet w nudnej szkole, choć w niej nie
uczono języka chińskiego (co by się bardzo, jak się okaże później,
przydało)

Ojciec coraz później wracał z roboty. Tak późno, że dzieciaki zasypiając widziały tylko, jak mama
niespokojnie chodzi po pokoju, coraz to przystając przy oknie. Nasłuchuje czyichś kroków na
schodach, to znów wraca do okna. Czasem zaś sąsiadka przychodzi na górę i szepcą ze sobą przy
przydmionej lampie.

- Stefana ze Skierniewickiej dziś w nocy wzięli. Przewrócili dom do góry nogami. Podłogi zrywali, piec
rozebrali i nic. Jezu, Jezu, co z nami będzie? - wzdychała sąsiadka. - Naszych jak nie ma, tak nie ma.
Może na noc nie wrócą? Strajk będzie, nic się, pani, nie bój. Nie dadzą się!

Karolek jeszcze bardziej zaciskał powieki, żeby się nie domyśliła ani mama, ani szepcząca sąsiadka, że
wszystko słyszy. Co to znaczy „dom przewrócid”? I to jak przewrócid! Sąsiadka powiedziała, że „do
góry nogami”. Podłogi to nawet zrywał sam u siebie dorożkarz, bo grzyb jakiś zeżarł deski.

- Parter, wiadomo! Wilgod się wdała, chałupa bez podmurówki. To podłoga, patrz jak mi zmurszała -
tłumaczył Karolkowi układając spróchniałe deski pod ścianą szopy. - Na podpałkę to nawet za liche,
o jak się sypie!

Piec rozebrad? To także nic nadzwyczajnego. Nawet u nich zdun naprawiał kuchenkę. Wyjmował
ostrożnie kafelki, układał na gazetach. Glinę wymiesił w szafliku, ręce miał po łokcie czarne od sadzy.

- Teraz będzie cug, że proszę siadad! - powiedział mamie po skooczonej robocie, chowając dwa
papierowe ruble do kieszeni umazanej gliną kapoty.

Ogieo już dudnił pod płytą, w kominie huczało, na czajniku raz, dwa zaczęła skakad pokrywka.

- Dobry z pana fachowiec - pochwaliła mama. - Ile to się opału teraz zaoszczędzi...

To wszystko było zrozumiałe. Ale ten jakiś dom na Skierniewickiej, „przewrócony do góry nogami”,
długo nie dawał Karolkowi zasnąd. Kręcił się na łóżku, naciągał, to znów odrzucał starą, wiśniową
kołderkę, aż się mama parę razy obejrzała w kierunku jego kąta. Wtedy się znów przyczaił. Ale już
niczego więcej nie słyszał, bo jeszcze ciszej zaczęły szeptad mama z tą sąsiadką z dołu.

„Strajk”, to było słowo znane już dzieciom z tych stron Warszawy. Strajk, to znaczyło, że ojciec nie
pójdzie do pracy, że fabrykę otoczyli żandarmi na koniach, że strzelali do tłumu zebranych pod
fabryką robotników. Wyłamali bramę fabryczną, płazowali ludzi szablami.

- A tłum szedł im naprzeciw, rwał kamienie z bruku i śpiewał „Bój to będzie ostatni...” - mówił ojciec.
Potem ta „Cytadela” nad Wisłą. Tylko szepty dorosłych wokół przydmionej lampki, późną nocą,
z oglądaniem się na śpiące dzieci:

- Za małe toto... Niepotrzebnie się komu wygada. Szubienica stoi na stoku. Adwokaci ręce rozłożyli...
Trudno się było Karolkowi „wygadad”. Rozumiał zaledwie poszczególne zdania. Reszta wydawała się
dziwaczna. Jak ten właśnie dom „przewrócony do góry nogami”. Szubienica. Ale co to jest „stok
Cytadeli”?

I kto to ten pan, co „rozkłada ręce”. Wiedział, że nie trzeba się rodziców pytad, kiedy sami nie mówią.

W szkole też by się wiele nie dowiedział. Chodził do takiej sobie kamienicy na rogu Smoczej, na drugie
piętro. Do zwyczajnej miejskiej szkoły początkowej, w której za czasów caratu uczyły się dzieci tylko
po rosyjsku. Trzeba było wykuwad na pamięd nie tylko tabliczkę mnożenia. To byłoby jeszcze pół
biedy. Najgorsze to tytuły, imiona, imiona ojców calutkiej rodziny carskiej. Klepane jednym tchem i na
wyrywki.

Nauczyciel, pan Liszewski, wcale nie był złym człowiekiem. Uczył dzieci, jak mu pewnie tam z góry
kazali. Linia bywała na tych lekcjach często w robocie. Nie żeby nią liniowad białe kartki papieru,
w paski czy kratki. Maniek siedzący na ostatniej ławce, wyrośnięty dryblas wśród pierwszaków, brał
się nawet „na sposoby”. Smarował łapsko, upstrzone kurzajkami, cebulą przynoszoną w przepaścistej
kieszeni kubraka przerobionego z matczynego kaftana. Niezawodny to miał byd „sposób”
w doświadczeniach szkolnych na pękanie linii (przy wymierzaniu „łap” na rękach uczniów co bardziej
tępych czy niesfornych). „Sposób” ten jednak stale zawodził. Dawanie „łap” nauczycielską linią także.
Maniek nie mógł się ani rusz wykud na pamięd tych tytułów wszystkich carskich ciotek-księżniczek
i stryjów-książąt.

Karolek z „linią” miał parę spotkao w ciągu pobierania tej nauki szkolnej na Smoczej. Wypierad się nie
ma co, chod nie był ani tępy, ani szczególnie niesforny. Uczył się łatwo. Na pamięd i na wyrywki
wszystkiego, co pan Liszewski zadał „odtąd - dotąd” z rosyjskiej książki.

Prawdziwa nauka, przez te wszystkie szkolne lata, zaczynała się jednakże w domu. Z ojcowskich,
polskich książek, zbitych ciasno na półce między oknami. Na rożku stołu zawalonego ojcowymi
książkami i notatkami, w kręgu złocistym lampy naftowej z zielonym kloszem.

Ojciec czasem się nagle uśmiechał, gdy Karolek, otworzywszy książkę, patrzył w jej kartki mrugając
oczami. Potem przymykał ją, jeszcze raz oglądał okładkę znów patrzył w drobno zadrukowane kartki.

- Odłóż, odłóż! Jeszcze nie dasz rady - mówił ojciec - a takie niespodzianki bywają w moich
książkach... O weź tamtą, w oliwkowej okładce. To Sienkiewicz... „W pustyni i w puszczy”.

Istotnie, to były niespodzianki.

Na okładce „Czarodziejska różdżka”, znana od lat (kiedy ją czytała jeszcze głośno Henia). Powinno byd
o tym psotnym chłopcu, Pawełku, na którego „mama spoglądała przez dwa szkiełka”. A tu w środku
dziwne, bardzo nawet dziwne tytuły: „Socjalizm a ruch robotniczy”, „Karol Marks - Kapitał”.

Czytał więc Karolek Sienkiewicza. Nie można powiedzied, żeby wszystko od razu rozumiał. Wracał do
tych książek po kilka razy. Potem były także książki pani Orzeszkowej Elizy. W okładce książki
kucharskiej, pod śmiesznym tytułem „360 obiadów”, znalazł „Pana Tadeusza”. Wtedy już kooczył tę
swoją szkółkę na Smoczej. Całe cztery klasy umiał na pamięd i na wyrywki. Wszystkie te mądrości
wbijane nie tylko do głowy, ale i linią w ręce.
„Pana Tadeusza” trzeba było czytad samemu. Tylko to nie było wcale czytanie, a pochłanianie
prześlicznego wiersza. Uczenie się na pamięd co piękniejszych „ksiąg”, do których się wracało po
dziesięd razy w ciągu wieczora. Lampa zaczynała „filowad”, znikał pokój, papiery ojca i sama twarz
siedzącego naprzeciw.

Twarz ojca, przez te lata wspólnego przesiadywania wieczorami, dziwnie się postarzała. Pod oczami
kładły się cienie, pogłębiły się bruzdy wokół ust. Czoło porysowały poziome zmarszczki. Ojciec po
prostu niedomagał. Coraz częściej zdarzało się, że któregoś ranka nie mógł pójśd do fabryki wskutek
zawrotu głowy.

I wtedy właśnie na tym ich pięterku zjawił się pan Liszewski, nauczyciel Karola ze szkoły na Smoczej.

Przysiadł na krześle przy łóżku ojca:

- Co to panu, panie Świerczewski? Zdrowie zaczyna szwankowad, jak widzę?

- Głupstwo, do jutra przejdzie! Napracował się człowiek w życiu, może by czas odpocząd, ale nie da
rady! Za dużo jeszcze jest do zrobienia na tym nie najlepszym świecie - odpowiedział stary
Świerczewski.

- A bo ja tu w takiej sprawie. Hm, jakby to powiedzied? Ano właśnie... Karol skooczył szkołę. Zdolny
chłopak, oj zdolny! Grzech marnowad takie zdolności! Trzeba by go dalej kształcid. Niechby przyszedł
na te moje kursy handlowe. Mam tam wieczorowe godziny. Jakoś przy pomocy dobrych ludzi dałoby
się zrobid... z opłatą... z podręcznikami.

Stary Świerczewski aż się żachnął:

- Nie stad mnie na dalsze nauki, panie profesorze! Z darmochy nie zwykliśmy korzystad, czyli
z dobrych serc tych tam dobrych ludzi, co mają pieniądze. Niechże już będzie sobie robociarzem, jak
i ja jestem!

Omal się nie pokłócili. Ojciec z nauczycielem. Taki już ojciec był hardy. I taki uparty w tej giserskiej,
robotniczej dumie.

Targ w targ stanęło na tym, że trochę się jeszcze po robocie Karol pouczy u nauczyciela. Za opłatą,
oczywista.

Robota zaczęła się także. W tej samej fabryce, w której ojciec od lat pracował. U Gwiździoskiego na
Koszykowej. Karol zaczął się uczyd metalowego tokarstwa. Tokarka to maszyna piękna, wymyślna
i trudna. Ręce z początku są jak z masła do takiej roboty, gdzie to się ścigad trzeba mięśniami i uwagą
z obrotem pasa transmisji. Wyuczył się sekretów trybów, śrubek, wcięd i wycięd, zastosowania
narzędzi, z początku dziwnych a niepojętych. Pomagali starsi koledzy ze względu na szacunek i miłośd,
jaką darzyli w tej fabryce starego Świerczewskiego.

Z różnych pomruków, spojrzeo krzyżujących się znienacka wymiarkował Karol, że i on ma powody byd
dumny z tego surowego, milczącego ojca. Bo ojciec to nie tylko giser, fachowiec nad fachowce
w swojej specjalności. Nie tylko, chod i samouk, z łatwością wczytujący się w dziwne, naukowe
tomiska. Przypomniał sobie szept sąsiadki o „domu przewróconym do góry nogami”, te powroty ojca
o świcie, w 1905 roku, kiedy sam miał wszystkiego osiem lat. Książki w fałszywych okładkach, wiece
i dziwnych gości ojca, określanych niezrozumiałym słowem „kontakty”.

Jak dziecinna, rozsypana, klockowa łamigłówka zaczynała się w oczach Karola układad historia
własnego ojca. Tego poza domem, poza, jakże znanym, kręgiem lampy z zielonym kloszem.

I wtedy zdarzyła się ta głupia przygoda przy maszynie. Karol zagapił się czy zamyślił, sam nie wie.
Maszyna obtaczała kawał żelaza. Pryskały ostre, gorące wióry. Nie uskoczył w porę i ucho zapiekło
boleśnie. Gorący strumieo krwi aż chlusnął za kołnierz koszuli.

Podniósł się krzyk, zatrzymano maszyny. Zbiegli się robotnicy. Karol stał zawstydzony. W oczach
zaczęły latad koła, jak kiedyś w dzieciostwie przed samym zaśnięciem.

Jeszcze tego brak, żebym tu zemdlał - pomyślał ze złością i zaciął zęby.

Ojciec, zawołany przez kogoś, właśnie nadchodził nie bardzo się śpiesząc. Żeby sobie znów nie
myśleli, że się tak nad synalkiem trzęsie, jak nad nieopierzonym kurczątkiem.

- Ej, dziamajdo, och, niedołęgo! A toś się urządził! A gdzieś to oczy podział? - zaczął go ojciec przy
wszystkich ostro wykpiwad i karcid bez wszelkich czułości. - To fabryka nie freblówka, wiesz to?

Zrobili mu w kantorku opatrunek i wysłali do domu.

Pod wieczór zaczęło w głowie huczed, jakby jechały platformy z żelastwem do wszystkich wolskich
fabryk na raz. Ucho rwało. Pulsowało w skroniach.

W nocy ból stawał się coraz nie znośniejszy, coraz dokuczliwszy. Karol usiadł na łóżku i nasłuchiwał
w ciemności. Wszyscy spali. Zsunął się z łóżka i słaniając się na nogach, przeszedł cicho w kierunku
drzwi. Uchylił je i wyszedł na klatkę schodową. Szukał w ciemności poręczy schodów. Ręka ciągle
trafiała w próżnię. Przed oczami w tej ciemności zaczęły latad dziwaczne płatki, gwiazdki migocące jak
iskierki w nie domkniętych drzwiczkach pieca. Strumienie lodowatego zimna przebiegały po plecach,
to znów gorąco zalewało głowę, ramiona, spływało do pleców. Poczuł wreszcie chłodną, wyślizganą
poręcz schodów. Poręcz zaczynała się skręcad, wid jakby wąż. Skrzypiący stopieo, wyłuskany
w ciemności bosą stopą, zdawał się zapadad gdzieś w przepaśd. Nagle podjeżdżał ku górze, w uszach
zaczynały dzwonid jakby szklane dzwoneczki.

Karol szedł w tej ciemności zaciskając zęby i myślał z uporem, ze złością obróconą przeciw samemu
sobie.

No,, no, bez kawałów! Zwyczajne schody! Jeszcze stopieo, jeszcze dwa! Byle dobrnąd. Tego jeszcze
brak, żebyś narobił rumoru na cały dom. A właśnie, że się nie dam!

Dobrnął wreszcie do progu sieni. Na niebie mrugały dziesiątki gwiazd. Bezwładnie już opadł na stary,
wielki kamieo. Dyszał ciężko, jakby zrzucił z ramion ciężki worek kamieni. Poprzez te cienkie, szklane
dzwoneczki usłyszał cykanie świerszczyków w jesiennym ogródku przed domem. Kamieo był wilgotny
od rosy. Znów zaczęło nim trząśd zimno. Oparł się plecami o ścianę, podciągnął kolana pod brodę, jak
wówczas, gdy w dzieciostwie śledził dorożkarską szkapę wracającą do stajni. Teraz nie bał się już, że
jeżeli się zdrzemnie, to obudzi jękiem śpiącą matkę czy siostrę. A zwłaszcza ojca. Po prostu byłoby mu
bardzo wstyd, że nie umie opanowad tego rwącego bólu w głowie, że nie może opanowad własnej
słabości.

Nowa fala gorąca. Coś się majaczy w obolałej głowie. Zdrzemnął się, by po chwili ocknąd się nagle,
zlany zimnym potem. Przemęczył się tak do świtu. Gwiazdy zbladły na szarzejącym niebie nad
domem. Ból jakby trochę ścichł. Mocniej oparł się plecami o chropowatą ścianę domu, wyprostował
zdrętwiałe nogi.

A wtedy w pokoiku na górze zaczął się wczesny, poranny ruch. Pierwsza obudziła się Henia i z
niepokojem patrzyła przez chwilę na puste łóżko brata. Na zmiętej poduszce w półmroku czerniała
plama krwi.

Siostra, wahając się przez chwilę, pochyliła się nad śpiącym ojcem. Patrzyła na zmęczoną twarz, na
ciemne cienie wokół oczu, na rozsypane, siwiejące włosy. Zdecydowała się jednak dotknąd ramienia
ojca. Śpiący poderwał się nagle, zupełnie już przytomny.

- Z Karolem coś niedobrze, proszę ojca. Czy nie zemdlał na schodach? Krew przeciekła z bandażu na
poduszkę.

Ojciec podniósł się z posłania. Zarzucił na ramiona stare „sakpalto”, służące także jako szlafrok.
Wyszedł na błękitniejące w porannym brzasku schody. Przystanął patrząc z niepokojem na siedzącego
na kamieniu syna, przy progu sionki. Chłopak coś zamamrotał przez sen. Ojciec położył mu delikatnie
rękę na rozpalonej dłoni:

- No, no, bohaterze! Dosyd tego dobrego. Marsz na górę, do łóżka! Bandaż ci całkiem przesiąkł,
wyglądasz jak ranny na polu chwały - dodał już po swojemu, trochę kpiąco, żeby się chłopak nie
domyślił czułości ukrytej w tych słowach.

Karol ocknął się nagle z drzemki. Zatrzepotał powiekami:

- Co? Tak! Tak! Zaraz się ogarnę! Pewnie pora do roboty! Nie zaspałem czasem?

- No, wypisz, wymaluj, prawdziwy bohater! Do jakiej znów roboty się wybierasz z tym mokrym
bandażem? Do felczera trzeba, nie do fabryki! Już cię tam jakoś wyręczę. No, marsz, marsz!

Podparł go ramieniem, dźwignął z kamienia i weszli tak spleceni uściskiem po skrzypiących schodach.

- A jednak to dobrze, żeś taki jest, jakiś jest - powiedział ojciec. - Kto tam wie, co cię jeszcze w życiu
czeka? Ale taki już zostao. Twardy dla siebie, folgujący innym. Tak trzeba.

Co miało jeszcze spotkad Karola w tym dalszym życiu, ojciec się nie dowiedział. Zmarł, gdy chłopak
skooczył właśnie szesnaście lat.

W dniu pogrzebu stanęły wszystkie fabryki warszawskie.

Za trumną niesioną na barkach robotników aż na Bródno szły tysiące ludzi. Tak jak wyszli
z opustoszałych nagle fabryk, w roboczych, zasmolonych bluzach. Może i piękne są pogrzeby bogaczy.
Ze sznurem karoc, z koomi w żałobnych czaprakach. W migocie lataro, w połysku srebrnych okud, na
spowitym w kir karawanie. Ten pogrzeb robotnika warszawskiego, tylko w chrobocie tysięcy nóg,
w milczeniu, bez ozdobnych wieoców i szarf jedwabnych, pozostał jednak w pamięci ówczesnych
ludzi jako wielkie wydarzenie dla zadymionej Woli, Leszna i Czerniakowa, skąd ściągnęły tłumy wprost
od ślusarskich warsztatów.

Karol szedł za ojcowską trumną z gardłem ściśniętym żalem. Wiedział, że teraz na niego przeszły
obowiązki głównego żywiciela i opiekuna całej rodziny.

W sercu było jeszcze i inne uczucie. Dumy. Kołysała się prosta trumna na barkach robotników. Takich
samych, jakim był ojciec. Surowy, milczący, małomówny, ciężko spracowany robotnik warszawski.

Szli daleko za miasto. Przez uliczki o krzywych, na wpół zapadłych w ziemię ruderach. Obok kawałów
pola obsadzonego ziemniakami. Wzdłuż podmiejskich ugorów, na których bujnie rosło zielsko.

Był to rok 1912. Przed starą, zapadającą się w ziemię kuźnię wyszedł kowal w skórzanym fartuchu.
Przez szeroko otwarte, ledwo wiszące na zawiasach drzwi widad było mroczne, zakopcone wnętrze
i pomaraoczowe płomyki ognia, skaczące po palenisku.

Kowal patrzył przez chwilę na przeciągający pochód, odpasał skórzany fartuch, cisnął go za siebie na
kowadło i wmieszał się między robotników idących tuż za trumną.

Zza zmurszałego płotu, już opodal cmentarza, podniósł się z klęczek kamieniarz wybijający młotem
i dłutem na kamiennej płycie jakiś napis. Odłożył młotek, dłuto, ściągnął z kolan skórzane podkładki
i przyłączył się do idących.

Na sąsiednim podwórku stelmach naprawiający koło odstawił je pod szopę i także ruszył, tak jak stał,
w rozpiętej u szyi, wyburzałej na słoocu koszuli.

Dołączała się po drodze biedota podmiejska ze zmurszałych bud i krzywych opłotków. I rósł pochód
żałobny, jakiego nie widziała w tamtych latach Warszawa. Ta dawna Warszawa konnych tramwajów
na przedmieściu, stara Warszawa gazowych lataro ulicznych, powozów na gumach, sunących przez
śliczne Krakowskie Przedmieście i wysadzane kasztanami aleje Ujazdowskie, z rozrzuconymi w zieleni
pałacykami.

W te lata przyszło też Karolkowi poznad Warszawę tak dokładnie, jak tylko może ją poznad pieszy
przechodzieo biegnący z jednego jej kraoca na drugi. W deszcz i zadymkę śnieżną. W skwarze i kurzu
lata.

Odnosił co tydzieo, aż na Czerniakowską, wypolerowane łyżki. To była dodatkowa, wieczorna praca

całego rodzeostwa i matki. Siedzieli wokół lampy, z irchowymi ściereczkami, wydobywając srebrny
połysk z matowych początkowo, fabrycznych arcydzieł z esami-floresami na trzonkach. Tarło się taką
łyżkę a tarło tym kawałkiem skórzanej ściereczki. Piekły palce ze zdartym aż do krwi naskórkiem. We
wklęśnięciu każdej łyżki, jak w krzywym zwierciadle, zaczynały się pokazywad zabawnie wykrzywione
twarze pracujących. Wydłużały się na wzór koziego oblicza, to znów stawały się pyzate jak księżyc
w pełni.

Jakże się było nie śmiad w tym małym pokoiku, chod pod łopatkami aż kłuło od żmudnej, wytężonej
pracy? Każde z rodzeostwa miało także swoje kłopoty. Zwłaszcza zawsze taka rozsądna i nad wiek
poważna Henia martwiła się chyba najwięcej. Ciągle jej się zdawało, że ci młodsi ani rusz nie dadzą
sobie bez niej rady. Poleruje więc tę swoją łyżkę i myśli bardzo stroskana: „Karolowi zdarły się buty.
Jak w wydatki domowe wstawid nowe zelówki? Lonki zimowy żakiecik trzy razy nicowany, całkiem
jest wiatrem podszyty”. Kiedy tak zaczęła rozmyślad, zapomniała całkiem o sobie, o tym, że i jej buty
przeciekają po każdym deszczu, aż piszczy w nich woda. A tu trzeba na zimę węgla, kartofli, bo
piwnica całkiem pusta. Z zamyślenia budził ją wybuch śmiechu. Zawsze skora do psot Lonka
podsuwała właśnie swoją łyżkę Karolowi pod sam nos. Łyżka lśniła jak lustro. Nos w tym wklęsłym
lusterku rozpłaszczył się i przeciągał od ucha do ucha. Oczy były skośne i wąziutkie jak szpareczki:

- Patrz, patrz, Karolku! Chłopczyk jak malowanie! Wróble mógłby straszyd.

Karol czym prędzej podsunął Lonce swoją łyżkę. W srebrzystej wklęsłości, na baniastym czole,
sterczały wytrzeszczone oczy, maleoki nosek, jak fasolka, łączył się z brodą poprzez wąskie,
rozciągnięte usta:

- A to pięknośd nad pięknościami! Trochę tylko na razie zaklęta w żabę! Jak się taki zuch znajdzie, co
cię pocałuje, brrr... - otrząsnął się niby z wielkim obrzydzeniem - zły czar minie.

Lonka zamierzyła się łyżką. Karol odbił cios swoją, aż zadzwoniło.

- Aj! Porysujecie! - przestraszyła się Henia, lecz zaraz także zapomniała o tych butach, nicowanym
żakiecie siostry i nawet pustej przed zimą piwniczce.

A kłopoty narastały, gdy zaczęła się jesienna szaruga, gdy wiatr gwizdał w kominie, a o szyby bił śnieg
zmieszany z deszczem.

Karol zmienił pracę. Stał się jednym z robotników wielkiej na te czasy fabryki Gerlacha. W tej to
fabryce zaskoczyła ich wojna 1914 roku. Urządzenia fabryczne wraz z robotnikami wywieźli urzędnicy
carscy, wycofując się przed Niemcami z Warszawy, w głąb Rosji. Robotnicy z fabryki Gerlacha ociągali
się, lecz carskie prawo wojenne nie pytało ich o zgodę. Zmobilizowano po prostu całą fabrykę. Karol
nie chciał się rozstad z rodziną, zostawid jej bez pracy, bez żadnych zapasów. Wyruszyli w tę daleką
drogę z jakimiś tobołkami, zebranymi naprędce. Siostry popłakiwały w kącie zatłoczonego wagonu.

Karol stał przy oknie. Patrzył na uciekające za oknem ostatnie zabudowania Warszawy:

- I czego płaczecie? Wrócimy tu przecież! Na pewno wrócimy! Posadźcie tu matkę, o, na tym kuferku.
No, posuo się, Lonka. Weź ten tobół, Henia! O, tak!

Pośpiesznie znów przylgnął do szyby. Za nic nie chciał w tej chwili pokazad swej twarzy dziwnie
skurczonej, żałosnej.

- Jakże tu żyd bez Warszawy? Dobrze, że chod maszyny jadą z nami, zawsze to kawałek Woli. I z nami
wrócą. Ocalone od wojny! Jak będzie Polska. Bez cara i bez Niemców, i bez własnych burżujów.

Uciekały pola, chałupiny słomą kryte. Rozczochrane wierzby nad polną, wozami wyjeżdżoną, drogą
zamachały gałązkami.

„Wrócicie - wrócicie - do Polski - do Polski - do wolnej od cara, od Niemca, do Polski pracującego

ludu...” - dudniły miarowo koła.

Przemknęły za oknem strzeliste topole. Uciekały jakby wstecz, właśnie w stronę Warszawy, po której
popłakiwały w kąciku siostry i żałośnie kurczyła się twarz Karola.
Zaczęło się w dalekim mieście rosyjskim życie wśród obcych. Przy warsztacie, w Kazaniu, Karol znalazł
jednak przyjaciół. Zrazu przysłuchiwał się tym rozmowom nieufnie, nie brał w nich żadnego udziału,
pochylał się tylko uważniej nad tokarką, coś tam niby pilnie naoliwiając, dokręcając i tak dobrze
przykręconą śrubę.

- Iwanycz! Długo tak będziemy jak te barany dawad synów na rzeź? - mruczał stary ślusarz, Pietrow,
o pożółkłych od machorki, siwych wąsach i wielkiej, rozłożystej jak wachlarz brodzie.

Poprzez zgrzyt pilnika odpowiadał Iwanycz, w wyleniałej czapce futrzanej, ze sterczącymi na boki
nausznikami:

- Co chcecie, ojczulku? Dla chwały cara i wszystkich carskich pociotków umrzed ponod słodko? Wygra
car, to i tak ci dniówki nie podwyższy. Ale carska korona blasku nabierze, ho, ho!

- Wygra, nie wygra, ale się zadławid może! Kradzione nie tuczy, bracie. Tyle narodów przeklina nas,
jakbyśmy my, tacy, jak ja i ty, usmoleni przy warsztacie, chcieli cudzej ziemi, cudzych fabryk. Albo to
nasz prosty naród tego chce? - coraz gniewniej mówił stary Pietrow dokręcając ze zgrzytem jakąś
mutrę.

- Wiadomo, że nie! Ale czy to oni narodu pytają, jak chce żyd? Idź, ojczulku, do cara, pokłoo mu się
niziutko, może cię i wysłucha - kpił Iwanycz przesuwając wyleniałą czapę na tył głowy.

- Ej, a jak pójdziemy, hę! Tak wszyscy, jak ta Rosja długa i szeroka? My wszyscy, od takich warsztatów
jak nasz? Ej, Karol? Pójdziesz i ty, co? Macie i wy, Polacy, z carem do pogadania czy nie macie? -
spytał stary ślusarz groźnie ruszając pożółkłymi wąsiskami, a wypełzłe oczy aż się zaśmiały w drobnej
siatce zmarszczek.

Iwanycz przesunął znów czapę na czoło:

- E, jak tak hurmem, to się i kłaniad nie będziemy! A do Polski to nam nic. Nie nasza, niech tam wasz
naród sam o sobie stanowi, co, Karol, dobrze mówię? Po swojemu niech się rządzi lud pracujący, co
tam car ma mu do rozkazywania?

Nie było już co udawad, że się maszynę oliwi, kiedy smar ciekł z nadmiaru cienką strużką na beton
fabrycznej hali. Wyprostował się więc Karol nad swoją tokarką. Zwrócił się twarzą ku towarzyszom,
popatrzyli sobie w oczy. Ufnie, poważnie. I prawie jednocześnie wyciągnęli ku sobie poczerniałe od
smarów, twarde, jak z żelaza odlane, ręce. Uderzyli dłonią o dłoo.

- Zrobione! - odruchowo po polsku odpowiedział Karol.

Zrozumieli. Pośmieli się jeszcze trochę przyjaźnie. Pokiwali głowami. Przyjęli go za swego, tak jak i on
ich przyjął za swoich. W najważniejszej wspólnej sprawie.

Żeby każdy naród sam stanowił o sobie. Prosty naród, ten od warsztatów, jak my - pomyślał.

I wtedy nagle stanęła przed oczami Karola ta dawna książka, w okładce z „Czarodziejskiej różdżki”.
Książka, w której szukał owego Pawełka, a znalazł niezrozumiały wówczas napis: „Socjalizm a ruch
robotniczy”. I dziwnie uśmiechnięta twarz ojca w kręgu dawnej, warszawskiej lampy.
W dalekim, rosyjskim miasteczku, o drewnianych domkach z rzeźbionymi obramowaniami okien,
z rozłożystym piecem w izdebkach, odnalazł Karol jakby dawny, rodzinny dom. I to nie jeden,
a dziesiątki na raz. Zbierali się w nich po całodziennej pracy grupkami, wystawiając „czujkę” na
podwórzach.

Często nie znali swych prawdziwych nazwisk. Wróciło to dawne słowo „kontakty”, książki
w fałszywych okładkach, na cieniutkiej bibułce drobnym drukiem odbijane broszury. Gazety aż starte
od przechodzenia przez dziesiątki rąk. I ci sami, co w Warszawie, żandarmi płazujący szablami
strajkujących robotników.

- Po mojemu - to tak - zaczynał stary Pietrow wyciągając przed siebie guzowate, stwardniałe ręce -
wszystko, na co spojrzysz: dom, twoja kapota, maszyna, szyba w oknie i moje chodaki zrobiły takie
ręce. Moje, twoje, ojców naszych, synów...

- I głowa, Pietrow, głowa też - wtrącał Iwanycz wskazując na siedzącego w ich gronie szczupłego
mężczyznę w okularach. - Dom wymaga planu, maszyna wyliczeo. To też praca. Nasz inżynier,
nauczyciel albo doktor pracują - dodał przeciągle.

- Słusznie, Iwanycz - zgadzał się stary ślusarz - a i o chłopie nie zapomnij, bo jesz jego chleb. Pracujący
ludzie, dobrze mówię?

- Dobrze, dobrze! - potwierdzili zebrani, a inżynier uśmiechnął się przyjaźnie.

- A kto się na naszej pracy wzbogaca? My sami? Nie widzę tego ani po twoim, Iwanyczu, kubraku, ani
po swoich dziurawych butach, ani po Marty dzieciakach, które do szkoły nawet nie chodzą. Nasz
inżynier też ma, bez obrazy, łokcie wyświecone i dziurę w bucie... A czyja jest ziemia, czyje fabryki,
kopalnie? Nasze? Kto wypowiada wojnę, a kto na niej ginie?

Tak zaczynały się te wieczorne pogwarki. W głowie Karola zaczynał się coraz jaśniej rysowad obraz
tego dziwnego świata, w którym nic nie mają do powiedzenia właśnie tacy, jak Iwanycz, Pietrow, on
sam czy nawet inżynier z wytartymi rękawami.

Coraz częściej padało w tych pogwarkach, książeczkach, gazetach słowo „socjalizm”, „sprawiedliwośd
społeczna”, „lud pracujący”.

Coraz częściej także z podwórka dolatywał umówiony gwizd „czujki”. Wrzucali pośpiesznie książki,
gazety, papiery do skrytki za rozłożystym piecem. Na sosnowy stół wypadała, nagle jak z rękawa,
zatłuszczona talia kart. Gospodyni stawiała na stole butlę z wódką. Zawsze tę samą, na wpół
napełnioną. Ktoś pośpiesznie rozdawał karty. I wtedy na progu zjawiał się najpierw wielki, czerwony
nochal „rewirowego”.

Potem pokazywały się sztywne wiechetki czarnych wąsów, jakby wysmarowanych czernidłem do
butów. Zza ramienia policjanta wyglądały rozbiegane, szczurze oczka chudego policyjnego pomocnika
z latającym jabłkiem grdyki. Lustrowali wszystkie kąty stojąc na progu Izdebki. Obiegali przenikliwymi
oczkami krąg „graczy” rozpartych niedbale przy stole.

- Dobrze, dziateczki, dobrze! Pograjcie sobie w karcięta, wódki popijcie! Po pracy dobra rozrywka.
Byle tam żadnej polityki, gazetek! Tego nasza władza nie lubi! Od polityki są panowie, a nie wy,
ciemny naradek. Nie wy! - rechotał grubym, ochrypłym głosem „rewirowy”.
Wychodzili trzaskając drzwiami. Słychad było jeszcze przez chwilę, jak się potykali na ciemnym
podwórku. „Czujka” odwołała alarm, stukając w szybkę w umówiony sposób. Znikała ze stołu na wpół
napełniona butelka i talia zatłuszczonych kart. Ze skrytki wracały papiery, gazety, broszurki.

Rozchodzili się późno w noc. W komórce gospodyni piał po raz drugi kogut przepowiadając rychły
świt.

Nie przewidział „rewirowy” ani jego pomocnik o rozbieganych, szczurzych oczach, że siedzący przy
tym stole tak prędko przestaną się przejmowad tym, co lubi „władza” carska.

W zmęczonym wojną, wygłodzonym kraju wybuchła rewolucja. Robotnicy i chłopi rosyjscy zrzucili
cara z tronu.

Karola zobaczymy po roku w Moskwie. Będzie szedł w roboczej bluzie, wojskowych spodniach
i dziurawych butach po chodniku ulicy. Ręce włożył w kieszenie, spuścił głowę i mruczy do siebie coś
gniewnie.

Po drugiej stronie ulicy, także po chodniku, drepcze pośpiesznie Henia. Myśli, po swojemu, bardzo
zatroskana:

A może głupstwo zrobiłam? Co ja się tam na polityce znam? Co by na to powiedział ojciec, gdyby żył?
Pewnie by jemu przyznał rację...

Heni jest coraz nieprzyjemniej. Patrzy w kierunku Karola, na tę drugą stronę ulicy. Chłopak ani się
obejrzy.

Przecie to już dorosły. Nie można na niego fukad jak kiedyś, gdy biegał pod wystawę narożnej
cukierni. Pewnie coś nakręciłam. I jak z tego wybrnąd, kiedy zagniewany, rozżalony na mnie?

Karol wcale nie był na siostrę zagniewany. To stanowczo za łagodne słowo. Karol był zły, zły,
upokorzony i jeszcze raz zły.

Po raz pierwszy myślał o niej tak brzydko:

Głupia gęś! Takiego mi narobid wstydu! Teraz się chłopaki w koszarach pewnie aż za boki trzymają ze
śmiechu. Bo i jakże nie? Przyszła siostrunia do komendanta, narobiła jazgotu, że to ten braciszek jest
Polak, to mu nic do rosyjskich spraw. Do tej całej rewolucji. Niech sobie sami Rosjanie ją robią. I co
z taką gadad? Kazał dowódca do domu iśd z Czerwonej Gwardii... Do siostruni, bom niepełnoletni.
Ech, ja tej gęsi dam w domu! Już ja jej wszystko wygarnę.

Co się tam w domu działo, może i lepiej nie opisywad. Łagodny Karol zrobił Heni mały wykład
polityczny. Wcale niełagodny tym razem. Na ojca się powołał, na robotników z Warszawy, na tych,
którzy za trumną ojca szli. Za trumną człowieka, który nienawidził cara i wszelkiego ucisku człowieka
pracującego. A teraz co? Kto tego cara zrzucił z tronu? Kto się domaga na wszystkich wiecach,
zebraniach, żeby naród polski sam sobie decydował o losach własnego kraju? Tacy właśnie, jak ci z
Czerwonej Gwardii, robotnicy, chłopi, lud rosyjski. Wrogowie własnego cara i jedyni przyjaciele
robotnika Woli, Czerniakowa, Powiśla.

- Ech, co z tobą gadad. Gęś, głupia gęś! - aż krzyczał ten, zawsze łagodny dla siostry, ukochany
braciszek.
Popłakała się Henia. Trochę ze wstydu, trochę z żalu. Sama nie wiedziała, czy z żalu nad sobą, czy
właśnie nad Karolem. Że wyfruwa już z tego wspólnego gniazda, właśnie jak ptak o mocnych lotkach,
nagle dorosły. Już nie tokarz metalowy, lecz żołnierz. Pójdzie teraz gdzieś tam, na jakiś tam front.
Dadzą to radę, oni, takie robotnicze wojsko, byle jak odziane, z karabinami na sznurkach, w butach
dziurawych, głodne, bez amunicji... i to przeciw komu? Przeciw uzbrojonym po zęby obroocom
starego ładu, carskich praw. Przeciw rosyjskim generałom, przeciw wydwiczonym pułkom, artylerii,
jakimś tam karabinom maszynowym?

Na wojnie, tak jak i na polityce, nie znała się dobra nasza Henia nic a nic.

- Ano, to idź z Bogiem! A uważaj tam na siebie, Karolku. I nie gniewaj się już na głupią siostrę -
powiedziała w koocu, pochlipując.

Poszedł na drugi dzieo. Z powrotem do swych koszar. Do Czerwonej Gwardii, z której powstała Armia
Radziecka. Przeszedł pośpiesznie przeszkolenie bojowe i wyruszył na front pod Orszę. Przyszło mu
skromnie zaczynad. Od pisarza kompanijnego, jako że posiadał cenną sztukę pisania. Wyrwał się
jednak z tego mało bojowego fachu. Nie wyliczysz jednym tchem Polaków, którzy się opowiedzieli po
stronie Wielkiego Października. Tłukli się na wszystkich frontach z białymi bandami o wielką Krainę
Rad. O pierwszą w świecie Ojczyznę Socjalizmu. I o tę przyszłą, sprawiedliwą Polskę ludu pracującego.

Bił się więc i Karol, warszawski metalowiec, o tę samą wspólną sprawę, na czele batalionu.
Prawdziwego, frontowego.

A batalion to był nad bataliony! Całe dwie kompanie miał w swoim składzie. W pierwszym byli sami
robotnicy czescy. Ci wiedzieli, za co się biją: za prawo do swoich fabryk, do swojej ziemi, za wolne,
ludowe Czechy. Z tymi dogadał się Karol, jako dowódca batalionu, z polsko-rosyjsko-czeska raz, dwa.

Bo i co to za sztuka? Co trzecie słowo to jak nie całkiem jednakowe, to chociaż podobne. Słowiaoskie.
Marsz - to marsz. Stój - to stój! Chleb - to chleb. Strzelaj - to strzelaj.

Druga kompania nazywała swego dowódcę batalionu:

- Swier-czu-ju!

Właśnie tak, a nie inaczej. Po chiosku. I trudno byłoby inaczej, bo i po jakiemu ma mówid prawdziwy
Chioczyk? Nawet jeśli dowódcą batalionu jest prawdziwy Polak, warszawianin? Nie złamie przecież
języka dobry Chioczyk, chodby i chciał!

- Swier-czu-ju!

No, właśnie! Całkiem wyraźnie. Kiep by się tylko nie domyślił, że to znaczy to samo, co Świerczewski.
Ale w tym batalionie nie było kpów. Trochę obdarci, trochę bosi, mocno głodni - tłukli się jak lwy. Za
co się tłukli? Za wolne Chiny tak samo jak za wolną Polskę. Za wolne Czechy tak samo jak za wolną
Rosję. „Za Waszą i naszą wolnośd”, jak mówili krótko nasi właśni pradziadkowie walczący wszędzie,
gdzie tylko walka toczyła się o prawdziwą wolnośd człowieka.

Uczyli mnie w szkole imion carskich pociotków, stryjków, babek, dziadków. Uczyli, do głowy dzieciarni
wbijali. Jak w łepetynę źle te mądrości wchodziły, wbijali je drogą okrężną, przez „łapy” wymierzane
linią. I na co to komu się zdało, i po co? Wolałbym wiedzied, chod tego w żadnej szkole nie uczą, jak
po chiosku karabin, a jak kocioł z zupą! - wzdychał dowódca batalionu i zafrasowany podrapał się za
uchem. - Jakże to tak z własnym wojskiem gadad na migi. Istny cyrk!

A jednak właśnie na migi, a jeszcze częściej całkiem po warszawsku dogadał się ze swymi
Chioczykami. Nie przynieśli mu wstydu w żadnej potyczce, w żadnych trudach i marszach,
w dziurawych najczęściej butach. Żołnierz to był wytrzymały, żołnierz to był odważny i sprawie całą
duszą oddany. Sprawie wolności wszystkich narodów, jakim by nie mówiły językiem. Spali w błocku,
szli po grudzie, zimnym kartoflem zagryzali albo spleśniałym sucharem. W skośnych oczach czaił się
spryt i zapał. I jedno wiedzieli na pewno, że Swier-czu-ju zawsze się obok nich pojawi, kiedy właśnie
najgęściej świszczą kule. Spokojny jak Chioczyk. I kpiący z tych kul jak najprawdziwszy warszawianin.

Kto ich tam wie, jak to po chiosku brzmi: „Za Waszą i naszą wolnośd”? Albo: „odwaga nieustraszona”?

Nie uczyli tego Karola w szkole na Smoczej. No i obeszło się. Bez słów się zrozumieli - żołnierze
wolności.

I nie wrócił już Karol Świerczewski do frezarki. Nie wrócił do żadnego w ogóle z „cywilnych” fachów.

W głodzie, w chłodzie, z gruzów i wojną przeoranych ugorów rodziła się pierwsza na świecie Ojczyzna
Socjalizmu. Wyrastał nowy, nie znany w dziejach świata ustrój społeczny. Oparty na nowej, nie znanej
w świecie, socjalistycznej gospodarce. Na przekór wszystkim wydziedziczonym już posiadaczom
majątków, fabryk, hut i kopalo.

Bandom carskich generałów, oficerów, wywłaszczonych posiadaczy hulającym wewnątrz kraju

przyszli na pomoc kapitaliści Anglii, Francji, Japonii, Ameryki. Rozpoczęli zbrojną wyprawę przeciw
pierwszej w świecie Krainie Rad.

Wrzynały się z Północy, Południa, Wschodu i Zachodu napastnicze armie, wyposażone w najlepszy
sprzęt wojenny, zasobne w żywnośd i amunicję.

Nastały w Krainie Rad surowe lata. Zbrojna walka z najeźdźcami i z rodzimymi bandami ogarniała cały
kraj.

Bił się na wszystkich frontach „kombat” Świerczewski, warszawski metalowiec, oddany na śmierd i
życie sprawie Proletariatu.

Był jednym z tych, o których powiedział na początku wrogiej interwencji Lenin:

„Postanowiliśmy mied na wiosnę armię liczącą milion ludzi, obecnie potrzebna nam jest armia licząca
trzy miliony ludzi. Możemy ją mied. I będziemy ją mieli”.

Był więc jednym z owych trzech milionów obrooców Socjalistycznej Ojczyzny. Wiedział, o co walczy i z
kim walczy. Na krótkich, pobitewnych postojach oglądał zdobyczną broo. Owe colty, mausery,
parabellum, manlichery.

Przysiądzie, bywało, dowódca batalionu Armii Czerwonej, czyli „kombat” Świerczewski, na zwalonym
pniu. Przesunie kosmatą „uszankę” z najprawdziwszego, acz wyleniałego barana na tył głowy.
Podwinie połę płaszcza „wiatrem podszytego”. Położy na pole płaszcza poszczególne części
zagranicznej, zamorskiej czy „europejskiej” zdobycznej „sztuki”. Pomedytuje i już zwinne palce
warszawskiego metalowca składają częśd do części. Zarepetuje z trzaskiem złożoną broo. Przyjrzy się
jej jeszcze raz.

- Jasny gwint! - tak właśnie powie sobie z warszawska „kombat” Świerczewski. - Niczego sobie
manlicher. Czepik szpetnie zapaskudzony ziemią. Hm, zdałaby się szmata z oliwą...

Rozejrzy się jasnymi oczami po podkomendnych w poszukiwaniu owej oliwy. Czerwony odblask
ogniska zamigocze na stali magazynka zdobycznego manlichera.

- Będziemy was bid waszą własną bronią, psubraty! Sami się napraszacie, skoroście aż tu zaleźli -
mruknął i zamyślił się „kombat” Świerczewski. Już nie o szmatce z oliwą, którą zdałoby się oczyścid
zdobyczny manlicher. Myśli szerokim światem polecą. Daleko poza pnie rdzennie rosyjskiego lasu,
który tak niedawno huczał palbą wystrzałów i wybuchami rwących się granatów. Przemkną ponad
Krajem Rad, w ogniu i walce budującym to nowe, dotąd w świecie nie znane - Socjalizm.

Polecą myśli nad Wisłę. Do kraju. Do Polski. Na zadymioną, starą Wolę. Nie ma tam już carskiego
żandarma, jakby go tylko zluzował polski policjant i polski żandarm, strzegący pilnie interesów
krajowego i zagranicznego kapitalisty w polskich tylko na pozór fabrykach.

- Jasny gwint! - powtórzył jeszcze raz z pasją warszawski metalowiec w żołnierskim szynelu. - Akurat
wam Polska w głowie! A to ją przehandlujecie za własne, kapitalistyczne zyski bez mrugnięcia okiem.
Pierwszy to raz w historii? I dlatego bliższy wam był carski gubernator, a teraz niemiecki, angielski czy
francuski kapitalista niż polski robotnik. Ale tutejszemu robotnikowi całkiem na odwrót! Ot, i cała
sztuka! Za jedno i to samo się tu bijemy! Nie może byd wolny żaden kraj, póki wy w nim rządzicie,
oszusty!

Powstał z zaśnieżonego pnia, podsunął się bliżej ognia, między krąg swych podkomendnych.
Rozsunęli się skwapliwie, któryś dorzucił naręcz chrustu. Strzeliły iskry pomaraoczową racą pod nisko
nawisłą gałąź świerku.

Z przemokłych, wytartych szyneli parowała wilgod. Ten i ów wyciągnął bliżej ognia nogi schodzone,
w buciorach gęsto łatanych, to znów szczerzących przegniłe, drewniane dwieczki.

- Ciężko, dzieci, co? - powiedział „kombat” Świerczewski. - Noc przyjdzie na głodnego przetrwad. A w
Pitrze, a w Moskwie wierzą w nas robotnicy, chod sami na ósemce czarnego chleba raz na dwa dni...

- Przetrwamy, towarzyszu dowódco batalionu! - ni to służbiście, ni to serdecznie odraportuje

czerwonoarmista z zarośniętą twarzą, wieszając nad ogniem kociołek z roztopionym śniegiem. - My,
naród twardy! Wrzątku popijesz, pasa przyciągniesz i jazda naprzód! Bitwa czy potyczka, tak czy siak!
Nasza sprawa jest słuszna, zwycięstwo musi byd nasze...

- Ano, to znaczy, będziemy ich gonid, skąd przyszli, chodby i na tym wrzątku - zakpił „kombat”, a oczy
w ciepłym uśmiechu obiegły poczerniałe ze znużenia twarze.

- Będziemy, dajcie tylko rozkaz wymarszu - odmruknęli siedzący przy ognisku schrypłymi z zimna
głosami.

- O świcie - zgodził się „kombat”. - Pośpijcie przy ogniu, buty wysuszcie! A ciepła załapcie na zapas. W
rękawy, w kieszenie!
W bojach, w marszu rosła i krzepła Armia Czerwona, późniejsza wyzwolicielka naszego kraju
stratowanego faszystowskimi czołgami.

Został w niej dowódca batalionu „kombat” Świerczewski, leśne, pobitewne postoje zmienił na
Wojskową Akademię im. Michała Frunze w Moskwie. Trzy lata gruntownych, fachowych studiów.
Nad najnowocześniejszą, radziecką strategią. Nad nową bronią, wyrabianą przez radzieckie fabryki.
Dla obrony pierwszej w świecie Krainy Socjalizmu, tej, która miała po latach wyzwolid kraje
zmiażdżone przez faszyzm.

Skooczyły się wprawdzie ciężkie, wojenne lata. Skooczyły się również czasy kosmatej, wyleniałej
„uszanki” i butów gęsto łatanych. Ale życie jest nadal surowe i pełne wyrzeczeo, skoro Kraina Rad
weszła dopiero w pierwszy okres odbudowy i w pierwszy w dziejach świata okres planowej,
socjalistycznej gospodarki. Zacząd trzeba było od ciężkiego przemysłu. Od żelaza i stali, potrzebnych
do budowy maszyn. Od zabezpieczenia do cna zrujnowanego transportu. Więc surowo żyje mimo
pokojowych czasów żołnierz i dowódca radziecki. W szkołach wojskowych, w garnizonach rozsianych
po zniszczonych miastach i miasteczkach, które dopiero wielki, paostwowy plan może przekształcid
w centra przemysłu i kultury. Karol Świerczewski szkoli nowych oficerów Armii Czerwonej. W
garnizonach i szkołach oficerskich na Ukrainie i w Smoleosku. Potem w Moskwie, gdzie go
przeniesiono służbowo, patrzy na rosnące gmachy ze szkła i stali na dawnym targowisku
z drewnianymi budkami, i po dawnemu mrużąc oczy w trochę kpiącym uśmiechu, mówi:

- Zły przykład dajemy! Oj, zły! Prędzej czy później nie wytrzymają zagraniczni „obroocy cywilizacji”!
Jak że to tak? Bez lokautów, bez strajków rosną gmachy dla ludu pracującego? Bije to jak diabli w ich
banki, kartele, procenty, dywidendy. Przecież patrzy na naszą odbudowę proletariat całego świata. I
jak patrzy! Całkiem dla kapitalistów niebezpiecznie...

Istotnie. Kapitaliści nie wytrzymali. Nie wytrzymali siły tego przykładu, najbardziej niebezpiecznego
dla ich kapitalistycznych zysków i interesów.

Na świecie był rok 1936. I o tym właśnie w następnym rozdziale.

Rozdział trzeci
O słonecznym kraju, w którym często przyjdzie nam wąchać
prawdziwy proch, czyli rozdział nie przeznaczony dla „maminsynków”
wszelkiego rodzaju

Jest sobie taki kraj, słoneczny a górzysty, daleki na mapie, a sercu polskiemu nieobcy. Po wzgórzach
pną się winnice, gdzie z krzewów starannie pielęgnowanych zwieszają się ciężkie kiście złocistych
kulek, o których nawet ten lis z bajki nie śmiałby powiedzied, że kwaśne. Bo czyż mogą byd kwaśne
winogrona, nagrzane najprawdziwszym słoocem, jakby nabite nim w każdym gronku, w każdej na
gronku pojedynczej kuleczce?

Przy zapylonych drogach, zamiast naszych rozczochranych wierzb czy strzelistych topoli, stoją sobie
południowe drzewa-cudaki. Obwieszone gęsto oliwkami, o listkach aż szarych od pyłu i skwaru.

Drogami i po skalistych ścieżkach chodzą pomaleoku obwieszone ciężarami muły. (Muł to potomek aż
dwóch naszych zwierząt pociągowych. Po matce-klaczy odziedziczył siłę, a po tacie-osiołku upór
i wytrzymałośd.)

Kraj ten ma, oczywiście, prócz tych wzgórz, winnic, dróg zapylonych, miasta ludne i bogate, tunele
kolejowe przebite w skałach. Pola pszenicy i jęczmienia, pastwiska żyzne i dużo kopalo miedzi, żelaza,
cynku, ołowiu, rtęci, soli (jak w naszej Wieliczce), manganu i siarki. Kraj ten miał jednakże prócz
pałaców i miejskich domów bogaczy ze szkła i marmuru - najnędzniejsze lepianki wiejskiej biedoty
i wilgotne, ponure, zatłoczone mury mieszkao robotniczych.

W kraju tym, czyli w Hiszpanii, w roku 1936 zaszły pewne wypadki, które, jak się potem okaże, będą
miały bardzo ścisłą łącznośd z naszymi późniejszymi losami.

Chciałabym to wam przedstawid możliwie najkrócej, a i najjaśniej, żeby znów czytelnik nie musiał
pytad: a dlaczego tak, a kto to był ten, a kto tamten?

Po ostatniej wojnie nie trzeba wam chyba tłumaczyd, co to są, na przykład, faszyści - ani kto to był
Hitler w Niemczech albo Mussolini we Włoszech. Do czego jeden i drugi doprowadzili własne kraje.
Ile nieszczęśd przynieśli całej Europie. Sami patrzycie na nasze odbudowujące się z ruin i zgliszcz wsie
i miasta, przez które przeszedł uzbrojony po zęby hitleryzm, czyli faszyzm niemiecki. Faszyzm
niemiecki, z którym tak pięknie dogadywał się i nasz faszystowski, przedwrześniowy, sanacyjny rząd.

Otóż wojna zaczęła się wcale nie w naszym wrześniu w 1939 roku. Zaczęła się trzy lata wcześniej w
Hiszpanii.

Hiszpaoscy faszyści pod wodzą takiego hiszpaoskiego Hitlera, który tam nazywa się generałem
Franco, zbuntowali się zbrojnie przeciw własnemu rządowi, republikaoskiemu. Chcieli to nazwad
wojną „domową”. Gdyby co prawda obejrzed ich ówczesną broo w tej „domowej”, niby tylko czysto
„hiszpaoskiej”, wojnie, to by się okazało, że broo ta ma fabryczne znaki niemieckie i włoskie. Broo
hiszpaoskich faszystów wyszła prościutko z niemieckich i włoskich fabryk. Już faszystowskich, właśnie
w tym roku 1936. I nie tylko broo. Oficerowie jakby z nieba spadli prościutko z koszar niemieckich
i włoskich. Także z faszystowskich koszar. Na pomoc faszyście Franco, na hiszpaoskiej ziemi. Po co?
Na co?

Otóż to właśnie! Nam, Polakom, przecie nie potrzeba tłumaczyd, co się dzieje w takim kraju, gdzie
zapanuje faszyzm. Nie tylko w tym kraju, ale i u najbliższych sąsiadów. A potem, po zawładnięciu
sąsiednim krajem, po zbudowaniu obozów, krematoriów, takiego Majdanka, Oświęcimia - dalsze
podboje.

Tylko wtedy, w tym roku 1936, nie wszyscy rozumieli, co to znaczy owa „domowa” wojna hiszpaoska.

- To tak daleko od nas, niech sobie robią tam, co chcą! - mówili głupi ludzie, nawet tu u nas, w Polsce.

- Zaczęło się! To pierwszy „poligon” faszystowski - zaprzeczali, w tejże samej Warszawie, robotnicy na
Woli, Powiślu, Czerniakowie - wypróbują niemieckie i włoskie bombowce nad Madrytem. A potem na
Warszawę...

- A potem na Warszawę, Łódź, Poznao, Katowice, Kraków, Gdynię - mówili robotnicy w fabrykach,
hutach, kopalniach. - Nie! Tak nie może byd! To pierwsza próba opanowania świata przez faszyzm!

I zaczęło się przejeżdżanie przez granicę w ślicznych wagonach sypialnych. Na tę niby dla faszystów
całego świata „domową” wojnę hiszpaoską, w której strzelały już w najlepsze niemieckie i włoskie
karabiny i armaty. Przeciw komu? Przeciw robotnikom hiszpaoskim z takich samych jak nasze kopalo,
hut, fabryk włókienniczych i metalowych. Przeciw chłopom z małych skrawków hiszpaoskiej ziemi.

Faszyści całego świata ciągnęli jakby na jakieś wielkie manewry wojskowe. Płynęły całe eskadry
z kolonii w Afryce na niemieckich samolotach transportowych. Szły morzem całe statki amunicji
niemieckiej i włoskiej.

Ale wtedy zaczęło się i przechodzenie przez granicę. Chyłkiem, w ciemne noce, za fałszywymi
dokumentami, z narażeniem życia. Szli przez siedem granic, łapani przez posterunki graniczne,
osadzani w więzieniach.

Robotnicy i chłopi z całego świata. Z kopalo i hut. I z małych skrawków chłopskiej ziemi. Wcale nie na
hiszpaoską wojnę „domową”. Na pierwszą wojnę „Za Waszą i naszą wolnośd”. Po prostu, szczerze. Na
pierwszą wojnę z faszyzmem niemiecko-włosko-hiszpaoskim.

Z tym samym, który w gruzy obrócił w trzy lata potem nasze polskie miasta i wsie. Który rozgniótł
czołgami nasze drogi. Nie wysadzane oliwkami, bez winnic. Polskie drogi o przysiadłych na skraju
wierzbach rozczochranych, powiewających żałośnie żółknącymi we wrześniu listkami.

Czy trzeba po ostatniej wojnie mówid jeszcze więcej? Czy trzeba w naszym kraju, w Polsce Ludowej,
tłumaczyd, dlaczego wówczas znalazł się w walczącej Hiszpanii także i nasz brat czy ojciec? Z
warszawskiej fabryki na Woli, ze śląskiej kopalni czy huty, z gdyoskiego portu?

Myślę, że nie! Wracajmy więc razem z nimi do tego słonecznego, dalekiego kraju. Stoimy właśnie na
zapylonej drodze. Front jest tuż... tuż...

Na wzgórzu, w miasteczku, zaczynają się pierwsze linie. Na drodze stoi człowiek w skórzanej kurcie.
Bez żadnych odznak. Patrzy ku białym dymkom, raz po raz wybuchających nad pozycjami na wzgórzu.
Twarz człowieka w skórzanej kurcie ma ostro zarysowane bruzdy od nozdrzy ku kpiąco zarysowanym
kącikom ust. Spod daszka czapki patrzą wesoło niebieskie oczy na biegnącego właśnie w tumanach
kurzu środkiem drogi cudaka w półkożuszku.

- Wariat, jak myślisz, Alek? - pyta po polsku człowiek w kurcie stojącego obok, młodego człowieka. -
Łapskami wymachuje jak wiatrak. Ano, kiedyś adiutant i tłumacz w jednej osobie, to uważaj, co on
tam nam klaruje? Po węgiersku, serbsku, angielsku, toż tu istna wieża Babel? Po francusku, co? Aha,
lekarz! Tyle to i bez ciebie rozumiem. Ech, żeby się to jaki taki do rzeczy znalazł, żeby mi dokładnie
powiedział, czy w tamtej uliczce, gdzie właśnie pękł szrapnel, jeszcze nasze chłopaki czy
Marokaoczycy Franco? Ale to jakaś oferma, co taki będzie wiedział? Dubois się zwie? A niech mu tam
będzie i Dubois!

„Oferma” opuściła nagle rozbiegane ręce jak śmigła wiatraka. Przed człowiekiem w skórzanej kurcie
prężył się teraz najbardziej zdyscyplinowany podwładny. Najczystszym językiem polskim recytuje
jednym tchem:

- Obywatelu Generale! Melduje się szef służby sanitarnej waszej 14 Brygady Międzynarodowej,
Mieczysław Domaoski z Warszawy, tutejszy Dubois. Tamta pozycja to już marokaoska. Ale ja się na
wojnie jeszcze mało znam i właśnie mam kłopoty z transportem rannych... - kooczy z całkiem już
cywilnym zakłopotaniem.

- Nic, synku, nic! Praktyka na wojnie to główna rzecz. Smal śmiało na pierwsze linie, tam się w lot
domyślisz, co i jak - śmieje się dowódca Brygady Międzynarodowej, Generał Walter. - My właśnie tam
idziemy, chodź z nami! Z Warszawy, powiadasz, synku? Czekaj! Powiedz no prędko, czy na rogu
Żelaznej i Chłodnej jest jeszcze taka cukiernia Sommera? Przy witrynie był miedziany pręt balustrady.
Okropnie mi się wtedy wydawał wysoko...

Z twarzy Generała Waltera znikł kpiący uśmieszek. Roześmiane przed chwilą oczy zapatrzyły się
gdzieś tam, przed siebie, znacznie dalej niż widniejące już, jakby na dłoni, miasteczko. Przecięte
frontem, w białych obłoczkach pękających szrapneli.

Szli tak pod górę, całkiem widoczni już z marokaoskich rowów strzeleckich. Ze świergotem przeleciała
nad nimi pierwsza kulka. Generał jakby nie słyszał tego świergotu narastającego z każdą chwilą.
Lekarz, odpowiadający na pytania o Warszawę, odruchowo parę razy skłonił głowę.

- Nie kłaniaj się, synku, nie kłaniaj! Kulki psują i nas nie trafią. O, tam masz rów łączący, właź i pytaj
o punkt sanitarny. Alek idź z nim, ja za chwilę do was przyjdę, tylko muszę naszym chłopakom coś
powiedzied w tamtym rowie! - powiedział Generał Walter i przeskoczywszy rów łączący poszedł na
przełaj odkrytym polem.

Lekarz stał zbaraniały w rowie, ze sterczącą głową nad nasypem. Patrzył za oddalającym się dowódcą
i bełkotał:

- Jakże wy tak pozwolicie?... To pewna śmierd... To coś niezwykłego... Pole ostrzału...

- Kiedyś taki bohater, to mu spróbuj chod słowo rzec! Ja już do tego przywykłem - odmruknął Alek-
adiutant - nie od razu, to się wie! Najpierw mnie sklął, potem paką zagroził za brak karności. Widad,
coś tam na pierwszych liniach nietęgo. Chłopaki mało ostrzelane, może pietra mają? Postanowił znów
dodad chłopakom ducha.
Alek pobiegł łączącymi rowami na pierwsze linie w kierunku dowódcy. Zastał go stojącego nad źle
okopanym karabinem maszynowym. Na nasypie, osłaniającym rów, perorował po hiszpaosku Generał
Walter, dopomagając sobie gestykulacją obu rąk.

- O, patrz, chłopcze! Coś najlepszego zrobił! Zasypane masz pole widzenia piaskiem, a lufa gdzie
sterczy? Panu Bogu będziesz niebo dziurawił? Do chrzanu taka robota! - to ostatnie zdanie powiedział
już po polsku, nie znajdując hiszpaoskiej nazwy na „chrzan”.

Sprawnymi ruchami obu rąk majstrował teraz przy karabinie. Raz po raz dwierkały kulki od
marokaoskiej strony. Twarz młodego Hiszpana w rowie, czarna od prochu i niewyspania, zaczynała
się nagle rozjaśniad jakimś promiennym uśmiechem. Patrzy na stojącego na nasypie dowódcę
brygady jak urzeczony.

Nagle zakołysało się powietrze, jęknęła ziemia. Trzasnął opodal pocisk z 15-centymetrówki.

Zakręciło Generałem, prasnęło nim o ziemię. Żołnierz coś wykrzyknął i aż przysiadł na dnie swego
rowu. Kiedy zerwał się ponownie, jakby chciał biec dowódcy na ratunek, zobaczył Generała Waltera
otrzepującego się z ziemi. Dowódca śmiał się głośno, wypluwał piasek, stojąc znów wyprostowany na
tym nasypie:

- A co, chłopcze, widzisz, że to nawet na otwartym polu wcale nie takie straszne?

- Widzę to po tobie, mój Generale! - wypalił chłopak rozjaśniony, mimo brudu na twarzy, jak słooce
w samo południe.

- Querido - dodał miękko i rzewnie.

Dowódca nagle się zjeżył:

- Coś powiedział?!

Alek-adiutant wyskoczył na nasyp. Ciągnie Generała za rękaw, wbrew przepisom regulaminu

wojskowego i po polsku przekłada.

- Dobrze, dobrze, Generale. Querido to po hiszpaosku przecie znaczy „kochany”. Wcale nie to, co
myślicie...

- Aha - udobruchał się zaraz Generał. - Tom się przesłyszał. Myślałem, że cabron1, bo to wcale
nieprzystojne słowo. A ty mi do rowu właź, gdzie się pchasz? No, to dalej, chłopcze, opuśd lufę, o tak,
jeszcze ociupinkę. Dobra! - kooczył Generał swoją ni to inspekcję, ni to naukę. Naukę odwagi i naukę
dobrego ustawiania karabinu przeciw faszystom. Poklepał na pożegnanie Hiszpana po ramieniu:

- Uszy do góry, carino2 - powiedział mu na wpół po polsku, na wpół po hiszpaosku i poszedł tym
swoim spokojnym, niedbałym krokiem wzdłuż nasypu pierwszej linii, do następnego ucznia przy
innym może także niedokładnie nastawionym karabinie.

1
Czytaj: kabron (cap, w znaczeniu obraźliwym).
2
Czytaj: karino - kochanie.
Tylko że z rowów wysuwały się teraz sznurem rozjaśnione, chod zamorusane twarze żołnierzy,
patrzące z zachwytem na swego dowódcę.

Tak to uczył Generał Walter swoich hiszpaoskich żołnierzy bardzo trudnej sztuki ustawiania
karabinów maszynowych na pierwszej linii okopów. I jeszcze trudniejszej sztuki - chodzenia po polu
ostrzału, wśród świergotliwych kulek nieprzyjaciela.

I tej najtrudniejszej ze wszystkich: sztuki opanowania strachu przed własną śmiercią, gdy inni jej się
boją, gdy taki, właśnie lekko kpiący, uśmieszek przywraca wiarę we własne siły, w przetrwanie
w najgorszych opałach. No i w zwycięstwo słusznej sprawy, za którą karku nadstawiasz.

Tak uczył żołnierzy. Tak uczył i oficerów w tej dalekiej, słonecznej, walczącej Hiszpanii.

Pewnego dnia wybrał się znów na pierwsze linie. Tym razem, jak na dowódcę 14 Brygady
Międzynarodowej, w sposób dośd osobliwy. Jako szofer, wiozący pod ostrzałem amunicję na front.

A było to tak. Na bladym od upału niebie mruczał, jak miodem opity bąk, niemiecki „Messerschmitt”.
To znów bzykał cichutko, jak chudy, złośliwy komar. Monotonnie, świdrująco zniżał lot wypatrując
spod nieba ludzi w wąwozie. Wąwóz ten, obsadzony oliwkami, to była jedyna droga do frontu, przez
którą mogły się przedostawad republikaoskie posiłki. A w tym wąwozie stała właśnie ciężarowa
maszyna, naładowana skrzynkami amunicji. Granaty, zapalniki, pociski do działek. Szofera ani śladu.
Może poszedł po wodę do chłodnicy i gdzieś tam go zbłąkana kula czy odłamek pocisku
unieruchomił?

Dowódca, w tej jakże już znanej, prostej skórzanej kurcie, stał chwilą zafrasowany nad opuszczonym
ładunkiem amunicji. Na taki ładunek zawsze z niepokojem czekają żołnierze w rowach strzeleckich,
ładujący już przedostatni magazynek z nabojami.

- Gdzie cię, szatanie, poniosło? - mruczał pod adresem szofera. - Może go jednak gdzie tam śmierd
dopadła? A ten tu jeszcze nad głową pikuje, niech no wóz dojrzy, to rąbnie, że bądź zdrów! Z czego
chłopaki strzelad będą? Z procy?

Wskoczył do szoferki, zapuścił wprawnie motor, włączył gaz, pedał nacisnął, ku górze popatrzył na
oddalający się samolot i wyjechał spod cienia oliwki na zapylony, wyboisty gościniec. Na drodze, jak
zwykle, został z na wpół otwartymi ze zgorszenia ustami wierny adiutant. Puścił się pędem za
uciekającą w stronę frontu maszyną. Kurz zasypał mu oczy, coraz to zapadał w wyboje, potykał się na
jakichś kamieniach i klął całkiem po warszawsku:

- A bodaj cię! A niech cię kaczki zdepczą! Znów wystrychnęli cię na dudka!

Oczywista, że te „kaczki” miały zdeptad wyboistą drogę. Kto zaś adiutanta wystrychnął na dudka, nie
należy nawet dochodzid zbyt dokładnie, jako że się temu sprzeciwia regulamin wojskowy.

Zakurzony, zziajany adiutant siadł wreszcie pod przydrożną oliwką. Postanowił czekad na swego
dowódcę. Obliczył spokojnie, że za pół godziny będzie z powrotem. Siedział więc i medytował nad tą
najcięższą służbą, kiedy to za swym dowódcą poszedłby w największy ogieo, po każdym polu ostrzału,
pomiędzy te dwierkające kulki:
- Ale! Dałbyś to! Zawsze zapchasz mnie do rowu łączącego, na bezpiecznej drodze zostawisz, a sam...
Ech, gadad szkoda! Za szofera sam siebie przydzielił, z tym diabelskim ładunkiem na front zapycha.
Widad go pewnie jak na dłoni, żeby go ten z góry nie wypatrzył...

„Ten z góry” pomrukiwał właśnie znów z daleka, cieniutko, jak uprzykrzony komar. Adiutant patrzył
na drogę, w kierunku, gdzie to w obłokach pyłu zniknęła ciężarówka z amunicją. Potem na tarczę
zegarka, po której jakże wolno pełzła duża wskazówka. Poprzez warkot, idący od nieba, usłyszał
nareszcie drugi pomruk zdyszanej maszyny. Po chwili nad drogą zaczęło się kurzyd, motor prychał,
parskał, krztusił się coraz wyraźniej. Wreszcie dojrzał już wyraźnie maskę ciężarówki podskakującej
z fantazją po tych wszystkich wybojach, kamieniach, licho wie skąd naniesionych. Pisk hamulców. I
oto Generał Walter, okrążywszy brawurowym łukiem stojącego adiutanta, wjechał pod szpaler
przydrożnych oliwek. Maszyna była pusta. Zniknęły wszystkie skrzynki.

A to się uwinął! - z uznaniem pomyślał adiutant.

Od drugiego kooca drogi podniósł się tuman kurzu. Szła właśnie na nowe pozycje jakaś formacja.

Dowódca, Francuz, dojrzawszy wychodzącego z ciężarówki Generała Waltera, zatrzymał oddział

i podbiegł zameldowad się według wszelkich przepisów. Aż tu narasta ów uprzykrzony, podniebny
warkot. Lecą trzy „Messerschmitty”, pikują na drogę. Generał przerwał meldunek, ręką ku żołnierzom
zamachał. Pokryły się chłopaczyska pod drzewami, przypadły do ziemi, opustoszała nagle zatłoczona
przed chwilą droga. Długi, świdrujący świst, zakołysała się ziemia, czarny słup wzbił się pod niebo
u wylotu drogi. Samoloty poderwały się, zatoczyły łuk, wracają.

- Pudło! - stwierdza spokojnie Generał Walter do leciutko pobladłego Francuza. - Ale! Ale! Co tam
ostatnio grają w Paryżu w teatrach?

Francuz zatrzepotał powiekami, uśmiechnął się z wysiłkiem i odpowiada już trochę tylko drżącym
głosem.

Generał słucha go także z uśmiechem, na tym środku bombardowanej drogi, zerkając jednocześnie
ku żołnierzom w cieniu drzew:

- Ej tam, gdzie się pchasz! Padnij, padnij, bo znów rąbnie! - krzyknął ku któremuś z młodych
żołnierzyków, który zaczął się z cienia wysuwad.

- Ciekawa sztuka, ciekawa? Pełno było w teatrze?

„Messerschmitty” idą tuż nad głową, coraz bliższe, całkiem niziutko.

- O, tak, mój Generale... A czy następna bomba, jak myślicie, przeniesie w tył czy naprzód? - nie mógł
już dłużej wytrzymad Francuz.

- Ano, załóżmy się - śmieje się poprzez piekielny warkot Generał Walter, wolniutko zapalając
papierosa. Ja mówię, że w piąte drzewo przed nami...

- Zakładam się! - pochwycił Francuz coraz bledszy. - W piąte za nami...

Zachichotało, zawyło, gorący podmuch buchnął jak z otwartego pieca, zakołysało się powietrze,
zachybotała ziemia, jak pokład okrętu na wzburzonej fali. Ścięło ich z nóg, zakręciło i pchnęło na dwa
przeciwległe drzewa.

- Przegraliśmy obydwaj! Padło pośrodku! - woła spod drzewa Generał i pokazuje lej na środku drogi.
Otrzepuje mundur i znów wraca na dawne miejsce. Francuz rad nie rad musi mu dotrzymad
towarzystwa.

- A jak była obsadzona główna rola? - pyta jakby nigdy nic Generał Walter, chod samoloty wracają
jako żywo.

Francuzowi ciemnieje w oczach. Trzyma się już ostatnim wysiłkiem woli. Próbuje więc bąkad, głos
więźnie mu w gardle.

- Uwaga, wasze chłopaki na nas patrzą! My też tu gramy główną rolę, co? Nie będziemy się przecież
bawid w chowanego z faszystami, właśnie my, dowódcy, w oczach swoich podkomendnych. No, więc,
jak się nazywa tamten bohater ze sztuki?

A niech nawet zginę, przy takim dowódcy to i zginąd warto! - pomyślał Francuz w przypływie nagłej
odwagi. I zaczął, przekrzykując narastający warkot, na hiszpaoskiej, bombardowanej przez faszystów,
przyfrontowej drodze, opowiadad o tym przedstawieniu w dalekim paryskim teatrze.

Żołnierze pod oliwkami zaczęli podnosid głowy od ziemi. Przecierali z pyłu nagle rozbłysłe oczy.
Patrzyli znów jak urzeczeni na tych dwóch stojących na drodze. Młody Hiszpan o czarnych,
aksamitnych jakby oczach poprawił opadający na czoło, nieco przyduży hełm i powiedział cienkim,
chłopięcym głosem:

- El general Polaco! Carino...

- Swój chłop, z naszej wiary, a cóżeś ty, smyku, myślał? - po polsku odpowiedział wąsaty sąsiad
z prawa, zawadiacko przesuwając swój beret na lewe ucho. - U nas wszyscy tacy na Woli! O, wa!

Poklepali się przyjaźnie po ramieniu.

Tak się uczy praktycznie regulaminu bojowego, na przykład o obowiązkach dowódcy wobec żołnierza
- pomyślał w tej chwili adiutant Alek. I już zapomniał o biegu za uciekającą maszyną i o tych
„kaczkach”, które coś tam miały zdeptad, a nawet o sobie, wystrychniętym jakoby nie po raz pierwszy
na dudka.

Wielojęzyczna Brygada Międzynarodowa szkoliła się w bojach. Tak właśnie pod ostrzałem, na
pierwszych liniach. Generał Walter nie miał łatwego zadania, jeśli w jednym tylko batalionie bywało
aż 26 narodowości. Jakże się z takimi dogadad? Było przecież parę słów hiszpaoskich, które jednoczyły
wszystkich, iloma by tam władali językami.

Pierwsze to: libertad.

Po naszemu „wolnośd”. Jasne, prawda? Po to ściągnęli tu z całego świata, żeby jej służyd, żeby jej
bronid, gdziekolwiek obrony wymaga.

Drugie to: adelante!

Czyli:

„Naprzód!” - jak krzyknąłby Polak, podrywający się z okopu na faszystowskie pozycje. A wtedy biegł
obok niego Hiszpan, Francuz, Anglik, Szwajcar, Węgier czy Jugosłowianin.

Czy w takiej chwili więcej mówid trzeba?

Trzecie to: no pasaran!

Słowo pisane na podziurawionych kulami ścianach kawałem wapna. Słowo pisane na rozbitym domu
nieraz i krwią przez rannego, który strzelał do samej śmierci. Do ostatniego tchu i ostatniej kulki
w magazynku.

„Nie przejdą” - znaczy po naszemu. I nie przechodzili. Nie przechodzili faszyści lepiej uzbrojeni, lepiej
wyszkoleni.

W głodzie, chłodzie, diabelskich, nocnych marszach szło bractwo z całego świata na odsiecz
Madrytowi. Tej hiszpaoskiej Warszawie 1936 roku. Madrytowi bombardowanemu przez
faszystowskie samoloty. Madrytowi rozbijanemu faszystowską artylerią. Tak jak Warszawa w trzy lata
później. Z domami rozłupanymi bombami od strychu do piwnic. Z cmentarzyskami na skwerach
ulicznych.

Do tamtych trzech hiszpaoskich słów dorzucid trzeba jeszcze kilka. To już nazwy miast, które znalazły
się na 40-kilometrowym froncie 14 Brygady Międzynarodowej Generała Waltera. Kordoba i Almeria,
połączone szosą, której nie mogli przekroczyd faszyści. Górnicze rejony Linares i Carolina. Jean, stolica
Hiszpanii, nie miodem, wprawdzie, lecz niemniej cenną oliwą płynąca.

A wtedy poznali żołnierze najlepiej swego dowódcę - El general Polaco. W opóźnionej kuchni polowej
drżały opieszałemu kucharzowi łydki, gdy człowiek w skórzanej kurcie brał się za chochlę. Zanurzał ją
aż po dno kotła. Nic się wtedy nie udało ukryd. Ani tego, że cienka zupa do dna jako żywo przywarła
wskutek przypalonej kaszy. Ani tego, że obiad przestygły a ścierką trąci.

Człowiek w prostej, skórzanej kurcie patrzył tymi niebieskimi oczami na opasłego kucharza. Bez
uśmiechu tym razem. Pokazywał mu ręką przed siebie, właśnie tam, gdzie białe obłoczki pękających
szrapneli wytyczały linię frontu:

-- Tyś dla nich, nie oni dla ciebie! Rozumiesz? Wal z tą kuchnią ku nim, żebym cię ani minuty dłużej tu
nie widział! W biegu ci się ogieo rozpali i ta lura chod jako tako się podgrzeje. A spisz mi się jeszcze raz
tak jak dziś, sam cały kocioł wychłepcesz, chodbyś pękł!

Przy karabinie, na pozycji, oczy znów były wesołe, kpiące:

- Tu, tu, patrz, braciszku! Zaciął się? Mucha! Patrz dobrze!

Zwinne palce Generała usuwały błyskawicznie defekt.

- A tyś myślał, że co? Że generał to tylko od przyjmowania defilad? Bywają generałowie, co od tokarki
metalowej zaczynali naukę. I patrz, jak znalazł! Nie takieśmy sztuki u Gwiździoskiego robili - gawędził
Generał po polsku, czasem jakieś słówko hiszpaoskie czy francuskie wtrącając w ten praktyczny
wykład.
Słowa zresztą nie były ważne. Żołnierz kręcił głową z uznaniem, patrząc na te właśnie tak pewne, tak
zwinne palce warszawskiego metalowca-generała. Język złamałby jeden z drugim, nimby tego
„Gwiździoskiego” wymówił. Ale karabin terkotał po tej operacji jak maszyna do szycia. Szły seria za
serią, równiutkie, odmierzone a celne.

Raz znów do cna zbaraniał, spec nad spece od artylerii, francuski major. Generał, zszedłszy z punktu
obserwacyjnego na wierzchołku drzewa, kazał mu skrócid, mówiąc fachowo, „ogieo o pół kilometra”.

- E, to się nie da zrobid - podrapał się za uchem zafrasowany artyleryjski spec. - Mój Generale...

- Myślisz? - kpiąco zapytał Generał. - Mam za ciebie dad także komendę baterii? Na drzewo
osobiściem właził, żeby cię wyręczyd, kiedyś sam na ten pomysł nie wpadł. No?

Huknęła bateria. I to jak! Dokładnie skracając ów „ogieo o pół kilometra” rozbiła faszystowski, jakże
dokuczliwy cekaem.

Generał ruszył na dalszą inspekcję pozostawiając, nie ma co ukrywad, czerwonego jak burak
artylerzystę. Już tam podobno później sam na drzewo wchodził, niechby i najwyższe, żeby na własne
oczy dokładnie „wypatrzed cel”.

- Nieba nie ma co dziurawid. Błękitne, pogodne. A amunicji żal - mruknął mu jeszcze przez ramię
Generał Walter.

Z południowego frontu przerzucono brygadę Generała Waltera na front madrycki, gdzie to faszyści
zaczęli na dobre nacierad na miasto od północo-zachodu, wbijając się klinem w republikaoskie
pozycje.

Chłopcy byli zmęczeni poprzednimi bojami na południu, zmordowani drogą. Zasypiali stojąc. Kiedy
przyszli na ten ostatni postój przed nowym bojem, spóźnieni, na wpół przytomni, chcieliby po prostu
lec byle gdzie, pod dachem, nie ściągając nawet rynsztunku.

I zasnąd kamiennym snem. A tu kwatery ani na lekarstwo.

Zaczął się pomruk: po czesku, francusku, serbsku, angielsku, hiszpaosku:

- Tej nocy atak? Ani gadania! Nogi w ziemię wrastają!

Kompania międzynarodowa, wiadomo, każdy mruczy po swojemu, ale to samo. Bo jednakowo bolą
nogi, plecy, wszystkie mięśnie. I jednakowo ciąży od niewyspania głowa, w jakim byś to języku nie
powiedział.

Dowódca kompanii przekłada. Dowódca batalionu już pokrzykuje. A oni nic. Chcą po prostu za
wszelką cenę spad. Niechby i pod gołym niebem.

- Zbierzcie ich, a żywo, w sali. Zaraz tam przyjdę rozkazał Generał Walter krótko a wyraźnie.

I przyszedł. Popatrzył na szare twarze, na oczy klejące się do snu. Nie było mu lekko, chod i sam nie
spał którąś już tam noc. Oczy od bezsenności piekły podobnie.
Przemówił. Po swojemu, zwyczajnie, po prostu. Nie jakby mówił do całej kompanii, lecz do każdego
z osobna. Do tego, co się oparł o ścianę w berecie opadającym na oczy. I do tego, co stał na szeroko
rozstawionych nogach chwiejąc się sennie, aż hełm zsunął mu się na tył głowy.

Wcale nie o dyscyplinie wojskowej. I nie o tych niedbale siedzących na głowie beretach czy hełmach.

Więc najpierw o tym, że droga była taka uciążliwa, że transport nie spisał się jak należy. Dlaczego to
tak się stało, a nie lepiej, składniej? Kto temu winien? Tacy sami żołnierze, koledzy, właśnie z tego
transportu. Przemęczeni? Niedbali? Źli koledzy? Otóż to właśnie! Słusznie, całkiem słusznie!

- Po prostu myśleli tylko o sobie. O swoim wypoczynku. I teraz wy macie takie obolałe nogi, oczy jak
piaskiem zasypane, w głowie ciężkiej jak ołów jedna tylko tłucze się myśl: spad, za wszelką cenę spad!

Zaraz, za jaką to cenę? Aha! Prawda! Wytrzymajcie jeszcze chwilę, a powiem wam całą prawdę o tym,
co się tam dzieje na froncie, pod Madrytem - spokojnie, prawie cicho mówił Generał Walter.

- Miasto walczy, kobiety, dzieci. Bez snu, wody, posiłku. Żołnierze nie śpią już wiele nocy. Tak, tak
właśnie tak, jak wy w tej chwili. Oprzyjże się, bracie, o ścianę, będzie ci wygodniej - gawędził Generał
Walter niby całkiem prywatnie, po przyjacielsku, oczy miał życzliwe, ciepło patrzące, chod wyraźnie
poczerwieniałe od niewyspania. Ciemne tylko cienie leżały na powiekach, ostro rysowały się bruzdy
od nozdrzy do kącików ust.

- Faszyści zbliżają się do miasta - ciągnął dalej przecierając czoło ręką. - Od północno-zachodu wbili
już w naszą obronę klin. Rozszerzają go z godziny na godzinę. Bez przerwy, bez wytchnienia, bez
posiłku bije się tam twój towarzysz broni. W okopach przejmujący ziąb. W rozbitym schronie może
nawet twoja siostra pochyla się nad dzieckiem ranionym odłamkiem.

Żołnierz, który przed chwilą oparł się o ścianę, wyprostował się nieznacznie. Ten, któremu zsuwał się
hełm z głowy, poprawił go także nieznacznym ruchem głowy.

- Rząd Ludowy waszej Republiki rzucił w ten klin najlepsze oddziały. Najbardziej wypróbowane we
wszystkich bojach, we wszystkich wojennych trudach. Za taki oddział uważaliśmy także i waszą
sławną 2 kompanię.

Po sali przeszedł szmer:

- Jak to uważaliśmy? A teraz już nie?

- O, co to? Mówicie o nas, Generale, jak byśmy już funta kłaków nie byli warci, jak o jakiejś rezerwie,
starych dziadach, emerytach?

- A tam kobiety bezbronne, dzieci ranne! Niedoczekanie, żeby nas tam nie było! I to już! I to zaraz!

Generał znów przetarł ręką czoło, jakby się nad czymś namyślał, jakby tych pomników nie słyszał,
zastanawiając się nad czymś:

- Aha, no tak! Jesteście zmęczeni, więc trzeba jednak w tej ciasnocie znaleźd wam jakiś nocleg. Co
mówicie? Niepotrzebny nocleg? - Twarz Generała rozjaśniła się powoli, cienie na powiekach zaczęły
się rozpływad, znikły nawet te ostre bruzdy idące od nozdrzy ku kącikom ust.
- Dobrze, chłopcy! Więc ruszacie zaraz? - jeszcze niby dziwił się Generał Walter.

- Adelante! Adelante! - krzyczała już na dobre sala zatłoczona tak do niedawna śpiącymi na stojąco
ludźmi.

I poszli w noc. Na odsiecz walczącemu Madrytowi. Powstrzymali nacierających faszystów. Miasto nie
padło.

W tych podmadryckich bojach spotkała się 14 Brygada Generała Waltera z 12 Brygadą, także
międzynarodową, w skład której wchodził polski batalion im. Jarosława Dąbrowskiego.

Generałowi Walterowi powierzył ludowy rząd hiszpaoski formowanie pierwszej dywizji, nie
oznaczonej nawet jeszcze liczbą. Nazywano ją po prostu we wszystkich rozkazach dywizją „A”.
Dołączono do niej, prócz tych dwóch brygad międzynarodowych, jeszcze dwie, już czysto hiszpaoskie.

Teraz Generał Walter był w stałych objazdach. Od oddziału do oddziału na wszystkich pierwszych
liniach. W okopach rozrytych ogrodów na kraocach walczącego Madrytu, w bunkrach zamykających
wąskie, staroświeckie uliczki, na strychach kamienic, gdzie umieszczono pod ostrzałem artylerii
faszystowskiej republikaoskie punkty obserwacyjne.

Najgorzej było z rozkazami na piśmie, gdzie to już nie można się porozumied na migi, uśmiechem,
poklepaniem po ramieniu czy osobiście coś w nich naprawid, jak w zacinającym się karabinie
maszynowym.

Generał Walter pisał ten rozkaz po polsku. Dla całej swojej dywizji „A”. Adiutant-Alek tłumaczył
rozkaz na język francuski. Tłumacz Hiszpan, znający jako tako język francuski, przekładał go wreszcie
na swój język ojczysty. Ale to wcale nie koniec. Ów Hiszpan mało się znał na języku wojskowym. Nic
by z tego nie zrozumieli jego rodacy, prawdziwi dowódcy frontowi. Więc na koniec do tej” zawiłej
roboty brał się jeszcze jeden Hiszpan, oficer oświatowy dywizji.

Generał Walter patrzył potem na to pięknie już przepisane arcydzieło wojskowo-hiszpaoskie i bardzo
zafrasowany tarł ręką czoło:

- Alek, jak myślisz, co to jest? A jeśli ten pierwszy coś ujął, drugi coś dodał, a trzeci po prostu
przekręcił, co też za groch z kapustą z tego wyjdzie? Jazda, jedziemy! Sprawdzimy na miejscu, jak
wygląda fantazja naszych tłumaczy.

I jeździli. Pod kulami bzykającymi cieniutko wokół głowy. Pod pociskami padającymi ciężko, aż
pojękiwała ziemia, pod kołami rozpędzonej, bojowej maszyny. Zatrzymywali się za węgłem jakiegoś
na wpół rozwalonego domu na przedmieściu Madrytu. I szli już sobie „piechotą” na pozycje. Generał
jak zwykle wyprostowany, w wytartym nieco, czarnym, skórzanym płaszczu. Spod ziemi wysuwały się
głowy w beretach i hełmach, oczy bystro przyglądały się dowódcy. Oglądali go tak od butów (mocno
zakurzonych) poprzez stary płaszcz (jakże już znany w każdym rowie strzeleckim), aż dopiero,
zadarłszy głowę w berecie czy hełmie, mogli mu spojrzed w twarz. Generał stał przecież wysoko, na
nasypie rowu albo i szedł przez pole ostrzału po swojemu, „spacerkiem”.

- Uśmiecha się, pokpiwa, znaczy, sytuacja jest dobra na całym odcinku. No pasaran! - mówiło sobie to
całe wielojęzyczne bractwo w madryckich okopach.
Pewnego dnia w sztabie dywizji pojawili się dziwni cywile. Była to delegacja z Madrytu, która przyszła
podziękowad Generałowi Walterowi i tej jego międzynarodowej brygadzie za bohaterską obronę
hiszpaoskiej stolicy.

Generał długo coś mruczał, zanim ku nim wyszedł:

- Kto tu ma komu dziękowad i za co?

Obstąpili go Hiszpanie gestykulując żywo, bardzo wzruszeni.

Wtedy wygłosił im mowę, krótką, tak mniej więcej zapamiętaną przez naocznych świadków:

- To coś nie tak, moi drodzy. Porządek tej uroczystości jest odwrotny. Myśmy powinni do was przyjśd
w delegacji. Żeby wam właśnie podziękowad za możliwośd walki na waszej pięknej ziemi hiszpaoskiej.
Nie patrzcie na mnie z takim zdziwieniem. Na pewno ja mam rację. W tej walce, na waszej ziemi,
bierzemy piękną i wielce pożyteczną lekcję - jak trzeba bid faszystów, jeśli przyjdzie nam bronid przed
nimi naszej Ojczyzny, jeśli przekroczą i naszą granicę. Kto wie, może wkrótce ta nauka okaże się dla
każdego z nas w naszym kraju konieczna...

Dywizja Generała Waltera była w nieustannych bojach. Zmieniał się jej skład, podwładni w jednej
z brygad angielskich nazywali go Dżeneral Uolter, pełni szacunku i podziwu dla jego sztuki wojowania.
W warunkach nieraz bardzo trudnych, gdy broo była przestarzała i przeważające siły nieprzyjacielskie,
trzeba się było zdobywad na fortele, których nie przewidział żaden regulamin wojskowy.

W walce o Saragossę szczególnie odznaczyła się dywizja Generała Waltera, zdobywając od roku
budowane przez faszystów umocnienia, na drodze do tego miasta, pod wioską Quinto. Był to fortel,
któremu opierali się nawet artylerzyści Hiszpanie, jako że takiego sposobu nie uczyli się w żadnej ze
starych szkół wojskowych.

Generał kazał po prostu ciężarówce podciągnąd działo przez linie własnej piechoty i bid z niego w owe
umocnienia faszystów, zbudowane z najprawdziwszego betonu.

Faszyści także, przyznad trzeba, do cna zbaranieli zobaczywszy taką niespodziankę tuż przed nosem.
Atak republikaoskiej piechoty udał się nadspodziewanie. Wzięli tego samego dnia od roku nie
zdobyte pozycje wroga.

Gdyby się chciało wymienid wszystkie bitwy i wszystkie twierdze zdobywane przez dywizję Generała
Waltera, zrobiłby się z tego bardzo szczegółowy podręcznik hiszpaoskiej geografii. Trzeba by do niego
dołączyd także dużo mapek z zakreślonymi polami, na których ciągnęły się te wszystkie „pierwsze
linie”. I na każdym takim polu oznaczad setki punkcików, gdzie wtedy to a wtedy był wśród swoich
chłopców Generał Walter-Świerczewski.

Chłopcy ci roznieśli sławę swego dowódcy po całym świecie. Znają go w każdym kraju Europy, zna go
także cała Ameryka. Gdy po upadku republikaoskiej Hiszpanii wrócili uczestnicy tych walk do swoich
krajów rodzinnych - nie zapomnieli tej wielkiej lekcji walki z faszyzmem. Wtedy jednakże, mimo
bohaterskiej walki ludu hiszpaoskiego, w latach 1936-1938 faszyści zdusili Ludową Republikę
Hiszpaoską.
Nie na próżno Hitler i Mussolini posyłali hiszpaoskiemu Franco tysiące swych żołnierzy, setki
samolotów i armat. Tych samych faszystowskich żołnierzy, te same faszystowskie samoloty, te same
faszystowskie armaty, które potem zniszczyły nasz kraj we wrześniu 1939 roku.

Tylko że i nasza nauka nie poszła w las. Ta hiszpaoska nauka, jak bid faszystów na ojczystej ziemi,
nawet mimo początkowej porażki.

Znów wrócił legendarny już Karol Walter-Świerczewski do Moskwy. Do normalnego szkolenia

oficerów Armii Czerwonej w pokojowych warunkach Krainy Rad.

W sercu została może i gorycz po tamtej, hiszpaoskiej porażce. Po chwilowej porażce. To wiedział na
pewno. Wiedział także, że nieuniknione jest ostateczne starcie z faszyzmem, który rozpełza po
Europie, zalewa słabsze kraje. Słabsze przemysłowo i militarnie, ale zasobne w bogactwa naturalne,
zasobne w ręce ludzkie. W ręce przyszłych niewolników.

Powikłane i tajemnicze są „interesy” kapitalistów całego świata. Ich przecie nie obowiązują żadne
kordony graniczne, gdy chodzi o wspólny zysk w kopalniach, w fabrykach broni, w bankach
międzynarodowych. Wtedy się pogodzą zawsze, jakim by nie mówili językiem. Stąd się i brały
amerykaoskie udziały w niemieckich fabrykach broni. Angielskie udziały w japooskim przemyśle. Po
to francuscy kapitaliści nawet i w czasie ostatniej wojny całkiem zgodnie dzielili się z hitlerowskimi
oprawcami francuskiego narodu wspólnym zyskiem.

Po zdławieniu republikaoskiej Hiszpanii koncerny zbrojeniowe ruszyły na podbój świata. Padła

Austria, Czechosłowacja.

Hitlerowskie czołgi stratowały nasz kraj - Polskę. Faszyzm zatrzymał się u granic Krainy Rad.

Padła pod czołgami ze swastyką i Francja, ostatni kraniec zachodniej Europy.

Nad Anglią, spowitą na swej wyspie w mgły, ważyły się hitlerowskie bombowce.

- Coś to nie tak im wyszło, jak planowali od lat - mówili ludzie radzieccy. - Nie udała się zgodna
wyprawa na pierwszą Ojczyznę Socjalizmu. Przechytrzyli się w rodzinie kapitalistów, ale i tak nie
zrobią sobie krzywdy w „rodzince”. Obliczą sobie zyski, potem, jeśli nie liczą już ich dziś po cichu,
tajnie...

I rzeczywiście liczyli swe zyski kapitaliści. Wojenne zyski. Po cichutku, tajnie, chod pod bombami giną
jednakowo francuski robotnik w fabrykach okupowanej Francji, jak i ten z fabryk angielskich na
wyspie spowitej w mgły. Do obozów hitlerowskich szli komuniści niemieccy pospołu z ludnością
wszystkich podbitych przez hitleryzm krajów Europy. Kapitaliści, niby „wrogich” w tej wojnie stron,
mieli swoje sposoby na porozumiewanie się ponad frontami poprzez „neutralne” banki neutralnych
krajów.

W moskiewskiej Akademii Wojskowej szkolą się wyżsi dowódcy i oficerowie Armii Czerwonej.

Warszawski metalowiec z Woli, zrąbanej bombami, legendarny obrooca hiszpaoskich miast, Generał
Karol Walter-Świerczewski, jest jednym z wykładowców Akademii. Właśnie do momentu, gdy aż pod
Krasnodar w stanicy Abinskaja, gdzie odbywały się letnie dwiczenia w obozie, przyszedł telegram.
Telegram wzywał natychmiast Generała do Moskwy, do Dowództwa Armii Czerwonej.
Na świecie był czerwiec 1941 roku.

Więc już! - pomyślał Generał złożywszy starannie depeszę. Zasunął ją w kieszeo dwiczebnego,
polowego munduru. Głęboka troska odmalowała się w niebieskich oczach, w drobniutkiej już siatce
zmarszczek.

Oczy nie patrzyły tak beztrosko jak ongiś, gdy oglądało się w blasku ogniska zdobyczną broo
ówczesnych „interwentów”.

Żebyśmy ich mogli pognad od razu na Berlin. Bez własnych, kto wie jak ciężkich, z początku strat... -
myślał, gdy pociąg pędził ku Moskwie w tę ciepłą czerwcową noc. Patrzył Generał w okno wagonu,
w ciemny, lustrzany kwadrat, za którym przemykał radziecki kraj.

Mrugały gwiazdy na granatowym niebie nad niezmierzonymi polami, po których przeszły traktory,
wyręczające człowieka w najczarniejszym mozole. Pola kołchozowe, wspólne, gromadzkie.

Tysiącami świateł płonęły mijane miasta, wzniesione nieraz przed paru zaledwie laty na pustym do
niedawna stepie. Socjalistyczne miasta.

Na małej stacyjce w krzewach rozkwitłego jaśminu kląskały słowiki. Takie same jak w ogrodzie
dalekiego, warszawskiego dzieciostwa przy ulicy Kaczej 6. W tajemniczym ogrodzie po drugiej stronie
starej uliczki brukowanej „kocimi łbami”.

Bez własnych, kto wie, jakich jeszcze ciężkich na początku strat... - powtórzył w myśli Generał
i zobaczył znów tę dawną zadymioną, fabryczną Wolę, wyszczerbioną pewnie mocno bombami 1939
roku. - Tamtędy będziemy szli na hitlerowski Berlin. Gwiaździsto, według nowej, najlepszej radzieckiej
strategii. Ze wszystkich stron, żeby nie zdążyli zamienid nam miasta w ruinę!

W Moskwie zatrzymał się krótko. W dwa dni po tym był już na froncie ze swoją dywizją. Front sunął
w głąb kraju. Faszyści parli zmotoryzowaną armię, w wizgu bomb zrzucanych na radzieckie wsie
i miasta, w zgrzycie gąsienic czołgów wdzierających się w tak dawno upragnioną zdobycz - w pierwszą
na świecie Ojczyznę Socjalizmu.

Najgroźniejszy dla interesów kapitalistów całego świata ustrój radziecki nie zachwiał się i pod tym
uderzeniem. Radzieckie fabryki, ewakuowane pod hitlerowskimi nalotami na dalekie zaplecze -
pracowały na trzy zmiany. Na tyłach wroga, ledwo przetoczyły się pancerne kolumny, powstawały
radzieckie oddziały partyzanckie.

Armia Czerwona cofała się w głąb, wciągała hitlerowskie wojska we wrogi, opustoszały kraj, coraz
dalej od hitlerowskich baz zaopatrzenia.

Ciężki to był jednak odwrót. Krwawy, zawzięty, zostawiający za sobą nie tylko groby najeźdźców, ale
i pośpiesznie ryte mogiły własnych towarzyszy broni, własne miasta obrócone w perzynę, miasta
z taką miłością, z takim trudem wznoszone przez wszystkie lata socjalistycznego budownictwa.

Poczerniała twarz Generała, zapadły głęboko oczy, ostre linie zarysowały się od nozdrzy ku kącikom
zaciętych ust. Byd dowódcą w odwrocie jest znacznie trudniej niż przy najcięższej nawet ofensywie,
na najbardziej umocnione pozycje wroga, na piekielne bunkry i zaminowane pola.
Trzeba nie dad ani na chwilę zapomnied żołnierzowi o ostatecznym zwycięstwie, które przyjdzie,
które musi przyjśd, nawet kiedy się cofa przez własny, płonący kraj. Tymi samymi drogami będzie się
cofał przecie wróg ku swoim granicom. Pędzony, bity, rozbity ostatecznie.

Wierzyli podkomendni, tak jak i ich dowódca Karol Świerczewski, w ostateczne zwycięstwo
radzieckiego oręża, w siłę Partii i w geniusz jej przywódców. Nawet wtedy, gdy trzeba się było ponad
trzy tygodnie przedzierad przez lasy, nocami forsowad szosę pod krzyżowym ogniem nieprzyjaciela.

Spadł pierwszy, listopadowy śnieg. Jedyna kwatera to właśnie las. Ziemia, na parę godzin snu,
zamarznięta, śniegiem przyprószona. Suchy, dławiący kaszel rozrywa piersi. Trzeba go tłumid za
wszelką cenę, brzmi w lesie jak wystrzały alarmujące przyczajonych w pobliżu hitlerowców. Generał
ma chyba zapalenie płuc, ale ani na chwilę nie zdaje nikomu dowództwa. Przedzierali się raz przez
leśną polanę. Gdzieś zza pni sypnęła się salwa z automatu hitlerowskiego. Niepodobna było przyjąd
bitwy nie znając siły nacierających. Przeszli głębiej w las. Na polanie padł jeden z nich ugodzony
hitlerowską kulą. Spojrzał za siebie zza pni Generał. Ścisnęło się boleśnie serce. Całkiem osobistym
bólem. To właśnie także Świerczewski. Młodszy brat. Zobaczył wyskakujących zza pni hitlerowców.
Dopadli do leżącego. Szarpnęli go brutalnie. Bezwładnie, miękko opadły rozkrzyżowane ręce.

Nie dostali żywego! - pomyślał błyskawicznie Generał i dał znak tylko oczami. Cofnęli się głębiej w las,
dopadli gęstwiny. Hitlerowcy cofnęli się za pnie. Stamtąd puścili jeszcze parę serii na oślep. Ze
stukotem odbijały się kulki o omszałe, potężne drzewa. Z trzaskiem ułamała się jakaś gałązka,
zawirowała w powietrzu i opadła na mech.

Generał ze swoimi pozostał w zaroślach do nocy. Nocą wyszli we trzech na polanę. Pochowali
poległego płyciutko w przyjaznej ziemi radzieckiej. Wiedzieli, że wrócą tu jeszcze. W zwycięskim
wówczas pochodzie, w piekielnym, nieubłaganym marszu na zachód. Tylko serce Generała ciążyło jak
ołów. Osobistym człowieczym bólem.

Ty już, bracie, nie dojdziesz ze mną na naszą Wolę - pomyślał Generał, gdy ruszyli znów dalej w las.

W płucach rzęziło, suchy kaszel rwał się do gardła. Generał spojrzał na twarze towarzyszy broni.
Tonęły w nocnym mroku ledwo dostrzegalną jaśniejszą plamą. Szeptem rzucił komendę. Podali ją
szeptem z ust do ust.

Wydarli się z okrążenia. Gdzieś tam za nimi na oślep pukały pojedyncze strzały, zaterkotała seria raz
i dwa. Kulki odłupywały korę z drzew, łamały suche gałęzie, otrząsały szyszki w opustoszałym już
lesie.

Dobrnęli do swoich. Ocaleni do nowej walki. Do tego ostatecznego zwycięstwa, które przyjdzie, które
musi przyjśd, nawet i po setkach krwawych bitew.

Generała wysłano do Moskwy, ze stwierdzonym zapaleniem płuc. Z najsurowszym skierowaniem do

szpitala. Na nic się zdały protesty przerywane, jak na złośd, szarpiącym kaszlem.

Wjechał w czarne, wygaszone miasto. W miasto-twierdzę niezdobytą, w której dowództwo czuwało

nad losami tej wojny.
Na jaśniejszym pasie od zachodu kołysały się balony zaporowe. Na kraocach miasta białe nożyce
reflektorów, jakby strzygły czarne niebo. Pękały race pocisków artylerii przeciwlotniczej, głucho
dudniły działa.

Poprzez nowy atak szarpiącego, rozrywającego płuca kaszlu po raz pierwszy powiedział Generał
radośnie:

- Tu złamią zęby. Stąd ruszymy na nich. Potokiem stali, żelaza! Pal diabli, weźcie już do tego szpitala.
Może dadzą jakie proszki z sensem, przecie czasu nie mam!

Po tygodniu wyrwał się ze szpitala, chod w płucach nadal grało potężnie, tyle że jako tako wygoiły się
pościerane do krwi nogi. I tu się zaczęła dopiero tragedia! Zamiast na front - dostał Generał zadanie
zorganizowania szkoły piechoty w tempie całkiem bojowym. Właśnie w całkiem ścisłym związku
z momentem zwrotnym w tej wojnie, z przejściem do wielkiej ofensywy spod Moskwy. Szkołą miano
zakwaterowad na dalekim zapleczu, w Aczyosku za Nowosybirskiem.

Generał, nie ma co ukrywad, po prostu szalał, dopóki mu nie wytłumaczono, że na razie front okrzepł
pod Moskwą i że to także bojowe zadanie: przygotowad nowych oficerów. W tempie bojowym. Tu nie
ma już czasu na żadne normalne szkolenie garnizonowo-pokojowe. Trudno było się nie
podporządkowad nie tylko tym argumentom, ale i rozkazowi. Rozkaz, jak wiadomo, obowiązuje nie
tylko żołnierza, lecz i generała, wydany jest przecie przez najwyższe Dowództwo Armii.

Pojechał, kaszląc sobie jeszcze tęgo i zaraz się wziął do bojowego zadania: w bojowym tempie bojowo
wyszkolid oficerów piechoty.

Słał rezerwę za rezerwą. Mógłby tych uczniów liczyd na dobre setki już w samym potem Berlinie,
poprzez wszystkie fronty po drodze. Ani nie po równej drodze, ani nie po gładkiej drodze. Droga na
Berlin prowadziła jako żywo i przez Stalingrad, poprzez to legendarne miasto, gdzie na dobre
trzasnęła po raz pierwszy potęga „niezwyciężonej armii Hitlera”.

Sam zdołał ruszyd ze swymi uczniami po roku. Na nowe „zadanie bojowe”, zakooczone, według swych
marzeo, najbardziej celowo: znów prawdziwym frontem. I to jakim frontem! Po prostu -
warszawskim.

Ale o tym już w następnych rozdziałach, w których i my znajdziemy się już jako prawdziwi żołnierze
pod dowództwem Generała Świerczewskiego.
Rozdział czwarty
O podziemnym miasteczku, kopiastym śniegu i wiośnie w odwiecznej
puszczy, w której na zające poluje się światłem reflektorów

Most skrzypiał wszystkimi dylami, pojękiwał od ciężaru dudniącej po nim głucho armaty. Piszczały
przeraźliwie gąsienice ciągnika, gdzieś tam, już na drugim brzegu, słychad było śpiew:

Maszerują chłopcy, maszerują,

młodośd idzie z nimi w ślad...

Dołem płynęła wielka rzeka, szara, zmarszczona. Zimny, jesienny wiatr rozwiewał poły starego,
żołnierskiego płaszcza.

- E, oferma! Jakże ty idziesz? Gdyby stara baba kojec z kurami na grzbiecie niosła, też by tak szła jak
ty... - dogadywał chudy jak tyka, w strzępach cywilnego, łatanego paletka, młodemu chłopcu
w watowanym kubraku.

Szli tuż za armatą we dwóch, za nimi znów dwóch, potem cała czwórka z kuferkami, tobołkami. Za tą
gromadką jechała ciężarówka zapchana pod sam brezent dachu jakimiś kocami, pakami mundurów
związanych sznurem na krzyż.

- Sto pociech i jedna! Jakże wy, chłopcy, idziecie? Istny jarmark! - kpił stary żołnierz z sumiastymi
wąsami, z trzema paskami ze zwykłej, białej tasiemki. Przyczepił je co prawda czarną nitką na
naramiennikach wiatrem podszytego płaszcza, który pamiętał jako żywo warszawski wrzesieo.

- Panie plutonowy, a taka armata to co? - dopytywał się nieśmiało wyrostek w wacianym kubraku.

- Do wróbli strzela! Jak z procy, wiesz to? - wtrącił ten chudy z pierwszej pary i przerzucił na lewe
ramię swój mocno obtargany bagaż, jakieś pudło tekturowe po konserwach.

Teraz już plutonowy czegoś się mocno rozgniewał:

- Pomalutku, kolego, pomalutku! Po pierwsze, nie ciebie pytają, a mnie! Po drugie, nie kpij
z młodszego, a ucz go! Po trzecie, z armaty kpid żołnierzowi nie przystoi, bo ci ta piękna armata drogę
do domu otworzy. Chod parę kilometrów za tobą bije, trudno bez jej pomocy będzie ci pójśd na
niemieckie okopy.

Spoważnieli teraz od razu wszyscy idący w tej gromadce. Zaczęli się już bez kpinek i śmieszków
wypytywad plutonowego o wojsko. A jak to tam będzie za rzeką? Żadnych koszar nie widad!

- Koszar? ano, nie widad! - zgodził się plutonowy. - Albo to najważniejsze? Cóż wy sobie myślicie?
Koszary ze sobą na wojnę weźmiecie? W koszarach siedzi sobie wojsko w czasie pokoju. Ale teraz,
kiedy wojna w najlepsze, to właśnie trzeba się uczyd wojowania w każdym polu, w każdym lesie, jak ci
stanie na drodze do samej Warszawy! I w śniegu, braciszku, najbardziej kopiastym, bo ku zimie idzie!
A do domu jeszcze drogi szmat!
- Ano - zgodził się najmłodszy. - Śnieg już sypie, co prawda, to prawda. A Warszawa daleka stąd
będzie? Jakże się ta rzeka nazywa? Całkiem taka jak nasza Wisła. Szeroka, szara, zagniewana
jesienią...

- Warszawa? Czekaj, synku, czekaj. Ta rzeka, to Oka. Tam będziesz miał Moskwę, na północo-zachód.
Pewnie ze sto i osiemdziesiąt kilometrów. Od Moskwy znów sobie odlicz tysiąc kilometrów i masz już
naszą Warszawę! - tłumaczył wąsacz w starym, wrześniowym płaszczu.

- Daleko... daleko! - zaczęli wzdychad kamraci.

- Daleko, ale prostszej drogi nie masz. I bliższej - zgodził się plutonowy. - Wojna to wcale nie łatwa
rzecz i wojsko to nie zabawa...

Wyszli już po dygocącym moście na drugi brzeg pod sosny takie samiutkie, jak nad naszym brzegiem
wiślanym, właśnie gdzieś tam w Świdrze czy Otwocku pod Warszawą.

- Wojna, moje dzieci, to niełatwa rzecz. Wojsko to nie zabawa - mawiał w zwykłej, wiejskiej chałupie
dowódca, chodząc od bielonego wapnem pieca do stołu pod oknem. Stół był założony mapami,
książkami.

- Wszystko musimy zrobid od samego początku. To nasze wojsko polskie, na radzieckiej ziemi...
Zaczątek odrodzonej siły zbrojnej, która przepędzi Niemców za Odrę. Ludowe Wojsko Polski Ludowej.
Dostaliśmy najwspanialszą, radziecką broo, o jakiej się wam do września w Polsce ani nie śniło.
Dostaliśmy najlepszych towarzyszy, radzieckich instruktorów. Na takich polegad można w najgorszym
ogniu. Ale naszych ludzi wychowad trzeba. Na nowo. W trudnych, bojowych warunkach.

„Dzieci” stały wpatrzone w dowódcę. W mundurach jak we wrześniu, chod może nie tak pięknie
dopasowanych. Na gwoździach, wbitych w bieloną ścianę, wisiały czapki z orzełkiem
szerokoskrzydłym, piastowskim, takim jak na krypcie Bolesława Krzywoustego w Płocku.

Stasiek, dokładający właśnie polano do pieca, pociągał nosem w sposób szczególnie znaczący. Kto jak
kto, ale on właśnie, ordynans dowódcy, wiedział, co to wojna na co dzieo, naprawdę, w tych
wszystkich marszach trudnych, w bitwach nieustannych, z nieprzyjacielem uzbrojonym w czołgi,
samoloty.

- Pewnie, pewnie, że niełatwa rzecz. Tak i było wtedy w Hiszpanii... - mruczał sobie Stasiek domykając
drzwiczki pieca.

- Nie myślcie sobie, że to taki spacerek. Do zimy się trzeba przyzwyczaid w polu - ciągnął dowódca -
zima tu nie taka jak w naszej Warszawie. Ale póki pamiętam! Słuchajcie no, dzieci, kto z was był
ostatni na Kaczej? Nie pamiętacie przypadkiem, czy dom pod szóstką stoi tam jeszcze? Ot, taki
jednopiętrowy, wchodzi się przez furtkę w płocie. Przy sieni leży wielki kamieo... - dowódca
uśmiechnął się i patrzył w okno na śnieg sypiący z szelestem o szybki.

„Dzieci” patrzyły na siebie zakłopotane. Jak na złośd nikt z nich nie był wtedy, we wrześniu 1939 roku,
przed upadkiem Warszawy, na Kaczej. Ale teraz zaczęła się i tak wędrówka po Warszawie. W tym
właśnie roku 1943, w chałupie rosyjskiej za Oką. Dom za domem, ulica za ulicą. W tej kwaterze
dowódcy Korpusu Polskich Sił Zbrojnych, jakby rozsuwały się wapnem bielone ściany. Oczy były
czegoś wilgotne i serce biło nierówno a mocno.
- Nie widziałem swego miasta tyle, tyle lat! Co wy mi tam mówicie o swojej tęsknocie, po czterech
latach! Ani się do mojej nie da porównad. Ale dosyd, już dosyd, bo się do cna rozkleimy. Zadanie na
jutro... - kooczył Generał Świerczewski surowo, podchodząc do stołu z rozłożonymi sztabowymi
mapami.

Zaczynała się już urzędowa odprawa. „Zadanie na jutro” to były manewry na serio, 35 kilometrów
w marszu, w śniegu, z bronią, w pełnym rynsztunku bojowym. Ostatnie manewry przed wyruszeniem
na front całego Korpusu: drugiej dywizji im. Dąbrowskiego, brygady artylerii im. Bema, brygady
czołgów im. Bohaterów Westerplatte, pierwszego batalionu kobiecego im. Emilii Plater, formacji
zwiadowczych, saperskich, łączności.

Po skrzypiącym moście, przez który już jesienią poszli Kościuszkowcy na front za Smoleoskiem, pod
Lenino, w koocu listopada ruszyło całe żołnierskie miasteczko.

Z ziemianek o belkowanym stropie, pachnących sośniną i ciepłem bijącym od przemyślnie

ustawionych pieców, wyszli żołnierze nocą na zaśnieżone pola. Droga była oblodzona, potykały się
konie ciągnące kuchnie polowe. Długi wąż kolumn marszowych ciągnął się na przestrzeni paru
kilometrów. Wszystko musiało byd zorganizowane, przemyślane w najdrobniejszych szczegółach. Tak
właśnie, jak na najprawdziwszej wojnie. Gdzie telefony polowe, wiodące od stanowisk ogniowych na
punkt obserwacyjny dowództwa (łączące prócz tego piechotę z artylerią, czołgami, saperami). Gdzie
kuchnie polowe, a gdzie pierwsze linie. Gdzie punkty sanitarne, a gdzie amunicja, którą dowozid
przyjdzie nawet i pod ogniem nieprzyjacielskim. Zamaskowane w oślepiająco białym śniegu, na
którym dostrzec może nieprzyjaciel każdy ruch nieostrożny, każdy ciemny punkt na tej bieli.

Generał, nawet bez adiutanta, był wszędzie na swym zwrotnym „Willysie”. Przez diabelskie,
chybotliwe mostki, przez zasypane śniegiem, zdradliwe wądoły, parowy, oślizłe górki. Pędził od
stanowiska ciężkich karabinów maszynowych do moździerzy. Od zamaskowanych składów amunicji
do punktów sanitarnych. W ciemnoszarym kożuszku, w czapie ze strzyżonego baranka, przeprowadził
setki inspekcji i „wykładów”. W pewnej ziemiance pod dębem całkiem wyraźnie wymyślał jakiemuś
dowódcy pułku, bodaj że za złą łącznośd z kompaniami w polu.

Plutonowy Kąsik i Wacuś, których poznaliśmy na moście na początku rozdziału, stanowili właśnie
obsługę karabinu ukrytego za stertą przemyślnie usypanego śniegu. Pole było bielutkie, gładkie,
z jakąś samotną topolą na widnokręgu. Szczypał w twarz lodowaty wiatr, wdzierał się w rękawy,
dmuchał za kołnierz.

- Dobrze, chłopcy, bardzo dobrze! Zamarzliście na kośd chyba, bo widzę, że gałgan kucharz całkiem
o was zapomniał. No, będzie się on miał z pyszna, kiedy mu na głowę spadnie moja wizyta - mówił
Generał stojąc po swojemu na śniegowym nasypie nad zamaskowanym karabinem. - Tylko powiedz
no, synku drogi, jak tam pole widzenia? - zwrócił się do Wacusia. - Nie będziesz to aby Panu Bogu
nieba dziurawił? Patrz na tę topolę, a teraz na celownik. No?

Wacuś ani trochę nie stracił sprytu. Odpowiadał całkiem do rzeczy. Ani nie spostrzegł, że ta rozmowa,
to był właściwie egzamin. I nie domyślił się także, że egzamin wypadł celująco. Zamiast piątki, jak
w szkole, dostał jedną pałkę. Takie są w wojsku dziwne zwyczaje. Mimo to pałka, czyli jak chłopcy
mówią „belka”, przyprawiła Wacusia o taką radośd, że kiedy usłyszał o niej w pierwszym po
manewrach rozkazie, mało przed frontem kompanii nie stanął na głowie z radości.
- No, widzisz, chłopie, dobrze cię wychowałem? - mówił ruszając wąsikami Kąsik. - Jesteś starszym
strzelcem! Przyszyj sobie tę naszywkę, przyszyj! Dam ci nawet tasiemkę z własnego zapasu. Już jak cię
tak dobrze ocenił nasz Generał, to się teraz staraj! Zna się on na wojsku nie od dziś, oj, zna!

- Tak jest, obywatelu sierżancie - odpowiedział Wacuś czerwony z radości.

Teraz i Kąsik leciutko się zaczerwienił z zadowolenia. Właśnie w tym samym rozkazie wyczytano i jego
awans na sierżanta.

Pakowali się teraz chłopcy do wyjazdu, zostawiając swe miasteczko wryte w ziemię dla trzeciej
dywizji. Przed ziemiankami (z okienkiem, piecem z cegieł, belkowanym stropem, gładko ułożoną
podłogą z desek) zostały po nich także ogródki, ze skorup, cegiełek obtoczonych kamyków i miału
węglowego ślicznie układane orły i napisy:

Niech żyje Wolna Polska! Naprzód na Warszawę!

Pojechali transportami na Smoleosk z tą Warszawą, tak właśnie w sercu umieszczoną na zawsze, jak
i nosił ją przez całe lata ich nauczyciel, dowódca i twórca Polskiego Korpusu za Oką - Generał Karol
Świerczewski.

- Nasz „Stary” nic się jakoś od Hiszpanii nie zmienił - mówili między sobą jego hiszpaoscy chłopcy,
których losy zaniosły znów pod rozkazy legendarnego Waltera nad rosyjską rzeką Oką.

- Niech no go zobaczą w prawdziwym ogniu, całkiem zbaranieją. No i przylgną do niego jak i my, na
zawsze.

Jeden z nich, Kościuszkowiec, a dawny Dąbrowszczak, zdobył już w Korpusie nie lada sławę. On to
przecież pod Lenino, w tej pierwszej bitwie na ziemi radzieckiej, leżąc z przestrzelonymi nogami na
zdobywanym wzgórzu, poderwał swoją kompanię do ataku okrzykiem:

- Naprzód, mściciele Warszawy!

To właśnie był uczeo hiszpaoskiego Generała Waltera. To właśnie był uczeo tego dowódcy, który
przez wszystkie lata i fronty ani na chwilę nie zapomniał o swym rodzinnym mieście. O Kaczej, Woli,
Żelaznej, Czerniakowskiej, warszawskim Powiślu.

Gdyby tak rozłożyd na jakimś wielkim stole mapę z drogą, którą przeszli chłopcy Generała
Świerczewskiego znad tej, jakże dalekiej już Oki, po Berlin, po Drezno, trzeba by na każdym punkcie
postoju, na każdym polu bitwy rysowad malutką bodaj syreną warszawską. Była z nimi wszędzie. W
myślach, we wspomnieniach i w tych rozmowach o naszych warszawskich ulicach, skwerach,
fabrykach, zaułkach, witrynach sklepowych, o jakiejś skrzywionej, samotnej latarni, o frontonie
staroświeckiej kamienicy.

- Tam, na Młynarskiej, u jednych przyjaciół na korytarzu był wspólny zlew dla wszystkich robotniczych
mieszkao. A przy tym zlewie był taki dziwny zaciek wilgoci, jakby obraz, na którym coraz to coś innego
widzisz - mówił z uśmiechem Generał kiedyś w Sumach. - Jak tylko wejdziemy do Warszawy, zaraz
pójdę zobaczyd tę plamę.
Sumy to było miasteczko ukraioskie, dokąd nadciągało już do Armii Polskiej po trzy tysiące ludzi
w ciągu jednej nocy. Wydwiczone jednostki Korpusu przerzucono właśnie z Frontu Białoruskiego,
spod Smoleoska, na Ukrainę.

Na wielkim dziedziocu jakichś starych koszar wznosił się na samym środku niewielki grób, otoczony
drewnianym parkanem. W grobie tym leżały popioły żywcem spalonych przez hitlerowców żołnierzy
radzieckich, którzy się dostali do niewoli. Było ich na tym małym skrawku ziemi paruset. Nasi chłopcy
otoczyli ten grób szczególną opieką. Zatrzymywali się przy ogrodzeniu, zdejmowali czapki, mówili:

- Byle prędzej już pójśd na front! Kto wie, co tam w domu zastaniemy.

Generał formował w Sumach nowe oddziały z partyzantów, z młodzieży, której wojna przerwała
naukę, z chłopów, z robotników, ze starych żołnierzy przedwrześniowych. Z tych wszystkich, którzy
zgłaszali się tysiącami z każdego terenu już odbijanego Niemcom.

Setki ludzi i spraw przewijało się przez jego pokój. O wszystkim musiał sam decydowad. Nieraz stawał
późno w nocy przy oknie. Patrzył na ciemny dziedziniec i nad czymś rozmyślał.

- Bronek - mówił do ówczesnego adiutanta. - Idź, zapytaj, jak tam w kuchni. Czy starczy im kotłów na
wyżywienie wszystkich? Sprawdź także, czy wszyscy już mają słomę na pryczach! Ale! Czekaj! Jak tam
z łaźnią? Ilu ludzi można wykąpad dziennie? Czy kotły nastarczą grzad wodę?

Wyprawiał Bronka-adiutanta i znów wracał do okna. Patrzył właśnie na ten grób na dziedziocu.
Myślał wtedy z największym niepokojem, ze zgryzotą o tym, ile tam właśnie wyrasta każdego dnia
grobów za linią frontu, na ziemi polskiej. I dlatego też dbał o każdy szczegół, który przyspieszy
wydwiczenie żołnierza, o każdy szczegół, który przyspieszy zbrojne starcie z hitlerowską armią.
Jednakowo są ważne te właśnie szczegóły: czysta żołnierska koszula, pełna menażka, jak i dobrze
wyczyszczony karabin.

Na świecie zaczynała się wiosna. Topniał w słoocu śnieg, pachniała nagrzana ziemia. Ze śpiewem
wychodziły z koszar umundurowane oddziały do pułków, brygad, dywizji. Z dnia na dzieo rosła
Pierwsza Armia, wyposażona w najlepszą broo, wyrabianą przez fabryki całego Związku Radzieckiego.

Generał wiedział o wszystkim. O każdym niedociągnięciu, braku, o niewygodach.

Na wielkiej sali koszar gromadzili się rekruci przybyli nocą. W łachmanach, w cuchnącym
przyodziewku, pokasłujący, nieufni, zbiedzeni. Tacy właśnie, którzy jeszcze tydzieo temu byli pod
Niemcami, bitymi teraz na łeb i szyją przez Armią Radziecką już pod Krzemieocem, Dubnem, Łuckiem.

Stali i patrzyli jak urzeczeni na napisy:

Niech żyje Wolna Polska!

Niech żyje odrodzone Wojsko Polskie!

Naprzód, na Warszawą!

Generał stojąc na podwyższeniu przemówił do ciasno nabitej sali.

I wtedy stała się rzecz dziwna. Wśród ramię obok ramienia stojących „rekrutów” przeleciał najpierw
cichutki szmer. A potem już słychad było ze wszystkich kątów po prostu płacz. Starzy żołnierze, młodzi
w czapkach szkolnych, nauczyciele, robotnicy, chłopi, w cywilnych łachmanach, w starych
mundurach, przechowywanych w jakichś zakamarkach, rozcierali po twarzy wielkie łzy. Wierzchem
dłoni, rękawem czy zmiętym strzępem wybrudzonej chustki.

A Generał mówił całkiem zwyczajnie, po prostu, tak jakby mówił do jednego tylko człowieka, do
każdego z tych tu stojących z osobna, prywatnie a poufnie. O najbliższych mu sprawach. O tym, co
przecierpiał każdy z nich.

I dlaczego?

O tym, co może każdy z nich dokonad w najbliższej przyszłości, żeby się nigdy nie mógł powtórzyd
polski wrzesieo. Jako żołnierz, obrooca swego kraju, obrooca swojej rodziny, obrooca Warszawy. I
jaka ma byd przyszła, wolna, sprawiedliwa, Ludowa Polska.

I obdarci, zbiedzeni ludzie uwierzyli, że właśnie mogą i będą żołnierzami Wolnej Polski, Sprawiedliwej,
Ludowej.

Aż wreszcie pewnego dnia opustoszały koszary w Sumach. Tak jak jesienią opustoszało dalekie
podziemne miasteczko za Oką. Żołnierze wyruszyli na front, który zaczynał się w odwiecznej puszczy
poleskiej.

Bagnistą drogę wśród drzew-olbrzymów trzeba było mościd zwalonymi pniami, by mogły przejśd
ciężkie działa, czołgi, furgony, kolumny piechoty, tabory zaprzężone w małe, mechate koniki
syberyjskie.

W namiotach, ziemiankach, w paru wioskach, zagubionych w odwiecznej puszczy, kwaterowało

wojsko. Było to już przed Bugiem, przed którym zatrzymał się tej wiosny front. Podciągano
pospiesznie posiłki spod Uralu, z Powołża, z Syberii, Średniej Azji. Żywnośd, amunicję, środki
opatrunkowe, sprzęt bojowy.

Generał kwaterował w chłopskiej chacie, wyjeżdżał do obozów pod namiotami, przeprowadzał

nieustannie szkolenie swoich chłopców. Nocami leciały nad puszczą samoloty radzieckie na
bombardowanie niemieckich miast. Niemcy zaglądali tu także i z powietrza, bombardując katedrę w
Łucku, w której nie było jako żywo ani jednego żołnierza, tylko właśnie kobiety i dzieci zgromadzone
z całego miasta.

W odwiecznej puszczy umykały zające spod kół maszyny. W nocy, wpadłszy w smugę świateł, stawały
bezradnie słupkiem, jakby się oddawały do niewoli. Szofer przygaszał światło, zwalniał bieg i wołał jak
na kury, które weszły na zagonki w ogródku:

- A sio! A sio!

Ocalony zając wpadał w las, tylko migał puszysty, krótki ogonek.

Coraz to nowi ludzie przychodzili do oddziałów. I znów ich trzeba było szkolid od początku. Uczyd
każdej części rozłożonego karabinu, który łatwiej rozłożyd, niż potem poskładad, zwłaszcza rekrutowi.
A cóż dopiero mówid o automatach, nie bardzo znanych nawet starym żołnierzom. Albo
o moździerzach, rusznicach przeciwpancernych, haubicach jak smoki!

Czołgi nasze, wielkie żelazne potwory, z białym orłem wymalowanym na stalowym pancerzu,
gromadziły wokół siebie żołnierzy, którzy mieli szczególny pociąg do mechaniki!

- Obywatelu poruczniku, ja bym chciał za kierowcę do tej maszyny. Stary warszawski szofer jestem -
meldował się świeżo przybyły do poleskiej puszczy żołnierz z pułku zapasowego.

- Ehe! Cóż wy myślicie, że to taksówka, którą wozi się gości na spacer w aleje Ujazdowskie? - Śmiał się
porucznik-czołgista. - Patrzcie no dobrze, co to za maszyna! Gąsienice, wieża obrotowa, działko,
karabin maszynowy...

- Da się radę, obywatelu poruczniku, poprowadzę, tylko się jeszcze w maszynie rozejrzę - prosił
bardzo żarliwie warszawski szofer.

Przyjęto go, oczywista. Maszynie się przyjrzał i pięknie ją przez Bug przeprowadził, bił z niej
hitlerowców po Berlin, ranny znów wracał do swego czołgu, tyle że z Krzyżem Walecznych na piersi.

Generał w swych tysiącznych chyba inspekcjach ze znawstwem wybierał takich właśnie fachowców.
Przy zaciętym karabinie maszynowym, przy stacji telefonicznej, w kolumnie samochodowej. Lubił
także zapalonych lotników i tych wszystkich, którzy mieli wyraźny pociąg do mechaniki. Sam
prowadził każdą maszynę, a bywało w czasie lotów, że przysiadał się do lotnika i odbierał mu te
wszystkie drążki sterowe, gałki kolorowe, za pomocą których lotnik kieruje samolotem.

- Dzisiejsza wojna to już technika, moje dziateczki, z którą musi byd żołnierz za pan brat. I dlatego nie
wolno chłopaka jednego z drugim zahukad samą tylko komendą. Musi rozumied swoje zadanie, musi
pracowad całą inteligencją, sprytem. Czym jesteście w cywilu, mój chłopcze? - pytał nieraz tych
z obsługi czołgów czy dział.

Niech no padło w odpowiedzi, że był tokarzem metalowym albo giserem, spawaczem czy chodby
ślusarzem i to jeszcze z Warszawy! Żołnierz stał z okrągłymi ze zdziwienia oczami, patrząc na swego
dowódcę, tak fachowo rozprawiającego o warsztacie u Gerlacha, wypytującego, co się tam przez lata
zmieniło na tej czy innej hali fabrycznej.

- Jak mamę kocham, całkiem nasz człowiek, z Wolskiej! - mówił potem żołnierz kamratom z obsługi
czołgu czy działa artyleryjskiego. - Nasz warszawski Generał! Z takim pójdziemy jak strzelił prościutko
do Warszawy!

„Nasz warszawski Generał” przylgnęło do dowódcy na dobre właśnie w poleskiej puszczy, gdzie po
wymoszczonych pniami, bagnistych drogach skakały spłoszone zające.

Pewnego dnia lipcowego ruszył się nareszcie front. W lipcu 1944 roku. W nagrzanych pasiekach
poleskich brzęczały roje pszczół, pachniał żywicą nagrzany las. I wtedy przyszedł rozkaz wymarszu. Od
Bugu głucho biła już radziecka i nasza artyleria.

- A rób sobie, co chcesz, z tymi manatkami! - krzyknął z maszyny Generał Świerczewski w stronę
zafrasowanego Staśka stojącego na progu chałupy. - Nawet mnie nie pytaj o takie głupstwa, co i jak
zapakowad, bo sam wiesz niezgorzej! Papierów pilnuj, jak oka w głowie! Dogonisz mnie w Lublinie.
No, jazda!

Strzałka na „Willysie” z miejsca podskoczyła na 80 mil angielskich.

Za Bugiem zaczęło się bombardowanie. Tym razem leciały pęki kwiecia polnego, ludziska stali wzdłuż
drogi, zabeczani i roześmiani jednocześnie:

- Niech żyje nasze wojsko! Niech żyje!

Ciepły wiatr bił w twarz w tym wariackim pędzie.

Osuszał, bardzo w porę, całkiem wilgotne oczy Generała.

- Przypomniałem sobie te uciekające drzewa sprzed lat chyba, czekajcie, trzydziestu. Obiecywałem
wtedy siostrom, że wrócimy - mówił nam już w Lublinie nasz dowódca. - Ano, wróciliśmy... Długo to
trwało! Diabelnie długo!

Lublin jeszcze huczał wystrzałami odgryzających się z piwnic i poddaszy hitlerowców. Na ulicach
leżały zwoje splątanego, kolczastego drutu, zerwane przewody elektryczne, wzdęte koniska zabite
odłamkami pocisków. Wojsko szło naprzód. Dniami i nocami, z trudem goniąc uciekających Niemców.
W lubelskim gestapo pozostały w stołówce nie dogryzione kości na talerzach i nie dopite piwo
w ciężkich, poniemieckich kuflach.

Szliśmy forsownymi marszami na Wisłę, 60 kilometrów na południe od Warszawy. Najbliższym

bojowym zadaniem było zdobycie pierwszego przyczółka na drugim brzegu Wisły, pod Puławami.

I tu się zaczyna najbardziej warszawska ze wszystkich warszawskich historii naszego Generała.

I dlatego umieściliśmy ją w następnym, także warszawskim, rozdziale.

Rozdział piąty
Warszawski, w którym nawet dowódcy miewają twarze całkiem
mokre od wody wiślanej

Od Lublina ku Wiśle biegła droga wyboista miejscami, wygryziona przez pociski, poszarpana przez
gąsienice czołgów i ciągników artyleryjskich. Wojsko dniami i nocami szło na zachód, zakurzone,
rozśpiewane, chod ten i ów utykał na nogach opuchłych w tym szalonym, najradośniejszym marszu.

Na polach stało już zżęte zboże. Zza opłotków wyglądały dzieciaki o zmierzwionych czuprynach koloru
słomy i znów się sypały pod koła pęki modraków, rumianków, maków:

- Niech żyje-ee! Nasze wojsko! Nasi!

Ten i ów z szeregów uśmiechał się ku dzieciarni serdecznie, błyskając zębiskami białymi jak krajanka
sera, z twarzy ogorzałej na wichrach, zadymkach i tym już słoocu lipcowym.

- Na Warszawę? Jak strzelił? - dopytywali się siebie w szeregach z niedowierzaniem, że takie wielkie
szczęście jest już przed nimi. Jeszcze tylko dziesiątek kilometrów i jeszcze dziesiątek. Kilometrów
wybijanych obolałymi nożyskami w tym swojskim już kurzu warszawskiej szosy.

- Musi nie! Jakże to miasto będziesz brał? Wystawisz mu naprzeciw własne armaty, będziesz prażył
do swoich w tych murach? - odpowiedział nasz sierżant Kąsik młodzikom. - Teraz się inaczej wojuje!

- Ano inaczej! - zgadzał się Wacuś. - Miasta się teraz obchodzi, nieprzyjaciela jak rybę do saka bierze...

- Cie, widzisz go, jaki to uczony wojak! Niczym generał ze sztabu - patrzył z uciechą na wychowanka
w sztuce wojennej sierżant Kąsik i zaraz by wąsa podkręcił, gdyby nie to, że miał pełne ręce tych
dziecinnych bukietów z wszelakiego kwiecia, jakie tylko wyrosło na łąkach po drodze.

- Wisły też jak rybka nie przepłyniesz. Przyczółki na tamtym warszawskim brzegu trzeba załapad. A
hitlerowcy przecie nie będą stad i patrzed, jak to my się na łodziach do nich przeprawiamy - wywodził
dalej Wacuś, rad z sierżantowej pochwały.

Tego już widad było nawet sierżantowi za wiele. Popatrzył z ukosa na wychowanka:

- Wacuś, nic, tylko cię do sztabu wezmą, chłopaku! Gdybyś to jeszcze zielem nie zapychał lufy
automatu. Za pas można założyd, w rękach potrzymad, ale automat to nie żadna kobiałka do noszenia
bukietów na targ...

Wacuś poczerwieniał jak te maki zatknięte w lufę automatu, zwłaszcza że ostatniej uwadze sierżanta
wtórował już rechot w dwóch najbliższych czwórkach. Chłopcy śmieli się, chod pot zalewał oczy,
cieknąc ciurkiem spod zakurzonych hełmów, chod z daleka dochodził już pomruk armat, a nogi piekły,
jakby szli po rozpalonej płycie kuchennej.

- Śmieją się jak głupi do sera - mruknął Wacuś i ze złością cisnął w bok szosy przywiędłą już wiązankę
polnego kwiecia.
Na drodze przed nimi zrobił się właśnie zator. Ugrzązł w jakiejś wyrwie po granacie wóz taborowy
wypchany worami kaszy dla polowych kuchen.

- A bodaj was! - wymyślał koniom woźnica. - Nuże! Ciągnij jeden z drugim, bo nas jeszcze faszysty
zaczną z powietrza naparzad! A jeszcze gorsze, jak się obiad spóźni na linię, kiedy nasz „Stary” jak raz
przyjdzie! Spacerkiem, po swojemu, to się wie!

Konie strzygły uszami, jakby rozumiały, kto to ton nasz „Stary”, co tak spacerkiem między liniami
chodzi. Na tych faszystów „z powietrza” machnęły wobec tego zgodnie ogonami. Zebrały się w sobie,
szarpnęły wozem raz i drugi. A wóz nic, tylko się na bok przechylił, worki zaczęły się niepokojąco
zsuwad.

Podparła go czym prędzej najbliższa czwórka z Kąsikiem i Wacusiem, przesuwając automaty na plecy.

- A nie śpij, dziadu, na koźle, to dziury zawsze ominiesz! - powiedzieli woźnicy zgryźliwie i zrównawszy
szereg, ruszyli znów przed siebie, łapiąc zgubiony krok: lewa! lewa!

Mijali miasteczko o sterczących samotnie, wypalonych kominach. Wioski o strzechach osiadłych na

zdruzgotanych belkach. Rozerwane na minach jakieś strzępy ludzkiej odzieży, od których odwracali
pospiesznie oczy, zwłaszcza że od nieba zaczęło brzęczed znanym warkotem silnika.

- Lecą!

- A niech i kark skręcą! Niedługo tego ich latania - pomamrotali w szeregu i leniwie zeszli w cieo pod
zakurzone drzewa przydrożne. Szli teraz dwójkami, niewidzialni na nagle opustoszałej szosie.
Niemiecki samolot zaczynał pikowad, leciał wzdłuż kremowej nitki pustej drogi. Puścił z chichotem nie
opodal bombę. Czarny słup ziemi wzbił się pod niebo ze ścierniska. Zapłonęła jakaś kopa zboża
stojąca samotnie opodal polnej gruszy.

A oni szli nie obejrzawszy się nawet za siebie, chod gorący podmuch jak pięścią walnął ostatnią
dwójkę w plecy.

- Jak ten znów drzemkę na wozie uciął, narobi kaszy! - zatroszczyli się o niedawno mijanego woźnicę.

- Konie same wejdą pod drzewa, mądre nasze koniska, ostrzelane - pocieszał się któryś.

Od Życzyna zeszli z szosy w lasek, kierując się na południe od Warszawy. Sypki piach więził obolałe
nogi, pot coraz obficiej sączył się spod hełmów, zalewał oczy. Artyleria od strony Wisły grzmiała już
w najlepsze. Wsłuchiwali się uważnie w detonacje:

- Hitlerowcy walą, naszych wymacują! O, teraz bije zenitka! Sowiecka, od przeprawy! Patrzcie!
Patrzcie! Cała eskadra! Widzisz, jak się rozbiegają niby gołębie, kiedy je szmatą na kiju postraszysz!
Czekaj! Tamten dymi od ogona! Dostał!

Wybiegli na łysawą polankę, zaczęli machad z radością rękami ku niebu, z głowami zadartymi ku
obłoczkom pękających pocisków z zenitówek, aż hełmy zsuwały się na karki. Zachodzące słooce
czerwieniło pnie sosen, przez zagajnik widad było już jakieś zabudowania jakby wymarłej wioski.

- Jazda! Jazda! To nie pokaz lotniczy - gderał sierżant Kąsik. - Robota nas czeka, Wisła całkiem
niedaleczko!
Do tej Wisły dobrnęli już o gęstym zmroku. Przypadli do ziemi i zapatrzyli się jak urzeczeni w szary,
migotliwy pas wody za piaszczystą wydmą, porosłą sztywnymi kępkami trawy.

Sierżant Kąsik zsunął jakoś dziwnie hełm na oczy, aż cała twarz utonęła w cieniu. Leżący za nim Wacuś
widział tylko drgające od czasu do czasu ramiona.

Hm, wzięło chłopa, chod taki srogi! - pomyślał z rozczuleniem i bez szelestu podniósł się z ziemi.
Obejrzał się za siebie, na czerniejący na niebie komin jakiegoś tartaku, na przeświecające, poszarzałe
niebo przez krokwie rozbitego dachu.

- Ano, to będzie widad nasza pozycja! - zaczął medytowad na swój sposób. - Piach leciutki, raz dwa się
okopiemy, tylko że się sypad będzie z nasypu i osłona z góry by się zdała. Może pod tymi sosnami
byłoby najlepiej?

Na drugim brzegu wzleciała nagle pod niebo czerwona rakieta. Zaszczekał krótką serią karabin
maszynowy.

- No, dzieci, sam Hitler nas pozdrowił - trochę tylko zachrypniętym głosem odezwał się sierżant. -
Bierzcie się za łopatki, na rano musimy zagrzebad się w ziemi, że i mucha nie wypatrzy. Jakby wam
żyrandol zaświecił, to się kładźcie i cicho, sza! Skoczę do batalionu, jak tam z łącznością, a może się
i kolacja znajdzie?

Górą, z powolnym terkotem przeleciał nasz samolot. Szedł niewidoczny, już na ciemnym niebie na
drugi brzeg Wisły. Znów strzeliła czerwona rakieta od niemieckiej strony. A wtedy zaczęły się sypad
z czarnego nieba świetliste snopy zielonych kulek na zdradzone rakietą stanowiska nieprzyjacielskie.

W ciszy nocnej słychad było jakby rzucany garściami groch. Hitlerowcy odgryzali się z ziemi bezładną
strzelaniną zenitówek, snopami czerwonych kulek, szukających na oślep terkotliwego samolociku. Na
drugim brzegu rzeki rozpętało się istne piekło świateł, błysków, huków, zajadliwego poszczekiwania
karabinów...

- Coraz lepiej! - śmiał się w ciemności sierżant. - A to się wymądrzyli, no! Widzicie, chłopaki, ile to tam
tego dobrego! Wszystko pokazali, co mają! Kopad, dobrze kopad! Za dnia może nam byd całkiem
gorąco! A to się nasz „kukuruźnik”3 spisał, co? Teraz pewnie się odezwie nasza artyleria, kiedy się tak
pięknie napraszają sami...

Górą zaczęły iśd rzadkie świsty z naszego zaplecza.

Ciemna woda poczerwieniała od jakiegoś pożaru zza Wisły, raz po raz w piekielnym huku wybuchał
ognisty płomieo na drugim brzegu. Z daleka pomrukiwała jakaś nasza bateria, bijąca w niemieckie
pozycje za rzeką.

- Strach ma wielkie oczy, co? - pokpiwał Wacuś kopiąc coraz głębszy rów w sypkim, mazowieckim
piachu. - Pewnie Niemcy myślą, że już się do nich przeprawiamy. Oho! Jest i żyrandol! Świed sobie,
świed, dużo wyświecisz!

Przylgnęli teraz płasko do ziemi, znieruchomieli za kępkami trawy. Nad Wisłą zawisł ów „żyrandol” na
małym spadochronie, zalewając brzegi rzeki zimnym, zielonkawym światłem. Na źdźble trawy, tuż
3
Dwuosobowy radziecki samolot typu U-2
przy twarzy, dojrzał Wacuś przebudzoną nagle ważkę o szklistych, migotliwych skrzydełkach.
Przestraszony owad przyglądał mu się wyłupiastymi oczkami.

- Jak się masz, panienko? Ale oczy masz właśnie jak ten strach! Nic się nie bój, przy nas nie zginiesz.
Widzisz, postawił żyrandol i już poleciał do swoich, z powrotem. Tylko koło zatoczył i po nim.

Sąsiad z lewa wpatrzony znów w mrówkę w piasku zaczął się sprzeczad:

- Baju, baju! Jak tak będą świecid, do rana nie skooczymy. Gdzie tam odleciał? Znów wraca! Kołuje
nad nami! Rąbnie czy nie rąbnie?

Zachichotało nad nimi, zawyło! Zakołysała się ziemia, piasek zasypał oczy, gorący podmuch runął im
w twarz, aż przez chwilę zaparło dech.

- Uf, a bodaj cię! - stęknął Wacuś.

Parsknął wypluwając z ust piasek. Przetarł oczy. Ogarnęła go atramentowa, czarna noc.

Oślepłem - pomyślał błyskawicznie i poczuł lodowate zimno na plecach.

- No, przecie zgasł ten żyrandol nareszcie! - doleciał go w tej ciemności spokojny głos sierżanta.

- Bierzcie się do roboty, na mnie czas! Za godzinę wrócę. Trzeba iśd po rozkazy. Teraz chyba będzie
cisza do świtu. A jakby co, to już sami wiecie... Udawad kępy trawy!

Wacuś uśmiechnął się z ulgą i podniósł się z ziemi. Teraz poczuł, że lodowate zimno to po prostu
wiślana woda, którą bomba, trafiając w brzeg, chlusnęła ku nim wielkim strumieniem.

Pracowali tak całą noc, pokrzepieni gęstą kaszą z kuchni polowej. Zerkali ku sierżantowi ciekawie,
ilekrod nakrywał się płaszczem, oglądając mapę w świetle latarki. Ale sierżant nic nie mówił,
pomrukiwał tylko coś pod tym płaszczem, gasił latarkę i wpatrywał się z natężeniem w przeciwległy
brzeg. Schodził ostrożnie w ciemności ku rzece. Potem wracał do rowu, badał głębokośd, mierzył
nasyp i powiedział dziwnie łagodnie:

- No, będzie, będzie! Przepisowy rów! Kładź się jeden z drugim i śpij, póki co! Ja tu już sam dojrzę
wszystkiego. Pierwsza warta moja...

Zawinęli się w płaszcze, przysunęli ku sobie najciaśniej na dnie rowu i zapadli w ciężki, kamienny sen.
Wacuś pomyślał sennie:

A tę ważkę to pewnie zmiotło, taka siła, no! Lej na trzy metry... „Póki co”, jak powiada sierżant,
żyjemy przecie... Moja warta za cztery godziny.

Zbudziła ich o świcie kanonada z lewego i prawego skrzydła pozycji. Przecierając zaspane oczy jeszcze
nie bardzo wiedzieli, co się dzieje. Z prawa i z lewa na sąsiednich odcinkach nie było widad
najmniejszego ruchu. Pękały raz po raz niemieckie szrapnele nad laskiem. Za Wisłą, na wprost nich,
trwała jakby przyczajona cisza. Wysuwali ostrożnie głowy znad nasypu, wpatrywali się poprzez rzekę
w lekko zamglony brzeg.

- Schowajcie mi raz dwa te puste makówki! - krzyknął ostro sierżant. - Ogieo będzie z całkiem innego
odcinka, a u nas może byd właśnie przeprawa! Niechże myślą, że tu żywego ducha nie ma! A wy co?
Szrapnele zaczynały pękad coraz bliżej. Wróg, przeczesawszy pusty lasek, zaczynał się dobierad do
piaszczystego brzegu. Sypała się ziemia nasypu do rowu, o drzewa na wydmie trzaskały odłamki. Za
Wisłą wybuchały jednocześnie pod niebo fontanny czarnej ziemi, splątane drzewa z korzeniami,
kawały cementu ze schronów. To biła już nasza artyleria w ten drugi brzeg, celnie rozbijając schrony,
podważając drzewa, pod które wkopali się hitlerowcy.

- No, trochę gorąco - westchnął sierżant. - Nasi, widzicie, ich uspokajają, a szrapnele jak lecą, tak lecą.
Zawzięli się, co? Ale i to im się znudzi. Oho, jakby zacicha...

Paru młodszych chłopców, o twarzach zamazanych ziemią, patrzyło na sierżanta oczyma spłoszonymi
jak zastraszone dzieci.

- Ej, dziateczki, dziateczki! Nie takie to straszne! Przyzwyczajenie to grunt! Przyzwyczaid się trzeba, że
te kulki nie muszą trafid akurat w nas, zwłaszcza jak sobie na nie zaczynacie gwizdad! Gdybyście to
widzieli naszego „Starego”, jak to sobie spacerkiem chadza po polu ostrzału, to byście gębusie
szeroko otworzyli...

Jeszcze nie dokooczył, gdy od strony tartaku, z zaplecza, doszedł warkot motoru. W tumanach kurzu
pędził jakiś „Willys” wprost ku ich pozycjom. Zahamował tuż u rozbitego naroża budynku, diabelskim
łukiem skręcając za mur. Schował się za budynkiem, jakby się zapadł pod ziemię.

- Rety! Rozbił się czy jak?! - wykrzyknął któryś z młodzików.

Zapomnieli na chwilę o pękających szrapnelach, wykręcili się ku tamtej stronie, wysunęli głowy
z rowu, chronieni od Wisły nasypem.

Zza rogu wyszedł Generał z biegnącym tuż obok bledziutkim adiutantem. Adiutant składał ręce, jakby
o coś bardzo prosił dowódcę. Generał opędzał się od niego rękami. Przystanął nawet na chwilkę,
przez ramię patrząc na adiutanta:

- Idźże, dziecko kochane, idź, nie czepiaj się mnie, bo ci co brzydkiego powiem - usłyszeli wyraźnie
w swoim okopie - ja jej trzydzieści lat nie widziałem, rozumiesz? Ale co ty tam rozumiesz, kiedy ty
nawet tych lat nie masz.

Adiutant opuścił ręce, stanął wyprężony, oczy mu tylko świeciły tak dziwnie. Chłopcy w rowie
z szeroko otwartymi ustami stali także jak skamieniali, patrząc na tę scenę na samym środku drogi. I
tylko oczy adiutanta i ich, spod tych przekrzywionych hełmów, miały ten sam blask. Podziwu i miłości.

- A co, kapujecie? Właśnie on! - szepnął sierżant. - Nie mówiłem to wam? Trzydzieści lat za tą Wisłą
tęsknił, to może mucha, co?

Generał szedł sobie wolniutko, wpatrzony w Wisłę. Po twarzy przebiegł jakiś skurcz. Znów ostro
zarysowały się bruzdy biegnące od nozdrzy ku kącikom ust. Wolniutko zdjął polową czapkę
z generalskim, trochę poczerniałym, srebrzystym wężykiem na otoku. Przetarł ręką gładko ogoloną
głowę. Niebieskie oczy rozjaśnił jakiś rzewny, niecodzienny uśmiech. Gęsta siateczka zmarszczek na
powiekach zbiegła się ku skroniom, jakby mrużył oczy od wielkiego, słonecznego blasku.

Jeszcze raz pękł szrapnel nad samą Wisłą, kiedy schodził na brzeg. Rzucił czapkę na piach i zanurzył
ręce w wiślanej wodzie. Widzieli go teraz, wysuwając się już nad nasyp swego rowu strzeleckiego, jak
pochylił się ku wodzie, ukrył twarz w dłoniach, zanurzył ją w wiślanej fali. Obrócił się na chwilę,
popatrzył w stronę tartaku. Twarz Generała była mokra. Lecz jakże dociekad, czy tylko od wody
wiślanej, czy także od łez, kiedy po tych czarnych, zamorusanych ziemią twarzach żołnierskich takie
same łzy płynęły ciurkiem? Żłobiły całe koleiny w kurzu osiadłym na tej pierwszej frontowej wiślanej
linii.

I już tylko poprzez te łzy widzieli, jak odwrócił się znów ku swojej Wiśle, rozbierając się
z generalskiego munduru, by po chwili zanurzyd się w rzece, nad którą znów pękł szrapnel niemiecki.

- Jezusie! - jęknął któryś z młodzików. - Żeby go ino nie wypatrzył jaki „snajper” z tamtego brzegu...

- E, jeszcze się taki nie urodził między faszystami - schrypłym głosem odpowiedział sierżant Kąsik -
taki... - tu padło bardzo nieładne, chod bardzo żołnierskie słowo - co by trafił naszego „Starego”!

- E, jeszcze się nie urodził taki... co by mnie mógł trafid... - potwierdził jakby tymi samymi słowami
Generał już w parę godzin później - nie czepiajcie się mnie, dzieci kochane...

A powiedział to w swojej kwaterze, chodząc od okna ku ławie pod piecem. Wkoło stali oficerowie - ci
znad Oki, z Sum, z Hiszpanii. Bardzo byli wzburzeni dowiedziawszy się o tej generalskiej kąpieli w
Wiśle na oczach Niemców z drugiego brzegu. Regulamin nie pozwalał im wypowiedzied po prostu
tego, co w tej chwili czuli. Wielką miłośd i podziw, ale i nieustanny niepokój i lęk o jego
bezpieczeostwo, o jego życie.

- Nie ględźcie, nie ględźcie, sam wiem, co robię! Co sobie myślicie! A ci chłopcy tam pod ogniem, nie
ostrzelani, młodziki często! Jakże im dowódca nie ma dodad ducha, nie pokazad, że to wszystko nie
takie straszne, jak się wydaje - mówił Generał.

- Ta-jes! - odpowiedzieli karnie i odmaszerowali, gęsiego przechodząc przez drzwi kwatery.

A Generał patrzył sobie spokojnie, uśmiechając się od czasu do czasu, przez okno chaty na chłopskie
podwórze, po którym biegały rozkrzyczane, rozdokazywane dzieciaki, szczęśliwe, że wyszły nareszcie
z jamy wykopanej przez ojca przy stodole. W tej jamie przesiedzieli gospodarze całe bombardowanie,
ucieczkę Niemców i nadejście naszych. Wyleźli obsypani ziemią, mrużąc oczy od nagłego,
słonecznego blasku. Kręcili się radośnie po podwórzu zatłoczonym wartownikami, łącznikami,
samochodami sztabowymi. Generał wyszedł na próg.

- A „one” tu nie wrócom? - spytała babulka. - Panie żołnierz, nie wrócom?

Siedziała na progu, rozwijając jakiś tobołek. Wstała teraz patrząc w twarz Generała.

- Kto, babusiu? - śmiał się Generał, gładzony przez babulkę po rękawie zielonej koszuli.

- Hitlerowce, panie żołnierz! - zwierzyła się Generałowi szeptem.

- Nie wrócą, babusiu, nie wrócą! Będziemy ich gnad aż do Berlina, tylko Wisłę jeszcze przejśd trzeba -
odpowiedział jej takim samym szeptem.

- A to daj wam, Panie Boże, zdrowie! I już lepiej tu z nami zostaota, jakby co, raźniej nam będzie. A
może wyśta nie żołnierz, a jaki generał, nie? Powiadali, że generał tu mieszka, może to wy, panie?
- Nic się, babusiu, przy nas, swoich żołnierzach, nie bójcie! - uspokajał ją zaśmiewając się Generał
i nieznacznie popatrywał ku niebu, skąd słychad było znów warkot hitlerowskiego samolotu. Rozejrzał
się po obejściu, wyszedł na drogę. Szczęśliwie wszystko było już zamaskowane. Samochody w cieniu
topoli, działka przeciwlotnicze pod gałęziami.

- No, może i babki nie nastraszą! - mruknął uspokojony, pogładził po płowej czuprynie raczkującego
u progu dzieciaka i wrócił do kwatery w chałupie.

Wciągnął mundur wiszący na oparciu kulawego krzesła, dopiął pas na mundurze, oglądał się tylko
jeszcze za wyburzałą nieco od słooca furażerką. Spojrzał ku adiutantowi, który mu się przyglądał
niespokojnie, wyprężony na bacznośd.

- Zbieraj się, chłopcze, zajrzymy, co tam na Wiśle, jak się chłopaki czują, bo noc zapowiada się
gorąca... Czego tak na mnie patrzysz?! Sadze mam na nosie?

Adiutant westchnął tylko cichutko i pomyślał ze zgryzotą:

O, rety! Znów będzie heca! Co też dziś wymyśli dla pokrzepienia ducha tych żółtodziobów? Gotów
sam w łodzi przeprawą dowodzid... A tu ani piśnij, dałby mi to! Do Warszawy go tak ciągnie. Ano!

Od Wisły dochodziły głuche detonacje bomb lotniczych. Zaczął się właśnie nalot niemiecki na
przeprawę.

Generał bez słowa skoczył do „Willysa”. Szofer zapuścił motor. Nawet nie pytał o kierunek, bo zbyt
dobrze znał swego „Starego”.

Pojechali w tumanach kurzu ku Wiśle stojącej w słupach ognia i dymu, w lecących pod niebo
drzewach z korzeniami.

Poprzez warkot maszyn i huk pękających przy Wiśle bomb krzyknął Generał przez ramię ku
adiutantowi siedzącemu na tylnym siedzeniu podskakującego na wybojach „Willysa”. Zerkał
jednocześnie na twarz szofera, pełną naprężenia, jakby skamieniałą:

- Po Warszawie sam was będę obwoził! Najpierw pojedziemy na naszą Kaczą, potem wam pokażę na
Młynarskiej taką restaurację, gdzie najlepsze flaki na całym świecie! Sam poprowadzę maszynę, a wy
będziecie siedzied za mną. Wy przecie tak Warszawy nie znacie, jak ja! No, czego macie miny jak
karawaniarze? Nie wstyd to wam? Warszawa już tylko za rzeką, ze sto kilometrów na północ!
Rozdział szósty
O wielkim zwycięstwie, które przychodzi po wielu dniach bardzo
trudnych i bardzo uciążliwych i wcale nie spada jako manna z nieba

Lublin, owa pierwsza stolica 1944 roku, leżał niby to już w głębokim zapleczu. Po ulicach ze zgrzytem
żelastwa toczyły się czołgi, armaty, wozy taborowe ciągnące na zachód.

Lecz właśnie zatrzymał się na Wiśle front z przerzuconymi zaledwie trzema przyczółkami. Jeszcze o 60
kilometrów na południe od Warszawy. Od Warszawy, która stała w ogniu, dymie, wybuchach bomb,
objęta powstaniem, z wysadzonymi przez hitlerowców mostami. Warszawa we wrogim pierścieniu
od Modlina po Warkę.

„Willys” Generała wracał jakby pod prąd w stronę Lublina. Generał miał poczerniałą od kurzu
i zgryzoty twarz. Jakże ostro rysowały się te bruzdy idące od kącików ust ku nozdrzom, jakże ostro
rysowały się cienie wokół oczu.

Adiutant, podskakujący po wyboistej drodze na tylnym siedzeniu maszyny, wiedział, że nie należy
teraz o nic pytad, że nie należy zaczynad żadnej rozmowy.

Niechże to sam w sobie przegryzie. Ej, ciężko „Staremu”, ciężko - myślał jakoś żałośnie, patrząc na
ostry profil dowódcy zwrócony właśnie ku mijanemu w pędzie oddziałowi piechoty. - Ale rozkaz to
rozkaz.

I widad tak trzeba. Kiedy to tam nasi zdołają przedrzed się całą siłą na drugi brzeg? Może się to
zaciągnie i do zimy?

- Bronek, zaraz mi wezwiesz na kwaterę, telefonuj, ściągaj z oddziałów, spod ziemi wydrapuj -
odezwał się wreszcie przez ramię dowódca. - Czekaj, kogo to możemy mied?

Liczył na palcach jednej ręki:

- Mietek to będzie raz, Ignac to będzie dwa. Ten z Hiszpanii, tamten z partyzantki, z Armii Ludowej.
Major, pułkownik. Kapepowcy. Na tych się nie zawiedziesz. - Ręka zamknęła się w pięśd. Generał aż
się przekręcił na siedzeniu maszyny ku adiutantowi.

- Ty wiesz, więcej nie mam ich ani na lekarstwo. Wszystko musi zostad tam, na liniach. W pułkach.
Dywizjach. Brygadach. Pięciu ludzi! No, no! Jak palce u jednej ręki...

- Ta-jes - bąknął bardzo niepewnie adiutant.

- Ano, „ta-jes”, jak powiadasz. Muszę i ja tak sobie powiedzied. Zadanie musi byd wykonane i będzie.
Trudne zadanie... - powiedział z namysłem.

Po zmizerowanej twarzy Generała przelatywały już jakieś światła. Rozprężyły się jakby napięte
mięśnie, wygładziły się ostre bruzdy. Spojrzał na tę zaciśniętą pięśd, rozprostował palce, przyglądał się
im przez chwilę. Pokręcił głową. I nagle uśmiechnął się.
Adiutant odetchnął głęboko, ostrożnie wyciągnął zdrętwiałe nogi, z fantazją przekrzywił na ucho
zakurzoną czapkę polową.

Ano, minęło - pomyślał z uciechą. - Pięciu? Niech będzie i pięciu! Taki to z piasku bicz ukręci. Oho!

Wjechali w miasto już o zmroku, szofer wygasił światła, bo właśnie zaczynał się nalot. Trzaskały
działka, leciały pod niebo z suchym terkotem świetliste, czerwone kulki, jak groch sypały się odłamki
na blaszane dachy lubelskich domów.

Ludzie stali w mrocznych bramach spoglądając ku rozjaśnionemu niebu, zagapieni, prawie weseli:

- Ale walą! Dadzą im łupnia. Odechce im się tych wizyt! Żeby to tak wtedy, w tym wrześniu! W 1939!
Takie działka, no, no!

W górze zacichał szum motoru, to znowu buczał jak bąk uprzykrzony. Samolot kołował wymykając się
z nożyc reflektorów. Generał patrzył na niebo ze swej otwartej maszyny, omawiając jednocześnie
z adiutantem rozkład dzisiejszego wieczoru. Kogo to trzeba wezwad, co przygotowad na pierwszą
odprawę tej piątki, tak dokładnie wyliczonej na palcach jednej ręki.

Już w kwaterze, w jakiejś willi po hitlerowskim dygnitarzu, Generał z twarzą namydloną pienistym,
białym mydłem wołał do adiutanta:

- E, Bronek, wywiedz mi się jeszcze, jak tam z koszarami! Ile ludzi pomieszczą? Tylko nie mów za
wiele, szyfrem, przecie że szyfrem! Kto wie, czyje tam jeszcze uszy podsłuchają?

Bronek wołał już w słuchawkę polowego telefonu:

- Groza! Groza! Dajcie Burzę! Burzę, mówię przecie wyraźnie! Tak, z numerem pierwszym,
z pierwszym!

- Stasiek, a masz tam co do jedzenia?! Trzeba tu będzie po odprawie pięciu głodomorów podkarmid!
Co powiadasz? Tak, swoi! Nasz Mietek, Ignac z partyzantki - pokrzykiwał w stronę kuchni, gdzie
krzątał się stary ordynans Stasiek, ten właśnie jeszcze spod hiszpaoskiego Waltera.

- Ano, coś się nowego zaczyna. Kiedy hiszpaoskich naszych chłopaków wzywa i tych z partyzantki,
starych komunistów, ma się wiedzied, widad trzeba znów jakiś bicz z piasku skręcid, od pięciu
własnych paluchów zaczynad - mamrotał Stasiek i rozbijając fasowaną puszkę kiełbasy, chrobotał
menażkami i garnkami jak najprawdziwsza kucharka. Pochwalił się jeszcze na pokrzykiwanie
Generała:

- Zrobi się, zrobi, świeży dziś chleb wyfasowałem! Głodni nie będą, to się wie! Co tam pięciu
nakarmid!

Zjawili się wreszcie, tak właśnie w pięciu. Zameldowali się nawet bardzo służbiście, według wszelkich
przepisów regulaminu. Oczy tylko chodziły im za dowódcą, wcale nie według regulaminu, pełne
ciekawości, uwielbienia, radości, że widad szykuje się jakaś wielka robota pod jego rozkazami.

Generał stanął wreszcie za biurkiem założonym jak zwykle mapami, papierami, meldunkami.
Popatrzył na swą wierną piątkę. Przetarł ręką czoło, po swojemu wzruszył prawym ramieniem, jakby
go nagle uwierał kołnierz munduru. To był niezawodny znak, że Generał jest czymś wzruszony.
- Witam was, chłopcy! Od tej chwili stanowicie sztab Drugiej Armii.

Major Mietek, Dąbrowszczak, zerknął na Ignaca, pułkownika z AL-u. Potem już łaocuszkiem sąsiad na
sąsiada, tak sobie, spod oka.

Nikt z tej piątki nie wyrywa się z żadnym pytaniem, chod są zupełnie oszołomieni tą niezwykłą
nominacją. Na „sztab” armii, której przecie jeszcze nie ma ani śladu.

- Wracam znad Wisły. Nie jest tam najlepiej. Hitlerowcy wryli się w drugi brzeg. Będą go bronid
zębami i pazurami. Nie darmo odgrażali się w swych komunikatach, że Wisła jest ostatnią linią
obronną przed Berlinem. Stoją tam wyborowe hitlerowskie dywizje pancerne, jedna nawet imienia
samego ich Goeringa. Wgryźli się w mazowiecką ziemię. Zaryli się w piekielne cementowe bunkry. I to
nagłe powstanie! Łajdacki, londyoski rząd! Płonie Warszawa, dom po domu, ulica po ulicy... Jakże ją
brad, gdy nie padł Modlin, gdy cała w żelaznym pierścieniu? Drugi front? Tamci widad mają czas! Zza
morza do Warszawy płonącej daleko... Mosty zerwane. Tragicznie giną powstaocy odepchnięci od
Wisły! Próbowaliśmy, próbujemy. Cała Pierwsza Armia. Zginęły nasze dwa bataliony na tamtym
brzegu. Musi się podciągnąd cały front, trzeba obejśd od północy i południa. Ileż bym za to dał, żebym
mógł byd właśnie tam, na liniach! Ale rozkaz jest rozkazem! Tu nowe zadanie, pilne zadanie. Właśnie
ta nasza... Druga Armia. Formowana już tu! Dwiczona na gwałt, gotowa jako posiłki jak najszybciej -
mówił Generał, coraz to bardziej pochylając się ku rozłożonej mapie sztabowej.

Pierwszy odważył się bąknąd niepewnie major Mietek:

- Ta-jes! Ale jak my tu w pięciu...

- Nie ględź, dziecko, nie ględź! Właśnie ty! Czyś pamięd zatracił? Tamtą naszą hiszpaoską pamięd? Jak
to tworzyło się owo wojsko republikaoskie, bez tych posiłków, które mamy dziś, bez tej góry stali,
amunicji, która ciągnie za nami? - dobrotliwie, po swojemu, tak właśnie, jakby sobie gawędził całkiem
prywatnie, po przyjacielsku czy może po ojcowsku, przerwał mu Generał.

Popatrzyli sobie w oczy. Długo, ufnie, serdecznie.

I wtedy już nic nie było trudnego. Siedemnaście tysięcy zgłaszających się do wojska ludzi znalazło tej
nocy gotowy sztab. Właśnie tej lubelskiej, sierpniowej nocy, raz po raz rozświetlanej nożycami
reflektorów przeciwlotniczych, rozterkotanej poszczekiwaniem przeciwlotniczych dział.

Do świtu powstał gotowy plan, kościec jakby całej Armii, Drugiej Armii.

Dywizje piechoty 5 - 7 - 8 - 9 - 10. To raz.

Trzy brygady artylerii. To dwa.

Jeden korpus pancerny. To trzy.

Jedna brygada saperów. To cztery.

Właśnie kościec.

- Zwiad, łącznośd, formacje sanitarne? To jasne. Bez nich nie ma pełnej, samodzielnej armii -
powiedział Generał w pokoju aż siwym od dymu papierosów wypalonych przez tę pracowitą noc.
Niebieski świt toczył już pojedynek z polową lampką akumulatorową stojącą na biurku założonym
notatkami. Lampka bladła, przygasała, rozpływało się jej żółtawe światło na dziwnych wykresach, na
tych wszystkich kółkach z kolorowej kredki. Od kółek szły nici jak w sieci pająka. Promieniście,
koliście, łącząc się znów przekątnymi.

- A teraz ludzie! Mówcie, pułkowniku Ignacy - znad wykresów, drobno zapisanych notatek, znad tej
całej zawikłanej sieci kółeczek, linii rozbieganych, splątanych na pozór tylko nieczytelnie, podniósł
twarz dowódca Drugiej Armii. W niebieskim blasku świtu i żółtawym świetle przygasającej żarówki
dziwacznie załamywały się cienie pod oczami, na skroniach, wokół ust. Na tej twarzy, tak znanej, tak
umianej, jakby na pamięd. Tylko że na różnych tłach, hiszpaoskim, rosyjskim za Oką i tu już, na tle
Wisły.

- Ludzie! Właśnie tu, w kraju, ludzie spod okupacji hitlerowskiej jeszcze sprzed miesiąca, tygodnia,
jeszcze sprzed trzech dni. Mówcie, pułkowniku!

I zaczęła się w tym coraz jaśniejszym blasku opowieśd. Opowieśd czy raport? Kto wie? Krótkie zdania
jak cięcia. O ludziach pułkownika Ignaca. O ich przygotowaniu bojowym. O tych potyczkach w lasach
partyzanckich. O wysadzonych torach, zerwanych mostach, o zniszczonych niemieckich transportach
wojskowych.

Krzyżujące się pytania i odpowiedzi.

- Widzę dobrze. Odwagi, brawury aż nadto. I pogardy śmierci. A teraz chcę o parę poważnych,
najważniejszych dla nas w tej chwili spraw zapytad:

- A jak dyscyplina? Rozwijanie szyku w polu otwartym, a walka w mieście w murach?

- Co trzeba uzupełnid, na co położyd szczególny nacisk?

- Rozumiecie, to owe drożdże. A wokół nich narasta wielkie wojsko, cała armia.

- A więc? Przecież będzie także i rekrut. Nie ostrzelany. Cywil, młodzik, sztubak, inteligent, chłop,
robotnik.

- Nowa, nieznana broo. Technika. Ciężkie działa, czołgi.

- Zadania taktyczne?

- A co w sercach, w głowach? Jaki obraz tej nowej Polski? Tej wydzieranej z rąk wroga, metr za
metrem?

- Tak i tak.

Padały pytania. I padały odpowiedzi. I znów pytania:

- Czego chce ten? Jeden z czekających już siedemnastu tysięcy. O, chodby właśnie ten! - palec
dowódcy zatrzymuje się na spisie przesłanym z punktu zbornego. Atramentowym ołówkiem
wykaligrafowane przez pisarza imię, nazwisko. Chłop spod Lublina. Trzy morgi ziemi. Rodzina, zaraz!
Ośmioro?

- Ziemi! Żeby wyżywid z niej tych właśnie ośmioro - odpowiedź krótka jak raport.
- A ten? Czekajcie! Pracownik tartaku spod Ryk. Robotnik. Rodzina? Jest! Czworo dzieci. Wdowiec.
Babka. Aha! No?

- Pewnie szkoły dla tych dzieci. Dużej, jasnej, prawdziwej szkoły. I butów, żeby jesienią, żeby w mróz
nie siedziały skulone, jak dotychczas przy wystygłym kominie, na wyrku z nie heblowanych desek. I
żeby już bez lęku o utratę pracy, o bezrobocie.

- Aha! No dalej! A ten, czekajcie, cóż to nabazgrane z takim zakrętasem. Rubryka: zawód?... - Generał
mruży oczy w porannym blasku.

- Zamazane. Nieczytelne. Kto go tam wie?

Odczytało się jednak i to w parę tygodni później.

Noc była w koszarach. Na twardo ubitym sienniku twardy jest także sen. Po całym dniu dwiczeo, po
całym dniu mordęgi żołnierskiej. I jakże trudno w ten sen wdziera się alarmowy gwizdek. A potem
nagle napięcie rozprężonych we śnie, obolałych mięśni. I już stukot pośpiesznie wdziewanych butów,
chrzęst dopinanych pasów, chrobot karabinów zdejmowanych ze stojaka w kącie.

- Od prawego odlicz!

- Kompania! Naprzód - marsz!

Ciemna, bezgwiezdna noc, droga wyboista, wyszukiwana po omacku okutymi buciorami. Jeszcze
czarniejszy las, złe, nieprzychylne, splątane korzenie starych drzew, oślizłe igliwie, umykające spod
nóg w atramentowej czerni. Nocne dwiczenia? Ano, cóż!

- Kompania - stój! W miejscu - rozejśd się! Z bronią do domów!

Cisza. Oddalające się głosy, zwyczajne. Znajome. Zwłaszcza ten, dowodzący kompanią. Jakiś zły
śmiech, jakby huknął puszczyk. Porucznik?

Stoją w ciemności oniemiali, zbici w gromadkę. Z cywila, w tej rubryce (zawód) zapisani: chłop
małorolny, robotnik z tartaku, nauczyciel. I znów chłop. Robotnik - giser. Urzędnik Kasy Chorych.
Sztubak z liceum. Student medycyny. Stelmach. Fornal.

- E, chłopaki! Co jest? Bo ja rekrut! Jest taki rozkaz czy nie ma w tym regulaminie? - zdziwił się
robotnik-giser.

- E, gdzie tam! - oburzył się nauczyciel.

- A może to faszysty pobite na amen? Wojna skuoczona czy jak? - zastanawiał się ten małorolny
z dawnego rozparcelowanego majątku.

- Idź, durny, idź. Nasi nad Wisłą się wgryźli pod bombami, Warszawa jeszcze się pali, gdzie koniec
wojny, gdzie! A Berlin gdzie? Tak bez nas? - oburzył się robotnik z tartaku spod Ryk. - Co? Berlin bez
nas mieliby brad?

- Ani gadania! - zakrzyczeli zgodnie w ciemności.

- Cosik to jest! Przecie porucznik sam tak kazał... - nie dawał za wygraną ktoś z tych ciemności.
- Idźże ty, idź! Porucznik to on musowo jest. Ale przecie to synalek naszego dziedzica. Od tyciego
panicza znam... - zaczął nareszcie domyślad się czegoś małorolny.

- Chłopaki, nie ma co tu w tym lesie rozprawiad! Jazda do koszar! Tam ci już powiedzą co i jak! Co za
cygaostwo, żeby żołnierzowi z bronią do chałupy kazad iśd, kiedy tam nasze z Niemcami jeszcze przed
Warszawą się użerają, no! - krzyknął ten z cywila robotnik tartaczny, którego to dzieciaki
przesiadywały jesienne słoty na wyrku.

- Noc, że oko wykol! Gdzie to nas ten paniczyk twój wyprowadził? Kilometrów będzie z dziesięd, nie?
A gdzie też oni poszli, co? - debatował w ciemności medyk.

- Nie do dworu, bo już dwór nie jest ich, a gromady. W las poszli, w bandy! Jeszcze ich tam spotkasz,
nie bój się nic! - odpowiedział giser marzący o szkole dla wszystkich dzieciaków.

Tak to rozwikłał się ów napis, nieczytelny jeszcze wówczas w Lublinie, w tę sierpniową noc, gdy na
kwaterze Generała rodziła się Druga Armia, Armia tworzona z owych przysłowiowych „pięciu palcdw”
sztabowych. Lecz armia tworzona właśnie już na ziemi polskiej, na tym pierwszym niby zapleczu,
wokół tej pierwszej wówczas wolnej stolicy - Lublina. Z chłopów, robotników, z takich to nauczycieli,
z młodzieży szkolnej, urzędników, medyków.

Skrzyknęli się jeszcze w ciemności, przeliczyli się jako tako i ruszyli z karabinami, w pełnym rynsztunku
przez ciemny las. Z powrotem do koszar. Klęli przy tym w tym lesie całkiem nieprzystojnie. Nie tylko
na korzenie, o które się trzeba w ciemności potykad. Nie tylko na ośłizłe igliwo. Ale jeszcze bardziej na
tych, co ich tu wyprowadzili. I że ich tak można było obrazid. Ich, przecież już wcale nieźle
władających tym karabinem. Żołnierzy przygotowanych na front, na faszystów, na wywojowanie tej
Polski, co da ojcom pracę, dzieciom szkołę, a chłopom ziemię.

Generał jeździł znów teraz do wszystkich nowych formacji. Do starych koszar, wiosek, wszędzie, gdzie
dwiczyli się pośpiesznie i coraz bardziej niecierpliwie jego nowi żołnierze. Ci właśnie już z Drugiej
Armii. Przyszła dżdżysta jesieo, potem mróz skuł ziemię. Od frontu na Wiśle szły wieści, że już wzięta
Praga, że już wolna Saska Kępa. Pod ostrzałem zza Wisły, w nalotach, w terkocie motorów i w wizgu
lotniczych bomb szykują się do wielkiego marszu. Do wielkiego boju. Cała Pierwsza Armia. Cały
radziecki kilkusetkilometrowy frontowy odcinek.

Aż wreszcie w mroźny, styczniowy dzieo ruszył front. Przez lód na Wiśle runął potok żelaza i stali na
zachód. Przetoczył się przez Warszawę - ciche, śniegiem zasypane cmentarzysko. Najstraszniejszy to
był może dzieo w życiu Generała, kiedy wjechał tak maszyną w to wytęsknione miasto. Aż spod
Kąkolewnicy, gdzie mieścił się wówczas sztab jego Drugiej Armii, nie opodal Radzynia.

Gdzież tu szukad w tych zwałach gruzów swojej Woli? Gdzież tu szukad starego, rodzinnego domu na
Kaczej, przed którym sterczy skrzywiona, samotna latarnia uliczna? Pozostała tylko figura na rogu,
cała w dziobach po odłamkach. Z połamanymi krzewami bzu, gdzie to się czekało przed laty na ojca. Z
paczuszką cukierków dyndającą na guziku starego „sakpalta”, jak tak szedł ku dzieciakom, na przełaj,
po kocich łbach bruku. Samotna figura wśród rozwalin, wśród sterczących do cna wypalonych
kominów. Z zawieszonymi schodami, które prowadzą już tylko na ostatniej, pękniętej ścianie wprost
w niebo styczniowe, nawisie, złe, stalowe.
Wrócił Generał z twarzą kamienną. Z tych pierwszych po trzydziestu latach warszawskich odwiedzin.
Do tych swoich chłopaków zbierających się właśnie do odmarszu. W oczach zostało coś jak ból
zapiekły. W sercu gniótł jakiś ciężar ni to kamienia, ni to ołowiu, ni to serdecznej, zapiekłej krwi.

Szli już i oni na zachód. Po twardej grudzie, po gołoledzi. Warszawa - Łódź - Brzeziny. Postój lada jaki.
Byle onuce przewinąd, opatrzyd sprzęt. Potem na Poznao, Wronki, Czarnków nad Notecią. I tu
właśnie, ten mostek, który łączył nad rzeką dwie części Czarnkowa (tę ocalałą i tę wyzwoloną spod
hitlerowców, w proch i pył obróconą).

Pierwsze kroki w okutych butach, w miękkich wojłokowych walonkach, zdartych w marszu jakże
dalekim, szły po tym mostku jak w taocu. Lekko a mściwie. Radośnie a wściekle. Jakby nie było w nich
utrudzonych straszliwie, obolałych, pościeranych, odbitych nóg. Na tym pierwszym skrawku
granicznym znów po wiekach niewoli - polskiej ziemi.

Przez ten most przeszedł i Generał wyskoczywszy ze swej maszyny w biegu.

Tylko inaczej po drewnianych dylach mostu dźwięczał ten krok. Nie mściwy już, a po gospodarsku.
Statecznie. Prawie jak na zapleczu. Tak właśnie, jak na przyszłego zdobywcę Nysy przystało. Tej Nysy,
co jeszcze była przed nimi kawał na zachód. Dopiero ostateczna, zachodnia granica.

- A przyfolgujcie tam co nieco! Przecież to już po wieki nasze, tak jak przed wiekami było nasze!
Celnie ogniem kierujcie, żeby znów tak wszystkiego w perzynę nie obracad. Przecie to nasze,
budowad przyjdzie w pocie czoła. A chałupa niech stoi, jeśli się tylko da. Przyjdą nasi do odbudowy,
na gospodarkę od nowa - dobry i taki dach nad głową na pierwszy początek - śmiał się Generał na
tym mostku.

Wzięli się ku południowi na płonący Wrocław. Stali pod murami przedmieścia. Płonącego we dnie i w
nocy miasta, co od wieków nasze, po wieki będzie nasze. Hitlerowcy się w mieście pazurami w ziemię
zaryli. Zębami murów bronid niby to chcieli. Wiedzieli, że to już stracona pozycja, to i ją chcieli chod
na odchodnym z ziemią zrównad.

Otworzyli ogieo nasi. Żeby się bodaj lufy armatnie przeczyściły w marszu.

Piekło było w mieście. Piekło było nad miastem. Białe od ognia, czerwone od żaru, czarne od słupów
ziemi idących pod niebo. Białe właśnie nocą, czerwone za białego dnia. Waliły w hitlerowców
katiusze, prała artyleria. Postali, gdy znów rozkaz ich dalej pchnął. Tu się już bez nich hitlerowcy
wykooczą, w tej, a nie w innej ziemi kości swe złożą na dobre, do Berlina na żadną odsiecz nie nadążą.
Na świecie był marzec. Parowała ziemia w słoocu, to znów błocko skisłe chlupotało u nóg, to leciutki
przymrozek ścinał ziemię w grudę chrupiącą. Szli w rejonie Bolesławic (wówczas z tabliczek
przydrożnych jeszcze „Buntzanem” zwanych). Szli ku Nysie. Właśnie ku tej rzece, która naszą granicę
na zachód wytycza.

A tu, na autostradzie lignickiej, wyboje, leje, zasieki i miny. Czarna noc, „korek” piekielny. Czołgi,
działa najcięższe, tabory, wozy sanitarne, zdyszana piechota. Istny kłąb. Koncentracja sił przed
uderzeniem ostatecznym. Front przecie nie opodal, nie puścisz po tej szosie reflektorów i maszyn. Nie
oświetlisz tych wybojów, lejów, znaków, że są miny. Czarna, bezgwiezdna noc. Tam się gdzieś konie
zaplątały w uprzęży, tu znów prawie na miny zjeżdżają w ciemności czołgi jak smoki. W ten kłąb,
w zgrzyt żelastwa, w ludzkie przekleostwa, w nawoływania, w pokrzyki, w sam środek harmideru,
w czarną noc, nie wiadomo skąd spada Generał. W starej, znajomej, wytartej kurcie skórzanej.

Nikogo co prawda po główce nie gładził, nikogo za rączkę z ciżby nie wyprowadzał. Przecie na samo
jego pojawienie się ucichło. Rozmotał się kłąb. Umilkły przekleostwa. Zacichł wizg koni, ustał chrobot
najeżdżających na siebie maszyn w ciemności. Potoczyło się nagle gładziutko. Ten na lewo. Ten
z drogi. Ten ociupinkę na prawo. Ten w tył, a ten naprzód. Cichutko, sprawnie jak po stole zaczął
płynąd potok stali, żelaza, dziwnie równo, miarowo zatętnił tupot nóg piechoty.

Podciągnęli siły. Zamaskowali się przykładnie. Ustawili działa na pozycjach, okopane, ukryte przed
oczami niemieckich lotników.

Nad Nysą, po naszej już stronie, sterczy skarpa w dół lecąca ku wodzie. Urwiście, gładko, stromo.
Widad z niej jak na dłoni, płasko się na wierzchołku położywszy, przeciwległy brzeg. Miasteczko zwie
się Rottenburg i niech już tak zostanie, kiedy jest za Nysą, niemieckie. Ze sterczącą samotnie wieżą,
w której mieści się punkt obserwacyjny nieprzyjaciela.

Dobrze położony punkt, nie można przyganid. Mogą i nas widzied, jak i my widzimy ze szczytu naszej
skarpy to miasteczko za rzeką.

Na świecie jest 16 kwietnia 1945 roku. Na skarpie leży właśnie dowódca Drugiej Armii. Przylgnął
płasko do ziemi. Nieruchomo wpatruje się w ten drugi, już graniczny później brzeg. Za nim ślicznie
nocą pokopane rowy łączące. Okopy strzeleckie. Wzorowo jak w podręczniku. Cisza, aż w uszach
dzwoni.

Zawieszony tak nad urwiskiem, nad tą rzeką płynącą w dole, patrzy na ten drugi, na ten
nieprzyjacielski brzeg.

Wolniutko przesunął rękę przed siebie. Centymetr za centymetrem. Żeby z tej tam, samotnej wieży
naprzeciw nie dojrzeli, że ktoś żywy leży na skarpie.

Teraz jeszcze jedno ręki posunięcie. Zza krawędzi rękawa wysuwa się tarcza zegarka. Patrzy Generał
w skupieniu, jak wolno pełznie ta duża wskazówka. Od szóstki do dwunastki drogi jakby mila. Lezie,
lezie, lezie. Jeszcze raz tarczę musi przejśd i jeszcze raz.

- A bodaj cię, zemdlid możesz człowieka, takaś -. nudna, ślamazarna... - mruczy Generał do tej dużej
wskazówki. - No, no, ruszaj się! Nareszcie!

W tej chwili jęknęła ziemia. Zaryczały wszystkie działa z naszego zaplecza. Rowy nagle zaroiły się
sterczącymi głowami.

Trzepią się chłopaki jak oszalałe po plecach:

- Te! Widzisz! Widzisz! „Poszli” pod niebo! Mają ci teraz luzu pod sam księżyc! Niech nie narzekają
hitlerowce, że im ciasno w swoich granicach, że bidaki aż zapychad musieli pod Stalingrad czy pod
Moskwę. A po drodze co zostawili i z Warszawy, przeklętniki jedne?! - wrzeszczy jak opętany nasz
znajomy małorolny, z ciemnego wówczas lasu (na ówczesnych nocnych niby to porucznikowo-
dziedzicowych „manewrach”).

- I pomyśled, że tamci dali drapaka w tył, na rozbój po szosach - wykrzywił się z obrzydzeniem medyk.
- Ech, nie gadaj nawet, nie warci w tej chwili ani naszego wspomnienia! - odkrzyknął mu też znajomy
nauczyciel z tegoż lasu. - Tu się, bracie, robi historia w twoich oczach. Historia Polski, wiesz to?

- Patrzcie go, jak to składnie wywiódł! Tęga głowa! - z uznaniem potwierdził nasz robotnik z tartaku.

A górą szły pociski z szumem, chichotem, trzaskiem, warczeniem, śmiesznym jakimś mlaskaniem,
kląskaniem, jakby jakiś wielki żarłok kocioł kaszy do czysta wygarniał.

- Je jej! - cudowali się chłopcy. - Ile to tam tych naszych kuferków było? A pamiętasz, jak nasz „Stary”-
raban zrobił przy tym nocnym „korku” na szosie na Lignicę? Wiedział, co robi, nie bój się! Niechby tak
w porę nie dowieźli na pozycje wszystkiego, niechby tak co porozbijali, popsuli, guzik by z tego był!

„Stary” wyprostował się na skarpie. Szedł ku rowom w tym huku piekielnym jakiś pojaśniały na
twarzy, roześmiany, radosny:

- No, dzieci, będziemy tę Nysę brad? Bez zakasywania nogawek u portek, w bród, co?

Odwrzasnęli mu tak, że przekrzyczeli chyba tę piekielną kanonadę:

- Będziemy! W bród!

I wzięli Nysę w bród. Właśnie bez zakasywania nogawek, więc w buciorach, w których chlupotała
woda przez wiele godzin jeszcze i na tamtym brzegu, hitlerowskim.

Potem stanęło im na drodze miasteczko Nysky. Tak właśnie się z niemiecka zowiące. Miasteczko
niezbyt szczęśliwe i łatwe, bo z rąk do rąk przechodzące. Prażą ogniem karabiny maszynowe, pękają
szrapnele, plują moździerze. Nasze grupy szturmowe biją się z hitlerowcami o każdy dom, o każdy
zaułek. Wpada na rynek miasteczka Generał. W swoim „Willysie”, rzecz jasna. W biegu wyskakuje na
bruk, czarny od kurzu i zły jak chrzan.

- Czego się z tymi Nyskami tak bawicie? Długo tego dobrego w takim to i takim miasteczku (nieładnie
się wyraził, całkiem nieładnie). Inni Berliny biorą, a wy co?

- Ta-jes - wymamrotał Julek, dowódca pułku (dobry, hiszpaoski znajomy i aż nadto znany tym
wszystkim spod Lenino).

- Pójdziemy zobaczyd, co oni się tak z tymi hitlerowcami guzdrzą!

- Obywatelu Generale! Wam, jako dowódcy armii, nie wolno! Diabelski taki tam ogieo... - tłumaczył
bardzo służbiście dowódca pułku i tylko oczy mu aż z niepokoju świecą, czy przyda się na co takie
zuchwalstwo.

- Właśnie dlatego pójdziemy zobaczyd, czego to taki diabelski ogieo - całkiem spokojnie już i łagodnie
odpowiedział mu Generał.

Wyleźli na placyk pod ogniem. A tam stoi ogniomistrz Tomaszewski, chłopisko chyba dwumetrowe,
siłacz nad siłacze.

Zobaczył Generała, chce się zameldowad, a tu ani rusz. Mimo wzrostu i siły niedźwiedziej chłopak
miał ciężki defekt wymowy. Po prostu jąkał się jak nieszczęście. A niech się jeszcze czymś wzruszył,
ani me, ani be. Nie wydusi, nie wykrztusi.
Nie wiedział przecie tego Generał, więc powiada, znów zły jak chrzan:

- Tyś co, chłopczyku, ze strachu przed hitlerowcami języka w gębie zapomniał?

Ogniomistrz Tomaszewski poczerwieniał jak burak i tylko błagalnie na dowódcę pułku patrzy.

Więc dowódca zaraz żarliwie:

- Obywatelu Generale, chłopak ma defekt wymowy, ale strzela jak anioł!

- Ano, to cię, chłopcze, przepraszam. Nie wiedziałem przecie. Widzisz tę wieżę? Ano, rąbnij w nią,
trafisz?

„Buch-buch”! Dwa razy tylko huknęło działko. Nad wieżą obłoki różowego, ceglanego pyłu i czyste
niebo. Wieży ani śladu.

Popatrzył z uznaniem na ogniomistrza Generał:

- Ano, to się tam już nie melduj! Na migi też możesz, chorąży Tomaszewski, od tej chwili! Ale strzelasz
jak dwa anioły!

Nysky zostały wzięte i ruszyli w kierunku Drezna. Czołowe jednostki Drugiej Armii z Korpusem
Pancernym dotarły na odległośd 10 kilometrów od Drezna.

Miasto wyglądało, jak na hitlerowskie miasto, ślicznie. Nocą jak otwarte drzwi wielkiego, hutniczego
pieca. W dzieo nie wyglądało wcale, bo było do cna zasnute czarnym dymem, przez który ani jedna
wieża, ani jeden komin fabryczny nie chciał się ukazad oczom patrzących.

A patrzący, ci chłopcy z Drugiej Armii, tak to sobie mniej więcej gwarzyli:

- Ano, pali się ślicznie, chwała Bogu! Już nieraz człek w sprawiedliwośd zwątpił. Pamiętasz to nasz
Nowy Świat? Albo i getto warszawskie?

- A plac Napoleona ładny zostawili, co?

- A plac Teatralny, moje strony od dziecka, matka tam za szatniarkę była w Operze...

- Niechże teraz zobaczą, jak to miło! Może im się ten Hitler ze łbów w tym dymie wykurzy, co?

W gwałtownym pościgu Druga Armia rozciągnęła się na znacznej przestrzeni od Nysy aż po Drezno.
Po drodze w zdobywanych miasteczkach zostawiali tylko lada jakie załogi. Powalony faszyzm leżał
u nóg wzdłuż tych szos zapylonych, rozgniecionych gąsienicami naszych czołgów, w miasteczkach
wyludnionych, gdzie miauczały tylko zdziczałe koty.

Na północy Berlin odgryzał się jeszcze, otoczony przez Armię Radziecką i naszą Pierwszą Armię. A
wtedy od południa, z Czech, zaczęły się przedzierad, wyciskane stamtąd przez żołnierza radzieckiego,
ostatnie już hitlerowskie formacje. Właśnie na ten swój hitlerowski Berlin. Nic już nie mające do
stracenia, ale i nic do zdobycia. Byle na północ, byle właśnie do tej stolicy Hitlera, przeklętego przez
cały świat.

Z południa, z Czech, wiodła jedynie droga ku północy, ku Berlinowi.

Hitlerowcy, gnani już ostatnią wściekłością, zaczęli przecinad szosę z południa ku północy. Tu i tam
rozpoczął się zażarty, ostatni bój. Bój na śmierd i życie. Generał ze sztabem został odcięty od czołowej
grupy walczącej pod Dreznem i od tyłów armii ciągnących na pozycję. Było to chyba najtrudniejsze
właśnie, w takim rozciągniętym marszu, zadanie bojowe. Generał nie namyślał się długo: kazał
otoczonym na północ od Budziszyna oddziałom zwrócid się frontem ku południowi. Tu, w rejonie
Budziszyna, w małej mieścinie Klein-Welcke, zgromadziły się wszystkie najbardziej zajadłe formacje
hitlerowskie, cały korpus pancerny, nie dobity w Czechach.

Sytuacja była bardzo groźna. Tak groźna, jak tylko na wojnie bywa przy otoczeniu przez nieprzyjaciela
obydwu skrzydeł naraz, przy zaskoczeniu. W miasteczku wrzał bój. Zza rozwalonych domów
wysuwały się już potworne cielska „Tygrysów”. Waliły działa, terkotały karabiny maszynowe
z czołgów. I właśnie wprost w te „Tygrysy”, w pełnym biegu wjechał generalski „Willys” w sam środek
największego ognia.

- Chłopcy, Welcka musi byd wzięta! Szturmem!

Twarz Generała była aż straszna w tym ogniu, w czerwonej poświacie wybuchów. Rozpięta w biegu,
czarna, skórzana kurta, jakże znana na wszystkich ogniowych pozycjach. Ze wszystkich pól ostrzału,
gdzie przechadzał się wolnym krokiem nad nasypami rowów strzeleckich. Generał kpiący ze śmierci,
kulom się nie kłaniający. I teraz, z rewolwerem w ręce, krzyknął ku chłopcom, którzy zalegli
w nierównościach zrytej pociskami ziemi, pod ogniem idącym z „Tygrysów” i ze szczytu wzgórza nad
szosą:

- Za mną, chłopcy!

Poderwali się z ziemi, runęli jak potok górski wiosną, nieprzytomni z uniesienia, rozkrzyczani owym
najpiękniejszym bojowym wrzaskiem:

- Naprzód! Naprzód!

Szli jak szaleocy! Wyprostowani, nie ostrożną, przypadającą do ziemi tyralierą, lecz zwartym murem!
Na cofające się przed nimi „Tygrysy”. Wdarli się na wzgórze, zdusili granatami gniazda rozszczekanych
karabinów maszynowych, wytłukli hitlerowską obsługę do nogi.

Potem go nieśli już na rękach. Jakby swój sztandar bojowy. Na próżno im się po swojemu
odmachiwał, opędzał.

- Niech żyje! Niech żyje! Nasz Generał! Nasz dowódca! Nasz „Stary”!

Wrócił do odciętego sztabu. Szosą, pod ogniem nieprzyjaciela. Czarny od prochu, promieniejący.

Nie było i tam tak znów miło. W owej Königswerdzie. Hitlerowcy przedzierali się bokiem,
nieświadomi, że sztab mają tuż w zasięgu strzału. I trudno się było ruszyd z niewielką ochroną. Z
dokumentami, z taborem sztabowym. O 150 metrów od kwatery stały działa artyleryjskie,
przygotowane do ognia na wprost, na terkoczące nie opodal „Tygrysy”, przedzierające się przez
miasteczko na przełaj. Ciągle na północ, na ten hitlerowski Berlin.

Niechże tylko odrobinę kurs zmienią - będzie to już bój ostatni. Walka wręcz, aż do ostatniego
naszego naboju. Po kwaterze snuli się bladzi oficerowie. Co tam śmierd własna! Ale dowódca, właśnie
ich „Stary” jest w śmiertelnym niebezpieczeostwie. Wartownicy i łącznicy stali znów na podwórzu
z automatami gotowymi do strzału, wsłuchani w ten nie opodal przepływający chrobot hitlerowskich
gąsienic. Z twarzami od naprężenia jakby wyciosanymi z drzewa.

A wtedy, właśnie wtedy, kiedy zdawałoby się, że pękną naprężone nerwy od tego chrobotu
przesuwających się nie opodal czołgów i od własnego, skupionego męstwa, wyszedł na próg
dowódca. Na próg domku. Człowiek, który właśnie znał całą grozę tych godzin. Najlepiej z nich
wszystkich. W rozchełstanej kurtce w szarawoniebieskawe paski, wymiętej, niedbale wciągniętej,
jakby się do drzemki zabierał. Stanął sobie na progu. Ziewnął. Szeroko, niefrasobliwie. Popatrzył ku
niebu, jak wiejski gospodarz wypatrujący pogody. Przeszedł się leniwie po podwórku, zajrzał przez
płot do pustego ogródka. Znów ziewnął, wielce czymś jakby znudzony.

Rozprężyły się napięte mięśnie skamieniałych twarzy chłopaków, owej nielicznej ochrony sztabu,
z automatami gotowymi do strzału. Ten i ów przestąpił z nogi na nogę. Jakiś spokój zaczął zalewad
skurczone niepokojem serca.

Dowódca pogmerał w kieszeni spodni z generalskimi lampasami. Najpierw w lewej, potem w prawej.
Wyciągnął miękką, skórzaną papierośnicę.

Nieprzerwanie grzechotały niemieckie czołgi, walące na północ przez miasteczko, gdzieś w sąsiedniej
ulicy.

Generał otworzył papierośnicę. Wybierał wolniutko papierosa. Rozgniótł w palcach, usypał szczyptę
zbyt nabitego w gilzie tytoniu.

Zaterkotał jakiś karabin na sąsiedniej ulicy. Huknął strzał pobliski z hitlerowskiego czołgu.

Dowódca wolniutko szukał teraz w kieszeni zapałek. Najpierw w lewej, potem w prawej. Zapalił
zapałkę. Ręka ani mu drgnęła. Zdmuchnął maleoki płomyczek, rzucił zapałkę na ziemię, przydeptał ją
butem. Jeszcze raz spojrzał na obłoczki, zaciągnął się głęboko, smakowicie dymem. Zakasłał.
Wolniutko wszedł do domku.

- No, dobra jest! - odetchnął głęboko wartownik.

- Wiadomo, że nie musi byd źle, kiedy sobie tak nasz „Stary” poziewuje. I bez munduru, bez pasa, ino
w tej rozmamłanej, za przeproszeniem, kapocie pogody wypatruje - przytaknął skwapliwie łącznik
sztabowy.

Jak bardzo było źle w tej chwili, wiedział właśnie tylko sam Generał. Sztab odcięty całkowicie od
własnych formacji przewalającą się przez miasteczko kolumną niemieckich „Tygrysów”. I te jedyne
działka wystawione o 150 metrów od chałupy, ostatnia i jedyna broo. Obsługa każdego z nich stała
w pozycji bojowej wpatrzona w działonowego. W ciszy śmiertelnej oczekująca już tylko jedynego
i ostatniego rozkazu:

- Ogieo na wprost! Czołgi przed nami!

Komenda taka bywa ostatnia i niepowtarzalna.

Potem już może byd tylko ostatnia salwa. Z tych automatów przy sztabie. I koniec. Śmierd.
Ale cichną czegoś zgrzyty gąsienic „Tygrysów”. Jeszcze jeden się przetoczył. Cisza. I jeszcze jeden.

Ostatni! Opadają bezwzględnie, z ulgą, zdrętwiałe na zamku działa ręce zamkowego.

A Generał już w progu kwatery. W dopiętym pasie. Już wskakuje do zapuszczonej maszyny. Ani myśli
ziewad. Twarz znów naprężona, normalna. Jedzie na zagrożone odcinki. Tutaj już naprawdę
bezpiecznie. Niechże sobie sztab pracuje w spokoju! Więc jeszcze tylko z maszynami do oficera
dyżurnego:

- A na łącznośd mi uważajcie! Jadę podciągnąd, co nam tam porozwlekali na tej szosie! A wy tu cicho,
jakby was nie było. Z tą ilością ludzi nie ważcie mi się narywad!

To „podciąganie”, to wiadomo, znów sam środek jakiejś bitwy z przedzierającymi się na innym
odcinku szosy hitlerowcami. Znów osobiste podrywanie chłopaków z ziemi do ataku, znów osobiste
kierowanie ogniem, znów bzykanie kulek tuż przy głowie, przy tej mocno Wymiętej, wyburzałej na
słoocu i słocie czapce polowej, z poczerniałym, generalskim otokiem. Ale za nimi już zdobyta Nysa,
najbardziej na zachód wysunięta, wieczysta polska granica.
Rozdział siódmy
I ostatni o dwóch tylko kulach, także ostatnich

Padł Berlin. Padły hitlerowskie Niemcy. Wrócił żołnierz polski, zwycięzca znad Odry i Nysy. Przeszły
podkute żołnierskie buty, schodzone na wielkim szlaku bojowym po leżących w prochu i pyle
ulicznym hitlerowskich sztandarach. Wrócił żołnierz-zwycięzca, chłop z cywila na własną już, a nie
dziedzicową ziemię. Wrócił robotnik tartaczny, górnik, giser warszawski do własnej fabryki, wrócił
nauczyciel do szkoły, często bez szyb, z dziurawym dachem. I student na uniwersytet. W
rusztowaniach z pachnących, sosnowych desek stanęła, zdawad by się mogło, umarła Warszawa.

W domu przy ulicy Klonowej (nie opodal Belwederu z dumnie powiewającą na wietrze flagą z Białym
Orłem na wieży) zamieszkał Generał Karol Walter- Świerczewski. Drugi wiceminister Obrony
Narodowej. Patrzył na swoje najdroższe na świecie miasto. Na miasto w białych, pachnących sosną
rusztowaniach. I tu się, jak przed laty, spotkali z siostrami, Lonką i Henią. Znów u siebie, w
Warszawie.

- Czy pamiętasz tę piramidę z lukru za witryną cukierni Sommera na rogu Chłodnej i Żelaznej,
Karolku?

- Czy pamiętasz te polerowane łyżki, starą dorożkę I „nawiedzoną” Józefę, Karolku?

Tak właśnie pytały siostry, nazywając go znów jak przed laty dziecinnie, gdy przychodziły do cichego
domu na Klonową. Nie były to zbyt częste odwiedziny. Dzieo Generała zaczynał się, bywało, nieraz
o świcie, a kooczył się także dopiero, gdy pierwszy brzask przedzierał się przez zasunięte zasłony
gabinetu. Na świecie był pokój. Lecz nie dla Generała. W ciągłych inspekcjach, podróżach do
najbardziej zapadłych zakątków, gdzie stały różne wojskowe jednostki. Jak Polska długa i szeroka: od
posterunków strzegących granic, poprzez rozsiane po całej Polsce kompanie, bataliony, pułki, dywizje
wszystkich Okręgów Wojskowych jeździł Generał do tych swoich chłopaków. Z Pierwszej, z Drugiej,
z całego już wielkiego Wojska Polskiego.

Tu naurągał po swojemu, soczyście, kucharzowi za brudy w kuchni i cienką strawę z żołnierskiego

kotła. Tam pochwalił szczególnie czysto utrzymany blok koszarowy, pięknie wyczyszczoną broo,
porządne umundurowanie, czyste łóżka i wyszkolenie bojowe. I nie tylko bojowe, lecz i wyszkolenie
obywatelskie tego nowego Wojska, w którym żołnierz to nie jakiś przyrząd do ładowania broni, lecz
człowiek myślący, świadomy współgospodarz i współbudowniczy Polski Ludowej.

Był posłem w Krajowej Radzie Narodowej, potem w Sejmie Ustawodawczym.

Polska Partia Robotnicza powołała go do Komitetu Centralnego.

Odbudowywał się, leczył rany kraj przeorany wojną, wyniszczony faszystowską grabieżą. Ale na
granicach buszowały po lasach bandy. Ze zbiegłych gestapowców, faszystów ukraioskich,
z hitlerowskich armii, z rodzimych faszystów z NSZ, z wysłanników rządu londyoskiego i takich, co to
swego czasu chłopców z bronią na dziwne nocne „manewry” w las wyprowadzali (w całkiem
przeciwnym kierunku niż front nad Wisłą).
Na bojowym posterunku, gdzieś tam, po zapadłych wioskach, lasach, mokradłach i bezdrożach
pogranicznych czuwali we dnie i w nocy chłopcy z Wojsk Ochrony Pogranicza.

I oto pewnego marcowego poranka, w małym zapadłym miasteczku Baligrodzie, nie opodal naszej
wschodniej granicy odbywała się taka właśnie inspekcja. Kiedy Generał obejrzał już sobie wszystko
dokładnie, po swojemu, nie przepuściwszy i kucharzowi, a pogawędziwszy z chłopcami stojącymi
w ciasnej wokół niego gromadzie, zapytał nagle jednego z oficerów:

- Słuchajcie no, kapitanie! A gdzie tu będzie najbliższa komenda WOP-u? Jaka tam droga?

Kapitan popatrzył na Generała niepewnie. Już wiedział, co to znaczy. Jeśli powie, że droga dobra, to
powie nieprawdę. Właśnie w okolicy włóczą się bandy leśne. Ci faszyści nie dobici, krajowi
i zagraniczni. Jeśli powie o tych bandach, to jeszcze gorzej, bo wtedy już na pewno Generał pojedzie.
Nie od dziś go znają. Zaczął więc dosyd wykrętnie:

- Obywatelu Generale! Droga taka sobie ani zła, ani dobra. Na sto procent za nią nie można ręczyd.
Bo... całkiem niebezpieczna.

- Cóż, mój kapitanie, znaczy niebezpieczna droga? A w Warszawie to ci cegła nie może spaśd na
głowę, chod Warszawa całkiem teraz bezpieczna? - zakpił Generał.

Teraz już i inni zaczęli pomagad kapitanowi, chod bardzo niepewnie, bo także aż za dobrze znali
Generała.

- Kiedy ta maszyna, obywatelu Generale, ma opony całkiem zdarte i motor też nie tego... Nie
wyciągnie chyba...

- Kiedy to nic żeśmy nie przygotowali... Bez zwiadu nie można w taką drogę ruszad... Posterunek
WOP-u w Ciśnie.

Generał patrzył na nich po swojemu, kpiąco. Ale w oczach już było coś niedobrego. Czuli, że za chwilę
mogą usłyszed parę słów całkiem nieprzyjemnych. Jakąś małą, a dosadną lekcję o odwadze,
dyscyplinie i tym podobnych zaletach, bez których w wojsku to ani rusz. Generał jeszcze się jednak
pohamował i całkiem nawet miękko powiedział:

-Cisną? Ano, to się tam chłopcy ucieszą, jak nas zobaczą. Do nich i tak nikt nie przyjeżdża...

Głos był miękki, ale wiedzieli wokoło stojący oficerowie, że to właśnie rozkaz, że na nic się nie zdadzą
dalsze wykręty, prośby, przedkładania.

Trzy maszyny stały już zwrócone w kierunku Leska. Droga tam już była dokładnie spenetrowana,
przepatrzono lasy, wystawiono posterunki! A tu masz! Popatrzyli na siebie spod oka, tak żeby
Generał nawet nie zauważył tych niespokojnych zerkao. I co by to im zresztą pomogło? Znali go, bo
znali, aż za dobrze! Jeśli niebezpieczny posterunek, to właśnie on tam musi byd osobiście, żeby się
chłopcy raźniej poczuli. Bo to i pierwszy raz tak było?

Generał wydał rozkaz, wykręciły się trzy maszyny. Na tę osobową z przetartymi oponami nawet nie
spojrzał. Siadł sobie na wielkim „Dodge'u” przy szoferze, przykrył się kożuszkiem i powiedział krótko:

- Jazda! Na Cisnę!
Pierwsza maszyna z ochroną zaczęła prychad, parskad i jak znarowiony koo. Ale motor nie chciał się
zapalid. Stoi. Szofer kręci korbą. Nic. Wskakuje do szoferki, kręci i majstruje, włącza, wyłącza gaz,
naciska pedał. Maszyna nic. Ani drgnie. Szoferowi aż pot ciurkiem cieknie spod czapki. A maszyna jak
stała, tak stoi.

Generał kazał ją wyminąd swojemu szoferowi. Za nimi ruszyła druga ciężarówka z żołnierzami.
Spojrzał na zegarek: 9.15.

Pędzą po szosie. Na tę Cisnę. Do tych chłopaków z WOP-u, z samotnego, pogranicznego posterunku.

Szosa nawet niczego. Gładka. Po prawej stronie szosy strome wzgórze. Kiedy je mijali, zaterkotały
nagle karabiny maszynowe, już z tyłu.

- Gazu - mruknął Generał szoferowi - przez mostek!

A tu już ogieo od przodu i z boku, wzdłuż całej trasy.

- Stad! - rozkazał Generał.

Zeskoczył na szosę. Szybkim spojrzeniem objął żołnierzy zeskakujących z drugiej maszyny. Spojrzał na
wzgórze. Wznosiło się ze 150 metrów nad szosą. Ciemniały tam od czasu do czasu odrywające się od
ziemi łby bandytów.

Generał stał wyprostowany. Od razu objął komendę:

- Brad wzgórze!

Chłopcy wdarli się na strome, gładkie zbocze, porosłe trawą. Nogi obsuwały się po oślizłej trawie,
z góry szedł nieustanny ogieo. Granatami zaczął bid garłacz. Utknęli w połowie wzgórza.

Nagle zaterkotał karabin z lewej strony. Banda otaczała oddziałek na gładkiej równinie. Biją więc już
z dwóch stron.

Generał zbliżył się do mostku nad strumieniem.

Strumieo zakręcał w tym miejscu, drugi, wyższy brzeg był ostatnim możliwym punktem oporu.

Przeszedł pod nie ustającym ogniem na prawy skraj szosy. Krzyknął ku swoim:

- Zostawid małą grupę na osłonę! Przechodzid na drugą stronę strumienia!

Znów pod tym ogniem na lewą stronę mostku. Pod ogniem nie ustającym wyprostowany. Kpiący ze
śmierci. Spokojny. Nagle, już nad tym strumieniem zachwiał się lekko, skurczył, ręce przycisnął do
brzucha. Czerwony strumieo krwi trysnął przez palce:

- Jestem ranny w brzuch? - jak by się zdziwił.

Podskoczyli ku niemu z opatrunkiem. Stał wydając dalej rozkazy. Gwizdały kule. Od czasu do czasu
trzaskał na szosie granat z bandyckiego garłacza.

Generał chyba słabł od upływu krwi. Pozwolił się leciutko podeprzed żołnierzowi schodząc wzdłuż
strumienia na nową pozycję.
A wtedy druga kulka, zdradziecka kulka z lewego skrzydła, trafiła go w plecy. Zachwiał się. Pochwycili
go we dwóch już lecącego im z rąk bezwładnie. Położyli go na rozpostartym płaszczu.

- Co z wami, Generale? - pytali przez gardła ściśnięte spazmem, rozpaczą. Jeszcze raz podniósł
powieki, spojrzał na swych wiernych chłopaków gasnącymi oczami:

- Umieram. Nie zostawcie mnie tutaj - wyszeptał już głosem zacichającym, ostatnim. Zapadały
powieki na oczy. Cienie rzuciły się na skronie, pogłębiły się nagle te bruzdy od kącików bielutkich już
ust ku zapadłym nozdrzom.

Zacichł ogieo ze wzgórza. Jeszcze raz szczeknął bandycki karabin z lewego skrzydła. Z dala od szosy
leciał już szum motoru. Tego samochodu, który miał jechad na czele. Zeskoczyli chłopcy w biegu. Z
automatami złożonymi do strzału poczęli się wdzierad na owo przeklęte wzgórze, ale banda już
uciekła w panice, w dzikim popłochu.

Na rozpostartym płaszczu leżał Generał. Z czerwonymi plamami krwi serdecznej na starym, jeszcze
znad Oki mundurze, w którym najchętniej jeździł do tych swoich znad Oki chłopaków. Znad Oki, Sum,
Lublina, Wisły, Nysy.

Krwią nasiąkł stary frontowy płaszcz. Chod na świecie był niby pokój, w ten marcowy dzieo 1947 roku.
Tylko jeszcze widad nie dla Niego i nie dla tych Jego chłopaków, co dnia ze śmiercią za pan brat, co
dnia na ogniowych pozycjach.

Chod w białych już rusztowaniach stała przywrócona do życia Warszawa. To najbardziej ukochane
przez Niego miasto na świecie. Do którego szedł przez wszystkie pola bitew.

I wrócił do niej. Do serca kraju - Warszawy. Na zawsze.

W starym, bojowym mundurze, zbryzganym krwią.

„Warszawski Generał”. Nasz „Stary”, Karol Walter- Świerczewski.

Człowiek, który się kulom nie kłaniał.

Spis treści
Rozdział pierwszy O piramidzie z prawdziwego lukru, o czarodziejskiej dorożce i bardzo tajemniczym
domu, czyli początek całej historii........................................................................................................... 3
Rozdział drugi W którym czas szybko leci, nawet w nudnej szkole, chod w niej nie uczono języka
chioskiego (co by się bardzo, jak się okaże później, przydało) .............................................................. 10
Rozdział trzeci O słonecznym kraju, w którym często przyjdzie nam wąchad prawdziwy proch, czyli
rozdział nie przeznaczony dla „maminsynków” wszelkiego rodzaju..................................................... 24
Rozdział czwarty O podziemnym miasteczku, kopiastym śniegu i wiośnie w odwiecznej puszczy,
w której na zające poluje się światłem reflektorów .............................................................................. 40
Rozdział piąty Warszawski, w którym nawet dowódcy miewają twarze całkiem mokre od wody
wiślanej .................................................................................................................................................. 48
Rozdział szósty O wielkim zwycięstwie, które przychodzi po wielu dniach bardzo trudnych i bardzo
uciążliwych i wcale nie spada jako manna z nieba ................................................................................ 55
Rozdział siódmy I ostatni o dwóch tylko kulach, także ostatnich ......................................................... 68

Okładkę, stronę tytułową i ilustracje projektował KONSTANTY M. SOPODKO

Redaktor ANDRZEJ BOGUSŁAWSKI
Redaktor techniczny ZOFIA SZYMAOSKA
LEKTURA SZKOLNA
Sześd tysięcy sto dziesiąta publikacja Wydawnictwa MON
Printed in Poland
Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1978 r. Wydanie XV
Nakład 100 000+330 egz. Objętośd 5,57 ark. wyd., 7,75 ark. druk. Papier druk. mat IV kl. 65 g, format 82x104/16 z Fabryki Celulozy i Papieru
im. J. Dąbrowskiego w Kluczach. Druk z matryc. Oddano do druku we wrześniu 1977 r. Druk ukooczono w styczniu 1978 r. w Wojskowych
Zakładach Graficznych w warszawie. Zam. 2237.
Cena zł 10.-

Ilustracje zostały pominięte – zorg.