STAROŻYTNOŚĆ

DZIEJE STAROŻYTNEGO EGIPTU

Epoka" Lata p.n.e. Charakterystyka, wydarzenia
Prehis- ok. 4000 Pierwsze osady ludno§ci rolniczo-pastersleiej nad Nilem
toria przed 3000 Wykształcenie się lokalnych systemów nawadniających
ok. 2850 Zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu, początek I dynastii
ok. 2650 Panowanie Dże sera (1lI dynastia) , pierwsza piramida schodkowa
Stare
ok. 2600 IV dynastia - budowa największych piramid (~ str. 38)
Państwo
(1 - 8) ok. 2550 Utrwalenie s ię tradycyjnego podzialu pań stwa na tzw. nomy
ok. 2450 Rozwój religijnej doktryny heliopolitańs leiej (kult Slońca), oslabienie
władzy centralnej

Io.p. 2180-2040 Rozpad kraju na niezależne państewka, znikoma władza "dynastii" IX i X

ok. 2040 Ponowne zjednoczenie Egiptu (ze s tolicą w Tebac h) przez Mentuhotepa II
Średnie ok. 1950 Przesunięcie granic Egiptu na pd. do II katarakty Nilu - opanówanie tere-
Państwo nów złotono§nych Nubii przez Sesostrisa I (X II dynastia)
(11-12) ok. 1850 Szczyt potęgi Średniego Państwa za Sesostrisa III. Wplywy egipsleie
w Syrii i Palestynie, zagospodarowanie oazy Fajum
1786-1650 Osłabienie siły państwa, usamodziełnianie miast dełty Nilu, utrata Nubii
IIo.p.
1650-1550 Rządy ,,Hyksosów" - władców obcego (azjatycleiego) pochodzenia
(13-17)
w Dolnym Egipcie
ok. 1550 Zjednoczenie Egiptu przez wladców Teb, zdobyc ie hyksoskiej twierdzy
Awaris w Delcie Nilu
1526-1512 Panowanie Totmesa I - podbój państwa Kusz (w lącze nie doliny Niłu po
IV kataraktę do Egiptu), wyprawa zbrojna do Syrii - dotarcie do Eufratu .
Odzyskanie znacznej roli przez miasto Memfis
ok. 1500 Rozkwit budownictwa grobowców w Dolinie Królów (okolice Teb)
Nowe
ok. 1470 Pokonanie przez Totmesa m państwa Mitanni oraz opanowanie Syrii
Państwo
i Palestyny - szczyt potęgi państwa egipskiego
(18-20)
ok. 1373- Próba zastąpienia tradycyjnej religii nowym kultem Slońca (Atona) przez
1362 faraona Amenhotepa IV - Echnatona; rewolucja w sztuce egipskiej
1361 -52 Panowanie Tutanchamona - przywrócenie tradyj nej religii
1304-1238 Panowanie Ramzesa 11 - okres równowagi w rywalizacji z pa ństwem
Hetytów, podzial stref wplywów w Syrii
ok. 1250 Wa lki przeciw najazdom "ludów morza" i Libijczyków
mo.p. 1085-ó64 Ograniczona władza faraonów, na tronie m.in. Libijczycy i Kuszyci
(21-25) ok. 67ł-ó64 Najazdy Asyrii na Egipt, leilkunastoletnia zależno§ć od obcej władzy
Okres R ządyPsametyka I - wyzwolenie i ponowne zjednoczenie Egiptu. W sztu-
664-610
Późny ce nawrót do wzorów z okresu Starego Państwa
(26-30) 525 Najazd Kambyzesa, Egipt do 332 p. n.e. (z przerwą 404-342) prowincją Persji
332 Wej~cie wojsk Aleksandra Macedońsleiego do Egiptu, założenie Aleksandrii
323 Założenie przez Ptolemeusza I monarchii hellenistycznej
Okres mw.p.n.e. Aleksandia staje się głównym o~rodkiem kultury greckiej
helIenis-
ok. 100 Początek dominacji rzymskiej nad polityką Egiptu
tyczno-
30 p.n.e. Śmierć Kleopatry, ostatniej władczyni Egiptu, Egipt prowincją rzymską
-rzym-
siei II-mw. n.e. Rozwój chrze~cijaństwa w Egipcie (patriarchat ałeksandyjski)
395-{)4() ne. Egipt czę~cią cesarstwa bizantyjsleiego
641 n.e. Podbój Egiptu przez Arabów
a -w nawiasach podano numery panujących dynastii . skrót .. o.p." oznacza Okres Przejściowy
NAJWAŻNIEJSZE PAŃSTWA BLISKIEGO WSCHODU
Państwo
.Rodz.
k Glówne
. 1Okres.1 WybranI. wladcy
Religia Uwagi
region Ję zy. rnIasta
Gilgamesz z Rozbudowany Lud niewiadomego pochodzenia przybyly w IV tys. p.n.e. Rywalizujące miasta -
2800- Uruk (ok. 2.1 (0), politeizm, - pań stwaz centralnie polożonymi św i ątyni ami , wladza królów-kaplanów.
Uruk, różne bóstwa Rolnictwo oparte na nawadnianiu , rozwinięte rLemioslo i handel (kontakty m.in.
2340 I,.ugalzagesl
Ur, zUmmy czczone w Egiptem, Elamem, pn. Mezopotamią oraz krajem DiJmun - wybneżcm Bahrajnu).
1 Nippur, (ok. 237 1-47) różnych Ok. 2500 p.n.e. ukształt owa nie dojrLalego pisma klinowego, w czasach
Sumer 1 Larsa,
pd. Mezo- ? Gudea z Lagasz miastach. pańs twa akadyjskiego spisanie kanonu literatury sumeryjskiej.
Kisz, Najważniejsi Po upadku państwa akadyjskiego ponowny rozkwit kultury sumeryjskiej
potarnIa (ok. 2 140)
Eridu, bogowie: (nądy III dynastii z Ur). Próby pneciwstawienia się najazdom semickich Amo-
Lagasz, 2160- Utuhengal z Ur Enli l, An, rytów (m.in. mur zbudowany pnez Szusuena z Ur) nie powiodly się , w II tys.
Umma 2000 (ok. 21(0) Enki, Utu, p.n.e. Sumerowie utracili odrębność etniczn ą , ale j ęzyk sumeryj ski pozostal
Umammu z Ur
(ok. 2080) Inanna w użyciu w literaturLe religijnej i naukowej aż do czasów hellenistycznych
Sargon I (ok.
Bóstwa Utwonone pnez ludn ość se mick ą osiedlającą się pośród Sumerów od III tys.
sumeryjskie p.n.e. Za Sargona I pokonanie Sumerów i stwonenie potężnego. scentrali zowa-
Akad . 1 1 Akad,b 1
Naramsuen
2340- 1237 1- 2316)(ok. pod imionami nego pań stwa (zaczątki stalej annii). Klinowe pismo sumeryjskie dostosowano
śr. Mezo- sem. Babilon 2200 229 1- 2255) akadyjskimi. do języka akadyjskiego, kultura Akadu staja si ę syn tezą kultury Sumerów i Se-
potarnIa
Wielki kult mitów. Akadyjski pozostal językiem dyplomacji aż do polowy I tys. p.n.e., c h oć
Isztar-Inanny, pań stwo upadlo po najeździ e Kutów ok. 2200 p.n.e.
b Hammurabi IbOginI mIlości Zalożone pnez lud Amorytów. Do świetości doprowadziI Babilon Sumuabu, a
Akad , 1900- i płodności
(1792-1750) jego następca, Harmnurabi, podporządkowal sobie cale terytorium obecnego
Babilon 1590
Iraku. Slynna kodyfikacja praw za Hammurabiego
Burnaburiasz II
Kontynuacja Najazd Kasytów i ich panowanie - oslabienie po lityczne i kryzys gospodarczy
1530-
Babilonia 1 Babilon (1375- 1330) religii Sumeru (zasolenie gruntów, wyczerpanie latwo dos tępnych zlóż miedzi) przy trwającym VI
1157
śr. Mezo- sem. i Akadu. przodownictwie kulturalnym (Kasyci prLejęli kulturę podbitych ludów) ~
potarnIa Duża rola ;:o
Nabopalasar Stworzone przez Chaldejczyków - jedno z plemion amoryckich. Po pobiciu O
Marduka, Asyrii wyprawy ku Syrii i opanowanie zie m aż po granice Egiptu, rywaliz'acja N·
625- (626-W5 ) -<
Babilon I Nabuchodonozor bóstwa z innymi po tęgami BI. Wschodu. Znaczny rozwój gospodarczy (m.in. pierwsze -i
539 LI (604-552) opiekuńczego prywatne domy bankowe), rozkwit nauki (chaldejska astronomia i matematyka). Z
Babilonu Upadek po n ajeździe Perskim, wielokrotne próby odzyskania niezależności O
V>.
n,
 (J)
Państwo Rodz. Głów n e
Okres Wybrani w ł adcy Religia Uwagi ~
region język. miasta ;;O

Szamsiadad Politeizm, Wyzwolenie s i ę spod za leż n ości Akadu i Babilonii, a n as tępnie podboje w Me- O
1850- No
( 1748- 18) bóstwa znane zopotamii. Rywalizacja z B abiloni ą , dale kos i ęż ne kontakty handlowe (m.in. -<
-I
1680
z innych Kanesz w Anatolii). W XVII w. pop adni ęc i e w za leżność od od Mitanni Z
Asyria Asuruballit rejonów Odzyskanie ni epodległośc i po pokonaniu Mitanni przez Hetytów, wzmocnienie O
(J),

pn. Mezo- 1380- (1365- 1330) Mezopotamii. armii i państwa - podboje od wybrzeży M. Czarnego i Śródziemnego po n,
Du ża rola
potamia sem. Assur 1078 Tiglatpilesar I B abil oni ę . Powszechne u życi e broni żel aznej . Walki z naporem nowych plemion
(okolice kapł a n ów
( 111 6- 1078) semickich z Pustyni Arabskiej
Mosulu) boga Assura
Asurhasirpalll i bogini Isztar Okres wielkich wypraw wojennych - opanowanie Mezopotamii, Syrii i Egiptu.
909- (883-859) Silna militaryzacja i centralizacj a pań s tw a, przyslowiowo okrutne traktowanie
61 2 Sargon II pokonanych. W po ł VII w. os łabie ni e gospodarki po ustaniu d opływ u łupów
(722- 705) wojennych, ostateczny upadek po starciu z koa li cj ą Chaldejczyków i Medów
Hattusilis Politeizm, N apły w Hetytów do Anatolii w XX- XIX w. p.n.e., pokonanie i s tni ej ącyc h tam
1600 · (ok. 1650) naj w. rola - ks i ęs tw
ludu Chatytów i przej ęcie znacznej częśc i ich kultury. W XVII w. p.n.e.
Państwo 1450 Mursilis I Wurusema, powstanie zjednoczonego pa ńs twa i pocz ąte k okresu podbojów. Po podporządko-
Hetytów (ok. 1600) chatycka waniu sobie większości Azji Mniejszej wyprawy na Sy rię, zdobycie Babilonu ( 1595)
i-e Hattusas bogini Sło ńca
śr. i wsch. Suppiluliuma Pokonanie Mitanni , długotrwałe zmagani a z Egiptem o panowanie nad S y ri ą.
Anatolia 1430- (ok. 1380) i bóg bu rzy; Ok. 1200 upadek imperium w wyniku migracji "Iudów morLa" (okres wielkich
ta kże bogowie wędrówek ludów we wsch. części basenu M. Śródziemnego, napływ do Anatolii
1200 Muwatallis (ok.
indoira ń scy plemion z Tracji); niektóre pa ń s te wka hetyckie prte trwa ły jeszcze kilka wieków
1300)
Szauszatara (ok. Bogowie hu- Za łożone przez (przyby ły prawd. z pn .) lud Hurytów przy udziale łndoe uropej -
Alalach,
1480) ryccy (np. Ku- czyków. Więk sze znaczenie od XVII w. p.n.e., w okresie św i e tnośc i opanowalo
Mitanni a Arrapcha, 1600-
kauk Tuszratta ( 1380) marbi) i indo- (m.in. dz ięki u życ iu nowej broni - rydwanów) pn. i śr. M ezop o ta mię oraz pd.-
pn. Syria Waszu- 1300
·b ira ń scy (Indra, -wsch. A na tolię. Rywalizacja z innymi "wielkimi mocarstwami" epoki (Egiptem
ganili
Mitra, Waruna) i Hetytami) o S yri ę. Bogata literatura spisana pismem klin owym
Elam Szilhakinszuszi- Rozbudowany Rozmaite organizmy pa ń s two we tworzone od ok. 3000 p.n.e. do ok. 600 p.n.e.,
a 1300-
pd.-zach. draw Suza nak (ok. 1150- politeizm sprawna admini stracja będąca wzorem dla administracji perskiej . Wielokrotne
1100
Iran 11 20) wojny z pańs tw ami Mezopotamii . Histori a stosunkowo s łabo poznana
Argisti (790-765) Rozbudowany Lud spokrewniony z Hurytami (por. Mitanii), znany m.in. z wysokiego poziomu
Urartu a 900-
kauk Tuszpa Sardur 1\1 (760- politeizm, m.in. metalurgii miedzi i brąz u. Wojny z Asy ri ą , wyprawy na Zakaukazie i ku Syrii ,
Armenia 650
730) bóg Chaldi upadek po najazdach Medów i Scytów
Państwo Rodz. Główn e
Okres Wybrani władcy Religia Uwagi
region j ęzy k . miasta
Liczni I s tni ej ące ju ż w IV tys. p.n.e. osady, prze kształc aj ące s ię w III tys. p.n.e. w
Fenicja Sydon,
bogowie, bogate miasta, sły nące prlez calą s ta roży tność z doskonalego rzemi os ł a (ozdoby
wsch. Tyr, 1200-
m.in. El, Baa l, z metalu, wyroby ze szkla, barwne tkaniny) i szkutnictwa. R ozleg łe morskie
wybrl . M. sem. Byblos, pocz. -
bogini Astarte wyprawy handlowe, od XII w. p.n.e. kolonie wzdłuż pd. wybrleży M. Śr6dziem-
Śródziem- Berytos, n.e.
(t ożsa ma z me- nego (m.in. Kartagina). Miasta fenickie nigdy nie tworzyly jednego pa ń s tw a ,
nego Ugarit
zopol. Isztar) zwykle pozos taj ąc za leż n e od silniej szych sąs i adów. W użyc iu najstarszy alfabet
Saul ( 1030-10 IO) Monoteizm - W XII w. (okres " wędrówek ludów" i upadku dotychczasowych po tęg na
Państwo Dawid ( 101 0- kult jedynego Bliskim Wschodzie) n a pływ plemion hebrajskich do Palestyny. W XII- XI w.
Jerozo- X 11-
izraelskie sem. 970) Boga (Jahwe) jednoczenie się plemion, podbój Kanaanu, walki z Filistynami (jeden z "ludów
lima Xw.
Palestyna Salomon (970- morla" osiedlony na wybrleż u w XII w.). Za panowania Salomona jedno z
93 1) ważniej szych pań s t w regionu , póiniej u zależ ni o ne od silniejszych s<ł s i adó w

Frygia Midas I (ok. 720) Politeizm, Lud przybyly z Bałka n ów w ko ńc u II tys. p.n.e., pallstwo utworlone w IX w. i
V III-
Azja i-e Gordion m.in. bogini- rozbite przez naj azd koczowniczych Kimerów (680). Znaczny wpływ na kulturę
VII w.
Mniej sza -matka Kybele grec ką (m.in. bajki Ezopa Fryga)
Lidia Gyges (692-654) Politeizm, Lud spokrewniony z Hetytami , u sa mod z ie lnił si ę po zniszczeniu pa ń st wa
680-
Azj a i-e Sardis Krezus (562- z wi ązki z Frygów przez Kimerów. Długo trwale próby opanowania greckich miast
546
Mniej sza 546) religią grec ką wyb rzeża Morl Egejskiego i rywalizacja z Medi ą . Pierwsze monety

Kiaksares (625- Politeizm, kult Początko wo koczownicze ple mię i rań s kie, stopniowo wzrost jego roli, zwlaszcza
Media 670-
i-e Ekbatana 593) bogów po pokonaniu Elamu przez Asyrię. Po opanowaniu zach. Iranu pobicie Asyrii (61 2),
pn . Iran 550
indoira ń s ki c h uzależnienie Urartu i Persji, rywalizacja z Lidi ą i B abilonią

Cyrus II (558- Mazdaizm (re- Po wypowiedzeniu pos łu szeń stwa Medom podbój ich pa ń s t wa , a n as tępnie
529) forma Zaratus- Babilonii , Lidii, Egiptu, części Grccji, Azji Środk. i ziem po Indus. Stworzenie
Kambyzes II try ok. 600 potężnej , sprawnej administracji (wzorowanej na elamickiej i asyryj skiej), sieci
(529- 522) p.n.e.): walka dróg, poczty królewskiej , sprawnego aparatu fi skalnego. Pe łn a tolerancja Vl
Persja Perse-
558- Dariusz I (522- dobra (Ahura- kultural,!a i religijna, zj ednująca ludy wcześniej uciskane (np. zezwolenie na
pd.- zach. i-e polis, >
Al
332 486) mazda) ze powrót Zydów z niewoli babil oń s kiej do Palestyny). Długo le tni e wojny z
Iran Suza O
zIem (Ary- koczownikami (m.in. Scytami) N
man), kult og- Na dłuższą metę słabość wewnętrln a wynikaj ąca z niejednolitości etnicznej i re-
nia; tolerancja ligijnej oraz niezadowolenia z silnej eksploatacji gospodarczej podbitych prowin-
~
Z
dla in. religii cji. co ułatwiło podbój pa ń s twa przez Aleksandra M acedońskiego (~ str. 22- 23) O
Vh
szy: :y -p y Języ k OWy' yj pej p6 pmwdopod (h
STAROŻYTNOŚĆ

DZIEJE STAROŻYTNEJ GRECJI

VlI tys. Neolit preceramiczny, pierwsze wyprawy morskie (po surowce)
6200-6100 Pojawienie się ceramiki (Nea Nikomedia, Macedonia)
Pre- ok. 3000 Opanowanie umiejętności wytopu miedzi
his-
III tys. Rozszerzanie się osadnictwa, pierwsze duże osady warowne
toria
ok. 2100- Okres regresu cywilizacyj nego i zniszczenie wielu osad w Grecji ,
1900 prawdopodobny naplyw nowej ludn ości (lndoeuropejczycy?)
2000- 1700 Rozkwit kultury minojskiej na Krecie: palace w Knosos, Fajstos i Malii
l pol. II tys. Pismo hieroglificzne (tzw. linearne A) na Krecie
ok. 1700 Zniszczenie palaców w Knossos i Fajstos, możli wy najazd
Ok- 1700-1500 Ponowny rozkwi t Krety, rozbudowa palaców
res XVI- Pojawienie się wielkich ośrodków wladzy w Grecji wlaściwej (m.in. Mykeny,
XIII w. Tyryns, Teby, Pylos): tzw. kułtura mykeńska
mi-
ok. 1500 Wybuch wulkanu na wyspie Thera, zniszczenia na Krecie wywolane wstrząsa-
noj-
a mi ziemi, falami tsunami i popiolami wulkanicznymi
ski
XVw. Najazdy na Kretę (prawd. Grecy z kontynentu), zalamanie kultury minojskiej
ok. 1380 Pismo linearne B - pierwsze pismo j ęzyka greckiego
ok. 1200 Począte k okresu zniszczeń (wg tradycji m.in. wojna trojańska i najazd Dorów)

Ciem- 1100-750 Tzw. wieki ciemne: wyraine wyludnienie, brak palaców, zanik stosowania
ne pisma linearnego B, regres w rzemiośle i handlu
wieki ok. 1000 Począ tek zasiedlania wybrzeży Azji Mniejszej (m.in. Milet)
VIII w. Uksztaltowanie s ię struktury greckiego mi asta- państwa (polis)
776 Pierwsze igrzyska olimpijskie
ok. 750 Pierwsze zabytki nowego alfabetycznego pisma greckiego
VIII w. Spisanie poematów Homera i Hezjoda
ok. 750- Wielka Kolonizacja: intensywne zakladanie przez miasta greckie osad na
550 wybrzeżach M . Śródziemnego i M. Czarnego (-t str. 25)
725-ó20 Wojny mese ń s kie - wzrost potęgi Sparty na Peloponezie
VlI w. Rozpowszechnienie s ię falangi jako podstawowego szyku wojska
Gre- ok. 650-500 Rozpowszechnienie się tyranii jako formy rządów wielu miast greckich
cja 621 Spisanie praw w Atenach przez Drakona
kon. VII w. Pojaw ienie s ię monumentalnych rzeib kamiennych i odlewanych z brązu
od ok. 600 Okres stylu czarno figurowego w ceramice
ar-
594 Początek reform Solona w Atenach: zniesienie niewoli za dlugi , podzial
cha-
obywateli na klasy majątkowe, powolanie trybunalu
icz-
na ok. 580 Pierwsze monety greckie (Egina)
561-528 Tyrania Pizystrata w Atenach, ożyw i e nie gospodarki ateń skiej
ok. 550 Początek ceramiki czerwonofigurowej w Atenach
ok. 550 Zmiana kierunku pisma (od tego czasu - od lewej do prawej)
Vlw. Pierwsi znani fil ozofowie greccy (m.in . Tales z Miletu)
Vlw. Ukształtowanie się ustroju Sparty
546-540 Opanowanie przez Persów w iększości Azji Mniej szej, w tym greckiego Miletu
2 pol. Vlw. Początki dramatu greckiego
508 Reformy Klejstenesa: ukształtowanie klasycznej demokracji ateńs ki ej
Okres 500-494 Antyperskie powstanie w greckich miastach Azji Mniej szej
per- 492 Wyprawa perska na Grecję , narzucenie perskiej zwierzchn ośc i Macedonii
ski 490 Bitwa pod Maratonem: pokonanie inwazyjnej armii perskiej
 STAROŻVTNOŚĆ
480 Najazd Kserksesa: obrona Wąwozu Tennopilskiego. zwycięstwo morskie pod
Salaminą, wycofanie glównych sil per kich
Ok- 479 Pokonanie Persów na l ądzie (pod Platejami) i na morzu (u przy lądka Mykale)
res 478 Wyprawa grecka do Azji Mniejszej
478-448 Operacje Związku Morskiego pod wodzą Aten przeciw Persom zakończone
per-
zawarc iem pokoju
ski
ok. 460- Niekwestionowana hegemonia Aten (454 przeniesienie z Delos do Aten skarbca
430 Zw i ązku Morskiego) i podporządkowywanie się Atenom kolejnych mi ast

443-428 R ządy Peryk lesa, okres najwięk szej świetności Aten

432 Ukończenie budowy Partenonu na a teńs kim Akropolu
431 Wybuch wyczerpującej wojny peloponeskiej : Ateny przeciw Sparcie
4 15-4 13 Nieudana wyprawa ate ń ska przeciwko Syrakuzom na Sycylii
405 Klęska noty ateńskiej pod Aigospotamoi
404 Kapitulacja Aten; rozwi ązanie Związku Morskiego i likwidacja noty ateń skiej.
Początek politycznej hegemonii Sparty
403 Przyjęci e w Attyce, a nastę pnie w całej Grecji, wschodniej (milezyjskiej)
odmiany pisma greckiego
Ok- rvw. Ateny czolowym ośrodkiem kultuty greckiej , rozkwit filozofii (Sokrates.
res Platon i jego Akademia. 335 Liceum założone przez Arystotelesa)
395-387 Wojna koryncka i upadek znaczenia Sparty, wzrost wpływów perskich
kla- 378 Próba odzyskania znaczeni a przez Ateny: odbudowa Związku Morskiego
sy- 371 Klę ka Sparty w bitwie pod Leuktrami. Rozpad Zwi ąz ku Peloponeskiego i u-
czny ni eza le żnie ni e się Mesenii od Sparty (370 powstanie związku miast Arkadii)
371 -362 Okres hegemonii Teb pod przywództwem Epaminondasa. przejściowe
podporządkowanie Tebom Macedonii
359 Początek panowania Filipa II i szybki wzrost roli Macedonii
34 1 Podbój Tracj i przez Filipa li - wplywy Macedonii s ięgają do M. Czarnego
338 Zwycięstwo M acedończyk ów nad Grekami w bitwie pod C heroneą
337 Założenie Związku Korynckiego miast greckich pod wodzą Macedonii,
plany wyprawy na Persów
336 Śmierć Filipa n, bunt Teb, ich zdobycie i zburzenie przez Aleksandra, syna
Filipa; koniec oporu Greków
334 Przekroczenie granicy perskiej przez Aleksandra, pokonanie lokalnych woj k
Wy-
pra- 333 Rozbicie wielkiej annii Dariusza pod Issos
wa 332 Wkroczenie do Egiptu, założenie Aleksandrii
331 Rozgromienie Persów pod Ga ugamelą
Ale- 330-327 Opanowanie Iranu , zakładanie miast greckich w Azji Środkowej
ksa- 327- 24 Próba podboju Indii, zawrócenie znad Indusu w wyniku buntu wojska
ndra 323 Śmierć Aleksandra w Babilonie
323- 30 1 Próby współrządzenia państwem Aleksandra przez jego n astępc ów (diado-
chów) zakończone walkami i rozpadem na oddzielne monarchie
Ok- 277 Wta rgnięc ie do Azji Mniejszej celtyckich Galatów i walki z nimi aż do ich
re podporządkowania przez Rzymi an ( 188)
HIw. Dominacja polityczna Greków na Bliskim Wschodzie (pańs twa helleni stycz-
hel1e- ne), osadnictwo greckie. rozszerzenie s ię zas ięgu kultury greckiej i wspól-
ni sty- nego dialektu greckiego (koine). Znaczny rozwój gospodarczy (silny wzrost
czny wymiany handlowej), s połeczn y i techniczny w państw ac h helenistycznych
II- I w. Przechodzenie świata hel1enistycznego pod władzę Rzymu, trwający wzrost
p.n.e. roli kultury greckiej w ca łym państwie rzymskim, a zw ł. na Wschodzie
Wszystkie daty - p.n.e.: • - \V
..
GrecJI ko ntynentalnej helladzkl. na wyspach cykladzkl
ST AROŻVTNOŚĆ

Gł.ÓWNE PAŃSTWA HELLENISTYCZNE

Nazwa Obszar Gl. miasta Charakterystyka, uwagi
Mezopotamia, Seleucja, Początkowo n aj wi ększe państwo sukcesyj ne, obejmu-
pn. Syria, Antiochia, j ące większość państ wa Aleksandra i regiony naj wy-
Azja Mniejsza, Sardes żej rozwinięte gospodarczo. Ekspansja Partów (utrata
część [ranu [ranu i ziem po Eufrat), zmiana sytuacji w Azji Mniej-
Pań s t wo
szej (interwencja Rzymu l88 p.n.e.) i un ieza l eżnien ie
Seleukidów
s ię Palestyny (powstanie Machabeuszów) doprowa-
dzily do utraty w i ę kszośc i ziem, a nast. (64 p.n.e.)
do utraty ni eza leżn ośc i na rzecz Rzymu.
Naj ważni ejsc i wł adcy : Seleukos I, Antioch l, Antioch łH

Egipt, Ał eksa n - Stosun kowo sta biłn e rządy dynastii greckiej, szczyt
Cyrenajka, dria potęg i w III IV. p.n.e. Jeden z najlepszych w ca łej
przej ści owo s tarożytn ości okresów rozwoju rolnictwa. w mniej-
Syria, szym stopniu rzemiosla i handlu. Specyficzna kultura
Pa ństwo
Pał esty n a, ł ącząca elementy egipskie i greckie w wierzeniac h
Ptoleme-
niektóre wyspy religij nych i sztuce. Niebywaly rozkwit stolicy kraj u -
uszów
M. Aleksandrii . W 30 r. p.n.e. zaj ęte przez Oktawiana
Śródziemnego i prze k sz tałco ne w prowi ncj ę rzym ską.
i Egejskiego N aj waż ni ejs i w ł adcy: Ptolemeusz I Soter, Ptolemeusz
(m.in . Cypr) II Filadelfos, Kleopatra VII
Macedonia, Pella Najmniejsze i najslabsze państwo sukcesyjne. W 1lI w.
wybrz. i wyspy p.n.e. częste walki dynastyczne i konfli kty z Epirem,
Macedonia
M. Egejskiego, miastami greckimi i in. królestwami hellenistycznymi.
(pa ń st wo
Grecja 197 p.n.e. pokonane przez Rzym, 167 p.n.e. złik w ido-
Anty-
wane a nast. przekszt ałcone w rzym. prow in cj ę.
gon idów)
Naj waż n iejsc i wladcy: Antygon, Demetriusz
Poł iorke tes , Filip V

Grecja Sparta, Zmienne u k ł ady polityczne w których gl. ro l ę

kontynentalna Ateny, odgrywaly Epir, Zw i ązek Etolski, Związek Achajski,
Korynt, SpaJl a i Ateny. Początkowo si łna pozycja Epiru, nast.
Ni eza ł eżne Argos Związk u Achajskiego. W Sparcie nieudane próby
pa ń st wa reform za Agisa IV i Kleomenesa III.
greckie Od 146 p.n.e. PaJlstewka greckie podporządk owa ly
s ię Rzymowi przy zachowaniu pozorów niezal eżnośc i .
N aj waż ni ej sze postaci: Pyrrus - król Epiru, Aratos -
strateg Zw i ązku Achajskiego
Zach. część Pergamon W III w. p.n.e. zależne
od Sełeukidów, znaczny rozwój
Pergamon Azj i Mniejszej ku łtu ry (szkoł a
rzeibiarska, bibli oteka, s ł y nn y oł tarz
(państ wo Zeusa). W II w. p.n.e. ws pó łpraca z Rzymem, która
Allalidów) zakończył a się przekazaniem pań s twa Rzymowi
testamentem Attalosa łlI (133 p.n.e.)
M.in. Pont, Azja Mniejsza Trapezunt, Nieza ł eżność w HI w. p.n.e., dynastie częs t o rodzime,
Bitynia, i pn. Samosata, ale silnie zhelleni zowane. 89-65 p.n.e. wielkie wojny
Kapadocja, Mezopotamia Edessa, króla Pontu Mitrydatesa VI z Rzymem, zakOJlczone
Armeni a Synopa opanowaniem Azji Mniej szej przez Rzymian
Azja Śr. - re- Baktra, Nieza leżne pań s two w latach ok. 240- 130 p.n.e.
Pań s t wo
jon Amu-Darii, Marakanda (podbój częśc i Indii ), rozbite ostatecznie przez
grecko-bak-
Syr-Darii (Samar- koczowników. Kultura lącząca pierwiastki greckie i
tryjskie
i Afganistanu kanda) i ra ń skie, dzieje slabo poznane
 STAROŻYTNOŚĆ

USTROJE POLITYCZNE STAROŻYTNEJ GRECJI

Podstawowe typy ustroju
Nazwa Charakterystyka Rozpowszechnienie
Mo- Rządy dziedzicznych królów, z reguly W Grecji gl. w okresie archaicznym, potem
narchia przewaga arystokracji rodowej rzadko (Sparta, Macedonia, Epir)
Rządy osób, które przechwycily w ladzę za Częsta w miastach greckich, szczególnie
Tyrania pomocą sily zbrojnej , zwykle s przyj aj ące w VI w. p.n.e.
warstwom ni ższy m i wrogie arystokracji
Wybór u rzędników przez ogól uprawni 0 - Bardzo częsta w polis greckich i od V w.
Demo-
nych obywateli p.n.e. z reguly (choć w różn ych wersjach)
kracja
u waża na za stan idealny

Społeczeristwo starożytnych Atena

Przybli żona Prawa
Klasa Pochodzenie Zaj ęc i a , obowi ązki
liczebn ość polityczne
Oby- do ok. Dziec i obywateli Rzemioslo, handel, uprawa roli , Udzial w
watele 25 tys . Aten sprawowanie urzędów Zgromadzeniu
Metoj- kilk adzi es i ąt Osiedleni na stale Rzemioslo, handel
kowie tys. cudzoziemcy
-
Niewol- Dzieci niewolników, Slu żba domowa, praca w warszta-
do 100 tysb -
nicy jeńcy wojenni tach, na roli , w kopalniach srebra
a_ W okresie klasycz nym (V w. p. n.e.); b - w okresie wcze ~ni ejszym znacznie mniej

Organa władzy w Atenacha

Liczba Kaden-
Organ Powolywanie Zakres upra wnie ń
osób cja
Dorośl i obywatele miasta Wybieranie przedstawicieli wg 10
Zgroma- Zwykle ni eza leż nieod stanu dziedzicznych grup (,,fyl") i 3 rejonów
Doży-
dzenie 10-20 maj ątkowego kraju (Ateny, wy brze że, wn ętrze
wotnia
Ludowe tys. kraju), podejmowanie najważniej -
szych decyzj i
Rada b Po 50 przedstawicieli Rozstrzyganie bie żącyc h spraw i
500 I rok
Pięc iu set każdej z fy l skarg obywateli, sądownictwo w
Pry ta- Przedstawiciele jednej z fy l w iększośc i spraw, kontrola urzęd-
50 36 dni ników pań sto wych
nowie dyżuruj ący w budynku Rady

Wybierani przez Zgroma- N aj wyżsi urzędnicy,

jeden z nich
9+ dzenie Ludowe z przedsta- byl dowódcą armii (archont pole-
Archonci I rok
sekretarz wicieli bogatszych warstw marchos). Od V w. wladza ogra-
niczona do spraw sąd owniczyc h
Dowódcy oddzialów wysta- Kolegialne dowodzenie annią z co-
Strate-
10 I rok wianych przez k ażdą z fy l dzienn ą rotacją
na stanowisku glów-
gowie
n odowod zącego

Zmienna, Archonci po zakończeniu Kontrola zgodn ośc i d ziała ń innych

Doży-
Areopag do kadencji organów z prawem, procesy o za-
wotnia bójstwo
kilkuset
• - od reform Klejstenesa (508 p.n.e.); b- mozhwo~ć ponownego wyboru naJwyzeJ raz
5T AROŻYTNOŚĆ

Społeczeristwo starożytnej Sparty

Przybliżona Miejsce
Klasa Zajęcia, obow i ązki Uprawnienia polityczne
liczebność pobytu
Spar- Sparta i Wojna, nadzór nad uprawiającymi Udział w Zgromadzeniu
a ok. 10 tys.
tiaci garnizony przydzieloną ziemię helotami Ludowym
Perioj- Rzemiosło, handel i wystawianie Ograniczony samorząd
ok. 40 tys. Miasta
kowie oddz i ał ów pomocniczych w miastach
ponad Uprawa ziemi, posługiwanie
Heloci
l ()() tys.
Wsie -
Spartiatom
a _ pominięto kategorie Spartiatów o ograniczonych (np. z powodu ubóstwa) prawach

Organa władzy w Sparcie

Urząd Liczba Kadencja Powoływ anie Zakres uprawnień

Doży- Urząddziedziczony w obrębie Dowodzenie annią w czasie wojny

Królowie 2
wotnia dwóch rodów
Wybierani przez Zgromadze- Nadzór nad władcami , większość
Eforowie 5 l rok
nie Ludowe spraw bieżących (wewn. i zagran .)
Rada Wybierani przez Zgrom. Lu- Przygotowywanie obrad i zwoły-
Doży-
Starszych 28 dowe s pośród Spartiatów, wanie Zgrom. Ludowego; sądow-
wotnia
(Geruzja) którzy ukończy li 60 rok życia nictwo w ważniejszych sprawach
Dorośli Spartiaci, uczestniczą- Zatwierdzanie ważniejszych
Zgrom. kilka Doży-
cy we wspólnych posiłkach decyzji, powoływanie urzędników
Ludowe tys . wotnia
i zaj ęciac h wojskowych

KOLONIZACJA GRECKA I FENICKA

Wybrzeża Wybrane miasta' Wywożone towary, znaczenie
GRECY (gl. VIII-VI w. p.n.e.)
zach. Azji Mniejszej Milet. Efez. Halikarnas Wyroby rzemiosla
pd . M. Czarnego Herakleja, Synopa, Pont, Trapezunt Rudy metali
rejon Kaukazu Dioskurias. Fasis Złoto, drewno. płótno
rejon Krymu O lbia, Chersonez, Fanagoria. Tanais Zboże, ryby suszone i solone
zach. M. Czarnego Odessos, Istria Zboże, ryby suszone i solone
Bosfor i Dardanele Bizancjum. Kyzikos. Chalkedon Prod. rolne, handel z wybrz. M. Czarnego
pd. Azji Mniejszej Side, Soloi Metale, handel z Cyprem i Syrią
Syria AI·Mina Wyroby rzemiosł a syryj skiego, metale
Egipt Naukratis Długoletni monopol na handeł z Egiptem
Libia Kyrene. Apollonia. Barka Roś! . lecznicze, ceramika
Sycylia Syrakuzy, Megara, Akragas. Gela, Messana Zboże i in. produkty rol ne
pd. Italia Sybaris. Tarent. Neapolis. Paestum Handel z Etruskami (wyroby z metalu). zboże
pd. Francja Massalia (Marsylia), Nikaja (Nicea) Handel z krajami Północy (m.in. cyna)
pn .-wsch. Hi szpania Emporion Cyna' Srebro?
FENICJANIE (gl. XI-VII w. p.n.e.)
pd. Hi szpania Gades (Kadyks), Malaka. KarragellG Srebro, cyna
obecne Maroko Tingi s (Tanger) , Rusaddir (Me lilia) Złoto,niewolnicy
Algieria, Tunezja Kartagina, Utyka. Hippona. Hadrumetum. Największe kolonie fenickie: wyroby rze-
i zach. Libia Leptis Magna mieś!nicze, ołi wa. ko~ć s łoniowa. zboże
Sycylia Panormos (Palenno) Zboże, wi no, wełna .
siarka
Sardynia Nora, Carales (Cagliari) Miedź, żelazo.
sól. pszenica
Baleary Ebusos (Ibiza), Palma Wino. najemni procarze
' - w wybra nych przypadkach podano (w nawIasach lub k/lrsywą) nazwy obecne
 STAROŻYTNOŚĆ

INSTYTUCJE REPUBLIKI RZYMSKIEJ

Liczba Ka-
Nazwa Powolywanie Zakres obow iązków
osób dencja
Konsu- Wybór przez komicja Dowodzenie a rmi ą, n ajw yższa wladza
2 I rok
lowie centurialne w mi eśc ie , interpretacja wróżb
Pre- l, Wybór przez komicja Utrzymanie po rządku w mieści e, wladza
I rok
t o rły nast. 2 centurialne sąd ownic za w sprawach obywateli
Wybór przez komicja centu- Sprawy finansowe, prowadze nie spisów
Cen- ri alne, z reguly s pośród star- maj ątkowych , usta lanie list senatorów
2 5 lat
zorzy szych wiekiem senatorów i czlonków komicji, nadzór nad pracami
publicznymi
Trybu- lO Wybierani s pośród plebeju- Obrona praw ludu z prawem weta wobec
ni ludo- (pocz. I rok szy na zgromadzeniach lu- decyzji urzędni ków, prawo zwolywania
wi mniej) dowych zgromadzeń

Edy- Wybierani przez komicj a Troska o zaopatrzenie miasta, orga nizo-

lowie 2 I rok tribusowe wanie (na wlasny koszt) igrzysk, nadzór
kurulni nad targowiskami
Kwes- Wybi erani przez komicja Pomocnicy konsulów do spraw fin anso-
4 I rok
torzy tribusowe wych (zarząd skarbu)
Dyk- 6 Wybierany przez senat w Pelnia wladzy bez ogra nicze ń ze strony
I
tator mies. sytuacji najw. zag rożenia innych urzędników
300, W za- Uzupelniani z grona osób, Bezpieczeństwo państwa, finan se, sprawy
odl w. sadzie które sprawowaly ju ż zagraniczne, wyznaczanie zada ń urzęd-
Senat
p.n.e. doży- wyższe urzęd y nikom, wyznaczanie namiestników pro-
600 womia wincj i, zatwierdzanie uchwal zgrom. lud.
Zgroma- Ogól obywateli dzielony w Powolywania przedstawicie li i u rzędni -
dzeni a róż nych przypadkach wg ków (w glosowaniu pośredn i m - przez
zmien-
ludu
na
- zasady terytorialnej (komi- komicj a), decydowanie (z reguly bez
rzym- cj a tribusowe) lub m aj ątko- dyskusji) w niektórych sprawach
skiego wej (komicja centuri alne)

Najważniejsze grupy ludności w republikańskim Rzymie

Grupa Pochodzenie Uwagi
Prawdopodobnie potomkowie W pocz. republik i jedyna grupa o pelni
Patrycjusze
arystokracji rodowej praw politycznych
Grupa uformowana w III w. p.n .e. z pa- Warstwa senatorska decyduj ąca
Nobilowie
trycjuszy i wyższyc h warstw plebejuszy o polityce Rzymu
Pierwotnie naj bogatsi obywatele Od czasów Augusta obsadzali w ię k-
Ekwici
mi asta, zobow i ąza ni do s lu żby konnej szość naj waż ni ej szyc h urzędów

Plebejusze R ze m ieśln icy, kupcy, ludn ość uboga W pocz. V w. bez prawa do u rzędów

Najni ższa warstwa plebsu, m.in . W znacznej mierze utrzymywani przez

Proletariusze wi eśni acy prze n oszący s ię do mi asta pa ńs tw o i nieproduktywni , w zasadzie
wolni od obow i ązku s lu żby woj skowej
Niewolnicy obdarowani wo lnośc i ą Obywate le z ograniczonymi prawami
Wyzwo leńcy
przez pana lub wykupieni z niewoli (m.in . brak biernego prawa wyborczego)
Jeńcywojenni. potomkowie Początkowo bez żadnych praw, w czasach
Niewolnicy
niewolników cesarstwa m.in. prawo do częśc i zarobku
STAROŻYTNOŚĆ

DZIEJE RZYMU
Ok- Gospodarka, przemiany Woj ny, sprawy
Podokres Struktura władzy
res s połecz ne, miasto zagraniczne
753 p.n.e. tradycyjna Wg tradycji rządzone VIII w. pierwsze
R Rzym data za ł ożeni a miasta przez krółów (pierwszy kołonie greckie w Italii

Z przed- poI. Vlli-VII w. osady - legendarny Romulus, ok. 650 p.n.e. początek
y miej ski na wzgórzach Palatynu. nast. Numa Pompiliusz, wplywów etruskich
M (do ok. 575 Kwirynalu i Eskwilinu Tullus Hostiliusz i
p.n.e.) zamieszkale przez Ankus Marcj usz )
K Latynów
R ok. 575 zaczątki miasta Prawd. władza królów Domi nacja sąs i ednich
Ó Miasto- w dolinie między wzgó- pochodzenia etruskiego mi ast-państwetruskich
L -pańs two rzami. (wg tradycji trzech: (Weje, Tarkwinia i in.)
Ó (ok. 575- Dedykowanie św iątyni Tarkwiniusz Stary,
W 504 p.n.e.) Jowisza na Kapitolu (508) Serwiusz Tullus i
Wpływy kultury etruskiej Tarkwiniusz Pyszny)
Rozwój zabudowy typu Powstan ie naj waż niej - ok. 450 unieza l eżnienie
miejskiego. Początki szych u rzędów systemu się od Etrusków
Początki
wplywów greck ich na rep u blikańskiego , walka 406-396 ob l ężenie i zdo-
republiki
religię rzymską (m.in . plebejuszów o równo- bycie etruskich Wejów
(ok. 504-
kult Apollina) uprawnienie z patrycju- 386 najazd Celtów i zdo-
386 p.n.e.)
szami (450 spisanie tzw. bycie przez nich Rzymu
Praw Dwunastu Tablic)
378 początek budowy Umożliwienie plebej u- Wojny na terenie Italii
murów miejskich. szom dostępu do urzędu z Celtami , Samnitami
R 313 pierwszy akwedukt konsula (367) i stano- (343-290), Etruskami
Podbój Italii
312 pierwsza droga wisk kapł3l1 s kich (300), (zakończone zdobyciem
(386-264
E rzymska (Via Appia). uznanie uchwal plebs u Volsinii 264), Latynami
p.n.e.)
Pierwsze wielopiętrowe (plebiscita) za obow ią- (340-338), Grekami
P kamienice czynszowe zujące caly lud rzymski (pokonanie Tarentu 272)
(286)
U Rozwój ku ltury łaciń - Wy k szt ałcanie s i ę klas Uzyskanie dominacji
skiej (240 pierwsza ekwitów i nobilów i ich w basenie Morza Śród-
B tragedia i komedia rywa li zacja o urzęd y. ziemnego
l ac iń s k a - Liwiusz Wielki wzrost roli Wojny z Ka rtagi n ą:
L Andronikus) senatu . I wojna punicka (264-
Rozwój wielkiej wlas- Spory między stronnic- 241 , Sycylia pierwszą
I nośc i ziemskiej (uprawa twami optymatów prowincją Rzymu), Il
w in orośli i oli wek, i popu larów, m.in. o naj- wojna punicka (218--201 ,
K Wielkie hodowla) , zmniejszenie w l aśc i wsze formy odpieranie najazdu
podboje s ię liczby wolnych eksploatacji prow incji Hannibala, zajęcie częśc i
A (264- 133 c hłopów w Italii (stąd Hiszpanii ).
p.n .e.) trudnośc i podczas Wojny z państwami
rekrutacji do armii) i hellen istycznymi : wojny
ograniczenie zasiewów macedońskie (215-168) i
zbóż. opanowanie Balkanów,
Wprowadzenie ku ltu wojna syryjska (192-188)
bogini Kybele (204) - przeciw Seleukidom o
pierwszy przejaw wpływy w Azji Mniejszej.
wpływów orientalnych Ostateczne pokonanie
w religii Kartaginy (146)
 STAROŻVTNOŚĆ
Ok- Gospodarka, przemiany Wojny, sprawy
Podokres Struktura wladzy
res spoleczne, miasto zagraniczne
Klasyczny okres Próby przeprowadzenia Opanowanie Pergamonu
systemu niewolniczego, reform rolnych (Grak- (133), ciężkie wojny
dalszy rozwój wielkiej chowie, 133-111), z najazdami Cymbrów
Kryzys
wlasności, wzrost wprowadzenie stalej i Teutonów (113-101),
republiki
liczebnośc i proletariatu, armii (reformy Mariusza wojny z Mitrydatesem VI
(133- 70
rozszerzenie obywatel- ok. 102) i w n as tępstwie o Azję Mniejszą (89-64),
p.n.e.)
stwa na mieszkańców wzrost roli dowódców u śmierzenie powstania
R
E Italii (89) (dyktatura Sulli 82-79) Italików (90-89) i pow-
P stania Spartakusa (73-71)
U Wprowadzenie rozdaw- Opanowanie polityki Zajęcie Syrii i Palestyny
B nictwa zboża w Rzymie. przez wodzów armii. przez Pompejusza (63).
L Reorganizacja zarzą- Triumwirat Cezara, Pom- Podbój Galii przez
I dzania prowincjami. pejusza i Krassusa (60), Cezara (58-50),
Okres
K Reforma kalendarza wojna domowa wygrana pierwsze wojny z Par-
wojen
A (45). przez Cezara, zabójstwo tami na Wschodzie (40),
domowych
Cyceron (80-30) Cezara (15 III 44) podporządkowanie
(70-30
Drugi triumwirat (Okta- Egiptu przez Oktawiana
p.n.e.)
wian , Marek Antoniusz, (30)
Lepidus, 43) i zwycię-
stwo Oktawiana po serii
wojen domowych (30)
Przebudowa Rzymu, Praktyczne jedyno- Opanowanie ziem nad
Rządy
rozkwit literatury wladztwo przy zacho- górnym i środk. Duna-
Oktawiana
lacińskiej (Wergiliusz, waniu pozorów ustroju jem w celu uzyskania
Augusta
Horacy). Wprowadzenie republikańskiego , granic naturalnych.
(30 p.n.e.-
armii zawodowej podzial prowincji na Nieudane próby podboju
·14 n.e.)
cesarskie i senackie Germanii (12 p.n.e.)
Przebudowa zaopatru- Próby wprowadzenia Wyprawa do Brytanii
Dynastia jącego Rzym portu w rządów absolutnych (43). Powstania w Galii,
julijsko- Ostii (42). (40 po raz pierwszy Afryce, Judei (66-73).
-klaudyj ska Wzrost gospodarczej ogloszenie cesarza Rywalizacja z Partami
P (l4-<J9 roli prowincji (gl. nowe bogiem), wzrost roli w Armenii.
R n.e.) osady rzymskie). gwardii pretoriańs kiej Przekształcanie pań stw
y Pożar Rzymu (64) zależnych w prowincje
N Widoczne zmniejszenie Umocnienie wladzy Podboje w Brytanii (pod
C dominacji gospodarczej i usprawnienie admini- dowództwem Agrykoli ,
y Dynastia Italii, przebudowa stracji (tworzenie za- 77-84), początek wojen
P F1awiuszów i rozbudowa miasta wodowych urzędni- zDakarni (85).
A (69- 96 Rzymu (Koloseum 80). ków), przejmowanie Większość granic spokoj-
T n.e.) Wybuch Wezuwiusza poboru podatków bez- na ("pokój rzymski")
grzebie Pompeje (24 pośrednio przez u rzęd-
VIII 79) ników cesarskich
Szczyt rozkwitu miasta Postępujące oslabienie Ostatni okres ekspansji:
Rzymu i si ly państwa , rzeczywistej roli senatu, poszerzenie państwa
powstawanie licznych trwający wzrost roli o Dację (106), tereny w
Dynastia
miast, rozwój prowincji. administracji cesarskiej Brytanii i na BI. Wscho-
Antoninów
W Italii - przewaga dzie (ustalenie granicy
(96- 194)
samowystarczalnych z Partami na Eufracie
latyfundiów, zanik 117). Budowa umocnień
drobnych gospodarstw wzdluż Dunaju i Renu
$TAROŻYTNOŚĆ

Ok- Gospodarka, przemiany Wojny, sprawy

Podokres Struktura władzy
res społeczne , miasto zagraniczne
Początkiupadku miast, Wzrost roli politycznej 195-199 opanowanie
początekdewaluowania legionów, rozwiązanie Mezopotamii po ciężkich
O pieni ądza przez cesarzy. gwardii pretoriańskiej. wojnach z Partami.
K Rekrutacja wojska wyłą- Ograniczenie roli senatu 230 najazd Persów na
Dynastia
R cznie w prowincjach, Mezopotamię·
Sewerów
E gdzie s tacjonowało. Na większości innych
(193-235)
S Rozwój osadnictwa granic w zasadzie spokój
wojskowego.
P Rozszerzenie obywatel-
R stwa na prowincje (212)
Z Postępujące osłabienie Decydująca rola armii, Odpieranie rosnącego
E gospodarki, dalsza obwołującej cesarzami naporu Germanów nad
J deprecjacja pieniądza. kolejnych pretenden- Renem (od 235) i Dunajem
Ś Upodabnianie się sytu- tów, liczne spiski i (gl. Goci, 244-269)
C Przej ście acji osadzonych na zie- przewroty. Osłabienie Wojny z Persami na
I do dominatu mi kolonów i niewolni- w ładzy centralnej wschodzie (przej ściowa
O (235-284) ków. utrata Antiochii 260)
W Prześladowania Walki z u samodzielniają-
y chrześcijań (249-260) cymi się prowincjami
(m.in. Galia, Brytania).
Opuszczenie Dacji (274)
Wprowadzenie poda t- Dominat: monarchia Do 296 walki w Brytanii,
ków w naturze, pienią- absolutna oparta na ar- Galii, Afryce przeciwko
dza złotego, zakaz zmia- mii i scentralizowanej uzurpatorom.
Dioklecjan ny zawodu, ustalanie na wzór wschodni biu- 297-98 kolejna wojna
(284-305) przez pań stwo cen rokracji . Całkowita re- przeciwko Persom
maksymalnych (301) . forma struktur państwa,
Ostatnie wielkie prześ\ a-
podział na nowe jedno-
dowania chrześcijan stki administr.: diecezje
P
Ó Przywiązanie kolonów Formalna wspó ł władza Najazdy Germanów na
Ź Kon- do ziemi. Tolerancja dla monarchów wschodu i granicę północną,usta-
N stantyn c hrześcijan (311). zachodu, wojna domo- wiczne wojny z Persami
E Wielki Konstantynopol stolicą wa (306-313) i przywró- na wschodzie (~33-337
(306-337) równorzędną Rzymowi cenie jedności imperium wojna o Armenię)
C (330) przez Konstantyna
E Przeniesienie obowiązku Praktyczny rozpad Ataki Germanów na Galię,
S ściągania podatków od państwa na dwie wyparcie ich za Ren (361).
Nas tępcy
A kolonów na ich panów rywalizujące części Pojawienie s ię Hunów,
R Kon-
(371) - objaw postępu- początek wielkiej
Slantyna
S jącej feudalizacji wsi. wędrówki ludów (375),
T (337-395)
Chrze ścijaństwo religi ą próby osiedlenia Gotów
W panującą (381) na terenach cesarstwa
O Upadek znaczenia Rosnąca rola wodzów Hunowie atakują prowin-
Rzymu (złupiony przez germańskich plemion cje zach., 406 przełama-
Cesarze za- Wizygotów 410 i osied l ającyc h s ię na nie przez Germanów linii
chodni 0- Wandalów 455), rozpad ziemiach cesarstwa, Renu i opanowywanie
rzymscy więzi gospodarczych, władza cesarzy Zachodu przez nich kolejnych pro-
(395-476) zanik kultury łaciń- iluzoryczna. wincji. Walki Rzymian
skiej na znacznych Detronizacja ostatniego i Germanów z Hunami
obszarach Europy Zach. cesarza Zachodu (476) (zwycięstwo 451)

NAJBARDZIEJ ZNANI CESARZE RZYMSCY
Pochodzenie i sposób
Cesan
doj ścia do w ładzy"
Wnuk siostry Cezara i
Okta- jego pasierb, pokonał w
wian wojnie domowej rywali
August dążących do wladzy (36)
Spowinowacony z Au-
Tybe-
gustem i usynowiony
riusz
przez niego (55)
Spowinowacony z Au-
Kali-
gustem, obwołany cesa-
gula
rzem przez wojsko (25)
Bratanek Tyberiusza, dość
Klau- przypadkowo wyniesiony
diusz na tron przez zbuntowa-
nych pretorianów (51)
Członek panującej dyna-
stii, obwołany cesarzem
Neron
dzięki intrygom matki (17)
Poch. z rodu rzymskiego
osiadłego w Hiszpanii, ja-
Trajan
ko oficer został usynowio-
ny przez ces. Nerwę (35)
Spokrewniony z Traja-
nem, wybrany przez
Hadrian
niego na następcę (4ł)
Z rodziny pochodzącej z
Marek
Hiszpanii. Adoptowany
Aure-
przez ces. Antonina Piusa
liusz
(40)
Syn Marka Aureliusza.
Kom-
Obwołany cesarzem
modus
przez wojsko (19)
Septy- Z rodziny pochodzącej
miusz z Afryki. Okrzyknięty
Sewer ces. przez wojsko (47)
Syn Septymiusza Sewera.
Kara- Doszedł do władzy dzięki
kalla armii, m.in. mordując
brata (25)
Prawdopodobnie syn
Aure- rolnika znad Dunaju.
lian Żołnierz, wyniesiony na
tron przez wojsko (56)
STAROŻYTNOŚĆ
Rządy Uwagi
Utrwalił władzę jednoosobową pny pozorach rzą-
27 dów senatu. Poszerzył granice państwa , starając się
p.n.e.- osiągnąć granice naturalne (Ren, Dunaj), próbował
14 n.e. podbić Germanię, ozdobil stolicę licznymi
budowlami
Zdolny wódz, lecz niepopulamy z powodu suro-
14-37 wych nądów; przez wiele lat ubezwłasnowolniony
przez prefekta pretorianów - Sejana
Początkowo rządził rozważnie, po przebyciu cięż-
37-4 1 kiej choroby stał się okrutnikiem. Zamordowany
Niepopularny z powodu ulegania wpływom wyz-
woleńców i kolejnych żon , zasłynął jednak ważny-
4ł -54
mi inwestycjami (m.in. rozbudowa portu w Ostii).
Zmarł prawd. otruty z polecenia żony
Popularny na Wschodzie, znienawidzony w Rzy-
mie za okrutne rządy (zamordowanie m.in. matki).
54-68
Po pożarze Rzymu (64) pierwsze prześladowania
chrześc ij an . Zmuszony do samobójstwa
W zgodnej opinii współczesnych "władca idealny".
98- Toczył zwycięskie wojny z Dakami, uporządkował
117 finanse państwa, prowadził rozważną i daleko-
wzroczną politykę wewnętrzną
Zdolny wódz, prowadził politykę wybitnie pokojo-
117- wą. Wiele podróżował po państwie i dążył do roz-
138 woju prowincji. Umocnił gran ice (m.in. budowa
Wału Hadriana w Wlk. Brytanii)
Wybitny filozof stoicki (autor "Rozmyślań"),
161 - zmuszony do prowadzenia licznych wojen. Za jego
180 rządów nastąpił wzrost roli biurokracji i os ł abienie
gospodarki. Zmarł w czasie zarazy
Od 182 rozpoczął rządy terroru, domagając się dla
180-
siebie czci boskiej Qako dla wcielenia Herkulesa).
192
Zamordowany
Prawnik z wykształcenia , w rządach oparł się na
193-
armii, której udzielał licznych przywilejów. Prowa-
211
dził wojny, m.in. przeciw Partom
Nadał obywatelstwo całej wolnej ludnośc i impe-
21 1- rium, zbudował w Rzymie m.in. wspaniałe termy.
2 17 Zamordowany przez prefekta pretorianów w czasie
wyprawy wojennej
Znakomity wódz, poprawił sytuację
w kraju
270- nękanym ciężkim kryzysem , otoczył Rzym
275 murami , propagował kult Słońca. Zamordowany
 STAROŻYTNOŚĆ
Pochodzenie i sposób
Cesarz Rządy Uwagi
doj ~c i a do wł adzy"
Syn w yzwo ł eńca z Dał- Dokonal zasadniczych reform pmlstwa rzymskiego
macji, żołni e rz, n astępni e (m.in. system współwładzy 4 cesarzy). Wprowa-
Dio- 284-
wódz wyniesiony na tron d z ił wsc hodni cere moni a ł na dwór cesarski . W 305
kłecj a n 305
przez armi ę (45) zrzekl s i ę w ł ad zy i osi adł w pa ł ac u koło obecnego
Splitu (C horwacja), zajmuj ąc s i ę ogrodnictwem
Syn ces. Konstantyna Kon tynu ował reformy Di ok ł ecj an a, ogłosił wol no~ć
Kon-
Chł orusa , przy poparciu 306- wyznani a c hrze~c ij a ń s kiego (3 13), przyj ą l chrzest
stantyn
wojska rozgromi I rywali 337 na l ożu ś mi erci . Zał ożył Konstantynopol jako
I Wielki
do tronu (26) dru gą obok Rzymu s to licę pa ń st wa

Jul ian Bratanek Konstantyna J. Próbowal os i abić chrze śc ij a ń s two

i przyw róc ić reli-
360-
Aposta- Obwolany cesarzem g ię s tarorzy ms ką . Poskromi I Germanów naj eżd ża-
363
ta przez armi ę (29) j ącyc h Ga l ię. Zmarl z ran na wojnie z Persami
Syn ofi cera z Hiszpanii. Stopniowo u s un ą l rywali i jako ostatni zjednoczy ł
Teodo-
Zdolny wódz, dopuszczo- 379- wsch. i zach. cześć pańs tw a. Gorliwy chrze ~c ija-
zj usz
Wielki
ny do rządó w przez aktu- 395 nin, zakazal p ogań s ki c h praktyk religijnych. Przed
alnego cesarza Walensa (23) ~mi erc i 'l podzie li ł pań stwo międ zy swych synów
Romu- Wyniesiony na tron przez Po 10 m ies i ącac h
"panowania" od s unięty od
lus Au- ojca, zbuntowanego 475- władzy i wysiany na prow incj ę przez Odoakra,
gustu- wodza wojsk cesarskich 476 wodza ge rma ńs ki ch Ostrogotów wład aj ąc yc h
lus (15) Itali ą. Ostatni cesarz Zachodu

• - w nawiasie podano wiek w chwili d oj ~c i a do władzy

Lata panowania cesarz y

..., I()() 200 300 OtUlOII Ma.
r.;: I C.I,· 400
rJMr.. kII)'_
SeptymtUSZ S,."wer a.fonu 1TU::u'I cPn rilUl Arkadl\1Q
Oktawian August
10'- 27 p.n.e.-14 n.e.
-
Trajan
98-11 7 -:: c;../Q, -:
...... 'bb:~
...:..:..:..:.. Mo·
mln Uale I-
-' lU<' ~ -: Hono nUSl

,,..,,....,- Kar.lkalla Licyniusz -=:;

.......,.
20 -:
'-: -' Heliogabal -'
~
Tyberiusz - ~

14-37 Hadrian
Sewer A l ek.~ n d cr Tcodo-
30'''''; -: 117-1 38 -:: -:
KOll.<tantyn I Wielki
- zjusz II

M..byminTu l.
KCln1C:UIłyI1I1 Walenty-
40'-: Kaligula -: -: Gordian III -: nian III
KonstanlO

-
Fi lip Mlh
Klaudiusz Antonin Pius
50 4 1-54 ..., 138-1 6 1
" p
- '---- - I-
' '"' ~~

KonslaJlcjusz II Marcjan

Neron
Waleri an I G" I/klł .~

60'-: Majorian
""bo -: -- --- --- -: -::
VI.,. "m libiLlSl

, • I
0100 Witclius:z
Lucj l<,. Gallien
~ "'~
' 69 I.IV ~ I-:<ll t'}
Wem\" LeonI
_l - Walen- AntemiUS2
70 -:
" tynian I Walens -: OIibriun ,
Wespazjan
Marek Aureli usz
"'>', Aurelian
69-79
K""".,oous l
80

90'''''; Domicjan
-::

-:
------ --
Komrnodus
~ OyUiusz Juli.1MIS
' ~ 1, KMw:

~
Probus 1II·IV276
"'""""

Numo:ri:.n l
-:
Gracjan

Mak... ymu...
~ - n=
Tcodo-
ZJUSZ
Wielki -:
@ luhun
N,,,",
Romulus
AugtUlulus
Zenon

8 1-96 -f ' V-Vl' '.', -: Maksy- O.okle-

-: Wah:ntyman II
ElJreniusl: Ana.... ta·
mian cjan
100 200
~""'- ~-
Albin TNUIl
~
300
lIC'
400 Honoriusz ~:; 500
zjusz I
49 ' -5IR

Kursywą zaznaczono wspó ł rządców. Pominięlo kil kud zies i ęci u uzurpatorów
 STAROŻYTN OŚĆ

Gł.ÓWNE OŚRODKI MIEJSKIE STAROŻYTNOŚCI

Początek Okres
Nazwa Lokalizacja Dzieje, charakterystyka
istnienia rozkwitu
Nad Ni lem pocz. HI tys . i Stolica pierwszych faraonów egipskich, jedno
Memfis w dolnym III tys. 2 pol. II z głównych miast Egiptu w odleglej starożytności ,
Egipcie p.n.e. tys . p.n.e. w czasach rzymskich upadek
Nad Nilem U tys. i Od pocz. Ił tys. p.n.e. stolica Egiptu, ośrodek kultu
HI tys.
Teby w górnym 2 pol. I Amona. W VI w. p.n.e. zniszczone przez Asyryjczy-
p.n.e.
Egipcie tys. p.n.e. ków, w pocz. n.e. ostateczny upadek
Ośrodek pańs twa starobabilońskiego za Hammura-
XVII w.
Mezopo- biego. W VI w. p.n.e. rozbudowa - sławne mury
HI tys . p. n.e. i
Babilon tamia, nad miejskie, monumentalne świątynie (zikkurat Eteme-
p.n.e. Vlw.
Eufratem nanki). Po zdobyciu przez Persów (539 p.n.e.)
p.n.e.
miasto bardzo podupad ło, w I w. p.n.e. opustoszalo
Tyr, Wsch. Glówne ponowe miasta Fenicji. Wybitne ośrodki
Sydon, wybrzeża III tys. " i I tys. rzemiosla. Da lekos iężny handel i kolonizacja pd.
Byblos, M. Śród- p.n.e. p.n.e. wybrzeży M. Śródziemnego. W pocz. n.e. bardzo
Berytos ziemnego podupadły, dzi ś (z wyj . Bejrutu) niewielkie miasta

Przywództwo Grecji w czasie wojen perskich, za

Grecja, kil-
Peryklesa największe miasto Grecji (ok. 200 tys.
ka km od XVlw. V- IVw.
Ateny mieszk.). Od czasów rzymskich aż do XIX w. podu-
wybrzeŻYM. p.n.e. p.n.e.
padało, zwl. po zniszczeniu (267 n.e.) przez Gotów
Egejskiego
(1830 - 2 tys. mieszk .. dziś - 3 mln)
Początkowo kolonia fenickiego Tyru, od VI w. p.n.e.
Afryka Pn., wg III w.
walki z Grekami o hegemonię w zach. częś!=i basenu
Kana- niedaleko tradycji p.n.e.,
M. Śródziemnego , w pocz. m w. p.n.e. ok. 100 tys.
gina obecnego 8ł4 n-v w. mieszko Zrównana z ziemią przez Rzymian ( 146
Tunisu p.n.e. n.e.
p.n.e), lecz po odbudowie przeży la ponowny rozwit
wg Stolica imperium obej mującego świat śródziemno-
Italia II w.
tradycji morski i zach. Europę . W pocz. cesarstwa (I- H w.
Rzym Środk., nad p.n.e.-
753 n.e.) ok. I mln mieszk. , od IV w. upadek, w VI w.
Tybrem mw. n.e.
p.n.e. przejściowo praktycznie opustoszały (~ str. 61)

Za łożon a przez Aleksandra Wielkiego, od 311 p.n.e.

stolica Egiptu . W okresie św i etnośc i bł isko 1 mln
NadM. mieszko (gl. Grecy, Egipcjanie, Żydzi), największy
Ale- III w.
Śródziem- 332 pon (m.in. wywóz egipskiego zboża) i ośrodek
ksan- p.n.e.-
nym, przy p. n.e. naukowy antyku (Muzejon, Biblioteka Aleksandryj-
dria "w. n.e.
ujściu Ni lu ska). W HI- IV w. upadek, poglębiony po zdobyciu
przez Arabów 642 n.e. W pocz. XIX w. 5 tys. mieszk.,
rozwój po zbudowaniu Kanalu Sueskiego (1869)
22 km od Stolica państwa Seleukidów, nast. główne miasto
syryjskiego HI w. Syrii. W IV w. ok. 200 tys. mieszk., w IV-V w. stolica
Antio- 300
wybrzeża p.n.e.- patriarchatu rywalizującego z Aleksandrią, Konstanty-
chia p.n.e.
M. Śród- Vw. n.e. nopolem i Rzymem. Od VI w. wielokrotnie niszczona,
ziemnego traci la znaczenie; dziś - niewielkie miasto Atakya
Na europej- Początkowo niewielka kolonia grecka, wzrost zna-
Bizan- skim brze- 660 nI- XI czenia w pocz. ces. rzymskiego, od III w. traktowa-
cjum gu cieśniny p.n.e. w. n.e. na jako stolica wschodniej części cesarstwa, od 330
Bosfor n.e. pod nazwą Konstantynopol (~ str. 61)
STAROŻYTNOŚĆ

WYBRANE FORMACJE WOJSKOWE

STAROŻITNOŚCI
Rodzaj Wyposażenie głównych Wojska
Kraje i okres Taktyka na polu wałki, uwagi
wojska oddziałów pomocnicze
Bliski Wschód Lekki wóz bojowy za- Lekkozbroj- Z reguły szereg pojedynków
(II tys.- pocz. przężony w konie. Na na piechota między załogami wozów.
Oddzia- I tys. p.n.e.) wozie: wojownik (wy- Starcie wymagało dużego ,
ły ryd- posażony we włócznię , płaskiego terenu
wanów brązowy miecz i niekie-
dy lekką zbroję) , woźni-
ca, niekiedy łucznik
Ludy stepo- Lekkie uzbrojenie Niekiedy Gwałtowny i szybki atak
Lekka
we, m.in. Scy- ochronne (kaftany lekka dający przewagę na wybranym
jazda
towie, Parto- skórzane, zbroje typu piechota odcinku frontu, du ża roła
koczow-
wie, Alano- kolczego), miecz lub' łuczników
ników
wie, Hunowie szabła, dzida, łuk

Grecja, Mace- Metalowy pancerz, Lekkozbroj- Szyk łiniowy, bardzo zwarty

donia, pań- hełm i nagołenniki, na piechota (pełną ochronę uzyskiwał żoł-
stwa hellenis- duża tarcza, długa i konnica nierz dzięki tarczy sąsiada) ,
Falanga tyczne, najem- (2-3 m) włócznia, wymagający do starcia p łaskie-
nicy greccy w krótki miecz go terenu. Podkreślał równość
Persji (VII- wspólnie walczących
II w. p.n.e.) obywateli miasta
Imperium Metałowy pancerz, Lekkozbroj- Ustawienie w kilku szeregach,
rzymskie hełm i nagolenniki, na piechota kolejno włączanyc h do walki w
Rzymski (IV w. p.n.e.- niewielka tarcza, krótki i konnica razie potrzeby. Starcie zaczy-
łegion IV w. n.e.) miecz, krótki oszczep na no od wyrzucenia na prze-
i (część oddziałów) ciwnika oszczepów, po którym
w ł ócznia dochodziło do walki wręcz

Organizacja legionu rzymskiegoa

Rodzaj Łączna Zadania
Podział Szyk
żołnierzy lic zebność na polu bitwy
30 manipułów po 2 Od IV w. p.n.e. w trzech Wykonanie decycu-
centurie dowodzone rzutach (1200 + 1200 + jącego uderzenia na
Ciężko-
przez centurionów 600), żoł nierze naj bar- siły wroga
zbrojna 3000
("setników"). dziej doświadczeni
piechota
Od II w. p.n.e . 3 mani- w ostatniej linii
puł y s tanowiły kohortę

Zazwyczaj dołączana Podzieleni na oddziały Przygotowanie

Lekko-
do oddziałów zasi l ające każdy natarcia ciężko-
zbrojna 1200
ciężkozbrojnych z trzech rzutów ciężko- zbrojnej piechoty
piechota
zbrojnej piechoty
10 oddziałów Z reguly na skrzydlach Przeciwstawienie się
szyku konnicy nieprzyjacie-
Konnica 300
la i okrążen ie jego
oddzialów
• - wedl ug schematu z czasów republiki. Nadto z reguły kilka tys. pomocniczych wojsk wystawianych przez
sprzymierzeńców
NAJWAŻNIEJSZE BITWY STAROŻYTNOŚCI
Data Miejsce Wojna Strony - liczba żołnierzy - dowódca Przebieg Znaczenie, uwagi
Egipcj anie - ? - Ramzes II Atak hetyckich rydwanów odcina Ramzesa Słynne i nie rozstrzygnięte
1285 pod Kadesz Egipsko-
Hetyci - ? - Muwatalli s od głównych s i.ł; nadejście posiłków skłania starcie najwię kszyc h potęg
p.n.e. (Syria) -hetycka
Hetytów do wycofania się Błi skiego Wschodu
585 p.n.e. nad rL. Halys MedyjSko- / Medowie - ? - Kyaksares Wg Herodota starcie przerwane przez zać mie- / Najstarsza pewna data
28 V (A n a tołi a) - łidyj ska Lidyjczycy - ? - Ałyattes nie Sł ońca, strony decyduj ą się zawrzeć pokój dzienna bitwy
pod Ateńczycy - ok. 10 tys. - Miltiades / Słabe centrum wojsk greckich i silne skrzydła Pierwsze znaczne zwyc ięs-
-I
490 p.n .e. Grecko-
Maratonem Persowie - 20-60 tys. - Datis w nas tęps t w ie rozbicie skrlyde ł i okrążen ie two nad przeważającą armi ą
l3łX -perska
(Grecja) środkowej kolumny Persów pe rską

Obrona Grecy - 7,3 tys. - Leonidas Obrona wąwozu skuteczna do czasu zn ałezie­ Opóź nie ni e postępu Persów,
480 p.n.e. Grecko-
Termopil Persowie - ponad 100 tys. (?) - nia przez Persów drogi prlez góry. Wycofanie umoż li wi e n ie zreorganizo-
wiosna -perska
(Grecja) Kserkses wi ększośc i Greków, śmierć Spal1an i Leonidasa wania obrony

w Zatoce Grecy - 370 okrętów - Eurybiades 1Siły perskie nie mogły rozwinąć szyku w wą- Duże straty Persów i rezy-
480 p.n.e. Grecko-
Salaminy i Temi s tokłes skiej zatoce; przewaga Greków w walkach gnacja przez nich z podboju
29 łX -perska
(Grecja) Persowie - 800 okrętów - Kserkses bezpośrednic h Grecj i
pod Grecy - 80 tys. (?) - Pauzaniasz 10 dni wyczekiwania, wreszcie atak Persów. Wyparcie perskich n ajeźdź­
479 p.n.e. Grecko-
Płatejami Persowie - 120 tys. (?) - Mardonios W bitwie prLewaga Greków, śmierć ców z Grecji
l)( -perska
(Grecja) Mardoniosa i panika w szeregach Persów
371 p.n.e. pod I O hege- / Spal1anie - II tys. - Kleombrotos Nietypowy. ukośny szyk Teban zapewnia im Koniec spal1ańskiej hege-
5 VIII Leuktrami monię Teb Tebańczycy - 7 tys ..- Eparninondas sukcesy na skrzydle; Spartanie uchodzą monii w Grecj i
pod Grecko- Macedończycy - ok. 32 tys. - Filip U Atak konnicy m acedo ńs kiej na Tebańczyków Przypieczęt owa nie hegemo-
338 p.n.e.
Cheroneją -mace- Grecy (Ateny+Teby) - ok. 30 tys. - a n astępnie atak od ty łu na Ateń czyków nii macedońskiej w Grecj i
2 VIII
(Grecja) doń ska Chares i Teagen ~

333 dI W , Macedończycy - 35 tys. - Przewaga Persów na skrzydłach, łecz atak Otwarcie Aleksandrowi ~
n e
. . p(C
o I'sso)s Al YkPrawda Ałeksander jazdy pod wodzą Aleksandra zmusza do ucie- drogi do centrum państwa O
XPł· y ICJa e san ra Persowle. - 120 tys. - Danu
' sz III .
cz ki Danusza; z 111m .
. plerzc ha wOJ.sko pers ki e pers ki ego N
-<.'
331 Arbeła W Macedończycy - 47 tys. - Atak prawego skrzydła Macedończyków ku Złamanie oporu Persów :i
ne
I PX . . (Gaugamela) Ał ~ra~a Aleksander centrum Persów zmusza Dariusza do ucieczki , i opanowanie ich państwa O
Mezopotamia e an ra Persowie _ 200 tys. (?) - Dariusz 1lI co powoduje pójście Persów w rozsypkę przez Macedończyków (!):
 Data Miejsce Wojna Strony - liczba żołnierLY - dowódca Prl.cbicg Znllczcnic. uWllgi ~
;;:o
pod Perse- Wojny 3 1 tys. + 65 słoni - Antygon Początkowa przewaga Eumenesa, sukces Jedna z najw. bitew między
316 p.n.e. O
polis (Iran) diadochów 42 tys. + 114 sloni - Eumenes konnicy daje zwyc ięstwo Antygonowi spadkobiercami Aleksandra No
pod Rzymianie - 85 tys. - Warron Zwycięstwo Kartagińczyków na skrzydłach Umożliwienie Hannibalowi ~
216 p.n.e. II wojna Z
Kannami Kartagińczycy - 46 tys. - Hannibal doprowadza do otoczenia i totalnej klęski Rzy- kontynuowania marszu na
2 VIII punicka O
(Italia) mian prLy niewielkich stratach zwycięzców Rzym Vh

Rzymianie - 40 tys . - Scypion Nieudany atak 80 słoni bojowych wywo łuj e Klęska zmusiła Kartaginę
n.
202 p.n.e. pod Za mą II wojna
Afrykański zamieszanie w szeregach Kartagińczyków ; do upokarLających ustępstw
19X (Afryka Pn.) punicka
Kartagińczycy - 40 tys. - Hannibal przewaga konnicy rLymskiej wobec Rzymu
71 p.n.e. pod Brundi- Powstanie Niewolnicy - 60 tys. - Spartakus Zwycięstwo rzymskich legionów po wyjątko- Upadek największego
wiosna zjum (Italia) Spartakusa Rzymianie - 40 tys. - Krassus wo zażartej bitwie powstania niewolników
pod Akcjum Wojna Antoniusz - 230 galer - Antoniusz Walka ze zmiennym szczęściem ; wycofanie Zwycięstwo Oktawiana
31 p.n.e.
(M . Śród- domowa Oktawian - 260 galer - Marek okrętów Kleopatry i ucieczka samego Antoniu- w wojnie domowej
2łX
ziemne) w Rzymie Agryppa (po ponad 20 tys. żołn . ) sza powoduje. że flota Antoniusza kapituluje
w Lesie Gelmanie - ? - Arminiusz Wciągnięcie w zasadzkę i doszczętne wybicie Jedna z gl. przyczyn wyco-
9 n.e. Wojny
Teutoburskim Rzymianie - ok. 20 tys . - trzech legionów rLymskich fania s ię Rzymu z Germanii
jesień germańskie
(Germania) Kwintiliusz Warus na lewy brzeg Renu
Rzymski Rzymianie - 10 tys. - Swetoniusz Całkowita klęska Brytów w starc iu z dosko- Stłumienie wielkiego
pod Lichfield
61 n.e. podbój Celtowie - 80 tys. (?) - Boadycea nale wyszkolonymi legion istami. Królowa Bo- powstania przeciwko
(W. Brytania)
Brytanii adycea popełnia samobójstwo na polu bitwy władzy Rzymu

pod Naissus Najazd Rzymianie - ? - Klaudiusz 11 Ciężka bitwa rozstrzygnięta niespodziewanym Rozbicie najazdu pustoszą-
269 n.e.
(Nisz, Serbia) Gotów Goci - ? - ? atakiem oddziału Rzymian na tyły Gotów cego od kilku lat cesarstwo
pod Adria- Wojna Konstantyn I - 120 tys. Manewr Konstantyna wywabia wojska Licy- Konstantyn zdobywa przewa-
323 n.e.
nopolem domowa Licyniusz - 165 tys. niusza z warownego obozu. W bitwie ogro- gę w wojnie. Jedna z najwię-
3 VII
(Tracja) w Rzymie mna przewaga weteranów Konstantyna kszych bitew staroży tności
378 n.e. pod Adria- Najazd Rzymianie - 60 tys. - ces. Walens Zdecydowany atak germańskiej konnicy na Wzrost roli konnicy, wyka-
9 VIII nopolem Gotów Goci - ? - Frydygem rzymską piechotą; śmierć cesarza zanie słabośc i armii rzymskiej
Rzymianie i germańscy sprLymie- Brawurowy atak Wizygotów zmusza Hunów Powstrzymanie ekspansji
451 n.e. pod Chalons" Wojny z
rLeńcy - ? - Aecjusz i Teodoryk do wycofania się z dużymi stratami ; śmierć Hunów w Europie
VII (Francja) Hunami
Hunowie - ? - Attyla Teodoryka
a
- bitwa k. Troyes lub bitwa na polach Katalaunijskich
 STAROŻYTNOŚĆ

NAjWAŹNIEjSI BOGOWIE GRECJI I RZYMU

Slawne Odpowie-
Imię
Pokrewieństwo Zakres wladzy, dzialań , opieka Atrybuty ośrodki dnikw
greckie
kultu Rzymie
s. Kronosa i Władza (np. królów), porządek Olimpia, Jupiter
Zeus piorun
Rei, mąż Hery prawny, zjawiska meteorologiczne Dodona (Jowisz)
c. Kronosa i M alżeń stwo . polożnice , niemowlęta paw, bocian, owoc Argos, Sa-
Hera Junona
Rei, żona Zeusa granatu, krowa mos. Sparta
Posej- s. Kronosa i Rei, Wody, żegluga , trzęsieni a ziemi, Peloponez,
trójząb Neptun
don mąż Amfitryty konie Sycylia
Deme- c. Kronosa i Rei, Zasiewy, zboże. rodzina, plodność , klos zboża , Delfy,
Ceres
ter matka Persefony lad pochodnia Eleusis
Hestia c. Kronosa i Rei Ognisko domowe brak m.in. Delfy Westa
s. Kronosa i Rei. Świat zmarlych, bogactwo klucze iberio,
Hades prakt. brak Pluton
mąż Persefony róg obfito~ci
s. Zeusa Slońce ,
medycyna, sztuka (przewod- wieniec laurowy, Delos.
Apollo Apollo
i Latony nik 9 muz). nauka. gwałtowna śmierć lira, luk Delfy
Artemi- c. Zeusa My!(listwo. dzikie zwierzęta, blask
luk i strzaly Efez Diana
da i Latony księżyca. mlodzież

Mądrość, wojna w sIusznej sprawie. helm i wlócznia,

Atena c. Zeusa Ateny Minerwa
rękodzielo (m.in . garncarstwo) oliwka, sowa
Hefaj- s. Zeusa i Hery, Ogień. kowalstwo i inne rzemiosla Lemnos,
mIot i obcęgi Wulkan
stos mąż Afrodyty Ateny
Afro- c. Zeusa i Dione. Milość , plodność, piękno Cypr.
delfin, labędt Wenus
dyta żona Hefajstosa Korynt
Droga. podróżni , kupcy, poslańcy, kapelusz, skrzy-
Hermes s. Zeusa i Mai Arkadia Merkury
wynalazcy, zlodzieje dlate sandaly
Ares s. Zeusa i Hery Wojna krwawa i okrutna miecz prakt. brak Mars
Dioni- s. Zeusa i Wino. teatr skóra pantery na Delfy,
Bachus
zos Semele ramionach Ateny
Askle- s. Apollina i Medycyna. uzdrowienia wąż oplatający
Epidauros Eskulap
pi os nimfy Koronis l askę podróżną

s. Uranosa i Gai, Kojarzony ze zloty m wiekiem

Kronos sierp Saturn
brat i mąż Rei ludzko~c i i dobrymi rządami

Kulty wschodnie rozpowszechnione w Rzymie okresu cesarstwa

Bóstwo, Pocho- Popularność
Uwagi
kulI dzenie w Rzymie
Azja Frygijska "Wielka Macierz", identyfikowana przez Greków z Artemidą lub
od końca
Kybele Mniejsza Reą. Popularny byl cykl mitów związanych z odrodzeniem ukochanego
III w. p.n.e.
(Frygia) Kybele - Attisa
Drugorzędne bóstwo irań s kie, po zapożyczeniach z innych religii czczony
Mitra Iran I-IVw. n.e. jako bóg światla i Slońca . szczególnie wśród żolnierzy. Przez pewien czas
mitraizm rywalizowal z chrześcijaństwem
Izyda Egipt od I w. n.e. Cykl mitów związany ze śmiercią i odrodzeniem męża Izydy - Ozyrysa
Bóstwo wprowadzone w helleni stycznym Egipcie (ok. 300 p.n .e.) , lączące
Serapis Egipt od I w.. n.e.
elementy egipskie i greckie: w kulcie dużą rolę odgrywaly święte byki - Apisy
W Syrii czczony od n tys. p.n.e. , obdarzany byl różnymi przydomkami
Baal Syria n- III w. n.e. i odpowiednio do nich mógl być bogiem Slońca. nieba i in .
Stworzony przez Maniego (216-276), akcentowal walkę Dobra i Zla, ascezę.
Mall;- kon . In W.-
Iran lączyl elementy zoroastryzmu, chrześcijaństwa, buddyzmu i gnozy.
clteivn IVw. n.e.
Popularny zwl. we wsch. części pań stwa rzym. (por. paulicjanie str. 55)
STAROŻYT NOŚĆ
DZIEDZICTWO ANTYKU
Grecja
Dziedzina
Charakterystyka ogólna
Znaczny rozwój od VI w. p.n.e.;
pojawienie się wielkich systemów
filozoficznych przy zainteresowaniu
filozofią przyrody i stru ktu rą bytu.
Filozofia
Rozkwit w V-IV w. p.n.e., żyjący
wówczas autorzy wp l ynęli na rozwój
dziedziny aż do naszych dni (~ str.
351)
Stworzenie podwalin matematyki, Pitagoras z Samos (ok. 570-496) Dziedzina lekceważo-
Mate- m.in . przez wprowadzenie metody Euklides (365-300 p.n.e.)
matyka dedukcyjnej i dowodzenia twierdzeń . Archimedes (287-212 p.n.e.)
Początkowo d uża przewaga geometrii Diofantos (III w. n.e.)
Obszerne poematy pisane heksame-
Poezja
trem. Rozwój w epoce archaicznej
epicka
(VIII-VII w. p.n.e.)
Rozwój po okresie rozkwitu poezji
Poezja epickiej. Tematyka bliska codzien-
liryczna no~ci, utwory krótkie, pojawienie
s ię licznych form wierszy
Podstawowa dziedzina - budowle
sakralne z kamienia i drewna.
Wyksztalcone trzy porządki:
mo numentalny dorycki, znacznie
Archi-
lżejszy joń sk i i najbardziej ozdobny
tektura
koryncki. Szerokie stosowanie kolumn,
dążenie do maksymalnej harmonii
wszystkich elementów budowli
Rozkwit w okresie klasycznym,
później zachowanie wysokiego po-
Rzeźba ziomu . Realizm, świet ne przedsta-
wianie postaci ludzkich. Typowe
surowce to kamień i brąz
Do IV w. p.n.e. malarstwo gl. jedno-
Ceramika i lub kilkubarwne na ceramice, później
malarstwo rozwój malarstwa ściennego, mozai-
ki i portretu (rzadko zachowane)
Dąże n ie do krytycznego i bezstron-
Historio-
nego opisu przy zachowaniu literac-
grafia
kich wartości dziel
Pierwotnie związan y ze św iętami re-
ligijnymi. Rozkwit w okresie klasycz-
nym w Atenach - podzial na traged i ę
Teatr
i komedię, d u że efekty osiąga n e za
pomocą świado m ie ograniczonych
~rodków artys tycznych
Dominacja opisu, klasyfikacji i
rozumowania przy praktycznym
brak u wykonywania doświ adczeń.
Nauki przy-
Próby systematyzacji wiedzy
rodnicze
i pierwsze ogólne teorie.
Glówne osiągnięcia od IV w. p.n.e.
przez caly okres hellenistyczny
Wybrani przedstawiciele (p.n.e.)
Tales z Miletu (ok. 620-540)
Pitagoras z Samos (570-496)
Sokrates (469-399)
Platon (427-347)
Arystoteles (384-322)
Zenon z Kitionu (332-263)
Epikur (342-270 p.n.e.)
Plotyn (204-207 n.e.)
na. brak większych
osiągnięć
Homer (V III w. p.n.e.)
Hezjod (ok. 700 p.n.e.)
Anakreont (572--487 p.n.e.)
Safona (VII-VI w. p.n.e.)
Iktinos i Kij.l likrates (V w.
p.n.e. - Partenon w Atenach)
Mnesikles (V w. p.n.e.)
Hippodamos z Miletu (V w.
p.n.e. - urbanistyka)
Pyteos (IV w. p.n.e.)
Sostrates z Knidos (III w. p.n .e.-
latarnia morska na Faros)
Fidiasz (495--430 p.n.e.)
Poliklet (2 pol. V w. p.n.e.)
Lizyp (IV w. p.n .e.)
Praksyteles (IV w. p.n.e.)
Skopas (IV w. p.n.e.)
Ergotimos i Klitas (I pol. VI w.) Wysoki poziom
Eufronios (2 pol. VI w. p.n.e.)
Apollodoros (kon. V w. p.n.e.)
Apelles z Kolofonu (IV w. p.n.e.) nieznana
Herodot (484--430 p.n.e.)
T ukidydes (ok. 460-400 p.n.e.)
Polibi usz (200- 123 p.n.e.)
Ajschylos (525--456 p.n.e.)
Sofokles (497--406 p.n.e.)
Eurypides (485--406 p.n.e.)
Arystofanes (445-385 p.n.e.)
Menander (342-293 p. n.e.)
Hipokrates (460-375, medycyna)
Arystoteles (384-322 p. n.e. ,
różne dziedziny)
Teofrast (387- 287, botanika)
Archimedes (287-2 12. fizyka)
Klaudi usz Ptolemeusz (100-
168, astronomia, geografia)
Rzym
Kontynuacja niektó-
rych kierunków
greckich (neoplato-
nizm, a zwl. stoicyzm):
Seneka (4 p.n.e.-65 n.e.)
Marek Aureliusz
(121-180 n.e.)
Wergi liusz (70-19
p.n.e.) - Elleida
Horacy (65-8 p.n.e.)
Owidiusz (43 p.n.e.-
18 n.e.)
Znakomity rozwój zwią- .
zany z postępem tech-
niki (szerokie za~toso-
wanie luku i kopuly, a
także cementu i wy-
palanej cegly). Wielkie
budowle (termy, luki,
akwedukty, teatry i in .)
w calym państ wie
Rozwój od I w. p.n.e ..
znakomity poziom
m.in . rzeżby
portretowej
malarstwa i mozaiki,
w i ększo~ć twórców
Cezar (100--44)
Tacyt (55-{)k. 120 n.e.)
Plautus (254-184).
rozwój komedii
Pliniusz Starszy (23-79
n.e., różne dziedziny)
Galen (ok. l3Q-{)k.
200 n.e .. medycyna)
 STA ROŻVTN OŚĆ

SIEDEM CUDÓW ŚWIATA STAROŻYTNEGO

Nazwa.
Budowa Okol i czno~ci powsIania Konslrukcja. wymiary Uwagi
miejsce
SIE DEM NAJPOPULA RNIEJSZYCH
Grobowce faraonów Po kilkasel Iys. bloków pia,- Grobowce obrabowane
2650-
Pi ra midy IV dynaslii kowca (ok. 2.5 I każdy). z w III lys. p.n.e .. pi ramidy
2500
(Egipl) zew nąl rz oblicowane wa- (pozbawione oblicowania)
p.n.e.
pieniem (palrz labela niżej ) sloj ą do d z i ś

.. Wi szące Tradycja przy pisuje je Prawd . obszern y ogród nad Zniszczone przed IV w. p.n.e.
Vll w.
ogrody" królowej Semiramidzie sklepionymi komorami w
p.n.e.
Babilonu palac u wladcy
Pi ąla na Iym samym Na planie prost okąla : Spalona podczas najazdu
miejscu świąty ni a. 5 I.4x 111 .5 m. wsparta na Gotów w 262 n.e .. po
Ś w i ąt y ni a ok. 356-
zbudowana po podpa- 127 kolumnach o wys. 17.6 m odbudowie spalona przez
Artemidy 323
leniu poprzedniej przez chrześc ij a n w V w. Glówny
w Efezie p.n.e.
szuk aj ącego slawy O. rodek kultu Artemidy
szewca Herostratesa w świecie greckim
Grobowiec Mausolosa. Budowla na planie pro sI okąta Budowla zwalona przez trzę-
Mauzo-
ok. 353- wladcy Karii w Azji (ok. 26x 33 m). wys. ok. 46 m. sienie ziemi w 1402. resztki
leum w
35 1 Mniejszej. zbudowany zdobiona przez najslynniej- rozebrane przez joannitów
Halikar-
p.n .e. z polecenia jego żo ny szych greckich rzeźbi arzy podczas budowy twierdzy
nasie
Artemizji w 2 pol. XV I w.
Latarnia Okres świetno śc i Alek- Budowla kamienna wys. 120- Od VII w. n.e. minaret. w
ok. 300-
morska sandrii jako gl. portu 140 m. na szczycie stale 1349 zwalona (trzęs ieni e zie-
280
na Faros M. Śródziemnego plomlcy ogieli mi). a późni ej wykorzystana
p.n.e.
(Egipt) do budowy tureckiego fortu
Posąg Wotum d z i ękczy nne Wykonany z b"lzu z wewnę- Przewrócony przez t rzę-
Heliosa 305-293 dla op iekuńczego bós- (rzną kon slrukcj ą że l azną . sienie ziemi w 227 p.n.e ..
(wyspa p.n .e. twa miasta za udane Wys. zapewne ok. 3~0 m przetopiony w 653 n.e. przez
Rodos) przetrwanie obl ęże ni a Ambów
Posąg Dzielo Fidiasza prze- Posąg s i edzącego Zeusa (wys . W końcu IV w. n.e. wywie-
ok. 430
Zeusa znaczone dla glównej kilku m). wykonany z kośc i ziony do Konstantynopola.
p.n .e.
(Olimpia) św i 'ltyni Zeusa sIoniowej i złotej blachy w 475 spł o n q ł
INNE CZĘSTO WYMJEN IANE
Świąl y ni a Aleny Podstawa 30.9 x 69.5 m. W V w. n.e. zamieniony na
Partenon 447-432 wzniesiona po kolumn y o wys. 10.4 m. kości ó l. w XV II w. poważnie
w Atenach p.n.e. naj eźd zie perskim bogate zdobienia uszkodzony (wybuch magazy-
nu prochu podcza, oblężenia)
ok . 678. Zbudowane przez Podwójny mur ceglany Zniszczone stopniowo w
Mury przebud. w ł adców państwa (grubo Ć ok. 8 m każdy) ota- kolejnych wiekach: resztki
Babilonu 562 nowobabil oński ego czający kwadrat o obwodzie zachowane do dzi ś
p.n .e. i asy ryj skiego ok. 20 km
Pałac w od ok. Siedziba królów Persji Kompleks budynków Spalony przez Ałeksandra
Persepolis 5ł5p.n.e. zajmujqcy kilka hektarów Wielkiego w 332 p.n.e.

Najważniejsze piramidy egipskie

Wysokość (m) Dl. boku
Faraon Miejsce Rok ukończeni a Uwagi
Pierwotnie Obecnie podslawy
Dżese r Sakkara ok. 2650 p.n.e. ok. 62 61 1 09x ł 2 1 .. Piramida schodkowa"
Snefru Dahszur ok. 2610 p.n.e. ok. 105 10ł.5 188.6 .,Piramida za ła mana"
Snefru Meidum ok. 2600 p.n.e. 99 92 144 ..Piramida obł upan a"
Cheops Giza ok. 2580 p.n .e. ł4 6.7 ł 37.2 230.4 .. Piramida wielka"
Chefren Gi za ok. 2550 p.n.e. ł 43.5 ł 36.4 2 15.2
Mykerinos Giza ok . 2540 p.n.e. 66.5 62 108.4