Przykładowa Metodologia badań pedagogicznych

4.1 Temat pracy

Wybierając temat pracy należy określić jaj zakres. Temat może być węższy lub
szerszy. Przy „szerokim ujęciu tematu badania dotyczą bardzo licznej klasy procesów lub
zjawisk. Jeżeli zakres tematu jest zawężony, wówczas badania obejmują stosunkowo
nieliczne zjawiska. Zaznacza się to za pomocą takich sformułowań, jak: Niektóre
przyczyny…, Niektóre rodzaje…, Wpływ niektórych cech osobowości na…,”1. Tytuł
powinien trafnie i jednoznacznie oraz zwięźle określać temat pracy.
Ogromna rolę w wyborze tematu odgrywa osobiste emocjonalne zaangażowanie nim,
gdyż jest to warunek powodzenia badań.
Najważniejszą rolę w odpowiednim doborze tematu oraz w umiejętnym
przygotowaniu badań odgrywa znajomość lite3rtury przedmiotu, co chroni nas przed
dochodzeniem do prawdy metodą prób i błędów. Pozwala to również na ekonomię wysiłku,
gdyż inni badacze przetarli już niektóre trudne szlaki i można je z zachowaniem reguł
naukowych wykorzystać. Daje to także szansę porównań, co znacznie podnosi walory
poznawcze każdego badania.
Treść całej pracy zarówno części teoretycznej, a także empirycznej powinna ściśle
odpowiadać tematowi pracy określonemu w tytule. Przy braku tej zgodności praca jest nie na
temat.
Sformułowanie tematu pracy nie jest proste. Zwykle bywa tak, że jego pierwotna
postać jest robocza i ulega pewnym modyfikacjom.
Najważniejsze żądania w sformułowaniu tematu: „ma być krótki, językowo
poprawny, informacyjnie nośny i jednocześnie poznawczo intrygujący, czyli – budujący
określone u czytelnika (słuchacza) i autora tekstu pożądane nastawienie”2.

4.2 Przedmiot i cele badań.

1 Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984, s. 26

2 W. Zaczyński, Poradnik autora prac seminaryjnych, dyplomowych i magisterskich, Warszawa 1995, s. 45.
 Z. Skorny uważa, że „Przedmiotem badań naukowych jest określony zbiór zjawisk,
przedmiotów lub osób. Badania psychologiczne i pedagogiczne dotyczą wybranej kategorii
osób określanej mianem populacji”3.
Przedmiotem badań uczyniłem rozwój wykorzystania środków informatycznych w
procesie kształcenia, w Zespole Szkół nr. 1 w Ostrowi Mazowieckiej. Dokonując tego
wyboru, wziąłem pod uwagę kryteria, które zdaniem T. Pilcha odgrywają niezwykle ważną
rolę przy doborze tematu badawczego. Należą do nich: dostępność badawcza problemu,
względy ekonomiczne badań oraz emocjonalne zainteresowania badacza4.
„Każde badanie służy realizacji określonego celu. Celem badań jest dążenie do
wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach bedących przedmiotem badań. Przez
cel badań należy rozumieć rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także
rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać. W. Zaczyński, pisząc o celu badań
podaje, że jest to określenie, do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim
działaniu”.
Celem badań pedagogicznych jest poznanie naukowe istniejącej realnie,
doświadczalnie rzeczywistości społecznej, opis jakiegoś zjawiska, instytucji lub jednostki.
Oprócz funkcji poznawczej badania pedagogiczne spełniają także funkcje praktyczno-
użyteczne5.
Biorąc pod uwagę powyższe rozstrzygnięcia ustaliłem następujące cele poznawcze:
- Zbadanie rozwoju środków informatycznych w Zespole Szkół nr. 1 w Ostrowi
Mazowieckiej
- Ustalenie czynników wpływających na rozwój środków informatycznych w Zespole
Szkół nr. 1 w Ostrowi Mazowieckiej
4.3 Problemy badawcze

Problem badawczy jest to zagadnienie wymagające rozwiązania. Wg S. Nowaka „Problem

badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć
badanie”6. J. Pieter stwierdza, że „(…) problemy badawcze są to pytania, na które szukamy
odpowiedzi na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytanie „przyrodzie” i
„otoczeniu”. A nie osobie drugiej. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione pytanie

3 Z. Skorny, Prace…op. cit., s. 107

4 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1998, s. 173-174.
5 W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki,
Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 50.
6 S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, s. 214.
poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego
człowieka”7
Problemy badawcze mają postać pytań. Pytania mogą dotyczyć cech przedmiotu,
zjawiska, ich własności. Mają wówczas postać prostą, zawierającą pytanie o jedną cechę lub o
jedną właściwość przedmiotu. Mogą być też pytania o rodzaj związków między cechami
zjawiska o rodzaj zależności między zjawiskami, wtedy zmuszają badacza do szerszych
poszukiwań.
Problem badawczy to inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej
formie pytania.

Rodzaje pytań badawczych

W logice funkcjonują dwa rodzaje pytań tzw. Pytania rozstrzygnięcia i pytania
dopełnienia.
Pytania rozstrzygnięcia zaczynają się od partykuły „czy…” i w zasadzie domagają się tylko
potwierdzenia bądź negacji. Zawierają w sobie alternatywną możliwość poszukiwania
odpowiedzi.
Odpowiedź może brzmieć „tak” lub „nie”. Pytanie to w pewien sposób ogranicza badacza
wyznaczając mu obszar pojęciowy i fizyczny, na którym należy szukać odpowiedzi.
Pytania dopełnienia zawierają pytajnik: „jaki…”, „kiedy…”, „w jakich
warunkach…”, „w jakim stopniu…”. Takie pytania w swojej strukturze nie zawierają
informacji, gdzie należy szukać na nie odpowiedzi.
Na to pytanie nie możemy odpowiedzieć „tak” lub „nie”. Takie pytanie nie ogranicza
badacza, a wręcz przeciwnie otwiera przed nim pole poszukiwań i inwencji. O ile pytania
rozstrzygnięcia można nazwać pytaniami kierunkowymi, to o tyle pytania dopełnienia są
pytaniami twórczymi.
aby prawidłowo sformułować rejestr problemów, badacz musi mieć świadomość
jakiego rodzaju pytania należy postawić dla wyczerpania tematu (stanu niewiedzy) i
ukierunkowania badań oraz rozstrzygnięcia zagadnienia. w tym celu musi wykonać pewną
pracę koncepcyjną, polegającą na sformułowaniu zestawu pytań, które powinny spełniać
następujące zadania:
1. wyczerpać zakres naszej niewiedzy zwarty w temacie badań,
2. ukazać kierunki poszukiwań badawczych oraz sposoby badań,
3. wyjaśnić temat

7 J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław – Warszawa 1997, s. 67.

 Sformułowane pytania badawcze (problemy):

Problem główny:

Jakie postawy wobec rozwoju i wykorzystania środków informatycznych prezentują

nauczyciele i uczniowie?

Problemy szczegółowe:

1. Jak oceniana jest dostępność środków informatycznych w szkole?

2. Jak oceniana jest potrzeba wykorzystanie środków informatycznych w Zespole
Szkół nr.1 w Ostrowi Mazowieckiej przez badanych nauczycieli i uczniów?
3. Do jakich zadań wykorzystywane są środki informatyczne w Zespole Szkół nr.1 w
Ostrowi Mazowieckiej?
4. Jakie są oczekiwania nauczycieli i uczniów wobec wykorzystywania środków
informatycznych?

Pytania są tak stawiane, aby wiedzieć, kogo dotyczy temat, gdzie szukać rozwiązania, jakimi
sposobami to robić.
Dopóki badacz wyraźnie nie uprzytomni sobie jakie zjawiska go interesują, tj. jakie
własności jakich przedmiotów lub też jakie zdarzenia czy procesy, których te przedmioty
podlegają tak długo sens pytań będzie nie jasny, Chodzi o uprzytomnienie sobie znaczenia
pojęć, terminów figurujących w pytaniach i hipotezach badanej problematyki.
Problem w stosunku do sformułowanego wcześniej przedmiotu badań stanowi
radykalne uściślenie i ukierunkowanie naszych zainteresowań., a więc dopiero z treści
problemów dowiadujemy się, że będziemy badać wszystkie czynniki związane z postawą
wobec rozwoju środków informatycznych w Zespole Szkół nr.1 w Ostrowi
Mazowieckiej. Formułowanie problemów stanowi więc bardzo ważny etap w koncepcyjnej
fazie badań.

Hipotezy badawcze
 Hipoteza jest zdaniem nie w pełni uzasadnionym opartym na prawdopodobieństwie,
wymagającym sprawdzenia (zweryfikowania), mająca na celu odkrycie nie znanych zjawisk
lub praw. Może być zdaniem twierdzącym lub przeczącym.
Wg Z. Skornego „ (…) hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na
pytanie zawarte w problemie badań”8. W. Zaczyński uważa, że „hipoteza robocza jest
założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi”9.
Hipoteza musi określać zależności między zmiennymi, powinna być na tyle
precyzyjna, aby ściśle ograniczyć zasięg swego znaczenia. Powinna być zbudowana na
podstawie uznanej wiedzy naukowej.

Czasem hipoteza jest tylko odwróceniem szyku i zmianą formy gramatycznej pytania
tzn. problemu. Ma to miejsce wtedy gdy problem przybiera postać pytania rozstrzygnięcia.

Podstawowym warunkiem sformułowania poprawnej pod względem

metodologicznym oraz użytecznej hipotezy jest wstępne rozpoznanie problemu i terenu
badań, znajomość literatury przedmiotu. Od trafności i poprawności teoretycznej i
metodologicznej hipotezy badawczej zależy skuteczność przeprowadzonych badań oraz
możliwość wykrycia rzeczywistych uwarunkowań, struktur i dynamiki badanych zjawisk czy
rzeczy.
W odniesieniu do przedstawionych wcześniej (pytań) problemów badawczych
sformułowano następujące przypuszczenia:

Hipoteza główna
W „społeczeństwie szkolnym” dominuje postawa za szybkim wdrażaniem i rozwojem
środków informatycznych.

Hipotezy szczegółowe:
1. Dostępność do środków informatycznych w szkole powinna być większa.
2. Nauczyciele i uczniowie uważają, że wykorzystanie środków informatycznych w
szkole jest jak najbardziej potrzebne.

8 Z. Skorny, Prace…op. cit., s. 72.

9 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, s. 26.
 3. Nauczyciele i uczniowie wykorzystują środki informatyczne nie tylko do nauki w
szkole.
4. Badani nauczyciele i uczniowie są za stałym rozwojem i unowocześnianiem
środków informatycznych w szkole.

Zmienne

Zdaniem Z. Skornego „zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność,

częstość występowania może ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności”10. S. Nowak
mówi: „zmienna określa jedynie, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty
i zjawiska, specyfikując ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, którym podlegają, a
ponadto jakie typy relacji będziemy uwzględniać między przedmiotami rozpatrywanymi pod
danym względem”11.
Ustalenie i rejestracja zmiennych w badaniach jakiegoś zdarzenia czy procesu –
oznacza decyzję, pod jakim względem będziemy badać zdarzenie lub proces. Przyjęte w
badaniach zmienne nadają kierunek, określają ich cel. Badacz musi określić sobie wycinek
rzeczywistości, a właściwości charakteryzujące ten wycinek rzeczywistości to zmienne.
Zmienne w badaniach pedagogicznych są formą uszczegółowienia problemu
badawczego jaki pragnie rozwiązać i hipotez, które się potwierdza lub odrzuca.
Najpowszechniej dzieli się zmienne na dwie kategorie:
1. zmienne niezależne,
2. zmienne zależne,
Zmienne niezależne są to determinanty określonych zjawisk, stanów rzeczy,
zachowań. Powodują skutki w sferze innych zjawisk, inaczej mówiąc powodują powstanie i
przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi.
Zmienna zależna to zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk
Zmienne pośredniczące to czynniki wewnętrzne mogące modyfikować wpływ
warunków zewnętrznych na zachowanie się np. samokontrola, samoakceptacja, motywacja,
samoocena, sta emocjonalny itp.

10 Z. Skorny, Prace…op. cit., s. 48.

11 S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, PWN, s. 152
 W moim przypadku funkcję zmiennej zależnej będzie spełniać postawa wobec
rozwoju środków informatycznych w szkole, która jest uzależniona od następujących
czynników spełniających funkcję zmiennych niezależnych:
1. płci,
2. wieku,
3. miejsca zamieszkania,
4. stosunku do środków informatycznych,
5. rodzaju środków informatycznych.

4.4 Metody, techniki i narzędzia badawcze

W opracowaniach metodologicznych można spotkać się z bardzo różnymi

klasyfikacjami metod i technik badawczych. Różnice te SA na tyle poważne, że to, co dla
niektórych jest metodą, dla innych jest technika i odwrotnie.
„Najczęściej w pedagogice definiuje się metodę jako zespół teoretycznie
uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość
postępowania badacza, zmierzających do rozważenia określonego problemu naukowego:
określony powtarzalny sposób rozwiązania problemu”12.
Wg S. Nowaka: „[…] metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne
sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do
uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich
pytania”13.
„[…] metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki
narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i
nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest
pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody jak i pojęcia techniki badawczej”14.
Poniżej przyjąłem podział metod, technik i narzędzi badawczych wg. T. Pilcha15:

12 W. Dudkiewicz, Podstawy….op. cit., s. 69.

13 S. Nowak, Metodologia… op. Cit., s. 22.
14 T. Pilch, Zasady….op. cit., s. 43.
15 Tamże, s. 41-164.
 1. Metody badań pedagogicznych:
- eksperyment pedagogiczny,
- monografia pedagogiczna (techniki to – badanie dokumentów, ankieta, wywiad, czasami
elementy obserwacji uczestniczącej),
- metoda indywidualnych przypadków (techniki to – wywiad, obserwacja, analiza
dokumentów osobistych, niekiedy techniki projekcyjne, testy),
- metoda sondażu diagnostycznego (technika to ankieta).
2. Techniki badań pedagogicznych:
- obserwacja
- wywiad
- ankieta
- badanie dokumentów, analiza treści, techniki projekcyjne
- techniki socjometryczne

3. Narzędzia badawcze:
- kwestionariusz wywiadu
- kwestionariusz ankiety
- test socjometryczny
- dyspozycje i arkusz obserwacji
- skale

Techniki badawcze
Według A. Kamińskiego „Techniki badawcze to przede wszystkim sposoby zbierania
materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych, ścisłych),
weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor
użyteczności międzydyscyplinarnej. Mają charakter instrukcji – tym użyteczniejszej im
wierniej stosowanej”16.

Metody

16 A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] R. Wroczyński, T.

Pilch (red.), Metodologia pedagogiki społecznej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974, s. 54.
Eksperyment

Jest metodą polegającą na wywołaniu lub zmienieniu procesów przez wprowadzenie

do nich jakiegoś czynnika i obserwowaniu zmian pod jego wpływem zachodzących.
Rezultatem eksperymentu są zawsze określone zmiany lub ich brak, zmiany nie tylko
pochodzące z badanego układu (chociaż one są najważniejsze), ale także zasobu naszej
wiedzy.
Zdaniem niektórych pedagogów eksperyment jest szczególnym przypadkiem
obserwacji różniący się bardziej złożoną strukturą, staranniej dopracowanym zmysłem
badawczym i posługiwaniem się większą i różnorodną ilością narzędzi badawczych. Te
różnice, w tym głównie złożona struktura zabiegów technicznych, wielość narzędzi
badawczych np. badanie dokumentacji szkolnej, arkusze lub dzienniki obserwacji, notatki z
rozmów) oraz konieczność istnienia generalnej koncepcji wiążącej w celową jedność
różnorodne poczynania badawcze, przemawia za zaliczeniem eksperymentu pedagogicznego
do metod badawczych w pedagogice17.

Monografia pedagogiczna

W badaniach pedagogicznych przyjęto, że metoda ta ma znaczenie przy instytucji

wychowawczo – oświatowych lub zjawisk edukacyjnych instytucjonalnie zlokalizowanych.
Pod względem merytorycznym metoda monograficzna prowadzi do rozpoznania struktury i
efektywności działań wychowawczych, w celu postawienia diagnozy określonych
niedomogów i opracowania koncepcji ewentualnych ulepszeń.
Monografia to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w
rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, lub jednorodne
zjawiska społeczne, prowadzące do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i
efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń prognoz
rozwojowych18.

17 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa, s. 73.

18 Tamże, s.76
 Metoda monograficzna jest łatwa w realizacji, nadaje się do systematycznej
weryfikacji funkcji złożonych danej instytucji oraz planowania ulepszeń i kontroli ich
funkcjonowania.
Metoda ta może być realizowana za pośrednictwem różnorodnych technik. Prawie
zawsze posługuje się badaniem dokumentacji, bardzo często wprowadza elementy obserwacji
uczestniczącej, ankiety lub wywiady.

Metoda indywidualnych przypadków

Metoda ta w badaniach pedagogicznych sprawdza się do badania biografii ludzkich.

Odrzuca się więc takie rozumienie tej metody, wedle której odnosi sie ona do badania
układów społecznych, instytucji lub do badania dynamiki wewnętrznej i przeobrażeń
zbiorowości społecznej.
(...) Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań, polegających na
analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w kreślone sytuacje wychowawcze, lub
na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych
biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu
podjęcia działań terapeutycznych19.
Doskonałym zainteresowaniem dla tej metody mogą stać się problemy dotyczące np.
trudności dydaktycznych i wychowawczych, sytuacja rodzinna dziecka, adaptacja społeczna
wychowanków domów dziecka itp.
Badania prowadzone tą metodą posługują się dość nielicznymi technikami
badawczymi. Najbardziej użyteczną techniką jest wywiad, znakomicie uzupełnia go
obserwacja i analiza dokumentów osobistych. Niekiedy pomocne mogą być techniki
projekcyjne i testy. Zależy to od charakteru i złożoności poszczególnego przypadku.

Metoda sondażu diagnostycznego

Badania sondażowe obejmują wszelkiego rodzaju zjawiska społeczne istotne dla

wychowania, stany świadomości społecznej, opinie i poglądy określonych zbiorowości,
narastanie badanych zjawisk, ich tendencje i nasilenia itp. Chodzi tu o zjawiska, które nie
posiadają instytucjonalnej lokalizacji, są jakby rozproszone w społeczeństwie.

19 T. Pilch, Zasady……op.cit., s. 123.

 Badania sondażowe opierają się prawie zawsze na badaniu specjalnie dobranej próby
reprezentacyjnej z populacji generalnej. Np. alkoholizm jako zjawisko społeczne nie da się
umiejscowić ani demograficznie ani terytorialnie, może z powodzeniem być przedmiotem
sondażu diagnostycznego, natomiast „Młodzież nadużywająca alkoholu” może być objęta
studium indywidualnych przypadków. Działalność komitetu antyalkoholowego może być
przedmiotem monografii, wpływ uświadomienia prowadzonego przez ten komitet na
alkoholizm młodzieży – może być przedmiotem eksperymentu.
W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to wywiad, ankieta,
analiza dokumentów osobistych, techniki statystyczne i inne.

Żadna z metod nie powinna występować jako jedyna. Powinno się stosować kilka
metod badawczych, z uwagi na to że rzeczywistość wychowawcza jest tak bogata, że nie
mogą jej objąć ramy jednej metody. Ponadto stosując więcej metod otrzymujemy źródło
dodatkowej wiedzy i czynnik kontroli i rzetelności badań.

Techniki

Obserwacja
Obserwacja jest czynnością badawczą, polegającą na gromadzeniu danych drogą
spostrzeżeń20.
Obserwacja jest najbardziej wszechstronną techniką gromadzenia materiałów. Z uwagi
na jej wszechstronność i jej złożoność istnieją niekiedy tendencje do nazywania jej metoda
badawczą.
Obserwacja można nazwać prostą nieplanowaną rejestrację zdarzeń i faktów, ale także
proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem skomplikowanych technik
pomocniczych (kamery, magnetofonu i arkuszy obserwacyjnych włącznie).
Najpopularniejszą obserwacją jest tzw. Obserwacja otwarta albo swobodna. Stosuje ją
w praktyce każdy nauczyciel i organizator. Daje ona sumę wiedzy o przedmiocie
zainteresowań lub pracy, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie.
Obserwacja otwarta spełnia także ważną rolę w początkowym etapie każdej
planowanej działalności badawczej. Uzyskuje się ogólną wiedzę o badanym przedmiocie,

20 T. Pilch, Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk 1971,
s. 82.
która daje podstawę do szczegółowego planowania dalszego toku badań, głównie do
sformułowania zagadnień wstępnych i hipotez roboczych.
Przy prowadzeniu badań metodą sondażu diagnostycznego obserwacja jest jej
nieodzownym etapem przygotowawczym.
Wyżej zorganizowaną formą obserwacji jest systematyczna obserwacja bezpośrednia
lub pośrednia. Polega na planowym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas w celu
poznania lub wykrycia istniejących zależności między zjawiskami, rodzajami i kierunkami
procesów zachodzących w zbiorowościach społecznych lub instytucjach.
Szczególnym przypadkiem obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestnicząca.
Występuje ona wtedy kiedy badacz staje się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią
akceptowany. Może mieć dwie postacie jawna lub ukrytą. Jawna ma miejsce, gdy grupa
badana jest poinformowana o roli badającego, ukryta - występuje wtedy gdy badana grupa nie
jest świadoma roli, jaką spełnia nowy członek jej grupy.
Narzędziem obserwacji jest np. arkusz obserwacyjny. Jest to inaczej kwestionariusz z
wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. W określonych
rubrykach pod określonym zagadnieniem rejestrujemy wszystkie spostrzeżone fakty,
zdarzenia i okoliczności mające związek z danym zagadnieniem. Wcześniejsza typologia
zagadnień nie pozwala na przeoczenie któregoś z nich oraz nadaje określony kierunek
badaniom.
Można również gromadzić materiał badawczy za pomocą notatek, opisów, rejestracji
dźwiękowej lub fotograficznej. Prowadzenie takiej obserwacji nazywa się niekontrolowaną.
Aczkolwiek tu można też zastosować elementy kontroli np. materiały dajemy do czytania
osobie towarzyszącej zorientowanej w koncepcji badań, uzyskując od niej ocenę materiału w
sensie kompletności prawidłowego kierunku.

Wywiad

Wywiad jest to rozmowa badacza z respondentem według opracowanych wcześniej

dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. Służy głównie do poznawania faktów,
opinii i postaw danej zbiorowości.
Główne typy wywiadów:
- skategoryzowany (ma usystematyzowane pytania, ujednolicone, ściśle ogranicza kolejność i
brzmienie stawianych pytań, zapewnia większą ścisłość i porównywalność danych)
- nieskategoryzowany (daje swobodę formułowania pytań oraz zmieniania ich kolejności, a
nawet pogłębianie zagadnień przez stawianie pytań dodatkowych)
- jawny ( badany poinformowany jest o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu, musi
być skategoryzowany)
- ukryty (forma luźnej rozmowy, w której badający usiłuje przez stosowne jej
ukierunkowanie uzyskać interesujące go dane. Stosuje się go wtedy, kiedy postawy osobiste
badanego SA różne od postaw i ról społecznych pełnionych w danej zbiorowości, bądź jeśli
przedmiotem wywiadu są zagadnienia drażliwe)
- indywidualny
- zbiorowy
Wywiad daje cenny materiał poznawczy. Stosujemy go tam gdzie nie możemy
uzyskać pełnej wiedzy o badanym przedmiocie na innej drodze np. obserwacji, ankiety
badania dokumentów.

Ankieta

Jest techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnianiu najczęściej

samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu
standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera21. Pytania ankiety SA zawsze
konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej stosuje się pytania zamknięte opatrzone
tzw. Kafeterią czyli zestawem wszelkich możliwych odpowiedzi. SA także:
- kafeterie półotwarte gdzie poza zestawem możliwych odpowiedzi dodaje się punkt
oznaczony słowem „inne”.
- kafeterie koniunktywne które pozwalają na wybranie kilku odpowiedzi, dając potem
możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym
utworzenia hierarchii.
Ankieta jest niezastąpiona w badaniach pedagogicznych gdzie pytamy o cechy
zbiorowości, fakty, opinie o zdarzeniach, dane liczbowe. Cecha odróżniającą ją od wywiadu
jest to, że nie wymaga bezpośredniego kontaktu z badającym, respondent sam odpowiada na
pytania.

21 T. Pilch, Zasady….op.cit., s. 141.

Konstrukcja kwestionariusza bądź wywiadu

1. Część metryczkowa obejmująca zazwyczaj dane

socjodemograficzne: płeć, wiek, poziom wykształcenia, miejsce zamieszkania.
2. Początek kwestionariusza
– krótka instrukcja
- pytania o sprawy prostsze, o kwestie neutralne bądź przyjemne
3. Środek kwestionariusza
- pytania o sprawy trudniejsze, kłopotliwe, wstydliwe
4. Końcowa część kwestionariusza
- pytania o sprawy prostsze, przywracające stan równowagi psychicznej (wygaszające
kontakt).

Ogólne zasady metodologiczne konstruowania narzędzi badawczych

1. Nie można opierać poznania na jednej technice badań
2. Należy budować odrębne narzędzia badawcze
3. Pytania w narzędziu powinny być podporządkowane celom ogólnym zawartym w
problemach badawczych
4. W przypadku badania opinii i faktów konstrukcja pytań powinna odróżniać opisywanie od
opiniowania
5. Należy trzymać się właściwej kolejności przygotowaniu badań:
- określić ich celowość
- sformułować problemy badawcze
- wybrać teren badań
- konstruować narzędzia badawcze
6. Musi być surowa dyscyplina w zakresie używanych ścisłości i jednoznaczności używanych
pojęć i zadań.
7. Wewnętrzna struktura narzędzi badań ma istotne znaczenie dla wiarygodności
uzyskiwanych informacji.

Etapy pracy badawczej

M. Łobucki: „Na ogół wszelkie badania naukowe obejmują następujące etapy:
1. sytuacja problemowa
2. formułowanie problemów, a często także hipotez roboczych
3. wybór tematu badań i osób badanych
4. przygotowanie procedury badań
5. przeprowadzenie badań”22

T. Pilch wyróżnia następujące etapy badań pedagogicznych:

1. „określenie przedmiotu i celu badań
2. sformułowanie zagadnienia
3. sformułowanie hipotez
4. wybór terenu badań i dobór próby
5. opracowanie technik badawczych
6. badania pilotażowe
7. opracowanie ostatecznej wersji zagadnienia, hipotez roboczych oraz narzędzi badawczych
8. przeprowadzenie badań
9. uporządkowanie i przygotowanie materiałów badawczych oraz ich analiza
10. sprawdzenie hipotez
11. opracowanie i uogólnienie wniosków
12. opracowanie teoretyczne”23

H. Muszyński wyróżnia następujące etapy postępowania badawczego:

1. „postawienie i sformułowanie problemu (problemów) badań
2. sprecyzowanie hipotezy roboczej (lub hipotez)
3. wyłonienie i zdefiniowanie zmiennych
4. dobór wskaźników do poszczególnych zmiennych
5. dobór odpowiednich metod badawczych i opracowanie technik badań
6. opracowanie procedury badań
7. zgromadzenie materiału badawczego
8. statystyczne i ilościowe opracowanie wyników

22 M. Łobucki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978, s. 81.

23 T. Pilch, Organizacja procesu badawczego w pedagogicznych badaniach środowiskowych, (w;) Metodologia
pedagogiki społecznej, praca zbiorowa pod kierunkiem naukowym R. Wroczyńskiego i T. Pilcha, Wrocław –
Kraków – Gdańsk 1974, s. 99
9. analiza teoretyczna uzyskanego materiału i wyprowadzenie wniosków”24

4.5 Opis i charakterystyka badanej grupy

Badania ankietowe przeprowadzone zostały w maju 2006 r. wśród 100 uczniów i 78

nauczycieli z Zespołu Szkół nr.1 w Ostrowi Mazowieckiej.
Nie zanotowano przypadków refutacji25, jednak 12 ankiet wypełnianych przez uczniów i 3
ankiety wypełniane przez nauczycieli wypełnione zostały w stopniu niepełnym i nie
kwalifikującym ich do obróbki statystycznej. Po odrzuceniu tych kwestionariuszy
analizowano próbę składająca się z:
- 88 ankiet dla uczniów
- 75 ankiet dla nauczycieli

Charakterystyka próby:
Uczniowie:

Płeć – 52 – (59,1%) Mężczyzn - 36 – (40,9%) Kobiet

Wiek – średnia 17 lat
Najmłodsza osoba – 16 lat
Najstarsza osoba – 19 lat

Miejsce zamieszkania:
- miasto – 16 osób (18,18%)
- miasto powiatowe – 28 osób (31,81%)
- wieś – 44 osoby (50%)
24 H. Muszyński, wstęp do metodologii pedagogiki, warszawa 1971, s. 243 – 244.
25Refutacja (łc. Refutatio “zbijanie zarzutów”) zbicie argumentów strony przeciwnej, odparcie czyichś
zarzutów.
Opracował
Robert Wąsik